FEROZ AHMAD

Feroz Ahmad 1938'de Delhide dnyaya geldi. Delhi niversitesi St. Stephen Kolejinde Hindistan Tarihi eitimi aldktan sonra University of Londonda SOASta Ortadou tarihi alt. 1966da yazd The Committee of Union and Progress in Turkish Politics teziyle University of Londonda doktora derecesini elde etti. 19661967de Columbia niversitesinde School of International Affairste ders verdi ve
1967de Massachusetts niversitesinde Tarih Blmnde ders vermeye balad.
Daha sonra Tufts niversitesi Fares Dou Akdeniz almalar Merkezinde konuk
retim yesi ve Fletcher Okulunda Diplomatik Tarih konuk profesr olarak grev yapt. Emekli olduktan sonra Trkiyeye yerleen Ahmad, 2005ten itibaren
Yeditepe niversitesi Uluslararas likiler ve Siyaset Bilimi Blm Bakanl grevini yrtmekte olan Ahmadin Osmanlnn son dnemi ve modern Trkiye zerine
Trkeye de evrilen baz eserleri unlardr: ttihat ve Terakki (stanbul, 1971,
1984, 1986, 1994); Trkiyede ok Partili Rejimin Aklamal Kronolojisi (Bilgi
Yaynevi, Ankara, 1976, Bedia Ahmad ile birlikte); Demokrasi Srecinde Trkiye
(Hil Yaynlar, stanbul, 1994) ve Modem Trkiyenin Oluumu (Sarmal Yaynevi,
stanbul, 1995), (gzden geirilmi basksyla: Kaynak Yaynlar, stanbul, 1995).
Bunlarn yan sra Trkeye evrilen baz makaleleri ttihatlktan Kemalizme
(Kaynak Yaynlar, stanbul, 1985) derlemesinde yer almtr.

STANBUL BLG NVERSTES YAYINLARI

FEROZ AHMAD
BR KMLK PENDE
TRKYE
EVREN SEDAT CEM KARADEL
STANBUL BLG NVERSTES YAYINLARI 154
TARH 21
ISBN 975-6176-68-7
KAPAK DHLYE VEKLET, BASIN YAYIN GENEL MDRL TARAFINDAN FRANSIZCA
YAYINLANAN
LA TURQUlE KEMALSTE DERGSNN UBAT 1936DA 11. SAYISINDA
CUMHURYETN ETM BAARILARIYLA LGL YAZIDAN BR FOTORAF.
1. BASKI STANBUL. ARALIK 2006
BLG LETIM GRUBU YAYINCILIK MZK YAPIM VE HABER AJANSI LTD. T.
YAZIMA ADRES: NN CADDESI, NO: 28 KUTEPE L 34387 STANBUL
TELEFON: 0212 31160 00 - 217 28 62 / FAKS: 0212 347 10 11
www.bilgiyay.com
E-POSTA yayin@bilgiyay.com
DAITIM dagitim@bilgiyay.com
YAYINA HAZIRLAYANLAR SACT KUTLU - ASLI YALKUT
TASARIM MEHMET ULUSEL
DZG VE UYGULAMA MARATON DIZGIEVI
DZELT SAT KIZILIRMAK - BORA BOZATU
BASKI VE CLT EFK MATBAASI
MARMARA SANAY STES M. BLOK NO: 291 KTELL - STANBUL
TELEFON - FAKS: 0212 472 15 00 (3 HAT)
stanbul Bilgi University Library Cataloging-in-Publication Data
stanbul Bilgi niversitesi Ktphanesi Kataloglama Blm tarafndan kataloglamtr.
Ahmad, Feroz.
Trkiye: bir kimlik aray / Ahmad Feroz
p. cm.
Includes bibliographical references and index.
ISBN 975-6176-68-7 (pbk.)
1. Turkey-History-Ottoman Empire, 1288-1918. 2. Turkey-History-20th century. I. Title.
DR440 A62419 2006

FEROZ AHMAD

BR KMLK PENDE
TRKYE
EVREN
SEDAT CEM KARADEL

indekiler

8
Teekkr
9
nsz
12 Trke Bask in nsz

15 BRNC BLM Osmanllar:

Devletten mparatorlua (1300-1789)
16 Osmanl Hanedannn Ortaya kmas
19 Ordunun Geliimi
21 Erken Osmanl Fetih ve Genileme Hareketleri
25 Fatih Sultan Mehmet ve Etkisi
28 Osmanl Mlknn Genilemesi
29 Kanun Sultan Sleyman
34 Bir Devrim a
38 Yenieri-Ulema ttifak
40 Artan Avrupa Etkisi

43

KNC BLM Reformdan Devrime (1789-1908)

44 Asker Reform
49 Babli ve Kavalal
51 Batllama Hareketi
52 Yeni Bir Orta Snfn Ortaya k
54 Tanzimat
58 Gen Osmanllar Hareketi
61 flas ve Kargaa: Osmanl mparatorluunun zlmesi
63 stibdattan Meruiyete
67 Ykselen Gelenekilik

73 NC BLM Merutiyet Devrimi,

Reform ve Sava (1908-1918)
74 Anayasann Dn
78 Kardevrim
81 V. Mehmetin Tahta k
84 Balkan Savalar ve Osmanl Yenilgisi

89 Yenilginin Yansmalar
91 Almanyayla ttifak
94 Birinci Dnya Savanda Osmanllarn Rol
104 DRDNC BLM Kemalist Dnem (1918-1938)
105 Atatrkn Gemii ve ktidara Ykselii
110 Ulusal Bamszlk Hareketinin Douu
117 Cumhuriyetin Douu
119 Cumhuriyetilik Kk Salyor
127 BENC BLM ok Partili Siyaset
ve Demokrasiye Doru (1938-1960)
128 nnnn Cumhurbakan Seilmesi
131 Avrupada Sava
133 kinci Dnya Sava Sonras
134 Demokrat Partinin Kurulmas
136 1946 ve 1950 Seimleri
139 Souk Sava ve Trkiyeye Etkileri
143 Siyaset
150 Ekonomik Endieler
152 Ordu Mcadeleye Karyor

156 ALTINCI BLM Asker Vasiler (1960-1980)

157 Cunta Ynetimi
160 Mill Birlik Komitesi: Geici Hkmet
161 kinci Cumhuriyet
163 Ekonomik Reformlar
165 Deien Toplumsal Yaplar
167 Yeni Siyasal Partilerin Kurulmas
168 Yeni Siyaset ve Daha Geni Dnya
169 Kbrs Sorunu
173 Siyasal Blnme
176 Muhtra Rejimi ve Sonras, 1971-1980
181 1973 Genel Seimleri
183 Koalisyon Hkmeti: CHP-MSP
190 Trkiyenin Yenilenen Stratejik nemi
191 Artan Ekonomik Sknt

194 YEDNC BLM Ordu, Partiler ve

Kreselleme (1980-2006)
195 Siyasal Sistemin Yeniden Yaplandrlmas
199 Yeni Siyasal Partilerin Kurulmas
200 1983 Genel Seimleri
202 Eski Siyas Liderlerin Dn
206 Ekonomik Sorunlar ne kyor
208 Trkiyenin Deien Sosyo-Ekonomik Grnm
210 Krt Sorunu
215 Trkiye ve AET
215 Trkiyenin Siyas Huzursuzluu
217 Yeni Siyas Koalisyonlar
218 Sren Siyas stikrarszlk ve Ekonomiye Etkileri
220 Laikler ve slmclar
224 AB yeliinin Artan nemi
234 ABD ile likiler ve AB
238 Kbrs Hep Gndemde

241
241
250

KRONOLOJ
Osmanl mparatorluu (1300-1923)
Modern Trkiye (1923-2006)

Teekkr

u kitap, Osmanl mparatorluu ve modern Trkiye tarihiyle

uzun sreli bir iliki sonucu ortaya kt. Bir sentez almas olduu iin yllar boyu bana ilham veren akademisyenlerin, nceden
dnmediim sorularyla konuyu yeniden deerlendirmeye beni
ynelten rencilerin omuzlar zerinde durmaktaym. Eser taslak
halindeyken Oneworld iin onu okuyarak yararl yorumlar yapan iki
okuyucuya; Oneworlddeki editrlerim Rebecca Clare ve Judy Kearnse profesyonellikleri ve sabrlar iin; meslektalarma, zellikle
de Tufts niversitesi Fares Dou Akdeniz Aratrmalar Merkezinden
Leila Fawaza destekleri ve cesaretlendirmeleri iin teekkr ederim.
Ancak, her tr madd hata ve atlamadan sadece ben sorumluyum.

nsz

smanl mparatorluu 19. ve 20. yzyllarda yok olmaya yz tuttuunda, Osmanllar geri dnecek bir anayurdu olmayan ender
halklardand. Dier imparatorluk halklar kendi anayurtlarna dnmlerdi: ngilizler smrgelerinden kmaya zorlandklarnda kendi
ada merkezlerine; Franszlar Fransaya; spanyollar spanyaya ve
dierleri kendi anayurtlarna. 20. yzyla gelindiinde, Osmanllarn
bir anayurdu yoktu; nk onlar, eitli sebeplerle, Orta ve Asya
bozkrlarndan g etmek zorunda kalm ve farkl ynlere dalm
boylard. Bu boylardan, aralarnda liderleri Osmandan (lm 1326)
dolay Osmanllar olarak adlandrlanlar da dhil olmak zere bir bolm slm dnyasna g etmi ve slm dinini benimsemilerdi.

Bu topluluklar kaynatklar topluluklar tarafndan Trk olarak

adlandrlmt. Ancak, onlar kendilerini bal okluklar airetin bandaki reisin adna gre adlandryorlard. Bu sayede ortaya Seluklular, Danimentliler, Menteeoullar ve Osmanllar kmtr. Osmanllar, Trk adn, henz boyun edirilmemi ya da
uygarlamam, ancak kendi topraklarnda yaamakta olan gebe
veya yerleik, iftilikle uraan kabile gruplar iin kullanyorlar.

Yine de Osmanllarla ilikiye giren Venedik ve Cenova kentlerinden

tacirler, sonralar da ngiliz ve Franszlar Osmanllar, Trk veya
Turque olarak adlandrdlar. Yunan Ortodokslar, Osmanl ynetimini Turkokratya (Trk ynetimi) olarak adlandrdlar. Avrupallar ve
Hristiyanlar iin, Trk kelimesi Mslmanla eanlaml olarak dnld; dolaysyla da bir Hristiyan din deitirip Mslman olursa
Trkleti diye tanmland. Trkiye ayn zamanda ngilizcede Osmanl mparatorluunu ifade eden bir szck oldu, rnein Lord Byron Osmanl Arnavutluundan Kasm 1809da annesine yazarken,
Bir sredir Trkiyedeyim: buras (Preveze) deniz kysnda ama Paay ziyaret etmek iin Arnavutluk vilayetinin i kesimlerine gitmem
gerekti diyordu. Avrupallar arasnda, imparatorluk corafyasndan
bahsederken, Osmanlnn Balkanlardaki topraklar iin Avrupa Trkiyesi; Anadolu ve Arap vilayetleri iin de Asya Trkiyesi demek yaygnd.

Milliyetilik fikri Fransz Devriminden sonra Osmanl mparatorluunda kendine bir geit buldu. ncelikle imparatorluun gayrimslim topluluklar, sonralar da kendi Trklkleri, kendi dilleri ve kkleriyle ilgilenmeye balayan bir grup Mslman aydn bu fikirle
ilgilendiler. Yine de, 1918de Birinci Dnya Savandaki kesin yenilgiye kadar, halkn byk ounluu okuluslu, ok dinli bir imparatorluu srdrmeye kararl olduundan, milliyetilik sadece aznlklarn ilgilendii bir konu olarak kald.

Ancak topyekn yenilgiden ve galip tarafn imparatorluu paralayaca ve imparatorluu oluturan topluluklarn kendi kaderini tayin ilkesini destekleyecekleri anlaldktan sonra Osmanllar, kendilerinin de milliyetilik ve millet olma kavramlarna dayal bir ekilde
kimliklerini belirlemeleri gerektiini kavradlar.

Milliyetiler 1923te cumhuriyetlerini kurduklar zaman, bunu,

blgesel ve dolaysyla da vatansever bir tanmla Trkiye Cumhuriyeti olarak tanmlayarak, Trk Cumhuriyeti eklinde bir etnik tanmdan kandlar. Yine de, Trkiye Cumhuriyeti ngilizcede genellikle
yanl olarak Republic of Turkey yerine Turkish Republic ve Anka-

radaki Meclis de Trkiye Byk Millet Meclisi anlamnda Grand National Assembly of Turkey olarak deil, Trk Byk Millet Meclisi anlamnda Turkish Grand National Assembly olarak kullanlr. Milliyetiler, tanmlar arasndaki farkn bilincindeydiler ve kelimelerini
dikkatle semilerdi. Hatta yeni Trkiyede yaayan insanlarn, Trk,
Krt, Arap, erkez vd. olduklar iin Trkiyeli olarak adlandrlmas
ve Trk szcnn sadece etnik Trkleri nitelemesinin zerinde
de tartlmt. Trk kelimesinin ngiltereli veya Amerikal gibi bir
anlam kazandrlarak kullanlmasna devam edilmitir. Dier milliyeti hareketler gibi, milliyetiler blge temelli Trkiye devletini yaratarak ve bunu 1923te Lozanda tescil ettirerek Trkiyenin milletini ve
Trkleri yaratmaya baladlar.
1930larn sonlarna doru milliyetiler, Anadoludaki nfusun
ounluu iin bir kimlik yaratmak konusunda, douda etnik ve dille
ilgili temeller nedeniyle bu sreten etkilenmeyen Krtler ve Orta
Anadoluda dinsel nedenlerle etkilenmeyen Aleviler dnda, bir lde baarl olmulardr. Bu kimlik problemleri, 1961 Anayasasnn
yaratt daha liberal siyas ortamla su yzne kaca 1960larn
balarna kadar geri planda kalmtr. Her ne kadar 1990larda devletin, rejimin liberalletirilmesini dnmeye balamas ve yelik kriterlerine uyum iin Avrupa Birliinin istedii reformlarn gerekletirilmesi sonucunda gelimeler yaanmsa da bu sorunlar hl
zlmeyi beklemektedir. ktidardaki Adalet ve Kalknma Partisi
(AKP), 12-13 Aralk 2002de Kopenhagdaki AB zirvesinde yelik iin
almalar sonusuz kalnca, bu reformlar gerekletirmek ve uygulamak iin gemitekinden ok daha fazla istekli olduu izlenimi vermektedir.
Boston, 2003

Trke Bask in nsz

yazar, eserini olabildiince geni bir kitle tarafndan okunmas

ou
amacyla kaleme alr. Benim arzum da hep bu ynde olmutur. Jn

Trkler zerine yazdm doktora tezi Oxford University Press tarafndan 1969 ylnda yaynlandnda ok az sayda, muhtemelen bin
adet baslmt. Osmanl mparatorluunun son dnem tarihiyle ilgilenen, uzmanlam kk bir okuyucu kitlesine hitaben yaynlanmt. Birka yl iinde kitabn basks tkendi. Kitap bir daha baslmad
ve kalan kopyalar niversite ktphanelerinin tozlu raflarna gitti.
Ancak, 1971 ylnda kitabn ttihad ve Terakki, 1908-1914 adyla Sander Yaynevi tarafndan Trke evirisi yaynland ve o zamandan
beri baslmaya devam etti. Okurlarn ou, ders kitab olduu iin
alan isteksiz rencilerden olusa da, kitap her yl belli sayda okuyucuya ulayor. Bu benim iin gurur verici. Sonu olarak, kitaplarmn
Trkeye evrilmesinden her zaman honut oldum, nk Trk okuyucularn ilgiyi canl tutaca ve eletirel bir bak as sunacan
biliyorum.
Son dnem Osmanl mparatorluu ya da modern Trkiye hakknda ngilizce okurlarna hitaben yazarken, asla sadece dier tarihi-

ler ve sosyal bilimciler tarafndan okunan tarihilere tarih reten

biri olarak yazmadm. Dardan bakan birisi olarak ve ilgi sahibi
okuyucuya konuyla ilgili analitik, nesnel ve -umuyorum ki- kolay
okunabilir bir inceleme sunma amacn tayarak yazdm.

Trkiyeye dardan bakan biri olarak yazmamn tek aklamas,

dardan bakmann deiik ve belki de ok farkl bir bak as sunmas olabilir. Bu noktada Nasreddin Hocann ince zeksna bavuruyorum. Hoca birok fkrasnda deiik benzetmeler yaparak, her eyin dardan farkl grndn, deiik olduunu artran olaylar
anlatr. Son olarak kitabm sadece evirmeyip metin iinde baz
nemli noktalar akla kavuturarak Trk okuru iin anlalabilir
hale getiren Fahri Aral ve ekibine teekkr ederim.
stanbul, Eyll 2006

Kz kardeim Ameena iin ve

erkek kardeim Faridin (1935-2000) ansna

BRNC BLM
Osmanllar:
Devletten mparatorlua
(1300-1789)

OSMANLI HANEDANININ ORTAYA IKMASI

eluklularn nderliindeki Trk boylar, 1071den, yani ngiltereyi Normanlarn istilasnn be yl sonrasndan itibaren, Anadolu'da kendilerine yer amaya baladlar. Alparslan, Bizans mparatoru
Diogenesi Malazgirt Savanda yenilgiye uratarak Konya merkezli
Seluklu mparatorluunun, yani Rum (Bat) Seluklularn temelini
att. 'Rum', erken dnem Mslmanlarnn Bizansllar 'Romal' anlamnda tanmladklar kelime, Bizans ise Rum', Bizans topraklar da
Rum diyaryd. Daha sonralar bu kelime Asia Minoru (Kk Asya),
bir dier adyla Anadoluyu tanmlamak iin kullanld ve gnmze
kadar da Anadoludaki Yunanllar tanmlamakta kullanlageldi. Seluklu mparatorluu, her biri Seluklu Hanedannn hkmranln
kabul etmi olan kendi lideri, beyi tarafndan ynetilen Trk boylarnn bir konfederasyonuydu. Ancak, 1243te Seluklular Moollar tarafndan yenilgiye uratlp da Moollarn vasal konumuna gelince, bu
beyler kendi prensliklerinin -yani beyliklerinin- bamszln ilan
etmeye baladlar.
Osmanllarn da kkeni, Seluklularn beyleri Erturul'a Ankara
yaknlarnda, daha sonralar gnmzdeki Eskiehir'e yakn Ste
kadar uzanacak topraklar bahettii, Seluklulara tbi bir boya dayanr. Erturulun 1288de doksan yanda ld ve yerine olu Os-

mann getii sylenir. Osmann ad, ardllar tarafndan benimsenmi ve devletlerinin ad Ottoman olarak ngilizceletirilmi olan Osmanl olmutur. Dier beyler bamszlklarn ilan ederlerken, Osman Bey, 1298de tahta kan Sultan III. Keykubat dneminde de
Seluklulara olan sadakatini srdrd. Sultan III. Keykubatn azledilmesiyle, Osman Bey bamszln ilan etti ve bylece Osmanl
Devletinin kuruluunu gerekletirdi. Osman Beyin topraklar Bizansa komuydu ve bu ona din sava -yani gaza- yapma olanan
veriyordu. Bu sayede kendisi ve ardllarnn gazi -yani din savaolabilmesi mmknd ve bu sayede Anadolunun her yerinden kendilerine katlanlar bulabiliyorlard. Bu, Osmanllarn dier beyliklerle
karlatrldklarnda sahip olduklar byk bir avantajd. Osman
Gazi 1326da ld ve yerine, ayn yl ierisinde fethettii, stratejik
adan nemli olan Bursa ehrini Osmanl Devletinin ilk bakenti yapan Orhan Gazi (saltanat 1326-1359) geti. Bu dnemde Osmanl
beyleri kendilerini eitler arasnda en sekininden biraz daha nde
gsteren gazi unvann kullanyorlard. Daha sultan olmalarna zaman vard.
1326ya kadar, Anadoluda Seluklularn vrisi olduunu ne
sren birtakm devletler ortaya kmt ama Karamanllar Seluklularn gerek vrisi olarak kendilerini gryorlard. Dier beyler, yani
Aydn, Mentee, Saruhan, Germiyan, Hamit, Teke, Karesi ve Kastamonu gibi beyliklerin liderleri, bunu kabule yanamamaktaydlar. O ara,
Osmanllar ok kk ve ok zayf olduklarndan, Seluklularn mirasl kavgasna karmamay semilerdi. Orhan Beyin ans, dier Mslman beyler birbirleriyle savarken, zayflamakta olan bir
Bizans mparatorluuyla komu olup buradan yeni topraklar elde
edebilmesiydi. Orhan Bey, devletini Marmara Denizinin gney sahilleri boyunca geniletti ve 1345te de Karesi topraklarnn byk bir
blmn Mslman yneticisinin elinden almak suretiyle anakkale
Boazn geerek Avrupa yakasnda genilemeyi mmkn kld.

Osmanl Devletinin snrlarn genileten Orhan Bey ya da Orhan Gazi, kendi

dneminde ilk kez bir devlet yaplanmasnn oluumuna nclk etti. Bizans
mparatoru oannes Kantakuzenos ile yapt ittifak ise Osmanllarn Balkanlarda yaylmasn salad. Daha nce Yarhisar tekfurunun km Holophira (daha
sonra Nilfer Hatun) ile evlenen Orhan Gazi, sonradan Kantakuzenosin kz
Teodora ile evlendi. Bu dnn bir Yunan halk resmine gre tasviri.

1341de Orhan Bey Bizansn iilerine, Kantakuzenosun rakibine

kar taht mcadelesine destek talebini kabul ederek mdahale etti.
Orhan Bey, Kantakuzenosun tahta gemesini salad ve bunun karl olarak da imparatorun kz Theodora, Orhann ei oldu. Bundan
sonra, en azndan III. Murat (1574-1595 aras tahtta) dnemine kadar
Osmanl sultanlarnn Hristiyan eler almas neredeyse bir gelenek
haline geldi. Orhan Bey, o zamana kadar anakkale Boazndaki stratejik Gelibolu Kalesini ele geirmi ve Tekirda fethederek de Marmarann kuzey tarafndaki varln emniyete almt. Osmanllar,
boaz geerek Balkanlara doru ilerlemeye hazrd. Orhan Bey
1359da ldnde, devletin saha olarak temellerini kurmu olmakla
kalmam, buna, Batda janissaries adyla tannan ve yeni birlikler

anlamndaki Yenieri kurumunu da kurmak yoluyla devletin kurumsal temellerini de eklemitir.

slm dnyas kle ordular fikrini biliyordu, ancak devirme denilen ve Hristiyan topluluklardan genleri toplayarak, onlar asker
ve ynetici sekinler eklinde eitme yntemi bir yenilikti. Bundan
nce Osmanllarda yerleik veya srekli ordu yoktu; Osmanllarn
asker gc nderine bal boylarn katklarna dayanyordu. Osmanllar her biri kendi nderine sahip bir boylar federasyonu olduundan, sultan hl eitler arasnda en sekininden biraz daha stte bir
yerdeydi ve kiisel yetileriyle fetih becerisine gvenmesi gerekiyordu. Orhan Bey, bu sorunu ilk nce kendisi iin Trkmen airetlerinden bir ordu toplamay deneyerek amaya almt, ancak Trkmenler esas olarak svari olduklarndan piyade savann disiplinine
uyum salayamamlard.
ORDUNUN GELM
1330 yl civarnda, Orhan Bey, on iki ile yirmi ya arasndaki Hristiyan genleri toplamaya, bunlara slm benimsetmeye ve sonra da bu
genleri yeni birlikler olarak eitmeye balad. Bu genler, nce Trk
iftliklerinde Trk-slm gelenek ve grenekleri ile Trkeyi renerek bir raklk dnemi geiriyor, ardndan Saray okulunda zenli bir
eitimden geerek devletin ynetici sekinleri arasna katlyorlard.
Bekta tarikatnn kurucusu Hac Bekta Veli (1210-1271), yenieri
askerlerini kutsadna inanld iin, rgt 1826da datlana kadar
yenierilerin pri olarak kalmtr.
Bu asker yeniliin olgunlamas kuaklar boyu srd ve zamanla
'devirmeler asker ve ynetici olarak sultann gcn boy liderlerininkinin karsnda artrdlar. Devirilen bu kiiler tek bir kiiye, kendilerinin efendisi olan sultana ballk duydular ve onun kullar, hizmetkrlar oldular ki kul kelimesi genellikle kle anlamnda
kullanlr. Sultann bunlar zerinde lmlerine ve yaamlarna karar
verebilme yetkisi vard. Teoride bu devirmelerin geldikleri toplum-

lardan soyutlanm olmalar ve dolaysyla bunlara kar bir ballk

duymamalar gerekir. Gerekteyse, devirmeler arasndan kp da
vali veya sadrazam olanlardan bir ksmnn iinden ktklar toplumlar camiler, ktphaneler ve kprler yaptrarak dllendirdikleri
grlmtr. Yenieri olabilme ayrcal, bu insanlardan hr bir
Mslman olarak doacak -dolaysyla da devirilemeyecek- olan ocuklarna geememekteydi.

Devirme ileminin eriat asndan yasall bir tartma konusuydu. eriat, slm idareyi kabul eden ve cizye yani kelle vergisi
deyen gayri-Mslimlere zimm yani koruma altnda kimse stats
tanyordu. Bunlar, kendi inanlarnca ibadet etmek ve kendi toplumlarnn kurallarna gre yaamak hakkna sahipti. Sultann bu insanlara herhangi bir ekilde bask yapmas ve erkek ocuklarnn kendilerinden alnmas hukuka aykryd. Ancak, baz ebeveynler kendilerini
rahat ve parlak bir gelecein beklediini grerek ocuklarn devirilmeleri iin gnl rzasyla teslim ediyorlard. Byk Osmanl mimar ve kendisi de bir devirme olan Mimar Sinann, kardeinin de
devirilmesi iin nfuzunu kulland sylenir. Yine de eriata bal
olan sultan, slm hukukun uzmanlar olan ulema bu konuda bir ak
bulup bundan yola karak eylemi yasallatrmadka yasay ineyemezdi. Ulema, bu sorunu amak zere u yolu kulland: Eer sultan
kendisine verilen cizyeyi iade ederse, bu gayri-Mslim topluluklar
artk koruma altnda olmayacaklard ve sultan istedii kadar devirme toplayabilecekti ki bu da sultanlarn yapt ey oldu. Bu eylem,
ada hassasiyetlerimize sert hatta barbarca gelebilir ama devirme
olarak toplanmak o kadar ekici bir uygulamayd ki, bazen bir Mslman aile, Hristiyan komularndan, kendi ocuklarn da Hristiyanm gibi gstererek devirilmelerini salamalarn isteyebilmekteydi!
Devirmeler Anadoluda da grevlendiriliyorlard ama asl faaliyet alanlar Balkanlar, zellikle Arnavutluk, Bosna ve Bulgaristand.
Devirilenlere bir meslek de retilirdi: rnein Mimar Sinan (14901588) mimarlk hakkndaki bilgilerini bir yenieriyken renmi, sul-

tanlarn mimar olmadan nce yollar ve kprler ina ederek orduya

hizmet vermitir. Yenieriler ok sert bir disiplinle eitilirdi; stlerine
itaat etmek, birbirlerine kar kaytsz artsz sadk olmak ve askerlik
yeteneklerini kstlayacak her trl eyden uzak durmak bunun esaslaryd. Bu nedenle feodal ordulara kar savarken ok byk bir g
oluturuyorlard ve dolaysyla da Bat Avrupa ordularna kar stndler.
Devirmeler, Osmanl sistemine liyakat yoluyla yani hak ederek
bir yere gelme ilkesini yerletirdiler. Devirmeler tamamen yeteneklerine dayanlarak kabul edilirdi ve doumun toplumdaki yeri belirledii Bat Avrupann aksine, genellikle orta halli, krsal kkenliydiler. Devirme usul, zellikle de Osmanl ynetiminin kendinden
nceki ynetimden daha rahat olduu durumlarda, fethedilen Hristiyan topluluklarnn imparatorluk sistemine eklemlenmesinde kendini
kantlam bir ynteme dnt.
ERKEN OSMANLI FETH VE GENLEME HAREKETLER
Dnemin kaynaklarna gre, Osmanllar, 14. ve 15. yzyllarda 12.000
yenieriden oluan piyade, 8.000 civarnda iyi eitimli sipahi yani
svari ve dirlik sahipleri tarafndan salanan 40.000 kiilik eyalet
askerleri ile on binlerce babozuktan oluan iyi rgtlenmi ve disiplinli bir gce sahiplerdi. Savalarda tutsak alnm Avrupal askerler
ve paral askerler, topu birliklerini oluturmaktayd. Orhann zamanndan beri Hristiyan derebeyleri de hem Anadoluda hem Avrupada
savamak zere asker vermektelerdi. 1683 kadar ileri bir tarihte,
kinci Viyana Kuatmas sresince, bir Eflk birlii Tunada kpr
oluturmakla grevliydi. Szmona kutsal sava (cihad) yrten bir
Mslman Osmanl ordusu, Hristiyan birlikler kullanmakta hi saknca grmyordu.
Osmanl fetihleri I. Murat (saltanat 1359-1389) dneminde de
srd, i. Murat iki cephede savat: Mslman beyliklerin aralarndaki anlamazlklardan yararland Anadoluda ve yine ayn ekilde

dank duran Hristiyanlarn (Yunanllar, Bulgarlar, Srplar, Bonaklar ve Arnavutlar) olduu Balkanlarda. Osmanllar, Balkanlar'a birbirleriyle savamakta olan ve Osmanllardan destek isteyen Hristiyan yneticilerin ars zerine girdiler. 1361 ylnda I. Murat,
Ankaray Trkmenlerden, Edirneyi de Bizansllardan ald ve Edirneyi 1367de Osmanl Devletinin ikinci bakenti olarak ilan etti. I.
Muratn Srp ve Balkan Hristiyanlarndan oluan bir birleik orduyu
yendii, Bulgaristandaki Meri Irma kylarnda 1371de yaplan
irmen Sava, tpk 1071de Malazgirt Savann Anadoluya yaylmay mmkn klmas gibi, Balkanlarn fethine giden yolu at. Bizans imparatoru Osmanlnn nfuzu altna girerken, Balkanlardaki
Hristiyan prensler Osmanlnn vasal olmay ve sultann metbusu
olarak Osmanl ordusunda grev yapmay kabul ettiler.

Sultan I. Murat ayn zamanda evlilikler yoluyla da topraklar elde

etti, rnein, olu Germiyanllardan gelin alnca, Ktahya ve alt ilesi
Osmanllara eyiz olarak verildi. Ayrca Hamitoullar Beyliinden
toprak satn ald, ancak, prensipte fetih esas genileme yntemi olarak kald. Ancak, iki cephede savamak zordu ve arada bir Mslman
veya Hristiyan gler Osmanllar yenmeyi baarabiliyordu. Bunu
frsat bilen Balkanlardaki Osmanl tebaas ayaklanarak I- Murat
kendileriyle sava meydannda karlamaya zorlad. Anadolu deil
de Balkanlar Osmanlnn merkez blgesi olduundan Murat bu tehdidi ok ciddiye ald. 15 Haziran 1389da, I. Murat 60.000 kiilik bir
ordunun banda, Srplar, Bosnallar, Eflkllar, Bodanllar ve Arnavutlardan oluan yaklak 100.000 kiilik bir orduyla arparak onlar Kosova Savanda bozguna uratt. Muratn ordusu, Mslmanlar ve Hristiyanlardan oluan karma bir kuvvetti, iinde Bulgar ve
Srp prenslerinin yan sra Trkmen beylerinin birlikleri de bulunmaktayd. Srp Kral Lazar savata can verdi ve I. Murat da muzaffer
ordusunu denetlemeye gittii sava alannda, balln bildirmeye
gelmi bir Srp askerinin suikastna kurban oldu. Srplarn bu yenilgisi Srp iirinde ve folklorunda efsane boyutlarna ulat; 19. yzylda
bu sava bir ulusal ilham kaynana dntrlerek, bugn de olduu
gibi, kullanld. Kosova Sava Osmanllarn Balkanlardaki varln

perinledi ve Kosova blgesi ise sahip olduu maden kaynaklar ve

zellikle, topuluk iin ok nemli olan kurun ve inko sayesinde
Osmanl ekonomisinde nemli bir yer edindi. Bu sebeple de Osmanllar ile Habsburglar blge iin uzun sre birbirleriyle savamay srdrdler.

Osmanllar glendike, Bizansllar Muratla samimi ilikiler

kurmay denediler. mparator onnes Palaiologos kzlarndan birini I.
Murata gelin olarak verdii gibi, kzlarndan ikisini de Muratn oullaryla, Bayezid ve Yakup elebiyle evlendirmitir. Bu iki ehzade
Germiyan (Ktahya) ile Karesiye (Balkesir) vali olarak yollanm,
buralarda sava ve ynetim hakknda deneyim kazanmlardr. Muratn en gen olu olan ve babasnn yokluunda Bursay yneten
Savc Bey, Bizans imparatorunun olu Andronikosla babalarn devirip tahta kendileri gemek zere bir komplo kurdu. Bu komplo ortaya
knca Savc Bey idam edilirken, Andronikosun ise Bizans tresince
gzleri daland.

Muratn lmn takiben I. Bayezid (saltanat 1389-1402) Kosovada sultan ilan edildi. lk uygulamas, kendi soyunun garantisi
iin, kardei Yakup elebinin katli oldu ve bylece Osmanlda karde
katli geleneini de balatt. Bu uygulama eriata karyd ve ancak
Fatih Sultan Mehmed zamannda yasallatrlacakt. Fatih, eer Tanr
sultanl oullarndan birine ihsan ederse, bu oulun dzenin dirlii
iin kardelerini ldrtebileceini ilan etti. Ulema, bu uygulamay
karde katlinin devletin bekas iin meru olduunu, uygulamann
istikrar saladn ve dolaysyla devleti glendirdiini savunan bir
fetva ile merulatrd. Savc Bey sultana kar komplo kurduu iin
katledilirken, Yakup elebinin bodurulmas ve yllar iindeki dier
karde katli olaylar nleyici tedbir olarak gerekletirilecekti.

Osmanllarn genilemesi Bayezidin parlak nderliinde devam

etti ve Bayezid Anadoludaki hkmranln Aydn, Mentee, Saruhan, Germiyan ve Karaman beyliklerini yenerek glendirdi. 1391de
mparator oannes Palaiologosun lm zerine Bizans kuatt ve
Bizans kurtarmak iin yola kan bir Avrupa hal ordusunu 1396da

Niboluda yenilgiye uratt. Selaniki ele geirdi ve Bizans kuatmasn, kuatmay kaldrmas karlnda hara alana kadar srdrd.

14. yzyl boyunca Osmanllar egemenlikleri altna aldklar beyliklerin gcn beyliklerin dndan Hristiyan genlerin toplanmas,
sadece Osmanoullarna sadk olacak ekilde Mslmanlatrlmas
ve eitilmesine dayanan devirme sistemiyle zayflatmaya baladlar.
Fakat 15. yzyla varldnda, Anadoluda henz bir siyasi birlik istei veya beylikleri etkileyecek ve daha sonralar milli btnlk olarak
tanmlanacak bir duygu yoktu. Aslnda, bu beyliklerin her biri dierinin byyen gcne kar kskanlk duyuyordu ve zellikle de Osmanl Hanedannn artan gc tedirginlik yaratyordu. Anadolu, rekabet halinde olan ve komularnn genilemelerine kar savaan
beyliklere blnmt.
Anadolunun Bayezide yenilmi ve mlksz braklm beyleri,
Mool nderi Timura Bayezidin Mslman yneticilere kar sava
amasn engellemesi ve kendilerini tahtlarna yeniden oturtmas
amacyla bavurdular. Cengiz Handan beri en gl Mool hkmdar ve dnya tarihinin en byk fatihlerinden biri olan Timur, Orta Asyaya ve Gney Rusyadaki Altnorduya boyun edirmi; 1398de
Hindistan ele geirmi; ran, Irak ve Suriyeyi igal etmiti. Timur,
Anadoluya geerek 1402deki Ankara Savayla Osmanllar yenilgiye uratt. Bayezid ele geirildi ve sekiz ay sonra, tutsakken ld.

Timurun Anadoluya mdahalesi ksa sreliydi ama ok nemli

sonular dourdu. Osmanl gcn yok etmi, Anadolu beyliklerine
geici bir hayat hakk tanm ve Bizansn mrn bir elli yl daha
uzatmt. Timur, 1405te Anadolu beyliklerini kendi kaderleriyle ba
baa brakarak ld. Osmanllar yeniden toparlanmaya alrken,
kimin baa geecei Bayezidin oullar arasnda kavgaya yol at ve I.
Mehmed (saltanat 1413-1421) 1413te nihayet sultan olarak tannd.

I. Mehmed, 1421deki lmne kadar Timurun ele geirdii topraklarn byk ounluunu geri ald gibi Venedik saldrlarndan korunma amacyla kk bir donanma bile kurmutu.

Amasya sancak beyi olarak grev yapan II. Murat (saltanat 14211444; 1446-1451), Mehmedin yerine geti. Ancak, gcn toplayamadan biri Bizans dieri de Germiyan ve Karaman beyleri tarafndan
desteklenen iki sultan adayyla uramas gerekti. 1426ya gelindiinde her iki beylik de Muratn himayesindeydi ve ona hara dyorlard. Sonralar, Murat Makedonyaya ilerledi ve 1428de stratejik adan nemli liman kenti Selniki Venediklilerden geri ald. Murat,
bundan sonra, bir yandan Macar Kral Janos Hunyadi (1387-1456)
komutasndaki Avrupallara, dier yandan ayaklanan Karamanllara
kar iki cephede savamak zorunda kald. Murat Karaman 1444
Temmuzunda yenilgiye uratt ama Macarlarla on yllk bir atekes
imzalamas gerekti. Ardndan, olu Mehmed adna tahttan feragat
ederek Manisaya ekildi. Macarlar, Osmanllarn zayfln hissederek Osmanl topraklarna girdi ve atekesi bozdu. Yenieriler Murat
yeniden greve dndrdler ve Hristiyan gler 1444te Varnada
bozguna uratldlar. Hristiyan glerin Osmanllar Avrupadan karma umudu, 1448de byk bir orduya komuta eden Hunyadinin
Kosovada yenilmesine kadar srd. Murat Edirnede ld ve daha
sonra Fatih olarak nlenerek II. Mehmed (saltanat 1444-1446;
1451-1481) ikinci kez tahta kt.
FATH SULTAN MEHMED VE ETKS
Mehmedin n, 29 Mays 1453te Bizansn fethedilmesine dayanr.
Bu, ok nemli olsa da, hkmdarlnda nihayet evresindeki Anadolu beylerinin gcn krma ve beylerden farkl olarak hizmetinde
bulunan, dolaysyla kendine tamamen sadk ve hayatlar konusunda
tm karar kendine ait olan devirmelerin egemenliini kurmas, Osmanl tarihi asndan daha nemlidir. Bylece, sultann gndelik ileri ve hatta ordunun ynetimi konularn sadrazama brakmasyla,
Osmanl mparatorluu daha otokratik ve daha brokratik bir ynetim sistemine geti. Glerini beyliklerle aralarndaki ilikilerden alan
ayanlar snf, siyasal etkilerinin, topraklarnn ve mallarnn byk
bir ksmn kaybederek tamamen devlete baml hale geldiler. Belki

de bu uygulama Avrupada olduu gibi Saraya kart bir g oluturacak bir toprak sahibi soylu snfnn Osmanl mparatorluunda
oluma olasln engellemitir. Sultan, zaman ierisinde kendini ynlendirecek olan sadk hizmetkrlarca desteklenen bir otokrata dnt. Ancak, slm ideolojisi sultann da eriata hesap vermesini ngrdnden, hr domu Mslmanlardan oluan ulema bamsz bir
siyasi g olarak varln srdrd.

Osmanllar 1915e kadar stanbul, Dersaadet, Konstantiniye olarak da adlandrmaya devam ettikleri Bizans ele geirdikleri ve Romann grevini devraldklarn dnmeleri nedeniyle kendilerini bir
imparatorluk misyonuna sahip olarak da grdler. Her ne kadar ehir
zorlu bir kuatmadan sonra dm olsa da, pek ok Rum Ortodoks,
iki Kiliseyi birletirerek Papalkn egemenliini salamak isteyen
Katoliklerin aksine kendi inanlarn srdrme hakk tanyan Osmanllar memnuniyetle karlad. Sultan Mehmed, Ortodoks Kilisesine
bir kelle vergisi vermesi karlnda tebaas zerinde tam yetki tand. Ermeni Kilisesi de yeni bakente tanarak din ve kltrel zerklik
kazand. Ksa sre iinde, devlet ile din cemaatler arasnda, 18. yzylda millet sistemine, yani gerekte zerk din toplumlara dnecek
olan bir iliki kuruldu. Laiklik ncesi Osmanl toplumunda, din ballk kiisel bir mesele deil, toplumlar ilgilendiren bir meseleydi. nsanlar konutuklar dile veya ait olduklar etnik gruba gre deil,
doduklar Kiliseye gre tasnif ediliyorlard. Her topluluun dinsel ve
toplumsal yaam geleneklerine gre ayarlanyordu ve bireyler o toplumun yasalarna uymak durumundayd. Mslman milleti, etnik
zellikleri veya dilleri ne olursa olsun tm Mslmanlar' (Trkleri,
Krtleri, Araplar ve mhtedileri) kapsyordu; ayns sadece Yunanllar iin deil, Balkan Slavlar ve daha sonralar da Arap dnyasndaki
Hristiyanlar ieren Rum Ortodoks milleti iin de geerliydi. Ayn
durum Yahudi ve Ermeni toplumlar iin de sz konusuydu. Ancak 19.
yzylda, milliyetiliin ortaya kyla milletler bir etnik renk edindiler ve Srplar, Bulgarlar, Katolikler, Protestanlar kendi toplumsal
rgtlenmelerine kavutular. Ancak, 1919da bile Yunanl Katolikler,
Anadoluyu igal eden Yunan Ortodoks ordusundan ziyade kendileri-

ni talyan Katoliklere yakn hissetmekteydi. Millet sistemi, Osmanllarn asimilasyona ynelik bir abaya girimediklerini, sadece imparatorluun rahat ilemesini salayacak pratik bir eklemlenmeye yneldiklerini dndrmektedir.

stanbul, 1453teki fetihten sonra bir dnya imparatorluunun

bakentine yarar biimde yeniden dzenlendi. II. Mehmed, tm imparatorluktan zanaatkrlar getirterek bunlar stanbulun yeniden
inas iin kente yerletirdi. stanbulun nfusu, zellikle 1492de spanyada yaayan ve Yahudilerin kovulmas sonrasnda imparatorlukta yerlemeleri iin davet edilmeleri ve ounun bakenti semesiyle, giderek artt. 1500 ile 1600 arasnda stanbul Avrupann en
nemli kentlerinden birine dnt; 1600de nce Paris daha sonra
da Londra tarafndan geilene kadar en byk nfusa sahip kentlerden biriydi.

mparatorluk olma ykmll, II. Mehmedi ayn zamanda topraklarn her ynde geniletmeye yneltti. Gney Srbistandaki ve
Eflktaki Osmanl etkisini artrd. 14. yzylda glenmelerinden beri, Osmanllar iin ticaret nemli olmutu, ama stanbulun fethiyle,
deniz gc ve uluslararas ticaret Osmanlnn hem gvenlii hem de
ekonomisi iin hayati nem kazand. Venedik bir rakip haline geldi;
Osmanllar donanmalarna ve ehrin gvenliine zen gstermeye
mecbur kaldlar. Fatih, bu dnceyle Midilli Adasn ele geirdi ve
Boazlar tahkim etti. Venediki 1479da bir antlama imzalamaya
zorlayana kadar Akdenizde bask altnda tuttu. Daha sonra Krm ele
geirerek Krm Tatarlarn kendine balad ve Karadenizi bir Osmanl glne dntrd. Osmanllarn genilemesi II. Mehmedin
1481deki lmne kadar Rodosa ve hatta Osmanllarn Otrantoyu
ele geirdii Gney talyaya uzanan seferlerle srd.

II. Bayezid (saltanat 1481-1512), kardei Cem Sultanla (14591495) taht iin mcadele etmek zorunda kald. nce, yenierilere,
ballklarn salama amacyla clus bahii ad altnda rvet verdi;
sonralar bu, tahta kan her sultann kabullendii bir uygulamaya
dnt. Cem yenildi ve onu ellerinde tutmalarna karlk her yl

45.000 duka altn denen Rodos valyelerine snd. Cem daha

sonra, onu gzaltnda tutmak iin Bayezide antaj yapan Papann bir
tutsa olarak lecei Napoliye gtrld. Tarihiler Cemin tahtta
hak iddias ve Batl glerin bunu kullanmasyla dikkati datlmam
olsayd, Bayezidin neler yapabileceini tartmtr. talyada o dnemde hkm sren anari ortam ve Franszlarn talyay 1494te
rahata ele geirmeleri gznne alnrsa, Osmanllar talyay dize
getirerek dnya tarihini deitirebilirlerdi. Romada, kentin Konstantiniyeyle ayn kaderi paylaaca endiesi vard.
OSMANLI MLKNN GENLEMES
15. yzyla gelindiinde, Osmanllar kendilerini hara toplayan bir
imparatorluk yerine dnya ticaretine baml bir devlet olarak yeniden biimlendirmilerdi. Cenova ve Venedik arivlerinde yaplm
yakn tarihli aratrmalar Osmanllarn blgede ticareti ok ciddiye
aldklarn gstermektedir. 14. yzyl balarndan itibaren fetihleri,
ticaret asndan blgeden gelir getiren Gelibolu ve anakkale Boaz
gibi stratejik noktalarn ele geirilmesine dayanyordu. Osmanllar,
Temmuz 1496da Venediki yendikten sonra, Venediki yllk hara
vermekten muaf tuttular ama bunun yerine Venedikin ihracatndan
Osmanllara yzde 4lk bir vergi vermesini art kotular; ticaret
Osmanllar iin hara kadar nemli hale gelmiti.

Avrupada savamann dnda, Osmanllar Msr ile Suriyede

Memlklar ve randa Safevler gibi rakiplerin tehdidine maruz kalyordu. Safevlerle olan rekabet, Osmanllarn Snn ve ortodoks slam ile Safevlerin i ve heterodoks slm arasnda bir ideolojik
rekabete de dnmekteydi. Bu uzun soluklu ekime iki imparatorluun da enerjisini tketmekteydi ve Avrupa gcnn ykselii karsndan her iki devletin de greceli gerilemesinin sebebiydi.
Babas Bayezidi deviren I. Selim (saltanat 1512-1520), dikkatini
Douya evirmeye ve ah smailin ykselen gcnn karsna kmaya mecbur kald. 1514te Yavuz Sultan Selim Safevleri aldranda

yenilgiye uratt ve Azerbaycan ile Gneydou Anadoluyu ele geirdi.

ki yl sonra, Selim Memlklara kar sefere kt ve Suriyeyi 1516da,
Msr da ertesi yl Osmanl topraklarna katt. Msrdaki tarm ve
ticaret, stanbula, Hindistan ve Asyayla ticaretten elde edilen gelirlerin yan sra, nemli zenginlik kazandrd. Osmanllar ayrca Mekke ve
Medine kutsal kentlerinin koruyucusu oldular ve statleri dnyadaki
en gl Mslman devlet olarak belirlendi. Kuds slamn nc
kutsal kenti oldu ve Osmanllar burada ticaret hayatn canlandrmak
iin uratlar, birok vakf kurdular; Yavuzun halefi Sleyman da
Kudsn surlarn yaptrd. Kuds, am veya Halep gibi byk bir
blgesel bakent olmad ama slmn kutsal meknndan biri olarak byk dinsel neme kavutu. mparatorluk, yzlmn ikiye
katlamt ve slm unsuru Arap eyaletlerinin katlmasyla glenmiti. Ayrca, Msr, Osmanllar Kzldeniz ve Hint Okyanusundaki
Portekizlilerle dorudan iliki iine sokmutu.
16. yzylda, dnyadaki denge Akdenizden Atlantike kayd. Kristof Kolombun 1492de Amerikay kefi ve 1498de Vasco da Gamann Afrikann gneyinden Hindistana varan yolculuu slm
dnyasnn nemini ortadan kaldrmasa bile zayflatt. Sonuta Asyayla olan ticaret tamamen bitmediyse de Osmanl hzinesi daha az
gelir elde etmeye balad. mparatorluk ayn zamanda sadece sultan
tarafndan ynetilemeyecek kadar geniledi ve sorunlu olmaya balad; bylece sultan her gn biraz daha fazla olarak brokrasisine dayanmak zorunda kald. Devirme yntemiyle ykselen erkekler de
Saraydaki kadnlar gibi daha etkili olmaya baladlar.
KANUN SULTAN SLEYMAN
Sultan Sleyman (saltanat 1520-1566) belki de Osmanl sultanlarnn en nlsdr. Trkler tarafndan Kanun, Batllarca da Muhteem Sleyman olarak tannr. Sleyman, seleflerinin izinden giderek
imparatorluu geniletmeyi srdrd, 1521de Belgrad ald,
1529da Viyanay kuatt. Osmanllar Kutsal Roma-Germen mpara-

toru V. Karl ile Fransa Kral I. Franois arasndaki Avrupa atmasna

aktif olarak katldlar; Osmanllarn rol, Karln Martin Lutherin
Protestan reform hareketini yok edememesi balamnda hayatidir.
Avrupadaki savalar Kanuni'nin 1566da Macaristana yapt bir
seferi ynetirken lmesine kadar srd. Ayrca Safevlere kar da
savap 1534te Badat fethetmitir.

Ticaret Osmanl ekonomisinin nemli bir paras olmutu; Mslim veya gayri-Mslim Osmanl tccarlar Avrupada zellikle talyada- ve Asyada ticaret yapyorlard. Bunun bir sonucu olarak,
1535te Sultan Sleyman, Fransz tccarlara kapitlasyonlar olarak
bilinen birtakm ayrcalklar tand. mparatorluk snrlar iinde bulunduklar srece, Osmanl hukuku ihll edilmemek kaydyla kendi
hukuklarna ve detlerine gre yaayabileceklerdi. Zaman iinde bu
kapitlasyonlar dier Avrupa devletlerini de kapsad ve Avrupa ile
Osmanllar arasnda ticaretin genilemesine yol at.

Osmanl donanmasnn bymesi Akdenizi, blgede ticaretin

gvenliini salama amacyla kontrol altnda tutmak olarak aklanabilir. Bu amala Kanuni Kuzey Afrika sahilinin hkimiyetini V.
Karldan almak; Cezayir, Tunus ve Libyada Osmanl ynetimini kurmak zere Barbaros Hayrettinden yararland. Basra Krfezini denetimi altnda tutan Portekiz gcn yok etmek iin de nemli bir aba
ortaya konmusa da, 1538de Osmanl donanmas Hindistanda Gucerat Yarmadasnn gneyindeki Diuya kadar yapt Hint Seferinden,
Portekiz donanmas karsnda tutunamayarak geri dnmtr. Osmanl gemileri, Akdenizin daha sakin sularna gre ina edilmilerdi
ve Portekiz kalyonlaryla boy lemezlerdi. Belki de bu yzden
Osmanllar, haritasn karmalarna ve hakknda ok ey biliyor olmalarna ramen Atlantike almay denemediler. Tpk Dou Asyadaki inliler gibi, Osmanllar da Dou Akdenizdeki imparatorluklarndan memnundular.
Kanuni Sultan Sleymann ynetimine kadar, Osmanl mparatorluu, zerk saylabilecek din cemaatlerden oluan ok dinli bir
iftiler, esnaf ve zanaatkrlar toplumu zerinde hkm sren ve ki-

mi zaman ulema tarafndan ynlendirilen bir asker-brokratik ynetici snfa idare edilen istikrarl bir ekil almt. Ynetim ve yasama
erkleri padiahta toplanmt ve padiaha, imparatorluk genileyip
daha brokratik bir hal aldka sultann yetkilerinden daha fazlasn
ellerinde bulunduran vezirler yardmc oluyordu. Kanuninin lmnden sonra sadrazam sultann pek ok yetkisini eline almaya balad ve padiah gitgide daha fazla Saray merkezli hale geldi. GayriMslim toplumlarn liderleri olarak cemaatlerinin din ve toplumsal
ihtiyalarna bakan patrikler, padiahn korumasndaydlar. Farkl
toplumlar asimile etmek amal almalar yaplmamt; bu toplumlar sadece gndelik etkileimlerin normallemesi ve kltrel deitoku iin bir sosyal ereve yaratmak zere sisteme katlmlard.
19. yzylda milliyetiliin ortaya kmasna kadar sistem iyi ilemekteydi ve her toplumun eer asimile edilmi olsalard olanak bulamayaca ekilde kendince yaamasna olanak tanmaktayd.
Osmanl ynetimi o dnem iin Avrupayla kyaslandnda ileriydi ve Hristiyan kyller Osmanl ynetimini kendi dindalarnn
feodal ynetimlerine kyasla daha rahat bulmutu. Barbar olarak dnd Trklere kar hogr beslemeyen Martin Luther (14831546), kyllerin vergiler daha hafif olduu iin Osmanllara meylettiini kabul ediyordu. Osmanl vergileri, padiah mreffeh topraklar
fethettii srece hafif kalmay srdrd, ancak fetihler sona erdikten
sonra arlat.

stanbulun fethiyle, Osmanllar baz Bizans ynetim uygulamalarn benimsediler. Padiah gitgide daha zor eriilir hale geldi, gndelik ileri sadrazamn bakanlnda toplanan ve dier vezirlerden oluan Divan- Hmayun'a brakt. Divan- Hmayunun balca yeleri
Rumeli ve Anadolu kazaskerleri, stanbul kads, defterdar, mhrdar
ve de vezir rtbesindeyse yenieri aasyd. Sonradan, eyhlislm
yani en st dzey din otorite, reislkttap yani d ilikilerden sorumlu vezir ve donanma komutan olan kaptanpaa da divana eklendiler. Rtbesini belirten iki tu'a sahip bir paa bir eyaletin valisi olarak atanrken, bu eyaletler tek tua sahip dier paalarca ynetilen

sancaklara blnmekteydi. Bunun

altnda bir kad ve yerel halk temsil eden toprak sahiplerince ynetilen blgeler, yani kazalar yer
alrd.

Toprak devlete aitti ve imparatorluk ekonomisi, devletin temel

gelir kaynaklar olarak hem topran hem tarm retiminin denetimine dayanmaktayd. Topraklar,
gelirleri maa olarak, yneticiler
olan beylere ve vezirlere verilen
tmar'lara ayrlmt. Bu tmarlar, Kanun Sultan Sleyman dneminde imparatorluun snrlar alabildimiras yoluyla gelecek kuaklara
ine geniledi. Ancak bu fetih siyakalmazd ve sahibinin lm ze- setinin bir de ekonomik yn vard;
rine bu topraklara el konabilirdi. nk kimi zaman fethedilen topTopraklar topra kontrol eden raklar korumak iin yaplan masrafkiinin vrislerine geemediin- lar, buralardan salanan gelirlerden
daha fazlayd. Kanuninin talyan
den, Avrupadaki gibi bir toprak
Tiziano okuluna mensup bir ressam
sahibi snf oluamad. Teoride, tarafndan yaplm bir portresi.
kyller, toprak sahibine haralarn dedikleri srece, iledikleri
topraklardan karlamazlard. Bu nlem, iftilere devamllk gvencesi verdii gibi, Osmanl tarihinde kyl ayaklanmalarnn olmamasn da aklayabilir.
Kanun Sultan Sleyman dnemi, geleneksel olarak Osmanl mparatorluunun zirve noktas olarak kabul edilir. Sleyman, bir dnya
imparatorluunun temellerini atan ilk on byk hkmdarn sonuncusu olarak tanmlanr. Bu imparatorlar sadece byk fatihler deil,
ayn zamanda topraklarn dnsz bir bilgelikle yneten yetenekli
yneticilerdi. Sleyman'dan sonra tahta kan sultanlarn haremin
zevklerine sava alanndan daha fazla nem veren, genelde beceriksiz, sradan ve yoz adamlar olduu sylenir; ancak, IV. Murat (1623-

1640 aras tahtta) gibi bir sultan bunlarn arasnda istisna olarak grlr. Beceriksiz hkmdarlar, Fatih Sultan Mehmed gibi byk sultanlarn ferasetinden yoksun olduklar iin, ynetimi fel edip imparatorluu da zayflatyorlard. Ancak imparatorluk, Sokullu Mehmed
Paa ve imparatorluu elli yl kadar yneten Kprl ailesinden kan
sadrazamlar gibi stn yetenekli devlet adamlar veya arada bir rastlanlan IV. Murat gibi dirayetli sultanlar sayesinde ayakta duruyordu.

Bu aklama, Bat Avrupann ykseliine paralel olarak Osmanlnn gerilemesine ek bir aklama olarak sadece bir lde dorudur
ve ada akademik dnya yeni aklamalar aramaktadr. 16. yzyla
gelindiinde, Osmanl mparatorluu, hem kendi iinde hem darda,
son derece farkl bir ortamda ilemekteydi: Devlet, asl amac topraklarn geniletmek olan ve dolaysyla bir sultan-serdarn ordularna
nderlik etmesine gereksinen bir devletten ticaret ve genilemekte
olan Avrupa gibi ekonomik konularla ilgilenmesi gereken brokratik
bir devlete dnmt. Osmanllar, ne kadar yetenekli olursa olsun
tek bir kimse tarafndan ynetilemeyecek bir dnya imparatorluu
yaratmlard. ktidarn aktarlmas gerekiyordu ve sultanlar, bir sadrazam ile vezirlerden oluan bir divan, yani bir eit bakanlar kurulu
kurmak zorunda kalmlard. Sleymann hkmranlnda durum
net deildi ve sultan, gcnn artmasndan kskanlk duyduu sadrazam brahim Paay idam ettirtmiti. Ancak, halefi olan II. Selim,
sadrazamna ve brokrasisine ylesine baml hale gelmiti ki sadrazam daha sonralar Bbli diye tannacak kendi konutunun sahibi
olmutu.
Ayn sebeple, imparatorluk haremi de 16. yzylda bir siyasal
iktidar oda olarak ortaya kmtr. Sadrazam genelde sultana, sultann bir yaknyla yapt evlilik yoluyla balyd; dolaysyla da haremle ve haremdeki, sultann annesi veya gzde cariyesi olan valide
sultan gibi gl kadnlarla dorudan balants vard. Bazen sultan
reit deilken tahta kard ve bu sebeple sultann annesi, hkmdar
erikin olana kadar srecek bir vesayetin banda yer alrd.

16. yzyln ortalarna gelindiinde imparatorluk zellikle krl

biimde, ekonomik kar iin kullanlabilecek topraklar asndan genilemesinin u snrlarna ulamt. Bu, Osmanl emperyalizmi ile
spanya, ngiltere, Hollanda gibi Avrupal glerin emperyalizmleri
arasndaki farkt; bu glerin emperyalizmdeki amalar genelde
ekonomikti ve smrgelerini sonuna kadar yamalamaktaydlar. Osmanllar ise, emperyal ar genileme durumunun klasik bir rneiydiler. Orta Avrupada, Kuzey Afrikada, Kbrsta byk kuvvetler
ve Akdenizde, Egede, Kzldenizde gl donanmalar bulundurmalar gerekiyordu. Kutsal Roma-Germen imparatorunun ve mttefiklerinin yan sra, Osmanllar Rusyann Krmda ykselen gcnn yaratt tehditle de yzlemek zorundaydlar. Anadoluda Safevler
gebe Trkmen airetleri arasnda yaptklar ilik propagandasyla
bir tehdit unsuruydular. Tm bunlar hazine zerine byk bir yk
oluturmakta, Osmanllar mali ykmllklerini yerine getirmek
iin yeni yollar bulmaya zorlamaktayd.

D dnyada arlk merkezinin Akdeniz havzasndan Atlantik

dnyasna kaymasyla byk bir dnm olumaktayd. Keifler ayla birlikte Osmanllarn yzyllardr ellerinde tuttuklar ticaret
yollar nemlerini yitirmi, imparatorluun ticaretten elde ettii gelir
azalmt. Ancak bu kademeli bir sreti ve imparatorluu hemen
etkilemedi. Yine de, imparatorluun siyasal ve sosyal yapsna bal
olarak, ortada bariz bir zm yoktu. Osmanl ekonomik sistemi, Batnn merkantilizminin ve endstrilemesinin tehdidine kar durmaktan cizdi.
BR DEVRM AI
Bat dnyasnda, feodalizmden ticar kapitalizme dnm, devrimle
betimlenmiti: ykselen orta snflar -yani burjuvazi- siyasi iktidar
iin savamak zorunda kalmt. Bu, ngilterede 1640 ile 1688 arasnda Muhteem Devrimle sonulanm, Fransada devrim 1789 ile
1815 arasnda gereklemiti. Feodal snfn gcne kar kacak

kuvvette bir burjuvazinin olmad spanya ve Rusya gibi lkelerde

devrim olmad ve eski ynetici snflar iktidarda kaldlar. Bu durum
Osmanllarda da aynyd. Dzeni salayarak tccar ve reticilerin
servet kazanmasna izin verecek kadar gl bir ynetimi korudularsa da bunlarn kendi karlarn savunabilecek bir siyasi g olmasn
engellediler. Osmanldaki durum, tccarlarn din ballk zerinden Rum Ortodoks, Katolik, Ermeni, Yahudi ve Mslman olarak- ayrlm
olmasyla daha da zorlamt, nk tccarlar haklarn savunacak
ortak bir grup olarak hareket edemiyorlard. Osmanllar, ekonomi
asndan ticaretin nemini kavrasalar da hibir zaman sadece ticaret
snflarnn karlaryla ilgili olmadklar gibi, ekonominin hzl bymesine dair bilinli bir ilgi de
gstermediler. Yine de tketicinin hakknn koruyucusuydular; en nemli grevlilerden
biri, ar ve pazarlarda fiyatlar, mallarn kalitesini, l ve
arlklar denetleyerek tketicinin aldatlmadndan emin
olmakla grevli muhtesip'ti.

Valide-i muazzama diye de bilinen

Mahpeyker Sultan ya da Ksem Sultan.
Osmanl saray kadnlar arasnda en
ihtirasl olarak, zellikle taht kavgalar
srasnda eitli entrikalar evirmekle
n salmtr. Turhan Sultann bir tertibi
sonucunda ldrlen Ksem Sultann
dneminde Avrupal bir ressam tarafndan izilmi gravr.

Bu bile, kendi znde kapitalizmin ve bir pazar ekonomisinin gelimesini engelliyordu.

Yine de, teoride ellerine frsat
verilse, bir burjuvazi dnmn gerekletirme roln
oynayabilecek birtakm zengin
tccarlar vard. rnein, eytanolu olarak bilinen ve saygn bir Bizans ailesinden gelme
bir Rum tccar, krk ticareti
ile imparatorluk apndaki tuz
tekelinden bir servet elde etmi, bu sayede Osmanl do-

nanmasna altm gemi donatmt. Ancak, onun artan servetinden ve

kudretinden tedirgin Olan III. Murad onu 1578de idam ettirdi. Daha
baka zengin Osmanl Sarraf ve tccarlar da vard ama Osmanl ynetici snf bunlarn devletin veya ekonominin karakterini etkilemesine
asla msaade etmedi. Avrupada bile byle bir deiiklik bir devrim
gerektirirken, Osmanl Devleti bylesine radikal bir siyasal ve toplumsal dnme izin vermeyecek kadar kuvvetliydi. Dolaysyla,
eitli bakaldrlar olduysa da siyasal dzenin ve bunu destekleyen
toplumsal sistemin bandan, var olan ynetici snf bir bakasyla
deitirecek, imparatorlua yeni bir grnm ve yn getirecek iddetli bir dnm gemedi.

Bu, Osmanllar etraflarnda olan biteni anlamad' demek de deildi; Avrupada olan bitenden haberdardlar. Devaml olarak Avrupadan gelen bir yabanc akn vard ve bu gelenlerden bazlar, genelde asker uzman olarak, burada yerleip imparatorluun hizmetine
giriyorlard. Cenova ve Venedik gibi talyan kent-devletleriyle Osmanlnn ilk gnlerinden beri ticari ilikiler vard ve Mslman tccarlar
da talyan kentlerine yerlemilerdi. Fatih Sultan Mehmed, sanat almalar iin talyaya renciler gndermiti ve papayla yazmaktayd. Sonu olarak, Osmanllar, yaknlarndaki gelimelerden aka
haberdardlar ama bu gelimeleri kendi karmak, ok dinli toplumlarna uygulayamyorlard. Ayn zamanda, Avrupadaki deiikliklerin
kendi toplumlarn nasl etkilemeye baladn da kavrayamadlar,
ama bu, imparatorluun ve imparatorluk ynetici snfnn karakteriydi: tutucu ve statkoya balydlar, bu yzden bir tccar snfnn
ortaya karak devleti dntrp eski ynetici sekin tabakay yerinden etmesine izin vermezlerdi. Osmanllarda devletin ekonomik
politikasn belirleyen ilke vard: kent ekonomisini, zellikle de
stanbul'unkini dzenli tutarak ordunun, brokrasinin ve Sarayn iyi
beslenmesini salamak; kentsel ve krsal kesimlerden vergilerle gerekli geliri elde etmek; kentlerde ve krsal kesimde etkin kontrollerle
statkoyu srdrmek. spanyol imparatorluu da 16. yzylda ve daha sonralar benzer bir politika gtt, ancak imparatorluk olmasna
ve byk servetine karn, burjuva toplumuna geii yapamayarak

tccar snflarca ynetilen bir lke olarak, Hollanda ve ngiltere gibi

Avrupa devletlerinin gerisinde kald. Bu, bazlarnn iddia ettikleri
gibi bir din meselesi (slm veya Katoliklik kaynakl) deildir; Aydnlanma ncesi emperyalizminin znde vardr.

Ancak, Osmanl gerilemesi sert ve hzl bir biimde gereklemedi. mparatorluk 17. yzyl boyunca kendini savunabilecek ve hatta
1683te Osmanl ordularn ikinci kez Viyanann surlarnn nne
kadar getirecek bir sefer dzenleyebilecek kadar glyd. 15701571de Osmanllar Tunus ile Kbrs ele geirdiler ve Avrupa gleri
bu tehdidi glerini birletirerek 1571de Osmanl donanmasn nebahtda (Lepanto) byk bir yenilgiye uratacak kadar ciddiye aldlar. Osmanl mparatorluunun gc ylesine bykt ki Sadrazam
Sokullu Mehmed Paa, Sultan II. Selime, nebahtda yok edilen donanmann kolaylkla yeni ve daha iyi gemilerle yenilenebileceini bildirdi. Ancak, yenilginin sonucunda II. Selim Venedikle ve Kutsal Roma-Germen imparatoruyla bar antlamas yapmak zorunda kald.
II. Selimin (saltanat 1566-1574) ynetimine gelindiinde, iktidarda, Sokullu Mehmed Paann (1505-1579) yan sra sz sahibi
olanlar oalmt, ancak bunlarn hibiri Sokullu kadar byk devlet
adam deildi. Sokullu Mehmed Paa, Bosnann Sokol kasabasnda
domu ve devirme sisteminden yetimiti. Brokraside ykselerek
1565te sadrazam olmadan nce Sleymann torunu ve II. Selimin
kzyla evlenmiti. mparatorluu, sultan deil, 1579daki lmne
kadar o ynetmiti.
ranla 1578-1590 arasndaki, Avusturyayla 1593teki gibi olaan
savalarn yan sra, Osmanllar ayn zamanda 17. yzyl krizi olarak
tanmlanan bir skntyla da ba etmek zorunda kaldlar. Bu kriz, bir
araya gelmi birtakm faktrlerin birlemesiyle stesinden gelinmesi
gereken zorlu bir durum olarak Osmanllarn karsna kt. Daha
nceki aratrmaclar, bunun, Amerikadan gelen altn ve gmn
Akdeniz sistemine Batyla olan ilikisi sayesinde girmesi sonucunda
Osmanl ekonomisinde enflasyona ve baskya sebep olduunu savunuyorlard. Hazinenin ordu ve ynetimin masraflarn karlamak iin

daha fazla para bulmas gerekiyordu. Yeni aratrmalar, nakit para

ekonomisinin Balkanlarn ve Anadolunun ky blgelerinin byk
blmne yayldn, bu srecin 16. yzylda Yeni Dnya altnnn
gelmesiyle hzlandn ve bunun sonucunda da ticarilemeyi artrdn iddia etmektedir. Bylelikle vergiler mal yerine nakit olarak toplanmakta ve bu imparatorluun baz blgelerinde topra elde tutma
yntemini deitirmekteydi. Nfus art ve kentlemede yaanan
genileme; ekonominin para odakl hale gelmesinin artrd paraya
talep ve imparatorluun kstl kaynaklarna uygulad bask, enflasyonist hareketi hzlandrmtr. Devlet, Habsburglara ve Safevlere
kar srdrd ypratc savalar iin daha byk bir asker gc
finanse etmek zorunda kalmaktayd ve acil bir zm yolu, sikkelere
gmten ok pirin koyarak parann deerini azaltarak paray devale etmekti. Bunun sonucu sosyal kargaayd ve 1589da stanbuldaki yenieriler ayaklanarak azalan maalarn, den yaam
standartlarn protesto ettiler. Bu ayaklanmalar, 1592de bastrlana
kadar srd. 1590larda, Orta Anadolu toplumsal kargaayla, adn ilk
isyan balatan din liderin adndan alan Celali syanlar olarak bilinen
kyl ayaklanmalar araclyla tant. iddetli memnuniyetsizlik
devletin otoritesini de sarsarak 1650lere kadar srd.
YENER-ULEMA TTFAKI
Tm bu sorunlara ve asker gerilemelere karn, Osmanllar 17. ve 18.
yzyllarda kendilerini korumay baardlar. Bu uzun soluklu krizin
en ciddi sonularndan biri, devlet ve toplumda herhangi bir yapsal
reform olaslnn nne geen ulema ile yenieriler arasndaki bir
ibirliinin ortaya kmasyd. Askerler, tam anlamyla silah zoruyla
iktidar ynlendirirken, ulema da ideolojik meruiyet salyordu, rnein, Osmanllar 1627de bir matbaa kurmu olan Rum toplumunun
izinden gidememiti, nk ulema, matbaann eriatn ihll edilmesi
demek olduunu bildirmiti. Bundan yzyl sonra, bir Macar dnmesi
olan brahim Mteferrika matbaay kurdu, ancak bu matbaa kartlarn youn tepkisi sonucunda kapatld 1742ye kadar ayakta kala-

bildi. Matbaann yeniden kurulmas 1784 bulmutu. Bu dnemde

imparatorluun sorunlarn doru saptayan reformcular bile, sultandan Kanuni Sultan Sleymann yntemlerini geri getirmesini istiyorlard, nk Kanun dnemi imparatorluun zirve noktas olarak dnlmekteydi.
Durum kritik grndnde, tpk IV. Muradn (1623-1640 aras
tahtta) dneminde olduu gibi, gl bir sultan dzeni salayabilse
de kkl reformlara giriemiyordu. IV. Murad, 1623te karde katline
son verdi nk kardei brahim, kendi dnda hayatta kalm tek
Osmanlyd ve onu ldrmek hanedann bekasn tehlikeye atacakt.
brahim bu nedenle Sarayda tecrit edildi ve siyasi iktidardan uzakta
buhranl bir hayata terk edildi. 1632ye gelindiinde, Murad devlet
zerinde denetimini salamt ve Badat Safevlerden alarak bir
fetih politikas yrtmeye balamt.

stikrarn geici olduu grld, nk reit olmayan IV. Mehmed

1648de tahta kt zaman, yenierilerin basks altndaki bakent
anari iindeydi, Orta Anadolunun byk ksmn asi paalar ynetiyordu ve Venedikliler anakkale Boazn ablukaya almt. Ancak,
1656da Kprl Mehmed Paa sadrazam olarak atand ve kendine
tam yetki verildi. Kprl Osmanl liyakat sisteminin bir rneidir;
kendi yetenei ve Saraydaki koruma sayesinde Saray mutfanda bir
mm hassa alar neferi olarak greve balayp, buradan valilie ve
daha sonra da sadrazamla kadar ykselmitir. 1661deki lmne
kadar sadece be yl sadrazamlk grevinde kalabilmitir. Ksa sren
bu grevi boyunca, yenieriler ve Anadoludaki asiler zerinde kontrol salam, anakkale Boazndaki Venedik ablukasn kaldrtm
ve Erdel ile Eflk zerindeki Osmanl hkimiyetini yeniden salamtr. Kprl Mehmedin cesur politikalar, olu Kprl Fazl Ahmet
(1635-1676) ile Kara Mustafa Paa (1676-1683 aras sadrazam) tarafndan srdrlmtr. Ancak, bu yllarn siyasi istikrar uzun srmemi, Habsburglarla 1683teki kinci Viyana Kuatmasn da ieren
uzun ve ypratc savalar Osmanllarn gerilemesini hzlandrmtr.

