.

:
- ,
,

Baba Tofiq
zr flsf doktoru,
mkdar mdniyyt xadimi

AZRBAYCANIN QRB
BLGSNN MNV
MDNYYTNDN
(- )

sd liyev (Thlli)
tarix elmlri zr flsf doktoru

..
(- ).
, Nurlan , 2011. 176 .

(-
)
.

- -
, ,
, , , , ,
, , , ( ,
, ), , ,
. - .

,
-, - -
.

4702000000
N 098 2011

Nurlan, 2011
Nurlan
- 2011


.......................................................... 4

, ( )............................ 5
.................................................................................................... 13

..................................................................... 21
1.1. ...................................................................................... 22
1.2. ........................................................................................ 31
1.3. ........................................................................................ 50
1.4. ............................................................... 57
1.5. ...................................................................... 60
1.6. ............................................................................................ 68
1.7. ................................................................................ 74
1.8. ................................................................................................ 81
1.9. ......................................................................... 84

....................................................... 100
2.1. .................................................................................................. 102
2.2. ............................................................................. 114
2.3. ............................................................................ 118
2.4. ............................................................................. 120

........................................................................... 138
3.1. , .................................................................................... 138
3.2. ................................................................................. 149
3.3. ............................................................................. 155
............................................................................................. 161
.................................................... 165
............................................ 167

, !..
( )

, , , , ,
,
,
, , ! - .
, 105 ,
, ,
, ,
-
,
,

-
, -,
-, ,
( )
, ,
,
, ,
.
, ,

. ,
, : ,
,
,
5

,
-
, .
,
, . , , . , ,
, ,
. , ,
-
, -

, ?
-
!?
, -

, ,
, , ,
, ,
, - , , ,
,
!?
, . , , ,

,
- ,
- !? , , , - , .
!
,
-
,
6

 . - ,
- , ,
, , , , ,
, , , ,
, , ,
. ,
? ! .
, , ! , !?
, . - , ,
, .


. ,

. .

, ,
( ,
!). ,
! !
!?
!? -
.
: , , , , -,
, !
,
- :
.
7

- 8-
: , , ,
. ,
. .
! ,
, !
.
- .



:
! ,
, !
,
, , !
! ,
.
.

,
. -
- !?
, ,
, ,
,
. -
:
?
?
, ,
8

 ?
(, ) !
- !
.
:
,
, .
,
, , !
, ,
, , -
, , , .
, , , ,
. .
, - . , - .

,
-
. , ,
, , , ,
, ,
. ,

. .

, .
, . . .

. 2010-
,
3- , 6 .
9

.
.
, ,
.
, , , ,
. ,
.
, ,

. !
! !?
, , !?..
,
, .
.

. -, , - ,
,
. - . 2003-
, ( )

.
, 1998-
. - .
.
- , , , , ! , , , , .
.
10

 .
. - :
!
!
, ,
---!
, ,
,
,
- .

,
. -
, .
,
-
. ,
, ,
. 2007-


. ,
, . ,

. .
: .
- ,
, ,
! ,
, -
,
, 11

- - , , ! .
! , .

.
. . .
:
, ,
!?
,
,
,
- ,
: , , !?
* * *
1998- (:
) . ,
, ,
. , , , , -
. .
,

12

.
, , ,
, , -
- .
, , ,
, , , ,
-
.
,
,
.
,
,
. ,

. , ,



(122, 64).
,

.
, -
, , ,
. ,
,


13

,
. , -,
( 34, 101).

.

.

. .. : - .
, (154,
27). , ,
, - . - -, ,
- -
. - ,
.

. , - .
-
.
,
. . (124), .
14

(141) , , .

.

,

, -
.

, , -
-
,
- .


- .

:
-- - ;
- , - ;
- ;
- , , ;
- , , , ;
15

- , , ,

- ;
- ,
;
-
-

,
-
.
()

. ,
.

,

.
,
. ,
,
-, - -

- .
,
.

.


, , , , , , , , .
16

 .
.
, - ,
- .


. - , , , -, . 18 1801- , 1826- - . 1840-1841-
-
- , 1846-
. 1868- ,


.
1929-
(138, 20-21, 88, 91-92).
, . ,

,
,
(144, 213).

-
.
()
-
.
, ,

- ,
17

.
.

- .

(1689-1740)
. ,

(139).

, , -
, .
. : , , ,
. ,
(132, 350). ,
., .., ..,
.., .. (119, 131; 133; 135; 147)
. . (123) ,
,
.
.
.. (121) .
, , . . . 30-
.
., .,
., ., . ( ),
., ., . (66; 67; 96; 97;
19; 20; 106; 107; 55; 40; 26; 27; 28; 50; 51) .
. ,
,
18


.
,
. .
, ,
.
() -
,
,
- .
- , , - .
- , .

1990-1994- - - .
,
, ,
.
, , , ,
.
- .
-

,
.
, , , , , ,
19

. , ,
, ,
.
. , , .
-
, -
- , , , ,
.
, , ,
.
,

. - -, , , , , , , , tarix
elmlri zr flsf doktoru, Tofi, zr flsf doktoru, - () v kompterd ylmasna
Glmir xanm Qasmovaya .

20

I FSL
XALQ YARADICILII

zrbaycan
- folklor
znn znginliyi, qdimliyi v janr
mxtlifliyi il xsusi hmiyyt ksb edir.
Folklor xalqmzn keib gldiyi tarixi inkiaf yolunda onlara daim yol yolda olmudur. Orda cdadlarmzn hyat,
dnya haqqnda dnclri, inamlar, arzu v istklri, drdi-qmi, sevinci v s. ks olunmudur. Xalqmzn hyatnn
el bir sahsi, el bir trfi olmamdr ki, o bu xalq yaradcl nmunlrind z ksini tapmasn. Zngin yaradclq
sahsi olan folklor tarixi kemiimizi, adt-nnlrimizi,
mitimizi znd ks etdirn vzsiz xzindir. Ona gr
d btn aradrclar bu zngin xziny mracit edrk
ondan dalanrlar.
Xalq zngin bdii yaradclq sahsi olan folklorun
yaradcsdr. Ulularmz z niyytlrini oada yaatmaqla
bir nv glck nsl atdrmaq istmilr. Hmin yaradclq nmunlrini toplanb mxtlif sahlr aradrlmas mhm v vacib msl kimi diqqti clb edir. Maldarlq, kinilik v ovuluqla bal yaranan nmlrin bhsiz ki, olduqca qdim olan bir tarixi vardr. Bunlar maldarlq, kinilik mdniyytinin izlrini bu gnmz qdr
znd qoruyub saxlayr. Elc d digr sahlr, mvsm v
mit mrasimlri v s. xalqmzn yaayndan, keib gldiyi inkiaf yolundan xbr verir. Bu zngin xzinnin r zr aradrlmasnn znn mhm hmiyyti vardr. nki h razinin spesifik xsusiyytlrinin tdqiqind xalq yaradcl sas materialdr.
21

Azrbaycann bir hisssi kimi Qazax blgsind d

ifahi xalq dbiyyat znn znginliyi il maraq dourur.
Xalq tfkkrnn ayrlmaz bir hisssi kimi diqqti clb
edir. Xalqnn xarakterini yrnmk n material (130,
236) kimi folklorun etnoqrafik chtdn yrnilmsi mhm
hmiyyt ksb edir. Eyni zamanda demk olar ki, mumi
savadszlq raitind folklor estetik tlbat dmk n
n hmiyytli mnb rolunu oynayrd. ifahi yaradclqda
xalqn hyatnn v mitinin n mxtlif olan chtlri z
ksini tapmdr (126, 188) Xalq bu nmunlrd z arzu v
istyini, sevincli v kdrli gnlrini, mbarizsini ks
etdirmidir. Xalqn hyat, tsrrfat, adt-nnlri, toyu,
yas, xlaq, dnyagr v s. olklorda geni kild ks
olunduu n n etibarl mnbdir. Bu srvtin toplanb
tdqiq olunmas hmi byk hmiyyt ksb etmidir.
Xalqn musiqisi d folklorla qrlmaz tellrl baldr v
bzn bunlar bir-biril el qovuur ki, htta mtxssislr
bel bir-birindn ayrmaqda tinlik kirlr. Folklor kimi
musiqi d xalqn hyatndan dour v xalq musiqisiz
tsvvr etmk olmaz. nki musiqi folklorla brabr
xalqn mrasimlrinin, bayramlarnn, toyunun, yasnn v
s. tarix boyu yol yolda olmudur.
Btn bunlar nzr alb digr bir chti d demk lazmdr ki, folklorumuzun, musiqimizin aradrlmas sahsind myyn ilr
grls d, hl onun blglr zr tdqiqi iin balanmamdr. Bun Qazax aradrma qarmza mqsd
qoymuuq.
1.1.
ifahi dbiyyatn n geni yaylm qolu aq yaradcldr. Xalqn oxsrlik mbarizsi, arzu v istklri, tmiz
mhbbt duyular, hyata, cmiyyt mnasibti bu z22

ngin xzind znn geni ksini tapmdr. El bunun nticsidir ki, aqlar xalq arasnda byk nfuz sahibi olub, el
anas, el a, haqq a, dd v s. adlarla
xatrla.
Aq yaradcl z kklri etibaril ox qdimdir.
nki bu snt xalqn tsrrfat hyatndan, mk vrdilrindn doaraq yaranmdr. Y.Aayev yazr: Trk-tatar
xalqlarnn aq snti onlarn rb v farslarla mbarizsindn hl ox qabaq mvcud olmudur (3). Azrbaycan
aq sntinin tarixini hr eydn vvl, bu razid mskn
salan yarmkri tayfalarn mitind axtarmaq daha
dzgndr. Bu sntin rilri qdim dvrlr gedib xr.
Etnoqrafik mahidlrdn bel mlum olur ki, aq
sntinin yaradclar maldar tayfalar olmular (26, 42).
Grndy kimi, bu fikir aq sntinin mnyini ox dqiq
ifad edir. nki dada, dzd, ld, mal, qoyun otaran
maldar oban n saz iynind gzdirmk daha
mnasib, daha asandr. eyni
zamanda aq sntinin tarixini bel qeyd edir: Faktlar
diqqtl thlil etdikd Azrbaycan razisind yaayan
qbillrin 3 min il bundan qabaq sazdan istifad etdiyin
bh yeri qalmr (26,43). Aq yaradclnn baqa
musiqi sahlrindn qdim olmasn .Hacbyov da qeyd
edir: Aqlar Azrbaycan bayatlarnn v ikstlrinin n
yax ifasdr. Azrbaycanda aqlar sazandalardan vvl
meydana glmilr (48, 206). Bu qdim tarix malik olan
snt sahsinin xalqa yaxn olmasnn balca sbblrindn
biri xalqn z yaradcl olmasdr (48, 206).
Aq yaradcl mahiyyti etibaril bir ox snt sahlrini znd birldirir. M.H.Thmasib yazr: Aq xalq
sntkardr. Bu snt hmi sinkretik olmu, indi d
sinkretikliyin btn xsusiyytlrini znd yaatmaqdadr.
Yni bu gn d aq hm air, hm bstkar, hm dastan,
hm mnni, hm alan, hm oynayan, hm aktyor, hm
d naldr. Baqa kild deyils o, hm eir, hm dastan,

hm d musiqi havalar yaradan, yaratdqlarn is z

mlahtli ssi il, mhartli barmaqlar il ifad etmyi
bacaran bir sntkardr (110, 28). Byk bstkarmz
Blbl d tqribn bu fikri irli srr: Aqlar hr eydn
vvl airdir, ifad etdiyi mahnlarn yaradcsdr. Aq
mnnidir. O z nalnn xeyli hisssini mahn klind
ifad edir. Aq aldr. O z hekaysini v mahnsn saz
il mayit edir. O znmxsus xarakterik mimika il
mayit edir, gziir, rqs edir, ox vaxt hekay
qhrmannn hrktini tsvir edir. Aq reitativ ifalq
ustasdr (25, 139). Buradan grndy kimi, aq demk
olar ki, z qhrmannn hyatn yaayr. Onun
hrktlrini, ar v zablarn, sevincini qhrman il
birg kir, birg drdlnib, birg glr. El bunun nticsidir ki, aq snti xalqn n doma snti olmudur.
H.Zrdabi xalqn bu snt olan mhbbtini bel ifad
edir: Bizim Qafqaz mslmanlarna he bir yaz v dil il
deyiln sz o qdr sr etmz, nec ki, eir il deyiln sz
Bir baxn aqlar toylarda oxuyanda onlara qulaq asanlara.
Bu zaman qulaq asanlar el hala glirlr ki, bistilahi-trk,
tin kssn d xbri olmaz. El ki, sonra toy qurtard,
aqlar evlrin getdi, be-on gn uaqlar oxuya-oxuya
gzirlr v bir-birlrinin qltlrini dzldirlr (117). Btn
bunlar aq sntinin xalq arasnda byk nfuz qazandn
gstrir.
XIX srd v XX srin vvllrind aqlar z faliyytlrini sasn kndlrd keirirdilr. El aqlar z
sazlar il toylarda, el nliklrind, bayramlarda,
mclislrd itirak edir, aldqlar havalarla oxuduqlar
mahnlarla, dandqlar dastanlarla xalq sevindirirdilr.
XIX sr aq yaradclnn inkiafnda xsusi mrhldir. Bu dvr yeni-yeni ustad sntkarlarn meydana xmas v yeni saz havalarnn yaranmas il xarakteriz olunur.
Bunun balca sbbi odur ki, XIX srin balancndan
etibarn aq eiri v musiqi byk inkiaf yoluna dr.

23

24

XIX srd z inkiaf sviyysin gr aq snti Qazaxda baqa mahallara nisbtn daha ox inkiaf etmidi.
Lakin mtbuatn hat dairsinin hl lazm qdr geni
olmad srlrd aq yaradcl daha ox mhlli olur
(4, 206). hlli xarakteri olmas fikrini
qbul etmkl yana, qeyd etmliyik ki, ayr-ayr yerlrd
yaranan aq yaradcl z iin qaplb qalm, bir-

birin qarlql srtd tsirini gstr v inkiaf edir.

Bu dvrd Qazax aq yaradcl Gy, Tovuz Boral
aq mktblri il tmasda .
Msln: T.Miralay ustad aq lsgrin Qazaxa gldiyini
sylyir (80). Sonra mllif ustad an 1924-c ildk
Gnc v Qazax qzalarnda dflrl sfrlrd olduunu
sylyir. Eyni zamanda, A An v Aq Alnn
srlrindn aydn olur ki, onlar da Qazaxda lm, he
bhsiz ki, mclislr keirmilr (56, 56-57). Bu tmaslarda
Qazax aq yaradclnn znn spesifik xsusiyytlri
yaranr. Bel ki, Gy v Boral aqlar sasn
, Tovuz aqlar balabanla mclis aparlarsa,
Qazax aqlar orta mvqeyd dur. Burada
balabansz mclis aparan aqlarla yana, balabanla mclis
aparan aqlara da tsadf edilir. Baqa bir trfdn
Qazax aq sntind yaradc aqlar deyil, pekar aqlar
oxluq tkil edir. ki, onlarn oxunun ad
bizim n namlum qalmdr.
Bu dvrd artq mclislrin keirilmsi qaydas
formalar. M.Qasml aq mclislrinin Ba divani il
aldn gstrrk yazr: Aq mclislri, bir qayda olaraq, al, knl havas saylan Ba divaniyl alr. Onun
Mclis divanisi adyla adlanmas da sbbdndir (68,
69). Ustadnamlrdn sonra El havas (Qara da
deyirlr) v s. aq havalar zr eirlr oxunard. Qara
xalq arasnda n ox seviln hava olmudur. El havas
adlanmas da ox gman ki, el bununla baldr. nki bu
hava xalqn hyatndan tryir, aran-da kn znd ks
etdirir. Rid Gynin dili il desk, hr df Qara
havasn eidnd uaq vaxt grdymz nin-isyin
iindn kn aran k yada dr (125, 9). Mclislr
bir ne kr v bu zaman dastanlar sylnilrdi. Bu
dastanlar z ideyasndan, yni qhrmanlq v mhbbt
olmasndan asl olmayaraq tam kild sylnr v
maraqla sonadk dinlnrdi. Bu dastanlar adtn Aq

25

26

Hr eydn vvl, sazn quruluca tkmillmsi prd v

simlrin nizaml dzl il, btn bunlarn yekunu kimi d
sazda melodik ss axarnn yaranmas il laqdar ortaya
xr. Bir szl, sazda mhsuldar prdlrin say bir deyil,
olur. Yni sazn daha iki prdsi myyn tkaml prosesi
keirrk ah prd sviyysin qalxr. Ona gr d bu
dvrd yeni saz havalarnn yaranmas n olduqca
lverili imkan yaranr (87, 4). El hmin dvrd Yhya
by Dilqmin yaradcl il bal Dilqm kk yaranr.
Mhz Clili, Qhrmani, Dilqmi, Gy gl,
Gy rilisi v s. havalar da bu srd yaranr. Aq
Zlfqar Qazax sbzsi, Qazax dbeytisini yaradr. Hr
iki hava vvlki dvrlrdn inkiaf edib gln
mvffqiyytin mntiqi nticsidir. Hl buna qdr
M.P.Vaqif trfindn Vaqifi, M.V.Vidadi trfindn
Qazax yurd yeri havalar yaranmdr. Bel irad tutula
bil ki, Vaqif v Vidadi aq deyil, airdir. Lakin qeyd
etmliyik ki, hr iki sntkarn yaradclnn sasn aq
eiri slubunda yazlm eirlr tkil edir. Onlarn
yaradcl tkc Qazax aq yaradclna deyil,
btnlkd sonrak dvr dbiyyata tsir gstrmidir.
bhsiz ki, hr iki el airi saz ala bilmilr. Digr trfdn
Vidadinin saz ala bilmsini Vaqifin ona yazd mktubqomasndan da aydn kild grrk:
Hatm aann ki, sazn alarsan,
Eqin atini cana salarsan (19, 27).

Qrib, sli v Krm, ah smayl, Korolu v s.

ibart olard. .Bostrikov srin vvllrind aqlar
haqqnda yazrd: Aqlar sasn kndlrd olurlar. Onlar
xalqn z iind xan adamlar tkil edir. Aqlarn say
ikidn az olmur, biri sazda alb oxuyur, o biri balabanda
onu mayit edir, bzn mclisd llrind saz iki ustad
aq olur; onlar nvb il alb oxuyur v deyiirlr. Aqlar
Zaqafqaziya ( ..) yaltlrind
kndlrd sazandarlar hrlrd malik olduqlar qdr
hrmt malikdirlr (60) . Aqlara bu zaman htta qaaq
dstlrind d rast glmk olurdu. Qaaq Krmin
dstsind gzl ssi v yaradclq qabiliyyti olan ncli
Aq Abdulla olmudur.
Aqlar yaradclq qabiliyytlrin gr myyn
qruplara ayrlr. Folklornas V.Vliyev onlar ustad aqlar, ifa aqlar v el airlrin blr (113, 147-148). P.fndiyev is ustad v ifa aqlar ad il qrupladrr (41,
170). Bizc, V.Vliyevin blgs daha dzgndr. nki, el
airlri sslri olmasa da, mclis aparmasa da, onlar
saz ala bilmi v yaratdqlar aq dbiyyatnn trkib
hisssin evrilmir.
Bu dvrd qaaq hrkat il bal ox dastanlar yaranr. Bunun nticsind XIX srin ikinci yarsnda etibarn aq yaradclnda masir mvzular, mbariz motivlri n plana keir. Bu dvr dastanlarn mzmun v forma
xsusiyytind d myyn dyiikliklr nzr arpr.
Klassik aq dastanlarndan frqli olaraq tarixi spkili hekaylr klini alrlar. Bu dvrd, daha dorusu, XIX srin
ortalarndan etibarn Qaaq Krml bal dastan-hekaylr yaranmaa balayr.
Aq yaradcl z qidasn xalqn hyatndan alr.
Xalqn tsrrfat, mdniyyti, adt-nnsi, xlaq, mhbbti, ictimai vziyyti v s. aq yaradclnn mvzusuna evrilir.
27

XIX sr Azrbaycan aq dbiyyatnn inkiafnda

Qazax aqlarnn xsusi rolu var. Bu dvrd yaayb yaradan aqlarda biri Aq Mayldr. dbiyyatlar onun
Qazax v Tovuz trflrdn olduunu ehtimal edirlr (14,
272). Yksk tb malik olan bu sntkarn hyat haqqnda
mlumat olduqca azdr. Lakin Tnbl adl eirindn aydn olur ki, o, sovet hakimiyytinin ilk illrind hyatda olmudur. An yaradclnn sasn mhbbt, qadn gzlliyi, hd, vfa v s. tkil edir:
Dosta dost ol gzl glgz,
Seyraqubun barn z.
Sn yaxsan yaxyla gz,
Qoulma yamana, Zhr.
Aq bu gzli btn geyimi, bzyi il tsvir edir. An
qa qara, xal hindu, gz hla, qalar kaman,
qumru avazl, irin szl gzllri yal, al geyir, znd
rbndi il cilvlnn yalbaa bnzyir. Aq peykan
kirpikli, ala gzl, mah camall, siyah xal, sona sall
gzli nazik ld corab toxuyan yerd grb tsvir edir.
Onun gzli ynin al-qrmz geymi, bana qrmz al rtmdr. Aq htta onun yan da qeyd edir:
Tkb grdnin qara tellri,
Zlflrin ta n gzl-gz
deyn aq gzlin ynin zr-ziba, lind gll dsmal, telind irmay ana, banda cuna, belind gm kmr olduunu sntkarlqla tsvir etmkl, gzlrimiz qarsnda
onun srtini canlandrr.
Qazax aqlar irisind Miskin li d z yaradcl
il seilir. H.lizad onun 1881-ci ild da kndind doulduunu, mal-qara otardn v dlgrlik etdiyini gstrir (9,
28

430). An eirlri sasn qadn gzlliyinin trnnmn

hsr olunmudur:
Xub saxla namus, arn,
strm etibarn,
Atb vfal yarn,
Seyraqubu bulma, aman.
Grndy kimi, burada namus, ar, etibar, vfa balca msl kimi diqqt mrkzind durur.
Qazax airlri irisind Aq Hsn d maraq dourur. Onun tsvirlri znn obrazll v smimiliyil diqqtlayiqdir:
Qar barmaqlarda gmdn zk,
Minad grdni, incsi nazik,
Byaz bilklrd qzl bilrzik,
Dolanb qollarda alxalanrm?
Aq htta al, al geymi, kynyin zr bznmi gzlin haqqnda danarkn z elinin-obasnn da adn kir.
yid sz mrdan,
Obas Eynall Glnaz.
Aq Cfrin is eirlrind bu gzlliklrin tsviri
il yana, qadn tnblliyi, sliq-sahmana fikir vermmsi
d tnqid olunur. Dul arvad eiri bu baxmdan
maraqldr:
Quruyar stnd xamr duvan,
Silmz qab-qan, yumaz taban,
Qonaq grk salar qan-qaban (10, 6).
Aq Mnsurun da yaradcl bu dvr dbiyyatn
xarakterik xsusiyytlrini yaatmaqla znmxsusluu il
seilir. Elin-obann drdi-srini, adt-nnsini znd ks
etdirir. Onun ustadnam tipli Qocalar eiri mllifin dn29

ya haqqnda dnclrini ks etdirir, insanlardak dualist

xarakteri, yaxlq, yamanlq mnasibtlrini aqlayr:
Yax adam bu dnyada lmsin,
Yaman adam uzun mr srmsin,
Oulsuz kiinin var olmasn,
Hr sabah maln sanar, qocalar.
An Yaradan canm tcnisi milli psixologiyamz,
adt-nnlrimizi amaq baxmndan hmiyytlidir:
Dmn, bu qisas sndn alaram,
gr ki, almasa yaradan canm.
Burada bzn srlrdn bri davam edn dmnilik,
qan izlri, qisaslq qalr. eir znn poetikliyi il diqqti
clb edir. Lakin ox tssflr olsun ki, ustad sntkarn
yaradclndak bu xsusiyytlr ninki aradrlmam,
htta toplanb ap olunmamdr. El sntkarlar var ki,
ancaq onlarn haqqnda xalq arasnda myyn xatirlr,
hvalatlar yaayr. eirlri is toplanb ap olunmad n
unudulmaq zrdir. H.lizadnin bu aq-airlrin
eirlrinin toplanmasnda xidmti vzsizdir. ndi onlarn
hyat v yaradclnn yrnilmsi vaxt atmdr.
mdniyytimizin yrnilmsind hmin sntkarlar
byk hmiyyt malikdirlr.
Qazax mahalnda Ksmnli Qmli Hseyn v Aq
li Ksgrli tannm aqlardan olmudur. Lakin bununla bel, o dvr aqlarn yaradcl haqqnda mlumat
ox azdr. Bunun balca sbbi, biz bel glir ki, mahalda
yaradc aqlarn az olub pekarlarn ksriyyt tkil
etmsil baldr. Bildiyimiz kimi, pekar aqlar aq
sntinin inkiafnda, tbliind n qdr byk rol oynasalar da, onlar yaddalardan tez silinib gedir. Lakin bununla bel aq yaradcl z inkiafn davam etdirmi,
masir dvrmzd xalq arasnda geni hrt qazanan xl
30

rya Mhmmd, Qaymaql, nc Gl havasnn yaradcs Aq Avd, Kmrli Aq Calal (Calalolu havasnn
yaradcs), H.Xalolu v s. kimi aqlar yetimidir.

Aq yaradclnn mhm bir hisssini el airlrinin

yaradcl tkil edir. Lakin bu sntkarlar bir sra xsusiyytlri il aqlardan frqlnir. Bel ki, onlar ustad v pekar aqlardan frqli olaraq he vaxt mclis aparmayblar.
Eyni zamanda, onlarn n yax oxuma, n d sslri . alma da yksk sviyyd bacarmlar. Btn bunlarla yana, onlar zlrinin yaradclq ruhu, mnvi
alminin ball etibaril xalq yaradcl il laqlidirlr. Xalqn hyat trzi, miti, ddy problemlrl birgdirlr. Htta demk olar ki, hmin vziyytlrin fal itiraklar, drd-srlrin dayclardrlar. Mhz bel keyfiyytlri etibaril bu sntkarlar aqlar kimi xalqn sevimlisi, elinobann dar gnd daya, mslhtisi olmular.
El airlri z srlrini sazn mumi ahngin uyun
olaraq yaratmlar. Onlarn eirlrind dil sadliyi, fikir aydnl, mna tutumu da bunu gstrir. Mhz ona gr d el
airlrinin eirlri d, aqlarn eirlri kimi mclislrd mxtlif havacatlar zrind oxunur. Xalq trfindn
byk mhbbt hissil qarlan, zbrlndi.
Onlarn yaradclnda mvzu rngarngliyi d .
Tbitin srarngiz gzlliyi, tmiz mhbbt duyular,
dvrn bu v ya digr - hadislri hmin
sntkarlarn yaradclnn sas motivini tkil edir.
Xalqn onlara olan mhbbtinin digr bir sbbi d geni
ktlnin drdi-srin yanma, arl-acl hyatna eirlr
hsr edib ona tnqidi mnasibt bslm .
El airlri aq poeziyasnn inkiafnda, znginlmsind mhm rol oynamdr. .Axundov bu msl il la-

qdar olaraq yazr: Klassik aq eirlrindn v xalq dastanlarndan qidalanan bu airlri d aq trzind yaradr,
bu srlr d aqlar trfindn ifahi yolla yaylr, aq
dbiyyat srlri srasna keirlr. Onlar da aq
dbiyyatnn btn janrlarnda z qlmlrini snayaraq
sntkarlq baxmndan yksk sviyyli snt nmunlri
yaradrlar. Mxtlif spkili qoma, grayl, bayat, tcnis,
cal tcnis, dodaqdymz, divani, mxmms v s.
killrd qlmlrini snayaraq dvrn aktual problemlrin mnasibtlrini bildirlr.(4, 178).
Aq sntinin beiyi olan Qazaxda da, respublikamzn digr olduu kimi, qdrtli el airlri yaayb yaratmdr. Hmin sntkarlar hl z salnda
dvrn qabaqcl dnyagrl adamlarnn diqqtini clb
etmi, htta srlrinin myyn hisssi onlarn trtib etdiyi
mcmulr dmdr. Myyn bir qismi is xalq arasnda yaayaraq nsildn-nsil keib yadda adamlarnn,
eir, snt hvskarlarnn hafizsind biz qdr glib
atmdr. Onu da qeyd ed ki, myyn bir hisssi el aqlarnn repertuarnda sslnmkl mclislrd mxtlif
havacatlarda oxuna-oxuna bu gnmz glib atmdr.
XIX sr v XX srin vvllri n xarakterik olan chtlrdn biri el airlri arasnda mktublamalardr. Onlar
dvrn bu v ya digr mslsil bal masirlrin mktublar yazr v mqabilind hmin sntkarlarn hadisy
mnasibtini yrnirdilr. Bel poetik nmunlr mhm
hmiyyt ksb edrk ox byk srtl xalq arasnda
yaylr v sevil-sevil mclislrd sylnmy balayrd.
Qazax el airlri hmin dvrd istedad, frdi yaradclq
keyfiyytlri il hmin dvrd diqqt mrkzind olmular.
Onlar yaadqlar razidn ox-ox uzaqlarda masirlrinin
diqqtini clb edrk oxlu mnzum mktublar almlar.
Hmin mktublarda onlara ustad sntkar kimi mracit
edilir v hli-hal sahibi saylrdlar. bdrrhman aa
Dilozolu, Kazm aa Salik, Mustafa aa Arif xlinski v

31

32

1.2. EL ARLR

deyn air z hal il brabr, vtninin asllq drdin

yanr:
Yz verdi qovayi-dti-Krbla,
Ruslar Gnc hrin viran eyldi.

baqalar bel airlrdn idi. XIX srd Qazaxda yaam el

airlri hm say etibaril, hm d bdii yaradclq dyri
etibaril mhm maraq doururlar. Onlarn hr biri zlrinin
yardclq taleyi il diqqtlayiqdir. Bzilri haqqnda kifayt
qdr materiallara rast gliriks, hyat v yaradcl
haqqnda trafl mlumat vermk mmkns, bzilri
haqqnda mlumat ox azdr. Ya eirlrind bir ne nmun
var ya da masirlrinin srlrind ad kilir, haqqnda
tri mlumat verilir. El sntkarlar da vardr ki, btn
yaradcl il unudulmaq zrdir. Ancaq asaqqal v
abirklrin, eir-snt hvskarlarnn hafizsind qalblar.
Bu el airlri haqqnda ayrlqda mlumat vermy alacaq.
Onlarn bzilri trfimizdn ilk df dbi ictimaiyyt
atdrlr.
Qazax
BDRRHMAN AA DLBOZOLU:
mahal airlri irisind z dst-xtti, xsusi deyim trzi olan
airlrdn biri bdrrhman aa Dilbozoludur. O, Qazaxda
mhur Dilbozolular nslindndir. Xanlqlar kndind
anadan ol, eirlrini air txlls il yazmdr. ox
tssf ki, onun haqqnda yazan tdqiqatlar anadan olma
tarixini myynldir bilmmilr. airin bir eirindn aydn
olur ki, 1797-ci ild onun gzlri xarlmdr. V hmin vaxt
onun qrx bir ya olmudur. Buradan da mlum olur ki, o,
1756-c ild anadan olmudur. Lakin onun lm tarixi hllik
qaranlq olaraq qalr. Bir onu sylmk olar ki, 1804-c il
Gnc hadislrin iki eir hsr etmidir. Demli o bu vaxtdan
sonra da yaamdr (5).
eirlrindn grndy kimi, bdrrhman aa yksk
istedada malik olmudur. F.Krli onu mdni, fsih v
dilavr bir adam kimi xarakteriz edir. airin biz atan
eirlri sasn onun z haln tsvir edir:
Mn qribm vtnimd, qazlar,
tirmim ar ellr, alaram.
Knl hsrt qald, can intizarda,
Gzlrm sbh am yollar, alaram (20, 127) -

Yanql v irin bir dild yazlm bu eird qadnlarn

hquqsuz taleyi tsvir edilmidir. nki nikah
valideynlrin istyindn asl olurdu (131, 372). Eyni zamanda boanma da birtrfli olaraq kiilrin istyi il ba
vern hrkt idi (141, 80). Bzn d i qzn atasnn
qarmas nticsind nikah pozula bilrdi. Bu eirdn eyni
zamanda qzn ryi soruulmadan qazlarn kbin ksdiyi
Lnt glsin kbin ksn qazya - misrasndan aydn g-

33

34

Btn bunlar airin hmin hadislrin ahidi olduunu

v rk ars il qarladn gstrir.
HRBANU: XIX srd yaayb yaradan Qazax el
airlrindn biri d hrbanudur. Asaqqallarn verdiyi
mlumata gr, o, Barxudarl kndindndir. Haqqnda
olduqca az mlumat vardr. Anadan olma v vfat tarixini
dqiq myynldirmk mmkn deyildir. srin 5090-c illrind yaad ehtimal olunur. Ancaq haqqnda
eir, snt bilicilri myyn xatirlr, hvalatlar danr.
Deyiln gr yksk tb malik air olmudur. Bunu mlum eirlrinin dil gzlliyi, sntkarl da aydn gstrir.
Onun biz glib atan Nadana verdilr eirinin yksk snt keyfiyytlri diqqti clb edir. Bu eird o dvr
azrbaycanl qadnlarn hquqsuzluu, onlarn ryi soruulmadan istniln adama verilmsi aydn grnr:
Nec deyim zal matam yaasn,
Otana zri-zrbaf dsin,
Mni nec verib el boasn
Anam, mni bir nadana verdilr,
Gnahma, babalma girdilr! (15, 199)

rnr. Etnoqrafik chtdn maraql olan bu eird o dvrn

xeyli hyat cizgilrin rast glmk olar. eird rk nv
lavan, maldarlqda qoyun v kzn ad kilir. Eyni
zamanda, ovdarlarn mal-qara alveri il mul olduu
gstrilir. eirin sonuncu bndi ox maraq dourur:
Mn hrbanuyam, xna balardm,
Siyah tellrimi yana balardm,
Klay altndan cuna balardm,
Ana, mni bir nadana verdilr,
Gnahma, babalma girdilr! (15, 200)
Bu bnddn hmin dvr glinlrin salarna xna qoymalar, onu yana daramalar aydn grnr. Frdi sciyy
dayan bu eird gcl mumildirm qabiliyyti nzr
arpr. air z hyatn tcssm etdirmkl, bir nv, o dvr
haqqnda mumi mlumat verir, yaad tarixi mrhlnin
blalarn poetikldirir. Yuxardak bndd ba rty kimi
klaaynn ad kilir. Altndan cuna baland gstrilir.
hrbanunu bu eiri znn etnoqrafik znginliyi, tarixi hmiyyti il diqqti clb edir. Bir sra ictimai blalar
znd tcssm etdirir. Eyni zamanda XIX srd yaayb
yaradan qdrtli bir airin olmasndan mlumat verir.
SRAFL AA KRBLAYEV: Azrbaycann qrb
rayonlarnda Qaaq rml srafil aa haqqnda oxlu hekay v rvaytlr dolamaqdadr. Mclislrin, ynaqlarn
irin shbtidir. Hr iki el qhrman bir-biril mhkm
baldr. Birindn danarkn digrini xatrlamaq
mmkn deyildir. Sanki onlar bir-birini tamamlayr.
srafil aa il Qaaq Krm ilk vvl dost olmu, aralarnda
yaranan dmnilik mnasibtlri sonralar ba vermidir.
Lakin dmn olsalar da, el-oba arasnda zlrinin mrdliyi
il byk hrmt qazanmlar.
srafil aa kimi tannan bu el qhrman hm d air
olmu, aq yaradcl ruhunda eirlr yazmdr. O,
35

srin 60-c illrind Qraq Ksmn kndind anadan olmudur. Orada boya-baa atb el qhrman kimi mhurlamdr. Sail txlls il eirlr yazan bu xs xalq
eirinin qoma, grayl, bayat, mxmms, divani v s.
nvlrind yksk sviyyli snt nmunlri yaratmdr.
limizd olan Dalar qomas onun rvan tb, gzl
yaradclq qabiliyytin malik olmasn gstrir:
Bahar fsli mabadn yayl,
tr blbllri salar afaqi,
Dalbatl buca, qrxlar xatiri,
Xo kydi, rzgarn, a dalar.
Baratdan aanda yadma dd,
tnd qarmdan xblar td,
Kl olsun gzn ellrin kd,
Kim qalb yaylaqlarn, a dalar.
Bir yann Babacan, amlq mesi,
Alb lalsi, tr bnvsi,
Dilican Drsi, Mmmd krps,
Bo qalmasn oylaqlarn, a dalar.
Burada o zamank elin-obann kl-qalaal hyatn, aran-yaylaq kn, buz bulaqlarn, lalli, nrgizli
yaylaqlarn vzsiz tbitini irin bir dill poetikldirir.
Sanki babalarmzn k edib yurd sald dalarn xritsini
czr. Hmin yerlrin yurd-yurd adn pasportladrr. Kl
olsun gzn ellrin kd, Kim qalb yaylaqlarn, a dalar - demkl air glck facilrimizi intuitiv bir duyumla
grr. air bu yerlrin gzlliyindn doymur. Bnvli,
lalli, reyhanl , marallarn oyla olan yaylaqlar
vsf edir, bir rssam qdrtil kaz zrin krr,
fsunkar tbiti gzlrimiz nnd canlandrr. Bu eir
36

srafil aann bir el airi kimi yksk tb malik olduunu

v mkmml yaradclq yolu kediyini gstrir.
KAZIM AA SALK: Qazax mahalnn n mhur el
airlrindn biri Kazm aa Salikdir. O, 1781-ci ild mahaln
xl kndind anadan olmudur. Lakin air slini eirlrin
birind bel tsvir edir:
Adm Kazm, vli Salik lqb, eird mhurm,
Ki ovtanm knari-Kr, ikargahm Qarayaz.
Binayi-biki-nxli-slimiz mkirdir amma,
Vli tifli vcudumdur mkid iri Dilbazi
eyxzad deyrlr bizlr, glmi Qazaxldan,
xl qrymizdir, hm biziz ol qry ezaz (20, 60).
Bu eir Kazm aa haqqnda mkmml bir mlumat
verir. Onun sln mkirdn olmasn aydnladrr.
Nslini eyxzad kimi tanndn myynldirir. Eyni
zamanda mlum olur ki, anas Dilbazilrdn olmudur. ox
gman ki, xl kndinin ad da bu nslin ad il baldr.
F.Krli onun haqqnda yazr: Molla Pnah Vaqifdn
sonra mrhum Kazm aa Salik ninki vahid Qazax
mahalnda, blk tmami Zaqafqaziyada (
..) zhr edn rann mqtdirlrindn birisi hesab
olunur (66, 269). air mcrrd mvzulardan kindiyi
kimi, mvzu tkrarndan da bacarqla qam v hr eirini
myyn hadis il laqlndirmidir (70, 62). Yaradclq
n mhm keyfiyyt olan bu hal airin zn
tlbkarlndan, dvrn hadislrini ks etdirmk
istyindn irli glir.
Kazm aa Salik eirlrinin bir qismini gzllrin mdhin hsr etmidir. Bu gzl onun xsn grb tand
gzllrdir. Onlarn hamsn yksk bir mhbbtl trnnm edir. Onlarn tsviri /Ceyran xanm, Tuba, Gydn gln gzl, Varavadan glmi polyak qz/ myyn
drcd mhlli koloriti dayr. Yksk tb malik olan bu
37

el airinin eirlrind fikir z sad v aydn deyimi il

diqqti clb edir:
Ey lblri nabat, dhn pst,
kr hsrtini bu dili-xst,
Xal deyil grnn a sinn st,
Bir quran hrfidir qaralanbdr.
Bu eir airin orijinal tfkkr trzin malik olmasn
bir daha tsdiqlyir. Burada airin mqayislri onun fitri
qabiliyytinin nticsi kimi nzr arpr. Mllif hsrtini
kdiyi lblri nabat, dhan pst gzllrin geyimlrini,
br-bzklrini d myyn trixlrl verir. Bu gzllrin
yaxas qzl dymli, belind kmr, llri hnal,
ayaqlarnda bamaq, qalar vsmli olduunu eirlrin
myyn iarlrl verir.
airin Kmrli brahim aa Qiyasbyova yazd eiri
d tarixi hmiyyti, etnoqrafik mlumatlar ks etdirmsi
baxmndan qiymtlidir. Kazm aa Salik ondan aftal,
ncir, zm istyrk XIX srd hmin razid baln
inkiaf etdiyini gstrir. eirin digr bir hmiyyti hmin
dvrd yaam bir el airinin adn yaatmasdr:
krdi ox dur ann hyat,
Kim verrdi biz zm brat,
ox deyrdi mn tk uzun bayat,
A bal-Mhmmd mrhumi mfur
oldu gorbagor.
Oldu gorbagor, getdi fnadan,
air idi o da zl binadan,
Zad istrdi mn tk hr bir dnadan,
Ta bir yan Zgm, bir yan mkir
Ta ini-ffur.
38

eirin brahim aaya nvanlanmasndan gman etmk

olar ki, Bal-Mhmmd nc drsindn Kmrli kndindn olmudur. Burada eyni zamanda aydn olur ki, BalMhmmd Salik kimi o dvrd ta Zym, mkir qdr
tannm bir el airi imi. Onun Bal-Mhmmd adlanmas
is eirlrinin ltaftli, aydn v slis olmas il bal
olmudur. ox tssflr olsun ki, onun haqqnda myyn
rvaytlrdn baqa, eirlrindn he n ld ed bilmdik.
airin eirlrindn,eyni zamanda, ovuluqla mul olmas da grnr:
Bu dnyaya kims glmz dbara,
O khln atlara olsun svar,
Sabah axam minin-xn ikar,
linizd tuyun, trlan, baz olsun (20, 74)
Burada aydn olur ki, olar, sasn, at belind ov
qular trlan, tuyun, bazla ov edrmilr. airin bir
eirind d ovulua olan maran grrk:
Adm Kazm, vli Salik lqb, eir d mhurm,
Gh ovtanm knari-Kr, ikargahm Qarayaz.
ov etdiyi yerlrin sasn Kr qrandak Qarayaz melri olduunu gstrir. Qeyd etmk lazmdr ki, indi Qarayaz melri yen d ov heyvanlar il zngindir.
air eyni zamanda ov n n mnasib vaxtn axam, shr
olduunu gstrir. Tor qurmaqla da ov edilmsini eirlrind grrk:
Nsib fndinin o trs sbdi,
He dalmaz bdidir, bdi,
z glsin grsn trpnn ndi,
Bir heyvr toruna giriftar olmu (20, 69).

