Professional Documents
Culture Documents
Mine PDF
Mine PDF
Gumawa siya (tinyente) ng paraan para tulungan si Don Rafael at sumumpang ito ay
marangal na tao. Katunayan, siya ay kumuha ng isang abogadong Pilipino na si G.
A at G.M. Ito ay pagkaraang lumitaw sa pagsusuri na ang ikinamatay ng artilyero
ay nag pamumuo ng dugo sa ulo nito.
Nang lumaon, ang katwiran ay nagtagumpay din. Nang si Don Rafael ay malapit ng l
umaya dahil sa tapos nglahat ang mga kasong ibinintang sa kanya. Ang sapin-sapin
g kahirapan ng kalooban na kanyang dinanas ay hindi nakayanan ng kanyang pisikal
na katawan.
Hindi na niya natamasa ang malayang buhay. Sa mismong loob ng bilangguan, nalagu
tan ng hininga si Don Rafael.
Huminto sa pagsasalaysay na g tinyente. Inabot nito ang kanyang kamay kay Ibarra
at sinabing si Kapitan Tiyago na lamang ang bahalang magsalaysay ng iba pang pa
ngyayari. Nasa tapat sila ng kuwartel ng maghiwalay. Sumakay sa kalesa si Ibarra
.
5: Isang Bituin sa Gabing Madilim[4]
Sakay ng kalesa, dumating si Ibarra sa Fonda de Lala. (Ito ay isang uri ng panul
uyan, na tinutuluyan niya kapag siya ay nasa Maynila). Kaagad na nagtuloy si Iba
rra sa kanyang silid at naupo sa isang silyon.. Sa sinapit ng ama, gulong-gulo a
ng isip nito. Maya-maya ginala ang paningin sa kalawakan ng himpapawid.
Mula sa bintana, natanaw niya ang isang maliwanag na bahay sa kabila ng ilog. Na
ririnig niya ang kalansing ng mga kubyertos at pinggan. Dinig din niya ang tugtu
gin ng orkestra.
Kung nagmasid lamang ng husto sabahay na iyon si Ibarra, makikita niya kung sinu
-sino ang naroroon. May isang magandang binibini na nababalot ng manipis na habi
,may suot na diyamante at ginto. Sa likuran naman may mga anghel, pastol at dala
gang nag-aalay ng bulaklak. Ang mga umpukan naman ng mga Kastila, Pilipino, pari
, intsik, militar ay nakatuon lahat sa kagandahan ni Maria Clara. Giliw na giliw
silang nakatingin sa dalaga, maliban sa isang batang Pransiskano na payat at pu
tlain. Iba ang kanyang nadarama. Si Padre Sibyla ay siyang-siya sa pakikipag-usa
p sa mga dilag samantalang si Donya Victoria ay matiyagang inaayos ang buhok ng
dalagang hinahangaan ng lahat.
Dahil sa pagal ang isip at katawan ni Ibarra sa paglalim ng gabi, madali siyang
naktulog at nagising kinabukasan na. Ang tanging hindi inabot ng antok ay ang ba
tang Pransiskano.
6: Si Kapitan Tiago
Ang katangian ni Kapitan Tiago ay itinuturing hulog ng langit. Siya ay pandak, d
i kaputian at may bilugang mukha. Siaya ay tinatayang nasa pagitan ng 35 taong g
ulang. Maitim ang buhok, at kung hinde lamang nanabako at ngumanganga, maituturi
ng na sya ay magandang lalaki.
Siya ang pinakamayaman sa binundok dahil sa marami siyang negosyo at iba pang kl
ase ng ari-arian. Tanyag din sya sa Pampanga at Laguna bilang asendero, hindi ka
taka-taka na parang lubong hinihipan sa pagpintog ng kanyang yaman.
Dahil sa sya ay mayaman, siya ay isang impluwensiyadong tao. Siya ay malakas sa
mga taong nasa gobeyerno at halos kaibigan nya lahat ng mga prayle. Ang turing n
iya sa sarili ay isang tunay na kastila at hindi pilipino. Kasundo nya ang diyos
dahil nagagawa niyang bilhin ang kabalanan. Katunayan, sya ay nagpapamisa at na
g papadasal tungkol sa kanyang sarili. Ipinalalagay ng balana na siya ay nakapag
tatamo ng kalangitan. Iisipin na lamang na nasa kanyang silid ang lahat ng mga s
anto at santong sinasmba katulad nina sta. lucia, san pascual bailon, san antoni
o de padua, san francisco de asis, san antonio abad, san miquel, sto. Domingo, h
esukristo at ang banal na mag-anak.
Par kay Kapitan Tiago kahit na ano ang itakda an mga kastila, yaon ay karapat-da
pat at kapuri-puri. Dahil sa kanyang pagpupula sa mga pilipino, sya ay nagliling
kod bilang gobernadocillo.
Basta opisyal, sinusunod nya. Anumang reglamento o patakaran ay kanyang sinusono
d. Sipsip din sya sa mga taong nasa poder. Basta may okasyon na katulad ng kapan
ganakan at kapistahan, lagi sya myroong handog na regalo.
Si Kapitan Tiago ay tanging ng isang kuripot na mangangalakal ng asukal sa malab
on. Dahil sa kakuriputan ng ama, siya ay hindi pinag aral. Naging katulong at ti
nuruan sya ng isang paring dominiko. Nang mamatay ang pari at ama nito, siya y mag
isang nangalakal. Nakilala nya si pia alba na isang magandang dalagang taga San
ta Cruz. Natulong sila sa pag hahanap-buhay hangang sa yumaman ng husto at nakil
ala sa alta sosyedad.
Ang pag bili nila ng lupain sa San Diego ang naging daan upang maging kaututang
dila roon ang kura na si padre damaso. Naging kaibigan din nila ang pinakamayama
n sa boung san diego- si Don Rafael Ibarra, ang ama ni Crisostomo Ibarra. dahil
sa anim na taon ng pagsasama sina tiyago at pia at hnidi nagkaroon ng anak kahit
na kung saan-saan sila namanata.
Dahil dito ipinayo ni Padre Damaso na sa oabando sila pumunta kina san pascal ba
ylon at sta clara at sa nuestra sr de salambaw.
Parang dininig ang dasal ni pia, siya ay nag lihi, gayuman nagiging masakitin si
pia, nang siya ay magdalangtao. Pag kapanganak nya sya ay namatay. Si Padre Dam
aso ang nag anak sa binyag at ang anak in pia ay pinangalanang maria clara bilan
g pag bibigay karangalan sa dalawang pintakasi sa obando, kay Tiya Esabel, pinsa
n ni kapitan tiyago, ang natokang mag-aruga kay maria. Lumaki sya sa pag mamahal
na inukol ni Tiya Isabel, kanyang ama at mga prayle.
Katorse anyos si Maria, nang siya'y ipinasok sa Beaterio de Sta. Catalina. Luhaa
n siya nag paalam kay Padre Damaso at sa kanyang kaibigan at kababatang si Criso
stomo Ibarra, pag kapasok ni Maria sa kumbento, si Ibarra naman ay nag punta na
ng europa upang mag aral.
Gayunman, nagkasundo sina Don Rafael at Kapitan Tiago na maski nagkalayo ang kan
ilang mga anak. Pagdating ng tamang panahon silang dalawa (Maria at Crisostomo)
ay pag-iisahing dibdib. Ito ay sa kanilang paniniwala na ang dalawa ay tunay na
nag-iibigan.
7: Suyuan sa Isang Asotea[5]
Kinabukasan, maagang maaga pa ay nagsimba na sina Maria at Tiya Isabel. Pagkatapos
ng misa, Nagyayang umuwi na si Maria.
Pagkaagahan ay nanahi si Maria upang hindi mainip sa paghihintay. Si Isabel ay n
agwalis ng mga kalat ng sinundang gabi. Si Kapitan Tiago ay Binuklat naman ang m
ga itinatagong kasulatan. Sumasasal sa kaba ang dibdib ni Maria tuwing may nagda
raang mga sasakyan. Sapagkat medyo namumuutla siya, ipinayo ni Kapitan Tiago na
magbakasyon siya sa malabon o sa San Diego.
Iminungkahi ni Isabel na sa San Diego na gagawin ang bakasyon sapagkat bukod sa
malaki ang bahay roon ay malapit na ring ganapin ang pista.
Tinagubilin ni Kapitan Tiago si Maria na sa pagkukuha ng kanyang mga damit ay ma
gpaalam na siya sa mga kaibigan sapagkat hinda na siya babalik sa beaterio.
Isang araw ang mga nagpapastol ng kalabaw ay nakaamoy ng masangsang na amoy. Hin
anap nila ang pinanggalingan ng amoy at nakita nila ang nabubulok na bangkay ng
matanda na nakabitin sa isang puno ng baliti.
Dahil sa pagkamatay ng matanda, lalo siyang kinatakutan sapagkat nung nabubuhay
pa siya, takot na takot sa kanya ang mga babae sa pagkat bahaw ang tinig nito, p
aimpit kung tumawa at malalalim ang mga mata. Sinunog ng ilan ang damit na galin
g sa matanda at ang mga hiyas naman ay tinapon sa ilog.
Hindi nagtagal, isang batang mistisong kastila ang dumating at sinabing siya ang
anak ng namatay. Ito ay may pangalang Saturnino. Siya ay masipag at mapusok. Si
ninop niya ang gubat. Sa kalaunan, nakapag-asawa siya ng isang babaeng taga-Mayn
ila at nagkaroon ng anak na tinawag niyang Rafael o Don Rafael, na siyang ama ni
Crisostomo.
Si Don Rafael ay hindi malupit bagkus siya ay mabait. Ito ang dahilan kung bakit
kinagiliwan siya ng mga magsasaka. Napaunlad niya ang lugar, mula sa pagiging n
ayon. Ito ay naging bayan.
Nagkaroon ng isang kura Indio. Pero, nang namatay si Padre Damaso na ang pumalit
at naging kura pareho ng bayan.
11: Mga Hari-Harian
Bagamat Don Rafael, ang tawag sa ama ni Ibarra, hindi siya ang kinikilalang maka
pangyarihan kahit na siya ang pinakamayaman. Pero, siya ay iginagalang at halos
lahat ng mga tao ay mayroong pagkakautang sa kanya. Sa kabila ng kabusilakan ng
kanyang damdamin, siya ay kinalaban ng magkaroon ng usapin at ni wala pa ngang k
akampi.