ARTAN AVRUPA ETKS

1699un ocak aynda imzalanan Karlofa Antlamas, OsmanlHabsburg ilikilerinde bir dnm noktasdr. Saldrgan rolndeyken
Osmanllar savunmac rolne gemeye zorlanm ve artk Avrupa
rneini ciddiye almaya balamlard. Sultan III. Ahmed (saltanat
1703-1730), Lale Devri olarak bilinen dnemde reform hareketinin
ncln yapmtr ama orduya Avrupa yntemlerini benimsetme
abalar, ulema-yenieri ittifak tarafndan engellenmitir. Osmanllar,
1729da Avusturya ve Rusya ordularnn tehdidiyle kar karya kalnca, modern sava yntemlerini yerletirmek zere Batl uzmanlar
davet etmeye baladlar. Bir Fransz subay olan Kont Alexandre de
Bonneval, Humbarac Ocan yeniletirmek zere stanbula geldi.
ini kolaylatrmak iin olsa gerek, Mslman olmu ve bylece reformlardan bir Hristiyann deil bir Mslmann sorumlu olmasn
salamtr, Ahmet adn alarak, 1731de Osmanl hizmetine girdi ve
1734te bir askeri mhendislik okulu kurdu. Kendine paalk rtbesi
ve ertesi yl da Humbarac (topu) unvan verildi. Ancak reformlar
kk salamad ve bir Avrupal reformcu, Baron de Tott 1768de stanbula geldiinde, Humbarac Ahmet Paann abalarnn neredeyse
hibir izine rastlayamad; Humbarac orduyu yeniletirmeye almam gibiydi.

Baron de Tott, imparatorluk Rusyayla savarken asker reformlar gerekletirmek amacyla geldi. Rus donanmas 1770e gelindiinde Ege Denizine hkimdi, Rus ordusu Osmanl ordusunu Tuna
boylarnda yenilgiye uratm, Krm igal etmiti. Osmanllar o kadar byk bozgunlara uramt ki, 1774te arie II. Katerinayla kltc bir antlamaya zorlanmlard. Kk Kaynarca Antlamas,
Krm ve Karadenizin kuzey kysn Osmanl egemenliinden bamsz klyordu. II. Katerina, ayrca stanbuldaki Ortodoks Kilisesini
himaye etme hakkna, dolaysyla da Rusyay Osmanl iilerine kartrma bahanesine kavutu. Bu antlama, daha sonralar Dou Sorunu olarak bilinecek olan hareketin, yani Batl glerin, Hristiyan
topluluklarn ne srerek Osmanl mparatorluumun ok dinli ka-

rakterini smrmesinin de balangcn belirler. Bunun karlnda,

Sultan I. Abdlhamid (saltanat 1774-1789 aras tahtta) Rusya -ve
daha sonra dier Avrupa gleri- tarafndan Tm Mslmanlarn
halifesi olarak tannd. Antlamann nc maddesine gre, padiah
artk Rusya tarafndan ele geirilmi olan Krmdaki Mslmanlar
zerinde tm dini yetkilerini muhafaza edecekti. Sultann halifelik
yetkisi byk glerle yaplan daha sonraki anlamalarda onaylanmtr.

Hilafet makamna etkinlik kazandrlmas, nemli bir bulutu ve

imparatorluun gelecekteki politikalar asndan hayatiydi; muhafazakrlar glendirmi ve onlara reformlarn nne gemek zere
slam kullanma olana vermiti. 1258de Badat, Abbasi halifeliinin ortadan kalkmasndan sonra kimi birbirinden bamsz sultanlar
hilafet unvanna sahip km, hatta 19. yzyl gibi erken bir tarihte
bu unvan I. Murad tarafndan bile kullanlmt. Yine de, Osmanllarn
bu unvana nem vermesi, 1774ten, yani II. Katerinann Osmanl mparatorluundaki Ortodoks Hristiyanlarn koruyucusu olduu makamna etkinlik kazandrlmas sonraya dayanr. Buna karlk olarak,
padiahlar da Hristiyan toplumlarda yaayan Mslman cemaatler
zerinde din yetki sahibi olduklarn iddia ettiler ve bunun Avrupayla ilikilerinde yararl bir ara olduunu kefettiler.
18. yzyl boyunca sren ve kar kanlarca engellenen blk
prk reform hareketleri, Avrupa devletlerinin artan gc karsnda imparatorluun durumunu dzeltmekte ciz kald. Katerina ile
yaplan antlama ne bar getirdi ne de Rusyann genilemeye ynelik itahn kreltti. 1783te arie II. Katerina, Krm Hanln ilhak
etti, yl sonra da Osmanllar Rusyayla yeniden savaa girdi. III.
Selim, 1789da sorunlu imparatorluun tahtna oturduunda, hkmdarl, 1908de devrimle sonlanacak olan imparatorluun en
uzun sreli reform yzyln balatt.

OKUMA NERLER
Stanford J. Shaw ve Ezel Kural Shaw, Osmanl imparatorluu ve Modern Trkiye: Gaziler imparatorluu Osmanl mparatorluunun Ykselii ve k,
1280-1808 [Cilt: 1], ev. Mehmet Harmanc, stanbul: E Yaynlar, 1982.
Halil nalck, Osmanl imparatorluu Klasik a (1300-1600), ev. Ruen
Sezer, stanbul Yap Kredi Yaynlar, 2003.
Leslie P. Peirce, Harem-i Hmayun Osmanl mparatorluunda Hkmranlk
ve Kadnlar, ev. Aye Berktay, stanbul: Tarih Vakf Yurt Yaynlan, 2002.
Daniel Goffman, Osmanl Dnyas Ve Avrupa 1300-1700, ev. lkn Tansel,
stanbul: Kitap Yaynevi, 2004.

KNC BLM
Reformdan Devrime
(1789-1908)

ASKER REFORM

III.

Selim (saltanat 1789-1807) Nisan 1789da tahta ktnda

Fransz Devrimi balamaktayd. III. Selimin imparatorluu
darboazdayd: Rusyayla sava halindeydi, Habsburglar Belgrad'
almt. Napoleon Franszlarn Msr igalini 1798de balatmt,
slm kktenciliinin kurucular olan Vahhabiler Hicazda glenmekte ve Osmanllar gevek din uygulamalar nedeniyle eletirmekteydiler, ayanlar da ayn zamanda Balkanlarda huzursuzluklara neden
oluyordu. Yanyada isyan eden Tepedelenli Ali Paa dier ayanlar gibi
bir yandan merkezi otoriteye meydan okuyor, dier yandan zerklik olmazsa bamszlk - isteyerek padiah mlk gelirlerinden yoksun
brakmak istiyordu. Ancak, devlet iin tekrarlanaduran baka bir sorun, yenierilerin gcnn nasl trpleneceiydi. 17. yzyl krizi
boyunca devirme yntemi dzensizlik iine girmiti. Enflasyondan
ve parann deer kaybndan olumsuz etkilenen yenieriler, onlarn da
maa alabilmeleri amacyla oullar ile akrabalarn Yenieri Ocana
kaydettiriyorlard. Ayrca, birer zanaat loncasna girip bir meslek renerek gelirlerini artrma yoluna gidiyorlard. Sonu olarak, onlar
Avrupann imrendii, korktuu g yapan disiplin ve birlik ruhu ortadan kalkarak yenierileri sultana bir tehdit haline getirmiti. Yenieriler kendi kadrolar da ekonomik kriz nedeniyle imi olan ule-

mayla ittifak iinde, konumlarn tehdit edebilecek her tr toplumsal

veya askeri reforma kar muhalefete baladlar. Selim, hem baaryla
savap hem de yann gitgide byyen gcn kstlamak amacyla
asker reformun art olduuna kanaat getirdi. 1801de, Srp kylleri,
Osmanl memurlar ile yenieriler topraklarna el koyduklar iin
ayaklandlar. stanbul, kyllerin mlkiyet haklarn vermeyi denediyse de bu baarl olamad. 1815te Srbistan Prenslii ne zerklik
tannd. 1804te Ruslar Kuzey Azerbaycan ile Ermenistan ele geirerek Anadolu kaplarna kadar ilerlediler. Bir yl sonra, Kavalal Mehmed Ali Paa Msrda kendi otoritesini oluturdu ve Temmuz 1952
asker darbesine kadar srecek olan hanedann kurdu. Mehmed Ali
Paa, Msra III. Selim tarafndan Memlklar yok eden ve 11. yzyldan beri ilk defa slmn merkezine girmeyi baaran Franszlar lkeden karmak zere gnderilmiti.
III. Selim, bu buhranl dnemde asker reformlar uygulamaya
koydu. stanbulda da etkisi hissedilen Fransz Devriminden esinlenerek, yeni ordusuna Nizam- Cedit, yani yeni dzen adn verdi.
Fransadan uzmanlar ard, yeni klalar ve talimhaneler ina ettirdi, temkinlice ilerlemeye balad. Ancak, reformlarn srdrebilmesi
iin vergileri artrmas gerekiyordu ve bu giriim byk muhalefetle
karlat. 1805te yeni ordusunu Balkanlarda oluturmaya kalknca,
yan snf ayakland. syan bastramayan padiah, ayn zamanda yenierilerin de kazan kaldrdn grd. Reformcular yalnz braklmlard ve bir kez daha yenieri-ulema ittifak zafer kazanmt. III.
Selim, 1807de tahttan indirildi ve Nizam- Cedit ordusu da datld.

III. Selimin genelde brokratlardan oluan reformcular iinden

Dersaadette yenierilerce katledilmekten kurtulanlar, Rusuk yan
Alemdar Mustafa Paaya (1765-1808) sndlar. Alemdar Mustafa
Paa reformu desteklemeye ve IV. Mustafay (saltanat 1807-1808)
tahttan indirerek Selimi yeniden tahta karmaya karar verdi. stanbula yrd, ancak padiah sarayda katledilmi olduundan yerine
II. Mahmudu (saltanat 1808-1839) geirdi ve kendi de yeni padiahn sadrazam oldu. Amac, yann hak ve grevlerini yeniden dzen-

leyen bir szlemeyi sultana onaylatarak, yan snfn imparatorluk

sistemine katmakt. Alemdar Mustafa Paann imparatorluun yan
ve reformcularyla grmelerinin sonucunda, Osmanlnn Magna
Cartas olarak da adlandrlan Sened-i ttifak belgesi dodu. yan bu
belgeyle padiaha yasalar inemedike bal kalacan belirtiyordu.
yan snf birlikleri desteklemeye, modern bir ordunun kurulmasna,
ayn zamanda kendilerine danldktan sonra salnacak vergileri
demeye raz oldu. Son olarak, sultan tarafndan uygulanan keyf cezalarn sona erdirilmesini istediler. Sanki sonunda yan ve brokratlar iktidar devirmelerin elindeyken elde edemedikleri yetkileri elde
ediyor gibi grnyordu. Ancak, bunun sadece gz boyayc olduu
ortaya kt, nk yenieriler yeniden ayaklanarak Alemdar Mustafa
Paay ldrdler. II. Mahmud, IV. Mustafay ldrtt ve dolaysyla hayattaki son Osmanolu olarak kald iin hayatn kurtarabildi.
Yenieriler bylece Sultan Mahmudu kabullenmek zorunda kaldlar
ama buna karlk o da yeni orduyu datma sz verdi. O an iin, asker reform birka yl sonra tarihi durum uygun olana kadar durduruldu.

Bir lkenin tarihinde ender zamanlarda, toplum dengesini ve statkoyu srdren gler tkezleyince, tarih rastlantlar ortaya kar.
Sava ve yenilgi bu tr kntlerin kaynadr ki bu, Msrda
1798de bu Osmanl eyaleti Napolon tarafndan igal edildiinde
yaanann ta kendisidir. Napolon Memlklar yenmi ve onlarn toplumsal gcn yok etmiti ki bu da bir dier toplumsal muhafazakrlk gc olan ulemay korumasz ve iktidardan uzak brakmt. Dolaysyla, 1805 ylnda Mehmed Ali Paa siyasi iktidar ele geirdiinde
zerinde kendi programn yazabilecei tam bir siyasi tabula rasa
elde etmiti. Rejimine gelebilecek bir tehdidi de 1811de Kahire kalesinde ayaklanmac Memlk beylerini idam ettirerek ortadan kaldrmt.

II. Mahmudun saltanat dnemi 1821de balayan Yunan bamszlk savana denk geldi. 1820de Tepedelenli Alinin isyann glkle bastrld, ama bylece de blgedeki Osmanl pozisyonunu zayf-

latt ve Tuna vilyetleri ile Moradaki Yunanllar bu frsat deerlendirip isyan kararak bamszlklar iin savamaya baladlar. Yenieriler asileri alt edemeyince, Atina Yunan ayaklanmaclarn eline geti.
1824te II. Mahmud, Msrdaki zerk valisi Mehmed Ali Paaya bavurdu ve modern ordusunu asilere kar yollamasn istedi. Mehmed
Alinin olu brahim Paa isyan abucak bastrd. Ancak byk gler
-ngiltere, Fransa ve Rusya- Yunanllarn lehine olaya mdahale ettiler ve Osmanl-Msr filosunu 1827 Ekiminde yakarak yok ettiler.
Rusya Osmanl Devletine sava at ve sava 1829da imzalanan
Edirne Antlmasyla sona erdi. Sonuta Mahmud, Yunanistan, Srbistan ve Romanyaya zerklik tanmaya zorland ve byk glerin
istei dorultusunda 1830da Yunanistan Krall kuruldu.

Yunan Sava, Osmanl Mslmanlarna, deil dzenli bir orduyu,

Msr valisinin rgtledii bir modern ordunun yardm olmakszn
bakaldrm isyanclar bile yenemeyen yenierilerin yetersizliini
gsterdi. II. Mahmud iin bu, tpk Msrda Memlklarn yenilgisi gibi, bir tarih tesadft. Yenieriler hem kk dmler hem stanbul esnafnn desteini yitirmilerdi. Yenieriler 1826da kazan kaldrdklarnda, bakentte halk desteinden yoksunlard ve hatta ulema
bile onlardan yz evirmiti. Hem ulema hem de esnaf Yenieri Ocann kaldrlmasn ve yerine modern bir ordu kurulmasn memnuniyetle karlamaktayd. Yenierilerin ldrlerek ortadan kaldrlmas hareketi Vaka-i Hayriye olarak anld ve II. Mahmud, yenieri
aas yerine bir serasker tarafndan ynetilecek olan yeni ordusuna
muhafazakr evrelerin de desteini almak zere Asakir-i Mansure-i
Muhammediye adn verdi. Genelde hayvan resimleri tayan yenieri
flamalar, yerlerini zerinde ay-yldz motifi bulunan ve daha sonralar Cumhuriyet tarafndan da benimsenecek olan tek bayraa braktlar. II. Mahmud ayn zamanda modern niformalar, brokratlarca
giyilecek bir frak ve yeni dzenin -yani yeni bir snfn ykselip, eskisinin yitmesinin- bir simgesi olarak fesi tantt. 1831 de Mehmed Ali
Paann izinden gidilerek imparatorluun ilk gazetesinin kurulmas
da toplumun modernlemesinde nemli bir admd.

Devlete kar ayaklanmalarn ban eken, bakent stanbul'da her trl asayisizlii tevik eden yenieriler III. Selimle II. Mahmudun ordu iinde balatt yenilikleri kendilerine ynelik giriimler olarak grdkten sonra eylemlerini arttrdlar. Sonunda dikkatli bir politika izleyerek, ocan stne giden II.
Mahmud, 15 Haziran 1826da Vaka-i Hayriye diye bilinen ve binlerce yenierinin ldrld bir atma sonunda oca ortadan kaldrd. Dnemin Batl
ressamlar tarafndan izilmi bir gravrde Vaka-i Hayriye.

Gazete, sadece sekin tabaka tarafndan okunsa da, kamuoyu oluumunu ve dilin geliimini etkiledi.

Yenierilerin destei olmadan, ulemann elinde reformlar engelleme gc kalmamt ve dolaysyla da reformlar hzlanmaya balad.
Modern yntemleri renmeleri iin Avrupaya renciler yolland.
Aralarnda Tbbiye (1831) ve Harbiyenin de (1834) bulunduu yeni
okullar kuruldu; tm hkmet yaps kurumsallatrld, brokrasiye
katld. Yeni ordu, gemile tm balarn kopararak tamamen yeni
bir yntemle eitildi; Bekta tarikat yasakland, bylece ordu ile din
arasndaki iliki ortadan kalkm oldu. Osmanl subaylar, aldklar
modern eitim ve grnmleriyle, laik ilerlemenin ncleri oldular.
Ulemann mal bamszl vakflar zerinde denetim kurulmasyla

ortadan kalkt ve eyhlislm da grevini hak ederek alan bir memura dnt. Osmanl ynetiminin merkezi olan Dersaadet, daha sonradan nezaretlere (bakanlklara) dnecek olan ve sadrazam tarafndan ynetilen birtakm dairelerle (toplum ileri, iileri ve
dileri) modernletirildi. II. Mahmud, Yunan bamszlk sava ncesinde Yunan aristokrasisi ve Fener Rum tarafndan yrtlen tercmanlk ilerini grdrmek zere Mslman evirmenler yetitiren
bir tercme odas da kurdurdu. Osmanl Rumlar ve Ermenileri dilerinin ynetiminde nemli bir rol oynamaya, elilik yaparak hatta bir
hariciye nazr da kartarak devam etseler de, Mslmanlar da yabanc dilleri renmeye baladlar ve bu dillerin, zellikle de Franszcann renilmesi, dili renenleri hrriyet ve anayasaclk gibi kavramlarla yz yze getirmesi bakmndan radikal sonular douracak
bir gelimeydi. III. Selim dneminde kurulmu olan nemli Avrupa
bakentlerindeki elilikler II. Mahmud dneminde yenilendiler ve bu
da Batnn brokratik snf zerindeki etkisini artrd.
BABIL VE KAVALALI
Gerek bu reformlar gerekse sonrakilerden krl kanlar, padiahn
otokratik glerini anayasal reformlar isteyerek rselemeye balayan Bblinin adamlaryd. Tpk devirme sisteminin 16. yzyln
ikinci yarsnda n plana kan adamlar gibi, Bbli grubu da kendi
iktidar taleplerini 19. yzylda ortaya koyuyorlard. Osmanl toplumunda deiim isteyen bir ykselen orta snf olmadndan, brokratlar sultana isteklerini benimsetebilmek iin Avrupann mdahalesi olasln kullandlar. Avrupann byk gleri -ngiltere, Fransa,
Avusturya, Rusya, Prusya; 1870 sonrasnda Almanya ve talya- Dou
Sorununun geliiminde ok nemli oyunculard. Bunlar, bamsz bir
Yunan devletini ortaya kartmlard ve Bblinin, Bat dnyas dndaki ilk baarl modernlemeci olan Msr Hdivi Mehmed Ali Paann emellerini dizginleyebilmek iin bu glerin desteine ihtiyac
vard.

19. yzyln ilk yarsnda Mehmet Ali ada bir orduya ve endstriyel ekonomiye sahip olan bir devlet yaratmt. Aslnda Mehmed Alinin, II. Mahmud ve -Msr, ngilterenin Hindistan ve Dou
yolunda bir tehdit oluturduu iin- ngiltere, Msr gibi stratejik bir
lkenin gl bir modern devlet tarafndan kontrol edilmesine msaade edemeyeceinden, Osmanllarn ve ngilterenin emelleriyle atan blgesel alanlar vard. Msrllar, 1831de Osmanllara kar sava ap, Anadolunun ilerine ilerleyip, sadrazamn komuta ettii
Osmanl ordusunu yenerek bakenti tehdit ettiler. II. Mahmud bu durumda Rusyaya bavurmak zorunda kald ve ar da buna karlk,
stanbulu savunmak zere deniz ve kara birlikleri gnderdi. Ancak,
Ruslardan bir dier Mslman lkeye kar asker yardm almay
halka kabul ettirmek iin, eyhlislmdan bir fetva gerektiriyordu. II.
Mahmud, bunun sonrasnda Rusyayla 8 Temmuz 1833 tarihinde
Hnkr skelesi Antlamasn imzalad ki bu stanbul zerindeki Rus
etkisinin en st noktaya ulat and. Ancak, ngiltere ile Fransa stanbul zerindeki Rus nfuzunu sineye ekmeyi reddettiler ve 18391841 Osmanl-Msr savandan sonra mdahale ederek, Mehmed
Aliye Suriyeyi Bbli ynetimine geri verdirttiler, ama buna karlk
da Kavalal Mehmed Alinin soyunun Msr ynetecek hanedan olduunu kabul ettiler.

Bu yllarda imparatorluun Avrupaya diplomatik adan bamllnn yannda, zellikle de ngiltereye olan ekonomik bamll da
artt. Bbli, 18. yzylda yanna Avrupal tccarlara dorudan mal
satma ayrcal tanmaya zorlanmasyla beraber ekonomik tekelinden vazgemeye balamt. 1829 Edirne Antlamas devleti ykselen
krsal burjuvazi mensuplar olan Eflk ve Bodan yanna da tarm
rnlerini yabanc tccarlara devletin belirledii daha dk fiyatlarn zerinde cretlerle satma ayrcal vermeye zorlad. 1838 tarihli
ngiliz-Osmanl Ticaret Antlamas, 1914te bu kapitlasyonun kaldrlna kadar Osmanl iktisat politikasn oluturdu. Bu antlama, o
srada ikinci sanayi devrimini yaamaya balam olan ngiltereye
nemli ticar ayrcalklar tand; ngilterenin o dnemde yeni pazarlara ihtiyac vard, bylece Osmanllar domakta olan bir endstriyel

uygarln ekonomik ve siyasal ana dhil etti. Antlama tm devlet

tekellerini ortadan kaldrd gibi ngiliz tccarlara da Osmanl mparatorluunun 1914te resmen ngiltere himayesine girene kadar ismen imparatorluun bir paras saylan Msr dhil her kesinden
mal alma hakk tanyordu. Bylelikle, Msrn devlete ynlendirilen
ekonomisi de yok edildi. Gmrk harlar ithalatta yzde 5e, ihracatta yzde 12ye ve transit geilerde yzde 3e ykseltildi. Antlama
balangta sadece ngiltereyle imzalanmt ama ksa sre iinde
dier Avrupa glerine de ayn ayrcalklar tannd. Bbli ithalat
vergisini 1861-1862 grmelerinde yzde 8e ve 1907de yzde 11e
ykseltmeyi baard. Bu vergileri yzde 4 daha artrma denemeleri
umut brakmayacak ekilde sonusuz kald. Ksacas, konulan vergi ve
harlar endstrilemek iin korumaya ihtiya duyan i pazar koruyamad gibi, 1847den sonraki endstrileme teebbs de byk
bir baarszlk yaad ve asla tekrarlanmad.

Har ve vergiler tek tarafl olarak stanbul tarafndan arttrlamyor, bunun iin tm imzaclarn onayn gerektiriyordu. Bu, ngilterenin 1809da bir antlama srasnda kapitlasyonlar iin zorunlu
kld bir kouldu; kapitlasyonlar artk sultan tarafndan yabanclara bah edilen haklar olarak deil, byk gler tarafndan pazarlkla
elde edilen ve yalnzca iki tarafl antlamayla deitirilebilecek haklar
olarak grlmekteydi. Kapitlasyonlar ve dier antlamalar, Bbli
zerinde nemli bir yk -Osmanllarn ancak 1914te Avrupa savatayken zerinden atabilecei- oldu.
BATILILAMA HAREKET
Osmanl devlet adamlar, Mehmed Alinin adalama deneyini yok
etmek istemelerine ramen, imparatorluun ngilterenin kurduu
dnya pazarna eklemlenmesinin imparatorluk asndan krl olacana inanmlard. 1824 ylnda II. Mahmud, Osmanl tccarlarn koruyan ayrcalklar kaldrarak bunlar yabanc tccarlarla devlet korumas olmadan rekabete zorlamt. Bu durum, Osmanl ticaretini ve

retimini zayflatmaya balamtr ki bu sre 1838 Ticaret Antlamasyla sona erecektir. Devletin dedii cretlerden daha yksek
fiyata mallarn satma olanana kavuan krsal orta snf ticaretin
liberallemesinden yararland. thal mallar satan ve Avrupa firmalar
iin araclk yapan tccarlar da yine zenginletiler. Ancak birok geleneksel zanaat, Avrupadan gelen ucuz ve makine yapm mallarla rekabete dayanamayarak yok olmaya yz tuttu. zmir, stanbul, Selanik,
Beyrut gibi limanlar zamanla daha da ok mal ithal ve ihra edildike
zenginleti, bu, Rumlarn tl bir Yunanistandan dinamik Osmanl
mparatorluuna gne sebep olan canl bir ekonomik iklim yaratt.

Serbest ticaretten dengesiz bir biimde imparatorluun Hristiyan

topluluklar fayda salad, nk bunlar Osmanl topraklarnda yaayan yabanc tccarlarn himayesi altna alnmlard. Byk glerin
yorumuna gre, kendi dinlerinden olan kiileri himayeleri altna alarak onlar kapitlasyonlardan elde ettikleri haklar paylaan kiiler
haline getirme yetkisine sahiptiler. Fransz konsoloslarnn Osmanl
Katoliklerini, ngiltere konsoloslarnn Protestanlar, Ruslarn da
Ortodokslar himaye altna alma haklar vard. Yalnzca Osmanl Yahudileri darda braklmt, nk bir Yahudi devleti yoktu. talyann birlemesi sonrasnda talyan konsoloslar baz Osmanl Yahudileri ne para karl onlar talyan himayesine almay nerdiler.
Bylelikle, Osmanl Yahudi cemaati, yeni bir yurtsever kimlik aray
da dhil olmak zere Mslman Osmanllarn sorunlarn iselletirmeye balad. Bu statler, yalnzca Hristiyan Osmanl tccarlarnn
daha dk vergilerden yararlanmasna yol amad, ayn zamanda
Osmanl yetkililerinin -bu kiiler statleri gerei sadece konsolosluk
mahkemelerinde yarglanabileceklerinden- Osmanl hukuk kurallarn uygulayamamasn da beraberinde getirdi.
YEN BR ORTA SINIFIN ORTAYA IKII
mparatorluun ekonomik liberallemesi ve dnya ekonomisine eklemlenmesi sonucunda ortaya bir ticari-endstriyel Mslman orta

snf kmad iin Bbli, brokratlarn biimlendirmekte olduu

yeni devlete tamamen bal olacak yeni bir snf yaratmak amacyla
toprak sahiplerine yneldi. 1858 Arazi Kanunnamesi, topran zel
mlkiyete geii asndan nemli bir adm oldu. Daha nceleri,
1847de, Bbli, iftilerin tl devlet arazilerine ekim yapabilmesine
olanak veren bir yasa karmt, ancak bu yasa, topra olmayan iftilere yarayacana, ellerindekini artrmak amacyla toprak aalar
tarafndan kullanlm ve onlar daha mreffeh, siyaseten de daha
gl klmt. Airet hayatnn srd yrelerde, araziler airet reisinin adna kaydedilmiti; bylece reisler toprak aas olmu, airetin
yeleri de kyllere dnmlerdi. Bu toprak kanununun amalarndan biri de airetleri yerleik dzene geirmekti. Toprak aalarndan ou, kyllerini ortak olarak altrmaktaydlar ki bu da topra ilemede yeniliklere olanak tanmyordu. Yine de bu toprak
aalarndan bir ksm kapitalist iftilere dnerek ttn ve pamuk
gibi para eden rnler yetitirmeye baladlar, zellikle de Amerikan
Sava srasnda ve sonrasnda Avrupa piyasasnda rettikleri pamua rabet artnca zenginletiler. Bunlar, 20. yzylda, 1908 Merutiyet Devrimi sonrasnda ortaya kan yeni orta snf oluturdular.
II. Mahmudun 30 Haziran 1839da lm sonrasnda reformlar
iin giriim gc tamamen brokratlara geti. Mahmudun halefi Abdlmecid (saltanat 1839-1861) tahta ktnda daha on alt yandayd ve dnemin nemli reformcu devlet adamlarndan Mustafa Reid Paa tarafndan ynlendiriliyordu. Abdlmecid, Mehmed Aliyle
yaanan krizin nemli bir noktasnda tahta kmt ve Mustafa Reid
Paa Abdlmecidi, sadece reformlar srdrp imparatorluu adalatrrsa Avrupann, zellikle de ngilterenin desteini alabileceine ikna etti. Abdlmecit bunu destekleyince, genelde Tanzimat
adyla bilinen ve 1839-1876 arasn kapsayan bir reform dnemi balad.

TANZMAT
Tanzimat, Glhane Hatt- Hmayunu diye bilinen bir fermanla 3 Kasm 1839da duyurulmutur. Bu ferman, Mslim ve gayri-Mslim
herkes iin eitlik ieren bir an balangcn; rvetin, yozlamann
ve yarglanmadan ceza grmenin sonunu ngryor, yani hukukun
stnln kuruyordu. Tm Osmanl tebaasnn hayatlar, onurlar
ve mlkleri garanti ediliyor, padiahn buyruuyla herhangi bir grevlinin ortadan kaldrlabildii ve mallarna el konulabildii kulluk
anlay ortadan kaldrlyordu. Bu tr son olay 1837de, II. Mahmud
un Pertev Paay bir Saray entrikas yznden ldrtmesiydi ve
Mustafa Reit Paa bundan dersini karmt. Kararnameyle, can ve
mal gvenlii salanan devlet grevlileri bylece kendilerini gvence
altna aldlar. ltizam men edildiyse de birka yl iinde bu yasa kaybedecek ok fazla eyi olan mltezimler tarafndan sabote edilerek,
uygulama imparatorluun sonuna kadar devam ettirildi.

1839 Tanzimat Ferman, laikleme konusunda nemli bir adm ve

imparatorluk paralanana kadar devam edecek bir sreti. Ferman,
din cemaatlere ayrcalklar tannmasna dayanan geleneksel millet
sistemi prensibini zayflatt, ama eitliin salanmasndan memnun
olsalar da cemaatler ayrcalklarndan vazgemek istemediler. Byk
glerden fermann uygulamasn izlemeleri, hatta bunlardan stanbul ynetiminin szlerini yerine getirip getirmediine bakmak amacyla Osmanl eylemlerini zmnen denetlemeleri istendi. Bylelikle,
byk gler, reformlarn garantr oldular. Tanzimat devlet adamlar, eer padiah reform yolundan saparsa, onu yeniden ayn yolu
izlemeye yneltebilecek i gler olmadndan Avrupal elilerin
bunu yapabileceini hesapladlar. Batllama iin bask yapmada yabanc eliliklerin yardmna itimat ettiler. zellikle ngiltere Bykelisi Stratford de Redcliffe Canning (1786-1880) brokrasinin Batllatrlmasnda nemli bir rol oynad; hatta kimi akademisyenler,
Osmanl Batllama reformcular arasnda en etkili isim olduundan,
Tanzimat Fermannn byk lde onun eseri olduunu ne srmektedirler. 1847de ngiltere bykelisi olmadan nce diplomatik

yaamnn byk ksmn stanbulda geirmiti ve 1858e kadar da

stanbulda kalm, burada Byk Eli (Grand Ambassador) diye adlandrlarak diplomatik camiann duayeni olmutu. Rusyadan ve
Rusyann Ortodoks Hristiyanlar araclyla sahip olduu etkiden
holanmamaktayd; bu yzden de Protestanln yaylmasn bir alternatif olarak ne srmt. Ayn zamanda reformlar ve Batllama
iin abalarken, 1850 ylnda Protestan Kilisesinin ve cemaatinin bir
millet olarak tannmasn baarmt.
1839 Fermannn Mehmed Ali krizini izlemesi gibi, Islahat Ferman da 28 ubat 1856da, Paris Kongresi Krm Sava sonras Dou
Sorununu halletmek iin toplanrken (ubat-Mart 1856) ilan edilmiti. Krm Sava, Bbli hkmeti, Rusyann imparatorluktaki Ortodokslarn koruyucusu olmasna izin verilmesi isteinin reddi sonrasnda kmt. ngiltere ve Fransa tarafndan desteklenen Osmanllar,
4 Ekim 1853te Rusyaya sava ilan etmiti. ngiltere ve Fransa savaa
1854 Martnda katlm ve arpmalar Krm Yarmadasnda yaanmt. Avusturyann da Rusya kart ittifaka katlma tehdidi ve
yenilme tehlikesi karsnda bar yapmay kabul etti; ubat 1856da
atekes ilan edildi ve 30 Mart 1856da Paris Bar Antlamas imzaland.

Krm Savann baka yerel sonular da oldu. Avrupa ordular

bakent yaknlarnda konulannca Bat mallar ticaretinde nemli bir
gelime yaand. zellikle Avrupa ile Osmanl mparatorluu arasndaki ticari iletiimde bir devrim yaratan ilk telgraf hatlar da bu vesileyle kurulmu oldu. Modern savan ve Florence Nightingalein Krmdaki almalarnn sonucu olarak 1868 Hazirannda, Kzlhan
Osmanldaki muadili olan rgt kuruldu. Bu rgt, nceden sadece
Yaral ve Hasta Osmanl Askerlerine Yardm Cemiyeti olarak adlandrlrken, Haziran 1877de Hilal-i Ahmer Cemiyeti, 1935te de Kzlay
adn alarak gnmze kadar grevine devam etti.
Krm Sava sonunda yaplan Paris Antlamasyla Rusya Tuna
Nehrinin azn ve Besarabyann bir blmn gelecein Romanyasna; Kars vilyetini Osmanllara brakt ve ayn zamanda Osmanl

mparatorluundaki Ortodokslarn koruyucusu olma iddiasndan

vazgeti. Karadeniz, antlama 1871de gzden geirilene kadar, tarafszlatrld. Osmanllar, Avrupa uyumuna dhil edildi, byk gler
Osmanl mparatorluunun toprak btnln ve bamszln
garanti ettiler. Ancak, Osmanllar bir Avrupa devleti olarak kabul
edilmediler ve dolaysyla da kendilerine eitlik tannmad. Osmanllarn kapitlasyonlarn kaldrlmas istekleri kabul grmedi, nk
byk gler, Osmanl toplumu ile yasalarnn Avrupallarn altnda
yaayamayacaklar kadar farkl olduklarn ne sryorlard. Nitekim
Batllama ve laikleme konularnda gelime salamak amacyla,
1856 Islahat Ferman, 1839 Tanzimat Fermannn koullarn yineleyerek Mslman ve Hristiyan kullar arasndaki eitlii daha kesin
ekilde ifade etmekteydi. Ancak, Avrupal gler eitlik sorununu tamamen farkl gryorlard. Osmanllar iin eitlik, tm Osmanl tebaasnn yasalar nnde eit olmas, cemaatlere ynelik ayrcalklarn
din konularna ve millet kavramnn da cemaat'e indirgenmesiydi.
Ruslar iin eitlik, din cemaatlere tannan haklarn bamszlk
mmkn olmazsa zerklik olarak geniletilmesiydi. ngilizler iin
eitlik, Bablinin nerdii gibi Mslman ve Hristiyan tebaalar iin
Osmanl yurttalar olarak deil, kurumsal topluluklar olarak milletler arasnda eitlikti. Bbli ayrca toplumlar arasnda anlay salayacak ve padiahn ahsna ve hanedana ballk zerine bir ideoloji
olan Osmanlcln baarsna yardm edecek eitim kararlar da ald.
1868de Mekteb-i Sultaninin (Galatasaray Lisesi) alndaki ama,
tm topluluklarn entelektellerini laik bir ortamda birlii destekleme amacyla bir araya getirmekti. Balangta neredeyse tm topluluklardan tepki almasna karn, Mekteb-i Sultani zamanla glendi
ve bunu baka yabanc din temelli kurumlar, rnein Amerikal misyonerlerce kurulmu olan Robert Kolej izledi. Bu kurumlar imparatorluun kozmopolit renci grubu ierisinde Osmanlcln deil ama
ulusal hissiyatn glenmesini tevik ettiler.
1856 Ferman Hristiyan nfusun -zellikle de Mslman orta
snf zayfladka ykselen Hristiyan orta snfn- konumunu glendirdi. Hristiyan topluluklar laiklemiti ve bylece din adamlarnn

Krm Sava'nda ngiltere ve Fransa'yla birlikte arlk Rusyasna kar savaan

Osmanl Devleti galip gelmesine ramen, ilerde maddi kayplar byk olacak
ve borlanmay artracak ykmllklerin altna girdi. Bunlar bir anlamda
ilerde kurulacak Dyun- Umumiye'nin de habercisiydi. Savata Osmanl paalarn gsteren bir gravr.

etkisi de azalmt. Cemaatler bireysel uluslarn zelliklerini gstermeye balad ve kendi tarihlerini, dillerini ve edebiyatlarn kefettikleri bir rnesans dnemi geirdiler. 1863te, Ermeni toplumu kendi
anayasasna ve ulusal meclisine sahip oldu ve bu da milli zlemleri
kuvvetlendirdi. 1870 ubatnda Bbli Fener Patrikhanesinden bamsz bir Bulgar Kilisesinin kurulmasna izin verdi, Bulgar piskoposu (eksarh) Bulgar milletinin ba olarak atand ve piskoposluk bir
Bulgar devleti ve Bulgar bireyi yaratma abalarna giriti. Bundan
itibaren kilise trenleri Bulgarca yaplmaya baland, yerel lehelerin
kullanm zellikle okullarda dil eitimi baladktan sonra desteklenmedi.
Mslmanlar Tanzimat reformlarnn bu faydalarndan hibirine
sahip olamadlar. Kendileriyle ilintilendirebilecekleri bir ulusal ibadethane yoktu, nk slm bir evrensel din olarak devam etmektey-

di. ktisat alannda, kollanan Hristiyan tccarlara kar rekabette zorlandlar. Bylelikle de artk ticaret ve retimi brakarak devlet memuriyetinde ve askerlikte grev aramaya baladlar. Ancak, 1860lara
gelindiinde, Osmanl brokratik kadrolar doyma noktasna ulamlard; i bulmak zorlamakla kalmamt, ayn zamanda ykselmek de
himayeye balyd. Bu yeni eilimden etkilenenler, yani yeni entelektel snf, imparatorluun zayflamasndan ve kendilerinin kt durumlarndan, Osmanl Hristiyanlarna verilen dnler gerekesiyle
Tanzimat devlet adamlarn sorumlu tuttular.
YEN OSMANLILAR HAREKET
Bu toplumsal memnuniyetsizlikten, Yeni Osmanllar olarak bilinen
yeni bir hareket dodu. Bu, rejimi eletiren ilk modern muhalefet hareketiydi. Yeni Osmanllar, yksek brokratlar, paalar, Avrupallar,
Levantenleri (imparatorlua yerlemi Avrupa kkenlileri) ve baz
Hristiyanlar ayrcalkl bir grup haline getirerek Mslman nfusu
ihmal ettikleri iin ikaz ettiler. Bbliyi, Avrupaya ekonomik dnler verdii ve imparatorluk ekonomisini gszletirdii iin eletirdiler: Tanzimat reformlar modern bir ekonominin domasn salamam, Osmanl ekonomisinin Avrupa ekonomisine boyun emesine
yol amt. mparatorluun baz blgeleri tamamyla bir Avrupa lkesinin ekonomisine eklemlenmi ve stanbulla ilikileri zayflamt.
Suriyenin ekonomisi Fransaya, Iraknki de ngiltereye kenetlenmiti; Osmanl mparatorluu paralandnda da bu blgeler ad geen
lkelerin mandasna verildiler.

Yine de, Yeni Osmanllar da Tanzimat dneminin bir rnydler. O dnem basnnn ve eitiminin bir entelektel snfn geliimini
salayan etkisiyle ortaya kmlard. brahim inasi (1824-1871) gibi
aydnlar yeni fikirlerini okuryazar aznln okuduu gazetelerde ifade ediyorlard ama bu gazete yazlar ehir ve kasabalarn kraathanelerinde herkese okunduundan geni bir kitleye ulaabiliyordu.
Bbli buna basn snrlamaya alarak ve ynetimi eletiren her

tr fikri yasaklayan yasalar

kararak engel olmaya alt. Bu da aydnlarn rejimi
ykma amal gizli dernekler
kurmalarna yol at.

smail Paann 1867de

Msrn verasete dayal hdivi olarak kabul edilmesinin, Yeni Osmanllar iin
nceden
hesaplanmam
sonular oldu. lk doan
erkek ocuun tahta gemesi kuralnn kabul edilmesiyle, smail Paann kardei
Mustafa Fazl Paa dland
Avrupaya eitim iin renci gnderme
ilk kez 1827'de II. Mahmudun giriimle- ve hem bir rejim muhalifi
riyle balad, zellikle tp ve mhendislik oldu hem de Yeni Osmanlladallarnda alan okullarn ihtiyacn kar- rn liderlerinden birine dlamak iin balatlan bu aba, Tanzimat'la nt. 1867 ylnda Avrubirlikte artarak srd. Aralarnda daha
pada srgndeyken Sultan
sonra sadrazam olacak Edhem Paann da
Abdlazize
(1851-1876
bulunduu ilk giden renciler.
aras tahtta) yazd bir
mektupta anayasal monariyi imparatorluun tm sorunlar iin zm olarak gsterdi ve tm
liberal haklarn tannd bir hkmet arsnda bulundu. Yeni Osmanllar devletin mutlakiyeti bir ynetim altnda slah edilemeyeceini dndkleri iin, sultann ve brokratlarnn otokratik ynetimini sonlandrmak istiyorlard. Bbli, muhaliflerine kar sert
tedbirler alarak karlk verdi; Namk Kemal (1840-1888) ve Ali Suavi
(1839-1878) gibi gazeteciler stanbuldan srgn edildiler. stanbulda hkmeti ele geiremeyen muhalefet Pariste yeniden biraraya geldi ve burada Yeni Osmanllar Cemiyetini kurdular ve
Bbliye kar muhalefetlerini daha uygun bir ortamda srdrdler.

Yaptklar yaynlarda Yeni Osmanllar defalarca sultan ile tebaas

arasnda bir szleme oluturacak bir anayasa ile imparatorluun
meselelerini tartacak ve yasa karacak bir temsil hkmet istediler. Halkn ekonomik hayatndaki gerilemenin ve devletin mal durumunun zerinde durdular ve Bblinin byk glere dayanmasndan ve bunlarn da Osmanl ilerine gitgide daha fazla karmasndan
yakndlar. Bu faktrler Mslmanlar ile gayri-Mslim cemaatlerin
arasn amaktayd ve her iki taraf ta gelecekten mitvar deildi. Onlar iin zm, halkn katld ve sultann hukuka tbi olduu bir ynetim kurmakt.
Ancak, Yeni Osmanllar devrim yaratacak deiiklikler istemiyorlard. Amalar dzeni ykmak deil, dzeni daha kapsayc ve Avrupann genilemesine daha dayankl hale getirmekti. Yeni Osmanllar
aydnlar grubuna aitlerdi ve sekinlerden ayr olarak hareket edecek
bir toplumsal dayanaklar yoktu. Eitimleri ve kltrleri onlar kyllerden, kentlerdeki esnaf ve zanaatkrlardan ayryordu. Devrimi tetiklemek bir yana, gerek deiim getirmenin tek yolunun fikirlerine
sempatik yaklaan bir hkmdar tahta karmak olduuna kanaat
getirmilerdi.

Namk Kemal Osmanl liberalizminin fikirlerini tutarl bir ekilde

ifade etmekteydi, dolaysyla da Yeni Osmanllar arasnda en nemli
dnr olarak yer ald ve fikirleri hem yaamnda hem de lmnden sonra nemini korudu. iirleri, tiyatro oyunlar, eletiri eserleri
ynetim tarafndan yasaklanmasna ramen aydnlar arasnda yaygn
biimde okunmaktayd. Hrriyet fikrini gelitirmesinin yan sra, doal haklar kavramn da, tpk vatan; topraa bal vatanseverlik, halk
egemenlii kavramlar gibi -herhalde slm dncesinde ilk kez- tantt. Fikirleri arasnda en etkilisi vatanseverlik/Osmanlclkt: Tm
Osmanllarn, dinleri ve dilleri ne olursa olsun, Osmanl Hanedanna
deil de Osmanl vatanna ballk borcu vard. Fikirleri genelde Devrim sonras Fransasndan gelmekteydi ama Namk Kemal bunlar
slami evrede anlalabilir klyordu, nk bu fikirleri eriatla badatrmt. Rousseaunun toplum szlemesi kavram, yneten ile

ynetilenler arasnda bir szleme oluturan bir slm sadakat yemini, yani biat olarak aklanmt. eriat, kolayca biimlendirilebilir
ve nereden gelirse gelsin gelimeye adapte olabilirdi. Osmanl gerilemesinin kendinden nceki eletirmenlerinin aksine, Namk Kemal
hayali bir anl gemie dnmenin imknsz olduunu, ama Batda
hlihazrda baaryla denenmi anayasaclk gibi uygulamalar kabullenmenin meru olduunu ne sryordu.
Avrupada srgndeyken, Namk Kemal, Batnn o adaki teknolojik geliiminin nemini kavrad. Yine de, Osmanllarn madd geliimi ancak kadercilii brakp, hrriyet ve gelime kavramlarn kabullendikten sonra salayabilecekler sonucuna vard. Osmanllarn
hzl gelime gsterememesinin sebebi slmn bir engel oluturmas
deil, imparatorluun dnya pazarnn bir paras haline dnm
olmas, ekonomik ve politik hayatnn Avrupa tarafndan ynlendirilmesiydi. stesinden gelinmesi gereken sorun da buydu.
FLAS VE KARGAA: OSMANLI
MPARATORLUUNUN ZLMES
Yeni Osmanllar Tanzimat reformlarnn sonularn eletirirlerken,
imparatorluk, Bblinin 1875 Ekiminde iflas ilan etmesine yol aacak bir mal krize srklenmekteydi. mparatorluk, 1854 ylnda, Krm Sava srasnda Avrupadan bor almak zorunda kalana dek mal
adan borcunu deyebilir durumdayd. Avrupadan alnan borlar
modern bir ekonominin altyapsn hazrlamak, karayollar ve demiryollar yapmak iin kullanlmad. Bunun yerine, saray gereksiz harcamalara girdi ve modern saraylar ina ettirdi, ordu iin silahlar satn
ald ve byk bir donanma kurdu. Bor alnan parann devasa miktarlar hanedan dnlerine harcand. 1880de bir prenses ldnde
ardnda Galata bankerlerinden alnm 16.000 altn liralk ykl bir
bor brakmt.
mparatorluun ekonomik, mali, siyasi durumu 1875 BosnaHersek ayaklanmasndan kt ekilde etkilendi. Toprak sahiplerinin

smrsne kar bir kyl ayaklanmas olarak balayan olay ksa

srede din ve milli motifler edinerek bir Hristiyan Slavlar ile onlarn
Mslman yneticilerinin mcadelesine dnt. Hareketin lider
kadrosu Srbistandaki Slav kardeleriyle birlik iin arda bulundu,
bu da onlara Balkanlardaki etkisini artrmak isteyen Rusyadaki
panslavist hareketin desteini getirdi. Bu tam da Avusturyann ekindii eydi, nk Slav milliyetilii Viyanann Ege Denizine ve
Selnik limanna genilemesini engelleyecekti. Durum, 1876 Maysnda Bulgarlar bamszlk iin Osmanllara kar ayaklandnda
ve Srbistan ile Karada da sava ilan ettiinde daha da karmaklat.
Byk gler arasnda kar atmas yaanyordu, dolaysyla da
sorun diplomatik yollardan zlemedi. Ruslar asileri desteklerken
Avusturya-Macaristan ise panslavik hareketin kendi topraklarna sramas endiesiyle isyana kar kyordu. ngiltere Rusyann blgede
glenen etkisinin kendi konumunu zedeleyeceinden korkuyordu.
1870-1871 Alman birlemesi diplomasi oyununa yeni bir aktr eklemiti ve bu oyunu daha da zor hale getiriyordu.

Osmanllar isyan acmaszca bastrdlar, Srplar ve Karadallar ezdiler. ngilterede Liberal Parti lideri William Gladstone Osmanllarn Bulgar syann bastrmas olayn, Osmanl yanls Muhafazakr Babakan Benjamin Disraeliye kar kulland. Gladstone
Osmanllar Hristiyan Bulgarlara zulmeden barbarlar olarak tanmlayarak isyanclara ngiliz destei iin ar yapt. Bu ortamda, Rusya
1877 Nisannda Osmanllara sava aarak ilerlemelerini durduran
uzun bir kuatma sonrasnda Plevneyi ald ve Rus ordular 1878 baharnda stanbul kaplarna dayandlar. Ayastefanosda (Yeilky)
Rusya Babliye u koullar dikte ettirdi: Ege Denizine uzanacak,
zerk, Osmanllarn Arnavutluk ve Makedonyaya eriimini kesecek,
geniletilmi bir Bulgaristan; Romanya, Srbistan ve Karadaa bamszlk tannmas; Kars, Ardahan ve Batumun Rusyaya braklmas; tazminat olarak Bosna-Hersek ynetiminin AvusturyaMacaristana braklmas.

ngiltere, Ruslarn bu nfuz kazanmn kabul etme niyetinde

deildi ve bu nedenle stanbula sava gemileri gnderdi. Alman anslyesi Bismarck, byk gler aras bir atmadan korkarak gvenilir arac rol oynad. Haziran-Temmuz 1878de Berlin Kongresini
toplad ve Ayastefanos Antlamasn gzden geirip, blgede Rusya,
Avusturya-Macaristan, ngiltere arasnda bir denge kuran dzeltmeler yaparak Dou Sorununu zme kavuturdu. zerk Bulgaristann boyutlar kltld; Bulgaristann gneyinde Osmanl kontrolnde ama Hristiyan bir valinin ynetiminde Dou Rumeli vilyeti
kuruldu. Dou Rumeli 1885te Bulgaristanla birleti. Srbistan, Karada, Romanyann bamszlklar da Rusyann Kafkaslardaki kazanlar ve Bosna-Hersekin Avusturyann ynetimine verilmesi gibi
onayland. 4 Haziran Kbrs Konvansiyonuyla Osmanllar Kbrs Adasn, ileride Rusyann Anadoluya herhangi bir baka saldrsnda
koruma salamas artyla, ngiltereye braktlar. Ayastefanosta braklan dier topraklar Dersaadete geri verildi. Berlin Antlamas,
ayrca Bbliye, byk glerin denetimi altnda yaptrm getiren
Ermenilerin yerletii vilyetlerde... slahat ve reformlar yaplmas,
bunlarn erkezlere ve Krtlere kar korunmasn ieren 61. maddeyi de ieriyordu. Bu, Osmanl-Ermeni ilikilerinin gelecei iin dehetli sonular getirecek bir artt. Kongre sonucunda Osmanl mparatorluu, topraklarnn yaklak yzde 40n ve nfusunun yaklak yzde
20sini (yaklak iki milyon Mslman) yitirdi. Bunlarn ou Balkanlardan stanbul ve Anadoluya akn akn g ettiler. Bu kriz ve sava
sonucunda stanbul nfusu yaklak olarak iki katna kt.
STBDATTAN MERUTYETE
Ayaklanmalar ve sava, Dersaadeti bir ikilem iine soktu: Balkanlardaki ayaklanmalar bastrmakta ve buradaki muarzlarna kar sava
ap kazanmakta sorunu yoktu, ama byk glerle nasl baa kaca konusunda bir ikilem iindeydi. Reformcular, imparatorluun Avrupa'nn anlay ve desteini kazanmak iin anayasal bir monariye,
merutiyete ihtiyac olduuna karar verdiler. Byle bir rejim Padiah

Abdlaziz tahttayken mmkn deildi ve dolaysyla 30 Mays

1876da tahttan ekilmeye zorland, drt gn sonra da intihar etti.

Byk reformcu devlet adam Midhat Paa (1822-1884) yeni sultann ynetiminde Sarayn yozlamasn duraksatacak ve imparatorlua mali istikrar getirecek seilmi bir Meclisi olan bir anayasal
merutiyet rejimi kurulabileceine inanyordu. Ancak, V. Murad aklndan rahatsz knca tahttan indirilerek yerine II. Abdlhamid
(1876- 1909 aras tahtta) geirildi. II. Abdlhamid 31 Austos
1876da tahta kt ve Midhat Paaya anayasal bir hkmdarlk sz
verdi. Bir anayasa hazrlanmasn emretti, nk anayasal bir rejimin
Avrupann mdahalesini nleyeceini ve imparatorluun kendi ilerini ynetebileceini hesaplamaktayd. Ancak, byk gler oktan
stanbulda bir konferans dzenleyerek Balkanlardaki krizi ve bunu
zecek tedbirleri grmeye karar vermilerdi.

Tersane Konferans diye bilinen bu 23 Aralk 1876da topland ve

Dersaadet ayn gn anayasal rejimin balangcn ilan ederek artk
konferansn gereinin kalmadn bildirdi. Ancak, bykeliler bunu
ciddiye almayp reddederek Bulgaristana ve Bosna-Herseke zerklik
tanyan bir reform plan nerdiler. Bbli bu plan reddedince eliler
stanbulu terk edeceklerini ve bu durumda Rusyann sava ilan edebileceini bildiren bir uyar yaynladlar. Bbli, plan yeniden inceledi ve yeniden reddetti, bunun zerine eliler stanbulu terk ederek
durumu muallakta braktlar. Bamimar Sadrazam Mithat Paa sultan tarafndan azledilip srgne gnderilse de, yine de anayasa deneyi devam etti. 19 Mart 1877de Meclis topland. Bunlar dolayl, her
din topluluun Meclise kendi temsilcilerini gnderdikleri; bir eit
senato denilebilecek olan Meclis-i yan yelerini de padiahn atad, iki turlu seimlerdi.
Mutlakyetten merutiyete hzl gei reformcular iin hatr saylr bir baaryd. On yldan az bir srede Avrupada yzyllar alm ve
Rus reformcularn bir kuak sonra, o da devrim araclyla gerekletirecekleri bir deiimi baarm gibiydiler. Ayrca, eitli milletlerden oluan Meclis, sregiden kriz ve sava karsnda artc bir va-

Tersane ya da stanbul Konferans diye de bilinen ve Rus, ngiliz, Fransz, Alman bykelileri katld iin Sfera Toplants olarak da adlandrlan grmelerin, demokrasi tarihi asndan bir baka yan da ayn gn (23 Aralk 1876)
Sultanahmet'teki Meclis i Mebusan binasnda I. Merutiyetin top atlaryla
ilan edilmi olmasdr. Meclis-i Mebusan nnde yamurlu bir gnde toplanm stanbul halkn tasvir eden bir gravr.

tanperverlikle davranyordu. Hkmet eletirilse de bu eletiriler

Osmanlclk ve devlet kavramlarna ball ortaya koyan yapc,
mantkl eletirilerdi. Ancak, sava Merutiyet ynetiminin srmesi
asndan talihsiz bir gelime olmutu. Rusya 24 Nisan 1877de Osmanl Devletine sava ilan etti. Rus ordusu ertesi yl bakente doru
ilerlerken, sultan Meclisi kapatmak iin gereken mazerete kavutu.
1878 ubatnda, Meclis faaliyetleri durduruldu ve sonraki otuz ylda,
Temmuz 1908de anayasann ilerlie kavuturulmasna kadar, bir
daha toplanmad. Yine de Abdlhamid hkmdarl boyunca anayasaya uygun davrand kurgusunu korudu. Kendi koyduu kanunlarn
yeniden toplandnda Meclis tarafndan yasalatrlacan syledi ve
anayasal grevini yaparak Ayan Meclisinin yelerini 1880e kadar

atamay srdrd. Rusya'ya kar sava, Avrupann Osmanllara kar tarafl tutumu, Balkanlardaki kriz reformcularn Avrupann Mslmanlara kar yaklam konusundaki hayallerini ykt. Reformcular,
artk bir yandan Batl fikir ve kurumlar benimserlerken dier yandan Batl emperyalizme kar savama ikilemiyle yz yze kalmlard.
Batnn 19. yzyln ikinci yarsnda dnya zerinde kurduu
hkimiyet, insanlar Batya ve Batllamaya yabanclatrp kendi
kaderlerini kendi yntemleriyle tayin etmeye cesaretlendirmiti. Bu
Hindistan iin de, Asya iin de, slm dnyas iin de geerliydi. Namk Kemal gibi Osmanl dnrleri bu hareketin n saflarndaydlar
ve Abdlhamid bu eilimi, slm dnyasnda saygnln artrd ve
muhalefetin gcn zayflatt iin destekliyordu. slm Hindistan,
ran, Kuzey Afrika ve Gneydou Asyada Bat emperyalizminin basks altndayd. Dnya zerindeki Mslmanlar, Osmanl mparatorluunu dnyada Batya kafa tutabilecek son slm gc ve Abdlhamidi de slm dnyasnn direniini yneten yeryznn halifesi
olarak gryorlard. Sultan, Batya kar konumunu glendirmek
zere halifelik kurumunu ve emperyalizme kar mcadelede siyasal
slm kulland. Abdlhamid bir pan-slmc olarak tanmlanr, hlbuki o slm saldr deil savunma amacyla kullanmak istiyordu. Bu
balamda, slm birlii ve dayanmas amal, ksmen baarl olan
bir ar yapt. II. Abdlhamidin politikas Alman birliinin ykseliiyle damgalanan bir tarihi rastlantyla kolaylat. Hi Mslman smrgesi olmayan, dolaysyla bir Mslman hkmdarla dostluk kurup bunu Almanyann emperyalist rakipleri ngiltere, Fransa ve
Rusyaya kar kullanabilecek olan Alman imparatorunun desteini
kazand. Kayzer II. Wilhelm 1898 Ekiminde, bunu yapan tek Batl
hkmdar olmak zere, Osmanl mparatorluuna bir resm ziyarette bulundu. stanbuldan sonra Kudse geerek burada siyah bir atn
zerinde ehri gezdi ve Hallar yenmi olan byk Mslman komutan Selahaddin Eyyubinin trbesine bir elenk koydu. Kayzer, bunun
ertesinde, Birinci Dnya Savanda Alman-Osmanl ittifakna kadar

gidecek bir ilikinin temellerini atarak kendini Mslman halklarn

dostu ilan etti.
YKSELEN GELENEKLK
Osmanlclk ve slmla kyasladnda Trklk ideolojisi marjinal
ve bire bir olarak Fransz Leon Cahun (1841-1900) veya Macar Armin
Vambery (1832-1913) gibi Avrupal Trkologlarn eserlerini bilen
kk bir aydnlar grubuyla snrl kalmaktayd. Vambery, II. Abdlhamidin dostluunu kazanmt ve muhalifler arasnda onun hafiyesi
olarak alt sylenmekteydi. stanbula Rusya'dan gelen Mslman aydnlarn Trk olmak konusundaki bilinleri Osmanl aydnlarna gre daha ok gelimiti. Rus mparatorluunda Slavizmle gnbegn karlatklarndan beraberlerinde milliyetilik fikrini
getirmilerdi. smail Gasprinski [Gaspral smail ] (1851-1914), Yusuf Akura (1876- 1935), Ahmet Agayev [Ahmet Aaolu] (18681939) gibi ncler Trklk akmna gncellik kazandrdlar. Ancak,
bunlar; yine de Trkl, Trkler okuluslu, ok dinli bir imparatorluu ynetirken, Osmanlclk/slmclkn yerine koyamadlar.

Berlin Kongresinin sonulanmasndan sonra bile, byk gler

Osmanl mparatorluuna bask uygulamay srdrd ve bir yandan
da blgedeki hkmlerini glendirdiler. 1881 Maysnda, Fransa
talyan emellerini engellemek amacyla ve Berlinde verilmi olan
Osmanl toprak btnln koruma szn hie sayarak Tunus zerinde manda ynetimi ilan etti. Msrn mali sorunlar, iflas ilan ve
ordudaki rejim kart ayaklanma, Eyll 1882de ngilterenin mdahalesine yol at; bunu izleyen igal 1954e kadar srd. Balkanlar ve
Yunanistanda, ulusal ihtiraslar tatmin etme abas devam etti. Yunanllarn Girit Adasn elde etme abalar 1897de Osmanllarla,
Osmanllarn sava alannda kazanaca ama bar masasnda kaybedecekleri bir savaa yol at. Byk glerin mdahalesi sonucunda
padiah, Tesalyay brakmaya ve Giritte de 1912de adann tamamen
ilhakna varacak bir zerk ynetim kurmaya raz oldu.

Arnavutluk ile Trakya arasndaki blge olan Makedonya zerinde

Yunanllar, Bulgarlar, Srplar ve Mslmanlar tarafndan hak iddia
ediliyordu. Makedonyann en nemli kenti Selanikte nfus, 1492de
spanyadan srlen Yahudiler in yerletirilmesinden beri byk lde Yahudi olup, bunlar Osmanl yanlsydlar. Her millet kendi davas uruna bir ete savama girimiti ve bu durum yurtdndan
mdahaleye davetiye karyordu. Byk gler reform istediler ve
Dersaadet de Hristiyan nfusu yattracak nlemler almay kabul
etti. Ancak, blgede atan karlar olan Rusya ve Avusturya,
Bblinin reform nlemlerini yetersiz bularak kendi nerilerini
gndeme getirdiler. 1903te, Makedonya zerinde yarm bir yabanc
kontrol kurmay baardlar, ama iddet hareketleri, toplumlar arasnda geici bir uyum salayan Temmuz 1908deki kinci Merutiyete
kadar devam etti.

Anadoludaki Ermeni toplumu 19. yzyl boyunca blgede gelien

milliyetilikten etkilenmiti. Misyonerlik faaliyetleri adeta bir kltrel yenidendou tetiklemi, klasik dil ve edebiyatn yeniden domasna ve ortak toplumsal yaamn laiklemesine yol amt. Ermeni
aydnlar topluluk iinde hem temsil ynetim hem de blgede egemen airet ve feodal yaplardan korunmak iin kkrtmalara balamlard.
Rusya, reform hareketine hmilik yapyordu ve Berlin Antlamasnn 61. maddesi, Osmanl hkmeti Ermeni isteklerini tatmin edemezse ortak harekt hakk tanyordu. Ermeniler kendilerini ulusal
haklar iin savaa hazrladlar ve komu Rusyadan destek buldular.
Yine de Ermeni hareketi kendi iinde blnmt; bir ksm Ermeniler, Ermeni emellerini tatmin edecek liberal bir rejimin kurulmas
amacyla Jn Trkler safnda mcadele edilmesi taraftarydlar. Bunlar yan snfnn mensuplar, genelde banker, tccar gibi mteebbislerdi ve kk bir ulusal devlettense byk bir imparatorluun paras olmay yeliyorlard. Anadoluda bir ulusal devlet kurmak isteyen
Ermeniler iftiler ve tara tacirleriydi, kendi emellerine yardm iin
Avrupa mdahalesini Balkan rneini taklit ederek salamaya al-

yorlard. Mdahaleyi kkrtma giriimleri, bunlar Austos 1896da

stanbulda bir ngiliz-Fransz ortakl olan Osmanl Bankasn igal
ettiklerinde baarszla urad; byk gler uyum iinde hareket
ve mdahale edemeyecek kadar danklard. Sonuta, Ermeni hareketi o an iin bastrlm oldu.

Byk glerin iilerine karmasyla uramann yan sra, O.

Abdlhamid kendi evini dzene sokmak amacyla birok alanda reformlar gerekletirdi. Maliye nemli bir konuydu ve Tunus, Msr
rneklerindeki gibi sonu igale varacak bir Avrupa mal kontrol olaslk dhilindeydi. Dolaysyla, Kasm 1881de sultan, Maliye Nezaretinden bamsz olacak ve imparatorluun kredilerine bakacak olan
Dyun-i Umumiye daresinin kuruluunu onaylad. Dyun-i Umumiyenin yeleri ngiltere, Fransa, Almanya, Hollanda, talya ve Osmanl
Devleti tarafndan atand ve Dyun- Umumiye ksa sre iinde personel saysnda Osmanl Maliye Nezaretini fazlasyla geti. dare, en
nemli kaynaklardan birtakm vergileri toplayarak yabanc tahvil
sahiplerine kazanlarndan pay dyordu. Sultan, aklar kapatmak
amacyla yeni vergiler salsa da ne kapitlasyonlarca korunan binlerce
yabancdan ne de onlarn himaye ettiklerinden vergi almay baarabildi.
Dyun- Umumiye daresinin kuruluunun bir sonucu olarak,
yabanc yatrmclar sultann mali rejimine ve imparatorluun geleceine daha byk gven duydular. Dolaysyla da, imparatorlua demiryollar, karayollar, maden ocaklar, buharl gemiler eklinde bir
ekonomik altyap yaratacak ve imparatorluu dnya pazarna daha
rahat eklemleyecek yabanc yatrmlar yapld. Abdlhamid bunun
ykc faaliyetlerde kullanlmasndan korktuu iin telefon konusunda
ok kstl gelime olsa da, hkmdarl sresince demiryolu, karayolu ve liman inaatlarnda nemli gelimeler yaand; ama bunlar bile
imparatorluun ihtiyalarn karlamaya yetmedi.
II. Abdlhamid tarmn nemini kavramt, bylelikle zel kurumlar kurarak geliimini destekledi. Menafi Sandklarna 1888de
Ziraat Bankas ad verilerek, kurumun rgtsel yaps geniletildi;

bunun byk nemi vard, nk bankann amac ifti kredilerini

dzenlemek ve tefecilerin nn kesmekti. Maalesef sadece byk
toprak sahipleri arazilerini gelitirip glendirecek krediler alabildiler ve kk iftiler kredi alamadklar iin eski iftilik yntemlerine mahkm kaldlar. Byk iftliklerde bir gelime vard ve sahipleri
ihracat iin kullanlabilecek para getiren rnlerden ttn, pamuk,
incir ve zeytin yetitirmeye baladlar. Bunlar zenginleerek yerel
burjuvalara dntler ve 1908 sonras siyasette etkili oldular.
Ticaret, tarm rnleri ve madenlerin ihracndan faydalanmaya
balad. te yandan, korunmayan sanayi Avrupadan gelen ithal rnlere kar rekabet edemedi. Bu sebeple, endstri kstl ve yerel lekliydi; zanaatkrlar deri, cam, kuma, kt ve el dokumas hal retimi
gibi iler zerinde younlayorlard. Sonu olarak, Osmanl endstrisi azgelimi kald ve ancak Cumhuriyet dneminde sanayilemeye
ynelik nlemler alnd.

Abdlhamidin eitim reformlar en nemli reformlar oldu, ancak

bunlar ayn zamanda rejimin zayflamasna da yol at. Padiah bu
reformlar balatarak adeta kendi mezarn kazd. Bylelikle Mslman nfus arasnda eitim nemli lde genilerken yine de gayriMslimler arasndaki hza yetiemedi. Ortaokul ve lise eitimine
nem verilirken ilkretim ihmal edildi, bylece de genel cehalet
oran yksek kald. Ancak ehirli alt-orta snf yeleri iin zellikle
askeri ve brokratik kariyer amal laik eitim, snf atlama aracna
dnt. Hamidiye dnemi okullar, alt-orta snf mensuplarna askeri
okullara girerek snf atlama imkn tand. Jn Trk hareketinin pek
ok yesi bu toplumsal snftan geldiler ve eitim onlara brokrasinin
yolunu at. Yine de ayn sosyal snf iindekilerin ounluu medreselerde eitimi ve cami hocal gibi grevlerle ulemann alt snfnda
yer almay setiler. Laik eitim alm subaylarn ou Abdlhamid
kartyd ve sultan da mektepli -yani Harbiyede eitilmi- laik subaylara kar ihtiyatlyd. Dolaysyla, bu tr bir eitim almam, temel
zellikleri Osmanl tahtna sadakat olan ktada yetiip ykselmi alayl subaylara terfide ncelik tand. Eitimdeki bu ikilik imparatorlu-

un sonuna kadar srecek ve iki kesim -laikler ve dindarlar- yan yana

yaayacakt.

Eitim yeni ve potansiyel olarak devrimci hareketin katalizryd. Hamidiye reformlarndan nce, muhalefet mensuplar kart aydnlardan oluuyordu. Ahmet Rza (1859-1930) ve Prens Sabahaddin
(1877-1948) gibiler ve onlarla birlikte pek ok srgndeki Jn Trk,
siyasal ve sosyal sistemi kkten deitirmek deil, onu daha kapsayc
ve modern hale getirmek istiyorlard. Ahmet Rza Osmanl iilerine
Bat mdahalesine kar ok duyarlyd, Prens Sabahattin ise Bat
mdahalesini kullanarak sultan devirip yeni bir rejim kurmak isteindeydi. Abdlhamid, birok srgn onlara arpalklar bahederek
satn almay baard; bunlar iin rejime dhil olmann anlam bu olmutu!

Ancak, 1870Ier ve 1880lerde domu, laik yeni okullarda eitilmi, olan alt-orta snf mensuplar, anayasann yeniden yrrle
girmesini sadece balang olarak grmektelerdi. mparatorluun
sadece siyasal deil, toplumsal, ekonomik ve kltrel yaamlarn da
dntrmek, hareketlerinden bir devrim oluturmak istiyorlard.
Hayret edilmeyecek biimde, toplumsal adan muhafazakr olan daha yal liderler -Ahmet Rza ve Prens Sabahattin- 1908 sonrasnda
sadece kstl bir rol oynadlar; Prens Sabahattin liberal muhalefetin
lideri oldu. 1908de siyasi ncelik yeni bir toplumsal snfa geti ve
Osmanl tarihinde yeni bir sayfa at.

OKUMA NERLER
Stanford J. Shaw ve Ezel Kural Shaw, Osmanl mparatorluu ve Modern Trkiye: Reform, Devrim ve Cumhuriyet: Modern Trkiyenin Douu, 1808-1975
(Cilt 2), ev. Mehmet Harmanc, stanbul: E Yaynlar, 1982.
Niyazi Berkes, Trkiyede adalama, stanbul: Yap Kredi Yaynlar, 2002.
Bernard Lewis, Modern Trkiyenin Douu, Ankara: Trk Tarihi Kurumu,
1970.
Donald Quataert, Osmanl imparatorluu 1700-1922, stanbul: letiim Yaynlar, 2003.

NC BLM
Merutiyet Devrimi,
Reform ve Sava
(1908-1918)

ANAYASANIN DN

slnda Osmanl mparatorluu 20. yzyla, 1900de deil gerek

anlamda Sultan II. Abdlhamidin (saltanat 1876-1909 aras
tahtta) otuz yl nce rafa kaldrd anayasay yeniden yrrle
koyduu 23 Temmuz 1908de girdi. Abdlhamidin karar imparatorlukta byk iyimserlik ve coku yaratt, nk bu yeni dnem tm
vatandalar iin zgrlk, eitlik ve adalet sz veriyordu. Mslmanlar veya gayri-Mslim, gibi farkl etnik kkenden herkes -Rumlar,
Bulgarlar, Makedonlar, Ermeniler, Araplar, Krtler, Yahudiler ve
Trklerde yeni anayasal dnemin beklentisiyle sokaklarda birbirlerini kucakladlar. Bir gece iinde, basn her istediini sansr tehdidi
olmadan yazp basacak hale geldi; insanlar aralarnda Saray hafiyeleri
bulunmadndan emin olarak kahvehanelerde bir araya geldiler. Kasaba ve ehirlerde halk ellerinde pankartlarla, bando-mzka eliinde
hkmet konaklarna yryerek yeni dzeni ven konumalar yapt.
Siyasi sulular iin bir af karld; srgndekiler Avrupa'dan, Msrdan ve geni snrlar olan imparatorluun eitli kelerinden
stanbula dnmeye baladlar.

Hrriyetin ilan byk bir coku ve gsterilere neden oldu. Devlet grevlileriyle halk arasnda "hrriyet" kavramnn yorumundan dolay anlamazlklar
oluyordu. Hatta kimi Osmanl vatanda hrriyet geldi' diyerek vergi dahi
demek istemiyordu... Bu arada sansr de kalkm, birdenbire yaynlanan
gazete ve dergi saysnda art olmutu. ttihadlar ise bu cokuyu kendilerinin iktidar iin kullanacaklard. Eski bir kartpostalda Karakyde yaplan hrriyet gsterileri (Sacit Kutlu Koleksiyonu).

Tarada da olay merkezdekine denk bir cokuyla kutland. Sultann mutlakyetiliine kar kan eitli komitelerin liderleri imparatorlua ballk ve ynetimle ibirlii sz verdiler. Padiahn kendi
deilse de danmanlar, mutlakyetilikten sorumlu tutuldular ve
anayasay sorun karmadan yeniden yrrle koyan Abdlhamid
hareketi ele geirmi oldu. Anayasa taraftar hareketin nderi durumundaki ttihad ve Terakki Cemiyeti hareketi Abdlhamidi sznden
dnerse mcadeleyi yeniden balatmakla tehdit etti. Eski rejim km olduu iin bir yasa ve dzen eksiklii vard. Cemiyet bu durumda kontrol ele geirmeyi denedi; zaten o dnemde hkmeti destekleyecek prestij ve otoriteye sahip tek kurumdu.

