Boyutlu Uzayda Baz

Yzeyler ve Koordinat
Sistemleri

NTE

10

Yazar
Do.Dr. Hseyin AZCAN

Amalar
Bu niteyi altktan sonra;
Kresel Koordinatlar
Silindirik Koordinatlar
Dnel Yzeylerin Elde Edilmesi
Silindir ve Koninin Denkleminin Bulunmas
Koniklerle likilendirilen Baz Yzeyleri

indekiler
Giri

205

Silindirik Koordinatlar

207

Silindir

214

Koni

215

Baz nemli kinci Dereceden Yzeyler

216

zet

220

Deerlendirme Sorular

221

alma nerileri
Bu niteyi almadan nce;
Uzayda dik koordinatlar tekrarlaynz.
Dzlemde kutupsal koordinatlar tekrarlaynz.
Lise yllarndan bildiiniz silindir, kre, koni gibi geometrik
nesneleri tekrar inceleyiniz.

ANADOLU NVERSTES

 BOYUTLU UZAYDA BAZI YZEYLER VE KOORDNAT SSTEMLER

205

1. Giri
kinci blmde boyutlu uzayda kartezyen koordinat sistemi ile donatdk. Bu
koordinat sisteminin teleme, dnme ve afin edeerlerini bir kenara brakacak
olursak, uzay deiik amalar iin farkl ekillerde koordinatlanabilir. Kartezyen
koordinat sistemi bizim iimizi grmekle birlikte, eer uzayda verilen nesnenin
(genelde yzeyin) denklemini sade ve basit bir biimde ifade edelemiyebilir. rnein, dzlemde grdmz kutupsal koordinat sisteminde bir emberin denklemi dzlemin kartezyen koordinatlardaki denklemine gre ok sade bir formdadr.
Yine vurgulayacak olursak dzlemde (0, 0) merkezli R yarapl bir emberin kartezyen koordinat sisteminde denklemi x2 + y2 = R2 olmasna karn, kutupsal koordinat sisteminde ki denklemi r = R dir.

Kartezyen denklem:

x2

y2

R2

Kutupsal denklem: r = R
R
x
(0,0)

Bu kutupsal koordinatlar benzer ekilde boyutlu uzayda geniletilebilir, buna

kresel koordinatlar denir. imdi boyutlu uzay kresel koordinatlar ile koordinatlayalm.
Uzayda bir X = (x0 , y0 , z0) noktas alalm.
z
D

X = xo , yo , zo = (r, , )

zo
r

yo
C

xo

AIKRETM FAKLTES

206

BOYUTLU UZAYDA BAZI YZEYLER VE KOORDNAT SSTEMLER

Bu alnan (x0 , y0 , z0) noktasn (r, , ) eklinde koordinatlayabiliriz. Burada

r alnan X noktasnn balang noktasna uzakl, dolaysyla r>0 dr. ise X
noktasn balang noktasna birletiren dorunun xy koordinat dzlemine dik izdm olan dorununX ekseni ile yapt an (radyan) ls, dolaysyla bu
a 0 2 dir. Son olarak ise X noktasn balang noktasna birletiren
doru ile xy dzlemi arasnda kalan a, dolaysyla bu a - dir.
2
2
(x0 , y0 , z0) ile (r, , ) arasndaki ilikiler de aadaki ekilde elde edilebilir.
0XA dik geninde cos = 0A 0A = r cos ve sin = XA XA = r sin
r
r
dir. Dier taraftan XA = |z0| olduundan z0 = r sin olarak elde edilir. Dikkat edilirse 0 ise z0 0 ve 0 ise z0 0 olduundan z0 = r sin
formlnde as z0 n iaretini de verir. te yandan 0AB dik geninde
cos = 0B 0B = 0A cos olur. 0A = r cos yazlrsa x0 = 0B = 0A cos
0A
cos yine ayn 0AB dik geninde sin = AB AB = 0A sin = = r cos sin
0A
elde edilirler. zetle (r, , ) den (x0 , y0 , z0) gei x0 = r cos cos , y0 = r
cos sin ve z0 = r sin olarak elde edilir. Uzayda baz noktalarn kressel
koordinatlar aadaki ekildeki gibi iaretlenebilir.
z