Si Kapitan Tiago man, kahit na masalapi at sinasalubong ng banda ng musiko at hi
nahainan ng masasarap na pagkain kapag nagpupunta sa bayan,siya ay nakatalikod,
siya ay tinayawag na Sakristan Tiago.
Ang kapitan sa bayan ay hindi rin kabilang sa mga tinatawag na casique o makapan
gyarihan. Ang kanyang puwesto ay nabili niya sa halagang P5,000. Madalas siyang
sabunin at kagalitan ng alkalde mayor.
Ang San Diego ay maihahalintulad sa Roma at Italya sa mahigpit na pag-aagawan sa
kapangyarihan pamunuan ng bayan. Ang mga ito ay sina Pare Bemardo Salvi, isang
payat at batang pransiskano at siyang pumalit kay Padre Damaso. Payat siya sapag
kat mahilig siyang mag-ayuno. Kung ihahambing siya kay Padre Damaso, siya ay mab
ait at maingat sa tungkulin. Si Padre Salvi ay ang Alpares at ang kanyang asawa
na si Donya Consolacion, isang Pilipina na mahilig maglagay ng mga kolorete sa m
ukha. Ang alpares ang puno ng mga guwardiya sibil. Ang pagkakapangasawa niya ay
binubunton niya sa pamamagitan ng paglalasing, pag-uutos sa mga sundalo na magsa
nay sa init ng araw o dili kaya ay sinasaktan ang kanyang eposa.
Bagama t may hidwaan ang alpares at Padre Salvi kapag sila ay nagkikita ay pareho
silang nagpaplastikan. Sila ay nagbabatian sa harap ng maraming tao at para wala
ng anumang namamagitan di pagkakaunawaan. Pero, kapag hindi na magkaharap gumaga
wa sila ng kani-kanilang mga paraan para makapaghiganti sa isa t-isa.
Ang alpares at Padre Salvi ang tunay na makapangyarihan sa San Diego. Ang tawag
sa kanila ay mga casique.
12: Todos Los Santos (Araw ng mga Patay)
Ang sementeryo ng San Diego ay nasa kalagitnaan ng isang malawak na palayan at m
ay bakod na lumang pader at kawayan. Lubhang napakakipot ng daang patungo rito.
Ito ay maalikabok kung tag-araw at nagpuputik naman kung tag-ulan.
Mayroong isang malaking krus na nasa gitna ng libingan. Ito ay mayroong nakatung
tong na bato at nakatitik ang INRI sa isang kuping lata na niluma na ng panahon.
Masukal ang kabuuan ng libingan.
Sa ibang bahagi ng libingan, may dalawang tao ang humuhukay ng paglilibingan na
malapit sa pader na parang babagsak na. Ang isa ay dating sepulturero at ang isa
naman ay parang bago sapagkat hindi siya mapakali, dura ng dura sa lupa at pana
y ang hitit ng sigarilyo.
Sinabi ng naninigarilyong lalaki sa sepulturero na lumipat na sila ng ibang luga
r sapagkat sariwa at dumudugo pa ang bangkay na kanyang hinuhukay. Hindi niya ma
tagalan ang gayong tanawin.
Sumagot ang kausap na siya raw ay napakaselan at marahil kung siya ang nasa kany
ang kalagayan na ipinahukay ang isang bangkay na may 20 araw pa lang nalilibing
sa gitna ng kadiliman ng gabi, kasalukuyang bumubuhos ang malakas na ulan at nam
atay ang kanyang ilaw ay lalo siyang mandidiri at kikilabutan ang buong katawan.
Ang bangkay anya ay kailangang pasanin at ilibing sa libingan ng mga intsik.
Gayunman, dahil nga sa malakas ang buhos ng ulan at kabigatan ng bangkay, minara
pat na lamang na itapon niya ito sa lawa. Ito ay dahil sa utos ng malaking kura
na si Padre Garrote.
13: Mga Banta ng Unos
Dumating si Ibarra sa libingan at hinanap ang puntod ng ama- si Don Rafael. Kasa
ma niya ang isang matandang utusan niya. Sinabi ng matanda kay Ibarra, na si Kap
itan Tiyago ang nagpagawa ng nitso ni Don Rafael. Ito anya ay tinaniman niya ng
mga bulaklak ng adelpa at sampaga at nilagyan ng krus.
Nakita nina Ibarra at matanda ang sepulturero. Sinabi nila ang palatandaan ng li
bingan ni Don Rafael. Tumango ang tagapaglibing. Pero, nasindak si Ibarra ng ipa
gtapat ng sepulturero na kanyang sinunog ang krus at itinapon naman ang bangkay
sa lawa dahil sa utos ni Padre Garrote. Higit umanong mabuti na mapatapon ang ba
ngkay sa lawa kaysa makasama pa ito sa libingan ng mga intsik.
Parang pinagtakluban ng langit at lupa si Ibarra. Nasindak siya ng husto. Ang ma
tanda naman ay napaiyak sa kanyang narinig. Parang baliw na nilisan ni Ibarra an
g kausap hanggang sa makasalubong niya si Padre Salvi na nakabaston na may puluh
ang garing.
Kaagad na dinaluhong ni Ibarra si Padre Salvi. Bakas sa mukha ni Ibarra ang naga
lalatang na poot at galit sa dibdib. Nararamdaman iyon ni Padre Salvi. Tinanong
ni Ibarra si Padre Salvi kung bakit nagawa nila ang malaking kalapastangan sa ka
nyang ama. Sumagot si Padre Salvi na hindi siya ang may kagagawan niyon kundi si
Padre Damaso na tinawag na Padre Garrote.
14: Tasiong Baliw o Pilosopo
Si Pilosopo Tasio ay dating Don Anastacio. Siya ay laging laman ng lansangan, wa
lang tiyak na direksiyon ang kanyang paglalakad. Nang araw na iyon ay dumalaw di
n siya sa libingan upang hanapin ang puntod ng nasirang asawa. Ang pagkakilala k
ay Tasyo ng mga mangmang ay isang taong may toyo sa ulo o baliw.
Anak siya ng mayaman. Pero, dahil sa katalinuhan niya ay pinahinto sa pag-aaral
mula sa dalubhasaan ng San Jose. Natatakot kasi ang kanyang ina, na dahil sa pag
tatamo niya ng higit na mataas na kaalaman, baka makalimutan niya ang Diyos. Isa
pa, gusto ng kanyang ina na siya ay magpare. Pero, hindi niya ito sinunod at sa
halip ay nag-asawa na lamang siya. Gayunman, pagkaraan ng isang taon, namatay a
ng kanyang asawa. Inukol na lamang ni Tasyo ang sarili sa pagbabasa ng mga aklat
hanggang sa mapabayaan niya ang kanyang mga minanang kayamanan.
Bagamat nang hapong iyon mayroong babala na darating ang unos sapagkat matatalim
na kidlat ang gumuguhit sa nagdidilim na langit, masaya pa rin ang hitsura ni P
ilosopo Tasyo. Ito ang ipinagtaka ng mga taong nakakausap niya. Tinanong siya ku
ng bakit, Diretso ang sagot niya: Ang pagdating ng bagyo ang tangi kong pag-asa sa
pagkat t ito ang magdadala ng mga lintik na siyang papatay sa mga tao at susunog s
a mga kabahayan. Sana magkaroon din ng delubyo sapagkat may sampung taon na ngay
on, isinuwestiyon ko sa bawat kapitan ang pagbili nila ng tagahuli ng kidlat o p
ararayos ngunit ako y pinagtawanan lamang ng lahat.
Ayon pa sa kanya, hindi binili ng mga kapitan ang kanyang pinabibili at sa halip
ay mga paputok at kuwitis ang kanilang binili at binayaran ang bawat dupikal ng
kampana, gayong sa agham ay mapanganib ang tugtog ng mga batingaw kapag kumukul
og. Iniwanan ni Tasyo ang kausap at nagtuloy ito sa simbahan. Inabutan niya ang
dalawang bata sa pagsasabing ipinaghanda sila ng kanilang ina ng hapunang pangku
ra. Tumanggi ang mga bata.
Lumabas ng simbahan si Tasyo at nagtuloy sa may kabayanan. Nagtuloy siya sa baha
y ng mag-asawang Don Filipo at Aling Doray. Masayang sinalubong ng mag-asawa at
itinanong kung nakita niya si Ibarra na nagtungo sa libingan. Sumagot siya ng oo
sa pagsasabing nakita niya itong bumaba sa karwahe. Naramdaman niya, anya, ang
naramdaman ni Ibarra nang hindi makita ang libing ng ama. Ayon kay Tasyo isa siy
a sa anim na kataong nakipaglibing kay Don Rafael.
Sa pag-uusap pa rin nila, nabanggit ni Aling Doray ang tungkol sa purgatoryo sap
agkat noon ay undas nga. Sinabi ni Tasyo na hindi siya naninwala sa purgatoryo.
Pero, sinabi niyang iyon ay mabuti, banal at maraming kabutihan ang nagagawa nit
o sa tao upang mabuhay ng malinis at dalisay na pamumuhay. Binigyang diin pa niy
a na ang purgatoryo ay siyang tagapag-ugnay ng namatay sa nabubuhay.
Pagkuwa y nagpaalam na siya. Palakas ng palakas ang buhos ng ulan. Ito ay sinasali
tan ng matatalim na kidlat at kulog. Siyang-siya si Pilosopo Tasyo sa gayong pan
gyayari sapagkat nakataas pa ang kanyang dalawang kamay at nagsisigaw habang nag
asa ito ay napapaligiran ng mga bundok. Sa tabi ng lawa, nag-uusap sina Ibarra a
t ang binatang guro. Itinuro ng guro kay Ibarra kung saang panig ng lawa itinapo
n ang labi ni Don Rafael. Sang-ayon sa kanya, kasama si Tenyente Gueverra noong
itinapon ang bangkay. Wala siyang tanging magawa noon kundi makipaglibing.
Malaki ang utang na loob kay Don Rafael. Noong bagong salta ito sa San Diego, an
g Don ang tumustos sa kanyang mga pangangailangan sa pagtuturo. Sinabi ng guro k
ay Ibarra na ang malaking suliranin niya at ng mga mag-aaral ay ang kakulangan n
g magagastos.