Ancak, ttihad ve Terakki Cemiyeti, her zaman iin, kkleri Makedonyada olan bir gizli rgt olmutu, rgtte sorumluluk kapsamnda ast-st ilikisi iinde ilerleyen bir hiyerari mevcut deildi. Cemiyet ierisinde kabul edilmi bir liderlik yoktu ve bu yzden ttihad ve
Terakki Cemiyeti kararlar genel kurulun setii merkez komitesinin
ald bir liderler partisi olarak adlandrlyordu. yi tanmlanm bir
ideolojisi yoktu; amac imparatorluu kurtarmak ve imparatorluun
ok dinli, okuluslu toplumunun 20. yzylda birlik iinde yaayabilmesi amacyla, reform yapmakt. Osmanl toplumu arlkl olarak
Mslman olduundan, ttihad liberaller anayasay slmn devletin resm dini olduunu belirten 11. maddesini kaldrarak laikletiremiyorlard. ttihadlar arasndaki slamclar, anayasann eriatla
uyumlu olduunu nk eriatn meveret'i onayladn belirtiyorlard. Bylelikle, ttihadlar eriatn anayasal dzende baskn olduu
kurgusunu ne sryorken, muhafazakrlar bunun byle olmad
iddiasndayd. O an iin, ttihadlar, toplum snflar arasnda bir devrim yerine, ynetici sekinler snf iinde bir darbe gerekletirmekte
baarl olmulard. Ancak bir yl ierisinde toplumu sarsan reformlar
uygulamaya baladlar. Meclisi belirlemek zere seimlere gidilmesini ortaya atarak ve -Mslim veya gayri-Mslim, Trk veya deil- erafa temsil hakk vererek parlamento ile kabinenin toplumsal yapsn
deitirdiler. Bu eraf da, buna karlk olarak, yasamann tabiatn
deitirdi.
Cokulu kutlama dnemi austosta sona erdi. Bunu, anayasann
kendi durumlarn dzelteceini dnen iilerin balatt grevler
dizisi izledi. Ancak bunlar yanlyordu, nk merutiyetiler ekonomik dzenin disiplinli ve sz dinleyen iilere sahip bir sosyal bar
gerektirdii fikrindeydiler. Merutiyet rejimi glenen bir Osmanl
mparatorluunun doal olarak kendi emperyalist emellerini baltalamaya alacan dnen d gleri de telaa drd. ngilizler
Msr ve Hindistanda baarl meruti ynetimlerin etkisini bildiklerinden merutiyetilere kar mesafeli, yer yer tehditkr bir tavr takndlar. Dier gler daha gl tepki verdiler. Bulgaristan bamszln ilan etti, Avusturya Bosna-Herseki ilhak etti, Girit Adas da

Yunanistanla birleme kararn aklad. Bu olaylar yeni rejimin saygnln zedeleyen darbeler oldu.

stanbulda Bbli brokrasisine hkim olan liberal Ahrar Frkas

yandalar ttihad ve Terakki Cemiyetine artk siyasi iktidar Saraydan alndna gre siyaset sahnesinden ekilme basks yapyordu. Ancak ttihadlar, kazanacaklarn tahmin ettikleri aralk seimleri sonrasnda daha da fazla etkili olacaklarn dndklerinden
ekilmeyi reddettiler. Mslman toplumun alt-orta snfndan gelen
ttihatlar kabineyi ellerine alarak lkeyi dorudan ynetemeyeceklerini kavradlar. Dolaysyla, hkmeti parlamentoya hkmederek
kontrol edeceklerine gvendiler.
1908 seimlerinin sonular Ahrar Frkas yandalarn hayal krklna uratt ve ttihadlarn tahminlerini dorulad. ttihadlar
ezici bir ounluk kazanm gibi duruyorlard ama Sadrazam Kmil
Paa ttihad ve Terakki Cemiyetinin Meclis topland zaman ounlua sahip olamayacan dnyordu. O an iin padiah anayasal bir
hkmdar gibi davranrken kabine de modern, merkeziyeti bir yap
oluturmak amacyla anayasal olmayan yasalar ele almaya giriti.
Ama, byk gler tarafndan kabul grecek ve onlar kapitlasyonlar kaldrmaya gtrerek denizar haklarndan vazgemeye yneltecek bir sistem yaratmakt. Saray kontrol altna alnmt, ama
Bbli, yani Ahrar Frkas tarafndan ynlendirilen brokrasi, ttihadlar marjinalize ederek siyasi iktidar tekelletirmeyi umuyorlard. Kmil Paa, bunu iktidar yaplanmasnda nemli bir unsur olan
Osmanl ordusunun kontroln kazanarak yapabileceine inanyordu. Bunun sonucu olarak, Meclisin desteine sahip olduu inancyla,
ubat 1909da harbiye ve bahriye nazrlarn grevden alp yerlerine
kendi adamlarn getirdi. Ancak, kendi kabinesinin yeleri, Kmil Paann kabinede alma arkadalarna danmadan deiiklik yapmas sebebiyle, istifa ettiler. Meclis, 13 ubatta hareketlerinin anayasa
d olduu iddiasyla Kmil Paay sorgulamak iin topland. Kmil
Paa istifa tehdidinde bulundu; onun yerine Meclis gvensizlik oyu
verdi ve Kmil Paa da kabinesi de dt. Sabk rejime hizmet etmi

ama ttihad reform programna scak bakan Hseyin Hilmi Paa

sadrazam oldu.

Kmil Paann d Ahrar yandalar ve tm ttihad kart

unsurlar iin byk bir hayal krklna yol at. Bunlarn arasnda
zellikle Rum Patriklii olmak zere Gayri-Mslim sekinler, sultan,
mrteciler ve ngiltere Elilii de vard. Muhalefet ttihad ve Terakki
Cemiyeti kart sert bir basn kampanyas balatt ve eliliin desteinden g buldu. Gericiler nisanda reformlara muhalefete balayarak slma dayal bir birlik ars yaptlar. Gazeteleri Volkan araclyla Meclisteki din adamlarna, ordudaki erlere, kentli alt snflara
seslendiler.
KARI DEVRM
ttihad kart propagandann bir sonucu olarak, stanbul garnizonunda, aralarnda askerlik hizmetine alnan medrese rencilerinin
de bulunduu askerler 13 Nisan 1909da (31 Mart 1327) bakaldrdlar. Bunlar, eriatn yeniden uygulanmasn, kabinenin azledilmesini
ve yeni rejimin zgrletirdii Mslman kadnlarn toplumsal hayattan tecridini istemekteydi. ttihad mebuslar hayatlarndan endie
ederek saklanrken Hseyin Hilmi Paa da istifa etti. Abdlhamid duruma el koydu. Asilerin tm isteklerini kabul etti ve ertesi gn hamilik ettii Tevfik Paay yeni sadrazam olarak atad.
Kardevrim baarl olmu, ttihad ve Terakki Cemiyeti hezimete
uram gibiydi. Bu, ttihad ve Terakki Cemiyetinin kk salmam
olduu stanbuldaki durumdu. Ancak Makedonyada durum farklyd.
3. Ordu ve onun ttihad taraftarlar, isyan lanetleyerek, Saray merutiyet yeniden kurulmazsa mukabeleyle tehdit eden bir telgraf bombardmanna tuttular. syan krklediini iddia ettikleri baz nde
gelen Ahrarclarn tutuklanmasn istediler. Bu arada, merutiyete
bal subaylar Hareket Ordusu ad altnda bir kuvvet oluturarak,
bakentte dzeni salamak ve asileri cezalandrmak zere Selanikten
yola ktlar.

31 Marttaki ayaklanmadan sonra Rumeliden Hareket Ordusu'nun gelmesi

zerine, Meclis-i Mebusan ve Meclis-i Ayan yeleri Meclis-i Milli ad altnda
Yeilky'de Yat Kullipte ortak bir toplant dzenledi. Toplantya Sait Paa
(Kk) ile Ahmed Rza bakanlk etti. Ama bu toplantdan beklentilere ramen II. Abdlhamidin tahtan indirilmesi karar alnmad. Padiahn hal'i ise
daha sonra 27 Nisanda gerekleecekti. Eski bir kartpostalda Yeilky Yat
Kulp'te Sait Paa ve meclis yeleri (Sacit Kutlu Koleksiyonu).

Hareket Ordusuna siyasetin dnda kalan ve sert disipliniyle

tannan bir asker olan Mahmud evket Paa komuta ediyordu. Kendine gelen ve anayasann yrrlkte olduunu, her eyin bir kez dzen
yerine oturdu mu, iyiye gideceini syleyen heyet tarafndan yaplan
hareketten vazgeme teklifini reddetti. Bakente girdi ve 24 Nisanda
ksa bir atma sonras ehri ele geirdi. Bu arada, Meclis-i Ayan ve
Meclis-i Mebusan Meclis-i Umumi-i Milli ad altnda ehrin dnda
Marmara kysnda bir Rum ky olan Ayastefanosta (Yeilkyde) 22
Nisan 1909da topland. Bunlar, merutiyeti teminat altna alarak Sultan II. Abdlhamidi tahttan indirme karar aldlar ve bu Meclis karar
da eyhlislmn bir fetvasyla onayland.

stanbulda baarszlk ihtimaline kar kardevrimciler Adana

vilyetindeki Ermenileri katlederek yabanclar mdahaleye kkrtmay planlamlard. Edirne mebusu ve katliam aratrmaya gnderilen heyetin bir yesi olan Hagop Babikyan Adana katliamnn, kardevrimciler yeni dzene ve anayasaya ballklar dolaysyla Ermenilerden nefret ettikleri iin gerekletirildiini bildirdi. Dolaysyla, meruti dzeni yok etmek istiyorlarsa Ermenileri de yok etmeleri
gerekiyordu. Ancak, katliam zerine, Fransz sava gemileri Mersine
doru yollandysa da, yabanc mdahalesi olmad. Alman ve talyan
ittifakndan sonra Avrupada g dengesi nemli lde deimiti;
artk dier byk glerin onay olmadan tek bana sava gemisi
diplomasisine girimek Avrupada bar tehdit edebilirdi. Yeni rejim
kendi adna gayri-Mslimlerle iyi ilikiler kurmaya kararlyd. Dolaysyla, 5 Maysta kabine Adana katliamlar kurbanlar iin 30.000 liralk bir harcamay onaylad; 12 Maysta Meclis Adana olaylar iin taziyetlerini bildiren ve tm Anadolu vilyetlerinde nfusun tm
unsurlar arasnda uyum ve kardelii emreden bir bildiriyi kabul
etti. Miralay (Albay) Ahmet Cemal Bey (1872-1922) Adanaya vali
olarak atand. Cemal, nde gelen bir ttihad subayd; Enver (18811922) ve Taltla (1874-1921) birlikte, ileriki yllarda lkenin i ve
d politikasn ynlendiren lden biri oldu. Dzeni salamak
amacyla kardevrimcilere kar sert nlemler ald; Osmanl tarihinde ilk defa baz sekin Mslman yan katliamdaki rolleri sebebiyle
asldlar.
Anayasal dzenin yeniden kurulmas, ttihadlar iin hem iyi
hem de kt oldu. Her ne kadar ttihad ve Terakki Cemiyetinin liberal ve muhafazakr muhalifleri rgtl bir grup olarak ezilmi olsa da
bunlarn temsil ettikleri ruh canl kald. Ayrca, kardevrim Mahmud
evket Paann komutasnda yenilgiye uratldndan, Mahmud
evket Paa hkmetteki egemen g olarak kald. ttihadlar, zellikle paa ordunun tm siyasi etkilerden uzak kalmasn emrettikten
sonra, Mahmud evket Paann hkmetteki aznlk orta olarak
kaldlar. Mahmud evket Paa, 1., 2. ve 3. ordular genel mfettii ola-

rak atand ve bu onu harbiye nazrndan ve kabineden bamsz klarak yeni rejimin diktatr yapt.
V. MEHMEDN TAHTA IKII
V. Mehmed olarak bilinen Mehmed Reat (1844-1918) 1909da Abdlhamidin yerine geti. Abdlmecitin (1839-1861 aras tahtta) oluydu ve ideal merut hkmdar olarak grlyordu. Tahta ktnda altm be yandayd; siyasi tecrbe ve kiisel hrstan yoksundu.
Dolaysyla, ttihad ve Terakki Cemiyeti evresine adamlarn yerletirerek Sarayda etkisini korurken, hkmetin her dediini yapmaya
hazrd. Hseyin Hilmi Paa yine sadrazam olarak atand, ancak kabinesinde bir tek ttihad yer almyordu. Toplum, alt-orta snf mensuplarn kabinede grmeye hazr deildi. ttihadlar bir yasay deitirerek mebuslarn -kendi mebuslarnn- eitli bakanlklara
mstear olarak atanmasn salamay denedi. Bylelikle kabinenin
ileyiini etkileyebileceklerini umuyorlard. Ancak Meclis anayasann
67. maddesini deitirmeyi reddetti ve ttihadlar uygulamaya ters
olarak yelerini dorudan kabineye sokmaya zorlandlar. Maliyeci ve
Selanik mebusu Mehmed Cavit (1875-1926) Haziran 1909da maliye
nazr oldu ve ilerleyen yllarda nemli bir rol oynad. Austosta belki
de ttihad ve Terakki Cemiyetinin en nemli ve rgte hkim yesi
olan ve 1917de sadrazam olacak Mehmed Talt, eski rejimle yakndan ilikilendirilen Ferid Paann yerine dhiliye nazr olarak atand.
ttihadlar artk kabinede rahattlar ama Meclisteki konumlar
zayft. Cemiyet kendi platformundan seilmi ama kendi istekleriyle
eliir ekilde oy kullanan mebuslar zerinde disiplin salayamyordu. Bu arada, ttihad ve Terakki Cemiyetinin bir siyasi parti olmadn, dolaysyla parti disiplinine sahip bulunmadn belirtmekte
fayda var. ttihad ve Terakki Cemiyeti, birbiriyle rekabet eden ve genelde de atan karlara sahip bir hareketti. 1909 Martnda ttihad
ve Terakki Cemiyeti bir meclis grubunun veya bir partinin kurulmasn kabul ederek disiplin salamay umdu. Ancak fikir ie yaramad

ve partiye bal mebuslar 67. maddenin deitirilmesine kar oy

verdiler. ubat 1910da bir hizip ttihad ve Terakki Cemiyetinden
ayrlarak Ahali Frkasn kurdu ve yekvcut cemiyet efsanesini ortadan kaldrd.

Mahmud evketin gzetimi altnda siyasi faaliyetler tarafszlat.

Ahrarclar gzden dt ve bir sre iin glgede kald. ttihadlar,
her ne kadar Mahmud evket reform ve modernleme programlarn
benimsemi olsa da, paann kdemsiz ortaklar olarak almaya zorlandlar. Bu arada, Ahrarclar yaralarn sararak, kendilerini yeniden
dzenlediler ve Kasm 1911de, imparatorluktaki tm ttihad ve Terakki Cemiyeti kart gruplarn bir ittifak olan Hrriyet ve tilaf Frkasn kurdular.

Baarszla urayan kardevrim sonrasnda, reformcular mecliste muhalefetsiz kalmlard ve bu sayede nemli yasalar kolaylkla
geirebiliyorlard. Bunlarn amac vard: birincisi, 1908 Temmuzundan beri ortaya kan gelimeleri anayasaya aktarmak; kincisi, imparatorluu ve imparatorluun idari mekanizmasn modernletirip btnletirmek; ncs, byk glerin holanaca yasalar
kararak yabanclarn imparatorluk hukukundan muaf tutulmasna
yol aan durumu ortadan kaldrp, bu devletlerin kendilerine tannm olan kapitlasyonlardan vazgemelerini salamak. 1909 anayasa
deiiklikleri yetkiyi padiahtan alarak bunu yasama organna ve hkmete devretti. Yalnz, imparatorluu modernletirme amal reformlar Trk olmayan gayri-Mslim nfus arasnda nemli lde
rahatszlk yaratt gibi Arnavutlukta da byk isyanlara yol at.
Yine ynetimin kapitlasyonlarn kaldrlmasna ynelik abalar da
baarszlkla sonuland. Byk gler direnerek herhangi bir tavizden kandklar gibi, ayrca Bbliden yeni tavizler istediler. Bunun
sonucunda, imparatorluk, stanbul ynetimi Eyll 1914te Avrupadaki savatan yararlanarak kapitlasyonlar kaldrana kadar, bir
yar smrge halinde kald. Bu srete, kapitlasyonlar reformlar
engellemekte, Osmanl egemenliini ve bizzat modern, bamsz bir
devlet kavramn zedelemekteydi. Tm zorluklara karn, reformlar,

zellikle de Cavit Beyin idaresinde mal rejim reformlar, nemli deiimler yaratt. 1909da 148 milyon lira olan gelirler 1910da 184
milyona ykseldi. Bugnk IMFnin bir ncl olan Dyun- Umumiye
daresi bile rejimin dar baarlarn vgyle karlad. Anadoluda,
hatta yasalarn pek gemedii Douda bile, artlar nemli lde ilerlemiti. ngiltere elilik maslahatgzar, Van vilyetinde anayasa sonrasnda artlarn iyiletiini, kyllerin artk Krt airetlerinin saldrlarndan bile korkmadklarn, siyasi sebeplerle tutuklanmadklarn
ve hkmet yetkilileri ile jandarmaya barnak temin etmek zorunda
kalmadklarn belirtmekteydi.
Reformlara ve gelien artlara ramen, bir lde Mahmud evket Paann kaprisli tavrlar, bir lde de ttihad ve Terakki Cemiyeti iindeki gr farkllklarndan doan hizipler yznden epeyce
fazla bir siyasi gerginlik vard. 1910-1911de anlamazlk ylesine
artt ki, 10 ubat 1911de Talt Bey dhiliye nazrl grevinden istifa etmek zorunda kald ve yerini daha lml olan Halil Beye (Mentee) brakt. Bu tr dnler siyasi istikrar dourmad gibi, ttihad ve
Terakki, meclisin kontroln de kaybetti. Siyasi durum, talyann
Osmanl mparatorluuna sava ilan etmesi ve 29 Eyll 1911de Libyada Trablusgarpa saldrmasyla daha da arlat. Daha nce Roma
bykelisi olan ve Hilmi Paadan sonra sadrazamla atanan brahim Hakk Paa, istifa etmek zorunda kald, yerine seksen yana yaklaan Mehmed Sait Paa sadrazam oldu. Mahmud evket Paa ile ttihad ve Terakki Cemiyeti, sava sebebiyle, zellikle de talyanlar baz
Ege adalarn igal ederek anakkale Boazn ablukaya aldktan sonra, byk prestij kaybna uradlar. Bunun zerine ttihadlar, hazr
hl imparatorlukta kendi isteklerini yaptrabilme gleri varken,
Meclisin dalmasn ve 1912 ilkbaharnda erken seimlere gidilmesini kararlatrdlar. 1912 seimleri, ttihadlar g kullanma ve hile
yoluna gittiklerinden sopal seimler diye bilinir. ttihadlar bu seimlerde, Makedonyadaki destekilerini yitirme pahasna da olsa,
byk bir baar elde ettiler. Yine de ttihadlar iktidarn tadn uzun
sre karamadlar. 1912nin temmuz aynda, kendilerine Halskr
Zabitan Grubu adn veren ve 1908 darbesini yapan ekibi hatrlatan

bir asker grup, hkmete bir ltimatom vererek Mehmed Sait Paay
istifaya zorlad.
BALKAN SAVALARI VE OSMANLI YENLGS
Halskr Zabitn Grubunun iktidara getirdii liberal ynetim (21
Temmuzdan 29 Ekim 1912ye kadar Ahmet Muhtar Paa kabinesi, 28
Ekim 1912den 23 Ocak 1913e kadar da Kmil Paa kabinesi), ttihad
ve Terakki Cemiyetine kar olduu gibi ttihad ve Terakkiyi yok etmeye de kararlyd. Liberallerin daha fazla zamanlar olsayd ve byk glerden, zellikle de ngiltereden Balkan Sava sonrasnda
yeterli destek grselerdi, ttihad ve Terakki Cemiyetini yok ederek,
yenilgiden sonra ayakta da kalabileceklerdi. Srbistan, Karada, Bulgaristan, Yunanistandan oluan Balkan ittifak, Osmanldaki siyasi
anlamazlklardan ve talyayla sregiden savatan faydalanarak
1912 Ekiminde Osmanllara saldrdlar. Birka hafta iinde Osmanl
ordusu bozguna uratlm ve Balkanlar kaybedilmiti. 9 Ekimde atmalarn balamasndan nce, ngiltere Dileri Bakan Sir Edward
Grey, Avam Kamarasnda atmalar nasl sonulanrsa sonulansn,
byk gler statkoda herhangi bir deiiklie izin vermeyecektir
aklamasnda bulunmutu. Ancak, bu tr aklamalar, Osmanl bozgunu sonrasnda abucak unutuldu. Bulgar ordusu kasm ortalarnda
stanbulun hemen dndaki atalcada durduruldu ve 3 Aralk
1912de bir atekes antlamas imzaland. 1913n ocak aynda Londrada grmelere balansa da, Bbli Edirne kentini vermeye ve Ege
adalarndan vazgemeye yanamadndan grmeler sonusuz kald. Edirne, Bizansn fethinden nce imparatorluun bakentiydi, bu
nedenle, Osmanl iin moral bir gce ve stanbulun savunmas asndan da hayati neme sahipti.
Kmil Paa ordudaki muhalefet tarafndan sktrlm olduundan, Edirnenin ve Ege adalarnn verilmesinde herhangi bir sorumluluk almak istemiyordu. Daha savata arpmam olan subaylar, za

Osmanl ordusu balangta umutla girdii Balkan Harbinde bozguna uramaya balaynca, yzlerce yl sregelen Rumeli ve Balkanlardaki egemenlii sarslmaya ve kmeye balad. Bu kn sonunda doup, yaadklar topraklar terketmek zorunda kalan insanlarn yaadklar bugn bile kuaktan kuaa
aktarlan ve toplumsal hayata yansyan etkiler yaratt. Sava srasnda g
eden halk gsteren eski bir kartpostal (Sacit Kutlu Koleksiyonu).

ferin arpmalarn sonunda elde edileceini dnerek yeniden savamak istiyorlard. Basn da teslimiyete karyd, ttihad ve Terakki
ise toplumsal direnii desteklemekteydi. 13 Ocakta, byk gler
yeniden stanbulu Edirneyi verme ve adalar sorununu da kendilerine brakma konusunda zorladlar. Gler, yeniden atma karsa
imparatorluun daha da byk tehlikelerle karlaabileceini, barn imzalanmasndan sonra da Osmanllarn byk gler in madd
ve manevi desteine ihtiya duyacan stanbula bildirdiler. Bu tr
bir destek sadece Bbli Avrupann szn dinlerse mmkn olacakt. Ancak, Avusturya ve Rusya Osmanl direniini, ttihadlarn
Edirnenin bakentin savunmasnda hayati nemi olduu ve teslim
edilemeyecei fikrine dayanarak desteklemekteydi. Kabine bir karara
varamadan ttihadlar, Kmil Paay Bbli Baskn diye bilinen bir

eylem sonucunda, silah zoruyla istifaya zorlayarak 23 Ocak 1913te

iktidar ele geirdiler. Talt, bu eylemle ya milletin onurunun kurtarlaca veya o yolda perian olunacan, savan devamn istemediklerini ama Edirneyi elde tutmaya kararl olduklarn sylyordu.
Edirnenin elden karlmas kesinlikle sz konusu olamazd. Mahmud
evket Paa yeni, lml bir kabine kurdu. Talt, Cavit ve Enver Beyler
gibi nde gelen ttihadlarn kabinede yer almamas dikkat ekiciydi.
Mahmud evket Paa ise en baskn siyasi kii olarak kald.
Yeni kabinenin durumu kritikti. Hazinenin bo olmasnn yan
sra Balkan devletleri de grmelerden ekilme ve arpmaya balama tehdidinde bulunuyorlard. Siyasal belirsizlik gznne alndnda ttihadlar, Ali Kemal ve Rza Nur gibi nemli muhalefet liderlerini satn alp bunlar arpalk mahiyetinde Avrupaya gndererek
muhalefete kar uzlamac bir siyaset izlemeye baladlar. 3 ubatta
atekes sona erince atmalar yeniden balad. Bbli, byk glerin mdahalesini istediyse de Avrupann ie karmasndan nce
Edirnenin verilmesi gerektii yantn ald. ubat sonunda Edirne
dmek zereydi ve hkmet Prens Sabahattini sadrazam yapma
amal bir liberal darbeyi engellemek zere nlemler ald. Ancak,
darbe ttihad ve Terakki Cemiyetini de radikalletirmiti. O dnemin
insanlar, ttihadlarn nasl 1870 Fransz Komnn taklide baladn ve Edirnenin nasl Osmanllarda Alsace-Lorrainein karl
olduunu fark ettiler. Edirne, alt aylk bir kuatma sonrasnda, 26
Martta dt ve bu durum ttihadlar, Osmanlnn ikinci bakentini
arpmadan verme aybnn yknden kurtard. Yine de ttihad ve
Terakki Cemiyeti bir miktar prestij yitirdi. Grmelere yeniden baland ve Bbliye bu kez Kmil Paa kabinesine nerilenlerden ok
daha kt artlar nerildi.
23 Ocak 1913 darbesinden sonra Kmil Paa, Lord Kitchenerla
stanbuldaki durumu tartmak zere Kahireye gitmiti. Kitchenera
Kmil Paann hlihazrdaki Trk hkmetinin uzun sre dayanacan sanmad ve de kendine ok yakn gelecekte bir dier devrim
olasl ynnde bir duyum geldii sylenilmiti. Kmil Paa daha

sonra eer tilaf Devletlerinin, zellikle de ngilterenin destei olursa stanbulda iktidara gelme arzusunu belirtmiti. Greyin Trkiyedeki ynetim asndan uygun bir yabanc kontrolnn kurulup
kurulamamas sorununu deerlendirmesini istedi. Bu tr bir yaklam Trkiyeyi yok olmaktan korumann tek yoluydu, Kmil Paa da
bu grevi stlenmeye gnlden razyd. Tabi ngiltere ve tilaf Devletlerinin bu yabanc kontroln empoze etmesi gerekiyordu, nk
bunu kendi bana ortaya atmay baaramazd. Ancak, eer onlar byle bir siyaset gderse, memnuniyetle yardmc olurdu.

ttihadlar bir komplodan phelendiler ve Kmil Paa stanbula

dnd 28 Maystan itibaren fiil ev hapsinde tutuldu. stanbul muhafz Ahmed Cemal Bey anlarnda Paann stanbula dn isyann kmak zere olduunun en kesin deliliydi diye yazar ve Mahmud
evket Paay, [Kmil Paa] stanbula cesedinizin zerinden sadrazam yaplmak zere getirildi. Paann gelii ayaklanmann hemen
olacann gizli bir iaretidir diye ikaz ettiini belirtir. Gerekten de
11 Haziranda, Edirnenin kaybnn ttihadlarn prestijini zedelediine kanaat getiren liberaller, Mehmet evket Paay ldrdler ama
iktidar ellerine geiremediler. Komplo ortaya karld, ksa srede
muhalefet safd braklarak Osmanl tarihinde yeni bir sayfa ald.

30 Mays Londra Antlamasna kadar, Enez-Midye hattnn batsndaki tm topraklar gibi Edirne de Bulgarlara brakld. 23 Ocak
darbesinin kahraman Enver Bey prestij kaybettii gibi ttihad ve Terakki Cemiyetindeki konumundan da oldu ve Ali Fethi Bey [Okyar]
(1880-1943) genel sekreter seildi. Mahmud evket Paa suikastndan sonra ttihadlar nihayet iktidara hkimdi. Msrl bir prens olan
ve ayn zamanda hariciye nazrln da elinde tutan Sait Halim Paa
(1863-1921) tarafndan kurulan kabine, hl lmlyd. Kabinenin
amac, bir Arap sadrazamn yan sra bir Lbnanl Hristiyan olan Sleyman el-Bustani ile Danak milliyeti hareketi mensubu Oskan
Efendinin de katlmyla Arap vilyetlerinin ve Ermeni toplumunun
gnllerini almakt. Kabinede Rum bakan olmamas, Balkan Savann Yunan milliyetiliini glendirdiinin ve artk Rum toplumu-

nun gvenilir ve Osmanl camiasnn paras olarak grlmediinin

bir iaretiydi. Kabine ayrca Talt Bey (dhiliye), Halil Bey (Mentee)
(ray Devlet bakan), brahim (adliye) ve kr Bey (maarif) beyler gibi nde gelen ttihadlar da kapsyordu. Hkmet muhalefete
kar sert nlemler ald ve 300den fazla muhalif tedbir olarak Karadeniz limanlarna srgne gnderildi. Sultann bir akrabas olan Damat Salih Paa gibi birtakm komplocular aslarak idam edildiler.

Balkanlardaki mttefikler arasndaki ayrlklar sonunda savaa

yol at. 28 Haziran 1913te Bulgaristan Srp ve Yunanllara saldrd,
11 Temmuzda Romanya Bulgaristana sava at; ertesi gn Osmanllar durumdan yararlanarak Balkan devletlerinden bamsz olarak
savaa katldlar. Trakyay savunmasz bulan Osmanllar, ksa sre
nce kaybetmi olduklar topraklar geri almaya baladlar. Bir irade-i
ahane eskiden imparatorluk topraklar olan yerlerin ele geirilmesini buyururken, basn da zafer sarhou Yunanllar almadan Edirnenin
zapt edilmesini istiyordu. Ancak kabine, Londra Antlamasnn ihlli
durumunda byk glerin mdahale ihtimali endiesi yznden
blnmt. ttihadlar, 23 Ocak darbesinin sebebinin Edirne olduunu belirterek eylem istiyor ve kenti almadka ttihad ve Terakki
Cemiyetinin ynetimde bulunmasna dair manevi hakkn elden gideceini sylyorlard. 22 Temmuzda, devrimin beinci yldnmnden bir gn nce, Enver Bey ordunun banda Edirneye girdi ve ttihadlar, szlerinde durarak kaybettikleri prestijin bir ksmn geri
kazandlar. Yabanclarn bask ve vaatlerine karn Bbli Edirneyi
geri vermemekte srar etti. Seim blgesi Edirne olan Talt Bey, basna Osmanl vatanseverlii artacak gmrk vergileri karl satlk
deildir... Edirne ancak bizim kenti savunmak iin son askerine kadar
kendini feda etmeye hazr olan sadk ve cesur ordumuzun kan pahasna satn alnabilir aklamasn yapt. Byk gler -ngiltere, Fransa,
Rusya, Almanya, Avusturya-Macaristan ve talya stanbula kar ortak bir cephe ortaya koyamadlar. talya Trk taraftar bir tutum sergiledi; te yandan Alman bykelisi Berlinden talimat almadn
belirtti. Sofya tek bana kalmt ve stanbulla dorudan mzakerelere girmesi gerekti. Sonunda, 29 Eyllde Osmanllar ile Bulgarlar

arasnda bir antlama imzalanarak -Edirne ve Dimetokay da kapsayarak- Dou Trakya Osmanllara brakld. Antlama, ayrca gelecekte
ok ar sonular olacak olan nfus mbadelesi hakknda maddeler
de iermekteydi.
YENLGNN YANSIMALARI
Balkan Savann ar yenilgileri, ttihadlar arasnda bir kendinden
phe ve kendini dinleme dnemi balatt. Balkan ittifakna hemen
teslim olmaya raz olmasalar da byk glerin emri vakilerine kar
daha uysaldlar. Osmanl kurumlarn adalatrmak iin de yabanc
uzmanlnn gerekli olduuna karar verdiler. Dolaysyla da ekim
aynda, Bbli Almanyayla bir antlama imzalayarak Osmanl ordusunu modernize edecek asker heyetin grevlerini belirledi. ngiltere
heyetine bakanlk eden Amiral Limpusa gre, ngiltereyle imzalanan deniz kuvvetleri hakkndaki antlama donanmay yeniden yaratacak ve daha da nemlisi, imparatorlukta ar sanayii balatacakt.
Ahmet Cemal Bey, Sir Henry Wilsona Trkler asker eitmenlerini
[yani Almanlar] deitiremezler [ama], geri kalan tm konularda,
mliyede, ynetimde, donanmada, yalnz ngilterenin rehberliini arzu
ederler diyecekti. Ancak ngilizler, Osmanllar kanatlar altna alarak
Ruslar dlayacak durumda deildiler ve bunun Avrupa gler dengesindeki etkilerinden korkuyorlard.
1913n haziran aynda, Ruslar byk glerin bykelilerine
Osmanl Ermenilerinin maduriyetlerinin karlanmasn, tpk Lbnan rneinde olduu gibi Dou Anadoludaki Ermeni vilyetleri diye
bilinen vilyetlerin bir Hristiyan vali ynetimine verilmesini nerdi.
Temmuzda Bbli, Osmanl nfusunun isteklerini dinlemek amacyla
Yzba Deedes ile Mslmandan oluan bir heyet gnderdi. Bu
arada, drstl ve adaletiyle tannan Albay Hawker Erzurum,
Trabzon ve Van jandarmasnn bana getirildi. Adliye Nezaretinde
danmanlk yapm ve imparatorluu gayet iyi tanyan Kont Ostroroga gre, Ermeni sorununun dorudan ve etkin yollarla zlmesi
gerektiinden haberdar olan Trkler, Ermeni reformunu ngiltere

kontrol altnda gerekletirmeye istekliydi. Srf diplomatik sebepler

bile plann gerekletirilmesini engelledi.

ubat 1914te Bbli byk glerin Dou Anadoluyu her biri

kk, tarafsz devletlerden seilmi bir genel mfettie sahip olacak
alt blgeye ayrma nerisini kabul etti. Genel mfettiler etkili ynetim iin gerekli reformlarla grevlendirilecekti. Ancak, yabanc denetimindeki bu reformlar gazeteci Ahmet Emin Yalmann izlenimlerine
gre, Dou Sorunu jargonunda kesip atmaya bir girizght. Trk
egemenlik haklarnn devam kurgusu, her hal ve artta, bir uyutucu
malzeme demekti. Nisan 1914te, Rus ajanlarnca kkrtlan Krt
airetleri Bitlis Ermenilerine saldrnca, Bbli blgeye asker gnderdi ve Ermeni topluluklarna kendilerini savunmalar amacyla silah datt. Bir Ermeni gazetesi, gericilere kar kenti savunmak zere
Osmanl ynetiminin silah datacak kadar kendilerine gvenmesini
vd. Aslnda, Bitlis Ermenilerinin silahlandrlmas, ttihad devletin
zayfln gsteriyordu; bu, devletin Dou Anadoludaki tebaasn
koruyamayacann, yani her modern devletin en temel grevini yerine getiremeyeceinin, samimi bir itirafyd. Ancak, isyankr Krtler
daha sonra ortaya kabilecek iddet olaylarnn nne geilmesi
amacyla cezalandrldlar. Mays aynda, on bir kii sulu bulunarak
idam edildi ve cesetleri herkesin grmesi amacyla kentte tehir edildi. Temmuzda reform programnn ilerleyebilmesi iin Meclis, iki genel mfetti ve bunlarn emrindeki kiiler iin 40.000 sterlinlik bir
harcamay onaylad.
Osmanllarn Balkan Sava sresince ve sonrasnda diplomasi
alannda dlanmasndan beri ttihadlar Avrupadaki iki bloktan
biriyle ittifak kurmalar gerektiine karar vermilerdi. Bu ya ngiltere,
Fransa ve Rusyadan oluan l tilaf olacakt veya Almanya, Avusturya ve talyadan kurulu olan l ttifak. ttihadlar l tilaf
tercih ederek srasyla ngiltere, Fransa ve Rusyaya yanatlar, ancak
bunlarn her biri tarafndan geri evrildiler. Almanya da Balkan Savandaki Osmanllarn baarszlklar sonrasnda stanbulla bir ittifaka girmekte ayn derecede kararszd; Osmanllar hem asker hem

diplomatik bir yk olmaya adayd. Ancak Haziran 1914te AvusturyaSrbistan savann kmasndan sonra, Berlin, bir Osmanl ibirliinden kazanaca eylerin kaybedeceklerinden daha fazla olduunu
hesapland. Berlin ancak savaa gireceinden kesinlikle emin olduu
zaman stanbula yneldi. 28 Temmuzda Berlin, Bbliye, sadece
Bbli ordusunu sadece sava durumunda Alman asker ynetimine
brakr ve Rusya savaa dman kuvvet olarak katld takdirde
Osmanllar Almanyann yannda yer almay kabul ederlerse, Rusyaya
kar Osmanl toprak btnln koruma garantisiyle kesin ittifak
antlamas artlar nerdi. Alman imparatoru, Osmanl mparatorluunu ve halifelii, ngiltereye kar cihad ilan etmenin temeli olarak
grd. Nitekim bykelisine ngilterenin suratndan Hristiyan barll maskesi apak yrtlmaldr... Trkiye ve Hindistandaki konsoloslarmz, ajanlarmz ve dierleri, tm Mslman lemini bu tiksindirici, yalanc ve vicdansz millete kar vahice ayaklanmak zere
tututurmaldr; nk biz lmcl yaralar da alsak en azndan ngiltere de Hindistan kaybedecektir diye yazyordu.
ALMANYAYLA TTFAK
Gizli ittifak 2 Austos 1914te imzaland. Bbli, asker heyete sava
ynetiminde etkin kontrol konusunda gvence vererek Osmanl ordusunu bu heyete balad. Alman tarihi Fritz Fischere gre, ittifak
bir yandan Cihada yol verecek pan-slmist hareketi serbest brakmak iindi. ... Trkiye bylece Almanyann sava stratejisinde ikili bir
rol stlendi: Rusyann Karadenizde ve Batl mttefikleriyle iletiimini sekteye uratan Boazlarn koruyucusu rol ile ayn zamanda
Rusyann gney kanadna kar sreen bir tehdit oluturup bu ekilde ngilterenin en kolay incinebilir iki noktasna, Hindistan ve Msra saldr iin bir srama tahtas oluturma rol.
ttihadlar, Almanyayla ittifak imparatorluu Avrupa emperyalizminin hrsndan korumak iin bir sigorta anlamas olarak grdler. O dnemdeki ou gzlemci gibi savan ksa sreceini ve Alman

hamileri tarafndan kollanacaklar bir mzakereli antlamayla biteceini dndler. ngilterenin Osmanllar iin ngiltere tersanelerinde
ina edilmi iki sava gemisine el koyma karar, lkenin genel hissiyatnda derin izler brakt ve Almanyann imparatorluktaki konumunu
glendirdi. ngiltere filosu, stanbul savaa katlmadan ok nce Boazlard ablukaya almaya balamt. Kabine buna 3 Austosta skynetim ve seferberlik ilan ederek karlk verdi. Talt Bey, seferberliin savunmaya ynelik bir nlem olduunu; ngiltere ile Fransa
Osmanl toprak btnlnn ve bamszlnn korunmas iin ayr
ayr garanti vermeleri, ayrca kapitlasyonlarn kaldrlmasn kabul
etmeleri durumunda Bblinin sava sonuna kadar tarafsz kalacan aklad. Londra ve Paris bunu yapmaya isteksizdi; tilaf Devletlerini bir arada tutan en nemli unsurlardan biri de Osmanl topraklarnn blnp paylatrlmas szyd.

Seferberliin ekonomik sonular, zellikle de tarmda, ok ciddi

oldu. On sekiz ile krk ya aras erkekler tam da hasat zaman askere
arldlar ve kadnlar onlarn ilerini stlenmek zorunda kald. lkenin zaten kt durumda olan mliyesi de olumsuz bir ekilde etkilendi ve hkmeti Berlinin avucuna daha da fazla itti. 10 Austosta iki
Alman sava gemisinin, Goeben ve Breslaunun Marmara Denizine
snmalar, zellikle de nceden ngilizler tarafndan kontrol edilen
Osmanl donanmasna kar, Almanlarn elini daha da glendirdi.
Osmanl kabinesi gemilerin silahszlandrlmasn nerdi. Ancak stanbuldaki Alman bykelisi Baron von Wangenheim byle bir nlemi almay reddetti ve Osmanllar gemileri geri evirirlerse Ruslara
katlarak imparatorluu paralama tehdidinde bulundu. Kabine bu
tehdit zerine baka bir nlemi, Almanlarn gemileri Osmanllara
satt kurgusunu tercih etti. ttihadlar ekingen mizal insanlar
deillerdi ve bu olay byk glere kar ellerini glendirmekte kullandlar. Eyllde kapitlasyonlar tek tarafl olarak ve diplomatik protestolara karn lavettiler. Ayn zamanda, Bulgaristan ve Romanya
l ttifak tarafndan ikna edilmedike savaa girmeyeceklerini ifade
ederek tarafszlklarn vurguladlar. Eyll 1914teki Marne Muharebesinin Fransann baarsyla sonulanmas, ttihadlar arasndaki

Almanya gtt siyaset gerei

Osmanl Devleti zerindeki emellerini gerekletirmeye doru admlar atarken, zellikle orduya hkim
olmay planlad. Mahmud evket
Paa, Mahmud Muhtar Paa Enver
Bey gibi subaylar da saflarna ekti. Resimde Osmanl ordusunda
hizmet veren Baron von der Goltz
(Gol Paa) (Sacit Kutlu Koleksiyonu).

ler!

tarafszlk yanllarn glendirdi.

Fransadaki baarszlktan sonra
Alman Genelkurmay, sava planlarnda nemli deiikliklere gitmek ve Rusyaya kar bir yerinde
tutma operasyonu yapmak zorunda kald. Bu, Osmanllarn Kafkaslarda Rusyaya kar bir cephe
amasn gerektiriyordu. Bu andan
itibaren, Bbliye kar bask
gnden gne artt; hkmet alt
haftalk seferberliin mal skntsn hissetmeye baladka Berlin
de Bablinin para ihtiyacndan
yararland. Almanya, Amiral Wilhelm Souchon ynetime getirilip
Amiral Limpus ynetimindeki ngiltere heyeti geri arlnca, Osmanl donanmasn da tmden
kontrol eder hale geldi. 1904ten
beri Osmanl Gmrk, sonra da
Maliye nezaretlerinde danmanlk
yapm olan Richard Crawford da
istifa edince, Alman uzmanlar Osmanl Devletini fiilen ele geirdi-

Amerikan elisi, Almanyann Trk donanmas zerinde byk

etkisi var; asker heyetleri fiilen Trk ordusunu ynetiyor. Ayrca von
der Goltz [Gol Paa) ile bykelileri de kabineye danmanlk yapyor diye yazyordu.

27 Eyll 1914te Cavit Bey, gnlnde Eminim ki Almanya biz

savaa girene kadar bize hi para vermeyecek diye anlatyordu. Berline lkenin darboazda olduu anlatld ve ekimde, Osmanllar sava-

a girerse devamnn da gelecei vaadiyle kredinin ilk blm geldi.

29 Ekimde, Enver Paann da desteiyle, Amiral Souchon Karadenizdeki Rus gemi ve limanlarna saldrd, bylece Osmanllar saldrgan taraf haline geldiler. Olayn zamanlamas Alman stratejisi tarafndan belirlenmiti. Almanlar, Polonyaya kar daha yeni bir saldr
balatmlard ve Rus glerinin Krm ve Odesa blgesinde bal
kalmasn istiyorlard. Karadeniz olayndan sonra, Ruslar Kafkaslarda
bir saldrya gemek zorunda kaldlar ve Avrupa cephelerindeki birliklerini buraya ynlendirdiler. Osmanllarn savaa girmesi Ortadouda, zellikle de Osmanllarn tarihi bir hak iddiasna sahip olduu
Msrdaki ngiliz gleri zerinde benzer bir etki yapt. Rusya, ngiltere ve Fransa Bbliye sava ilan ettiklerinde Osmanllarn bu glere kar cihat ilan etme olana dodu, tm Mslmanlarn sultanhalifenin dmanlarna kar savamasnn kutsal bir grev olduu
duyuruldu. Ama, smrgelerdeki Mslman halklar ayaklandrmak
ve yurt iindeki Mslman askerleri de motive etmekti.

Almanyann stratejik ihtiyalarnca ynlendirilerek Osmanllar

1914n aralk aynda byk bir saldrya geti. ngilizler buna anakkale Boaznn u tabyalarn bombalayarak karlk verdi; bu
stanbulda byk endieye yol at gibi, hkmetin Anadoluda
Konyaya veya Trakyada Edirneye tanmas tartmalarn balatt.
Sarkam taarruzu, k ortasnda byle bir saldrya hazr olmayan
Osmanl ordusu iin bir asker facia oldu. Bronsart von Scellendorffun kurmay bakan olduu ve Enver Paa tarafndan ynetilen
ordunun byk bir blm yok oldu ve Enver 1915in ocak aynda
stanbula yklm bir adam olarak dnd.
BRNC DNYA SAVAINDA OSMANLILARIN ROL
Osmanllarn sava iki temel aamaya blnebilir: Kasm 1914ten
Rusyada devrimin balad Mart 1917ye kadar olan kriz ve canlanma yllar olarak nitelendirilebilecek sre; Mart 1917den Ekim
1918e kadar sren umutlarn belirmesi ve yenilgi dnemi. lk aa-

mann byk ksmnda, imparatorluun durumu genelde istikrarszd. 1915te ngiltere ve Fransa tarafndan Rusya zerindeki basky
azaltmak ve Gney Rusyaya Karadeniz zerinden bir ikmal yolu amak amacyla balatlan anakkale seferi, imparatorluun yaamn
tehdit ediyordu. Ocak 1915e gelindiinde durum ttihadlara ayr
bir bar antlamas yapmay dndrecek kadar tehlikeli olmutu.
ngiltereye bu teklifle yanatlarsa da geri evrildiler. D tabyalara
ynelik ilk byk bombalama 19 ubat 1915te balad. tilaf glerinin anakkale Boazn geerek bakente varabilecei korkusu o kadar fazlayd ki, ttihadlar Anadolu ve Trakyaya ekilerek mcadeleye oralardan devam etme hazrlna giritiler. Mart ayna
gelindiinde durum ok umutsuzlamt ama Fransz sava gemisi
Bouvet 18 Mart gn boazn giriinde batrldnda ttihadlarn
morali ykseldi. Churchillin anakkale Boazn denizden bombardmana tutmas, esasnda Yunanistan ve Bulgaristan tilaf Devletleri
safnda savaa sokmaya ynelik siyasi bir harektt. Hatta Churchill
bombardmann bakentteki Rum ve Ermenilerin ayaklanmasna yol
aacan, ngiliz propaganda metinlerinde Osmanl Yahudilerinin
etkisi altndaki ateistler ve masonlar olarak tanmlanan ttihadlara
kar bir Mslman hareket balatacan ummaktayd. ngilizler, ttihad ve Terakki Cemiyetinin Prens Sabahattin nderliindeki liberal
muhaliflerinin frsat bulduklar anda hkmeti devirmek iin bir darbe yapacaklar fikrine gveniyorlard. Dolaysyla, ttihadlar iki cephede savamann yan sra ieride de bir darbe ihtimaliyle uramak
zorunda kalacakt. Dier cephelerden gelen haberler de ayn derecede
cesaret krcyd: Mays 1915te Dou Anadoluya ilerleyen Rus gleri Tutak, Malazgirt ve Van ele geirmi, byk bir k taarruzu iin
hazrlk yapmaktaydlar. ngilizler in Iraktaki ilerleyii, 3 Haziranda
Kutl-Amareyi almalaryla devam etti. te yandan Osmanllar Msrda herhangi bir varlk gsteremediler. Tm bunlar yetmezmi gibi,
o zamana kadar tarafsz kalm olan talyann da tilaf Devletlerine
katlaca dnlyordu.
Anadoludaki Rum ve Ermeni gruplarnn tehciri ve katliamlar
ite tam da bu srada balad, Osmanllar Rum ve Ermenilerin d-

manla ibirlii yaptna inanmlard. Osmanl Meclisi Mart 1915te

oturumlarna ara verdiinde, kabine 27 Mays 1915 tarihli bir kanun muvakkat yaynlayarak Ermenilerin, daha sonra da Rumlarn sava
blgelerinden dmana yardm edemeyecekleri blgelere yerletirilmesini istedi. 1918de imzalanan atekesin hemen ertesinde, Osmanl
Meclisindeki Rum temsilciler Bat Anadolu Rum toplumuna kar
uygulanan baka yerde iskn politikasndan General Liman von Sandersi ve Alman ordusunu sorumlu tuttular. Sadrazam srlme olayn kendine sorduunda von Sanders Bu srgnler durdurulsayd,
Trk ordusunun gvenliini garanti edemezdik diyerek sava srasnda asker ihtiyalarn siyasi etmenlerin nne getiini vurgulad.
Ayrca, Alman Genelkurmaynn kendinin Rumlarn Ayvalk blgesinden atlmasna ynelik uygulamasna tamamen katldn iddia
etti. Bu politika, katliamlara ve gayri-Mslimler iin byk aclara yol
at. Ancak, Klnische Zeitung'un 1915-1916 yllarnda Osmanl mparatorluu muhabiri olan Dr. Harry Strmer, Two War Years in Constantinople (stanbulda ki Sava Yl) adl an kitabnda (Londra,
1917, s, 59-61) Tehcir 1916 yaznda Ermeni Patrikliinin d
sonrasnda seyrelmeye balad ve Aralk 1916ya gelindiinde nceden askerlikten muafiyet vergisini vermi olanlarn toplanmasyla
birlikte neredeyse durdu diye yazd. Durum, 1917de Rusyada devrim olmasndan sonra yine ktleti.

Burada belirtmek gerekir ki, devlet tarafndan desteklenen ideoloji Panislamizm ve Osmanlclkt; genelde belirtildii gibi Trk milliyetilii deildi. ttihad evrelerde artan bir milliyeti bilinlenme
vard ve bu, bir Rusya Trk olan Yusuf Akurann evresinde toplanm Trk Yurdu grubunda kendini ifade ediyordu. Ancak bu grup
dncelerini ok ak ifade edebilse ve zellikle basnda sesi ok duyulsa da, hkmet politikasnda, zellikle de d politikada hkmet
ideolojisi zerinde etkisizdi. Bunun sebebi sadece ksmen pragmatikti
ve daha ok hem ynetici sekin snfn hem de seferberlikte olan genel halk kitlelerinin bilin dzeyiyle ilgiliydi. mparatorluktaki halkn
byk ksm Mslmand ve henz simgeleri olmayan milliyetilik
yerine din dayanma isteinden daha kolay etkileniyorlard. Halife -

Anadoluda Ermenilere ynelik tehcir ve katliam olaylar Dou cephesinde

Ruslara, Irakta ngilizlere kar alnan yenilgiden sonra balad. Gereke ise
Ruslarla ibirlii yaptklarna inanlan Ermenilerin sava blgelerinden uzaklatrlmasyd. 0 yllardaki amele taburlarnda ki Ermeniler.

lik ve saltanat kuaklardr birletirmi olan Osmanl Hanedannn

sahip olduu karizma da din arlar kolaylatryordu. Ayrca, slami dayanma arsnn sadece Arap taras ve Kuzey Afrikada deil,
ayn zamanda ttihadlar ve Almanlarn dmanlarna kar ayaklanmalar kmasn umduklar ran, Afganistan ve Hindistanda da
etkili olmas beklenmekteydi.

1915in ikinci yars boyunca asker durum umut verici deildi.

anakkale saldrsnn baar ihtimali ve bir ngiliz-Fransz igali tehdidi bakentin zerinde asl kald, bir Bulgar saldrs ihtimali ile de
derinleti. Hariciye Nazr Halil Bey [Mentee], anlarnda Bulgarlar
bize arptmz dnemde arkadan saldrsalard... Geliboludaki du-

rumumuz felket olurdu diye yazyordu. Eyll aynda durum o kadar

ktyd ki ttihadlar Bulgaristan l tilafa katlmaktan vazgeirmek iin Sofyann istedii topraklar vermeyi kabul ettiler. Bu,
Balkanlarda g dengesini deitiren bir olay, savata bir dnm noktas olarak grld. Sonrasndaki Srp-Bulgar sava, Srplarn yenilgisiyle sonuland ve Berlin ilk kez stanbula dorudan bir karayolu
balants kurabildi. Ayrca anakkale seferi de tilaf Devletleri asndan baarszla uruyor gibi grnyordu.
1916nn ocak aynda, tilaf Devletleri Gelibolu Yarmadasndan
ekilmeye baladlar. ekilme haberi gelir gelmez bakentte ttihad ve
Terakki Cemiyeti tarafndan enlikler dzenlendi. Ancak basnda Byk Zafer olarak anlan bu olayn kalc nemi, Osmanl/Mslman
moral deerlerine getirdii canllkt. Tek bir darbeyle Balkan Savalarnn travmas da beraberinde getirdii aalk kompleksiyle birlikte ortadan kalkmt. Osmanllar yz yldr bakentlerini tehdit etmekte olan ngiltere donanmasn (ve ordusunu) yenerek niha bir
zafer kazandklar kansndaydlar. Ayrca iinde bulunduklar ittifakta stlerine denden fazlasn yerine getirdiklerini, Almanlarn da
bunu grp dllendirmeleri gerektiini dnyorlard.

Ancak, ngilterenin Geliboludan ekilmesi krizi sona erdirmedi;

kriz yeni bir ekle brnd. Ocak 1916da Kafkaslardaki Rus ordusu
yeni bir saldrya geerek 16 ubatta Erzurumu ele geirdi ve Anadolu yolunu at. Nisan aynda Trabzon dt, temmuzda ise Erzincan.
Erzurumun dmesi ncesinde General Falkenhayn, mttefiklerinin,
zellikle de Trkiyenin endie verici durumuna dikkat ekti ve lkenin uzun sre ayakta kalamayacan, daha imdiden bar imzalama
istei gsterdiini belirtti. Ne tuhaftr ki, bu Anadolu kentlerinin
dmesiyle beraber ttihadlar iin bar ihtimali azald. 1916daki
Osmanl sava hareketleri iinde, Osmanl ordusunun ngiltere nc
kuvvetlerinden Iraktaki Kutl-Amare kentini almas ve General
Townshend ile ordusunun teslim olmas, tek parlak noktayd. Ancak,
bu zaferden sonra gelebilecek herhangi bir kutlama, yerini ksa sre
iinde umutsuzluk ve fkeye brakt, nk ttihadlar Haziran 1916

sonlarnda Hicazdaki Arap ayaklanmasnn haberini aldlar. Anadolu

ve Arap vilyetlerinde kaybedilen topraklar gz nne alndnda,
bunlar geri kazanlmadan bar imzalamak mmkn deildi. Eyll
1916da hem Almanlar hem Osmanllar, birinden birinin topraklar
dman igali altndayken bar antlamas imzalamamaya sz verdiler. ttihadlar artk Almanyaya her zamankinden de fazla bamlydlar. Bu durum, Osmanl birliklerini, Anadolu ksmen Rus igalindeyken, Avrupa sahnesine yollama kararnda grlebilirdi. Bbli, eer
zafer kazanlacaksa bunun Avrupa sava alanlarnda kazanlacann
farkndayd.
Genel kriz 1917de de derinleerek srd. Savan devamnn
yaratt yk, ancak tarafsz bir Washingtonn arabuluculuuyla yaplacak bir barla kaldrlabilirdi. Ne var ki, ngiltere ile Fransa, Rus ve
ngiliz ordular Anadolu ile Arabistanda ilerlemeyi srdrr ve her
geen gn daha az direnile karlarken Bakan Wilsonn bar nerilerini reddettiler. 1917ye gelindiinde Osmanllar en az 300.000
kayp vermiti ve ok dzensizdiler. Ancak Rus ilerlemesi de yavalamt. Bunda kt iletiim, sava yorgunluu ve devrimci honutsuzluk da rol oynad. Mart 1917de Rusyada devrim olmasa, Osmanllar Rus ilerlemesi karsnda kebilirlerdi. arn mutlakyeti
rejiminin k kendi de kme noktasndaki ttihad rejime hayata yeniden balama ans verdi.
Paala ykseltilmi olan Talt Bey, 3 ubat 1917de Sait Halim
Paann yerine sadrazam oldu. Ancak, tkenmi bir devletin i elikilerini dzeltme adna pek de bir ey yapamad. Rusyadaki devrim
erken bir bar umudunu yeertirken, hl zafere inanan Berlindeki
generalleri korkutuyordu. Enver Paa bunlara Osmanllarn savaa
devam edecekleri garantisi verdi. 6 Nisanda Washingtonn Almanyaya sava ilan etmesi ve Bblinin de Alman basks altnda
ABDyle ilikileri koparmas, moral bozucu bir darbe daha oldu. Berlin, stanbuldan Alman denizaltlar ngiltereyi dize getirene ve onurlu bir bara ikna edene kadar dayanmasn rica etti. Sava yorgunluunun bir sonucu olarak, Enver tarafndan ynetilen sava grubu

gcn kaybetti ve siyasal g yeniden ttihad ve Terakki Cemiyetinin dier hiziplerine kayd. Enver Paaya ttihad ve Terakki Cemiyeti ierisinde Mustafa Kemalle ayn dnceleri paylaanlardan biri
olan Fethi Bey [Okyar] gibi baz rakiplerince meydan okundu. Artk,
Osmanlclk ideolojisi yerine Trk Anadolu milliyetiliinden de
bahsediliyordu. Yine de Osmanlclk/pan-slmizm hkim esas ideoloji olarak kald.

Rusyadaki durum 1917 yl boyunca ktletike Osmanllar

1915ten beri Rus igalinde olan blgeleri geri aldlar. zellikle Bbli Avusturyay desteklemek iin Galiyaya birlikler gnderdikten
sonra imparatorluun kaybettii topraklar geri almasna yol aacak
bir onurlu bartan yana umutlanan ttihad basn artk ne pahasna
olursa olsun bartan bahsetmiyordu. Rusyadaki Bolevik Devriminden ve tilaf Devletlerinin her an gerekleebilecekmi gibi duran yenilgisinden sonra, ttihadlarn savatan beklentileri artt. Hkmet Msrn, Arap vilyetlerinin ve Kbrsn Osmanllara geri
verilmesini isterken pan-Trk basn da Kafkaslara bakarak Rusya,
ran ve hatta Afganistann Trk/Mslman halklarnn birliinden
bahsetmeye balad.

ttihadlar kendilerini potansiyel bir blgesel byk g olarak,

Ortadounun Japonyas olarak grmeye baladlar. Buna dayanarak,
imparatorluun blgedeki jeopolitik konumunun gl bir donanmaya sahip olmas gerektirdiini dnerek, stanbulun Almanlarn ele
geirdii Rus Karadeniz filosundan aslan payn almas gerektiini
ne srdler. Bu kiisel deerlendirme Alman emperyalist amalaryla ve yaratacan dnd yenidnya dzeninde imparatorlua
bitii rolle atyordu.
Ancak, lkenin yrekler acs ekonomik durumunda bir deiiklik
olmamt. Yiyecek ve yakt bulmak neredeyse imknszd; bakent
halk byk skntda olsa da direnie geer ekilde rgtlenememiti.
Hazine botu, Ekim 1917de hkmet Almanlarn Dyun-i Umumiye
deki mevduatna karlk olarak 50 milyon liralk para bast. Bolevikler ile Almanlar arasnda Mart 1918de imzalanan Brest-Litovsk

Antlamas ttihadlarn savaa girme kararnn hakl ktn gsterir gibiydi. Yalnz toprak kazanmakla kalmam ayn zamanda Kafkaslar da bizle kuzeydeki Rus etki alan arasnda bir kale duvar gibi duran bir gvenlik blgesi de edinmilerdi. Osmanl etkisinin art,
artk tamamen Almanlara baml olduklarndan, ttihadlarn srdremeyecekleri bir aldatmacayd.

1917 balarnda yaanm olan sava ylgnl ve moral bozukluu, 1918de Alman saldrsnn baarszlnn ertesinde sonrasnda
ttihadlar yeniden etkisi altna ald. Bakenti doyurabilme sorunu
her zamankinden daha kuvvetliydi. Temmuzda balayan ngiliz hava
saldrlar, moral bozukluunu ve bar arzusunu arttrd. Gn getike ttihad ve Terakki Cemiyeti iindeki sivil unsur kuvvet kazand.
Asker ve posta sansrleri sonrasnda siyasi sansr de 11 Temmuz
1918de kaldrld. Sultan Mehmed Reatn 3 Temmuz 1918deki
lm, tahta ttihad kart VI. Mehmedi [Vahdettin] (saltanat
1918-1922) kard. Yeni padiah hemen anayasal otoritesini ilan etti
ve ttihadlar'n atad yaverlerini kendi adamlaryla deitirdi.

Eyll banda, Berlin stanbul halknn doyurulabilmesi amacyla

bor vermek zorunda kald. mparatorluun durumu o kadar ktyd
ki, Talt Paa durumun vahametini anlatabilmek amacyla Berline
gitti. stanbula dnerken de Bulgar ar Ferdinand grmek zere
Sofyaya urad. Ancak, Bulgaristan bar grmelerine balamay
dnd iin bu ziyaret iptal edildi. Bylelikle, Talt Paa, savan
Osmanllar iin sona erdiinin, ttihadlarn da ttihadlk ve Almanlarla ittifakla lekelenmemi bir hkmete yer amas gerektiinin
ayrdna vard. Talt 8 Ekimde istifa etti ve yerine Ahmet zzet Paa
geldi. Mecliste savaa devamn yararszl hakknda konuulduktan
sonra hkmet bar grmelerine balamaya karar verdi ve 30
Ekim 1918de Mondros Mtarekesini imzalad.
te bu olay, Osmanl mparatorluu iin Birinci Dnya Savann
bittiine bir iaret oldu. Sava yenilgiyle sona ermiti, ama on yllk
Merutiyet ynetimi, zellikle de sava yllarnda, Osmanl toplumunu
deitirmiti. Sava, ttihadlar iin, toplumsal olan her eyi ve bizzat

toplumu belirlemiti. Dinamikleri gerei sava, tm dier toplumsal,

siyasal, ekonomik ve kltrel sreleri boyunduruuna alarak en
kapsaml olay haline gelmi ve dorudan ya da dolayl olarak toplumun her bireyini etkilemiti. Ancak savan bu zellii bizleri farkl
gruplar ve kiilerin de etkilendii gereini grmezden gelmeye yneltmemeli: ounluk iin ykm temsil eden eyler baz Mslmanlar iin bir nimet olmutu. Bunlar, zenginleerek yeni bir iadam snf, domakta olan bir burjuvazi oluturdular.

Bu yeni snfn douu, belki de on yln en nemli gelimesiydi.

Anayasann yeniden yrrle konmas sonrasnda, kimi aydnlar
Osmanllarn kapitalizmi kurup kendi burjuvazilerini yaratmadka
20. yzylda hayatta kalamayacaklarn gzlemlediler. Bunu gerekletirmek ttihadlarn temel grevlerinden biri haline geldi. ttihad
ve Terakki Cemiyeti bir milli ekonomi kurulmas kampanyasna imparatorluk apnda kk ticar iletmeler ve bankalar aarak nderlik etti; bylece, yeni rejimle arasnda kar birlii olan bir kk ekirdek grup oluturdu. Eyll 1914te kapitlasyonlar kaldrlnca
byk toprak sahipleri rnlerini -buday, pamuk, ttn, vb.- dorudan Alman ve Avusturyallara satarak zenginleti. Bu tr insanlar,
Sevr Antlamasnn yerine getirilmesini nleme amacyla sava sonrasnda ortaya kan milliyeti hareketin belkemiini oluturdu.
Oluan burjuvazinin yan sra, sava, ayn zamanda sava retimi
amacyla Alman gzetiminde kurulmu fabrikalarda snrl bir ii
snfn da yaratt. Zanaatkrlar, gnderildikleri Almanyadaki fabrikalarda raklk ederek modern retim teknik ve becerilerini rendiler. Bunlar sadece yeni beceriler deil, ayn zamanda yeni bir siyasi
bilin de kazandlar; hatta ilerinden bazlar 1918 sonlarnda Almanyada patlak veren komnist devrime bile katldlar.

Merutiyet dneminde, zellikle de sava srasnda, kadnlar da

nemli bir rol oynadlar. Kadnlar toplumun en karanlk baz uygulamalarndan kendilerini kurtarmalarn tevik eden birtakm kadn
dergileri yaymland. Kadnlara kendilerini eitmeleri, aile ve toplum
iinde aktif bir rol oynamalar tlendi. adalamaclarn ortak

gr, eer kadnlar eit ortaklar olarak toplumda yer almayacaklarsa Osmanl toplumunun ok yava ilerleyecei ynndeydi. 1912
Balkan Savayla balayarak kentli kadnlar nce hemirelik yapmaya, sonra da telefon santrallarnda Hristiyan kadnlarn yerini almaya
baladlar. Kyl kadnlar hep tarlada almlard ama erkekleri
askere alnp cepheye yollannca daha da fazla almaya baladlar.
Kadnlar yeni Trkiye yaratlrken kritik bir rol oynamay srdrdler.

zetle, Merutiyet dnemi Osmanl halklarnn, zellikle de kendilerini Osmanl yerine Trk olarak grmeye balayanlarn zihniyetini deitirdi. Yazar Vl Nurettin, devrimin krk altnc yldnmnde
yle yazyordu: Eer Trkler kinci Merutiyet dnemini yaamasayd, vatan ve millet kavramlar yaygnlaamayacakt. Memleket ve
halk padiahn mal olarak kalacakt. Halk, hl Hametmeaplar en
iyisini bilir; onun hikmetinden sual olunmaz diye dnecekti. Bu
artlar altnda bir milli mcadele mmkn olmazd. Byk ihtimalle
bugn ortada bir Trkiye Cumhuriyeti olmaz ve Trkiye Ortadouda
ancak bir krallk olabilirdi.
OKUMA NERLER
Feroz Ahmad, ttihat ve Terakki: 1908-1914, ev. Nuran Yavuz, stanbul
Kaynak Yaynlar, 1995.
Feroz Ahmad, Osmanl mparatorluunun Sonu, Marian Kent (der.) Osmanl mparatorluu'nun Sonu ve Byk Gler, stanbul: Tarih Vakf Yurt
Yaynlar, 1999, s. 6-35.
Feroz Ahmad, War and Society under the Young Turks, 1908-1918, The
Modern Middle East, Albert Hourani, Philip Khoury ve Mary Wilson (der.),
Berkeley ve Los Angeles: University of California Press, 1993.
Aykut Kansu, 1908 Devrimi, stanbul: letiim, 2001.
Aykut Kansu, Politics in Post-Revolutionary Turkey, 1908-1913, Leiden: Brill,
2000.
M. Naim Turfan, Jn Trklerin Ykselii, ev. Mehmet Morali, stanbul: Alkm,
2005.

DRDNC BLM
Kemalist Dnem
(1919-1938)

ATATRKN GEM VE KTDARA YKSEL

smanl mparatorluu, savan sonunda bitkinlikle km, eski

ynetici sekin tabakann, halife olan padiahn bata kalmas
artyla galiplerin ynetimini kabul etmiti. Ancak, Jn Trkler dnemi tm eksiklerine ramen bir Mslman, sekin-kart ve yeni canlanan bir burjuva snf yaratmt ki, bunlar haklarn korumak amacyla savamaya, yeni bir vatanseverler lkesi kurmaya hazrd. Bu
grubun yeleri, Trakya ve Anadoluda, Mslmanlar iin galip devletlerden adalet isteyen Mdafaa-i Hukuk cemiyetleri kurdular. Bunlar,
yerel isteklere araclk eden yerel rgtlerdi, nk henz ortada ne
bir ulus kavram ne de bu ulusun yerleecei bir toprak kavram
vard. 14 Mays 1919da Bat Anadoluda zmire kan Yunan gleri,
ksa srede ulusal hale dnecek daha yaygn bir direni hareketinin etkeni oldu. 1934te Atatrk soyadn alacak olan Mustafa Kemal
(1881-1938) Anadolu Mslmanlarn harekete geirmekte ve direnii rgtlemekte hayati bir rol oynayacakt.

Mustafa Kemal, kozmopolit bir liman kenti (ve gnmzde Yunanistann ikinci byk kenti) olan Selanikte 1881 ylnda, orta halli bir
ailede dodu. Alt-orta snfa mensup Mslman genlerin frsat kstll gz nne alndnda, Mustafa ya din bir eitim alarak din

adam olacak, yani ulema snfna girecek ya da asker bir eitim alacakt ki bu herhalde Mslman bir erkek ocuk iin modern bir eitim
almann ve toplum katmanlar arasnda yukarya doru trmanmann
en kolay yoluydu.

Hamidiye ordusu, mektepli ve alayl subaylardan oluuyordu.

Mektepliler modern asker okullarda eitilip ada sava yntemlerini genellikle yabanc asker danmanlardan reniyordu. Bunlar
ayrca, vatanseverlik ve milliyetilik, zgrlk ve kardelik, hukukun
stnl gibi laik kavramlar, yani ksaca Fransz devrim geleneinden doan fikirleri reniyorlard. Alayllar ise, sultan-halifeye ve
onun temsil ettii kurumlara ballklar nedeniyle, renim ve eitimden geirilmeksizin ktalarda yetitirilen subaylard. Bunlar, geleneklerine balyd ve anayasal devrim sonrasnda ortaya kan fikirlerin yetitirilme tarzlarna ters dt fikrindelerdi. Mektepli
subaylar, ordunun omurgasn oluturan aydn kiilerdi ve ttihadlarn reformlarn destekliyorlard. Ancak, bunlarn ou 1908 ile
1922 arasnda imparatorluun girmek zorunda kald savalarda
lmlerdi ve gerek ordu ierisindeki gerekse ttihad ve Kemalist
hareketler ierisindeki reformcu unsurlar, bu lmlerle zayflamt.
Mustafa, Selnikte asker ortaokula girdi ve buradan 1895 te
Manastrdaki asker liseye ve 1899da da stanbuldaki Harp Okuluna ilerledi. 1902 ylnda temen rtbesini ald ve Harp Akademisine devam etti. Buradan 1905te kurmay yzba rtbesiyle mezun
olduktan sonra amdaki 5. Orduya atand. Mustafa Kemal Suriyede
ordu ii siyasette etkin hale geerek ynetime kar muhalefet hareketlerinde yer ald. Ancak, Abdlhamid ynetimine kar asl muhalefet Makedonyada, ttihad ve Terakki nderliinde younlayordu.
yle ki Ekim 1907de Selanikteki 3. Ordu kararghna atandnda,
hemen hareketle ilintilenebilmiti. Bu durum, 1908 Temmuzunda
anayasa yeniden yrrle konulup ttihad ve Terakki Cemiyeti (ttihad ve Terakki Partisi) birdenbire iktidar olduunda Mustafa Kemalin kendini iinde bulduu konumdu.

Mustafa Kemal ttihad ve Terakki Cemiyetinin ana kadrosunda

yer almad; subaylarn politikayla ilgilenmesine karyd. 1909 Nisannda kardevrimi bastran Mahmud evket Paann ynetimindeki
Hareket Ordusuna bir kurmay subay olarak dhil oldu. Sonralar asker meselelerle ilgilendi, konuyla ilgili yabanc yaynlar izledi ve baz
talimnameleri Trke ye evirdi. 1910 Eyllnde Fransz ordusunun
tatbikatlarn izlemek zere grevlendirildi ve sonraki yl binba rtbesine terfi ettirildi. talya 1911 Eyllnde Osmanlnn Trablus eyaletini -gnmzdeki Libyay- igal ettiinde, yerel Arap glerini bir
gerilla sava iin rgtlemek zere blgeye gnderildi. 1912-1913
Balkan Savana ise ancak Osmanllar bozguna uratldktan sonra
katld. Edirnenin Bulgarlardan geri alnmas, ttihad ve Terakki Cemiyeti tarafndan en parlak klarndan biri olarak hazrlanan Enver
Beyin prestijini glendirdi. Bir Osmanl prensesiyle evli olan Enver
Bey, 1914n ocak aynda harbiye nazr olarak atanmasnn ertesinde
orduyu, yeni taktiklerden kopuk kalm Abdlhamid dnemi paalarnn ounu tasfiye ederek genletirdi. Bu arada, 1913 Ekiminde,
gzde bir ttihad subay, ttihad ve Terakki Cemiyetinde Enver
Beyin rakibi ve Mustafa Kemalin dndei olan Ali Fethi [Okyar]
Sofyaya bykeli olarak atand ve Mustafa Kemali asker atae olarak yanna ald. Bunlar ok nemli atamalard; nk Bulgaristann
kacak bir savataki konumu stanbul iin birinci derecede nemliydi ve bykeli ile asker ataesinin raporlar ttihad hkmet iin
hayatiydi. Mustafa Kemal, Sofyada gereklemekte olan modernlemeden etkilendi ve bu deneyim ileride Trkiye cumhurbakan olduunda fikirleri zerinde etkili olacakt.
Osmanllar, Birinci Dnya Savana 1914 Kasmnda girdiler ve
tilaf Devletleri 1915in ocak aynda Gelibolu Yarmadasn bombalamaya balad. O dnemde kaymakamla (yarbayla) ykselmi
olan Mustafa Kemal, Geliboluda 19. Tmene komuta ediyordu. Mustafa Kemal burada baarl bir komutan olarak n salarken, lkede
stanbulun kurtarclarndan biri olarak tannd. Arburnundaki Mttefik ilerlemesini durdurmakta ve daha sonra da Anafartalar grubu
komutan olarak hayati roller oynad. 1 Haziran 1915te miralayla

(albay) terfi etti. Aralk aynda Geliboludan stanbula gitmek zere

ayrldnda katklarnn ttihad ynetim tarafndan takdir edilip
dllendirileceini dnyordu; ancak bu gereklemeyecekti. ttihadlar sadece davalarna tamamen bal subaylara nem veriyordu
ve Mustafa Kemal bunlardan biri deildi.

