EKOLOGJIA HUMANE

Si problemet kryesore sot n bot sht edhe ndotja e mjedisit.

Sot gjithmon e m shum pranohet q mbrojtjes s mjedisit duhet ti ipet
prioriteti m i lart, sepse nga ajo varet vet ruajtja e vazhdimsis s jets.
Njohurit tona pr mjedisin jan rritur n mnyr t vazhdueshme, prandaj sot ne
kemi shum njohuri mbi prbrje kimike t planetit ton dhe proceseve jetsore q
ndodhin n t. Megjithat, pasiguria pr t ardhmen e jets n tok n lidhje me
pasojat e veprimtaris njerzore, jo vetm q nuk sht zvogluar, prkundrazi sht
m e madhe se kurdoher tjetr. Prkundr shum temave gjegjsisht dukurive me
rndsi q trajtohen sot si alkooli, narkomania, prostitucioni, kriminaliteti,
korrupsioni, homoseksualizmi etj, nuk perjashtohen me rndsin e shtjellimit,
shqyrtimit dhe parandalimin e ngrohjes globale me qllim t mbrojtjes s mjedisit.
Shtjellimi i ksaj teme si shihet sht e nj rndsie t veant dhe si e till ka
karakter global, andaj edukimi i shoqris pr kt proces q sht duke ndodhur
sht m se i nevojshm.
Pra njohja edhe edukimi i shoqris prcjellin n rrug t vazhdueshme
parandalimin e rregullimeve n mjedisin ku jetojm.

Mjedisi dhe nocioni mjedis

Mjedisi sipas fjalorve bashkohor paraqet trsin e

kushteve t jashtme fizike dhe biologjike n t cilin
jetojn organizmat e gjall. Ai ka kuptim t njjt me
ambientin, mjedisin jetsor, rrethin mjedisor apo natyrn.
T gjitha kto emrtime nnkuptojn hapsirn n t
ciln jetojm. Mjedisi n kontekstin social prfshin
konsideratat sociale, ekonomike dhe kulturore t njeriut.
Mjedisi dhe ndotja e tij n fakt nuk sht problem i tri
dekadave t fundit, pasi edhe n t kaluarn e largt
qeniet njerzore e kan ndryshuar mjedisin jetsor n
mnyr e cila sht treguar t jet problematike pr ata
vet, si dhe pr gjeneratat e mvonshme. Mjedisin mund
ta definojm nga 3 aspekte kye: aspekti biologjik, ai
social dhe mjeksor.
Nga aspekti biologjik, me mjedis kuptojm mjedisin e
jashtm prfshir t gjith faktort abiotik dhe biotik
q rrethojn dhe afektojn n ekzistencn dhe zhvillimin
e nj organizmi ose populacioni

Nga aspekti social, mjedisi prfshin rrethinn e jashtme fizike, raportet sociale
dhe mjedisin kulturor n t cilin nj grup i njerzve jeton dhe ndrvepron.
Nga aspekti mjeksor me mjedis kuptojm trsin e t gjith faktorve t
jashtm si ata abiotik ashtu edhe ata biotik t cilve iu ekspozohet nj
organizm.

Ndotja e mjedisit

Sot mjedisi jon sht i sulmuar nga shum

ndots. Kta ndots ndikojn n t gjitha
pjest e mjedisit dhe n t gjith botn e
gjall dhe jo t gjall duke ln ndonjher
pasoja shum t mdha. Qenjet e gjalla si
njeriu, shtazt dhe bimt shum m
vshtir lirohen nga kto ndojte se sa ajri,
uji apo toka. Nga ana tjetr, edhe vet njeriu
e ndihmon n mas t madhe prkeqsimin
e ksaj situate edhe ashtu t vshtir me
prdorimin e duhanit, alkoolit, drogs dhe
helmeve tjera, si dhe me aktivitete t
ndryshme q i ndrmerr pr nevojat e veta
personale apo kolektive. Prderisa mjedisi
prfshin kushtet e jashtme fizike dhe
biologjike sigurisht edhe ndotja sht
prafrsisht e ktij lloji.
N prgjithsi ndotja e mjedisit prfshin:
ndotjen e ajrit, ujit, toks, ndotja nga
zhurma, ndotja nga radioaktiviteti dhe
ndotja termale.

