Plani Regjional i Trashgimis

2012-2015
Pej, Klin, Dean, Istog, Junik dhe Gjakov
PROM
OTION OF CULTURAL DIVERSITY & TOURISM
P
R
O
M
O
VIM
I I DIVERSITETIT KULTUROR DHE TURIZM
IT
P
R
O
M
O
C
IJA
K
U
LTURNE RAZNOLIKOSTI I TURIZMA
Bashksit,
Vendet, Rrfimet
dhe peizazhet
JP - EU/CoE Support to the
Promotion of Cultural Diversity (PCDK)
Funded
by the European Union
Implemented
by the Council of Europe
COUNCIL
OF EUROPE
EUROPEAN UNION CONSEIL
DE LEUROPE
2
3
Plani Regjional i Trashgimis
pr Kosovn* Perndimore
Pej, Klin, Dean, Istog, Junik dhe Gjakov
SHTATOR 2012
2012-2015
* Ky shnim sht pa paragjykim t qndrimeve mbi statusin dhe sht n prputhje me Rezolutn
1244 t KS t OKB-s dhe Opinionin e GJND-s pr Deklaratn e Pavarsis s Kosovs.
Ky dokument sht prodhuar brenda kornizs s projektit t prbashkt BE/KE - Prkrahja pr
Promovimin e Diversitetit Kulturor n Kosov. Prmbajtja nuk reekton domosdoshmrisht
qndrimin zyrtar t Bashkimit Evropian dhe/apo t Kshillit t Evrops.
4
Parathnie
Trashgimia sht gjithkund prreth nesh, duke e formsuar historin dhe themelet e jets
bashkkohore. Nuk jan vetm monumentet dhe artifaktet e dukshme ato q e prbjn
trashgimin kulturore t ndonj komuniteti, por jan edhe mnyrat e jetess, traditat,
peizazhet, karakteristikat natyrore, speciet, kngt, vallet, legjendat, artizanatet, lojrat dhe
mnyrat e argtimit, t cilat i japin komunitetit logjik dhe kuptim. Trashgimia sht ngusht
e lidhur me njerzit dhe vendin, dhe sht detyr e Planit pr trashgimi q t inkura-
joj imagjinatn e komuniteteve dhe t ndikoj mbi mnyrn se si ata e perceptojn dhe e
shfrytzojn at trashgimi.
Ngjashm me parimet e zhvillimit t qndrueshm, trashgimia duhet t jet pjes e strat-
egjive t prgjithshme pr shtjet m t gjera t zhvillimit t integruar si n nivelin lokal,
ashtu edhe n at institucional. Qllimi i projektit t prbashkt t Bashkimit Evropian dhe
Kshillit t Evrops pr mbshtetjen e Promovimit t Diversitetit Kulturor n Kosov (PDKK)
ka qen angazhimi m i drejtprdrejt i komuniteteve lokale pr trashgimin e tyre, prmes
mbshtetjes s krijimit t politikave, t bazuar n standardet e dakorduara, dhe ofrimit t
asistencs pr zbatimin e tyre prmes nj varg instrumentesh dhe projektesh.
Prmes Planit t trashgimis ndrlidhen mnyra t ndryshme se si trashgimia prek pjes
t ndryshme t jetes son dhe i shndrron ato n nj strategji funksionale pr t ardhmen.
Sikurse q trashgimia i takon t gjithve, ashtu edhe Plani pr trashgimi sht bazuar n
nj proces me pjesmarrje intensive, i cili i inkurajon aktert vendor t marrin role sa m
t rndsishme pr mirmbajtjen e trashgimis s komuniteteve t veta dhe t planikimit
t s ardhmes. Plani bn ftes pr veprime t bashkrenduara mes t gjitha palve prmes
aktivizimit t grupeve lokale, palve me interes dhe komuniteteve pr tu angazhuar drejt-
prdrejt n trashgimi, dhe pr ti prdorur mjetet teknike qofshin ato shoqrore, ashtu edhe
ekonomike pr t siguruar mbrojtjen e saj. Qllim tjetr i Planit nuk sht vetm bartja e
trashgimis tek gjeneratat e ardhshme, por edhe e mjeteve me an t s cilave do t mund t
vazhdohet mbrojtja dhe mirmbajtja e tyre.
Prmes Planit t trashgimis pr Kosovn perndimore eksplorohen mnyrat pr t
ndrmjetsuar mes nivelit lokal dhe atij global. Ky sht nj proces i bazuar n komunitet, q
promovon prdorimin e prgjegjshm t burimeve lokale dhe menaxhimin e tyre nga brenda.
Duke qen shembull n Kosov, ai hap rrug pr veprime t bashkrenduara n kmbimin e
prvojave dhe mbledhjen e energjive dhe burimeve. N kt mnyr, hartimi i ktij dokumenti
ka qen shum domethns pr inkurajimin e pjesmarrjes s gjer n rajon. Shpresoj se ky
dokument do t jet precedent dhe nxitje brenda Kosovs pr krijimin e nj Plani t trashgi-
mis pr mbar Kosovn si dokument-strategji q do t udhhiqej sipas parimit nga posht
lart, por me inkurajimin dhe miratimin e t gjitha institucioneve dhe autoriteteve relevante.
Robert Palmer
Drejtor pr qeverisje demokratike, kultur dhe diversitet
Kshilli i Evrops
Strasburg
5
Shijoje jetn!
T gjith ne q kemi vizituar panairin e punimeve artizanale n qendr t Pejs apo arshin
e Madhe t Gjakovs dhe q jemi mrekulluar nga njohurit autentike t zanatlinjve, si dhe nga
oferta e gjer e ushqimeve tradicionale dhe e ajrave t malit, nuk kemi nevoj pr ligjrata
mbi trashgimin kulturore dhe natyrore sepse ne e kemi prjetuar at n dritn e saj m t
mir: e br nga njerzit dhe pr njerzit! Por fakti se organizohen panaire t tilla, nuk sht
vetm shtje e tradits. Ky ishte gjithashtu rezultat konkret i nj programi t prbashkt t
prkrahjes pr Promovimin e Diversitetit Kulturor n Kosov (PDKK), i cili kryesisht u nancua
prmes Instrumentit pr Paraaderim t Bashkimit Evropian dhe u implementua nga Kshilli i
Evrops. Organizimet e qershorit 2012 n Pej dhe Gjakov kan qen pjes e ktij programi
dhe kur njeriu harton parathnien pr Planin e trashgimis pr regjionin e Kosovs perndi-
more, fjalt pr trashgimin natyrore dhe trashgimin jomateriale n Kosovn perndimore
menjher marrin ngjyrat, format e madje edhe shijet e ... bimve aromatike.
Kjo sht arsyeja pse planet e tilla ideohen, hartohen, diskutohen dhe botohen pra, pr
ti sjell n jet dhe pr ti prjetuar ngjyrat dhe shijet. Apo thn n mnyr edhe m ambi-
cioze pr t injektuar disa praktika t reja, tanim t harruara q moti, apo pr t rizbuluar
disa vlera t vjetra, t sapoharruara dhe pr ti futur ato n jetn e prditshme t njerzve. Ju
mund ta quani kt diversitet shumkulturor, zhvillim t qndrueshm apo cilsi m e mir e
jets; por shtja sht se qytetart gjithmon prtojn nga jetsimi i ideve t mira. Ky plan
sht ideuar me qllim q t bhet nj dokument udhzues pr tju mundsuar komuniteteve
lokale ta shfrytzojn trashgimin natyrore dhe kulturore pr zhvillimin lokal dhe pr tua
prmirsuar cilsin e jets s tyre. Duke vepruar kshtu, vetdijsimi pr trashgimin
ton, duke prfshir trashgimin jomateriale, bhet shum, shum material; llon t krijoj
njohuri t reja, vende t reja pune, mundsi t reja biznesi dhe mbi t gjitha krijohen ide t
reja n mesin e brezave t ri.
Nse ekziston nj vend ku tradita sht e vjetr me shekuj, por sht edhe e re me vite,
ather ai vend do t ishte vendi ku n njrin prej shesheve t tij sht ngritur NEWBORN-i.
Un sinqerisht besoj se ky Plan i trashgimis do ti inkurajoj t gjitha palt me interes t
dshmojn se mund t gjejn mbshtetje n t kaluarn e trashguar dhe se jan shum
mir t orientuar kah e ardhmja. Duke kuptuar kt, ata t gjith do t marrin pjes n proces
q nuk sht vetm nj pilot projekt tjetr, por sht nj proces q mund t shrbej si
frymzim pr uturime t tjera prgjat territoreve t vshtira t krizs son moderne. Pra,
kjo sht arsyeja e ekzistimit t planeve dhe miqve.
Samuel bogar
Udhheqs i Zyrs s BE-s dhe
Prfaqsues Special i Bashkimit Evropian n Kosov
Hyrje
Ne tentojm t krijojm bashksit, ku trashgimia kulturore dhe natyrore, si dhe diver-
siteti i kulturave pranohet si thelbsor n zhvillimin e kushteve pr lehtsimin e kohezionit
social dhe zhvillimin ekonomik. Prfshirja e mirllt e bashksive n praktikat e tyre t
jets s prditshme, ku ata jan pjesmarrs aktiv n proceset e vendimarrjes pr zhvil-
limin ekonomik dhe shoqror, sht jetike n ofrimin e ndihmess drejt qasjes ndaj shtjeve
komplekse q ndrlidhen me t jetuarit e prbashkt. Prmes dialogut ndrkulturor, ne kemi
mundsin t krijojm mirkuptimin e nevojshm t ndrsjell pr tu ndrlidhur me njri-
tjetrin dhe pr t riprkuzuar marrdhniet tona. Ekzistenca jon sot dhe perspektivat tona t
ardhshme shpesh ndikohen nga e kaluara jon dhe nga ajo ka trashgojm nga e kaluara.
Trashgimia thjesht mund t prshkruhet si pasuri dhe resurse kulturore e natyrore, t cilat
qytetrimet i trashgojn nga e kaluara n nivel lokal trashgimia sht nj ndrthurje e
bashksive, vendeve, rrmeve dhe peisazheve. Mnyra se si ne personalisht e perceptojm
trashgimin kryesisht varet nga mosha jon - fmijt kan tendenca ta ndrlidhin trashgim-
in me do gj q sht e vjetr apo historike, t rriturit e ndrlidhin trashgimin me iden-
titetin, ndrsa m t vjetrit kan tendenca ta ndrlidhin trashgimin me t kaluarn dhe
me humbjen e vlerave. Por n prgjithsi, popullata e t gjitha moshave pranojn rndsin
e trashgimis n nivel t caktuar.
T kuptuarit e rndsis s trashgimis jo gjithmon sht edhe vlersim dhe t kuptuar
i trashgimis. Trashgimia po ashtu ka kaluar npr shkatrrime; nganjher edhe me
vetdije, pr arsye t ndrlikuara, apo pa vetdije, duke u ln n mshir t shkatrrimit,
dezintegrimit dhe zhdukjes. Pranimi i vlers s trashgimis s ndryshme, respektimi dhe
vendosja e saj n vendin e merituar n histori, sht proces sdues por edhe emocional, nse
menaxhohet n mnyr t prgjegjshme.
Plani i trashgimis pr Kosovn perndimore sht nj produkt i nisms regjionale t
komunitetit, t komponents pr Zhvillimin lokal ekonomik t projektit t prbashkt t BE/
KE- Prkrahja pr Promovimin e Diversitetit Kulturor n Kosov (PDKK). Prmes ktij Plani
tentohet identikimi i strategjive m t prshtatshme pr avancimin e objektivave n kuadr
t zhvillimit t komponentit t turizmit t qndrueshm t trashgimis brenda strategjis s
prgjithshme t turizmit pr regjion.