Malaki ring problema anya, ang kawalan ng pagtutulungan ng mga magulang at mga t
aong nasa pamahalaan. Lumilitaw na hindi ang lahat ng mga pangangailangan ng mga
batang nag-aaral na katulad ng mga libro na karaniwang nasusulat sa wikang Kast
ila at ang pagmememorya ng mga bata sa mga nilalaman nito. Dahil din sa kakulang
an ng mga bahay-paaralan, ang klase ay ginaganap sa silong ng kumbento sa tabi n
g karwahe ng kura. Nasanay ang mga bata na bumasa ng malakas. Ito ay nakakabulab
og sa kura, kaya nakakatikim ng sigaw, at mura ang mga bata at guro.
Nabanggit din ng guro kay Ibarra na dahil sa pagbabagong kanyang ginawa, madalin
g natutuhan ng mga mag-aaral ang wikang kastila. Pero siya ay nilait ni Padre Da
maso sa pagsasabing ang wikang kastila ay hindi nababagay sa katulad niyang mang
mang. Ang kailangan lamang niyang matutuhan ay tagalog.
Ipinaris pa siya ni Padre Damaso kay Maestro Circuela, isang guro na di marunong
bumasa ngunit nagtayo ng eskwela at nagturo ng pagbasa sa kanyang mga estudyant
e. Labag man sa kanyang kalooban, wala siyang magawa kundi sumunod kay Padre Dam
aso. Pero, nag-aral din ang guro ng wikang kastila oara sa kanyang oansariling i
nteres.
Sobra ang pakialam ni Padre Damaso sa guro. Nang huminto ang guro sa paggamit ng
pamalo sa pagtuturo. Siya ay ipinatawag ng kura upang ipabalik sa kanya ang pag
agmit ng pamalo saspagkat mabisa ito sa pagtuturo. Tumututol man sa kanyang kalo
oban, sumunod din siya saspagkat mismong mga magulang ay napahinuhod ni Padre Da
maso na ibalik ang pamalo sa pagtuturo,. Dahil ssa naging sukal sa kalooban ang
pagtuturo, nagkasakit ang guro. Nang ito ay guamling at bumalik sa serbisyo, kak
arampot na lamang ang kanyang tinuturuan. Sa kanyang pagbabalik, nagkaroon ng ba
gong kura. Hindi na si Padre Damaso. Nabuhayan siay ng pag-asa. Sinikap niyang i
salin sa wikang tagalog ang mga aklat na nasusulat sa wikang kastila.
Bukod dito, dinagdagan niya ang mga aralin sa katesismo,pagsasaka,kagandahang as
al na hango sa Urbanidad ni Hustensio at Felisa at sa Kasasysayan mg Pilipinas.
Pero, sa lahat ng mga araling ito dapat unahin ang pagtuturo ng relihiyon , ayon
sa mga bagong kura nang ipatawag niya ang guro. Nagkomit si Ibarra na tutulunga
n niya ang guro sa pamamgitan ng pulong sa tribunal na kanyang dadaluhan sa paan
yaya ng tinyente mayor.
20: Ang Pulong sa Tribunal
Ang tribunal ay isang malaking bulwagan na siyang pinagtitipunan at lugar na pul
ungan mga may kapangyarihang mga tao sa bayan. Nang duting sina Ibarra at ang gu
ro, nagsissimula na ang pagpupulong. May dalawang pangkat na nakapaqligid sa mes
a. Ito ay binuo ng dalawang lapian sa bayan. Ang conserbador ay pangkat ng mga m
atatanda. Ang isa naman ay pangkat ng mga liberal na binubuo ng mga kabataan. It
o ay pinamumunuan ni Don Felipo. Pinagtatalunan nila ang tungkol sa pagdaraos ng
pista ng San Diego. May labing isang araw na lamang ang nalalabi at pista na. T
inuligsa ni Don Felipo ang tinyente mayor at kapitan dahil malabo pa ang mga pag
hahanda sa piyesta.
Kung saan-saan napunta ang kanilang pulong. Nagsalita pa si Kapitan Basilyo,isan
g mayaman na nakalaban ni Don Rafael. Walang binesa at walang kawawaan ang talum
pati niya. Dahil dito,isinahapag ni Don Felipo ang isang mungkahi at talaan ng m
Binigyan diin ni Mang Tasyo na hindi man magtatagumpay si Ibarra, ito ay maroon
ding mapapala sapagkat tiyak na may lalabas na bagong pananim mula sa mga itinan
im nito. At ang binata ay magsisilbing isang mabuting halimbawa sa iba na natata
kot lang magsimula. Kinamayan ni Ibarra si Mang Tasyo at sinabing kakausapin niy
a ang kura na marahil ay hindi naman kastulad ng umusig sa jkanyang ama. Ipakiki
usap din niya sa kura na tangkilikin ang kaawa-awang balo at ang mga anak. Ilang
saglit pa, tuluyang umalis na si Ibarra.
26: Bisperas ng Pista
Ika-10 ng Nobyembre angn bisperas ng pista sa bayan ng San Diego.Naging masigla
sa paghahanda ang kilusan sa lahat ng dako.Ang mga bintana ng bahay ay napapalam
utian ng iba t-ibang dekorasyon. May nagpapaputok ng kuwitis at may nagtutugtugan
ng mga banda ng musiko.
Sa bahay ng mga nakakariwasa,nakaayos ang minatamis na bungang kahoy,may nakahan
dang pagkain ,alka na binili pa sa Maynila na katulad ng hamon at ng relyenong p
abo,serbesa,tsanpan at iba pang klase ng alak na inangkat pa mula sa Europa.Ang
mga pagkain ganito ay inuukol sa mga banyaga,kaibiganokaaway,at sa mga Pilipino,
mahirap man o mayamanupang masiyahan sila sa pista.
Ang mga ilawang globong kristal na minana pa sa kanilang mga kanununuan ay inila
labas dinkabilang na ang kanyong binurdahan ng mga dalaga,belong
Ginansilyo ,alpombra,bulaklak na gawang kamay, banehang pilak na lalagyan ng tab
ako, sigarilyo,hitso at nganga.Dahil sa sobrang kintab ng sahig ay pwewdeng ng m
akapanalamin.Puno ng kurtinang sutla ang mga pinto at at pati ang mga santo at i
mahen ay nagagayakan din
Ang mga masasayang lugar ng San Diego ay tinayuan ng arkong kawayan. Naglagay na
man ng malaking tolda at mayroong tukod sa may paligid ng patyo ng simbahan. Ang
tolda ay mayroong tukod na kawayan upang makadan ang prusisyon. Sa liwasang bay
an naman ay itinayo ang magandang tanghalan siyang pagdarausan ng komedya ng mga
taga-Tundo. Madalas na tinutogtug ang kampana kasdunod ang mga putok ng mgha ku
witis at bomba.
Lahat-lahat ay mayroong limang banda ng musiko at tatlong oirkestra ang inihanda
sa para sa pagdiriwang ng pista. Sina Kapitan Tiyago at Kapitan Juaquin na may
dalawang 18,000, ang intsik na si Carlos na siyang naglalagay sa sugal na liam-p
o at mga mamamayan buhat pa sa Lipa,Tanauan,Batangas at Sta.Cruz ang inaasahang
na darating. Batay sa mga balita Si Padre Damaso ang magsesermon sa umaga at mag
iging bangkero naman pasgdating ng gabi. Ang mag magbubukid at taga bundok ay na
ghahanda ng manok,baboy bungangkahoy at mga gulay na dadalhin sa mayayamang mayari na kanilang sinasaka.
Sa isang lugar naman na malapit sa bahay ni Ibarra, tinatapos ng mga trabahador
ang katangang semento na siyang pagtatayuan ng bahay paaralan. Si Nyor Juan, ang
nangangasiwa sa mga manggagawa. Habang abala ang mga manggagawa,ipinaliliwanag
ni Juan ang kanilang itatayo ay isang malaking paaralan. Ang isang panig ay para
sa mga lalakiat ang ikalawa naman ay para sa mga babae. Ang paaralan ay magigin
g kauri ng mga modernong paaralan sa Alemenya. Batay sa planong ginawa ni Ginoon
g A, na siyang arkitekto ,ang tagiliran ng eskwela ay tatamnan ng maraming puno
at gulay, magkakaroon ng bodega at piitan para sa mga batang tamad na mag-aral.
Sa proyekto ni Ibarra ay naghandog ng tulong ang mga mayayaman samantalang ang k
ura ay humiling na siya angn gawing padrino at magbabasbas sa paglalagay ng unan
g batosa huling araw ng pista. Sa mga pag-alok ng pagtulong ay tumanggi si Ibarr
a sapagkat hindi naman simabahan ang kanyang ipinagagawa. Sasagutin niya ang kla
hat ng gastos.
Dahil dito,siya ay hinangaan ng mga binata at nag-aaral sa Maynila. Ginawa siyan
ang pinakam
dahil kay M
ng isang ta
kapitalista
Bago pa mang dumating ang talagang pista, ilang araw nang dumarating ang sari-sa
ring inumin at pagkaing galing sa Europa sa tahanan ni Kapitan Tiago. Sa pagdati
ng ng Kapitan sa bisperas may pasalubong ito kay Maria na isang agnos na may bri
lyante at esmeralda at kapirasong kahoy na mula sa bangka ni San Pedro.
Kalugod-lugod ang pagkikita nina Kapitan Tiago at Ibarra. May mga ilang kaibigan
g dalaga si Maria na kinumbidang mamasyal si Ibarra. Humingi ng pahintulot si Ma
ria sa ama nito at siya ay pinahintulutan naman. Gayunman, nagbilin ang ama na k
ailangang umuwi bago maghapunan si Maria sapagkat darating si Padre Damaso. Mahi
gpit na inanyayahan naman ni Kapitan Tiago si Ibarra na sa kanilang tahanan na s
iya maghapunan. Pero, nagdahilan si Ibarra na mayroon siyang hinihintay na bisit
a.