Tipet e ndotjes

Kimikatet

Metalet e rnda
Pb, Cr, As

Hiri

CO

Vajrat

Burimet e Ndotjeve

komplekset industriale

zona me transport

zona me industri t
strngarkuar

nxjerrje dhe prpunim

metalesh

Efektet
Sipas efekteve n shndetin njerzor kryesisht reflektohen n

vdekshmri t lart;
shkall t lart t paraqitjeve t kancerit;
sterilitet t rritur (sidomos tek femrat);
incidenc e lart e aborteve;
lindjeve t parakohshme dhe lindjeve me defekte;
smundje m t shpeshta
respiratore dhe t traktit digjestiv.

Ajri

Ajri sht nj element i rndsishm i mjedisit dhe

domosdoshmri pr jetn. Ndotja e tij nga przierja me
substanca q futen n rrug natyrore apo artificiale prbn
shkakun kryesor t prkeqsimit t cilsis s tij, t nj sr
smundjesh humane, dhe degradimit t elementve t tjer t
mjedisit. Ndotja e ajrit prbn nj rrezik, veanrisht t madh
pr popullatn q i takon grupeve me rrezikshmri t lart, si
jan fmijt dhe t moshuarit. Prkeqsimi i cilsis s ajrit
shkaktohet nga prania e ndotsve t till si SO2, NOx, lnda e
grimcuar n pezulli, ozoni troposferik, monoksidi i karbonit,
kompozimet organike volatile dhe metalet e rnda.
T gjitha kto nodhin si razultat i veprimtaris s njeriut e n
prgjithsi e shoqris. Pra shoqria luan nj rol t rndsishm
n rritjen apo n zvoglimin e lirimit t ktyr ndotsve ku n
njrn mnyr apo tjetrn jan ata shkaktart e problemeve
mjedisore njkohsisht edhe barts t ktyre pasojave.
Rritja

e vrullshme e transportit u shoqrua me shtimin e ndotjes nga NOx, lnda e grimcuar

n pezulli, ozoni, oksidet e karbonit dhe hidrokarburet. Gjendja mund t konsiderohet mjaft e
rnduar po t merret n konsiderat q pr rrjedhoj t lvizjes s pakontrolluar t popullsis
dhe prqendrimet e saj n zonat urbane dhe nganjher fare pran burimeve t ndotjes s ajrit,
shkalla e ekspozimit ndaj ndotjes s ajrit sht rritur n mnyr t dukshme.

Meqnse kryeqyteti i Kosovs sht njri ndr qytetet mjaft t ndotura si

nga shtimi i popullsis ashtu edhe nga ndotja q e shkaktojn termocentralet A
dhe B q ndodhen prafrsisht 10 km, do t paraqesim n mnyr skematike
ndotjen dhe pjest ku sht e dyfishuar ndotja. Si tham rritja e numrit t
popullsis npr zonat urbane, prkatsisht n kryeqytetin ton Prishtinn,
konsiston me t njjtn gjendje t ndotjes q e kan edhe kryeqytetet tjera e
veanrisht shtetet q kan industri.

Meqense industria n vendin ton nuk sht edhe aq e zhvilluar, si burim

kryesor i ndotjes sht komunikacioni, sidomos n vendet urbane.
Aktualisht termocentralet Kosova A dhe B jan ndots enorm t ajrit,
sidomos n pikpamje t pluhurit q emitohet nga kto termocentrale. Si
vende q jan afr ktyre termocentraleve Obiliqi, Fush Kosova, dhe
Kryeqyteti Prishtina.

Mbeturinat

Mbeturin - do substanc ose lnd e specifikuar t ciln zotruesi e

hedh, mendon ta hedh ose sht i detyruar ta hedh.
Hedhurin - pjes e mbeturins, lnd ose substanc e cila mbetet pas
prpunimit t mbeturins, komponent ose elemente t cilat nuk kan m
vler prdorimi.
Administrimi i mbeturinave nnkupton grumbullimin, mbledhjen,
ndrmjetsimin, marrjen me to, transportimin, prpunimin, trajtimin dhe
deponimin e mbeturinave, duke prfshir edhe mbikqyrjen e tilla si dhe
prkujdesjen pas mbylljes s deponive.
Riciklimi - proces pr trajtimin dhe riprdorimin e plot ose t pjesshm
t mbeturinave.
Trajtimi i mbeturinave prfshin proceset fizike, kimike, biologjike,
termale, ndarjen e mbeturinave n lloje, me qllim t paksimit t vllimit
dhe karakteristikave t dmshme t mbeturinave si dhe lehtsimin pr
manipulim me mbeturina ose riciklimin e tyre.
Grumbullimi i mbeturinave sht aktivitet sistematik i mbledhjes s
mbeturinave, me qllim t trajtimit t m vonshm ose deponimit.
Mbeturinat e rrezikshme - jan mbeturinat q kan s paku njrn nga
kto karakteristika si m posht: eksplozive, oksiduese, t ndezshme,
toksike, kanceroze, korrozive, irituese, dmtuese, infektuese,
teratogjenike, mutagjenike, liron gazra toksike n kontakt me ujin, ajrin
ose nj acid. Ka mundsi pr prodhimin e substancave tjera t rrezikshme
dhe ekotoksike
Mbeturina t parrezikshme.- jan mbeturinat q nuk posedojn
karakteristikat e mbeturinave t rrezikshme.