Komponenta e Zhvillimit Ekonomik Lokal (ZhEL) i projektit PDKK sht frymzuar dhe
sht ngusht i ndrlidhur me Pilot Projektin pr Zhvillimin Lokal (PPZhL) t Programit
regjional t Kshillit t Evrops pr trashgimin kulturore dhe natyrore n Evropn Juglin-
dore. Prderisa projekti PDKK ka qen m shum i prqendruar n turizmin e trashgimis,
prmes tij gjithmon sht tentuar t ruhen lidhjet me programin regjional me qllim t
plotsimit t prpjekjeve t bra n vendet e rajonit.
Hartimi i Planit pr trashgimin si ide sht ndikuar nga shembulli i suksesshm i mod-
elit t Kshillit pr Trashgimin e Irlands, ku ekspertt e Kshillit pr Trashgimi t Irlands
kan ndihmuar n formsimin e Planit pr trashgimi t Kosovs Perndimore si dhe kan
mbshtetur ngritjen e kapaciteteve t grupeve vendore t interesit n Kosovn Perndimore.
Plani pr trashgimin ka dal si rekomandim kryesor nga studimi i zibilitetit, i prfunduar
n llim t vitit 2011, q ishte vazhdimsi e procesit t grumbullimit t t dhnave, i cili u pr-
6
fundua n vitin 2010. Plani paraqet nj vazhdimsi racionale dhe bashkrendim t veprimeve
paraprake n fushn e trashgimis, t nxitura prmes studimit t zibilitetit.
Gjat studimit t zibilitetit sht prdorur nj qasje sistematike dhe e strukturuar, duke
prfshir edhe procesin e vlersimit t t dhnave, i cili sht analizuar n mnyr siste-
matike, duke u bazuar n prparsit, dobsit, mundsit dhe rreziqet vendore lidhur me
zhvillimin e turizmit t qndrueshm t trashgimis n zon. Pilot veprimet q u ndrmorn
njkohsisht n gjasht komuna t regjionit kan dhn kontribut domethns n zhvillimin
e planit.
Rezultat i analizs s skenarve t mundshme n kuadr t strategjis ka qen miratimi i
qasjes s sektorve t integruar, q prfshin integrimin e zhvillimit t turizmit t trashgi-
mis prmes zhvillimit t sektorit t prgjithshm t turizmit n regjion.
Strategjia prqendrohet n vetdijesim, arsim, trajnime dhe n veprime t sugjeruara lidhur
me trashgimin kulturore dhe natyrore, si dhe trajtohen shtje praktike q prfshijn ruajtjen
e lokaliteteve, restaurimin, shnjzimin, informata pr trashgimin dhe shtjet e siguris s
lokalitetit t trashgimis. E gjith kjo bhet prmes partneritetit t lehtsuar dhe procesit t
bashkpunimit, ku prfshihen t gjitha grupet e interesit nga niveli qendror, komunal, i bash-
ksis, nga sektori i trashgimis dhe i turizimit, si dhe aktert e tjer nga regjioni.
Plani i trashgimis prbhet prej shtat pjesve: theksimi i thelbit t trashgimis q
sht n zemrn e jets n bashksi; dhnia e prshkrimit t shkurtr t trashgimis s
Kosovs perndimore; paraqitja e ides pr trashgimi dhe pr planin e trashgimis, dhe
prshkrimi se si kjo trashgimi sht zhvilluar. Po ashtu, Plani pasqyron ndryshimin e qn-
drimeve dhe qasjeve t palve vendore me interes gjat procesit, si dhe thekson konsideratn
strategjike n proceset zhvillimore. Dhe n fund, prcakton objektivat dhe veprimet e ndrlid-
hura e t arritshme, me nj plan t qart pr mnyrn e zbatimit t planit.
Projekti i PDKK-s tenton t theksoj lidhjen organike mes trashgimis dhe diversitetit, e
cila manifestohet prmes minimizimit t ndarjes mes trashgimis s prekshme dhe t pa-
prekshme (jomateriale) kulturore dhe natyrore prmes nj qasje trsore, pjesmarrse dhe t
integruar, ku t gjitha bashksive u dgjohet zri dhe kan vendin e tyre. Kjo sht thelbsore
pr prfshirjen sociale dhe pr zhvillimin e qndrueshm ekonomik.
N kuadr t projekti PDKK, ne mendojm se Plani i trashgimis do t mund t kishte
ndikim t konsiderueshm n zhvillimin lokal t Kosovs perndimore dhe do t mund t
paraqiste shembull pozitiv pr regjionet e tjera t Kosovs, si dhe pr pjesmarrsit e Pilot
Projektit pr Zhvillimi Lokal t programit regjional.
7
Hakan Shearer Demir
Udhheqs i ekipit t PDKK-s
Terry ORegan
Ekspert nga Kshilli i Evrops
Falnderimet
Dshirojm ti shprehim falnderimet tona t gjitha palve q kan
marr pjes aktive n hartimin e ktij Plani, n veanti:
Pjestart e bashksive t gjasht komunave
Vullnetart e bashksis
OJQ-t: 'Arteza', 'Podguri', 'Ballkan Promotion', ' Zana',
Marimangat e Pejs', 'Intersos', 'CHWB', ''7 Shtatori'
Grupet punuese komunale t Pejs, Klins, Deanit, Istogut,
Junikut dhe Gjakovs
Qendrn pr Trashgimin Kulturore (QTK) n Pej
Qendrn pr Trashgimin Kulturore (QTK) n Gjakov
Antart e Grupit punues regjional
Kryetart e komuns s Pejs, Klins, Deanit, Istogut, Junikut
dhe Gjakovs
Ministrin e Kulturs, Rinis dhe Sportit Pikn kontaktuese t
Pilot Projektit pr Zhvillim Lokal
Ekipit t ekspertve q ka kontribuar n hartimin e planit gjat fazave
t ndryshme:
Julija Trichkovska, experte e lart e PDKK-s n fushn e
trashgimis kulturore
Terry ORegan, Irland, ekspert i KE-s
Liam Scott, Kshilli pr Trashgimi i Irlands
Bob Charmbury konsulent i pavarur pr zhvillim ekonomik
Zek eku, konsulent i pavarur pr zhvillim t turizmit
Burbuqe Deva, prfaqsuese e MKRS
Valmira Gashi, eksperte nga MMPH
Arsim Mulhaxha, QTK Pej
Vergina Dyla, QTK Gjakov
Jeton Aliu Ministria e Tregtis dhe Industris sektori i
turizmit.
Organizatat partnere q kan prkrahur procesin e ngritjes s
kapaciteteve
Kshilli pr Trashgimi i Irlands, Irland;
Parku Regjional Natyror i Vosges du Nord, Franc
Ekipit t Zhvillimit Lokal Ekonomik, PDKK
Harmonije Radoniqi
Nermin Kastrati
8
Lista e shkurtesave
BIOFOR-IQC Kontrat e prhershme e cilsis pr biodiversitet dhe pylltari
QTK Qendrat pr Trashgimi Kulturore
LTK Ligji pr Trashgimin Kulturore
CHwB Trashgimia Kulturore pa Ku
KE Kshilli i Evrops
SKIR Studimet Krahasimore pr Integrimin Regjional
OShC Organizat e Shoqris Civile
PE Partneritet Evropian
PVPE Plan i Veprimit pr Partneritet Evropian
GPM Grup Prgjegjs Mjedisor
EU Bashkim Evropian
Programi BE
CARDS
Asistenc e Komunitetit t Bashkimit Evropian pr Rindrtim,
Zhvillim dhe Stabilizim
BPV Bruto Prodhim Vendor
GIZ Deutsche Gesellschaft fr Internationale Zusammenarbeit
PPZhL Pilot Projekti pr Zhvillim Lokal
LPH Ligji pr Planikimin Hapsinor
MBZhR Ministria e Bujqsis dhe Zhvillimit Rural
MKRS Ministria e Kulturs, Rinis dhe Sportit
MAShT Ministria e Arsimit, Shkencs dhe Teknologjis
MMPH Ministria e Mjedisit dhe Planikimit Hapsinor
MAPL Ministria e Administrimit t Pushtetit Lokal
MTI Ministria e Tregtis dhe Industris (Departamenti i turizmit)
MTT Ministria e Transportit dhe Telekomunikacionit
OJQ Organizat Joqeveritare
PDKK Promovimi i Diversitetit Kulturor n Kosov
GPR Grup Punues Regjional
KOS Kisha Ortodokse Srbe
UNESCO Organizat e Kombeve t Bashkuara pr Arsim, Shkenc dhe Kultur
USAID Agjencia e Shteteve t Bashkuara pr Zhvillim Ndrkombtar
9
4
Plani i trashgimis shnjon rrugn pr rilidhje, ribashkim
dhe pajtim mes njerzve, toks s tyre dhe trashgimis.
Plani arrin deri te diaspora e gjer e do komune me qllim t
hartimit t rrfimit t prbashkt t urtsis, t kuptuarit dhe
t prparimit, duke ua dhn kshtu t gjith qytetarve nj
proces dinamik pr prhapjen e ktij rrfimi me fqinjt dhe
mysafirt e tyre.
Hani i Haraqis, Gjakov
5
1.1 Trashgimia
Trashgimia sht do gj q kemi trashguar nga e kaluara, duke prfshir monumentet,
objektet arkeologjike dhe objektet tjera t trashgimis, trashgimin arkitektural, orn, fau-
nn, habitatet e kafshve t egra, peizazhet, gjeologjin, kopshtet dhe parqet e trashgimis,
rrjedhat e lumenjve, gjenealogjin, folklorin, gojdhnat dhe historin e vendit.
Trashgimia sht pjes kryesore e identitetit ton dhe e ndjenjs pr vend. sht pjes e
pandashme e jets son t prditshme, nj burim i madh i punsimit, rekreacionit, shndetit,
t msuarit dhe argtimit. Vlera shoqrore e trashgimis sht e pamatshme nga aspekti i
angazhimit t bashksis, i krenaris me karakterin e dukjes s rrugve dhe t peizazheve dhe i
nevojs pr kujdes ndaj mjedisit ton.
Ekziston nj arsyetim i shndosh ekonomik n prkrahjen e trashgimis, ku turizmi i
trashgimis ka rol ky n ekonomit n zhvillim. Turizmi i trashgimis sht burim punsimi
dhe i t hyrave t qndrueshme nanciare kur prdoret si pjes e programit gjithprfshirs
zhvillimor.
Trashgimia prfshin elementet e prekshme dhe t paprekshme (jomateriale) q pasqy-
rojn kulturn dhe kreativitetin e bashksive njerzore q nga kohrat m t lashta, si dhe
diversitetin e pasur e bukurin e trashgimis natyrore.
1.2 Vlera e trashgimis
N t kaluarn trashgimia shpesh sht perceptuar gabimisht si nj prgjegjsi vetm e
qeverive dhe e akademikve. Por, ashtu si ekziston pronsia qendrore ndaj trashgimis, ash-
tu ekziston edhe pronsia nga ana e bashksis, e madje edhe pronsia personale e trashgi-
mis. Shumica e familjeve kan trashgimi t pasur familjare prmes mobileve, dekorimeve,
librave dhe dokumenteve, prrallave, kngve, historis dhe madje edhe veshjeve q jan
bartur brez pas brezi. Trashgimia sht element baz i programeve arsimore n mbar botn.
Andaj, ajo njihet nga t gjitha nivelet e shoqris si nj gj me vler q jo gjithmon mund t
matet nga aspekti monetar.