Pumanaog na ng bahay si Ibarra kasunod ang mga dalaga. Si Maria ay napagitna kin
a Iday at Victoria at naglalakad siyang kasunod si Tiya Isabel. Siyang-siya si M
aria sapagkat nakadama siya ng kalayaan sa labas ng kumbento. Ang mga naglalakad
ay napatapat sa bahay ni Simang. Nanaog kaagad ito at sila ay inimbitang pumanh
ik muna. May bumati kay Ibarra kay at pinuri naman si Maria. Nakita ni Ibarra si
Kapitan Basilio, na naging kaibigan at tagapagtanggol niya na sumama ito sa kan
ya kinagabihan. Sinabi niyang maglalagay ng isang munting bangka sa monte si Pad
re Damaso. Napangiti lamang si Ibarra. Hindi masigurado kung ano ang ipinahihiwa
tig ng ngiting yaon, kung oo, o hindi.
Nakarating sila sa liwasang bayan. Nakita nila ang isang ketongin na nakasalakot
at umaawit sa saliw ng kanyang gitara. Pinandidirihan at nilalayuan siya ng mga
tao sapagkat natatakot silang mahawa ng sakit nito. Ang ketongin ay pinarusahan
ng maraming palo dahil lamang sa pagliligtas niya sa isang nahulog sa mababaw n
a kanal.
Pagkakita ni Maria sa ketongin, sinagilahan siya ng pagkahabag. Kinuha ni Maria
ang suot na agnos at nilagay sa bakol ng ketongin, sa pagtataka ng kanyang mga k
asama. Kinuha ng ketongin ang agnos sa bakol at ito ay kanyang hinagkan. Sumunod
ay lumuhod ito sa sa may harap ni Maria at isinubsob ang ulo at hinagkan ang mg
a bakas ng yapak ni Maria. Nagtakip ng mukha si Maria at pinahid ng panyo ang lu
bhang namamalisbis sa mukha.
Kamukat- mukat ay biglang lumapit ang baliw na si Sisa at hinawakan sa bisig ang
ketongin. Ipinatanaw ni Sisa sa ketongin ang ilaw sa kampanaryo at sinabing nar
uroon ang anak niyang si Basilio na bumababa sa lubid. Itinuro rin niya ang ilaw
sa kumbento at sinabing nandoroon naman ang anak niyang si Crispin. Binitiwan n
i Sisa ang ketongin at umalis na kumakanta. Umalis na rin ang ketongin na dala a
ng bakol.
Sa gayong pangyayari, naibulong na lamang ni Maria na mayroon palang mga taong k
ulang-palad.
ila. Tanging si Pilosopong Tasio lamang ang hindi nagpalit ng bihisan. Binati si
ya ng tinyente mayor. Sumagot ang Pilosopo na Ang magsaya ay dinangangahulugan ng
paggawa ng mga kabaliwan. Ang pagsasaya, anya pagtatapon ng pera at tumatakip sa
karaingan ng lahat. Si Don Filipo at sumang-ayon sa pananaw na itoni Tasyo suba
litwala siyang magawa sa kagustuhan ng kapitan at ng kura.
Punong-puno ng tao ang patyo. Ang mga musiko ay walang tigil sa kalilibot. Binab
atak naman ng mga hermana mayor ang mga tao upang tumikim ng kanilang inihandang
pagkain.
Dahil sa mga tanyang na tao, mga kastila at alkalde ang magsisimba ng araw na iy
on, si Padre Damaso, kaya nagpahiwatig siya na hindi makapagbibigay ng sermon ki
nabukasan. Pero, hindi siya natatanggi sapagkat sinabi ng mga kasama niyang pari
na walang ibang nakakaalamat nakapag-aral sa buhay ni San Diego kundi tanging s
iya lamang. Dahil dito, siya ay ginagamot ng babaing nangangasiwa sa kumbento.
Siya ay pinahiram ng langis sa leeg at dibdib, binalot ito ng pranela at hinilot
. Pagkaraan ay nag-almusal si Padre Damaso ng ilang itlog na binati sa alak.
Eksaktong alas otso ng umaga, nang simula ang prisisyon. Ito ay dinaan sa ilalim
ng tolda at inilawan ng matatandang dalaga na kausap sa kapatiran ni San Franci
sco. Naiiba ang prusisyon kaysa sa nagdaang araw sapagkat ang mga nagsisilaw ay
nakaabitong ginggon. Sa suot na abito ay kaagad na makikilala ang mayayaman at m
ahihirap.
Natatangi ang karo ni San Diego na sinusundan ng kay Francisco at ang Birheng de
la Paz. Maayos ang prusisyon, ang tanging nagbago lamang ay si Padre Salvi ang
nasa ilalim ng palyo sa halip na si Padre Sibyla. Ang prusisyon ay sinasabayan n
g mga paputok ng kuwitis, awitin at tugtuging pangsimbahan.
Huminto ang karong sinusudan ng palyo sa tapat ng bahay nina Kapitan Tiago. Naka
dungaw sa bintana ang alkalde, si Kapitan Tiago, si Maria, si Ibarra at ilan pan
g kastila. Si Padre Salvi ay hindi bumati sa mga kakilala. Ito ay nagtaas lamang
ng ulo mula sa kanyang matuwid na pagkakatayo.
30: Sa Loob ng Simbahan
Punong-puno ng tao ang simbahan. Bawat isa ay gustong makasawsaw sa agua bendita
. Halos hindi na humihinga ang mga tao sa loob ng simbahan. Ang sermon ay binaya
ran ng P250, ikatlong bahagi ng ibinayad sa komedya na magatatanghal sa loob ng
tatlong gabi. Naniniwala ang mga tao na kahit na mahal ang bayad sa komedya, ang
manonood dito ay mahuhulog sa impyerno ang kaluluwa. Ang mga nakikinig naman sa
sermon ay tuloy-tuloy sa langit.
Habang hinihintay ang alkalde, walang tigil na nagpapaypay ng abaniko, sumbrero
at panyo ang mga tao. Nagsisigawan at nag-iiyakan naman ang mga bata. Ang iba ay
ina-antok sa may tabi ng kumpisalan.
Ilang saglit lang dumating ang alkalde kasama ang kanyang mga tauhan. Ang suot n
iya ay napapalamutian ng banda ni Carlos III at ng limang medalya sa dibdib. Ina
kala ng ilang tao na ang alakalde ay osang sibil na nagsuot-komedyante.
Sinimulan ang pagmimisa ni Padre Damaso. Humandang makinig ang lahat. Ang pari a
y pinangungunahan ng dalawang sakristan sinusundan ng prayleng may hawak na kuwa
derno. Pumanhik sa pulpito si Padre Damaso at at Padre Sibyla. Pero, tanging pal
ibak ang inukol niya kay Padre Martin, na ang ibig sabihin ay higit na magaling
ang isesermon niya kaysa kahapon.
Binalingan ni Padre Damaso ang kasamang prayle at pinabuksan ang kuwderno upang
kumuha ng tala.
Sinabi ni Padre Damaso na kanyang binitiwan ang mga pananalita ng diyos upang ma
ging kapakikapakinabang na tulad ng isang binhing umuusbong at lumalaki sa lupai
n ng banal na si francisco. Hinikayat niya ang mga makasalanan na tularan ang ma
pagwaging si gideon, ang matapang na si David, ang mapagtagumpay na si Roldan ng
kakkristiyanuhan, ang guwardiya sibil ng langit.
Nakita ni ari Damaso na napakunot-noo ang alperes sa kanyang tinuran. Kung kaya t
sa malakas na tinig, sinabi ni Damaso na opo, ginoong Alperes, higit na matapang
at makapangyarihan bgamat walang armas kundi isang krus na kahoy lamang. Natatal
o nila ang mga tulisan ng kadiliman at lahat ng kampon ni Lucifer. Ang mga himal
ang likhang ito ay tulad ng paglikha kay Diego de Alcala.
Ang mga bahaging ito ng sermon ay ipinahayag ni Padre Damaso sa wikang Kastila,
kaya hindi maiintiihan ng mga Indiyo. Ang tanging naunawaan ng karamihan ay ang
salitang guwardiya sibil, tulisan, San Diego at San Francisco. Umasim din ang mu
ha ng alperes, kaya inakala ng marami na pinagalitan siya ni Padre Damaso dahil
sa hindi pagkakahuli nito sa mga tulisan.
Nang mabanggit naman niya ang tungkol sa patente upang tukuyin ang pagwawalang-b
ahala ng mga tao sa kasalanan, isang lalaki ang namumutlang tumindig at nagtago
sa kumpiskalan. Nagbebenta kasi siya ng alak at madalas na usigin siya ng mga ka
rabinero dahil sa hinihingan siya ng patente.
Inaantok ang mga nakikinig. Si Kapitan Tiago ay napahikab. Samantala, si Maria a
y hindi nakikinig sa sermon sapagkat abala siya sa pagtingin sa kinaroroonan ni
Ibarra na malapit lamanng sa kanya. Nang simulan na sa tagalog ang misa, ito ay
tumagal ng tumagal. Lumilisya na si Padri Damaso sa sermon niya sapagkat puro pa
nunumbat, sumpa, at pagtutungayaw ang isinasumbulat niya. Dahil dito,pati si Iba
rra ay nabalisa lalo nang turulin ng pari ang tungkol sa makasalanang hindi nang
ungumpisal na namamatay sa bilangguan na walang sakramento sa simbahan. Hindi ri
n nakaligtas sa pag-aglahi ng pari ang mga mistisilyong hambog at mapagmataas, m
ga binatang salbahe at pilosopo ang mga parinig na ito ay nadadama ni Ibarra. Pero
, nagsawalang kibo na lamang siya.
Naging kabagot-bagot na ang sermon, kung kaya nagpakuliling na si Padre Salvi up
ang huminto na si Damaso. Pero, sumabak pa rin sa pagsasalita ng may kalahating
oras. Habang isinasagawa ang misa, isang lalaki (ito ay si Elias) ang lumapit ka
y Ibarra at nagbabala tungkol sa gagawing pagdiriwang sa paaralan. Kailangang ma
ging maingat, anya si Ibarra sa pagbaba sa hukay at huwag lalapit sa bato sapagk
at maari siyang mamamatay. Nakilala ni Ibarra si Elias na kaagad namang umalis.
32: Ang Kabriya
Ipinakita ng taong madilaw kay Nyor Juan kung paano niya mapapagalaw ang pampaki
los ng kalong ang kanyang itinayo. Ito ay mayroong walong metro ang taas, nakaba
on sa lupa ang apat na haligi. Sa haligi nakasabit ang malalaking lubid kaya til
a napakatibay ng pagkayari at napakalaki. Ang bandang itaas naman ay mayroong ba
nderang iba-iba ang kulay.
