Napruenym pryhodnykym siuetom i vodnoas neabyjakoju piznavanoju vartistiu vyrizniajesia naukovo-fantastyna povis anglijkoho klasyka Utraenyj svit pro

o vidkryttia v
hlybyni Pivdenno-Amerykankoho kontynentu okremoho plato, de vberehlysia doistoryni riznovydy tvarynnoho j roslynnoho svitu. Cikava j povana tako povis Vidkryttia Raflsa Hou,
v jakij za suto naukovoju problemoju peretvorennia metaliv postaju neperesini liudki charaktery.

://kompas.co.ua ukrajinomovna pryhodnyka literatura

Maliunky JEVHENA KOTLIARA

Redakcijna kolegija: Andruchiv D. S, Bakanov A. H., Docenko P. I., Zatonkyj D. V., Paenko
V. I., Juuk I. P.
Redaktor Je. P. Lytvynenko
Peredmova Natali luktenko
Perekladeno za vydanniamy: A. Conan Doylie. The Liost Vord. Liondon, 1912.
The Doings of Rafflies Hav. Lieipzig, 1892.

Biis ytaiv, zauvy imja anglijkoho pymennyka Artura Konan Dojlia (1859
1930), vidrazu pryhadaju slavnozvisnoho erloka Cholmsa, geninoho majstra
rozplutuvaty kryminani spravy. U 90-ch rokach mynuloho stolittia likarevi A. Konan
Dojliu, o vstyh na toj as opublikuvaty kika prozovych tvoriv, spalo na dumku zaproponuvaty londonkomu urnalovi Strend mehezin seriju opovida, povjazanych pryhodamy odnoho heroja. Publikacija ve peroho takoho tvoru (Skandal u Bohemiji,
1891) pereveryla vsi spodivannia pryvatnyj detektyv Cholms i joho kompajon
doktor Vatson, jakych Doj upere vyviv u svojij rannij povisti Etiud u bagrovych tonach (1887), ale jaki todi nikoho ne zacikavyly, cioho razu zavojuvaly sympatiji ytaiv.
Koly Konan Doj, stomyvy vid neobchidnosti pysaty otynia novyj epizod jichnich
pryhod, vidpravyv Cholmsa pislia sutyky z profesorom Morirti na dno Rejchenbachkoho vodospadu (Ostannia sprava Cholmsa, 1893), pidnialasia spravnia
chvylia protestiv. anuvanyky zasypaly Dojlia lystamy, a poky vin erez desia rokiv
voskresyv Cholmsa, i toj ue suprovoduvav svoho tvorcia do kincia joho dniv.
erlok Cholms posiv u anglijkij literaturi misce poriad iz legendarnymy herojamy
takych klasykiv, jak expir abo Dikkens. Ce toj neastyj vypadok v istoriji kutury, koly
slava personaa zdatna zamaryty slavu joho avtora. Spravdi, krytyky ve prysviatyly
Cholmsovi, mabu, bie doslide, ni samomu Konan Dojlevi vyvyly joho
bigrafiju, smaky, navi poznachodyly u nioho profesijni pomylky. Suasni anglijki
pymennyky raz u raz namahajusia znov oyvyty Cholmsa: to znachodia nevidomi
zapysky Vatsona, to publikuju odennyky profesora Morirti. Navi bie, z 1913
roku j doteper na Bejker-strit u Londoni nadchodia nezrivniannomu detektyvovi lysty,
v jakych dorosli j dity zviriaju jomu svoji dumky, a asom i klyu na dopomohu: zbirka
cych dyvovynych svide yttievosti literaturnoho obrazu vyjla neodavno v odnomu
z anglijkych vydavnyctv.
Zvyajno, mona pojasnyty stijku ytaku prychynis do Cholmsa mahijeju
samoho detektyvnoho anru: na dumku joho znavciv, liudstvo u svojemu stavlenni do
detektyvu podiliajesia na tych, chto liuby joho vidkryto, i tych, chto roby ce tajemno.
Do toho , avtor nadilyv Cholmsa bahama pryvablyvymy rysamy takymy, jak munis
ta intelekt, analityna dumka, dar bezdohannoji logiky i hlyboke, riznostoronnie znannia yttia, pouttia spravedlyvosti i nevyerpna energija. Herojiv takoho typu liublia
zavdy u bu-jakij krajini, v rizni asy yta ukaje na storinkach knyok rozumnu,
voliovu, energijnu liudynu, jaka v borobi zi zlom zdatna povnistiu vyjavyty sebe.
V anglijkij literaturi na rubei 1920-ho stoli dlia toho buly svoji osoblyvi
pryyny. Doba budivnyctva velyeznoji deravy, majsterni svitu, volodarky moriv,
mohutnioji koloninoji imperiji bezpovorotno mynala. Skladnyj suspinyj i deravnyj
mechanizm todinioji Brytaniji potrebuvav dohliadu, a ce sprava, pry vsij jiji neobchidnosti, neromantyna j rutynna. Vona vymahaje vid liudyny tonoho vykonannia odennych obovjazkiv, i pry tomu asto nevblahanno standartyzuje jiji povedinku, sty yttia,
sam sposib myslennia. as tvorosti A. Konan Dojlia buv po-svojemu bezherojnym.
Pymennyk rozumiv ce tak samo, jak i dejaki ini joho suasnyky, neoromantyky Redird
Kipling, Rajder Chahhard, Dozef Konrad, Robert Lujis Stivenson. Jichnioju vidpoviddiu na ciu duchovnu tendenciju bulo baannia zrujnuvaty u spivvityznykiv viduttia
ordynarnosti, siroji budennosti isnuvannia znajty i vidkryty tajemnyi dveri (je u
Konan Dojlia opovidannia z takoju nazvoju) do nezvyajnoho, do toho, za slovamy toho