1,

4
x
/4

Aslnda yukardaki koordinatlama (0, 0, 0) noktasn koordinatlayamaz nk r

= 0 dr. Bu noktay ayrca u ekilde koordinatlayabiliriz. x = (0, 0, 0) r = 0,
= 0, = 0 denilirse kresel koordinatlarla donatlan uzay ile dik koordinatlarla
donatlan uzay arasnda iliki kurulmu olur. Bu ilemin tersine (x0 , y0 , z0) dr (x, ,
) yi aadaki ekilde elde edebiliriz.
r = x20 + y 20 + z20
r = 0 ise = 0, = 0
r 0 ise
ANADOLU NVERSTES

 BOYUTLU UZAYDA BAZI YZEYLER VE KOORDNAT SSTEMLER

= sin

-1

z0
r

- , olduundan iyi tanmldr

2 2
x0 0, y 0 0 0 ,
2

= tan -1

y0
x0

x0 0, y 0 0 ,
2
x0 0, y 0 0 , 3
3 2
x0 0, y 0 0 3 , 2
2

rnein kresel kooordinatlardaki

2 , , noktasnn kartezyen koordinat2 3

larn bulalm.
x0 = r cos cos = 2 cos cos = 0
3
2
y 0 = r sin cos = 2 sin cos = 1
2
3
z0 = r sin = 2 sin = 3
3
den 0 , 1 , 3 elde edilir.

Kartezyen koordinatlarda verilen

1 ,1 , 1
2 2
2

noktasnn kresel koardinatla-

rn bulalm.
r = x20 + y 20 + z20 =

1 +1 +1 = 1
4 4 2

- 1
2 =
= sin
1
4
-1

1
= tan 2 =
1 4
2
-1

x0 > 0, y 0 > 0 olduu iin

O halde noktann kresel koordinatlar

1 , , - elde edilir.
4
4

2. Silindirik Koordinatlar
Kresel koordinatlar gibi dorusal olmayan bir dier yaygn kullanma sahip koordinat sistemi de silindirik koordinatlardr. Silindirik koordinatlar da yine dzlemin kutupsal koordinatlarnn boyutlu uzaya geniletilmesi gibi dnlebilir.
AIKRETM FAKLTES

207

208

BOYUTLU UZAYDA BAZI YZEYLER VE KOORDNAT SSTEMLER

Kartezyen koordinatlar X = (x0 , y0 , z0) olarak verilen bir noktay (r, , z) olarak aadaki ekilde koordinatlayabiliriz.
z

(x0 , y0 , z0 ) = X

y
r

C
A
y

Bu koordinatlamada r alnan X noktasn balang noktasna birletiren dorunun x y dzlemine olan dik zdmnn uzunluu, dolaysyla r > 0 dr. ise
bu dik izdmn x ekseni ile yapt a, dolaysyla 0 < 2 dir. Son olarak ise OX dorusunun z ekseni zerine olan dik izdmnn iaretli uzunluu
z = z0 dr.
Bu durumda kartezyen koordinatlarda verilen bir (x0, y0, z0) noktasnn (r , ,
z) silindirik koordinatlar aadaki ekilde bulunur.
r = x2 + y 20
= cos-1

y0
x0
= sin-1
x20 + y 20
x20 + y 20

z = z0
Tersine silindirik koordinatlarda verilen bir (r, , z) noktasnn kartezyen koordinatlar (x0, y0, z0) aadaki ekilde bulunabilir.
z0 = z

x0 = r cos

rnein silindirik koordinatlarda

r (x0, y0, z0) bulalm:

y0 = r sin
1, , -1 noktasnn kartezyen koordinatla3

z0 = -1 , x0 = 1 cos = 1 , y 0 = 1 sin = 3
3 2
3
2
O halde istenilen nokta

1 , 3 , -1
noktasdr.
2 2

Son olarak silindirik ve kresel koordinatlar arasndaki ilikiyi netletirelim. Ayn

bir (x0 , y0 , z0) noktasnn kresel koordinat (r, , ) ve silindirik koordinat (r', ', z) ise ilikiler:
ANADOLU NVERSTES