Tinignang mabuti ni Nyor Juan kung paano ittinaas at ibinababa ang batong malaki
na siyang ilalapat sa ilalim sa pamamagitan ng pag-aayos ng kahit isang tao lam
ang. Hangganghanga si Juan sa taong madilaw. Nagbubulungan sa pagpuri ang mga ta
ong nasa paligid nila.
Sinabi ng taong madilaw kay Nyor Juan na natutuhan niya ang paggawa ng makinarya
kay Don Saturnino na nuno ni Don Crisistomo. Ito pa anya ay maraming nalalaman.
Hindi marunong mamalo at magbilad sa araw ang kanyang mga tauhan;marunong ding
gumising ng mga natutulog at magpatulog ng gising.
Sa kabilang dako, malakihan ang paghahanda ni Ibarra sa pagbabaon ng panulukangbato ng bahay-paaralan. Sa ilalim ng maraming habong na itinayo ay pawang puno n
g pagkain at inumin aalmusalin ng mga panauhing isa-isang sinudo ng mga banda at
musiko. Ang mga naghanda sa almusal ay mga guro at mag-aaral.
Nagsimulang
ng-okasyon.
ng pilak at
nasok naman
kilalang tao at sinabing hindi kakanin ng isda ang isang ito (Ibarra) tulad ng k
anyang ama, makikita ninyo.
Ang ganitong natuklasan ni Elias ay kanyang ikinabahala sapagkat kahit na ipinag
mamalaki ng taong madilaw ang kaalaman sa trabaho. Hindi ito humingi ng mataas n
a sahod ng magprisinta kay Nor Juan. Binanggit ni Ibarra na nanghihinayang sa pa
gkamatay ng taong dilaw sapagkat marami pa sanang mababatid buhat sa kanya. Pero,
ikinatwiran ni Elias na maski na mabuhay ang taong madilaw inakala niyang matat
akasan ang pag-uusig ng bulag na hukuman ng tao. Subalit sa kamatayan ng Diyos a
ng humatol at naging hukom.
Sinikap ni Ibarra na tuklasin ang tunay na pagkatao ni Elias, kung ito ay nakapa
g-aral o hindi. Ang sagot ni Elias ay: Napilitan akong maniwalang lubos sa Diyos
sapagkat nawalan na ako ng tiwala sa Diyos. Alam ni Elias na marami pa ang mga
taong gustong kumausap kay Ibarra kaya nagpaalam na ito. Pero, nangako siyang an
umang oras na kailangan siya ay babalik siya sapagkat mayroon pa siyang tinatana
w na utang na loob kay Ibarra.
34: Ang Tanghalian
Ang mga kilalang tao sa San Diego ay magkaharap na nanananghalian sa isang malak
ing hapag. Nakaluklok sa magkabilang dulo ng mesa sina Ibarra at ang alkalde. Na
sa bandang kanan ni Ibarra si Maria at nasa kaliwa naman ang eskribano. Sa magka
bilang panig naman nakaluklok sina Kapitan Tiyago, kapitan ng bayan, mga prayle,
kawani at kaibigang dalaga ni Maria. Ganadong kumain ang lahat ng makatanggap n
g telegrama sina Kapitan Tiyago, siya y kaagad na umalis. Darating ang Kapitan Hen
eral at magiging panauhin ni Kapitan Tiyago sa kanyang bahay.
Hindi nasasabi sa kable, kung ilang araw na mananatili ang Kapitan Heneral sapag
kat ito umano ay mahilig sa bagay-bagay na kataka-taka. Kung saan napasuot ang u
sapan ng mga kumakain. Ang hindi pag-imik ni Padre Salvi, ang hindi pagdating ni
Padre Damaso, kawalan ng kaalaman ng mga magbubukid ng kobyertos at kung anong
kurso ang ipapakuha nila sa kanilang mga anak.
Patapos na ang tanghalian nang dumating si Padre Damaso. Lahat bumati sa kanya,
maliban kay Ibarra. Umiinit na ang usapan noon sapagkat nagsisimula ng ilagay an
g mga tsampan sa kopa. Nahalata ng alkalde na panay ang pasaring ni Padre Damaso
kay Ibarra. Sinikap na ibahin nito ang usapan, pero patuloy ang pari sa pagsasa
ring. Walang kibo na lamang si Ibarra. Pero, nang ungkatin ni Padre Damaso ang t
ungklol sa pagkamatay ng ama ni Ibarrang may kasamang pag-aglahi. Sumulak ang du
go ni Ibarra. Biglang dinaluhong niya si Padre Damaso at sasaksakin nito sa dibd
ib. Pero, pinigilan siya ni Maria. Gulo ang isip ni Ibarra na umalis at iniwan a
ng mga kasalo sa pananghalian.
35: Usap-Usapan
Ang mga pangyayaring namagitan kina Ibarra at Padre Damaso ay madaling kumalat s
a buong San Diego. Sa mga usapan, hindi matukoy kung sino ang may katwiran sa da
lawa. Nagkakaisa ang lahat na kung naging matinpi si Ibarra, hindi sana nangyari
ang gayon. Pero, ikinatwiran ni Kapitan Martin na walang makapigil kay Ibarra s
apagkat wala itong kinatatakutang awtoridad. Handa ang binata na dungisan ang ka
may nito sa sinumang lumapastanganan sa kanyang ama. Dahil sa maagap na pagsansa
la ng kanyang itinanggi at minamahal na si Maria. Kaya, hindi niya itiniloy ang
balak na kitlan hininga si Padre Damaso.
Ipinapalagay naman ni Don Filipo na hinihintay daw ni Ibarra na tulungan siya sa
taumbayan bilang pagtanaw ng utang na loob sa kabutihang nagawa niya at ng kany
ang ama. Nanindigan naman ang kapitan ng bayan na wala silang magagawa sapagkat
laging nasa katwiran ang mga prayle. Ang ganito, anang Don Filipo ay nangyayari
sapagkat hindi nagkakaisa at watak-watak ang mga taumbayan samantalang ang mga p
rayle at mayayaman ay nagkakabuklod-buklod.
katawan sa galit at namutla. Bumalasik ang kanyang mukha. Ngunit, parang walang
anuman ito sa Donya. Tinanong pa niya ang alperes kung bakit hindi man lang daw
bumati ito sa kanya. Hindi sumagot ang alperes. Inutusan niya ang bantay na big
yan ng damit at pagkain si Sisa. Kailangang gamutin din ang mga sugat nito, bigy
an ng magandang higaan at huwag lalapastanganin. Ang dahilan si Sisa ay nakatakd
ang ihatid sa tahanan ni Ibarra kinabukasan din.
Sa kabilang dako, kung magkaroon man ng kagaspangan ng ugali si Donya Consolacio
n yaon ay bunga ng kanyang kawalan ng sapat na edukasyon. Siya ay dating labande
ra lamang ng mga sundalo na mapangasawa niya ang alperes na noon ay isa lamang k
abo. Ito ang dahilan kung may plastik na pag-uugali. Pilit siyang nag-aastang ma
y pinag-aralan, marunong ng kastila at may ugaling Europeo.
40: Karapatan at Kapangyarihan
Mag-iikasampu na ng gabi ng paisa-isang sindihan ang mga kuwitis. Ang huling pai
law ay parang bulkan habang ang daan ay naliliwanagan ng luces de Bengala na siyan
g nagsisilbing ilaw sa mga taong naglalakad patungo sa liwasang bayan.
Malaki ang entabladong pagdarausan ng dula. Ang nangasiwa sa palabas ay ang Teny
ente Mayor na si Don Filipo sapagkat ang Kapitan ay nasa sugalan. Kausap ng Teny
ente si Pilosopo Tasio at nakasentro ang kanilang pag-uusap na nagbibitaw na ang
Don sa kanyang tungkulin. Danga t nalamang hindi tinanggap ng alkalde ang pagbibi
tiw nito. Saglit naputol ang pag-uusap ng dalawa ng dumating si Maria Clara kasa
ma ang mga kaibigan. Kasunod nilang dumating ang kura at ilang kastila. Isa-isa
silang inihatid sa upuan ng tenyente.
Nagsimula na ang palabas sa pamamagitan ng tambalang tinig nina Chananay at Mari
anito ng Crispino e la Comare. Ang pansin ng lahat ay nasa entablado maliban kay
Padre Salvi na walang kurap na nakatitig kay Maria Clara.
Taposna na ang unang bahagi ng dula nang pumasok si Ibarra. Umugong ang bulungan
, pero hindi ito pinansin ni Ibarra. Malugod na binati niya ang kasintahan at an
g mga kasama nito. Tumindig si Padre Salvi o ang Kura at hiniling kay Don Filipo
na paalisin si Ibarra. Ngunit, hindi sumunod ang Don at sinabing hindi niya mag
agawa ang gayon sapagkat nag-abuloy ng malaki si Ibarra. Isa pa, anang Don hindi
siya natatakot sa gagawin ng kura sapagkat maghapong kau-kausap ng Kapitan Hene
ralat ng Alkalde ng lalawigan si Ibarra. Kaya, wala itong dapat ipangamba. Napil
itan umalis ang Kura at ang mga kasama nito. May ilang tao na lumapit kay Ibarra
at sinabing huwag pansinin ang paglisan ng kura, sapagkat ang mga ito ang nagsa
sabing si Ibarra ay eskumulgaldo. Dahil dito, naitanong ni Ibarra na sila ay nas
a panahon pa ng edad Media.
Nilapitan ni Ibarra ang mga dalaga at nagpaalam na ilang sandali siyang mawawala
sapagkat mayroong nalimutang tipanan. Pinigilan siya ni Sinang subalit nangako
si Ibarra na babakik na lamang siya. Papalabas na si Yeyeng upang sumayaw, nang
lumapit ang dalawang sibil kay Don Filipo at ipinatitigil ang palabas dahil hind
i raw makatulog sa ingay ang alperes at si Donya Consolacion. Pero, hindi pinagb
igyan ang kahilingan ng mga sibil at natapos na ang dula. Pero, bigla na lang na
gkagulo.
