05 Razvoj Ekspertnih Sistema

Prof.
dr Branko Latinovi

EKSPERTNI SISTEMI
RAZVOJ EKSPERTNIH SISTEMA
PROJEKTOVANJE EKSPERTNIH SISTEMA

Analiza, projektovanje i razvoj informacionog sistema organizacije, kao podrka
sistema upravljanja, moe polaziti od prihvatanja razliitih metodolokih prilaza i
koristi razliite metode, tehnike i sredstva analize i projektovanja.
Pod informacionim sistemom organizacije se ovdje podrazumijeva kooperativni i
inteligentni informacioni sistem kao sinteza upravljakih informacionih sistema,
sistema za podrku odluivanja, ekspertnih sistema, inteligentnih baza podataka,
hypermedia, tehnologije za automatsko memorisanje i pretraivanje dokumenata,
elektronske razmjene podataka, i slino.

2

Iako postoje metodoloke razlike i specifinosti u pojedinim fazama analize,
projektovanja i razvoja informacionih sistema, danas se vie manje u literaturi
koriste isti ili veoma podudarni metodoloki prilazi. Veina njih se moe razvrstati u
sljedee klase:
Tradicionalni prilaz ivotnom ciklusu sistema;
Strukturni prilaz ivotnom ciklusu sistema;
Projektovanje i razvoj prototipa (prototyping);
Integracija strukturnog prilaza ivotnom ciklusu i prototajpingu;
Prilaz brzog razvoja sistema zasnovan na osobinama i mogunostima jezika
etvrte generacije (4GL);
Inteligentan prilaz sinteza paradigmi metoda i tehnika strukturne metodologije
iotnog ciklusa, prototajpinga i 4GL.

3

Nekoliko sistemskih prilaza razvoju informacionih sistema, a prema tome i donekle
ekspertnih sistema je razvijeno i korieno u posljednjih petnaestak godina.
Uglavnom se sve ove metodologije razvoja ekspertnih sistema baziraju na
mogunostima, osobinama i okviru opteg integralnog prilaza razvoju
informacionog sistema. Ove metodologije su razvijene i primjenjivane od sljedeih
autora:
Macger (1973);
Dejvis (1974);
Boem (1976);
Frimen i Vasermen (1977);
Kvejd i Bouer (1978);
Lajbovic (1984);
Silverman (1985);
Harmon i Sojer (1989).

4

5
MACGER
(1973)
DEJVIS
(1974)
BOEM
(1976)
Definisanje sistema Definisanje:
ocjenjivanje izvodljivosti,
informaciona analiza
Zahtjevi sistema
Projektovanje Fiziko projektovanje:
projektovanje sistema,
razvoj programa, razvoj
procedura
Zahtjevi softvera
Programiranje Implementacija:
konverzija,
funkcionisanje i
odravanje, postrevizija
Preliminarno
projektovanje
Testiranje sistema Detaljno projektovanje
Prihvatanje Kodiranje, traenje i
mjenjanje programskih
greaka
Instalacija i
funkcionisanje
Testiranje i
predfunkcionisanje

6
FRIMEN I VASERMEN
(1977)
KVEJD I BOUER
(1978)
MANDEL
(1979)
Analiza potreba Problem Projektovanje situacije:
prepoznavanje problema,
definisanje ciljeva, studija
postojeeg sistema,
projektovanje novog
sistema, predlaganje
rjeenja
Specifikacija sistema Formiranje Implementacija:
detaljno projektovanje
sistema, projektovanje
datoteka, razvoj programa,
razvoj dokumentacije,
razvojtest podataka,
testiranje sistema, konverzija
Detaljno projektovanje Evaluacija
Implementacija Interpretacija
Odravanje Verifikacija
Sugestije akcija

7
LAJBOVIC
(1984)
SILVERMAN
(1985)
HARMON I SOJER
(1989)
Problematino stanje
poslova
Identifikacija zahtjeva Preliminarna analiza
Korisnik:
Hijerarhijska vrijednost,
pogled na svijet
Projektovanje, Razvoj,
Testiranje i Integracija:
slini programi
Analiza i dizajn
Identifikacija problema Funkcionisanje i
Odravanje
Razvoj prototipa
Motivacija:
postojee metodologije
Kolektiranje Razvoj sistema
Analogno rezonovanje Raspolaganje Testiranje i
implementacija
Izbor metodologije Odravanje

Vie manje, bie preuzeta metodologija Harmona i Sojera, jer ba ona u znaajnoj
mjeri prihvata i obuhvata integralni prilaz analize, projektovanja i razoja
informacionih i ekspertnih sistma. Osim toga, ova metodologija ima i osobinu
jasnog i preciznog naznaavanja i objanjavanja svakog metodolokog koraka u
skladu sa zahtjevima procesa upravljanja projektima.

