FONTICA E FONOLOXA. SONS E FONEMAS DO GALEGO.

BREVE INTRODUCIN
Fontica e fonoloxa son das disciplinas que se ocupan do estudo dos sons desde perpectivas distintas pero
complementarias.
Situada nos eidos da fsica e a fisioloxa, a fontica a disciplina que se encarga do estudo dos sons (e as sas
combinacins) como material acstico que constite a substancia da expresin da linguaxe humana; describe os
seus compoentes acsticos: ton, intensidade, cantidade ou duracin e timbre, e ocpase ademais dos mecanismos
de producin (articulacin) e percepcin dos sons: fonacin, rganos que interveen no proceso e as caractersticas
das ondas sonoras.
Dous son os tipos de sons dos que se ocupa a fontica:
1.- Os sons da fala ou realizacins concretas dun individuo longo da sa vida, teoricamente infinitas e
condicionadas pola idade, o sexo, as peculariedades do seu aparello fonador,
2.- Os sons da norma, realizacins concretas condicionadas polo contexto fontico e comns a todos os falantes
dun idioma. Reciben o nome de variantes combinatorias ou alfonos.
A fonoloxa a disciplina que estuda a mnima unidade lingstica, o fonema, realidade abstracta que a
realizacin ideal ou imaxe mental dun determinado son capaz de configurar signos lingsticos diferenciados.
Os fonemas constiten as unidades dun sistema que vara segundo cada lingua no que contraen relacins de
oposicin que permiten diferenciar signos diferentes. Cada fonema vn caracterizado pola posesin dunha serie de
trazos fonticos pertinentes (ou relevantes) que o opoen resto dos fonemas. Os trazos fonticos que definen os
fonemas do galego son: o punto de articulacin (que nos permite distinguir fonemas dentais, alveolares,), o modo
de articulacin (diferencia entre fonemas oclusivos, fricativos,) e a accin das cordas vocais (que clasifica os
fonemas en sonoros e xordos). O /p/ de peixe, por exemplo, definirase como un fonema bilabial, oclusivo e xordo.
A obtencin do sistema fonolxico do galego lvase a cabo mediante a tcnica da conmutacin, que consiste na
substitucin sucesiva nun punto da cadea falada duns elementos fnicos por outros. Cada conmutacin que orixina
un cambio de significado delimita un fonema distinto: as, na palabra casa se substitumos o fonema inicial /k/ por
/m/, /n/ ou /g/, por exemplo, obteremos os novos signos masa, nasa e gasa... /m/, /n/ e /g/ sern fonemas do
galego.
O galego estndar conta con 26 fonemas: 7 voclicos e 19 consonnticos:
/a/, /b/, //, /t/, /d/, //, /e/, /f/, /g/, /i/, /l/, //, /m/, /n/, //, //, //, /o/, /p/, /k/, //, /r/, /s/, /t/, /u/, //

AS VOGAIS
As vogais son os sons que nos ofrecen maior abertura dos rganos articulatorios e maior sonoridade. parte disto,
s as vogais poden ser ncleo silbico, isto , constitur slabas.
O sistema voclico do galego, herdeiro do latino, consta de sete fonemas en posicin tnica, nmero que pode
reducirse a causa das neutralizacins que teen lugar cando as vogais ocupan posicins de maior relaxacin
articulatoria (tona, especialmente postnica e final).
Os trazos fonticos que caracterizan as nosas vogais son dous: a localizacin ou posicin da lingua na boca e o
grao de abertura ou timbre. O sistema resultante de tipo triangular con das localizacins (anterior e posterior) e
catro graos de abertura (aberta, semiaberta, semipechada e pechada).

Os subsistemas voclicos
A existencia das sete vogais e a sa reduccin depende da posicin da vogal no seo da palabra: cando est na slaba tnica
recibe maior forza articulatoria que na tona. Neste ltimo caso a pronuncia da vogal mis relaxada e as diferenzas de timbre,
ntidas en posicin tnica, non se dan, favorecendo deste xeito as neutralizacins. Este feito obrganos a considerar diferentes
subsistemas voclicos:

tnica

/i/

tona pretnica
tona postnica

/i/

tona final

marxe silbica

/e/

//
/E1/

/E2/

/a/
/a/
/a/

/I/

/o/

//
/O1/

/u/
/u/

/O2/
/U/

SISTEMA 1. POSICIN TNICA

En posicin tnica o galego conta con sete vogais:
/bala/, /bla/, /bela/, /bila/, /bla/, /bola/ e /bula/