May dalawang sibil na hinagad ang mga musikero upang pigilin ang palabas pero an
g mga ito ay nahuli ng mga kuwadrilyero na katulong ni Don Filipo. Tiyempo naman
g nakabalik na si Ibarra. Kaagad na hinanap niya si Maria. Kumapit na sa bisig n
i Ibarra ang mga nasindakna dalaga. Walang tigil naman sa kauusal ng letania sa
latin si Tiya Isabel. Ang mga sibil na inihatid ng mga kuwaddrilyero sa tribunal
ay pinagbabato ng mga tao. May mga pulutong ng mga kalalakihan na nagbabalak ng
masama sa mga sibil. Pero, pinakiusapan sila ni Don Filipo na huwag ng palalain
pa ang pangyayari. Ngunit, hindi siya pinansin. Kaya kay Ibarra siys nakiusap.
Sinabi ng binata na wala siyang magagawa. Pinakiusap ni Ibarra si Elias na punta
han ang mga kalalakihang nagbabalak ng masama. Napahinuhod naman ng piloto ang m
nyagan upang doon na manirahan nang payapa kahit na malayo sa sibilisasyon, yama
n din lamang daw walang nangyari sa kanyang paghahanap sa angkang nagpahamak sa
kanyang pamilya. Binigyang diin ni Elias na magturingan na lamang silang dalawa
bilang mag-ama yayamang pareho na silang nag-iisa sa buhay. Umiilig lamang ang m
atanda sa kahilingan ni Elias at sinabing wala siyang dahilan para magpanibagong
buhay sa ibang lupain. Kailangan niyang maipaghiganti ang kalupitang sinapit o
pagkamatay ng kanyang dalawang anak na lalaki at isang babae sa kamay ng mga buh
ong. Noon anya, siya ay isang duwag ngunit, dugo at kamatayan ang isinisigaw ng
kanyang budhi dahil sa kaapihang kanyang natamo. Karumal-dumal ang sinapit ng ka
nyang mga anak kaya ganito na lamang ang kanyang pagpupuyos.
Ang kanyang anak na dalaga ay pinagsamantalahan at inilugso ang kapurihan ng isa
ng alagad ng simbahan. Dahil dito, nagsiyasat ang dalawa niyang anak na lalaki.
Pero, nagkaroon ng nakawan sa kumbento at ang isa niyang anak ay sinuplong. Ang
anak niyang ito ay ibinitin sa kanyang buhok at narinig niya ang sigaw, daing at
pagtawag sa kanya, pero siya ay nasanay sa buhay na tahimik ay naging duwag at
hindi nagkaroon ng lakas ng loob na pumatay o magpakamatay. Ang paratang na pagn
anakaw sa kanyang anak ay di napatunayan, isa lamang malaking kasinungalingan. A
ng kurang nagparatang ay inilipat sa ibang lugar. Pero ang kanyang anak ay namat
ay sa sobrang pahirap na dinanas.
Ang isa naman niyang anak ay hindi duwag at pingambahan na siya ay maghihiganti
dahil sa sinapit ng dalawamg kapatid. Ito ay hinuli ng mga awtoridad dahil nakal
imutan lamang niyang magdala ng sedula. Ito ay pinahirapan din hanggang sa magpa
tiwakal na lamang. Ngayon, wala ng nalalabi sa kanya kundi bababa ng bayan upang
maghimasik at makapaghiganti. Hindi naman siya nag-iisa, marami siyang kaanib n
a kapwa rin pinag-uusig ng awtoridad. Ang mga ito ang bumubuo sa kanyang pangkat
na pinamumunuan. At sila ay naghihintay lamang na tamang tiyempo at araw upang
lumusob.
Naunawaan ni Elias ang paninindigan ni Kapitan Pablo, siya man daw ay tulad nito
na sa pangambang makasugat nang walang kinalaman, kinalimutan niya ang paghihig
anti. Pero, para sa kapitan, ang paglimot ay lubhang napakahirap. Kaya ang ganan
g kay Elias ay napakadali sapagkat siya ay bata pa, hindi namatayan ng mga anak
at hindi nawawalan ng pag-asa. Nangako ang matanda na hindi rin siya susugat sa
sinumang walang kasalanan tulad ng ginawa nitong pagkakasakit na naging sanhi ng
kanyang pagkakasugat at huwag lamang ang isang kuwadrilyong tumutupad lang nama
n ng kanyang tungkulin.
Ipinahayag ni Elias Kay Matandang Pablo na siya ay nagkapalad na makilala at mak
atulong sa isang binatang mayaman, matapat, may pinag-aralan at nag-iisang anak
ng isang taong marangal na hinamak din ng isang pari, maraming kaibigan sa Madri
d kabilang na ang Kapitan-Heneral. Bilang pagbibigay diin, tiniyak ni Elias sa m
atanda na makakatulong daw ang binatang ito sa kanilang pagnasang maipaabot sa h
eneral ang mga hinaing ng bayan. Tumango ang matanda. Dahil dito, ipinangako ni
Elias na malalaman ni Kapitan Pablo ang magiging resulta ng kanyang lakad o paki
kipag-usap sa binata (si Ibarra) sa loob ng apat na araw. Sa mga tauhan ng kapit
an ang kakatagpuin niya sa may baybayin ng San Diego at sasabihin niya ang sagot
. Kapag pumayag ang binata, may maasahan at makakapagtamo sila ng katarungan at
kung hindi naman, si Elias ang unang kasama niyang maghahadog ng buhay.
46: Sabungan
Katulad din ng iba pang bayan ng Pilipinas, may sabungan din sa San Diego. Ito a
y nahahati sa tatlong bahagi. May pasukan ito sa pinto na binabantayan ng isang
babaeng naniningil ng bayad sa pagpasok. Nakahanay naman sa magkabilang daraanan
na mga tao ang mga tindera na nagtitinda ng kung anu-ano na katulad ng pagkain,
gamit na maliliit sa bahay, sigarilyo at iba pa. Kalapit ito ng isang may kalak
ihan ding lugar na kinaroroonan ng mga tahur, magtatari at mga sobra ang hilig s
a sabong. Dito nagpapalipat-lipat nang mabilis ang kuwarta sa kamay ng mga tao a
t pakikipagsunduan. Ang tawag sa lugar na ito ay ulutan. Ang ikatlong bahagi nam
a ng husto kapag hindi nagpupugay sa kanila ang mga nakakasalubong. Dahil dito,
inutos niya sa Don na mamalo ng sumbrero. Pero, tumanggi ang Don bunga raw ng ka
nyang kapansanan.
Nang mapadaan ang Donya sa tapat ng bahay ng alperes nagkatama ang kanilang mga
paningin. Parehong matalim. Tiningnan ng alperes ang Donya mula ulo hanngang paa
, ngumuso at dumura sa kabila. Sinugod ng Donya ang alperes at nagkaroon ng main
itang pagtatalo Binanggit ng Donya ang pagiging labandera ng alperesa samantalang
pinagdidikdikan naman ng huli ang pagiging pilay at mapagpanggap na asawa ng Do
nya. Puyos sa galit, Habang hawak na mahigpit ang latigo ng alperes na nanaog si
Donya Consolacion, upang daluhugin si Donya Victorina. Pero, Bago mag-pang-abot
ang dalawa, dumating ang alperes. Umawat si Don Tiburcio. Ang pangyayari ay sin
aksihan ng maraming tao na nakatawag pansin ng kanilang pagtatalakan.
Dumating ang kura at pinatitigil ang dalawa, ngunit pasinghal na binulyawan siya
ng alperes kasabay sa pagtawag ditong mapagbanal-banalang Carliston . Nagalit nama
n ng husto si Victorina at sinabi kay tiburcio na kailangan hamunin niya ang alp
eres sa pamamagitan ns sabelo o rebolber. Tumanggi ang Tiburcio, kaya nahablot n
a naman ng di oras ang kanyang pustiso ng nagtatalak na asawa.
Pagdating sa bahay ng mag-asawa, inabutan nilang kausap ni Linares si Maria at a
ng mga kaibigan nito. Kay Linares nabaling ang atensiyon ng Donya, inutusan nito
na siya ang humamon sa Alperes sa pamamagitan ng baril o sable at kung hindi ib
ubulatlat nito sa madla at kay Kapitan Tiyago ang tunay nitong pagkatao. Namutla
si Linares at humingi ito ng paumanhin sa Donya.
Siya namang pagdating ni Kapitan Tiago na lugo-lugo sapagkat natalo ang kangyang
lasak. Hindi pa nakapagpapahinga si Tiago, Tinaltalan kaagad siya ng Donya. Sin
abi niya sa Kapitan na hahamunin ni Linares ang alperes at kapag hindi niya ito
nagawa, di dapat itong magpakasal kay Maria. Sapagkat ang duwag ay hindi nababag
ay sa inyong anak, pagdidiin pa ng Donya. Dahil sa narinig nagpahatid si Maria s
a kanyang silid.
Kinagabihan, bago umalis sina Donya Victorina at Don Tiburcio iniwan nila ang ku
wenta sa paggagamot kay Maria at ito y umaabot sa kung ilang libong piso. Naiwan n
aman si Linares na nasa gipit na kalagayan.
48: Hiwaga
Dumating kinabukasan si Ibarra na gaya ng pagkakabalita ni Lucas sa magkapatid n
a Tarsilo at Bruno. Ang unang sinadya ng binata ay ang tahanan ni Kapitan Tiago
upang ibalita na siya ay hindi escomulgado at dalawin si Maria. May dala siyang
sulat mula sa arsobispo na ibinigay nito sa kura at nagsasaad na inaalis na ang
excomunion. Tuwang- tuwa si Tiya Isabel, sapagkat boto siya kay Ibarra at ayaw d
in niyang mapangasawa ng kanyang pamangkin si Maria ang kastilang si Linares. Ti
nawag ni Isabel si Maria at pinatuloy si Ibarra.
Ngunit biglang naumid ang dila ng binata sapagkat nakita niyang kalapit ng kasin
tahan si Linares na nasa balkon. Nakasandig sa silyon si Maria at may hawak na a
baniko. Sa may paanan nito ay nandoroon si Linares na nagkukumpol ng rosas at sa
mpaga. Namulat si Linares ng makita si Ibarra samantalang si Maria ay namula at
hinayaang malaglag na lamang ang tangang pamaypay. Sinikap nitong tumayo, pero h
inang-hina siya dahil nga sa pagkakasakit. Si Linares ay waring napapatda at hin
di makapagsalita.