Pjesa 1
Trashgimia n thelb t
jets n bashksi
6
Pronsia komplekse dhe dimensionet e vlers s trashgimis mund t shpjegojn se pse
e njjta aq shpesh krcnohet. Vlerat e saj simbolike mund t rezultojn n shkatrrim t ql-
limshm gjat luftrave apo gjendjeve t koniktit. Mungesa e perceptuar e vlers monetare
t saj, mund t rezultoj n shkatrrimin e saj pr shkak t keqinformimit apo n vetrrnim,
posarisht kur rndsia e saj nuk sht njohur, hulumtuar, identikuar dhe mbrojtur zyrtarisht
nga ndrhyrjet e ndryshme dhe nga dmtimi prej kushteve atmosferike. Vetdijesimi pr kto
krcnime ndaj trashgimis duhet t prfshihet n do strategji q ka pr qllim vendos-
jen e trashgimis n thelb t sistemit t vlerave t t gjitha shoqrive. Reagimi ndaj ktyre
krcnimeve dhe realizimi i vlers maksimale t trashgimis pr t gjith
qytetart krkon nancim t duhur dhe qasje t nduarnduarshme pr gjetjen dhe
arsyetimin e fondeve t nevojshme.
Rrjedhimisht, sht nj fatmirsi q n mbar botn sot trashgimia e
prbashkt ka vler t rndsishme ekonomike n nivel qendror, komunal dhe
t bashksis si nj atraksion pr turist dhe, gjithnj e m shum, edhe pr in-
vestitor. Shumica e shteteve, n mos t gjitha, kan vendet e tyre t trashgi-
mis t rndsis botrore, por zakonisht kto vende jan t pakta n numr
dhe prderisa rndsia e tyre garanton ardhjen e turistve, ato zakonisht kan
kuzime t natyrs s kapaciteteve, dhe ato si t vetme rrall ofrojn bazn
pr nj sektor t qndrueshm dhe t realizueshm t turizmit t trashgimis.
Andaj, t gjitha bashksit prparimtare dhe t prgjegjshme kan stimulim t
fort pr tu angazhuar n mnyr proaktive dhe kreative n kuadr t trashgi-
mis s tyre m t gjer.
Ndrmarrja e veprimeve n fushn e trashgimis prfshin identikimin e
vlers s saj shoqrore, kulturore dhe ekonomike. Prmes pes hapave baz,
bashksit:
Mund t identikojn dhe regjistrojn trashgimin e tyre;
Mund t garantojn q ajo t ruhet;
Mund ta integrojn n kulturn e sotme t jetess;
Mund tia caktojn nj shfrytzim t qndrueshm, aty ku sht e mundur;
Mund t respektojn dhe pranojn prgjegjsin q ta bartin trashgimin e tyre t padm-
tuar tek brezat e ardhshm.
Kjo krkon nj qasje strategjike dhe t strukturuar n nivel qendror, regjional, komunal dhe
t bashksis, dhe sht m e suksesshme dhe e qndrueshme kur bazohet n bashksit
vendore, t cilat e ndajn trashgimin e tyre t vlefshme me vizitort, dhe nuk e shfrytzojn
at vetm n baza komerciale, duke eksploatuar burimin e trashgimis kulturore si nj burim
t produktit turistik.
Qasja e Planit t trashgimis paraqet nj korniz strategjike sa praktike, aq edhe t qn-
drueshme, pr lehtsimin dhe bashkrendimin e pes veprimeve kye, t identikuara m lart,
me qllim t realizimit t vlers s plot t trashgimis s prbashkt pr shoqrin.

1.3 ka sht Plani i trashgimis?
Plani i trashgimis sht strategji pr identikimin, mbrojtjen, ruajtjen, prmirsimin, inter-
pretimin dhe menaxhimin e qndrueshm t trashgimis, i cili zbatohet n nivel qendror,
regjional dhe komunal. Ky Plan paraqet nj plan veprimi t pajtuar dhe real, i cili i referohet
mekanizmave t ofrimit dhe krkesave buxhetore. N nivele t ndryshme, mund t ndrmer-
ren veprime nga nj grup apo organ ose nga nj numr grupesh n partneritet. N nivel t
regjionit, plani i trashgimis mund ta merr formn e nj plani strategjik regjional, i cili prcillet
nga nj numr planesh komunale. Cilado q t jet shkalla e planit, aty duhet t identikohen
Pjesa 1: Trashgimia n thelb t jets n bashksi
MUZEU ETNOGRAFIK,
KOMUNA E GJAKOVS
Ekspozita e Muzeut
etnograk sht hapur n
njrin prej objekteve m
karakteristike tradicionale
n Gjakov, t ndrtuar n
vitin 1810. Si nj monument
i ruajtur mir, me nj kolek-
sion t pasur t artifakteve,
sht nj destinacion atrak-
tiv pr turist.
Ka nevoj pr materiale
t duhura promovuese pr
ekspozitn, si dhe pr vet
monumentin.
7
prioritetet pr veprimet e t gjitha palve me interes pr nj periudh trevjeare, si dhe duhet t
prfshihet mekanizmi pr shqyrtim e vlersim.
Plani i trashgimis paraqet mundsin e identikimit t shtjeve dhe nevojave t trashgi-
mis n nivel qendror, regjional dhe komunal, si dhe t trajtimit t tyre n nivelin lokal. Plani
ka pr qllim stimulimin e veprimeve t t gjith akterve kryesor t prfshir n fushn e
trashgimis, si dhe t ngrit vetdijen pr at trashgimi dhe vlern e potencialin e saj. Andaj,
ky Plan sht edhe dokument strategjik pr at se ka dshirojn t arrijn qytetart lidhur me
menaxhimin dhe ruajtjen e trashgimis gjat tri viteve t ardhshme, e njkohsisht sht nj
list veprimesh q duhet t ndrmerren pr arritjen e qllimeve dhe objektivave strategjike.
1.4 Pse t kemi nj Plan trashgimie?
Ruajtja dhe menaxhimi i trashgimis sht prgjegjsi jo vetm e pushtetit qendror dhe
komunave, por edhe e t gjithve brenda komunitetit. Shpesh m s miri funksionon kur bhet
n partneritet, duke prfshir t gjitha grupet dhe individt e interesuar. Plani i trashgimis
sht mnyr e efektshme pr arritjen e konsensusit pr mnyrn m t mir t ruajtjes dhe
t menaxhimit t trashgimis n mnyr bashkpunuese prmes fokusimit n nj vistr
energjish dhe nismash t prbashkta pr t mirn e asaj trashgimie dhe t bashksive pjes-
marrse. Ky sht nj mekanizm bashkrendues q jep kontekstin strategjik t veprimeve t
prbashkta, pr t siguruar dhnien e prparsive m t mdha pr trashgimin n fjal.
Prpjekjet dhe nismat e grupeve lokale dhe t autoriteteve qendrore mund t gjejn kontekst
m t gjer prbrenda Planit t trashgimis dhe t lehtsojn arritjen e marrveshjes rreth
identikimit t prioriteteve pr shprndarjen e fondeve n dispozicion pr ruajtjen dhe promovi-
min e trashgimis.
1.5 Pr k sht i parapar Plani i trashgimis?
Plani i trashgimis sht i parapar pr njerz, pr t gjitha agjencit dhe grupet relevante
t regjionit, si dhe pr komunat. Ky plan bazohet n parimin e ndarjes s prgjegjsis pr
trashgimin dhe t pronsis ndaj saj.
1.6 Cili sht qllimi i Planit t trashgimis?
Prmes Planit t trashgimis tentohet t sigurohen benite pr bashksin e atij vendi prmes
vetdijsimit, vlersimit, shfrytzimit t saj t qndrueshm, qoft ekonomik apo t natyrs
tjetr t trashgimis s saj t pasur kulturore dhe natyrore. Plani po ashtu mund t prdoret
pr t tuar prkrahjen e akterve ky dhe pr farkimin e partneriteteve t reja n ruajtjen,
vetdijsimin dhe paraqitjen e trashgimis. Prmes Planit u mundsohet akterve t ndry-
shm q t prfshihen n diskursin e rndsis s trashgimis n kuptim t vlerave t saj
globale, kulturore, arsimore, akademike, ekonomike, rekreative, estetike dhe personale, prve
vlerave t veta t brendshme q i ka. Plani po ashtu njeh vlern e kmbimit t informatave dhe
t prgjegjsis lidhur me trashgimin.
Plani i trashgimis bazohet n qasje t integruar ndaj identikimit, mbrojtjes, ruajtjes,
menaxhimit dhe prezantimit t pasurive t trashgimis. N kt vazhd, prmes Planit duhet
t tentohet prfshirja e aspekteve t ndryshme t asaj trashgimie, duke e shikuar mjedisin
historik, natyror, kulturor, shoqror dhe ekonomik si trsi, e jo duke i trajtuar ato ve e ve. Ky
sht koncepti i ri i trashgimis.
1.7 Si sht i mishruar koncepti i trashgimis n Planin e trashgimis?
Plani i trashgimis shtnj mundsi pr ta njohur dhe pranuar prezencn e trashgimis pr-
reth nesh, e jo ta konsiderojm at si diqka q vizitohet vetm gjat pushimeve apo fundjavave.
8
N paraqitjen e nj koncepti t till, Plani pr trashgimi duhet t trajtoj mjedisin si trsi, e jo
vetm t tentoj mbrojtjen e trashgimis m t mir apo m t dukshme.
Legjislacioni, nancimi dhe prpjekjet administrative t sotme kan pasur tendenca t
prqendrohen n mbrojtjen vetm t aspekteve dhe shembujve m t rndsishm dhe
domethns t trashgimis. Derisa rndsia e ktyre lokaliteteve, strukturave dhe llojeve e ar-
syeton mbrojtjen e tyre t kujdesshme, Plani pr trashgimi gjithashtu njeh trashgimin edhe
jasht ktyre zonave t prcaktuara. N Plan prfshihet ndikimi i t kaluars dhe i njerzve t
saj n do aspekt t peisazhit, i dukshm pr nga pamja dhe morfologjia e saj. Shpesh kemi
t bjm me nj pjes peisazh t pacaktuar apo t rndomt q ofron kontekst pr lokalitete
dhe struktura t rndsishme dhe t prcaktuara, si nga aspekti i hapsirs, ashtu edhe i
domethnies q ato kan, dhe n kt mnyr mundsojn q ato t kuptohen m plotsisht.
Nj koncept i till i trashgimis sht m i afrt me parimet e zhvillimit t qndrueshm, dhe
prfaqson nj kuptueshmri t gjer t trashgimis, duke e br at m relevante pr jetn
ton moderne. Po ashtu, ky koncept mundson nj kuptueshmri m koherente t mjedisit, t
ndrveprimit mes aspekteve t ndryshme t trashgimis dhe nj pjesmarrje m t madhe t
qytetarve n debatin lidhur me at se ka sht e rndsishme, ka duhet t mbrohet dhe si
duhet paraqitur para vizitorve lokal, m gjer nga shteti dhe vizitort e huaj. Nj qasje e till
trsore ngrthen n vete nj vistr m t gjer t vlerave pr ti futur n debat.
1.8 ka prmban Plani i trashgimis?
Prmes Planit t trashgimis shqyrtohen veprimet, t cilat mund t jen ndrmarr dhe
prcaktohet lista e veprimeve t ardhshme, q pritet t ndrmerren nga nj numr entitetesh
gjat periudhs s ardhshme trevjeare t prfshir n plan. Aty prfshihet nj list e objekti-
vave t gjra strategjike, t cilat do t arrihen me ndihmn e atyre veprimeve. Pr aq sa sht
e mundur, n Plan prcaktohet se kush do t kryej cilin veprim dhe afati i parapar pr do
veprim. N Plan mund t prcaktohen edhe burimet e nancimit, por mund t mos prcaktohet
kostoja pr do veprim t propozuar.
Plani i trashgimis nuk prfshin domosdo veprimet q jan specike pr objektin apo
vendin a pr stabilizimin e monumentit t caktuar. N prgjithsi, Plani pr trashgimin prm-
ban veprimet q pasqyrojn prioritetet e identikuara lidhur me grumbullimin e t dhnave,
vetdijesimin, promovimin e praktikave m t mira dhe prezantimin e tyre.