8

Generika metodoloka procedura za razvoj i upravljanje razvojem ekspertnih sistema
ima est faza:
Preliminarna analiza;
Analiza i dizajn;
Razvoj prototipa;
Razvoj sistema;
Testiranje i implementacija;
Odravanje.

Svaka od ovih faza se istovremeno razmatra sa dva aspekta. Prvi je ko i sa kakvom
ulogom uestvuje u razvoju ekspertnog sistema, a drugi je koji se sve razni poslovi
i zadaci trebaju izvriti u nekom projektu. Tako se ovom metodologijom mogu
organizovati i sistematizovati razliite ideje i ona moe posluiti kao osnova za
planiranje i upravljanje sistemskim projektom.

9

Svaka od ovih faza se istovremeno razmatra sa dva aspekta. Prvi je ko i sa kakvom
ulogom uestvuje u razvoju ekspertnog sistema, a drugi je koji se sve razni poslovi
i zadaci trebaju izvriti u nekom projektu. Tako se ovom metodologijom mogu
organizovati i sistematizovati razliite ideje i ona moe posluiti kao osnova za
planiranje i upravljanje sistemskim projektom.

Sutina faze preliminarne analize je formulacija potencijalnih projekata,
obezbjeivanje saglasnosti rukovodstva preduzea za potencijalne projekte i
formiranje tima za razvoj projekta ekspertnog sistema.

10

U fazi analize i dizajna osnovni zadaci su ovi:
Izrada detaljnog plana analize;
Definisanje domena i njegova dublja analiza;
Razvoj detaljnog plana projektovanja;
Organizovanje projektantskog tima;
Organizacija vie sukcesivnih sastanaka sa ekspertima i korisnicima sa
posebnim naglaskom na interakciji ekspert/korisnik.

11

Razvoj prototipa podrazumijeva izvravanje tri kljune aktivnosti:
Ocjena, na bazi izvjetaja o analizi i dizajnu, da li ekspertni sistem moe biti
izgraen;
Pristup izgradnji prototipa sistema;
Razvoj malog inicijalnog i finalnog prototipa.

12

Razvoj sistema je faza prirodnog nastavka i proirenja prototipa. Znanje uzeto za
prototip je samo uzorak znanja. Sada se uzima, formalizuje, kodira i umee u bazu
znanja sve preostalo znanje koje se moe obezbjediti od eksperta. Osnovni
zadatak je, dakle, ove faze proirivanje prototipa u konaan sistem. Finalni
ekspertni sistem bie implementiran, izravae u organizaciji neke korisne zadatke,
initi to na efikasan nain u odreenom softverskom i hardverskom okruenju i po
mogunosti integrisan u informacioni sistem organizacije.

13

Testiranje i implementacija obuhvataju ove procese:
Uvoenje ekspertnog sistema u radno okruenje korisnika;
Testiranje sistema;
Modifikacija sistema.

14

Posljednja faza projektovanja i razvoja ekspertnog sistema je njegovo odravanje.
Sistem djeluje svakodnevno i njega je neophodno odravati. Odravanje
ekspertnog sistema podrazumijeva obezbjeivanje takvog funkcionisanja i takvih
uinaka sistema kakvi su bili namjeravani i predvieni pri konceptiranju sistema.
Odravanje sistema znai i njegovo auriranje i unapreenje.

15
IZGRADNJA EKSPERTNIH SISTEMA

U sluaju ekspertnih sistema znanje je odvojeno od algoritama koji ga koriste. Baza
znanja je zavisna od problemskog domena dok su mehanizam zakljuivanja i
interfejs esto nezavisni. Ta dva nezavisna modula se zajedno nazivaju ljuska
ekspertnog sistema. U principu imajui jednom ljusku, samim dodavanjem nove
baze dobivamo novi ekspertni sistem. Naravno, baza treba da bude u takvom
formalizmu, da je ljuska "razumije". Empirijski gledano, to ne ide uvijek sasvim
jednostavno i u pojedinim primjerima treba i ljusku promijeniti u nekim detaljima.
Ipak, glavni principi ostaju isti, pa je i u tom primjeru izrada ekspertnog sistema
veoma ubrzana. Ljuske dakle spadaju u dobrodole alate za izradu ekspertnih
sistema, koji su na tritu sve evidentniji.