Sinabi ni Ibarra sa kasintahan ang dahilan ng kanyang diipinasabing pagdalaw. Na
katingin lamang sa kanya si Maria na parang inuunawa ang bawat katagang namutawi
sa kanyang labi. Malungkot si Maria, kaya nakuro ni Ibarra na bukas nalamang si
ya dadalaw. Tumango ang dalaga. Umalis si Ibarra na ang puso ay ginugutay ng mat
inding pag-aalinlangan, gulo ang kanyang isip. Sa paglakad niya, humantong siya
sa ipinapagawang paaralan. Binati siya ni Nyor Juan at mangagawang dinatnan niya
hil sa matinding pagkagutom. Binigyang diin naman ni Elias na ang mga sawimpalad
na hinihingi ng bayan ang pagbabago sa mga palakad ng mga prayle at ng isang pa
gtangkilik laban sa korporasyon. Pero, sinabi naman ni Ibarra na may utang na lo
ob na dapat tanawin ng bayan sa mga paring pinagkakautangan ng pananalig at pata
ngkilik noon laban sa mga pandarahas ng mga may-kapangyarihan.
Lumitaw sa pagpapalitan ng kuro-kuro ng dalawa na kapwa nila mahal ang bayan. Pe
ro, hindi napahinuhod ni Elias si Ibarra tungkol sa pakiusap ng mga sawimpalad.
Kaya, ipinahayag niya kay Ibarra na sasabihin na lamang daw niya sa mga ito na i
lipat na sa Diyos o sa kanilang mga bisig ang pagtitiwala na sa kapwa tao na di
magtatamong-pala.
50: Ugat ni Elias
Isinalaysay ni Elias ang kanyang kasaysayan kay Ibarra upang malaman nito na siy
a ay kabilang din sa mga swimpalad. Mayo 60 taon na ang nakakalipas, ang kanyang
nuno ay isang tenedor de libros sa isang bahay- kalakal ng kastila.Kasama ng ka
nyang asawa at isang anak na lalaki, ito ay nanirahan sa Maynila. Isang gabi nas
unog ang isang tanggapang pinaglilingkuran niya. Isinakdal ang kanyang nuno sa s
alang panununog. Palibhasay maralita at walang kayang ibayad sa abogado, siya ay
nahatulan. Ito ay ipinaseo sa lansangan na nakagapos sa kabayo at pinapalo sa b
awat panulukan ng daan. Buntis noon ang asawa, nagtangka pa ring humanap ng pagk
akakitaan kahit na sa masamang paraan para sa anak at asawang may sakit. Nang gu
maling ang sugat ng kanyang nuno, silang mag-anak ay namundok na lamang. Nangana
k ang babae, ngunit hindi nagtagal namatay ito. Hindi nakayanan ng kanyang nuno
ang sapin-saping pagdurusang kanilang natanggap. Nagbigti ito. Hindi ito naipali
bing ng babae. Nangamoy ang bangkay at nalaman ng mga awtoridad ang pagkamatay n
g asawa.Nahatulan din siyang paluin. Pero, ito ay hindi itinuloy at ipinagpaliba
n sapagkat dalawang buwan siyang buntis noon. Gayunman, pagkasilang niya, ginawa
ang hatol.
Nagawang tumakas ng babae mula sa malupit na kamay ng batas, lumipat sila sa kal
apit na lalawigan. Sa paglaki ng anak na panganay, ito ay naging tulisan. Gumawa
siya ng panununog at pagpatay upang maipaghiganti nila ang kaapihang natamo. Na
kilalasiya sa tawag na balat. Ang lahat ay natakot sa kanyang pangalan. Ang ina
ay nakilala naman sa tawag na haliparot,delingkuwente at napalo at ang bunso dah
il sa mabait at tinawag na lamang anak ng ina.
Isang umaga, nakagisnan na lamang ng anak ang ina na patay na. Ito ay nakabulagt
a ssa ilalim ng isang puno at ang isang ulo ay nakatingala sa isang bakol na nak
asabit sa puno. Ang kanyang katawan ay ibinaon samantalang ang mga paa,kamay ay
ikinalat. Ang ulo naman ay siyang dinala sa kanyang ina. Walang nalalabing paraa
n sa nakakabata dahil sa kalunos-lunos na pangyayaring ito kundi ang tumakas. Si
ya ay ipinadpad ng kapalaran sa Tayabas at namasukang obrero sa isang mayamang a
ngkan. Madali naman siyang nakagiliwan sapagkat nagtataglay nga ito ng magandang
ugali.
Siya ay masikap at ng nagkaroon ng puhunan, napaunlad niya ang kanyang kabuhayan
hanggang sa makakilala siya ng isang dalagang taga-bayan na kanyang inibig ng t
apat. Gayunman sinasagilahan siya ng matinding pangamba na mamanhikan. Nangangam
basiyang matuklasan ang tunay niyang pagkatao. Mahal palibhasa ang babae, minsan
ay nailugso nito ang puri at desidido siyang panindigan ang nagawa. Ngunit, dah
il sa mayaman ang ama ng babae at wala siyang kayang ipagtanggol ang sarili. Siy
a ay nakulong sa halip na makasal siya sa babae.
Bagamat hindi nagsama ang magkasuyo, ang kanilang pagtatampisaw sa dulot ng pagibig ay nagkaroon ng bunga. Ang babae ay nanganak ng kambal, isang babae at isan
g lalaki. Ang lalaki ay si Elias. Bata pa sila ay iminulat sa kanilang patay na
ang kanilang ama. Naniniwala naman sila sapagkat musmos pa lamang ay namatay ang
kanilang ina. Nang magkaroon ng sapat na isip, palibhasa y may kaya ang nuno si E
lias ay nag-aral sa mga Heswitas samantalang ang kapatid na babae ay sa Concordi
mga diyaryo sa Maynila. Iba rin ang balitang nagmula sa kumbento. Iab-iba ang es
tilo ng mga balitang lumaganap. At ang pang-unawa sa mga ito ay batay sa talas n
g isip, kuro-kuro, damdamin at paniniwala. Ang mga tauhan ng kumbento ay higit n
a naliligalig. Ang mga provincial ay palihim na nagdadalawan at gumagawa ng mga
pagpapanayam hinggil sa nangyari. Ang ilan naman ay nagpunta sa palasyo at nagha
handog ng tulong sa pamahalaang nasa panganib. Nabanggit pa nga na na maging ang
munting heneral o generalillo daw MAG-AGUERO ay napagkuro ang kahalagahan ng ko
rporasyon. Samantala, ipinagbubunyi naman si Padre Salvi at sinabing ito ay kara
pat-dapat na bigyan ng isang mitra.
Sa ibang kumbento naman ay iba ang pinag-uusapan. Ang mga nag-aaral daw sa mga h
eswita sa Ateneo ay lumalabas na nagiging pilibustero. Sa isang bahay naman sa T
undo, hindi mapakali si Kapitan Tinong dahil minsan ito ay nagpakita ito ng kaga
ndahang loob kay Ibarra. Kaya panay ang sisi sa kanya ng asawang si kapitana Tin
chang. Ang kanilang dalawang anak na dalaga ay sa isang tabi lamang at di umiimi
k. Nasabi pa ni Tinchang na kung siya ay naging lalaki lamang, disin sana ay hah
arap siya sa Kapitan-Heneral at ihahandog nito ang kanyang paglilingkod laban sa
mga manghihimagsik.
Malapit ng mabanas ng husto si Tinong sa kakulitan ng asawa nang dumating ang ka
nilang pinsan si Don Primitivo. Ito ay isng lalaking may edad at mahilig magsasa
lita ng Latin. Siya ay ipinasundo ni Tinchang upang hingan ng payo sapagkat maru
nong itong mangatwiran. Kaagad na nag-umpisa ng pagsasalita si Tinchang pagkakit
a sa pinsa. Ayon sa kanya, pinakain ni Tinong si Ibarra sa kanilang bahay at niy
ukuran pa niya ito nang makita sa may tulay ng Espanya sa gitna ng maraming tao
at sinabing sila magkaibigan.
Sinabi ni Don Primitivo na dapat napakilala si Tinong kay Ibarra pagkat ang mga
mabubuti raw ay napaparusahan dahil sa mga masasama. Kaya t walang ibang nalalabin
g paraan kundi ang gumawa ng huling habilin si Tinong. Nawalan ng malay ng di or
as si Tinong dahil sa payo. Nang bumalik ang kanyang ulirat, dalawang payo ang i
binigay ni Don Primitivo: (1) magbigay sila ng regalo sa heneral ng kahit anong
alahas at idahilan na ito ay pamasko at (2) sunuging lahat ng mga kasilulatan na
maaaring makapagpahamak kay Tinong, na katulad ng ginawang pagsunong ni Ibarra
sa kanyang mga kasulatan.
Boto silang lahat sa payo.
Sa kabilang dako sa isang pagtitipon sa Intramuros na dinaluhan ng mga dalaga, m
ga asawa at mga anak ng kawani ang tema ng kanilang pag-uusap ay ang tungkol din
sa naganap na pag-aalsa. Ayon sa isang lalaking komang galit na galit daw ang h
eneral kay Ibarra sapagkat naging napakabuti pa nito sa binata. Sinabi naman ng
isang ginang na talagang walang utang na loob ang mga indiyo kaya t di dapat silan
g ituring na mga tunay na tao. Kahit na araw ang itatayong paaralan ay isang pak
ana lamang sapagkat ang tunay na layunin ni Ibarra ay gawin lamang itong kuta na
gagamitin niya sa kanyang pansariling pangangailangan. Sumabad naman ang isa pa
ng babae at ipinaliwanag na is Tinchang daw ay nagregalo ng isang singsing na pu
no ng brilyante sa heneral. Napalingon ang lalaking komang at tiniyak kung totoo
ang balita. Nagdahilan ang pingkok at nanaog na ng bahay.
Ilang oras pa ang nakalipas, ang ilang mag-anak sa Tundo ay tumanggap ng mga paa
nyaya ng pamahalaan sa pamamagitan ng mga kawal. Ang imbitasyon ay tungkol sa pa
gtulog ng ilang mayayaman at tanyag na tao sa Fuerza de Santiago na may bantay p
a. Si Kapitan Tinong ay kasama sa mga inimbita.
60: Ikakasal si Maria Clara
Tuwang-tuwa si Kapitan Tiyago sapagkat hindi siya nahuli o natanong man lamang.