 taky erloka Cholmsa, o vychody za ramky zvynoho j bananoho plynu povsiakdennoho yttia. Tomu tak imponuvaly cym pymennykam romany-podoroi, pryhodnyki, detektyvni, istoryni ta naukovo-fantastyni tvory.
A. Konan Doj pysav u vsich nazvanych anrach. Osoblyvo cikavyla joho istorija:
Doj pochodyv iz starovynnoho, cho i zbidniloho rodu, v jakomu pereplelysia vlasne anglijka, irlandka i otlandka liniji. Z dytynstva vin uv vid materi zachopliujui istoriji
pro uas svojich predkiv u valyvych podijach nacinanoho mynuloho. koliarem zaytuvavsia istorynymy romanamy V. Skotta, T. Majn Rida, tvoramy vidomoho anglijkoho
istoryka T. Makoleja. erez epizody istoriji simejnoji vin namahavsia osmyslyty istoriju
svojeji krajiny, perepovidav odnolitkam proytane, edro dopovniujuy reani fakty
tym, o jomu pidkazuvaly fantazija i romantyna ujava, a koly stav pymennykom-profesinalom, Doj vtilyv svoji dumky pro mynule j suasne v romanach pro seredniovinu
Angliju (Bilyj zahin, 1891), pro napoleonivki zavojuvannia (Pryhody bryhadyra erara, 1896) ta v inych istorynych tvorach.
Vypalo pymennykovi tako mandruvaty svitom. e studentom-medykom vin vyruyv u svoje pere plavannia v arktynych vodach. Potim sudnovym likarem plavav u
1882 roci v Zachidnu Afryku, perebuvav na fronti v Pivdennij Afryci pid as anglo-burkoji vijny. Podorouvav Doj i v inych krajinach Evropy j Ameryky, a zdobuti vraennia
vykorystav ne tiky v chudonich, a j u bahatioch publicystynych knykach. urnalistom
vin buv znanym i avtorytetnym, hotovym vidhuknutysia na chvyliujui podiji v riznych
sferach yttia. Pysav pro koliziji minarodnoho yttia, pro stosunky Angliji z jiji
kolynioju kolonijeju Amerykoju, pro nedoladne recenzuvannia novych knyh i pro
traginu zahybe znamenytoho korablia Tytanik. yttieva energija Konan Dojlia vyjavlialasia i v joho sportyvnych zachoplenniach: min zaliubky zajmavsia boxom, hrav u
hof, chodyv na lyach, i navi uziav uas u vidomomu kontynentanomu avtoralli toho
asu.
Cikavoju storinkoju bahatohrannoji dijanosti A. Konan Dojlia je joho naukova
fantastyka. Na mei XX stolittia same v Angliji ciomu riznovydu literatury sudylosia nabuty novych form: majster socinoji fantastyky Herbert Wells znano rozyryv kolo tem,
siuetiv i herojiv, zvynych dlia prychynykiv francukoho fantasta ulia Verna. Novator
kosmologinoho napriamu v fantastyci, Herbert Wells zasterihav liudstvo vid nebezpeky
technologinych i socinych revoliucij. Veduy movu pro tajemnyci nezvidanoho majbutnioho, H. Wells bayv u suasnych umovach yttia ta praci derelo samoznyennia,
jakym moe rozplatytysia liudstvo za bezdumne zlovyvannia pryrodnymy i liudkymy
resursamy.
Slava H. Wellsa-fantasta, tak samo, jak slava Konan Dojlia avtora detektyviv,
jakoju miroju vytisnyla naukovo-fantastyni tvory Dojlia za mei ytakoji uvahy. Tym
asom tut pid perom avtora vynyk heroj, imja jakoho vay dlia spravnioho znavcia fantastyky ne mene, ni imja Cholmsa dlia liubytelia detektyviv. Obraz profesora Dorda
Eduarda elendera prochody erez nyzku tvoriv Dojlia. Same ciomu herojevi naley
slava vidkryttia doistorynoho svitu v netriach Pivdennoji Ameryky (Utraenyj svit),
vin zumiv peredbayty nebezpeku, jaka zahrouje liudiam vnaslidok rujnivnoji diji specyfinych kosminych promeniv (Otrujenyj pojas) i organizuvav nejmovirnu podoro
do centru zemli (Koly zemlia skryknula). elender bilog za fachom, ale znajesia
vin i na inych naukach. elender proponuje proekt nejtralizaciji torped, zasib vydilennia azotu z povitria. Odnu z joho idej ve zdijsneno pobudovano transportnyj tune
pid La-Manem. U osobi elendera Konan Doj stvoryv e odyn typ heroja na vsi asy
obraz uenoho, mandrivnyka y vynachidnyka, jakyj smilyvo lamaje ustaleni stereotypy na liachu do istyny.
Najvyrazniym obraz elendera vyjov u Konan Dojlia v povisti Utraenyj svit
(1912). V osnovu tvoru pokladeno hipotezu pro isnuvannia takoho zapovidnoho kutoka
na naij planeti, de b zberehlysia roslyny j tvaryny, o zaselialy Zemliu mijony rokiv

tomu. Doj ujavliav joho jak vysoke hirke plato vulkaninoho pochodennia, vidrizane
vid navkolynioji miscevosti. Avtor vidviv dlia nioho hlybynni rajony Pivdennoji Ameryky, jaki a do kincia XIX stolittia lyalysia podekudy nedoslidenymy, a klimatyni
umovy regionu nablyaly, na dumku venych, do tych, za jakych isnuvaly opysani Dojlem istoty. Popry vsiu nejmovirnis, ideja povisti vydalasia pryvablyvoju ne tiky ytaam. Nevdovzi pislia publikaciji tvoru, pered peroju svitovoju vijnoju, grupa amerykankych uenych z Pensivankoho zoologinoho muzeju vyruyla na jachti do vytokiv
Amazonky, ob rozukaty Utraenyj svit A. Konan Dojlia.
Zarady objektyvnosti skaemo, o dumka zvesty predstavnykiv suasnoji cyvilizaciji z jichnimy dalekymy prauramy naleala ne Konan Dojliu. V romani ulia Verna
Podoro do centru Zemli veni spustylysia erlom odnoho z vulkaniv Islandiji, de i
znajly pidzemni pustoty, naseleni dyvovynymy istotamy j tvarynamy, jaki na poverchni
planety davno vymerly. Pravda, . Verna bie cikavyly geologinyj aspekt cijeji operaciji, sama molyvis pronyknennia liudyny v pidzemni tajemnyci. Konan Dojlia pryvabliuvav biloginyj abo paleontologinyj aspekt problemy.
ymalo epizodiv Utraenoho svitu maju suto literaturnyj, beletrystynyj charakter, jaki sporidniuju roman z populiarnymy pryhodnykymy tvoramy druhoji polovyny XIX stolittia. Na perypetiji expedyciji po-svojemu vplyvaju intrygy pidstupnoho
metysa Homesa, viddanis esnoho nehra Sambo, liachetnis molodoho vodia indinciv akkala Maretasa. V toj e as fantastyni prypuennia Konan Dojlia bahato v omu
maju objektyvnyj charakter, obumovleni tohoasnym rivnem naukovych zna pro rozvytok yttia na Zemli. Jak ne zhadaty tut e odyn vysliv populiarnoho Cholmsa: ob
rozukaty nezrozumili javya i nezvyajni sytuaciji, my povynni zvernutysia do samoho
yttia, ade vono zavdy zdatne na bie, ni bu-jake zusyllia fantaziji.
Interes A. Konan Dojlia do vidkryttiv paleontologiji nauky pro mynuli formy
yttia na Zemli, tak samo jak zahane poyrennia biloginych motyviv u fantastyci
rubeu XIXXX stoli, mona pojasnyty tym, o v cej perid bilogija, nauka pro yvu
pryrodu i liudynu jak jiji astku, bula v avangardi naukovoho progresu. Anglijkij biloginij koli, do toho , naleala peris u bahatioch sferach doslide. vydkymy tempamy jlo vyvennia pryrodnych bahatstv i resursiv u tych astynach svitu, de Anglija
mala svoji koloniji. Na protiazi vsioho XIX stolittia organizovuvaly anglijki naukovi
expedyciji, v tomu ysli i navkolo svitu: z 1831 po 1836 rik u takij expedyciji na korabli
Bigl brav uas vidomyj naturalist arlz Darvin. Cilkom imovirno, o imja holovnoho
heroja Utraenoho svitu Konan Dojliu pidkazala odna z perych okeanografinych
expedycij 187276 rokiv na korabli elender. Anglijki doslidnyky znajly j systematyzuvaly bahato faktiv, o pidtverduvaly ideju postupovoho rozvytku vsioho yvoho
na naij planeti. Verynoju cioho procesu stala teorija arlza Darvina pro pochodennia
vydiv liachom pryrodnoho vidboru.
U tisnomu kontakti z rozvytkom bilogiji ta geologiji rozvyvalasia v cej as e
odna naukova halu paleontologija. Vyvaty zakamjanili zalyky yvych organizmiv
anglijki naturalisty poaly e u XVIII stolitti. Tut e, v Angliji, inener V. Sm. It (1769
1839) zvernuv uvahu na te, o v riznych arach hirkych porid znachodia charakterni
same dlia nych zalyky yvych organizmiv, i stav zastosovuvaty palentologinyj metod
zadlia utonennia geologinych kart.
V istoriji expedyciji elendera do Pivdennoji Ameryky Konan Doj populiaryzuje
zdobutky bilogiji ta paleontologiji svojeji doby. Utraenyj svit ce povis darvinistka duchom, ade ideja boroby vydiv bezposerednio vyznaaje joho konflikt. I v tych
aspektach tvoru, de avtor daje voliu ujavi, viduvajemo svidomyj vidchid vid naukovych
istyn v imja chudonioji dostovirnosti j vyraznosti. Tak praciujuy nad cijeju temoju,
Doj ne mih ne znaty vidkrytoho e u 1893 roci behijkym doslidnykom A. Dollo zakonu
neoborotnosti evoliuciji, za jakym yvi organizmy ne mou povertatysia na stupi
evoliuciji, ve projdenyj jichnimy poperednykamy. Zakon Dollo v pevnomu rozuminni ne