16

Meutim, broj ekspertnih sistema u svakodnevnoj upotrebi ne napreduje u skladu sa
oekivanjima. Razlog je u tekoama, koje su sastavni dio procesa izgradnje
pojedinih baza znanja kao najsloenije faze izgradnje ekspertnih sistema. Taj
fenomen tj. usko grlo u literaturi je poznato pod imenom "Feigenbaum bottleneck" i
posljednjih godina predstavlja povod za brojna istraivanja na podruju automatske
sinteze znanja. U posljednje vrijeme dolazi do razvoja metoda i alata koji
omoguavaju automatsko zahvatanje znanja, pa se moe oekivati u skorom
vremenu pozitivno rjeenje ovoga problema.

17

Osnovna pitanja kod izgradnje ekspertnog sistema ve u fazi izrade ljuske su sljedea:
Rijeiti u kojem formalizmu e biti predstavljeno znanje, da bi bilo pogodno za
rjeavanje problema. Takoe, paralelno s tim ono mora biti razumljivo korisniku
i jednostavno za verifikaciju, modifikaciju i dopunu.
Treba izabrati mehanizam zakljuivanja, koji bi bio adekvatan za rjeavanje
problema tj. on treba da odgovara izabranom formalizmu za predstavljanje
znanja. Zatim, on treba da prikladno obradi nepouzdane i nepotpune
informacije i da omogui potrebno objanjenje.

18

Ukratko za kvalitetan razvoj ljuske treba:
izabrati formalizam u kojem e biti predstavljeno znanje (obino pravila oblika
"ako - onda"),
razviti formalizam za predstavljanje znanja adekvatan mehanizamu
zakljuivanja,
razviti interfejs pomou kojeg e sistem objanjavati svoje odluke i davati
odgovor na pitanja tipa "Kako si doao do tog rjeenja? " i "Zato eli ovu
informaciju?" i
razviti metod za rad sa nepouzdanim i nepotpunim informacijama.

19

Proces izgradnje ES

20

EKSPERT
IN ENJER
ZNANJA
ALATI ZA IZGRADNJU
EKSPERTNOG SISTEMA
koristi

interv.

EKSPERTNI
SISTEM
OSOBLJE
doda je

podatke

KORISNIK
koristi

proiruje i testira

izgra.,
popravlja,
testira

SREDSTVA ZA IZGRADNJU EKSPERTNIH SISTEMA
U prvim danima raunarske tehnologije kada su raunari, bili osnovna komponenta
okruenja, osnovni preduslov za uspjean razvoj aplikacije je bio da programer
poznaje jedino orue koje mu je stajalo na raspolaganju programski jezik u kome
e programi biti napisani. ak i kasnije, kada je sistem analiza izdvojena kao
posebna funkcija (esto od presudne vanosti za uspjenu aplikaciju), ogranienje
razvojnih alata na jedan jedini programski jezik je i dalje bilo prisutno. Izbor
programskog jezika je zavisio od izbora i tradicije softverske razvojne kue. Danas,
u uslovima sveopteg napretka tehnologije je razvojno okruenje ekspertnih
sistema toliko bogato alatima, da je problem njihove selekcije izdvojen kao
poseban zadatak inenjera znanja ili projektanta baze znanja.

21
Pod pojmom ekspertnih sistema se podrazumjevaju svi programi koji ukljuuju
ekspertizu, simboliko rasuivanje, odreenu dubinu problema i znanje o sebi
(ispitivanje sopstvenog rezonovanja i objanjavanje postupaka). Razumljivo je da je
izgradnja ovakvog programa mnogo sloenija od pisanja aplikativnih programa u
nekom od programskih jezika. Ona zahtjeva ne samo predstavljanje znanja u bazi
znanja ekspertnog sistema, ve i ekspertizu koja e te informacije uiniti
dostupnima korisniku sistema putem razliitih tehnika rjeavanja problema
mehanizma zakljuivanja. Zbog toga je zadatak izgradnje ekspertnih sistema
mnogo lake uspjeno izvriti ukoliko posjedujemo inteligentne alate i pomona
sredstva koji ovaj mukotrpan posao olakavaju ili skrauju njegovo vremensko
trajanje.