39

air eyni zamanda o dvrn muliyyti, oyunlar

haqqnda da mlumat verir. Onun eirlrind nrd oyununun ad kilir. Xalqmz arasnda geni yaylan bu oyun,
bir ylnc vasitsi kimi, qdim tarix malik olmu, indi d
oynanlr:
Feyzin kimi eyl hr yan dvran,
Bir yan seyr etm n fili dman,
Fikr eyl ki, nrrad oynayan zaman,
Hr atanda stxan e olmaz.
Buradan eyni zamanda nrdd istilahlarn vvllr d
fars dilind olduu aydnlar:
Pnc istyn zaman ox glir cahar,
stdiyin glmz onda biqrar,
Ta olursan mnim kimi bdqumar,
lin yekdn, ddn, sdn bo olmaz.
Kazm aa Salikin yaradclnda diqqti clb edn chtlrdn bir el-oba yaylaqlarnn vsf edilmsidir. O bu
dalarn mqddsliyindn, vzsizliyindn danr, ar ynaqlar mskni olmasn qeyd edir:
Bs ki, Hmz mnidir mni-ba-irm,
Vh ki, abi-Ulandir sbbi-hzmi-tm.
Quzovunda qaat xali-siyah tk grnr,
Gnvnd mmlr bamdr, ya iglm,
Mhz Xalxall imi yer znn rzgar,
ntizarn kir o yerin Rumi cm.
air mxtlif yurd yerlrinin - Ekquduran, Maymaq, Arxaan, Altuntaxt, Gyda, Ayranl, Misxana, tin
da, amlq, Da ba v s. adn krk onlarn ab-havasndan, srarngiz tbitindn danr. Gr nec xo taleym ki, dmm Da bana - dey tbit vurunluunu
40

bildirir, xobxtliyini bu yerlrd grr. Eyni zamanda air

Kuhi-Maymaq ocaqdr demkl, unudulmu bir ocaq
yerimizin adn kir.
Kazm aa Salikin eirlrind mitimizl bal bir
sra terminlr ilnmidir. Msln, srkar, crdk, dyirman, donuzluq, nov, dyirman da, kabab v s.
hmin dvr el-obann muliyytindn, hyat trzindn xbr verir. Btn bunlar airin zngin yaradclnn mitimizl balln gstrir.
BRAHM AA MSUM QYASBYOV:
brahim aa Qazaxn Kmrli kndind yaaybyaratmdr. Onun anadan olma v vfat tarixi dqiq mlum
deyildir. Yaradcl haqqnda da ox az mlumat vardr.
Xalq dbiyyat bilicilri onunla bal ancaq myyn
hvalatlar sylyirlr. Kazm aa Salikl eirlmsindn
ehtimal etmk olar ki, onun masiri olmudur. Nslindn
olanlarn dediyin gr XVIII srin sonu v XIX srin
birinci rbnd yaamdr.
Dvrmz qdr onun yalnz glib atmdr.
Hmin eir brahim aann arvad vfat edrkn Kazm aann yazd mktuba cavab eiridir (20, 74-75). . , eyni zamanda, Kazm aa Salik brahim aann cavab eiri d verilmidir. Kazm aa
Salikl eirlmsindn v baqa bir eirind Kazm aann
ondan meyv istmsindn aydn olur ki, aralarnda
mhkm laq olmu v yazmalar ardcl olaraq davam
etmidir. Eyni zamanda Salik kimi bir sntkarla eirl
danmas, z fikrini ona eirl bildirmsi onun yksk sntkarlq qdrtin malik bir air olmasndan xbr verir.
Kazm aann evlnmk haqqnda yazd mslht cavabnda brahim aa ail il bal fikirlrini mumildirir,
evlnmkd trddd etmyinin sbbini aqlayr:
Salik istr idim yen evlnm,
Qorxuram aldm bdxyal ola.
41

Mnim il qolqrmadan gl,

Syln elllrd bir misal ola.
Yaxam d elsinin lin,
Yetimym fsadna, felin,
Mni sala xalq, elin dilin,
Xalq dana, mnim dilim lal ola (20, 74).
air burada ail qurman tinliklrindn, alaca gzlin xasiyytindn danr. Bdxyal olacandan, elin-obann dilin dcyindn ehtiyat edir. Sonrak bndd bu
haqda z mlahizlrini, qadn gzlliyini, onun tmiz
xlaqn, arzulamalarn verir:
Namhrm gstrmy zn,
El tnindn uzaq ed zn,
Sbh am fikir ed rin szn,
z gzl ola, bu minval ola.
Msum istr hqdn bu mzmun yar
Xosift, xondam, gl-glzar,
Xalqa mhur ola namusu, ar,
Dxi bunda artq n iqbal ola.
Bu fikirlr tk bir nfrin deyil, ail qurmaq haqqnda
mllifin mumildirdiyi fikirlrdir. Grndy kimi, xalqmz evlnmkdn sas meyar namusu, ismti, mnvi almin tmizliyi v znginliyini onun zahiri gzllikl tarazln sas tutur. Htta mnvi gzlliyi daha stn tutur.
Bu eird eyni zamanda yaad dvrd gld qolqrma
fndindn istifad edildiyini d gstrir. eir irin Msum
txlls il tandn da tsdiqlyir. Xalq arasnda da
Msum imzas il laqdar maraql hvalatlar danlr.
Bunlar airin geni nfuz sahibi olduundan xbr verir.
42

MUSTAFA AA ARF: Aq poeziyas ruhunda

eirlr yazan Qazax el airlrindn biri d Mustafa aa Arif
xlnskidir. F.Krli onun tvlld tarixini bel qeyd edir:
Mustafa aa tvlld edibdir Qazax mahalnn xl
adlanan qrysindn hicrtin 1188-ci ilind (66, 263).
Hmin tarixi miladiy evirdikd 1774-c il
dr.
Rusiyann Azrbaycan ial etmsindn sonra xalq
arasnda byk hrmt sahibi olan, xalq ayaa qaldra
bilck adamlar Rusiyann irilrin srgn olunurdu.
nlardan biri d Mustafa aa Arif olmudur. O, srgn
mddtind d vtn hsrtil yaam v bel bir hsrtl d
qriblikd vfat etmidir. limizd olan eirlri d vtn
mhbbtli eirlrdir. air hmin nmunlrd tn
gnlrini rk ars il qlm alr:
Seyr eylyib gzib getdiyim yerlr,
Ovlandan keib tdym yerlr,
Trlan il ikar etdiyim yerlr,
Yada dr o mkanlar alaram.
Sremli, nilfrli bulaqlar,
Ssnli, snbll, lalli dalar,
Dumanl, iskinli, qarl yaylaqlar,
Han bizim o meydanlar, alaram.
Ellrimiz vard byli, paal,
Dalarmz var lvan meli,
Ssnli, snbll, tr bnvli,
Qald bizim xiyabanlar, alaram (20, 87-88).
air burada vtn mhbbtini, ovlaqlar, trlan il
ikar etdiyi yerlri, sremli, nilfrli bulaqlar, ssnli,
snbll, lalli dalar, dumanl, iskinli, qarl yaylaqlar
hsrtl yad edir. Ellrimiz vard byli, paal - dey elobasnn ialdan vvlki dvrn xatrlayr. Mllif, eyni
zamanda, maraql bir mlumat da verir:
43

Alaram hr zaman dnd yada,

Bizim Qazax-Qaramanlar, alaram.
Bu yerlrin azax-Qaraman adlanmasn tarix
n bdildirir. Mustafa aan bu qrib-qrbtd daim
bir ey narahat etmidir. Bu onun ya lkd kafirlr
irisind lmk mslsi idi. nki air elin-obann adtnnsin bal olan dindar bir xs idi:
Qorxuram ki, lm kfran iind,
Bada ged din-imanlar, alaram.
v yaxud da baqa bir eirind oxuyuruq:
Ey gl, gec-gndz Arif alar,
Blbl kimi zar-zar snsiz.
Burada mllif vtn mhbbtini blbln gl olan
mhbbti il mqayis edir. airin baqa limiz
atan n eiri d var. Mfti Osman fndinin
yannda thsil alan olu liy nvanlanmdr. Olma trik
drsdn, ey nvri canm li (20, 89) - dey mllif oluna
nsiht edir, onu thsilini davam etdirmy arr. Btn
bunlar airin geni dnyagrl, dvrnn qabaqcl
xsiyytlrindn olduunu, bir air kimi qdrtini, bir
maarifi kimi elm verdiyi hmiyyti, qrib yaradclq v
hyat taleyini gstrir.
MOLLAZAL: Qazax el airlri irisind znmxsusluu il diqqti clb ednlrdn biri d Mollazaldr. O,
savadl, elmli bir adam olmudur. Ona gr d Mollazal adlanmdr. O, mhur el qhrman Qaaq rmin babasdr. Barmaz, mbariz hvali-ruhiyyli bir xs olduu v
haqszla dz bilmdiyi n aalar v bylrl onun arasnda kskin ziddiyyt yaranmdr. Bu ziddiyytin nticsi
olaraq Sibir srgn olunmudur. Uzun mddt srgnlkd qal. mrnn sonlarnda azad olaraq Qraq
Ksmn kndin qaytm v orada da vfat etmidir.
44

Mollaza hm d yaradc adam olmudur. Onun aq

eirlri slubunda oxlu eirlri varm. Lakin bu zngin
yaradclqdan biz ancaq bir eir glib atmdr. limizd
olan tcnis airin zngin yaradclq yolu kediyini, mkmml dnyagr malik olduunu gstrir.
Aman tbib, mn bir lac eyl,
Sinm eq oduna yaxalanmam.
lb bu dnyadan nakam gedirm,
Bir a buxaq pb, yaxalanmam.
Vers idin sn mrgn tz dn,
Dxl olmazdm bu azara tzdn,
Yar da mn yara vurdu tzdn,
Khn yaralarm yaxalanmam.
Mollazalam im yetdi hr aya,
Bayram ay demk olmaz hr aya,
Telli snm zn yeti haraya.
zrayl sinm yaxalanmam.
lkin balanc kimi eir Mollazal yaradclnn axtar sahsind mhm hmiyyt ksb edir. bhsiz ki, glck aradrmalar onun yaradclndan daha baqa nmunlrin z xarlmasna sbb olacaqdr. Xalq eirini
bel bir tin formasnda mkmml snt nmunsi
yaradan airin tbii ki, zngin yaradcl olmudur.
ZAL QIZI GLNAZ: Mollazaln nslindn olan el
airlrindn bir d Mollazaln qz Glnazdr. O mhur el
qhrman Qaaq Krmin mamasdr, atas sgndrin
bacsdr. Onun yaradclnn sas hisssini bayatlar tkil
edir. Hmin bayatlarn hr biri myyn mnasibtl,
myyn hadislrl bal deyilmidir. Glnaz nnnin bayatlar sasn alardan ibartdir. O bu alar qohumlarnn lm mnasibtil demidir. Bildiyimiz kimi, haqqdalt uurunda uzun mddt mbariz aparan bu nsil
dylrd, Glnaz nnnin qarda sgndr
45

ldrlnd xeyli itki vermidir. Glnaz nnnin qarda

sgndr ldrlnd dediyi bayatlar xsusil diqqti clb
edir. Bu hadis 1888-ci il srafil aann nsli il dyd ba
vermidir. Qraq Ksmnl Poylu arasnda ba vern
Mollazallar davas adlanan bu dyd srafil aa Krmin atas sgndri, Krm is srafil aann iki misini
ldrr (55, 43). Qardann lm il laqdar Glnaz nn
a kir:
Boz at boyun burulayd,
Yhrin trs vurulayd.
gid sgndrim han
Snin belin qrlayd, dey, qardann lmn dz bilmyn bac ata qar
edir. Sonra at yoxa xr. Bu bacya daha dzlmz drd
olur:
Boz at niy getdi?
N dedik, niy getdi?
Evdn bir arxa ged,
kisi niy getdi?
Tarixn xalqmz at zn arx, dayaq hesab
etmidir. At igidin qardadr - msli d buradan
yaranmdr. Xalq qhrman Korolu il Glnaz nnnin
fikri arasnda bir ballq var. Hr ikisi at igid arxa, dayaq
hesab etmidir. Atn sahibin etibar haqqnda da xalq
arasnda oxlu rvaytlr dolamaqdadr. Eld-obada atn
sahibi larkn onun aladn sylyirlr. Bel bir hadis
sgndrin qbri zrind d ba verir. tmi at shr qbrin
stnd alayan yerd taprlar:
Elmi, mn alaym,
Llmi mn alaym,
Gecni sn aladn
Shri mn alaym (55, 43)
Bildiyimiz kimi, xalq arasnda papaq, at, arvad kiinin
namusu saylr. sgndr vurularkn bu mdrik el anas
46

A qzl trziy yaram,

g olsa hr, qlman alama.

sgndrin kiik olu Hmidi gll ya altnda papaq v

qoltuqaltn gtirmy gndrir:
Gll kimi , oul,
Brkdn, bodan ke, oul.
Khlndn khln trr,
Qo igiddn qo oul.
Bu dyantli el airinin olu lrkn (olunun ad
lsdir) - dediyi bayatlar daha diqqti clb edir. Toy gn
olu ldrlrkn ana z lyaqtini alaltmr. Toyu dayandrmadan bir yas mclisi d qrur:
Elmi, toy yerind,
Toyum var toy yerind.
Qoy yasm yasa dnsn
Toyum var toy yerind (55, 49).
Toyla yas qardadr - deyn bir xalqn anasndan
yalnz bu qrar gzlmk olar. Glnaz nnnin yaradcl
yalnz bayatlarla, bitmir, qoma klind d eirlri vardr:
Sn gedirsn o Rstmin elind,
Can bslrdin khlnlrin belind
Niy ldn bir gdann lind,
Atb vuran kamandarm lbd
ldn gedib midvarm lbd (55, 49).
Btn bunlar Glnaz nnnin qhrman tbitli mrd
bir insan olmasn, yksk tb, aydn, slis dil malik bir
istedadl air olmasn gstrir.
ALSYN: Mollaza nslindn olan el airlrindn
biri d Alsyndr. O, Mollazaln qz nvsidir. Yuxarda
haqqnda dandmz Glnaz nnnin oludur. Deyiln
gr onun bir dftr eiri olmudur. Sonralar namlum sbbdn it. Alsyn 1931-ci ild vfat etmidir. Mrhum airimiz H.Arif onun eirlrindn birini bdrrhman
Orucovun dftrindn krm v iki bndini lnaz
nnnin bayatlar adl mqalsind vermidir:
zl qapsna eli yollaram,
im dzlmmi tutmaram aram.

Onlar szm dems bli,

Bama yaram bir ne dli,
Qardaram istdiyim gzli,
Verrm igidlr rman alama (55, 49).
Bu eir xalqmzn toy adt-nnsini znd yaadr.
Mrasimin ilkin mrhlsini elilik tkil edir. air el
adtinc eli gndrib qzn hsini alacn sylyir.
Aydndr ki, adt gr ilk dfdn he vaxt razlq
verilmzdi. im dzlmmi tutmaram aram demkl air
ox gman ki, bunu nzrd tutur. Ona gr d qz
evin eli bir ne df gedrdi. A qzl trziy yaram
- demkl mllif bu id var-dvltin mhm rol
oynadn, qza balq verilmsin iar edir. nki
xalqmzn ail-nikah mnasibtlrind olann maddi
vziyyti mhm rol oynayrd. Htta bzn el olurdu ki,
maddi vziyyt yax olduqda qzn ryi soruulmadan
hmin adama r verirdilr. Bu eird air qzqarma
adtinin d adn kir. gr qz razlqla vermzdilrs
qarardlar. Ail-nikah msllri burada ox ustalqla
nizama salnmdr. Bu is sntkarn yaradclq
qabiliyytil baldr. ox tssflr olsun ki, Alsynn d,
digr masirlri kimi, yaradcl tam kild biz glib
atmamdr. Ancaq limiz atan nmun onun haqqnda
bir el airi kimi shbt amaa imkan verir.
OBAN FQAN: Qazax el airlri irisind diqqti
clb ednlrdn biri d oban fqandr. O, 1866-c ild
mzdr ailsind anadan olmu v z d kiik yalarndan
nkrilik etmidir. Onun bu hyat eirlrind ksini tapm
v ninki bdii snt nmunsi kimi, eyni zamanda,
etnoqrafik chtdn d byk hmiyyt ksb etmidir.
air oban hyatn z srlrind yeri gldikc tsvir
edir. Aydn olur ki, onun yaad yer py olmudur. Vay

47

48

dey-dey eirind is alt aydan bir haqq verildiyi qeyd

edilir. Etnoqrafik dbiyyatdan mlumdur ki, obanlar alt
aylq mk haqq olaraq 20 qoyuna bir tolu, yemk v
paltar almlar. eirlrindn grnr ki, oban hyat ar
olmu, obanlar ayda bir df glmi, htta
bzn tin unundan rk biirmilr. rk sacda biirilmidir ki, bu da Qazax blgsinin tsrrfat hyatndan
irli glir. nki yayda yaylaa, qda qlaa gedn hali
n sac daha lverili idi:
Qardr bir-birin qoyun-mal,
K eylyir tozlu yolla dalbadal (104, 23).
Baqa bir eirind stndn yeriyir Qazax ellri dey air k ednlrin kimlr olduunu da bildirir. Bu
nmunlrdn aydn olur ki, hmin dvrd buda unu il
brabr, arpa v dardan da rk biirilirmi. air
srlrind bozba, kabab, plov kimi yemklrin, dy, a
kimi kinilik mhsullarnn v kinilikd
ctdn istifad olunmasn qeyd edir. Baqa bir rind is
xalqn vziyyti il laqdar olaraq yazr:
oban fqan bulur haln,
Yen qarb hvaln.
Alb xalqn yan, baln,
Hsrt qoydular ora da.
Burada is ya, or kimi sd mhsullarnn, bal kimi
arlq mhsulunun ad kilir.
airin srlrind yatacaq yalarndan yoran,
dyin, geyim v bzklrdn uba, krk, Buxara papaq,
brk, gm kmr, klaay, qzl bilrzik v s. ad kilir,
paltar n al quma, ran kmiri, dri qeyd olunur.
Mllifin srlrind ad kiln btn etnoqrafik cizgilr
xalq hyatndan, maddi mdniyytdn xbr verir. Burada
gstriln k d, nkr hyat da, yemklr d, geyimlr d
XIX sr v XX srin vvllrind geni yaylmdr (124, 17).
Qazax mahalnda el airlr tkc haqqnda bhs etdiklrimiz bitmir. Onlarca el airlri var ki, biz onlarn
49

haqqnda shbt bilmdik. Bu, , iyann

imkanlar il baldr. etnoqrafik baxmdan hmiyytli ol el sntkarlardan M.V.Vidadinin nvsi Yhya by Qazaini, bdrrhman aa Sabiri,
Mirz Mhmmd Qaiboy Fdaini, Mustafa aa Nasiri, sgndr aa airi, Mehdixan Khnsal (S.Vurunun babas), Drvi Mahmudu, Mustafa Kskini, eyda zizi v baqalarn gstr bilrik.
1.3. BAYATILAR
Xalq yaradclnn n geni yaylm n biri
bayatlardr. Qsa, ycam lirik paralar olan bu nmunlr
z drin xlaqi, flsfi mnas, fikir geniliyi il diqqti clb
edir. alqn hiss v hycanlarndan, iztirablarndan
yaranmdr. , szn geni mnasnda, Azrbaycan v hminin trk xalqlarnn mskn sald, qanlqadal gzran keirn, yadelli iallara qnim ksiln,
dosta hlim mnasibt bslyn acl-irinli mr srn
babalarn adt-nnlrini, psixologiyasn srlrc nsillrdn-nsillr yaadan bdii-tarixi salnamdir (56, 24).
Bayatlar xalqn hyat, miti v mvcud mrasimlri, adt-nn, inam, etiqad, ail-nikah mnasibti, tsrrfat hyat, maddi v mnvi mdniyytini, xlaqn, dnyagrn znd ks etdirir. Mhz
nlar xalqn tarixi qdr qdim , zun srlr rzind
formalamdr. Bayatlar zn toy mrasimlrind vsfihal, yasda a, krplri yatrdarkn layla, oynadarkn
oxama klind gstrirs, mvsm mrasimlrind
zhmt ar-holavar, sayac sz, inam,
vsfi-hal
klind bruz verir.
Bayatlar mvzu rngarngliyi etibaril d ox zngindir. mumi mzmunu i, demk olar ki, sasn mhbbtl
baldr (23, 94).
50

Bayatlarn bir hisssi Novruz bayram il laqdar

olub, axr rnbd ilnn vsfi-hal bayatlardr. Onlar
sasn fal xarakteri dayr. lin axr rnbsind qadnlar
bir yer ylr, suya zk, sra v s. yalar salar v sonra
onlar xararaq vsfi-hal deyrdilr. Vsfi-haln mzmununa uyun olaraq z taleyinin nec olacana inanardlar.
Xalq arasnda n ox yaylan vsfi-hallardan bir beldir:
A at glir enidn,
Sinbndi gmdn.
Biz d nsib olsun
Heybdki yemidn.
Burada xobxt bir glcy mid z ksini tapr. Bel
ki, t trkdilli xalqlarda xobxtlik, arzuya, murada atmaq
rmzidir. At muraddr - ifadsi d bunu sbut edir.
Buradak a ifadsi d xobxtlik anlamndadr. Vsfihaldak gm sinbnd d mnasz deyildir, xalq
arasnda btn parlaq eyl - gm, su, gzg, nur,
xobxtliy v parlaq glcy aiddir (36, 75). Burada eyni
zamanda xalqmzn hyatnda mhm rol oynayan atn
adnn kilmsi atln geni yayldn gstrir. Maddi
mdniyytin nmunsi kimi sinbnd diqqti clb edir.
Yoxu yerlrd yhrin geri srmmsi n onun (yhrin .A.) n trfindn qaydan dlk dzldirdilr.
Bzn dlk v ququnun st gm yalarla bzdilirdi
(29, 24). Bayatda ad kiln sinbnd mhz hmin
dlkdr. Eyni zamanda bostanln inkiafn ks etdirn mlumatlar da burada z ksini tapr. Biz d qismt
olsun heybdki yemidn - ifadsindn aydn olur ki,
bostanlarmz htta yemii Novruza qdr saxlaya bilmilr.
Baqa bir fsi-halda oxuyuruq:
Qara suyun yaxas,
Olan qza baxas.
Gldn kynk tikmim
Bnvdn yaxas (121, 190 ).

Bu bayatn misal gtirn D.Barov zyn yiysinin

qz olacana inandqlarn gstrir.
Xalqmzn maldarlq, kinilik hyatn ks etdirn
bayatlar da vardr. Bu tsrrfat sahlri XIX srd xalqmzn hyatnda mhm rol oynayrd. He bhsiz ki,
z izini mnvi mdniyyt
sahsind tapmal idi. Maldarlq hmin dvrd Qazax blgsind xeyli inkiaf etmidi. Burada k maldarlq tsrrfat hyat hkm srrd. Maldarlar isti aylar yaylaqlarda, q is sasn Qarayazda keirirdilr. Bu bayatlarda
da gstrilir:
zizim, qzaranda,
Dan yeri qzaranda.
mr kedi, gn kedi
Yay dada, q aranda (21 .).
Burada XIX sr maldarlq tsrrfatnn ad kilms
d, mhz maldarlqdan danld aydn kild grnr.
Maldarlar ilin isti vaxtlarn dalarda, soyuq vaxtlarn is
aranda keirrdilr. Bayatda ilin yalnz iki fslinin adnn
kilmsi is qdim tqvim blgs il laqdardr.
M.Dadazad yazr: Avesta - da shbt iki fsildn gedir.
Bunlardan biri yeddi aydan ibart yay, digri be aydan
ibart q fsli hesab edilir. Bel blg sistemi bir sra
xalqlarn tqvimlrind d mvcud olmudur. Msln, son
vaxtlara qdr trklrd ili iki hissy blrdlr. Birinci
hiss Xzr, ikinci hiss is Qasm adlanrd. Xzr adlanan
hiss alt aylq yay mvsm, Qasm adlanan hiss is (alt
aylq) q mvsmnn balanc hesab edilirdi. Xzr gn
28 apreldn, Qasm gn is 26 oktyabrdan balanrd (38,
94). Grnr, bu dvrd qdim tqvimin izlri hl d
yaayrd.
Maldarlqda n geni yaylan qoyunuluq tsrrfat
olmudur. Bu daha ox qdim tarix malikdir. Qoyunuluq
da xarakter dayr. Hmin sah il bal oxlu saya szlri yaranmdr:

51

52

Nnm, a xall kei,

Mmsi ball kei.
Yaln qaya banda
Tutarsan yall kei (56, 51).
Nmund, mlum olduu kimi, kei haqqnda shbt
gedir. Onun qayalarda mskn sald gstrilir. bs deyil
ki, xalq arasnda kei itdi qayada axtar - yaranmdr. Digr bir chti d qeyd edk ki, kei qoyunuluqda czi bir yer tutmudur:
Nnm, a ik qoyun,
Yunu bir dk qoyun.
Bulaman tez gtir
Qrld uaq qoyun (56, 51).
ik qoyun dedikd bir yandan yuxar olan qoyunlar nzrd tutulmudur. Eyni zamanda o qoyunun yunundan da geni istifad olunmudur. Gb, kilim, xal, yoran,
paltar v s. dzltmkl yana, dk d dzltmilr.
Bulama qoyunlarn doandan sonrak birinci gn salan
az sdndn hazrlayrdlar. Bel ki, az sdn qazana
tkb bulayr v sd qatladrb pendir klin dndn
sonra ocaqdan gtrb soyudurdular. Buna bulama
deyirlr. M.Hkimovun Qazax rayonunun Orta Salahl
kndind Mcid Mmmdnbi olundan toplad baqa bir
saya szn fikir verk:

dr. nki tcrbli qoyunular alrd ki, dl bu aylar,

yazn glmsi vaxtlarna dsn. Hmin vaxt tbitin isinn,
otun gyrn vaxtdr. Qda doan qoyun is tbii ki, hm
zn, hm d balasn doyuzdura bilmzdi. Baqa bir
bayatda heyvan xstliyi olan vaxtdan danlr:
Saya haray,
Soy haray, saya haray,
Davara davax dd
Yeti zn saya, haray (56, 51).
Davax () - qoyunuluqda geni yaylan xstliklrdndir. Bu, qoyunlarn ayaqlarnda yaranb, onlarn axsamasna sbb olurdu. Baqa bir bayatda is qoyunuluqda dmn hesab ediln qurddan danlr:
Saya oxu,
Say oxu, saya oxu.
Davara qurd toxunsa
Paralar saya oxu (56, 51)

Dln boz ayda (fevral-mart) sona yetmsi sbbsiz

deyildi. Bu uzun illrin tcrbsinin nticsi kimi yaranm-

Canavardan qoyunlar qorumaq n obanlar bir

ne it saxlayardlar. Eyni zamanda obanlar bu id inamlardan da istifad edrdilr.
Bayatlarda tkc tsrrfat
hyat deyil, onun maddi mdniyyti d z ksini xeyli drcd tapmdr. Burada qadn v kii geyimlri, bzklr,
yemklr, nqliyyat vasitlri, evlr v s. haqqnda xeyli
drcd mlumata rast glirik. Dorudur, bu mlumatlar
geni eyil, htta ox zaman adlar kilir, lakin bu dyrli
mlumatlardr:
zizim xnasd,
linin xnasdr.
Belind gm kmr
Drd yan abbasdr.

53

54

Hriklr,
Bozaq saya hriklr.
Boz aynda dln
Saya silkr, hriklr (56, 51).

Burada qadn bzyi kimi kmrin gmdn hazrland v drd yannn abbaslarla bzdildiyi gstrilir ki, bu
z ox dyrli mlumatdr. Baqa bir bayatda :

Baland toy ftiri

Ayrlq gerklndi.
Toy nliklrind yemk n ftir verilirdi. Qohumqonu qadnlar toydan 3-4 gn vvl ylar v toy n
ftir-yuxa biirrdilr.

pr pr oldu gl,
pr qular doldu gl
Dolaqsz gedn olan
Dolaq tamam oldu gl.
XIX sr v XX srin vvllrind btn Azrbaycanda
olduu kimi, Qazaxda da ayaa qzqaytaran v ya kotuu
arq, bzkli corab geyr, baldrlarna naxl dolaq dolayardlar (27, 74).
Bayatlara kinilik, maldarlq haqqnda mlumatlara da rast glirik:
Almann kal vaxtdr,
Gilasn bal vaxtdr.
Adn sinm dymsin
Dilimin lal vaxtdr.
Burada, grndy kimi, sevgililrin gr vaxt tsvir
edilmidir. Bu gr almann kal, gilasn bal vaxtna, yni
yayn vvllrin tsadf etdiyi gstrilir. Eyni zamanda
almann kal, gilasn bal vaxt uzunmddtli mahidlrin
nticsi kimi uzladrlb eir gtiril bilrdi. Bu da
baln geni inkiafn gstrir. Baqa bir chti d burada qeyd etmk lazmdr. Burada almann xatrlanmas
xalqn dnyagr il baldr. nki, ski dnyagr
gr alma hyat vern, nsil artran, xobxtlik gtirn sehirli qvvdir (69). Burada glcyin inam ifad olunur. Qeyd edk ki, Astafa rayonunun Muanl kndind glin glrkn glinin bana mxtlif irniyyat, pula
birg, alma da atlr.
Bayatlarda toy mrasimlrinin d izlri qorunub saxlanmdr:
Hr trf iklndi,
Gn dodu gyklndi.

xd aya baxmaa,
Qapya kilid taxmaa.
Olan xna gndrib
Qz lin yaxmaa.
Toylarda xna yaxd deyiln bir adt d olmudur.
Olan evindn qz evin xna gndrilir v bu mrasimd
qzlar, qadnlar itirak edrk qzn lin xna yaxardlar.
Eyni zamanda qzlar, qadnlar da bu xnaya lini batrardlar.
Drman diz sar,
Mlhmi gz sar.
Alm atm trkin
Qarm biz sar (15-.).
Bu bayatda qz qarmann izlri aydn grnr. Qeyd
edk ki, qzqarma iki sbbdn ola bilrdi. Ya olann
maddi imkanlar yol vermdikd, ya da valideynlri
.. Htta bzn he bir sbb olmadqda da qz gtrb qarrdlar. mumiyytl, bayatlarda
btn toy mrasimlrinin izlrin, toydan sonra olan
qaynana-glin mnasibtlrin v s. adt-nnlrin ksin
rast glirik. Toyla yana, bayatlarda yas mrasimlrinin
d izlri qorunub saxlanmdr. Bu bayatlar ad altnda
toplanmdr. Alarda qarda, bac, ana, ata v s. itkisindn
doan drin kdr, qm ifad olunmudur. He bhsiz ki,
bu alar yasda itirak ednlrin biri dey bilrdi.
H.Zeynall xalq yaradclnn yksk xarakterik
xsusiyytlrini nzr alaraq yazr: tn gzllmlr
(vsfi-hallar), qomalar, ma bu kimi tbii, bdii
hycandan doan hissiyyatn tsiri il yaradlmdr.