 BOYUTLU UZAYDA BAZI YZEYLER VE KOORDNAT SSTEMLER

2
'
* = * , r2 = r' + z2 , = tan -1 z
r'

formlleri ile silindirik koordinatlardan kresel koordinatlara geilir. Kresel koordinatlarda silindirik koordinatlara ise
' = , z = r sin , r' =

r2 - z2

formlleri ile geilir. Bu formlleri biz yalnzca ifade ettik. Siz de uygun dik genleri gz nne alarak bu formlleri kantlaynz.
boyutlu uzayda koordinat sistemlerini kabaca bu ekilde grdkten sonra
uzayda yzeylere ksa bir gz gezdirelim.

2.1. Yzeyler
Uzayda bir yzeyin tanmn u ekilde yapabiliriz.
f : U R2 R3 srekli bir fonksiyonunun R3 deki f(U) grntsne R3 de
bir yzey denir. Erilerdeki kt kullanm burada da ayn ekilde kendini gsterir.
ounlukla grnty belirleyen f fonksiyonunun kendisine yzey denir. Bu ekilde
f : U R2 R3 , f(, ) = (x (, ) , y (, ) , z (, ))
eklinde verilii aslnda ou zaman yzeyin parametrik biimi denir. Ayn bir
yzey parametre uzay ve fonksiyon deiik biimlerde seilerek farkl ekillerde
ifade edilebilir. rnein:
f : R 2 R3
(, ) (2 , 1 + + , - )
bir yzeydir. Burada:
x = 2 , y = 1 + + ve z = -
eklindedir. x = 2 ve z = - denklemlerinden ve y x ve z cinsinden zersek,
= x ve = x - z
2
2
elde edilir. Bu deerler y = 1 + + denkleminde yerine konulursa
y = 1 +x + x - z y = 1 + x - z
2 2
elde edilir. Bu ekilde parametreler yok edilerek elde edilen
AIKRETM FAKLTES

209

210

BOYUTLU UZAYDA BAZI YZEYLER VE KOORDNAT SSTEMLER

F(x, y, z) = 0
eklinde ifadeye yzeyin kartezyen formu denir. Eer kartezyen formdaki
F(x, y, z) ifadesi n-inci dereceden x, y, ve z ye bal bir polinom ise F(x, y, z) = 0 denklemiyle verilen yzeye n-inci dereceden bir cebirsel yzey denir.
rnein
xy - 2x3 - z2y = 0
denklemiyle verilen yzey nc dereceden cebirsel bir yzeydir. Yzeylerin teorisi yzeylere gre ok daha zordur. Doal olarak burada ilk baklacak yzeyler
birinci dereceden cebirsel yzeylerdir. Yani a, b, c, d R olmak zere kartezyen
formu
ax + by + cz + d = 0
eklinde verilen yzeylerdir. Bu yzeylerin bir dzlem gsterdiini bir nceki blmde grmtk (Eer a, b ve c deerleri sfr ise bo kme gsterir). Genelde F(x,
y, z) = 0 ifadesi ile verilen bir yzeyi canlandrmak (en azndan nasl bir ey olduunu hayal etmek) hi de kolay deildir. Bu balamda ncelikle yzeyleri dzlemsel
erilerden tretmeyi dnebiliriz. Bunun ilk ekli ise belki daha nceki yllardan
adn duyduunuz dnel yzeylerdir.