22
Postoji itav spektar proizvoda koji se ubrajaju u alate za izgradnju ekspertnih sistema.
Najire posmatrano, sva sredstva koja su u funkciji ekspertnog sistema se mogu
podijeliti u sljedee kategorije:
programske jezike za razvoj ekspertnih sistema,
jezike inenjeringa znanja,
programsku podrku izgradnji sistema i
olakice izgradnje ekspertnih sistema.

23
Programski jezici za razvoj ekspertnih sistema
Programski jezici su ili proceduralno ili simboliko orijentisani. Proceduralno orijentisani
programski jezici su konvencionalni jezici kao to su npr. FORTRAN ili PASCAL i
namijenjeni su algoritamskom rjeavanju odreenog tipa problema. Tako je FORTRAN
naroito pogodan za matematike probleme, COBOL za poslovnu obradu, itd. S druge
strane, programski jezici za simboliku obradu su kreirani za primjenu u aplikacijama
vjetake inteligencije. Osnovni elementi koji se ovakvim programskim jezicima obrauju
nisu podaci, ve objekti iz domena posmatranja, koje nazivamo simbolima.
24
Programski jezici za razvoj ekspertnih sistema pruaju najveu slobodu pri izgradnji ekspertnih
sistema, ali s druge strane ne pomau pri izboru naina predstavljanja znanja ili pristupa
bazi znanja.
Zbog svojih osobina pogodnih za izgradnju ekspertnih sistema, najee su primjenjivani
programski jezici LISP i Prolog. C jezik se takoe sree kao programski jezik u kome je
razvijan veliki broj ekspertnih sistema. To je prvenstveno zbog toga to je vei broj
programera familijaran sa C-om nego sa programskim jezicima koji se obino koriste u
vjetakoj inteligenciji. Osim toga, C jezik ne ograniava kreativnost programera, a C
kompajleri stvaraju izuzetno brze i efikasne izvrne programe.

25
Razlika programskog jezika LISP i komercijalnih programskih jezika kao to su PASCAL, FORTRAN, je u
mogunosti da se pomou LISP-a vri simbolika obrada. Osnovni elementi koji se obrauju se nazivaju
simbolima. LISP potie od engleske rijei LIST Processing, oznaava obradu listi i upuuje na prvobitnu
namjenu ovog jezika. Liste se u LISP-u predstavljaju na dva naina: prvi nain se odnosi na vidljivi zapis
liste koji se sastoji iz niza lanova liste, odvojenih praznim mjestom unutar otvorene i zatvorene male
zgrade. Drugi nain predstavljanja listi se odnosi na internu prezentaciju u obliku lanca elija. Svaka
elija je jedan element liste i sastoji se iz gornje polovine koja se naziva CAR i donje polovine koja se
zove CDR. Program napisan u LISPu se izvrava:
Izraunavanjem vrijednosti funkcije;
Obradom listi;
Predikatima ili funkcijama testiranja;
Dodjeljivanjem vrijednosti promjenljivima;
Predstavljanjem IF-THEN pravila;
Definisanjem novih funkcija.

26
PROLOG je deklarativan programski jezik, u kojem je zadatak programera da specificira ta
treba da dobije za rezultat, a ne kako do tog rezultata doi.
PROLOG (PROgramming in LOGic) je programski jezik kreiran sa posebnom namjenom da se
uz njegovu pomo dobivaju odgovori na upite u bazu znanja, sastavljenu od injenica i
pravila. U Prolog je ugraena rutina olanavanja unazad i tzv. traganje unazad, tako da se
izmeu pravila pisanih u Prolog-u i pravila pohranjenih u bazu znanja uspostavlja obostrano
jednoznana korespondencija.

27
Jezici inenjeringa znanja
Za razliku od programskih jezika opte namjene, programski jezici na najviem nivou, iskljuivo
namijenjeni konstruisanju ekspertnih sistema, zajedniki nazvani jezicima za inenjering
znanja, pruaju olakice pri radu, ali su sa aspekta predstavljanja znanja i manipulisanja
znanjem manje fleksibilni. Jezici inenjeringa znanja (JIZ) su inteligentan alat za razvoj
ekspertnih sistema. Sastoje se od jezika za izgradnju ekspertnih sistema kojem je pridodato
iroko razvojno okruenje. Postoje dvije vrste jezika inenjeringa znanja, jezici ogoljenog
tipa i JIZ opte namjene.