55

56

Buradak hycan istr toy, istrs d yas iind olsun, hr

dqiq birisinin dili il ifad olunmu mumin hycandr
(116, 229). ndi Qazaxda mhur el qhrman aaq
Krmin nslindn Zal qz
Glnazn mxtlif
mnasibtlrl dediyi alar yaddalardadr. Kmrli
kndind Emin nnnin qarda Krimin lm il bal
dediyi alar haqqnda indi d danlr.
Btn bunlar onu gstrir ki, bayatlar xalqn hyatnn, mitinin el bir sahsi yoxdur ki, znd ks etdirmsin. Lakin bir chti d qeyd etmk lazmdr ki, bunlar bzn tam aq kild deyil, ox zaman myyn trixlrl,
bnztmlrl, mqayis ifad olunur.
1.4.
ifahi dbiyyatmzn n geni yaylm sahlrindn
biri atalar szlri v msllrdir. Hcmc ox kiik, mnaca
olan atalar sz v msllr xalqn btn tbqlri
trfindn shbt snasnda fikri qvvtlndirmk n
geni kild ildilir. nki min illrin snandan xan bu
szlr hyat tcrbsinin nticsi olaraq yaranmdr.
Xalqmzn tsrrfat, miti, adt v nnsi, xlaq,
dnyagr atalar sz v msllrd d z ksini
tapmdr. Atalar sz v msllr xalqn hyat v
miti, mk faliyyti il daha sx bal olan formaca kiik, mnaca geni janrlardan biridir. Atalar sz v msllrd xalq hikmti, xalq zkas, xalqn srlrdn bri ld
etdiyi snaq tcrblrin nticlri mumildirilmidir (41,
93). El bunun nticsidir ki, xalq z dannda,
shbtind ondan geni istifad edir, canl danqda
onlardan aydnladrc v tsiredici ifad vasitsi kimi
istifad olunur (113, 128). Atalar sz v msllrd
xalqn hyat tcrbsi, min illrin snandan xard
qnatlr mumildirildiyi n diqqti clb edir.
57

Ovuluqla bal olaraq xalqn tcrbsi ovu barsind

vurarlar, quu qula tutarlar v s. kimi atalar sznd
ks olunur. Mlum olduu kimi, ovuluun qdim olan bir
tarixi vardr. Qula ov ovlamaq da xalqn tarixind olmu
bir hadisdir. Dd-Qorqud dastanlarnda ahinl ov
ovlamaq tez-tez xatrlanr. balca
, , , , kklik v
gyrin idi. Bslnn ov qularndan qr, ahin v
sunqurun adlar kilir (103, 380). Kazm aa Salik d srlrind tez-tez ovuluqdan danr. Kr qrann ov yeri
olduunu gstrir.
Maldarlqla bal olan atalar szn danqda teztez rast glinir. Sdl qoyun srsndn xmaz, Ver iny, bala diry, Qurddan qorxan qoyun saxlamaz, Qoyun myi, peymbr tyi - kimi, atarlar sz bu sahd xalqn tcrbsini, na mnasibtini aydn gstrir.
Sdl qoyun srsndn xmaz - ifadsind xalq z tcrbsini mumildirir. Min illrl xalq qoyunun cinsini
yaxladrmaq n tbii semdn istifad etmidir. Dllk
n cin heyvanlar seilir, ondan dllk n qo, qoyun
saxlayrdlar. Mhz bu sbbdndir ki, cins heyvanlar
ksilib satlmazd. Qoyunuluqda canavar sas dmn hesab edildi. Onunla mbariz n itlr saxlanard. Odur ki,
xalq arxal kpk qurd basar - demidir. Qoyun itlrinin
qoyunuluqda rolu haqqnda elmi dbiyyatda geni shbt
almdr (54, 73-77). Xalqn sas dolanq sahsi
qoyunuluq olduundan, ulularmz qoyun myi,
peymbr tyi - demilr. Var-dvlt kimi sasn mal,
qoyun nzr alnmdr. Odur ki, xalq
, , , ,
ver iny, bala diry - demidir.
Maldarlq hmi kinilikl bal inkiaf etmidir. Bu
yerlrd ilnn dada qurutdan oldum, aranda tutdan msli aydn kild gstrir. Bu iki sahni xalq
hmi birlikd inkiaf etdirmi, yay aylarnda bir
58

aya dada, biri aranda olmudur. kinilikdki ictimai

brabrsizlik d atalar szlrind z ksini tapmdr. Byl
bostan knin ta iynind bitr, knd yox, bind
yox, yeynd ortaq qarda - kimi dlr bunun nticsi
idi. nk kimi sd vermyn, kz kimi kotan kr - kimi
atalar sz d kinilikl maldarln qarlql inkiafn
gstrir.
toy, evlnm adtlri d atalar
sznd z bdii ifadsini tapmdr. sasn xalq qohumla evlnmy stnlk vermidir. Odur ki, miolu il
miqznn kbini gyd ksilib - demilr. Lakin xalq bunun yax v pis chtlrini d yaddan xarmamdr: Qohumdan qz alma nsil gdlir, yaddan qz alma nsil crlar. Evlnmd xalq sasn namus mslsin stnlk
vermidir: , , nasna bax qzn al,
Anas gzn aac balas budaq-budaq gzr. r xyant
lml nticlnrdi (131, 368). Ayrlmalarn () sas sbbi htta uaq olmamas deyil, namus idi (141,
80). Odur ki, xalq grb tand qzlarla evlnmyi
stn tutmu, qonu qz grcmli olar - demi. Qzn
trbiysin d xsusi fikir verilmidir: Qzn dymyn
dizin dyr - ifadsi d bunun nticsidir.
arasnda qonaqprvrlikl bal oxlu atalar sz v msllr vardr: Qonaq Allah qonadr, Evin bzyi uaq, sfrninki qonaqdr.
Asaqqal sz xalqmz arasnda hmi mqdds saylm,
ona hrmt yanamlar. Su kiiyin, sz byyn,
Allahsz yerd otur, asaqqalsz yerd oturma, ulu
szn baxmayan ulaya-ulaya qalar v s. alqn psixologiyas onun kiinin sz bir olar, kii tprdyn yalamaz, kiinin bzyi qeyrt, qadnn bzyi ismtdir, yol
byyndr, namussuz yaamaqdan lm yaxdr v s.
kimi atalar sz v msllrd z ksini tapmdr.
Bu hikmt xzinsi xalqn yazlmam qanunudur.
Onu, demk olar, yol gstricisidir. Xalq min illr boyu bu

yolla gedib, bu normalarla yaamdr. Yolan xan

onunla yoluna qaytarmdr. Yoldan xan yol vurar,
Yoldan xmaq eyib deyil, dz yola qaytarmamaq eyibdir - ifadlri d bel qnatlrin nticsidir.

59

60

1.5. NAIL V FSANLR

Atalar sz v zrbi-msllr kimi, nal v fsanlr
d xalq yaradclnn maraq douran nvlrindndir. Nallar xalq arasnda ox geni yaylmdr. Uzun q axamlarnda bir yer ylb shbt edr, nal danard.
Nallar sasn qocalar trfindn sylnilr v maraqla
dinlnilrdi. Bel axamlarn srin 80-ci illrind
Salahl kndind B.Veiaminov da ahidi olmudur. O, nal axamlarn bel tsvir edir: Salahllar tapmaca v atalar
szlrini, xsusil qhrmanlar haqqnda nallar ox
sevirlr. Uzun q geclrind yerli asaqqal Pnah aa
Vkilovun salnda ictimai geclr dbd idi. Burada qocalar z ilri haqqnda shbt edr v ya gnclrl birlikd
kemi haqqnda shbtlr, ya da nallara qulaq asardlar (123, 107). Mllif burada Mlik Mmmd v Mlik
Cmd, bil Qasm v bil Mmmd, ah Rstm,
ah Qmbr, ah smayl, rif nallarn da
toplayb nr etdirmidir.
Nallar znn mvzu rngarngliyi il zngindir.
Folklornas onlarn tqribn bel qrupladrr: heyvanlar haqqnda nallar, sehrli nallar, tarixi nallar, ailmit nallar, satirik nallar (42, 115). Lakin bu qruplamadan asl olmayaraq onlarn mvsuzu xalqn hyatnn
mxtlif sahlrini tsrrfat hyatn, maddi v mnvi
almini baqa folklor janrlarnda olduu kimi znd ks
etdirir. Nallar xalqmzn ilkin tsvvrlrini yaadr.
Qdim cdadlarmz ilkin olaraq tbitl, heyvanlarla
tmasda olmu v onlar da z ksini bu v ya digr drcd
nallarmzda tapmdr. Yaaynn sasn ovuluq tkil

edn cdadlarmz heyvanlar ovlam, tini yeyib drisindn

paltar tikmi, soyuqdan, axtadan qorunmular. Ovuluqla
mul olan cdadlarmz sonralar heyvanlar hlildirmi,
onlar qoruyub saxlam v artrmaa almlar.
Heyvanlar almindn bhs edn nallarda rast gldiyimiz
totemlr heyvanlara olan hrmtin nticsidir: Bu dvrd
insanlarn bdii tfkkrnd satiri grlr yaranmdr.
Onlar yaamaq v tbiti zlrin tabe etmk yollarnda
satir yaratdqlar kimi, heyvanlara sitayi etmi, totm
yaratmlar. Heyvanlar almind bhs edn nallarn
birinci mrhlsi toteml laqdar olmudur (113, 248).
Nallarmzda rast glinn at, qurd, ir, simurq, ilan v s.
bunun ntic idi. nsanlar bel heyvanlar z cdad hesab
etmi, ona hrmtl yanamlar. Dd-Qorqud
dastanlarnda rast gldiyimiz A qayann qaplannn
erkyindn bir kkm var, A Sunqur erkyindn bir
kkm var, Azvey qurd niyi erkyindn bir kkm var
v s. ifadlr bu inamn nticsi kimi zn gstrir. DdQorqudun Drezden lyazmasnda VIII boyda Qaan
aslan ata-totem, Vatikan lyazmasnda ana totem kimi
verilmidir. Bu sadc yaz uyumazl deyil, anaxaqanl
institutunun ataxaqanlna kemsi il, satiri grlrl
baldr lkin sinifli cmiyyt keid mhitind hmin
cdad-totem xaqan kimi yad edilmidir. Qaan-aslan
soykk-totemin acql siftini deyil, onun xaqanln, gc
dnyasnda tay olmayan aslann ahln hifz etmkddir.
Lakin Basatn Aslan dndn sd mib bymsi sonuncu
tsvvrdn qat-qat arxaikdir. Aina oullarnn dii qurddan
trmsi fsansi il qneseoloji qohumluqdadr, soy-kk
Aslan tsr ana qurd totemi zrind yaranmdr:
demli, qurd ilkin soy-kk sayldndan, bir nv, totemlr
totemi olmudur (45, 257). Totem cmiyytin matriarxat
dvrnd yaranm v heyvanlarla insanlarn sehirli
qohumluuna inamdan trmidir. Nal v fsanlrd,
miflrd aslann, qurdun itn krplri bslyib bytdklri

haqqnda oxlu faktlara rast glmk olur. Bununla bel, fiziki

tlbatn sasn ovuluqda dyn insanlar nhng v vhi,
yrtc heyvanlarla da qarlam v onlarla mbariz etmli
olmular. Nallarda rast glinn di, jdaha, tpgz v s. il
mbariz d ox gman ki, mhz bunun nticsind
yaranmdr. El bunun nticsidir ki, insann dnyagrnd
xeyir v r qvvlr haqqnda inam yaranmdr. Onlarn
mbarizsi insann arzusuna uyun olaraq xeyirin qlbsi il
baa atr. Nal xalq dbiyyatnn qeyri-nvaidn daha
qdim olmaldr, nki fikir, etiqad v flsf etibaril
Zrdtn Avesta v hindi-qdimin Vedasna
yaxnlar. Btn Azrbaycan nallar irisind Mlik
Mmmd tipik sanld n bunun thlili qeyrilrini d
izah edr znnindym, nki hr bir naldak fikir haqqn
nahaqa qlb almandan ibartdir. Yalnz vq v
mzmun baqa-baqadr, Mlik Mmmdin flsfi
tbitindki ikiliyi tsvir elyir. Bir trfdn rmzd v
onun xalq etdiyi nur, bdi hyat, haqq v dalt, o biri
trfdn d hriman v guruhu: qaranlq dnyann mhsulu
divlr, jdahalar, bxl, hsd, fna fikirlr. Bir-biril di
arpmada olan bu iki qvv rmdn qlbsi il
nticlnir (36, 45). Lakin bu cht daha alabatandr ki,
nallarda rast glinn Xeyir v rin mbarizsi flsfsi z
kkn Avestadan gtrmr, bunun ksin olmas fikri
daha inandrcdr. nki he bir yazl dbiyyat nmunsi
az dbiyyat n qaynaq olmaldr. El bunun n d
nallarda rast glinn xeyir v r flsfsi z kkn ibtidai
cmiyytd xalqn ovuluq hyatndan alr. Nallarda rast
glinn fiziki gcn tblii, nal qhrmanlarnn fiziki
trbiysi n xsusi phlvanlardan tlim almas da, he
bhsiz, bu mbariznin nticsi olmaldr. Lakin nallarda
qli gc d xsusi yer verilir v qhrmanlar mktblrd
trbiy alr. Bu, ox gman ki, sonrak mrhl il baldr.
nki hmin mrhld artq dvltlr arasnda mhariblrd

61

62

fiziki gcl yana, al da mhm rol oynayr, ox zaman is

ondan stn olur.
Sinifli cmiyytd xalqn daltli ah arzusu da ks
olunur. Orada zlm, sinfi brabrsizliy qar mbariz
nallarn ruhuna, ziln ktlnin arzu v istyin uyun
olaraq zalm, daltsiz ah devrilir v taxta adltli ah
xarlr. Bu mbariz ox zaman qhrmanlarn mbarizsi
fonunda ba verir. Artq sinifli cmiyytd ovuluq kasblar
n yaay vasitsidirs, varllar n bir ylncdir. Ovu
Pirim, Ovu hmd, Ovu Nbi nallarnda srin
qhrmanlar ovuluqla dolanrsa Taxta qzn nal,
Tilsim dm qz v s. nallarda padahlar, varllar ov
etmkl ylnirdilr.
Nallarda xalqmzn maldarlq hyat da z ksini tapr.
Sfr xan qhrmanlar sasn sfr zaman yolda qoyun
srs otaran obanlara, naxr otaran naxrlara, at otaran
ilxlara rast glirlr. Artq bu dvrd sinifli cmiyytin
olduunu grrk. nki obanlar, naxrlar, ilxlar
zlrinin deyil, varllarn, ahlarn srlrini, ilx v naxrlarn
otarr v onlardan haqq alaraq aillrini bununla
dolandrrlar. Bu dvrd nqliyyat vasitsi olaraq at grmk
olar. At xalqn mitind mhm rol oynayrd. Qobustanda
Yaztpd qaya tsvirind lpaq atn azna yyn verildiyi
tsvir olunur. Atn stnd olan xs lind olan yabaya oxar
silahla maral ovlayr (128, 45). Maraqldr ki, nallarda da
ova atla xrlar. Taxta qzn nalnda Cahangir ahn atla
ov yerin glib at cidarlad, gn xana qdr ov etdiyi
gstrilir. Nallarda tez-tez nallarn v qoyun srlrinin
xatrlanmas da bu tsrrfat formasnn inkiaf etdiyini
gstrir. Nal qhrmanlarnn nqliyyat vasitsi kimi, atdan
istifad etmsi d, ox gman ki, bunnla baldr. At
ilxlarnn saynn artmas v ondan geni istifad edilmsinin
n balca sbbi km maldarlq formasnn inkiaf il
laqdar olmudur. Tayfalar stnd, razi v varlanma
stnd arasksilmyn mbarizlr d atn inkiaf

etdirilmsin rait yaratmdr (13, 250). At min illr boyu

xalqmzn n yax nqliyyat vasitsi, qarda olmudur.
Dv rblr n n qdr lazm idis, at da trklr n o
qdr lazm idi. Geni llri onunla kr, tindn yeyr,
sdndn iki /qmz/ hazrlayar, gnndn v qannda da
faydalanardlar (103, 377). Lakin biz nallarmzda atn
tindn, sdndn istifad edildiyin rast glmirik. Bu ox
gman ki, nallarn slam dini tfkkr il baldr. Bu din
at ti yemyi tqdir etmir. Halbuki Dd Qorqud
dastanlarnda atdan ayr, dvdn bura, qoyundan qo
qrldn, gl kimi qmz saldn grrk. Bellikl, inamla
demk olar ki, mhz slam dininin tsiril at tindn, sdndn
istifad olunmas aradan qalxr, lakin at nqliyyat vasitsi kimi
mhm rol oynamaqda XX sr qdr davam edir.
Nallarmzda tez-tez kinilik mdniyytinin izlrin
d rast glirik. Dorudur, nallarmzda kinilikdn ayrca
bhs olunmur, lakin tez-tez kinilik istilahlar myyn
mnasibtlrl ildilir. Aydn olur ki, kinlr ct v kotanla
kilir. Nardan xatun nalnda arpa, buda, il yana, dar
da kildiyini grrk. srin qhrmanlar tez-tez
dyirmanlarda rast gldiyindn mlum olur ki, arpa, buda,
dar burada ydlr. Sonra is Taxta qzn nalnda
gstrildiyi kimi, tndir qalayb, xmir yourur, xmiri
kndlyib tndir yaparaq rk biirirlr. Qhrmanlar ox
zaman z sevgililri il balarda grr. Nalarda tez-tez
qarpz, yemi, zm, alma, nar, qoz v s. kimi ba-bostan
bitkilri xatrlanr. Qovurma, kabab, plov, qayanaq v s.
yemklrdn d bhs edilir. Pendir, qurud, sd, qatq kimi sd
mhsullarnn da ad kilir. Yaay evlrindn alaq, qazma,
koma, saray v s. adlara tez-tez rast glmk olur.
Nallarda n geni mlumat toy mrasimlri il bal
verilir. sasn qhrmanlar sevgililrini grb sevir, seirlr.
Blli olur ki, indi, necdirs, qdimd d qz grb bynmk
olanla qzn z ixtiyarnda imi (1, 89). Olanla qz bir-birini
grn kimi drhal sevmir, snayrlar. Dd Qorqud

63

64

dastanlarnda Ban ik z beikkrtm nianls Beyryi

snamam ona r getmy razlq vermir (64, 153).
Nallarda da uaqlarn beikd ikn nianlanmasna rast
glirik. Qzla olan bir-birini grb byndikdn sonra qz
evin eli gedir, allahn mri, peymbrin riti il qz
olana aln, zk taxb nianlanr. Kbin is molla trfindn
ksilir. Nallarda valideynlri raz olmadqda qzn gtrlb
qarlmasna da rast glirik. Bzn qzn razl olmadan da
qz gtrb qarrlar. Qzn valideynlri eyni zamanda olan
evindn balq istyir. Nallarda toy mclislrinin gn,
gec, yeddi gn, yeddi gec, qrx gn, qrx gec davam etdiyini
grrk. Qrx gn, qrx gec toy mclisinin davam etmsi
haqqnda mlumat olmasa da, gn, gec, yeddi gn
toylarn olduu bh dourmur. 1916-c ild Salahlda
Annax byin olunun toyunda itirak edn Aq lsgr bir
hft ziyart gy yksldi - dey, toyun yeddi gn
etdiyini gstrir. Qaaq Krm romannda Synbyli
kndind Hseyn aann evind olan toy bel tsvir olunur:
Gec yardan kemidi. Bir hft idi ki, bu evd al-ar idi.
vvl cm, axr cm. Bu gn nliyin axrnc gn idi.
Mrkd itirak eylyn knd camaat artq dalmd (40,
78). Nallarda digr maraql cht tkarvadllqla yana,
oxarvadlln da tsviridir. oxarvadllar sasn varllardr.
Nallarda tez-tez qohumlarn - miolu, miqz, dayolu,
mamaqz, xalaolu, xalaqz v s. vlndiyini grrk.
Bununla bel, yad tayfalardan da qz alnmasna rast glinir.
ndi d yaxn qohumla evlnm hallar Azrbaycan, Qafqaz,
Orta Asiya xalqlarnda mvcuddur. Nallardan aydn olur ki,
yad yerd qz sevn olanlar onlar z yerlrin gtirir,
asaqqal xeyir-duas almam evlnmirlr. vlad olmayanlar
vladla uaq gtrr. Bunun n vladla gtrln ua
qz v ya olan- , evin qadn kynyindn keirib
vladla qbul edir. Bu adt biz Korolu dastannda da
rast glirik.

Nallarmzda yas mrasimlrinin izlri d var.

zizlri ln adamlar onu n yas saxlayrlar, yas lamti
olaraq qara geyir, deyib-glmr, alayrlar. Bzn htta
alamaqdan gzlri tutulur. Dd Qorqud dastanlarnda
Beyryin yas bel tsvir olunur: Bybura byin dnlg altun
ban evind ivn girdi. Qz-glini qas-qas glmz oldu. Qzl
qna a lini yamaz oldu. Yeddi qz qarda a xardlar,
qara donlar geydilr. Vay, bgim qarda! Muradna,
mqsuduna irmyn yalnuz qarda! - deyib aladlar
bgrdlr. Beyryin yavuqlusuna xbr oldu. Banik
qaralar geydi, a qaftann xard. Gz almas kimi a
yanan dartd, yrtd (40, 57-58). Grndy kimi,
nallarda olanlar dastanlar daha aydn verilir. Bildiyimiz
kimi, indi d dfn olunduqdan sonra gn onun
qbri stnd ocaq qalanr. Bxtiyar nalnda bu bel tsvir
olunur: Padah qocalmd, o, olanlarn arb vsiyyt
eldi ki, mn lndn sonra hrniz bir gn qbrimin stnd
keik krsiniz. Vaxt oldu ki, padah ld. Olanlar onu
dfn eldilr. Birinci gec byk qarda silahland, qbiri
stnd yandrmaq n am gtrb getdi (24-). Bu sjet
.Veniaminovun Salahl kndindn toplad rif
nalnda da rast glirik. Bunun mnasn Y.V.mnzminli
bel aqlayr: Azrbaycanda ly qsl veriln yerd
axam am yanr. Bu adtin tarixi beldir: zrdtlrc lnn
ruhu gn, gec himaysiz qalr. Drdnc gn iq prisi
/mehr/ dalar iqlandranda dalt mhkmsi qurulur v
ruhlar himayy alnr. lk u gec divlr ruhlar fnala svq
etmy alrlar. Divlr qaranln mxluqu olub iqdan
qadqlar n l sahibi ya meyidin yannda v yaxud da
qsl veriln yerd am yandrarm ki, dalt mhkmsin
qdr ruhu divlrin tcavzndn mhafiz elsin (36, 87).
Grndy kimi, bu davt xalqn qdim inamndan domu
v indi d yaayr.

65

66

Nallarmzda xalq tbabtinin izlrin d rast glinir.

Lakin onun haqqnda ayrca dandmzdan, burada shbt
amrq.
Qazax mahalnda nallar kimi fsanlr d geni
yaylmdr. Bu yerlrd tarixi xsiyytlr Makedoniyal
sgndr, Sleyman peymbr, ah Abbas, Korolu
haqqnda, elc d heyvanlar, qular anadil, turac, ilanlar,
blbl, qzlgl, Yusif-Nsif quu v s., yer adlar il bal
Eldar kndi, Gyzn, Aolan, Qz qalas, Abbasbyli v s.
haqqnda, gy cisimlri Ay v n haqqnda fsanlr indi
d yaamaqdadr. fsanlrin sjetlri ox zaman sevgi
zrind qurulur. Kmrli kndind indi d Aolan v Qz
qalas haqqnda fsanlr dolamaqdadr. fsand gstrilir
ki, xan qz il sevin kasb Aolan qz gtrb qar. Xann
adamlar Aolan ldrb qz lindn alrlar. Qz qalada
saxlanr. Onun gz yalarnn axmasndan qalann divarlar
indi d yadr (16- ). Burada nallardakndan frqli olaraq
bir cht diqqti clb edir: mvqeyi brabr olmayanlar
evln bilmz. Bu qanuna ml etmynlr lm mhkumdur.
Bu mnada, fsanlr nallardan daha obyektivdir.
Nallarda is n kasb adam ah qz il evln bilr.
fsanlrd qohum nikahnn izlrin d rast glinir. zizi
ln yas saxlayr, gz ya tkr. Yeddi qz fsansind
qzlarn, qadnlarn ismtlrini qorumaq n zlrini
gizltdiyini grrk. fsand deyilir ki, bulaq banda lzlrini yuyan qzlar ovu grdkd onlar allaha yalvarb
daa dnrlr (27, 65). z gizldilmsin Dd Qorqud
dastanlarnda da rast glinir. Yerli hali arasnda z
gizldilmsinin bir formas olan yamaa bu yaxnlara qdr
rast glinirdi. Qzl qaya fsansind is Rum lindn gln
iallarla dyd olan igidin qan tkln yerdn qaya xr.
Qaya qana boyandndan qzla alr (43, 112-113).
M.Hkimovun Kmrli knd sakini 110 yal Bhmn
Mustafa olundan toplad Qarunun intiqam fsansind
sazn dzldilmsi haqqnda deyilir: Mlklr dedi: - Ey bni

insan, bil v agah ol! Arranat gedn yolun stnd qara bir
tut aacna rast glcksn. Onu ksrsn, m kimi iini
oyarsan. zn nazik taxta, qol dzldrsn. Bri biyanbanda
bitn saqqz aacnn yapqan il onlar bir-birin
yapdrarsan. Qoldan qulaqcq aarsan. burmanc
qulaqca taxarsan. Qola qoyun barsandan eilmi quru
prd balama da unutmazsan. Dediklrimi hazr etdikdn
sonra yaar rgnin quyruundan ona tel krsn. Onu
alarsan. O, gzl al altidir. dir ss cr xarsa, mnin
sin taxtasndan deik aarsan (56, 379). Sazn
dzldilmsi burada tfrrat il tsvir edilmidir. Grndy
kimi sazn ana indikindn frqli olaraq btv olmudur.
Tellri at tkndn, prdlri qoyun barsandan hazrlanr
v tellidir. Buradan aydn olur ki, sazn dzldilmsinin ilkin
kli il indiki arasnda o qdr frq yoxdur. mumiyytl,
fsanlrd hyat hqiqti xalq trfindn fsanlr brnm
kild verilir v xalq hyatnn mxtlif sahlrinin inkiafn
yrnmk n bir mnb rolunu oynayr.

67

68

1.6. MUSQ
Azrbaycan xalqnn milli mnvi mdniyytinin n
ox diqqti clb edn sahlrindn biri musiqidir. Qdim
tarix malik olan Azrbaycan musiqisi ninki Qafqazda,
htta yaxn rqd, Orta Asiyada geni yaylmdr. Qou
xalqlarn musiqisi il tmasda olan bu musiqi ox zaman
onlara da z gcl tsirini gstrmidir. Htta bzn onlar
sxdraraq hmin xalqlarn doma musiqisin evrilmidir.
Bunu Girman amberinin Orta Asiyaya syaht
kitabndak fikirlr d sbut edir. O yazr: Trkmnlr
Azrbaycan yksk sivilizasiyasnn mrkzi hesab edirlr.
gr ilk baxmdan insan qlbini riqqt gtirn gzl bir
mahn oxuma xahi etslr, onda salona mtlq
Azrbaycan tranlri yaylacaqdr (153, 31). Azrbaycan

musiqisi bir ox qonu xalqlarn musiqisin bu v ya digr

tsir gstrmi, htta ermni xalqnn musiqisini
tamamil vz etmidir. Bel yksk sviyyy malik
Azrbaycan musiqisinin ayr-ayr r zr yrnilmsi
d mhm hmiyyt ksb edir. Qrb (Qazax
rayonunda) bu musiqinin xarakterik xsusiyytlrinin aradrlmas xsusi maraq dourur.
Qdim tarix malik olan Azrbaycan musiqisi sasn
yolla inkiaf etmidir: 1. Xalq musiqisi. 2. aq yaradcl. 3. Xanndlik. Bu hr musiqi znmxsus, orijinal,
oxchtli yaradclq sahsi , qarlql tmasda inkiaf etmi v bir-birin tsir gstrmidir.
Azrbaycan musiqisinin n qdim sahsi xalq musiqisidir. Bu musiqi z kklri etibaril ibtidai icma quruluuna
gedib xr desk, fikrimizd yanlmarq. Azrbaycan xalq
musiqi yaradclna mahnlar v oyun havalar daxildir
(118, 4). Bu musiqi z forma v janrlar il oxchtli v
oxaxli olmaqla balancn xalq hyatndan alr. Xalq
musiqisi nmunlri sasn, mk prosesi, ail miti,
mrasimlrl, oyunlarla bal olaraq yaranmdr.
Azrbaycanda oxumaq n sas material xalqn adt-nnlrini ks etdirn v xalqn z trfindn yaradlan xalq
nmlridir (125, 34). Bu nmlrin ilk nmunlri
xalqn hyat ovuluq, maldarlq, kinilik v mrasimlrl bal yaranm kini nmlri, holavarlar, saya
szlri, eydirmlr, mrasimlrd oxunan mtlq mzmunlu
nmlrdir. Eyni zamanda xalq mahnlarnn reymlrini
qdim oyunlarda, tapmacalarda, laylalarda, oxamalarda,
saya szlrind, holavarlarda, oyun mrasim havalarnda,
cngilrd, htta alarda axtarmaq lazmdr (75, 62).
Mahn xalq hyatn nd ks etdirmsin gr diqqti
daha ox clb edir. Xalqn btvlkd daxili almi, arzu v
istyi, dncsi, xo gnd istyi, sevinci, dar gnd kdri
z ksini onun musiqisind,
nmlrind tapr.
mumiyytl, mahn xalqn zdr. Mahnlarna gr

xalqn hyat trzini, toyunu, yasn, mbarizsini

myynldirmk mmkndr (41, 153).
n qdim mahn nmunlri he bhsiz ki, ovu nmlri, sayalar, holavarlardr. Onlarn ilkin nmunlri
unudulmu v dvrmz qdr glib atmamdr. XIX
srd v XX srin vvllrind Qazax blgsind bu nmlr geni yaylmdr. ox tssf ki, indi d holavarlar,
saya szlri asaqqallarn yaddanda yaasa da, ovu
nmlri, demk olar, unudulmudur. Bunun sbbi biz
bel ki, ovuluun xalq tsrrfatnda yeri il baldr.
nki ovuluq tsrrfat aparc sah kimi artq aradan
xm, ylnc vasitsin evrilmidir. Bu dvrd kinilik
v maldarlqla bal olan A yel baba, yel baba, Gn x,
gn x, sam nmlri eydirmlr, nhr nmlri v
s. xalq arasnda geni yaylmdr. Xalq musiqisinin xeyli
hisssini mvsm v mrasim nmlri tkil edir. Bu
nmlr sasn mvsml laqdar olan nmlrdir.
Mvsmlr is z nvbsind tbitl baldr. Onlar tam
mnada bir-birindn ayrmaq mmkn deyildir. Biz
mvsmlrl bal nmlrin sas nmunlri kimi Xdr
Nbi, Kosa-kosa, Hodu-hodu, Smni ay smni,
Duman qa-qa, Gn x, gn x, zrliksn
havasan, sfi-hal v s. gstr bilrik.
n geni nmlr toy mrasimlri il bal nmlrdir. Onlar bir silsil tkil edir arasnda indi
d yaamaqdadr. Toy nmlri hmin mrasimin mxtlif
mrhllrini - nian, toy, by trifi, xona, xna, glinaparma v s. znd ks etdirir. Bel nmlr n hvali-ruhiyy
dayaraq sevinc, nlik ovqat yaradr. Qaynana-glin
mnasibtlrini ks etdirn nmlr d arasnda geni
yaylmdr. Knd toylarnda sasn qdim toy mahnlar
oxunurdu. Onlarn sas chti n hvali-ruhiyy
yaratmasdr. Onlar musiqi il bal olmu, hm szlr, hm
d hava bir-biril qarlql inkiaf etmidir (41, 154). Bel
mahnlara nmun olaraq Haralsan, haral dna,

69

70

stkann qrlsn, telli

durna, lind sazn
qurban, Yaxan dyml, Xumar oldu, Ayanda
msi var v s. gstrmk olar. Bu mahnlarn Qazax
mahalnda toy v nliklrd gzl ifalarndan biri
Kmrli Aq miraslan olmudur. Ona aq deyils d o,
saz ala bilmmi, bu mahnlar qavaln mayiti il
oxumudur. O, 1930-cu ild qaaq n mahn oxuduuna
gr glllnmidir (34-.). Bu mahnlar indi d
qalmaqdadr. Pncrsi, ay pncrsi mahnsnn
ancaq ad yaamaqdadr. .xlnn xatirlrindn aydn olur
ki, bu mahn srimizin 40-c illrin qdr mnnilr
trfindn ifa olunmudur (106, 216). Haqqnda dandmz mahnlarn mtni sasn bayatlardan ibart idi. akin xalq mahnlarnn xeyli hisssinin mtnini grayl v
qomalar tkil edir. Xalq mahnlarnn bu xsusiyyti aqlarn tsiril izah edilmlidir (78, 34). Qazax el airi eyda
zizin Bilirsnmi sndn niy ksmm qomas indi d
xalq mahns kimi btn Azrbaycan xalq irisind
yaylmdr. Qeyd etmk lazmdr ki, bu mahnlar tklikd
musiqisiz d oxunurdu.
Xalq musiqisinin bir hisssini d xalqn kdrini, drdini ks etdirn yas nmlri, alar tkil edir. Alarda,
bildiyimiz kimi, xalqn drdi, kdri yaayr. slam dini musiqini haram buyurduu n onlar musiqisiz oxunur. ox
gman ki, islamdan vvl alar musiqi il oxunmudur.
Uaqlarn saxlanmas, boya-baa atdrlmas n yaranan laylalar, arzulamalar v oxamalardr.
Qazaxda znmxsusluu il seilrk respublikamzn
baqa yerlrind rast glinmyn qmqmlar daha ox
diqqti clb edir. Qmqmlar sasn Qaymaql kndi il
baldr v ox zaman ona Qaymaql qmqmlar deyilir.
Bu nmlr sasn qadnlar trfindn oxunur.
Qmqmlarda onlar z arzu v istyini intonasiya il
myyn szlri tkrar edrk oxuyurlar. Onu da qeyd edk
ki, qmqmlar musiqinin mayiti olmadan ifa olunur.

Qaymaql kndind indi d xsusi qmqm deyn qadnlar

var. Onlarn mqmlarn xsusiyytinin adn grnmsi
n bir nmun verk:
Ay gedn atd,
atn t, atn t batd.
Sni mndn, sni mndn
ayranlar lsn.
Birc balan, birc balan
mn qalsn.
u dvrd uaq nmlri d geni yaylmdr. Onlar
uaqlar oxuyurlar. Qeyd etmk lazmdr ki, bu nmlr
intonasiya il musiqisiz oxunurdu. Hamam-hamam
iind, Bacadan baxan hidra-gz, Tlk, tlk,
tnbki, A hastanda, hastanda, kil-bkil v s. uaq
nmlrin nmundir.
Xalq musiqisinin trkib hisssi kimi oyun havalar da
diqqti clb edir. Oyun havalar el nliklri zaman rqs
edrkn ifa olunurdu. Xalq bu havalarn tranlri altnda
rqs edr, nlnrdi. Oyun havalar sasn Trkm,
Uzun dr, Qaza, Vazal, Glngi, Atdandrma v s.- ibart idi. Bunlar lirik oyun v qhrmanlq havalarna blnrd.
Xalq musiqisi xanndlik v aq snti il tmasda inkiaf etmidir. XIX srd v XX srin vvllrind Qazaxda
aq yaradcl geni yaylmd. Aqlara blgnin btn
kndlrind rast glmk olard. Aq snti z qidasn
zngin xalq erindn, musiqisindn alrd. Eyni zamanda
aq snti xanndliy tsir gstrs d, z nvbsind d
ondan qidalanmdr. Bel ki, xanndlikdki zngullri
aqlar z sntin gtirdiyi kimi, xanndlr d aq
sntindki oynaql muama gtirmilr. Klassik xanndlrdn hac Hs, Mirz Mhmmd Hsn, Cabbar
Qaryad olu, Segah slam, Seyid uinski, xsusil Blbl
muamat genilndirmk n aq formalarn v xalq
mahnlarn muamata daxil etmilr, Arazbar, Man,

71

72

yetii. Lakin onun faliyyti rvan, Tiflis kimi

hrlrl bal . Muamn izlrin Qazaxda
nqbndilr arasnda da rast glmk olard. Onlar z
mclislrind alb oynayr, triqt balar Seyid
Mirhmz
Nigarinin
qzllrini
muam
stnd
oxuyurdular. Lakin qeyd etdiyimiz kimi, xalq ktllri
arasnda xanndlik snti geni tkkl tapa bilm.

ikst, Bayat, Krmi, rili, Krd ova,

Ksm ikst, irvan ikst v buna bnzr aq
musiqisi nmunlrini sas tutmu v bunlar zild
oxumaqla bu formalar muamata zv surtd alayaraq
onu daha da znginldirmilr. Eyni zamanda grkmli
aqlar aq yaradcln inkiaf etdirmk n Sarng,
iksteyi-fars, Qatar-bayat, iran, Bayat-Qacar,
Krd ahnaz, Bayat -cm kimi muam
nmunlrindn istifad etmilr (109, 95).
XIX srd Qazaxda aq yaradcl inkiafnn n
yksk zirvsin atr. He bir el nliyi aqlarn itirak
olmadan keirilmir. Aq musiqisi xalqn mnvi tlbatn
dyn sas vasity evrilir. Burada mhur el aqlar
yr. Qazax yurd yeri, Qazax dbeyti kimi havalar
meydana xr. Onlar z mahyiyti etibaril xalqn hyat il
baldr. Eyni zamanda bu havalara adic zvqoxayan
musiqi havalar kimi d baxmaq olmaz. Hr bir hava
myyn mna, qay, hadis v hyati faktla baldr, xalq
mitinin, mbarizsinin, tarixi kemiinin, qminin,
sevincinin, arzu v blann musiqi dili il ifadsidir (114,
140). M.lqar bu xsusiyyti ox gzl tutmudur:
nc gl - elin eqi, lfti,
Misiri - Korolunun gc, qvvti,
Qara - qoynunda k, klfti,
Yaylaa uzanan yolu sinmd (62, 51).
Azrbaycan musiqisinin nc qolunu xanndlik
tkil edir. Xanndlik snti orta srlrd hrlri
inkiaf il laqdar meydana glmidir (109, 12). Muam
snti z qidasn klassik dbiyyatdan, qzllrdn
almdr. XX srin vvllrin qdr xanndlr sasn fars
dilind oxuyurdular. Demk olar hm d hr toylarna
arlrdlar. Kndlilr n onlar anlalmaz olduuna
gr z mclislrin dvt etmirdilr. Mhz
buna gr d bu snt Qazaxda yaylm. Dorudur,
srin vvllrind Slahl Mdi kbr kimi xannd

Azrbaycan xalqnn hyatnda drin kklri olub,

mnvi mdniyytd mhm yer tutan zngin musiqini
musiqi altlri olmadan tsvvr etmk olduqca tindir.
Musiqimiz d musiqi altlrimiz kimi tarixn zngin
olmudur. Zaman kedikc musiqimizd olduu kimi,
musiqi altlrimizd d inkiaf getmidir. N.Gncvi hl
XII srd 32 musiqi alti haqqnda z srlrind mlumat
vermidir (143, 157). Bu musiqi altlrinin ksriyyti
dvrmz qdr glib atmdr v hr bir musiqi
mdniyytimizin inkiafnda z yerini qoruyub saxlayr.
Musiqi altlri quruluu, ifa trzi, ss ahngi, ritmi il
nv blnr. Bunlar simli, nfsli v zrb altlrindn
ibartdir. Bu altlr srlr boyu bayramlarn, el
nliklrinin, toylarn yara olmu, onlarn ayrlmaz bir
hisssin evrilmidir. Bel mclislri musiqisiz v musiqi
altlri olmadan tsvvr etmk mmkn deyildir. Bu
musiqi altlri mclislrd ya tkc, ya da ansambl klind
istifad olunmudur. Ansambl klind istifad olunan
musiqi altlrinin ss uyunluu hmi nzr alnmdr.
Biz burada ancaq XIX srd v XX srin vvllrind
Qazaxda n geni kild istifad olunan musiqi altlrindn
shbt aacaq.
SAZ: XIX sr v XX srin vvllrind Qazaxda n
geni yaylan musiqi alti saz olmudur. Bu mhz hmin
dvrd aq dbiyyatnn, aq sntinin geni tkkl

73

74

1.7. MUSQ ALTLR

tapmas v xalqn bu snt marann nticsi di.

ki, hr bir evd, demk olar, divardan tfng,
xncrl yana, saz da aslmdr.
Saz z tarixi etibaril ox qdimdir. Bu sntin
kknn k maldarlq tsrrfat il bal olduunun
qeydi d maraqldr. Azrbaycan razisind yaayan
qbillrin 3 min il bundan vvl sazdan istifad etdiklri
gstrilir (26, 42-43). El hmin dvrdn d sz xalqmzn
tarixind ona yol yoldal etmidir. Kitabi-Dd
Qorqud dastanlarnda htta dmn lind saz olardsa,
sazn onun lindn alndn v saza hrmt lamti olaraq
onun ldrlmyib, balandn grrk (64, 74). Klassik
poeziyamzn
nmayndlri
N.Gncvi,
M.Fzuli,
..Xtai, M.P.Vaqif, v baqalar saz haqqnda z
srlrind myyn mlumatlar vermi, onu hrmtl
xatrlamlar. ah smayl Xtai htta zn bir gn sazsz
tsvvr ed bilmdiyini erlrind gstrmidir:
Bu gn l almaz oldum mn sazm,
r dirk-dirk xar avazm,
Drd ey vardr bir qarndaa lazm,
Bir elm, bir klam, bir nfs, bir saz.
Saz znn quruluu etibaril uzunboazl armuda
bnzr musiqi altidir. Onun sas hisssi (ana) 1-2 sm
qalnlnda ayr-ayr taxtalardan yilrk bir-birin
primlnib dzlir. Bu yarm armud kli alr. anaq hiss
adtn tut aacndan dzlir. .Rhmtov anaq hisssinin
btv ovularaq dzldiyini qeyd edir (88, 20). Sazn boaz
hisssi is qoz aacndan hazrlanr. anan st hisssi
nazik taxta paralar il rtlr. anaq boaz hiss il
birldirilir. Sazn ssinin yax xmas n onun st
taxtalarnda kiik deiklr alr. Qolun zrind 8-10 aq
olur v simlr anan arxa hisssindn gtirilrk ona
brkidilir. Simlrin say aqlarn sayna brabr olur. Onu
da qeyd edk ki, simlr metaldan ibart olur. Aq saz

kklmk ndr. Sazn qollar stnd prdlr var.