dozvoliaje poviryty v molyvis zbereennia pterodaktyliv, jako cej etap evoliuciji ptachiv bulo projdeno e v mezozoji. Slidom za . Vernom, A. Konan Doj poruyv istorynu
poslidovnis rozvytku vydiv, ade dlia bioho dramatyzmu siuetu vin zviv u odnomu
vidtynkovi asu j prostoru predstavnykiv riznych geologinych epoch gigantkych
jaeriv mezozojkoji ery, o poalasia sotni mijoniv rokiv tomu, z fororakosom i toxodonom kajnozojkoji ery i liudynopodibnymy mavpamy antropohennoho peridu kajnozoja, o joho vidlik suasna nauka poynaje za 25 mijoniv rokiv do naych dniv.
Taki nevidpovidnosti vyklykaly hostru reakciju fachivciv: u 1915 roci vidomyj rosijkyj geolog, geograf i mandrivnyk V. O. Obruev na protyvahu . Vernu i A. Konan
Dojliu napysav roman Plutonija, v. jakomu expedycija do pidzemnoji krajiny zustriaje predstavnykiv davnioji fauny, postupovo zahlybliujuy u nadra Zemli: spoatku
mamontiv, jaki yly desiatky tysia rokiv tomu, potim ablezubych tyhriv, a ve potim
gigantkych jaeriv.
Odnak nadmirnyj naukovyj objektyvizm romanu Plutonija ne spryjav joho chudoniomu uspichovi: tvir Obrueva lyyvsia dydaktynym romanom-schemoju.
Sered dostojinstv povisti Utraenyj svit, krim aktuanoji na toj as naukovoji informaciji i napruenoji intrygy, slid vidznayty tako realizm vyvedenych charakteriv i
obstavyn. Pered namy Anglija kincia stolittia, iz znanymy zdobutkamy v technici, o
poznaylysia i v pobuti liudej, z charakternoju dlia cioho peridu atmosferoju burchlyvych dyskusij z riznych naukovych problem. V ostannich zacikavleni ne lye specilisty, a j yroka hromadkis. Zrostaje ro presy v ytti suspistva, i tomu poru z mandrivnykamy i vynachidnykamy zjavliajesia molodyj urnalist Meloun, jakomu dovireno
vidpovidanu ro sekretaria expedyciji ta opovidaa v romani.
Charakterni oznaky istorynoji doby maju tako ini personai oponent elendera, pedantynyj profesor Samerli, hotovyj odnak vyznaty svoju porazku pered lycem faktiv, liachetnyj myslyve i sportsmen lord Roxton, jakyj vystupaje tako nosijem
blykoji Konan Dojlevi filosofiji vinoho pouku. Ale najbie zapamjatovujesia elender, o vtilyv jaknajyri znannia i navyky praktynoji roboty, dytiau bezposerednis i pevnyj excentryzm povedinky. Avtor nadiliaje joho munistiu, a nijak ne
menoju, ni munis Cholmsa na bolotach Baskervi-cholla abo pid prycilom polkovnyka Morana, anoblyvo nazyvajuy jiji munistiu osvidenoho rozumu.
yttievis obrazu elendera pojasniuju e j tym, o na joho charakterystyku
vplynuv osobystyj dosvid avtora. Na dumku bigrafiv pymennyka, zovni elender nahaduje odnoho z uyteliv Dojlia profesora Edinburkoho universytetu Vijama Rezerforda, a za charakterom povtoriuje dejaki rysy druha junosti pymennyka, likaria
Dozefa Badda. Zvyajno , znaennia obrazu elendera vychody za mei bigrafinych zbihiv iz reanymy prototypamy. Obrazom elendera Konan Doj spryjav formuvanniu svojeridnoji chudonioji tradyciji naukovoji fantastyky, heroji jakoji geninyj uenyj, hotovyj na bu-jaki vyprobuvannia zarady istyny.
U porivnianni z pryhodamy expedyciji elendera istorija Vidkryttia Raflsa
Hou vydajesia men dramatynoju. Heroj povisti kabinetnyj venyj, talanovytyj
doslidnyk i mijarder, a socinym tlom dlia joho pryhod stav rozmirenyj pobut provincijnoho misteka Temfild poblyzu Birmingema.
Vidkryttia Raflsa Hou stanovy sered fantastynych tvoriv Konan Dojlia socinyj varint fantastyky. Avtora socino-fantastynoho tvoru cikavy ne stiky populiaryzacija i romantyne vidtvorennia vynachodu, pouku abo experymentu, skiky jich
vplyv na liudej, socini zminy, jaki spryyniuje v ytti vidkryttia venoho.
Peropryyna fantastynoho bahatstva Raflsa Hou nezvyajni javya, jaki molodyj chimik vidkryv pry elektrolizi. Naprykinci XIX stolittia svit ue znav promyslove
vykorystannia elektrolizu dlia utvorennia riznych chiminych spoluk i reovyn ote
istorija vidkryttia Hou maje cilkom racinanu naukovu osnovu, opravda, fantazija
Dojlia obernula prozajini procesy okyslennia elektrodiv pid dijeju strumu na fenomen,

hidnyj ujavy seredniovinoho alchimika. Mriji ostannich zdijsnylysia: osoblyvyj elektroliz Hou obertaje svyncevi brusky na yre zoloto. Bezmene bahatstvo i mohutnis pojednujusia v Hou z dobrym sercem. Lejtmotyvom joho yttia staje velyka vidpovidanis,
turbota pro te, ob joho bahatstvo ne zapodijalo nikomu ani krychty zla. Vin ne stav
opryliudniuvaty svij vynachid, aby ne znecinyty kotovnych metaliv i ne vyklykaty totanych nekerovanych finansovych kataklizmiv. Vin edro dopomahaje bidni, neminym, talanovytym. Filantropija Hou poky o obmeujesia Temfildom Ta susidnimy
okolyciamy, ale v perspektyvi polem joho dijanosti stane ve svit
Na rubei stoli, pereduvajuy socini strusy majbutnioho, avtory socino-fantastynych romaniv ne raz zamysliuvaly nad tym, jak peretvoryty svit na zasadach rozumu, naukovoho progresu i socinoji spravedlyvosti, zasterihaly vid nebezpeky kryvavoho nasystva. Konan Doj proponuje nepohanyj varint poklastysia na dijanis rozumnych filantropiv, due bahatych liudej z vysokymy moranymy pryncypamy. Ale Idylinoho finalu Raflsovi Hou ne vdalosia dosiahty navi u malekomu Temfildi, a o
ve bulo b pry sprobi zdijsnyty joho filantropini mriji u planetarnomu mastabi Skalieno doli rodyny Makintajriv, z jakoju zblyzyvsia Hou. Zboevoliv vid zlych zazdroiv
bako, zanechajav maliarstvo syn, chudonyk Robert Makintajr. Egojistyni instynkty
probudylo bahatstvo Hou v dui Lory, o stala joho nareenoju, ale vtratyla yre kochannia junoho moriaka. Ta j zvykli do zolotoho dou yteli Temfilda vkraj zledaily j
rozbestylysia za spostereenniam vikarija, perestavy pokladatysia na samych sebe. Nechytra istorija nevdaloho socinoho experymentu Raflsa Hou vyjavyla sumnivy Konan
Dojlia, joho zastereennia odo najivnych nadij na kazkove peretvorennia yttia pid
arivnoju palykoju novitnich Harun-a-Raidiv.
Mynaje as, nese z soboju novi populiarni ideji, novi literaturni formy. Problematyka, chudoni pryjomy suasnoji fantastyky, zokrema anglijkoji, bahato v omu radykano vidrizniajusia vid tych, jaki zustriajemo v naukovo-fantastynych tvorach Artura
Konan Dojlia. Prote ymalo idej i formanych znachidok majstriv naukovoji fantastyky
poatku naoho hriznoho stolittia zberihaju svoju aktuanis. V dorobku Artura Konan
Dojlia takoju lyajusia humanistyna vira joho kraych herojiv u molyvosti osvienoho rozumu, jich nadija na vlasni syly i znannia, na vseperemonu sylu liudkoji
druby i vzajemorozuminnia.
Natalia luktenko