28
Jezici ogoljenog tipa su redukovani ekspertni sistemi koji imaju sopstvene mehanizme
zakljuivanja, ali su lieni baze znanja. Dakle, ukoliko je u JIZ potrebno ukljuiti samo znanje
specifino za odabrani domen (domensko ekspertsko znanje) da bi on prerastao u ekspertni
sistem, rije je o JIZ ogoljenog tipa. Takvi jezici se nazivaju i ljuskama ekspertnih sistema.
Tako npr. od ekspertnog sistema PROSPECTOR, izuzimanjem svog geolokog znanja koje
je u njega ukljueno da bi on mogao da funkcionie, dobijen je jezik inenjeringa znanja
ogoljenog tipa, KAS. Ljuska ekspertnih sistema KAS je namijenjena izgradnji ekspertnih
sistema koji rijeavaju probleme klasifikacije i dijagnostike.

29
Na isti nain je nastala i jedna druga ljuska, EMYCIN (Empty MYCIN = Prazan MYCIN),
oduzimanjem znanja iz oblasti medicine, potrebnog za dijagnosticiranje bakterijskih infekcija,
iz ekspertnog sistema MYCIN. Ljuske ekspertnih sistema olakavaju izgradnju ekspertnih
sistema time to daju gotovu strukturu "skelet" sistema i mehanizam zakljuivanja koji je
direktno primjenjljiv na odreeni tip problema. Nedostatak JIZ ogoljenog tipa je pomanjkanje
optosti i fleksibilnosti u rukovanju problemima koji ne spadaju u unaprijed odreenu klasu,
za koju su ljuske namijenjene.
Dobre rezultate u razvoju ekspertnih sistema bez obzira na podruje (domen) i tip problema koji
se rjeava, daju JIZ opte namjene. Njihova upotreba je sloenija, ali je bolja kontrola
pristupa znanju i tehnika pretraivanja baze znanja nego kod JIZ ogoljenog tipa.

30
Programska podrka izgradnji ekspertnih sistema
Programsku podrku izgradnji ekspertnih sistema (PPIES) ini skup softverskih proizvoda koji ili
pomau pri sticanju i predstavljanju znanja domenskog eksperta ili pomau u postupku
dizajna samog ekspertnog sistema. U poreenju sa alatima iz drugih kategorija, relativno je
malo softverskih proizvoda koji se ubrajaju u ovu klasu razvijeno.
Jedan od njih je TEIRESIAS, programska podrka izgradnji ekspertnih sistema koja podrava
transfer domenskog ekspertskog znanja u bazu znanja ekspertnog sistema na taj nain to
koristi iskaze veoma sline engleskom jeziku. TEIRESIAS radi na principu interakcije
raunara i korisnika. Korisnik je u mogunosti da iskae nova pravila pomou redukovanog
skupa engleskih rijei. Sistem analizira korisnikove iskaze i daje prijedloge u zavisnosti od
potpunosti i konzistentnosti pravila i pomae pri otkrivanju greaka. Ispravne iskaze sistem
sam ugrauje u bazu znanja ekspertnog sistema.
31
Programska podrka izgradnji ekspertnih sistema
PPIES koja pomae pri dizajnu i izgradnji ekspertnih sistema, nudi inenjeru znanja odreeni
skup komponenti koje ovaj koristi kao blokove za gradnju, spaja ih po potrebi u dijelove
ekspertnog sistema. Svaka komponenta je skup funkcija nekog programskog jezika i
podrava ulanavanje unaprijed, unazad ili arhitekturu table.
Jedan od ovakvih alata je AGE, ije komponente su napisane u INTERLISP jeziku. AGE je
korien kao razvojni alat tokom izgradnje ekspertnog sistema HANIBAL, namijenjenog
interpretaciji radio komunikacionih poruka neprijateljskih vojnih snaga, u cilju procjene
stanja na ratitu.
Svaka PPIES je mono orue u rukama iskusnog inenjera znanja, koji uz to mora dobro da
poznaje jezik u kojem su pojedini od ovih alata napisani.

32
Olakice izgradnje ekspertnih sistema
U olakice izgradnje ekspertnih sistema (OIES) spadaju svi ostali alati koj inenjeri koriste kada
kreiraju ekspertni sistem:
Alati za otkrivanje greaka (tzv. dibageri);
Editori baze znanja;
Ugraeni ulazni/izlazni mehanizmi;
Mehanizmi za davanje objanjenja.