Hindi rin siya nakuryente o nabilanggo sa ilalim ng lupa. Dahil dito, siya ay na
gpamisa sa Mahal na Birhen sa Antipolo, Birhen del Rosario at sa Birhen del Carm
en. Kung hindi naimbita si Kapitan Tiyago ng pamahalaan, masamang kapalaran nama
n ang dumapo kay Kapitan Tinong. Tulad ng karamihan siya ay inimbitahan ng pamah
alaan. Di nakabuti ito sa kanya ang paglalakbay sa ibat-ibang tanggapan nito sapag
kat ng siya ay lumabas. Siya ay may sakit, putlain, namamanas at di palaimik. Hi
ndi na rin siya bumaba ng bahay, dahil nangangamba itong baka batiin siya ng isa
ng pilibustero. Alam ni Tiyago ang ganitong sinapit ni Tinong.
Dumating sa bahay ni Tiyago si Linares at ang mag-asawang de Espadaa na kapwa iti
nuring na pangkat ng makapamahalaan. Sinarili ni Donya Virtorina ang usapan. Sin
abi na kung babarilin si Ibarra, iyon ang nararapat sapagkat siya ay isang pilib
ustero. Bagama t namumutla at mahina si Maria, kanyang hinarap ang mga bisita. Hum
antong ang usapan tungkol sa pagpapakasal nina Maria at Linares. Nagkayarian din
na magpapapista si Tiyago. Sinabihan niya si Tiya Isabel na kung ano ang nasa l
oob ni Maria tungkol sa napipinto nitong pakikipag-isang dibdib. Sa wari, desidi
do na si Tiyago na ipakasal si Maria sapagkat nakini-kinita niyang siya y maglalab
as-masok sa palasyo sa sandaling maging manugang niya si Linares. Si Linares ang
tagapayo ng Kapitan Heneral, kaya t inaakala ni Tiyago na siya ay kaiinggitan ng
mga tao.
Kinabukasan, ang bulwagan ni Tiago ay puno ng mga
ngunguna sa mga ito si Padre Salvi, Padre Sibyla,
o, ang alperes na ngayon ay tinyente at may grado
de Espadaa, si Linares na nagpatihuli ng dating
ibil.
Mangyari pa, ang paksa ng mga babae ay si Maria na kahit malungkot siya ay magal
ang na tinanggap ang mga bisita. Sinabi ng isang babae na maganda nga raw si Mar
ia, pero ito raw ay tanga naman. Kayamanan lang daw habol ni Linares. Sinabi rin
na marunong daw siya sa buhay sapagkat kaya siya ikakasal dahil bibitayin ang u
nang katipan ni Ibarra. Sa narinig ni Maria lalo siyang nasaktan at naghirap ang
kalooban. Iniwan niya ang mga babaing nag-uusap.
Sa pulutong ng mga lalaking nag-uusap naman, lumitaw na ang kura ay lilipat na n
g Maynila samantalang di tiyak ng alperes kung saan ito madedestino. Ipinaliwana
g ni Guevarra na hindi mabibitay si Ibarra na katulad ng mga nangyari kina GOMBU
RZA at sa halip ito ay ipatatapon lamang. Binanggit din niya ang tungkol sa kaso
ng binata at pagkaraan ay binati niya si Maria. Ito raw ay nakakatiyak ng magan
dang kinabukasan. At nagpaalam na ang tinyente.
Nagtungo sa asotea si Maria. Nakita niya ang bangkang pasadsad sa may sadsaran n
g bahay ni kapitan Tiyago. Puno ng damo ang ibabaw ng bangka at may lulan itong
dalawang lalaki. Bumaba ang isa sa lulan ng bangka at pinanhik siya, si Ibarra.
Nakatakas siya sa tulong ni Elias. Dumaan lamang ang binata upang ipaalam ang da
mdamin nito at tuloy bigyan ng laya ang kasintahan tungkol sa kanilang kasunduan
. Inilahad ni Maria ang tunay na kasaysayan at pagkatao nito. Napilitan umano it
ong talikuran ang kanilang pag-iibigan alang-alang sa kanyang inang namayapa at
sa dalawang amang nabubuhay pa. Pero wala siyang tanging pag-ibig kundi si Ibarr
a lamang. Mahigpit na niyapos at pinupog ng halik ni Ibarra si Maria. Matagal. P
agkaraan, lumundag muli ito sa pader at sumakay sa bangka. Nag-alis ng sumbrero
si Elias at yumukod kay Maria. Sumagwang papalayo sa lumuluhang si Maria.
61: Pagtakas Hanggang Lawa
Habang mabilis na sumasagwan si Elias, sinabi niya kay Ibarra na itatago siya sa
bahay ng isang kaibigan sa Mandaluyong. Ang salapi ni Ibarra na itinago niya sa
may puno ng balite sa libingan ng ninuno nito ay kanyang ibabalik upang may mag
amit si Ibarra sa pagpunta nito sa ibang bansa. Nasa ibang lupain daw ang katiwa
sayan ni Ibarra at hindi nababagay na manirahan sa Pilipinas, dahil ang buhay ni
ya ay hindi inilaan sa kahirapan. Inalok ni Ibarra na magsama na lang sila ni El
ias, tutal pareho na sila ng kapalaran at magturingan na parang magkapatid. Pero
, tumanggi si Elias.
Nang mapadaan sila sa tapat ng palasyo, napansin nilang nagkakagulo ang mga bant
ay. Pinadapang mabuti ni Elias si Ibarra at tinakpan ng maraming damo. Nang mapa
daan sila sa tapat na polvorista, sila y pinatigil at tinanong ng bantay si Elias
kung saan ito nanggaling. Ipinaliwanag ni Elias na siya y galing ng Maynila at rar
asyunan niya ng damo ang hukom at ang kura. Kumbinsido ang bantay sa paliwanag n
i Elias kaya ipinatuloy niya ito sa pagsasagwan at pinagbilinan na huwag magpapa
sakay sa bangka sapagkat katatakas pa lamang ng isang bilanggo. Kung mahuhuli ra
w ito ni Elias, siya ay bibigyan ng gantimpala. Inilarawan ng bantay ang bilangg
ong tinutukoy ay nakalebita at mahusay magsalita ng Kastila. Nagpatuloy sa pagsa
sagwan si Elias. Lumihis sila ng landas. Pumasok sila sa may ilog-Beatang inawit
ni Balagtas upang akalaing siya ay taga-Peafrancia.
Itinapon ni Elias ang mga damo sa pampang, kinuha ang isang mahabang kawayan at
ilang bayong at sumige sa pagsagwan. Nagkuwentuhan muli sina Elias at Ibarra. Na
kalabas na sila sa ilog-Pasig
At nakarating sa may Sta. Ana. Napadaan sila sa tapat ng bahay-bakasyunan ng
heswitas kaya hindi maiwasang manariwa sa isip ni Elias ang masasayang araw
tinamasa niya, may magulang, kapatid at maganddang kinabukasan. Namuhay nang
agana at mapayapa. Sumapit sila sa malapad na bato at nang makitang inaantok
bantay na wala siyang kasama at mahihingi, pinaraan niya si Elias.
mga
na
mas
na
Umaga na ang sapitin nila ang lawa. Pero sa di-kalayuan nabanaagan nila ang isan
g palwa ng mga sibil na papalapit sa kanila. Pinahiga ni Elias si Ibarra at tina
kpan niya ito ng bayong. Nahalata ni Elias na hinahadlangan sila sa baybayin. Ka
ya sumagwan itong patungo sa may Binangonan, ngunit nagbago rin ng direksiyon an
g palwa. Tinawag sila. Inisip ni Elias na magbalik sa bunganga ng Ilog-Pasig. Na
kuro ni Elias na napagtatalikupan sila at walang kalaban-laban. Isa pa wala sila
ng dala ni isa mang sandata. Mabilis na naghubad ng damit si Elias. Sinabi niya
kay Ibarra na magkita na lamang sila sa noche buena sa libingan ng nuno ni Ibarr
a. Tumayo si Elias at tumalon sabay sikad sa bangka.
Ang atensiyon ng mga sibil sa palwa at nakasakay sa bangka ay natuon kay Elias.
Pinaulanan nila ng punglo ang lugar na pinagtalunan nito. Kapag lumilitaw si Eli
as pinapuputukan ito. Nang may 50 dipa na lamang ang layo ni Elias sa may pampan
g, nahapo na ang humahabol sa kanya sa kasasagwan . Makalipas ang tatlong oras a
y umalis na ang mga sibil sapagkat napansin nilang may bahid ng dugo sa tubig ng
baybayin ng pampang.
62: Nagpaliwanag si Padre Damaso
Umaga, hindi pansin ni Maria ang maraming regalo na nakabunton sa itaas ng hapag
. Ang mga mata niya ay nakapako sa diyaryong nagbabalita tungkol sa pagkamatay o
pagkalunod ni Ibarra. Pero, hindi naman binabasa ni Maria ang Diyaryo. Pamaya-m
aya dumating si Padre Damaso na hinilingan kaagad ni Maria na sirain ang kasundu
an ng kanyang kasal kay Linares at pangalagaan ang kapakanan ng ama. Sinabi ni M
aria na ngayong patay na si Ibarra walang sinumang lalaking kanyang pakakasalan.
Dalawang bagay na lamang ang mahalaga sa kanya, ang kamatayan o ang kumbento.
Napagmuni ni Padre Damaso na pinaninindigan ni Maria ang kanyang sinabi, kaya hu
mingi ito ng tawad sa kanya. Napahagulgol pa ito ng malakas habang binibigyan di
in niya ang walang kapantay na pagtingin kay Maria. Wala siyang nagawa kundi pah
intulutan na pumasok sa kumbento si Maria kaysa piliin nito ang kamatayan. Umali
s si Padre Damaso na sakbibi ng lumbay. Tumingala ito sa lagit at pabulong na si
nabing totoo ngang may Diyos na nagpaparusa. Hiniling niya sa Diyos na siya ang
parusahan at huwag ang walang malay niyang anak na nangangailangan ng kanyang pa
gkalinga. Damdam na damdam ng pari ang kasiphayuang dinaranas ni Maria.
63: Nochebuena
May isang kubo na yari sa balu-baluktot na sanga ng kahoy ang nakatayo sa libis
ng isang bundok. Sa dampa ay mayroong nakatirang mag-anak na tagalog na nabubuha