Netaktovnioji osoby, ni mister Hangerton, bako mojeji Gledis, mabu, i na sviti ne bulo:
sam jakyj puchnastyj, volochatyj i neochajnyj, mov kakadu, vin buv cho i dobrodunyj na vdau,
ale nadto ve samozakochanyj. Koly o j mohlo vidtovchnuty mene vid Gledis, to chiba lye
dumka pro takoho testia. Vin, bezpereno, buv perekonanyj, niby ja vaaju do nych u dim tryi
na tyde tiky zarady spilkuvannia z nym, a nadto ob posluchaty joho povani besidy pro bimetalizm do rei, mister Hangerton vvaav sebe za bozna-jakoho avtoryteta u ciomu pytanni.
Toho veora ja protiahom hodyny, a to j bie, sluchav, jak vin monotonnym holosom rozdabariuvav pro padinnia vartosti sribla, pro znecinennia rupiji, pro spravedlyvi vexeni kursy j take
ine.
Ujavi sobi, o raptom postane potreba nevidkladno j odnoasno splatyty vsi na sviti
borhy! vyhuknuv vin, sylkujuy zdavatysia straenno oburenym. o my matymemo za
isnujuoji systemy?
Ja, zvisno, zauvayv na ce, o v takomu razi meni zahrouje rozorennia. Mister Hangerton, nevdovolenyj mojeju vidpoviddiu, schopyvsia z krisla, vyytav meni moju povsiakasnu
lehkovanis, erez o jomu nema sensu obhovoriuvaty zi mnoju povani problemy, i vybih z kimnaty pereodiahaty na svoji masonki zbory.
Nareti my z Gledis lyylysia na samoti. Nastala chvylyna, koly mala vyriyty moja dolia.
Cilyj toj veir ja pouvav sebe, jak soldat, o ekaje sygnalu kynuty na turm i vahajesia mi
nadijeju na peremohu ta strachom pered porazkoju.
Gledis sydila bilia vikna, i jiji hordyj, delikatnyj profi itko vyrizniavsia na tli ervonoji tory.
Jaka Gledis bula harna! My z neju buly druzi, dosy blyki druzi, ale ja vse nijak ne mih vyjty poza
mei pryjazni, o odnakovo mohla b isnuvaty mi mnoju i perym-lipym mojim tovaryem-reporterom z Gazety pryjazni vidvertoji i yroji, ta zovsim ne schooji na kochannia. Mene ne pryvabliuje, koly ja bau zanadto vine j nevymuene stavlennia do sebe. Ce ne dodaje esti olovikovi. Jako poynajesia spravnie pouttia, joho maju suprovodyty skromnis i ostoroha, spadok
vid tych davnich suvorych asiv, koly liubov i orstokis asto jly poru. Schylena doli holivka,
odvedenyj ubik pohliad, pohidnyj holos, tremtlyva posta o jaki spravni oznaky prystrasti, a

zovsim ne smilyvi slova ta nezmyhnyj pohliad. Cho ja j nedovho e proyv na sviti, ale v ciomu
prynajmni peresvidyvsia y to, moe, ce buv instynkt, o distavsia meni u spadynu vid predkiv.
Gledis bula inona u povnomu rozuminni cioho slova. Dekomu vona zdavalasia cholodnoju
i neuloju, ale cia dumka bula zovsim chybna. Nino-smahliava kira, charakterna dlia inok zi
Schodu, orne, mov voronove krylo, volossia, velyki volohi oi, povni rozkini huby, v neji buly
vsi prykmety palkoji natury. I vse taky, muu ziznaty, meni dosi ni razu ne poastylo jiji rozvoruyty. Ta siohodni vveeri nechaj bude o bude, ale ja mav skinyty nareti z nepevnistiu i
domohty vid Gledis vyraznoji vidpovidi. Molyvo, vona vidmovy meni, odnak krae buty vidkynutym kochancem, ni prosto bratom.
Vyriyvy tak, ja ve zbyravsia poruyty nijakovu dovhu movanku, koly na mene krytyno
zyrknuly kari oi Gledis, i hordovyta holivka chytnulasia z drunim dokorom.
Ja pereduvaju, o vy choete osvidyty u kochanni, Nede. To krae ne treba. Ja voliju,
ob mi namy vse lyalosia, jak i ranie.
Ja prysunuv svoho sticia trochy blye.
Ale jak vy zdohadalysia, o ja zbyrajusia prosyty vas staty mojeju druynoju? spytav
ja, hlyboko zdyvovanyj.
Chiba ce koly-nebu stanovylo tajemnyciu dlia inky! Vy dumajete, cho odnu z nas
osvidennia v kochanni zachopylo znenaka? Tiky liubyj Nede, nae pryjateliuvannia take myle
j pryjemne! koda bulo b vtratyty joho! Neve , po-vaomu, ne prekrasno, koly junak i divyna
mou rozmovliaty tak nevymueno, jak oce rozmovliajemo my z vamy?
Ne znaju, Gledis. Ja, bayte, mou rozmovliaty nevymueno i z I z naanykom zaliznynoji stanciji. (Ne ujavliaju, omu spav meni na dumku same cej uriadove, ale slovo vychopylosia, i my oboje pyrsnuly smichom.) Ni, Gledis, nai rozmovy mene anitrochy ne
vdovoniaju. Ja chotiv by obniaty vas, pryhornuty vau holivku do svojich hrudej, ja chotiv by,
Gledis
Pobayvy, o ja latujusia prodemonstruvaty dejaki z cych baa, Gledis skoyla zi sticia.
Vy zipsuvaly vse, Nede! movyla vona. Jak vino j liubo pouvaje sebe, doky ne
stanesia take! Jakyj a! Neve vy ne moete strymatysia?
Ta ne ja ce vynajov, sprobuvav ja zachystyty. Taka liudka pryroda. Ce kochannia.
Moe, koly kochaju oboje, vono buvav jako inake. Ja, odnak, nikoly ne viduvala oho
takoho.
Ale vy a vaoju vrodoju, z vaym sercem vy musyte ce viduty! O, Gledis, vy vrodeni
dlia kochannia! Vy musyte pokochaty!
Todi treba poekaty, koly ce pryjde same soboju.
A om by vam ne pokochaty mene, Gledis? y to moja zovninis staje na zavadi, y o
ine?
Oblyia jiji trochy projasnilo. Vona prostiahla ruku takym mylym estom, vidchylyla
nazad moju holovu i, usmichnuvy, pyno podyvyla meni v oi.
Ni, ne v ciomu sprava, promovyla vona nareti. Vy vid pryrody nemarnoslavnyj i vam
ja mou smilyvo skazaty, o ne v ciomu sprava. Pryyna serjoznia.
Moja vdaa?
Gledis suvoro chytnula holovoju.
To o meni zrobyty, ob polipyty jiji? Sidajte j pohovorimo dua v duu. Ja ve ne budu,
ne budu, tiky siate.
Vona hlianula na mene z sumnivom, krasnomovniym, ni use, skazane dosi.
Jakym durnym i prymityvnym vyhliadav ce vse, koly joho vykladaje na paperi!.. y to meni
tak zdajesia? Ta cho by tam jak, a Gledis taky sila.
Nu, a teper skai, oho meni brakuje?
Ja kochaju koho inoho
Teper meni dovelo zirvatysia zi sticia.
Ce ne chto takyj konkretno, usmichnulasia Gledis, pobayvy pereliak na mojemu