2.2. Dnel Yzeyler

Dnel yzeyler xz koordinat dzleminde verilen bir y = 0, F(x, y, z) = 0 erisinin z
ekseni etrafnda dndrlmesi ile oluan yzeydir. Burada farkl koordinat dzlemlerindeki erilerin farkl eksenler etrafnda dndrlmesiyle de dnel yzeyler elde edilebilir. imdi bir dnel yzey rnei elde edelim.
Z

x=1
y=0

(x , y , z)

(x cos - y sin , x sin + y cos , z)

Uzayda x = 1 , y = 0 , z R denklemleriyle verilen doruyu z ekseni etrafnda dndrelim. Bu dnme esnasnda

ANADOLU NVERSTES

 BOYUTLU UZAYDA BAZI YZEYLER VE KOORDNAT SSTEMLER

z koordinat deimez
z - ekseni etrafnda dnme aslnda xy dzleminin ve ona paralel btn
dzlemlerin dnmesidir.

O halde xy koordinat dzlemindeki dnmenin paralel dzlemler boyunca uygulanmasndan baka bir ey deildir.
x y dzleminin radyan dnmesi sonucu elde edilen yeni noktalarn koordinatlar
(x cos - y sin , x sin + y cos , z)
dr. Bizim dorunun her noktasnda x = 1 , y = 0 olduundan dnm nokta (cos
, sin , z) dr. z yi sabit brakp xy dzlemini radyan dndrdk. O
halde dnel yzeyin denklemi
{ (x , y , z) | x = cos , y = sin , z R , [0 , 2] }
olmaldr. [0 , 2] alarak btn dnmeleri yeni yzeyin eleman yaptk. x2 + y2 = sin2 + cos2 = 1 olduundan yzeyin kartezyen denklemi R3de
x2 + y2 = 1 , z R
ifadesi ile verilir. (Bu yzeyin bir dik silindir olduunu sanrm fark ediyorsunuzdur).
imdi benzer yolla bir koninin denklemini elde edelim:
Z
z = 2x
y=0
x 0

(x , y , z) = (x , 0 , 2x)

AIKRETM FAKLTES

211

212

BOYUTLU UZAYDA BAZI YZEYLER VE KOORDNAT SSTEMLER

Kolay olsun diye koninin kesini balang noktas alp uzayda z = 2x , y = 0 , x 0

yar dorusunu z -ekseni etrafnda dndrelim. ekilden de grld gibi
z = 2x , y = 0 dorusu zerinde koniye ait bir noktann koordinatlar (x , 0 , 2x) dir.
(Doru denkleminin bir sonucu olarak.)
Yine keyfi bir (x , y , z) noktasnn z -ekseni etrafnda radyan dndrrsek
yeni nokta
(x cos - y sin , x sin + y cos , z)
olur. Burada y = 0 , z = 2x alnrsa [0 , 2] ve x 0 olmak zere istenilen koninin denklemini elde etmi oluruz. O halde koni zerinde keyfi bir nokta
(x cos , x sin , 2x) | [0 , 2] , x 0 olur. Yani koni zerinde keyfi
bir (X , Y , Z) noktas X = x cos , Y = x sin , Z = 2x denklemlerini salar.
x =Z
2

yazlrsa:
X =Z cos , Y =Z sin
2
2

2X = cos ,
Z

2X
Z

+ 2Y
Z

2Y = sin
Z
2

= 1

4 X2 + Y2 = 1 4 X2 + Y2 = Z2
Z2
denklemini elde etmi oluruz. x 0 olduundan yeni denklemde de Z 0 dr.
imdi benzer yolla R yar apl bir kre yzeyinin denklemini yazalm:
z

x = R2 - z2 , y = 0
x

ANADOLU NVERSTES

 BOYUTLU UZAYDA BAZI YZEYLER VE KOORDNAT SSTEMLER

Bu yzeyde x = R 2 - z2 , y = 0 yar emberinin z ekseni etrafnda dndrlmesiyle elde edilebilir. O halde radyanlk dnme xy dzlemine paralel her dzleme uygulanp z de sabit brakldnda elde edilen yeni koordinatlar:
(xcos - ysin , xsin + ycos , z)
2