33
Ove olakice mogu da budu dio jezika inenjeringa znanja, a mogu imati formu dodatnog
softverskog paketa koji se kupuje uz ljusku ekspertnog sistema, da bi ga uinio
pristupanijim, jednostavnijim i efikasnijim. Alati koji olakavaju programiranje su:
Alati za otkrivanje greaka;
Alati za olakano sticanje znanja i pisanje U/I rutina;
Ugraeni mehanizmi rezonovanja;
Editori baze znanja.
34
Alati za otkrivanje greaka su korisni u pronalaenju i ispravljanju greaka u ekspertnom
sistemu. To se moe postii na razliite naine. Programi za biljeenje "puta" polaska kroz
aktivirana pravila pomau otkrivanju greke analizom toka izvravanja programa. Kod drugih
dibagera se pronalaze greke analizirajui vrijednosti u bazi znanja nakon zaustavljanja
programa na oznaenim, kritinim, tzv. "prekidnim" takama. Jo jedan nain otkrivanja
greeka je putem programa za automatsko testiranje. Ovakvim testiranjem se otkrivaju
slabosti sistema i greke u radu, naroito na nestandardnim, "marginalnim" problemima.

35
Alati za olakano sticanje znanja omoguavaju inenjeru znanja da crpljenje znanja od
eksperta izvodi u toku rada ekspertnog sistema. Na taj nain se rjeavanje problema u
realnom okruenju zamjenjuje izvravanjem ekspertnog sistema i umjesto da ekspert
rjeava stvarni problem on rjeava problem zadat ekspertnim sistemom i direktno ugrauje
svoju ekspertizu u bazu znanja.
36
Ugraeni mehanizmi razonovanja objanjavaju odgovore ili preporuke ekspertnog sistema ukoliko ovi nisu
dovoljno jasni, a omoguavaju i obrazlaganje postupka dolaska do rjeenja. Razliiti sistemi i alati na
razliite naine pruaju objanjenja. U osnovi postoje tri takva naina kojima se ugraeni mehanizmi
rezonovanja koriste u objanjavanju ponaanja sistema i zakljuka:
Retrospektivni;
Hipotetini;
Antiinjenini.
Retrospektivni alati e tragati unazad kroz pravila i lance zakljuivanja da bi dali odgovor na pitanje kako se
dolo do odreenog zakljuka.
Hipotetian nain davanja objanjenja nastoji dati odgovor na pitanje kakve bi razlike u posljedicama nastale
zbog izmjenjenih poetnih uslova drugaijeg pravila ili injenice.
Antiinjenino rezonovanje e pokazati zbog ega nije dolo do oekivanog rezultata, ve do drugaije
preporuke ili rjeenja problema.

37
Editori baze znanja automatski pohranjuju sve uinjene izmjene u sistem, provjeravaju sintaksu
i osiguravaju pisanje pravila u ispravnom formatu, provjeravaju konzistentnost kako bi utvrdili
da li novo pravilo ili injenica dovodi do konfliktnih ili kontradiktornih situacija u bazi znanja.

38
SOFTVER ZA IZRADU EKSPERTNIH SISTEMA
U osnovi se razlikuju tri kategorije alata za izgradnju ekspertnih sistema:
Alati koji se koriste na personalnim kompjuterima, i koji slue za izradu
ekspertnih sistema do 400 pravila.
Specijalizovani alati za izradu kompleksnih ekspertnih sistema, koji su
ogranieni na rjeavanje problema specijalizovanog tipa i koji sadre vie
hiljada pravila. Ovi alati zahtijevaju vee kompjutere kao npr. Lisp Machine.
Alati za izradu kompleksnih ekspertnih sistema, koji rjeavaju probleme
razliitih tipova i koji sadre vie hiljada pravila. Takoe, zahtijevaju vee
kompjutere kao npr. Lisp Machine.

39
Najpoznatiji komercijalni alati za izradu ekspertnih sistema su:
ART Automated Reasoning Tool - skup alata za izradu ekspertnih sistema koji ukljuuje jezik za
opisivanje injenica i relacija tzv. knowledge language, kojeg prevodi u Lisp, zatim mehanizam
zakljuivanja i specijalan alat za otkrivanje greaka.
ES/P ADVISOR Ljuska za razvoj jednostavnih ekspertnih sistema za podruja gdje postoji
tekstualan opis kao npr. uputstva i postupci.
EXPERT-EASE Optenamjenski sistem za izgradnju stabla odluivanja.
EXPERT Alat za izradu konsultacijskih sistema za podruja medicinske dijagnostike, analiza
traenja nalazita nafte itd.
INSIGHT Optenamjenska ljuska za izradu sistema do 400 pravila tipa ako-onda.
KEE Knowledge Engineering Environment - integrisani paket alata kojim se izgrauju kompleksne
aplikacione analize i planiranje, prvenstveno za domen genetskog inenjeringa.
OPS5 Sistem za produkciono programiranje, razvijen na Carnegie-Mellon University kao alat za
istraivanje ovjekovog pamenja i miljenja.
LOOPS Skup alata koji su ukljueni u Interlisp okruenje i koji ukljuuju proceduralno i objektno
orijentisano programiranje.
TIMM The Intelligent Machine Model - dopunjena verzija EXPERT-EASE, kojom se izgrauje vie
meusobno povezanih pravila.