oblyi, a prosto mij ideal. Ja e ne zustriala v ytti koho, chto buv by na nioho schoyj.
Rozkai e meni, jakyj vin. Koho vin nahaduje?
O, zovninistiu vin, molyvo, due schoyj na vas.
Jak ce mylo skazano, Gledis! Ale o vin roby takoho, oho ne robliu ja? Bodaj natiakni, chto vin prychynyk tverezosti, vehetarine, aeronavt, teosof, nadliudyna? Ja sprobuju
staty nym, Gledis, tiky skai meni, o same vam u niomu podobajesia.
Vona zasmijalasia z mojeji hotovnosti prystosuvaty do bu-jakych vymoh, ale zauvayla:
Po-pere, mij ideal, mabu, ne kazav by takoho. Vin tverdioji, suvorioji vdai, ne postupajesia tak lehko na prymchy veredlyvoji divyny. A holovne ce olovik, zdatnyj do ynu, do
diji, vin bez strachu hliane v oi smerti. U nioho za pleyma neabyjakyj dosvid i nezvyajni pryhody. Ja pokochala b ne joho samoho, a zdobutu nym slavu, bo vidsvit tijeji slavy vidbyvsia b i na
meni. Zhadajte Riarda Bertona. ytajuy Bertonovu bigrafiju, napysanu joho druynoju, ja zrozumila, omu vona tak kochala svoho olovika A ledi Stenli! y vam zapamjatavsia udovyj
ostannij rozdil jiji knyky pro olovika? O jakych olovikiv moe oboniuvaty inka, ne prynyujuy sebe, a, navpaky, pidnosiay v oach ciloho svitu, jak natchnennycia joho herojkych vynkiv!
Gledis bula taka arivna v svojemu zapali, o ja ledve ne zlamav pidnesenoho tonu naoji
rozmovy. Prote meni poastylo opanuvaty sebe.
Ale ne mou e vsi buty takymy, jak Stenli ta Berton, skazav ja. Do toho ne zavdy
j nahoda je dlia cioho. Ja, prynajmni, nikoly ne mav takoji nahody, a jakby vona meni vypala, ja b
ue jiji ne progavyv.
Nu ni, nahoda je zavdy j skri dovkola nas. Odna z prykmet moho idealu o vin sam
tvory sobi taku nahodu. Ja joho e nikoly ne bayla navi, cho meni zdajesia ja due dobre
joho znaju. Herojem mona buty skri, i nahoda tiky ekaje, ob neju skorystalysia. oloviky
povynni ynyty herojstvo, a inky vynahoroduvaty herojiv kochanniam. Pamjatajete cioho molodoho francuza, o mynuloho tynia poletiv na aerostati? Vranci liutuvala buria, ale de poliotu
pryznayly zazdalehi, i vin napolig, ob letity. Za dobu joho vidneslo vitrom za tysiau pjatsot
my, i aerostat upav de u centri Rosiji. Oce taku liudynu ja j maju na uvazi. Podumajte pro inku,
o jiji vin kochaje, jak ini inky, napevne, zazdria jij! O takoju inkoju ja b chotila buty, ob
meni zazdryly, jakyj u mene olovik heroj.
Zarady vas i ja zrobyv by tak!
Ale ce treba robyty zovsim ne zarady mene! Vy musyte ynyty tak tomu, o ne moete
inake, tomu o taka ve vaa natura, tomu o munis vymahaje vid vas herojinoho ynu.
Skaimo, koly misia tomu vy opysuvaly vybuch u Vihankych vuhinych kopaniach, chiba vam
ne varto bulo samomu spustytysia tudy j podaty dopomohu poterpilym, ne zvaajuy na adnyj
haz?
Ja spuskavsia.
Ale vy nikoly ne kazaly meni pro ce!
Bo v ciomu ne bulo nioho osoblyvoho.
A ja j ne znala, Gledis hlianula na mene z deo bioju cikavistiu. Ce bulo smilyvo z
vaoho boku.
Ja musyv spustyty. Ne mona napysaty dobroho reportau do gazety, koly sam ne pobuvaje na misci pryhody.
o za prozajinyj motyv! Vin rozvijuje vsiu romantyku, jaka opovyvala va vynok. Nu,
ta nezaleno vid motyvu, ja due rada, o vy spuskaly u kopani. I vona prostiahla meni ruku,
ale tak gracijno ta povano, o ja mih tiky nachylyty i pociluvaty jiji. Moe, u vaych oach
ja j durneka z cymy svojimy divaymy prymchamy, ale moji mriji meni zdajusia takymy
reanymy, vony taka nevidjemna astka mene samoji, o inake yty ja ne mou. Jako ja koly i
odruusia, to tiky z liudynoju uslavlenoju.
I sluno! skryknuv ja. Vy naleyte do tych inok, jaki nadychaju olovikiv. Chaj-no
tiky postane jaka nahoda, i ja jiji nizao ne promynu. O vy kaete, o my musymo sami tvoryty
svoju slavu. Jak, skaimo, Klajv. Zvyajnyj sobi klerk, a pidkoryv cilu Indiju. Ni, prysiahajusia vam,
svit e pouje pro mene!

Mij irlandkyj zapal vyklykav smich u Gledis.

A om by j ni? skazala vona. Vy majete vse, o dlia cioho treba: molodis, zdorovja,
sylu, osvitu, energiju. Speru meni bulo prykro vas sluchaty, ale teper teper ja straenno rada, o
moji slova vyklykaly u vas takyj nastrij.
A koly b ja zrobyv o take?
Tepla oxamytna ruka leheko zatulyla meni rota.
Hodi ve, ser! Vy e pivhodyny tomu povynni buly buty na roboti v svojij redakciji. Meni
ne stalo duchu nahadaty vam pro ce. Ale z asom, koly vy zdobudete sobi jake pomitne misce v
sviti, my, molyvo, j povernemo do siohodninioji rozmovy.
erez kika chvylyn ja ve nazdohaniav kembervekyj tramvaj u tumani lystopadovoho
veora, riue pevnyj, o ne myne j dnia, jak ja znajdu nahodu vynyty jake herojstvo, hidne
mojeji prekrasnoji damy. Ale chto b v usiomu sviti mih ujavyty, jakych nejmovirnych form nabude
ce herojstvo i jakym dyvovynym liachom pryjdu ja do nioho!
Cej vstupnyj rozdil, jak, moe, zdajesia komu iz ytaiv, ne maje niby nioho spinoho z
podaoju mojeju rozpoviddiu. Ale bez nioho ne bulo b i samoji rozpovidi. Bo porvaty, jak to zrobyv ja, z usim svojim poperednim yttiam i porynuty v tajemnye, zahadkove, nevidome, de na
tebe ekaju velyki pryhody j velyka nahoroda, zdatnyj tiky toj, chto projniatyj pevnistiu, o herojem mona buty skri, tiky toj, chto dokladaje vsich zusy do herojinoho ynu.
To ujavi, v jakomu stani pryjov ja do redakciji odennoji gazety, de praciuvav riadovym reporterom, jak ja zatiavsia po zmozi e toho taky veora znajty nahodu staty herojem,
hidnym mojeji Gledis. y vona ne mala sercia, y bula taka sebeliubna, koly zaadala, ob ja
zadlia jiji proslavliannia narazyv svoje yttia na nebezpeku? Taki zapytannia mou postaty lye v
holovi liudyny litnioji, a ne palkoho dvadciatytrylitnioho junaka, kotryj upere palko zakochavsia.