Prdlrin say adtn 10-14 olur. Prdlr ba prd, ayaq
prd, orta prd, ah prd, be prd . adlanr. Saz
almaq n mizrabdan (tazandn) istifad edilir. Mizrab
gilas v ya albal aac qabndan hazrlanr.
Sazda tarixn dyiiklik sim v prdlrin say il bal
olmudur. Xaqani bir simli sazdan
danlrsa, artq XVI srd M.Fzuli Leyli v Mcnun
poemasnda ikisimli sazdan shbt ar. Korolu
dastannda is telli saz tez-tez xatrlanr. XX srin
vvllrind .Vostrikov sazn besimli olduunu qeyd edir:
Saz be simli musiqi altidir. O, tatar xalq musiqiilri
aqlar arasnda geni yaylmdr. Sazn tellri metaldandr,
onu buynuz v ya albal qab mizrabn kmyi il
alrlar. Mizrab b barmaq v gstrici barmaq arasnda
tuturlar (148, 5).
Grndy kimi, XIX srd v XX srin vvllrind
sazn simlrinin say be atr. Hazrk dvrd is simlrin
say 8-10 arasndadr.
Sazda olan 10-14 prd d tarixn inkiaf ed-ed glmidir. S.Paayev XIX srd daha iki prdnin yarandn,
ah prd sviyysin qalxdn v bunun nticsind yeni
saz havalarnn meydana xmas n lverili raiti
yarandn gstrir (87, 4). .Eldarova prdlrin saynn
15 olduunu qeyd edir v onlar bel qrupladrr: 1. Ba
prd, 2. Ba prd (ba mxmms prdsi), 3. Orta prd
(yarm prd, tcnis prd, krmi prd, rfani prd), 4.
Orta prd (yarm prd, gl prd, lal prd, kor prd,
misri prd), 5. ah prd. 6. Orta prd (lal prd, kor
prd, sqir prd), 7. Divani prd (Ayaq divani), 8. Bayat
prd (yarm prd, Korolu prd), 9. Yarm prd (gl
prd, kor prd, Bhmni prd), 10. Kk prd (zil prd,
ayaq ah prd), 11. be prd. 12. Ba prdnin zili. 13.
Orta prdnin zili. 14. ah prdnin zili. 15. Qurtaracaq
prd (39, 47).

75

76

Saz lsn gr d bir-birindn frqlnir. z

lsn gr saz cr olur: tavar saz, ana saz, cr saz.
Ustad aq Clal Qhrmanov bu haqda yazr:
Nadan qanmaz, qanan doymaz,
Hr yaramaz dz anlamaz.
ar tavar saz, var ana saz,
Bir d onun crsi var (12, 65).
Bu sazlarn n byy tavar sazdr. Onun uzunluu
120-150 sm-dir. Ana saz bir qdr ondan kiikdir. Onun
mumi uzunluu 80-100 sm-dir. n kiik saz is cr sazdr.
Ona qoltuq saz da deyirlr. Uzunluu 50-70 sm-dir.
Saz tarixn xalq arasnda n geni yaylan musiqi alti
olmudur. El bir el nliyi, bayram, mclisi olmazd ki,
onsuz keirilsin. Xsusil Qazax rayonunda bu daha
geni yaylmdr.
TTK: Azrbaycann hr yerind olduu kimi,
Qazax blgsind d n geni yaylan musiqi altlrindn
biri ttkdir. Ondan sasn obanlar istifad edirlr. Bunu
baqa musiqi altlrin nisbtn ycaml, gzdirmyi
asanl il izah etmk olar. Ttyin oban ttyi
adlanmasnn bir sbbi d mhz budur. Onun tarixi ox
qdimdir. , xalqn tsrrfat, miti, hyat
il bal olmudur. Daha dorusu, maldarlqla laqdar
yaranmdr. Deyiln gr ttyi dalarn, dzlrin
yara olan obanlar icad etmi, ilk df onlar dil
gtirmilr. Azrbaycanda yerli hali 10-12 min il bundan
vvl maldarlqla mul olmur. ox gman ki, hmin
dvrd, yni hl ibtidai icma quruluu raitind qbillr
ttk qayrb z nliklrind almlar (26, 98). 10-12 min
il tarixi olan bu musiqi altinin bel uzun mddtli
yaamasnn balca sbbi xalqn hyat il ballndadr.
Tarixn ttk indiki kimi olmamdr, dricn inkiaf
edrk hazrk kl dmdr. lk ttk barmaq dliklri
olmayan adic borudan ibart olmudur (88, 32). Sonralar
grnr ki, bu ssi inkiaf etdirmk, mxtlif sviyyd ss

almaq n yeni sullar, vasitlr axtarlmdr. Hmin

axtarlarn nticsi kimi ttkd dillr () almdr.
Ttyin uzunluu 240 mm-d 350 mm-dk olur.
Onun uzunluunun frqi ttyin ss sviyysi, kk il baldr. Ttk uzun olarsa, onu ssi bm, qsa olarsa zil olard. Ttk vvllr aacdan hazrlanmdr. Lakin soralar
qam ttk n n ya material hesab edilmidir. nki
taxtadan onu hazrlamaq tindir v hr adam da hazrlaya
bilmzdi. Qam is ttk n hazr materialdr. Aacdan
frqli olaraq onu hr bir adam hazrlaya bilr. Ona gr d
qam ttk daha geni yaylmdr.
Ttyin gvdsinin st trfind yeddi dlik olur. Llnin arxa hisssind is yuxarda ba barmaq brabrind bir
dlik alr. alnmasnda is hr iki l itirak edir.
hadt orta adsz barmaqlarla ttyin st
hisssind olan yeddi dlikdn alts balanr, biri is aq
qalr. Altnda olan dlik ba barmaqla tutulur.
Ttkd sasn oban bayats ifa edilir. Adndan
grndy kimi, bu hava obanlar trfindn bstlnmidir.
ZURNA: Xalqmzn yaratd musiqi altlri irisind zurnann z yeri var. Bu musiqi alti qdimd hrbi
yrlrd, mxtlif xalq oyunlar v ylnclrd, zorxanalarda, cdr meydanlarnda, xoruz v qo dylrind
sslndirilirdi. Zurnasz he bir toy mclisi olmazd (88, 39).
Bu musiqi btn bayram v mrasimlrind
istifad edilmi, el-obaya sevinc, xobxtlik bx etmidir.
Onun zil ssi insanlar codurur, onlarda qhrmanlq
ovqat yaradr. ox gcl v zil ss malik olan bu musiqi
alti aldan mhkm frm qabiliyyti, nfs tlb edir.
srin vvllrind .Vostrikov zurna haqqnda yazrd: Zurna nfsli altdir v qaboyu vz edir, lakin z quruluu ondan xeyli frqlnir. Onun doqquz dliyi olur. Onlardan skkizi bir crgd gvdnin st hisssind, birisi is
altnda olur. Zurna adtn armud aacndan dzldilir v

77

78

qzl, gml bzyirlr (148, 5-6). Konus , yni

ba trfi dar, qurtaracandan diametri is byk olan
zurnann uzunluu 280-360 mm-dir. z trfind ,
altnda olan bir deik daha ilkdir. z trfind qfa bnzr
hissd olan kiik deikdn is adtn zurnann kklnmsi
n istifad edilir. Zurnann mty qamdan hazrlanr.
Bu yonulmu iki qam parasndan ibart olur. Uzunluu
is 20-22 mm-dir. Mty smkdn dairvi taalaq
brkidilir. Zurnalar vvllr smkdn, sonralar is tut, qoz
v rik aacndan dzldilmidir (26, 106). .Rhmtov is
rik aacndan hazrlandn qeyd edir.
Btn bunlar biz bel nticy glmy imkan verir ki, XIX
srd v XX srin vvllrind tkc armud aacndan
hazrlanan zurna sonralar rik, tut, qoz aaclarndan da
hazrlanmdr. Onu da qeyd edk ki, zurna mclislrd
balaban v naara il birlikd if olunmudur.
BALABAN: Xalq arasnda yaylan musiqi altlrindn biri d balabandr. Ona yast balaban da deyilir. sasn tut aacndan hazrlanan balabann uzunluu 280-370
mm olur. Balabann stnd skkiz, arxasnda bir dlik
olur. Mtynn uzunluu 90-100 mm-dir. Mtk ikiqat
yast qamdan hazrlanr. Onun ortasndan xrk keirilir.
Xrk hrkt etdiril balaban kklnir. Yumaq v
hlim ss malik olan balaban zurna v sazla birlikd alnr
v onlarda alnan havann dmkeini tutur. Xalq arasnda
balabanla bal eirlr d vardr. Bu
onun el-oba arasnda geni yayld gstrir:
Balaban,
Asta al balaban.
Hamnn balas gldi
Bs mnim balam han?
NAARA: Zrb altlri irisind Azrbaycanda n
geni yaylan naaradr. Qrb rayonlarnda, azaxda buna
df d deyirlr. Bu musiqi alti z tarixi etibaril n qdim
musiqi altlrindn biridir. Azrbaycanda naarann

tarixini daha qdimlrd, he olmazsa, ilk sinifli cmiyyt

dvrnd axtarmaq lazmdr (26, 122). Bu fikri Azrbaycanda ilk insan drglrindn biri olan Qobustandak aval da da sbut edir. Blk d insanlar ilk dflrdn ss
siqnal kimi yaay msknlrind istifad etmi, rqslrd
alm, ovda heyvanlar rkdrrk myyn
istiqamtlr ynltmk n lazm glmidir.
Naara z quruluu etibaril hr iki trfdn dri
kilmi dairvi ii yonulmu adan ibart olmudur. Dri
hisssi sasn kei drisindn . zn drisi
tarm olmaq n hr iki trfdn kndirl mhkm kilir.
Naarann diametri 350-400 m. olur. Naara biri byk,
digri kiik olmaqla iki aacla alnr. Eyni zamanda naara
iki zurna il lkd sas toylarda v el nliklrind istifad
olunur.
SAMTUR: Azrbaycan musiqi altlri irisind orta
srlrd v XI srd geni yaylanlardan biri samturdur.
Bu musiqi alti Qazax halisi irisind d geni yaylmdr.
Dorudur, samtur haqqnda etnoqrafik material tapmaq
olmad, lakin Kazm aa Salikin srlrindn
grnr ki, bu musiqi alti xalq arasnda geni yaylb
sevilmidir. Maraqls is budur ki, Kazm aa Salik onun
adn hmi sazla birg kir.
Trapesiya killi aacdan samtur oxsimli
musiqi alti olmudur. Gvdsinin stnd rezenator
dliklri . Azrbaycan arixi uzeyinin
tnoqrafiya ondunda 1878-ci ild hazrlanm
samtur trapesiya killi qutunu xatrladr. Bu samturun
oturacann uzun hisssi 720 mm, gdk hisssi 255 mm,
eni 350 mm v hndrly 60 mm-dir. stnd ss deiklri
var. Simlrin say 96-dr. Samtur uclar azacq yilmi iki
yonulmu zrif aac ubuqlar vasitsil alnr. Samturun
ayr-ayr ss ucalnda olan simlri tk, qoa v ya r
qoulur
(24,
64).
Lakin
A
S
E samturun simlrinin ikilmi v

79

80

lmi kild dzldy v 16-24 olduu, mnnini

mayit edn musiqi alti kimi gstrilir (8, 290).
limizd dqiq mlumat olmad n Qazaxda bu
musiqi altinin qurulu haqqnda fikir
yrtmk tinlik kirik. nun Qazaxda geni yaylmas
ksizdir.
D: XIX srd azax n xarakterik
olan musiqi altlrindn biri dmbkdir. Onu alman
alimi Adam Oleari 1636-c ild amax v rdbild grb,
xatirlrind tsvir etmidir (120, 35). R.Mustafayev adna
ncsnt uzeyind Mirz im rvaninin XIX srd
kdiyi killrdn birind rqqas dmbkl tsvir olunur.
Kazm aa Salik Salahl Sdf olu Sleyman koxaya
yazd eirlrind dmbyin adn kir:
Salik, salaq samturu, saz,
Yxlm dnyaya n vuraq dirk.
alaq dmblk.
eirdn grnr ki, samturla yana, dmbk d
mclislrd geni istifad olunmudur.
Dmbk zrb musiqi altidir. Qdkvari formaya
malikdir, sasn gildn hazrlanr. Bununla bel, aac v
metaldan da hazrland gstrilir (7, 556). zn nazik
heyvan drisindn zlk kili. Onu qoltuq altnda tutub
iki lin barmaqlar il alrlar. Yksk ss malikdir.
Dmbk uaq v gnclr trfindn novruz mrasimlrind
d istifad olunmudur (120, 35). Lakin tssfl qeyd
etmk lazmdr ki, samtur kimi dmbk d Qazax blgsinin
musiqi repertuarnda hal-hazrda istifad olunmur.

Xalq rqslri mnvi mdniyytimizin mhm bir

hisssini tkil edir. O, z tarixi kklri etibaril ibtidai
cmiyyt dvrn gedib xr. Mnvi mdniyytimizin
baqa sahlri kimi, rqs d xalqn hyat il bal yaranm

v onun mk faliyytindn, sevinc v kdrini bruz

vermk istyin
inamlarndan domudur. Xsusiyytlri
etibaril mrasim, mk, idman, hrbi xarakter
dayr. Onun ilk izlrin qaya rlrind rast glmk olar.
El buna grdir ki, qaya rsmlri zngin incsntimizl
yana, musiqi v rqs mdniyytimizin inkiaf tarixini
yrnmk n d byk hmiyyt ksb
edir (26, 42).
Qobustan qayalarnda bu ox gzl kild tsvir
olunmudur. btidai insann ilkin dnclr, istyi tam
aydn kild nzr arpr. Azrbaycan xalqnn n qdim
mahn v rqslri, ylnclri tbit, tsrrfat v mk
faliyytlri il bal olaraq yaranmdr. Qobustanda ov
mnasibti v odu qorumaq mqsdi il keiriln mrasimd
oynanlan rqslr bugnk Yalllara ox bnzyir (6, 12).
btidai insann ilk mk faliyyti ovuluqla bal
olduundan, rqslrin d ovuluq v odu qorumaq
mrasimlril bal yarandndan, he bh etmdn
demk olar ki, rqslr ibtidai icma quruluunda meydana
glmidir. Biz, mk, idman, hrbi, mit v s.
nvlrini knara qoyaraq burada toy mrasimlri il bal
rqslrdn bhs edcyik.
Rqslr sasn toylarda, el nliklrind musiqi
sdalar altnda ifa olunurdu. Rqs musiqisi sasn df v
qara zurnada alnrd. Saz havasna da rqs edrdilr. n
ox ruhu etibaril Ruhani havas alnanda rqs olunard.
70-ci illrind Kmrli kndind Zalxa nnnin
bu hava stnd oynadnn ahidi olmuuq. Rqs hm
kiilr, hm d qadnlar trfindn ifa olunurdu. Odur ki,
oyun havalar z xarakterin gr iki yer blnrd: srtl
v szgn. Srtli oyunlar kiilr, szgn oyunlar is
qadnlar trfindn ifa olunurdu. Kii oyunlarnda
qhrmanlq, igidlik, cngavrlik, qadn rqslrind is
inclik, zriflik, kvrklik oyunun xarakterini tkil edir.
Azrbaycan xalq rqslri hissdn ibart : birinci dvr

81

82

1.8. RQS

boyu gedi, ikinci lirik hiss . Bir nqtd dayanaraq

rqs davam etdirmk szmk, bu hissd ayaqlar demk
olar ki, hrktsiz qalr, gvdnin yuxar hisssi is zzndn nazlanr kimi dalar gstrir, nc yen dvr
boyu srtl, tntn v byk coqunluqla gzi (143, 162).
Qadn rqslrind sas hrkt bdnin yuxar hisssin,
qollarn, iyinlrin, ban, gzn hrktlrinin gzlliyin
verildiyi halda, kii rqslrind ayaqlarn hrktin sas yer
verilir v inkiaf etdirilirdi.
Qazax toylarnda sasn Yall, Trkm, Uzundr, Vazal (Qazax blgsind buna Atdandrma,
Glin atland da deyirlr), Heyvagl, Mirzeyi,
Qngi, Ceyran, Heyrat, Sultan, Keimmsi,
Cngi, Qaza v s. rqslr ifa olunurdu. Cngi v
Qaza z xarakteri il srtl oyun olub gnclr, kiilr
trfindn oynanlrd. O biri oyunlar is hm kiilr, hm
d qadnlar trfindn oynanla bilrdi. Oyunlar tk-tk v
ya dst il oynanlard. Yall is yalnz dst il oynanlard. P.Vostrikov bu oyunun Yelizavetpol quberniyasnda geni yayldn gstrir (148, 11). Bu oyun ox
gman ki, insanlarn tsrrfatla bal hyatnda ifa
olunmu v kollektiv xarakter damdr. Bu y n
geni yaylan rqslrdn biri d Trkmdir. Bu oyun
bhsiz ki, xalqn maldarlqla bal yayda yaylaa, qda
qlaa kn trkm hyatndan trmi v bel bir ad
qazanmdr. Ehtimal etmk olar ki, bu sasn yerli halinin
daa km mrasimlrind ifa olunub, sonralar is xalqn
mumi rqs repertuarna daxil olmudur (52). Uzundr
oyunu ox cazibdar, inc, lirik ifadli bir rqs olmaqla,
sasn, glin trfindn oynanlmdr. Lakin bu rqsi
tkc glin oynamazd. Rqslrd d xalqmz z duyularn, hisslrini, arzu v istklrini l, qol, iyin, ba, gz hrktlri il toylarda, nliklrd nmayi etdirmilr.
83

1.9. OYUN V YLNCLR

Tarixi kklri etibaril ox qdimlrl ssln xalq
oyun v ylnclri d xalqmzn hyat il mhkm kild
bal olmudur. Bu oyunlar ulularmzn keib gldiyi inkiaf yolunu, mitini, adt-nnlrini,
cngavrlik, qhrmanlq vrdilrini ks etdirir. Elinobann alp-rnlrinin bo vaxtlarnda keirtdiyi bu
oyunlarn byk trbiyvi hmiyyti vardr. Onlar bununla
bilgilrini, nailiyytlrini, mvffqiyytlrini vladlarn
alayr, qhrmanlq, cngavrlik ruhunda trbiy edirdilr.
Bu oyunlar eyni zamanda aln, drraknin tlqin olunmas
baxmndan da diqqti clb edir. nki xalq z glcyini
alla cngavrliyin birliyind grrd. Ona gr d zamanzaman bu iki keyfiyyti ulularmz vladlarna
mnimstmy almlar. Bunun n is mxtlif
vasitlrdn istifad olunmudur. Bel vasitlrdn biri d
oyunlar idi. Hmin oyunlar evik hrkt, gc, qvvt,
salam bdn, salam ruh, iti al v s. xsusiyytlri znd
ks etdirir.
Xalqmzn
tarixi
inkiaf
yolunu
yrnmk
baxmndan da bu oyun v ylnclrin mhm hmiyyti
vardr. Dzdr, bu oyunlarn myyn bir qismi tarixin ar
kemkelrind unudulmudur. Lakin hal-hazrda xalq
arasnda yaayan v mxtlif tarixi mnblrd z ksini
tapan oyunlar biz ox mtlblri ar. Onlarn bir qismi
xalq dbiyyatnn toplayclar, etnoqraflar trfindn toplanb ap olunmudur. Lakin digr bir qismi is hl xalq
arasnda yaayr. Hmin oyunlarn toplab aradrlmas,
mqayislrin aparlmas gnn vacib problemlrindn biri
kimi diqqti clb edir.
Tarixin gediind zaman-zaman dyiikliklr mruz
qalan xalq oyun v ylnclri xalqn hvali-ruhiyysini,
psixologiyasn, inamn, dinini, mitini, mk vrdilrini
v s. znd tcssm etdirmk baxmndan vzsizdir. Bu
84

v ya digr msllrin yrnilmsi baxmndan da

hmiyyt ksb edir.
Xalqmzn oyun v ylnclrinin bir oxu indi
yaamasa da, digr bir hisssi klassik airlrin, tarixilrin
srlrind, rsmlrd dvrmz qdr glib atmdr.
Hmin oyunlarn bir qismi trafl kild tsvir edildiyindn,
brpa etmk mmkns, digr bir hisssinin ancaq ad
kildiyi n haqqnda trafl danmaq tindir.
Oyunlar xalq arasnda icra olunan mrasimlrl bal
tamaalar, ylnclr, mk, qhrmanlq, idman, uaq
oyunlar v rqslrdn ibartdir. Onlar z say etibaril
yzlrldir, mahiyyt v mqsdi hrsinin z
yeri var. Biz vvlki fsillrd onlarn bzilri
haqqnda dandmzdan, burada yalnz qhrmanlq,
cngavrlik, idman v uaq oyunlarndan bhs edcyik.
Xalqmzn tarixi kemii qhrmanlq shiflri il
doludur. Ulularmz hmi mrdliyi, qhrmanl ym,
ona daim yksk qiymt vermilr. z igidliyi, hnri,
cati il seiln igidlr elin-obann rbtini qazanb,
nmr almlar. Haqqnda el arasnda az dolusu
danlm, nmlr qoulmudu. Bu cr yksk
qiymtlndirilmni
tarixi
mnblrd
d,
yazl
abidlrimizd d, klassiklrimizin srlrind d aydn
kild grrk. Orda igidliyin, qhrmanl tcssm il
yana, xalq oyunlar haqqnda da mlumat verilir. Msln,
Kitabi-Dd Qorqud dastanlarnda - Dirs xan olu
Buacn boyunda oxuyuruq: Mgr xanm! Bayndr
xann bir buas vard, bir dxi buras vard. Ol bua qat
daa buynuz vursa idi un kimi ydlrdi. Bir yazn, bir
kzin /bu/ buran savadrard. Bayndr xan qaln Ouz
bylri il tamaaya baxard, tfrrc olard.
Mgr sultanm, yen yazn buay saraydan
xardlar. kii sa yanndan, kii sol yanndan dmir
zngir il buay tutmulard. Glib meydan ortasnda qoyu
verdilr. Mgr, sultanm! Dirs xann olanc dxi

ordu ua /meydanda/ aq oynayardlar. Buay qoyu

verdilr, olancqlara qa dedilr. Ol olan qad.
Dirs xann olanc qamad. A meydann ortasnda
baxd, durdu (64, 36). Bu nmun xalq oyunlarnn
qdimliyini, qhrmanlq zmini znd ks etdirir. Burada,
bir nv, qhrman snama, igidliyin, catin bld olma
nzr arpr. Grndy kimi, el adti xarakteri dayr.
Orada tkc uaqlar deyil, yurdun asaqqallar da itirak
edir. Yuxardak nmund hmin snaa elin-obann
babilnlri rhbrlik edir v onlar trfindn tkil olunur.
Digr bir maraql cht is aq oyununun adnn
kilmsidir. Bu hmin oyunun o dvrd geni yayldn v
daha ox uaqlarn oynadn bir daha tsdiqlyir. KitabiDd Qorqud
digr boylarnda da
qhrman snaa km, cngavrlik oyunlar nzr
arpr. Bayburann olu Bams Beyrk boyunda qz z
glck hyat yoldan snaa kir, onun kimliyin,
catin bld olmadan ail qurmaa razlq vermir. Mhz
bu mqsdl at apr, ox atr, glir. Ol qz el adam
deyildir ki, sn grn dedi. Amma mn Baniyin
dadsyam. Gl imdi sninl ava xalm. gr snin atn
mnim atm kers, onun atn dxi kersn. Hm sninl
ox atal, mni kersn, onu dxi kersn v hm sninl
gllim, mni basarsan, onu dxi basarsan dedi (64, 5455). Bu nmun min dvrd cdr, glngi, oxatma kimi
xalq oyunlarnn geni yayldn v birbaa qhrmanlqla
bal olub, hyat zndn doduunu gstrir. N.Gncvi
Xosrov v irin poemasnda irinin Xosrovu vkn
oyunu il snaa kdiyini gstrir. Korolu dastannda
v digr qhrmanlq dastanlarnda, elc d nallarmzda
qhrmanlq, cngavrlikl bal xalq oyun v ylnclrin
geni yer verilir. nki onlarn hr biri, demk olar,
xalqmzn igidlik, qhrmanlq salnamsi il baldr.
XIX srd v XX srin vvllrind d bu oyunlar xalq
arasnda geni yaylmd. Azrbaycann hr yerind olduu

85

86

kimi, rb , (Qazax blgsind) d xalq oyun v

ylnclrin xsusi hmiyyt verilirdi. Hmin oyunlarn
ksriyyti z qdim mna v mahiyytini qoruyaraq
qhrmanlq nnlrini yaadrd. Bel oyunlar insanlarda
gc, qvvti, evikliyi artrr, tamaalar n is ylnc
vasitsin evrilirdi. Bu ylnclrin zn d byk mnada
trbiylndirm, bel bir hvali-ruhiyyd bytmk
xsusiyyti vard. Dirdym, Gl, Cdr,
Artrma, Kndirbaz, Zorxana v s.
qhrmanlq, gc, qvvt nmayi etdirir. Lakin bu
oyunlarn bzilri zaman kedikc dyirk uaqlarn
malna evrilib uaq ylncsi xarakteri damdr.
T.Mmmdova xalq oyunlarndak bu xsusiyyti nzr
alaraq yazr: Qeyd etmk lazmdr ki, hmin oyunlarn
ksriyyti getdikc z ibtidai forma v mzmununu
dyirk son srlrdn uaqlarn malna evrilmi v onlara
xidmt etmidir (79, 166). Onu da demk yerin dr ki,
bu oyunlarda da xalqn qhrmanlq, gc, qvvt tlqin
nnlri zn bruz verir. Bu oyunlar eyni zamanda
keirilm xsusiyyti il d maraq dourur. Kndirbaz
oyunu xsusi allar dstsinin ar il camaat bir
yer topladqdan sonra balanard. .Haqverdiyev
kndirbazlarn oyununu aadak kimi tsvir edir: Byk
meydanlarn birisind iki-iki haalanm drd aac
basdrlr. Hmin aaclar arasnda yerdn be-alt metr
hndrlkd tarm kndir kilir. Kndirin uclar yer
basdrlr. Zurna alb adam yrlar. Xeyli camaat
toplandqda kndirbaz ortaya xr, bd gzdn qorunmaq
n o, boynuna crbcr dua, pitik asr. Mvazint
saxlamaq n lind lngr tutur. Kndirbazn kepapaq
adlanan kmkisi vardr. Kndirbaz kndirin stnd ox
qorxulu hrktlr edir, tullanr, uzanr, oynayr, mis qabn
irisind oturaraq kndird yeriyir, ayana bir ne iti
xncr balayaraq kndirin stnd gzinir v sair. Bu
zaman kepapaq meydan sulayaraq z ustasnn

hrktlrini glmli bir trzd tqlid edir. Bununla da bd

gzlri kndirbazdan uzaqladrr. Oyun zaman kepapaq
bir ox it zarafatlar edir, glmli szlr danr,
tamaalardan pulu o yr (49, 390). Onu da qeyd edk
ki, bu oyunlarda sas hrktlri Kepapaq icra edir.
Mllifin btn tfrrat il tsvir eldiyi bu oyun Qazax
blgsind n ox yaylan oyunlardan olub, adtn, yaz v
payz aylarnda icra olunard. Bu oyunda kepapan
hrktlrind bir ylnc nzr arprsa, kndirbazn
hrktlrind eviklik stnlk tkil edir. Ona gr d
kndirbazn komik hrktlri onu bd gzdn qoruyur.
Xalq oyun v tamaalar z mahiyyti etibaril trbiy
mqsdi dayr. Cldlik, eviklik, mrdlik, qvv,
dnc, my mhbbt v s. kimi insani keyfiyytlr
onlarn sas motivini tkil edir. Uaq oyunlarna nmun
olaraq aq-aq, Be da, ilik-dst, Qmtk,
Bnv, Gizlnpa, Qlndr ay, Qlndr, li aa
qoyun tlb edir, Oru-oru, Sian-piik, Dftndir,
ya ddkdn, Smk atma v s. gstrmk olar. Uaq
oyunlarnda qz v olanla bal he bir prinsipial frq yox
d. On-on iki yalarna qdr onlar bir yerd oynayrlar.
Bu blgd n ox yaylan oyunlardan biri
Dirdym olmudur. H.Sarabski bu oyunu Czq
turnas kimi qeyd edir. Bzi yerlrd is ona Diz dym
deyirlr. Dirdym sasn toylarda, el nliklrind,
bayramlarda oynanlrd. Onun znmxsus oynama
xsusiyyti var. Bel ki, bu oyunu oynamaq n dz bir
yerd dair kilir. Dairnin is drd yerind yalaq
qazlr. Hr yalaa yumrulanm kmr qoyulur.
Dairnin irisind kmrlr oyunularn ayaqlar altnda
olurdu.
Hmin
kmrlri
dairnin
knarndak
oyunulardan qoyurdular. Dairnin knarndaklar is
hr vasit il kmri gtrmy alr. gr onlardan
biri kmri gtrs knardaklar iridkilri
allaqlayrlar. Dairnin irisindkilrdn biri llrind

87

88

kmr olann hanssa vursa, dairnin lndkilr

mlub olmu hesab edilirdi. Sonra mlub olanlar kmri
yalaqlara qoyub onlar qoruyur. Qaliblr is kmri
almaa alrdlar. Oyun bu kild davam edirdi. Bu oyun
ox qdim tarix malikdir. ox qdim tarix malik olan
dirdym srlrl el nliklrinin bzyi olmudur. Oyunda
mqsd gc snamaq, eviklik gstrmkl gnclrd
igidlik, eviklik alamaq olmudur (27, 45). Dorudan da
bu oyunda eviklik, cldlik sas amil kimi diqqti clb edir.
Onun saysind trflr bir-birin qalib glir. Hr vasit il
bir qrup kmri qorumaa, digr qrup is onu l keirmy
alr. Tbii ki, bel bir mbarizd zif trf mlub olur.
Bayram v toy nliklrind daha ox yaylm olan bu
oyunun sas qaysi mbarizlikdir.
gidliyin v qhrmanln tlqin olunmas baxmndan
geni yaylb xsusi diqqti clb edn oyunlardan biri
gl . Bu oyun da z tarixi kk etibaril ox
qdimlr gedib xr. Qdim abidlrd, nal v
dastanlarmzda, xalq mrasimlrind gl haqqnda oxlu
mlumat vardr. Qhrmanlar z gc, qvvtil byk
nfuz qazanb, hrmt sahibi olublar. Htta onlarn gc bir
ordunu dydn xilas edib, z trfin qlb gtiribdir.
Bel tarixi faktlar kifayt qdrdir.
Btn xalqlarda olduu kimi, gl bizim xalq
arasnda da geni yaylmdr. Qazax rayonunda gl
sasn mhlli xarakteri damdr. Eyni zamanda bu
oyunun znmxsus keirilm xsusiyyti vardr. ,
emk olar ki, aq havada keirilirdi. Glilr xsusi
ynaqlarda, toylarda, el nliklrind Glngi,
Qaza, Misiri, Korolu, Cngi kimi havalarn
sdalar altnda glrdilr. Qaza qhrmanlq
havasndan da grndy kimi, bu blgd gc, qvvt tlb
edn oyunlar da geni yaylmd. Bu oyun zaman badalaq,
sarma, qol qrma, ba zrindn atma v s. kimi fndlrdn
istifad olunurdu. Oyunda xsusi mkafatlandrma prinsipi

d vard. Qalib gln gliy nmr verilrdi. Bu oyun

mrdlik, eviklik, fnd iltmk, mhkmlik tlb etdiyi
n geni yaylmd. Qdim dvrlrd mhariblrd ox
zaman phlvanlarn z-z glrkn birinin digrini mlub
etmsi hrbin taleyini hll etmidir (30, 135). El bunun
nticsidir ki, lap qdim zamanlardan gcn v qvvtin
inkiaf etdirilmsi geni tqdir olunmudur.
dmann n qdim nv olan bu xalq oyununun
tarixinin yrnilmsin xsusi ehtiyac var. nki bu n
birinci idman nv kimi mhm hmiyyt ksb edir. Bu
oyunla bal qaya tsvirlrind, mxtlif fsan
v rvaytlrd d rast glinir. At apmaq, atmaq v s.
brabr, quraq tutmaq, glmk d xalqmzn sevimli
oyunlardan olmudur. Tarixi kklri etibaril ox qdimlr
gedib xan bu oyunun xalq arasnda
geni tkkl tapmas idi. Azrbaycann btn razisind,
elc d Qazax blgsind bel bir oyunun keirilmsi
tarixn nn klini almd. XIX srd v XX srd xsusi
bayram nliklrind, toyda, maarda digr oyunlarla
yana, bu oyuna da hmiyyt verilmidir. Htta bzn eloba arasnda gl yarlar keirilmidi. Qonu kndlrin r
oullar da bzn yarlarda itirak edrdi. Qara zurnann
mayiti altnda keiriln hmin gllr el asaqqallar
nzart edr, qaliblr byk hrmt v rbtl
yanaardlar. susi mkafata layiq grlrdilr.
Btn bunlar hmin dvrd qdimdn gln nnnin
yaamasn gstrir.
arasnda n geni yaylan
oyunlardan biri cdr . At apma v bu oyunda
gstriln mhart xalqmzn qhrmanlq, cngavrlik
nnsinin nticsidir. Tarixi mnblrd d cdr haqnda
trafl
mlumat
verilir.
Kitabi-Dd
Qorqud
dastanlarnda qhrman z gc, qvvti, ox atmas, at
apmas il ynr. Bu keyfiyytlri il qlb alan, seiln
qhrmanlar qiymtlndirilir, qalib hesab olunur. Qanl

89

90

Qoca olu Qanturanl boynunda Qanturanlnn dediyi

szlr d bunu bir daha tsdiqlyir: Baba, mn yerimdn
durmam ol durmu ola. Mn qaraqo atma minmdn ol
minmi ola. Mn qanl kafir elin varmadan ol varm ola,
mn ba gtirmi ola (64, 85). Bu xalqmzn qhrmanlq,
cngavrlik tarixini bir daha tsdiqlyir. Eyni zamanda bir
daha aydn kild gstrir ki, at apmaq da gl, ox
atmaq, niz oynatmaq kimi mhm hmiyyt ksb
etmidir. Tarixin btn mrhllrind qhrmanlar z
gc, qvvti il yana, at apmaq mharti il
seilmilr. Keiriln cdr yarlar qhrmanlarn taleyini,
hkmdarlarn bacarn, mhartini myynldirmidir.
Eldgizlr, Sfvilr dvrnd bu yarlarn xsusi tntn
il keirilmsi buna nmundir. Korolu dastannda
Korolunun igidliyini rtlndirn amillrdn biri d onun
at apmasdr. Hmznin aparmas qolunda ata
veriln stnlk bir daha tsdiqlnir, qhrmann igidliyinin
yars sviyysind tutulur: Deyirsiniz ki, Korolunun n
qdr igidliyi varsa, onun tn yars Qratd (65, 128). Xalq
arasnda ildiln at igidin qardadr - ifadsi d bunu bir
daha tsdiqlyir. Qaaq Nbinin, Qaaq Krmin,
sfndiyar aann, Cahandar aann (Qmr at) at
apmada gstrdiyi mhart onun igidliyinin sas
rtlrindndir. Bu qhrmanlar ona gr z atlarn yksk
qiymtlndirib ona arxa, dayaq kimi baxmlar. Btn
bunlar qdim zamanlardan xalqmz arasnda tkkl
tapan atapma oyunlarnn sbbini aydnladrr, XIX sr
v XX srin vvllrind cdrn bir oyun kimi keirilmsi
zrurtini gstrir. Qeyd etdiyimiz kimi, cdr zaman at
aplmas xalqmzn qhrmanlq, cngavrlik nnlrinin
nticsi idi. Bu zaman tkc atn gc, qvvti, qama
mharti il yana, at apann da mharti nzr alnrd.
nki bu iki amil bir-birini tamamlamadan qlb almaq
mmkn deyil. Mrhum airimiz O.Sarvlli at apmann bu

xsusiyytini nzr alaraq yazr: Hnr hm atdadr, hm

d srn.
XIX srd v XX srin vvllrind cdr Qazaxda n
ox keiriln oyunlardan olmudur. . Dubrovin bu yarn
xalq arasnda geni yaylmasn gstrrk yazr: Cdr
xalqn n sevimli oyunudur (131, 362). Bu yerlr igid,
qhrman oullar il yana, znn Dilboz atlar il d
mhur olmudur. He bhsiz cdrn mvffqiyytin
bunun gcl tsiri olmudur. Yksk srtl qaan atlarn
olmas v onlarn daha qaaanlarnn akarlanmas xsusi
maraq ksb etmidir. Ona gr d bu yerlrd cdrn geni
yaylmas sbblrindn biri d Dilboz atlarn olmas il
baldr. Cdr da baqa oyunlar kimi toylar v el nliklri
il bal keirilmidir. Xalqn xo hvali-ruhiyysini,
qhrmanlq v catini, bacarn gstrmk n bu
oyunlarn keirilmsi diqqtlayiq idi. M.A.Abbaszad
Novruz bayram mqalsind Gncd Novruz
bayramnda cdrda ox tntnli musiqi sdalar olduunu
qeyd edir (81). bhsiz ki, bu oyun Qazax mahalna da
bel bir tntn il keirilmidir. Qliblr vvlcdn
myynldirilmi nmri alardlar. Cdrn keirilmsinin
myyn xarakterik lamtlri d vardr. Cdrda itirak
etmk istyn xs atna xsusi qulluq gstrr, ona oxlu
arpa verrdi. Onu da qeyd edk ki, cdr atlar hmi
seilmidir. Cdra gn qalm is arpa tamamil ksilr,
bir nv ox czi verilrdi. Bu is atn yngllmsi,
cdrda yorulmamas demk idi. u da cdr rfsind
ox az verilrdi. Atlar cdra xarkn mxtlif hrktlr
etdirilr cdrlar onun stnd yhrd frlanr, ayaq st
durr, ah qaldrlr, qarnnn altndan dolanb
xrdlar (26-.). Bununla z catini, igidliyini
nmayi etdirrdilr. Qazan ilboz atlar z yksk srtli
qa, ynglly il hmi nmri almdlar. Xalq airi
O.Sarvlli ilboz atlar cdrdak bu qlbsini bel qeyd
edir:

91

92

Kim minr Qazan Dilboz atn,

Gtrr toylarn al-xalatn.
Bu oyunun mahiyytind qhrmanlq, at apma
mharti dayanr. Xalqmzn mhz cdr bel tntn il
keirmsi d cdrn qdimliyi v qhrmanlq hvaliruhiyysi il baldr.