Yine de, 1916da mirlivala (tugeneral) ykseltilerek Ruslarn

igalindeki Dou Anadoluda cepheye gnderildi. Austosta Bitlis ve
Mu vilyetlerini Ruslardan geri ald, ancak Muun kurtarlmas geici bir sre iin oldu. Yine de Mustafa Kemal evresinde karizmatik
bir lider, baar gsteren ve girdii her sava kazanan bir komutan
olarak n sald. Mustafa Kemal yeni grevler almaya -Suriyede 2. ve
7. ordular- devam etti; bu grevlerde, geri ekilmek zorunda kald
hallerde bile, baarl oldu. Osmanl ordusunun Almanlar tarafndan
Berlinin istekleri dorultusunda ynlendirilmesinden rahatszlk duyuyordu. 1913te Alman asker heyeti Osmanl ordusunun bana getirildiinden beri durum buydu.
1917 Ekiminde Mustafa Kemal Suriyedeki grevlerinden ayrlarak stanbula dnd. Enver Paann Alman yanls politikalarna
muhalif bir kii olarak, ttihad ve Terakki Cemiyeti kart olan tahtn
vrisi ehzade Vahdeddin tarafndan kt resm Almanya gezisine
davet edildi. Kemal ile Vahdettin birbirleriyle iyi anlatlar ve bu sonralar -Vahdettinin 1918 Temmuzunda tahta kmas sonrasndaMustafa Kemali, atekesten sonra Anadoludaki birliklerin terhisini
denetlemekle grevlendirdiinde yararl oldu. 1918 Austosunda
Kemal, ikinci kez Suriyede 7. Ordunun bana getirildi. ngilterenin
ilerlemesini durduramasa da dzenli bir ricatn gereklemesini salad. Artk sava yeniden hareketlenemeyecek ekilde kaybedilmiti
ve Osmanllar tilaf Devletleriyle Ekim 1918de savan sona erdiini
belgeleyen bir atekes antlamas imzalamak zorunda kaldlar. Mustafa Kemal, 13 Kasmda stanbula dnd.

ttifak Devletleri (ngiltere ve Fransa) yendikleri Osmanllara istedikleri artlar kabul ettirebileceklerini ve imparatorlua bir koloni
muamelesi yapabileceklerini dndler. Daha sava srerken arala-

rnda Osmanl mparatorluunu blen gizli antlamalar imzalamlard. Her ne kadar bu antlamalar Rusyadaki devrimden sonra geerliliklerini yitirmilerse de yine de yeni artlar altnda uygulanacaklard. Kendi alarndan, Osmanllar anormal bir durum yayordu;
yenilmi ve gidecek anayurttan yoksun bir imparatorluk milletiydiler. spanyollar spanyaya, ngilizler ngiltereye, dierleri kendi anayurtlarna ekilmilerdi; ancak Osmanllar nereye gidebilirdi? ve
Orta Asyadan Trk boylar olarak gelmiler ve Normanlarn ngiltereyi igalinden sadece be yl sonra, 1071de Kk Asyada kendilerine yer amlard. Avrupa tarafndan, Asyadan gelen ve Avrupada,
Anadoluda, Arabistanda topraklar ele geirmi, ama oralarda bulunmaya hakk olmayan fatihler olarak grlyorlard. 19. yzylda ve
20. yzyln balarnda Avrupadan ve Birinci Dnya Sava ile de
Arap topraklarndan karlmlard. Kk Asyay -ya da Anadoluyu- ellerinde tutuyorlard ama bu topraklar isteyen bakalar Yunanllar Ermeniler ve Krtler- vard. Osmanllar, Wilson Prensipleri diye bilinen On Drt Maddenin kendilerini de hem Trkler hem
Mslmanlar olarak kapsadn, dolaysyla ounlukta olduklar
topraklar zerinde kendi geleceklerini belirleme haklar bulunduunu dnyorlard. Ancak, durum byle deildi. 1920 Austosunda
imzalanan Sevr Antlamasnn koullarna gre, Osmanllara Anadolunun sadece bir paras dmekteydi. Bakan Wilsondan sultann
Trkiyesi ile Ermenistan arasndaki snr belirlemesi istendiinde,
Wilson Anadolunun, Trabzon, Erzincan, Erzurum, Mu ve Van illerinin de dhil olduu 103.600 km2lik blmn Ermenilere brakmt. Ermenistan Cumhuriyeti kendini Akdenize balamak zere Gneydou Anadoludan da toprak talep etmekteydi yani Ermenistan
Anadolunun te birini kapsayacakt.
Osmanl mparatorluunun k ve nde gelen ttihad liderlerinin Avrupaya kalar sonrasnda lkenin ynetimi yeniden padiahla Sarayn eline gemiti. Balangta, Mustafa Kemal stanbul
odakl, lkenin bamszln genelde diplomatik yntemlerle salayacak bir strateji izleyebileceini umdu. Sultann byle bir hareketin
lideri olmas ve Kemal Paann da sava kabinelerinde harbiye nazr

olarak nemli bir rol oynamas bekleniyordu. Bu tr bir strateji yrseydi -ki tilaf Devletlerinin, zellikle ngilterenin tutumu yznden
yrmezdi- Osmanl kurumlar a ierisinde srdrlecek, dolaysyla da radikal ve laik bir program yerine sultana bal ve siyaseten
muhafazakr bir programa sahip olacakt.
Asker hreti ve ttihadlara kar olduu bilinmesine karn,
Mustafa Kemale kabinede bir grev verilmedi ve ksa sre ierisinde
Sarayla ilgili olarak hayal krklna urad. Vahdeddin, kendine verilen kstl iktidar korumak iin ngilterenin isteklerini yerine getirmeye gnll grnyordu. Bu srada, Jn Trkler dneminde siyasi
ve ekonomik iktidar tatm olan yerel sekinler yerel lekli Mdafaa-i Hukuk cemiyetleri kuruyorlard. Bu cemiyetlerin ilklerinden bir
tanesi Karadeniz kysnda, Trabzonda, Pontus Rum Cumhuriyetinin
oluturulmasna kar kurulmutur.
ULUSAL BAIMSIZLIK HAREKETNN DOUU
Saray, ngilterenin de onayyla Mustafa Kemali Anadoludaki 9. Orduya, mtareke sonrasnda silah brakmam Osmanl glerini silahtan arndrmak amacyla mfetti olarak atad. stanbuldan deniz
yoluyla ayrlarak modern Trk tarihindeki derinden sarsc bir olay
olan zmirin Yunanllar tarafndan igalinden drt gn sonra, 19 Mays 1919da Samsun limanna vard. Mustafa Kemal birlikleri silahszlandrmak yerine, komutanlarla grerek Amasyada ortak bir direni genelgesi yaynlad. Saray onu harcamaya kalknca da grevinden
istifa etti. Sonrasnda Mdafa-i Hukuk rgtleri onun evresinde toplandlar. Bu tr rgtlerin kongreleri 1919da Erzurumda (23 Temmuz-17 Austos) ve Sivasta (4-11 Eyll) yapld ve her seferinde Kemal Paay kongre bakan olarak setiler. Aralk aynda Mustafa
Kemal, Anadolunun merkezindeki Ankaraya tand ve bu kenti ulusal direni hareketinin merkezine dntrd.
Burada, ngilizceye nation, national ve nationalist olarak evrilen
Trke millet, milli ve milliyeti terimleri hakknda birka ey syle-

Mustafa Kemal, Anadolu'ya getikten sonra birlikleri silahszlandrmak yerine yerel sivil nderler ile komutanlarla grerek, direni kararn uygulamaya
balad. Amasya Tamiminden sonra dzenlenen Erzurum Kongresi, stanbul
hkmetini tedirgin etmiti. Ardndan yaplan Sivas Kongresi ncesinde ise
ehrin igal edilecei sylentileri yaygnlat. Buna ramen baaryla tamamlanan Sivas Kongresi, ilk kez Heyet-i Temsiliye imzal yaynlad bildiride ulusal karlarn savunulmas isteniyordu. Sivas Kongreslnde Mustafa Kemal,
Mazhar Mfit (Kansu), Bekir Sami (Kunduh), Rauf Bey (Orbay), Hsrev Bey
(Gerede), Ruen Eref (naydn) ve dier delegelerle birlikte.

emek gerekir. Bu kelimeler, bamszlk sava boyunca ve sonrasnda, milliyetiden ok vatanperver, dlaycdan ok btnletirici anlamlarda kullanlmlardr. Bu terimler Anadolunun tm slm unsurlarn -Trkleri, Krtleri, erkezleri, Araplar ve Lazlarkapsyordu ve her birinin kendi benlikleri vard; Mustafa Kemal,
1919un ekim aynda, Misak- Millinin buna gre belirlendiini belirtmiti. Dinleyicilerine, Efendiler! diye balayarak anlatmtr, Bu
hudut srf askeri mlahazat ile izilmi bir hudut deildir, hudud-
millidir. Hudud- milli olmak zere tespit edilmitir. Fakat bu hudut
dhilinde tasavvur edilmesin ki, anasr- slmyeden yalnz bir cins

millet vardr. Bu hudut dhilinde Trk vardr, erkez vardr ve anasr- saire-i slmye vardr. te bu hudut memzuc bir halde yaayan,
btn maksatlarn, btn manasyla tevhid etmi olan karde milletlerin hudud- millisidir. Milli Misak, yeni devletin snrlarn belirliyordu. Snrlar, 1913 ylnda Balkan Savandan sonra imzalanan ve
Osmanllara Balkanlarda toprak veren bar antlamalar ile Ekim
1918 atekesinin snrlarna dayanarak belirlenmiti. Milli Misak 17
ubat 1920de tamamyla kabul eden son Osmanl Meclisinde, bundan iki gn sonra Trk ve millet kavramlar tartlm ve Trk kavramnn tm farkl Mslman unsurlar iine kattna karar verilmiti. Hatta baz mebuslar Osmanl Yahudilerini de Trk kavram iine
katmlard. Mustafa Kemal bu fikirleri 1 Mays 1920de tekrarlyordu: Burada maksut olan ... yalnz Trk deildir. Yalnz erkez deildir. Yalnz Krt deildir. Yalnz Laz deildir. Fakat hepsinden mrekkep anasr- slmyedir, samimi bir mecmuadr. Binaenaleyh bu
heyet-i liyenin temsil ettii, hukukunu, hayatn, eref ve ann kurtarmak iin azmettii emeller, yalnzca bir unsur- slma mnhasr
deildir. Anasr- slmyeden mrekkep bir kitleye aittir. Osmanl
veya Kemalist vatandalk anlay asla etnik olmamtr. Osmanl
kimlii, etnik kken veya dinden bamsz olarak hanedan etrafnda
odaklanmt; Mslmanlar, Hristiyanlar, Yahudiler, hanedana itaat
ettikleri ve zaman iinde gelimi olan kltre bal kaldklar srece
Osmanl saylrlard. Ayn ekilde, Trk vatandal da Misak- Milli
tarafndan tanmlanm, oluan devletin snrlar ierisinde yaamaya
(domaya deil, yaamakta olmaya) dayanmaktayd. Kurtulu Sava
boyunca, gayri-Mslimler de (Rum ve Ermeniler) kendi devletleri iin
savatklarndan din nemli bir rol oynad; yalnzca Osmanl Yahudileri milliyetilere katldlar. Doum prensibine gre, Mustafa Kemalin
Meclisteki dmanlar, onu yeni Trkiye snrlar ierisinde be yl
yaamad iin seilme hakkndan bile mahrum edilmesi iin uratlar, nk artk yeni Yunanistann bir paras olan Selnikte domutu.
ngilizler milliyeti meydan okumaya stanbulu igal ederek karlk verdiler. stanbul Meclisi son olarak 18 Mart 1920de topland ve

ngilterenin eylemini knadktan sonra belirsiz bir sre iin oturumlarn erteledi. Padiah 11 Nisanda Meclisi feshetti ve bylelikle uzun
sredir sultann Mttefiklerin tutsa olduunu iddia eden Ankara
milliyetilerinin meruluuna katkda bulunmu oldu. Yine de, milliyetiler; zellikle de Saray, milliyetileri zndklar olarak tanmlayan
ve mminlerin grevinin onlar ldrmek olduunu belirten bir fetva
yaynladktan sonra, sultann taraftarlarna kar bir i sava ilan etmek zorunda kaldlar. Milliyetiler buna karlk olarak Ankara mftsne, halifenin gvurlarn elinde esir bulunduunu ve onu kurtarmak iin savamann mminlerin grevi olduunu syleyen bir kar
fetva yaynlattlar.

1920 ilkbahar milliyetiler iin en tehlikeli dnemin balangcna

iaret eder. Bu dnemde Sarayla ve yabanc glerle bir lm kalm
mcadelesine giritiler. Yunan gleri Bat Anadoluyu 1919da igal
etmiti, temmuz ve austos aylarnda Bursa ve Edirneyi de igal ederek ilerlemeye devam ettiler. Ertesi yl, padiah, 10 Austos 1920de
Sevr Antlamasn imzalayarak Anadolunun nemli bir ksmn Yunanistana Ermenilere ve Krtlere brakt gibi Milletler Cemiyeti
tarafndan Fransz mandasna verilen Suriyeye de toprak verecekti.
stanbul bile Boazlar ynetecek bir uluslararas komisyona braklyordu.

Milliyetiler Trk-Mslman devletinin hayatta kalmasnn tehlikede olduuna inandlar. Bu tehdit, Yunan ordusunun haziranda yeni
bir saldr balatarak Ktahya ile Eskiehiri ald ve Ankarann ulam hatlarn tehdit ettii 1921 ylna da yansd. Austos aynda asker durum o kadar ciddileti ki BMM, bakomutan olarak Mustafa
Kemal Paaya asker konularda otoritesini kullanmas iin yetki verdi. 13 Eyll 1921de Sakarya Savanda elde edilen baar milliyeti
hareket iindeki rakiplerine kar Kemal Paann elini glendirdi.
Bu konuda doru fikirler yrten akademisyenlere gre, Mustafa
Kemalin yenilmesi durumunda ynetim rakiplerinden biri olan ve
mkemmellik seviyesinde bir asker kimlii bulunan Kzm Karabekir
Paaya geecekti.

Sakarya Sava Mustafa Kemalin kariyerinde ve bamszlk mcadelesinde bir dnm noktas oldu. Mareallie terfi ettirilerek kendine Atatrk soyadn ald 1934 ylna kadar kulland Gazi unvan
verildi. Byk glere kar konumu da kuvvetlendi. Moskovayla
Trk-Rus snrn belirleyen bir antlama imzalad; ngilizler de Akdenizdeki Malta Adasnda tuttuklar -ttihad ve milliyeti- tutuklular serbest brakt. On bir ay sonra, 1922 Austosunda, Mustafa Kemal Yunan hatlarna kar bir genel saldr balatarak Yunan
ordusunu 2/3 Eyllde teslim olmaya zorlad. Milliyeti gler 9 Eyllde zmire girdiler ve 11 Ekimde Mudanya Mtarekesi imzaland.
Ulusal Kurtulu Sava kazanlmt; imdi sra yeni kurulacak devletin ve toplumun nitelikleri hakknda milliyetilerin kabul edecei bir
uzlama bulmakt.

ngilizler farknda olmadan milliyetilerin iini, bar artlarn

grmek iin hem stanbul hem Ankaradan heyetler ararak kolaylatrd. ngilizler milliyetileri dataca yerde, onlar birlemeye
ve kararl davranmaya itti. Milliyetiler Ankara hkmetinin yeni
Trkiyenin tek meru otoritesi olduunu ne srdler. stanbulda
ise aslnda padiahn ynetiminde devam benimseyen bir muhafazakr olan General Refet Bele, sultan hkmetini datarak milliyetilerin izinden gitmeye ikna etmeye alt. Eer baarl olsayd milliyetilerin padiahl nasl olup da kaldrabileceklerini tahmin etmek
zordur. Ancak, Vahdeddin Refet Belenin nerisini reddetti ve 1 Kasmda Ankarada BMM buna, 16 Kasm 1920den beri sultann hkmetinin bir ilevi kalmadn ne srp padiahl kaldrarak karlk verdi. Bu andan itibaren, stanbul da, tm dier tara gibi,
Ankaradan ynetilecekti. Vahdettin, 17 Kasm 1922de bir ngiliz sava gemisiyle lkeden kat; ertesi gn Meclis Abdlmecit Efendiyi
lkenin yeni halifesi olarak seti.
Meclis padiahl kaldrmt ama halife milliyeti hareket iinde
de halk arasnda da byk popleritesiyle destek grmeye devam
ediyordu. Mustafa Kemal Paann durumu gvende olmaktan ok
uzakt. Baz milletvekilleri, onun Meclise seilmesini, seim yasasn

Kemalizm, modernizmin yeni bir toplumla hzla btnlemesi iin her trl
arac kulland. Kurulan resmi siyasal partinin ismindeki halk terimi saltanata, eski dzene kar olan herkesi kapsyordu. Bunun iin "ilim" hayattaki en
gerek yol gsterici olarak tanmlanrken, laiklik devlete denetlenen bir kavram haline getirildi. Devletin yeniden yaplanmasnda nemli bir adm olan
TBMM'nin ald 23 Nisan 1920de eski meclis binasnn balkonunda Mustafa
Kemal asker birlikleri selamlarken.

deitirip yalnzca, seim blgelerinde be yldan fazla bir sre oturmu olan kiilerin seilebilmesini salayarak nlemeye alyorlard.
Bu, Mustafa Kemali, yeni Trkiyenin snrlar dnda domu olduu
ve Trkiyenin hibir yerinde srekli olarak be yl oturmad iin saf
d brakacakt. Ancak, deiiklik nerisi komisyonda geri ekildi.

Mustafa Kemal tecrit edilmi olduunu ve destek alann geniletmesi gerektiini fark etti. Bunun sonucunda, kendi siyasi partisini,
daha sonra Cumhuriyet Halk Partisi adn alacak olan ve eski rejim
kart herkesi temsil eden Halk Frkasn kurdu. Halk terimi sosyal
snflarndan bamsz olarak eski dzene kar olan herkesi kapsyordu; temel grevleri eski dzeni ve onun temsilcilerini alt etmek ve
halkn devletini kurmakt. Kemalistler kartlarna bu anlamda ideolojik sava atlar ve Mustafa Kemal konumalar yaparak ve basna
beyanatlar vererek mesajn tm lkeye yayd.

Mustafa Kemalin liderlii ayn zamanda baz muhafazakr silah

arkadalarnn da tehdidi altndayd. Bunlar uzun yllardr tand
Rauf Orbay, Ali Fuat Cebesoy, Kzm Karabekir ve Refet Bele gibi,
Ulusal Kurtulu Savanda kahramanca arpm ama eski merutiyet dzeniyle gelmi olan lmllk ve meruluu kullanmak isteyen
kiilerdi. Monari, byk lde padiahn taktik hatas sonucunda
kaldrlmt ama bu kiiler halifenin yeni Trkiyeyi cumhurbakan
olarak ynetmesinde bir engel grmyorlard. Bunlar, tpk kendilerinden nceki ttihadlar gibi, Trkiyenin nceden bir sultan-halife,
imdiyse bir cumhurbakan-halife tarafndan, aadan saldrlamayacak ama yukardan kolayca ynlendirilebilecek bir sembolik makam tarafndan ynetilebileceine inanyorlard. te yandan, Kemalistler ise, toptan bir toplumsal, ekonomik ve siyasi dnm
istiyorlard. Devleti artk geleneksel toplum kurallar ve sembolleriyle
ynetmek istemiyor, Trkiyeyi 20. yzylda hzla ilerletecek yeni, laik
bir ideoloji yaratmak istiyorlard. Kemalistler, Batnn materyalizmini, teknolojisini, modern silahlarn, fikirleriyle beraber benimsemek,
bylelikle toplumu, kelimenin en geni anlamnda, dntrmek istiyorlard. Bu, dinin devletten ayrld deil, devlete kontrol edildii
bir laik toplum yaratmak demekti. Onlar iin adalk ekonomik ve
toplumsal boyutlarla birlikte siyaseti ve kltr de ieren geni bir
btnlkt. Geleneksel, ataerkil toplumlarn kkten slah ederek
hem adal hem adalamay baarmak istiyorlard.
1923 sonras Kemalizmin siciline bakarsak rejimin gelenekselcilikten ba dndrc bir hzla modernlie doru ilerlediini grrz.
Hkmet demokratik olmayabilirdi ama en azndan yeni-ataerkil padiahlk da deildi. Kemalistler, laiklii yani dinin devletten ayrlmas
ilkesini deil, devlete denetlenen slm getirdiler. slm, reform
programlar ve devrimlerini, gerektiinde Diyanet leri Bakanl
tarafndan merulatracak ekilde kullanmaya niyet ettiler. Bilgi ve
bilim, hayatta en hakiki mrit olarak tanmlanmaya balad. ehir
kadnlar da bir modernleme rejiminde bir ekilde adalamadan
yararlanmaya baladlar.

CUMHURYETN DOUU
24 Temmuz 1923 Lozan Antlamas, yeni Trkiyeyi ve snrlarn tand; Kemal Paann prestijini artrd. Bu antlamayla Trkiye, bamszln uluslararas alanda kabul ettirdi. O dnemde Asya ve Afrikada sadece bir avu bamszm gibi grnen devlet vard; geri
kalanlarn tm emperyalist glerin smrgeleri veya mandalaryd.
Afrikada Habeistan (bugnk Etiyopya), Bat ve Orta Asyada ran
ve Afganistan, Gneydou ve Gney Asyada da Tayland ve in vard.
Habeistan 1935te bir talyan smrgesi oldu; ran 1941de Rusya ve
ngiltere tarafndan igal edildi ve ondan sonra sadece szde bamszla sahip oldu; Afganistan ngiltere Hindistan ile Sovyet Orta Asyas arasnda tpk Taylandn ngiltere Hindistan ile Fransz Hindiini (bugnk Vietnam) arasnda olduu gibi bir tampon blge oldu;
in Japonya tarafndan igal edildi. te bu ortamda sadece Kemalist
Trkiye 1923 sonrasnda tam bamszln koruyabildi.

Mustafa Kemal, Austos 1923te yeniden Meclis bakan seildi ve

ekim aynda Meclis, Ankaray yeni devletin bakenti yapan, stanbulu halifelik merkezi olarak brakan bir nergeyi kabul etti. Bu, muhafazakrlara indirilmi nemli bir darbeydi, nk kaleleri olan stanbulu siyaset hayatndan karyor ve siyasetin arlk merkezini
Anadoluya ekiyordu. 29 Ekim 1923te Meclis bu olumlu siyaset ortamnda ve muhaliflerine kar bir yasal darbe niteliinde, Trkiye'nin bir cumhuriyet olduunu ve Mustafa Kemalin de cumhurbakanln ilan etti. Cumhuriyet ilan ederek Kemalistler, eski dzenin
adalamacl ve hiyerarisi yerine adalk ve eitlie ballklarn bildiriyorlard. Eski dzenin temelleri zerinde durduu ve
1924te Terakki-perver Cumhuriyet Frkasn kuracak olan birok
milliyetinin halifeyi cumhurbakan olarak tutmak istedikleri hiyerari ve gelenei reddediyordu. stanbul, ayn zamanda ou mensubunun -Washingtonn Trkiyeyi tpk Filipinlerde yapt gibi abucak medeniletireceini dndklerinden- Amerikan mandasn
tam bamszla tercih ettii ykselen burjuvazinin de yuvasyd.
Milliyetiler bu fikirle ters dtler ve TBMM milliyeti gler tara-

fndan ekimde yeniden ele geirilmi olan stanbula bir stiklal Mahkemesi gnderdi.

stanbul muhalefeti hkmetten halifelii tm slm dnyas tarafndan saylan bir kurum, Trkiyenin etkisini geni topraklara yayacak bir tr slm Papal olarak korumasn istedi. Ankara buna
muhalifleri tutuklayp, 3 Mart 1924te hilafeti kaldrarak ve Osmanl
Hanedan yelerini srgne gndererek karlk verdi. Bu olay Atatrkn lmne kadar srecek bir seferberliin -lkede adaln
ve laikliin yerletirilmesi seferberliinin- balangc oldu.
Mustafa Kemalin liderlii ordunun ball konusunda kukular
olduu srece teminatsz kald. Ordu, Kurtulu Savan kazanmt
ve halk iinde byk prestije sahipti. Artk bir mareal olan Mustafa
Kemal pek ok subayn desteine sahipti. Ne var ki, Kzm Karabekir
ve Ali Fuat Cebesoy gibi paalar da, benzer ekilde Birinci Dnya Savandaki baarl komutalar ve ulusal mcadeledeki katklar nedeniyle ayn durumdaydlar. stelik bunlar Osmanl gemiinin baz
geleneksel sembollerini savunduklar iin, geleneki unsurlar, zellikle de stanbuldaki eski sekinler grubu ve burjuvazi tarafndan destekleniyorlard. Kemal Paa, bunlarn ordudaki etkilerini Meclisten
asker kiilerin ayn zamanda milletvekili olamayacan ngren bir
yasa geirterek zayflatt. Yasa yrrle girdikten sonra muhafazakr muhalefet aa kt ve 1924 Kasmnda Mustafa Kemalin
Halk Frkasna bir rakip olarak Terakkiperver Cumhuriyet Frkasn
kuruldu; Mustafa Kemalin partisi de buna adnn bana Cumhuriyet
kelimesini ekleyip adn Cumhuriyet Halk Frkas yaparak karlk
verdi.

Krt airetleri eyh Sait liderliinde 1925 ubatnda ayaklanmasayd, Kemalistler in Terakkiperver Cumhuriyet Frkasnn meydan okumasyla nasl baa kacaklar belli deildi. Partiyi kapatp
liderlerini siyasetten uzaklatrabilecekler miydi? Mustafa Kemalin
byle bir risk alabilecei pheliydi, nk Terakkiperver Frka liderlerine ordu iinde byk destek vard. Krt ayaklanmas Terakkiperver Cumhuriyet Frkasnn kapatlmas ve tm muhalefetin ezilmesi

iin uygun zemini yaratt; ayn zamanda da rejime apka Kanunu,

tekke ve zaviyelerin kapatlmas, yeni Meden Kanun ile Ceza Kanununun yrrle konmas gibi radikal, Trkiyeye adalk getiren
ama muhafazakrlarn kar kt reformlar yapma olana verdi.
Ancak, Krt ayaklanmas ayn zamanda bir otokrasinin oluumuyla
sonuland gibi ilk ok partili siyaset denemesinin de sonunu belirledi.
Ordu kaynakl bir tepkiden ekinen Mustafa Kemal, Terakkiperver Parti paalarna kar lml davranarak onlar ne idam ettirdi ne
de hapse attrd. Ancak eski ttihadlara karysa o kadar lml deildi. 1926 Hazirannda zmirde kendini ldrmeye ynelik bir plan
ortaya karlnca tutuklamalar ve eskinin nde gelen drt ttihadsnn aslmasna kadar varan olaylar yaand. Verilen bu cezalar,
Mustafa Kemalin ynetimine kar ak muhalefete son verdi.
CUMHURYETLK KK SALIYOR
Yeni rejim sonunda gvendeydi; eski rejim, milliyeti muhafazakrlar ve eski ttihadlaryla birlikte yenilmiti. 1926ya gelindiinde,
Mustafa Kemal, insan suretlerinin simgelenmesinin gnah olarak dnld slm toplumun anlayna aykr bir uygulamayla stanbulda heykelini diktirecek kadar kendinden emindi. Ertesi yl, 15-20
Ekim 1927 tarihleri arasnda, partisinin kongresinde Byk Nutukunu okudu, bu yolla Kurtulu Savann hangi zorluklarla dvlp kazanldnn yorumunu yapt. Rejim daha zgven sahibi olduka, Trkiyeyi daha da laikletirip adalatrmak iin admlar atld.
1928de devletin dinini slam olarak belirleyen madde kaldrld. Latin
alfabesi, Arap alfabesinin yerine konuldu ve bu Osmanl gemiiyle
byk bir ayrla yol at. Eski yaz bilenler bir gecede okuma yazma
bilmez hale geldi ve ilerinden olmamak iin en ksa srede Latin alfabesini renmeleri zorunlu oldu. Kentlerde okuryazarlk oran artt
ve yeni yazyla eitilen yeni bir nesil, yeni ideolojiyle byd.

1930a gelindiinde, Mustafa Kemal Paa kendini bir kez daha ok partili sistemi denemek isteyecek kadar
gvende hissetti. 1924teki ilk deneme
kendi yapt bir ey deil, rakiplerinin
onun liderliine meydan okumak iin
ortaya kardklar bir uygulamayd.
Bu kez, arkada Fethi [Okyar] Beyden
Serbest Cumhuriyet Frkasn kurmasn ve Cumhuriyet Halk Frkasna
sadk bir muhalefet yapmasn istedi.
Alt Ok. CHP'nin 1931de yap- Ancak, Mustafa Kemal lkedeki havay
lan nc Kurultay'nda devle- yanl hesaplamt ve yeni partinin
tin "temel ve deimez" prenbenimseneceini, kendi partisinin ise
sipleri olarak aklanarak, kabul
edildi. Bu ilkeler 1937de Ana- kabul grmeyeceini sezememiti.
yasann ikinci maddesine de Parti mitinglerinde Serbest Frka takonularak, tek parti dneminin raftarlar ile jandarma arasnda aten belirgin zellii olan "devlet malar yaand ve seimlerde hile iddive parti btnlemesi" bir analar ortaya atld. Dolaysyla kasm
lamda tescil edildi. O dnemin
aynda, Mustafa Kemalin yakn bir
bir parti yaynnda Alt ok.
arkada olan, Fethi Bey, Mustafa Kemale aktan meydan okumaya zorlanmaktansa partisini feshetme
karar verdi.
Aralk 1930da yaanan Menemen Olay Serbest Frkann poplerliinden daha sorunlu kt. Tara kasabas Menemende bir tarikat
eyhi, kkrtt baz kiilerle birlikte, eriatn ve hilafetin yeniden
kurulmas iin halka ayaklanma arsnda bulundu. Halkn desteini
salamas ve hareketi bastrmak iin gnderilen mangaya komuta
eden yedek subayn bann kesilmesiyle olayn boyutu byd. Bu
olay, reformlarn s, kksz tabiatn gz nne serdi ve reformlarn
kendiliklerinden toplumda kk salamayacann iaretini verdi. Bunlar ancak halka izah edilerek, halkn onay ve destei saland srece kkl hale gelebilirlerdi. Ancak, reformlarnn lkenin karna
olduunu dnen Kemalistler, bunlar tarada aklamak iin bir ey

yapmamlard. Reformlardan ellerine henz bir kazanm gememi

ve tm dnyayla birlikte 1930larn Byk Buhrann yaamakta olan
halk ynlar hl bal bulunduklar geleneklerde ve gemiin sembollerinde teselli buluyorlard. Fethi Bey nderliindeki Serbest Frka
modern bir lider ve modern fikirler sunmutu. Ancak Menemendeki
kalabalk Mustafa Kemalin Cumhuriyet Trkiyesine kesinlikle yaktrmad geleneki, karanlk fikirlere meyletmiti. Kemalistler bu
olayla sarsldlar ve devrimin halk adala itecek, vatanseverlii
dinin yerine koymalarna sebep olur ekilde desteklerini kazanacak
bir ideolojiye ihtiyac olduuna karar verdiler.

Kemalizm/Atatrklk olarak bilinen ideoloji bu tartmann

sonucuydu. Partinin nc kurultaynda, 1931in mays aynda aklanan alt temel ve deimez ilkeden oluuyordu: cumhuriyetilik,
milliyetilik, halklk, devletilik, laiklik ve inklaplk. Bu ilkeler,
Cumhuriyet Halk Partisinin alt okuna, ambleminin sembollerine dnt ve 1937 ylnda da anayasaya eklemlendi. Ancak, bunlarn yorumlar akc ve pragmatik kald; byyen burjuvazinin ihtiyalarna
gre deiti.
Cumhuriyetilik konusunda dn yoktu nk bu, Osmanl hanedannn yeniden kurulmas ve sultan-halifenin dn demek olabilirdi. Ancak, milliyetilik kucaklayc -kkenden ziyade daha ok
blgeye baml- kald. Mustafa Kemalin 1933 tarihli zl sz Ne
mutlu Trkm diyene, Almanya ve talyann faist rejimlerinde revata olan doum, kan veya etniklik fikrine tersti. Yeni Trkiyenin
snrlarnda yaayan herkes kendine Trk diyecekti. Bu, vatanseverlerin milliyetilik yorumuydu. te yandan, Avrupann faist rejimlerince etkilenmesi olas pan-Trkizm taraftarlar, milliyetiliin dogmatik, etnik ve dile dayal tanmlarna eilim gsterdiler. Bu iki
yorum arasndaki mcadele gnmze kadar devam etti. Atatrk, bir
milliyetiden daha ok bir vatanseverdi. Devletin dinden ayrlmasndan ok devletin din konular kontrol etmesi olan laiklik de ayn ekilde yoruma akt; kimileri liberal bir tavr sergilerken kimileri ise
ar bir grle, slmdan tamamen kanan bir tavr sergilediler.

Londrada yaymlanan The Times gazetesi, 14 Mays 1938de Trk

bykelisinin Londra Ritz Hotelde Peygamberin doumu onuruna
bir toplant dzenlediini bildiriyordu ki, bu Kemalist militanlk veya
dogmatizmin bir iareti olmaktan ok uzakt.

Trkiye, 1932 Temmuzunda Milletler Cemiyetine ye oldu ve

saldrganla kar ortak gvenlik ilkesine destek verdi. Daha nceden -1929da- sava bir ulusal siyaset unsuru olarak reddeden Fransz-Amerikan Briand-Kellogg Pakt Trkiye Byk Millet Meclisi tarafndan onanmt. 1928de talyayla bir tarafszlk antlamas
imzalanm ve 1930 Hazirannda Yunanistanla uzlama cihanda
sulh isteini perinlemiti. Ancak, Atatrkn ortak gvenlik iin destei kelimelerden teye geti. Cemiyet Habeistana talyan saldrs
karsnda yaptrmlar uygulaynca, her ne kadar Roma ynetimi Trkiye iin bunalm yllar olan 1930larda nemli bir ticaret orta olsa
da Ankara talyayla ticaret yapmamaya karar verdi.

Kemalistler, Mussolini ve Hitler gibi diktatrlere boyun eme politikas gden Baty eletiriyorlard. Atatrk saldr tehdidini Boazlar yeniden silahlandrmak iin destek bulmakta kulland. 1936
Temmuzunda imzalanan Montreux Szlemesi, Trkiyenin Batl
gler tarafndan ilk kez eit olarak grlmesi asndan nemliydi ve
lkeyi Lozan Antlamasnn getirdii bir dier kstlamadan kurtaryordu. Szleme, spanya Savann kyla ayn zamana denk
geldi ve Atatrk bir kez daha ortak gvenlii destekledi. Eyll
1937de, Akdeniz devletleri Nyon Konferansnda buluarak talyan
korsanln knadlar. nn hkmetinin deil de Atatrkn kiisel
talimatlaryla hareket eden Trk delegasyonu, nn hkmeti Romann bu hareketi kkrtc bulaca endiesiyle kar kmasna
ramen, ngiliz ve Fransz gemilerine Akdenizde talyan saldrganln nleme amacyla Trk deniz slerini kullanma izni verdi.
Her ne kadar Moskovayla samimi ilikiler Trk d politikasnn
temel ta olarak kaldysa da, Ankara dnyann en byk deniz gc
ngilterenin dostluunun deerini anlad. Eyll 1936da, Kral VIII.
Edwardn gayri resm ziyareti bir devlet ziyareti muamelesi grd ve

Atatrk kralla birok kez fotoraf

ektirdi. Kraln Trkiye ziyareti lkenin Londrada uluslararas siyasette nemli bir faktr ve denkmi
gibi muamele grmeye layk olduu
fikrini verdi. Atatrkn yabanc
demokrasilere daha yakn olma istei i politikada da etkili oldu.
CHPnin, rejime bir faist renk katt sylenen mutlakyeti ve devleti genel sekreteri Recep Pekerin
grevden el ektirilmesine yol at.

Atatrk faist diktatrlerin saldrgan politikalarna kar kmay

srdrd. Basn, Eyll 1938 tarihli Atatrk, Cumhuriyetin 15, ylnda
ve ngiltere ile Fransann ekoslo- saln iyice yitirmeye balamvakyay Hitlere brakt Mnih t. Hatta Cumhuriyetin 15. yl
Antlamasna eletirel yaklat. kutlamalarna katlamam, ardndan da TBMM'nin alnda
Kendi ulusal kurtulu mcadeleleria konumas bavekil Celal
ni hatrlayan gazeteciler, ekoslo- Bayar tarafndan okunmutu.
vaklar Alman igaline kar savasa- Oysa halk, be yl nceki 10. yl
lard, bamszlklar olmasa da en kutlamalarna damgasn vuran
azndan ulusal saygnlklarn koru- ve Milli Mcadeleyi kendisiyle
partisinin uhdesine alarak, bir
yacaklarn yazarak, hayflandlar.
bakma sava arkadalarn dla1930lu yllarda Atatrkn yattr- yan Nutuku okuyan Mustafa
ma politikalarna muhalefet ettii o Kemal'i aryordu. Son yllarnda
kadar az rastlanan bir durumdu ki, hasta ve yorgun Atatrk.
ngiliz yazar George Orwell, 19351939 yllar arasnda faizme kar savata hemen her mttefik
makbul grlrken, solcular kendilerini Mustafa Kemali verken
buldular diye yazd.

1938 Ekimine gelindiinde, doktorlarnn raporlarna dayanan

resm bltenler Atatrkn ok hasta olduunu belirtiyordu. 29

Ekimdeki Cumhuriyetin on beinci yl kutlama trenlerine katlamayacak kadar hastayd. Trkiye Byk Millet Meclisinin yeni yasama yl 1 Kasm 1938de aldnda cumhurbakannn konumas
babakan Celal Bayar tarafndan okundu. Dokuz gn sonra, 10 Kasm
1938de lke Atatrkn ldn rendi.
Trkiye Cumhuriyetinin cumhurbakan olarak geirdii on be
yl iinde Atatrk yeni bir kimlik edinmi ve kendi kendine yeterli ve
bamsz bir millet yaratmay baarmt. Bir lkeyi yar feodal, krsal
temellerinden ada bir endstri ekonomisine dntrme projesini
balatmt. Tm ulusun enerjisi yurt iinde gelimeye odaklanmken
Trkiyenin d politikas da statkoyu korumak zerine kurulmutu.
1923te Cumhuriyet kurulduunda, Trkiye kibrit gibi basit bir eyi
bile retemez durumdayd. Ancak, 1930larn ortalarna gelindiinde
fabrikalar tekstil rnleri, eker, kt ve imento retiyordu; bir ngiliz firmas demir-elik sanayiini kurma aamasndayd. Demiryollar
gibi yabanc sahipli iletmeler, her ne kadar kamulatrma yerine
devletletirme terimi seilmi olsa da, devlet tarafndan satn alnp
kamulatrlmt. Daha ok demiryolu hatlar kurularak bunlar ulusal
demiryolu ana balanmt; bunun amac da ulusal bir pazar yaratmakt. Trkiye artk kendi kendini doyurabiliyordu ve baz rnlerini
de Avrupaya ihra ediyordu. Yine yeni domakta olan tekstil sanayiinde kullanlan yn ve pamuk gibi hammaddelerde de Karadeniz madenlerinden gelen kmr konusunda olduu gibi kendine yeterliydi.

1920lerin ortalarnda, Yunanistanla nfus mbadelesinin sonrasnda, tesisatlk veya kunduraclk gibi en basit teknik iler bile
Trkler tarafndan yaplamyordu, nk bu tr iler gayriMslimlerin tekelindeydi. Ancak birka yl iinde yeni Trk modern
bir toplumun gereksindii demiryolculuktan banka memurluuna
kadar tm ileri becermeyi rendi. Ayn zamanda kadnlar da profesyonel ilerde, tekstil tezghlarnda ve sekreter olarak alyorlard.

Atatrk 1930lann diktatrleri gibi deildi. Nutuklar atyordu

ama bunlar asla Hitler veya Mussolininin yaptklar gibi nceden

ayarlanm geni topluluklara kar olmuyordu. nsanlar ynlendirme amacyla hareketlendirmek veya bu amala onlar glendirmek
deil onlar bir kalba sokmak istiyordu. Kaybedilen topraklar geri
almak veya ftuhata girimek gibi bir amac olmadndan, halk reformlarn kabul etmeye iknaya alyordu. Devrinin liderlerinin aksine karizmas toprak fethetme szne dayanmyordu. Program genelde iilerine ynelikti ve Cumhuriyetin tek toprak kazanm
1938de o dnemde Fransz mandas altndaki Suriyeden Hatayn
alnmasyd. Ancak, 1926da petrolyle birlikte Musulu ngiltere
kontrolndeki Iraka brakmas gerekmiti. Toplumu ise hibir zaman
rnein General Franconun 1936 sonrasnda spanyada yapt gibi
geleneksel toplumsal kanaatler ve sembollerle ynetmedi. 20. yzyln gerekleriyle rten yeni bir ideoloji ve sembol yaratmay seti.
Her ne kadar liberal demokrasiyi sonradan kendi radikalliini frenleyici olarak grse de, bir muhafazakr olmadndan ne laik modernizmden ne de liberal demokrasiden ekindi. Toplumu snflar temelinde ve snf atmasna dayal olarak incelemesiyle Marksizm
Kemalizme bir alternatif oluturuyordu ve Mustafa Kemal bununla
yzlemeyi reddetti.
Her ne kadar yaam boyunca bunlarn hepsini tam olarak kullanmadysa da, Atatrk siyasi partiler, sendikalar, hr bir basn, ifade
zgrl gibi liberal kurumlarn mantn kabul etti. Rejimin varsaym ise bu kurumlarn Trk toplumu gerekli geliim aamasna geldiinde kullanma sunulaca eklindeydi. Atatrk 1938 Kasmnda
ldnde, Cumhuriyet dneminde yetimi yeni nesil, bildikleri her
eyin onunla birlikte ldn dnd. Birok kii iin Atatrksz
bir Trkiye dnmek imknszd, nk o yeni Trkiyeyle, Cumhuriyetle eanlaml hale gelmiti. Bu sebeple, Atatrkten sonra gelen
yneticiler, olgunlama dnemine girmi olan bir lkeyi ynetebilmek iin kendi otoritelerini kurmak gibi zor bir grevle kar karya
kaldlar.

OKUMA NERLER
Andrew Mango, Atatrk: Modern Trkiye'nin Kurucusu, stanbul: Remzi,
2004.
Ali Kazancgil ve Ergun zbudun, Atatrk: Founder of a Modern State, Londra; Hurst, 1981.

BENC BLM
ok Partili Siyaset
ve Demokrasiye Doru
(1938-1960)

NNNN CUMHURBAKANI SELMES

tatrkn lm sonrasnda iktidarn devri sorunsuz yaand, te

yandan Cumhuriyet Halk Partisi iindeki her tr liderlik atmas halkn gznden saklanmt. Bylece, 11 Kasmda Trkiye Byk
Millet Meclisi oybirliiyle smet nny lkenin yeni cumhurbakan olarak seti. nnnn seimi, Atatrk ile nn arasnda bir ekime olduu ve Atatrk Celal Bayar nnnn yerine babakan
atad, nnnn baa gemede atlanlaca dnld iin, birok gzlemciyi artt. Hatta bazlar Atatrkn ankaya Kkndeki Cumhurbakanl ktphanesinde olduu sylenen gizli
vasiyetnamesinde Benden sonra Mareal Fevzi akmak cumhurbakan olsun diye yazdn ortaya attlar. Durum byle olsa bile Atatrkn arzusu gz ard edildi ve nn, 1923ten beri Genelkurmay
bakan olan Fevzi akmakn da desteiyle Trkiyenin ikinci cumhurbakan seildi. smet nn gzden dmesine karn parti mekanizmas zerindeki etkisini korumu ve bylece seilmesini garantilemiti. Ancak, Atatrkn apnda olmadndan halka kar
konumu zayft. Bu sebeple, aralk aynda CHPnin olaanst kurultay toplanarak Atatrk' ebedi ef, nny de daimi milli ef ilan
etti. Bu deiiklikler nnnn, yurtta ve yurtdnda konumunu g-

lendirmek amacyla Nazi Almanyas ile faist talyada geerli olan

liderlik esaslarna gpta ettiini de dndrmt.

Avrupadaki gerilimler ve sava olasl karsnda, nn Atatrk ve Kemalizm kartlaryla uzlaarak yurtta bir siyasi uyum salad. Atatrk dneminde srgnde yaayanlar Trkiyeye dnerek
yeniden siyasette aktif hale geldiler. Ayn zamanda, Meclisten 18
Ocak 1939da Milli Korunma Kanununu geirterek hkmete ekonomiyi ynlendirmek amacyla geni yetkiler tand. Ertesi hafta, liberal ve devletilik kart bir politikac olan Celal Bayar babakanlktan
istifa etti, yerine iileri bakan ve CHP genel sekreteri olan Dr. Refik
Saydam getirildi. Bunun ardndan, parti genel sekreterlii ile iileri
bakanl grevleri birbirinden ayrld ve bylelikle CHPnin
1930Iarn ortasnda brokrasi zerinde kurmu olduu kontrolden
vazgetii izlenimi yaratld. Bu bir yanlsamayd, nk partinin devlet zerindeki etkisi gl kald; sadece politikaclarn bireysel etkisi
azald. Mart 1939da genel seimler yapldnda, 424 milletvekilinin
olduu bir Mecliste 125 yeni sima vard; Atatrke yakn baz kiiler
seilmemi, te yandan Fethi Okyar, Kzm Karabekir, Hseyin Cahit
Yaln, Refet Bele, Ali Fuat Cebesoy gibi Atatrke rakip ve muhalifleri
Meclise girmiti. Ayn zamanda, Atatrkn 19 Mays 1919da Samsuna k ilk kez kutland ve Atatrk sonras rejimin de Cumhuriyetin kurucusunu onurlandraca ima edildi. Bu kutlama Genlik
Bayram olarak tanmlanmaya ve her yl kutlanmaya baland.
nn rejimi liberalletirmeyi srdrerek maysta Fethi Okyar
adalet bakan olarak atad ve 29 Maysta Mecliste, hkmete sadk
bir muhalefet olacak olan bir mstakil grup kurulmasna izin verdi.
Ancak bu kt zerinde bir reformdu, nk grup muhalefet roln
ciddiye almayarak, sava srasnda kacak ve btnyle antidemokratik yasaya ses karmayarak hkmetin diledii gibi hareket etmesine izin verdi.
Cumhurbakan nnnn temel grevi lkesini dnya krizinde
sa salim ynlendirmekti. Kendisini hl kendini Atatrkn karizma-

smet nn hibir zaman Mustafa Kemal gibi karizmatik bir kiilik kazanmad.
Atatrk'n sava arkadalaryla hesaplamaya girdii dnemlerde ise "olan
bitenleri" bazen seyrederek bazen de farkl biimlerde mdahil olarak, Mustafa Kemalle birlikte oldu. nn'nn yaam boyunca sadk kald ilkelerin
bata geleni her eyin stnde, "devlete sadakat"t. Bu ise devletle, partinin
btnlemesiydi. Kendisine partisi tarafndan verilmi olan "milli eflii her
zaman itenlikle benimsedi. nn, "milli ef"lii yllarnda bstn yapan
heykeltra Kenan Yontunla.

tik liderliinin ertesinde bir biimde kantlamas gerekiyordu.

1920lerin bandan 1937ye kadar Atatrkn sa kolu da olsa ne
yaratc ne de dinamik olduu dnlyordu.

Hitlerin komutanlarna Atatrkn lmnden sonra Trkiyenin akl fukaras kiiler tarafndan ynetileceini vurgulad sylenir. Atatrk sonras Trkiyeye yklenme politikasna baklrsa Stalinin de ayn kanda olduu var saylabilir. Ancak, ikisi de yanlyordu.
nn ihtiyatl bir adamd, Cumhuriyetin geleceini yanl tarafa oynayarak tehlikeye atmak istemiyordu; Birinci Dnya Savann anlar o kuan aklnda hl tazeydi ve ttihadlarn dt hatay tekrarlamak iyi olmazd. Bylece, 1939 Eyllnde kinci Dnya Sava
balaynca, nn, her ne kadar Trkiye maysta ngiltereyle, hazi-

randa da Fransayla dostluk ve karlkl yardm antlamalar imzalam olsa da, tarafsz kalmay seti. Trkiyenin istei zerine Fransa
Hatay Ankaraya devretti. 23 Austos 1939 Alman-Sovyet Pakt faist tehdide kar tarafl bir ngiliz-Fransz-Sovyet garantisini
imknsz kld. Trkiye bu noktadan itibaren tarafszlk konusunda
daha da fazla kararlyd.
AVRUPADA SAVA
Ankara, Avrupadaki sava iki tarafn da ak bir galibiyet kazanmamasn ve Avrupaya hkmetmemesini umarak yakndan izledi. Mttefiklerin zaferi Moskovann lehine olurken Mihver Devletlerinin
galibiyeti de Dou Akdenizde talyan egemenlii demekti. O dnem
iin Trkiyenin d politikas iki taraf arasnda gidip gelen d ticareti
tarafndan ynetilirmi gibi duruyordu. 18 Haziran 1941de, Almanya
Rusyay igal etmeden gn nce, Trkiye Almanyayla bir saldrmazlk pakt imzalad. Rusyann igali Ankaraya nefes alma frsat
tand, nk hlihazrda Bulgaristan ve Yunanistan igal altnda
tutan Almanya, Sovyetlerle savarken bir de Trkiyeyi igal edemezdi. Trkiyede ou kii Hitlerin Rusyay ksa bir sava sonunda
alt ederek ngiltere ve Fransay bara zorlayacan dnmekteydi.
Sonuta, Ankara, 1942 yaznda eer Rusya yenilirse Almanya saflarnda savaa katlacan ilan etti.

Sava, tarafszlk ve seferberlik, ekonominin 1930larda elde ettii ne kadar kazanm varsa hepsini zayflatt. Hkmet 1940n ocak
aynda, istifiliin, vurgunculuun ve savan kndan beri sren
yokluun nne gemek amacyla, Milli Korunma Kanununu yrrle koymak zorunda kald. Temel ihtiya maddelerine narh uygulanmaya baland ve kiralar Nisan 1940 seviyesinde donduruldu. alma gn gnde saat uzatld gibi birok iyerinde haftalk
tatiller de kaldrld. Dolayl vergiler eker, ay, ulam gibi temel gereksinimlerde nemli lde artrld. Almanlarn Rusyadaki baars
lkedeki rklara kendi aznlklarn taciz etme cesareti verdi ve bu

yle bir o lye ulat ki Kasm 1942de Meclis, kt bir iz brakan ve

tartmal gelir vergisi yasasn, Varlk Vergisi'ni kard. Verginin grnrdeki amac savatan kazan elde eden iletmelerden 360 milyon
dolar civarnda para toplamakt ama vergiler vergi mkellefinin zenginliine deil dinine gre belirlenmekteydi. Mslmanlar, gayriMslimler, yabanclar ve 17. yzylda slm benimsemi bir Yahudi
topluluu olan dnmeler iin ayr ayr listeler vard. Bu vergiler sonucunda pek ok gayri-Mslim varlklarn (gayrimenkuller, fabrikalar; vb.) satmak zorunda kald ve bunlar yeni Mslman burjuvazisi
tarafndan piyasa deerlerinin ok altnda fiyatlarla, bu snf hem
zenginletirecek hem de hkmetten yabanclatracak ekilde satn
alnd.

Neyse ki Alman ordusunun ubat 1943te Stalingradda teslim

olmas sonrasnda aznlklar zerindeki bask azald ve durum Berlinin aleyhine dnmeye balad. Bir ay sonra, bir Trk Yahudisi olan
Avram Galante Meclise seilirken, Alman yanls gazeteci Yunus Nadi
[Abalolu] koltuundan oldu. Bunlar, nnnn Almanyaya kar
srdrmekte olduu iyi niyetli tarafszlktan vazgeerek Mttefiklere
doru kaydnn iaretiydi. Eyll 1943te Dou Anadoluda bir alma kampna gnderilen Varlk Vergisi kurbanlar affedildi ve Mart
1944te de vergi kaldrld. Alman para ve propagandasyla desteklenen ve hkmet evresinde bile etkili olan rk pan-Trkist hareket
sonunda yasakland ve kovuturulmaya baland. 1944 Maysnda
liderleri mahkemeye karld ve bizzat nn pan-Trkizmi 19 Mays
Genlik Bayram konumasnda sulad. Duruma ancak 1947de, Souk Sava dneminde, artk dman Almanya deil Moskovayken
sonuland. Sanklar beraat ettikleri gibi bir de ykc bir ideolojiye,
yani komnizme kar arpan vatanseverler olarak vldler! Pantrkizm, uluslararas siyaset oyununda kullanlacak bir ara olmutu.
Sava sona ererken, nn rejimi kendini i karartan bir durumda
buldu. Trkiyedeki insanlarn byk ounluu zorluk iindeydi. Piyasada, tm temel ihtiya maddelerinin ktl vard. 1942nin ocak
aynda ekmek karneye balanrken tarm rnlerinin zorla toplan-

masn ngren bir yasa da karlm, brokrasi hari tm snflar

rejimden yabanclatrlmt: iadamlar birka Mslman zenginletiren ama devletin ne kadar mutlakyeti olabileceini de gsteren
keyf gelir vergileri nedeniyle; toprak aalar ile kyller tarm yasalar ve jandarmann sert, keyf tutumu yznden; kentli kitlelerse
kendilerini ar altrp az maa veren ve kendilerini a brakan
alma yasalarndan dolay bu durumdayd.
KNC DNYA SAVAI SONRASI
smet nn Mttefiklerin faizm karsndaki zaferinin bir sonucu
olarak dnyann kkl bir ekilde deitiini fark etti ve yurtta bir
patlama olmadan kendinin de duruma mdahale etmesi gerektiini
grd. 1 Kasm 1945te, mevcut siyasal sistemin yeni olumakta olan
kapitalist ve demokratik dnya dzenine paralel bir uyum amacyla
dzeltileceini aklad. Trk siyasal sistemi bir muhalefet partisinden yoksundu ve o da byle bir partiye izin verecekti. Faistlerin yenilgisinin Trkiyede de tek parti idaresini zayflatmasnn yan sra i
unsurlar da tek partinin varln tartlr. Asker-brokratik sekinler, toprak sahipleri ve ykselen burjuvazi arasndaki ibirlii Ulusal
Kurtulu Savann ve Kemalist rejimin ilk dneminin baarlarna
yol amt. Rejimin kendi baars hem kentsel hem krsal kapitalizmin gelimesi, bu ittifak eritti ve burjuvazi ile toprak aalar sisteme
artk tahamml etmek istemiyordu. Ayrca, ekonomi byk bir sermaye giriine muhtat ve bu ise sadece Amerika tarafndan salanabilirdi. Washington ise kendince devletilik kart gleri ve serbest
piyasa oluumunu cesaretlendiriyordu. Trkiyede, sorun yalnz CHP
iindeki liberal ve devleti gler arasndaki bir atmayla zlebilirdi; sistemi liberalletirmek bir yana, devletiler devlet zerindeki
hkimiyetlerini daha da artrmak istiyorlard.
Ocak 1945te toprak reformu tasars lkedeki dnce sahiplerini iki kutba ayrd. Devletiler topran yeniden datlmasn, toprak aalarnn siyasi ve iktisadi glerini krmak, Trkiyeyi Balkan

devletlerine benzer bir bamsz kk toprak sahipleri cumhuriyetine dntrmek istiyordu. Toprak Kanunu olarak bilinen tasar yasalasa da, CHP, Ocak 1946da Demokrat Partinin kurulmasna yol aacak ekilde paraland. Kurucularnn tm -iadam ve bankac Celal
Bayar; bir brokrat olan Refik Koraltan; bir profesr olan Fuat Kprl; bir toprak aas olan Adnan Menderes- CHPnin saygn yeleriydi.
Bunlar ok partili bir siyasal sistemin kurulmas, demokrasinin uygulamaya geirilmesi ve zel mlkiyet hakknn inenmemesi arsn
yapt. Muhaliflerden CHPden ihra edildi, Bayar ise istifa etti.
Muhalifler ihra kararna Demokrat Partiyi (DP) kurarak ve Trkiyenin siyasal yaamnda yeni bir sayfa aarak cevap verdiler.
DEMOKRAT PARTNN KURULMASI
Balangta Demokratlar da CHPden ayrlan kiilerce kurulmu bir
dier sadk muhalefet gibi grldler. Ne de olsa tm kurucu yeleri
uzun zamandr tannan, kkl Kemalistlerdi ve ynetimdeki partiyle
neredeyse ayn siyasal ve ekonomik program sunuyorlard. Mahmud
Celal Bayar siyasi anlamda borlarn da demiti. Bursann bir kynde 1883te domutu. 1903de Deutsche Orient Bankn Bursa
ubesine girdi ve ttihad ve Terakkinin aktif bir yesi oldu. Osmanl
mparatorluu 1918de ktkten sonra, Bayar zmir yresinde Milli
Mcadeleyi rgtledi. 1923te de zmir milletvekili olarak Meclise
seildi ve 1924 kabinesinde mbadele, imar ve iskn vekili oldu. Mustafa Kemalin gvenini kazanarak kstl olan zel sektr ynetmekle
grevlendirildi. 1924te, ekonomik deiim motorlarndan biri ve halen lkenin en nemli ekonomik kurumlarndan biri olan Trkiye
Bankasn kurdu. Bayar, 1932 ekonomik krizinde iktisat vekilliine
getirildi ve 1937de, nnden grevi devralarak Atatrkn son babakan oldu. nn cumhurbakan seildiinde Bayar babakanlktan
istifa etti ve sonrasnda bakanlk grevi almad. Siyaset sahnesine bir
kez daha 1945te CHPnin muhalif kanadnn lideri olarak kacakt.

Mustafa smet nn de Bayarnkine benzer bir sosyal gemiten

gelmekteydi. 1884te domutu, kendi snfndan gelen birok gen
gibi asker eitim ald. Bu, ona Mslman genlere ok az olanak sunan bir toplumda snf atlama zemini hazrlayan modern bir eitim
grme imkn salad. 1906da yzba rtbesiyle Harp Akademisinden mezun olarak imparatorluun eitli yrelerinde hizmet
verdi. Kurtulu Savanda 1921 ylnda soyadn da ald nn Savalarn kazand. nn, Kemal Paann sadk bir destekisi oldu.
Lozan Konferansna bar antlamasn mzakere edecek Trk delegasyonunun banda gnderildi ve zeki bir mzakereci olarak n sald. 1920ler ve 1930lar boyunca babakanlk yaptysa da 1937de
istifaya zorland. Parti-devlet brokrasisinin nemli isimlerinden biri
oldu, dolaysyla da Atatrkn lmnden sonra cumhurbakan olmaya uygun bir isimdi. Cumhurbakan olarak Trkiyeyi savatan
uzak tuttu ama milli ef unvanyla baskc bir ynetim uygulamas
yznden kitlelerce benimsenmedi. 1945e gelindiinde, nn dnyada yaanan deiimi grme basiretini gsterdi. Tek parti rejiminin
ayrtrlmasnda ve -bu ille de demokrasi demek olmasa da- ok partili rejimin kurulmasnda liderlik etmesi gerektiine karar verdi.

Atatrkn lm sonrasnda Trkiyedeki hava deimiti ve

yeni Trkiyenin kurulmasnda bu kadar hayati bir rol oynayan partiye artk gvenilmiyordu. CHP artk Trkiyeyi sava sonras yenidnya dzeninde ynetebilecek durumda deildi. Balangta Halk Partililer lkedeki deiimin farknda deillerdi ve yeniden poplerlik
kazanmak iin yapmalar gereken tek eyin birka yeni reform olduunu dndler. Demokrat Partililer de ayn Kemalist felsefeyi, belki
ufak bir vurgulama dnda savunuyordu. CHPnin onlardan bekledii
ise resm muhalefet gibi davranarak hkmetin meruluunu glendirmeleriydi. Balangta halk bile Demokrat Partiyi ciddiye almad,
nk program CHPninkinden pek de farkl deildi. Sonuta, anayasa tm partilerin Kemalizmin alt okunu benimsemesini gerektiriyordu. Ama Demokratlar bu ilkeleri yeni koullara gre yorumlayacaklarn ve amalarnn Trkiyede demokrasiyi gelitirmek
olduunu iddia ediyorlard. Mdahaleci devleti snrlamak, bireysel

hak ve zgrlkleri gelitirmek istiyorlard. Demokratlar, siyasi inisiyatiflerin halktan gelmesi -parti veya devletten gelmemesi- gerektiini ne sren poplistlerdi. Tpk Jn Trkler dnemindeki liberaller
gibi zel teebbs ile birey adna konuuyorlard. Ksa sre iinde
kentli nfusun eitimli kesiminden gazeteciler ve akademisyenlerin
yan sra burjuvazi ile entelektellerin ounluunu taraflarna ektiler. Toprak aalarnn desteine zaten sahiplerdi.
Halk Partililer nihayet toplumda kendilerine ve partilerine kar
husumet hissettiklerinde partiyi ve toplumu liberalletirmeye baladlar. nn milli ef ve CHPnin daim bakan sfatlarn brakt,
partinin her drt ylda bir genel bakan semesine raz oldu. Ancak
halk bunlar gstermelik deiiklikler olarak grd. Haklyd da, nk nn parti genel bakanlndan uzaklatrld 1972 ylna kadar
grevini korudu! CHPdeki radikaller partilerinin kylleri, iileri,
ortak kylleri, zanaatkrlar ve kk esnaf saflarna ekip DPyi
de byk toprak sahiplerinin ve byk iverenlerin partisi olarak
tecrit edecek bir snf partisi olmasn istiyorlard. Ancak bu stat
deiikliklerine ramen CHPde muhafazakrlar egemendi ve CHP her
insan iin her eyi ifade eden bir parti olarak yoluna devam etti. Bu
yzden de CHP birok grubun desteini yitirdi ve Trkiyenin azgelimi blgeleri olan Dou ve Orta Anadoludaki taraftarlarnn desteine gvenmeye zorland.
1946 VE 1950 SEMLER
nn, Demokratlar rgtlenmeye ve gerek bir seim tehdidi olmaya
balamadan nce, 1947 yerine 1946da erken seime gitme karar
ald. Ama Bayar, yasalar daha demokratik hale getirilmezse DPnin
seimleri boykot edeceini syledi. DPnin boykotu iktidarn meruiyetini zedeleyeceinden nn DPyi yattrmak zere baz antidemokratik yasalarda deiiklik yapt. Seim Kanunu deitirildi ve tek
dereceli seim getirildi. 1908den sonra seimler iki kademeliydi;
semenler yerel olarak temsilcilerini seiyor, bunlar da parti listesin-

den meclise girecek adaylar belirliyorlard. Bu arada niversitelere

idari zerklik tannd ve basn yasalar da serbestletirildi.

Demokrat Partililer, lkede rgtlenmelerini tamamlamadklar

iin 1946 seimlerinde baarl olamayacaklarn biliyorlard: brokrasi onlara dmand ve semenler de ok partili sistemin devam edip
etmeyeceinden emin deildi. Bylelikle 1946 seimlerindeki CHP
baars srpriz olmad: CHP 465 Meclis sandalyesinden 395ini alrken DP'de -fesat ve devlet basks karm bir seim iin iyi saylabilir
bir sonu olarak- 66 sandalye kazand. Ancak siyasi atmosfer zehirlenmiti; bu da lkenin siyasi yaamna zarar verici bir etki yapmaktayd. 1946 seimlerinden sonraki dnem ok partili sistemin kurulmas asndan ok nemliydi. CHP iindeki tutucular ile radikaller
aras atma srd, ancak 12 Temmuz 1947de yaymlad beyannameyle Cumhurbakan nn tutucularn yannda yer alarak radikalleri zayflatm oldu. Sonuta Demokrat Parti zerindeki bask
gevedi ve bunlara tam hareket hrriyeti ve iktidar partisiyle eitlik
tannd.

nn, liberal nlemler alarak partisinin nn amay umuyordu. Ekonomi ihtiyatl bir ekilde serbest piyasaya ald; devalasyon
yapld, ithalat imknlar kolaylatrld ve bankalara altn satma
imkn tannd. Bu nlemler, geinme indeksinin 1938deki 100 seviyesinden 1946nn austos aynda 386,8e ve devalasyon sonrasnda
da 412,9a ykselmesiyle enflasyonun balamasna yol at. evreleri bu deiiklerden cesaret aldlarsa da semenler daha da yabanclat. Bayar, hkmete kar ekonomik honutsuzluktan yararlanabileceini fark etti. nn gl bir laiklik savunucusu olsa da
hkmetin okullarda din derslerini yeniden balatmasna izin verdi.
Din konusundaki dnlerin hem Demokrat Partiyi hem de ondan
kopan tutucu ve daha da geni din zgrlkler isteyen muhaliflerin
1948de kurduu Millet Partisini keye kstraca dnlyordu.
nn, Kemalist ideolojinin temel tan -devletilii, devrimcilii
ve laiklii- brakabilirmi, hatta slm kucaklayabilirmi gibi grnyordu. Bu reformlarn tamamlanmas sonrasnda Halk Partililer

1950 ylnda, gelecek seimlerde kazanacaklar baardan ve Demokrat Partinin gndem d kalacandan o kadar emindiler ki, yeni parlamentoda bir muhalefet olsun diye DPye birka sandalye bile nerdiler.
nnnn genel hissiyata ho grnme siyaseti ve ekonomiyi
amas, semenler nezdinde partinin itibarn glendirmek adna ok
az ey baard. 14 Mays 1950de genel seim yapldnda, CHPye
kahredici bir darbe indirdiler ve Demokratlar ezici bir ounlukla
iktidara getirdiler.

Demokrat Partililer, yirmi yedi yllk Cumhuriyet Halk Partisi iktidarnda ekilmi olan aclarn toplumsal hafzadaki yerini istismar
etmilerdi. Semenlere nn iktidarda kald srece hibir eyin
deimeyecei sylenmiti; Atatrk deil de nn tek parti mutlakyetiliinin sembol olmutu. Demokrat Partililer, ayrca Trkiyenin
sorunlarndan devleti deil partiyi sorumlu gstererek brokrasinin
desteini de kazanmlard. Brokrasinin destei veya kesin tarafszl olmasayd DP kazanamayabilirdi, nk Trk halk, brokratlardan hem ekiniyor hem de onlarn izinden gidiyordu. Resm grevliler iktidar partisine almaynca semenler bunu fark etti, yzde 90
oranndaki katlml seimde oylarn yzde 53n alan Demokrat
Parti parlamentoda 408 sandalyeyle ezici bir ounluk salad. Cumhuriyet Halk Partisi oylarn hatr saylr yzde 40lk bir ksmn alsa
da Meclise 69 sandalyeyle girebildi; bunun sebebi CHPnin kazanan her eyi- alr ilkesini seim sistemine yerletirmi olmasyd ki bu ilke
gemite partinin yararna olmutu.
Demokratlarn 1950 seim zaferi o dnemde de, gnmzde de
baz akademisyenlerin vurgulad gibi, modern Trkiye tarihinde bir
dnm noktas olarak grld. ktidar partisi semenin iradesini kabul etmiti ve bu da demokratik sre iin, komnist otoriterlik ile
hr dnya arasnda bir atmann ortaya kt o dnemde, nemli
bir ileri adm olarak grlyordu. Aslna baklacak olursa, Trkiyedeki deiiklik grnd kadar dramatik deildi. DP tarafndan
temsil edilen siyasi glerin siyaset alanna girdii doruydu ama

iktidara geldiklerinde tpk CHPnin de yapm olduu gibi ayn arac,

kstlayc 1924 Anayasasn kullanmaktaydlar. 1950lerin byk
deiimi, smrgelerin bamszlamas sreci ve Souk Sava araclyla geldi; bunlar doal olarak Trkiyedeki hayat da etkiledi.
SOUK SAVA VE TRKYEYE ETKLER
kinci Dnya Sava sona erdiinde, Mttefikler -ngiltere ve Sovyetler
Birlii- Avrupay etki alanlarna ayryordu. Stalingrad Muharebesinde Almanya yenilene kadar Trkiye Berline kar lml bir tarafszlk
sergilemekteydi. Stalingrad sonrasnda Trkiye Mttefikleri desteklemeye balad. Stalin, Churchillle Boazlar meselesini Ekim 1944te
Moskovada, sonra da ubat 1945te Yaltada gndeme getirmiti.
Mttefikler sorunu tartmay, Trkiyeyi niyetlerinden ve bamszlna teminat verdiklerinden haberdar etmeyi kabul etmilerdi. Yakn
zamanda alm Sovyet arivleri bize gsteriyor ki, Trkiye Mays
1945 gibi erken bir tarihte Moskovaya bir karlkl dostluk antlamas nererek, Stalinin anlad kadaryla mttefiki ngiltereyi dlama eiliminde olduu mesajn vermiti. Trk ekingenlii olarak
grd eyden cesaret alan Stalin, haziran aynda szl olarak Trk
Boazlarnda bir s ve arlk Rusyas tarafndan 1878de elde edilip
1922de Lenin tarafndan Atatrke braklan Kars ile Ardahann iadesini istedi. Denir ki, Stalin Boazlara yalnzca bir Sovyet gvenlii
meselesi olarak deil, bir prestij meselesi olarak da bakyordu. Kzl
Ordunun baarlarndan etkilenen Trkiyenin bu istekleri kabul
edeceini, bylece Washington ve Londray da bir oldubitti karsnda brakacan dnyordu. Sonradan, D likiler Komiseri
Vyaeslav Molotov, Stalinin oyunu abartarak oynadn ve 1945te
haddinden fazla saldrgan davrandn itiraf edecekti. Molotov, Sovyet isteklerinin zamanlamasnn kt ve gereki olmadn belirtir.
1946 ylnda hatasn gren Moskova Trkiyeden isteklerinden vazgeti. Yakn dnemde yaplan Amerikan akademik aratrmalar, Kasm 1945te sresi dolan 1925 tarihli Trk-Sovyet Dostluk Antlamasnn yenilenmesi konusunda bir Sovyet talebi bulunmadn, sadece

smet nn'nn gelitirdii demokrasi kavram, zgrlklerle temellendirilmi

bireyin kiisel haklarna dayal bir yaplanmadan ok; ok partili rejim diye
adlandrlacak yzeysel siyasal dzenlemelere dayanyordu. nn, "tek parti
diktatrt"nn toplumda yaratm olduu olumsuzluklar bilmiyor deildi.
Ama yine de halkn yllardr ektii ac ve basklarn yarataca sonular tahmin edemedi. Oysa halk 14 Mays seimlerinin ardndan kendisini Gitti smet,
ald ksmet.. diye uurlayacakt. nn Mays 1950de seim konumasnda.

neriler ve artlar getirildiini sylemektedir ki, bu neri ile talepler

arasnda ok nemli farklar vardr. Trk Dileri Bakan Hasan Saka
bile ancak, Sovyet diplomatik giriim belgesini grp de Trkiye topraklar zerinde bir Sovyetlerin s talebi olmadn grdnde rahatlamt.
Moskova ile Washington arasndaki Yunanistan, Trkiye ve ran
zerindeki Souk Sava krizi Trkiyeyi nemli bir blgesel kuvvet
haline getirdi. Kriz ayn zamanda Truman ynetiminin yeniden silahlanma tasarsn Kongreden geirebilmesini salad. Washingtonda
Sovyetlerle baa kmak zere iki yaklam vard: Dileri Bakanl
Sovyet meydan okumasn genelde siyasi ve iktisadi olarak gryordu, dolaysyla da buna en iyi siyasi ve iktisadi yollardan karlk verilebileceini dnyordu. Pentagon ise Sovyet tehdidinin ncelikle
asker olduunu ve bir ittifaklar sistemiyle karlanabileceini dnyordu ki, bu Kuzey Atlantik Antlamas rgtnn (NATO) kuru-

luu iin atlan ilk adm oldu. ABDnin Trkiyeyle ilikilerinde Pentagonun yaklam ar bast.

Souk Sava iklimi Trkiyenin Washingtonla ilikisini hzlandrd. Her iki taraf da Trkiyenin hzl ekonomik gelime iin yabanc
sermaye yatrmna ihtiyac olduuna inanyordu. Bu, sadece Trkiye
Batya katlr ve Ortadouda Bat karlarna hizmet ederse gerekleebilecekti. Stalinin Trkiyeye kar zorbalk taktikleri, Washingtonla yaknlamay, zellikle de komu Yunanistanda i sava kmas sonrasnda, kolaylatrd. Dost bir Trkiye Washington iin nemli
bir deer halini ald, bu yzden de lke 1947nin Truman Doktrini ve
Avrupa ekonomisinin dzeltmeye ynelik Marshall Plan iinde yerini
ald. Cumhuriyet Halk Partisi ierisindeki devleti hizip sonunda
1947de Babakan Recep Pekerin istifasyla yenildi ve bu noktadan
sonra iki parti de Batya istikrarl bir Trkiye imaj vermek iin iki
tarafn da destekledii bir ortak politika gelitirdi.
Ankara Batyla ilikisinden honut deildi. Bat Trkiyeyi bir
Sovyet saldrsna kar koruma konusunda bir vaatte bulunmuyordu,
oysa 1949da NATOnun kurulmas sonrasnda Ankara Sovyetler Birliiyle bir sava durumunda Batnn yardmna geleceine dair bir
garanti istiyordu. Washington bu tr bir taahhtte bulunma konusunda ekimserdi. Pentagon, Trkiyenin blgede bir Sovyet saldrs
tehdidini nleme amacyla hzla modernletirilen ordusunu kullanmaktan ve Trkiyede bombardman sleri bulundurmaktan memnundu.

Ancak, nn Washingtondan sadece ekonomik ve asker yardm

deil, salam bir taahht de istiyordu. 1940larn sonlarna doru,
Ankara siyaset evrelerinde, sava sonras dnemde gncellemi bir
kavram olan balantszlk tartlyordu. Nisan 1949da dnemin
dileri bakan Necmettin Sadak Washington ziyaret ettiinde, Dileri Bakan Acheson onun Amerikan gvencesi verilmezse Trkiyenin tarafszl ynndeki tavrna hayret etmiti. Amerikan diplomatlar ve asker yetkilileri Trkiyenin bir tarafszlk konumu

isteyebileceinden ve Amerika Birleik Devletlerinin Trkiyedeki

yatrmlarn deerlendiremeyeceinden korkuyorlard.