Meni zavdy podobavsia Makardl, staryj, burkotlyvyj, zhorbatilyj ruda, redaktor viddilu
novyj, ta j vin do mene, zdajesia, nepohano stavyvsia. Zvyajno, spravnim naym vladarem buv
Bomon, ale Bomon perebuvav zdebioho u rozridenij atmosferi olimpijkych vysokostej, zvidky
vin zavvauvav tiky rei, rozmirom ne meni za minarodnu kryzu abo padinnia kabinetu ministriv. asom my bayly, jak u samotnij velyi vin prostuvav do svoho kabinetu-sviatylya, oyma
vtupyvy u dalei, a dumkamy uhajuy na Balkanach y nad Perkoju zatokoju. Dlia nas vin
buv nedosianyj, to v usich naych spravach my zvertalysia do Makardla, joho peroho pominyka.
Koly ja vvijov u kabinet do staroho, vin kyvnuv meni holovoju i zsunuv okuliary na lysynu.
Nu, mistere Meloune, muu vam skazaty, o vy progresujete! pryvitno skazav vin iz
pryjemnym otlandkym akcentom.
Ja podiakuvav jomu.
Z vybuchom u vuhinych kopaniach vy udovo vporalysia. Ne hira vyjla j poea v
Sausvorku. Bezpereno, vy majete chyst opysuvaty. To jakyj u vas klopit?
Ja chotiv prosyty vas zrobyty meni lasku.
Vin stryvoeno zyrknuv na mene.
Umgu, umgu I jaku same?
y ne mohly b vy, ser, poslaty mene kudy, davy serjozne doruennia vid gazety? Ja
dokladu vsich syl, ob pryvezty cikavyj materil.
Jake same doruennia majete vy na dumci, mistere Meloune?
Take, ser, ob, vykonujuy joho, ja zaznav by pryhod i nebezpek. Zapevniaju vas, ja dokladu vsich syl, ob dobre vporaty. I o vae bude zavdannia, to krae.
Vam, ja bau, zakortilo vkorotyty sobi viku.
Ni, ser, ja chou vypravdaty svoje isnuvannia.
Liubyj mij mistere Meloune, ce o take zanadto zanadto ve ekzatovane! Bojusia, o
as dlia takych ekzatacij ue mynuv. Naslidky otych specinych dorue ledve pokryvaju vydatky na nych. A holovne, taki doruennia mona davaty lye dosvidenym gazetiaram, jaki maju
doviru v publiky. Velyki bili pliamy na geografinych kartach ue zapovneno, i na zemli bie nema
miscia dlia romantyky A vtim, stryvajte! dodav vin i nespodivano vsmichnuvsia. Bili pliamy
na kartach navely mene na odnu dumku. o, jakby vykryty odnoho achraja takoho sobi suasnoho Miunchauzena? Dovesty, o vin brechun, i vysmijaty joho? Ha, chlope? Ce bulo b nepohano. Jak vy hadajete?
Kudy zavhodno, o zavhodno ja na vse prystanu.
Kika chvylyn Makardl sydiv, porynuvy v zadumu.
Cikavo, y poasty vam zapryjaznytysia z cym subjektom abo cho pohovoryty z nym,
promovyv vin ureti. Vy, zdajesia, majete talant znachodyty spinu movu z liumy, vyklykaty
u nych sympatiju. y to ce tvarynnyj magnetyzm u vas, y junaka vitanis, y o ine. V usiakomu razi, ja zaznav cioho na sobi samomu.
Vy due liubjaznyj, ser.
Tak oto sprobujte moe, vam i poasty iz profesorom elenderom z Enmour-Parku.
Ja buv trochy pryholomenyj.
elender! skryknuv ja, Profesor elender, slavetnyj zoolog! Toj samyj, o roztroyv elepu Blandelovi z Telegrafu?
Redaktor viddilu novyn pochmuro vsmichnuvsia.
A vam ce ne podobajesia? Chiba vy ne kazaly, o ukajete pryhod?
Ale pryhod dilovoho charakteru, ser.
Oce i je. Ja ne dumaju, ob vin zavdy buv takyj liutyj, jak todi. Moe, Blandel potrapyv

do elendera v nedobru chvylynu, moe, ne zumiv pidijty do nioho. Vam, spodivajusia, poasty
bie moe, vy zumijete vziaty joho svojeju taktovnistiu. Ce, ja pevnyj, same dlia vas sprava, i
dlia Gazety vono same te, o treba.
Ale ja aniohisiko ne znaju pro profesora, skazav ja. Joho imja ja pamjataju tiky
v zvjazku z sudovym procesom za pobyttia Blandela.
U mene znajdusia dejaki materily, o stanu vam u pryhodi, mistere Meloune. Svoho
asu ja cikavyvsia profesorom. Vin vytiah iz uchliady arku paperu. O korotki vidomosti
pro nioho: elender, Dord Edvard. Narodyvsia v Largsi roku 1863-ho. Osvita: Largka kola,
Edinburkyj universytet. 1892 roku asystent u Brytankomu muzeji. 1893 roku staryj asystent na katedri porivnianoji antropologiji. Toho roku zvinyvsia z roboty, zvynuvaenyj u netaktovnosti v lystuvanni. Oderav Krejstonku meda za studiji v haluzi zoologiji. len zakordonnych naukovych ustanov tut syla riznych nazv, kikanadcia riadkiv petytom: Behijke
naukove tovarystvo, Amerykanka akademija nauk, tovarystvo La-Plata i take ine, i take ine.
Kolynij prezydent Paleontologinoho tovarystva len sekciji Brytankoji asociciji i tak dali.
Opublikovano doslidennia: Notatky pro budovu erepa v kalmykiv, Narysy z teoriji evoliuciji
chrebetnych, i e yslenni statti, sered nych Osnovni pomylky teoriji Vejsmana, o vyklykala vavi dyskusiji na ostanniomu kongresi zoologiv u Vidni. Rozvahy: prohulianky piky, apinizm. Adresa: Enmour-Park, Zach. Kensington.
Vimi cioho arkua h soboju. Na siohodni ce vse, o ja maju dlia vas.
Ja schovav papircia do kyeni.
e chvylynoku, ser, promovyv ja, pobayvy pered soboju zamis ervonoho oblyia
lysu roevu potylyciu. Meni vse-taky ne zovsim jasno, z jakoho pytannia ja maju intervjuvaty
cioho dentmena. o, vlasne, vin takoho nakojiv?
Peredi mnoju znovu zblysnulo oblyia.
Dva roky tomu vin vyruyv odyncem v expedyciju do Pivdennoji Ameryky. Povernuvsia
zvidty torik. Bezsumnivno, Pivdennu Ameryku vin odvidav, ale kategoryno vidmovliajesia skazaty, de same pobuvav. Vin poav buv opovidaty pro svoji pryhody, ta pobayvy, o jomu ne
viria, zachovavsia v erepaci, nenae slymak. Z nym, mabu, i spravdi trapylosia o nezvyajne,
a moe, i ce jmovirnie vin prosto nezvyajnyj brechun. Je v nioho kika zipsovanych fotografij. Kae, o robyv jich z natury. Vin stav takyj vrazlyvyj, o obraaje konoho, chto nasmiliujesia rozpytuvaty joho, i vyhaniaje z domu vsich reporteriv. Na moju dumku, ce prosto nebezpenyj boevile, chvoryj na maniju velyi i z dejakym nachylom do nauky. Ce jakraz liudyna dlia
vas, mistere Meloune. Teper idi i podumajte, o z nym mona zrobyty. Vy ve dosy doroslyj,
ob podbaty pro sebe, ta j syloju pryroda vam ne poskupylasia. Krim toho, vas zachyaje zakon
pro nedotorkanis osoby.
Usmichnene ervone oblyia znov obernulosia v roevyj oval, obliamovanyj puchom. Audijencija skinylasia.
Ja piov do svoho Klubu Dykych, ale pered tym, jak uvijty tudy, spersia na poruia Adefiterras i, zamyslyvysia, vtupyv pohliad u brunatnu, masnu vid nafty riku. Na vinomu povitri moja
holova zavdy krae praciuje. Ja vytiah z kyeni spysok podvyhiv profesora elendera i e raz
pereytav joho pry svitli elektrynoho lichtaria. I raptom na mene zijla ideja. Ja udovo rozumiv,
o meni, jak reporterovi, ne poasty znajty spinu movu z veredlyvym profesorom. Do toho ,
naskiky ja dovidavsia z korotekoji bigrafiji, vin buv fanatyk nauky. Moe, v ciomu slid poukaty
joho vrazlyvoho miscia? Varto sprobuvaty.
Ja vvijov do klubu. Tiky-no vybylo odynadciatu hodynu. U velykij zali ve bulo maje
povno liudej, cho novi vidviduvai nadchodyly j nadchodyly. V krisli proty kamina ja pobayv
vysokoho, chudorliavoho olovika. Koly ja pidsunuv krislo do nioho, vin obernuvsia v mij bik. To
buv same toj, koho ja najbie chotiv bayty Tarp Henri z redakciji urnalu Pryroda, vin zavdy
rado dopomahav usim svojim znajomym. Ne hajuy asu, ja zaviv z nym rozmovu.
o vidomo vam pro profesora elendera?
elender? vin nasupyv brovy j prybrav vyhliadu suvoroho venoho. elender
ce toj, o napliv sim mikiv hreanoji vovny pro svoju podoro do Pivdennoji Ameryky.
Jaki tam sim mikiv?