Mbeturina komunale jan mbeturinat nga

amvisrit, po ashtu edhe mbeturinat nga aktivitetet
tjera, t cilat pr shkak t prbrjes dhe natyrs s
tyre, jan t ngjashme me ato t amvisris.
Mbeturina komerciale mbeturina t cilat vijn
nga objektet q prdoren vetm apo kryesisht pr
qllimet e tregut ose biznesit, sportit, edukimit,
rekreacionit, por nuk prfshijn mbeturinat
komunale dhe industriale.
Mbeturinat industriale jan mbeturina t cilat
prodhohen nga aktivitetet ose proceset industriale
ose t prodhimtaris artizanale dhe aktivitet tjera
prodhuese.
Kompostimi - sht proces i kontrolluar biologjik
pr zbrthimin e mbeturinave organike nn veprimin
e mikroorganizmave n prezencn e oksigjenit q
bhet me qllim t prodhimit t kompostit.
Asgjsimi i mbeturinave prfshin proceset pas t cilave nuk parashikohet prpunim tjetr i
mbeturinave dhe q mbyllen me groposje apo depozitim.
Mbeturina ushqimore - mbeturinat nga konsumimi i mishit t bagtive, frutave, perimeve,
mbeturinat nga prpunimi, prgatitja , gatimi dhe ngrnia e ushqimeve, jan cilsuar si
mbeturina ushqimore.

Shndeti i popullats

Burime kryesore q shpien n prkeqsimin e mjedisit n Prishtin jan, burimet nga

KEK-u, ngrohtorja e qytetit dhe ngrohjet n amvisri, djegiet n natyr e mbetjeve t
ngurta n vendgrumbullimin e tyre q po ashtu paraqet nj problem shum serioz.
Numri i madh i automjeteve q qarkullojn, infrastruktura jo e mir rrugore,
grumbullimi joefikas i mbeturinave, mosekzistimi i sistemit pr pastrimin e ujrave t
zeza etj. Si shembull mund t ceket komuna e Kastriotit. Nga kjo komun raportohet
pr raste t shumta t smundjeve nga infeksionet e trakteve t poshtme respiratore.
Infeksionet e zorrve si dhe nga zgjeba.
Kohve t fundit sht rritur n mase t madhe nevoja pr t evidentuar faktort q po
shkaktojn smundjet si jan: diabeti, astma, smundjet q lidhen me stresin, kanceri
etj. T gjitha kto smundje kan nj lidhshmri m mjedisin n t cilin jetojm.
Duke u mbshtetur n raporte t Organizats Botrore t Shndetsis pr do vit m
shum se dy milion vdekje t parakohshme mund ti atribuohen ndotjes s ajrit si
rezultat i djegies dhe lirimit t gazrave t ndryshm, e sa e sa vdekje tjera ndodhin si
pasoj e ujit t ndotur, toks, e ndotjeve tjera, andaj faktori njeri ka nj rol vendimtar
n gjitha kto procese q m aktivitetet e tij mund t ndikoj n zvoglimin e tyre.