olur. y = 0 ve x = R - z2 alnrsa;
R 2 - z2 cos ,

R 2 - z2 sin , z

elde edilir. Yani kre kabuu zerindeki keyfi bir (X, Y, Z) noktasnda
X = R 2 - z2 cos , Y = R 2 - z2 sin , Z = z
dir. Buradan
X2 + Y2 + Z2 = (R2 - z2)cos2 + (R2 - z2) sin2 + z2
= (R2 - z2) (cos2 + sin2 ) + z2
= R2 - z2 + z2
=1
elde edilir. O halde (0, 0, 0) merkezli R yarapl kre yzeyinin denklemi
X2 + Y2 + Z2 = R2
dir.
imdi biraz daha zorca bir yzey olan (susamsz) simit yzeyinin denklemini elde
edelim.
z

(x - R - r) 2 + z2 = r 2
y=0
R

(R + r, 0, 0)

R>r
y

R > r olmak zere simit yzeyi (R + r, 0, 0) merkezli, r yarapl (x - R - r)2 +

z2 = r2 , y = 0 emberinin z ekseni etrafnda dnmesi ile elde edilebilir. O halde z nin sabit kalmas kouluyla (x, y, z) noktasnn dnme altndaki grnts:
AIKRETM FAKLTES

213

214

BOYUTLU UZAYDA BAZI YZEYLER VE KOORDNAT SSTEMLER

(xcos - ysin , xsin + ycos , z)

olur. Burada y = 0 yazlrsa
(xcos , xsin , z)
eklini alr. O halde simit yzeyi zerindeki keyfi bir (X, Y, Z) noktasnn koordinatlar [0, 2) ve (x - R - r)2 + z2 = r2 olmak zere
X = xcos , Y = xsin , Z = z
dir. Burada F(X, Y, Z) = 0 olarak yazmak yerine kolay olan parametrik formu yazalm.
(x - R - r)2 + z2 = r2

x = (R + r) + rcos
z = rsin

(ember parametrizasyonu) ifadelerinden

X = ((R + r) + rcos) cos , Y = ((R + r) + rcos) sin ve Z = rsin
olan simit yzeyinin parametrik gsterimi elde edilmi olur.
Sanrm bu yntemle ok zor gibi grnen ou yzeyin denklemleri ksmen de olsa rahatlkla nasl karabileceinizi anlamsnzdr. Btn bu rnek verdiimiz
yzeylerin temel bir ortak noktalar bu yzeylerin bir simetri eksenleri vardr.

3. Silindir
Uzayda bir yzey elde etmenin dier bir nemli yolu da uzayda verilen bir l dorusunu verilen bir uzay erisi l zerinde paralel kaydrmaktr. Bu paralel kaydrma esnasnda l dorusunun sprd yzeye bir silindir, buradaki l erisine silindirin dayanak erisi ve l dorusuna da silindirin dorultman denir. nemli
olan paralel kaydrma olduu iin dorudan ziyade dorultu buradaki nemli
kavramdr. Bu dorultuyu (vektr) v ile gsterirsek yzey zerindeki genel bir
noktadan v vektr dorultusundaki doru zerinde keyfi bir noktadr. Sembolik
olarak bunlar yle yaplabilir. A ve B verilen l dorusu zerinde iki nokta ise
v = B - A = AB = v 1 , v 2 , v 3

olarak alnabilir. Uzayda bir (x0, y0, z0) noktasn-

dangeen ve dorultusu v ile verilen dorunun denkleminin

x = x0 + v1
y = y0 + v2
z = z0 + v3
ANADOLU NVERSTES

 BOYUTLU UZAYDA BAZI YZEYLER VE KOORDNAT SSTEMLER

olduunu biliyoruz. Eer l eriside (x(t), y(t), z(t)) parametrik formunda verilmi
olduunu kabul edersek yzeyin zerindeki keyfi bir noktann koordinatlar
(X,Y,Z) u ekildedir:
X = x(t) + v1
Y = y(t) + v2
Z = z(t) + v3
rnek
Dayanak erisi (2t, 4t2 - 1, sint) ve dorultman,
silindirin denklemini bulunuz.