Pjesa 1: Trashgimia n thelb t jets n bashksi
Bajrakli xhamia, Pej
9
1.9 Trashgimia e qndrueshme
Aspektet ekonomike t trashgimis jan shpat me dy tehe. Mbrojtja, restaurimi dhe
menaxhimi i trashgimis sht nj proces i shtrenjt, dhe t pakta jan qeverit n bot q
kan resurse t nancojn nj pun kaq t rndsishme, prve nse nancimi nga qendra
ndihmohet edhe me t hyrat e tuara prmes vet trashgimis. Nga aspekti ndrkombtar,
turizmi i trashgimis sht br mekanizm vital pr gjenerimin e t hyrave aq t nevojshme
t drejtprdrejta dhe, q sht m e rndsishme, t trthorta, pr prkrahjen e sektorit t
trashgimis.
Ekziston nj treg i qndrueshm dhe i dshmuar i turizmit pr produktet e trashgimis
t paraqitura profesionalisht dhe t menaxhuara n mnyr t qndrueshme. N vendet n
zhvillim, turizmi n shum raste krijon mbi 20% t BPV-s s vendit, dhe sht burimi kryesor i
kmbimit t huaj pr 49 vendet m s paku t zhvilluara n bot.
N Irland, vend i vogl q n disa aspekte mund t krahasohet me Kosovn, 40% e
shpenzimeve t turistve i atribuohen mjedisit historik. Rreth 2.5 milion njerz n vit i vizitojn
shtpit dhe kalat, dhe 2 milion njerz vizitojn monumentet e saj. T hyrat e krijuara prmes
turizmit t trashgimis drejtprsdrejti vijn prmes pagess pr hyrje n kto vende dhe nga
shitjet e tjera t mallrave prreth, por dobia e vrtet ekonomike del indirekt nga shpenzimet n
ushqim, akomodim dhe n shrbimet e tjera.
Duhet t theksohet se turizmi i qndrueshm - kur atraksioni turistik menaxhohet dhe mbro-
het, derisa vlera e tij realizohet n mnyr t prgjegjshme - krkon nj qasje t planikuar q
nga llimi i zhvillimit t produktit t trashgimis. Duhet t pranohet se turizmi i trashgimis
ngrit amortizimin e resursit t trashgimis dhe ngrit nivelin e mirmbajtjes dhe kujdesit t
nevojshm.
Po ashtu, sht thelbsore t ceket se sektori i ndrmarrjeve t vogla dhe t mesme t bi-
znesit ka qen shtyll mbajtse e ekonomis evropiane, dhe sht i mishruar n qasjen e ktij
Plani. Prderisa korporatat e mdha kan tendenca t shfrytzimit przgjedhs dhe intensiv
t lokaliteteve kryesore t trashgimis n dm t zhvillimit t bashksis s gjer, sektori i
NMV-ve lulzon n mjedisin e turizmit t trashgimis dhe sht m i qndrueshm n nivel
lokal.
PUNIMI TRADICIONAL I DJEPAVE, KOMUNA E GJAKOVS
Djepi sht nj nga produktet karakteristike t zdruktharve t Gjakovs.
Prodhimi i tij prbehet prej nj procesi t gjat q llon me blerjen e
lnds s par drurit t ahut dhe t bredhit q n t kaluarn jan
prer n bjeshkt e regjionit. Pas montimit dhe ngjitjes s elementeve t
drurit, djepi ngjyroset. Dekorimi prbehet prej 12 ngjyrave, ku e kuqja e
mbyllt mbizotron. Dekorimi i fundit me lule sht trashguar nga do
familje artizanale.
Zeja dhe t gjitha ritualet e ndrlidhura me kt proces jan n rrezik t
zhdukjes sepse vetm dy familje ende merren me kt zeje n Gjakov.
do jav punohen tre apo katr djepa, ndrsa blersit kryesisht vijn nga
fshatrat e regjionit t Hasit. Ka nevoj urgjente pr hartimin e planit pr
ruajtjen e ktij artizanati dhe pr gjetjen e zgjidhjeve pr kt problem;
pr shembull, kjo zeje do t mund t modikohet pr qllime t turizmit.
10
Ujvarat Mirushs, Klin
Pjesa 2
11
Trashgimia n pjesn perndimore t Kosovs nj territor i ndar administrativisht n
gjasht komuna: Pej, Gjakov, Klin, Dean, Istog dhe Junik sht dshmi e historis s
pasur dhe komplekse, si dhe e diversitetit t formave t peisazheve q kan krijuar topo-
gran specike t regjionit.
Trashgimia kulturore e qendrave kryesore ekonomike t Pejs dhe Gjakovs paraqet
zhvillim dinamik historik, i cili sht ndikuar nga lidhja mes koncepteve urbane dhe planeve
arkitektonike t qendrave orientale tregtare (qarshive) brenda Perandoris Osmane. Struk-
turat e ruajtura t qarshive n kto dy qytete hedhin drit n jetn specike t brezave t
zanatlinjve dhe t myshterinjve q vinin nga pjes t ndryshme t regjionit.
Punt e gjata dhe t efektshme t restaurimit n njrn prej arshive m t mdha os-
mane n Ballkan t asaj kohe arshia e Madhe e Gjakovs ringjallen traditat e ndrtimit
t nj numri t objekteve: nga ato fetare (Xhamia e Hadumit), n dyqane t vogla t drurit,
n objekte karakteristike pr bujtina dhe freskim (si sht Hani i Harais dhe Teqja e
Sheh Eminit), e deri te objektet e banimit (shtpia e familjes Sina, tani Muzeu Etnograk)
dhe n disa ura prgjat lumit Erenik (Ura e Terzive, Ura e Tabakve dhe Ura e Taliqit.
Edhe pse shumica e strukturave q prbjn brthamn e arshis s Pejs nuk jan ru-
ajtur, ato q kan mbijetuar dhe jan restauruar njihen si monumente historike t rndsis
s lart. Ktu prfshihen Bajrakli Xhamia, Hamami i Haxhi Beut, Shtpia e Tahir Beut (tani
Muzeu Etnograk) dhe shtpit e familjes Goska, t Zenel Beut dhe t Qamil Limanit. N
zhvillimin e jets shoqrore dhe ekonomike dhe rrjedhimisht, t karakteristikave urbane
dhe arkitektonike t Pejs n pjesn e dyt t shekullit 19-t, ka ndikuar edhe Haxhi Zeka
(qytetar i Pejs), i cili dha tokn pr ndrtimin e shkolls s par llore n qytet dhe pr
ndrtimin e njrit prej mullinjve m t mdhenj n zon.
Trashgimia e Kosovs
perndimore
12
Nj nga llojet e veanta t objekteve t trashgimis n kt zon sht
kulla. Varsisht prej mjeteve nanciare t pronarve t saj, kto kulla t
fortikuara t gurit mund t jen prej dy deri n katr kate t larta, dhe gjen-
den n vendet urbane e po ashtu edhe n ato rurale. Rregullimi i brendshm
pasqyron mnyrn e jetess s bashksis, ku roli i meshkujve t saj ka
qen dominant. N at kontekst dhoma ku vetm burrat kan mundur t rrin
(oda) sht shfrytzuar pr mbledhi lidhur me shtjet e rndsishme famil-
jare apo t bashksis, si dhe pr pritjen e mysarve. Zakonisht oda sht
hapsira m e madhe brendshme, e cila sht e dekoruar me skalitje druri,
tapiceri dhe me ornamente t tjera. Shpesh oda mund t dallohet edhe nga
jasht prmes pjesve t shkallzuara apo t punuara me gur. Kto tipare
t banimit gjenden n t gjasht komunat, por ato m t ruajturat kryesisht
gjenden n qendrat e vendbanimeve kryesore. N komunn e Deanit, kemi
kullat e Kuklecve, Osdautajve, Mazrekajve, Zymer Hims dhe t familjes
Demukaj; n Junik kemi kulln e familjes s Jah Ymerit; n Istog, t familjes
s Qerim Rugovs; n Klin kemi kulln e familjes s Mark Jakajt, si dhe ato
tanim t cekura n Gjakov e Pej.
Jeta e pasur shoqrore e popullsis, e prqendruar n arshi, por edhe
n shtpi, gjithashtu shprehet prmes festave t shumta, organizimeve
tradicionale dhe me pundore unike, t cilat vazhdojn edhe sot e ksaj dite. N kuadr
t njohjes dhe promovimit t ksaj trashgimie jomateriale (t gjall), jan identi-
kuar shum elemente karakteristike, njerz, grupe dhe individ prmes organizimeve
dhe aktiviteteve t ndryshme. Ktu prfshihen Lojrat e Rugovs nj shfaqje kjo e
shkathtsive t pjesmarrsve, si dhe punimi i plisave q sht njri prej zanateve t
MULLIRI I QEL SHABAN
BICAJT AFR FSHATIT VRELL,
KOMUNA E ISTOGUT
Mulliri i Qel Bicajt sht
pjes e kompleksit t mullirit
t Vrells. Ky sht nj mulli
treqind vjear me uj, i cili
punon edhe sot e ksaj dite.
Mulliri gjendet n kreshtn nn
burimin e Vrells dhe ka uj
gjat tr vitit.
Pr shkak t funksionimit aktiv
t mullirit, rekomandohet
hartimi i planit t rehabilitimit
dhe menaxhimit.
Manastiri i Deanit
13
pakta q kan mbetur n komunn e Pejs; tradita
familjare e tjerrjes dhe e punimit t lidhseve e
mrhamave, si dhe tradita e qethjes s deleve n
Dean; e zanatlinjve q ende punojn dhe dekorojn
djepet e drurit (si sht rasti n arshin e Madhe
t Gjakovs); festimeve tradicionale familjare n
komunn e Istogut pr shnimin e fundit t stins
s korrje-shirjeve n tetor; punimit t veshjeve
tradicionale t grave n komunn e Klins dhe e
garave shum t popullarizuara t kuajve q jan
mbajtur n Junik.
Dy komplekset e famshme t manastireve, Pa-
triarkana e Pejs dhe Manastiri i Deanit, gjithashtu
luajn role t rndsishme n historin e regjionit.
Ato prfaqsojn periudhn e gjat t pranis s
Kishs Ortodokse Serbe dhe rndsin e saj n
ruajtjen e fes ortodokse gjat kohrave turbulente
t Perandoris Osmane. Vlerat artistike t arkitek-
turs dhe ikonat e shekujve 13-19, pasqyrojn t
arriturat e mdha t kulturs mesjetare t Bizantit
dhe t asaj serbe, si dhe ndikimin e artit fetar t
Evrops Perndimore, t cilat jan pranuar n nivel
ndrkombtar nga UNESCO-ja. Duke marr para-
sysh rndsin historike dhe vlerat artistike t k-
tyre objekteve n kontekstin e rrethanave specike
politike n regjion, kto vende jan regjistruar n
Listn e UNESCO-s t vendeve t trashgimis
botrore n rrezik n vitin 2004-2006.
Nj begati e lumenjve dhe e rrafshlartave,
prrenjve dhe e kodrinave, nn bjeshkt e larta,
kombinohen n forma specike t relievit q ofrojn
mundsi t shumta pr zhvillimin e turizmit dhe pr
prtime ekonomike. Gjithashtu, ktu prfshihen:
burimi, shpellat dhe gryka e lumit Drini i Bardh,
i cili kalon npr komunn e Pejs, Gjakovs dhe
Deanit; Ujvara e Mirushs n Klin, liqenet e Gjer-
avics (Junik) dhe ai i Radoniqit (Gjakov); Parku i
Shkugzs (afr Gjakovs); banja termale n Istog;
burimet piktoreske t lumit Erenik (n bjeshkt
prreth Junikut); dhe bjeshkt e Rugovs me grykn
dhe shpellat e saj mahnitse. Kta jan vetm disa
shembuj n mesin e shum syresh t bukurive t
mdha natyrore n kto gjasht komuna, t cilat
ende nuk jan zbuluar nga qytetart. Ato paraqesin
nj resurs t pashtershm, me nj potencial zhvil-
limor t kombinuar t trashgimis natyrore dhe
turizmit kulturor t trashgimis n regjion.