. ,
,
.

.
.
( - ..)
, ,
.
. .
:
.
,
, ,
,
,
.
. ,
.
,
(113, 388).
. ,
.
,
.
.
.
. -

, .
.
,
.
.
Xalqmzn yaratd oyunlarn bir hisssini d uaq
oyunlar tkil edir. Bu oyunlar z mahiyyti etibaril fiziki
v mnvi trbiyni birldirir. Uaqlarn hm fiziki, hm d
mnvi inkiafna gcl kmk gstrir. Uaq oyunlar
uaqlarda gc, qvvt, eviklik, cldlik trbiy etmkl
yana, mnvi inkiafnda dzm, ayqlq, gz aqlq,
dqiqlik, tmkin, dnm qabiliyyti alayr. Uaq
oyunlar, eyni zamanda, uaq folklorunun myyn
hisslrini znd saxlamaqla yana, musiqi ritmlrini, xor
nmunlrini d znd birldirir. Bunlar uaqlarn
duyumuna, mnvi trbiysin gcl tkan verir. Uaq
oyunlarnn folklorla balln, eirl ifadsini V.Vliyev
bel sciyylndirir: Uaq oyunlarnn eirl birlmsi he
bhsiz ki, oyunda bir qayda yaratmaqla, onda itirak
ednlri mul etmi v oyunun yadda saxlanmasna
kmk etmidir (113, 402).
Uaq oyunlar znn znginliyi v geniliyi etibaril
d xsusi hmiyyt ksb edir. Bu, uaqlarn maraq dairsi,
dnyagr il laqdardr. Uaq oyunlar btn
blglrd znn alarlar il sciyylnir. Qrb blgsind
d beldir. XIX srd v XX srin vvllrind azaxda
oxlu uaq oyunlar mvcud olmudur. Bunun bir hisssini
F.Krli alalara hdiyy kitabnda vermidir. Hmin
oyunlar irisind n ox yaylan Bnv oyunudur. Bu
onu bzn Qn-qlnc (121, 188) kimi d adlandrrlar.
Bnv oyununda eyni sayda olan iki dst bir-birind
xeyli aralda l-l tutaraq z-z dayanrlar. Hr iki dst
burada xor il nvblrk deyirlr:
I dst: Qn qlnc
II dst: Qnnan qlnc

93

94

I dst: Ox atdm
II dst: Oru tutdum.
I dst: Da atdm,
II dst: Dovan tutdum.
I dst: Bnv,
II dst: Bnd d.
I dst: Sizdn biz kim d
II dst: Bu qaracan (121, 188).
- dey uaqlardan birini ad kilir. Ad kiln uaq z
gcn toplayaraq o biri dsty trf yyrr. gr o
crgni yarb kes, o biri dstdn istdiyi ua z
dstsin gtirib glir. Yox, gr dstni yara bilms orada
qalmal olur. Oyun dstlrdn birind uaq qalmayana
qdr davam edir.
Bu oyunun ar xarakterli hisssinin demk olar ki,
yars artq unudulmudur. Grndy kimi, oyun bir ne
mqsd dayr. n vvl burada xalq yaradclnn ilkin
nmunsi v musiqi ritmlri olunur. Bundan baqa
oyunda cldlik v gc aparc amil diqqt mrkzind
dayanr. Bir qdr diqqtl yanadqda, Bnv
oyununda nzr arpa chtlrdn biri d dnm,
rqibd zif chtlri bilm qabiliyytidir. Onunla oyunu z
rqibinin vziyytini qiymtlndirir. Btn bunlar oyunun
tsadfi sciyy damadn, drin kklr malik olduunu
gstrir.
Maraql oyunlardan biri d Bir quum var bu
boydana oyunudur. V.Vliyev bu oyunun slind
Smndr, ay smndr olduunu qeyd edir (113, 403).
Mllif hmin oyun haqqnda yazr: Bu oyunu sasn
yeniyetmlr icra edirlr. Bayram axamlarnda, toy
mrasimlrind gnclr bir yer cm olduqlar zaman bu
oyunu oynayardlar (113, 403). Oyun bel oynanlr: Bir
dst uaq bir yer toplanr. Bir nfr ortaya xr. Qalan
uaqlar is onu dvry alr. Ortada olan uaq zn bir
kmki seir. Hmin kmki lin bir kmr alr v bir

ucunu uaqlardan birin verir. Ortada olan uaq llri il

gstrmkl deyir:
Bir quum var bu boyda,
Dimdiyi var bu boyda,
Qa var bu boyda.
Gzlri var bu boyda,
Aya var bu boyda.
Bu oyun respublikamzn demk olar btn razisini
hat etmidir. Lakin digr frqli olaraq
Qazaxda uaqlar hr cmlnin sonunda Smndr, ay
smndr dey tkrar etmirlr. Tsvir qurtarandan sonra
kmrin ucundan tutan uaq shv olaraq bir quun
(msln: qara) adn kir. Onda ortada duran ver
qaraya - deyir. Bununla tapmadn deyir v kmrin
ucundan
baqa uaq tutur. Tsvir yenidn balayr.
Qurtardqdan sonra yen uaq hr hans quun adn
kirs, ver filan qua deyrk kmrin ucundan baqa
adam tutur. Oyun bellikl davam edir. Uaq quun adn
dz tapdqda aparc vur atlasn - deyir v tapan uaq
kim atarsa, vurur. M.H.Thmasib bu oyunun
mqsd v hmiyyti haqqnda yazr: Bizc, qular almi
il uaqlar tan etmk, onlarda lamtlrin gr qular
tanya bilmk vrdii, eyni zamanda hm d dmn
lindn qurtarmaq, dmni qovub tutmaq n cld
qamaq mharti yaratmaq mqsdi dayan bu hekay
(oyun M.A.) n kiik tfrratna qdr trafl kild
tsvir edilmidir (111, 21). Burada mllifin qeyd etdiyi
kimi, evik dmn drk edib cavab verm v ks tqdird
srtl qamaq, evik hrkt nzr arpr. Oyunda da bel
bir lamt tlqin olunur.
Xalq arasnda geni yaylan oyunlardan biri d
Smk atma oyunudur. M.Hkimov bu oyun haqqnda
danarkn deyir: bhsiz ki, Smkatma, Dar-dar,
Atlandrma, Yalaqqazma, ilingaac v bir sra
oyunlar slind baharn glii il baldr (56, 135). Bu

95

96

oyun srimizin 50-ci illrin qdr Qazaxda geni

. Qeyd etmliyik ki, bu oyun ayr-ayr trk
xalqlar arasnda da geni yaylmd. Trkmnlr arasnda
Ak snk, qrzlarda Ak kolmek, tuvalarda, kyaqi
ad il tannr v mxtlif vaxtlarda yeniyetmlr arasnda
oynanlr. Onu da qeyd edk ki, trk xalqlar arasnda geni
yaylan bu oyun prinsip etibaril bir-birindn he bir
frqi yoxdur.
Smkatma oyunu sasn payz aylarnda ayl
geclrd 8-12 yal uaqlar arasnda oynanlrd (121, 187).
Bu oyunun S.Vurun Ac xatirlr eirind poetik bir
tcssmn vermidir:
Bzn d yuxudan yarmq qalxb,
Ayl geclrd smk atardq.
Bu oyunun keirilmsi oyunular drd
nfrdn az olmayaraq iki yer ayrlr. Onlar v (oyunun
mrkzi, balanc yeri M.A.) yeri myynldirirlr.
Oyunulardan hr hans biri heyvan smyn lin
gtrr, qalanlar is gzlrini yumur. lind smk olan bu
zaman smy bacardqca uzaa atr. Bundan sonra
oyunular onu axtarmaa balayrlar. Smy tapan
oyunu z yoldalar il smy v yerin atdrmaa
alrdlar. O biri dst d alr ki, smy onlarn lindn
alb v yerin z atdrsn. gr smy tapan dst vy
z atdrarsa qalib hesab olur. ksin olarsa, o biri dst
qalib olur. Bu oyun, grndy kimi, grgin bir mbariz
raitind keir. Xsusi gc, cldlik, dzmllk, bacarq
tlb edir. Olduqca grgin bir raitd ken bu oyun
uaqlarda prinsipiallq .
geni yaylan v xsusi
diqqt mrkzind dayanan oyunlardan biri d Qmtk
oyunudur. Bu oyunda iki uaq itirak edir. Hr oyunu z
n ala - mtk qazard. Oyunularn mtklri iki
crg yan-yana olard. Eyni zamanda hr oyunu z n
udacaqlar qn ymaa bir mtk d qazard. alalarn

iin hrsin yeddi q qoyulard. Qlar qoyunlarn

qurumu peynindn olard. Onlar xrda dala da vz
etmk mmkn . k sasn onlardan biri oyuna
balayard. Oyuna balayan z mtyini istdiyi birindn
qlarn birini saxlamaqla qalann gtrr v istdiyi
istiqamt yoldann mtklri d daxil olmaqla paylayard.
Kimin mtyindn asl olmayaraq /ct olan/ iki
qlar gtrrdi. Sonra o biri oyunu oyuna balard. O da
istdiklri mtkdn balamaqla birini saxlayb qalan
qlar gtrr v istdiyi istiqamtd paylayard. Nticd
ctlnn /iki olan/ qlar gtrrdi. Oyun bu cr ardcllqla
davam edr. Qalib is qnn sayna gr
myynldirilrdi. Oyunun tsvirindn grndy kimi,
burada sas rolu gc deyil, al oynayard. Bu oyun z
mahiyyti etibaril uaqlarn hesablama qabiliyytinin
artrlmasna kmk edir. Adtn, 8-12 yal uaqlar
arasnda geni yaylan bu oyun uaqlarn dnm
qabiliyytini, evik hesablama aparmalarn xeyli drcd
..
Xalq oyunlar irisind geni yaylan oyunlardan biri
d Dst-ilik di. Bu oyun bzn ilik-aac da adlanr,
uaqlar arasnda olduqca geni yaylan oyunlar srasnda
dayanr. Bunu yeniyetmlr d oynayr. Dst-ilik bir
sra oyunlardan frqli olaraq, istniln vaxt quraqlq olan
gnlrd oynanlr. Oyunda iki nfr itirak edir.
Oyunularn hrsind 80-100 sm uzunluu olan bir dst
olur. iliyin is 20-25 sm uzunluu var. Bir kiik ala
qazlr. Oyuna pk v ya sanama il balayrlar.
Oyunulardan biri o birini ildrdi. ili bir ucu alann
iin qoyulr, yuxar qalxan ucundan dst il
vurul. Yuxar srayan iliyin arxasndan vurrdlar ki,
bacardqca uzaa getsin. z nvbsind o biri oyunu
(ilyn) alrd ki, iliyi ya havada tutsun, ya da qazlan
alann iin atsn. ilik ildn oyununun dstsinin
uzunluu radiusda alaya yaxn drdis, oyunularn yeri

97

98

dyiilrdi. Bu hal ilik havada tutulardsa da bel olard.

Onun n ildn oyunu alard ki, iliyi oyunu
havada tuta bilmsin. Eyni zamanda z dstsi il alaya
atlan iliyi vurub knara xarmaa alard. nki ks
halda o ilmli olard. Grndy kimi, bu oyun dqiqlik,
srvaxtlq, cldlik tlb edir v uaqlara bu xsusiyyti
alamaq mahiyyti dayr.
Btn bunlar Qrb (Qazax mahalnda) xalq
oyun v ylnclrinin geni kild yayldn gstrir.
Bunlarn hamsnda demk olar ki, insani keyfiyytlr:
qhrmanlq, cngavrlik, al, kamal, evik cld hrkt,
evik dnc trbiy olunur.
, ()
-
-
,
. -
- , ,
-, -
,
,
. -

.

99

II FSL
DN V XALQ BAYRAMLARI
sr v XX srin vvllrind blgd
hakim din slam dini idi. Lakin
bununla bel ibtidai dinlrin fetiizm,
totemizm, animizmin qalqlar zn
mxtlif killrd halinin inamlarnda, andlarnda, adtnnlrin v s. biruz verirdi. Hl lap qdimdn ulu
babalarmz mxtlif allahlara sitayi etmilr. Yunan
tarixisi Strabon (e.. 64 b.e. 24) albanlarn allahlardan
elios, Zevs v Selenaya (elios-n, Zevs-y, SelenaAy allahdr M.A.) sitayi etdiyini gstrir. (99, 126)
Herodot massagetlrin n allahna atlardan qurban
verildiyini qeyd edir. Gn sitayiin izlrin xalq
arasnda indi d yaayan gn haqq andnda rast glirik.
1992-ci ild Poylu knd sakini, el asaqqal Mhmmd
Yusibovla shbtimizd o bildir ki, bu and daha ox
yaylm andlardan olmudur. Lakin bu dvrd aya sitayiin
izlrini znd ks etdirn he bir material l ed bilmdik.
Tkc onu qeyd etmk lazmdr ki, Strabon Selenya beriya
srhdlrinin yaxnlnda sitayi edildiyini v qurban
ksildiyini gstrdiyi n ox gman ki, bu Qazax
rayonu razisind Avey danda olmudur. Bu dan ilk ad
da ehtimal ki, Ayev olmu v burada olan y ilahsi
abidsinin yerind sonralar xristianln qbul edilmsi il
Alban xristian Aveyda kils abidlri yaradlmdr.
Grnr, xristianln qbul edilmsindn sonra Ay ilahsi
il bal inamlar unudulmu v bu yerin ad Avey ov yeri
klin dmdr.
btidai dinlrdn animizm ruha inam bu dvrd, el
indi ata-babalarn ruhunun ziz tutulmasnda, myyn

XIX

100

vaxtlarda, bayramlarda lnlrin qbirlrinin ziyart

edilmsind, nzirlr verilmsind zn gstrir.
Maraqldr ki, lnlrin ruhuna and imk indi d qalr. ndi
d lnlrin ruhunu incitmmk n lnin arxasnca
danmazlar - ifadsi xalq arasnda yaayr. Novruz
rnblrindn biri Qara rnb adlanr v hmin gn
ln qohumlarn qbri ziyart edilir.
Mxtlif heyvan v bitkilrin mqddsldirilmsi,
onlarn toxunulmaz olmas v gr onlar mhv edrlrs,
xtr toxunaca il bal inamlar Qazax
blgsind indi d yaayr. Bel canllara qaranqu, alabaxta
kimi qular, dadaan, ncir v s. kimi aaclar gstr
bilrik. Bu dvrd myyn da pirlrin, aaclarn
fetildirilmsi hr ey qadir olmas il bal inamlar
yaam v myyn arzularla onlar ziyart olunmu,
nzirlr
deyilmi,
qurbanlar
ksilmidir.
Bel
ziyartgahlardan Kmrli knd yaxnlnda Aolan
ziyartgahn, Qaranri, Yuxar Salahlda Aslanbyli
yolunun stnd olan tnha aac gstrmk olar. Qeyd
etmk lazmdr ki, indi d bu aaca mxtlif paralar
balayrlar. Kazm aa Salik ken srd xl yaylaqlarn
tsvir edrkn orada bir mqdds yerin d olduunu qeyd
edir:
Kuhi-Maymaq ocaqdr, bu sbbdn ki, ann,
Nzrini vermslr, yni doar kvsl xm.
Mqdds yerlrin sitayiinin z qaydalar olmudur.
Hac Krim Sanl Aran k adl poemasnda bunu ox
gzl bir dqiqlikl tsvir edir:
Ellr daa knd
Bir d dadan qaanda
ir dana xrlar.
Yal pilt yaxrlar.
Naxr, sr, kallah, at
Byk, kiik, qz, arvd
Bu pir daa dolanr (91, 89).

Kndlrimizd indi d mahid etmk olar ki, ba v

bostanlarda aac payalarn bana at v ya it kllsi taxrlar
v bzn d evin qapsna nal vurub, tikan taxrlar ki,
bdnzrin qars a. e bhsiz ki, bu ibtidai
inamlarn indi d qalan izlridir.
slam dininin yaylmas il bal bir ox din
nmayndlrinin qbri d ziyartgah olmu v indi d
ziyartgahdr. XIX srin sonlarndan, daha dorusu 90-c
illrdn Qazaxda, elc d Boral razisind olan mslman
trklrinin ziyartgahlarndan biri nqbndliyin grkmli
nmayndsi Hac Mahmud fndi Qaraninin qbridir. Bu
qbir ziyartgah kimi indi d ziyart
olunur. Muanl kndind yolun knarnda namlum
Seyidin qbri d bel ziyartgahlardandr. Bu qbir
haqqnda rvaytlr indi d yaayr.
Azrbaycanda n geni yaylm din slam dinidir.
Trklr mxtlif zamanlarda baqa dinlr d inanmlar,
lakin onlarn oxu mnfi tsir buraxm, varlqlarna bzn
ziyan vurmudur. Msln, Avropa hunlar ynla msihi
olub Avropa milltlri arasnda riyib getmilr (33, 58). Bu
hal zn xalqmzn tarixind d gstrmidir. Bel ki,
mslmanl qbul etmyn xristian albanlarn bir hisssi
qriqorian ermni kilssinin tsiril ermnilmilr. Lakin
bunun ksin olaraq islam qbul edn Azrbaycan trklri
bir xalq kimi z milli xsusiyytlrini qoruyub saxlad.

101

102

2.1. DN
VII srin birinci yarsnda yaranan slam dini Yaxn
v Orta rqd, imali Afrikada az bir vaxt rzind geni
yaylaraq hakim din olmudur. slam dininin sas kitab
Qurandr. Bu kitab islamn sas mddalarn: - dini,
hquqi, xlaqi, mit qaydalarn v s. znd btn
tfrrat il ks etdirir. Quran btn mslmanlar kimi
Qazax blgsi halisinin d mqdds ilahi kitabdr. Qazax

rayonunun Qazaxbyli knd sakini srt babayla (Orucov

srt 1902-ci ild anadan olub) shbtd o bildirdi ki,
Qurana and imk hmi hycan v qorxu trtmidir.
Ona and imzdn vvl mtlq tmizlnib pak olmaq lazm
idi. Yalandan and imk is faciyl nticlnrdi. Odur ki,
ona yalandan and imyi yerli hali he alna da
gtirmzdi.
slam dini mslmanlar qarsnda be vzif qoyur ki,
bu da aadaklardan ibartdir: Vahid allaha inam
gtirmk, namaz qlmaq, oruc tutmaq, zkat, xms vermk
v sonuncu Hcc getmk, yni Mkk hrind Kbni
ziyart etmk. Bu be qaydan hr bir mslman bilmli v
ona mtlq ml etmli idi. Yaay trzindn, yerindn asl
olmayaraq demk olar ki, hmin qaydalara ml olunurdu.
ncaq mqdds yeri (Kbni) ziyart getmkd myyn
maddi imkanlar nzr alnrd. XIX srin son - XX srin
vvllrind Qazax blgsind d, bzi istisnalar nzr
alnmazsa, bu qaydalar ham bilir v ml edirdi. Rayonun
btn kndlrind, htta ayr-ayr mhlllrd mscidlr
tikilir v faliyyt gstrirdi. Hmin qaydalar v mxtlif
dini mrasimlrin keirilmsi oradan balanr v din
balarnn nzarti altnda olurdu. Eyni zamanda onu da
qeyd edk ki, bykdn kiiy bu, bir nv, trbiy mktbi
idi. Mollaxana v mdrslrdn baqa, hr bir valideyn
evind z vladna bunlar yrtmli idi.
slamn sas rtlrindn birincisi iman gtirmkdir. Bu
is klmeyi-hadti sylmkdn ibartdir. Yni hr bir
mslman hadt edib demlidir ki, llahdan baqa
mbud yoxdur v Mhmmd llahn rsuludur ((76, 126).
Btn mslmanlar byklyndn, kiikliyindn asl
olmayaraq /gr zn drk edirs/ hmi, hr yerd, htta
lm ayanda da bu klmni sylmliydilr.
Mslmann ikinci borcu namaz qlmaqdr. Namaz
qlan zaman klmeyi-hadti bir ne df tkrar edirdilr.
nki, yuxarda qeyd etdiyimiz kimi, klmeyi-hadt btn

ilr n balanc idi. Namaz qlmaq is mcburi hesab

olunurdu. Bu, Quranda da mcburidir. rit qaydalarna
gr mslman gnd be df namaz qlmaldr. Namaz
hr yerd; evd, mid, ld, id d qlmaq olard (63,
9). Bu be namaz sbh, gnorta, ikinci, am v yatmaq
namazlarndan ibart idi. Namaz qlmazdan vvl mtlq
dstmaz alnard. Dstmaz n mslman llrini, zn
v qollarn dirsy kimi yuduqdan sonra tpdn
alnna qdr balarna v ayaqlarn krdilr. Bu, namaza
tmiz getmk adti idi. amaz qlb, ibadt ednlr zlrini
llaha tutub ona scd edirdilr. Onlarn z mtlq
cnuba-Kby trf ol .
Mslmanlarn nc borcu oruc tutmaq idi. Bu dini
mrasim gr hr bir mslman 30 gn sbh tezdn gn
batana qdr he n yemmli, ac qalmal idi. n yax oruc
tutma is yeniyetmlrin oruc tutmas hesab olunurdu. Bu
adt Qazax rayonunun ucqar kndlrind daha ox nzr
arpr. Bel bir mrasimin keirilmsi llahn yannda
btn gnahlarn balanmas mqsdi dayr. Eyni
zamanda oruc tutma mrasimind maraql olan digr bir
cht yeniyetmlrin orucu baqa adamlarn adna mas
d. Bu mrasimd oruc tutan yeniyetm z orucunu
qocalarn adna . O da mqabilind
myyn hdiyy verir. Orucluq aynda btn gn rzind
vaxt ibadt etmkl keirilir, llaha sitayi olunur v namaz
qlnr. Bellikl, otuz gn rzind hr gn bir cz uran
oxunur. Quran orucluun otuz gn rzind baa
vurulard (8 .). Mminlik dnclri onlar daim
mul etmli, Quran v baqa dini kitablar oxumal idilr.
Bu mrasimd myyn gztlr d nzr alnmdr. Bel
ki, xstlr, uzaq sfrd olanlar oruc tutmaqda azad
idilr.
Hr bir mslmann borcu (imkan olarsa)
Mkkd Kbni ziyart etmk idi. rit gr burada da
myyn gztlr nzr alnmd, yni burada he bir

103

104

mcburiyyt yox idi. Kasblar, imkanszlar getmy

bilrdilr. Bu ancaq knlllk sasnda olurdu. Hcc
mrasimi zilhicc aynda balanr. Ziyartilr a paltar
geyinir (ihram), yuyunub pak (qsl) v Kb trafnda
dvr vurduqdan sonra Zmzm emsindn su iirlr.
Qeyd etmliyik ki, XIX srd v XX srin vvllrind
Qazax rayonunda hmin mqdds yerlri ziyart gednlr
olmular. Onlar arasnda Aslanbyli kndindn olan Hac
Mahmud fndi il bal rvayt v sylmlr daha ox
diqqti clb edir. Htta bu gn onun tikdirdiyi trb, namaz
qld myyn yerlr mqdds ziyartgah kimi qbul
edilir. tin vziyytlrd hmin yerlr dilk dilnir,
qurbanlar ksilir.
Mslman qarsna qoyulan borc xms v
zkat vermkdn ibartdir. rit gr zkat yoxsullar
arasnda mlak v glirdn tutulurdu. Eyni zamanda hr bir
mslman ian mqsdi il sdq pay da vermli idi. Bu
sdqlr yoxsullara, kimssizlr, lsiz-ayaqszlara .
Bel bir hal mslmanlqda geni yaylm v mslmanlarn
bir-birin kmk olmas ideyasndan irli glmidir. ansdq verm adti XIX-XX srd d mvcud olmu, ondan
vvl d, bu gn d mvcud olaraq qalr. Zkat, bir prinsip
olaraq, mhsul il dnilirdi. Qeyd etmliyik ki, zkat artq
dvlt vergisin evrilmidi. Bu, slamn prinsiplrindn
hakimiyytin z mqsdlri n istifad etmk
mslsindn irli glirdi. nki slam btn mslmanlqda
hakim olan yegan qvv idi. Ona gr d myyn
narazlqlarn qarsn ksmk n, bir nv, etiraz
douracaq msllr slam bayra, slam ideyas altnda
hyata keirilirdi. Zkat vergisind istehsal olunan
mhsulun myyn hisssi dvlt thvil verilirdi. Bu, hm
d mslman ruhanilri trfindn geni ktl arasnda
gcl tbli olunurdu.
Bu dvrd Qazax mahalnda mslmanlar sasn iki
triqt-snn v iliy mnsub idilr. XIX srd

N.A.Abelov Yelizavetpol quberniyas halisi haqqnda

yazrd: Qeyd etmk lazmdr ki, dini inamlarna gr
mslmanlar da rtidir, bel ki, bzi aillrd ail zvlrinin
bir hisssi i tlimin, o biri is snn tlimin aiddir. Bu iki
slam triqti ardcllar arasndak mnasibt maraqldr.
Snnlr mqayisd azdr, ayrca kndlrd, balca olaraq
r sahil cmlmilr, qalan yerlrd is onlar
ilrl qarq yaayrlar (119, 22). Btn bunlar XIX srd
Qrb mslmanlar arasnda he bir triqt
ziddiyyti olmadn, ilrl snnlr arasnda olan
qarlql mehriban mnasibti, qohumluq laqlrini
gstrir. Ancaq digr bir chti d qeyd etmliyik ki,
Qazaxda halinin ksriyytini snnlr tkil etdiyi halda,
mllif ny grs ilrin oxluq tkil etdiyini
gstrmidir. ..Abelovun verdiyi bu mlumat hm d
btnlkd Yelizavetpol quberniyas halisi haqqndadr.
Bu yerin halisinin snni triqtin mnsub olmas
haqqnda .Veniaminov da mlumat ver (149, 104).
XIX sr v XX srin vvllrind, bzi istisnalar nzr
alnmazsa, dinin btn qayda v qanunlarna ml
olunmudu. slam bu dvrd blg halisinin hyat v
faliyytind, xlaqnda, dnyagrnd hakim rol
oynayr. Mxtlif dini adt-nnlr ml olunur,
bayramlar keirilirdi. Nikah mollalar trfindn ksilir, ks
tqdird haram hesab edilirdi. Onu da qeyd etmk lazmdr
ki, ilr arasnda geni yaylm si /mvqqti/ nikah
formas blgd n ilr, n d snnlr arasnda
yaylmd. Qadnlarn z gizltm adti yalnz yamaqla
mhdudladrlrd.
Dinin n ox zn gstrdiyi sah yas mrasimlridir.
Yas mrasimlri demk olar ki, tamamil slam qaydaqanunlarna uyun olurdu. Qazax mahalnda da, btn
Azrbaycanda olduu kimi, qbirlrin znn cnuba mslmanlarn dini mrkzi Mkky trf olmas burada
dinin tsirinin n qdr gcl olduunu tsdiqlyir.

105

106

XIX srin vvllrind Rusiyann Qafqaz istila etmsi

imperiya siyastinin yeridilmsin sbb oldu. Bel ki,
arizm Qafqazda yaayan xalqlar itatd saxlamaq n
onlarn zlrinin milli xsusiyytlri mqabilind istilalq
planlarn hyata keirmy balad. Bunun n xalqn
aparc qvvlrindn, inamlarndan ox bacarqla istifad
edirdi. lkin balancda din xadimlrini z trfin
kmy alrd. Bel bir vziyytd uzunmddtli siyast
plan hazrlanrd. Dini idarlrin quruluunda myyn
dyiikliklr aparlrd. Onlar din xadimlrini xalqn inamn
nzr alaraq z trfin kmkl bir mmuruna evirmy
alrdlar. Bunun n 1823-c ild afqaz
ilrin balq etmk n eyxul-islam vzifsi tsis
edildi. 1832-ci ild is Tiflis hrind afqaz
snlrinin dini bas - Mfti vzifsi tsis edildi. (46,54).
Bunlar hl tam mnas il ruhani idar deyildi, tk-tk
faliyyt gstrn dini balar idi. u is arizm siyastinin
ucqarlarda alnmasn aq-akar myynldirirdi. eyxlislamn ind i, mftinin ind is snni
ruhani idarlri 1872-ci il 5 aprel tarixli ar frman il tsis
edilmi v 1917-ci ilin fevralna qdr faliyyt gstrmidir
(46, 54). Hr iki triqt balar byk nfuza malik olub,
yerlrd dini adtlri hyata keirmkl, arizmin
siyastinin d, bir nv, aparc rolunda x edirdilr.
Qafqazda ubernatorluq tkil edilmidi ki, Mfti v
eyxl-islam da hmin qubernator trfindn tyin edilirdi.
Onlar is bununla ar mmuru hesab olurdu. Eyni zamanda
ayr-ayrlqda i v snn tsisatlarnn yaradlmas
Qafqazda imperiyaya qar mbarizni zifltmk n
triqt ayrlqlarndan istifad etmk mqsdi dayrd.
Lakin bu siyast Qazaxda v onun he bir kndind ba
tutmam, ziddiyytlrin yaranmasna sbb olmamd. Bu
is qarlql
laqlrindn, smimi mnasibtlrindn irli glirdi.

Qafqaz snnlri irisind z tsirini artrmaq

mqsdi il 1832-ci ild tsis edilmi mfti vzifsin
Qazan tatar Tacutdn Mustafin
fndi tyin olunur v ona hrbi kapitan rtbsi verilir (82,
63). Lakin o, Qafqazn snni halisi arasnda hrmt qazana
bilmir v tezlikl bu vzifdn uzaqladrlr. Tacutdin
Mustafindn sonra snnlrin bas vzifsin 1842-
Molla Vli Vidadinin olu Osman fndi Vlizad tyin
olunmudu. F.Krli bu haqda danarkn onun alim v
fazil bir xs olduunu qeyd edir. Mfti Osman fndinin
1847-ci ild vfatndan sonra onun olu Mhmmd fndi
Mftizad (Vidadov) afqaz snni mslmanlarnn
mftisi tyin edilir (22, 60). Mhmmd fndi xalq
arasnda z al, drraksi, insani keyfiyytlri il byk
nfuz qazanmdr. O, 1872-ci ild Tiflisd i v snni
mslmanlarnn ruhani idarlri yaradlarkn snni ruhani
idarlrinin risi tyin olunmudur. mumiyytl,
Mhmmd fndi 1880-ci il qdr, yni lmn qdr bu
vzif olmudur. Onun lmndn sonra is bu vzify
1881-ci ild Hseyn fndi Qabov tyin olunmudur. O,
M.V.Vidadinin qz nvsi olmudur. vvllr , Qori
llimlr eminariyasnda rq dillrindn drs demidir.
Hseyn fndi Qabov mrnn sonuna qdr - 1917-ci il
kimi afqaz snni idarsinin mftisi olmudur. O,
geni dnyagr, gcl ala, yaradclq qabiliyytin
malik bir ziyal idi. Byk bir idarnin bas olub, xalqa
asaqqallq etmkl yana, yksk sviyyli bir ziyal kimi,
xalqn zngin dbiyyatn, ayr-ayr sntkarlarn bdii
snt nmunlrinin zn krb saxlamaqla mul
olmudur. Bu onun xalqa, mdniyytimiz olan vzsiz
xidmti idi. Onun Azrbaycan mhur olan rann
arna mcmudir sri XVIII-XIX sr dbiyyatmzn
yrnilmsi n sas mnbdir. Bu mcmud XVIII-XIX
srd yaam 100-dn artq airin srlrindn nmunlr
toplanmdr.