40
Katalogizacija softvera za razvoj ekspertnih sistema
Sljedee tabele pokazuju najee koriene alate za razvoj ekspertnih sistema, grupisane u kategorije.

Jezici za razvoj ekspertnih sistema
41
Naziv Distributer
Common LISP IBM Co., Armonk, New York
Intermetrics, Inc., Cambridge,
Massachusetts
Prolog IBM Co., Armonk, New York Lattice C
Compiler SAS Institute, Inc., Cary,
North Carolina
Naziv Distributer
Actor (objektno
orijentisan)
The Whitewater Group, Evanston, Illinois
LISP ExpertTelligence, Inc., Santa Barbara, California Texas
Instruments, Dallas, Texas Integral Quality, Seattle,
Washington, itd.
OPS83 Production Systems Technologies, Inc., Pittsburgh
Pennsylvanis
Prolog Applied Logic Systems, Mountain View, California Borland
International, Inc., Scotts Valley, California, itd.
Smalltalk (objektno
orijentisan)
AT Softmarts, Inc., Woodside, California
Katalogizacija softvera za razvoj ekspertnih sistema

42

Naziv: Application Development Systems
Proizoa: Aion, Inc., Palo Alto, California
Hardver: IBM velikiraunari ili IBM PC
Izvorni jezik: Pascal
Mehanizam zakljuivanja: ulanavanje unaprijed i unazad
Faktori izvjesnosti: od -1 do 1

Naziv: Application Exspert
Proizvoa: Cullinet Software, Inc., Westwood, Massachusetts
Izvorni jezik: Cobol
Faktori izvjesnosti: IF, FIF (Fuzzy logika)

Naziv: Expert System Environment
Proizvoa: IBM, Armonk, New York
Hardver: IBM veliki raunari
Izvorni jezik: Pascal
Faktori izvjesnosti: IF, FIF

Naziv: Arity/Expert Development Package
Proizvoa: Arity Co., Concord, Massachusetts
Hardver: IBM PC, XT, AT, Personal System/2 i kompatabilni
Predstavljanje znanja: produkciona pravila I frejmovi
Mehanizam zakljuivanja: ulanavanje unazad
Faktori izvjesnosti: FIF, uslovna vjerovatnoa i produeni faktori izvjesnosti

Naziv: Exsys Professional
Proizvoa: Exsys, Inc., Albuquerque, New Mexico
Hardver: DEC VAX, IBM PC, XT, AT, Personal System/2, kompatabilni
raunari
Predstavljanje znanja: produkciona pravila i frejmovi
Faktori izvjesnosti: 0-1, 0-10. -100 do 100 i korisnike formule

Naziv: 1
st
-Class
Proizvoa: Texas Instruments, Inc., Wazland, Massachusetts
Hardver: IBM PC, XT, AT, Personal System/2, i kompatabilni
Mehanizam zakljuivanja: Traenje po stablu odluivanja
Faktori izvjesnosti: 0-100

Naziv: Personal Consultant Series
Proizvoa: Texas Instruments, Inc., Dallas, Texas
Hardver: IBM PC, XT, AT, Personal System/2, TI Explorer radne stanice,
raunari iz TI Professional serije
Predstavljanje znanja: frejmovi, produkciona pravila
Mehanizam zakljuivanja: ulanavanje unazad
Fakori izvjesnosti: -100 do 100, FIF
Insight 2+ pripada klasi manjih alata za razvoj ekspertnih sistema koji su zasnovani na
pravilima. Smatra se "manjim alatom" poto se znanje uva u jednoj bazi znanja, a obuka je
u tom sluaju laka zbog boljeg pregleda mogunosti. Za funkcionisanje ovog alata je
potrebno relativno malo radne memorije, a cijeli sistem moe da podri najvie 500 pravila.
Pravila se unose pomou PRL-a (Production Rule Language) koji podrava strukturu IF THEN-
ELSE uz primjenu standardnih logikih i aritmetikih operacija. Ovako izraen ekspertni
sistem mogue je povezati sa programima pisanim u Pascal-u i dBase datotekama.
Nain rada:
U integrisanom tekst editoru se unosi PRL program (izvorna datoteka) koji sadri
definisane ciljeve i pravila;
Izvorna datoteka se kompajlira sve dok se ne eliminiu postojee greke;
Kompajlirani program se izvrava - provjera rada ekspertnog sistema;