x = y = z dorusu olan
2 3

zm
Doru zerindeki keyfi iki nokta A = (0, 0, 0) ve B = (2, 3, 1) olarak alnabilir. O halde v = B - A = 2, 3, 1

imdi (2t, 4t2 - 1, sint) noktasnda v dorultusunda-

ki doru:
X = 2(t) + . 2
Y = 4t2 - 1 + . 3
Z = sint + . 1
koordinatlar ile verilir. O halde yzey (silindir)
{ ( 2t + 2, 4t2 - 1 + 3, sint + ) | , t R}
olarak verilir.

4. Koni
Uzayda yzey elde etmenin bir baka eklide yledir. l uzayda bir eri ve P =
(p1 , p2 , p3) de l zerinde olmayan bir nokta olsun. P den ve l erisinin zerinde bir noktadan geen bir l dorusunun l zerinde P noktas sabit braklarak kaydrlmas suretiyle elde edilmesidir. Bu tipten yzeye bir koni ve P noktasna koninin kesi ve l ya da koninin dayanak erisi denir. Eer l nin bir noktas (x(t), y(t),
z(t)) ve P = (p1, p2, p3) olarak verilirse koninin keyfi bir (X, Y, Z) noktasnn
koordinatlar
X = p1 + (x(t) - p1)
Y = p2 + (y(t) - p2)
Z = p3 + (z(t) - p3)
ile verilir.
AIKRETM FAKLTES

215

216

BOYUTLU UZAYDA BAZI YZEYLER VE KOORDNAT SSTEMLER

rnek
Dayanak erisi (sint, cost, 1) ve kesi (0, 0, 0) olan bir koninin denklemini elde ediniz.
zm
(0, 0, 0) noktasndan ve (sint, cost, 1) noktasndan geen bir dorunun denklemini
yazmak problemin zmdr. Bu dorunun (X, Y, Z) noktas
X = sint , Y = cost , Z = dr.
X = sint , Y = cost
Z
Z
X
Z

+ Y
Z

=1

X 2 + Y 2 = Z 2 elde edilir.
Silindir ve koni adna regle yzey denilen daha geni bir yzey snfnn rnekleridir. Uzayda bir dorunun herhangi bir ekilde verilen hareketi sonucu elde edilen
yzeye bir regle yzey denir. Verilen bir yzeyin bir regle yzey olup olmadnn
incelenmesi olduka detayl bir itir. Bu yzey snfn sadece tanmlamakla yetineceiz. imdi bu blm baz nemli yzeylerle bitirelim. Bu yzeylerin koniklerin
boyutlu genellemesinden baka bir ey deildir.

5. Baz nemli kinci Dereceden Yzeyler

Uzayda a, b, c pozitif gerel saylar olmak zere

2
x2 + y + z2 = 1 denklemi
a2
c2
b2

ile verilen yzeye (0, 0, 0) merkezli bir elipsoid denir.

ekil 10.1: Elipsoid

ANADOLU NVERSTES

 BOYUTLU UZAYDA BAZI YZEYLER VE KOORDNAT SSTEMLER

Bu yzeyin ay, xz ve yz dzlemleriyle ara kesitleri srasyla

2
2
x2 + y = 1 elipsi, x2 + z2 = 1 elipsi ve y + z2 = 1 elipsidir.
a2
a2
c2
c2
b2
b2

a, b, c pozitif gerel saylar olmak zere

2
x2 + y = cz
a2
b2

denklemiyle tanmlanan yzeye bir eliptik parabolid denir. Bu yzeyin z = 1 dzlemiyle ara kesiti

ekil 10.2: Eliptik Parabolid

2
x2 + y = c
a2
b2

elipsi olmasna karn x = 0 ve y = 0 dzlemleriyle ara kesitleri y2 = b2cx ve

x2 = a2cx parabolleridir.
Dier bir nemli yzey ise yine a, b, c pozitif gerel saylar olmak zere
2
x2 - y = cz
a 2 b2