107

108

Buradan grndy kimi, XIX srd v XX srin

vvllrind Qazaxda yksk savada malik din xadimlri
olmu v 1842-ci ildn 1917-ci ildk afqaz
snnilri ruhani idarsin mhz Qazaxdan olan ruhanilr
balq etmilr. Bunlar hmin dvrd Qazaxda dinin geni
kild tkkl tapdn gstrir. Eyni zamanda XIX
srdn etibarn Qazaxda nqbndlik triqtinin d geni
yayld mahid olunur.
Bu triqt XIV srd Orta Asiyada hnfilr arasnda
tkkl tapmdr. Onun banisi Bahddin Nqbndi Sid
Mhmmd ibn Clalddin Buxarvi (1314-1389) olmudur.
Nqbndlik ad is mul olduu pe il baldr. Bel ki,
ipk v dmir paralarn zrin nq sald n
nqbndi adlanmr. Lakin bu ad zahiri grkm olub,
mahiyyti etibaril sufi triqt idi. Sufi
triqtlrindn d znmxsusluu il frqlnirdi. nki
nqbnilr z trfdarlarn, ardcllarn trkidnyala,
zahidliy armr, ksin, onlar mbariz hvali-ruhiyyli
olmaa, myyn prinsipiallq gstrmyi trbiy etmy
alrd. Onlara hmi bel bir ideya d tbli olunurdu ki,
alqan kini, sntkar, tacir olmaq, myyn dvlt
vziflri tutmaq lazmdr. Nqbndiyy triqti rsmi
slam dini il dinc yola gedirdi (63, 93). Onlar sufilrdn
hm d onunla frqlnirdilr ki, he bir ehsan v sdq
hesabna yaamrdlar. Halal zhmti, kini, sntkar, tacir
myini yksk qiymtlndirir v bu yolla hakimiyytd
myyn mvqe tutmaa alrdlar. Onlar eyni zamanda
sufilrin bu cr yaayna da bigan mnasibt bslmir,
ksin, sdq, ehsanla yaaman leyhin xrdlar. Htta
bu istiqamtd myyn tbliat da aparlrd. Btn
mvcudata mhbbt ideyas nqbndilik triqtinin
sasn tkil edir (98, 52).
Orta Asiyadan z balancn gtrn nqbndilik
triqti az bir zamanda oxlu trfdarlar toplayaraq rqin
mslman lklrind geni yaylmd. Bs bunun geni

yaylmasnn sbbi ndir? n birincisi qeyd edilmlidir ki,

bu triqt rsmi slam dini il, dini idarlrl dil tapa bilmi,
dinc yolla faliyyt gstrmyi bacarmdr. Mhz bunun
nticsi idi ki, bu triqtin trfdarlar irisind savadl,
bilikli, myyn dnyagr malik adamlarla yana,
savadszlar da az olmamdr. Bu triqtin trfdarlar
irisind btn rq almin d tannm, byk nfuza
malik bdrrhman Cami (1414-1492), liir Nvai (14411501), Seyid Mirhmz Nigari (1815-1888) kimi airlr
olmudur.
Nqbndliyin Qazaxda geni yaylmas Seyid
Mirhmz Nigarinin ad il baldr. Nigari 1815-ci ild
Qaraban Zngzur mahalnn Cijimli kndind anadan
olub, 1885-ci ild Trkiyd vfat etmidir. Nigari txlls
onun vaxtsz vfat etmi sevgilisin hrmt lamti olaraq
gtrlmdr. Mlum olan eirlri d bu imza
yazlmdr. O, slam dinini, tarixi, flsfni drindn
mnimsmi bir xs ol sonralar nqbndilik triqtini
qbul etmidir. Deyiln gr onun triqt ustas
krdmirli smayl fndi olmudur (67, 142). O, mrnn
xeyli hisssini Qazaxn Xanlqlar kndind yaayaraq bu
triqti yaymaqla mul olmudur. Seyid Mirhmz
Nigarinin Qazaxa glmsi tqribn XIX srin ortalarna
tsadf edir. Bunu tarixi mqayislr v faktlar da aydn
kild gstrir. nki onun mridlrindn Hac Rhim aa
Dilbazov Vahidi onunla 1837-ci ild Hcc gedrkn
grmlr. Mhz onun burada z ideyalarn tbli etmy
balamas il nqbndilik triqti Qazaxda geni yaylm
v zn xeyli trfdarlar toplamdr. Qazax rayonunun
Kmrli knd sakini Molla Sdt (Qiyasbyli) bu triqt
haqqnda xeyli mlumat verdi. Yz on yann olmasna
baxmayaraq, bu triqtin prinsiplri, ideya v mqsdlri
haqqnda maraql shbtlr edi. Nigarinin v digr yaradc
nmayndlrinin srlrindn oxlu nmunlr syli.
Digr bir maraql cht is shbtimiz zaman o biz

109

110

Nigarinin eirlr kitabn gstr . Hmin kitabn

mqdds olduunu v he kim veril bilmzliyini qeyd
etdi. Btn bunlar triqt zvlrind olan inam, ideyaya
mhkm ball gstrir.
Sufilr kimi nqbndilr trkidnyalq tbli
etmirdilr. ox gman ki, bu triqtin geni yaylmasnn
balca sbblrindn idi. Nigari z triqtini eirlri il
yayrd. Bu ideyalar slind nqbndiliyin mvcudata,
yaranmlara olan eq, mhbbt flsfsindn ibart idi v
hmin flsf nqbndilikd qanun klini almd.
Tezlikl Nigarinin trafna, mridlr, trfdarlar
toplanr v onlar ustadlarnn eirlrini z mclislrind,
yncaqlarnda nm kimi zrb altlrinin maiyyti il
oxuyur. min musiqinin ritmlri altnda triqt
rqslri edirdilr. eirlr uyun olaraq havalar, havalara
uyun hrktlr mrasimin sas hisslrini tkil edir.
Mridlr bu mrasimd paltarlarn dyidirmslr d, sl
mdrik rolunu oynayrdlar. Tamaa edn mridlr oyunun
mumi ahngin uyun hay vurr, htta l d alrdlar
(101, 69). Bu eirlr dnyvi, ilahi mhbbti tbli edirdi.
Tbii gzllik, eq yolunda dzm, dyant, sdaqt bu
eirlrin trnnm obyekti idi. nlar hr bir yaranda
llahn varln axtarr v onun nianlrini grmy
alrdlar. Lakin onu da qeyd edk ki, nqbndilr
Allahn n byk tzahrn insann eqiyl, sevgisiyl
balayrdlar. Allah gzlin srtind tzahr edir v gzl
bu qdr sevgi, mhbbt d Allah, yaradana sevgi il
baldr. Mhz ona grdir ki, eq rab, mna rab
onlarn triqt eirlrind geni tbli olunur.
Nqbndilik triqtinin znmxsus xsusiyytlri
vard. Adtn, mrasimdn 40 gn vvl phriz elan
olunur. Phriz olanlar ancaq quru rk yeyib su i
bilrdilr. Grndy kimi, bu mslmanln orucluuna
bnzmir. Qrx gnn mddtind mridlr bir guy
kilrk daim ibadtd olurdular. Qrxnc gn is sl

mrk balayr. Hmin gn mridlr qsbnin n varl

hampasnn evind toplanr, xrk yeyib, rbt iirdilr.
Bada mrid ylirdi. Onun xsusi yeri olurdu. Bir azdan
ya mridin z (myyn olunmu vaxtda) v yaxud da
gzl ss malik mridlrdn biri mridin iarsi il psdn
oxumaa balayrd. Baqa mridlr dodaqalt zmzm
edir, getdikc mclis qz cua glirdilr.
Oxumaq bitdikd mridlrin df mrasimi balayr.
Oradaklar is yava-yava ayaa qalxaraq rqs edirdilr.
Arada mridlrin hr birisi eyxin (yni Seyid Nigarinin)
eirlrindn bir para oxumal idilr. eirlrin oxunuunda
da myyn musiqi ritmlri nzr alnrd. Yni, myyn
bir qismi muamat stnd, digr bir qismi is tsnif
stnd oxunurdu. str dflrin alnmas, istrs d
oxumalar mumi vcd yaradrdlar. Mridlr urlarn
itirn qdr rqs edirdilr. zndn gednlr olduu yerd
d qalrlar. Buna xalq arasnda cza olma deyirlr.
Btn sufi triqtlrind bu cht zn gstrir. Mqsd is
ilahinin xlq etdiyi, yaratd bndnin yenidn qaydb
llaha qovumasn tmin etmkdir. Daha dorusu, btn
sufi triqtlri kimi, sas mqsdi llah
axtarcldr. Bununla onlarda bel inam yarand ki,
haqqa, llaha qovuurlar. Mrasimd kiilrl brabr
qadnlar da itirak edirdilr. Bu hadis Azrbaycan n
tamamil yeni msldir. Mrasim eyni zamanda aq
kild aparlrd. Yni mrasimin tamaalar da olurdu
(101, 68-69). Btn bunlar nqbndliyin xarakterik
chtlrini, onun znmxsus keirilm xsusiyytlrini
gstrir. Bu mrasimlr XIX srd, XX srin vvllrind,
htta 60-c illrin axrlarna qdr Qazax rayonunun
mxtlif
kndlrind
keirilmidir.
Molla
Sdt
nqbndilik mrasimlrinin 60-c illrin axrlarna qdr
Qazax rayonunun nc drsind keirildiyini qeyd edir.
Bu triqtin n ox nzri clb edn chtlrindn biri
d mslmanlar arasnda ayr-sekilik salan triqt ayrlqla-

111

112

rna qar xmasdr. Bu triqt mslman dnyasn paralayan i, snni triqtlrin qar xr, birliy, ncib mllr, xeyirxah ilr urunda mbarizy arr. Nqbndiliyin bu ideyas onun trfdarlarnn eirlrind d zn
gstrir. Seyid Nigarinin eirlrindn birind bu ayrlqlara etiraz aydn kild nzr arpr:
Allah, Mhmmdi, ali sevn dostdanz,
N snniyz, n i, biz xalis mslmanz (98, 62).
- dey mslman dnyasn didib-dadan bu triqt ayrlqlarn qbul etmir. Ustadn fikrini onun mridlrindn
olan ahnigar xanm Rncur da z erlrind bu v ya digr
kild ifad edir:
N i, snnym urlaf,
ihar yara knlm saf,
N hli-zlm-biinsaf,
N mrdiy inanam mn. (15, 112-113)
Bu fakt Qazax rayonunun Aslanbyli (Asanbyli)
kndind olan Hac Mahmud fndi trbsindki iki qbir
d sbut edir. Hmin qbirlrdn biri Hac Mahmud fndi
Qaranayiy, digri Seyid Yasin fndiy mxsusdur. Bel
ki, bunlardan birincisi snni, ikincisi is i olmudur.
Gtirdiyimiz faktlar bir daha aq-akar gstrir ki,
nqbndilik triqtinin trfdarlar snni-i ayrlqlarn
tkc ideyalarnda deyil, eyni zamanda, mllrind d
qbul etmmi v htta aq kild narazlqlarn
bildirmilr. Rayonun el kndlri olmudur ki, snnilrl
ilr qarq yaam, ox vaxt bir-birin qz verib, qz
almlar.
Qeyd etdiyimiz kimi, nqbndilik triqtinin Qazaxda
oxlu ardcllar olmudur. Htta btn kndlrd, demk
olar, ardcllarna rast gl bilrik. Bunlara Vahidi
txlls il erlr yazan Xanlqlar knd sakini Rhim aa
Dilbozovu, atas Allahyar aan, Akynkli ahnigar
xanm Rncuru, Seyid Yasin fndi, ac Mahmud
fndini v baqalarn gstr bilrik. ,

Seyid Nigarinin n sevimli ardcllarndan,

daha dorusu, xlifliy layiq grdy yeddi nfrdn biri
. Onun Aslanbyli kndind olan trbsi n d
yerli hali il birlikd yaxn blglrin camaat trfindn
ziyart olunur, htta onun Kmrli kndind namaz qld
yer d mqdds saylr, zir verib ora
pnah aparrlar.
Onu da qeyd edk ki, nqbndilik triqti
tkc Qazax mahalnda deyil, Grcstann
azrbaycanl halisi arasnda da geni yaylmd.

113

114

2.2. QURBAN BAYRAMI

Azrbaycan xalqnn mnvi mdniyytinin mhm
bir hisssini slam dini il bal olan dini bayram v
mrasimlr tkil edir. Bel bayramlardan biri Qurban
bayramdr. Bu bayram etnoqrafik dbiyyatda myyn
qdr , meydana glm, inkiaf tarixi
haqqnda aradrmalar aparlmdr. Lakin onun
zr mqayisli yrnilmsi, oxar v frqli chtlrinin,
znmxsus xsusiyytlrinin aradrlmas hl d bir
problem olaraq qalr. Bel biri d Qazax
blgsidir. Bu bayram -
rayonlarnda ox tntnli, hm d xsusi maraqla qeyd
olunur. Aradrmalar gstrir ki, ninki indi, XIX srd
v XX srin vvllrind d Qurban bayram xalq arasnda
daha tntn il keirilmidir. Bunu hmin dvr mtbuat
shiflrind gedn ara-sra mqallr v asaqqallarn
yaddandan topladmz mlumatlar da ir.
rblr arasnda d-al-dxa, i al-Kurban v ya d alKabir (byk bayram), ars dili xalqlarda Eyde-Qurban,
Pakistan, Banqlade v Hindistan mslmanlar arasnda
Bakrid kimi tannan (142, 5) bu bayram Azrbaycan
trklri arasnda Qurban bayram ad il qeyd olunur.

Qurban verm adti dnyann, demk olar ki, btn

xalqlarnda, o cmldn Azri trklrind mvcud
olmudur. Xalqmz arasnda bu bayramn geni
yaylmasnn sas sbblrindn biri qdim inam v
etiqadlarla bal olmasdr. M.Dadazad Hccl bal
olan qurban vermk adti is azrbaycanllarn qdim
adtlri, etiqadlar il bal olduundan geni yaylmdr
(38, 47) - dey qeyd edir. Bu adtin islama qdrki rb
adtlri il bal olmas mlahizsi d, bizim fikrimizc,
mbahislidir. Bel fikir irli srmk daha dzgn olar ki,
bu mrasim slam dinin Mhmmd eymbr trfindn
qdim rb adtlrindn xz olunaraq gtirilmidir. Onu da
qeyd edk ki, qdim cdadlarmz tkc heyvanlardan deyil,
htta insanlardan da qurban ksmilr. Qdim insann
tsvvrn gr, insan lndn sonra da yaayr, o ancaq
klini dyidirir. Onun ruhuna ehtiram vacibdir. Buna
gr d qdim azrbaycanllar llrin z rsmi bayram
vaxtlarnda z yaraqlar il, vuruda onun n yaxn
sdaqtli dostu at il, ksriyyt z var il dfn
edirdilr. Bunun izini dilimizd indi d yaayan qurban
olum ifadsi v folklor nmunlri d qoruyub saxlayr:
Mn aiqm, can sn,
Olmuam qurban sn.
Quzu qurban ndi,
Mn zm qurban sn (23, 27).
Tarixi inkiafn sonrak mrhllrind insan
qurbanlar tam kild heyvan qurbanlar il vz
olunmudur. Qdim yunan tarixisi Herdot hl
eramzdan vvl Azrbaycann qdim tayfalarndan olan
massagetlrin n atlardan qurban verdiklrini qeyd
edir (127, 76). nsann allaha inam v bu inamdan balayan
insan qurbanlarn S.A.Tokarevin srlrind d grrk:
Bli, slind dini asketizmin btn sistemi onun drclri
v rngbrngliyi il (adt-nnlrindn balayaraq qat
mvhumatlarn
inamlarna,
hind
trkidnyasna,

mslman drviliyin kimi v s.) zn allaha hsr etmk

v eyni zamanda ona qurban vermkdn irli glir (151,
594). Btn bu inamlar xalqlarn hr birind zn mxtlif
kild gstrs d, grndy kimi, birldirici chtlr d
vardr. Azrbaycan xalqnn qdim tarixindki bu inamlar
sonralar Qurban bayramnn yaranmasna gtirib
xarmdr.
Qurban bayram hr il mslman tqviminin on ikinci
ay olan zilhicc aynn 10-da balanr v gn davam edir.
Onu da qeyd edk ki, bu bayram hr il gn
irli kilir.
Qurban adtlrin gr qurban ksilck heyvan
salam olmal v he bir ikstliyi olmamal idi. Adtn,
qurbanlq n heyvan vvlcdn seilib bslnir. Hmin
heyvan tolu, erkk, cng ola bilrdi. Qeyd etmliyik ki,
Qrb tkc erkk heyvanlar deyil, hm d dii
heyvanlar qurban ksilirdi. Cngni adtn qurban olaraq
yeddi ail bir yerd qurban ksrdi. Etnoqrafik dbiyyatda
bu heyvanlarn yann n az bir olmas gstrilir (140, 234).
Lakin Qazax rayonunun ayr-ayr kndlrind shbt
etdiyimiz qocalarn dediyin gr alt aydan yuxar olan,
tkn dyimi heyvan qurban ksil bilr. Bunu eyni
zamanda xalq arasndan yazya aldmz aadak bayat
da tsdiqlyir:
Glm sn oru kimi,
Dur, gl by olu kimi.
Canm canna pek,
Qurbanlq tolu kimi (39- .).
Mlum olduu kimi, alt aydan bir yaa qdr
heyvanlar tolu adlanr (53, 61; 59, 43). Dorudur, bu
bayatlarla quzu qurban haqqnda da mlumatlar var.
Lakin quzu qurban ksmk rb dzgn
saylmr.
Bunu
Qazax
rayonunun
mxtlif
kndlrind qocalarla shbt zaman da mahid etdik.
srd v srn vvllrind bel bir adt d vard ki,

115

116

qurban ksilck heyvann belin hmi xna, rng

kilrdi. Bu nn 70-ci illrin ortalarna qdr geni
kild . Bel rnglnmnin sbbi qurban
ksilck heyvan baqalarndan ayrmaq, mrasim ovqat
vermk . Deyiln gr, bel
heyvanlar htta ourlamazdlar. Xalqmzn byk airi
S.Vurun eirlrind urban bayram haqqnda da shbt
a, onun keirilmsindn danr:
Qurban bayramyd, glrd dalar,
Qonumuz xnal bir erkk ksdi (96, 138).
Adt gr, qurbanlq heyvan molla uran
oxuyandan sonra ksilrdi. Ksiln heyvann qan is bir
qaa tutulub basdrlard. Qurbanlq tindn yeddi qapya
pay verilrdi. Buna el arasnda qurban tiksi deyilir.
Onu da qeyd edk ki, bel pay adtn daha ox kasblara,
lsiz-ayaqszlara, kimssizlr, imkan olmayanlara verilir.
Salahl mktbinin mllimi B.Veniaminov srin
sksninci illrind bu msl il laqdar olaraq yazrd:
Qurban bayram baqa bayramlardan onunla frqlnirdi
ki, bu bayramda ksilmi qurban tinin bir hisssini
kasblara, ikst qonulara paylayr, qalann is ev yiylri
zlri yeyrdilr (149, 112). Bel bir adt Qazax rayonunun
btn kndlrind vardr. Lakin B.Veniaminovun gstrdiyi
kimi, bu adt tkc Qurban bayram il bal deyildir. Bel
ki, bu cr pay verm zn Novruz v Orucluq bayramnda
da gstrir. Bu xalqmzn tbitindki xeyirxahlq hissi il
baldr. Qurban bayramndak pay verm adti d
xeyirxahln lamtidir.
Qurbanlq heyvann tindn mollaya da pay verilrdi.
Bu pay is tin xeyli hisssini tkil ed. Heyvann n
yax yerlrindn ksilr, aha ox is heyvann ba,
d mollaya verilrdi.
Adt gr, qurbanlq heyvann ti il spirtli iki imk
olmaz v bu qti qadaan . Byk gnah hesab olun
urbanlq tl spirtli iki imyin qarsn almaq n

mxtlif qorxulu rvayt v hvalatlar xalq

arasnda dolamaqdadr. Bu xalqn inam v
bayramna mhbbtin ifadsi kimi yaramd.
gr bel bir hal ba vers, qurban uurlu, hesab
olunmur. Eyni zamanda, xalqn inamna gr, hr iki
trf , gnaha batm
hesab olunur. Ona gr d evd taprlr v demk olar,
ham da ml edir.
Btn bu deyilnlrl yana, digr bir chti d qeyd
edk ki, qurban tkc urban bayramnda deyil, baqa
vaxtlarda, mxtlif niyytlrl ksilir.

Dini mrasimlr irisind n geni yaylan v n ox

diqqti clb edni rucluq bayram v oruc tutma mrasimi
di. Oruc tutma mrasimi slam dininin mslmanlar
qarsna qoyduu be sas vzifdn biridir. Bu bayram
Azrbaycanda slam dininin tkklndn sonra
yaranmdr. Lakin buna baxmayaraq, xalq arasnda n ox
yaylm v geni kild qeyd olunan bir mrasim
. , ruc tutma adti btprst
rblrd daha vvldn mvcud olmudur.
M.Dadazad bu msl il laqdar danarkn gstrir ki,
bu ayin onlarn phriz adtlri il bal olmudur (38, 67).
Z.Gyov is orucluun qdim rblrin tsrrfat- istehsal
hyat il laqsini qeyd edir (47, 15). mumiyytl, slamn
ksr adt-nnlri islamaqdrki kultlrdn xz olunmu,
lakin onlar yni sosial mahiyyt ksb etmidir. slamn
yayld btn lklrd rucluq bayram mrasimi
keirilmidir.
Mslman slam dini qaydalarna gr, btn
amazan ay boyu, yni 30 gn oruc tutmaldr. Orucluq
bayram hicri tqviminin gn tqvimindn gn az
olmasnn nticsind hr nvbti ild gn vvl

117

118

2.3. ORUCLUQ BAYRAMI

keirilir. Mhz ona gr d bu bayramn keirilmsi ilin

mxtlif vaxtlarna dr. Hmin vaxt is oruc tutmaq
btn mslmanlar n mcburidir. Lakin bu adtin
znd d myyn istisnalar vardr. Bu is myyn
raitl, vziyytl bal olan bir haldr. Bel ki, xstlr,
sfrd olanlar, uaqlar, qocalar, hamil v uaq mizdir
qadnlar oruc tutmaqdan azad edilmilr. Hm d
mcburiyyt qocalardan v uaqlardan baqa, mvqqti
idi. Bunun mqabilind baqa vaxtlarda oruc
tutulmalyd.
Tutulan orucun bir ox rtlri var idi, buna ml
etmk lazm glirdi. ks halda oruc batil hesab edilirdi.
Burada, eyni zamanda, digr bir cht d var ki, oruc
tutanlar oruc tutmazdan vvl niyyt edr v niyyt namaz
qlardlar. Hm d orucluun tlbin gr oruc tutan adam
tmiz olmal idi. Oruc bir tlb qoyur ki, boazdan o
yana bir damc da getmmlidir. Htta papiros kils bel,
oruc pozulmu hesab edilir. Orucluq mddtind qan
aldrmaq, banka qoydurmaq, musiqiy qulaq asmaq da
qadaan edilir. Myyn istisna hallar da orucluq
namaznda nzr alnd. Msln, oruc tutan adamn
bilmdn bir ey yemsi zaman oruc pozulmu hesab
edilmir.
Oruc gn doanan gn batana qdr davam edir.
Ancaq hmin vaxt rzind srbstlik verilir. Myyn
ilr, yemk, imk v s. r qarandan shr alana qdr
olmal d. Onu da qeyd edk ki, ilkin mrhldki
orucluqda XIX sr v XX srin vvllrindki orucluq
mrasimi arasnda myyn frqlr olmudur. Grkmli
slam dini tdqiqats . bu msl il laqdar
olaraq yazr: icrtdn sonra Mhmmd Mdin
yhudilrini tqlid edrk aura orucu adtini qoydu. Bu
oruc yalnz shrdn axama qdr deyil, yhudi adtin
gr, bir gn batandan o biri gn batana qdr davam
edirdi. Lakin hicri ikinci ild (btn hadislrd bu tarix

gstrilir) Mhmmd il yhudilrin aras pozulub

mnasibtlri kskin bir kil aldna gr ramazan ay
orucluq ay elan edildi, aura is mcburi olmad (63, 134).
Oruc tutan adamlar orucluun adtin gr yalnz gn
batandan sonra v shr tezdn, yni o badan hava
iqlamam yemk yey bilrlr. Qazax rayonunun btn
kndlrind yemy yastlq yemyi deyirdilr
(2 .). Oruc tutulan gnn sonunda namaz qlar, allaha
kr edrdilr. Orucluun balanmas is adt gr, elobada molla trfindn elan olunur. Oruc tutma
mrasimi ediln gnahlarn balanmas mqsdi dayr.
Xalq arasnda olan inama gr, hr hans bir adam z
gnahlarn balamaq n oruc tutmal . gr bel
olarsa, onun gnahlarndan keilir v llah yannda z a
olur.
Orucluq mrasimi val aynn birind baa atrd.
Orucluun sona atmas byk tntn il qeyd edilir.
Bayram keirilir, adlq tkil olunur. Bu bayramn sona
yetmsi il laqdar olaraq namaz qlnr, ayr-ayr evlr
bayramlamaa gedil. Bu mnasibtl plov, rit
biirilir, ay iilir. Bayramn qurtarmas mnasibtil
yoxsullara sdq verili. Hmin sdq hr ail zvn,
imkan v glirin miqdarna gr . Bu, slind
humanist niyytin nticsi di. Bel bir xsusiyyt Novruz
bayramnda da vardr.

119

120

2.4. NOVRUZ BAYRAMI

Xalqmzn keirdiyi bayramlar irisind n ox
maraqla qarlanan, tntn il qeyd ediln v geni kild
yaylan bayram Novruz bayramdr. Bu, mvsm
mrasimidir. Onun bel qarlanmasnn sbbi d
mvsml bal olmasndadr. Yni qdim zamanlardan
xalq qn srt sazandan, amansz soyuundan daim
ziyyt kmi, ailnin v min bir ziyytl saxlad ev

heyvanlarnn ruzusunu tkil etmk n min bir ziyyt

kmilr. Ona gr d bu zab-ziyytdn, tinlikdn z
a, sa-salamat yaza xmaq n byk sbirsizlikl
zlmilr. Htta qurbanlar ksib, nzir-niyaz demilr.
Novruz bayram znn keirilm xsusiyytin gr digr
bayramlardan, htta dini bayramlardan da tmtraql
olmudur. Bu bayram o qdr ziz tutulur ki, htta
Mvludi-Nbi bel buna nisbtn yox mnzilsin glir.
sbbi akardr: xalq z yaratd bir adti knardan gln
v qlnc zoru il tlqin olunan bir adt-etiqada trcih edir
(36, 82). Y.V.mnzminlinin bu fikrini H.Sarabski d z
srlrind trafl kild qeyd edir: Novruz bayram
Bakda Qurban v Orucluq bayramlarndan dflrl artq
bir tntn il keirilirdi (92, 19). Bu bayramn xalq
arasnda bel geni yaylmasnn sbbi mhz xalqn
hyatndan domas il baldr.
Mnblr d bu bayramn qdim bir tarix malik
olmasn gstrir. Onun haqqnda ilk yazl mlumat
505-ci il aiddir (38, 11). Bu bayram
vvllr Frvrdi adlandrlm, (77, 50) yalnz orta srlrd
Novruz mfhumu il qeyd edilmidir. Qdim mnblrd
daha ox bahar bayram kimi gstrilir (38, 98-99).
Novruz haqqnda mlumat vern mtbr mnblr
irisind Avesta xsusi yer tutur. Avestada Novruz
xalqn bollua, qdsiyyt sitayi bayram hesab olunur.
Htta bzn kinilik bayram olmasna da rast glinir.
Avestada Novruzun kinilik bayram olmas il yana,
firavanln balanc kimi d gstrilir.
slam din xadimlri d Novruzdan z mqsdlri,
hakimiyytlrini mhkmltmk n istifad etmilr. Bel
ki, xlifnin taxta xmas hmin gn olmudur. Lakin
btn chdlr baxmayaraq, Novruz n rdtiliyin, n d
slamn tsiri altna dmmidir. Xalqn yaddanda btn
dinlrdn triqtlrdn uzaq mumxalq bayram kimi
yaamdr.

Novruz haqqnda bir qdr geni v trafl

mlumatlara IX- ,
tarixisi bu Reyhan l-Biruninin (9731048) Qdim xalqlardan qalm yadigarlar, Qanunimsudi, t-tfim srlrind, .Xyyamn (1045-1131)
Novruznam XI sr rb tarixisi Nizaml-Mlkn
Siyastnam srlrind rast glinir.
mr Xyyam Novruznamsind yazrd: Cmid
bu gn Novruz adlandrmaq bard frman verdi. Hr il
Frvrdinin (mart aynn) balancn bayram elmy, yeni
ili hmin gndn hesablama mr verdi. Firdovsinin
ahnamsind ran tqviminin ilk ay olan Frvrdinin
bayram edildiyi gstrilir. Tsadfi deyil ki, sgndrin
Brd hkmdar Naby qonaq gldiyi gn Novruz
bayram gn idi.
Tarixi mnblr, eyni zamanda, Novruzun tqvim
bayram olmasn da gstrir. Yerin n trafnda
hrkti il bal fsillrin dyimsi, qn keib, yazn
glmsi yni mk mvsmnn balanmas idi. Ona gr d
bu gn byk tntn il qeyd edirdilr.
Btn bu deyilnlrdn, tarixi mnblrn verdiyi
mlumatlardan bir daha aydn olur ki, Novruz bayram
xalqmzn hyat, tsrrfat, mk faliyyti, eyni
zamanda, srf tbit hadissi - qn yazla vz olunmas,
yeni tsrrfat ilinin balanmas il baldr.
Novruz adtlrinin Azrbaycan xalq irisind uzun
zamanlardan bri davam edib glmsinin sbbi, hr eydn
vvl, onun xalq tsrrfat il, xalqn mk v miti il
bal olmasdr (77, 50). Dorudur, Novruz bayramn
tarixn ayr-ayr xsiyytlrl, tprstlik v slamla
balamaa almlar, lakin bunun he bir tarixi sas
olmamdr. Mxtlif dinlr bu bayramn xalqn hyatna
sirayt etmi olduunu grdkd, z mnafelri namin
istifad etmy alm, bir ox ayin v mrasimlrini d

121

122

oraya calaq etmilr. Novruz adtlri irisind rast glinn

zrdtlk izlri d, he bhsiz, bununla baldr.
Novruz hr il khn tqviml mart aynn 7-8-9-da
keirilir. Yeni tqviml bu martn 20-21-22-n uyun glir.
Xalq mrasim nmlrinin birind d bu tarix rast glirik:
Gldi martn doqquzu,
Bayram etdik Novruzu.
Lakin bu bayram tkc martda ilin vvlind keiriln
Novruzdan ibart deyil. Bu bayram byk bir mrasimlr
toplusundan ibartdir. Hmin silsil is xalqn bahar, yaz
istyindn yaranmdr. Yazn glmsi istr ovuluqla,
maldarlqla, istrs d kinilikl mul olan trkdilli
xalqlar n hyat mslsi idi. Havann, torpan qzmas
yazn gliindn, tbitin oyanmasndan xbr verirdi. Bir
ox trkdilli xalqlarda olduu kimi, Azrbaycanda da yazn
uurlu olmas n sasn iki eyi ram etmk, ovsunlamaq
arzusunda olmular: birincisi yazn istiliyi, ikincisi su. Buna
gr d xalq yaz qarlamaq, onu aaclarn iklnmsi,
toxumlarn ccrmsi, mal-qarann balalamas n istilikl,
gcl, qvvtl tmin etmkdn tr myyn ayin, mrasim
keirmi (94, 103). Xalqn yaz, istilik arzusu il keirdiyi
ilk mrasim Xzr Nbi bayramdr. Bu bayrama
Peymbr bayram da deyirlr. Xzr bayram yal
qocalarn dediyin gr fevraln 13-15-d gn keirilrdi
v hmi ilin eyni vaxtna drdi (5-.). Bir mnbd bu
bayram fevral aynn ilk gnndn keirilmy balad
gstrilir (18, 251). Q.Cavadov is bu bayramn fevraln
birinci ongnlynd keirildiyini qeyd edir. Grndy
kimi, burada bir-birindn frqli tarixlr gstrils d,
maraql olan cht eyni vaxtda
keirilmlrini qeyd etmlridir. Bunlar Xzr Nbinin
Peymbr bayram adlansa da, Qazax mahaln
arasnda dinl he bir laqsi olmadn gstrir.
Aradrmalar bir daha tsdiqlyir ki, bayram mvsml

laqdar keiriln bayramdr. Xzr Nbi bayramnda ,

, odu, xizi - istiliyi vsf etmir:
Xzr, xzr, xz gtir,
Var drdn od gtir
Xzra Xzr deyrlr,
Xzra raq qoyarlar (18, 30).
Bu misradan aydn grnr ki, xalq Xzrdan od,
istilik, hrkt dilyir. Odun, istiliyin gtirilmsi is tbitin
oynamas demkdir. Xzr Nbi xalq arasnda Xdr lyas
kimi d adlanmdr. Xalqn ilkin dnyagrn, mifoloji
tfkkrn gr Xzr lyas bir-biril bal olmudur.
Onlarn hr ikisi d tbitin bir-biril mhkm laqd olan
yaradc tzahrlridir. slind qbul olunan odur ki, Xzr
yalq, lyas is su mbududur (61, 43). Xalq mrasimlri
il laqdar olan hr iki mifoloji obraz xalqn hyatnn
myyn mrhlsind inamlarnn tcssmdr. Masir
insan n n qdr uydurma grns d,
kini, maldar tayfalarn yallq
istyindn .
Xzr Nbi bayramnda hali budan qovurar, sonra
is onu ydb qovut dzldrdilr. Qocalarn dediyin
gr, hr ail ne gnlk kin yeri olsa, hr gn hesab il
bir anaq buda ydrdi. Sonra qovut bayramlq n
paylanard (26 .). Bu bayramda qovutla yana, halva,
rit v s. kimi yemklr d hazrlanard. nama gr Xzr
bi boz at belind glrmi: Eld-obada qovudu
lyib tknd ykn altna qoyarmlar. Xzr Nbi is gec
glib mlisaleh adamlarn qovuduna lini vuraraq ovsunlarm. , ln il hmin adamn mhsulunun,
ununun bol olacana inanardlar.
Bu bayram, grndy kimi, z mahiyyti etibaril tbitl baldr. Biz bel glir ki, bu bayram baharn qarlanmas rfsind Novruzun ilk balanc mrasimidir.
Blgd Novruza bir ay qalm ilaxr rnblr adlanan drd nb keirilrdi. Bu rnblrin hamsnda

123

124

od qalanar, uaqlar arlm-uurluum odlara - dey

odun stndn hoppanardlar. nama gr, bu zaman qadabalalar odda yanard.
Keiriln bu rnblrin birincisi yalan rnbdir. Yalan rnb zaman adamlar ev-eiyi, hytbacan tmizlyir, myyn sliq-sahman yaradr.
Hytlrd ocaq atlr. Bykl-kiikli ham oun trafna toplanr. Uaqlar oun stndn tullanr, byklr is
trafnda shbt edirlr. Evlrd sfr bznir, mxtlif
lziz yemklr, meyv dzlr.
kinci rnb xalq arasnda xbri rnb kimi
tannr. Bu zaman havalar isinmy balayr. Tbit yavayava oyanr. Btn rnblrd olduu kimi, xbri
rnbd d tonqal qalayb zrindn tullanrlar. Qocalar
olandan-olacaqdan danr, gnclr is nlnirlr.
rnblrin ncs qara rnb ki, xalq bu
gn xsusi hazrlard. Mxtlif yemklr, irniyyat
hazrlanr, qbir st gedrdilr. Qbir st mxtlif
irniyyatlar qoyulr, am yandrlr, lnlrin,
atababalarn ruhu hrmtl yad edilrdi (40 .). Onlarn
ruhuna hrmt lamti olaraq ehsan, xeyrat verilrdi ki, bu
da slamdan vvlki dnyagrl baldr. Qara rnbd
qbirlrin st tmizlnr, qaydaya salnrd. Grndy
kimi, bu adt slam dininin mslmanlarn qbri zaman
kedikc itmlidir - ehkamna tamamil ziddir v
islamaqdrki mrhl il baldr. Qbiristanla qay,
ruhlara hrmt tqdirlayiq adtlrdn olub, indi d davam
etmkddir. nki lsn hrmt etmyn, dirisin d
hrmt etmz - anlam mhz bu adtin mhkmliyi v
qdimliyini bir daha tsdiqlyir. Qeyd etmk lazmdr ki, bu
adt znn qdimliyi etibaril blk d Novruz
mrasimind d qabaq olmudur. Hm d qbir st getm
ilin mxtlif vaxtlarnda ola bilr.
Nhayt, xalq arasnda sonuncu rnb axr
rnb kimi tannr. Axr rnb o biri

rnblrdn daha tmtraql keirilirdi. Axr rnbni

btn el-oba ellikl bayram edrdi. Hytlrd tonqallar
qalanr, uaqlar stndn hoppanrd. S.Vurun hmin adti
bel tsvir edir:
Baxn, hr qapda bir tonqal yanr.
Uaqlar hoppanr od-alov stdn;
Gy l dr, yer iqlanr,
Od da yandrmayr he ksi qsdn (97, 80).
Axr rnbd bayram yemklri hazrlanr, mxtlif
irniyyat biirirdi. Yumurtalar mxtlif rnglrd
boyanr, qovura qovuru. Smni gyrdilmsi is
xalqn bolluq, brkt, yallq, tbitin canlanma arzusu
kimi . ayram hvali-ruhiyysi, sevinc rmzi
kimi smniy qrmz balayrdlar. Smni
gyrdilmsi zn tarixi kklri etibaril ox qdimdir.
H.Quliyev idiyallarn taxl mqdds hesab
etdiyini v ilin vvlind ondan Omami adl yemk
hazrladqlarn qeyd edir (73, 53). Bu yemk, he bhsiz
ki, Novruzda biiriln Smni halvasdr. Onun hmiyyti,
M.Hkimovun 1962-ci ild Astafa rayonunun Salovlu
knd sakini 90 yal mrhum Sayal Hsn qzndan
toplad bir folklor nmunsind bel ifad olunur:

125

126

Smni, ay smni,
Gyrdrm mn sni.
Sndn mn can istrm,
Damara qan istrm.
lltimin loman,
Yamanln aman( 51, 132)
Yuxardak misralardan aydn kild grnr ki, xalq
illtimin loman, yamanln aman olan smnidn
ox ey gzlyir. Bu nmund xalqn inam, qn amansz
srtliyini yox edck baharn glii aydn kild nzr
arpr. Xalq smnidn ziflmi orqanizmin gcnn brpa
olunmas, qannn tmizlnmsi, grm qabiliyytinin

ziflmsinin qarsn almaq n istifad etmidir.