Kulla e Mushkolajve, Dean
Veshje kombtare serbe
Djepa, pundore
14
Patriarkana e Pejs
15
3.1 Drejt Planit pr trashgimi Hulumtimi dhe vlersimi
Plani pr trashgimi sht zhvilluar si produkt i komponents s projektit t PDKK-s,
Pilot Projekti pr Zhvillim Lokal n Kosovn Perndimore. Ky Plan fokusohet n zhvillimin
e turizmit t trashgimis, duke i sintetizuar s bashku n mnyr t efektshme t gjitha
aktivitetet e pilot projekteve n nj strategji t integruar pr regjionin, duke prfshir edhe
aktivitetet e prfunduara dhe ato q jan propozuar tani pr tri vitet e ardhshme.
Lidhur me metodologjin, pilot projekti llimisht sht strukturuar n pes faza:
1. Faza e diagnozs
2. Studimi i zibilitetit
3. Veprimet testuese
4. Draft strategjia regjionale pr zhvillimin e turizmit
5. Themelimi i Mekanizmit Monitorues Regjional pr Planin
e Trashgimis dhe Menaxhim
Projekti ka prparuar n baz t dinamikave n regjion, ku prqendrimi n fazat e
mvonshme specikisht ka qen n trashgimin kulturore dhe natyrore, si dhe n poten-
cialin e saj turistik.
Pjesa 3
Hartimi i Planit t trashgimis
pr Kosovn Perndimore
16
Gjat tr ktij procesi, si prioritet sht trajtuar angazhimi i bashksive n trashgim-
in e tyre t prbashkt prmes vetdijsimit, promovimit, edukimit dhe aktiviteteve pr
ngritjen e kapaciteteve.
Rrjedha e puns sht parapar t jet si n vijim:
Faza llestare e vlersimit t gjendjes kryesisht ka prfshir nj anket t gjer, t
realizuar nga UBO Consulting n vitin 2010. Prmes ksaj ankete sht krijuar nj baz
gjithprfshirse e t dhnave pr t gjitha aspektet lidhur me mundsit e zhvillimit t
turizmit t trashgimis n regjionin e Pejs.
Prmes studimit t zibilitetit, t realizuar n vitin 2011, jan vlersuar t dhnat e
grumbulluara, si dhe jan identikuar strategjit dhe opsionet pr realizmin e qndrueshm
t vlers s trashgimis s pasur kulturore t regjionit nga aspekti shoqror, kulturor,
arsimor dhe ekonomik.
Njkohsisht me fazat e tjera, jan ndrmarr veprime testuese me
qllim t marrjes s informatave pr procesin dhe t prfshirjes aktive
t bashksive t regjionit n proces.
Ky Plan i trashgimis n t njjtn koh paraqet nj korniz prak-
tike dhe t qndrueshme q bazohet n punn e kryer deri m tani, si
dhe mbshtet zbatimin e veprimeve t identikuara si t dshirueshme
gjat studim zibilitetit.
3.2 Drejt Planit t trashgimis Udhzimet dhe puna n teren
Nga prvoja e tuar n kuadr t veprimeve t para, t lluara n vitin
2010, gjat dizajnimit t studim zibilitetit, ekipi i projektit t PDKK-s
konsideroi se kishte nevoj t ndrmirren disa veprime t reja me qllim
t trajtimit t kapaciteteve t trashgimis dhe t mjedisit t saj n kon-
tekstin m t gjer t planikimit strategjik. OJQ-t vendore n vitin 2011
kan ndrmarr veprime lidhur me inventarizimin m gjithprfshirs t
trashgimis, ku kan kontribouar Qendrat pr trashgimi kulturore t
Pejs dhe Gjakovs n prputhje me kriteret e ofruara nga ekipi i projektit
t PDKK-s.
N przgjedhjen e lokaliteteve t trashgimis dhe t aseteve pr
Pjesa 3: Hartimi i Planit t trashgimis pr Kosovn Perndimore











PUNIMI I PLISAVE, KOMUNA E PEJS
Plisi sht pjes e veshjes kombtare
t burrave, i cili dallon n rajon pr
nga forma dhe ngjyra e tij e bardh.
Punimi i plisit prbehet prej 16 fazave.
Materiali m i mir pr punimin e
plisit sht leshi i deles merino.
Punimi i plisave sht zanat n rnie
dhe i rrezikuar nga zhdukja. Njri prej
plispunuesve t pakt t mbetur ende
punon n arshin e Vjetr t Pejs.
Vullneti i tij pr t vazhduar punn
n kt zanat duhet t prkrahet dhe
t zhvillohet, ndrsa shkathtsia dhe
njohuria e tij duhet t demonstrohet
dhe regjistrohet.
Themelimi i
Grupit Veprues
Hulumtimi Studimi i
zibilitetit
Konkursi
pr llogo
Tryezat e
rrumbullakta
Trajnim pr
Planin e
Trashgimis
Prezentim n pun-
torit regjionale
t turizmit kulturor
Hartimi i Planit t
Trashgimis
Implementimi i Planit
t Trashgimis
Kontributi n Planin
e Trashgimis t
Kosovs
Pilot
Veprimet
17
pilot projektet, jan marr parasysh t gjitha lokalitetet e trashgimis dhe t diversitetit n
regjion si atraksione t mundshme q do t mund t nxisnin zhvillimin e nnsektorve t
turizmit alternativ, p.sh.: turizmin kulturor, shpirtror apo ekologjik. Kriteri pr przgjedhjen e
peisazheve natyrore e kulturore dhe t monumenteve historike, t lokaliteteve dhe traditave t
gjalla sht realizuar n baz t vlersimit t:
Kushteve t asetit t trashgimis, gjegjsisht t paraqitjes s saj para publikut t gjer;
Qasjes s duhur n asetin e trashgimis;
Disponueshmrin e t dhnave t karakteristikave t vlersuara t asetit t trashgimis;
Kapacitetit infrastrukturor t mjedisit prreth.
M posht jan paraqitur dobsit e sektorve t trashgimis t regjionit, t identifi-
kuara prmes analizs SWOT, e cila ishte edhe veprimi kryesor n studimin e fizibilitetit:












TRASHGIMIA E PALUAJTSHME KULTURORE:
Informata t mangta pr vendet arkeologjike;
Nuk ka shnjime t vendeve arkeologjike
Nuk ka shenja t drejtimeve rrugore pr zonat
e trashgimis natyrore e kulturore
Mungesa e regjistrit t prditsuar dhe
gjithprfshirs pr trashgimin e ndrtuar
dhe peizazhet kulturore
Mungesa e qasjes s integruar ndaj trashgi-
mis brenda planikimit hapsinor
Mungesa e programeve t menaxhimit dhe t
rehabilitimit
TRASHGIMIA E LUAJTSHME KULTURORE:
Mungesa e regjistrit gjithprfshirs t
koleksioneve t muzeve
Mungesa e materialeve promovuese
Mungesa e qasjes sistematike n konservi-
min, ruajtjen, paraqitjen dhe interpretimin e
koleksioneve t muzeve.
INSTRUMENTET DHE MJETET JURIDIKE
PR MBROJTJEN E TRASHGIMIS:
Ligjet: Ligji pr trashgimin kulturore dhe
Ligji pr planikimin hapsinor
7 rregullore t nxjerra sipas Ligjit pr
trashgimi kulturore
7 udhzime t nxjerra sipas Ligjit pr
trashgimi kulturore
TRASHGIMIA KULTURORE E
PAPREKSHME (JOMATERIALE):
Nuk sht e regjistruar
Mungojn materialet promovouese
t mnyrs tradicionale t jetess s
bashksive
Mungojn organizimi i ngjarjeve dhe
performancave
Mungon prkrahja pr zanatlinjt
tradicional, performancat apo pr
produktet e tjera t trashgimis
kulturore t paprekshme
TRASHGIMIA NATYRORE:
Informata t pamjaftueshme pr
bukurit dhe atraksionet natyrore
Kushte joadekuate pr konservim dhe
qasje pr qytetart;
Mungesa e nj qasjeje t integruar
kundrejt peisazheve gjat planikimit
t zonave t trashgimis
Mungesa e infrastrukturs
18
Lumbardhi, kanioni i Rugovs
19
Gjat realizimit t projektit t PDKK-s, jan organizuar nj numr
aktivitetesh, me pjesmarrje aktive t palve vendore me interes.
Po ashtu, sht br vlersimi preliminar pr ndikimin e puns s
projektit t PDKK-s, prmes t cilit u identikuan qndrimet dhe
qasjet n ndryshim e sipr drejt zhvillimit lokal dhe trashgimis si
rezultat i pjesmarrjes n projekt. Sipas ktyre palve vendore me
interes, projekti PDKK ka kontribuar:
N rritjen e njohurive dhe prvojs t OJQ-ve lidhur me trashgimin
kulturore dhe diversitetin;
N prmirsimin e marrdhnieve dhe t bashkpunimit mes OJQ-
ve dhe institucioneve;
N ndryshimin e perceptimit t OJQ-ve dhe t bashksis se shpr-
blimet nanciare jan arsyeja m e rndsishme pr t punuar dhe
pr t qen i angazhuar;
N rritjen e vetdijsimit se puna rreth trashgimis kulturore dhe
natyrore krkon angazhim m t madh n baza vullnetare;
N njohuri m t madhe pr metodologjin rreth mnyrs s qasjes
ndaj trashgimis kulturore, e cila nuk sht vrejtur n projektet paraprake;
N bashkpunimin shumdisiplinor t njerzve nga sektor t ndryshm n regjion s bashku me
ekspert nga fusha dhe nivele t ndryshme;
N familjarizimin e pushtetit lokal me trashgimin jomateriale kulturore dhe n prkrahjen e
rritur pr ngjarjet e caktuara (duke prfshir zakonin e qethjes s deleve n Dean dhe interpreti-
met n Sofrn Gjakovare n Gjakov;
N mundsit e reja pr bashkpunim me vendet e tjera n regjion;
N rritjen e njohurive dhe t vetdijesimit n mesin e msimdhnsve t shkollave llore pr
vlern e trashgimis kulturore dhe t diversitetit;
N rritjen e vullnetit dhe t gatishmris s palve vendore me interes q t vazhdojn me
metodologjin e projektit PDKK, e cila sht ofruar prmes seminareve, trajnimeve dhe vizitave
studimore;
N qasjen regjionale ndaj trashgimis kulturore, e cila sht praktikuar pr her t par dhe ka
ndikuar pozitivisht tek vendimmarrsit pr bashkpunim t mtejm mes 6 komunave pjesmar-
rse n projekt;
N mbshtetjen e zyrs n regjionin e Kosovs perndimore dhe krijimin e perceptimit pr nevo-
jn e saj dhe pr prkrahjen nga ana e palve vendore me interes;
N rritjen e prfshirjes s grupeve t pakicave, duke demonstruar kshtu gatishmrin pr bash-
kpunim dhe angazhim n aktivitete e trashgimis kulturore brenda bashksis m t gjer.
Increasing involvement of minority groups, demonstrating a willingness to collaborate and be
engaged in cultural heritage activities with the wider community.
Pjesa 4
Qndrimet dhe qasjet
n ndryshim
UJVARA/GRYKA E MIRUSHS,
KOMUNA E KLINS
Gryka e lumit Mirush sht krijuar
nga formacionet e karbonit nga
periudha e vonshme e Kretakut.
Prve peizazheve dhe morfologjis
s saj t bukur, gryka po ashtu
sht magjepsse pr shkak t
13 liqeneve dhe 12 ujvarave t
formave dhe lartsive t ndryshme,
t cilat gjenden n rrjedhn e lumit.
N vitin 1983 nj pjes e lumit Mi-
rusha, ku gjendet edhe gryka, sht
shpallur Park regjional natyror.