denklemiyle verilen yzeye bir hiperbolik paraboloid denir. Bu yzeyin de z = 1

dzlemiyle ara kesiti
2
x2 - y = c
a 2 b2

AIKRETM FAKLTES

217

218

BOYUTLU UZAYDA BAZI YZEYLER VE KOORDNAT SSTEMLER

hiperbol olmasna karn x = 0 ve y = 0 dzlemleriyle ara kesitleri srasyla

y2 = -b2cx ve x2 = a2cx
parabolleridir.

ekil 10.3: Hiperbolik Paraboloid

Son olarak yine a, b, c pozitif gerel saylar olmak zere

2
x2 + y - z2 = 1
a2
b2 c2

eitlii ile tanmlanan yzeye tek kanatl hiperboloid ve

ekil 10.4: Tek Kanatl Hiperboloid

ANADOLU NVERSTES

 BOYUTLU UZAYDA BAZI YZEYLER VE KOORDNAT SSTEMLER

2
x2 - y - z2 = 1
a 2 b2 c2

eitlii ile tanmlanan yzeye ift kanatl hiperboloid denir. Bir tek kanatl hiperboloidin z = 0 dzlemiyle ara kesiti

ekil 10.5: ift Kanatl Hiperboloid

2
x2 + y = 1
a2
b2

elipsi olmasna karn, ift kanatl hiperboloidin z = 0 dzlemiyle ara kesiti

2
x2 - y = 1
a 2 b2

elipsidir.
Son olarak elips, hiperbol ve parabol erilerine neden konik denildiini grelim.
Aadaki ekillerden grld gibi bu eriler bir dik koninin dzlem ile arakesitleri sonucunda oluan erilerdir.

AIKRETM FAKLTES

219

220

BOYUTLU UZAYDA BAZI YZEYLER VE KOORDNAT SSTEMLER

(a) ember

(c) Parabol

(b) Elips

(d) Hiperbol

ekil 10.6: Koni Kesitlerinin Bir Dik Koniden Elde Edilmesi

zet
Bu blmde daha nce dik koordinatlarda donatlan boyutlu uzayn kresel ve silindirik
koordinat sistemleri ile nasl donatlacan ve bu koordinat sistemleri arasndaki geilerin
nasl olduunu grdk. Daha sonra uzayda nemli bir yzey elde etme yntemi olan dnel
yzeyleri inceleyip koni ve silindiri genel anlamda tanmladk. Son olarak dzlemdeki koni
kesitleri ile ok yakndan ilgili olan elipsoid, eliptik parabolid, hiperbolik parabolid, (tek ve
ift) kanatl hiperbolik olarak adlandrlan ikinci dereceden yzeyleri tanmladk.

ANADOLU NVERSTES

 BOYUTLU UZAYDA BAZI YZEYLER VE KOORDNAT SSTEMLER

Deerlendirme Sorular
1. Kartezyen koodinatlar
bulunuz?

3 , 1 , - 3 olan noktann kresel koordinatlarn

2 2

,6
3

B. 2 , - , 6
3

C. 2 , ,
6 3

D. 2 , ,
3 6
E. 2 , - ,
3 6
A. 2 ,

2. Silindirik koordinatlar
bulunuz?
A.

-2, 1 , 1
2 2

B.

1 , 1 ,-2
2 2

1,

, - 2 noktasnn kartezyen koordinatlarn

4

1 ,1,-2
2
D. 1 , 1 , - 2
2
C.

E.

1,1,-2

3. y = 0 , x + 2z = 1 dorusunu z-ekseni etrafnda dnmesiyle elde edilen yzeyin denklemini yaznz?