Smninin v irsinin orqanizm n malic
hmiyytini, he bhsiz, babalarmz uzun srlr tarixi
tcrb sasnda ld etmilr ki, bu z inikasn xalq
mrasim nlmlrind dvrmz qdr xsusi mrasim
klind yaamdr (51, 132).
Xalq, eyni zamanda:

dey smninin gyrmsi il yazn glmsin inanm v

yazn glmsi il
bayram nliklri keirildiyini xsusi
olaraq qeyd etmidir.
Axr rnbd n maraql adtlrdn d taleyin
nec olacan myyn etmk n keiriln fallar .
Fallar mxtlif formada zn bruz verir. Qeyd etmk
lazmdr ki, bu fallar sasn gnclr trfindn hyata
keirilir. Onlardan biri qulaq fal . Buna blgd
qap pusma da deyirlr. A.Nbiyev bu haqda yazr:
Axr rnb gn qa qaralandan sonra qonunun
qapsn pusurlar. Qapya yaxnlaarkn eidiln ilk sz v
ya bir ne sz yozub bxt haqqnda myyn mlahizlr
sylyirlr (83, 48). Qrb , xsusil azax
mahalnda geni kild keiriln bu mrasimin xsusi tsir
dairsi vard. Mhz ona gr d vvlcdn asaqqallar
trfindn xeyir sz danmaq, yax shbt
elmk
taprlr. Bu is qap pusana xobxtlik arzulamaq, yax
inam yaratmaq ideyasndan irli glir. dt gr, glck
taleyini myyn etmk n gizlic qonu qapsn
pusurdular. D.Barov bu msl il laqdar olaraq yazr:
Qap pusmaa gedrkn, qap pusan adam lind bir par
su v gzg tutard (121, 189). Xalq airi S.Vurun is bu
adti bel tsvir edir:

Xyalat ban bir an trk edir,

Xeyirxah bir xbr eitmk n.
Qonu qapsn pusmaa gedir.
(Qayda beldir ki, birinci kr,
Xeyir sz eits ad olacaqdr,
Yaman sz eits yen qmlr
Qrq olub iind qovrulacaqdr) (97, 82).
Odur ki, axr rnb axam evd xo sz, smimi, xeyirxah shbt etmy alard. Mhz bel bir inamn sasnda qap pusmaa gedn adamn gcl hycan
nzr arpr. Bu, sonrak taleyin nec olaca rahatl .
Qazax mahalnda adt formasn alm fal formalarndan biri qzlarn duzlu rk yeyib yatmas . Duzlu ryi bel hazrlayrdlar: yeddi skk duz, yeddi skk un
qatdrb xmir qatlr, balaca kk biirilrdi. Xmiri, qocalarn dediyin gr, yetkinlik yana atmam qz
yourub biirmlidir. Duzlu ryi is yetkinlik yana atan
qz yeyib yatrd. O, eyni zamanda, yastnn altna
irniyyat qoyrd. Yuxuda ona kim su vers, hmin qz
ona r gedcyin inanrd (23 .).
Digr bir fal formas qfl fal idi. Adt gr, bu falda
qfl balayb aar yanna qoyardlar. Eyni zamanda ora
gzg v su da qoyulard. Gec yatb shr oyananda
grrdilr ki, qfl alb. Onda hmin adamn bxtinin bu il
alacana inanardlar.
Axr rnbd keiriln maraql adtlrdn biri d
dan atmaqdr. Tovuz, Goranboy rayonlarnda
buna il xarmaq deyirlr. Bu mrasimi
keirmk n qzlar xsusi hazrlq grrdilr. Mhll qzlar hr z imkanna gr rzaq, meyv gtirr, ir yer toplaardlar. Onlar hazrlayb bayram sfrsin ylrdilr.
Bu mclisd eyni zamanda ksllri bardrardlar. Qzlar
hmin gecni n keirr, mahn oxuyar, rqs edib oynayar,
mclisin xo, hay-harayl kemsini tmin edrdilr. Bu

127

128

Smni, ay smni,
Sn glnd yaz olur,
Saz olur, avaz olur

mclisd qzlardan ikisi qaradinmz seilr, bulaa su

gtirmy yollayardlar. Hmin qzlar su gtirn kimi bir
klm d danmazdlar. ks halda hmin su lal su hesab
olunmaz v onda iyn oynatmaq, zk salmaq olmazd.
Qzlarn qorxmamas n su gtirmy gedrkn onlarn
qardalar v qohumlar onlarla gedrdi. Su gtirnlr
suyu gtirib ortaya qoyduqdan sonra dana bilrdilr.
Cama lal su tkr, bana
pambq dolayb suya salardlar. ynlin biri qz, digri
olan hesab olunard. Bu mrasimi .xl Dli Kr romannda bel tsvir edir: Qzlar iynlri suya saldlar. Pakiz
d onlara qouldu. Ancaq bir ey baa dmdiyindn,
tkrar sorudu:
- Bu iynnin biri Fatmadr, bs biri kimdir?
- Onu z bilr. ryind hans olan tutubsa, odur.
ynlr suda zmy balad. Qzlarn nfsi suya
toxunduqca iynlrdn biri qar, o biri qovur, gah da
ksin, qaan dayanr, qovan qard. Qzlar z rklrd
bel hesab edirdilr ki, gr iynlr birls, demk olanla
qz grck v evlncklr.(107, 190).
Baqa bir fal formas badyada olan lal suya zk v ya
sancaq salnmas . Bu halda qzlar hrsi z zk v ya
sancan badyaya aadlar. Badyann stn is yaylq
salardlar. Bundan sonra vfsi-hal - bxti snamaq n
mahnlar oxuyaraq sudan zk v ya sancaq xarardlar.
Oxunan vsfi-haln mzmununa gr xarlan zk, yaxud
da sancan sahibinin taleyinin nec olacana inanardlar.
Msln, bu tipli vsfi-hallar oxuyardlar:
,

,

Qara qzn yaxas
Olan qza baxas.
129

Gldn kynk tikmim

Bnvdn yaxas.
Gdy kimi, bu fallarda gcl bir inam duyulmaqdadr. Bu inamla da onlar z hyatlarn, yaaylarn qurardlar. Btn bunlar axr rnbd keiriln mrasimlr
. Qazax rayonunun kndlrind axr rnbd aydan,
bulaqdan su gtirr, v, hyt-bacaya sprdilr. Bununla
hmin il drd-blann onlardan uzaq olacana inanardlar.
Suyun is aydnlq, xeyir gtircyin mid bslyrdilr.
Hmin gecni dan atb shr qdr oyaq qalardlar. Yatanlar is yoran-dy tiki. A.Nbiyev dan atma v ya
gni qarlama mrasimi haqqnda yazr: Novruzla bal qdim mrasimlrdndir. Ayr-ayr rayonlarda
mxtlif adlarla yaayr. Adamlar hndr tplr xb
tonqal qalayrlar. Axr rnbd hmin tonqaln trafna
toplab gnin domasn gzlyirlr. El ki, gn dodu,
ham onu salamlayan Qodu xan nmsini oxuyur,
tonqaln bana dvr vurur, sonra da hr tonqaln
odundan mlini yandrb ocaqlarn aldrmaq n ev
tlsir (83, 49).
Axr rnbd nzr arpacaq xsusiyytlrdn biri
d shr tezdn su stn gedib axar sudan tullanmaq, l-z
yumaq . Bununla da z arlarn, drd-blalarn
axar su il axtdqlarna inanard. Suya, oda, eyni zamanda,
baharn glii il hyat raitinin yaxlaacana olan bu
inamlar ulu cdadlarmzn ilkin tsvvrlri
il baldr. Hmin tsvvrlrin bu cr sabitliyi,
XIX sr v XX sr qdr glib xmas, ilkinliyi

.

. 20-21-22- .
, .
,
.
130

 , ,
. ,
,
,
- ,
20
21- ( ), ( , )
21 22- (71, 18).
tfnglrdn at alard. Buna xalq arasnda
Novruzun topu atld - deyirlr. El hmin vaxt vvlcdn ylan ot, saman, oduna od vurr, stndn tullanr,
arln-uurluunu odda yandrrdlar. H.K.Sanl
Novruz axam tk ellr raqban - dey Novruz
axamlarnn bu xsusiyytini qabarq kild tsvir
edir. Novruz bayramnda olan oda atprstliyin izi
kimi baxrlar. Bu tdqiqatlar arasnda myyn
mbahislr sbb olmudur. Bizim fikrimizc d
dzgn deyildir. Q.Cavadov ox haql
olaraq bu msl il laqdar olaraq yazr: nki
atprstlikd od mqdds idi. Mqdds saylan bir eyin
stndn tullanmaq is olmazd. ksin, odun bana
dolanar, itat edrdilr (34, 129). Grndy kimi, burada
od atprstliyin nmunsi kimi deyil, tamamil ksin,
ovruzun znmxsus tzahrdr, azar-bezar yandran
bir vasitdir. Od atprstlikdn daha vvl aiddir.
Ehtimal ki, bahar mrasimind tonqal trafnda keiriln
nlik mrasimi odun ld edilmsi il laqdardr (51, 134).
Tonqal trafnda keiriln nliklr d, he bhsiz, onunla
baldr. Od, istilik d baharn sas atributlarndan olduu
n, onun trafnda nlnrdilr. Kmrli kndind indi
d Novruz bayramnda tkc hytlrd deyil,
banda da tonqal qalanr. Dd Qorqud dastanlarnda
da xalqn ar v sevincli gnlrind dalarn banda ocaq
qaladn grrk. Mnblrin birind Drbnd
yaxnlnda urd da deyiln yerin ykskliyind dmn
hcumun xalqa bildirmk n tonqal qaland gstrilir.
131

Axr rnbnin ovruza dmsini xalq daha

uurlu hesab edir. Bunu S.Vurun bel trnnm edir:
Axr rnbdir l tamam olur,
Bu il knd iind danr ham,
At st glmidir Novruz bayram.
Qulunlu at stBu bir muraddr.
Qocalar deyir ki, bolluq keck,
Torpaq su yerin rbt ick.
Odur ki, hamnn ryi addr,
Hamnn arzusu, midi glr,
zndn, gzndn nurlar tklr (97, 79).
, Azrbaycan xalq
irisind bel bir inam var ki, hr il bir heyvan st glir.
min heyvanlar aadaklardr: sian, sr, bbir,
dovan, jdaha, ilan, at, qoyun, meymun, toyuq, it
donuz. eyvanlarn insan hyatnda oynad rola gr
hmin ilin nec kecyin, mhsulun bol v ya az
olacana, sakitlik, min-amanlq v ya mharib ba
vercyin, qan-qada olacana inanardlar. M.Hkimov
ilin at stnd glmsini bel mnalandrr: At murad
ilidir. Trk mdriklrinin duyumuna gr insanlar dzml
olacaq. l uurlu olacaq. Adamlara xobxtlik gtirck
(86, 28). Hmin tqvimin baqa bir chtini qeyd edrk
Q.Cavadov yazr: Bzi heyvanlarn insanlar n xsusi
hmiyyt ksb etmsin v ya zrrli olmasna
baxmayaraq, ilin onlar zrind glmsi xalq arasnda
qorxu, hycan doururdu. At, meymun, toyuq kimi
heyvanlar mhz bu qbildndir. Trk-monqol tqvimind at
mharib simvolu hesab edilirdi. Lakin bundan frqli
olaraq ilin qulunlu at st glmsi min-amanlq, dinclik,
bolluq kimi qiymtlndirilirdi. Xalq arasnda bel bir sz d
var ki, qulunlu at z balasnn yanndan trpnmz, qamaz.
Buna gr d o sakitlik, bolluq, murad kimi qiymtlndirilir (35, 199). Bellikl, btn bunlar xalq airimiz S.Vurunun ilin qulunlu at stnd glmsinin xsusi vuru il
132

vurulamasnn sbbini aydnladrr. Eyni zamanda, ilin

uurlu kemsini tmin edn ikinci bir inam axn rnb
il Novruzun, yuxarda qeyd etdiyimiz kimi, eyni vaxta
dmsidir.
Novruz bayram il laqdar olan inamlardan biri
bayramn keirilmsin ail zvlrinin birg itirak .
ks tqdird yeddi il hmin adam bayramda ail zvlri il
bir yerd ola bilm. Bayramda Novruz sfrsi bznilir.
Sfrd fsli, qatdama, kmb, mxtlif r, plov
v s. olrd. Ail zvlrinin hamsnn adna am
yandrlr. lnlrin ruhuna hrmt lamti olaraq da bu
yerlrd am yandrlr. Sfrd yaz, bolluq rmzi
smninin olmas mtlq idi. Bayram gecsi uaqlar ovruz
pay baca-baca toplayrd. Novruz pay toplanmas
evlrin quruluunn .
nki burada evlr sasn torpaqda aacdan tikilir, pncr
vzin damda bir deik saxlanrd (149, 105).
aqlar torbalarn bacadan sallayaraq
Novruz pay ydlar. Sadql kndind torban oxlovun
ucuna tax qapdan iri uzad, pay al
. Novruz pay, , mxtlif irniyyat, yumurta,
v s.- . Onlar topladqlarn bir
yerd yeyrdilr. Qohum-qonulara, lsiz-ayaqszlara da
Novruz yemklrindn pay gndrrdilr. Nianl qzlara
da, adt gr, nianllarndan pay- heyvan,
, geyim yollayardlar. Novruzda ham tz paltar
geyinrdi. S.Vurun bu xsusiyyti Ac xatirlr eirind
bel xatrlayr:
Uaq ziz gnd snmas dey,
Anam cehizliyi yoran zndn,
Mn st kynyi tikdi hdiyy.

Novruzun xarakterik xsusiyytlrindn biri d
ksllrin barmas . Xalq adtin gr, ksllr birbirin bayram pay yollayb barardlar.

Novruz nliklrinin myyn hisssini oyunlar

tkil edir. Bu oyunlar znn tmtraql keirilmsi il
diqqti clb edir. Hmin oyunlara gl, atapma, aac v s. gstrmk olar. O gl v
atapmann qalibin nmr d verrdilr. Bundan lav,
rqslr d tkil edilirdi.
Novruzla bal maraql qdim oyun-mrasimlrimizdn biri Kosa-kosa . Bu oyun yaz rmzi il,
qn rmzi osa arasnda gedn mbariz zrind
qurulmudu. slind, qla yaz, xeyirl r arasnda gedn
mbariz bu oyunun sas mvzusu . -
: Bana motal papaq, ynin
trsin evrilmi krk geymi, ayana arq taxb, zgzn tannmaz hala salan bir nfr meydana xr.
Eynil z kimi geyinmi kmkisi kosaya z tutaraq:
A kosa-kosa glsn,
Glib salam versn dey mracit edir. Sonra kosaya v camaata z tutub
onlardan pay istyir:
A kosa-kosa glsn,
Glib salam versn
Torban doldursana
Kosan yola salsana
Sonra kmki camaat baa salr ki, kosa yola xr,
sfri var. Ona kmk etmk, xrclik vermk lazmdr.
Camaatn ona kmk etmk istdiyini grn kmki keiy
mracit edir. Kei camaatdan ay toplayr v kosaya
verir. Sonra zn pay toplayr. Lakin acgz kosa
bunu da onun lindn alr v keini qovur. Bundan sona
kosa arxayn yatr. Geri qaydan kei onun bana da
salr. Bunu grn kmki:
Arn uzun, bez qsa,
Kfnsiz ld kosa
dey ryad qoparrsa, camaat ksin sevinir, deyib glr.
Grndy kimi, burada xeyir r, yaz qalib glir.

133

134

- Qodudur, dedi.
- Qodu ndir? Mn sorudum.
- Gn v ay dey, uaq fikirlmdn cavab verdi.
Mn uaqdan hmin nmni tkrar etmsini xahi etdim
(136, 128).
, ,
ardcl yalar yaanda gni arm, quraqlq
kin-spi mhv etdikd ya arzulam, qodu gzdirrk
mahn oxumu:
Qodu-qodu grdnm?
Qoduya salam verdinmi?
Qodu burdan tnd
Qrmz gn grdnm?
v ya:
Qodu-qodu grdnm?
Qoduya salam verdinmi?
Qodu burdan tnd
Aca ya grdnm?

,
Qazax mahalnn Da Ksmn kndind hmd Qzl li
olu, bdl Krim Bir olu, Nriman li, Hsn
Mmmd olu bu oyun-tamaalarn mhartli ifalar
olmular (6, 153)
Qa qar mbariz hl q girmmi keiriln
Kvsc adl mrasimd z ksini tapr. Bu
mrasim haqqnda M.Arif yazr: Novruzdan baqa
kemid Azrbaycan xalq irisind Kvsc adl bir ayin
d var imi. Bu ayin azr (noyabr) aynda olub, q
qorxutmaq v qa hazrlamaq mqsdi dayrm. min
nlik zaman xalq tli v yal xrklr, bdn istilik vern
eylr yeyr, sonra bir adam q dmni rolunda qatra
mindirib gzdirrlrmi. Adamlarn onun zrin soyuq su
v qar tkmsin baxmayaraq, o, Yandm! Yandm - dey
bararaq soyua etina etmzmi (77, 54). Bu ayin
haqqnda folklornas B.Abdullayev Novruz glir adl
mqalsind d bhs edir (2). Grndy kimi, Kvsc
mrasimi d Kosa-kosa kimi qa qar mbariz
mahiyyti dar.
Novruz mrasimlrind diqqti clb edn daha bir
tamaa Hodu-hodu . Bu oyun-tamaaya tkc
Novruzda deyil, ilin baqa vaxtlarnda da tsadf olunur.
Bu oyun-tamaada xalq Novruzda kin balamaq n
gn arzulayrdsa, baqa vaxtlarda raitdn asl olaraq
ya arzusunu da ifad ed bilrdi. 1899-cu ild iyul ann
13-d bu mrasimin ahidi olan A.akimov yazr: Ken
ayn uzun srn yal gnlrindn birind hytdn gln
qrib sslr eitdim. Hyt xanda bel bir mnzr
grdm. Yerli mslman uaqlar llrindki aaclar yer
dy-dy n is oxuyurdu. Oxuyub qurtardqdan sonra
onlardan bir mnim yanma boynuna khrba boyunba
keirilmi qadn klind bir mqvva gtirdi. Mn uaqdan
onun n olduunu sorudum. Uaq:

Btn bunlar xalqn tbit qvvlrin tsir etmk, onu

myyn mnada dyidirmk, yaamaq amalnda irli
glmidir. Ya arzulayan vaxt boz v a gy rngd
(su rmzi), gn arzusu il tkil edildikd qrmz rngd
(gn rmzi) olrd. gr mrasimin keirilmsind
mqsd ya arzulamaqdrsa, onda hytlrd qodunun
stn mtlq su, gn arzuladqda kl tklrd (13, 144).
Onlar hyt-hyt gzib pay toplayardlar. Grndy kimi,
bu -mrasim xalqn srf hyati istyi, tsrrfat il
baldr. mumiyytl, Novruz mrasimlri xalqn
yaay, miti, mk almalar il sx bal (95, 25)
. Mhz ona gr d tbiti dost v dmn tki
tsvvr edn xalq Xzrdan xz, od, istilik, Qodudan gn,
ya istyir, Keinin (yazn), Kosann (q) ldrmsin
sevinir. tbitl bal grlri, inamlar,
mrasimlri yaay trzindn, maldarlq, kinilik

135

136

hyatndan . Mhz ona gr d bu bayram

min illrin snandan kerk bu gnmz qdr glib
atmdr.
()

,

, -,
.
,
,

,
.

137

III FSL
CTMA MT
3.1. M, E
alqn mnvi mdniyytinin inkiafnda
n maariflnmsinin mhm rolu vardr.
Mhz ona gr d XIX srd xalqn qabaqcl
ziyallar nicat yolunu maariflnmd
grrdlr. Lakin bu i balaman znn myyn
tinliklri vard. Geni hali ktlsi arasnda bu istiqamtd i
aparmaq, onlara maariflnmnin hmiyytindn danmaq
lazm idi. Myyn mtrqqi dnyagrl adamlarn
vladlarn mktblr clb elmk, onlara thsil vermk
mhm msl kimi qarda dururdu. Digr trfdn,
mktblr amaq, mllimlr clb etmk lazm idi. Btn bu
ilri grmk o qdr d asan deyildi. Ancaq olduqca tin
olan bu iin hdsindn xalqn qabaqcl ziyallar byk sbir
v prinsipiallq hesabna gl bildilr. Onlar digr bir chti d
yax bilirdilr ki, xalqn maariflnmsi digr elm sahlrinin
inkiaf etmsi demk idi.
Btn Azrbaycanda olduu kimi, XIX srin ortalarna
qdr Qazax mahalnda da thsil v maarif ocaqlar
ruhanilrin lind idi. Yni yerlrd ruhani mktblri mollaxana v mdrslr mvcud . Onlara da rhbrliyi
ruhanilr edirdi. Btn drslr onlarn nzarti altnda, dinin
mumi prinsiplri sasnda mhdud bir daird
. Dorudur ki, XIX srin 30-cu illrind
Azrbaycann bir ox hrlrind ua, Gnc, amax, Bak,
Naxvanda qza mktblri vard. Lakin ilkin balanc n
bunlarn oxlu tinliklri ortaya xrd. Drsliklrin
atmamazl, raitinin olmamas, kadrlarn azl v
s. sllr ortaya xrd. Mhz hmin tinliklr zndn el

 var idi ki, orada mktb amaq nzrd tutulduu

halda, mmkn olmad. Msln, yuxarda gstrdiyimiz
siyahya gr Qazaxda da qza mktbi almal idi. Bu haqda
mr d vard. Ancaq olmamas zndn orada
mktb amaq mmkn olmad. Qza mktblrind tdris
sasn dnyvi mahiyyt dayrd. Burada Azrbaycan v rus
dillri, hesab, hsnxt v rit drslri tdris olunurdu. Lakin
bu tdris ocaqlar xalqn maariflnmsi olduqca azlq
tkil edirdi.
XIX srin ortalarnda Qazaxda, demk olar ,
btnlk ruhani mktblri faliyyt gstrirdi. Bu
mktblrd yalnz olanlar oxuyrd. Qzlar hmin dvrd
thsildn tamamil uzaqladrlmd. Onsuz da mhdud
rivd aparlan mktb sistemi qzlarn maariflnmsin
ciddi kild qadaa qoymudu. Olduqca nadir hallarda qzlar
thsil ala bilrdi. Bu da, olsa-olsa, ancaq raitind ola
bilrdi. Y.V.mnzminli XIX srdki bu vziyyti
xarakteriz edrk yazrd: Bunun xeyirli bir i olman inkar
edn grk olmasn. nki dnyada xeyirli, xobxt mr
srmk istr isk, bilgi toplamalyq. Bilgini d vern n vvl
mktb olur. Bunun n mktblrimizin say n qdr artsa,
bir o qdr d trqqi etmy qadir ola bilcyik. Ancaq i
burasndadr ki, mktblri yalnz olan uaqlar n ab qz
balalarn yaddan xardqda trqqimiz d traflca olmayb
bitrfli qalr. (36, 171) Trqqinin aparlmas mktblrin
almasnda grnrd v bunun n d mtrqqi
dynagrl adamlar ciddi-chdl mktblrin almasna
alrd.
Qazax mahalnda da, btn Azrbaycanda olduu kimi,
ruhani mktblrind myyn edilmi thsil mddti yox idi.
Bu mktblrd Quran-, Azrbaycan dili,
oxumaq yazmaq, yrilirdi. Mollaxanada oxuyan
uaqlarn ilk drsliyi rk idi. Bildiyimiz kimi, Quran otuz Cz var v n kiik aylrindn ibart birinci
zn rk deyilir. rk uaqlar trfindn bir il, il
2

yarma oxunub mnimsnilirdi. Eyni zamanda, ruhani

mktblrind klassik rq dbiyyat, rq poeziyas da
yrdilirdi. Ruhani mktblrind cimani cza sistemi mvcud
idi. Falaqqa geni kild ttbiq olunurdu. Bunun is adi qbul
olunmas kimi bir qanunauyunluq vard. Czalar, ,
drslrini hazrlamayanlara, zn dzgn aparmayanlara
qar ttbiq edilirdi. Ruhani mktblrind, eyni zamanda,
oxumaq n pula v ya myyn mhsulla mllimlr
haqq myyn hdd qoyulmurdu. aqq
agirdin ailsinin trfindn dnilir, bayramlarda is myyn
bxilr verilirdi.
Qazax mahalnda XIX srd mktblrin say haqqnda
dqiq fikir sylmk d bir qdr tindir. nki arxiv
sndlrind bir-birini tkzib edn fikirlr vardr. H.hmdov
arxiv materiallarna saslanaraq 1850-ci illrd Qazaxda 7
mktbin v burada 162 agird thsil aldn qeyd
edir. Eyni zamanda, mllif agirdlrin say haqqnda da
mlumat verir. Bel i, n ox Salahl mktbind (61 agird),
n az is Qraq Ksmnd (10 agird) thsil ald. (44, 6).
Lakin mllif daha sonra baqa bir snd saslanaraq
Qazaxda 8 mktb v hr mktbd
agirdlrin miqdarn gstrir: xl (23). Salahl (13), Kmrli
(11), Aslanbyli (21), Qaymaql (21), Dmirilr (3), Qraq
Ksmn (37), skipara (11) (44, 7). Lakin sndlrd
gstriln bu ziddiyytli faktlara baxmayaraq, rqmlr
halinin say nisbtind olduqca azdr. Bel ki, hmin dvrd
Qazaxda 30 mindn ox hali yaayrd. Bundan lav varllar
irisind z uaqlarn Tiflisd oxudanlar da vard.
Qazax mahalnda ruhani mktblrinin he birinin alma
tarixi mlum deyildir. Lakin bu mktblrin alma tarixinin
n az bir-iki sr vvl olduunu ehtimal etmk olar. nki
mktblri olmayan bir mmlktd M.V.Vidadi, M.P.Vaqif,
bdrrhman aa Dilbazolu, Kazm aa Salik, Mustafa aa
Arif v s. imi geni dnyagrl airlr yeti bilmzdi. Tbii
3

ki, qdrtli v mhkm thsil sisteminin saysind onlarn fitri

istedad inkiaf n imkan tapmdr.
Artq XIX srin ikinci yarsnda
Azrbaycanda z dayaqlarn mhkmlndirmk n Rus
arizmi prinsipial tdbirlr grmy balad. Bunun n n
birincisi onun siyastini yerlrd yerin yetirck adamlar
hazrlamaa balad. Rus dilini biln v arizm xidmt edn
sadiq inovniklr yetidirmk n ar hkumti rus dilind
thsil vern dnyvi mktblr ad. Bel mktblrdn biri ilk
df Yelizavetpol quberniyasnn Qazax qzasnn Salahl
kndind 1875-ci il yanvarn 2-d Tauhiddin Mamleyev
trfindn ald. (85, 24).
Mktbdki thsil sistemi znqdrki (Qazax
blgsindki mktblr nzrd tutulur) mktblrin thsil
sistemindn frqlnirdi. Htta bel demk mmkns,
tamamil baqa thsil sistemi idi. Mktbd Azrbaycan v rus
dillri (oxu v yaz), hesab, rsmxt, tcrbi, qrammatik
(orfoqrafiya), gimnastika v rit yrdilirdi. Drslr is
sentyabrn 1-dn mayn 1-dk davam edirdi. Mktb yeddi
yandan yuxar olan uaqlar qbul olunurdu. Burada halinin
btn tbqlrin uaqlar thsil alrd.
Drslrin keirilmsi vaxt da tam dqiq vaxt lsnd
aparlrd. Bel ki, drslr saat 2-d qurtarrd. Balanmas is
shr saat 8-d olurdu. Bundan baqa uaqlarn drslri
hazrlamasna da nzart edilirdi. Bel ki, ev
gedndn sonra saat 6-da tzdn geri qaydr v saat 9-dk
mktbd olurdular. Bu vaxt rzind sabahk drslr hazrlanr
v ona nzart olunurdu. (149, 106). Mktbd ilk df 23
agird thsil alrd. Mktb pulu idi. ld bir agird 18 manat
thsil haqq dmli idi. Burada, eyni zamanda, kasb aillr
d gztlr olunurdu. Bel ki, hmin mktbd kasb aildn
olan 3 agird thsil haqqndan azad idi. Eyni zamanda traf
kndlrdn gln uaqlar n d rait yaradlmd. Onlarn
qalmas n pansion vard. B mktblrd, vvlki ruhani
mktblrindn frqli olaraq, cismani cza ttbiq edilmirdi.
4

Balca frq is agirdlrin zbriliy, deyilni kor-koran

yadda saxlamasna deyil, drslri qavramasna, baa dmsin
ynltmkd idi.
Salahl mktbinin ilk mdiri Tauhiddin Mamleyev idi.
kini qzeti 1877-ci ild bard yazrd: Gnc
quberniyasnn Salahl qrysind ir Kazan hri
mslman uaqlar n mktbxana ab, onlara rus dili
oxuyur. .Mamleyev burada drd il mdir ilmi, sonra is
mktb
1894-c ildk .Muxtarov .eniaminov
rhbrlik etmidir. 1894-1916-c illrd is Salahl mktbind
hmd aa Mustafayev rhbrlik etmidir.
Bunun ardnca 1876-c ilin sentyabrnda Da
Kasmnd, 1886-c ilin 16 martnda is xl kndind
mktb almdr. Bu cr mktblrin almas XIX srd
xalqn maariflnmsi, mtrqqi dnyagrl ziyallarn
yetimsi sahsind atlan mhm addm idi. Salahl
mktbinin almasndan balanan bu i digr kndlrd z
tsirini gstrrk yeni mktblrin yaranmas il nticlndi.
XIX srin sonlarnda xalqn maariflnmsind 1-2 sinifli
dmiryol mktblrinin d z yeri var. Bu mktblr dmir
yolu idarlrinin vsaiti hesabna alr v burada sasn dmir
yolunda ilyn iilrin uaqlar oxuyurdu. Hmin
mktblrd thsil pullu idi. Lakin mktblrin znn
kasb aillrin uaqlar n qrar xarb pulsuz oxutmaq
imkan vard. Bu, pedaqoji urann xard qrara sasn
edilirdi. Bu cr mktblr ox deyildi. XIX srin 80-90-c
illrind cmi mktb vard. Hmin mktblr Bak, Gnc
v Astafada faliyyt gstrirdi. (90, 36).
XIX srin 70-ci illrindk Azrbaycanda mllim
kadrlar hazrlayan he bir mktb yox idi. Hmin illrd
Tiflisd Aleksandrovsk llimlr nstitutu faliyyt balad.
Lakin burada thsil alan zrbaycanl uaqlar az idi. 1876-c
ild is Qorid Zaqafqaziya ( ..)
llimlr eminariyas faliyyt balad. Yalnz ildn
sonra 1879-cu ild bu seminariyada Azrbaycan blmsi
5

yardld. Seminariyann Azrbaycan bsi mvcud olduu

txminn 40 il mddtind xalq mktblri n 250 nfr
mllim hazrlamd. (93, 121) Mhz bu mktbd xalqmzn
tarixind mhm rol oynayan byk elm xadimlri,
dbiyyatlar, musiqiilr, airlr yetimidi. Sonrak
mrhld inkiafn
mhm nailiyytlri mhz onlarn
faliyytlri . Qori llimlr eminariyasnda
Azrbaycan blmsinin ilk rhbri A.ernyayevski .
Mktb 1918-ci il qdr Qorid faliyyt gstrmi v 1918-ci
ilin iyul aynda ar Rusiyas nn tarix shsindn
il laqdar illi respublikalar elan olunduqdan
sonra Qori Mllimlr eminariyasnn Azrbaycan blmsi
F Krilinin byk zhmti
v tbbs il Qazaxa krlmdr. Hmin seminariyann
Qazaxa krlmsi orada mtrqqi dnyagrl ziyal
mhitinin daha da genilnmsin v thsil clb olunmasna
sbb olmudu. Bel bir mtrqqi addmn saysind thsil
olan maraq artm, nisbtn yaxn olan yerlrdn, bir nv,
seminariyada thsil axn balamd. Mhkm tlbkarln v
ciddi bir sistemin olmas saysind byk
mvffqiyytlr ld edilmidir.
Seminariyann binan Kosalar
kndindn maarifprvr v mtrqqi bir xs - Mdi
brahim balamd. Xalqn balalarn maariflndirmk
arzusu il yaayan sxavtli Mdi brahim znmxsus
17 otaql mlkn glcyin maarif in Azrbaycann ucqar
kndlrind yandracaq balalara hdiyy
ver. z is doma kndi Kosalara kb oradak be
otaql mlknd mrn baa vur. (85, 141).
Qazax llimlr eminariyas znn yksk tdris
sullar, mkmml bir proqrama malik olmas il diqqti clb
edir. Bel bir prinsipialln nticsi idi ki, yksk
nailiyytlr qazanm v byk xsiyytlr yetidirmidir.
Mhz onun inn nticsi idi ki, maariflnm sahsind
ninki hmin razid, eyni zamanda, baqa razilrd d
6

byk ilr grmy balamd. Btn bunlara

baxmayaraq, 40-c illrind dzgn
olmayan mnasibtin nticsind balanmd.
XIX sr v XX srin vvllrind mktblrin saynn az
olmasna baxmayaraq, Qazax qzasnda geni dnyagrl,
qabaqcl fikirli ziyallar nsli yetimidi. Ne-ne airlr,
hrbilr, yazlar, elm adamlar, din xadimlri hmin
mktblrin yetidirmlriydi. Bu is hmin mktblrdki
tdrisin keyfiyyti il bal olan xsusiyytlr .
Qeyd etdiyimiz kimi, XIX srd v XX srin vvllrind
elm v mdniyytin inkiaf Qazaxda msbt hal kimi
xarakteriz edilir. Bu, n birincisi, hmin qzann
mktblrinin yetidirmlrinin faliyytind nzr arpr.
Bel mktblrin yetidirmlrindn biri Hseyn fndi
Qaibov (1830-1917) olmudur. znmxsus
yolu, yaradclq mktbi ken bu xs xalqmzn tarixind
ziyal faliyyti il vzsizdir. Onun Azrbaycanda mhur
olan rann arna mcmudir kitab bir
institutun gr bilcyi i .
H..Qaybov 1830-c ild Salahl kndind anadan
olmu v ibtidai thsili Musa fndidn almdr. O, dvrnn
elmlrini mkmml mnimsmi bir xs . dib dini
elmlrl yana, rb, fars dillrini v rq dbiyyatn
drindn yrnmidir. 1858-ci ild Tiflis gedib Tiflis
mslman mktblrind rq dillri mllimi, kadet korpusu
mktbind, Ter-Akpoun xsusi kii mktbind ilmi,
Mqdds Nina qadn mktbind ritdn drs demidir.
O, eyni zamanda, xeyriyyilik mqsdil 1875-ci ild maddi
ehtiyac olanlar n xsusi mktb amdr. El hmin illrd
Hseyn fndi mdrsd ana dilini yrtmk n Mbdeyitlimi-siyan (Uaqlarn ibtida tlimi) adl drslik kitab trtib
edi. Kitab 24 drsi hat edir. (37, 181). Hmin drslik o
dvrd, tdrisin olduqca mrkkb olduu v he bir
mkmml drsliyin, kitabn olmad vaxtda ox qiymtli
vsait idi.
7