Trkiyenin hatr saylr pazarlk konumu yine de Washingtondan hibir dn almaya yetmedi ve nn grmelerde ilerleme
salayamad. 1950 Maysnda DP iktidara gelince ayn siyaseti izlediyse de onlarn giriimleri de ciddiye alnmad. Trk birliklerinin
Kore Savana katlmalar ve Trkiyenin Washingtonn Sovyetler
Birliine kar gtt kuatma politikasna katlmas da bir fark
yaratmad. Artk cumhurbakan olan Celal Bayar 1951 ubatnda
Amerikan bykelisini kabul ettiinde ABD-Trkiye ilikilerinden
kiisel honutsuzluunu ifade ederek Sovyetler Birliiyle bir sava
durumunda tarafsz kalnabileceini ima etti. Bu, istenen etkiyi yaratt. ngilterenin itirazna ramen (ngiltere, Trkiyenin yeliini Ortadouda etkin olmasyla snrlamak istiyordu), hem Trkiye hem de
Yunanistan ubat 1952de NATOya tam ye oldular. Trkiye NATOya ye olduktan sonra tm d politika seeneklerinden vazgeerek rgte tamamen baml hale geldi. Atatrkn bir daha Trkiye
ve Rusyann asla dman olmamasn isteme siyaseti de tpk Trkiyenin artk Ortadounun bir paras olmad ynndeki Kemalist
jeo-strateji dncesi gibi terk edildi. NATO iinde Trkiye, 1955te
Trkiye, Irak, ran, Pakistan ve ngiltere arasnda imzalanan Badat
Paktyla vcut bulan Bat ile Ortadou arasnda bir kpr kurulmas
roln stlendi. Trkiyenin iddia edilen rol Sovyetlerin yaylmasn
nlemekti ama lke ayn zamanda Msr lideri Nasr nderliindeki
Arap milliyetiliine kar da ynlendirilmiti. Washington pakta katlmasa da paktn arkasndaki madd ve manevi destek olmay srdrd. Badat Pakt Trkiyeyi blgedeki muhafazakr rejimlerin lideri haline getirirken NATO ile Ortadou arasnda bir ba da
oluturdu. Ancak, bu ayn zamanda Ankarann, zellikle Birlemi
Milletler iinde, ykselen nc Dnyadan tecrit edilmesi de demekti.

 SYASET
Demokratlar iktidara geldiklerinde lkede byk umutlar yarattlar.
Otoriter tek parti rejimini sona erdirmi, lkeyi demokratik biimde
ynetme, adalama ve refah getirme sz vermilerdi. Aslna baklrsa, iktidar partisi ve muhalefet arasnda gerek bir ideolojik fark
yoktu: her iki parti de modern, mreffeh bir Trkiye yaratma almalarna gnl vermiti. Demokratlar, 1948de CHPli bir siyaseti
tarafndan ortaya atlm olan Trkiyeyi bir kk Amerika yapma
ve her mahallede bir milyoner yaratma sloganlarn kullanyorlard.
Muhalefet kendilerinin de paylat bir gre kar kamazd; onlar
sadece bu hedeflere ulama yntemleri asndan farkllk gsteriyorlard.

Belki de Demokrat Partililer ile Halk Partililer arasndaki temel

farkllk bu partilerin Trkiyeyi gelitirme eyleminin hzyd. Seimleri ok byk bir ounlukla kazanan Demokratlar, halkn programlarnn arkasnda durduuna inanyorlard. ounluku demokrasiye, yani sandktaki sonutan ald gle ounluun ne isterse
isterse yaptrabileceine inanyorlard. Dolaysyla da eletiriye ve
programlarn gerekletirmekle aralarna girecek hibir engele tahammlleri yoktu. Kemalizm ideolojisine, zamann gereklerine gre
yorumlanp uygulanmas kaydyla katlyorlard. Kemalizmin alt okla
formle edilen baz ilkelerinin amalarna ulatn ve gzden geirilmesi gerektiini dnyorlard. rnein, Trkiyenin artk korumac bir devlete ihtiyac yoktu; bylelikle serbest giriim anda devletilik ilkesi artk gereksizlemiti.
Demokratlar kendilerini toplumlarn anlayan ve halk iin en iyinin ne olduunu bilen toplumsal mhendisler olarak gryorlard ki
bu, Kemalist Halk iin, halka ramen dsturuyla uyumluydu. CHPnin
Trkiyenin kurulu yllarnda ok byk bir hizmet gerekletirdiini ama artk anakronizme dtn, halkla ve ihtiyalaryla temas
halinde olmadn dnyorlard. Muhalefetteki CHPnin, dolaysyla artk resm muhalefet roln oynayarak Trk ekonomisi ve toplumu Demokrat Parti tarafndan dntrlrken seyretmesini istiyor-

lard. Demokrat Partiden daha fazla din zgrl isteyerek ayrlan

bir hizbin 1948de kurduu Millet Partisine gelince, onlar da artk
gereksizdi, nk DP din faaliyetleri serbestletirecek, Trk halknn
manevi ihtiyalarn karlayacak yasalar karacakt. 16 Haziran
1950de, iktidara geldikten yaklak bir ay kadar sonra, ezann yeniden Arapa okunmasn mmkn klan bir yasa kardlar, nk ezan
Haziran 1941den beri Trke okunmaktayd. Demokratlar ayrca
anayasa metninin dilini de Osmanlcaya yaklatrarak Atatrk dneminin gncellenmi Trkesinden uzaa ektiler ve Trkiyenin Osmanl gemiiyle yaknlamaya baladlar. Hkim olmaya balayan
Souk Sava ve anti- komnizm havasnda, soldaki tm partiler yasad ilan edildi, bunlarn nemli yeleri ya hapsedildi ya da srld.
Komnist bir air olan Nzm Hikmet lkeden kap Sovyet blokunda
yaamak zorunda kalrken, solcu yazar Sabahattin Ali, CHP iktidarnn
son yllarnda devletin istihbarat birimlerinin iinde olduu iddia edilen tertip sonucunda bir kaak tarafndan ldrld.

1950deki seim baarlar Demokratlar halkn kendi programlarn desteklediini, kendilerinin de her drt ylda bir karsna kacaklar milli iradeyi temsil ettiklerini dnmeye yneltti. Bu sebeple, ne muhalefeti ne de muhalefetin eletirilerini ciddiye aldlar.
Demokrat Parti ynetiminin ilk yllarnda Avrupada Trk mallarna
artan rabet ve Kore Savann yaratt geliimin sonucu olarak lke
hzla byyormu gibi grnd. Ayrca, Marshall yardm da lkeyi
Batya at.

Trkiye, Babakan Adnan Menderes (1899-1961) tarafndan ynetiliyordu. Cumhurbakan Celal Bayar onu daha deneyimli, entelektel Fuat Kprlye (1890-1966) tercih ederek atamt, nk Menderes hem daha gen bir kuaa mensuptu hem de sava sonras
Trkiye iin gl bir nseziye sahip olduuna inanlyordu. Pamuk
yetitirilen Bat Anadolunun Aydn yresinden zengin bir toprak sahibi aileden geliyordu. Menderes Kemalist dnemde olgunlam ve
1930da Ali Fethinin (Okyar) Serbest Cumhuriyet Frkasnda siyasete atlmt. Parti kapandnda CHPye girmi ve 1945te toprak re-

formu yasa tasarsna kar kanlara katlmt. Sonra, CHPden ihra

edilmi ve Demokrat Partinin kurucularndan biri olmutu.

Menderes, siyasi iktidarn Trkiyenin hzl bymesi iin gerekli

ara olduunu dnyordu. Antidemokratik yasalar deitirmeye
veya Demokratlarn muhalefetteyken bir ara istedikleri gibi tarafsz
bir ynetim kurmaya ayracak zaman yoktu. Partiler st cumhurbakan ilkesinden yola kan Celal Bayar DP bakanlndan istifa
edince Menderes parti bakan seildi. Ancak bu gstermelik bir davrant, Bayar partiyle, tm balarn kesemeyecek kadar yakndan
ilgiliydi. Baka alanlarda, Demokrat Parti hkmeti 1930larda talyadan alnm olan Ceza Kanununa skca sarlarak ve Souk Sava
dneminin buz gibi atmosferine uygun bir ekilde uygulamalar daha
baskc yapt. Ayrca, Halk Partililer de partinin mal varlklarna el
konmas tehdidiyle bask altnda tutuldular.

Menderesin konumu 1954 ylndaki seim zaferinden sonra ktleti. Bu srada Trkiye bir refah dnemindeydi ve lkede bir umut
havas vard. Semenler ekonomik bymeden faydalanm ve honutluklarn, lkeyi aan, onu daha az brokratik yapan ynetimi destekleyerek gstermilerdi. Demokrat Partililer devlet arazilerini baz
topraksz kyllere datm, ABDden tarm makineleri ithal ederek
iftliklerde makinelemeyi balatm, dolaysyla da retimi artrmlard. Osmanl dneminde kurulmu olan Ziraat Bankas, iftilere
kredi veriyordu, devlet de ayn zamanda buday ve pamuk retimini
sbvanse ederken tarm rnleri iin depolama imknlarn da artryordu. Hava, 1950lerin ilk yarsnda iftilerden yanayken ayn zamanda Kore Sava yznden oluan talep sayesinde dnya buday
fiyatlar allmadk derecede ykselmiti. Sonu olarak, krsal kesim,
zellikle de byk iftiler, kazanlyd ve DPye oy vermekten memnundu.

DPyi siyasal liberalleme vaat ettii iin desteklemi olan kentli

aydnlar, niversiteler ve mteebbisler hayal krkl iindeydi; partinin iktidar hrs onlar hayallerinden uyandrmt. Tek parti dneminden kalma kurumlarla demokrasinin ve ok partili siyasetin yaa-

yamayacan grdler. 1924 Anayasas ve Ceza Kanunu gibi yasalar

adyd ve 20. yzyln ikinci yarsndaki Trk yaamna uygun hale
getirilmeleri gerekiyordu. DP hkmeti byle ayrntlarla ilgilenmiyordu. Menderes, gc arttka eletirileri grmezden gelmeye balad ve kendi partisi iindeki demokrasiyi bodu. Muhalefetteyken Demokrat Parti tek parti dneminde kendilerine tannmayan grev
hakkn tanyaca vaadiyle sayca az olan ii snfnn desteini kazanmt. Menderese bu sz hatrlatldnda Trkiyede grev mi
olurmu? nce biraz iktisadi ilerleme salayalm da bu konuyu sonra
dnrz eklinde cevap verdi. Bu cevap demokrasiye yaklamn
zetliyordu; o an iin demokrasinin ekonomik gelime sunanda
kurban edilmesi gerekiyordu!

Seimlere dayal glerine ramen, Demokratlar kendilerini gvensiz hissetmelerine neden olan bir aalk duygusuna sahiptirler
Semenlerin desteini salama balamlard ve artk iktidardaydlar
ama devletin aygtlarnn -brokrasinin, yargnn ve ordunun- arkalarnda olduundan pheliydiler. Bu kurumlar Cumhuriyet Halk Partisi tarafndan yaratlmlard ve dolaysyla da muhalefete sadk olduklar konusunda kuku vard. Bu durum zellikle hl asker unvanyla,
smet Paa olarak bilinen, smet nnye bal olduu dnlen ordu iin geerliydi. Demokrat Parti 1950de seimi kazandnda - sonrasnda generaller harekete gemeyince yerini byk bir ferahlamaya
brakan- bir asker darbe sylentisi vard. Yine de Menderes ordunun
st kademelerinde bir tasfiyeye gitti ve nnye sadk olduu dnlenleri emeklilie sevk ettirip yerlerine sadk Demokrat Partilileri
getirdi. Baz valiler ve nemli brokratlar iin de ayn uygulamaya
gitti. Demokratlar paa faktr olarak adlandrlan ve nn muhalefet lideri olduu srece iktidarda rahat olamayacaklar fikrine dayal
mantksz bir korkuya kaplmlard. Kurnaz tilki olarak adlandrlan
nnnn tm sorunlarnn kayna olduuna ve Cumhuriyet Halk
Partili muhalefetin onsuz etkisiz kalacana inanmlard. Halk Partililer de bu masala inanyorlard; yle ki 1954 ylnda nn yetmi yanda olmasna karn parti iinden onun yerini alacak bir lider kmad. nn 1950de partisi seimi kaybettiinde siyaset yaamndan

ekilseydi Trkiyenin tarihi farkl bir yn alabilirdi. Menderes ve

Demokrat Parti belki kendini daha gvende hissedip muhalefete kar
daha drste ve haka davranabilirdi. CHP iinde de yeni bir liderlik
kadrosu oluur, parti kendini yenileyerek zamann gereklerine uyabilirdi. nn partiyi ynettii mddete herhangi bir deiiklik dnmek imknszd; o, gemiten kalma bir simgeydi ve altnda yeni
hibir eyin yetiemeyecei devasa bir glgesi vard. Demokratlar; on
yllk iktidar dnemlerinde paa faktryle hesaplamakta baarsz
olmulard.

Menderes Mays 1960ta ynetime el koyan asker cunta tarafndan asldktan sonra, Ankarada anlatlan bir fkra vard: Menderes
cennete gider ve bir gn Atatrkle karlar, Atatrk ona Trkiyedeki siyasi hayat sorar. Menderes bunun zerine Atatrk ldkten
sonra memleketin bana gelenleri bir bir sayp dker ve son olarak
kendi idamn anlatr. Sonra da Ksmet, paam der. Atatrk, Hayr
Adnan der, ksmet deil, smet!
Menderesin demokratik olmayan ynetimi sadece Cumhuriyet
Halk Partisi ve paa faktryle aklanamaz. Kendini ne kadar gvenlikten uzak hissetse de muhalefetin zayf ve dzensiz olduunu,
kendine endie edecek hibir etkisi olmayacan biliyordu. Menderes'in siyasi endiesi kendi partisinin yaps zerine kuruluydu. Demokratlar asla muhalefetteyken grndkleri kadar homojen deillerdi. Partinin tavan Cumhuriyet Halk Partisi muhaliflerinden
oluuyordu ama taradaki desteinin ou parti Ocak 1946da kurulduktan sonra siyasete girenlerden gelmekteydi. Bunlar jandarmann
kylerdeki sert davrann hatrlyorlard ve nn ile CHPye kar
dolayl bir nefretleri vard. ounun gzn intikam istei kr etmiti
ve partilerinin, iktidarda olsalar bile, CHPye kar sert davranmasn
istiyorlard. Bunlar liderlerini nnyle birlik olup dolap evirmekle
itham ediyordu, hatta bunlardan bir blm 1948de Demokrat Partiden ayrlp Millet Partisini kurmulard. ktidardayken, bu kiiler
Menderesi CHPden farkl olmamak ve neredeyse ayn program
sunmakla suladlar.

DP dneminde Cumhurbakanl makam tarafsz olmak bir yana tamamen

partizanca bir anlayla yrtld. Geri Bayar gstermelik olarak DP bakanlndan istifa etmiti ama her frsatta partisinin Cumhurbakan gibi davranmaktan da ekinmiyordu. Menderes ve Bayar bir yurt gezisinde.

Menderes partisinin tara kongrelerinde defalarca bu tr eletirilerle karlat. Ksa srede parti ii muhalefetin meclisteki muhalefetten ok daha zorlu olduunu kavrad. Demokrat Parti muhaliflerini
CHPye kar sert nlemler alarak yattrabileceini biliyordu. Bu
politika, hkmetin CHPye ve niversiteler ile basn gibi kuramlara
kar kard antidemokratik yasalar ksmen aklar. Menderes
bylelikle muhaliflerinin gnln alm olabildi ama ayn ekilde en
bandan beri DPyi siyasal serbestleme szne gvenerek destekleyen liberal aydnlarn desteini de kaybetti. Aydnlar, saylar az olsa
da dncelerini rahata aklayabiliyor, niversitelerde, basnda ve
meslek kurulularda seslerini duyurabiliyordu. Demokrat Parti hkmetinin sivil toplumu demokratik zgrlkleri artrarak glendirmesi gerekiyordu, bunlar kstlayarak baltalamas deil. Ancak,
Menderesin basna, muhalefete ve niversite zerkliine kar ald

tedbirler, onun daha hr ve demokratik bir Trkiye fikrini benimsemediini gsteriyordu. ktidarn Ocak 1954te muhalif Millet Partisini
kapatabilmesi parti siyasetinin ne kadar krlgan olabileceini gsteriyordu.

Menderes 1954 seim baarsyla deiti. Hem halktan ald oy

hem meclisteki temsilci says artt. Halk yle inand iin doru politikalar setiine kanaat getirdi; artk 1946dan beri Demokrat Partiyi desteklemi olan ve partiye sempati duyan gazetecilere bile danmaya gerek duymuyordu. Hkmet zerindeki tek etkin denetim
meclisteki gl muhalefetti. Cumhuriyet kurulduundan beri Trkiye Byk Millet Meclisi devletin en gl kurumuydu. Milli egemenlik
Meclise devredilmiti ve Meclis yeleri arasndan cumhurbakann
seiyordu. Cumhurbakan babakan atyor, babakan kabinesini
milletvekilleri arasndan kuruyordu. Milletvekillerinin, seildikleri
blgeyi deil milleti temsil etmeleri bekleniyordu.
1924 Anayasasna gre, meclis yasalar karyordu ve bu yasalar gzden geirecek bir st meclis veya anayasaya uygunluklarn denetleyecek bir anayasa mahkemesi yoktu. Sadece cumhurbakannn
yasalarn yrrle girmesini veto etme hakk vard ama o da iktidar
partisiyle tarafsz davranamayacak kadar yakn ilikiler iindeydi.
Gl bir muhalefet partisinin yokluunda hkmet, kendi partisini
hizada tutabilirse, her istediini yapabilirdi. 1954 sonrasnda Menderesin balca tasas bu oldu, nk siyasi sorunlarnn ounluu partisi iinden kyordu.

Serbest giriimcilik ile siyasal liberalizmi savunan Demokrat Parti liberalleri hkmetin ekonomi zerinde devlet kontrol ve siyasal
etkinlikleri engelleme siyasetine iddetle kar ktlar. Byle davranan liberal Demokrat Partililer ya istifa ettiler veya partiden ihra
edildiler. Bunlar arasnda Aralk 1955te Hrriyet Partisini kuran
Fevzi Ltf Karaosmanolu gibi nde gelen Demokratlar da vard.
Menderes tamamen partisinin meclis grubuna bal hale geldi ve
kendi dnda tm kabinenin yeni bir kabine kurulmas amacyla istifasn kabul etti. Bu siyasi manevrayla meclis, hkmeti ynetecek

veya partiyi bir arada tutacak bir bakasnn olmadn itiraf etmi
oldu. Sonrasnda Menderes meclis grubuna byk alakgnlllk ve
saygyla davrand.
EKONOMK ENDELER
1955ten sonra ekonomide balayan gerileme Trk siyasal yaamnda
da etkili olmaya balad. Maalesef 1950lerin bandaki ekonomik
mucize zayf temeller zerine dayanyordu ve yklmaya mahkmdu.
Besin maddeleri ve pamuk retimindeki art, yeni tarm tekniklerine
deil, ekili alann bymesine balyd. 1954e gelindiinde, ekonomi
durgunluk belirtileri gstermeye ve byme hz dmeye balad.
Katlanan enflasyon 1956-1959 yllar arasn kapsayan dnemi belirledi; fiyatlar her yl yzde 18 artt. Bu arada ekonominin byme hz
sradan bir oranda, yzde 4te kald ki, bu yksek nfus artyla ancak baa ba gidebiliyordu. Ekonomi yapay bir art yaamt ve
kendine yeterli bir gelimenin izleri grnmyordu. Srekli artan
enflasyon, memur ve iilerin yaam standartlarna zarar veriyordu.
Subaylar bu durumdan bire bir etkileniyor ve den yaam standartlar yznden mesleklerinin prestij kaybetmesine ierliyorlard. Artk
orta snf ailelerin kzlaryla evlenemedikleri iin ve bu ailelerin kzlarn ykselen iveren snfna vermeyi tercih etmelerinden yaknyorlard. Bu nemli siyasal sonular dourdu ve 1960 darbesine yol
aan faktrlerden biri oldu.
Hkmetin Trk lirasn ar deerli tutma politikas yznden
yabanc para sknts da vard. 1958 devalasyonuna kadar, 1 dolarn
gerek deeri 10 lira civarndayken, 1 dolara 2,80 lira paritesi korunmutu. Bunun sonucunda, ithalat hkmet tarafndan desteklendii iin ok ucuzken; te yandan ihra mallar yanna yaklalmayacak kadar pahalyd. Bu politika byk lekte yozlamay
cesaretlendirdi; eer bir iadamnn siyasi balantlar varsa ok ucuza dviz alabilir ve ithalattan byk kr elde edebilirdi. Bu dnemde
servetler oluurken hazine parasz kald.

Seimler yaplmas gerektii tarihte, 1958de yaplsayd Demokratlarn nasl bir

sonu elde edeceklerini bilemiyoruz. Menderes ekonominin 1958de daha da kt
durumda olacan dnerek seimleri Ekim 1957ye
ald. Byle de olsa 1957 seimleri DPnin gerilemesine
iaret etti; Cumhuriyet Halk
Partisinin sandalye says
31den 178e kt. Demokratlar hl olaylara hkimdi ama
daha poplist bir yntemle,
dinin siyasete alet edildii bir
politika gdyorlard. Bu,
zellikle Menderes 17 ubat
1959da Londrada Gatwick DPnin uygulad ekonomik politika
Havaalan yaknlarnda bir 1950lerin sonuna doru artan dviz
uak kazasndan kl pay kur- fiyat ve faiz hadlerine bal olarak datulduktan sonra byle oldu. ralmay da beraberinde getirdi. Bu ise
bankalar tasfiyeye, irketleri de iflasa
Menderesin on drt kiinin zorluyordu. Ancak durgunluk esas olarak
ld kazadan kurtulmasn, halka yansd. Yokluklar beraberinde
yandalar bir mucize olarak kuyruklar da getirmiti. 50li yllarda bir
niteleyerek smrdler ve gaz kuyruu.
Menderesi Tanr tarafndan
daha yce bir emele hizmet etmek iin seilmi bir kader adam olarak gsterdiler.

1957 seimleri dneminde Demokrat Parti artk ekonomiyi kontrol edemiyordu. Menderes, ksa vadeli bir sorunla karlatn, politikalarnn sonularn almak iin sadece zamana ihtiyac olduunu
dnyordu. Yardm iin Batya dnd ve Temmuz 1958de Washington, Trkiyenin 400 milyon dolarlk borcunu konsolide etme

amal 359 milyon dolarlk bir krediyi onaylad. Menderes buna karlk ekonomiyi dengelemek zere, 1 dolar 2,8 TLden 9,02 TLye ykseltmeyi kabul etti. Stabilizasyon program beklenen etkiyi yapmad,
dolaysyla da 1959 Ekiminde Menderes yeni mal krediler araynda Amerikaya gitti. Ancak, Eisenhower ynetimi para destei vermeyi reddetti ve Menderes Trkiyeye eli bo dnd. Bunun ardndan,
Souk Sava dmannn kredi vermeye daha yatkn olup olmadn
denemek amacyla Temmuz 1960ta Sovyetler Birliini ziyaret etmeye karar verdi. Ama Menderes Moskovayla aradaki itleri tamir etmeye ok ge zamanda karar vermi ve bu ziyaret gerekleemeden
ordu Menderesi devirdi.
ORDU MCADELEYE KARIIYOR
1957 seimleri sonrasnda siyasi gerilim artmt. Muhalefet ok daha
glyd ve elinde kullanabilecei kozlar vard, ama Menderesi genel
seimde yenmek dnda hkmeti drebilme olanana sahip deildi. Menderes, otoritesini Vatan Cephesi ad verilen ve kendini
eletirenleri tecrit edip muhalefeti silahsz brakmay amalayan bir
ulusal cephe kurarak iyice glendirmek istedi. Cepheye katlmak
istemeyenler ykc olarak tanmlanarak, katlanlarn adlar devlet
radyosundan duyuruldu. Vatan Cephesi, birlik getirmek yerine siyasal yaam kutuplara bld. Bu siyasal manevra ie yaramaynca, Demokratlar bu kez de Nisan 1960ta bir asker darbe planlamakta olduunu iddia ettikleri, muhalefetin ykc faaliyetlerini soruturmak
amacyla bir komisyon kurdular. Ankarada lkenin baka kentlerine
de yaylan renci gsterileri balad. Skynetim ilan edildi ama bir
ie yaramad. Sonunda, 24 Mays 1960ta, Menderes komitenin almalarn tamamladn ve 1960 Eyllnde erken seimlere gidileceini aklad. Ancak bu aklamalar ok ge kalmt. Demokrat Parti
ynetiminden soyutlanm subay gruplar 1957den beri Demokrat
Parti ynetimini sonlandrma planlar yapmaktaydlar. 27 Maysta
mdahale ettiler ve Demokrat Parti hkmetini devirdiler.

Silahl Kuvvetlerde reform, Demokrat Parti programnn nemli

temellerinden biriydi. 1947de Truman Doktrininin aklanmasyla
birlikte Pentagon hl Birinci Dnya Savandan kalma antika silahlarla mcehhez bu orduya modern silahlar vermeye balamt. Trkiye 1952de NATOya ye olunca modernizasyon daha da hzland.
Menderes, gerekli yeniden yaplanmay salamak amacyla emekli
Albay Seyfi Kurtbeki milli savunma bakan olarak ataynca asker
reformu destekliyor grnmt. Kurtbekin yeniden yaplanma plan
gen subaylar arasnda poplerdi ama yal subaylar, zellikle modern sava tekniklerini uygulayamayacaklar gerekesiyle erken
emekli edileceklerinden endie eden generaller durumdan rahatszd.
Hl davranlarnda Prusya hiyerarisini barndran ordunun yal
kua daha gen subaylarla yetkiyi paylama fikrine ierliyordu. Generaller reformlara kar karak Kurtbekin bir darbe hazrlad dedikodular yaydlar. Menderes buna reformlar erteleyerek karlk
verdi ve Kurtbek de reformlarnn rafa kaldrldn hissederek
Temmuz 1953te istifa etti.
Menderes iin, Trk Silahl Kuvvetlerinin yeniden dzenlenmesi
bir ncelik deildi. Mevcut durumu korumaktan ve yksek rtbeli
subaylaryla ters dmemekten memnundu. lerinden en nde geleni Pentagonda iyi tannan Orgeneral Nuri Yamut olmak zere baz
nemli generalleri partisine kazandrmaya alt. Menderes byle
yksek rtbeli subaylar Demokrat Parti yanda olunca, nn taraftar generallerden gelecek bir tehditten muaf olacan dnyordu.

Ordu iin harcama yapmak DPnin ncelikler listesinde yoktu,

nk Menderes Trkiyenin kstl kaynaklarn ekonomik gelimeyi
hzlandrmak iin altyapya, yol ve fabrika yapmna aktarmay tercih
ediyordu. lke zaten milli gelirine oranla pek ok NATO lkesinden
fazla asker harcama yapyordu. Bu harcamalar 1950'deki 248 milyon
dolardan 1953te 381 milyon dolara ykselerek nemli bir oranda
artmt. Trkler, NATOya girdiklerinde lkenin asker harcamasnn
azalacan, nk NATOnun bunu destekleyeceini dnmlerdi.
Durum byle deilken, Menderesin, katlanan enflasyon oranlaryla

baa ba gidebilmesi iin asker maalarn artrarak bteden daha

fazla para harcamaya hi niyeti yoktu. Asker reform harcamalar,
bte daha byk bir art verene kadar beklemek durumundayd.

Trkiye NATOya katldnda, ordu iin daha fazla kaynak harcamakla kalmad, ayn zamanda ordunun karakteri de nemli lde
deiti. Subaylar yeni teknoloji ve sava yntemleriyle karlarlarken, ayn zamanda ideolojik olarak da blgesel snrl vatanseverliin
yerine Souk Savan komnizm kartln koyarak daha kozmopolit oldular. Hayat tarz kendi lkelerindekinden ok farkl olan dier
NATO lkelerine eitim iin gnderildiler. Yeni bir dnya gr ve
Trkiyede reform yapma istei edindiler. Politize olarak evrelerindeki siyasal ekimeden rahatszlk duymaya baladlar. NATO yelii, subaylar arasndaki ayrm hem siyasal hem teknolojik alardan
derinletirdi. Demokratlar generalleri yle baaryla yanlarna ekmilerdi ki, alt rtbeli subaylar gizli planlarna katlacak tek bir general bulmakta bile zorlandlar. 1950lerde Trkiyede Silahl Kuvvetler
rtbe ve ekonomik durum asndan blnmt.

Subaylar arasndaki rahatszlk 1950lerin ortasndan balayarak

artan enflasyon, siyasi istikrarszlk, kentlerdeki genel memnuniyetsizlik havas zerine kurulmutu. Genelde alt-orta snftan olduklarndan, iktidar partisinin serbest piyasa felsefesinin tehdidi altndaki
snflarnn ikyetlerini paylayorlard. Bu tr insanlar, Trk toplumuna kimliini kazandran ahlk ve geleneksel deerlerin eriyiine
zlyordu. DP bu deerleri zenginlik ve gsterii ycelten kaba
maddecilik uruna zayflatyordu. 1960 cuntasnn radikal yelerinden Orhan Erkanl darbeden bir sre sonra kendini yle ifade ediyordu:
1954ten sonra iktidarda bulunmu olan zmre, millerin btn haklarn inedi. Milleti aldatt. Memleketi iktisadi ve
sosyal alanda bir felkete srkledi. Manevi deerler unutuldu ve unutturuldu. Devlet kurumu, tam bir parti kurumu
haline getirildi. Memlekette tek organize g olan Trk Silahl Kuvvetlerinin her vesileyle gururu krld; tarihinin en asil

miras olan niforma tayanlar utandracak hale getirildi

(Cumhuriyet, 20 Temmuz 1960).

Ordudaki honutsuzluk, o dnemin partiler aras ekimesini

yanstarak siyasal bir hal ald. Subaylar Trkiyenin sorunlarn CHP
muhalefeti ve basn tarafndan yanstld ekilde grmeye baladlar. Darbeden sonra kendileri iin kabul edilebilir olan zmleri de
Demokrat Partiye muhalif aydnlardan aldlar. Subaylar arasnda sadece Alparslan Trke ve Orhan Erkanl gibi birka kii Trkiyenin
gitmesi gereken yn konusunda aydnlardan farkl dnyordu.
Bunlar da Nsrn Msr, Suriye, Irak ve Pakistan gibi 1960larda
tm asker rejimle ynetilen lkelerde grdklerinden etkilenmi
olabilirlerdi. Ancak Trkiyede ordu ii hiyerari iyi yerlemiti ve
radikaller ksa sre iinde st rtbeli subaylar tarafndan kenara itildi. Bundan sonra, 20. yzyln sonuna kadar, Trk siyasal gndemini
bunlar belirleyecekti.
OKUMA NERLER
Kemal Karpat, Turkey's Politics: the Transition to a Multi-party System, Princeton, 1959.
Bernard Lewis, Modern Trkiyenin Douu, Ankara: Trk Tarihi Kurumu,
1970.
Cem Eroul, ok partili sistemin kuruluu, Irvin Cemil Schick ve Erturul
Ahmet Tonak, Gei Dneminde Trkiye, stanbul: Belge, 1990.

ALTINCI BLM
Asker Vasiler
(1960-1980)

CUNTA YNETM

950 Maysndaki seim zaferi sonrasndan ok, 27 Mays 1960

asker darbesini takip eden sre, Trk siyasal, toplumsal ve ekonomik hayatnda yeni bir dnem balatmtr. Asker cunta ynetimini oluturan 38 subaydan ok az Trkiyenin siyasi geleceine dair
bir ngr sahibi olarak greve gelmiti. Daha sonralar bir neo-faist
partinin liderliini yapacak olan Albay Alparslan Trke (1917-1997)
gibi kimileri kendilerine ait radikal gndemlere sahiptiler. ou, lkenin siyasetini gnn artlarna gre dzenleme gayretlerinde entelektel snf takip etti.

Cuntann amalar, 27 Mays 1960 sabah radyodan darbeyi aklayan konumada akland:

Aziz Vatandalar;
Bugn demokrasimizin iine dt buhran ve son messif hadiseler dolaysyla ve karde kavgasna meydan vermemek maksadyla Trk Silahl
Kuvvetleri memleketin idaresini ele almtr. Bu harekta, Silahl Kuvvetlerimiz, partileri iine dtkleri uzlamaz durumdan kurtarmak ve partiler
st tarafsz bir idarenin nezaret ve hakemlii altnda, en ksa zamanda adil
ve serbest seimler yaptrarak, idareyi hangi tarafa mensup olursa olsun
seimi kazananlara devir ve teslim etmek zere girimi bulunmaktadr.
Giriilmi olan bu teebbs hibir ahsa veya zmreye kar deildir. dare-

miz hi kimse hakknda ahsiyata mteallik tecavzkr bir fiile teebbs

etmeyecei gibi edilmesine de asla msamaha etmeyecektir. Kim olursa
olsun ve hangi partiye mensup bulunursa bulunsun, her vatanda kanunlar
ve hukuk prensipleri esasna gre muamele grecektir.
Btn vatandalarn partilerin stnde ayn milletten, ayn soydan
gelmi evlatlar olduklarn hatrlayarak ve kin gtmeden birbirlerine kar
hrmetle ve anlayla muamele etmeleri straplarmzn dinmesi ve milli
varlmzn selameti iin zarur grlmektedir. Kabineye mensup ahsiyetlerin Trk Silahl Kuvvetlerine snmalarn rica ediyoruz. ahs emniyetleri kanun teminat altndadr Mttefiklerimize, komularmza ve btn dnyaya hitap ediyoruz. Gayemiz Birlemi Milletler Anayasasna ve nsan
Haklar Prensiplerine tamamyla riayettir. Atatrkn Yurtta sulh, cihanda
sulh prensibi bayramzdr. Btn ittifaklarmza ve taahhtlerimize sadz. NATOya inanyoruz ve balyz, CENTOya inanyoruz ve balyz. Tekrar ediyoruz dncemiz Yurtta sulh, cihanda sulhtur.

Subaylarn ou adil ve hr seimler yapldktan sonra klalarna dnmek ve iktidar yeniden politikaclara brakmak istiyordu. Ancak, onlara akl vermek zere kimi hukuk profesrleri arld zaman, planlar deiti. Milli Birlik Komitesini oluturan 38 subay,
ordudaki geni bir hizipler koalisyonunu temsil etmekteydi. Komitenin bu kadar geni olmasnn sebebi ordu iindeki birok gizli hizbin
darbeye katldn iddia etmesi ve temsil edilmek istemesiydi. Cuntann dnda braklanlar kserek ordu iinde istikrarszlk dourmaktaydlar ve sonraki yl iinde kendi darbelerini yapmay deneyeceklerdi.
Milli Birlik Komitesinin kendine ait bir plan olmadndan akademisyenlerden fikir alarak yeni anayasay hazrlamak amacyla bir
komisyon kurdular. Hukuk profesr ve stanbul niversitesi rektr
olan Sddk Sami Onar komisyona bakanlk ediyordu. ktidar askerler ele geirmiti ama 27 Mays hareketini bir devrime, bir aydnlar
devrimine dntrenler entelektellerdi. Onar komisyonunun ortaya koyduu fikirler orijinal deildi, bunlar, tek parti dneminden miras kalm kurumlarla demokrasinin salanamayacann ortaya kt 1950lerin ortalarndan beri etrafta gezinen fikirlerdi. Demokrat

Ordu iinde gizli rgtlenmeler 1951 ylna kadar uzanr. Bu yllarda Faruk
Atedal, Muzaffer zda, Orhan Erkanl, Ahmet Yldz, Sezai Okan, Orhan
Kabibay vb. gen subaylar gizli rgtler kurdu. Generallerin bunlara katlmas
ise daha sonradr. Cemal Grsel ise Kara Kuvvetleri Komutan olduktan sonra
Binba Sadi Koan araclyla Faik Bey takma adyla rgte girdi Grsel,
Bayarn arkasnda bir birlii denetlerken. (Bu fotoraf Feroz Ahmada bir grme srasnda Celal Bayar tarafndan verilmitir.

Partinin otokratik ynetimine karlk muhalefet iktidara geldiklerinde hangi reformlar yapacaklarn tasarlamt. Cumhuriyet Halk
Partisi anayasay deitirmeye ve st meclisin karlan kanunlar
gzden geirebilecei iki meclisli bir parlamento kurma sz veriyordu. CHPliler bir dizi sz vermilerdi; bunlar, yasalarn yasalln
denetleyecek bir Anayasa Mahkemesi, parlamentonun tek parti sultasnda olmamas iin nisp temsil, sendikalar iin grev hakk; devlet
memurlar iin sendikalama hakk, antidemokratik yasalarn yrrlkten kaldrlmas, tarafsz bir brokrasinin kurulmasna dair szlerdi.

Onar komisyonu, bu fikirlerin ounluunu benimsedi; ayrca

Demokrat Partinin, anayasaya ve basn, ordu, niversiteler gibi dier
kurumlara saygsz davranmas sebebiyle meruiyetini kaybettiini
de ileri srd. Dolaysyla cunta tarafndan grevden alnmalar gayet
yasald. Bylece profesrler cuntay meru klarak iktidarda kalmasn saladlar.
MLL BRLK KOMTES: GEC HKMET
Darbeyi merulatrdktan sonra, komisyon Milli Birlik Komitesinden
yeni seimlere gitmeden, iktidar sivillere devretmeden nce, yeni bir
devlet yaps ve kurumlar oluturmasn istedi. Yeni bir anayasa, yeni
bir seim yasas, Trkiyeyi demokratik dnyada konumlandracak
yeni kanunlar ve kurumlar istedi. Milli Birlik Komitesi, Haziran 1960
geici anayasasyla merulatrlan bir geici hkmete dnt. Yasama grevini dorudan, yrtme gcn de ayn zamanda Milli Birlik Komitesi bakan da olan devlet bakannn atad kabine araclyla yerine getiriyordu. Sadece yarg cuntadan bamsz
almaktayd.

Milli Birlik Komitesi iinde byk lde hizipilik vard. Orgeneral Cemal Grsel (1895-1966) komite bakan, devlet bakan, babakan ve bakomutan olarak seilmiti; nk herkes tarafndan sevilen
ve hrs olmayan bir kiiydi; bylece de hiziplerin zerinde kalmt.
ktidar iin rekabet eden iki hizip vard: Ilmllar Onar komisyonunun
raporunu onaylyor ve iktidar sivillere devretmek istiyordu, radikaller ki, bu grupta Albay Trke ve ounlukla alt rtbeli subaylar vard, bunlar iktidar elde tutmak ve Trk devleti ile toplumunu Profesr
Onarn nerilerinin ok tesinde bir ekilde deitirmek istiyordu.
Bir yeni kltr ve Nsrn Msrna benzer ekilde partilerin olmad bir poplist siyaset sistemi yaratmaktan bahsediyorlard.
Hizipler aras tartma lmllarn radikallerden on drdnn
ayan kaydrp bunlarn ounu yurtdna, eliliklere srdkleri 13
Kasma kadar srd. Ondrtlerin tasfiyesi radikallerin kolektivist

tavrlarndan hazzetmeyen burjuvaziyi memnun ederken grevdeki

gen subaylar ile asker rencileri rahatsz etti ve ordu iinde istikrarszlk yaratt. 1960 darbesine katlan ama Milli Birlik Komitesi
bnyesinde yer bulamayan baz subaylar yeniden planlar yapmaya
baladlar. Bunlardan biri olan Talt Aydemir, ilki 21/22 ubat
1962de, kincisi de 20/21 Mays 1963te olmak zere iki baarsz
darbe giriiminde bulundu. Artk tabandan gelme asker darbe dnemi bitmiti. 27 Mays 1960 darbesi, Trk ordusunun hiyerarisi
dnda yaplan ilk ve son darbe olarak kald.
KNC CUMHURYET
Ordu iinde etkili olan bir grup subay, aadan, emir-komuta zincirinin dndan gelen bir darbe olasl tehlikesini grerek buna kar
tedbirler ald. Bunlar 1961de Silahl Kuvvetler Birlii ad altnda birletiler. Silahl Kuvvetler Birlii, ordudaki tm rtbeleri kapsad gibi
tm hareketleri gzlemekteydi. Ksa sre iinde, Silahl Kuvvetler
Birlii, siyasi iktidar iindeki sz sahibine ve yeni anayasann gvencesine dnt. Bu arada, yeni bir anayasa hazrland ve 9 Temmuz
1961de oya sunuldu. Yeni anayasa kaytszlkla karland ve yzde
40 civarnda bir kesim anayasaya kar oy verdi. nsanlar, yeni seim
kanununun getirdii nisb temsil sistemini ve dolaysyla ok partili
bir parlamentoyu desteklese de, CHPnin ve tek parti ynetiminin
dnnden korkmaktaydlar.
1961 Anayasas, 1924 Anayasasndan farkl zellikler tayordu.
Artk iki meclisli bir parlamento vard; Millet Meclisi drt ylda bir
nisp temsil esasna gre seilen 450 milletvekilinden oluuyordu. st
meclis Senato ise te biri iki ylda bir yenilenen ve alt yllk dnemler iin salt ounluk esasna gre seilen 150 senatrden oluuyordu. Milli Birlik Komitesinin tm yeleri yaam boyu senatr olarak
atandlar ve cumhurbakan da onbe kontenjan senatr atad. ki
meclis bir arada toplandnda Trkiye Byk Millet Meclisi (TBMM)
ortaya kyordu. TBMM, cumhurbakann yedi yllk bir dnem iin

ve te ikilik bir ounlukla, yeleri arasndan seiyordu. Cemal Grsel, kinci Cumhuriyetin ilk cumhurbakan olarak seildi. Babakan
atad, o da kabinenin geri kalann belirledi. Kabine, Meclise kar
sorumluydu.

Anayasa Mahkemesi, ikinci Cumhuriyetin en tartmal kurumlarndan biri olarak ortaya kt. Yasalarn anayasaya uygunluunu deerlendirerek, birok yaptrm, muhafazakr hkmetlerin tepkisini
ekerek, geri gnderiyordu. Yeni anayasada belirtilen dnce, ifade,
ye olma, basn zgrlkleri de en az yeni kurumlar kadar nemliydi.
Devlet; ekonomik gelimeyi sosyal adalet yaratacak, bireylerin mal
sahibi olup miras brakabilmesini salayacak, alma ve yatrm zgrlklerini mmkn klacak yaptrmlar araclyla sosyal ve ekonomik haklar sz veren bir sosyal devlete dnmt.

Yksek rtbeli komutanlara da hkmette bir rol verilmiti. 3.

madde, kanunla belirlenmi bakanlar, Genelkurmay bakan ve ordu
temsilcilerinden oluan Milli Gvenlik Kurulunu (MGK) ortaya kard. Kendi de emekli bir general olan cumhurbakan veya yokluunda
babakan Milli Gvenlik Kuruluna bakanlk edecekti. Kurulun grevi, milli gvenlik ve koordinasyon konularnda kabineye yardm etmekti. Milli gvenlik kavram o kadar geni ve o kadar ok eyi kapsayabiliyordu ki, generaller hkmete her konuda mdahale
edebilirdi. Mart 1962de MGKnn yetkileri daha da artrld ve Genelkurmay bakan, 110. madde kendini babakana sorumlu kld iin
milli savunma bakanndan fiilen bamszlat.
Silahl Kuvvetler zerklie kavumu ve siviller tarafndan yeni
kurduklar dzenin ortaklar, koruyucular olarak grlyordu. Generaller ksa srede Trkiyenin siyasi ve sosyo-ekonomik hayatnn
hayati bir paras oldular. Subaylarn maalar ve yaam standartlar
enflasyondan etkilenmeyecekleri bir biimde nemli oranda artrld.
Emekli generaller ya bykeli olarak yurtdna yolland veya kurum
ve bankalara ynetici olarak atand. Bylelikle sisteme katlm oluyorlard!

Ordu 1961de i ve sanayi dnyasna da girdi, Ordu Yardmlama

Kurumu (OYAK) kuruldu. Bunun sermayesi, subay ve astsubaylarn
maalarndan yaplan yzde 10luk bir kesintiden saland ve ekonomideki en krl giriimlere yatrld. OYAK, sivil yneticiler ve teknokratlarca ynetilen ayr bir irket oldu ama Milli Savunma Bakanlna
baland. Mensuplarna kredi ve kr pay emekli ikramiyesi verdii
gibi asker ailelerine Ordu Pazar olarak adlandrlan spermarketlerde (OR-KO) ucuz fiyata sat yapt. Bu hizmet, enflasyona kar bir
dier nlemdi. OYAK zaman ierisinde o kadar genileyerek dallanp
budakland ki, gnmzde otomotiv sanayiinden sigortaclk ve bankacla kadar neredeyse tm sektrlerde faaliyette bulunmakta, zaman zaman da devlet ve zel sektrle birlikte ekonominin nc
gc olarak adlandrlmaktadr.

Her ne kadar gemie ait gelenek korunsa da ordu, millet veya

Kemalizm gibi soyut kavramlar yerine filizlenen kapitalizmin koruyucusu oldu. En nemli grev istikrar korumak ve istikrar tehditle
karlat zaman, tehdit nereden gelirse gelsin, mdahale etmekti.
Bununla beraber, generaller sistemi tehdit ettikleri iin sol hareketlerden holanmyorlard ama eer sisteme tehdit sa gruplardan gelirse onlara da eit derecede tepkiyle yaklayorlard. Serbest piyasa
ekonomisi ilkesini paylatklar partilere hogrl olsalar da kendilerini hibir partiye veya lidere srekli biimde balamadlar; artk
partiler ve liderler generallerin gnln almaya alyordu.
EKONOMK REFORMLAR
Milli Birlik Komitesi Demokrat Parti iktidarnn on ylndan kalma
siyasal sorunlar zerken, ekonomi iin de yeni temeller ortaya
koymaya mecbur oldu. Demokratlar, gelime yerine byme getirmi
geliigzel bir ekonomi politikas uygulamlard. Milli Birlik Komitesi
ise hem gelime hem byme getirecek bir program benimsedi. Bu
nemli grevi baarmak iin, temel devi ekonomiyi be yllk planlar
dhilinde denetlemek olan Devlet Planlama Tekiltn (DPT) kurdu-

lar. Devlet Planlama Tekilt, Eyll 1960ta kuruldu ve yeni anayasada da yer ald. Bu, babakann bakanlk ettii, dolaysyla da iktidardaki partiden etkilenen bir danma kuruluydu. Ayrca, be yllk plann yrrle girmeden nce hkmet ve Meclis taralndan
onaylanmas gerekiyordu; dolaysyla da tm planlama sreci tamamen siyasi ve ideolojik hale geldi. ok partili sistem yerine konduktan
sonra ortaya kan koalisyonlar ve Demokrat Parti grndeki hkmetlerin iktidarnda 41. maddenin hkm kalmad. Bu madde, ktisadi ve sosyal hayat, adalete, tam alma esasna ve herkes iin insanlk haysiyetine yarar bir yaay seviyesi salanmas amacna
gre dzenlenir sz veriyordu. Bu tr szler siyasi adan etkili olmaya balam Trkiyenin yeni domakta olan i/sanayi evrelerine
uymuyordu. 1961 Anayasasnda sz verilen sosyal devlet yerine,
iileri kontrol edip disiplin altna alacak bir devlet istiyorlard. Trkiyenin gelimilik seviyesinde bir lke iin grev hakknn ya da toplu
szlemenin bir lks olduunu dnmekteydiler. O an iin, sermaye
ve ii snf bir arada yaamaya zorlanmlard ama bu bir arada yaam Mart 1971de, ordu sorunu sermayenin lehine zmek zere
mdahale ettiinde sona erecekti.
Bu arada, be yllk plan 1963te uygulamaya kondu ve Trkiye
daha nceden ithal etmekte olduu mallarn retimine dayal hzl bir
endstrileme yoluna girdi. Otomobil, buzdolab, radyo vb. mallar
genelde Ford veya Philips gibi yabanc firmalarla ibirlii iinde retiliyordu; Trk sermayedarlar, dnya pazarlarnda rekabet edebilecek
yeni, orijinal mallar yaratma riskini alabilecek giriimciler deillerdi.
Onlarn derdi abuk yoldan kr elde etmekti. Bu nedenle Kamu ktisadi Teekkllerinin (KT) yeniden yaplanarak yetkin rakipler olmasna izin vermediler. Devletin, karma ekonomilerde olduu gibi, zel
sektr sbvanse etmesini istiyorlard. Toprak reformu yaplmamt,
iftlik gelirlerinin vergilendirilmesi yoktu, verimlilii artracak nlemler de sz konusu deildi. Ancak, her iki sektrde de yapsal reformlarn yaplmasna karn, KTlerin yzde 7lik byme hedefiyle
rtmesi, ekonomiyi bytt. Dnya ekonomisi, tpk 1950lerde
olduu gibi buna elveriliydi. Ekonomik mucizesini yaayan Alman-

yadan Trk iilerinin emek gcne ihtiya vard. i ihrac Trkiyeye iki ynden yarar salamaktayd; hem kyller topraklarndan
ayrldndan, hem de gmen iiler ailelerine havale ettikleri paray
Alman mark olarak yolladklarndan dviz asndan. Trk ekonomisi
ksa sre iinde bu ii dvizlerine baml hale geldi.

Ancak planlamaya ramen, ekonomik genileme dengesiz kald.

Tarm sektr planclarn umduklar hzda bymeyi baaramad;
kentsel sektr ise hzlca, ama endstri retiminden ziyade inaat ve
hizmet sektrlerinde byd. Kstl ihracat gelirleri karsnda ekonomi Avrupadaki Trk iilerinin tasarruflarna baml hale geldi.
Nitekim 1970lerin banda Avrupa ekonomisi bir d eilimine
girince, bunun Trkiye zerindeki etkisi ciddi olacakt.

Planlamaclar Trkiyenin ekonomisini ve toplumsal yapsn birka yl iinde dntrmeyi baarmlard. Trkiye artk 1950lerde
olduu gibi devletin ilettii kk bir endstri sektr dnda arlkl olarak tarma dayal deildi. 1960larn sonuna gelindiinde, artk
ortada gayri safi milli hslaya (GSMH) tarm kadar katkda bulunan
dinamik bir zel endstri sektr vard. Harta 1973te endstri tarm
geecekti.
DEEN TOPLUMSAL YAPILAR
Anadoludan gelen kyller byk ehirlerin iinde ve evresinde
kurulan gecekondu mahallelerinde yaamaya balaynca, gelien endstrileme kentlemeye yol at. 1960lara gelindiinde, yeni anayasann tand haklar sayesinde snf bilincine sahip bir lider kadro
nderliinde rahat hareket edebilen, siyaseten aktif, kk bir ii
snf vard. iler toplu szleme ve grev hakk elde etmilerdi, ama
onlar sendikal dzeyde tutucu bir kurulu olan Trkiye i Sendikalar Konfederasyonu (Trk-) temsil ediyordu. Trk- 31 Temmuz
1952de bir federasyon ve birka ii sendikasnn bir araya gelmesi
ve ABDnin tannm ii kuruluu AFL-CIOnun ynlendirmesiyle kurulmutu. Ne var ki, bu kurulu siyaset d kalarak partiler st bir

izgi izledi. Sonunda 13 ubat 1967de Trk-'ten ayrlan birka

sendika biraraya gelerek Trkiye Devrimci i Konfederasyonunu
(DSK) kurdu. DSK, Trk- gibi sadece ekonomik haklar peinde
komuyor, siyasi talepler de ne sryordu. Kurucular arasnda
DSKIi sendikaclarn da bulunduu Trkiye i Partisi (TP) de
DSKi destekliyordu.

1960lar boyunca burjuva snf da hem sayca hem de kendine

gven asndan gelimiti. Gemite, amalarna erimek iin tamamen iktidardaki partiye gvenen burjuvazi 1971de, o gnden bu dneme nemli bir siyasi rol oynam olan kendi bask grubunu, Trk
Sanayicileri ve adamlar Derneini (TSAD) kurdu. Pazara daha
fazla mal knca satn alma kalplar da deiti; 1950lerde radyonun,
1970lerde televizyonun piyasaya girmesi de toplumsal ve siyasal
hayatlar dntrd. Hem radyo hem televizyon -yaynlaryla semenlere dorudan ulaabildikleri iin- kstl olanaklara sahip kk
boyutlu partilerin baarlar asndan ok nemliydi.

Yabanc sermayeyle ortaklklar kuran byk irketlerin tekelleme sreci, rekabet edemediklerinden yerel ve ok daha kk lekli
iletmelere zarar vermeye balad. Bu da iflaslara ve milyonlarn geimini tehdit edecek ekilde binlerce atlyenin kapanmasna sebep
oldu. Bu arada, yeni tketim kalplar da enflasyona yol at; daha
yksek maa ve cret istei yaratt. Trkiyenin ekonomisinde ve siyasetinde yaanan tm bu deiiklikler Milli Birlik Komitesinin ok
partili politikay yeniden balatt 1961den beri istikrarsz giden
siyasi durumu daha da ktletirdi.

1961 Anayasas, Trk halkna Cumhuriyetin kuruluundan beri

yaadklar en byk siyasi zgrl sunmutu. Yeni devlet bir sosyal devlet olarak tanmlanyor; hibir zaman dnlmemi toplumsal haklar veriyor, niversitelere zerklik ve rencilere dernek kurma hakk, iilere grev hakk tanyordu. Bu siyasal zgrlk
ortamnda, iiler ve solcu aydnlar bir sosyalist partiyi, Trkiye i
Partisini kurmak zere biraraya geldiler ve gemite Kemalizm er-

evesinde dnen siyaset hayat tartmalarna bir ideolojik alternatif

sundular.
YEN SYASAL PARTLERN KURULMASI
1961 Anayasas ile yeni yasalar siyasal, yapy deitirdiyse de temeldeki yaplanma aynen kald. Demokrat Parti kapatlm, anayasay
ihll gerekesiyle yarglanan liderleri hapse atlm ve bakan Babakan Menderes, Maliye Bakan Polatkan, Dileri Bakan
Zorlu- idam edilmiti. Demokrat
Partililer ise halk arasnda sevilmeye devam ediyordu. 1961de
kurulan Adalet Partisi (AP) de bu
oy bankasna gveniyordu. 1961
seimlerinde Adalet Partisi (AP)
ve Yeni Trkiye Partisi (YTP) birlikte oylarn yzde 48,5ini kazand (srasyla yzde 34,8 ve
yzde 13,7).

nnnn CHPsi oylarn yalnzca yzde 36,7sini ald ki bu

sonu, gerek oy gerekse Meclisteki sandalye says olarak hkmeti kurmak iin yetersizdi.
Generaller, bir yeni DP tarz hkmete izin vermeyeceklerinden,
nnden Kasm 1961den 1964e
kadar lkeyi ynetecek koalisyon hkmetinden birincisini
kurmasn istediler.

Sleyman Demirelin siyasal yaamda farkl portreleri bulunmaktadr. Dn dndr, bugn de bugn gibi Demirele zg deyiler,
siyasal rakipleri tarafndan eletirilse de aslnda bir politik ustal da
iinde barndrmaktadr. (Feroz
Ahmad Koleksiyonu)

Bu yllarda siyasal istikrarszlk vard ama koalisyonlar bir arada

tutan yalnzca asker mdahale tehdidiydi. Adalet Partisi, zellikle

Sleyman Demirel ynetiminde glendi ve Kasm 1963 yerel seimlerinde en baarl parti oldu. nc nn koalisyonu 12 ubat
1965te gvenoyu alamad iin ekilince, Demirel iktidar devralmaya hazrd. Son koalisyonun banda AP listesinden seilmi bir
bamsz milletvekili vard, dolaysyla Demirel zaten temsilen ynetimdeydi. Koalisyonun grevi Trkiyeyi 1965 seimlerine tamakt
ve bu seimler Adalet Partisini iktidara getirip lkeye istikrar salam gibi oldu.

Adalet Partisi ubat 1961de kurulmutu ve balangta, ordunun

gvendii Ragp Gmpala adl bir emekli general tarafndan ynetiliyordu. Ondan yeni Demokratlar hizada tutmas bekleniyordu.
1944 Hazirannda ldnde, parti yerine en ihtilafsz aday, Sleyman Demireli seti. Demirel bir mhendis ve teknokratt; Milli Birlik
Komitesi tm Demokrat Parti st kadrosunu tasfiye ettii iin liderlie gelebilmiti. Mtevaz bir krsal gemii olduundan sradan insanlarla, zellikle de onu kendi yetenekleriyle sivrilmi biri olarak gren
gecekonduda yaayan Anadoludan kentlere gm kesimlerle iliki
kurabiliyordu.
YEN SYASET VE DAHA GEN DNYA
1960larn siyaset yaam nceki on yllara gre ok deiikti. lke
siyasilemi ve 1961 Anayasas ideolojik tartma iin yeni bir ereve oluturmutu. lk kez olarak, lkenin geleneksel siyasetine, zellikle d politika konusunda meydan okuyan bir sol ortaya kmt. lke
artk kendini tecrit edilmi olarak grmyor ve insanlar, zellikle renciler, kk kasabalarda bile kolaylkla bulunabilen yeni solcu
Marksist literatr takip edebiliyor, dnyada neler olup bittiinden
haberdar olabiliyorlard. Bu eilimlerden rahatsz olan muhafazakr
gler sola kar, mcadelelerinin Moskovann komnizmine kar
olduunu belirterek, rgtlenmeye baladlar.
Trkiyedeki siyasal olaylar Souk Savatan ve Ortadoudaki
olaylardan etkileniyordu. Washingtondaki siyaset reticileri Ortado-

u ve Asyada milliyetiliin ykseliini dikkatle izliyor ve milliyetiliin Bat karlarna en az komnizm kadar byk bir tehdit olduunu dnyorlard. Bunun sonucunda Amerikan ynetimi Kasm
1958de, slmn milliyetilik ve komnizme kar bir panzehir olarak kullanlabileceini ngren bir i hizmet belgesi -5820/1 numaral Ulusal Gvenlik Kurumu [NSA] belgesi- yaynlad. 1960 sonrasnda
birok Trk milliyetisi ABD politikalarn ve kendi hkmetlerinin
bunlara gz kapal uyumunu eletirmeye balamlard. Milli Birlik
Komitesi Trkiyenin NATOya balln tekrar tekrar bildiriyordu,
Sovyet nkleer tehdidine ramen Ekim 1962 Kba Fze Krizinde
nn Washingtonn yannda yer almt. Ancak Trkler, Kennedy
ynetiminin Moskovayla pazarlnda Trkiyedeki Jpiter fzelerinden vazgetiini rendiler. Ksa sre sonra akland ki, Sovyetlerle
sava durumunda NATO planclarna gre stanbul ve Bat Anadolu
dnda kalan Anadolunun byk ksm feda edilebilirdi! Trkiyenin
de| ilikileri gndelik politikann bir parasna dnmt.
KIBRIS SORUNU
Yunanistanla 1963-1964 knda yaanan Kbrs sorunu, olay kritik
bir noktaya tad. Gemite Menderes hkmeti, Kbrs Rum milliyeti hareketi ngiltereden bamszlk ve Yunanistanla birleme istediinde soruna karmt. Bunun zerine bata, Trkiye ve -ada nfusunun yzde 20 kadarn oluturan- Kbrs Trkleri ngiltereyi ve
mevcut durumun korunmasn destekledi. Ankara 1955te ngilterenin etkisinin azald srada, ngiltereden aday 1878de alm olduu Trklere geri vermesini istedi. Hem ngiltere hem de Trkiye,
Kbrs Rumlarnn ngiliz ynetimini Trk ynetimine tercih edeceini dnyordu!. Rumlar bu neriyi kabul edilemez buldu. Bu nerinin kabul edilmeyeceini bilen Ankara, 1957de taksim nerisinde
bulundu ve bu konuda bask yapt. 1959da taraflar uzun grmeler
sonrasnda, bir Kbrs Cumhuriyetinin kurulmasnda ve Kbrs Trklerinin anayasal haklarnn ngiltere, Yunanistan ve Trkiye garantrl altnda olmas zerinde anlat. 15 Austos 1960ta, bir Kbrs

Rum asll bakan (Bapiskopos Makarios) ve bir Kbrs Trk asll

bakan yardmcs (Dr. Fazl Kk) nderliinde Kbrs Cumhuriyeti
ortaya kt.

Bakan Makarios iktidar paylam ngren anayasay uygulanamaz buldu. ngiltere, Yunanistan ve Trkiye tarafndan garanti edilen
1960 Antlamas tarafndan kstlanmayacan belirtti. 1963 sonlarnda adadaki iki toplum arasnda iddet olaylar balad ve 13 Mart
1964te nn, derhal atekes olmazsa garantrlerden biri olarak tek
tarafl mdahalede bulunulaca tehdidinde bulundu. Makarios nnnn notasn reddetti ama te yandan Trk blgelerinden kuatma
kaldrld ve esirler salverildi.

Trkiyede milliyeti duygular harekete gemiti. Toplumda Trk

tezinin adil olduu inancyla, asker mdahale iin byk destek vard. Ocak 1966da, ABD Bakan Johnson tarafndan Babakan nnye
Haziran 1964te gnderilmi bir mektubun aklanmas lke apnda
infiale neden oldu. Mektupta, nnye Trklerin Washington tarafndan salanm silahlar ABD onay olmadan kullanamayaca syleniyor, NATOnun da eer Trkiye, NATO mttefiklerinin tam onay ve
bilgisi dnda Sovyet mdahalesiyle sonulanacak bir adm atarsa,
Sovyetler Birliine kar Trkiyenin yardmna gelmeyeceini belirten bir uyar da yaplyordu.
Bunu Amerikan kart gsteriler izledi, 1968de dorua kan
genlik olaylarndan sonra Amerikan 6. Filosunun Trk limanlarna
gelmesi fiilen imknszlat. Olaylar deiik gsterilerle 12 Mart 1971
askeri mdahalesine kadar srd. Milliyetiler ile solcular, balantsz
bir Trkiye iin arda bulunmaya baladlar ve hatta hkmet bile
dileri bakanlndan lkenin d ilikilerini mevcut dnya artlarna gre gzden geirmesini istedi. Uzun sren deerlendirmeler sonrasnda dileri bakanl, o sralar bir ortak pazar ve siyasal birlik
oluturma srecindeki Avrupaya daha fazla yaknlamay nerdi.
Trk Genelkurmay, Kbrs gibi ulusal kar durumlarnda kullanlmak zere NATOdan bamsz bir blm oluturmaya karar verdi.

1968 dnyada olduu gibi Trkiyede de toplumsal hareketlerin, genlik eylemlerinin ykseldii bir yl oldu. Ne var ki, Trkiyede eylemlerin antiemperyalist karakteri hemen biimlenerek, anti-Amerikan nitelie brnd.
Resimde 1969da ABD 6. Filosuna kar yaplan bir mitingden grnm (stanbul Bilgi niversitesi Yaynlar Arivi).

Amerikan kartl toplumu muhafazakr sa ve bazen neoKemalist olarak adlandrlan milliyeti ve radikal bir sol olarak kutuplara ayrd. Sol ABDyi, Trkiyenin baml hale geldii kapitalist dnyann lideri olarak gryordu. Bunlar, Trkiyenin 1919dan bu yana
tarihini emperyalizme kar bir bamszlk mcadelesi -padiahn
sadece iktidarda kalabilmek uruna vazgemeye hazr olduu bamszln mcadelesi- olarak gryorlard. Onlara gre kinci Dnya
Sava sonrasnda hem CHP hem DP, Truman Doktrinini ve Marshall
Plann kabul ederek, NATOya ve Badat Paktna katlp, Trkiyeyi
Batnn bir uzantsna dntrerek Kemalizme ihanet etmilerdi.
Son olaylar bu tr bir siyasetin milli karlara kar olduunu gstermiti. Dolaysyla bu politikann braklmas gerekliydi. niversiteler-

deki renci topluluklarnn, Trkiye i Partisinin ve sendikalarn

eletirisi bu yndeydi. Cumhuriyet Halk Partisi bu radikal fikirlerin
bir ksmndan etkilenmiti ve bunlara ortann solu olarak adlandrlan bir siyasi duru ve Bu dzen deimeli slogann benimseyerek
karlk verdi.
Sa ise bu radikal milliyeti fikirlerden irkildi, bunlarn komnizm propagandas olduunu syleyerek kar kp, saldrd. 1958de
NSA dokmannn ne srd gibi komnizmin panzehiri olarak
slma yneldi. 1962de kurulan Komnizmle Mcadele Dernei slam sola kar bir silah olarak kulland. Bu eilim, milliyetilik ve
komnizmle savamak amacyla Dnya slm Birlii adnda bir rgtn kurulduu Suud Arabistandan gelen para yardmnn cesaretlendirmesiyle, 1960lar boyunca devam etti. Hzl sanayileme ile birlikte, yerel zanaat ve ticarete zarar veren tekellerin bymesi gibi
gelimeler karsnda, kendilerine destek salayabilmek amacyla
Trkiyenin tara alt-orta snf mensuplar da slm kullandlar.

1965te iktidara gelen Adalet Partisinin bu yeni glerle ba etmesi gerekiyordu. Oysa nderi Sleyman Demirel, ABDyle ilintilendirilen kapitalizmin yeni yzn temsil ediyordu. Eisenhower bursuyla
ABDde bir yl geirmiti ve sonrasnda da Trkiyede i yapan bir
okuluslu Amerikan inaat firmasnda almaya balamt. Demirelin kendi de politikalar da bundan tr hem soldan hem de onu
bir mason olarak tanmlayan dinci sadan gelen saldrlar iin kolay
bir hedef oluturuyordu. 1960larn sonlarnda Demirelin durumu
fiilen savunulamaz olmutu. Kbrs sorunu ise Kbrs Trkleri kendi
blgelerinde kuatma altnda yaar veya ngiltereye ya da Avustralyaya g ederken zlmeden duruyordu, renciler ve iiler daha
militanlamt; Amerikan kartl, Amerika Birleik Devletlerinin
Vietnama mdahalesi, Nisan 1967'de Yunanistanda yaanan Albaylar Darbesi ve Haziran 1967 Arap-srail Savayla artmt. Bu son iki
olay, ABDnin Dou Akdenizdeki egemenliini glendirirken Trkiyenin blgedeki roln de zayflatmt.

iler ile sermaye arasndaki atma, zellikle Paristeki renciler ve iiler neredeyse bir devrim gerekletirmeyi baardktan
sonra, gitgide ktlemiti. Bu olaylar Trkiyeyi etkiliyor, bir yandan
solu cesaretlendirirken, dier yandan da hkmete kar potansiyel
tehditleri ortaya karyordu. Daha 1967de baz ii sendikalar iktidarlardan yana ve politik olmayan Trk-ten ayrlarak devrimci
olarak tanmladklar kendi konfederasyonlarn DSKi kurmulard.
Trk-in, gayri resm olarak Adalet Partisiyle ilikileri vard, bu da
hkmete ve iverenlere iileri denetleme ans tanyordu. Hkmet
ve iverenler, iilerin militanlndan, onlarn uysal Trk-e ramen
glenmelerinden endie ettiler. Sendikalarn denetimini kaybettiklerini grdkleri zaman, ok ge olmadan harekete geerek yeniden bu
denetimi ele almaya karar verdiler.
SYASAL BLNME
Solcu saldrlarn yan sra, hkmetin sosyo-ekonomik gelimelerin
etkisiyle paralanan bir siyasal sala da uramas gerekti. Anadolu
apnda geleneksel orta snf tarafndan iletilen kk lekli iletmelerin stanbul-Marmara yresinde kmelenmi byk, kozmopolit
irketlerin rekabetine dayanmas mmkn deildi. Bunlar, Demirel'in
kendilerine ihanet ettiini ve byk holdingleri desteklediini dnyordu. Bu da bu grubun 1969 seimleri sonrasnda Adalet Partisinden ayrlarak partinin semen gcn azaltmasyla sonuland.
Semen kitlesi Alparslan Trkein neo-faist Milliyeti Hareket Partisi (MHP) veya CHPden ortann solu programna kar karak ayrlan
Profesr Turhan Feyziolunun kurduu Gven Partisi (GP), Profesr
Necmettin Erbakann Milli Nizam Partisi (MNP) veya APden ayrlan
muhaliflerin oluturduu Demokratik Parti (DP) gibi kk, sac
partilere yneldi. Trke hem tekelci kapitalizme hem komnizme
kar olduunu syleyen bir ar milliyetiydi, Feyziolu basite ortann sandayd ve sunduklar Demirelden ok da farkl deildi, Erbakan sermaye tekellerini Hristiyan/Yahudi Batnn uaklar olarak
tanmlayan slm jargonu kullanyordu. Trke ve Erbakann parti-

leri ancak ilerde 1990larda seim baars bulabildiler; o zamana kadar Adalet Partisine bir alternatif deil ama 1970lerin koalisyon hkmetlerinde yararl birer ortak oldular. Ancak o an iin sadaki blnme siyas istikrarszln ba faktr haline gelmiti.
1970lerin balarna gelindiinde, Trkiyedeki durum patlamaya
hazr hale gelmiti. renci ve ii militanl, toplumsal ve ekonomik
deiiklikler, byyen politik atma ve dnyann durumu tehlikeli
bir durum yaratmt. Ortada bir ykselen umutlar devrimi vard;
toplumun ounluu iin gereklemeyen umutlar. 1960lar boyunca
ii transfer eden Alman ekonomik mucizesinin sona ermesiyle birlikte balayan yaygn bir isizlik vard. ve eitim evreleri genlere
yeterli yer aamazken hzl bir nfus art yaanyordu. Gereinden
kalabalk okullar ve niversiteler hem sol hem de sa iin militan
bulma yerleri olarak idealdi ve bu genler 12 Mart 1971 asker mdahalesine yol aan istikrarszln meydana gelmesinde hayati bir rol
oynadlar.

Demirel Meclisteki durumu 1961 seim yasasyla getirilmi olan

milli bakiye sistemini Mart 1968de kaldrtarak kontrol etmeyi denedi. Bu sistem Trkiye i Partisinin 1965 seimlerinde 14 sandalye sahibi olmasna olanak tanrken, partinin temsilcileri de muhalefette nemli bir yer edinmilerdi. Deiiklik durumu farkllatrd ve
1969da TP mecliste sadece iki sandalye kazanabildi. Partinin lideri
Mehmet Ali Aybar meclisi Yeni kanun geerse, memleketteki huzursuzluk yeni bir seviyeye ykselir ... demokrasinin bana gelenlerden
siz sorumlu olursunuz eklinde uyard. Artk mecliste memnuniyetsizliini aklayamayan sol, i Partisi ykm ve iddeti tevik etmese
de, hncn sokaa tad. Sol, Demirelin Meclis araclyla reform ve
iktidar yolunu kapadna inanyordu. Bir ksm sol iin tek are, milli
demokratik devrim fikrine scak bakan radikal subaylarla ortak gerekletirilecek bir asker darbeydi. Baka bir grup ise daha da militanlaarak Maoculuu ve Latin Amerika gerillalarnn fikirlerini de benimsedi.

Demirel, Mecliste temsil edilen solu zayflattktan sonra, DSKi

ve temsil ettii siyasi ii sendikalarn yok etmeye ve Trk-i glendirmeye giriti. Hkmetin sendikalar, toplu szleme ve grev yasalarnda yapmak istedii deiiklikler, iilerin zgrce sendika seimini engelliyor, bir sendikann lke apnda faaliyet gstermesi iin
o ikolunda iilerin te birini rgtlenmesini ngryordu. Bunun
DSKi ortadan kaldraca dnlyordu. 15/16 Haziran 1970te
sadece DSK yeleri deil, genelde iiler yasaya kar protestolara
baladlar ve stanbuldan zmite kadar olan tm blgede gsteriler
yapld. Yetkililer stanbul Boazndaki karlkl vapur seferlerini,
olaylarn stanbulun Avrupa yakasna sramasn engelleme amacyla iptal ettiler. Saclar gsteriyi devrimin kostml provas olarak
tanmlad, gzlemciler siviller huzur ve dzeni salayamad iin
askerlerin mdahale edeceini dnd. Demirel ise pek bu kadar
liberal ve zgrlk bir anayasayla lkenin ynetilemeyeceinden
yaknarak anayasann deitirilerek daha otoriter yaplmas gerektiini ne sryordu.
Generaller, solun radikal subaylarla ilikisinden haberdarlard.
Her ikisi de 1963te kurulmu olan Milli stihbarat Tekilt ve Asker
stihbarat, ordudaki komplolar kstebekleri sayesinde biliyordu.
1970te 56 general ve 516 albay emekli edilince, basn orduda tasfiyeden sz etti. Emir-komuta zincirinin dndaki subaylardan bir
mdahale tehdidi vard ve generaller bunlardan nce davranarak
kendi reform programlarn uygulayp radikalleri bastrmaya karar
vermilerdi.
1971 banda Trkiye tam bir kargaa iindeydi. Solcu militan
renciler bankalar soyuyor, Amerikan askerlerini karyor ve Amerikan hedeflerine saldryordu. MHPye bal neo-faist militanlar olan
Bozkurtlar da hkmeti eletiren profesrleri hedef alyordu. Devaml bir grev hali vard ve 1 Ocak ile askerlerin mdahale ettii 12 Mart
1971 gnleri arasnda kaybedilen ign daha nceki her yldan daha
fazlayd. slamclar daha saldrgan hale gelip Atatrk ve Kemalizmi
reddederek orduyu galeyana getiriyordu.

8 Martta, durumu kontrol edemeyen Demirel kendi parti grubunun desteini yitirdi. Bu olay, asker mdahaleyi tetikledi; generaller
kendi partisinin bile desteini alamayan Demirelin gitmesi gerektiine kanaat getirdiler. Dolaysyla, 12 Martta be nemli General Genelkurmay bakan ve Kara, Hava, Deniz, Jandarma kuvvetleri komutanlar- Cumhurbakan Cevdet Sunay ile Meclis ve Senato bakanlarna birer muhtra sundular. Bunlar, hkmetin istifasn ve gl,
gvenilir, anayasaca belirlenmi reformlar uygulamaya muktedir
yeni bir hkmetin kurulmasn istediler. Demirel, kerhen istifa etti
ve bu istifa, Trkiyeyi zor gnlerde ynetecek anti-demokratik nlemleri geirecek bir partiler st hkmetin kurulmas yolunu at.
MUHTIRA REJM VE SONRASI, 1971-1980
nceleri birok kii 12 Mart darbesinin 1961 Anayasasn destekleyen radikal, reformcu subaylarca yapldn dnd. Muhtra, Demirel Hkmetini Trkiyedeki anari, karde kavgas ve sosyoekonomik Huzursuzluk dolaysyla suluyor, -demokratik ilkeler erevesinde kurulmu ve Kemalist fikirlerden esinlenen- anayasa tarafndan tasarlanm reform yasalarn yrtecek bir hkmet kurulmasn istiyordu.