Ka nevoj pr nj projekt t zhvillimit
t qndrueshm t turizmit.
20

Kulla e Ram Zyberit, Junik
21
Qasja e integruar n planikimin dhe menaxhimin e trashgimis
Zhvillimi i planikimit dhe zhvillimit t qndrueshm t trashgimis n prputhje me nor-
mat dhe standardet evropiane, me nj theks t veant n mirqenien e bashksis prmes
pjesmarrjes aktive t t gjitha palve me interes dhe t shoqris civile.
Qasja/sektort e integruar do t prfshijn futjen e sektorit t Turizmit t Trashgimis
n kuadr t zhvillimit m t gjer t turizmit. Strategjia nuk do t prqendrohet vetm n
shtjet e trashgimis kulturore (materiale dhe jomateriale) dhe natyrore, duke prfshir
ruajtjen, restaurimin, shnjimin, informatat pr lokalitetitn dhe sigurin e tij, por gjithashtu
do t prfshij autoritete prgjegjse pr trashgimin q funksionojn n partneritet dhe
bashkpunim me palt e tjera n fushn e turizmit dhe t bashksis.
Kjo qasje, e promovuar prmes projektit PDKK, ka potencialin e trajtimit t shtjeve
kundrthnse, duke prfshir pajtimin dhe integrimin e bashksive t ndryshme etnike
prmes zhvillimit turistik dhe ekonomik t qndrueshm, nga i cili do t kishte prtime t
ndrsjella, duke ruajtur njkohsisht integritetin e trashgimis dinamike kulturore q sht
krijuar me kalimin e kohs. Realizimi i ksaj pritjeje do t varet nga ndikimi i momentit t
duhur komercial q do ti prgjigjet nevojave t prbashkta gjat procesit.
Kto shqyrtime strategjike jan ngusht t ndrlidhura, dhe mbrojtja e suksesshme e
trashgimis n Kosovn perndimore varet nga shkalla e efektshmris s bashkpunimit
mes partneritetit publiko-privat. N mnyr q mbrojtja t ket sukses, sht qensore q
bashksit vendore t jen plotsisht n dijeni pr rndsin e asaj q mbrohet, pse ka kt
rndsi dhe si mund t ndikojn aktivitetet e popullsis lokale n kt mbrojtje. Nj plan i
shndosh i menaxhimit t trashgimis duhet t prfshij diversitetin, i cili krkon nj pro-
ces t kujdesshm t ideimit dhe planikimit. Asetet e trashgimis t mbrojtura, ideuara
dhe t menaxhuara mir dhe me nj promovim t duhur, jan thelbsore pr zhvillimin e
suksesshm dhe t qndrueshm t turizmit t trashgimis.
Korniza e Planit t trashgimis do t jet katalizator i rndsishm n arritjen e ktij
rezultati t dshirueshm prmes nj numri qasjesh specike strategjike.
Pjesa 5
Konsideratat strategjike
22
5.1 Vetdijsimi prfshin:
Vlersimin e strukturave, ndikimeve dhe shtjeve lokale me qllim t kuptimit m t mir t nevo-
jave dhe dshirave t palve me interes.
Ngritjen e kapaciteteve n mesin e palve me interes pr ngritjen e vetdijesimit n nivel lokal dhe
regjional lidhur me shtjet e trashgimis dhe t diversitetit.
Bashkpunimin dhe garantimin e nivelit t caktuar t bashkrendimit dhe t konsistencs s qasjes
me partnert relevant.
Promovimin e kmbimit t efektshm t njohurive, t bazuar n hulum-
time dhe fakte.
Sigurimin e prfshirjes dhe pjesmarrjes t t gjitha bashksive dhe
prfshirjen e ideve t ndryshme.
Planikimin dhe ndrmarrjen e aktiviteteve t njkohshme dhe t duhura
t vetdijsimit pr t gjitha bashksit dhe autoritetet
Ofrimin e strategjive dhe resurseve pr fushatat lokale t vetdijsimit, t
cilat jan argtuese dhe arsimore njkohsisht.
Ofrimin e mekanizmave pr vlersimin e ndikimit.
5.2 Masat e mbrojtjes
Karakteristikat kryesore t qasjes s integruar n konservimin dhe mbrojtjen e
trashgimis jan si n vijim:
Sigurimi i zbatimit t efektshm t legjislacionit prfshirs dhe t azhur-
nuar pr mbrojtjen e trashgimis.
Shfrytzimi i ekspertizs s trashgimis.
Hartimi i politikave, programeve dhe planeve t duhura t menaxhimit.
Vazhdimi i procesit ekzistues t regjistrimit t kategorive t ndryshme t
trashgimis kulturore n prputhje me kriteret e parapara n Ligjin pr
trashgimin kulturore dhe Udhzuesve pr Inventarizimin e aseteve t
trashgimis kulturore.
Monitorimi i zbatimit t projekteve t konservimit n prputhje me kriteret
dhe procedurat e prcaktuara, si dhe n ekuilibr me krkesat e arsyeshme t pronarve/banorve si
dhe me programet dhe planet e autoriteteve lokale.
Vetdijesimi pr Hartn arkeologjike t regjionit n mnyr q t mund t ndrmerren masat
parandaluese nse nj ndrtim apo aktivitete tjera tentohen t ndrmerren n zonat me karakteristika
arkeologjike.
Prkrahja e hartimit t udhzuesve pr inkurajimin e mbajtjes, integrimit dhe t prmirsimit t
trashgimis ekzistuese kulturore dhe natyrore.
T qenit vigjilent dhe shfrytzimi i t gjitha mundsive pr inkurajimin e partneriteteve mes institu-
cioneve prgjegjse, autoriteteve lokale dhe pronarve, pr revitalizimin e trashgimis s ndrtuar
Fokusimi n ndikimin afatgjat pr krijimin e nj qasjeje t integruar drejt rrjetit t qndrueshm dhe
t integruar t parqeve dhe rezervateve kombtare.
5.3 Planikimi dhe hartimi
Planikimi dhe dizajnimi sht komponenti kryesor i qasjes strategjike, i cili prfshin:
Vlersimin e thukt me t gjitha palt me interes, posarisht me bashksit e vendit.
Analizn reale t kapaciteteve organizative dhe operacionale.
Bashkpunimin dhe bashkrendimin e rritur mes institucioneve, shoqris civile dhe autoriteteve lokale.
Planin gjithprfshirs pr trashgimi: caktimi i prioriteteve, vlersimi teknik dhe studimi i zibilitetit.
Vmendje e posame duhet ti kushtohet prfshirjes s bashksive t margjinalizuara.
PUNIMI I SHAMIVE DHE MERHAMAVE,
KOMUNA E DEANIT
Lidhset dhe merhama jan nj nga karakter-
istikat m trheqse t veshjes kombtare t
grave n regjionin e Pejs. Merhama mbahet
n kok; njra pjes e saj sht e zbukuruar
dhe ka ngjyr kafeje t mbyllt apo t zez.
Shamia lidhet rreth belit dhe zakonisht ka dy
ngjyra. T dyja jan t dekoruara me zbuku-
rime t ndryshme ornamentale q prfaqso-
jn besimet pagane pr mbrojtjen e personit
q i mban ato nga djalli, por gjithashtu ka
elemente t zbukurimeve me bim, me gjethe
dhe me lule. Materialet (mndafshi dhe pam-
buku) blihen n qytet, ndrsa mjetet e puns
punohen nga zanatlinjt vendor.
Kan mbetur vetm edhe disa gra n regjion
q ende punojn kt zeje. Ky sht nj
produkt trheqs q duhet t reklamohet
si suvenir nj brend unik i fshatrave t
regjionit. Ka nevoj urgjente pr nj plan t
organizimit t prodhimit.
Pjesa 5: Konsideratat strategjike
23
Ndjeshmrin ndrkulturore pr grupet ekzistuese, duke u bazuar n mosh, vendndodhje gjeo-
grake, aftsi, gjini, rac dhe prkatsi etnike.
Analizn gjithprfshirse t mundsive pr grumbullim fondesh dhe pr tendenca t tregjeve.
Fushatn e efektshme t informimit publik.
Mekanizmin e planikuar mir t monitorimit e t vlersimit, duke llogaritur edhe fazn pasuese.
Dokumentacionin e dhn me koh dhe t sakt.
Mundsi t duhura pr zhvillim profesional.
5.4 Masat e menaxhimit krkojn:
Respektimin e parametrave t prcaktuar nga palt me interes.
Sigurimin e kontrollit sistematik t cilsis t mallrave dhe shrbimeve.
Ruajtjen e ekuilibrit mes detyrave dhe procesit.
Trajtimin e monitorimit dhe vlersimit si nj proces t t msuarit.
Ekulibrimin e kujdesshm t resurseve nanciare dhe njerzore, si dhe t aktiviteteve programore.
Ndrmarrjen e vlersimeve t rregullta dhe t analizave t t dhnave pr t qen n gjendje t
prshtatjes ndaj ndryshimeve.
Njohjen e lidhjeve dhe mundsive potenciale t bashkpunimit pr ruajtjen e resurseve dhe ndr-
timin e partneriteteve.
Njoftimin e rregullt t palve me interes pr gjendjen e punve me qllim t rifuqizimit t an-
gazhimit.
Promovimin e punve t kryera me qllim t prezantimit t progresit dhe trheqjes s donatorve,
partnerve dhe investitorve t brendshm e t jashtm.
5.5 Trashgimia kulturore dhe turizmi:
Mund t jen faktori kryesor pr zhvillimin ekonomik lokal.
Projektet e trashgimis mund t rrisin turizmin e trashgimis kur realizohen n kuadr t pakos
s plot t turizmit t trashgimis. Do t ishte mir t prioritetizohen projektet q ndrlidhen me
infrastruktur t mir t turizmit dhe me zhvillime komerciale, si jan restorantet dhe kushtet e
akomodimit.
Sigurimi i prfshirjes dhe integrimit t popullsis lokale me objektet e tyre t trashgimis dhe
me zhvillimin e ndrlidhur t turizmit t trashgimis.
N zhvillimin dhe prezantimin e turizmit t trashgimis gjithmon duhet t kemi parasysh diver-
sitetin kulturor t popullsis vendore dhe t turistve.
Tentoni t paraqisni nj histori t balancuar t trashgimis dhe t historis s regjionit, duke
u siguruar q prezantimet dhe informatat e dhna gjithmon jan t bazuara n njohurit dhe
hulumtimet e shndosha profesionale.
Siguroni q nj pjes e arsyeshme e t hyrave nga turizmi i trashgimis t investohet n konser-
vimin e trashgimis.
Njohja e rrezikut ekzistues se shfrytzimi i nj dimensioni t trashgimis si atraksion turistik n
nj zon mund t krcnoj konservimin apo madje edhe vet ekzistencn e resurseve t tjera t
trashgimis n at zon.
T kuptuarit se turistt e trashgimis do t presin standarde ndrkombtarisht t njohura lidhur
me infrastrukturn lokale zike dhe t mikpritjes.
Para prezantimit t vendeve t trashgimis si atraksione turistike, sigurohuni se ekzistojn masat
e nevojshme mbrojtse.
Para prezantimit t vendeve t trashgimis si atraksione turistike, sigurohuni se jan trajtuar
shtjet e ndrlidhura shndetsore dhe t siguris.
Kuptoni se turizmi jo i bashkrenduar i trashgimis mund t nxis ndikime negative n popullsi-
n vendore, si jan humbja e intimitetit, tollovi t shtuara n komunikacion, dmtimi i prons
dhe i mjedisit lokal publik, si dhe rregullimi i mnyrs vendore t jetess.