A. x2 + y2 - 4z2 + 4z = 1
B. x2 - y2 - 4z2 + 4z = 1
C. x2 + y2 - 4x2 + 4z = - 1
D. x2 + 2y2 - 4z2 + 4z = 1
E. x2 + 2y2 - 4z2 + 4z = - 1
4. y = 0 z = x2 erisini z-ekseni etrafnda dnmesiyle elde edilen yzeyin
denklemini yaznz?
A. z = x2 + y2
B. 2z = x2 + y2
C. z = 2 (x2 + y2 )
D. z = x2 + 2y2
E. z = 2x2 + y2

AIKRETM FAKLTES

221

222

BOYUTLU UZAYDA BAZI YZEYLER VE KOORDNAT SSTEMLER

5. z = x2 + y2 yzeyi ile x + y = 0 z = 1 erisinin ara kesiti nedir?

A. (x, - x, z)
B. (x, - x, 0)
C. (x, - x, 1)
D. (x, y, x2 + y2)
E. (x2 - z, y2 - z, 1)
6. Dorultman z = 1 x + y + 1 = 0 dorusu ve dayanak erisi (t2 + 1, 2t, t2 - 1) , t
R olan silindirin denklemini yaznz?
A. (2 + 1 + , 2 - , 2 - 1)
B. ( 2 + 1 , 2 - , 2 + 1)
C. (2 + 2 , 2 - 2 , 2 )
D. (2 + 3 2 , - 2 , 2 - 1)
E. (2 + 3 2 , - 2 , 2 + 1)
7. Dayanak erisi (t, sint, cost) ve kesi (1, 1, 1) olan koninin denklemini
yaznz?
A. (2 , sint , cost)
B. ( cost + 1 - , sint + 1 - , t + 1 - )
C. (t + 1 - , sint + 1 - , cost + 1 - )
D. (1 , sint + 1 - , cost + 1 - )
E. ( sint + 1 - , t + 1 - , cost + 1 - )
8. Aada verilen yzeylerden hangisi bir tek kanatl hiperbobiddir?
2

2
y
A. x +
2
4
2
2
B. x - y
2
4
2
2
y
C. x +
2
4
2
2
D. x - y
2
4

2
-z = 1
5
2
-z = 1
5
2
+z = 1
5
2
- z = -1
5

E. x y z = 1

9.

x2 - y = 2z hiperbolik paraboloidinin x + y = 0 dzlemiyle arakesiti

4
3
nedir?
A.
B.
C.
D.
E.

x2 = 24 z , y = x
z2 = 24 x , y = x
z2 = - 24 x , y = x
x2 = - 24 z , y = x
xz = 24 , y = x

ANADOLU NVERSTES

 BOYUTLU UZAYDA BAZI YZEYLER VE KOORDNAT SSTEMLER

10. Aadaki ifadelerden hangileri dorudur?

2

a) x2 - y + z2 = 1 yzeyinin balang noktasndan geen bir dzlemle

9
2
ara kesi elipstir.
2
2
b) x - y + 3z = 1 yzeyinin x = 1 dzlemiyle arakesiti bir paraboldr.
4 12

c)
A.
B.
C.
D.
E.

ki kre yzeyi bir elips boyunca kesiir ya da ara kesiti botur.

{a, b}
{a}
{b}
{a, b, c}
{b, c}

Deerlendirme Sorularnn Yantlar

1. A

2. B

3. A

4. A

AIKRETM FAKLTES

5. C

6. A

7. C

8. B

9. D

10. A

223

224

Yararlanlan ve Bavurulabilecek Kaynaklar

ELLIS, J.A.; Basic Algebra and Geometry for Scientists and Engineers, John Wiley & Sons 1982, ISBN 0 471 10175 3.
KAYA, Rstem; Analitik Geometri, Anadolu niversitesi Basmevi Eskiehir,
1992, ISBN975-492-287-X.
RYAN, Patrick J.; Eucldean and Non-Eucldean Geometry, Cambrdge University Press 1986, ISBN 0 521 27635 7.
WALKER, Robert J.; Algebraic Curves, Dover Publications, Inc. New York 1950.

ANADOLU NVERSTES