Ancak, ncelik asayiin ve dzenin salanmasna verilmeliydi ve

bu da solu ezmek demekti. Trkiye i Partisi -liderleri komnist
propaganda ve Krt ayrlkln desteklemekle sulanarak- muhtrann yaynland gn kapatld. Dev-Gene (Trkiye Devrimci Genlik Federasyonu - TDGF) bal tm genlik rgtleri kapatld. niversitelerde sol eilimli dernekler, Trkiye retmenler Sendikasnn ve
DSKin ubeleri polise arand. Bu arada, MHPnin genlik kollar
olan lk Ocaklar solculara kar gnll milis gibi davrand. Sola
kar bu saldrnn amac, iileri sindirmek ve sendika militanln
durdurmakt.
Demirelin istifasndan sonra, yeni cunta eline yeni geirdii iktidar nasl kullanaca konusunda kararszd. Yunan albaylarn dene-

yimi onlar iktidar dorudan ele almaktan alkoyuyordu, bu nedenle

partiler st bir sivil hkmet ve muhafazakr bir meclisle almaya
karar verdiler. 1961 Anayasasn Trkiye iin bir lks olarak tanmlayan Profesr Nihat Erimde, hem APnin hem de CHPnin kabul edecei bir siyaseti kimlii bulundu. 1940larda CHPli olsa da Profesr
Erim nce Demokrat Partiyle, ardndan da Adalet Partisi'yle uyum
iinde alabilmiti. Hrsl bir adamd ve orduyla ibirlii yapmaya
bir hayli istekliydi ki, bu onun hayatna mal olacak, 1980de Devrimci
Sol tarafndan ldrlecekti.

Erim on drt yesini Parlamento dndan setii teknokratlardan oluan ve generallerin nerdii reformlar gerekletirecek bir
kabine kurdu. Bakanlarn bazlar Dnya Bankasndan (Atilla Karaosmanolu), OYAKtan (zer Derbil), Trkiye Petrolleri A.Odan (hsan
Topalolu) ve KTlerden (inasi Orel) geliyordu. Bunlara ek olarak
reform kart olmakla tannan bakanlar vard ama bunlar mecliste
destekleniyorlard. yle bir bakldnda Erim kabinesi demokratik
reformlar yapacak bir hkmet gibi durmuyordu!
lk olarak ve ncelikle, Trkiye Halk Kurtulu Ordusu (THKO)
tarafndan gerekletirilen terr salgnyla baa kmas gerekti. Bazlar bu saldrlarn arkasnda ordudaki muhalif subaylarn olduunu
iddia etti, bazlar ise tpk ABDde FBIn Weathermen radikal solu ve
Kara Panterlere szm olmas gibi, saldrlarn sol gruplara szm
istihbarat ajan-provokatrlerince kkrtldn ne srd.

Devlet, bu duruma Trkiyenin altm yedi ilinden on birinde skynetim ilan ederek ve acmasz bask uygulayarak karlk verdi.
Ankara ve stanbulu da kapsayan kentsel Trkiyede ve Krt milliyetiliinin merkezi olan Gneydouda, skynetim ilan edildi. Siyasi
yaam tamamen fel oldu; meslek kurulular ile sendikalarn tm
toplant ve seminerleri yasakland; iki gazetenin yayn geici olarak
durduruldu ve kitabevlerine yetkililerin belirledii kitaplar satmamalar emredildi. Neo-faist sa yaynlar etrafta serbeste dolamaya
devam ettiler. ki nde gelen gazeteci, Trkiye i Partisi eski milletvekili etin Altan ve radikal bir Kemalist olan lhan Seluk tutuklana-

12 Mart darbesinden sonra Babakanla getirilen Prof. Nihat Erim, hrsl bir
politikacyd. Politikaya ok gen yata atlan, Hasan Saka kabinesinde Nafia
vekili olan Erim. 1961 Anayasasn "lks" diye nitelerken, ok nceleri syledii "gerekirse hrriyetlerin stn alla rteriz" szleriyle de tannmtr.
Erim (ortada) 12 Martn teknokrat kabinesinde Sadi Koa ve Atilla Karaosmanolu ile birlikte.

rak ikence grdler; bu, aydnlara kar yaklaan sert nlemlerin bir
habercisiydi.

17 Maysta srailin stanbul bakonsolosu Efraim Elromun karlmas basky daha da artrd. Asker rejim kkrtlmt ve sola kar
acmasz tedbirler uygulayarak karlk verdi ve iktidar skynetim
yetkililerinin eline geti. Yaar Kemal ve Fakir Baykurt gibi nl yazarlarn da aralarnda bulunduu yzlerce kii gzaltna alnd. kence olaanlat; artk bilgi almak amacyla deil, siyasi mahkmlara
siyaseti braktracak kadar direnlerini krmak zere kullanlyordu.
Ne var ki bask, Elromu kurtarmaya yetmedi; hatta belki de yetkililerin stanbulda ev ev bir arama emrettikleri 21/22 Mays gecesi ld-

rlmesini hzlandrm bile olabilir. Skynetim altnda siyasi bask,

sonraki iki yln gndemine yerleti ve hi kalkmad.

Hkmet, san lkenin sorunlar iin sulad 1961 Anayasasnda deiiklikler yapt. Fiilen devlet ve toplumdaki her kurum deitirildi: sendikalar, basn, radyo ve televizyon, niversiteler, Dantay, Anayasa Mahkemesi, Meclis, Senato ve Yargtay. 1961
Anayasasnn gvence altna ald liberal hak ve zgrlklere set
ekilerek, Nihat Erimin deyiiyle 12 Mart ncesi dneme geri dnme
ihtimalinin ortadan kalkmas saland. Toplum iin 1960larn demokratikleme hareketi ok masrafl hale gelirken, liberal 1961 Anayasas da kapitalizm yolunda hzl ilerleme isteyen bir lke iin ok
byk bir lks oldu.
Deiiklikler, kamuoyunda tartlmadan ve tm partilerin desteiyle yapld. Yalnzca 12 Mart ncesinde TPten ihra edilmi ve bamsz bir milletvekili olarak meclise girmi olan Mehmet Ali Aybar,
mecliste durumu u szlerle eletirdi: Anayasa deiiklik nerileri,
imdiki demokratik anayasamzn temel ilkesine ters der; amalar
sosyalizmi ezmektir, bu ise demokratik rejim anlayyla badamaz.
Erim de buna yle katld: Anayasa sosyalizme kapalyd ama sosyal
demokrasiye deil.
Meclis ve Senato, otuz be deiiklik maddesi kabul etti, anayasaya dokuz yeni geici madde ekledi. Trk Devleti artk bir sosyal devlet deildi ve herhangi trden bir sosyal adalet kurma iddiasndan
vazgemiti. Demirel, gerek reformlar yapma frsat ortaya ktnda, APli bakanlar kabineden ekerek bir hkmet krizi yaratt. O,
ileriye bakyordu. Askeri rejim geiciydi ve Demirelin kazanmay
amalad seimleri yaptrarak iktidar partilere devredecekti. Dolayasyla partinin halk tabann ayakta tutmak ve sadece byk irketlere yarayacak reformlara destek olmamak lazmd. Ekonomide reform iin uraan on bir reformcu bakan, Aralk 1971de kabineye
Demirelin eski maliye bakan atannca sonunda reform olaslnn
kalmadn anladlar. Durumu protesto ederek istifa ettiler ve Erim
de onlar izleyerek istifa etmeye mecbur kald.

kinci Erim kabinesi (11 Aralk 1971-22 Mays 1972) Demirelin

desteine muhta olduu iin hibir reformcu yasay geiremedi.
Anayasa deiiklikleri dnda, youn Amerikan basksyla alnan
haha ekiminin yasaklanmas karar hari, Erim pek bir ey yapamad; bu karar da 1973te partilere dayal siyaset yeniden balaynca
iptal edildi. Sonraki iki kabine -Ferit Melen ve Naim Talu kabinelerilkeyi Ekim 1973 seimlerine kadar idare etmeyi amalayan geici
hkmetlerdi. Bu dnemde toplumsal ve ekonomik sorunlar zlemedi ve Trkiye skynetimle i ie yaamaya devam etti. Ancak,
seim vaadiyle lkedeki hava deimeye balamt. 1950den beri
Trk semenleri seimleri, kendi umutlarn ve memnuniyetsizliklerini belirtmek asndan, ok ciddiye almt. 1973 seimlerinden nce, Parlamentodaki partiler Cumhurbakan Cevdet Sunayn halefini
semek durumundaydlar. 1960tan beri cumhurbakanl asker-sivil
ilikileri arasnda arabuluculuk yapm ve cumhurbakann ad hep
generallerce belirlenen asker kkenli biri olmutu. Cumhurbakannn iki meclis tarafndan seimi bir formalite olarak grlyordu.
Sunayn grev sresi 1973 Martnda sona erdiinde, generaller,
Meclisin Genelkurmay Bakan Orgeneral Faruk Grleri seeceini
umuyorlard. Grler emekli olmu ve seilebilmek amacyla Cumhurbakanl kontenjanndan Senatoya girmiti. Ancak, Parlamento'daki en byk iki partinin genel bakanlar Demirel ve Ecevit ibirlii
yapmay reddettiler. Uzun tartmalar sonrasnda, generaller siyasetilere, Silahl Kuvvetler tarafndan kabul edilebilir olmas kaydyla,
kendi cumhurbakanlarn semelerini sylediler. Sonunda, 6 Nisan
1973te, Parlamento emekli oramiral Fahri Korutrk Trkiyenin
altnc cumhurbakan olarak seti. Korutrk bir askerdi ve partilerden bamszd, ama kozmopolit ve liberal olarak tannyordu; stelik
Devlet Gvenlik Mahkemelerinin kurulmasna kar kan bir senatrd. Onun seilmesi, Silahl Kuvvetlere ters bir yant olarak grld.

1973 GENEL SEMLER

1973 yazna gelindiinde, ortam bir genel seim iin hazrd. Devlet
sivil toplum glerine kar kuvvetlendirilmiti. niversitelerdeki ve
fabrikalardaki muhalifleri ezmek iin mekanizmalar hazrd. Ancak
sol, bu deiikliklere bir cevap olarak, yeni genel bakan Blent Ecevit ynetiminde bir sosyal demokrat partiye dnm olan CHPnin
etrafnda topland. Sosyal demokrasi ise 1970lerde nemli bir ideoloji olarak kendini duyurmaya balamt. Ne var ki, ilerde 12 Eyll
1980de gerekleecek asker darbeden de ksmen sorumlu bir dnce olacakt.

CHPnin sosyal demokrasisi, Trkiye i Partisinin Temmuz

1971de kapatlmasyla oluan boluu ksmen doldurdu. Cumhuriyet
Halk Partisi, 1960larn ortasnda ortann soluna kaym, partinin
sa kanad da 1969 seimi sonrasnda partiden ayrlmt. 1971 mdahalesi, partiyi, asker rejimi destekleyip desteklememe konusunda
daha da blmt. smet nn, Erimin yannda yer alrken genel
sekreteri Blent Ecevit Erime kar karak istifa etmiti. O noktada
Ecevitin siyasi gelecei karanlk grnyordu ama halkl ne kararak, partinin eski halka ramen halk iin sloganyla zetlenen
sekinciliinden vazgemesini istedi. Ecevitin bu halk tavr karlk
buldu ve partinin tara tekiltlarndan destek grmeye balad. Bu
eilimden telalanan nn 1972nin mays aynda olaanst bir
kurultay toplayarak Ecevitle yzleti. Rakibini alt edeceinden emin
olan nn, partisinden kendisi ile Ecevit arasnda seim yapmasn
istedi. ou kiinin beklemedii ekilde, parti Ecevite oy verdi ve
nn 8 Maysta parti bakanlndan istifa etti. Atatrkn ld
Kasm 1938den beri bu grevdeydi. Ertesi hafta kurultay Eceviti,
artk sosyal demokrat olan CHPnin yeni genel bakan olarak seti.
1973 seimleri tm lkede byk umutlar dourdu. Partilerin,
zellikle de CHPnin nasl sonu alacan kestirmek zordu. Adalet
Partisi ise Demirel'in partisi zerindeki denetimini koruduu ve parti
askeri ynetim dneminde gcn gsterdii iin kazanmaya en yakn aday gibi duruyordu. Ecevit nderliindeki CHP henz denenme-

miti ve nnnn Kasm 1972deki CHPden ve milletvekilliinden

istifas partiyi daha da ypratm grnyordu.

San kk partileri -Demokratik Parti, Milliyeti Hareket Partisi, Gven Partisi (Temmuz 1972de Cumhuriyeti Partiyle birletikten sonra Cumhuriyeti Gven Partisi)- bir tehdit olarak alglanmyorlard. Mays 1971de kapatlan Milli Nizam Partisinin devam
olarak slamclar tarafndan Ekim 1972de kurulan Milli Selmet Partisinin de (MSP) ne yapaca bilinmiyordu.
1973te, MSP, tekellemenin ykseliine ve yabanc sermayeye
bamlla kar karak, selefinden daha ciddi bir imaj ortaya koymaktayd. Parti bakan Necmettin Erbakan ar sanayi ve faizsiz
bankaclk gibi slm esaslara dayal bir ekonomi istiyordu. Siyasal
slmclar, kendilerine bir slm sosyalizm (bu kelimeyi asla kullanmasalar da) havas vermeye alyorlard nk bu semenlere
slm kktendincilikten daha yakn gelebilirdi. Nitekim propagandas o kadar baarlyd ki, MSP, 1973te CHP ve APnin ardndan
nc parti oldu. Bundan sonra, siyasal slmn ve ykselen karsekinlerin tehdidi, daha fazla ciddiye alnmak durumunda kald.
Seim sonular son derece manidard; CHPnin zaferi bir srpriz
olmutu, ama sa, dnldnden daha fazla blnmt. APnin
oylar 1969daki yzde 46,5ten yzde 29,8e dmt ve bu, oylarn
srasyla yzde 11,9 ve yzde 11,8ini alm olan Demokratik Parti ile
Milli Selmet Partisinin iine yaramt. Gven Partisinin oylar
azalmt, MHPdeyse yzde 0,04lk mtevaz bir art vard.

CHPnin zaferi pek oklarn artt, ancak parti yeterli oy alarak

tek bana iktidar olamad. Ecevit oylarn yzde 33,3n alarak 185
sandalye kazanmt, oysa kabineyi kurmak iin 226 sandalyeye ihtiyac vard. Yine de bu byk bir gelimeydi, parti 1961den beri bu
kadar baar gsterememiti. Yeni sosyal demokrat kimlik faydal
olmutu ve CHP oylar bu kez geleneksel kalesi olan geri kalm Dou
ve Orta Anadoludan deil, Trkiyenin ilerici sanayi blgesinden al-

mt. Parti, sosyal demokrasiyi gelecein ideolojisi olarak alglayan kentlere gm kiilere ekici geliyordu.

Necmettin Erbakan, srekli

frsatlar zerine dayal bir politikayla ne kan, hkmet
olmak iin her yolu deneyen bir
politikac olarak tannd. Odalar
Birlii bakanlndan parti
bakanlklarna kadar uzanan
sre iinde hep bu kiiliini
kantlayan olaylarn iinde olan
Erbakan, CHP-MSP koalisyonunda babakan yardmcsyken.

Oylarn yaklak yzde 60n toplam olan sac partiler, hkmet konusunda anlaamadlar. Dolaysyla,
hkmeti kurma grevi Ecevite verildi. nce, hkmeti laik sac partilerle
-AP ve Demokratik Partiyle- kurmay
nerdi ama nerisi reddedildi. Ecevit
daha sonra Milli Selmet Partisi lideri
Necmettin Erbakan ard ve nerisi
kabul edildi. Her iki parti de dar gelirliyi tekellerden korumaya kararlyd
ve sosyal adaletli kalknmadan yanayd. Her ikisi de demokrasi ile temel
hak ve zgrlklere inandklar iddiasndaydlar. Kltrel deerler konusundaki anlamazlklarn o an iin
sumen alt etmeye karar verdiler. rnein, Halk Partililer sosyal demokrat
Avrupa fikrini uygulamak isterken
slamclar bundan tedirgindi!
KOALSYON HKMET: CHP-MSP

Sonuta, CHP-MSP koalisyonu siyasi oportnizm sayesinde kuruldu ve ayn neden yznden de sona erdi. Her iki lider de kendilerini merulatrmak zorundayd ve bunun en iyi yolu, zellikle partisi
1971'de yasaklanan Erbakan iin hkmet olmakt. Yine de koalisyonun kurulmas, aylk hararetli bir pazarlk sreci sonrasnda Ocak
1974te gerekleti.

Koalisyon ne i dnyasn ne de generalleri telalandran lml bir

program sundu; yine de sa, hkmetin siyasal sulular iin genel af,
sendikalarn yitirdii haklarn geri verilmesi ve askeri rejimin at
yaralarn iyiletirilmesini ieren nerilerine kar kt. Sa, program
Batda ekonomik sknt yznden isizliin artt bir dnemde
anariye bir ar olarak sulad.

Ecevit liderliindeki koalisyonun kurulmas Bozkurtlar tarafndan balatlan siyasi iddetle damgaland. Siyasi terr, Trkiyede
hayatn bir parasna dnmt, yle ki, iddet 1970ler boyunca
younlaarak Eyll 1980 asker darbesinin gerekesini oluturacakt.
1971 darbesi ncesinde sol terrizm devrimi tetiklemek amacyla
tasarlanmt. Buna karlk, sa terrizmin amac ise lkenin moralini bozup bir belirsizlik ortam yaratarak, skynetim yasalarnn ve
asker dzenin kitlelerce benimsenmesini salamakt. Demirel muhalefette, hem tahrik edici hem de korkutucuydu. Blent Ecevite genelde, 1973te CIA destekli bir darbe sonras ldrlen ili lideri Allendeden yola karak Bllende diyor ve Ecevitin de Allendenin
sonunu paylaabileceini ima ediyordu!

Koalisyon hkmeti 7 ubat 1974te gvenoyu aldktan sonra

seim kampanyas srasnda verdii szlerini yerine getirmeye koyuldu. Haha ekimi serbest brakld, yzlerce siyasi tutuklunun salverilmesini salayacak bir af kanunu karld. Ecevitin, zellikle Kbrsta Bakan Makariosa kar yaplan bir darbe sonrasnda orduya
mdahale emri vermesi sonrasnda kazand byk sevgi, koalisyonda gerginlik yaratt. 15 Temmuz 1974te, Atina cuntasndan ald
emirle harekete geen Kbrs Rum Milli Muhafz Kuvvetleri, hkmeti
devirerek ynetimi ele geirdi. ngiltere Trkiyeyle ortak harekta
girimeyi reddedince, Ankara, 1960 antlamasnn garantrlerinden
biri olarak tek bana mdahale karar ald. Trk birlikleri adaya 20
Temmuzda ktlar ve 14 Austosta ikinci bir saldr balatarak adann yzde 40n ele geirdiler. Artk ortada Kbrsn fiil bir paylam
vard. Trkiye ile Yunanistan arasndaki ilikiler zaten Ege Denizindeki karasular zerine bir tartma dolaysyla gergindi. Kbrs

olayyla birlikte ilikiler daha da bozuldu, bugn de konuya grmelerin dzenli ekilde devam etmesine ramen diplomatik zm bulunamamtr.

Trkiyede Ecevit bir anda kahraman oluverdi ve Erbakanla arasndaki gerilim o kadar artt ki, 18 Eyllde Ecevit istifa etmeye karar
verdi, nk yeni seimlerin partisini iktidara getireceinden emindi.
Ancak, sa partiler seim nerisini eer seim yaplrsa bunun kendileri iin intihar olacan bildiklerinden kabul etmediler ve seim yaplmad. Ecevit krizi 241 gn boyunca hkmetin olmad bir durum
yaratt. Bir geici hkmet gvenoyu almay baaramad ve Demirel
sonunda, 31 Mart 1975te, Milliyeti Cephe olarak bilinen sac bir
koalisyon kurmay baard.

Milliyeti Cephe Adalet, Milli Selmet, Cumhuriyeti Gven ve

Milliyeti Hareket Partilerinden oluuyordu ve mecliste Demokratik
Partiden ayrlan bamszlar tarafndan da destekleniyordu. MHP,
lideri Trkein babakan yardmcs olduu koalisyona neo-faist bir
hava veriyordu. Mecliste Demirel, sokakta Trke slogann yaygnlatran Bozkurtlar, seim kuvvetlerini zayflatmak zere sosyal demokratlara satayorlard. Devrimci Sol ve Devrimci Yol gibi rgtler
etrafnda rgtlenen ar solcu gler de buna karlk vererek kargaaya katldlar.

Demirel koalisyonunun kurulmas, bir erken genel seim olasln ortadan kaldrd ve koalisyon yeleri bu frsat devleti kadrolatrmakta kullandlar. Adalet Partisi basn kontrol etti; MHP ve MSP
eitimi alarak militanlarn kontrol ettikleri okul ve niversitelerden
yetitirmeye balad. Bunun yan sra Gmrk ve Tekel Bakanln
kontrol etmeleri de kendi hareketleri iin dardan silah getirtebilmelerini salyordu. Sa militanlar, liderleri iktidardaki koalisyonda
olduu, onlar koruyup kolladklar ve siyasi rakiplerine dehet salmalarn salad iin, kendilerini artk devletin bir paras olarak
gryorlard. Sadece CHP toplantlarna deil, ayn zamanda Aleviler
ile Krtlere de CHPyi destekledikleri, laik olduklar ve kendileri gibi
dnmedikleri iin saldrdlar.

Blent Ecevit Trkiye'nin siyasal yaamnda hep drstln sembol olagelmi, kitlelerin gznde zellikle bu kiiliiyle ne km bir politikacdr. CHP
iinde Erime ve nn'ye kar mcadelesi de hep bu ereve iinde geliti.
CHP Genel Bakan olduu yllarda Emek En Yce Deerdiryazl pankartn
altnda.

iddet ortamna ramen, 12 Ekim 1975 Senato seimlerimde

CHPnin konumu glendi ve partinin oylar 1973teki yzde
33,29dan yaklak olarak yzde 44e ykseldi. APnin oy oran da
yaklak yzde 30dan yzde 40a karken san kk partilerinin
oy oranlar azald. 1970lerin ortasna doru, sanki iki partili bir sisteme doru bir gidi vard. Bu artlar altnda oylar blen kk partiler bir erken seimden kanmak istiyorlard, bunun iin de Milliyeti
Cephe koalisyonunu, seim ncesi partilerini glendirmeye alrken devam ettirmeye kararlydlar. Siyasi iddet 1976da da devam
etti. Demirel skynetim ilan etmeyi nerse de laik ordudan korkan
slmc ortaklar tarafndan reddedildi. MHPnin iddeti krkledii
herkesin bildii bir gerekti ama partinin bakan babakan yardmcs olduu iin hi kimse bir ey yapamyordu.

19 Mays 1976daki Genlik ve Spor Bayram kutlamalar sonrasnda Trkein ban ektii bir tr faizm korkusu balamt. Demirel bile endielenmi ve kendini ar sadaki ortaklarndan kurtarmak iin seim yaplmasn kabul etmeye karar vermiti.
Anayasaya gre seimlerin Ekim 1977de yaplmas gerekiyordu ama
nisan aynda AP ve CHP birlikte hareket ederek seimlerin 5 Haziran
1977de yaplmas ynnde oy verdi.

Seim karar aklandktan sonra siyasi iddet artt ve 1 Mays

1977deki i Bayram kutlamalarnda doruk noktasna ulat. iler,
ykselen faizm dalgasna kar dev bir miting dzenlemilerdi ve
her ey silah seslerinin duyulmasyla panik kp 34 kiinin lmesi ve
yzlerce insann yaralanmasna kadar sknet iinde gitti. Halk, 1
Mays katliamnn, semenlerin gzn korkutmak iin devletin iindeki sac gler tarafndan dzenlendiine emindi. Ancak, be hafta
sonra seimler yapldnda, semenlerin gznn korkmad grld. Seime katlan semen says 1973ten yksekti (yzde 66,8e karlk yzde 72,4) ve APnin oylarn yzde 36,9unu kazand seimlerde CHP oylarn yzde 41,4n ald. slamclarn oylar dt,
sadece neo-faist MHP Meclisteki sandalye saysn 3ten 16ya karabildi. iddet ve devlet olanaklarn kullanmak etkili olmutu.
Bu kez, Ecevit bir CHP hkmeti kurmak iin ihtiyac olan 226
sandalyeden 13 eksiine sahipti. Bir aznlk hkmeti kurdu ama gvenoyu alamad; 21 Temmuz 1977de Demirel, TSAD bata olmak
zere tm i dnyas bir CHP-AP koalisyonu isterken, ikinci Milliyeti
Cephe hkmetini kurdu. lemi glenip, dncelerini ok daha
rahata ifade edebilse de, hl partilere siyasetini dikte ettiremiyordu. Seimler istikrar salamay baaramamt; siyasal hayatta kutuplama hz kazand ve siyasal iddet durmakszn devam etti. kinci MC
hkmeti, 11 Aralk 1977 yerel seimleri sonrasnda Demirel gvenoyu alamaynca, ideolojik farkllklar yznden dald. Ilmllar
APden istifa ettiler nk parti radikallerin elinde rehin kalmt.
Ertesi hafta Ecevit, APden istifa eden bamszlar ve Cumhuriyeti
Gven Partisinden muhafazakrlarla bir koalisyon kurdu. Bu tr bir

koalisyon reformlar gerekletirmek zere kurulmamt ve ksa srede CHPnin semen desteini zayflatt; Ecevit iin muhafazakrlarla
ortak bir hkmet kurmak, neredeyse 1974teki istifas kadar byk
bir siyasi hata olmutu.

Reformlar uygulamadaki baarszlnn yan sra Ecevit ayn

zamanda asayi ve dzeni salamay da baaramam ve 1978in ilk
on be gnnde otuz siyasi cinayet ilenmiti. Temmuzda polis olaylarla baa kamaynca Ecevit, skynetimin yakn olduunun ilk iareti olarak, jandarmadan yardm istedi. Sa, nde gelen aydnlar hedef almaya balad ki, bunlarn en nemlisi 1 ubat 1979da Abdi
pekinin ldrlmesiydi. peki hem demokrasi yanls liberal gazetecilerin en nemlilerinden biri, hem de kendi de kariyerine gazeteci
olarak balayan Babakan Ecevitin yakn bir arkadayd. Her zamanki gibi ok az sac tutukland. pekinin katili ise yakalandktan
sonra askeri hapishaneden kap, tm dnyada Mays 1981de Papa
II. Johannes-Paulusa suikast teebbsnde bulunan, Trk olarak kresel anlamda kt bir hret kazanacak olan Mehmet Ali Aca idi.

Bozkurtlar laik olduklar ve CHPyi destekledikleri iin bu kez de

Alevi toplumunu hedef aldlar. Aleviler, Malatyada (Nisan 1978), Sivasta (Eyll 1978) ve Binglde (Ekim 1978) saldrya urad. iddetin amac Aleviler in iktisaden ortadan kaldrlmasyd. Mecliste muhalefet skynetim uygulanmasn istiyordu, Ecevit ise mevcut
yasalarn daha kesin olarak uygulanmasyla sorunu zebilecei dncesiyle bu konuda ekimserdi. Ancak, 22 Aralkta, kk bir Anadolu ehri olan Kahramanmarataki Aleviler in rgtl ekilde katledilmeye balanmas, planlarn deitirdi. Bozkurtlar bir gn nce
silahl saldr sonucu len iki sol grl retmenin cenaze treninde Komnistlere ve Alevilere cenaze treni yok, bunlarn namaz
klnmaz diye bararak olaylar bytt, sonuta 105 kii ld, 176
kii yaraland, 200den fazla ev ve i-yeri tahrip edildi. Hava Kuvvetleri jetleri ve bir mekanize birlik skneti salamak zere blgeye
gnderildi ve 25 Aralkta Ecevit on Anadolu kentinde skynetim
ilan etmek zorunda kald. Terr engellemeyi baaramamas, se -

1 Mays i Bayram ilk kez 1976'da byk bir mitingle Taksim Meydannda
kutland. Ancak bir yl sonraki kutlama, sorumlular bugn dahi ortaya karlamayan bir provokasyon sonucunda kana buland ve 34 kii yaamn yitirdi.
Ondan sonra her 1 Maysta Trkiye toplumu yllar nce yaanan kanl olaylarn korkulu hayaletiyle yaayacakt.

menler nezdinde oy kaybetmesinin nemli bir sebebiydi. Ancak, iddet skynetim dneminde de devam etti. Muhalefet Ecevitin generallere koullar dayattn, bu yzden de generallerin terristlere
kar baarl olamadklarn ne sryordu. Yine de generaller artk
Dou Anadolunun Krt nfuslu blgelerini kontrolleri altna almlar,
1979daki 1 Mays gsterilerini yasaklamay baarmlard. Bu nlemler, Ecevite olan destei daha da azaltt ve 14 Ekimde ksm Senato
ve baz blgelerde araseim yapldnda, CHP oylar derken AP
oylar her iki seimde de artt. Yine yzde 73lk yksek bir katlm
oran vard; her eye ramen semenler yine de oy sandna gveniyorlard. Yenilgisinin ardndan Ecevit 16 Ekimde istifa etti. Halk bir
nc Milliyeti Cephe hkmetini tahamml edilemez bulduundan Demirel, burjuvazinin Ecevitle bir byk koalisyon kurma iste-

ini reddederek, 12 Kasmda bir aznlk hkmeti kurdu. San desteiyle Demirel 25 Kasm 1979da gvenoyu ald.
TRKYENN YENLENEN STRATEJK NEM
Trkiyenin stratejik nemi 1978/1979 ran slm Devrimi ve Sovyetler in 1979 Aralk aynda Afganistana mdahalesiyle byk lde
deiti. Batnn Trkiyede istikrarl bir rejime ihtiyac vard. Bunu
siyasi partiler baaramyor, belki generaller bunun stesinden gelirdi... Aralk 1979a gelindiinde generaller bir sonraki mdahalelerinin
zamanlamasn ve tabiatn tartmaya balamlard. Her eyden nce, politikaclara ilerini dzene koymalarn sylemeyi kararlatrdlar. Eer terrizmi ve kan dklmesini nlemek isteselerdi, 12 Eyll
1980den ok daha nce mdahale etmeleri gerekirdi, endieleri daha
ok randaki gelimeler ve Sovyetler Birliiyle ikinci Souk Savan
kmas zerineydi. Daha Nisan 1979da The Guardian'n Brksel
muhabiri artc olmayan bir ekilde, Trkiye... artk sadece [NATOdaki] gney kanat iin deil tm Bat iin hayati bir stratejik neme sahip grlmektedir diye yazd. Ancak, siyasi kargaa iindeki
Trkiye, yeni sorumluluklarn yklenmekten cizdi. Ocak 1980de,
yeni ABD-Trkiye Savunma ve birlii Antlamasnn artlar sonulandrlrken, Demirel, Trkiyenin Ege Denizindeki haklar tannmadan, ileride Trk slerinin Acil Mdahale Gc tarafndan kullanlmasn veya Yunanistann NATOnun politik kanadna dnn
kolaylatrmay reddetti. Washington, Demirel ynetiminde Trkiye'nin kendine biilen blgesel rol oynayamayacana karar verdi.
Washingtona gre bunu sadece askerler yapabilirdi.

Generaller, Ege hava sahas konusunda Yunanistan lehine Dileri Bakanlna bile haber vermeden tek tarafl tavizlerde bulundular
ve martta Savunma ve birlii Antlamasnn imzalanmasyla, Ecevitin ok boyutlu d politika fikri braklarak, Trkiye kendini Batya endeksledi. Demirel ayrca, terrn sadece soldan kaynaklandn, nk Bozkurtlarn komnizmle savata devletin mttefikleri

olduunu syleyen generallere terrizmi ezmede tam yetki tand.

Ancak generaller gnde yaklak yirmi can alan iddete son vermeyi
baaramadlar. Bitmeyen iddet asker mdahale iin ortam hazrlad;
pek oklar generallerin darbesini lkeyi penesine alm olan anari
ve kaostan kurtulu olarak memnuniyetle karlad.
ARTAN EKONOMK SIKINTI
Terrizmin yan sra ekonomi de sadece askerlerin salayabilecei bir
sk disiplin ve toplumsal bar ortamna ihtiya duyuyordu. 1970ler
boyunca, tm koalisyonlar, Ecevit 1978/1979daki iktidar dneminde
konuyla uramaya zorlanana kadar, ekonomiyi gz ard etmilerdi.
Bu dnemde birbirini izleyen hkmetler dneminde dnya apnda
bir ktye gidiin yan sra, 1974 petrol fiyatlar oku, 5 ubat 1975
Amerikan ambargosuyla ve Kbrs mdahalesinin ardndan gelen Avrupa kaynakl kstlamalarla uramak zorunda kalmlard. Kuzey
Kbrsn asker olarak elde tutulmasnn getirdii maliyet ve Kbrs
Trk hkmetine verilen yardmlar ekonomiye nemli bir yk getirmekteydi. Bir gzleri seimde olduundan tm siyasi partiler, poplist politikalar izlemi, her sektrde kamu parasyla sbvansiyonlar
datm, bylece yksek istihdam oranlar ve ekonomik bymeyi
cesaretlendirmek istemilerdi. Bte aklarn kapatmak iin bor
para alyorlard. Sonunda, Ecevit Uluslararas Para Fonuyla (IMF)
masaya oturmak ve ekonomiyi kurtarmak iin IMFnin sert koullarn kabul etmek zorunda kalmt. Ancak hem IMF hem de TSAD,
kemer skma programnn uygulanabilmesi iin Ecevitin vermek istediinden daha fazla dn istiyorlard. Sonunda Ecevit, ihracat cesaretlendirmek amacyla yurt iinde tketimi snrlad ve tm bunlar
Ekim 1979 Senato seimlerinde desteini zayflatarak, Eceviti istifaya zorlad.
Ekonomi, Amerikan destei sayesinde, ran Devrimi sonrasnda
dzelme belirtileri gsterdi. Demirel aznlk hkmeti, ekonomik danman olarak atanan Turgut zal nderliinde IMFnin programn

uygulad. zal, siyasetin 24 Ocak

1980de uygulamaya soktuu
ekonomik nlemlere engel olduunu dnen bir teknokratt.
Trk liras yzde 48,9 orannda
devale edildi ve -petrol ve petrol
rnleri, imento, eker, kt,
kmr, sigara ve alkoll ikiler
dhil- neredeyse tm rnlerin
fiyatlar tketimi azaltmak amacyla hzla artt. Ama, yurtii tketim yerine ihracata dayanan
yeni bir ekonomi yaratmakt.
Trkiye kapitalist dnyann ve
kresellemenin iine aka ve
hzla atlmt.

zaln ekonomi program ise

byk toplumsal ve ekonomik 1979'da ikinci petrol krizi diye adlandrlan olay, petrol fiyatlarndan
kargaa yaratacak bir dnmn yeni artlara yol at. Ekonomi dubalangcyd. zal reetesinin raklayarak enflasyon hzland ve
baars iin generallerden parti- ardndan yokluklar balad. Bata
lere dayal politikann be yl s- petrol rnleri olmak zere ya,
eker gibi temel gda maddeleri
reyle askya alnmasn istedi. te
bulunmaz oldu. 70li yllarn sonun12 Eyll 1980 asker darbesi de da bir tp gaz kuyruu (Yap Kredi
ona tam bunu salad. Generaller, Yaynlarnn izniyle).
siyasal sistem iin yeni temeller
hazrlamak zere Trk halkn siyaset d brakarak uzun vadeli istikrar salamay planladlar. Gemite 1971in kstlamalar yetersiz
kalmt. lke politikaclarn khnemi tutumlarndan bkmt ve
askerlerin ynetime el koymasn kabule hazrd. Demirel terrizmi
durduramad, nk aznlk hkmetini salama almak zere MHPye
ihtiyac vard ve slamclar da ayn sebeple ho grlmeliydi. Generaller mdahaleye hazrdlar ve tarih 11 Temmuz olarak saptand. Ancak
Ecevitin Demirel hkmetini bir gensoruyla devirememesi darbeyi

erteletti. Generaller tam da Ecevitin yapmay beceremedii eyi yaparm gibi grnmek istemediler. Ancak, austosta Ecevit ve Erbakan, Demirelin (ve generallerin) d politikasna ilikin bir gensoru
nergesi verilmesi konusunda anlatlar ve 5 Eyllde Demirelin dileri bakan Hayrettin Erkmen istifaya zorland. Ertesi gn, Konyada dzenlenen bir Kuds Kurtarma mitingi, bu mitingde laik
devlete hakaret edildii iin, generalleri hiddetlendirdi. Demirele
kar baka gensoru nergeleri de vard ama 9 ve 10 Eyllde Mecliste yeterli ounluk salanamadndan bunlar ileme konulamadlar. Siyasal hayat fel olmutu. 12 Eyll 1980de generaller duruma
mdahale etti ve lkeyi rahatlatarak iktidara el koydular.
OKUMA NERLER
Feroz Ahmad, The Turkish Experiment in Democracy: 1950-1975, London:
Hurst, Boulder, Colo.: Westview Press, 1977.
Margret Kruhenbuhl, Political Kidnappings in Turkey, 1971-1972, Santa Monica, Cal.: Rand, 1977.
Jane Cousins, Turkey: Torture And Political Persecution, Londra: Pluto Press,
1973.
George Harris, Turkey: Coping with Crisis, Boulder, Colo.: Westview Press,
1985.
Roger Nye, Civ-Military Confrontation in Turkey: the 1973 Presidential
Election, International Journal of Middle East Studies, say 8, no.2, Nisan
1977, s. 209-28.
William Hale, Trkiyede Ordu ve Siyaset: 1789dan Gnmze, ev. Ahmet
Fethi, stanbul: Hil Yaynlar, 1996.

YEDNC BLM
Ordu, Partiler ve Kreselleme
(1980-2006)

SYASAL SSTEMN YENDEN YAPILANDIRILMASI

rkiyede ok az insan iktidar ele geiren generallerin niyetlerinden haberdard. Generaller, devlet ile onun vatandalarn
sosyal blnme ve ekonomik kten korumak, politikaclar ile siyasi partilerin sorumlu olduklar anari ve iddetten kurtarmak iin
mdahale ettiklerini belirtmilerdi. Ayrca devlet otoritesinin de tarafsz bir ekilde tekrar ina edilecei szn vermilerdi. Bunun iin
de, bakanln dnemin Genelkurmay bakan Kenan Evrenin stlendii ve kuvvet komutanlarnn da katld Milli Gvenlik Konseyini (MGK) kurdular. MGK, hangi yolu semeleri gerektiini bilemeyen Silahl Kuvvetlerin dier yksek rtbeli komutanlar iin sadece
bir cepheydi. Her zaman olduu gibi lml ve sertlik yanls komutanlar grevdeydiler stelik sertlik yanllar skynetimden, kanun ve
dzenin yeniden kurulmasndan sorumluydular. Birinci Ordu ve Skynetim Komutan Orgeneral Necdet ru, kendi alannda isteklerini
kabul ettirebilen sertlik yanls komutanlardand. Fakat bu hiziplemeler generallerin bal bulunduklar sk hiyerari prensiplerinden
dolay hibir zaman topluma yansmad. Generallerin hepsi, Atatrkn 1938 ylndaki lmnden bu yana hl Cumhuriyet ideallerine sadakat anlamnda Kemalizmi desteklemeye kararlydlar. Sert-

lik yanls generaller bu i tartmay kazanrken, MGK de yeni bir

anayasa, eskilerin yerine yeni siyasetiler, hatta seimlerde yaracak,
ordunun kendi siyasi partisinin de yer alaca yeni bir siyasal sistem
kurmaya karar verdi. Asl amalar, 1961 Anayasasnn getirmi olduu liberal rejimi kesinlikle paralamakt.

MGK ie anayasay askya alp, Parlamentoyu feshederek; partileri kapatp liderlerini de gzaltna alarak balad. i sendikalarnn
faaliyetleri de tpk Barolar ve Tabip Odalar benzeri meslek odalarnn faaliyetleri gibi askya alnd; grevler yasad ilan edildi ve grevdeki iilere ilerine dnmeleri emredildi. verenler, yaplanlar yeni
bir ekonomik yap oluturulma yolunda atlan admlar kabul ederek
alkladlar. Siyasi balantlar nedeniyle kendilerinden phelenilen
yerel yneticiler, belediye bakanlar ve valiler grevden alnarak
yerlerine asker personel yerletirildi.
16 Eyllde, Devlet Bakan Orgeneral Kenan Evren cuntann, gelecek asker mdahaleleri gereksiz klmak zere toplumun siyaset
dnda tutulmas plann aklad. Evren, Trk toplum yaamnn neredeyse her alannda radikal yenilik sz verdiyse de d politikay ve
-o ara 24 Ocak 1980 programyla yeniden yaplandrlma aamasnda
olan- ekonomiyi dikkate almad. Emekli oramiral Blend Ulusu ynetimindeki yeni kabine 21 Eyllde akland: Bakanlarn ou brokrat, profesr, emekli subaylard ve Demirel dneminde ekonomiden
sorumlu olan Turgut zal da kabinede grevini korumaktayd. zal,
Dnya Bankasnda alm ve Batdaki finans evreleri ile Trkiyedeki i evrelerince tannan bir isimdi. Cunta ekonomiyi idare iin
ona gveniyordu. Rejim, ayrca, ran Devrimi ve Sovyetler in Afganistana mdahalesi sonrasnda Washington iin hayati olarak addedilen
Bat yanls bir asker ve d politika benimsedi. Ulusu hkmeti,
Amerikann tevikiyle, Yunanistann NATOnun asker kanadna dn hakkndaki vetosunu karlk beklemeden kaldrd. nk Yunanistan, Trkiyenin 1974 Kbrs mdahalesi sonrasnda asker kanattan ayrlmt.

Cunta, siyasal hayatn yeniden inasna ncelik veriyordu. Buna

da -sosyalistler, komnistler arlar, sosyal demokratlar, sendikaclar
rgt olarak DSK hatta Trk toplumunun en sekin aydnlarndan
oluan Bar Dernei yeleri dhil- solun her trn ezmekle balad. Cunta kendisi gibi Trk-slm sentezi ideolojisini benimsedii halde MHPyle balantl ar sa da ezmiti. O an iin cuntann temel
grevi terrle mcadele idi. Bunu, binlerce tutuklama ve gzalt takip etti; Batda rejimin anna leke sren ikence, yaygn ve sistemli
bir hal ald. Fakat cunta, Amerikan desteine ve stratejik nemine
dayanarak, buna pabu brakmad ve acmasz bask ve iddet devam
etti.

Kendince bir dzen kuran MGK, Ekim 1981de, yeni bir anayasa
hazrlamas amacyla bir Danma Kurulu atad. Bu srada,
siyasi partileri ortadan kaldran ve malvarlklarna el koyan
bir yasa da kabul edildi. Kasmda, Yksek retim Kanunuyla (YK) eitim, milliyetimuhafazakr ellere teslim
edildi ve liberal retim yeleri
1402 sayl yasayla niversitelerden atld. Ocak 1982de,
12 Eyll 1980 darbesi zellikle 1961 AnayasaMGK, anayasa taslanda dei- s'nn getirmi olduu nisbi zgrlk ortamna
iklik yaparak bunu referan- dorudan ynelmi bir hareketti. Cuntann
dumla halka sunduktan sonra lideri Orgeneral Kenan Evren ise zgrlk
siyasal hayatn yeniden balan- kart), s ve yzeysel bilgisiyle ne karken;
askeri yntemlerin topluma da uygulanabilegc iin takvimi aklad. Halk
ceini sanyordu. Bunun toplumda yaratt
anayasay kabul edecek olursa, zararlar ise ok byk oldu.
seimler yeni siyasi partiler ve
seim yasalar erevesinde 1983 sonlarnda yaplabilecekti.
Evrenin aklamas sonrasnda kamuoyunda bir tartma yaand
ve aydnlar normal siyasal yaama dn beklemeye baladlar. Bu

eilimle telalanan generaller, 12 ubat 1982de yaymlanan bir yasayla eski politikaclarn kamuoyuna ynelik siyasi tartmalara girmelerini yasakladlar. Bunu tutuklamalar takip etti ve eski babakanlardan Blent Ecevit yarglanarak hapsedildi. Bu durum, lkenin hl
skynetimde olduuna dair ak bir uyaryd.

17 Temmuzda aklanan anayasa taslanda btn gler devlet

bakanl makamnda toplanmt. Devlet bakan parlamentonun
tkandn dndnde parlamentoyu feshedip genel seim karar
alabilir, lkeyi kararnamelerle ynetebilir ve fiilen Anayasa Mahkemesi yelerinin tmn atayabilirdi. Bir bakanlk konseyi, yani yeni
bir kimlik altnda gizlenmi MGK, devlet bakanna danmanlk yapacakt. Dier hkmlerle de basn zgrl ve sendikalar dizginlenmi olacakt. Bu, aslnda zgrlksz demokrasi anlamna geliyordu. Anayasa taslann siyasi hkmleri, kamuoyundaki
tartmalar sonrasnda daha da sklatrld. 19 Ekimde cunta, yasa
ve anayasa deiikliklerini veto etme yetkisi vererek devlet bakannn gcn artrd. Daha sonralar bu referanduma sunuldu. Bunlarn
yannda, cumhurbakanna, asker hkim ve yksek dereceli memurlar seme, genelkurmay bakann atama (kendi atad babakanla
istiare sonucunda) ve MGKyi toplama ve buna bakanlk etme yetkileri de tannd. Yeni anayasa 7 Kasmda halk tarafndan onaylanacak
olursa, Orgeneral Evren otomatik olarak yedi yllna cumhurbakan, MGKdeki dier drt general de danmanlar olacaklard. Son olarak, yeni anayasa, cumhurbakan tarafndan imzalanacak emir ve
kararnamelere kar herhangi bir yasal hareketi hkmsz hale getiriyordu. Yeni kanunlar 1980 Parlamentosunun tm yelerini be
yllna, siyasi parti liderlerini de on yllna her trl siyasi faaliyetten uzaklatracakt ve yeni siyasi partilerin kurulmasna, ou yeleri eski partilerden geliyorsa izin verilmeyecekti. Ama, yeni ve temiz
politikaclar sisteme kazandrmakt, ancak bunun gereklemesi olduka zor hatta imknszd.
Anayasa tasla eletirilere maruz kalnca cunta taslak hakkndaki her trl tartmay yasaklad, Evrene taslak lehine propaganda

yapma yetkisi verildi. Semenler, sivil dzene dnn tek yolunun

benimsemedikleri bir anayasaya evet oyu vermek olduunu anladlar. Bu yzden anayasaya ezici bir oranla -yzde 91,37 geerli oylalehte oy verildi. Generaller bunu yine de rejime gvenoyu olarak algladlar. Bylece, toplum tarafndan en az -taklit etmeye ok uratAtatrk kadar benimsendiine inanan Kenan Evren 9 Kasm 1982de
Trkiyenin yedinci cumhurbakan oldu.
YEN SYAS PARTLERN KURULMASI
Anayasay merulatran generaller kendi felsefelerine sadk olacak
siyasetilerin arayna girdiler. 12 Kasmda Devlet Bakan Evren,
her ey yolunda gidecek olursa, yeni seimlerin Ekim 1983te yaplacan ilan etti. Generaller, bir devlet partisi kurma abasna giriti
ve bu partinin bana lml babakan Blend Ulusu yerine Turgut
Sunalp getirilince, sertlik yanllar sava kazanm oldular. Yeni siyasi partiler yasas, 24 Nisan 1983te yrrle girdi, ertesi gn de
MGK, siyaset yasan kaldrd. Yeni siyasetiler, MGK tarafndan herhangi bir sebepten dolay veto edilebiliyordu. Bylece yeni partiler de
12 Eyll rejimi olarak bilinen srecin mirasn kabul etmek zorunda
kalacaklard.

1983 baharnda kurulan siyasi partilerin sadece tanesi siyaseten uygun bulundu. Bunlardan biri, smet nnnn olu olan Profesr Erdal nnnn kurduu Sosyal Demokrasi Partisiydi (SODEP).
Parti eskiden CHPye ve sola oy vermi semenlerce destekleniyordu.
kinci parti olan Byk Trkiye Partisi, Sleyman Demirel'in Adalet
Partisinin geici bakanl haliydi. Generaller Byk Trkiye Partisini
kapattlar ve SODEPin adaylarn seimlere katlamamalar iin veto
ettiler. Bu iki partinin yaamalarna izin verilmi olsayd, salam bir
iki parti sistemi yeniden kurulabilirdi. Fakat generaller yeni bir siyaset kurmak ve yeni politikaclar grmek istiyorlard, bu partiler ise
gemii temsil ediyorlard. nc siyasi parti, Turgut zal tarafndan kurulan Anavatan Partisiydi (ANAP). zal, partisinin ne sa

ne sol olduunu, 1980 darbesi ncesindeki siyasi eilimlerin hepsini

temsil ettiini ne sryordu. Emekli orgeneral Sunalp devlet partisi
Milliyeti Demokrasi Partisinin bakanyd; smet nnnn zel
sekreterliini yapm olan Necdet Calp ise, dalm olan CHPden
kalan siyasi boluu doldurma maksadyla kurulan Halk Partinin
bakanyd. Generaller, Sunalp ve Calpn 12 Eyll felsefesine bal
yeni siyasetiler olabileceklerini hesapladlar. zal da siyaseten
nemsiz bir partinin banda kalabilirdi; ne de olsa 1977de slamc
Milli Selmet Partisinden aday olup seilememi baarsz bir politikacyd. Seilmi olsayd, generaller tarafndan o da veto edilirdi ama
Amerikan destei ve mdahalesi zal vetodan kurtard.

Seim kampanyas 16 Ekimde balad ve hem Sunalpn hem de

Calpn partilerinin mitingleri halkn ilgisini ekmekten uzak kalyordu, nk her ikisi de halkla yaknlk kuramayan liderlerdi. Semenler, basite, bir askerin ya da -Necdet Calp gibi- eski bir kdemli
brokratn lkeyi demokrasiye gtrebileceine inanmyordu. Sunalp, ncelikli ballnn devlete, sonra demokrasiye ve daha sonra
da partiye ynelik olduunu ifade etmiti. Bunlarn karsnda, zal,
liberal ve devletilik kart bir imaj veren, demokrasiye hzl bir dn vaat eden tek adayd. Semenler, sanki 1982de zaln zorlanarak istifa etmesiyle sona eren ve binlerce insann tasarruflarn kaybettikleri bankerler skandalnda zaln roln unutmulard. Fakat
generaller zaln kazanacan hi tahmin etmedikleri gibi, partisinin
emekli General Sunalpn partisiyle birlemesini bile istiyorlard!
1983 GENEL SEMLER
Generallerin ak desteine ramen - kim bilir belki de bu destek yznden- Sunalp kaybetti ve zal 6 Kasm seimlerinden galip kt.
zaln Anavatan Partisi (ANAP) oylarn yzde 45,14n alrken
Calpn Halk Partisi oylarn yzde 30,46sn toplad, Sunalpn Milliyeti Demokrasi Partisi yzde 23,27lik bir yzdeyle nc oldu. Oy
kullanmayanlara uygulanan 10.000 TL (yaklak 25 ABD dolar) civa-

rnda bir ceza sayesinde yzde 92,30luk rekor bir katlm gerekleti.
Yine de, bu zafer zaln konumuna meruluk kazandrmad; nk
iki gerek partinin -SODEP ve Byk Trkiye Partisinin- seimlere
katlmasna izin verilmemiti. Bu nedenle, ertesi yl yaplacak olan
yerel seimler ANAPn kendini ispat etmesi iin uygun bir zemindi.
zal, SODEP ile Byk Trkiye Partisi yerine kurulan Doru Yol Partisini ok ciddiye ald ve bu partiyi kazanmak iin kayrmaclk avantajlarn kulland. Kayrmaclk, kurulu sistemin simgesi olmutu.
zellikle, fon sistemi, yasamaya kar yrtmeyi glendirmek iin
oluturulmutu. Bu fonlar, ne Meclisin ne de Maliye Bakanlnn
kontrolnde olan bte d deerli birer finans kayna idiler.

zal yerel seimleri kazand ama oy oran yzde 45ten yzde

41e geriledi. Milliyeti Demokrasi Partisi ile Halk Partinin oylar
sonlarn iaret eder ekilde yzde 10a dt. Merkez-sol SODEP ile
merkez-sa DYP, Meclise girememelerine ramen muhalefeti oluturdular. Bu durum, ancak 1987de yaplacak olan genel seimlerde
dzeltilebilecekti. Bu srada, zal, mecliste ciddi bir rakibi olmadan
ynetmeye devam ediyordu. zal kendi hkmetinin ideolojiye dayanmayan bir birlik olmasyla vnen bir faydacyd. ANAP, paralanm partilerin hibirinin devam olmamasnn yan sra tm bu
partilerdeki iyi unsur ve fikirleri bir araya getirebilmi bir partiydi.
Adalet Partisi kadar muhafazakr, gelenekselciler kadar slamc, neofaistler kadar milliyeti, sosyal adalete olan inancndan dolay da
CHP kadar ortann soluydu. Aslnda ANAP muhafazakr, demokratik
olmayan, serbest piyasaya ve kresel deerlere bal bir partiydi. Partinin liderliini ve politikalarn sorgulayan liberaller ise partiden
ayrlmak zorunda braklmlard.

Turgut zal, kanun ve dzeni generallere brakarak ekonomiye

odakland. Generallerden be yllk bir sosyal bar' dnemi -protesto
ve grevlerin olmayaca bir dnem- yaratmalarn istedi. Sosyal demokratlar ise SODEP ve yeni kurulan Demokratik Sol Parti (DSP) olmak zere ikiye blnmlerdi. ANAPa rakip olarak sadece Doru
Yol Partisi kalmt. ANAP, Turgut zaln kardeleri Korkut ve Yu-

sufun, ei Semrann da aktif katlmlaryla bir tr aile kurumuna dnmt. Trkiyede oluturmak istedikleri sistem iin, Amerikada
Reagan Devrimini yaam gen parlak kiileri partiye aldlar.

Tpk Amerikadaki muhafazakrlarn sessiz ounluun sesi

olmalar gibi, zal da ortadirekin sesi olduunu iddia etti. Ekonomik
ve sosyal snrlarn kaldrlarak Trkiye iin daha parlak ve zengin bir
gelecek oluturulacana dair verilen szler toplumun hayal gcne
hitap ediyordu. yapan hkmeti sayesinde Trkiyenin r aan,
byk g haline gelecek olan bir lke olacan vaat etti. Ancak yasakl parti liderleri zala meydan okumakta gecikmedi. Sleyman
Demirelin Doru Yol Partisi, Necmettin Erbakann Refah Partisi, Alparslan Trkein Milliyeti alma Partisi. te yandan Halk Parti
ve SODEP de birlemi, solun ana partisi olarak Sosyal demokrat
Halk Partiyi (SHP) oluturmulard. Dokuz partiden oluan sa her
zamankinden daha fazla blnm durumdayd. San balca partileri, imdilik, Anavatan ve Doru Yol partileriydi.
ESK SYAS LDERLERN DN
Trk siyasetinin 1986daki ana konularndan biri de eski siyasiler
stndeki yasan kaldrlmasyd. Demirel, liberal sada poplerliini arttrarak, ANAPn semen desteini ypratyordu. Kamuoyunun
basks karsnda zal, rakiplerinin siyasi haklarnn iadesi iin referandum karar verdi. zal hayr oyu iin dinamik bir kampanya iine
girise de halk 6 Eyll 1987de haklarn iadesi ynnde oy kulland.
Yasakl siyasiler, generallerin en radikal tedbirlerini atlatarak sonunda yeniden siyasete dnmlerdi. Ancak zal, Demirelin toparlanmasna vakit vermeden genel seimlere gidilmesine karar verdi. 29 Kasm 1987de zaln seim yasasnda yapt deiiklikler sayesinde
ANAP oylarn yzde 36,29unu ve Meclisteki sandalyelerin de yzde
64,9unu, yani 292 sandalye kazand. 1983te oylarn yzde 45,14
sadece 211 sandalye getirmiti. Demirel, yeni zal hkmetini seim
yasas hkmeti olarak tanmlad ve hkmet halkn gzndeki

meruiyetini kaybetti. zal

artk parltsn da kaybetmi ve 1988 Martndaki
yerel seimlerin sonucuna
bakarak bir sonraki genel
seimleri kazanamayacan anlamt. 1983ten itibaren drt yllk dnemde
ANAPa olan ilgi azalm,
kayrmacla
ramen
Turgut zal pragmatik bir politikacyd.
ANAPn
oylar
yzde Babakan olduktan sonra kendisini tama45ten yzde 22ye d- men ekonomiye odaklayarak, "kanun ve
mt. Austos 1988de, dzeni" generallere brakt. Renkli bir kiizal kasm aynda bir erken lie sahip zal, rahat davranlar ve farkl
bir siyasi kiilik yaratt.
genel seim yaplmasn
nerdi. Referandumla reddedilen bu karar zaln prestijinin daha da
azalmasna sebep oldu. Demokratik srecin ilerletilmesiyle ilgili hibir ey yapmyordu ve asker ynetimden devralnan antidemokratik
yasalarn deitirilmesi iin giriimde bulunmuyordu. Sendikalar Kanunu, Yksekretim Kanunu, Seim ve Siyasi Partiler, Basn, Ceza
kanunlar ile TRTnin ynetimiyle ilgili kanun deimedi. Dahas,
zal hanedan adyla anlan yolsuzluk grubu, hretine zarar veriyordu. Bunun zerine zal, 1989 Kasmnda grev sresi dolacak
olan Cumhurbakan Kenan Evrenin yerine gemeyi dnmeye balad. Partisinin Mecliste yeterli oyu vard ve nemli olan da buydu. 31
Ekim gn, muhalefetin boykotuna ramen, partisinin oylar sayesinde zal, Trkiyenin sekizinci cumhurbakan seildi. Cumhuriyet
tarihinin ikinci sivil cumhurbakan olarak 9 Kasmda greve balad.
zaln yoldan ekilmesiyle, ANAP iinde slamclar ile Milliyetiler
tarafndan oluturulan "Kutsal ttifak iin artk parti kontroln ele
geirme yolunda bir engel kalmamt.
zaln cumhurbakanlk dnemi (1989-1993), siyasi kararszlk
dnemi olarak anld. Yeni babakan Yldrm Akbulut, cumhurbakannn kuklas olarak lkede pek sayg grmyordu. Muhalefet, bir

sonraki seimleri kazanr kazanmaz zal cumhurbakanlndan

indireceini aklad. Gneydouda giderek byyen Krt isyan
1990 balarnda Ankara ve stanbuldaki siyasi cinayetler, slamclarn seslerinin ykselmesi karsnda yeni bir asker mdahaleden sz
edilmeye balanmt. Martta, TSAD siyasi istikrarn salanmas
amacyla yeni bir seim yasasnn hazrlanmasn ve seimlere gidilmesini nerdi, ancak eski cumhurbakan Kenan Evren, Genelkurmay
bakanyla grmek zere Ankaraya gelince siyasi tansiyon ykseldi. 9 Nisanda hkmet, orduya ve polise olaanst yetkiler veren
anti-terr yasasn kararak bu duruma karlk verdi. Temmuz aynn sonuna doru MGK, Gneydoudaki sekiz ilde ilan edilen olaanst halin drt ay daha uzatlmasn salad.

Haftalar sonra, 2 Austos 1990da Irakn Kuveyti igali, Trkiyenin durumunu da dramatik bir ekilde deitirdi. Siyasi kriz o an
iin unutuldu. Trkiye, uluslararas bir krizin ortasnda, zellikle bir
yl nce yklan Berlin Duvarnn ardndan dier lkeler karsndaki
konumunu tekrar belirleyebilirdi. Sovyet tehdidinin ortadan kalkmasyla stratejik nemini kaybeden Ankara, Krfez Krizi ve Orta Asyadaki Trk cumhuriyetlerinin bamszla kavumasyla yeniden
nem kazand. zal, kabineyi atlayarak baba Bakan Bushun politikasn destekledi. zal, Amerika ve Avrupann istekleri dorultusunda hareket etmekle Trkiyenin kazanacan dnyordu. 7 Austosta, Iraktan Akdenize uzanan petrol boru hattn kapatan Ankara,
yabanc askerlerin de Trkiye topraklarnda konulanmasna izin
verdi. Ancak, zaln hi kimseye danmadan yrtt politikasna
kar kan Genelkurmay Bakan Orgeneral Torumtay, 3 Aralkta
istifa etti. Askerler, zaln korkaka ve ekingen olarak adlandraca, ihtiyatl bir yol izlemesini tavsiye ettiler. Yine de, Torumtayn istifas zal biraz dizginledi ve daha gvenli, daha az macerac bir yol
izlemesine yol at. zal, Irakn paralanaca ve bir Krt federasyonu kurulacana inanm gibiydi. zal, bu nedenle General Torumtaydan Musul ve Kerkk alabilmek iin olas bir igalde ne kadar
asker kaybedileceini sordu ancak otuz-krk bin kadar askerin kaybedileceini renen zal igal fikrinden vazgeti.

Krfez Krizi, 16 Ocak 1991de savan patlamasna sebep oldu. 28

Ocakta atekes ilan edildi. Irakl Krt mlteci akn, Krt isyann ve
ekonomik durumu daha da arlatrmt. Sonu olarak, ANAPn konumu Demirelin Doru Yol Partisi tarafndan da zayflatld. Bu arada
ANAP, milliyeti-din hizbi ortadan kaldrarak konumunu glendirmesi ve zaln yerini doldurmas midiyle Mesut Ylmaz parti bakan seti. Ylmaz, krk be yanda, Ankara Siyasal Bilgiler Fakltesi
mezunuydu. Yldrm Akbulutun tersine modern, kozmopolit, pragmatik bir imaja sahipti. Yabanc dil olarak da Almanca biliyordu. Partinin gittike azalan itibarn yeniden kazandrabilecek bir lider profil
izmekteydi. Babakan Ylmaz, ekonomi daha ktye gitmeden yaplacak olan seimlerin parti iin daha byk bir ans vaat ettiini dnd. Bunun zerine Meclis genel seimin 20 Ekim 1991de yaplmas iin oylamaya gitti.

Seimler, Ylmaz adna pek de iyi sonulanmad: Demirelin

DYPsi 178 sandalyeyle birinci parti olurken, ANAP sadece 115 sandalye ve Erdal nnnn SHPsi de 88 sandalye kazandlar. Necmettin Erbakan'n Refah Partisi ise neo-faistlerle kurduu seim ittifak
sayesinde 62 sandalye elde etti. Bu ittifakn mr de ok uzun olmad.
zal sz ANAP hayatta kalmay bilmi ve 1960lardan beri san esas
lideri olan Demirel ise sonunda yerine kavumutu. Aralarnda ideolojik olarak hemen hemen hi fark olmamasna ramen san iki partisi, gl bir hkmet oluturmak adna da olsa birleemediler. Birleerek bir koalisyon oluturmann ANAPa verecei zarar hesap
eden Ylmaz, muhalefette kalmay tercih etti. Bunun zerine, Demirel
Kasm 1991de, SHP ile bir koalisyon oluturdu. Oysa 1970lerde Demirel, Ecevitle byle bir koalisyonu reddetmiti. Demirel-nn kabinesi yzde 48 oy desteine ve mecliste 266 sandalyeye sahipti. Teorik olarak hkmet, Trkiyenin problemlerine zm getirecek
kapasitede, istikrar salayacak gteydi. zerinde nemle durulmas
gereken problem ise ekonomiydi.

EKONOMK SORUNLAR NE IKIYOR

Trkiyenin ekonomik geliimi 1950lerden beri birka radikal aamadan gemitir. lke 1950lerde yaanan bir on yllk plansz ekonomi sonrasnda ithal ikameci sanayileme modelini 1960lar ve
1970'lerde baaryla uygulam ve rettii mallar iin bir i pazar
yaratabilmiti, ancak bu mallar dnya piyasalarnda rekabet edemedii iin ihracat olana bulamad. Rekabet edebilmek iin sendikalarn disipline sokulmas ve ii cretlerinin drlmesi gerekiyordu.
Tm bunlarn parlamenter siyaset ve 1970lerin koalisyon hkmetleriyle yaplmas olanakszd. Dolaysyla, 1980lerin asker rejimlerinin temel grevlerinden biri parlamenter siyaseti sonlandrmak iken
bir dieri de uluslararas piyasa gleri ve kreselleme etkisinde
bir ekonomik gelime temeli oluturmakt. Trkiye daha retken olmak ve rekabet edebilmek zere iilerine daha dk cretler demek zorundayd.
Hkmete kresel piyasaya girebilmek iin birtakm hayati deiikliklere gitmesi nerildi. Bunlarn arasnda devletin, lkenin altyapsn hazrlamak, yollarn, iletiimini ve enerji gereksinimlerini karlamak zere barajlarn kurmak amacyla 1930lardan beri hayati
bir rol oynad retimden ekilmesi vard. Baka gereklilikler kamu
iktisadi kurulularnn zelletirilmesini, zel sektrn ve yabanc
yatrmclarn retim srecinde barol oynamasn iermekteydi. Devletin ayn zamanda, korunan sanayi dallarndan korumay kaldrmas
lazmd, nk devletilik kartlarna gre bu dallar zayf ve verimsizdi, tketicilere kalitesiz ve pahal rnler sunmaktaydlar. Oysa
kaliteli mallar ihra edilebilir ve bylece lkeye, ok ihtiya duyulan
dviz kazandrlabilirdi.
Bu politikalarn sonularndan biri, her zaman dengesiz olagelen
gelir dalmnn daha da bozularak zenginleri daha zengin ederken,
orta ve alt snflar iyice zayflatmas olmutu. Dnya Bankasna gre,
Trkiye en kt gelir dalmna sahip yedi lkeden biriydi. Trk iktisatlarna gre, 1980-1986 yllar arasnda cretlerden zel sektre
30 trilyon lira transfer edilmiti. DPT, on yl ierisinde Trkiye

GSMHsi iinde cretlerin orannn 1977de yzde 36dan 1987de

yzde 18e gerilediini hesaplad.

Halkn ounluunun ac hissetmesine (bir sosyal gvenlik a

olmadndan) karn 1980lerin ekonomi politikalar dikkate deer
sonular dourdu. Enflasyon dt, dviz ve yabanc mallar bulunmaya balad. Karamsar geen 1970lerin sonlarndan sonra, lkedeki
hava ferah ve iyimserdi. Basn bir 'ihracat mucizesinden bahsediyordu, nk 1979da 2,3 milyar dolar olan ihracat rakamlar, 1988de
11,7 milyar dolara ykselmiti. Bu mucizenin bir sebebi, savaan
taraflardan her ikisinin de Trk mallarna ilgi gsterdii 1980-1988
ran-Irak Savayd ve bir sre iin Trkiyenin Ortadouya olan ihracat ana pazar olan Avrupaya ihracatn gemiti. Ekonomide yozlama, bu yllarda, devletten tevik alabilmek iin firmalarn hayal
ihracata girimeleri erevesinde, salgn hale getirmiti.

hracat tevikleri, Anadoludaki kk iletmelerin zararna Trkiyenin batsndaki byk holdinglerin iine yaryordu, oysa bu kk iletmeler arasnda birlemeler balam ve stanbul ile Marmara
blgesinin byk kapitalist itirakleriyle rekabet edebilecek holdingler ortaya kartmt. Bu iletmeler Anadolu kaplanlar olarak biliniyor ve bunlar TSAD gibi kurumlara muhalif olan Erbakann Refah Partisini destekliyorlard. Anadolu Kaplanlar, Mstakil Sanayici
ve adamlar Derneini (MSAD) kurdular: ksaltmadaki Mnin
aslnda Mslman kelimesi iin kullanld bilinmekteydi; Mstakil
laikleri kandrmak amacyla oradayd. Bu arada, Ko ve Sabanc gibi
holdingler de byyerek, Trkiyenin kendinin yatrma ihtiyac varken Balkanlar, Rusya ve Sovyetler Birliinin dalmas sonrasnda
Orta Asya Trk cumhuriyetlerine yatrm yaparak, kresel etki diye
adlandrlan konuma erimilerdi. 1992 yaznda, Cumhurbakan
zal, Karadeniz devletleri arasnda ibirliini salamak zere bir konferans dzenledi. Bu aslnda, Trkiye zaln istedii trden bir rol
oynamaya yetecek kaynaklara sahip olmasa da iyi bir fikirdi. Bu,
ekonomik Darwincilik zamanyd -en salam olan ayakta kalabilirdi;

kk veya zayf olanlar ya ortadan kalkyor ya da irket birlemeleri

araclyla yutuluyorlard.

Trkiye, ran'daki devrim (1978-1979) ve Sovyetler in Afganistan igali (1978) sonrasnda kinci Souk Savata stratejik bir deer
halini almt. 1981'de Yunanistanda Andreas Papandreunun sosyalist partisinin muhafazakrlarn neredeyse elli yl sren iktidarn
sonlandrarak seimleri kazanmas, Trkiyenin Amerikan politika
belirleyicileri gzndeki deerini artrd. zal, kendi politikalarnn
Trkiyeye -kendi szleriyle- keyi dndrdn, a atlattn
ve Trkiyenin Bat Asyann Japonyas olma yolunda ilerlediini
belirtti. Ancak tm bunlar bir aldatmacayd, nk sanayi yatrmlar
aslnda hizmet sektrne oranla azalmt ve bu da -en iyi tabirle deiken bir endstri olan- turizmi temel bir dviz kayna yapmt.
Zenginleenler giriimciler deil rantiye snfyd. Szde ekonomik
mucize servis bedeli hkmet iin bir kbusa dnm olan devasa
bir d bor tarafndan karlanmt. te yandan Trkiyenin borlarn 1995e kadar demesi dnlyordu ama sonuta bunu da yapamad. 2002de bile bunlar deyememiti. Ankara Ticaret Odas, bir
aratrmasnda son yirmi yl iinde lkenin faiz olarak lkenin ekonomik geleceini tehdit edecek kadar byk rakamlar dediini hesaplad.
TRKYENN DEEN SOSYO-EKONOMK GRNM
Bununla birlikte yine de, Trkiyenin toplumu ve ekonomisi zal dneminde dnme urad. Trkiye, hkmetten isteklerde bulunup
bu isteklerin gerekletirilmesini salayacak kentli nfusun onda birine hizmet veren bir tketim toplumu oldu. Her ne kadar medya zellikle de televizyon- reklamlar tketim mallarn en fakirlere kadar getirse de, yeni zenginler iin her ey mevcuttu! Otomobiller zellikle de ithal otomobiller- birer stat simgesi oldu; tpk sanat
eserleri, antikalar ve eski kitaplarn olduklar gibi. Yine de, durmadan
artan pahallk yznden nfusun cret ve maala geinen byk o-

unluu zar zor geinmeyi baaryordu. e girme ltleri de deiiyordu: niversite mezunlar artk dk maalarla devlet kurumlarnda almak deil, maalarn yksek olduu ve gelecekten umut
vaat eden zel sektrde, zellikle de yabanc firmalarda almak istiyorlard. niversiteler bu yeni mteri kitlesine hizmet edip zel sektrn aralksz olarak ihtiya duyduu irket mdrleri yetitirmek
zere zelletirildi. Bu snf iin geerli dil ngilizceydi ve Trk basnnda bu iler iin verilen ilanlar bile -ounluun bilmedii- ngilizce
olarak veriliyordu.