H..Qaybov Azrbaycan elminin v mdniyytinin

tarixind xsusi xidmtlri olan bir sra xsiyytlrin mllimi
olmudur. General .xlinski, air-trcmi Abbas aa
Nazir, jurnalist C.Qaybov v s. nun mktbinin
yetidirmlridir. dibin znn maraql bir faliyyt yolu
olmudur. Bel ki, o, 1879-1884-c illr Qori llimlr
eminariyasnda mllim ilmi v 1884-c il yanvar aynn
31-d afqaz mftisi olmudur. mrnn axrna
qdr bu iql xsiyyt hmin vzifd ilmidir. O, eyni
zamanda, xalqn tarixind mhm rol oynayacaq ne-ne
mtrqqi ilrin mllifidir. Onlardan biri d Qafqaz
rxeologiya
omissiyasnn
yaranmas
v
faliyyt
gstrmsidir. Zngin ifahi xalq dbiyyatmzn toplanmas
sahsind d H.Qaybovun xsusi xidmti olmudur. Toplama
materiallar M.F.Axundov trfindn trcm olunaraq
Akt mcmusind ap edilmidir. H..Qaybovun
Azrbaycan mdniyyti tarixind n byk xidmti, yuxarda
qeyd etdiyimiz Azrbaycanda mhur olan rann arna
mcmudir toplusunun trtibidir. Mcmud XVIII-XIX
srlrd yaam 107 airin srlrindn nmunlr
toplanmdr. Lakin byk zhmt hesabna baa gln bu
mcmu onun salnda iq z grmmi, yalnz 1986-c ild
prof. C.Qhrmanovun tbbs il ap olunmudur.
XIX srd Qazaxda yetin elm adamlarndan bii d
riyaziyyat v mnccim bdlkrim Nsib aa olu Qaybov
(1851-1894) olmudur. O, ilk thsilini Salahl kndind alm,
sonralar Tiflis gedrk Tiflis hrbi gimnaziyasna daxil
olmudur. arxasnca Peterburqa gedrk orada
topu mktbini v hrbi tipoqrafiya mktbini bitirmidir. O,
byk zhmt v mk hesabna 2-ci drcli slam tqvimini
hazrlamdr. Hmin sr znn dqiqliyi v elmi dyri
etibaril masir mtxssislri bel heyran qoyur.
Mtxssislrin ryin gr bu tqvim htta 1940-c ild
Leninqrada ( -) Dvlt Ermitaj
trfindn akademik .Orbelinin redaktsi il nr olunmu
8

sinxronik cdvldn geri qalmr. (102). ox tssf ki, bel

yksk sviyyli elm dam tbli olunaraq geni ktly
drlmamdr. Htta elmi dbiyyatda onun haqqnda
trafl kild mlumat verilmmidir.
Bu dvrd hrb elmi sahsind d myyn ixtisasl
mtxssislr yetimkd idi. Bel hrbiilrdn biri general
brahim aa Paa olu Vkilov idi. Onun thsil almasna
H..Qaybov kmklik gstrmidir. O, 1866-ci ild Mejevoy
hrbi gimnaziyasna daxil olub, 1879-cu ild oran bitirmidir.
, ksk ixtisasl tpoqraf . brahim aa
fqanstan-Rusiya srhdlrini dqiqldirn komissiyann
trkibind alm, ran dvltinin xahii il rann xritsinin
hazrlanmasnda mhm rol oynamdr. O, eyni zamanda,
1920-ci ild Azrbaycann ilk corafi xritsini yaratmd.
Azrbaycann hrb tarixind mhm rol oynayan
general liaa xlinski olmudur. O, rus
dilind yazb oxuma Salahl kndind yrnmi, sonra
Tiflisd gimnaziyada thsil almdr. Hrbi thsil aldqdan
sonra yksk sviyyli topu ol v rus n
allah kimi hrt qazanmdr (72). z dvrnn hrb
elmind xlinski buca kimi tannan xlinski formulu
mhm rol oynam, htta btn xarici lklrin hrbiilrinin
nzrini zn clb etmidir. O, Glck mharibd toplar,
Alay toplar, Toplarn piyada v svarilrl qarlql
mliyyat, Toplarn dalq yerlrd at xsusiyyti
haqqnda v s. srlri il hrb elmin byk thf vermidir.
.xlinskinin faliyytinin mhm chtlrindn biri d ilk
df olaraq Rusca-Azrbaycanca qsa hrbi lt (1926)
yaratmdr. mrnn sonlarnda hyatndan bhs edn
Xatirlrim adl xatir-bioqrafiyan dikt etmidir. Onun
hyat yolda Nigar xanma yazd mhbbt eirlri d
diqqti clb edir.
Azrbaycann ilk hrbi tyyarisi Frrux Qaybov, tibb
bacs, .xlinskinin hyat yolda H..Qaybovun qz Nigar
9

xanm da bu yurdun vladlarndandr. Mmmd Rza Mnsur

olu Vkilov (1864-1944) Xarkov niversitetinin tibb
fakltsini bitirrk bu yerdn xan ilk ali thsilli hkim
olmudur. Yksk tibbi savada malik olan Mmmd Rza
Vkilov Qafqaz ibb miyytinin hqiq zv idi. O dvrn
grkmli tbiblrindn biri d Msim eyxzad olmudur.
Sonra o, Adada yaam, hkimlik faliyyti d bura il
baldr. Qaykeliyi v drin savad il xalqn sevimlisin
evrilmidir. Olu Maqsud eyxzad sonralar zbkistan xalq
airi adn almdr.
XIX srd air-trcmi Daksmnli Mustafa aa
Nasir (1824-1873) geni mtalisi v drin savad il masirlri
arasnda tannmdr. O, bir sra rq dillri il yana, rus,
polyak, fransz dillrini d bilmidir. Nasir z gzl eirlr
yazmaqla yana, trcm sahsind d qlmini snamdr.
N.Gncvinin Xosrov v irin srini trcm etmy
balam, lakin amansz lm onun bu ii sona atdrmasna
imkan vermmidir (67, 333).
Baqa bir air-trcmi Abbas aa Nazir (1849-1914)
olmudur. Onun hm xalq eiri, hm d klassik slubda yazd
qoma, grayl, qzl, rbai, mnzumlr, satirik eirlr znn
poetik siqlti il diqqti clb edir. , yni zamanda, bir sra
trcmlr etmidir. 1909-cu ild L.Tolstoya mktub
yazaraq onun nsana oxlu torpaq lazmdr hekaysini
trcm etmk n icaz istmi v msbt cavab almdr.
Hmin trcm onun trcmilik bacarn aydn kild
gstrir.
Bu dvrd Qazaxda yksk savada, tdris bacarna
malik mllim-pedaqoqlar yetiir. Bunlardan
F.Krlinin alim v fazil xs adlandrd olu Osman
fndi, H Qaybov, hmd aa Mustafayev, li
fndi Hseynov, Sleyman Qaybov, brahim fndi
Qaybov, Yusif Qasmov, Mmmd Qarayev v baqalarn
gstrmk olar. afqazda ilk pedaqoji elmlr doktoru
(1947-ci ild XIX sr Azrbaycan pedaqoji fikrinin sas
10

nmayndlri adl doktorluq dissertasiyas mdafi etmidir)

hmd Yusif olu Seyidov (1892-1977) da bu mhitin
nmayndsi olmudur. O, ilk thsilini Kmrli, Salahl
mktblrind al, 1911-ci ild Qori llimlr
eminariyasna daxil olmu, 1917-ci ild oran bitirib z
kndi Aslanbylid olan v qz mktbi amdr. Onun
hazrlad agirdlrdn 17 nfr Qazax llimlr
eminariyasna, 5 nfr Gnc irat exnikumuna, 5 nfr
Qazax edaqoji exnikumuna qbul olunmudur. Sonralar
1921-1925-ci illrd Kosalar v Musay (Xanlqlar) kndind
mllim ilmidir, 1930-cu ild A D
U rq fakltsini bitirib v mrnn sonuna
qdr A P ilmidir. Uzun
mddt n rektoru olmudur.
Qori llimlr eminariyas mzunlarndan cmi 25
illik maraql hyat olan Mmmd Qarayevi gstr bilrik. O,
Malbylid 1911-ci ild Qz mktbi amdr. Hmin
mktbin qzlar byk mhbbtin lamti olaraq ona xala
toxuyub balamlar. O, eyni zamanda, mtbuat shiflrind
mxtlif mqallrl x etmidir. (93, 125-128). Mhz bel
yksk sviyyli mllimlrin faliyyti nticsind Azrbaycan
xalqnn elmind, dbiyyatnda z yeri, imzas il seiln
byk xsiyytlr yetiir.
XIX srd yksk savada malik, xalq arasnda byk
nfuz qaanm, mkmml dini thsil alm xslr d
. Onlardan Osman fndi Vlizad, Mhmmd
fndi Mftizad, Hseyn fndi Qaybov v baqalarn
gstrmk olar. Btn bunlar XIX srd v XX srin
vvllrind Qazaxda elmin, mdniyytin yksk srtl
inkiaf etdiyini gstrir. Dini v dnyvi elmlr sahsind
mtrqqi irlilyi olduunu, ayr-ayr elm xadimlrinin
yetidiyini bir daha akarlayr. halinin say il nisbtd
mktblrin saynn azlna baxmayaraq, geni dnyagrl
ziyal qrupunun
nticlnmidi. Sonrak mrhl n is hmin nmayndlr
11

bir dbi mktb rolunu oynayaraq mxtlif sahlrin

inkiafna gcl tkan vermilr.
3.2. XALQ TBABT
Xalq tbabti znn inkiaf tarixi etibaril
ox-ox qdimlrl baldr. lkin aradrmalar onun ibtidai
icma dvr il ssldiyini gstrir. insanlarn,
ulu cdadlarmzn yaamaq zmindn, tcrbsindn
, -
. Qarlanan blalarn malicsi n
ilkin empirik mlumatlar plard. Mxtlif
xstliklrin malicsi n toplanan hmin mlumatlar
nsildn-nsl trlrk dvrmz qdr glib xmdr.
Orta srlrd xalq tbabti znn yksk bir mrhlsin
atr. bn Sina, bu Reyhan Biruni, Zkriyy Razi, bn
Tlmiz n-Nfis, bn Qaytar v s. kimi mhur lomanlar,
tbiblr yetiir. rqd hmin mrhld tibb elmi znn
n yksk mrhllrindn birini yaa, e-ne elmi
kitablarn yaranmas il xarakteriz olunur. bn Sina z
srlrind 480, Biruni is 880 drman bitkisindn bhs etmi,
onlarn malic hmiyytindn v istifad qaydalarndan
danmdr. (57, 6).
Azrbaycanda da xalq tbabti, digr elm sahlri kimi,
mhm inkiaf xsusiyytlri il .
Onun qdrtli bilicilri v ardcl mtxssislri faliyyt
gstrmidir. Hmin xslr camaat arasnda xalq tbabtinin
bilicilri kimi byk nfuz qazanmlar. Onlarn ld etdiyi
nailiyytlr masirlri v xlflri trfindn qbul edilrk
istifad olunmudur. bu Mnsur Mvffqi, bn Kbiri,
Hsn ibn irvani, Mhmmd ttar Slyani, Mhmmd
Yusif irvani, brahim ibn Zeynalabdin Naxvani v s. kimi
xalq tbabtinin bilicilri meydana glir. bu Mnsur hl
X srd 446 bitki mnli v 44 heyvan mnli drman
bitkilri haqqnda z srlrind trafl mlumat vermidir.
12

bu Mnsurun bu kitab 1893-c ild alman dilin trcm

edilib ap olunmudur.
1400- ,
(57, 6). Btn bunlar rqd xalq
tbabtinin inkiafn gstrmkl yana, onun bir paras
olan Azrbaycanda da geni nailiyytlr qazandn gstrir.
Xalqn ox qdim zamanlara blalardan qurtulu yolunu
axtarmas, myyn trkarlrin ayr-ayr xstliklrd
istifad olunmas
haqqnda tam tsvvr yard. El-obada xsusi xalq
tbabti bilicilri meydana glmidi. Tbii bitkilrin kmkliyi
il xstliklri onlar malic edirdilr. .Hseynov v
H.Gyov hmin mrhlni geni xarakteriz etmir.
Azrbaycanda yaylm 4200 bitki nvnn demk olar ki,
hamsnda drman bitkisi xsusiyyti vard. Rsmi tbabtd
bunlarn hllik yalnz 240 nvndn istifad edilir. (58, 5).
XIX sr v XX srin vvllrind, btn Azrbaycanda
olduu kimi, Qazax mahalnda da xalq tbabti xeyli inkiaf
etmidir. Xalq arasnda tbabtin bilicilri faliyyt
gstrirdi. Onlar el-obada xstlri malic edir, ar anlarda
kmy glrdilr. Hmin dvrd bu blgd malicxanalar,
xstxanalar olmasa da, xstliklr ld olunmu tcrby
sasn malic olunurdu. Kifayt qdr malic sullar da
vard. Bel malicni xalq arasnda tbib, loman kimi
tannan trkar aparrdlar. Xstliklrin malic
tcrbsi minillrl zaman arasnda nsillrdn-nsillr
kerk yaylm tcrblr idi. Hkimlr hmin tcrblrdn
istifad edrk xstliklr qar mbariz aparrdlar. Onlar,
eyni, zamanda axtarda idilr. Yeni-yeni aradrmalar
aparr, qarya xan blalarn hlli n mxtlif vasitlr
arayrdlar. Bzn tbii prosesd hmin blalara lac taplrd.
Digr bir chti d qeyd etmk lam ki, onlar lazm olan
drman bitkilrindn drmanlar zlri hazrlayrdlar.
Drmanlar sasn bitki, heyvan v mineral mnli olurdu.
Hmin drmanlarn znn is myyn hazrlanma prinsiplri
13

vard. nki onlar nticy gr mlum prinsiplr ciddi

kild ml edirdilr. Msln, bel bir qayda vard ki,
bitkilrdn drman hazrlamaq n xalq tbabti bilicilri
axamst, gn batan vaxt v yaxud da shr tezdn
gn xmam yardlar. Onlar ox isti v nm olmayan klg
yerlrd qurudulard. Bu qayda ninki tbabtd, htta xalq
arasnda indi d yaayr. Bel ki, xsusi malicvi hmiyyt
malik kkotu, sarik, itburnu v s. bitkilr ylb klg
yerd qurudulur. ks tqdird, onlar malicvi hmiyytini
xeyli drcd itirirlr. Bu drman vasitlrinin oxunu bitkilr
tkil edir. Bitkilr sasn, Qazax blgsind dalarda bitn
otlardan, yaban kild yaylm meyvlrdn v balarda,
bostanlarda becriln mdni bitkilrdn ibart idi. Malic
tcrbsind kklikotu, sar ik, mn, baayarpa,
itburnu, zoal, yemian, zirinc, moruq, tut (a v qara), qarpz,
alma, armud v s. ttbiq olunurdu. Heyvan mnli malic
sd, kei piyi, bal v s.
.
XIX srd v XX srin vvllrind xalq tbabtinin
Qazax mahalnda geni kild inkiaf mahid olunur.
alic mqsdil mxtlif vasitlrdn istifad
olunur.
Banka qoymaq, qan almaq, ovma (masaj),
psixiatriya v s. mxtlif xstliklrin lac idi. Onu
da qeyd edk ki, malic n drmanlar xalq tbabti
bilicilri zlri hazrlayrdlar. Onlar bu drmanlar mvqqti
vaxt n deyil, il boyu iltmk n dzldirdilr. Hm d
bel drmanlarn n vaxt hazrlanmas, hans raitd
saxlanmas qaydalarnn dqiqliyini nzr alrdlar. ks
tqdird, onlarn malicvi hmiyyti azalr, tsir gstrm
qabiliyyti itirdi.
Xstliklrin malicsinin digr bir chti profilaktik
tdbirlrl bal idi. Bu tdbirlr sasn inam klind xalqa
tlqin olunurdu. Camaat arasnda hmin xstliklrin
malicsinin mmknly v hkimlrin, daha dorusu, xalq
tbabti bilicilrinin lac etm qabiliyytinin gcn inam
14

yaranrd. Qeyd etmk lazmdr ki, bu inamlar xalq arasnda

indi d yaa.
Yuxarda qeyd etdiyimiz bel inamlar, tdbirlr nal,
bayat, atalar szlri, rvayt v s. klind xalq arasnda
yaylr v bhsiz bundan da istifad edilirdi. Msln, Evin
zibilini sprb qap aznda saxlamaq gnahdr,
Yuyunmadan xmir yourub rk biirmk gnahdr. O evin
bin-brkti olmaz. Aild bel rk yeyilrs hamn qara
basar, Kim uaqlqdan oxlu sarmsaql, aartl xrk yeyrs, onda yaman i xrng xstliyi olmaz. Aart v
gyrtini ox yeyn adam salam v uzunmrl olar v s.
Xstliklr mxtlif sullarla malic olunar v mxtlif
drmanlardan istifad edilrdi. Soyuqdym zaman zoal
mrbbsil, itburnu, kkotu ay verilrdi. Onlarda gcl
trltm xsusiyyti vard. Ona gr d bu xstnin
trlmsind msbt tsir gstrirdi. Eyni zamanda
soyuqdymni xalq tbabti bilicilri masaj vasitsil d
malic edrdi. Bel ki, xst kei piyi il ovulard.
Soyuqdymd istifad olunan malic vasitlrindn biri d
banka qoymaq . Bundan stlcm zaman da istifad
olunur. Lakin soyuqdymdn frqli olaraq bu zaman
banka qoyulan yer rtilrk qan alnard. Stlcm olan adam
tz qoyun drisin d salnard. Qan almadan qan tzyiqi
(qocalar buna ba ars da deyirlr) zaman da istifad
olunard. Bel vziyytlrd xstnin aln lgc vasitsil
rtilrdi. Adtn, bunu dllklr hyata keirrdilr.
Grndy kimi, btn bunlar blgd qan almadan geni
istifad olunduunu gstrir.
Oynaq xqlar, smk snqlar is snqlar trfindn
malic edilirdi. Qazax rayonunda xq v snqlar malic
ed biln oxlu snqlar olmudur. Onlara demk olar ki, hr
kndd rast glini. Onu da qeyd edk ki, hali indi ,
hkimlrdn daha ox
snqlara, xalq tbabti bilicilrin mracit edirlr.
Snqlqla bu blgd, sasn, kiilr mul olur. Bzn
15

onlar arasnda qadnlara da tsadf edilir. Malic vaxt ya,

xmir, yumurta v taxta paralar . Xalq
arasnda snqln mahir bilicilri olmudur. Onlardan
snq Mhmmd, Tyrl Usub, Emnall Mustafa, Piriolu
v s. haqqndak shbtlr xalq arasnda indi d
dolamaqdadr. Uaqlara snnt edilmsi il dllklr mul
olurdu. Onlar, eyni zamanda, qanalma il xstlrin
malicsini d edirdilr. Qeyd etmk lazmdr ki, Qazax
rayonunun bir sra kndlrind z snti il tannan nsillr
olmudur. Onlar hmin sntlrinin ad il arlmlar.
Msln, Kmrli kndind Dllkli, p y, adnda nsil
yaayr. Qocalarn dediyin gr, onlar bu snti nsillikl
bilmilr. (37 .).
Xalq arasnda geni istifad olunan sullardan biri d
plkdr. Uaqlarn boaznda p qalardsa, onun pn
xarmaq v ya frmk n py mracit etmk lazm
. plkl sasn qadnlar mul olrd. Aslanbyli
p Pri traf kndlrin halisinin ksriyyti d
tanyrd.
Uaq skrrkn acqarna shr-shr bkmz, sd
iirrdilr. ildb imkl d malic
edrdilr. Qarn arsna qa cam qat v zilmi qurutdan
geni istifad edil. Gilnarn saplann v baayarpann
dmlmsindn d qarn arsna qar istifad olurdu.
Qulaq v gz arlar zaman qz domu ana sdndn
istifad olunur. Qula aryanlar duzsuz kr
ya v ya toyuq ya da ridib tkrdlr. Duz qzdrb
qoymaq da buna kmk edirdi. Byrk arlar, sidik kissinin
soyuqlamas v iltihabnda qardal saa, itburnu v
dmlmsindn istifad xeyirli saylrd. Yovan suda
qaynadb di ars zaman verrdilr. Heyva yarpann
dmlmsindn krp uaqlarn sblrini sakitldirici vasit
kimi istifad olunrd. yd v nan dmlmsi krp
uaqlarn kpn sakitldirrdi. Yarpz d xstliyind
dmlnib iilirdi. Yel xstliyi olan adamlarn ayan ay ya
16

il ovardlar. Qocalarn dediyin gr, bu xstliyin vvlind,

arlar tz balayanda daha tsirli olur. Yel xstliklrini
ann sancmas, icitkanla dalatmaqla da malic edirlr.
Bundan lav, yel xstliyi olan adamlara kirpi ti d
yedizdirrdilr. Babasil xstliyini malic etmk n yarpz
qaynadb buunu vermkl qurtarrdlar.
Yarpzdan qan laxtalandrc vasit kimi istifad olunu.
Qzlca xardan uaa ek sd verrdilr. Byrklrind da
olan adama oxlu qarpz yemk mslht grl. Gec dil
aan uaa gyrin yumurtas iirtmk mslht idi.
oyuqdym, skrk, boaz v sin arlar zaman
vlikli umac yemyi xeyirli hesab . Snq zaman
qoyunun ba-ayan yemk smk bitimsini srtlndirir.
rk xstliklrin gicitkan biirib yemk, qara
yemian yemk mslht .
rinli yaralar, adtn, yetidikdn sonra ntrl
deirdilr. ez yetidirmk n is soan bir az biirib
stn qoyrdlar. Baayarpa il d irinli yaralar,
ibanlar tez yetidirrdilr. Qazax rayonunda grmovun
gvd v budaqlarn dyb un halna salr, kr ya il qatb
mlhm hazrlayaraq gec saalan irinli yaralar malic
edrdilr. Yaralarn qann ksmk n isti ocaq klndn,
sidik v baldan istifad edrdilr.
Gz dymsin qar mxtlif vasitlrdn istifad
olunu. Uaqlarn stn dadaan , it peyini, zrlik,
iyn qr, kmr (kiik para arasnda) . tikrdilr.
Gzdymsi zaman zrlik yandrb uaa
verrdilr. zrlik otu hm d dezinfeksiya
etmk keyfiyytin malikdir ki, onu yandrb tstsn havaya
vermkl, havada olan v adamlara xsart gtirn
zrrvericilri mhv etmk, bununla da havan tmizlmk
mmkndr (22, 142). Gz dymni inam malicsi il d
malic edrdilr. Bunun n gz dyn uan bana duz
b oda atrdlar. Gz dyn uan stn du yazdrb
tikmkl d onun salamlna inanrdlar. nam malicsi il
17

qorxan adamlar, dli olanlar da malic edrdilr. Qorxan

adama suyun iin aar salb onu iirrdilr. Eyni zamanda, bu
adamlar n mollaya dua yazdrrdlar, pirlr aparrdlar.
Btn bunlar mumilikd Qazax mahalnda XIX - XX srin
vvllrind xalq tbabtinin inkiaf etdiyini gstrir.


, - .
3.3. QONAQPRVRLK
Xalqmzn mitind geni kk salan maraql adtnnlrdn biri d qonaqprvrlikdir. Ulularmzn mayas
hmi xeyirxahlq v alicnablqla yourulduu n qonaa
hmi byk hrmt v qay il yanamr. Bu adt b
xalqlarda zn gstrir. Hr bir xalq z milli
psixologiyasna, adt-nnsin uyun olaraq qona
qarlamdr. Azrbaycanda da bu znn qdim kklri
etibaril diqqti clb edir. Torpaqlarmza qdm qoyan btn
Avropa v rus syyahlar, yazlar, alimlri geri qaytdqdan
sonra onlara gstriln qay v hrmtdn az dolusu
danmlar. Qonaqprvrliyimiz haqqnda shbt amlar.
Ulularmz ox-ox qdimdn qonaa xsusi hrmt gstrmi,
onu mqddslik sviyysin qdr yksltmilr. Qonaq
llah qonadr - ifadsi d el qona bu mnasibtin
nticsidir.
Qonaqprvrlik bzn ictimai mahiyyt dasa da, sasn,
ail daxilind hyata keiriln bir adt olaraq hyatmzda
yaayr. laqlrin zif olduu bir zamanda qonaqprvrlik
adti insanlar arasnda sas nsiyyt vasitlrindn biri idi.
Qonaqprvrlik adtinin bu xsusiyytini ken srin 70-ci
illrind N..ubrovin yenilik yans kimi ifad edir.
Elin-obann adtin gr, qonaq istniln vaxt, gec v
gndz qbul edilrdi. Hmi ona xsusi hrmt gstrilr,
yer dzldilr, oturduu yer dkc salnar, qoltuunun
18

altna mtkk qoyulard. Yalnz bundan sonra shbt

balard. Qona qbul etmk, ona qay gstrmk, saxlayb
yola salmaq v yiysinin mqdds borcu hesab edilrdi.
Qnaq n htta evd saxlanc da olard. Bel ki, ehtiyat
rzaq, meyv, irniyyat saxlanard ki, birdn ev vaxtl-vaxtsz
qonaq glr. Htta uaqlar da ona toxunmaz, valideynlr
trfindn qoyulan qaydaya ml edilrdi. Onu da qeyd edk
ki, qonaq n daha yax rzaq, meyv saxlanard.
Qonaq qbul edilndn sonra drhal yemk hazrlanard.
Yemk hazr olana qdr is ay iirlr, shbt edilrdi.
Yemklr ailnin imkanlar daxilind hazrlanrd. Yni, el
arasnda ilnn varn vern utanmaz - prinsipi
rd. Htta qonaq znn d xbri olmadan ayaq
basd kasb vin son tiksini yey bilr. Ev sahibi bunu
bildirmz (100, 88). Ev yiysi z qonan lyaqtl qarlayb
yola salmaq n borca bel dmy hazr idi. Bu baxmdan
.xlnn srlrind rast gldiyimiz Kmrli kndindn Hsn
aa Qiyasbylinin xatirsi maraq dourur: -drd qardabac yetim qaldq. Admz by olsa da, kasb idik. Atamn
lmndn bir ne ay sonra, bir gn grdk ki, kndin
ortasndan ken ayn o zndki tplikdn knd nn
torpaq yolla be-on atl glir. Anam lini gznn stn
qoyub xeyli baxd v birdn tlala dillndi:
- A bala, bu atllar biz glir, kiinin dostlardr. Evimizd
d he n yoxdur, biabr olduq.
Anam tdbirli arvad idi. Birimizi tez qonuya gndrdi
ki, bir-iki anaq borc un alaq. O birimizi gndrdi ki, bir
heyvan alaq. Oduna qd borc istysi olduq. Xlas atllar
drni keib evimiz atana qdr qonum-qonular l-ayaq
verdilr, ocaq qalanb sac asld, xmir yoruldu, heyvan da
ksildi. Atllar hytd yhrdn arlb dnd samovar
bulanrd. Anam xo gldin dedi, iri dvt eldi. He be
dqiq kemdi, kndin sayb-saylan kiilri gldilr, ay
idilr, sfr ald, kabab kildi, isti ftir ortaya gtirildi. Dz
bir hft evimizd yemk-imk oldu. Bilmdik a im
19

ard. Hytd boyun-boyuna vern erkklri im gndrdi,

un dolu uvallar, odun dolu arabalar im gndrdi, im
hyt boaltd. Bilmdik biz l-ayaq vern, odun yaran,
heyvan ksib kabab kn, xmir yourub knd salan, sac
asb ftir yayan, bulaqdan su dayb samovar qaynadanlar
kimlrdir? Qonaqlar gedndn sonra toydan avazm kimi
oturub nfsimizi drdik v grdk ki, evimizd -drd aylq
azuq var. O gndn allah bizim ruumuzu verdi. Sfrmiz
hmi bol, qonaq-qonaqal oldu (108, 56-57). Grndy
kimi, z qonan lyaqtl qarlamaq n borca dmy
hazr olan ev sahibin knd camaat hr cr kmk gstrir.
nki qonan yax qarlanmas tkc ev yiysinin deyil, hm
d elin-obann adna hrmt gtirrdi. Qonan inciyib getmsi
n byk thqir hesab olunard.
Yemy ylmzdn vvl cavan bir olan lind aftafalyn, qolunun stnd dsmal qonaqlarn lin su tkr,
qonaqlar llrini yuyub qurulayardlar. Onu da qeyd etmk
lazmdr ki, qocalarn dediyin gr qonaa evd vvlcdn
hazr olan yemkdn verilmsi qbaht saylard. Ona gr d
qonaa hrmt lamti olaraq, qazan aslar, tz yemk
biirilrdi. Qonaqlar yerd barda qurub oturardlar. Hr ks
is istdiyi yemkdn gtrb yeyrdi. Yemyi ll yeyrdilr
(131, 262). Yemy bismillah rrhman rrhim - dey
balayar, qurtarandan sonra is kr, lhmdlilillah;
allah sfrnizi bol elsin - dey dua edrdilr. Qonaa iki
kimi ayran v ay verilrdi. Spirtli ikilr, bzi istisna hallar
nzr alnmazsa, demk olar ki, yox idi. nki slam dinin
gr spirtli iki hesab edilmirdi. Qonaqprvrlik adti
tkc dostlar, qohumlar, tanlar arasnda yaylm bir adti
deyildi. Bu adt gr, istniln yolu, sfr xan qonaq
qbul edilr, hr cr hrmt gstrilrdi. Asaqqallarn
dediyin gr, yol gedn dam su istrdis, onun ac olduu
znn edilr v mtlq ev qonaq gtirilr, yedirib iirdrdilr.
gr qonaq ev yiysindn inciyib gedrdis bu ev yiysi n
byk thqir hesab edilr v bel adama kndd pis mnasibt
20

bslnilrdi. Odur ki, ev sahibi qonaa hr cr hrmt edrdi.

Xalq airimiz S.Vurun bu xsusiyyti bel ifad edir:
Sn bizim ellrin ruhuna bir bax,
Bizdn incimmi bir ziz qonaq( 96, 270)
Qonaq gln adamn atnn cilovu tutular v onun atdan
dmsin kmk edrdilr. At n d yem verilrdi.
Qazaxda qonaqprvr, rkli kiilr ox olmur. Bel
kiilrdn Salahl Anna by haqqnda indi d eld-obada
danrlar. Onun qonaqprvrliyinn 1916-c ild olu
Mhmmd byin toyunda Aq lsgr d ahidi olmudur
(80). Byk tntndn, al-ardan sonra Anna by Aq
lsgri yola salr. Aq lsgr onun qonaqprvrliyini, byk hrmt v izzt sahibi olmasn eirlrindn birind bel tsvir edir:
Qazax bylrindn qona gldi,
Bir hft ziyaft gy yksldi,
ah Abbas lni mclis dzldi,
Hatm sfrsini ad Annax by (11, 201).
Bu cr qonaqprvrliyi, insanlara olan qayn, el-oba
adtini digr nmunlrd d oxuyuruq. Qulu ayl da Qazax
halisindki hrmti, bylrinin qonaqprvrliyini z
eirlrind ox gzl ifad etmidir:
Glin siz isnad verim,
Salahlda Annax byi.
Ksmk ona adt imi,
Hr qonaa bir inyi.
Gec-gndz ylmayb,
Sfrsinin bol ryi
Bir az da shbt am,
Synbyli Syn bydn
Grnlr sylyirlr
Yz qona glib birdn(72)
Grndy kimi, qonaqlqlar bir ne gn kr v ox
tmtraql, al-arl, n krmi. Qonaqlarn dinclmyi
21

n xsusi otaq ayrlar, rahatl n hr cr rait

yaradlard. Bu, eyni zamanda, qonan srbst olmas n
edilrdi. Onlarn yatmas n tz yoran-dk salnard.
Qonaqdan n n gldiyini sorumaq z yiysi n
qbaht hesab olunard. Odur ki, qonaqdan he vaxt n n
gldiyi soruulmazd. gr qonaq hr hans
bir i n glrdis, bu haqda onun z shbt amal idi.
Eyni zamanda, qona qohumlar, qonular da evin dvt
edr, onun rfin sfr aar, mxtlif yemklr qonaq
edrdilr. Onu da qeyd etmk lazmdr ki, ninki uaqlar, htta
evd olan yetkin yal olanlar atalar evd olardsa, sfr
banda oturmaz, ayaq st dayanb onlara qulluq edrdilr.
gr ata evd olmasayd, qona onlar qbul etmliydilr.
Qona xouna gln bir ey olsayd v bu shbt snasnda
mlum olsayd, hmin ey, dyrindn asl olmayaraq, mtlq
ona balanard. 1818-ci ild A.S.Qriboyedov rana sfr
ednd Qazaxn nc kndind bir evd qonaq qalb.
Evdki nfi kild toxunan xala onun xouna glir. Adi,
savadsz kndli qadnn toxuduu bu gzl xala Qriboyedovu
heyran edir. El adtin gr, qonan xou gldiyi yalardan
xurcun, heyb, xala ona hdiyy verilir (84, 27). . ala indi d
Moskvada bir kilsd saxlanlr.
Qona btn ail zvlri v ya kndin camaat yola
salard. gr yol uzaq olardsa, ona yol n yemk, imk
qoyular, atnn cilovu tutular v ata minmsin
kmk edilrdi. Eyni zamanda, qonan arxasnca su atlar v
uurlu yol arzulanard.
Qonaqprvrlik adtimizd bir chti d qeyd etmk
yerin drdi. Qonaq ev yiysinin dmni olsa bel, htta
arada qan dmniliyi vardsa da, elin-obann adtin gr ev
yiysi ona hrmt etmli, dmnlrindn qorunmaq n ona
pnah gtirn qonana snacaq vermli, onu pis vziyytd
qoymamal idi. Bel bir hvalat
Qaaq Krmin bana glir. ar
22

strajniklrindn qorunmaq n laverd dmni - hr

pristav Abbas byin evin pnah gtirir v orada snacaq
tapr. Abbas by is btn dmniliyi v vzif borcunu bir
yana ataraq elin adtin sdaqt gstrir. Xalqn
qonaqprvrliyin stnlk verrk dmni olan Krmi
qoru v dmnlrl qarlamasna imkan vermir (40, 18).
nki, ks halda, ninki el-oba, htta z domalar da onu
lntlyr, ondan z dndrrdilr.
Eld-obada znn qonaqprvrliyi il ad xar, indi
d byk hrmt v izzt sahibi kimi xatrlan, aqqnda
maraql hvalatlar, xatirlr danl biri
xl Hac Mansur aa . O, imkanszlara, fqirfqraya hmi kmk etmidir. Salahl Pnah aa Vkilov da
bel adamlardan ol. Ar mclislr, nliklr onlarn
mdrikliyi, mslhtlri altnda aparlar, tin msllri
onlarn bir klmsi, ba trptmsi hll edrdi. Qonaq-qaral
aillr, evlr susi barmaqla gstrilrdi. Qonaa
hrmt edib, ona qay gstrmk bir nv mnvi borc idi. Ac
olana rk vermk, sfr amaq, yol gstrmk kimi ali
keyfiyytlr xalqmza xas olan v geni yaylan -

.
Grndy
kimi,
xalqmzn
qonaqprvrlik adti xeyirxah v humanist bir adt ol,
Qazax blgsind d geni yaylm v bykdn kiiy
.
, ,
() ,
, -
- -
.
,
.

23



,
,
,
-

. ,
, , , -,
,
. ,
. ,
, ,
.


.

. , ,

,
.

,
. , , , , -

- -
.
, , ,
-, , -
,

24

- , , -

, . ,
,
, ,
, . ,
.
.
,
.
, .
-
.

. .
, ,
.
.

.

. ,

.

,
,

.


. ,

.

25

, ,
.
. ,
, ,
.
-
. ,
, . m ,
,
. ,
.
,
, ,
.


.

. ,
, .
, ,
, , -, , , , ,
. .

. ,
.
, , ,
, -, ,
,
-, , - .
.


. 70-
. -
( ..) ,
26

, , .
, ,
, , ,

.
, ,
() (), ,
.
, ,
, -,
, , . ,
, ,
, .
()
-
.
,
,

.
(, ,
, , , , ,
, . , )
, - .

,
. ,
, , , ()

.

27


1. 1938- , .
2. 1897- , .
3. 1930- , .
4. 1932- , .
5. 1913- , .
6. 1922- , .
7. 1892- , .
8. 1905- , .
9. 1913- , .
10. 1913- , .
11. 1939- , .
12. 1931- , .
13. 1937- , .
14. 1927- ,
15. 1934- , .
16. 1894- , .
17. 1925- , .
18. 1936- , .
19. 1929- , .
20. 1922- ,
21. 1892- , .
22. 1892- , .
23. 1904- , .
24. 1928- , .
25. 1918- , .
26. 1910- , .
27. 1928- , .
28. 1926- , .
29. 1925- , .
30. 1909- , .
31. 1902- , .
32. 1935- , .
33. 1932- , .
28

34. 1919- , .
35. 1925- , .
36. 1909- , .
37. 1904- ,
38. 1918- , .
39. 1894- , .
40. 1901- , .

29



1. . . , , 1989.
2. . . - . 24
1989.
3. .. . -
, 1890.
4. . .
- . , , 1961.
5. . . -
, 25 , 1993.
6. . . ,
, 1978.
7. . ., 1979.
8. . ., 1984.
9. . ( . ). ., , 1937.
10. . ( . ). ., , 1938.
11. . , , , 1972.
12. . . ,
, 1992.
13. . . , , 1988.
14. . , , 1984.
15. . , , 1991.
16. . , , 1963.
17. . , , 1993.
18. . , , 1968.
19. .
(, ..). ., , 1986.
20. .
(, ..). ., , 1986.
21. . , 1959.
22. .
. - , , , 1981.
30

23. . , , 1985.
24. . . , , 1969.
25. . . , 1968.
26. . . , , 1975.
27. . . , , 1984.
28. . . . , 1979.
29. . . ,
, 1978.
30. . . , , 1992.
31. . - . , ,
1989.
32. . . , ,
1985.
33. . .
, , 1993.
34. . . ,
1990.
35. .
. - ,
8, 1971.
36. .. . ., , ,
1977.
37. . ? -
, 1992, 9-10.
38. .
., , , 1985.
39. . . (
. ). , , 1981.
40. . . , 1979.
41. . . ,
, 1981.
42. ., . .
, , 1992.
43. , , , 1986.
44. . 100 . , , 1978.
31

45. . - . - - .
, 1988
46. . . ,
, 1991.
47. .
. , 1953.
48. . . , 1985.
49. . . . .,
, 1957.
50. . . -
. , , 1986.
51. . . - ,
, , , 1973.
52. . . - , 11, 1975.
53. . . , , 1991.
54. . . , 1993.
55. . . -
, 12, 1975.
56. . (
. ), , , 1986.
57. . , 1987.
58. . ., 1992.
59. . . , 1992.
60. , 4, 1991.
61. . . - , ,
, 1961.
62. . . , , 1991.
63. . ( ). , , 1985.
64. - . , , 1988.
65. . , , 1975.
66. . . ., , , 1978.
67. . . ., , , 1981.
68. . . - , 11,
1992.
69. . . , 9 , 1992.
32

70. . . ,
1974.
71. . . , 1989.
72. . . , 2 , 1992.
73. . . , ,
1976.
74. -. , 1993.
75. . . - , 2,
1975.
76. . . , , 1964.
77. . . ., , , 1970.
78. . . -
, 7, 1984.
79. . . - .
, , , 1973.
80. . . -
, 28 , 1992.
81. . . -
, 15 , 1991.
82. ..
. , 1973.
83. . . , , 1990.
84. . . , , 1986.
85. . . , , 1993.
86. . , ,
1991.
87. . . , 1990.
88. . . , ,
1975.
89. .
. - , , , 1966.
90. ., . . , 1988.
91. . . , 1993.
92. . . , 1958.
93. . . ,
, 1988.
33

94. . .
, 1983.
95. . . , 1991.
96. . . ., , 1976.
97. . . ., , 1976.
98. , 1-2, 1992.
99. . . .
, 1989.
100. . . ,
, 1989.
101. .
. , 1964.
102. . . , 16 , 1948.
103. . . , , 1992.
104. . , 1955.
105. .. -
. , 1978.
106. . . ., , 1986.
107. . . ., , 1986.
108. . . , , 1992.
109. . . , ,
1985.
110. .. ( ).
, , 1972.
111. ..
. - . , , , 1977.
112. ..
. - . ., , 1960.
113. . . , , 1984.
114. . . , , 1992.
115. . . , 1993.
116. . . , , 1983.
117. . . - , 1906, 6.
118. . . , , 1991.
34

.
119. ..

. - , ., , ., 1, , 1887.
120. . .
. , 1991.
121. .
. - , 4-5, 1936.
122. . ,
. -, . 3 . 2. , 1883.
123. . . - .
, 1974, 6.
124. ..
1 . (
, ). . . . . .
, 1990.
125. . . , . 42, . 2, , 1912.
126. .. 1
., ., , 1990.
127. . . . 1-2. .., .,
1888.
128. . . . . . , . 3, , 1958.
129. .
. , 1983.
130. . . . .. 3. ., 1962.
131. ..
. . 1, . 1, ., 1871.
132. . . - .,
.. . . 2-, . 19, 1968.

35

133. . .
. , . 2, . 3. , 1886.
134. . .
, 1981.
135. . . - . . 2, .,
1836.
136. . .
. - ,
. 1, , 1890.
137. . . , 1978.
138. . , 1958.
139. ..
( 1
.). - , . 1, , 1964.
140. .. . ., , 1965.
141.

..

). , , 1992.
142. . ., 1990.
143. . 2, ., 1962.
144. . .,
1836.
145. ., . .
, 1973.
146. . . . ., 1948.
147. ..
. , 1862.
148. . . 42, , 1912.
149. . . 3, ., 2, 1883.
150. . . ., 1939.
151. .. . ., 1990.
152. . ..
. .-., 1959.
36

153. ., . . . 2-.,
.1, , 1979.
154.

..

. - , 4,
1957.
155. . ;
. . ., 1984.

37


(1963-2010)
.
.

,
-
. , ,
, a.
,

.
, .

. , , .

(-
)

(1998).

.

.

,
. , .

38