24
Muzeu etnologjik, Gjakov
25
Rekomandimet e studimit t zibilitetit jan fokusuar n realizimin e objektivave t projektit
lidhur me diversitetin kulturor, burimet e prbashkta t trashgimis kulturore dhe natyrore dhe
me potencialin pr turizmin e trashgimis n regjion t gjitha kto t integruara me zhvillimin
e prgjithshm t turizmit, duke marr parasysh njkohsisht resurset n dispozicion, autoritetet
dhe kuzimet legjislative dhe kuzime t tjera.
Plani i veprimit q sht baz e Planit t trashgimis prqendrohet n trajtimin e dobsive
t trashgimis prmes mnyrs q njeh raportin mes trashgimis dhe ekonomis lokale, duke
prfshir turizmin, dhe paraqet vazhdimin dhe diversikimin e veprimeve tanim t prfunduara/
mbshtetura nga grupet punuese regjionale dhe komunale.
Kto veprime kan prfshir:
Themelimin dhe trajnimin e grupeve punuese regjionale dhe komunale.
Procesin e grumbullimit t t dhnave.
Vlersimin e t dhnave pr trashgimin dhe miratimin e projekteve n do komun.
Pilot Projektet t prqndruara n ngjarjet/traditat kulturore n do komun.
Pilot Projektet pr demonstrimin e turizmit t trashgimis.

Duke u bazuar n aspektet strategjike t cekura, m posht jan paraqitur objektivat dhe
veprimet e ndrlidhura, t planikuara pr tri vitet e ardhshme:
Objektivi 1
Vetdijsimi dhe promovimi i vlersimit t trashgimis n Kosovn perndimore.
Nr. Veprimet Partnert potencial
1.1 Organizmi i aktiviteteve t ndryshme t promovimit t trashgi-
mis me prfshirje aktive t bashksis, ku do t theksoheshin
zakonet, vendet e trashgimis dhe produktet kulturore n rajon
PDKK, mjetet e informimit,
profesionistt, OShC-t, QTK,
komuniteti i biznesit
1.2 Inkurajimi i aktiviteteve t vetdijesimit arsimor npr shkolla
prmes garave, ngjarjeve dhe seminareve.
Shkollat vendore, drejtorit
komunale t arsimit dhe
praktikantt
1.3 Hartimi dhe miratimi i strategjis s prbashkt t vetdijesimit
me t gjitha komunat e prfshira.
OShC-t, PDKK, komunat
1.4 Promovimi i Planit regjional pr trashgimi dhe zbatimi i tij
prmes nj numri aktivitetesh t vetdijsimit me zyrn pr
koordinim regjional t menaxhimit t trashgimis
Komunat, PDKK
1.5 Rritja e vetdijsimit rreth qasjes s integruar ndaj trashgimis
n mesin e autoriteteve dhe qytetarve n prgjithsi.
PDKK
1.6 Hapja e faqes s internetit q do t promovonte regjionin dhe
aktivitetet n zhvillim e sipr.
Zyra regjionale
1.7 Pajisja e zyrs regjionale me materiale promovuese t komunave Komunat
Pjesa 6
Objektivat dhe veprimet
26
Objektivi 2
Ndrmarrja e masave t nevojshme pr mbrojtjen e trashgimis n Kosovn perndimore
Nr. Veprimet Partnert potencial
2.1 Sigurimi i vlersimit t vazhdueshm t pasurive t trashgimis. OShC-t, QTK
2.2 Inicohet prpilimi i regjistrit t elementeve t trashgimis
kulturore jomateriale n bashkpunim me institucionet shkencore
dhe me ekspert.
OShC-t, pronart dhe
profesionistt e fushs
2.3 Realizimi i pilot projektit pr konservimin e artifakteve arke-
ologjike dhe t artifakteve t tjera t trashgimis pas konsulti-
meve me institucionet qendrore
Instituti i arkeologjis,
komunat, QTK
2.4 Inicohet vlersimi rural, me vmendje t posame n pasurin
e biodiversitetit dhe t trashgimis natyrore, duke prfshir
identikimin e specieve t rndsis m t madhe pr konservim
n regjion.
MMPH, komunat,
OShC-t
2.5 Realizimi i regjistrimit t zonave t peisazheve nga pikpamja e
trashgimis
MMPH, komunat,
OShC-t
2.6 Krijimi i bazs s t dhnave pr muzet dhe koleksionet e tyre
(trashgimia e luajtshme kulturore).
Muzeu i Kosovs,
Instituti Etnologjik,
komunat, OShC-t
2.7 Prpilimi i Regjistrit t objekteve n rrezik n mnyr q t
ndrmerren veprime t menjhershme pr ruajtjen e strukturave
ekzistuese.
QTK
2.8 Krijimi i harts me pasurit e mbrojtura t trashgimis kulturore
materiale, t elementeve t trashgimis kulturore jomateriale,
t artifakteve t luajtshme t trashgimis dhe t lokaliteteve t
trashgimis natyrore, duke u bazuar n studime dhe hulumtime
gjithprfshirse.
QTK, OShC-t,
komunat
Objektivi 3
Zhvillimi dhe inkurajimi i nj vlersimi t plot, ideimi dhe planikimi t integruar t
projektit me nj plan t shndosh t menaxhimit te trashgimis n Kosovn perndimore.
Nr. Veprimet Partnert potencial
3.1 Inkurajimi i bashkpunimit dhe koordinimit mes t gjitha agjen-
cive t trashgimis, entiteteve dhe individve t interesuar n
regjion.
QTK, PDKK, komunat
3.2 Organizimi i vizitave studimore n regjionet me sda dhe pro-
jekte t ngjashme.
PDKK, projektet e tjera
n regjion
3.3 Shfrytzimi i mekanizmave t menaxhimit t njohura nga procesi
i Lubjans t KE/BE-s.
QTK, komunat, De-
partamenti i turizmit i
Ministris s Tregtis
dhe Industris
3.4 Organizimi i forumeve t rregullta regjionale t trashgimis me
qllim t informimit t vazhdueshm t palve me interes.
Zyra regjionale
3.5 Botimi i nj reviste vjetore, t quajtur Analiza e gjendjes s
turizmit t trashgimis n Kosovn perndimore, kmbimi i
rezultateve t hulumtimit dhe t vlersimit.
Zyra regjionale
3.6 Dhnia e qasjes s rregullt dhe t duhur n lokalitetet e
przgjedhura t trashgimis me perspektiv turistike, duke
prfshir edhe vendosjen e shenjave dhe dhnien e informatave.
QTK, komunat
Pjesa 6: Objektivat dhe veprimet
27
Objektivi 4
Zhvillimi dhe bashkrendimi i praktikave t duhura t menaxhimit pr ruajtjen e trashgi-
mis n Kosovn perndimore
Nr. Veprimet Partnert potencial
4.1 Hartimi i udhzuesve dhe formularve t tjer si praktika m t
mira.
QTK, PDKK
4.2 Bashkrendimi i analizave dhe shqyrtimeve vjetore mbi imple-
mentimin e Planit t trashgimis dhe prgatitjes s planit t
ardhshm t trashgimis n vitin 2014 pr nj periudh tjetr
trevjeare.
Zyra regjionale
4.3 Sigurimi i shrbimeve m cilsore pr turizmin e trashgimis
prmes zhvillimit profesional.
GPNM, PDKK
4.4 Zhvillimi i nj qasjeje t integruar ndaj programeve t rehabiliti-
mit, turizmit dhe t arsimit me partner t shumt.
PDKK, komunat,
OShC-t
4.5 Planikimi i programeve t prshtatura me krkesat e tashme
dhe t ardhshme turistike
Komunat, OShC-t,
komuniteti i biznesit
4.6 Prgatitja e planeve t menaxhimit pr rehabilitimin e trashgi-
mis kulturore, t paluajtshme, jomateriale dhe natyrore t
przgjedhur, prmes dialogut aktiv ndrkulturor midis t gjitha
palve me interes (autoriteteve qendrore dhe lokale), duke
prfshir komunitetet e margjinalizuara.
Projektet q funksiono-
jn n regjion, QTK
4.7 Hartimi i udhzuesve pr mirmbajtjen e trashgimis s ndr-
tuar dhe t lokaliteteve arkeologjike, duke u bazuar n praktikat
m t mira
QTK
Objektivi 5
Krijimi i nismave t duhura dhe t qndrueshme t turizmit t trashgimis n Kosovn perndimore
Nr. Veprimet Partnert potencial
5.1 Inicimi i nj programi trajnues pr ciceron vendor t trashgi-
mis q do t punonin me gjysm orari n do komun.
GPNM, PDKK
5.2 Pjesmarrja n pilot projekte demonstruese t turizmit t
trashgimis, duke prfshir edhe shtigjet e trashgimis
kulturore.
PDKK
5.3 Realizimi i analizs s kosto/prtimit pr projektin n trsi
dhe pr projektet ve e ve me qllim t lehtsimit t caktimit t
prioriteteve t projektit dhe t aplikimit pr fonde
QTK, komunat, kompa-
nit hulumtuese
5.4 Prgatitja e regjionit t Kosovs perndimore si nj destinacion i
turizmit t trashgimis
OShC-t, komunat, zyra
regjionale
5.5 Krijimi i mundsive pr integrimin e trashgimis kulturore dhe
sektorve t turizmit.
OShC-t, komunat, zyra
regjionale
5.6 Zhvillimi i shrbimeve baz t turizmit, q do t ofrohen nga
NVM-t (biznese familjare)
Kompanit huadhnse,
bankat, PDKK, komunat
5.7 Prkrahja e praktikave dhe aseteve t trashgimis kulturore
jomateriale prmes aplikimit t prgjegjshm t industrive
kreative.
OShC-t, komunat, zyra
regjionale, komuniteti i
biznesit.
Plani i veprimit do t monitorohet nga zyra regjionale koordinuese pr diversitetin
kulturor dhe menaxhimin e trashgimis, e cila prfshin grupet punuese regjionale dhe
komunale, dhe do t prkrahet nga projekti PDKK.
28
Manastiri i Deanit
29
Zbatimi i Planit regjional t trashgimis sht pjes thelbsore e procesit, ku prfshirja
aktive dhe e rritur e palve vendore me interes do t luaj rol ky pr efektshmrin e saj.
Pasi q ky plan sht i pari i ktij lloji n Kosov, do t ruhet lidhja e ngusht me projek-
tin e PDKK-s gjat tri viteve t ardhshme. Prve ksaj, lidhja profesionale e krijuar me
Kshillin e Trashgimis t Irlands do t jet si nj vler e shtuar n ofrimin e prkrahjes
teknike. Po kshtu, lidhjet e krijuara me Parkun regjional natyror Vosges North n Franc
do t ndihmojn n shkmbimet profesionale gjat fazs s implementimit n periudhn
vijuese. Implementimi i Planit t trashgimis do t lehtsohet prmes nj mekanizmi t
fuqishm monitorues.
Zyra pr Promovimin e Menaxhimit t Trashgimis Perndim (PMT) e lidhur ngusht
me projektin e PDKK-s, sht parapar t jet si nj grup ekspertsh regjional, i cili do t
bj hulumtime t thukta dhe do t grumbullon t dhna pr regjionin, duke br analiza
krahasuese dhe duke i futur ato n strategjit dhe planet e hartuara n nivel lokal. Ky entitet
pr m shum do t krijon dhe mban lidhje me donatort vendor dhe ndrkombtar, me
regjionet e tjera n Kosov dhe autoritetet qendrore, pr t kontribuar kshtu n mnyr ak-
tive n programet n mbar Kosovn.
Duke u bazuar n informatat e grumbulluara, zyra ndihmon fushatat pr vetdijesimin e
qytetarve dhe aktivitetet promovuese pr diversitet dhe trashgimi t regjionit, me fokus t
veant n turizmin e trashgimis. Prmes vlersimit t vazhdueshm, zyra luan nj rol t
katalizatorit pr ruajtjen dhe menaxhimin e trashgimis kulturore dhe natyrore n bashk-
punim me t gjitha palt me interes. Zyra ofron t dhna t sakta dhe faktike pr hartimin e
strategjive dhe planeve pr menaxhim e trashgimis.