43
PERSPEKTIVA EKSPERTNIH SISTEMA

Realno gledano, budunost ekspertnih sistema je veoma izvjesna. Sistemi koji
podravaju upravljanje postajae sve vie normalna praksa, pogotovo ako se uzme
u obzir sve vea pristupanost i primjena sve monijih mikrokompjutera. Ve su
razvijeni silicijumski ipovi, koji omoguuju da mikrokompjuteri postanu sve vie
slini u pogledu snage dosadanjim "velikim" kompjuterima. Na taj nain
rukovodilac, nezavisno od nivoa gdje se nalazi, moe konsultovati svoj kompjuter
na stolu za rjeavenje vrlo vanih poslovnih problema.
Mnoge upravljake funkcije e izvravati ekspertni sistemi. Pravi rukovodioci e se
nauiti kako da sarauju sa vjetakim rukovodiocem, te e vie vremena i energije
posvetiti problemima koji se rjee javljaju i koji su specifiniji ili neodreeniji.

44

Ekspertni sistemi e pojednostaviti proces pripreme spoljnih i unutranjih finansijskih izvjetaja.
Finansijski ekspertni sistemi e biti prilagoeni specifinim granama privrede tako da e
finansijskim rukovodiocima pomoi u pripremi internih i eksternih finansijskih izvjetaja.
Podruje knjigovodstva, koje je meu prvima iskoristilo aplikacije ekspertnih sistema, bie
kontrola. Planiranje kontrole, proces analize rizika, bie u velikoj mjeri potpomognuto
vjetakom inteligencijom. Ekspertni sistem e poboljati kolovanje kontrolora, jer e se u
odnosu na njih testirati ocjene poetnika. Izbor i primjena kontrolnih procedura bie
pomognuti prilikom uzimanja uzoraka, provjere stvarnosti i potvrde podataka. Takoe e
detalji, koji se odnose na opteprihvaene standarde kontrole, biti dostupni za savjet u
sloenim sluajevima izvjetaja.
Neki ekspertni sistemi e postati "kompjuterizovani predradnici" u industriji. To e biti sistemi za
upravljanje zalihama koji e moi kreirati i mijenjati proizvodne planove. Na taj nain u
preduzeu e se smanjiti zalihe i poveati produktivnost. Za rukovodioce i strunjake u
prodaji ekspertni sistem e pruati pomo u analizi rizika kod potencijalnih kupaca.

45

Vrlo je znaajno prisustvo aplikacija u domenu posuivanja i ulaganja finansijskih
sredstava preduzea. Postojae interne veze izmeu ekspertnih sistema i
postojee EOP-a. Ekspertni sistemi e redovno dopunjavati tradicionalne metode
kolovanja u obrazovnim programima. Pored toga, ovi sistemi e biti na
raspolaganju za operativno planiranje i kontrolu odnosno tamo gdje je analiza rizika
dio odluivanja.
Ako pogledamo jo dalje u budunost, perspektiva ekspertnih sistema je meusobna
povezanost analogna dananjoj ve tradicionalnoj povezanosti personalnih
kompjutera uz pomo lokalnih mrea. Povezanost nekoliko ekspertnih sistema u
jedan sistem, koji je relevantan za niz srodnih podruja odluivanja,
eksponencijalno e poveati vrijednost ekspertnih sistema. Ogromni pomaci
oekuju se u razvoju hardvera i softvera za mnoga podruja strunosti.

46

Pravci razvoja su:
Primjena novih tehnologija.
Ekspertni sistemi namjenjeni za konsultaciju korisnika u najrazliitijim oblastima
primjene.
Sistemi isporuke znanja (knowledge delivery systems) - nisu bazirani na lancu
zakljuivanja sa velikim brojem pravila. Zakljuivanje je u jednom koraku jer se
za svaku premisu vezuje odgovarajui zakljuak, te se brzim pretraivanjem i
uporeivanjem zadate premise sa postojecim u bazi znanja dolazi do
odgovarajueg zakljuka.

47

05 Razvoj Ekspertnih Sistema

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

05 Razvoj Ekspertnih Sistema

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Prof.

You might also like