Sipas t dhnave t Ministris s Mjedisit dhe Planifikimit Hapsinor

dhe Agjencis pr Mbrojtjen e Mjedisit, n baz t llogaritjeve TC-t,
Kosova A dhe B t Korporats Energjetike s bashku prodhojn
rreth nj milion ton t hirit n vit, prej tyre 700.000 ton jan t
depozituara n deponit e hirit, ndrsa 300.000 ton lirohen n ajr.
Sasi kjo q tregon se sht jasht standardeve t prcaktuara
evropiane pr me shume kjo sasi i tejkalon pr katr here standardet
evropiane. Kjo sasi q lirohet n ajr ka nj ndikim t madh n
shndetin e qytetarve e sidomos atyre q jetojn pran TC-ve
kryeqyteti Prishtina, qyteti i Fush Kosovs, dhe qyteti i Obiliqit.
Shqetsuese pr Mjedisin nuk mbeten vetm TC-t e Korporats
Energjetike, por edhe Ferronikeli, Trepa etj. Faktor tjetr m
shume ndikim negative n prgjithsi n mjedis n Kosove dhe n
ndotjen e ajrit n veanti sht edhe transporti rrugor, kjo si pasoj e
automjeteve t vjetra m shum s 20 vjet, dhe nj numr i
konsiderueshm i tyre prdorin karburant t cilsis s ult, po ashtu
nuk jan t pajisur m katalizator. Andaj lirimi i gazrave nga kto
automjete paraqet nj rrezik permanent pr shndetin e qytetarve
sidomos t atyre q jetojn n zona t dendura urbane. N ann tjetr
n Kosov fatkeqsisht mungesa e burimeve natyrore t ujit mbetet
nj problem mjaft shqetsues dhe shum serioz. Sipas burimeve
zyrtare t Ministris s Mjedisit dhe Planifikimit Hapsinor 73% e
popullats ka qasje n sistemet publike t furnizimit me uj, ka do t
thot s edhe 27% e popullsis mbetet pa furnizim publik. Pr m
keq edhe kto ujra q i kemi n munges, vuajn nga ndotje t
shumta e sidomos nga mos kontrolli i ujrave t zeza, hedhja e
mbeturinave, prdorimi joracional i tyre etj. Sipas vlersimeve t
Institutit Kombtar t Shndetit Publik, sot rreth 70 deri 80 % t
ujrave n rajonet rurale jan t ndotura, si pasoj e mungess s
kanalizimeve dhe e hedhjes s mbeturinave. Ndikimi i ndotjes s ujit
n shndetin e qytetarve sht i paevitueshm, sidomos kur sht e
ditur s m tepr se 200 smundje ngjitse prhapen me an t ujit t
ndotur.

Perfundim

Rritja e shpejt e popullsis s globit e shoqruar me dshirn pr nj standard material jetese m t

lart, ka quar n dmtimin e mjedisit n shkall globale. Rritja e popullsis s bots dhe rritja e
konsumit t energjis gjat ktj shekulli dhe atij t kalur , shihet qart se kjo rritje sht
eksponenciale, madje rritja e konsumit t energjis sht m e shpejt se sa ajo e popullsis.
Jo vetm rritja e pakontrolluar e popullsis, por edhe prqendrimi i saj n qytete t mdha ka rritur
shum nivelin e ndotjes s mjedisit n disa zona t kufizuara, duke u br krcnim pr shndetin e
banorve.
Zhvillimi i hovshm i teknologjis dhe industris, rritja e popullsis ka br q mjedisi t ndotet n
shkall t lart.
sht br m se e qart q problemet mjedisore, ndonse ndjehen lokalisht ato jan shtje t
nivelit global. Aspekti i ndikimi negativ i njeriut n natyr, ndryshimi i mnyrs s t jeteses dhe
sjelljes ndaj mjedisit sht pranuar se sjell rreziqe dhe pasoja afatgjate t parikuperueshme n gjith
treguesit e jets.
Zhvillimi ekonomik - social n Kosov ka zgjeruar spektrin e problemeve mjedisore, q tani jan t
pranishme kudo: n qytete e fshatra, lumenj, liqene, zona t mbrojtura etj.
Vitet e fundit, mjedisi n Kosov po merr gjithnj e m shum statusin shumdimensional q i
takon. Reformat ligjore, institucionale, ritmet e shpejta por edhe t ndryshueshme t shoqris civile
po krijojn nj terren t favorshm pr trajtimin e shtjeve mjedisore n t gjitha aspektet nga t
gjith aktert e interesuar, struktura vendimmarrse, shoqria civile dhe publiku.
Pushteti qendror dhe lokal synon si objektiv kryesor rritjen e nivelit te informatave cilsore mbi
problemet mjedisore pr qytetart e Kosovs, si dhe t krijohet mundsia q t gjith qytetart e
interesuar t ken qasje n informata mjedisore - zbatimi i Konvents s Aarhusit.