Turgut zal, yorucu geen Orta Asya Trk cumhuriyetleri turu

dnnde, 17 Nisan 1993te ld. 16 Maysta Meclis tarafndan seilen Sleyman Demirel, zaln yerine cumhurbakan oldu. Demirel,
eer Doru Yol Partisi ynetimini partiye tantt Tansu illere verirse parti zerindeki kontroln srdreceini dnmt. Parti
bakanl iin iller ilk akla gelen seim deildi, nk partiye yeni
katlm ve grece genti, stelik ortada daha eski ve liderlikte daha
iddial birok kii vard. Ancak, iller gen, kadn, ekici, rakiplerine
kar daha iyi eitimli olma avantajlarna sahipti. Sadece bir iktisat
deildi, ayn zamanda ngilizce ve Almancay akc konuuyordu.
Kozmopolit bir grnts vard ve Baty iyi tanyordu. Dnya apnda semenler gen, dinamik liderleri tercih eder gibiydiler ve Trkiye
de buna bir istisna oluturmuyordu. Gen bir Mesut Ylmaz ANAP
zaldan devralmt ve nnnn SHPsi de, Eyll 1993te nnnn
yerine daha gen bir lideri, Murat Karayaln semiti. Bir kadn
DYPnin bana semek ve bylece gelecek seimlerde partinin durumunu iyiletirmek siyaseten de anlamlyd. Rakiplerinin niteliklerine
kar koyabilecekti; zellikle de semenlerin yarsn oluturan kadnlar arasnda. dnyasnn illere verdii ak destek de yadsnamazd. stelik illerin muhtemel baars, ilham iin gemie bakarm gibi duran slm dnyas iinde ileriye bakan bir Mslman lke
olarak Trkiyenin Batdaki imajn da glendirecekti.
iller, kamuoyu gndemine 1980lerin sonlarnda Turgut zaln
ekonomi politikalarn eletirerek girdi. leminde elde ettii destek

onun Sleyman Demirelin evresine iktisadi konularda bir danman

olarak girmesini salad. Siyasete girmeden nce Amerikada New
Hampshire ve Connecticut niversitelerinden ald derecelerle stanbulda Boazii niversitesinde ekonomi dersi vermekteydi. Bylece, parti kongresinde erkek rakiplerini alt etti, partinin lideri ve
Trkiyenin ilk kadn babakan oldu.

illerin SHPyle kurduu koalisyon hkmetine 25 Haziran

1993te gvenoyu verildi ve iller lkenin kaderini ellerine ald. Koalisyondaki kk ortak olarak SHP, sac bir liderin siyasetini desteklediinden sosyal demokratlarn lkedeki imaj sarslmaya balad.
Sosyal demokratlarn program, sisteme meydan okumaya yetmeyecek kadar ekingen ama lkenin i dnyasnn tutucularnca kabul
edilemeyecek kadar da gz pekti. Hzl bir byme zerine kurulu
program 1990larn ekonomik kriziyle baa kmaktan cizdi. Dolaysyla illerin programnn karsnda hibir engel yoktu. Baars,
Trkiyenin ekonomi, Avrupa Birliine girmek ve Krt sorununun
sonlandrlmas gibi birok sorununa yant bulmasna balyd. Trkiye, Krdistan i Partisinin (PKK) isyan balatt Austos 1984ten
beri skntl gnler yayordu. Bu sava ylda yaklak 7 milyar dolara
patlyordu. Muhafazakrlar savaa bir zm bulamazlarsa, slmclar kenarda onlara meydan okumak zere bekliyorlard.
KRT SORUNU
Bugnk ekliyle Krt sorunu, 1960larda Dou halknn daha geni
kltrel zgrlk isteyip devletin asimilasyon politikasn sorgulamaya balad yllarda ortaya kt. Krtlerin istekleri, Ankarann
zellikle ok partili siyaset dneminde gz ard ettii, blgenin geri
kalml zerinde odaklanyordu. Demokrat Parti tarafndan desteklenen serbest piyasa ekonomisi byk toprak aalarna, airet reislerine ve varlkl kyllere yaramt. Kyllerin kendi topraklarn ekmeyi baaramad ve bundan tr buralar satp, rgat olduklar bu
dnemde, toprakszlk daha da artt. syann balad 1984 ylnda

yaplan bir aratrma, Diyarbakrdaki kyl ailelerinden yzde

45inin ve Urfadakilerin yzde 47sinin topra olmadn gsteriyordu. zel sektrdeki sna retimi dnya piyasalarna mal yollanacak limanlara yakn olan Bat Anadoluda younlamt. Sonuta, Dou ve Gneydouda yksek derecede isizlik vard ve insanlar Krtler ve Trkler- genelde feodal olarak tanmlanan koullarda yayorlard.

1960larda Krt aydnlar, Trkiye i Partisi ve ortann solundaki Cumhuriyet Halk Partisi araclyla abalarn srdrrlerse
mcadelelerinde baarl olacaklarn dndler. Ancak, Trk siyasal
eliti, zellikle de asker kesim, ordunun devlete kar her trl bakaldry bastracan ve bunun ayrlklk ve blclk olduunu
dnerek bir siyasal zm desteklemeyi reddettiler. 1920deki l
doan Sevr Antlamasndan beri Trkler, hep Sevr kompleksiyle yayorlard. Bu siyasal elit, Bat dnyasnn milliyetiler karsnda yenildiini hi unutmad. Bunlara gre Batllar, 1920de uygulatamadklar koullar imdi bir Krt devleti kurdurma ve Ermenilere
toprak talebi eklinde srekli dayatyorlard.
Balangta, ynetimde sz sahibi olanlar Krt bakaldrm asker yntemlerle zlebilecek nemsiz bir i sorun olarak grdler.
1980lerde ise generaller daha sert bir tutum aldlar ve 1983te
Trke dnda herhangi bir baka dilin kullanmn yasaklayan bir
yasa kardlar. Bu yasa, yalnzca ocuklarna Krte isim vermeleri
engellenen Krtlere uyguland ve Krtler genelde Douda gvenlik
glerinin baksna maruz kaldlar. zal bu sorunla siyasi olarak ilgilenmeyi denedi ama ilerleme salayamad: Dille ilgili yasay yrrlkten kaldrd; hatta kendinin yar Krt olduunu iddia edecek kadar
ileri gitti ama yine de bir sonu alamad. Durumla alay edercesine,
Mecliste zellikle SHPliler arasnda birok Krt milletvekili vard ki,
bunlar kurduklar Krt partisi genel seimlere katlamaynca bunlar
da Meclise girmek iin SHPye katlmlard.
1991deki Krfez Sava ve Saddam Hseyinin yenilgisi sonrasnda durum ok deiti. Kuzey Irak zerkletirildi, Irakl Krtlere

blgenin kontrol verildi ve bunlar Batl gler tarafndan korunmaya baland. PKK Kuzey Iraktan modern silahlar edindi ve gerilla
kuvvetleri yerine dzenli bir ordu gibi davranmaya balad. PKK militanlar, yaptklar bir eylem sonrasnda Irakl Krtlerin kontrolndeki
blgeye ekilebiliyor, bu da Trk ordusunu PKK slerini yok etmek
amacyla dzenli ekilde Irak topraklarna girmeye zorluyordu. Ayrca PKK, Ankaray sktrmak amacyla Krtleri kullanan ran, Suriye
ve Yunanistan gibi komu devletlerce de destekleniyordu. 1980lerde
PKK Marksist bir rgt olduunu iddia ederken, Sovyetler Birlii'nin
k sonrasnda slm jargon kullanmaya balad. Sorun, ayn zamanda uluslararas boyuta tand ve yabanc sivil toplum kurulular
mcadeleyi izlemeye ve Trk Silahl Kuvvetlerini Krt halknn insan
haklarn ihll etmekle sulamaya baladlar.

Siyasetiler mcadeleyi yumuatmaya alrlarken, ordu ve ar

sa gerilimi trmandrd. 1992de Babakan Demirel, hkmetlerin
genelde inkr etmeyi setii Krt gereini tandklarn aklayacak
kadar ileri gitti. Aralk 1994te Trkiyenin Washington bykelisi
Washington Post'taki bir bayazy yantlarken, Krtlerin Trkiyede
var olan yirmi alt etnik topluluktan sadece biri olduunu belirtti.
Bunlar aznlk deil, lkenin ortak sahipleriydi. Trkiyedeki etnik
farkllk Birleik Devletlerdekine benzemektedir. Bu aklama, Trkiyede resm erknn bir blmnn, ar san dlamac milliyetiliini brakarak iselletirici bir milliyetilik/vatanseverlik anlayna
yneldiini dndrtyordu. ki hafta sonra basn, Babakan Tansu
illerin Atatrkn nl zdeyii Ne mutlu Trkm diyenenin Ne
mutlu Trkiye vatandaym diyene ekline dntrlmesini nerdiini yazyordu.
Ancak bu tr fikirlerin, asker harekta ve ekonomik ykma; her
yl binlerce can kaybna sebep olan ve 1992 sonras artan doudaki
atmaya etkisi yoktu, yle grnyordu ki bu atmann srmesinden kazanl olanlar vard ve savatan kar olan bu gler atmann bitmesini istemiyorlard. Ordu, blgede eyrek milyon asker grevlendirdii gibi, Krt airetlerinden PKKyla mcadele iin

silahlandrlan ve bylece hem para hem de i sahibi olan korucular

da harekete geirmiti. PKKnn yerel destek bulamayarak sudan
km bala dnmesi iin kyler boaltlp yklmt. Bylesi kylerden yaklak iki milyon gmen Anadolu ehirlerine yerleti. Daha
ansl olanlar, PKK adna bir lobi oluturduklar ve onun adna ajitasyon yaptklar Bat Avrupaya katlar.

Mart 1993te PKK lideri Abdullah calan tarafndan ilan edilen

tek tarafl atekes, operasyonlar younlatrarak artk isyann kkn kazyabileceklerini dnen generaller tarafndan bir zayflk iareti olarak algland. Bunun zerine Kuzey Iraka Ocak 1994 ve Mart
1995te harekt dzenlediler ama sonuca ulaamadlar. syan, bir
yandan her yl binlerce can almaya devam ederken, bir yandan da
Trkiyeyi Batdan soyutluyordu. Ilml Krt siyasetilerin siyasi partiler kurarak, seimlere katlarak ve Mecliste dertlerini anlatarak
siyasal srecin bir paras olmalarna da izin verilmedi. Halkn Emek
Partisi (HEP) Temmuz 1993te, tpk sonraki benzerleri gibi, Anayasa
Mahkemesi tarafndan kapatld. Sonuta Mays 1994te HADEP (Halkn Demokrasi Partisi) bunun yerine geti. Bu partilere mensup milletvekilleri blc faaliyetler yaptklar gerekesiyle siyasal zme
kaplar kapatlarak hapsedildi. 1990lar boyunca Krtlere Avrupa
destei artarak devam ederken yarm milyon civarnda evsiz barksz
kalm Krt de Avrupaya yayld. 1998 Hazirannda Dortmunddaki
bir Krt mitingine, bir eski Danimarka babakan, bir eski Yunan bakan ve Yeiller Partisi katld. Sonuta, PKK asker adan yprandka
diplomatik adan g kazand.

Ankara, 1998in ekim aynda Suriye hkmetini, Abdullah calan ve PKKy Suriyeden snr d etmeye zorlad, sonunda calan
ubat 1999da Kenya Nairobide yakalad. calan yargland ve 29
Haziran 1999da idama mahkm edildi. Ceza uygulanmad, nk
Ankara kararn Avrupa nsan Haklar Mahkemesi tarafndan deerlendirilmesini bekledi. O zamana kadar Avrupa Birlii (AB) Krt davasna sahip kmt ve Ankaradan, Trkiye ABye yelik konumalar iin deerlendirilmeden nce idam cezasnn kaldrlmasnda,

Krtlere Krte eitim ve iletiim hakk tannmasnda srar etti. 2002

ylnda bu iki konu koalisyon hkmetinde ayrlk yaratt ve koalisyonun geleceini tehdit etti.

PKKya kar sava, Trkiyede derin devlet olarak bilinen devlet

unsurlar ile yasad unsurlar -veya mafya- arasndaki gayri resm
ittifak da ortaya kard. Bu, ou zaman basnda st kapal olarak
sz edilen bir iliki olsa da, Susurluk Olay olarak bilinen Kasm
1996daki bir trafik kazasyla aa kt. Temmuzda bir gazeteci, bir
rportajda devletin bir ete olmay brakp, hukukun stnln
kabul etmesini istediini sylemiti. Bir Mercedes Balkesir-stanbul
yolunda bir kamyona arpp drt yolcusundan ld zaman, bu
gazeteci hakl kt. lenler, 1970lerde solcularn katledilmesi olaylarna karm bir neo-faist militan ve artk devletle alan bir sulu
olan Abdullah atl, kz arkada, stanbul emniyet mdr yardmcs
ve devlet gvenlii meseleleriyle uraan Hseyin Kocadad. Yaral
olarak kurtulan kii, PKKya kar koruculuk hareketinde yer alan bir
Krt airet reisi ve Tansu illerin DYPsinin yesi ve ayn zamanda
Urfa milletvekili Sedat Bucakt. Devlet grevlileri, sulular ve neo-faistler arasndaki gizli anlama, ordunun solu ezmek amacyla bir ittifaka giritii 1970lerde balamt. Bu tr bir dayanma, 1980 darbesinden sonra gereksiz hale gelmiti ama sulularn hayal ihracat
ve kaaklktan elde ettikleri paralarla devlete szarak grevlileri
satn almalar zal dneminde yeniden canland. Bu ibirlii, daha
sonra PKKya ve dier devlet dmanlarna kar kullanld ve bu
yzden de iledikleri sular cezasz kald.
Olay lkede byk infial yaratt ve Trkiye siyasetinde bir dier
dnm noktas olarak grld. Ancak, yllar ierisinde olaya ok fazla
brokrat ve politikac karm olduundan, ciddi bir sonu elde edilemedi. Bununla birlikte, kamuoyu tm aklamalara karn sregiden, devlet ile sulular arasndaki su ortaklndan artk haberdard.
Trkiyenin nnde halledilmesi gereken daha nemli sorunlar var
gibiydi ve bunlarn belki de en nemlisi AByle ilikilerdi.

TRKYE VE AET
Trkiye, Washingtonn nderlik ettii Bat dnyasna kinci Dnya
Savandan sonra katld. Truman Doktrini, Marshall Plan ve NATO
bu ilikiyi glendirerek, Trkiyenin Bat gvenlik dzenlemelerindeki yerini garantiledi. Avrupa Ekonomik Topluluunun (AET) ekillendii 1950lerde, Ankara, Yunanistan takip edip ekonomik sistemin bir paras olmak amacyla AETye katlmak zere bavurdu.
1964teki Kbrs olaylar srasndaki Johnson mektubu sonrasnda,
Trkiye ABD balantsndan souyarak ve kendini daha fazla Avrupann bir paras olarak grmeye balad; Avrupa, artk Trk mallar
iin nemli bir pazar ve yatrm mallar iin bir tedarik merkezine
dnmt. Yaklak olarak milyon kii veya baka bir ifadeyle
Trkiye nfusunun yaklak yzde 5i kadar Trk iisi Avrupaya
gtke balar daha da sklat. Ankara AETyle Ortaklk Antlamasn 1963te imzalad. Ancak, Temmuz 1980de Trkiyeden Yunanistanla bir arada tam yelik iin bavurmas istenildiinde, Babakan
Sleyman Demirel AET kart slamclar memnun etmek ve zayf
aznlk hkmetine desteklerini salamak zere bavuruyu erteledi.
Trkiye treni karrken, Yunanistan, AETye ertesi yl katld. O zamandan beri, Trkiyenin AETye -sonraki adyla Avrupa Birliinekatlma abalar baarszlk ve hayal krklyla sonuland. Ancak 1
Ocak 1996da yrrle giren Gmrk Birlii Antlamas Trkiyenin
szde piyasa glerine tam baml halde kreselleme dnyasna
giriini belirledi. Gmrk birliiyle, Trkiye en iyi pazarlk ansn
kaybetti, artk AB, Ankaraya tam yelik iin mzakere takvimi vermeden nce artlar ne srebilecekti.
TRKYENN SYAS HUZURSUZLUU
Trkiyenin siyasi huzursuzluunun kkleri ve birok buna bal sorunu zememesi, 12 Eyll 1980 darbesi sonrasnda kurulan siyasal
rejimle balantldr. Generaller, eski siyasetileri yasaklayp yeni kurumlar oluturarak tm sistemi siyaset dnda tutmay baardlar.

Eski siyasetiler Demirel, Ecevit, Erbakan ve Trkein haklar 1987

referandumuyla iade edilene kadar lkenin tm siyasal dokusu deitirilmiti. Merkez sol ile merkez sa paralanmt ve sistem d partiler, rnein slamclar ve neo-faistler, kritik bir rol oynamaya balamt. Bu yllarda, Trkiye, hem merkez sol hem merkez sa
tarafndan onaylanan kreselleme dnyasnn bir paras olmutu,
dolaysyla da sosyal demokrasi sadece ismi konmu bir sosyal demokrasiydi. Sylemleri bir yana braklacak olursa partiler arasnda
ciddi bir fark kalmamt; bu artk ideolojinin lmyd. Ve bu sebeple de farkl partilerden sosyal demokratlar 1990lar boyunca DYPyle
ortak hkmetler kurabilmilerdi.
Turgut zal Nisan 1993te lnce, Demirelin cumhurbakan
olma karar, partisi iin bir felketin habercisi oldu. Tansu iller liderliinde parti hzla geriledi, bunun sonucunda da Refah Partisi 24 Aralk 1995 seimlerini oylarn yzde 21,38i ve 158 sandalyeyle kazand. O sralarda illerin srf oylarn arttrabilmek iin ranla savaa
girmeyi bile dnd syleniyordu!

Seimlerin sonunda Doru Yol'un oylar yzde 19,18e sandalye

says da 135e dt; ANAPn da oylar yzde 19,65 ve Meclisteki
sandalye says 132 oldu. Merkez sa partiler oylarn yaklak yzde
40n ve toplamda 267 sandalye kazanmlard. Belki birleebilseler
istikrarl bir hkmet kurabilirlerdi ama liderler arasndaki ekime
yznden bu sz konusu deildi. Sosyal demokratlar da oylarn yaklak yzde 25ini kazanmlard -DSP yzde 14,64 ve CHP yzde
10,71- fakat onlar da liderler aras ekime yznden birleemiyorlard. Dier partiler meclise girmek iin gereken yzde 10luk baraj
geememilerdi.

Bir koalisyon hkmetinin kurulmas yine zor grnyordu. slamclar bunu baaramad ancak iller de merkez sa kendi liderliinde birletirmeyi denese de o da baarsz oldu. Aslnda, illerin
yetersiz liderlik vasf yznden DYP de dalyor, muhalif hizip Demokratik Trkiye Partisini (DTP) kuruyordu. Siyasetiler kendi aralarnda kavga ederken, basn Hakkride halkn karnlarn plkler-

den doyurduunu yazmaktayd. PKKya kar sava yznden yoksulluk dayanlmaz boyutlara ulamt.
YEN SYAS KOALSYONLAR
Sonunda, uzun sreli baarsz pazarlklar sonrasnda, Mart 1996da
Mesut Ylmaz, ANAP ve DYPnin yer ald, Ecevitin Demokratik Sol
Partisinin de destekledii Anayol aznlk koalisyonunu kurdu. Yeni
koalisyonun srail tarz dnml babakanlk modeli vard; Ylmaz
1996da, iller 1997de babakan olacakt. Hemen akabinde, Erbakan,
Tansu illeri yolsuzluk iddialarn aratrma tehdidiyle sktrmaya
balad. Bir erken seim uman ve kendi semenine yaranmaya alan
Erbakan, laiklere kar da kkrtc aklamalar yaparak rann slm
devrimini vd ve zor ama kanlmaz olacan iddia ettii bir devrim sz verdi. Bir slm birlii kurmadan nce slm bir NATO, bir
slm ortak pazar, hatta UNESCOnun da bir slm versiyonunu
kurma arlarnda bulundu.
Anayol aznlk hkmeti herhangi bir ey gerekletirmek iin
ok istikrarsz bir yapya sahipti. 1996nn mays ay sonlarnda Ankaraya gelen bir IMF heyeti, hkmeti devasa bte a yznden
her an gerekleebilecek bir ekonomik kriz konusunda uyard. Bu
arada Refah Partisi Mesut Ylmaz hakknda gensoru nergesi verdi.
Kabine iindeki gerginlikler de devam ediyordu. Sonunda Mesut Ylmaz 6 Haziranda istifa etti. Kurulmas altm gn sren hkmet sadece doksan gn dayanabilmiti. Buna ok az kii armt. Yine pek
oklar Erbakann bir sonraki koalisyona dhil edilmesini, yoksa lkenin bir erken seime gitmesi gerektiini de dnyordu. evreleri de slamc bir katlm gereini kabul etmilerdi; ancak bir sonraki koalisyonun Trkiyeyi yeni bir seim yasasyla bir erken seime
gtreceini umuyorlard. Siyasi istikrarszlk iktisadi istikrarszla
yol amt ve bunun sona ermesi lazmd, aksi takdirde gzlemciler,
yine askeri mdahale ve parlamenter demokrasi iin erken bir son
tahmin ediyorlard. Anadolu niversitesinin yapt bir aratrmaya

gre, insanlar siyasetilere, yerel yneticilere, zel sektre, niversitelere, IMFye ve medyaya gvenlerini yitiriyorlard; sadece orduya
olan gven artmaktayd.

Ylmazn istifasndan gn sonra, Refah Partisi Meclisten Tansu illerin bu kadar byk bir serveti, bu kadar ksa bir srede nasl
yaptnn aratrlmasn istedi. iller krsde ykselen kktendincilik dalgasna kar kendinin laik Trkiyenin kalesi olduunu
aklad ve slmclarla asla bir ittifaka gitmeyeceini belirtti. Ancak
Erbakann antajna boyun edi ve kendine kar soruturmalarn
dondurulmas kaydyla bir koalisyon oluturmay kabul etti. Her zamanki frsat Erbakan bunu kabul etti ve Erbakan'n babakanlndaki Refahyol koalisyonu 29 Haziran 1996da ilan edildi.

Erbakann babakanl daha bandan beri laik glerden tepki

grd. lkenin byk holding sahipleri tarafndan tekelletirilmi
olan basnn ounun saldrsna hedef oldu. Erbakan, bu lkelere
daha nceden ekonomik ilikileri gelitirme amacyla gitmi dier
babakanlarn izinden ilerlese de, austostaki ran ve dier slm lkelerine yapt gezilerden dolay eletirildi. Generallerin arlkl
olduu aylk Milli Gvenlik Kurulu toplantlarn ve -sraille gelien
ilikiler gibi- politikalar kabul etmek Erbakan iin sknt kayna
oldu. Basn ekimdeki Libya ziyaretinde Albay Muammer Kaddafi Trkiyenin Krt politikasn eletirip azarlaynca, Trk basn Erbakan
yerden yere vurdu. Sinirler o kadar gerilmiti ki basn -hatta Mesut
Ylmaz bile- darbe duyumlarndan bahsediyordu. Ancak, Libya Trk
mteahhitleri iin nemli bir pazard ve mteahhitlerin szcs,
denmeyen alacaklara ve Erbakann gezisi sonrasnda yaanan tartmalara ramen kuruluunun bu lkede yeni projeler istediini belirtti: Milyarlar deerinde bir pazar kaybetmek istemiyoruz.
SREN SYAS STKRARSIZLIK VE EKONOMYE ETKLER
Zaten kt durumda olan ekonomi, siyasi istikrarszlk yznden
problemler yaad. Ortada bir sermaye ka vard ve lkede zellikle

yabanc sermaye yatrm yoktu. ktisatlar, 70 milyar dolarlk Trk

sermayesinin Batda yatrma dntrlmek zere katn hesapladlar; 45 milyar dolarn svirede olduu sanlmaktayd. 1995 Eyllne kyasla 1996da ayn dnemdeki yabanc yatrm yzde 63 orannda yani 67 milyon dolar azalmt. Merkez Bankas 1996da,
hkmet konusundaki belirsizliin sonucunda ekonominin daha fazla
ak vereceini ngrd. 1996da cari ilem ann 1995teki 2,3
milyar dolar seviyesinden 6-7 milyar dolara ykselecei, 1995te
GSMHnin yzde 6,5ini oluturan kamu sektr borlarnn da
GSMHnin yzde 9-10una ykselecei tahmin ediliyordu. Ylsonuna
kadar Trk liras, dolar karsnda yzde 65 deer yitirmiti; bu deer
1995te yzde 35ti. 1995te bir dolar 59.500 lirayken, lirann deeri
giderek dt ve bir dolarn karl 107.500 liraya ykselirken, yeni
binyl bandaki drt yln sonunda bir dolar 1 milyon 700 bin lira
oldu.

Erbakan askeri marlarla karland partisinin kongresinde generallerle ilikilerini dzeltmeyi denedi. Mslman ve laik Trkiyeyi
Batdan uzaklatrmaya altn inkr ederek, Trkiyenin sadece
kendi bamsz d politikasn izlediini iddia etti. Hatta slamclar
laik ve slamc kart Cumhuriyetin kurucusuna kar kin beslediklerinden, muhalefetteyken yapmad bir eyi yaparak Antkabiri ziyaret etti. Basn, hkmetin, slamclarn yabanc ve Trk kltrne ters
bulduklarndan aykr baktklar baleye ve operaya ayrlan denein
yzde 129 artrldn belirtti. Erbakann eitli lkelere yapt
yurtd gezileri, zellikle de ran gezisi, Washington rahatsz etmiti. Erbakan ABDnin gnln almak istiyordu. Sonuta, Aralk 1996da
devlet bakann Washingtona, dostumuz Amerikaya kendimizi daha
iyi anlatabilmek amacyla gnderdi; Fehim Adak'n nemli konular
tartmas, ibirliini artrmas ve Amerikan politika belirleyicilerinin
kukularn gidermesi bekleniyordu.
Erbakann laikleri ve ABDyi memnun etme abalar; partinin
artk lml olan ynetimi ile seimleri kazanmak iin dayana olan
militan destekileri arasndaki geni uurum nedeniyle, her iki cep-

hede de baarsz kalmaya mahkmdu. Liderlik kadrolr Anadolu

burjuvazisinin -Anadolu kaplanlarnn- 1980lerden beri elde ettii
kazanlar sayesinde lml ve merkezci oluyordu; kaplanlar kresellemenin faydalarndan yararlanmak istiyordu ve bu ise yalnzca partileri iktidardaysa mmknd. te yandan, partinin alt kadrolar bu
yllar sresince yalnzca ekonomik zarara uram ve isteklerinde
radikal kalmt. Erbakan radikalizme sahte bir ballk gstermeye
devam ederken, slm ortak pazar ve NATOdan ve G-7 olarak bilinen
Batl zengin devletlerin dnda onlarn etkisini azaltmak amacyla
kurulacak bir slm G-8den bahsetmekten memnunluk duyuyordu.

1997 ubatnda, Ankarann Sincan ilesinin Refah Partili belediye bakan, Kudsn srailden kurtarlmas ars yapmak zere bir
Kuds Gecesi dzenledi. ran bykelisi arlmt, bykeli laiklik kart beyanlarda bulunarak Trkiyede slm hukukun kurulmasn istedi. Ayn anda dinleyici grubu da sraile kar silahl mcadelede bulunan iki slm grup olan Hamas ve Hizbullah lehinde gsteri
yapmaktayd. Trkiyedeki laik gler bakente bu kadar yakn bu
miting yznden ileden ktlar ve generaller bir uyar olarak Sincana tanklar yollad. Belediye bakan tutukland, ran bykelisi
istenmeyen kii (persona non grata) ilan edildi ve Refah Partisine
kar bir soruturma balatld. Refah Partisi, generallere slm hareketi engellemek iin bir bahane yaratt ve onlar da bu frsat kullanarak yumuak veya post modern darbe denebilecek bir eyleme giritiler.
LAKLER VE SLMCILAR
Milli Gvenlik Kurulu 28 ubat 1997 gn Erbakan bakanlnda
topland. Siyasi slmn Krt milliyetiliinden bile daha tehlikeli olduu ilan edildi ve Erbakan yirmi maddelik bir nlem plann kabul
etmek zorunda kald. Program, siyasal slmn etkisini, destekilerini
devlet mekanizmasndan uzaklatrmak ve generallerin 12 Eyll
1980 darbesi sonrasnda sol ideolojilerin yaylmasnn nne gee-

bilmek iin yaygnlamasna onay verdikleri imam-hatip okullarn

engellemek amacyla tasarlanmt. Austosta zorunlu temel laik eitimi be yldan sekiz yla karan bir yasa kabul edildi. Bu yasann
amac siyasal slmn Trk alt ve alt-orta snf genleri zerindeki
etkisini azaltmakt. Bu nlem, tm Trkiyede gsterilere sebep oldu,
nk halkn belli kesiminin, ocuklarnn kendi ynlendirmeleri
dorultusunda eitim grmesini engelliyordu.

Babakan Erbakann konumu savunulamaz hale geldi ve 18 Haziran 1997de istifa etti. Umudu, Cumhurbakan Demirelin Tansu
illeri babakan atamas ve Refahyol hkmetinin devam etmesiydi.
Fakat Demirel grevi iller yerine Mesut Ylmaza verdi ve Refah Partisi hakknda soruturma ald. slmclar partilerinin kapatlacan
anladlar ve bylece 1997nin aralk aynda, Recai Kutan liderliinde
Fazilet Partisi (FP) adnda yeni bir parti kurdular; ocak aynda Anayasa Mahkemesi Refah Partisini kapatarak, mallarna el koydu ve Erbakan ile partinin nde gelen yneticilerine beer yllk siyaset yasa
getirdi. Her slamc parti kapatldnda, halefi daha lml ve daha az
slamc olduunu iddia ediyordu. Nitekim 1998 Maysna gelindiinde Kutan, Erbakann sert slmcln terk etmi ve artk NATOdan
kmaktan, slm bankacl yerletirmekten bahsetmez olmutu.
slamclarn da orta yolcu politika hayatna katlmaya hevesli olduklarnn bir gsterisi olarak, Atatrke sayglarn sunmak iin Antkabire de gitti.

Tm bunlara ramen, Fazilet Partisi de Haziran 2001de Anayasa

Mahkemesi tarafndan kapatld. zellikle trban tevik etme kampanyasyla laik devlete kar kma olaynda oynad rol iin kktendinciliin bir merkezi olarak tanmland. Temmuzda Erbakan taraftarlar Saadet Partisini kurarken, austosta Fazilet Partisi iindeki
reformcular, laik olduunu iddia ettikleri Adalet ve Kalknma Partisini (AKP) kurdular. Ancak, partinin lideri, stanbul eski belediye
bakan, halk arasnda din kkrtcl yapmak ve laiklik ilkesini inemek suuyla hapse girmi olan Recep Tayyip Erdoand. Erdoan

ksa srede en popler lider oldu ve anketler partisinin bir sonraki

seimleri kazanacan gsterdi.

Mesut Ylmazn liderlik ettii ve DSP ile DTPnin de katld koalisyon, Kasm 1998e kadar srd. Ylmaz, muhalefetin yolsuzluk ve
mafyayla ilikilerini sorgulad bir gensoru sonrasnda istifa etti.
Koalisyon hkmeti temmuzda seimlerin 25 Nisan 1999da yaplmasna karar vermiti. Ancak, yolsuzluk iddialaryla zedelenmemi
ender siyasetilerden Ecevit, 11 Ocak 1999da bamszlarla, lkeyi
seime tama grevini stlenen kendi koalisyonunu kurmay baard.
15 ubatta PKK lideri Abdullah calann Kenyada ele geirilmesi,
lkedeki havay deitirdi ve milliyetilerin bir sonraki seimlerdeki
ansn artrd.

Trkiyede esmeye balayan milliyeti hava, Nisan 1999 seimlerinde neden Demokratik Sol Parti ile Milliyeti Hareket Partisinin en
fazla oy aldn aklar. Sonular bir siyasal deprem olarak grld:
DSP ve MHP kazananlar olurken ANAP, DYP ve CHP ykldlar. Trkiye ar saa ynelmiti. Her ne kadar slmclarn oylar 1995teki
yzde 19 seviyesinden yzde 15,94e dtyse de, yerel seimlerde
ok baarl olarak Trkiyenin byk ehirlerinin belediye bakanlklarn kazandlar. Krt yanls parti HADEP ise ulusal dzeyde baarsz oldu ama Gneydou Anadoluda Diyarbakr, Bingl, Hakkri, Siirt
ve rnak kentlerinin belediye bakanlklarn kazand. Sonular,
MHPnin hkmete katlmas durumunda atmann kutuplaacan
gsteriyordu.

Ecevit kendini ateli bir milliyeti olarak yeniden yaratm ve

solculuunu bir kenara brakm, te yandan MHP ar milliyetiliini n plana karmt. Ecevitin seim baars solun baars deildi,
Ecevit artk 1970lerde yapt gibi sistemi deitirmekten bahsetmiyordu; kendini Avrupadaki solcu eilimle de zdeletirmiyordu.
Merkez sa -ANAP ve DYP- kmlerdi, nk semenler artk bu
partiler ile liderleri hakkndaki yolsuzluk iddialarndan ve bunlar
arasndaki didimeden bkmlard; ya slamclara veya 1999da ol-

duu gibi milliyeti saa oy veriyorlard. Semenlerin iller ve Ylmaza kar fkesi MHPnin baarsn getirmiti.

Bir sonraki koalisyon kurulduunda, bunun grnte merkez

solda yer alan DSPden, merkez sadaki ANAPtan ve ar sadaki
MHPden olumas srpriz olmad. Hkmetin temel sorunu ekonomiydi ve Ecevit, 30 Maysta Ekonomimiz ciddi bir sorunla kar karyadr. Siyasal istikrarszlk, dnya krizi ve 30 milyar dolar dzeyindeki d bor demesi Trk ekonomisinin bir darboaza girmesine
neden olmutur. Ekonomiyi en ksa srede canlandrmak zorundayz
diyordu. Tehis baarl grnyordu, bu arada koalisyon istikrar ve
bir arada alma arzusu vaat ediyordu. dnyas hkmeti desteklerken, generaller de orduyu glendirmeye yneldi. Silah sanayiine
yatrm yaplmasn istiyorlard. Bu alandaki teknolojiyi ise srailin
salamas bekleniyordu. Gelecek on yl iinde 150 milyar dolarn zerinde yatrmla Trkiye blgedeki en nemli asker g olacakt. Trkiyenin AWACS uaklar ve 561 helikopteri olacak, blgedeki en byk filoyu oluturacakt. Trkiyenin ABDdeki bykelisi Baki lkin
silah almlaryla ilgili bir soruya, Ordumuzu daha byk hareket kabiliyetine ve acil mdahale kuvvetlerine sahip olmas iin yeniden
yaplandryoruz. Balkanlarda, Kosovada, Grcistanda i skntlarla,
Kafkaslar da krizlerle evrilmi durumdayz ve Iraktaki gelimeleri
izliyoruz cevabn verdi. Yllarn politikacs Hsamettin Cindoruk ise
bunu Trkiye asker cumhuriyet grntsnden kurtulamad diye
tanmlyordu.
17 Austos ve 12 Kasm 1999 meydana gelen depremler, Trkiyenin ekonomik planlarn sekteye uratt. Devletin bu trajediye tepkisi o kadar snk kald ki, insanlar depremlerin Trkiyenin siyasal
yaamnda bir dnm noktas olduuna inandlar. Sivil toplum felakete enerjik bir biimde karlk verip, kendine yeterli ve iddial hale
gelirken, devlet zayflad. Fakat iin byle gitmeyecei anlalyordu;
bunun zerine devlet kendini yeniden glendirdi. Ama yine de hkmetin depremin yaratt zarar karlamadaki giriimleri zayf
kald. Bu arada belki deprem diplomasisinden kaynaklanan, iki di-

leri bakan arasnda bir dostluk yaratan Trk-Yunan ilikilerindeki

gelime olumlu bir sonu dourmaktayd. Ancak iki hkmet arasndaki asl sorunlar -Ege anlamazl ve Kbrs- halledilmeden kald.

partili koalisyon iyi alyormu gibi grnyordu; ancak ortaklar Demirele, dneminin bittii 5 Mays 2000den sonra ikinci bir
dnem cumhurbakanl verecek ekilde Anayasay deitirme konusunda anlaamadlar. Ancak ayn partiler Anayasa Mahkemesi Bakan Ahmet Necdet Sezeri Trkiyenin onuncu cumhurbakan olarak
seme konusunda ise gr birliine vard. Sezer, Krt haklar ve siyasal slm gibi konularda fikir zgrl sunmak amacyla 1982
Anayasasnn deitirilmesi taraftar bir liberaldi. Serbest fikirliydi ve
ou zaman kendini seen partileri memnun etmeyen tutumlar taknd. 2001 ubatnda, bu nitelikleri babakanla bir kavgaya sebep
oldu, bu da Cumhuriyet tarihinin en ciddi ekonomik ve siyasal krizine
yol at.
AB YELNN ARTAN NEM
Avrupa Birliine girmek hkmetin grevi olmutu. Ekim 1999da
bir AB komisyonu, Kopenhag Kriterleri olarak bilinen ve ekonomide
reformu, insan haklar ve aznlklarn yani Krtlerin korunmasn da
ieren kriterleri yerine getirmek artyla Trkiyenin ye aday olarak
deerlendirilmesini nerdi. Ayrca koalisyon hkmeti IMFnin yzde
25 enflasyon orann drmek ve bte an kltmek iin askeri
harcamalarda ksnt ngren ac reetesini de kabul etti. ortak,
idam cezas konusunda harekete gemek iin nce Avrupa nsan Haklar Mahkemesinin calan davasndaki kararn beklemeyi kararlatrd. MHP lideri Baheli, partisindeki muhalefete ve calann idamna ynelik isteklere ramen, Ecevitin dnce biimini benimsemiti.
Ancak, 21 Ekimde akademisyen-gazeteci Ahmet Taner Klalnn
ldrlmesi demokratiklemeye ve Avrupayla yaknlamaya bir darbe olarak dnld. Gemite buna benzer cinayetler ilenmi ve
katilleri hl yakalanamamt.

ABnin yelik iin koullarn kabul etme konusu, liderlerin fedakrlklarna ramen koalisyonu bld. Gl bir hkmet, AB bunlar
istedii iin deil, ancak reformlar Trkiyeyi demokratik bir topluma
dntrecei, modern dnyayla ayn dzeye getirecei, toplumsal
bar salayaca gerekeleriyle reformlar uygulard. Ancak, Trkiyede byle bir hkmet yoktu. lke, daha 1996da yelikle birlikte
gelen nemli getiriler olmadan Gmrk Birliine katlrken nemli
zverilerde bulunmutu ki, yelikte o yzden bu kadar hayatiydi. Anketler; halkn yzde 60-70inin ABye katlmaktan yana olduunu ama
Avrupann Mslman Trkiyeye bak konusunda karamsarlk tadn gsteriyordu. Bir Hristiyan kulb hi Mslman bir lkeyi
ye olarak kabul eder miydi? Buna askerlerin yant deiiyordu: Bir
emekli General AB yeliinin Trkiye tarihine kar olduunu, Kemalist devrimle attn sylerken Genelkurmay Bakan Orgeneral
Kvrkolu ABye katlmak bir jeopolitik ihtiyatr eklinde gr
bildiriyordu. Generaller; ABnin ordunun Avrupada olduu gibi sivillerin denetimine girme isteine karydlar. Babakan Ecevit bu nedenle TSADn Milli Gvenlik Kurulundaki generallerin roln ortadan kaldrmak veya azaltmak yolundaki nerisini reddetti. Byk
sermaye ABye katlmaktan yanayd. Byk sermayenin politik lobisi
olan TSAD da Trkiyenin kresel pazarda rekabet edebilecek firmalara ihtiyac olduu inancndan yola karak bankalarn ve irketlerin birlemeleri gerektii konusunda srarcyd.

Ecevitin babakanlndaki koalisyon, hi yoktan bir frtna patlayp Cumhuriyet tarihinin en ar ekonomik krizi ortaya kana kadar son be yln en uzun ve istikrarl hkmeti olarak yirmi bir ay
srmt. 19 ubat 2001de Ecevit Cumhurbakan Sezerle, Sezerin
kendini kabinedeki yolsuzluklar grmezden gelmek ve soruturmalar engellemekle sulaynca, bir kavgaya giriti. ddiaya gre koalisyonda yolsuzluk yaygnd ve kendisi yolsuzlua bulatrlmayacak
olan Ecevit, kabinesinde yolsuzlua karm bakanlara gz yumuyordu. Babakan toplantdan Bu ciddi bir krizdir diyerek fkeyle
ayrld. Szleri finans piyasalarnda bir hareketlenme yaatt ve koalisyonun dalacandan endie eden yatrmclar yznden birka

dakika iinde hisse senetleri yzde 7 deer kaybetti. Faiz oranlar

neredeyse yzde 3.000 artt ve Merkez Bankas yatrmclar liradan
kap dolar ve euroya yatrm yaparken yaklak -dviz rezervlerinin
bete biri olan- 5 milyar dolar kaybetti. Bu, yatrmclarn yatrmlarn alp daha gvenli piyasalara kamalarn salayan dzenlemelerin
bir sonucuydu. Trkiyenin mal durumu bir sredir zayft ve Ecevitin szleri zaten kopacak olan frtnay tetiklemiti.

Kasm 2000de Ankaraya 11,4 milyar dolar vermi olan IMF duruma yeniden mdahale etti ve Dnya Bankas bakan yardmclarndan Kemal Dervi, ekonomiden sorumlu bakan olarak, iktisadi ve mal
reformlar denetlemek zere Trkiyeye gnderildi. Hkmet Trk
Hava Yollar, Petrol Ofisi, PETKM, BOTA, Vakfbank, TEDA ve TEKEL gibi iletmelerini zelletirmeyi kabul etti. Tm bu zelletirmelerden, eer alc bulunabilirse, 10 milyar dolar civarnda bir gelir
bekleniyordu.

Devam eden ekonomik krizin, Ocak 2000de balatlan istikrar

programnn ve IMF reetesinin daha imdiden toplumun byk kesimi zerinde olumsuz etkileri olmutu. Genel durum bu yeni krizle
daha da ktleti. la firmalar Trkiyeye ila ithalatn kestikleri
iin insanlar ilaszlktan lyorlard. Fabrikalar kapanp durduundan byk isizlik vard ve kk iletmeler, sk krediler, enflasyonu
drmek amacyla yavalayan retim ve yksek vergiler arasnda
skp kalmlard.
Baz MHPli bakanlar ekonomik reformlarn uygulanmasn engelleyince, ilerin yrmesi iin Dnya Bankasnn bask uygulamas
gerekti. Durumdan endieli olan Milli Gvenlik Kurulu, ekonominin
daha da ktlemesi durumunda bir toplumsal patlama olasln
deerlendirdi. Daha imdiden zenginlerin savurganln eletiren,
Yamaclar burada, iiler nerede? ve Patronlar burada, iiler nerede?' gibi sloganlarn duyulduu gsteriler dzenleniyordu. Ortada,
koalisyonun krizi atlatamayaca ve yeni seimler iin bir geici hkmet kurulaca sylentileri dolayordu. Sonuta, 16 Temmuzda
Ecevit, geici teknokratlar hkmeti sylentilerinin demokrasiye g-

veni zedeledii ve piyasann koalisyonun IMF reformlarn uygulama

becerisine olan gvenini sarst uyarsnda bulundu. Ertesi gn, Kemal Dervie ve IMF reformlarna itiraz eden MHPli Ulatrma Bakan
Enis ksz istifa etti.

Trkiyenin ekonomik sorunlar iin ksa vadeli bir zm yoktu,

insanlar protestolarna ve ac ekmeye devam ettiler. Piyasalar yeniden dm ve Amerikan dolar 1,5 milyon lira seviyesine kmt.
Asgar cretin 100 milyon lira olduu ortamda, sendikalar drt kiilik
bir ailenin yoksulluk snrnn iileri yoksulluk iinde yaamaya zorlayarak 797 milyon liraya ktn hesapladlar. Kasm aynda Trkiyenin her yanndan iiler Ankaraya yryerek isizlik, yoksulluk,
yolsuzluk ve sava protesto ettiler. Babakanlk konutunun nnde
ocuk annesi bir kadn Alktan lyorum diyerek kendini yakt.
Kasm aynda hkmet ekonominin durumuyla ilgili bir rapor yaynladnda, sekiz ay iinde 14.875 iyerinin bir milyon kiiyi isiz brakarak kapand grld. Aileler blnyordu ve su oran ykselmiti. Sendikalarn aratrma raporu ayrca zengin-fakir gelir dalm
farknn bydn, fakirleri ve isizleri koruyacak bir sosyal gvenlik a olmadn da gsteriyordu.

11 Eyll 2001de New Yorkun kiz Kuleleri ile Pentagona yaplan saldrlar, birdenbire Bakan Bushun terre kar savanda
Trkiyenin roln glendirdi. Trk hkmeti savaa tereddtsz
katld ve Washington tarafndan daha fazla krediyle dllendirildi.
Trkiyeye iyileme programna destek olarak acilen ek bir 13 milyar
dolar verilecekti. Ankara slerini ve hava sahasn Amerikan asker
aralarna at, Ecevit Amerikann Usame bin Ladine ynelik ikna
edici kantlar bulmas bizi de ikna etmitir aklamasn yapt. Hkmet, zel kuvvetlerden 90 kiilik bir birlii Afganistana gndermeyi
kabul etti ve Dileri Bakan smail Cem Bu sadece ABDnin sava
deil, Trkiyenin de savadr. ... Bu slma kar bir sava deil; terrizmin dini veya corafyas yoktur aklamasn yapt. Ecevit Dost
ve mttefik lkelerin Trkiyenin neminin farkna vararak kredi

bavurular zaman geldiinde Trkiyenin gereksinimlerini gz nne almalarn istedi.

Bu srada, koalisyon AByi memnun etmek iin reformlara devam
etmeye alyordu. Meclis, toplumu liberalletirmeye ynelik amal
otuz drt anayasa maddesi deiikliini ngren bir paketi ele alyordu; ancak idam cezasnn kaldrlmas, Krtlere yayn hakk ve Krte
eitim, generallerin lke siyasetindeki gcnn kslmas gibi nazik
konularda anlama salanamad. Mesut Ylmaz ve kabinedeki liberaller bu konular desteklerken, Devlet Baheli'nin banda bulunduu
MHP ve birok general bunlara karyd. Liberaller, Trkiyenin
ABden baka alternatifi olmadn iddia ediyorlard ancak Baheli ve
ar sa, idam cezasnn kaldrlmas, Krte yayn ve eitim gibi konularn Trkiyenin btnlne kar Trkiyedeki szde AB yanls
lobi ve AB grevlileri tarafndan desteklenen bir komplo olduu gerekesiyle ABye kar kyorlard. Bahelinin Anadolu'daki alt-orta
snf oylarndan yana endiesi vard, bunlar kresellemeden zarar
grp MHP ve slamclar gibi radikallere oy vermilerdi. Baheli sonraki seimde de bunlarn oylarn garantilemek istiyordu.

Siyasal ve ekonomik hayat, yetmi yedi yandaki Ecevit 4 Mays

2002de aniden hastalanarak hastaneye kaldrlnca, olumsuz ekilde
etkilendi. Ecevitin hastal, grevden ayrlp ayrlmayaca, yerine
kimin geeceiyle ilgili speklasyonlar bir kriz yaratt ve piyasalar
buna byk bir dle karlk verdi. Ecevit 17 Maysta yeniden hastaneye kaldrld ama istifasnn koalisyonun dalmasna, erken seimlerle tam lke ekonomiye ve ABye girmeye odaklanmken bir
siyasi krize sebep olaca endiesiyle istifa etmedi. Koalisyon fel olmutu. parti de erken seim durumunda yzde 10 barajn aamayacaklarn ve parlamento d kalacaklarn biliyordu. Kamuoyu aratrmalar, stanbulun eski slmc belediye bakan Recep Tayyip
Erdoan'n liderliinde yeni kurulmu olan Adalet ve Kalknma Partisi'nin (AKP) erken seimlerde favori olduunu gsteriyordu. Bu dnemdeki tek parlak olay, haziran aynda Trk Milli Futbol Takmnn

Dnya Kupasnda yar finale kadar kmas ve kupay kazanacak olan

Brezilyaya yenilerek nc olmasyd.

7 Temmuzda Devlet Bahelinin 3 Kasmda bir erken seim yaplmasn istemesi krizi tetikledi. Ertesi gn Devlet Bakan Hsamettin zkan ve yine DSPden bakan daha istifa ettiler. Baka bakanlarn ve milletvekillerinin istifalar, Ecevit eer koalisyon Mecliste
ounlua sahip olmazsa istifa edeceini aklayana kadar, devam
etti. Dileri Bakan smail Cem de kabineden istifa edince, smail
Cem, Kemal Dervi ve Hsamettin zkann liderlik yapaca ve lkeyi
merkez sa partilerin (ANAP ve DYP) desteiyle ynetecek yeni bir
siyasi parti kurulaca sylentileri ortaya kt. Yeni parti ar milliyetileri saf d brakarak AByi 12 Aralk 2002 Kopenhag zirvesi ncesinde tatmin edecek reformlar gerekletirecekti. Ancak, 16 Austosta Ecevit, istifa etmeyerek lkeyi bir erken seime tamay kabul
etti. DSP muhalifleri iktidar ele geirerek AB ve IMF yanls bir koalisyon oluturma manevralarnda baarsz oldular. stifa ederek gemilerini de yakmlard ve seimlerde mcadele edecek yeni bir parti
kurmaktan baka seenekleri yoktu.

Eski dileri bakan smail Cemin lideri olduu Yeni Trkiye Partisi (YTP) 22 Temmuzda kuruldu. Ancak, lnn en nemli ismi
olan Kemal Dervi kendini partiye adamaktan vazgeince, yeni partiyi
gsz ve renksiz brakt. Dervi, austosta istifa edip, merkez sadan
da unsurlarla solda bir birlik gerekletirmeyi denedikten sonra,
CHPye katld. Gelecek seimlerde tek bana iktidara gelebilecek,
1990lar boyunca Trkiyeyi rahatsz etmi politik ve ekonomik krizleri bitirecek politikalar uygulamaya muktedir bir hkmet kartacak, ada sosyal demokrasi adn verdii bir hareket yaratmak istiyordu. Dervi, byle bir hareketi oluturmay baaramaynca
YTPnin de Trkiyedeki tm partiler gibi baarsz olacan grd.
Dolaysyla da baar ans olan tek merkez sol partiye, CHPye katld.
Anketler; Deniz Baykal ynetimindeki Cumhuriyet Halk Partisinin
yzde 6 ve AKPnin ise yzde 20 civarnda oy alacan ngryorlard. Baykal 1999 seimlerinde Parlamentoya girmeyi baaramamt

ve 2002de de bunu yapabilecei kukuluydu. Ancak, Dervi CHPye

katldktan sonra kurulu dzenin medyas Dervii ve CHPyi olabilecek en fazla ekilde desteklemeye balad ve partinin muhtemel oy
oran Kemal Dervi faktr sayesinde yzde 6,9dan yzde 14,3'e
kt. te yandan, AKPnin oy oran da yzde 25e ykselmiti. Bu gerekle karlanca, 18 Eyllde, i dnyas adna konuan TSAD Bakan Tuncay zilhan, zellikle de Kemal Dervi ekonominin banda
olursa, bir CHP-AKP koalisyonunu tercih ettiini belirtti. Bu, burjuvazinin umuduydu: 3 Kasm seimleri iki partili bir koalisyon oluturacak ve bylece CHP de AKPli ortaklarnn arc, slamc eilimlerini
kontrol edebilecekti.
3 Kasmdaki seim sonular byk bir srpriz yaratt, nk
AKP seimlerden yzde 34 oy ve hkmet kurmaya yeten saynn
zerinde, 363 sandalyeyle kmt. Cumhuriyet Halk Partisi oylarn
yzde 19unu alarak 180 sandalye kazanmt ve tek muhalefet partisiydi. Dier partilerin tm yzde 10 barajnn altnda kalmlard ve
dolaysyla da Mecliste temsil edilmiyorlard. Semenler, sanki eski
parti liderleri Blent Ecevit, Devlet Baheli, Necmettin Erbakan, Mesut Ylmaz ve Tansu illeri bir kenara atm gibiydi. adam Cem
Uzann yeni kurduu Gen Parti bile oylarn sadece yzde 7,2sini
almt. Uzann kampanyas profesyonel danmanlarca dzenlenmi,
mitinglerinde halka bedava konserler verilmi, yiyecek datlm,
Uzann sahip olduu medya kurulularnda ok propagandas yaplmt.
AKPnin ve lideri Recep Tayyip Erdoann baarsnn ardnda ne
yatyordu? Eer seim sonularna bakacak olunursa, semenler yeni
bir lider istiyorlard ama yeni bir parti istemiyorlard; dolaysyla Erdoan bu vasfa uyuyordu. Rakiplerinin ounun aksine sistemin iinden gelmeyen yeni tr bir liderdi. stanbulun kabadaylaryla nl bir
semti olan Kasmpaa'dan, mtevaz bir gemiten geliyordu, ada
bir eitime sahip deildi, bildii bir yabanc dil yoktu. Ancak, kendini
stanbul belediye bakan olarak ve ilerin yaplmasn salayan bir
siyaseti kimliiyle kantlamt -ve bu arada dolar milyoneri olduu

syleniyordu. Partinin sembolyd ama tek lideri deildi, kurulu dzen tarafndan bask ve soruturmalara uruyordu.

AKPnin kkleri siyasal slmda da olsa, liderlerinin ou merkeze kaym ve partilerinin, tpk Avrupadaki Hristiyan demokratlar
gibi Mslman demokrat olduunu ve laik demokratik olduunu belirtmilerdi. Kamuoyu aratrmalar, partinin desteinin yzde 51
krsal, yzde 49 kentsel ve destekilerinin genelde erkekler olduunu
gsteriyordu. Ev kadnlar (yzde 17) AKPye oy verirken kentli alan kadnlar AKPye uzak duruyorlard. AKP, ksa sre nce kurulan
Saadet Partisinin aksine nceki slamc partilerin bir devam deildi.
Semenler, Trk siyasal slmnn en nemli lideri Necmettin Erbakan FPyi desteklemek iin ok urasa da, bu partiye sadece yzde
2,5 oy vererek partiyi dladlar ve bamsz aday olan Erbakan da
Meclise giremedi. AKP Anadoluda ortaya kan muhalif eliti temsil
ediyordu ve sonunda iktidara gelmiti. Bu yzden stanbulda yaymlanan Sabah gazetesi, seim sonularn Anadolu ihtilli balyla
duyurdu.
Parti hl slamclarn desteine dayanyordu, ancak sadece yzde 22lik bir aznlk eriat isterken bunlarn yzde 43 eriata karyd. Genelde eriat korkusu toplumun yzde 1ine dmt. AKP
oylarnn yzde 27sini FPnin tabanndan, yzde 22sini de dier partilerden ald. Partinin geni bir taban vard ve onu siyasal slmn
partisi olarak tanmlamak da, tepki oylar aldn sylemek de yanlt. Sregiden ekonomik krizden, devasa isizlik oranlarndan, ykselen fiyatlardan endieli semenler, gvenlerini stanbulu dzgn
idare edebilmi bir lidere emanet etmilerdi, imdi de Trkiye apnda da yapabileceini dnyorlard.
Recep Tayyip Erdoan hapis cezas nedeniyle milletvekili olamadndan Abdullah Gl 16 Kasm 2002de babakan olarak atand. Gl,
Anayasa deitirilip Erdoan yerini alana kadar emaneti babakan
olarak grld.

Abdullah Gl 1950de
Kayseride domutu. stanbul
niversitenden
bir iktisat doktoras vard
ve ngilterede okumutu.
ktisat dersleri vermi ve
1991de Refah Partisiyle
siyasete girmeden nce
Suudi Arabistanda slm
Kalknma
Bankasnda
almt. 2001 Austosunda AKPnin kurucu
yelerinden biri olmutu.
Belki de karizmatik Erdoandan daha fazla deneyimli bir kiiydi.

Recep Tayyip Erdoann ykselii, partisi

AKP'nin yzde 34 gibi bir oy oranyla eimi
kazanmas, yeni ve farkl grnme sahip bir
liderle birlikte, kimi zaman rejimin klasik
syleminin dna da ksa, yine de "sistemin
iinde kalan bir siyasal kuruluun baars
olarak deerlendirildi. Zamanla Trkiyenin
siyasal yaamnda allmn dnda bir slup gelitiren Erdoan, bu yanyla deiik
tepkilere de maruz kald.

Gl hkmeti, Kbrsn birlemesi amal

Genel Sekreter Kofi Annann adyla anlan Birlemi Milletler Plan;
baka bir tarih verilmeden nce Aralk 2004te Ankarann insan haklar karnesinin gzden geirilecei AB yelik sorunu; IMFyle mzakereler ve Trkiyenin devasa borcu; yurtiinde ekonominin sorunlar ve buna bal isizlik ve yoksulluk; insan haklar ve ikence; trban
konusu ve generallerin uyars; Irak ile ABD arasnda bir olas sava
(ABDnin youn basksyla Trkiye Amerikan birliklerine Iraka gei
hakk tanmt) gibi birok girift sorunla kar karyayd. Bu muazzam sorunlar halledilmeyi bekliyorlard. Hkmet ihtiyatl balad.
Meclisi ve kabineyi kontrol etseler de devleti, yani orduyu ve brokrasinin tmn, kontrol etmediklerini biliyorlard.

Bu iki partili Meclis oluumunun 1950lerdekine benzer bir siyasal durum yaratmas da mmknd. Bu ise Demokrat Partinin Mecliste ezici bir ounlua sahip olmas yznden her istediini yapabileceini iddia ettii bir ounluku demokrasi ortamnn

olumasyd. Bu, Demokrat Partiyi demokrasi d davranlara yneltmi ve Mays 1960 darbesini hazrlamt. Ancak, AKP gemiten
ders alma benziyor, bu yzden muhalefete ve halkn ounluunu
oluturan laik kesime kar sorumluluk iinde davranmas gerekir.
Ayrca semenlerin yzde 45i, yzde 10luk seim baraj nedeniyle
temsil edilemediinden hkmetin meruiyetini zayflatmaktadr.
Babakan Gl durumun farknda grnyordu. Basna ilk aklamasnda Gizli bir gndemimiz yok. effafl ve sorumluluu garantilemek iin uraacam.... Hibir srpriz yapmayacaz. ... Sekinci
deiliz. Halk ocuklaryz, halkn orta ve fakir kesimlerinden geliyoruz. nceliimiz bu kesimlere biraz rahatlama salamak. ok alacaz. ncelikle Devlet Gvenlik Mahkemeleriyle ve gzalt sresiyle
ilgileneceiz diye konutu.

Ancak Abdullah Gl, Erdoann Meclise seilmesi, babakan ve

parti lideri olabilmesi iin Anayasa deiiklii yaplmasna kadar bekleyen emaneti babakan olarak grld. Dnya, Erdoana sanki e
yneticiymi gibi davranyordu. Erdoan, dnyada eitli yerlere gerek lider gibi grld ziyaretler yapt, aklamalarda bulundu. Atinay, Kopenhag, New Yorku, Washington, Moskovay ve Davosu
ziyaret etti; tm bu yerlerde protokolle, krmz halyla karland.
Anayasa deiiklii Ocak 2003te kabul edildi ve Erdoan 9 Martta
Siirt ara seimiyle parlamentoya girdi. Abdullah Gl 11 Martta istifa
etti ve Cumhurbakan Sezer Erdoan yeni babakan olarak atad.

Bu arada, 1 Martta Trkiyenin kurulu dzeni, Meclis Irak savanda kuzeyden bir cephe amak amacyla Anadoluda 62.000 Amerikan askerinin konulanmasna ynelik hkmet nerisini reddedince,
hkmette bir sarsnt yaand. Muhalefetle ortaklk ierisinde yz
kadar iktidar partisi milletvekili tezkereye ret oyu verdi. Bu oy byk
bir srprizdi, nk bir ay kadar nce, 6 ubatta Meclis ABD glerine Trkiyedeki slerini modernize etme ve Kuzey Iraka ar malzeme tama izni vermiti. Neredeyse herkes -medya, byk i evreleri,
generaller, siyasetiler- Trkiyenin ABD nderliindeki koalisyonun
aktif bir yesi olacan dnyordu. dller olduka dikkate de-

erdi: kriz iindeki ekonomiyi ayaa kaldrmak iin Amerikan mal

yardm, dk faizli, uzun vadeli krediler; sava sonras Irakn inasndan alnacak iler ve sava sonras Irakta sz sahibi olmak gibi.
Hkmetin yenilgisi iktidar partisinin derinden blnm olduunu
gsterdi. Semenler, AKPyi seerek, eski siyasal kurumlarn ounu
bir kenara itmi ve Anadolunun barndan bir yeni liderler nesline
yol amlard, nceki parti ynetimlerinin aksine, AKP liderinin dediini yapan, skca kontrol edilen ve sekinlerce ynlendirilen bir
parti deildi. Kamuoyunun fikrine duyarlyd ve sava kart gsterilerin ret oyunda nemli bir rol olmutu. Baz Trklerin belirttii
gibi, bunun sonucunda demokrasi kavram deimiti.
ABD LE LKLER VE AB
Washington ile ilikileri dzeltmeye dnk giriimlerinde Trkiye
pek baarl olamad. Meclis Trk hava sahasn ABDye amak konusunda anlat ve Trk askerinin Iraka gnderilmesinde ise tartmalar yaand. Ancak halk arasnda Amerikan askerlerinin Iraka kar
savanda Trkiyenin s olarak kullanlmasna izin verilmedii iin
Bush hkmetindeki ahinlerin Trkiyeyi cezalandrmak istedii
ynnde bir phe hkimdi. Ayrca bu gvensizlie dair daha derin
bir aklama da mevcuttu. Souk Savan ardndan iki lkenin karlar deimiti. Ankara, ABDnin Kuzey Irakta Krtlerin zerkliine
verdii destek konusunda endieliydi, nk byle bir durumun Trkiyedeki Krtler arasnda ayrlk eilimleri besleyeceini dnyordu. 4 Temmuz 2003te yaanan Sleymaniye olay da Trkiyenin
korkularn doruluyordu. Kuzey Iraktaki Amerikan kuvvetleri Trk
zel kuvvetlerinden 11 kiiyi, balarna uval geirerek ve kk drerek tutuklad. Ankara Washingtona nota verdi ve Trk subaylar
serbest brakld. Fakat Trk-Amerikan ilikileri zarar grmt ve
Pentagon yanls generallerin dahi Amerikan kibiri olarak tanmladklar bu durum karsnda Amerikayla ilikiler soudu.

Sleymaniye olaynn ncesinde bile hkmet ABye giri mzakerelerine Trkiyeyi hazrlamak konusunda ordunun desteini kazanmt. 30 Maysta Babakan Erdoan, hkmetinin AB yolundaki
kararlln vurgulad ve halkmza ve lkemize borcumuzdur," dedi.
Dnemin Genelkurmay kinci Bakan Yaar Bykant, ordunun AB
iin desteini tekrar teyit etti ve bu Atatrkn yoluydu ve biz de
ABye kar olamayz, dedi. ki gn ncesinde Milli Gvenlik Konseyi
insan haklarn ihlal eden yasalar deitirmek ve Krtenin zel kanal yaynlarnda kullanlmasna izin vermek konusun anlam ve
ABnin baz taleplerini karlamt. Ticaret, sanayi ve iadamlar rgtleri hkmete destek olmak iin basnda tam sayfa ilanlar vererek
6. uyum paketini ve Trkiyenin AB yelii iin atlacak tm admlar
destekliyoruz, dediler. Temmuz aynn balarnda Dileri Bakan
Londradaki Royal Institute of International Affairse hitaben Trkiyenin AB tarafndan belirlenen Kopenhag kriterlerini karlamak iin
kararl ve devaml bir reform program uygulayacan beyan etti.
Daha sonra yine Temmuz aynda Turkish-US Relationship: Prospects
and Perils balkl bir konumayla muhafazakar dnce kuruluu
[think-tank] Washington Institute of Near East Policyye hitap etti.
Partisinin ynetimi altnda eski elitlerin artk iktidarda olmadn ve
Trkiyenin dnda bulunanlarn yeni bir lkeyle kar karya olduunu belirtti. Reformlar siyasal manzaray deitiriyor ve daha demokratik bir hale getiriyordu. ABye katlmak hkmetin gndeminin
en st srasndayd ve ABnin dier itirazlarn karlamak zere yedinci reform paketinde MGK reforma tabi tutulacakt. Trk-Amerikan
ilikileri konusunda ise aba gstereceklerdi, nk her iki lke demokrasi, zgrlk ve piyasa ekonomisi gibi ortak deerler zerine
kurulmutu. Aslnda Trkiyenin ABD ve AB ile ilikileri birbirini tamamlar nitelikteydi.
Meclis, 7. reform paketini muhalefet ve TSADn desteiyle 31
Temmuzda geirdi. MGKnn yaps deitirilmiti. Genel Sekreter
baz glerini kaybetmiti ve Babakan tarafndan atanacak, atamas
da Cumhurbakan tarafndan onaylanacakt. Konsey her ay yerine iki
ayda bir toplanacakt ve sadece tavsiye niteliinde kararlar kartabi-

lecekti. Askeri harcamalar sivil teftie ak olacakt. AB paketin gemesinden memnun oldu, ancak dier reformlar konusunda olduu
gibi Trkiyenin katlmyla ilgili karar vermeden nce yasalarn nasl
uygulandn grmek istedi. Kuvvetli ordu kurumunun etkisi bu reformlarla azaltlabilmi miydi? ounlukla bu reformlarn etkili olduu konusunda bir gr birlii olsa da, bazlar ordunun hl istihbarat etkinliklerinin ve dolaysyla devlet iinde bir devlet olan, siyasi
otoritenin kontrolnn dnda ve hibir st otoriteye kar sorumlu
olmayan derin devletin kontroln elinde tuttuuna iaret ediyordu. Babakan Erdoana ordunun rolyle ilgili bir soruya, olduka
mulak bir ekilde kt zerinde NATO ve AB standartlaryla bir fark
olmad eklinde cevap verdi.

Washington ile ilikilerdeki gerginlik devam etti ve 7 Kasm'da

Irak ynetimi Trk askerlerinin topraklarna girmesini reddedince
Ankara Iraka asker gnderme kararn rafa kaldrd. Karara kuzeydeki Krtler ve gneydeki iiler kar kmt. Snni geni olarak bilmen blgede bile, Fellucenin valisi Trk askerlerinin igalci olarak
grleceini aklad. Bu koullar altnda Washington, Krt mttefiklerine daha fazla gvenmeyi tercih ederek Ankarann kararn memnuniyetle karlad.

15 Kasmda stanbulda gerekletirilen ve iki sinagogu, ngiltere

konsolosluunu ve bir ngiliz bankasn hedef alan intihar eylemleri
Trkiyeyi terrizme kar bir cephe olarak Avrupaya daha fazla yaknlatrd. ngilterenin Dileri Bakan Jack Straw ve dnemin Alman anslyesi Gerhard Schrder, Trklerin saldrlar Trkiyenin
11 Eyll olarak tanmlamasyla Trkiyeyi hzla AByle btnletirmekten sz etmeye baladlar. Ankara, AB ile giri mzakerelerinin
amak ve Avrupa ve Ortadou arasnda bir kpr olmak konusunda
daha da istekliydi ki bu rol Souk Savan balangcndan bu yana
Avrupann ve zellikle de ngilterenin Trkiyenin oynamasn istedii bir rold.
Bu yzden Suriye Devlet Bakan Bear Esadn Trkiyeye resmi
ziyarette bulunmas siyasi adan nemliydi. 6 Ocak 2004te Trki-

yeye gelmeden nce Esad Trk gazetecilere gemiteki sorunlar geride brakmak istedii konusunda gvence verdi (Hatayn 1939da
Trkiyeye katlmasn kastediyordu) ve Trkiye-Suriye snrn bir
kardelik snr olarak tanmlad. Trkiyenin ABye yeliinin Suriyeye de faydal olacan, Suriyeyi ABnin snrna getireceini syledi. Dahas, ne Trkiye ne de Suriye Irak blnmesini ve bir Krt devletinin kurulmasn istiyordu.

Yl boyunca AB ile mzakerelere ynelik kampanya ivme kazanmaya devam etti. Generaller Kbrs yeniden birletirmeye dnk
Annan plan erevesinde almay kabul ettiler ve Erdoan da plann tm koullarn 30 Ocakta kabul etti. Kbrsn 1 Maysta AB'ye
katlabilmesini salamak iin Kofi Annana adann her iki tarafnda
referandum yaplmas iin tam yetki verildi.

Ocak aynn sonunda Erdoann ABD ziyareti Trk-Amerikan

ilikilerindeki baz atlaklarn zerini rtt. Dileri Bakan TrkAmerikan ilikisinin artk sadece stratejik olmadn, insan haklar ve
demokratiklemeye dayandn belirtti. Trkiyede bu durum, Ankarann blgede lml bir slm lkesi roln oynayarak demokratik
Byk Ortadou Projesi iin bir model olup olmayaca sorusunu
gndeme getirdi. Birok kii bu roln, slm dnyasnda Amerikan
hegemonyasn tesis etmek iin Ankaraya verdii bir grev olduunu
dnyordu. Fakat generaller ve entelekteller Trkiye iin lml
slam fikrini reddetti. lke ayn anda hem slami hem de laik olamazd. Erdoan da ayn fikirdeydi ve Trkiyenin laik ve sosyal bir
devlet olduunu, laik bir devlet iinde de slami bir devlet olamayacan belirtti. Bakan Bushun Byk Ortadou Projesi ve Trkiyenin
bu projedeki rol tartlmaya devam etti.
28 Mart 2004 yerel seimleri iktidar partisinin konumunu glendirirken muhalefetin konumunu zayflatt. AKPnin oy oranlar
yaklak rakamlarla yzde 34ten yzde 43e ykselirken, CHPnin
oylar yzde 19dan yzde 15e geriledi. Hatta seimin ncesinde,
medya muhalefetsiz bir iktidar sorununu tartyordu. Sorun seimden sonra daha ciddi bir hal ald. Fakat aratrmaclar Trkiyeyi ger-

ekte kimin ynettiine, seimlerin iktidar kazanan partiye verip

vermediine veya hkmetin devleti gerekten kontrol edip etmediine dair nemli sorular sordu. Babakanlnn ilk dnemlerinde
Erdoann partisinin iktidar olduunu ama muktedir olamadn
sylemesinden bu sorular her zaman anlad belli oluyordu. Adalet
ve Kalknma Partisi devletin kontroln kazanmaya alyordu ve
yava yava bunu baarabilecek gibi grnyordu.
KIBRIS HEP GNDEMDE
24 Nisanda Kbrstaki referandumlarda Trk toplumu adann birlemesine yzde 65lik bir oranla evet derken, Rumlar yzde 76lk
bir oranla birlemeyi reddetti. Bu durum AB karsnda Ankara'nn
elini glendirdi, fakat hkmet AB kriterlerini karlayabilmek iin
yasalar geirmeye devam etti. 26 Eyllde Meclis ceza yasasnda AB
standartlarna ulamak iin kapsaml reformlar tamamlad. Yasann
yaklak 350 maddesi deitirilerek son dnemlerin en radikal yasa
deiiklii yapld. Yeni yasada ikence ve namus cinayetlerine kar
ar cezalar, yolsuzlua kar daha sert yaptrmlar ve ifade zgrl
zerinde daha az kstlama bulunuyordu. Zinay yasad saymaya
ynelik yasa zerindeki tartma Avrupa'da Trkiyenin laikliini korumaya dair kararll konusunda phe uyandrd. Yaygn bir destee ramen ABnin itirazlarn gidermek iin yasadan vazgeildi. Ekim
aynda AB Komisyonu Trkiyenin siyasal kriterleri yerine getirerek
yelik nndeki ilk grup engeli baaryla atn ifade etti ve katlm
mzakerelerinin balamasn nerdi. Nihayet 17 Aralkta AB Trkiye'nin yeliini koullu olarak kabul etti ve katlm mzakerelerinin
al tarihi olarak Ekim 2005i belirledi.
Liberal basn grmelerin yeni bir Avrupa ve yeni bir Trkiye"
yaratacak uzun bir yolculuun balangc olarak grd. Ama ayn zamanda, baz Avrupa lkelerinin srekli olarak Trkiye'nin karlamasn istedikleri talepler ortaya atarak Trkiye'nin yolunu tkamalar
nedeniyle milliyeti bir tepki de ortaya kt. Bu nedenle muhalefet

partileri, zellikle de CHP sosyal demokrat kimliini korumak yerine

milliyeti ve muhafazakr bir kimlie brnyordu. AKP de partinin
bartsn niversiteler gibi kamusal alanlarda serbest brakma ve
mam-Hatip liselerinden mezun olanlar iin daha fazla i olana yaratma konularnda hayal krklna urayan radikal slamc kanadn
ya katlatran kendi politikalarndan etkilendi. Dier yandan, Trkiyedeki laik gler Erdoann parti yandalarn brokrasi kademelerine doldurup devlette kadrolamaya giderek, toplumu slamlatrmaya dnk gizli bir gndemi olduundan korkuyorlard. Erdoann
Aralk 2005te alkol satlarna ksmi bir yasak getirmesi de bu korkuyu pekitirdi.

Sezerin dnemi 2007de bittiinde, mevcut meclisin Erdoan

yeni Cumhurbakan olarak seeceine ilikin tartmalar laik gleri
harekete geirdi. k yolu olarak da AKPyi byle bir ounluktan
yoksun brakacak bir erken seim yapmakt. Erdoan ise erken seim
dncesini deerlendirmeyi reddetti. Vatan gazetesi tarafndan yaplan bir ankette (17 Ocak 2006) AKPnin % 29,9luk bir oy oranna
ulaaca saptand; bu oran da Cumhurbakann semek iin yetersizdi. CHPnin % 14, DYPnin % 13 ve MHPnin % 11,5lik bir oy oran
yakalayaca tahmin ediliyordu. Haziran aynda Blent Ecevitin ei
Rahan Ecevit, iktidar partisine kar sa ile solu birletirerek bir koalisyon oluturmay amalayan bir kampanya balatt. Bu kampanya
prensipte ho karlansa da, hibir parti lideri katlmay kabul etmedi
ve kk havuzda byk balk olarak kalmay tercih etti.