 E, ta vin nabazikav jakycho nisenitny pro udernakych vidkrytych nibyto nym tvaryn,
ale zhodom, zdajesia, zriksia svojich sliv. Prynajmni oblyyv ti svoji chymerni rozpovidi. Speru
vin dav intervju predstavnykovi agentstva Rejter, ta vnaslidok toho intervju zynylasia velyka
bua, i profesor pobayv, o zabrechavsia. Ce skandana istorija. Znajlosia dvoje y troje, o
poviryly buly jomu, ale nevdovzi vin i jich vidtovchnuv.
Jakym ce ynom?
Due prostym svojeju nesterpno brutanoju povedinkoju. Znajete bidolachu Vedli z
Zoologinoho instytutu? Tak ocej Vedli nadislav jomu lysta: Dyrektor Zoologinoho instytutu
vitaje profesora elendera i matyme za es dlia sebe, jako profesor uanuje svojeju prysutnistiu
erhovi zbory spivrobitnykiv Instytutu. Vidpovi bula prosto soromitna.
Ta o vy kaete!
Ato, u syno pomjakenomu vykladi zmist jiji buv takyj: Profesor elender vitaje dyrektora Zoologinoho instytutu i matyme za es, jako anovnyj kolega pide pid try orty.
Nu j nu!
Oce tak, mabu, zreaguvav i Vedli, distavy ciu vidpovi. Ja pryhaduju, jak pryholomeno poav vin svoju promovu na zborach: Za pjatdesiat rokiv svoho spilkuvannia z naukovym
svitom Staroho vidpovi elendera zovsim vybyla z koliji.
A o e vy znajete pro elendera?
Jak vam vidomo, ja bakterilog z fachu, yvu svitom, vydymym u mikroskop, jakyj
zbiuje v devjatsot raziv, i ne due cikavliusia navkolynim, jake na mei Piznanoho, to meni buvaje jako motorono, koly ja pokydaju svij kabinet i stykajusia z liumy, istotamy brutanymy j
navjazlyvymy. Ja namahajusia unykaty plitok, ale pro profesora elendera ja deo uv navi u
naukovych dyskusijach, tomu bo vin naley do kategoriji liudej, jakych ne mona tak prosto zignoruvaty. elender spravdi olovik talanovytyj, vin nae ta elektryna batareja, nasnaena
yttievoju syloju, a razom iz tym straenno svarlyvyj i vpertyj fanatyk, ta e j neperebirlyvyj u zasobach. Vin navi dijov do toho, o pidrobyv fotografiji, nibyto pryvezeni z pivdennoamerykankoji podoroi.
Vy skazaly, o vin fanatyk. U omu konkretno ce vyjavliajesia?
Ta v omu zavhodno! O choa b ostannij joho vybryk evoliucijna teorija i teorija Vejsmana. erez nych vin, perekazuju, vlatuvav stranyj skandal u Vidni.
y ne mohly b vy rozpovisty meni pro ce dokladnie?
Zaraz ni, ale v nas u redakciji je pereklad protokoliv kongresu. Jako choete, moete
pryjty, ja pokau vam.
Ce same te, o meni treba. Ja maju zavdannia vziaty intervju u cioho subjekta, i ja ukaju
cho jakoho-nebu prystupu do nioho. Due vdianyj za te, o vy zhodylysia meni dopomohty.
Ja piov by z vamy cho i zaraz, koly vam ne due pizno.
Za pivhodyny ja ve sydiv u redakciji Pryrody. Peredi mnoju leav hrubeznyj tom, rozhornenyj na statti Vejsman proty Darvina z pidzaholovkom Riuyj protest u Vidni. vavi dyskusiji. Moji naukovi piznannia dosy skromni, i meni vakuvato bulo steyty za vsijeju argumentacijeju, ale, v usiakomu razi, bulo jasno, o anglijkyj profesor vyslovliuvavsia v ciomu pytanni
vemy hostro, ym neabyjak zburyv svojich kontynentanych koleg. Protesty, halas, zahani
vymohy spynyty promovcia o peri try notatky v dukach, o zaraz e zupynyly na sobi moju
uvahu. odo samoho zmistu debativ, to dlia mene vony buly vse odno o kytajka gramota.
Ja poprou vas pereklasty jich meni prostoju liudkoju movoju. zvernuvsia ja do moho
providnyka.
Ta ce bo j je pereklad.
Todi, moe, meni krae vdatysia do oryginalu?
Dlia nevtajemnyenoho vono j spravdi trochy temno.
Jakby vylovyty choa b odnu zrozumilu frazu, prystupnu dlia zvyajnoho liudkoho mozku! Aha, o ce nibyto pidijde. Zdajesia, tut i ja deo vtoropav. Perepyim jiji. Vona pravytyme
meni za peru lanku v mojemu znajomstvi z neprystupnym profesorom.
Bi ja vam ne potribnyj?
Ta ni. Choa stryvajte. Ja zbyrajusia napysaty jomu lysta. Jako ja nakydaju joho tut i

skorystajusia vaoju zvorotnoju adresoju, to ce nadas bioji vahy mojemu poslanniu.