Lembremos que a oposicin entre vogais de abertura de grao medio //-/e/ e //-/o/ pertinente porque permite
distinguir signos distintos: /prsa/-/presa/; /bla/-/bola/; /pga/-/pega/, etc.
En xeral, podemos afirmar que aparecen:
Vogais semiabertas // e //

Cando proveen de , , e tnicos latinos: ceo, sempre, fera, muller, ferro,; porta, sorte, so, etc.
As paroxtonas rematadas en ditongo crecente: serie, egua, tenue, materia, ; odio, socio, consistorio,
Como norma xeral, no e e o tnicos dos cultismos proparoxtonos, especialmente cando aparecen trabados
por consoante oclusiva: lxico, psima, arsnico, xtase, xito, tcnica, ; lxico, cdigo, mdico, ptico,
incgnita,
Nas palabras rematadas en -el e -ol e os seus plurais: pastel, papel, papeis, mel, anel,; mol, caracol,
espaol, espaois, Tamn temos // cando o e aparece trabado por -l: helmo, feltro, celta, mel, pel,
Cando o o provn da crase (fusin) con outro -o, desaparecer unha consoante intervoclica (distinta de
-n-): n, s, po,
Nas voces terminadas en -elo/a, -enza, -encio/a; -ola, -ocho/a, -ote/a e oz (e os seus plurais): portelo,
cadela, mourenza, paciencia, silencio,; caracola, rapazola, Quinocho, vellote, noz, voz, feroz,
No e tnico das formas do tema de pretrito dos verbos irregulares: fixeches, houbera, dixer,
Nas vogais do radical dos verbos da CII quecer e esquecer.
No e e o tnicos da raz na 2, 3 e 6 persoas do Presente de Indicativo dos verbos da CII con alternancia
voclica: bebes, meten, teme,; comes, corren, Os verbos ver, deber, ler e os incoativos en ecer, como
adormecer, devecer, etc., presentan sempre vocalismo pechado.
No e e o tnicos da 2, 3 e 6 persoas do Presente de Indicativo dos verbos da CIII que presentan
alternancia voclica: serves, segue, feren,; sobes, foxe, cospen,
Os nomes das letras: e, o, efe, ele, eme, ene, ee, erre e ese.
Os indefinidos algun, ningun, ren, cadaqun, quenquera, calquera, mesmo, certo,
O relativo-interrogativo quen.
Os numerais cero, sete, nove, dez, cen,
A conxuncin copulativa e (< t), anda sendo tona
As formas do posesivo noso, nosos, nosa, nosas.
Os pronomes tnicos eu (tamn con pronuncia semipechada), connosco, convosco, ns e vs.
As contraccins , s, c, cs.

Vogais semipechadas /e/ e /o/

Cando proveen de , , , e tnicos latinos: pena, pelo, feo,; copa, todo, torre, oso,
Nos sufixos tnicos -s/a, -edo, -eza, -ello/a (ags vello); -oso, -n/a, -or (ags mor), -oo e -ollo: cangus,
coruesa, penedo, avareza, pendello, orella,; curioso, papn, comedor, dor, risoo, ferrollo, etc.
Nos nomes rematados en -eo: feo, alleo, seo,
Seguido de consoante palatal (ch, x, , ll) ou formando ditongo con i, especialmente nos verbos da CI:
empeo, pechas, pecho, deitan, cheira, espello,; adoito, mollen, acochas,
Nos verbos da CII con alternancia (ags a 2, 3 e 6 persoas do Presente de Indicativo): bebo, beban, ;
movo, coman,
No infinitivo dos verbos da CII, as como as formas de infinitivo do verbo pr: saber, ter, comer, facer,;
pr, pormos, poren,
Nos tempos de tema de Perfecto regular: bebestes, temesen,; tamn nas formas do tema de Perfecto dos
verbos ser e ir: fose, foran,
Na vogal tnica do radical dos verbos en -ear: ouvean, ceas, coxeo,
Na terminacin -oa, producto da perda do -n-: boa, soa, coroa,
Cando e e o constiten ditongos decrecentes: meu, moito, eira, ouro, touro, louro, eito, moucho, noiva,
eixe, eiva,
Os nomes das letras: be, ce, de, gue, pe, te, xe e zeta.
Os demostrativos: este, esta, eses,
Os numerais tres, once, doce, trece, catorce
Os pronomes persoais nosoutros, vosoutros, el e ela (este ltimo frecuentemente tamn aberto: /la/ ).