Bugn, Cumhurbakanl seimi yaklatka, siyasal yaam kutuplam ve gergin bir hal almaktadr. Erdoan partisinin gerilimi
drecek bir aday gstereceini aklad ama imdiye kadar byle
bir taahhtte bulunmad. Ayn zamanda hkmetinin reform programnda bir geveme olmadn syledi, ancak partisi, san srekli
olarak yazarlarn grlerini zgrce sylemelerini taciz yoluyla engellemek iin kulland 301. maddeyi deitirmeyi baaramad.
Austos 2006da gerekletirilen bir kamuoyu aratrmas yeni
bir mecliste en az drt partinin yer alacan ve hibir partinin bir

koalisyondan kanmak iin gerekli olacak % 40lk orana ulaamayacan gsterdi. AKPnin % 30 civarnda oy toplayaca ve bunun da
AKPyi, DYP gibi bir sac partiyle koalisyon kurmaya zorlayaca
tahmin ediliyor. Ancak Erdoan Cumhurbakan seilirse AKPde, daha nce Turgut zaln Cumhurbakanlna ykseldii dnemde
ANAPta, Sleyman Demirel Cumhurbakan olduunda ise DYPde
grlen trden bir gerileme yaanaca dnlyor. Bununla birlikte, Yaar Bykantn Genelkurmay Bakan seilmesi de sivil-asker
ilikileri asndan iyiye iaret deil. Bykant eitli meselelerde
daha sert bir tutum benimseyen bir ahin olarak tannyor; ayn zamanda kat bir laik ve zellikle kktendinci tehdidin bu kadar byk
olduu bir dnemde ordunun gerici slamc hareketlerle mcadele
etmesinin anayasal bir grev olduuna inanyor.
OKUMA NERLER
Metin Heper, Aye nc ve Heinz Kramer (der.), Turkey and the West, Londra: LB Tauris, 1993.
Tosun Arcanl ve Dani Rodrik, The Political Economy of Turkey: Debtt Adjustment and Sustainability.: Londra: Macmillan, 1990.
Jenny White, Islamist Mobilization in Turkey, Seattle: University of Washington Press, 2002.
Sencer Ayata ve Aye Gne Ayata, Religious Communities, Secularism and
Security in Turkey, New Frontiers in Middle East Security, der. Lenore Martin, New York: Palgrave, 2001, s. 107-26.
Sencer Ayata ve Aye Gne Ayata, Ethnicity and Security Problems in Turkey", New Frontiers in Middle East Security, der. Lenore Martin, New York:
Palgrave, 2001, s. 127-50.

KRONOLOJ

Osmanl mparatorluu (1300-1923)

1071
1095
1207
1219
1261-1300

Malazgirt Sava sonunda Anadolunun kaplar Trklere ald.

Birinci Hal Seferi.
Seluklular Bizans egemenliindeki Antalya'y ele geirdiler.
ran istilaya balayan Moollar, fethettikleri randa 1256 ylndan
1336 ylna kadar hkm srecek olan lhanl Devletini kurdular ve
Anadoluya yneldiler.
Bat Anadoluda Mentee, Aydn, Saruhan, Karesi ve Osmanl beylikleri
kuruldu.

Osman Gazi (1288-1326)

Orhan Gazi (1326-1359)
1326
Bursa fethedildi ve Osmanl Devletinin ilk bakenti oldu.
1331
znik (Nikaia) fethedildi.
1336
ran'daki Mool devleti sona erdi.
Karesi Beylii topraklarnn byk blmnn fethi Osmanllara Avru1345
pa yolunu at.
1354
Gelibolu ve Ankara ele geirildi.
I. Murat (1359-1389)
1361
Edirne (Adrianopolis) fethedildi ve sonraki yllarda Osmanl Devletinin
ikinci bakenti oldu.
1363-1365
Gney Bulgaristan ve Trakyaya doru genileme.
1371-1373
Bizansa kar irmen Zaferi ile Balkanlardaki Osmanl hkimiyeti tannd.
1385
Sofya fethedildi.
1386
Karamanoullar ynetimindeki Konya fethedildi.
1389
Kosova Sava (20 Haziran) sonucu Balkan ittifak yenilgiye urad.
I. Bayezid (Yldrm), (1389-1402)
1396
Nibolu (Nikopolis) Savayla Hallar bozguna urad.
1402
Ankara Savayla Beyazitin imparatorluu Timur tarafndan ykld.
1402-1413
Fetret Devri: Beyazitin oullar arasnda yaanan ve I. Mehmedin
iktidar ele geirmesiyle sonulanan i sava.
I. Mehmed (1413-1421)
savatan sonra yklan devlet dzenini yeniden kurdu.

II. Murat II (1421-1444 / 1446-1451)

1423-1430
Selniki ele geirmek iin yaplan Osmanl-Venedik savalar.
1425
zmir ele geirildi ve Bat Anadolu yeniden fethedildi.
1439
Srbistan ilhak edildi.
1444
Varna Sava: Osmanllar Balkanlar'n kontroln yeniden kazandlar.
1448
kinci Kosova Sava
II. Mehmed (Fatih) (1444-1446 / 1451-1481)
1453
stanbul'un fethi.
1459
Mora fethedildi.
1461
Trabzon Rum mparatorluu ortadan kaldrld.
1463-1479
Osmanl-Venedik savalar.
1467
Karamanoullar Beylii ele geirildi.
1475
Krmdaki Ceneviz kolonileri ele geirildi.
II. Bayezid (1481-1512)
1485-1491
Msrdaki Memlk Devletiyle sava.
1493
spanyadan kovulup Osmanlya snan Yahudiler, nce stanbul daha
sonra da Selanikte matbaa atlar.
1499-1503
Venedik'le sava.
I. Selim I (Yavuz) (1512-1520)
1514
Safevi hkmdar ah smail aldran Savanda bozguna uratld.
1516
Dou Anadolu ve Suriye ele geirildi.
1517
Msr'n fethi Mekke erifi Osmanl egemenliini kabul etti.
I. Sleyman (Kanun/Muhteem) (1520-1566)
1521
Belgrad ve Rodos (1522) fethedildi.
1526
Moha Sava sonunda Macaristan Osmanl vesayetine girdi.
1529
Birinci Viyana Kuatmas.
1534
Safevi ynetimi altndaki Tebriz ve Badat ele geirildi.
1537-1540
Venedikle sava.
1538
Portekizlilere kar Hindistanda Diu Adas civarnda deniz sava.
1541
Macaristan ilhak edildi.
1553-1555
Safevlerle sava.
1565
Malta kuatmas.

II. Selim (1566-1574)

1567
Ermeni toplumu matbaa kurdu.
1569
Tunusun fethi ve ticareti gelitirmek amacyla Fransa'ya kapitlasyonlar verildi.
1571
Kbrs fethedildi, ayn yl nebaht Savanda Osmanl donanmas bozguna urad.
1573
Venedik ve Kutsal Roma-Germen mparatorluuyla bar yapld.
III. Murat (1574-1595)
1578-1590
Azerbaycan ilhak edildi.
1580
ngiltereye kapitlasyonlar verildi.
1584-1592
Devalasyon ve byyen nfus basks enflasyon ve sosyal kargaaya
yol at. stanbulda 1589 ylnda Beylerbeyi Vakas diye adlandrlan
Yenieri syan kt.
1593
Avusturyaya kar sava.
III. Mehmed (1595-1603)
Anadoluda bir Celal isyan kt; 16. yzyln balarnda patlak veren
1598
bu isyanlar 17. yzyl ortalarna kadar srd.
1603
Avusturyaya kar yaplan Haova Meydan Muharebesi glkle kazanld.
1603-1639
Osmanl-ran savalar.
I. Ahmet (1603-1617)
1606
Avusturyayla bar yapld.
1609
Anadoludaki Celal syanlarn bastrmak iin giriimlerde bulunuldu.
1612
Hollandaya kapitlasyon imtiyaz verildi.
II. Osman (1618-1622)
1618
ranla yaplan bar sonucunda Osmanllar Azerbaycan kaybetti.
1621
Lehistan zerine sefer (Hotin Seferi) dzenlendi.
1622
Gen Osman ldrld.
I. Mustafa (1617-1618 / 1622-1623)
IV. Murat (1623-1640)
1623
Karde katlinin sonu; ehzade brahim Osmanl Hanedannn hayatta
kalan tek ehzadesiydi. Hanedann gelecei tehlikeye girdiinden
idam edilmedi, ancak sarayda kapatld mahbesinde sefahat iinde
bir yaam srdrmesine izin verildi. Safevler Badat ele geirdi.

1624-1628
1627
1637
1638

stanbul ve Anadolu'da isyanlar.

Osmanl Rumlar matbaa kurdular.
Don Kazaklar Karadeniz'de bulunan Azak Kalesini ele geirdiler.
Osmanllar Badat Safevlerden tekrar geri aldlar.

brahim (1640-1648)
1642
Azak Kalesi tekrar ele geirildi.
1645-1669
Osmanl-Venedik savalar. Girit Seferi.
1648
Sultan brahim ldrld.
IV. Mehmed IV (1648-1687)
1648-1651
Devlet ynetimi IV. Mehmedin babaannesi Valide Ksem Sultann
elinde.
1649-1655
stanbulda anari; yenieriler stanbulu kontrol ederken yan da Anadoluyu kontrol altna ald. Ksem Sultan ldrld. Venedik'in anakkale Boaz'n ablukas devam etti.
1656-1661
mparatorlukta dzeni yeniden kuran Sadrazam Kprl Mehmed Paa
dnemi.
1661-1676
Sadrazam Kprl Fazl Ahmet Paa dnemi.
1663
Osmanl-Avusturya Sava.
1669
Venedik'le bar antlamas imzaland. Girit Adas Osmanllara geti.
1672-1676
Lehistanla (Polonya) yaplan savalarda, 1672'de Buca (Buczacz),
1676da da Zuravno (Zorawno) antlamalar imzaland.
1676-1683
Sadrazam Kara Mustafa Paa dnemi.
1677-1681
Ukraynann ele geirilmesi amacyla Rusyayla sava.
1683
kinci Viyana Kuatmas.
1684
Avusturya, Lehistan ve Venedik, Osmanllara kar Kutsal ttifak' oluturdular.
1686
Budin dt. Rusya ittifaka katld; Venedikliler Moray igal ettiler.
1687
kinci Moha Sava; isyanc askerler IV. Mehmedi tahttan indirdiler.
II. Sleyman (1687-1691)
1688
Avusturya Belgrad ele geirdi.
1689
Avusturyann Kosovaya ilerlemesi; Ruslar Krmda.
1689-1691
Kprl Fazl Mustafa Paann sadrazaml; reformlar gerekletirdi
ve 1690 ylnda Belgrad Avusturyadan geri ald.
II. Mustafa (1695-1703)
1696
Rusya Azak Kalesini ele geirdi. Osmanlnn Macaristanda kar saldrs.

1697
1697-1702
1699
1700
1703

Zentada Osmanl bozgunu.

Amcazade Hseyin Paann sadrazaml.
Karlofa Antlamasyla Osmanl-Avusturya arasndaki ilikide bir dnm noktas gerekleti. Artk Osmanllar savunmaya getiler ve Avrupa
tehlikesini ciddiye almaya baladlar.
Rusyayla bar yapld.
Askerlerin isyan sonucu II. Mustafa tahttan indirildi.

III. Ahmet (Lale Devri) (1703-1730)

Osmanllar sve Kral XII. Karln (Demirba arl) snma teklifini kabul
1709
etti.
1711
Rus ar I. Petro (Byk) Prut Savanda bozguna uratld. Bu arada,
Msr ve Suriye eyaletlerinde isyanlar kt.
1713
Rusyayla yaplan antlama sonunda Azak Kalesi geri alnd.
1714-1718
Venedik ve Avusturyayla yaplan savalar srasnda Belgrad kaybedildi.
1718-1730
Damat brahim Paann sadrazaml.
1718
Avusturya ve Venedikle Pasarofa Antlamas imzaland.
1723-1727
Osmanl-ran Sava.
1727
Macar asll brahim Mteferrika ilk matbaay kurdu. Ancak, muhafazakrlarn tepkisi nedeniyle matbaa 1743 ylnda kapand ve 1784 ylnda tekrar ald.
1729
Kont Alexandre de Bonneval [Humbarac Ahmet Paa] isimli bir Fransz
subay, Osmanl ordusunun Humbarac Ocan modernletirmesi iin
stanbula davet edildi.
1730
Patrona Halil syan: III. Ahmed tahttan indirildi ve Lale Devri softa erdi.
I.Mahmud (1730-1754)
1730-1736
ranla yaplan sava sonucu Azerbaycan kaybedildi.
1736-1739
Rusya ve Avusturya'yla sava.
1739
Rusya ve Avusturyayla yaplan bar antlamas sonucu Belgrad geri
alnd.
1740
Rusyaya kar Osmanl-sve ittifak.
1743-1746
Osmanl-ran Sava.
III.

Osman (1754-1757)

III. Mustafa (1757-1774)

1768-1774
Osmanl-Rus Sava.
1768
Baron de Tott Osmanl ordusunu modernletirmek iin stanbul'a geldi.
1773
Msr isyan.
I. Abdlhamid (1774-1789)
1774
Ruslar karsnda bozguna urayan Osmanl Devleti Kk Kaynarca
Antlamasn imzalad. Krm ve Karadeniz'in kuzey kylar bamszlk
kazand. arie Katarina stanbuldaki Ortodoks Kilisesinin koruyuculuu hakkn elde etti.
1783
Rusya Krm Hanln ilhak etti.
1784
Matbaa tekrar ald.
1787
Rusyayla sava.
1788
sve Rusyaya sava ilan etti.
III. Selim (1789-1807)
1789
Fransz Devrimi.
1792
Ya Antlamas imzaland.
1798-1801
Napolon, Osmanl eyaleti Msr' igal etti. 11. yzylda balayan Hal
Seferlerinden beri ilk kez nemli bir slam topra bir Hristiyan g
tarafndan igal edildi.
1801
1815 ylnda zerklikle sonulanacak Srp syannn balangc.
1804
Rusya, Ermenistan ile Kuzey Azerbaycan ilhak etti.
1805
Mehmed Ali Paa Msr eyaletinde vali olarak greve balad. Bylece.
1952 ylna kadar srecek bir hanedan kurulmu oldu.
1807
III. Selim gericiler tarafndan ldrld ve reform program da yenieri
isyan sonucu sona erdi.
IV. Mustafa (1807-1808)
II. Mahmud (1808-1839)
1808
Padiah ile yan arasnda Sened-i ttifak imzaland.
1812
Bkre Antlamas.
1821
Yunan Bamszlk Savann balangc.
1826
II. Mahmud, Yunan ayaklanmasn bastrmada baarsz olan ve zayfl
ortaya kan Yenieri Ocan ortadan kaldrd; bundan sonra yeni bir
dzen kurmak iin reformlar gerekletirdi.
1828
Rusya, Osmanl Devleti'ne sava at.

1829
1832
1833
1838
1839

Rusya ile Edirne Anlamas imzaland. Byk gler Yunan Kralln

kurdular.
Mehmed Ali Paann kuvvetleri Konyada yaplan savata Osmanl
ordusunu yendiler.
stanbulda Rusyann etkisini zirveye karan Hnkr skelesi Antlamas imzaland.
ngiliz-Osmanl ticaret szlemesi (Baltaliman Antlamas) imparatorlukta serbest ticaret dzenini balatt.
Nizip Sava. II. Mahmud'un lm.

Abdlmecit (1839-1861)
Tanzimat Ferman olarak da bilinen Glhane Hatt- Hmayunuyla re1839
form program yrrle kondu.
1853-1856
Osmanl, ngiltere ve Fransa ile Rusya arasnda Krm Sava.
1856
Islahat Ferman ilan edildi. Paris Antlamas. Sultan. Avrupa siyasal,
kltrel ve ekonomik yrngesne girmeye zorland.
1858
mparatorluktaki zel mlkiyeti tanyan arazi kanunnamesi yrrle
girdi.
Abdlaziz (1861-1876)
1868
Kzl Ha model alan Osmanllar Hilal-i Ahmer Cemiyeti'ni kurdular.
stanbulda Galatasaray Lisesi ald.
Rum Ortodoks Kilisesinden bamsz olan Bulgar Kilisesinin kurulma1870
sna padiah tarafndan izin verildi.
1875
6 Ekim: Osmanl mliyesi iflasn istedi.
1876
Tahttan ekilmeye zorlanan Sultan Abdlaziz intihar etti.
II. Abdlhamid (1876-1909)
1876
31 Austos: Ruh sal bozuk olduu ilan edilen Sultan V. Muratn
yerine Abdlhamid tahta geti. Byk glerin temsilcileri, Osmanl
mparatorluunda yaplacak reformlar grmek iin stanbul'da Tersane Konferansn dzenledi. 23 Aralk 1876 tarihinde ilk anayasa ilan
edildi.
1877
19 Mart: Osmanl parlamentosu topland.
24 Nisan: Rusya, 1875 ylnda Balkanlar'da balayan isyanlar desteklemek iin Osmanl'ya sava ilan etti.
1878
ubat: Anayasa rafa kaldrld.
3 Mart: Rusyayla yaplan sava Ayastefanos Antlamasyla sona erdi.
Osmanl Devleti byk tavizler vermek zorunda kald.
Haziran: Ayastefonos Antlamas Berlin Kongresi'nde yeniden gzden
geirildi ve Osmanllar lehine deitirildi.

1881
1885
1897
1898
1908
1909

Osmanl mliyesini yeniden dzene koymak iin Dyun- Umumiye

daresi kuruldu.
Bulgaristan Dou Rumeli eyaletini ilhak etti.
Girit isyan sonucu kan savata Yunanistan malup edildi.
18 Ekimde Alman mparatoru II. Wilhelmin ziyareti balad. mparator kendisini Mslmanlarn dostu olarak ilan etti.
kan asker isyan sonucu 23 Temmuz gn anayasa yeniden yrrle
kondu.
ttihad ve Terakki Cemiyetini ortadan kaldrmak iin 13 Nisan (31Mart)
gn dzenlenen ayaklanma baarsz oldu. Adanada Avrupa mdahalesi salama amacyla Ermeniler katledildi. Abdlhamid tahttan indirildi.

V. Mehmed (Reat) (1909-1918)

1911
Trablusgarpta talyayla sava.
ttihad ve Terakki Cemiyetinin liderlerine kar muhafazakr asker
1912
mdahale baarszlkla sonuland.
1912-1913
Balkan Savalar sonucunda Osmanl Devleti hezimete urad.
1913
ttihadlar 23 Ocak gn iktidar ele geirdiler.
1914
Nisan aynda hkmet, yerel Krt airetlerinin saldrlarndan korunmalar iin Bitlis vilyetindeki Ermeni topluluuna silah datt ve asker
birlikler gnderdi.
Temmuzda, Meclis Ermeni vilyetlerinde reform yapacak olan Avrupal genel mfetti ile maiyetinin maa ve harcamalar iin 40.000
sterlinlik denei onaylad.
2 Austos: Avrupada savan balamasndan sonra Almanyayla gizli
antlama imzaland.
1915
Yl iinde gerekleen Gelibolu harekt ve Ruslarn Dou Anadoluyu
igali Osmanl mparatorluunun varln tehlikeye soktu.
ngiltere, Fransa ve Rusya arasnda savatan sonra Osmanl Devletinin
nasl paylalacan belirleyen gizli antlamalar imzaland.
1916
Haziran: Hicazda Arap isyan balad; ngilizler Filistin ve Iraka ilerledi.
1917
Rusyada Mart ve Kasm devrimleri Osmanllar zerindeki basky azaltt.
1918
30 Ekim: Osmanl Devleti ile tilaf Devletleri arasnda atekes antlamas imzaland.

VI. Mehmed (Vahdettin) (1918-1922)

1919
28 Mart: talyanlar Yunanllardan nce davranp Antalyaya asker kardlar.
15 Mays: Yunan ordusu zmiri igal etti.
19 Mays: Mustafa Kemal Samsuna kt ve Kurtulu Savaann balang iaretlerini verdi.
28 Haziran: gallere kar direnii rgtlemek iin Balkesir Kongresi
dzenlendi. Bunu dier blgesel kongreler (23 Temmuzda Erzurum ve
4 Eyllde Sivas) takip etti. Erzurum ve Sivas kongrelerinde delegeler,
Anadolunun Trklere ait olduu konusunda anlatlar.
1920
18 Mart: Osmanl Parlamentosu stanbul'da son defe topland ve ngiliz
faaliyetlerini protesto ettikten sonra sresiz olarak ertelendi.
23 Nisan: Ankarada alan Byk Millet Meclisi Mustafa Kemali bakan seti.
10 Austos: Anadoluyu paralayan Sevr Antlamas imzaland. Milliyetilerce reddedilen bu antlama hibir zaman yrrle konmad.
1921
20 Ocak: Millet Meclisi Tekilt- Esasiye Kanununu kabul ederek yeni
devletin kuruluuna iaret etti.
16 Mart: Milliyetiler Sovyetler Birliiyle dostluk antlamas imzalad.
1922
9 Eyll: Milliyetiler Yunan ordusunu bozguna urattktan sonra zmire
girdiler.
1 Kasm: Millet Meclisi saltanat kaldrd ancak halifelik kurumu devam
etti. Son Osmanl sultan Vahdettin bir ngiliz sava gemisiyle lkeden
kat.

Trkiye Cumhuriyeti (1923-2006)

1923

1924

1925

1926
1927
1928

1930

1931
1932

8 Nisan: Mustafa Kemal Halk Frkasnn kuruluunu ilan etti. Partinin

adna daha sonra 'Cumhuriyet' kelimesi de eklendi. Cumhuriyet Halk
Frkas (CHF) oldu.
24 Temmuz: Lozan Antlamas imzaland ve Trkiye Devleti tannd.
33 Ekim: Ankara yeni Trkiyenin bakenti ilan edildi.
29 Ekim: Trkiye Cumhuriyeti kuruldu ve Mustafa Kemal cumhurbakan seildi.
3 Mart: Halifelik kaldrld ve Osmanl hanedan yurtdna srld.
Bu, muhafazakr muhalefet iin bir yenilgiydi. Devlet, rgtl slam
kontrol etmeye balad.
27 Kasm: Mustafa Kemal'e muhalifler Terakkiperver Cumhuriyet
Frkasn kurdular.
1 ubat: eyh Sait nderliindeki Krt airetleri Cumhuriyet rejimine
kar ayaklandlar.
3 Haziran: Terakkiperver Cumhuriyet Frkas kapatld ve muhalefet
datld. Bylece Mustafa Kemal, devleti ve toplumu laikletirmek
iin radikal reform programn balatabildi.
25 Kasm: Fes yasakland ve apka Kanunu yrrle girdi.
30 Kasm: Tekke ve zaviyeler kapatld.
17 Aralk: Sovyet-Trk Dostluk Antlamas imzaland (1935 ylnda
yinelendi).
17 ubat: Kadnlara eit meden haklar veren laik Meden Kanun
yrrle girdi. Bunu takiben 1 Mart gn Ceza Kanunu kabul edildi.
28 Ekim: Cumhuriyetin ilk nfus saym gerekletirildi (13,6 milyon).
10 Nisan: Devletin dinini slam olarak belirten madde anayasadan
karld.
1 Kasm: Latin alfabesinin kabulyle Cumhuriyet, kltrel ve entelektel Osmanl gemiinden ayrld.
3 Nisan: Kadnlara yerel seimlerde oy verme hakk tannd.
12 Austos: Mustafa Kemal Serbest Cumhuriyet Frkasnn kuruluuna izin verdi, ancak parti taknlk hareketlerine mesnet olmaya balaynca 17 Kasm tarihinde feshedildi.
23 Aralk: Trkiyenin bat blgesinde bulunan Menemen'de slamc
kalkma bir astemenin (Kubilay) ldrlmesiyle sonuland. Bu
olay, rejimin ideolojisini tekrar gzden geirmeye sevk etti.
10-18 Mays: CHPnin kurultaynda alt ok', [cumhuriyetilik, milliyetilik, halklk, laiklik (din zerinde devlet kontrol), Devletilik,
inklaplk] rejimin ideolojik program olarak kabul edildi.
19 ubat: Rejimin ideolojisini lke genelinde yaymak ve retmek
iin Halkevleri kuruldu.
6 Temmuz: Trkiye Milletler Cemiyetine katld ve Batyla yeniden
birleti.

1933
1934

1935

1936

1937

1938

1939

26 Eyll: Yeni ulusun dilini Arapa ve Farsadan arndrmak zere

Birinci Trk Dil Kurultay topland.
30 Ocak: Hitler Almanya'da iktidara geldi.
9 ubat: Trkiye, Romanya, Yugoslavya ve Yunanistan Balkan Paktn
imzaladlar.
10 Haziran: ran ah Rza Pehlevi Trkiyeye geldi.
21 Haziran: Soyad Kanunu kabul edildi.
26 Kasm: Byk Millet Meclisi Mustafa Kemal'e, Atatrk soyadn
verdi; paa, bey, hanm, gazi gibi tm Osmanl unvanlarn ve rtbelerini kaldrd.
5 Aralk: Trk kadnlarna milletvekili seme ve seilme hakk tannd.
25 Ocak: stanbuldaki Ayasofya Camii restore edildi ve mze olarak
ald.
3 Ekim: Mussolininin Habeistan igali zerine Trkiye Bat Anadoluya ynelik talyan planlarna dair kayg duymaya balad.
7 Kasm: SSCB ile Trkiye arasndaki Dostluk ve Saldrmazlk Antlamas on yllna yenilendi.
8 Haziran: Lokavt ve grevleri yasaklayan, taraflar arasndaki sorunlar
zorunlu olarak tahkim yoluyla zen yeni Kanunu kabul edildi.
17 Temmuz: spanyada i sava; Trkiye, cumhuriyetileri destekledi.
20 Temmuz: Trkiyenin Boazlar silahlandrmasna olanak tanyan
Montreux Szlemesi imzaland.
25 Ekim: Roma-Berlin ortaklk antlamas imzaland.
25 Kasm: Almanya ile Japonya arasnda Komnist Enternasyonal'e
kar bir antlama imzaland.
5 ubat: Anayasann ikinci maddesi Trkiye Devleti cumhuriyeti,
milliyeti, halk, devleti, laik ve inklapdr eklinde yeniden dzenlendi.
Mart-Eyll: Krt airetlerinin isyan bastrld.
Mays: Fransa, Hatay'n ayr bir statye sahip olmasn kabul etti.
5 Temmuz: Trkiye Hatay kendisine katmak iin harekta balad.
8 Temmuz: Trkiye, Afganistan, ran ve Irakla Sadabat Paktn imzalad.
1 Kasm: Atatrk smet nnnn yerine Celal Bayar babakan olarak atad. Bu gelime, CHF iinde devletilere kar bir hareket olarak
grld.
10 Kasm: Uzun sredir devam eden hastal sonras Atatrk ld.
11 Kasm: smet nn oybirliiyle cumhurbakan seildi.
26 Aralk: Cumhuriyet Halk Partisinin olaanst kurultaynda Atatrk partinin kurucusu ve ebed lideri', nn ise milli ef ilan edildi.
28 Aralk: nn Atatrk ve Kemalizme kar muhalefetle uzlama
politikasn ortaya kard.
12 Ocak: Mart 1923 tarihinden beri Atatrkn dileri bakan olan
ve ngiliz dostu olarak tannan Tevfik Rt Aras, Londra bykeliliine atand.

1940

1941

18 Ocak: karlan Milli Korunma Kanunu hkmete ekonomiyi dzenlemede byk yetkiler verdi.
16 Mart: Genel seimler sonucu birok sadk Kemalist Meclis d
kalrken, bir grup eski muhalif de Meclise girdi.
8 Mays: Almanyayla bir ticaret antlamas imzaland.
12 Mays: ngiltere ile Trkiye Akdeniz blgesindeki olas bir sava
veya atma olaslna kar karlkl yardm ve dostluk deklarasyonu imzalad.
29 Mays: nn Mecliste muhalefet olarak hareket edecek Mstakil
Grup'un oluumuna izin verdi.
23 Haziran: Trkiye ile Fransa saldrmazlk antlamas imzalad; Fransa Hatayn Trkiyeye verilmesini kabul etti; 29 Haziran gn Hatay
Trkiyeye katld.
23 Austos: Alman-Sovyet Pakt imzaland. Trkiye iin bu pakt, olas
bir faist saldr tehlikesine kar l garanti olaslnn sona erdii
anlamna geliyordu.
1 Eyll: Almanya Polonyay igal etti ve kinci Dnya Sava balad.
Trk dileri bakan grme iin Moskovaya gitti, ancak hibir teminat alamad. ngiltere ile Fransa Almanyaya sava ilan ederken,
Trkiye tarafszln duyurdu.
17 Ekim: Trk hkmeti, Moskovann 1936 Montreux Szlemesini
deitirme araynda olduuna inanyor.
19 Ekim: On be yl srecek ngiliz-Fransz-Trk Karlkl Yardm ve
ittifak Antlamas Ankara'da imzaland.
1 Kasm: Cumhurbakan nn, Trkiyenin tarafsz kalacan ilan
ederken, ngiltere ve Sovyetler Birliiyle dostluklarnn sreceini
belirtti.
19 ubat: Stokuluu ve vurgunculuu nleme amacyla karlan
Milli Korunma Kanunu uygulamaya konuldu.
28 Ekim: Faist talya Yunanistana saldrd. Trkiyenin destei ngiltere asndan ok daha hayati hale geldi. Bu arada, Hitler Trkiyenin
aleyhine olacak dnler vererek Stalin'i elde etmeye alyordu.
28 ubat: Hitler nnye yazd mektupta, Trkiyenin karlarnn
Avrupada yaratmakta olduu yeni dzen iinde bulunduunu belirtti. Mektup Ankarada olumlu karland.
24 Mart: Trk-Sovyet Karlkl Tarafszlk Deklarasyonu imzaland.
18 Haziran: Almanlarn Balkanlar ele geirmesi sonras Almanyayla
bir saldrmazlk pakt imzaland.
22 Haziran: Almanya Rusyaya saldrd. Bu durum, Almanlarn Anadoluyu igal edecei korkusunu azaltrken, pan-Trk aktiviteleri canlandrd.
26 Haziran: Ezann Arapa yerine Trke okunmasn ngren kanun
kabul edildi. Kanun 16 Haziran 1950 tarihinde yrrlkten kaldrld.
9 Ekim: Berlinle ilikileri tekrar yaknlatran Trk-Alman Ticaret
Antlamas imzaland. Daha sonraki aylarda, Trk generalleri Almanlarn misafiri olarak Rus snrnda bulunan Dou Cephesini dolatlar.

1942
1943
1944
1945

1946

1947

7 Aralk: Japonlar Pearl Harbor'da bulunan ABD Pasifik Donanmasna

hava akn dzenledi. Bunun sonucunda ABD savaa katld. Hitler 11
Aralk gn Amerika Birleik Devletlerine sava ilan etti.
11 Kasm: Alman ilerleyiinin cesaretlendirmesi sonucu hkmet,
Trkiyedeki gayri-Mslimlere kar ayrmclk yapan Varlk Vergisini
kard.
2 ubat: Uzun sren kuatmann ardndan Alman ordusu Stalingradda teslim oldu. Bu gelime, hem savan hem de Trkiyenin i ve
d politikasnn dnm noktalarndan birini tekil etti.
17 Mart: Varlk Vergisi yrrlkten kaldrld.
18 Mays: Hkmet, siyasi deiimini gstermek iin Sovyet kart
Trkler hakknda soruturma amaya balad.
7 Mays: Almanya teslim oldu.
7 Haziran: Bir grup Cumhuriyet Halk Partisi yesi siyasi liberallemenin uygulanmas iin bir nerge verdiler. Ayn gn, Moskova Kasm
aynda sona eren Dostluk Antlamasnn yenilenmesi iin TrkSovyet snrnda deiiklik yapma ve Boazlarn ortak savunulmas
artlarn ne srd.
7 Temmuz: adam Nuri Demira Milli Kalknma Partisini kurdu.
6 Eyll: Hkmetin ekonomi politikasn liberalletirmesi ynnde
bask yapmak amacyla bir ABD Kongre heyeti Trkiyeyi ziyaret etti.
21 Eyll: Adnan Menderes ile Fuat Kprl CHPden ihra edildiler.
1 Kasm: Cumhurbakan nn ciddi bir muhalefet partisinin oluumu ars yapt.
4 Aralk: 28 Eyll gn CHP milletvekilliinden istifa eden Celal Bayar,
yeni bir parti (Demokrat Parti) kurmak iin CHP yeliinden de istifa
etti.
5 Aralk: Hkmete ynelik eletirilerde bulunan Tan gazetesi, devlet
grevlilerinin rgtledii bir kalabalk tarafndan tahrip edildi. Olayn
gerekletii tarihte stanbul skynetim altndayd.
7 Ocak: Celal Bayar, Adnan Menderes, Refik Koraltan ve Fuat Kprl
tarafndan Demokrat Parti kuruldu.
5-7 Nisan: Sovyet basksna kar Trkiyeye desteinin bir sembol
olarak. ABD Missouri zrhls stanbulu ziyaret etti.
6 Haziran: ki dereceli seim yerine tek dereceli seime izin veren
yasa yrrle girdi.
21 Temmuz: DPnin rgtlenme frsat bulamadan ve devlet aygtlarnn basks altnda dzenlenen erken genel seimler, CHPnin zaferiyle sonuland.
22 Austos: Trkiye, Sovyetlerin Boazlarn savunmas iin mterek
hareket etme teklifini reddetti.
4 Aralk: Skynetim alt ay daha uzatld.
12 Mart: Sovyet saldrganlna kar Trkiye ile Yunanistana ABD
desteini ngren Truman Doktrini ilan edildi. Trkiye, Souk Savaa
girdi.
12 Temmuz: nn kendisini tarafsz bir cumhurbakan ilan etti ve

1949
1950

1952
1953
1954

1955

1956

1957
1958

DPnin meruluunu destekledi. Sertlik yanls Babakan Recep Peker ise 9 Eyll gn istifa etmek zorunda kald.
1 Austos: Souk Sava devam ettii srada ABD bakan Kongreyi
Trkiyenin tmyle silahlandrlmasnn Ortadou asndan nemli
olduu ynnde bilgilendirdi.
9 Mart: Trkiye ve ran srail'i tand.
14 Mays: Demokrat Parti genel seimleri ezici bir ounlukla kazand
ve Adnan Menderes 22 Mays gn yeni hkmeti kurdu.
25 Temmuz: Demokrat Parti Koreye asker gndermeye karar verdi.
18 ubat: Trkiye ile Yunanistan NATOya ye oldular.
3 Mart: NATO Bakomutan General Eisenhower Trkiyeye geldi.
29 Mays: stanbulun fethinin 500. yldnm kutland. lk defa olarak yaplan bu kutlama, Kbrs nedeniyle Yunanistan'la artan gerilim
ve neo-Osmanlcla ynelik bir deiimdi.
2 Mays: Genel seimler sonucu Demokrat Parti byk bir zafer kazand. Bu sonu, partinin halk tarafndan onaylandn gsterirken,
partinin baskc tavr da bu sebeple artt.
20 Austos: ngiltere egemenliindeki Kbrsn bamszl ve Yunanistanla birlemesini desteklemek amacyla Atinada dev bir miting
dzenlendi. 28 Mays gn Babakan Adnan Menderes, Yunanistann Kbrs hibir zaman elde edemeyeceini ilan etti.
24 ubat: Irak ile Trkiye arasnda Badat Pakt imzaland. ran, Pakistan ve ngiltere de daha sonra pakta katld. Demokrat Parti, Trkiye'nin blgede Bat'nn lehine nemli bir rol oynadna inanyor.
6/7 Eyll: stanbul ve zmir'de hkmet tarafndan kamuoyunun
Kbrs konusundaki duyarlln gstermek amacyla desteklenen
Yunan kart iddet eylemleri gerekleti. Kontrolden kan olaylar
hkmet iin byk skntlar yaratt.
29 Ekim: srail birlikleri Svey Kanalna doru saldrya geti. 31
Ekimde ngiltere ile Fransa kanaln kuzey ksmn igal altna alarak
olaya mdahale etti.
31 Ekim: Macaristanda Sovyet egemenliine kar ayaklanma kt.
27 Ekim: Demokratlar erken genel seimleri kazandlar, ancak bozulan ekonomi ve Babakan Menderes'in gittike artan antidemokratik
davranlar nedeniyle oy oran sarsc bir oranda dt.
26 Mays: Hkmete kar komplo kurduklar gerekesiyle dokuz
ordu mensubu hakknda dava ald. Bu olay, Silahl Kuvvetler iindeki siyasi uyumazln ilk iaretiydi.
14 Temmuz: Irak'ta gerekleen asker darbe sonras monari ykld
ve Badat Pakt sona erdi. Pakt daha sonra CENTO (Central Treaty
Organization [Merkez Antlama rgt] adn ald.
20 Temmuz: Beyrut'a karma yapan ABD deniz piyadeleri Trkiyedeki ncirliki s olarak kullandlar.
8 Austos: Hkmet gerekletirilen devalasyon sonucu Trk lirasnn deerini yzde 321 orannda drd. IMFnin istikrar program
yrrle kondu ve 359 milyon ABD dolar kredi alnd.

1959

1960

1961

1962
1963
1964

1965

1966

17 ubat: Babakan Adnan Menderes Kbrsla ilgili olarak dzenlenen bir konferansa katlmak zere gittii Londrada ua dt.
Menderes'in kazadan sa olarak kurtulmas bir mucize olarak grld
ve itibarn artrd.
19 ubat: Trkiye Yunanistan ve ngiltere arasnda imzalanan Londra
Antlamas'yla 1960 ylnda kurulan Kbrs Cumhuriyeti iin ilk adm
atld.
31 Temmuz: Trkiye Avrupa Ekonomik Topluluu'na yelik iin bavuruda bulundu.
28 Nisan: Ankara ve stanbul'da gerekletirilen renci olaylarna
kar skynetim ilan edildi. Ordu siyasi arenaya girdi ve hkmet her
trl siyasi faaliyeti yasaklad.
27 Mays: Ordu bir darbeyle DP hkmetine son verdi ve Milli Birlik
Komitesi (MBK) olarak adlandrlan bir cunta araclyla lke ynetimine devam edildi. DP 29 Eyll gn kapatld ve yeleri anayasay
ihll ettikleri gerekesiyle mahkeme nne karld.
13 Kasm: Siyasal iktidarn sivillere tekrar iadesine kar kan
MBK'nin on drt radikal yesi tasfiye edildi.
21 ubat: Adalet Partisi kuruldu. Bunun yan sra kurulan 10 parti 25
Mart gn siyasi yaama tekrar balamak iin hazrlklara baladlar.
11 Temmuz: 9 Temmuzda gerekletirilen referandumun ardndan
yeni liberal anayasa MBK tarafndan kabul edildi.
16-17 Eyll: MBK, Adnan Menderes, Fatin R. Zorlu, Haan Polatkan'
ast. Askerler Menderesi, etkisini yok etmek amacyla idam etti.
25 Ekim: Yaplan genel seimler, 1965 ylna kadar bir dizi deiik
koalisyon hkmetlerinin oluturulmasna neden oldu. Bu tarihte
yaplan seimlerde ounluu kazanan Adalet Partisi ise kabineyi tek
bana kurdu.
22/23 ubat: 1960 rejiminin sonularndan rahatsz olan gen subaylarn darbe giriimi baarszlkla sonuland.
20/21 Mays: Talt Aydemirin ikinci darbe giriimi de baarszlkla
sonuland ve bu sefer aslarak idam edildi.
4 Haziran: ABD Bakan Johnson Babakan nn'ye gnderdii mektupta, eer Trkiye Kbrs'a mdahalede bulunursa ve bu yzden
Moskovayla kar karya gelirse NATOya gvenmemesi konusunda
uyard. Kbrsta iki toplum arasnda meydana gelen iddet 1959
Londra Antlamasnn koullarn fel etti. Bunun yan sra, Johnson
mektubu, zellikle 13 Ocak 1966 tarihinde kamuoyu tarafndan renildikten sonra, Trkiye'de anti-Amerikan tepkileri byd.
30 Haziran: 28 Kasm 1964 tarihinde AP genel bakanlna seilen
Sleyman Demirel, CHP tarafndan benimsenen ortann solu politikasn komnizme giden bir yol olarak tanmlad. Sa ve sol arasndaki kutuplama keskinleti.
10 Ekim: Genel seimleri kazanan Adalet Partisi, koalisyon hkmetleri dnemine son verdi.
20 Aralk: Sovyetler Birlii Dileri Bakan Aleksey Kosigin Trkiyeye

1967

1968

1969

1970

1971

yapt ziyarette 1965 ylndan beri i ilikilerinin gelitiini belirtti.

20-22 Nisan: Yunanistanda Albaylar Cuntas iktidarr ele geirdi ve
demokratik hkmete son verdiler. ABD uzun sre sadece Trkiyedeki slere bel balamak zorunda kalmaktan kurtuldu.
5 Haziran: srail ile Arap devletleri arasnda gerekleen Alt Gn
Sava, srail'in ezici zaferiyle sonuland.
29 Kasm: Trkiye ile Yunanistann savamalar, Trkiye'nin mdahale tehdidiyle kar karya gelen Rum glerinin Kbrs'ta bulunan Trk
kylerinden ekilmesi zerine nlendi.
29 Mays: Fransa'da General De Gaulle, 13 Mays'tan beri Paris'i felce
uratan renci gsterilerini datmak iin parlamentoyu feshetti.
Fransa rnei, Trkiyedeki sol grl rencileri etkiledi ve daha
militan hareket etmelerine yol at, renciler NATOya ve Trkiyenin ABDyle ittifakna kar gsterilere baladlar.
15-24 Temmuz: ABD 6. Filosunun stanbul Limann ziyaret ettii
gnlerde gsteriler yapld ve sk sk iddet olaylar meydana geldi.
20 Austos: Sovyetler Birlii Prag Baharna son vermek amacyla
ekoslovakyay igal etti. Sovyet mdahalesi Trkiyedeki solu bld.
16 Ocak: Orta Dou Teknik niversitesini ziyareti srasnda ABD Bykelisi Robert Komerin makam arabas Ankarada renciler tarafndan yakld. Bu olay, artan iddetin bir iaretiydi. Sa kesimde,
Albay Alparslan Trkein neo-faist partisi komandolar olarak adlandrdklar kiileri eitiyorlar.
16 ubat: ABD 6. Filosuna kar stanbulda yaplan gsteriye polisin
yardm ile sac militanlar saldrd. Kanl Pazar olarak adlandrlan
bu olay sonucu iki gen ld, yaklak iki yz kii de yaraland. Genler arasndaki iddet 12 Mart 1971 askeri mdahalesine kadar srd.
26 Ocak: Konyadan bamsz milletvekili olarak Meclise giren Necmettin Erbakan, Milli Nizam Partisi'ni kurdu. Bu parti Trkiye'nin
batsndaki byk kurulular ve tekellerin ykselii nedeniyle sknt
iindeki Anadolu'nun dk orta snfn temsil eden ve siyasal slam
kullanan ilk parti oldu.
15/16 Haziran: ilerin stanbulda gerekleen kitlesel ve kanl gsterileri skynetim ilanna neden oldu.
28 Austos: Devalasyon sonucu Trk Lirasnn deeri yzde 66 orannda drld. Bu durum, lkenin iinde bulunduu ekonomik krizi
yanstyordu.
28 Aralk: Cumhurbakan Cevdet Sunay bakanlndaki Milli Gvenlik Kurulu, Hava Kuvvetleri Komutan Muhsin Batur tarafndan sunulan ve Silahl Kuvvetler deki huzursuzluu belirten mektubu tartmak iin topland.
12 Mart: Askerler Babakan Sleyman Demirele muhtra verdiler ve
onu istifaya zorlayarak hkmetin dizginlerini ellerine aldlar. Trkiye
1973 ylna kadar partiler st' bir kabine tarafndan ynetildi.
27 Nisan: On bir ilde ilan edilen skynetim sonras, zellikle sola
kar, bir terr dnemi balad.

1972
1973

1974

1975

1977

1978

1979

14 Mays: Otuz yl sonra smet nn CHPnin liderliinden ekildi

ve yerine Blent Ecevit seildi.
6 Nisan: Siyasi partilerin ordunun adayn semeyi reddetmelerinin
ardndan, emekli oramiral Fahri Korutrk altnc cumhurbakan seildi.
14 Ekim: Genel seimler sonucu hibir parti ounluu salayamad.
Uzun pazarlklar sonucu, Ecevit'in CHPsi ve Erbakann MSPsi arasnda bir koalisyon anlamasna varld. 25 Ocak 1974 gn oluan
hkmetle slamclar ilk defa siyasi iktidara ulatlar.
15 Temmuz: Kbrs Rum Milli Muhafzlarnn Bapiskopos Makariosa
kar bir darbe dzenlemeleri Trkiyenin garantr devlet olarak
Kbrsa mdahalesine neden oldu. Trk ordusu austos aynda gerekletirdii ikinci asker operasyon srasnda ada zerinde kontroln geniletti.
17 Eyll: Grd ilgi nedeniyle seimi kazanacan ve CHP'nin tek
bana iktidara geleceini dnen Ecevit, babakanlktan istifa etti.
Sac partiler erken genel seime gitmeyi reddettiler ve Prof. Sadi
Irmaka geici bir hkmet kurdurdular.
13 ubat: Kbrs Trkleri kendi devletlerinin kuruluunu akladlar.
31 Mart: slamc MSP ve neofaist MHP tarafndan desteklenen ve
merkez sada yer alan Demirelin babakanlndaki ilk Milliyeti
Cephe hkmeti kuruldu. Koalisyon ortaklarnn sac militanlar
koruduu bu dnemde genlik gruplar arasndaki iddet artt.
5 Haziran: Ecevitin CHPsi genel seimlerden birinci parti olarak kt,
ancak tek bana hkmeti oluturabilmek iin yeterli ounluu elde
edemedi. Kurduu hkmet 3 Temmuz gn Mecliste gvenoyu
alamad ve Ecevit istifa etti.
21 Temmuz: Demirel, merkez sa, Islamclar ve neofaistlerden oluan ikinci Milliyeti Cephe hkmetini kurdu.
31 Aralk: Partiler aras atmalar ve i ekimeler sonucu koalisyon
dald.
17 Ocak: Ecevit'in bamsz milletvekilleriyle beraber kurduu hkmet, bamsz bakanlar arasndaki yaygn yolsuzluk nedeniyle lekelenirken, genlik gruplar arasndaki iddet ve lkedeki istikrarszlk
yaygn duruma geldi.
2 Ekim: Neofaist Milliyeti Hareket Partisi, iddetin durdurulmas
iin askeri mdahalenin gerekli olduunu savunarak skynetim ilan
edilmesi arsnda bulundu.
9 Ekim: Trkiye i Partisi yesi yedi kii Ankara'da ldrld. Basn
srekli olarak suikasta urayan liberal akademisyenlerin haberlerini
verirken, failleri nadiren yakalanyordu.
16 Ocak: randa gerekleen devrim sonras ah lkeyi terk etti ve
ubat aynda lkeye geri dn yapan Ayetullah Humeyn slm Devrimi liderliini eline ald. Siyasilerin gereklemesini salayamad
istikrarl bir Trkiye Bat iin imdi ok daha kritik hale geldi.
14 Ekim: Artan iddet olaylar ve sa kesimin saldrlar sonucu siyasi

1980

1981
1982

1983

1987

1989

konumu zayflayan Babakan Ecevit'in Cumhuriyet Senatosu seimlerinde destei azald ve Ecevit istifa etti. Sleyman Demirel AP aznlk
hkmetini kurdu.
2 Ocak: Generaller partiler arasnda ulusal birliin kurulmas iin
hkmete bir uyar mektubu verdi.
24 Ocak: Hkmet Trk lirasnn deerini yzde 33 dren radikal
bir deflasyonist ekonomik program ilan etti. Program Trkiye'yi kreselleme ynnde ilerletmeyi tasarlyordu ve otoriter bir rejimin
altnda uyguland.
19 Temmuz: Eski babakan Nihat Erim dzenlenen suikast sonucu
ldrld.
12 Eyll: Ordu, lkede meydana gelen anariyi bitirmek ve devlete
g kazandrmak gereini ne srerek ynetime el koydu. Milli Gvenlik Konseyi kuruldu ve skynetim ilan edildi.
21 Eyll: Emekli oramiral Blend Ulusunun babakanlnda bir hkmet kuruldu. Siyasi yaam sona ererken gzaltna alnan baz parti
liderleri tutuklandlar, yarglandlar ve hapse atldlar.
29 Haziran: Liberal 1961 anayasas yerine yeni ve otoriter bir anayasa
yazlmas amacyla askerler bir Danma Meclisi kurdular.
7 Kasm: Yeni anayasa halkoylamasna sunuldu ve oylarn yzde
91,3n alarak kabul edildi.
19 Kasm: Kenan Evren Trkiye Cumhuriyeti'nin yedinci cumhurbakan oldu.
3 Mart: Danma Meclisi yeni Siyasi Partiler Kanununu hazrlad ve
onay iin generallere gnderdi. Mays aynda, yeni partiler' ortaya
kmaya balad ve bazlarna askerler tarafndan eski partilerin uzants olduklar gerekesiyle izin verilmedi.
6 Kasm: Genel seimleri kazanan Turgut zaln Anavatan Partisi 13
Aralk tarihinde greve balad. Yeni hkmet, 24 Ocak 1980 tarihinde balatlan ekonomi politikasn srdrd. zal, dzeni skynetime dayanarak yrtmeye devam etti.
15 Kasm: Kuzey Kbrs Trk Cumhuriyeti kuruldu. Ancak sadece Trkiye tarafndan tannd.
6 Eyll: Yaplan halkoylamas sonucu, yasakl olan eski parti liderlerinin yeniden siyasete katlmalarna izin verildi. Demirel ve Ecevit vekilleri tarafndan oluturulan partilerinin bana getiler.
29 Kasm: zal, rakiplerinin rgtlenmesine frsat vermemek amacyla erken genel seime gitti. Seimleri daha az bir ounlukla kazand
ve 21 Aralk gn yeni kabinesini kurdu.
26 Mart: Yolsuzluk ve hem semenler hem de zel sektr tarafndan
ho karlanmayan ekonomi politikas sonucu zaln partisi yerel
seimlerde byk bir oy kaybna urad.
17 Austos: Genelkurmay Bakan Necip Torumtay, 1984 ylnda
ayaklanma balatan Krdistan i Partisi'ne (PKK) kar topyekn
sava ilan etti.
31 Ekim: Kenan Evren'in grev sresinin dolmasndan sonra Turgut

1990

1991

1993

1994

zal Trkiyenin sekizinci cumhurbakan seildi. Onun yerine babakan olan Yldrm Akbulut. zaln otoritesine sahip deildi ve ANAP
bundan byle de geti.
18 Aralk: Avrupa Topluluu Komisyonu, Trkiyenin AB yelii bavurusunu reddetti.
2 Austos: Irak'n Kuveyti igali uluslararas bir krize neden oldu.
Trkiye, zaln liderliinde ABD Bakan Bushun koalisyonuna katld. BM'nin Irak'a kar uygulad ambargo Trkiye ekonomisi iin
ykc bir etkiye neden oldu. Yine de zal, Souk Sava sonras dnyada Trkiye'nin yerini oluturmaya alt.
Nisan: Balattklar ayaklanmann baarsz olmasndan sonra Saddam Hseyin'in birliklerinden kaan Irakl Krtler Trkiyeye sndlar. Bu durum, Trkiye'de byk bir mlteci sorunu yaanmasna
neden oldu. Trkiyedeki sleri kullanan ABD, Fransa ve ngiltere,
Kuzey Irak'ta bir gvenlik blgesi oluturdular.
11 Nisan: Meclis, hkmetin terrle mcadele yasasn yrrle
soktu. Anti-demokratik olarak kabul edilen yasa sayesinde hkmet,
ok geni gler elde etti.
25 Haziran: Mesut Ylmaz Anavatan Partisi'nin yeni genel bakan
seildi. 23 Haziran gn yeni kabineyi oluturan Ylmazn, partiye
gen ve modern bir grnm vermesi umuluyordu.
20 Ekim: Genel seimleri Sleyman Demirelin Doru Yol Partisi kazand. Demirel merkez sada yer alan Anavatan Partisi yerine merkez
solda yer alan Sosyal demokrat Halk Partiyle koalisyon yapt.
8 Aralk: Babakan Sleyman Demirel. Trkiyenin Krt realitesini
tandn belirten nemli bir aklama yapt. Her yl yzlerce cana ve
yaklak 7 milyar ABD dolarna mal olan Krt isyanna siyasi bir zm
bulmay umuyordu.
17 Nisan: Cumhurbakan Turgut zal altmalt yanda kalp krizinden ld.
16 Mays: Sleyman Demirel Trkiyenin dokuzuncu cumhurbakan
seilirken, partisi gl bir liderden yoksun kald.
13 Haziran: Doru Yol Partisinin genel bakanlna seilen Tansu
iller, Trkiyenin ilk kadn babakan oldu ve SHPyle bir koalisyon
hkmeti kurdu.
27 Kasm: Trkiye ile srail, Suriye destekli terr gruplarna kar istihbarat toplamak amacyla ibirliine karar verdiler ve bir memorandum imzaladlar. Bu gelime, daha geni bir ilikinin iaretiydi.
26 Mart: Yerel seimlerde ani bir k yapan siyasal slamc Refah
Partisi ncle ykselirken, stanbul ve Ankara belediye bakanlklarn kazand.
5 Nisan: DYP-SHP koalisyonu yeni bir 'istikrar paketini aklarken,
Trk lirasnn deeri yzde 38 drld ve fiyatlar da yzde 100
artt. Ekonomi yeni krize girdi. Enflasyon 1994 ylnda yzde 148
ykselerek rekor krd.
14 Temmuz: Babakan Tansu iller'in malvarln usulsz bir ekilde

1995

1996

1997

1998

elde ettii iddialar zerine, Meclis tarafndan soruturma balatld.

Bu gelime koalisyon ortaklar arasnda gerilime neden oldu.
1 Ocak: Milliyet gazetesi Babakan Tansu iller'in Atatrkn nl 'Ne
mutlu Trkm diyene szn Ne mutlu Trkiye vatandaym diyene eklinde aklayan szlerine yer verdi. illerin szleri Trkiyenin
kimlik konusundaki bak asnda meydana gelen deiimi yanstyordu.
18 ubat: Sosyal demokrat partiler CHP ile SHP, CHP ats altnda
birletiler.
20 Mart: Artan PKK saldrlar sonras Trk ordusu, 35.000 kiilik bir
askeri gc PKK kamplarn yok etmek zere Kuzey Iraka gnderdi.
23 Temmuz: Meclis, siyasi yaam daha demokratik hale getirmek
amacyla anayasada yer alan on be maddede deiiklik yapt.
20 Eyll: Koalisyon kt ve 24 Aralk tarihinde erken seime gidildi.
1 Ocak: Avrupa Birlii ile Trkiye arasnda 6 Mart gn yrrle
girecek olan Gmrk Birlii antlamas imzaland. Bu antlama, Trkiyenin ekonomi politikasndaki byk dnm ve kresellemeye
doru yeni bir adm iaret ediyordu.
6 Mart: ANAP-DYP koalisyonu (Anayol), partiler arasnda haftalar
sren grmeler sonucu oluturuldu. Ancak, ANAP Genel Bakan
Mesut Ylmaz ile DYP Genel Bakan Tansu iller arasndaki geimsizlik nedeniyle istikrar salanamad.
6 Haziran: Mesut Ylmaz istifa etti ve illerin malvarlyla ilgili olarak
Meclis soruturmas almas talebinde bulunan slmc parti lideri
Necmettin Erbakann yolunu at.
29 Haziran: Erbakan ve iller, haklarndaki yolsuzluk soruturmalarnn rafa kaldrlmasna karar verdikten sonra Refah Partisi ile DYP
arasnda bir koalisyon (Refahyol) kurulduunu ilan ettiler.
3 Kasm: 'Susurluk Kazas' olarak bilinen bir trafik kazas, Trkiyenin
siyasi yaamnda derin devlet olarak adlandrlan ve idar alanndaki
geni yozlamay ortaya karan bir skandala neden oldu.
28 ubat: Generallerin egemen olduu Milli Gvenlik Kurulu, Erbakan nderliindeki hkmete slami faaliyetleri -zellikte niversitelerde barts giyilmesini- kstlamas ynnde tavsiyede bulundular. Bu karar daha sonra '28 ubat Sreci' olarak adlandrlacakt.
18 Haziran: Ilml grnme abalarna karlk Erbakan, hkmetten
istifa etmeye ve Tansu illerin babakanlnda koalisyona devam
etmeye karar verdi. Bununla birlikte Cumhurbakan Sleyman Demirel ANAP Genel Bakan Mesut Ylmaz yeni bir koalisyon oluturmas
iin grevlendirdi. Ylmaz, Blent Ecevit'in Demokratik Sol Partisi'yle
(DSP) koalisyon gerekletirdi.
16 Ocak: Anayasa Mahkemesi, laiklik ilkesini ihll ettii gerekesiyle
Refah Partisinin kapatlmasna ve Necmettin Erbakana be yl sreyle siyasi faaliyet yasa uygulanmasna karar verdi. slmclar, partinin
kapatlma olaslna kar 17 Aralk 1997 tarihinde Fazilet Partisi'ni
kurmulard.

1999

2000

2001

21 Nisan: Siyasi slama ynelik srekli eletiriler srasnda, Refah

Partisinin yesi ve stanbul Bykehir Belediye Bakan Recep Tayyip Erdoan, 1997 ylnda yapt bir aklamayla slam kendi karlarna alet ettii ve din kkrtclk yapt gerekesiyle on ay hapis
cezasna arptrld.
26 Kasm: Babakan Mesut Ylmaz, mafyayla balants olduu ynndeki sulamalar sonras istifa etti.
12 Ocak: DSP Genel Bakan Blent Ecevit, lkeyi nisan aynda yaplacak erken genel seimlere gtrmek zere bir hkmet kurdu.
15 ubat: PKK lideri Abdullah calan Nairobi'de yakaland ve Trkiyeye getirildi. Bu olay Ecevit iin bir zafer olurken, hkmet Krt
isyanclara kar zafer ilan etme' imkn elde etti. calan 29 Haziran
gn idam cezasna arptrld, ancak 2002 ylnda lm cezasnn
kaldrlmasnn ardndan cezas mebbet hapse evrildi.
18 Nisan: Genel seimleri Ecevitin DSPsi ve ar sac Milliyeti
Hareket Partisi kazanrken, merkez sa partiler kt.
2 Mays: slamc milletvekili Merve Kavak'nn, yemin treninin yaplaca Meclis salonuna siyasi slamn sembol olan trbanla girmek
istemesi yeni Meclis'te tepkilere yol at. Kavak'nn milletvekillii
daha sonra, ileri Bakanln ayn zamanda ABD vatanda olduu
ynnde bilgilendirmedii gerekesiyle drld.
3 Mays: Hkmeti kurmakla grevlendirilen Blent Ecevit, MHP ve
ANAP'la 28 Mays gn koalisyon oluturdu. deolojik ztlklar olmasna ramen, koalisyon hkmeti artc bir biimde uzun mrl
oldu.
17 Austos: Trkiye'nin kuzeybat blgesinde meydana gelen byk
deprem srasnda devletin yz binlerce insana yardm salama konusunda baarsz olmas, insanlarn devlete olan gvenini sarst.
13 Ekim: Avrupa Birlii Komisyonu Trkiyenin AB yelii iin aday
lke olarak deerlendirilmesini tavsiye etti. Bununla birlikte Trkiyenin Kopenhag Kriterleri olarak adlandrlan ve insan haklarn,
aznlklarn korunmasn, ekonomik reformu ieren uzun bir devi
tamamlamas gerekiyor.
17 Ocak: stanbulda yaplan operasyon sonucu Hizbullah hareketinin
nemli liderlerinden bazlar vurularak, bazlar da sa olarak ele
geirildi. lke geneline yaylan operasyon, 'derin devletin dmanlarna kar mcadelede bu rgt kulland ynnde phelere yol
at. Genelkurmay Bakanl tarafndan yaplan aklamada, Trk
Silahl Kuvvetleri'nin PKK'ya kar mcadelede Hizbullah eylemlerini
destekledii ynnde basnda kan haberler kesin bir dille yalanland.
5 Mays: Trkiyenin AB yeliini destekleyen liberal bir reformist
olarak tannan Anayasa Mahkemesi Bakan Ahmet Necdet Sezer,
Demirel'den sonra Trkiyenin onuncu cumhurbakan seildi.
19 ubat: Yolsuzluk iddialar zerine Babakan Ecevitin Cumhurbakan Sezer ile yapt az kavgas byk bir ekonomik krizin yaan-

2002

masna neden oldu. Borsa dt, faizler ykseldi ve Merkez Bankas

dviz rezervlerinin bete birini kaybetti.
1 Mart: Dnya Bankas'nda grevli Kemal Dervi, ekonomiden sorumlu devlet bakanl grevine getirildi. Bu atamayla yabanc yatrmclara gven vermek amalanrken, Dervi Trkiye'nin ekonomisini kresel eilimle ayn yne yerletirecek nemli reformlar
yrrle koydu.
21 Haziran: Anayasa Mahkemesi, slm kktenciliin merkezi olarak
tanmlad Fazilet Partisini kapatt.
21 Temmuz: Siyasi slamclar Fazilet Partisi'nin devam olarak Saadet
Partisini kurdular.
14 Austos: Fazilet Partisinin lmllar Recep Tayyip Erdoan liderliinde Adalet ve Kalknma Partisini kurdular. Parti kendisini Fazilet
Partisi'nin devam olarak deil laik Mslman demokratlar olarak
tanmlad.
11 Eyll: New York, Washington ve Pennsylvania'da meydana gelen
11 Eyll saldrlar ve ABD Bakan Bushun terrizme kar sava
ilan Trkiyeyi birdenbire stratejik bir varlk ve IMF kredilerini hak
eden bir lke haline getirdi.
ubat: IMF, Trkiyeye 9 milyarlk ksm hemen olmak zere yl iin
16 milyar ABD dolar kredi verme konusunda anlat.
4 Mays: Babakan Ecevit hastaneye kaldrld. Hastal siyasi bir
krize neden oldu. stifa edip etmeyecei veya yerine kimin geecei
konusunda yaplan speklasyonlar borsay olumsuz etkiledi.
10 Mays: Kemal Dervi, erken genel seime gidilmesi durumunda
Trkiye'nin siyasi gelecei zerindeki belirsizliklerin sona erecei
ynnde aklama yapt. Onun bu szleri 3 Kasm erken genel seimlerinin yaplmasna yol aacak politik manevrann balamasna neden
oldu.
29 Mays: TSAD gazetelere verdii tam sayfa ilanlarla, lm cezasnn kaldrlmas, eitim, Krte yayn da dhil olmak zere AB ynnde acil reformlar yaplmas ars yapt.
7 Temmuz: Partisinin yerine Doru Yol Partisinin koalisyona alnabileceinden ekinen babakan yardmcs ve MHP lideri Devlet Baheli, 3 Kasm gn seim yaplmas iin ar yapt. Ecevit ile Ylmaz
erken seime kar karken, Dervi ve Trkiyenin byk kapitalistleri
lkede hkm sren belirsizliin seimlerle sonulanabileceine
inanyordu. Demokratik Sol Partide devam eden istifalarn ardndan,
koalisyon Mecliste ounluu kaybetti ve 16 Temmuz gn Ecevit
kasm aynda lkeyi seime gtrme karar ald.
3 Austos: Meclis, AB artlarn karlamak amacyla yeni yasalar
kapsayan bir demokrasi paketini onaylad. Bu paket, AB yolunda
byk bir adm ve ekonomik krize son vermek konusunda ciddi bir
nlem olarak grld.
10 Austos: Kemal Dervi hkmetten istifa etti. Merkez sol ve merkez sada yer alan baz partileri birletirerek yeni bir merkez yaratma

2003

giriiminin baarsz olmasnn ardndan 21 Austos gn CHPye

katld; bylece yeni kurulan Yeni Trkiye Partisinin Parlamentoya
girme ihtimalini yok etti.
3 Kasm: Genel seimler sonucu Adalet ve Kalknma Partisi yzde
34,3 oy oranyla Mecliste 363 sandalye elde ederek, 1987den beri
tek bana iktidar olan ilk parti oldu. Yzde 19,4 oy oranyla 178 sandalye alan CHP muhalefet olurken, dier partiler yzde 10'luk seim
barajna taklarak Meclise giremedi.
16 Kasm: Cumhurbakan Sezer hkmeti kurmas iin AKPli Abdullah Gl' grevlendirdi; Gln oluturduu hkmet 18 Kasm gn
cumhurbakan tarafndan onayland. Gl, 28 Kasm gn programn
sundu ve gvenoyu alarak grevine balad.
19/24 Aralk: Meclis, Recep Tayyip Erdoana seimlerde aday olma,
Parlamentoya girme ve babakan olma imkn salayan anayasa
deiikliklerini kabul etti.
26 Ocak: lke genelinde byk apta sava kart gsteriler dzenlendi. Nfusun yaklak yzde 85-90lk bir blm ABDnin Irak'a
mdahalesine kar kyordu.
1 Mart: Meclis, Trkiyeye 62.000 ABD askerinin konulanmasna izin
veren ve Kuzey Irak snrn operasyona aan tezkereyi reddetti. ABDTrkiye ilikileri kart.
9 Mart: Recep Tayyip Erdoan milletvekili seildi; Babakan Gl 11
Mart gn istifa etti ve Erdoan yeni babakan olarak atand.
19 Mart: ABD Bakan Bushun Saddam Hseyin'e verdii ltimatomun sresi doldu ve ABD nderliindeki koalisyon gleri Badat
bombalamaya balad.
20 Mart: Ankara Trk hava sahasn ABD uaklarna amaya raz oldu
fakat Washington ile ilikiler zarar grmt. Pentagondaki yeni
muhafazakrlar Trkiye'yi ve generalleri cezalandrmaya kararlydlar.
9 Nisan: Amerikan kuvvetleri Badatn kontroln ele geirdi.
22 Mays: Generaller hkmetin ABye katlma planna destek verdi.
28 Mays: MGK, insan haklarna dair AB kriterlerinin yerine getirilebilmesi iin terrle mcadele yasasnn deitirilmesini ve Krte
yayna izin verilmesini kabul etti. Eski bir Krt milletvekili reformlar,
Krtler zerindeki elli yllk yasan sonu ve Krt realitesi"nin tannmas olarak deerlendirdi.
4 Temmuz: Kuzey Iraktaki Amerikan kuvvetleri, Trk zel kuvvetlerinden 11 kiiyi, balarna uval geirerek ve kk drerek tutuklad. Ankara Washingtona nota verdi ve Trk subaylar serbest brakld. Fakat Trk-Amerikan ilikileri zarar grmt. 1 Marttaki
oylamann misillemesi olarak grlen bu olay stratejik ibirliinin
sonu oldu.
22 Temmuz: Dileri Bakan Abdullah Gl zarar gren ilikileri tamir
etmek iin ABD' ye ziyarette bulundu.
29 Temmuz: AB kriterlerini yerine getirmek iin Meclis yeni reform
paketleri geirdi. Temel ama generalleri dizginlemek ve MGKy

2004

2005

medeniletirmekti.
11 Eyll: Dileri Bakan Gl MGK reformunun AB'nin tm itirazlarn
karladn iddia etti.
7 Kasm: ABD, Ankaraya Irakta Trk askerine ihtiyac olmadn
bildirdi ve bylece Temmuzda balayan grmeler sona erdi.
15 Kasm: stanbuldaki intihar eylemleri iki sinagogu, ngiliz Konsolosluunum ve ngiliz Bankas HSBCnin binasn tahrip etti, onlarca
kii ld. O gn, Trkiyenin 11 Eyll olarak tanmland. Trkiye de
artk slamc terrn bir kurbanyd.
6 Ocak: Suriye Devlet Bakan Beir Esad Ankaraya geldi. Her iki taraf
da ilikileri dzeltmek istiyordu ve Ankara, Avrupa'nn ald pozisyona yaknlamaya alyordu.
23 Ocak: MGK toplants sonucunda generaller Trkiyenin Kbrs'
yeniden birletirmeye dnk Annan plan erevesinde almay
kabul ettiler.
31 Ocak: Erdoann ABD ziyareti sonunda Dileri Bakan Gl TrkAmerikan ilikisinin artk sadece stratejik olmadn, insan haklar ve
demokratiklemeye dayandn belirtti. Basnda bu durum, Ankarann blgede "lml bir slam lkesi" roln oynayarak demokratik
"Byk Ortadou Projesi" iin bir model olup olmayaca sorusunu
gndeme getirdi.
22 Mart: Ankarann blgede "lml bir slam lkesi" olup olmad
tartmalarna cevaben, Erdoan Trkiyenin laik ve sosyal bir devlet
olduunu, laik bir devlet iinde de slmi bir devlet olamayacan
belirtti.
28 Mart: Yerel seimler Adalet ve Kalknma Partisinin konumunu
glendirirken muhalefetin konumunu zayflatt. AKPnin oy oranlar
yaklak rakamlarla yzde 34'ten yzde 43'e ykselirken. CHPnin
oylar yzde 19dan yzde 15e geriledi.
24 Nisan: Kbrstaki referandumlarda Trk toplumu adann birlemesine yzde 65lik bir oranla evet derken, Rumlar yzde 76lk bir oranla birlemeyi reddetti. Bu durum AB karsnda Ankara'nn elini glendirdi.
27 Eyll: Kadn haklar ile ilgili AB kriterlerini salayabilmek iin zinay
yasad saymaya ynelik yasadan vazgeildi.
6 Ekim: AB Komisyonu Trkiyenin siyasal kriterleri yerine getirerek
yelik nndeki ilk grup engeli baaryla atn ifade etti ve katlm
mzakerelerinin balamasn nerdi.
17 Aralk: AB Trkiyenin yeliini koullu olarak kabul etti ve katlm
mzakerelerinin al tarihi olarak 3 Ekim 2005i belirledi.
25 Mays: Hazar Ceyhan boru hattnn al Bakde trenle yapld.
Artk, Hazar petrol Avrupa'ya Rusya'y atlayarak Azerbaycan Trkiye
ve Grcistan zerinden gnderilebilecekti. Boru hatt Trkiye iin
"Avrasya seeneini" ortaya kard.
29 Mays: Fransa'daki referandumda AB Anayasas % 45 oranndaki
"evet" oylarna karlk % 55 oranndaki "hayr" oylaryla reddedildi.

2006

Bu durum, Trkiyenin AB hayallerine bir darbe olarak deerlendirildi, ancak Dileri Bakan Abdullah Gl, "Bu referandumun Trkiyeyle dorudan bir balants yok. Mzakerelere balamamz iin
hibir engel yok," dedi.
10 Austos: Babakan Erdoan, Krt sorununun, dier sorunlar gibi
demokratiklemeyle birlikte Cumhuriyet ilkeleri ve Anayasa erevesinde zlebileceini syledi.
3 Ekim: Trkiye, on-on be yl srmesi beklenen, AB ile katlm mzakerelerine balad. Ama basn "AB ile yeni hayat" szlerine yer verdi.
16 Aralk: Orhan Pamuk, tm dnyann gz nnde, 301. madde
dayanak alnarak Trkl aalamaktan yargland. Birka gn sonra Devlet Bakan Ali Babacan, Pamuk davasyla Trkiye'nin imajnn
lekelendiini syledi. Ancak 21 Aralk'ta Adalet Bakan Cemil iek
301. maddeyi deitirmeye ynelik bir plan olmadn aklad.
2006da bu maddeden birok yazarn yarglanmasna devam edildi.
17 Ocak: Vatan gazetesinin dzenledii ankete gre partilerin olas
bir seimde alabilecekleri oy oranlar yleydi: AKP % 29,9, CHP %
14,4, DYP % 13,6 ve MHP % 11,5.
19 Ocak: Erdoan, Erken seim olmasn beklemeyin, dedi.
26 Ocak: Radikal, ordunun Erdoan'n Cumhurbakan olmasnn
nnde bir engel grmediini bildirdi.
12 Nisan: Bir Harp Akademisi konferansnda Cumhurbakan Sezer
yle konutu: Kktendincilik tehlikeli boyutlara ulat ve Trkiyenin bu tehdite kar tek gvencesi laik dzendir.
18 Mays: Dantay hkimlerine ynelik saldrda Ycel zden'in ldrlmesi, Trkiye siyasi hayatnda AKP hkmetini devletin Silahl
Kuvvetler, yarg ve niversiteler gibi laik kurumlaryla kar karya
getiren bir dnm noktas oldu.
5 Haziran: TSAD Bakam mer Sabanc, Trkiyenin yeni Cumhurbakannn tm taraflarn ibirliiyle, mzakereler yoluyla seilmesini
talep ederek yeni Cumhurbakannn Erdoan olmamas gerektiini
ima etti.
23 Haziran: Rahan Ecevit, gelecek seimlerde AKP'ye kar Solu ve
Sa birletirmeye ynelik baarsz bir kampanya balatt.
28 Haziran: Babakan Erdoan, mulak bir ifadeyle; yeni Cumhurbakannn, eitli STlerin fikrine bavurduktan sonra AKP meclis grubunun oylaryla seileceini ve bu makama geldiinde btn ideolojik nyarglardan uzak birinin olacan aklad. Daha sonra 1
Temmuz'da, dindar bir Mslmann devlet bakan olmasn kimsenin
engellememesi gerektiini syledi ve kendisinin nmzdeki yl
Cumhurbakanlna aday olmas konusunda ak kap brakt.
28 Temmuz: Genelkurmay Bakanl, Korgeneral Altay Tokat'n kendi
komutas altnda askerlerin Gneydou Anadolu'da bombalama
eylemleri gerekletirdiine dair szleri zerine soruturma balattn duyurdu. 1995 ve 1998 yllar arasnda PKK'nn Trkiye kart
eylemlerinin doruk noktasnda olduu bir dnemde Gneydou

Anadoluda grev yapan Tokat u anda muhalefetteki Milliyeti Hareket Partisinin bir yesidir.
1 Austos: Orgeneral Yaar Bykant, daha lml selefi Hilmi zkkn yerine Genelkurmay Bakan olarak atand. Bykant, Trkiyenin Avrupa Birlii mzakereleri de dhil olmak zere eitli meselelerde daha sert bir tutumu savunan bir ahin olarak tannyor. Kat
bir laik ve askeriyenin siyaset zerinde etkili olmasndan yana. Bykant slm gericilikle mcadele etmenin ordunun anayasal grevi
olduunu ve kktendinci tehdidin daha nce hi bu kadar byk
olmadn syledi. Genelkurmay Bakanlna atanmas, sivil-asker
ilikilerinin gelecek dnemde sorunsuz olmayacan gsteriyor.