Pjesa 7
Zbatimi i Planit t trashgimis
shkuarja prpara
30
Prmes zhvillimit t kapaciteteve n nivel lokal, kto
plane do t prgatiteshin nga palt vendore me interes
brenda bashksive lokale n prputhje me ligjet dhe
rregulloret e prcaktuara nga autoritetet qendrore. Kjo
zyr siguron lidhjet dhe dialog t vazhdueshm midis
entiteteve t ngjajshme dhe bashksive. Pasi q turizmi i
trashgimis sht thelbsor pr zhvillimin ekonomik lo-
kal, objektivi i zyrs do t jet promovimi dhe avokimi pr
trashgimin kulturore dhe natyrore n procesin e zhvil-
limit t turizmit t trashgimis, ku turizmi do ti kushtoj
vmendje t posame mbrojtjes, ruajtjes dhe menaxhimit
t trashgimis dhe diversitetit.
Prderisa projekti i PDKK-s do t jet i lidhur ngusht
me kt zyre, besohet se roli thelbsor i zyrs sht
kuptuar drejt dhe do se t ket mbshtetjen nga t gjitha
palt e interesit, duke u br gradualisht pjes efektive e
strukturave lokale.
Funksionet e zyrs regjionale koordinuese jan:
Hulumtimi
Promovimi
Veprimet inovative
Zhvillimi profesional
Mbshtetja pr brje t Strategjis dhe Planit t Trashgimis
MALI I KOZHNJERIT (REZERVAT I DHIS
S EGR), KOMUNA E DEANIT
Kozhnjeri (1708 m) sht i njohur pr biodi-
versitetin q ka por edhe pr karakteristikat
gjeologjike, gjeomorfologjike, spelologjike
dhe hidrike. Rndsia e ksaj zone qndron n
ekzistimin e dhis s egr (Rupicapra rupicap-
ra), lloj i rrall i gjitarve q ka shtrirje vetm
n zonat e thella malore dhe shkmbore.
Kjo sht poashtu habitat i shqiponjs minjn-
grnse (Buteo buteo), pulegrs s madhe
(Tetrao urogallus) dhe thllzs s gurit (Alec-
toris graeca). N vitin 1955 zona e Kozhnjerit
(150ha) sht vn nn mbrojtje strikte.
Ka nevoj pr nj politik mbrojtse pr kt
biodiversitet t veant.
Filigree
Stoli argjendi, pundore
Pjesa 7: Zbatimi i Planit t trashgimis shkuarja prpara
31
Strategjia afatgjate
Derisa PLANI i par i TRASHGIMIS sht hartuar n regjionin e Kosovs perndimore,
gjat tri viteve t ardhshme do t hartohen m shum plane regjionale t trashgimis
n baz t krkesave t grupeve regjionale t puns n partneritet me autoritetet e tyre
komunale. Numri i planeve t trashgimis do t bazohet n strukturn e re operacionale t
MKRS-s dhe n baz t metodologjis s krijuar gjat projektit t PDKK-s. Regjionet e in-
teresuara do t involvohen n proces, duke hartuar njkohsisht dhe n mnyr progresive
planet e tyre t trashgimis, t cilat gradualisht do ti kontribuojn Planit mbarkosovar t
trashgimis.
PLANI
REGJIONAL I
TRASHGIMIS
REGJIONI II
PLANI REGJIONAL
I TRASHGIMIS
REGJIONI III
PLANI REGJIONAL
I TRASHGIMIS
REGJIONI IV
PLANI REGJIONAL
I TRASHGIMIS
REGJIONI V
PLANI
REGJIONAL I
TRASHGIMIS
REGJIONI VI
PLANI
REGJIONAL I
TRASHGIMIS
REGJIONI VII
PLANI REGJIONAL
I TRASHGIMIS
PR KOSOVN
PERNDIMORE
PLANI I TRASHGIMIS I KOSOVS
NN UDHHEQJE T GPNM / MKRS
Shtojcat
34
Shtojca 1 Vendet e trashgimis &
traditat e vlersuara gjat vitit 2011
Vendet e trashgimis dhe traditat e paraqitura n vijim, t ndara sipas komunave, jan
vlersuar n vitin 2011 gjat puns integruese n teren t Planit t trashgimis pr rajonin.
Vendet e paraqitura t trashgimis jan vetm mostr e trashgimis s pasur dhe t
llojllojshme t rajonit. Puna e vazhdueshme sipas Planit t trashgimis do ti pasuroj
m tej kto lista n baz t nj planikimi me rritje progresive. Ky angazhim i hershm dhe
progresiv i komunitetit me vendet e trashgimis dhe traditat sht tipar dallues i procesit
t Planit t trashgimis q zbatohet n Kosov.
Komuna e Pejs
Trashgimia e materiale e komuns s Pejs
Xhamia Bajrakli
Hamami i Haxhi beut
Mulliri i Haxhi Zeks
Hani i Tahir Begut
Kulla e Goskajve
Kulla e Qamil Limanit
Kulla e Zenel beut
Xhamia Kurshumli
Qarshija e vjetr
Patriarkana e Pejs
Trashgimia e jomateriale e komuns s Pejs
Punuesi i plisave
Trashgimia natyrore e komuns s Pejs
Burimi i Drinit t Bardh
Shpella e Gryks s Madhe
Gryka e Rugovs
Komuna e Gjakovs
Vendet e trashgimis materiale t komuns s Gjakovs
Muzeu etnograk
Xhamia e Hadumit
Sahat Kulla
Kulla e Koshit
Teqeja e Sheh Eminit
Ura e Tabakut
Ura e Taliqit
Ura e Terzive
Hani i Haraqis
35
Trashgimia e jomateriale e komuns s Gjakovs
Zeja e djep punuesve
Trashgimia natyrore e komuns s Gjakovs
Gryka e Drinit t Bardh
Liqeni i Radoniqit
Parku i Shkugzs
Komuna e Deanit
Vendet e trashgimis materiale t komuns s Deanit
Kulla e Demukajve
Kulla e Kuklecajve
Kulla e Mazrekajve
Kulla e Osdautajve
Kulla e Mushkolajve
Manastiri i Deanit
Xhamia e Deanit
Mulliri i Shabanajve
Mulliri i Tahir Sadris
Trashgimia jomateriale e komuns s Deanit
Endja tradicionale n vek
Trashgimia natyrore e komuns s Deanit

Bjeshkt e Prejlepit
Bjeshka e Kozhnjerit
Pishat e Deanit
Komuna e Istogut

Vendet e trashgimis materiale t komuns s Istogut

Ura e Gurit n Zallq
Kisha e Shn Gjonit
Kulla e Qerim Rugovs
Mulliri i Qel Bicajt
Trashgimia e jomateriale e komuns s Istogut
Darka e Lams
Trashgimia natyrore e komuns s Istogut
Burimi i ujrave termal
Burimi i ujrave natyror
36
Komuna e Klins
Vendet e trashgimis materiale t komuns s Klins
Kulla e Mark Jakajt
Muzeu privat
Trashgimia jomateriale e komuns s Klins
Veshja tradicionale e grave Reka
Trashgimia natyrore e komuns s Klins
Shpella e Azem Bejts
Shpella e Dushit
Ujvarat e Mirushs
Komuna e Junikut
Vendet e trashgimis materiale t komuns s Junikut
Kulla e Ram Zymberit
Kulla e Jah Imerit
Xhamia e okut
Trashgimia e jomateriale e komuns s Junikut
Loja kuta klic
Garat me kuaj
Trashgimia natyrore e komuns s Junikut
Lumi i Erenikut
Peizazhi i Moronics
Maja dhe liqenet e Gjeravics
37
Shtojca 2 Referencat & burimet e
przgjedhura
Aliu V.- Dranolli F. - Haliti Nj. & Zeneli A. (2005). Trashgimia e evidentuar e Kosovs/
Evidentiranih spomenici na Kosovu/Evidences Monuments of Kosova. Prishtin, Ministria e
Kulturs, Rinis dhe Sportit.
ARD-BIOFOR IQC Consortium on behalf of USAID/Kosovo (2003). Kosovo Biodiversity As-
sessment. Prishtin, USAID/Kosovo.
Dranolli F. (2007). Xhamia e Hadumit, arshia e Gjakovs/Hadum Mosque, Bazaar in Gja-
kova. Prishtin, Ministria e Kulturs, Rinis dhe Sportit.
Deani i vizantijska umetnost sredinom XIV veka (1989). Beograd.
EU CARDS programme for Kosovo (2009). Sustainable Forest Management for Kosovo
Technical Report: Preliminary Identication of Natura 2000 sites in Kosovo. Prishtin
GTZ on behalf of Department of Tourism, Ministry for Trade & Industry (2010). Tourism Strat-
egy Kosovo 2010-2020(draft). Prishtin, Ministry of Trade & Industry.
Government of Ireland (2002). National Heritage Plan.
Heritage Council in association with South Dublin County Council (2010). Heritage Plan 2010
2015/ Plean Oidhreachta, Contae Atha Cliath Theas 2010 -2015. Dublin.
Institute for Protection of Monuments in Pej/Pe (2006). Monumentet kulturo-historike
Pej/Historical and cultural monuments-Peja/Kulturno historiski spomenici-Pe. Pej,
Litograa.
Irish Heritage Council, (July 2003). A Methodology for Local Authority Heritage Ofcers on
the Preperation of County/City Heritage Plans.
Note: the methodology and examples of Irish heritage plans may be downloaded from the
Heritage Council website - http//heritagecouncil.ie
NGO Arteza (2010). Gjakova City&Valbona Valley, tourist guide. Gjakov, Erpoprint.
ORegan T. (2011). Feasibility Study Report on Cultural Heritage Tourism Development in
the Pej/Pe Region. Prishtin/Pritina, JP- EU/CoE Support to the Promotion of Cultural
Diversity.
Petkovic S. (1982). Das Patriarchat von Pec. Beograd.
Rizvanolli M. (2009). arshia e Madhe e Gjakovs/Grand Bazaar of Gjakova. Gjakov, Erpo-
print.
UBO Consulting (2010). Survey on the Possibilities of Cultural Tourism Development in Pej/
Pe Region. Prishtin/Pritina, JP- EU/CoE Support to the Promotion of Cultural Diversity.
West Regional Development Agency (2010). West Kosovo Working Together for a Bet-
ter Future: Regional Development Strategy 2010-2013. Pej/Pe, West RDA - EU founded
project.
Weitzmann K. - Chatzidakis - Miatev K. & Radojcic S. (1972). Ikone sa Balkana. Beograd
38
Shtojca 3 dokumentet e prfshira n
diskun e bashkangjitur
1. Analiz e mundsive pr zhvillim t turizmit kulturor
2. Raporti i Studimit t Fizibilitetit mbi zhvillimin e turizmit kulturor
3. Broshur mbi pilot aktivitetet, Pej
4. Broshur mbi pilot aktivitetet, Gjakov
5. Broshur mbi pilot aktivitetet, Dean
6. Broshur mbi pilot aktivitetet, Junik
7. Broshur mbi pilot aktivitetet, Istog
8. Broshur mbi pilot aktivitetet, Klin
39
41
42 42 42 42 42 42 442 42 42 42 42 42 42 42 42 42 42 442 4444
Peizazh, malet e Rugovs
PROM
OTION OF CULTURAL DIVERSITY & TOURISM
P
R
O
M
O
VIM
I I DIVERSITETIT KULTUROR DHE TURIZM
IT
P
R
O
M
O
C
IJA
K
U
LTURNE RAZNOLIKOSTI I TURIZMA
JP - EU/CoE Support to the
Promotion of Cultural Diversity (PCDK)
Funded
by the European Union
Implemented
by the Council of Europe
COUNCIL
OF EUROPE
EUROPEAN UNION CONSEIL
DE LEUROPE
42 42 42 42 42 442 42 42 2 42 42 42