SISTEMA 2. POSICIN TONA PRETNICA E POSTNICA.

En posicin tona tanto pretnica como postnica non final o galego distingue cinco vogais: /a/, /E1/, /i/, /O1/, /u/.
A articulacin das slabas tonas realzase con grande relaxacin, feito que provoca a confusin de timbres nas
vogais de abertura media: as vogais semiabertas e semipechadas neutralzanse (representadas aqu polos
arquifonemas /E1/ e /O1/) e son realizadas con timbre semipechado.
cadeira, pexego, pistola, potencia, luxoso
gndara, crcere, mxico, tona, clculo
SISTEMA 3. POSICIN TONA FINAL.
En posicin tona final (absoluta ou non) o sistema voclico do galego redcese a s tres vogais, procederse, por
unha banda, neutralizacin das das vogais da serie media e fechada anteriores (//, /e/, /i/) representadas polo
arquifonema anterior /E2/; e, por outra, neutralizacin das vogais posteriores de abertura media e mnima (//, /o/,
/u/) representadas polo arquifonema posterior /O2/:
tea, atraque, caso,

SISTEMA 4. MARXE SILBICA

En funcin asilbica (isto , como marxe da slaba formando parte dos ditongos) s posible a aparicin das
semivogais (ou semiconsoantes, de apareceren na marxe explosiva da slaba) [j] e [w], realizacins dos
arquifonemas /I/ e /U/:
xeito, souto, ambiente, causa, deus, iate, suave,

AS CONSOANTES
As consoantes son os sons que forman as marxes prenucleares e posnucleares da slaba. Na sa producin
interveen os msculos elevadores e caracterzanse pola menor sonoridade con respecto s vogais e porque nelas
sempre hai algn obstculo no aparello fonador que obstre a sada do aire.
Os trazos distintivos que permiten clasificar as consoantes son o punto de articulacin, o modo de articulacin e
a maior ou menor vibracin das cordas vocais:
O sistema consonntico do galego estndar est formado por dezanove fonemas:
punto de articulacin
bilabiais
s

linguodentais
x

fricativas

interdentais
x

alveolares
x

nasais

vibr

laterais
simple
mltiple

palatais
x

velares
x

africadas

lquidas

modo de articulacin

oclusivas

Labiodentais

n
l

Os fonemas consonnticos poden ser realizados de modos diferentes, isto , presentar diversos alfonos que
dependen da posicin das consoantes na cadea falada. Por exemplo, os fonemas /b/, /d/ e /g/ teen das realizacins
bsicas: [b], [d] e [g] como oclusivos en posicin inicial absoluta, tras pausa e tras o arquifonema /N/ (tamn tras
/L/ no caso do /d/); ou como aproximantes (fricativas) [], [] e [] nos demais contextos fonticos.
Os fonemas consonnticos poden (como as vogais) neutralizarse en determinadas posicins. As, un exemplo moi
ilustrativo o dos fonemas nasais /m/, /n/, // e // que se neutralizan en posicin implosiva. O arquifonema
resultante (/N/) realizarase de modos diferente segundo os contextos fonticos.
As realizacins do arquifonema /N/ son as seguintes:
a)
b)
c)
d)
e)

bilabial [m] ante oclusiva bilabial: camba, non vn,

dentalizado [n1] ante interdental ou oclusiva dental: once, antes, andar,
labiodental [] ante f: anfiteatro, inferno,
palatalizado [nj] ante palatal: ancho, encha,
velar []. Esta realizacin, a mis comn do arquifonema /N/, est presente nos seguintes contextos:

ante consoante velar: domingo, banco,

ante consoante alveolar: amnista, ensinar,

ante nasal bilabial: inmunidade, inmediato,

en posicin final absoluta (ante pausa) ou seguida de vogal: estacin, pon un ou dous, Pero, a realizacin
alveolar nos casos das palabras algun, ben, nin, ningun, non, quen, sen e tamn seguidas do pronome persoal de
3 persoa de CD (o, a, os, as): ningun o viu, ben o sei, O -n dos verbos realzase tamn alveolar ir enclticos
eses mesmos pronomes (deixrono) e mesmo hai zonas onde se realiza tamn alveolar ese mesmo -n seguido do
artigo (deixaron o recado).

nos plurais -ns e no grupo -ns-:cancins, instaurar,