A todi cej subjekt zjavysia siudy, zyny buu j potroy mebli.
Ni, ni. Ja dam vam proytaty lysta. V niomu ne bude odnoji zaipky dlia skandalu, zapevniaju vas.
Nu, harazd. O mij stil i stile, onde papir. Tiky dozvote meni perehlianuty vaoho
lysta, pere ni vy joho vylete.
Meni dovelosia dobriae-taky popraciuvaty, ale kine kincem, mou pochvalyty, poslannia
vyjlo nepohane, i ja ne bez hordoiv proytav joho vholos krytyno nastrojenomu bakterilogovi.
anovnyj profesore elendere, tak poynavsia mij lyst. Skromnyj doslidnyk-pryrodoznave, ja dovhyj as z hlybokym interesom steu za vaymy mirkuvanniamy
odo superenostej mi pohliadamy Darvina i Vejsmana. Neodavno meni vypalo
vidsviyty svoju pamja z cioho pytannia, pereytavy
Nu, j lovko breete! proburmotiv Tarp Henri.
pereytavy vau majsternu dopovi na Videnkomu kongresi, Vai
nadzvyajno jasni ta perekonlyvi dokazy javliaju soboju ostannie slovo nauky v ciomu
pytanni. U mene tiky odne reennia tam vyklykaje dejake zastereennia, a same; Ja
riue zapereuju niym ne obgruntovane j suto dogmatyne tverdennia, niby koen
okremyj organizm ce mikrokosmos, o povino zminiuvav svoju istorynu budovu v
cilij nyzci pokoli. y ne zdajesia vam, o u svitli ostannich doslide u cij haluzi
vaa dumka potrebuje dejakoho korehuvannia? y ne hadajete vy, o fraza vaa zvuy
a nadto kategoryno? Uklinno prou vas zrobyty lasku j dozvolyty meni pobaytysia z
vamy, ob podilyty dejakymy dumkamy, jaki ja chotiv by obhovoryty z vamy osobysto.
Z vaoho dozvolu ja matymu es zavitaty do vas pisliazavtra (v seredu) ob odynadciatij
hodyni ranku.
Prou pryjniaty, ser, zapevnennia v yrij do vas poani vaoho pokirnoho sluhy
Edvarda Melouna.
Nu, jak? spytav ja, trimfujuy.
o , koly vae sumlinnia ne protestuje
Do cioho asu vono meni ne mulialo.
Ale o vy zbyrajete robyty dali?
Meni treba najpere dobuty tudy. Opynyvy u nioho v kimnati, a ve jako zorijentujusia. Molyvo, navi prosto ziznaju v usiomu. Jako vin bodaj trochy sportyvnoji natury, ce moe
e j spodobaty jomu.
Haj-haj! Hliadi krae, ob vin vas ne upodobav ym-nebu vakekym. Vam treba
vbratysia v kiastyj pancyr abo amerykankyj futbonyj kostium, o o ja vam skau. Nu, baaju
vam uspichu! Vidpovi, jako vin zvoly vidpovisty, ekatyme vas u seredu vranci. Vin zapanyj, nebezpenyj i lajlyvyj subjekt, jakoho nenavydia usi, chto maje z nym spravu, a studenty,
kotri zuchvalii, beru joho na smich. Vam, mabu, krae bulo b, jakby vy nikoly j ne uly pro cioho
typa.

Stracham y nadijam moho pryjatelia ne sudylosia spravdyty. Zajovy v seredu do redakciji

Pryrody, ja znajov tam lysta z tempelem Zachidnoho Kensingtona. Na konverti, pymom, o
nahaduvalo zahorou z koliuoho drotu, bulo nadriapano moje imja. U samomu lysti hovorylo
take:
Enmour-Park, Zach. Kensington.
Ser, ja vasno oderav vaoho lysta, de vy zapevniajete mene u pidtrymci mojich
pohliadiv, jaki, do rei, zovsim ne potrebuju ni vaoji, ni yjeji inoji pidtrymky. Torkajuy mojich pra u dilianci darvinizmu, vy vyly slova mirkuvannia. Muu zvernuty
vau uvahu na te, o ce slovo, zastosovane do takych valyvych pyta, nabuvaje charakteru obrazy. Dai vai riadky perekonaly mene, o vy prohriyly ne zlovmysno, a erez
svoju neosvienis ta netaktovnis. Vy cytujete vychoplene z kontextu reennia u mojij
promovi, bo, vydno, ne zovsim zrozumily joho. Hadaju, o ne dobraty v niomu sensu
moe tiky liudyna due nykoho rozumovoho rivnia. Prote, jako vy baajete maty dodatkovi pojasnennia, ja zhodnyj pryjniaty vas u pryznaenu vamy hodynu, darma o vsi
vidviduvai ta vizyty meni ostohydly. odo zminy mojich pohliadiv, jak ce vy proponujete, to muu povidomyty vas, o ja ne zvyk miniaty svojich dumok pislia toho, jak vsebino obgruntuju jich. Pryjovy, vy, bu laska, pokai konvert iz cioho lysta mojemu
slunykovi Ostinu, oskiky jomu dorueno ne puskaty do mene nachabnych projdysvitiv,
jaki zvu sebe urnalistamy.
Z poanoju
Dord Edvard elender.
Cioho lysta ja proytav Tarpovi Henri, jakyj iz samoho ranku zajov do redakciji specino,
ob dovidaty pro naslidok mojeji sproby. Vysluchavy mene, vin zauvayv, o teper zjavylysia
novi liky kutykura, y o podibne, jaki proty pobojiv dopomahaju krae za arniku, i ne skazav
bie nioho. Dyvni buvaju inodi dotepy v liudej!
Koly ja oznajomyvsia z lystom, bulo ve maje piv na odynadciatu, ale keb prystavyv mene
do Kensingtopa vasno. Budynok, bilia jakoho my spynylysia, mav velynyj portyk, i vaki tory
na viknach vkazuvaly na ymali statky toho nebezpenoho profesora. Dveri vidynyv jakyj udnyj, suchorebryj i smahliavyj typ nevyznaenoho viku v temnij moriakij kurtci j korynevych kirianych hetrach. Piznie ja dovidavsia, o to buv ofer, jakyj vykopuvav obovjazky lakeja vidtodi,
jak dekika slunykiv odyn za odnym povtikaly z cioho domu. Cej subjekt zmiriav mene vid holovy
do pjat dopytlyvym pohliadom svojich holubych oej.
Vas ekaju? spytav vin.
Meni pryznaeno na ciu hodynu.
Lyst iz vamy?
Ja pokazav konverta.
Harazd! Slunyk javno buv ne balakuyj. Koly ja jov slidom za nym, mene nespodivano
zupynyla jaka nevysoka na zrist inka, o vyjla v korydor z dverej nibyto jidani. To bula vava
karooka ledi. Skydala vona bie na francuenku, ni na anglijku.
Chvylynoku! skazala ledi. Zaekajte, Ostine. Prou, zajdi siudy, ser. Dozvote vas
zapytaty: zustrialysia vy z mojim olovikom koly davnie?
Ni, pani, ja ne mav takoji esti.
Todi meni treba zazdalehi pereprosyty vas. Ja muu skazaty, o vin absoliutno nemolyva osoba, absoliutno nemolyva. Teper ja poperedyla vas, i vy budete stavyty do nioho poblalyvie.
Ce due liubjazno z vaoho boku, pani.

 Koly vy pobayte, o vin poynaje liutuvaty, vyde vybihajte z kimnaty. Ne spereajtesia

z nym. Dechto ue postradav erez ce. Kine kincem stajesia pryliudnyj skandal, o vvody u
neslavu mene j usich nas. Spodivaju, vy ne hovorytymete z nym pro Pivdennu Ameryku?
Ja ne mih zbrechaty cij ledi.
Oj-oj-oj! Ce najnebezpenia tema! Ja pevna, vy ne poviryte odnomu slovu z toho, o
vin opovidatyme. Tiky ne kai jomu cioho, bo inake vin ukraj rozliutujesia. Vdavajte, niby viryte, i todi, moe, vse bude harazd. Majte na uvazi: sam vin viry u te, o kae. Cioho vy moete
buty pevni. esnioji liudyny e ne bulo na sviti. Nu, ne barisia, a to vin zapidozry o. Pobayte, o stanovye zahrozlyve, spravdi nebezpene, podzvoni i trymajtesia, a doky ja prybiu. Ja zvyajno mou vplynuty na nioho, navi koly vin rozpalysia.
Po cych pidbadiorlyvych slovach ledi pereporuyla mene movaznomu Ostinovi, o pid as
naoji korotkoji rozmovy stojav, mov bronzova statuja. U kinci korydoru buly dveri. My postukaly.
V kimnati chto zareviv, mov byk, i ja opynyvsia vi-na-vi iz profesorom.
elender sydiv na obertovomu krisli pered yroeznym stolom, zavalenym knykamy, kartamy ta kreslenniamy. Koly ja vvijov, vin kruto povernuvsia do mene. Hlianuvy na nioho, ja storopiv. Ja j buv hotovyj strinutysia z nezvyajnoju liudynoju, ale te, o ja pobayv, pereverylo vsi
moji spodivanky. Pere, o vraalo v niomu, buly joho rozmiry j pokazna statura. Takoji velyeznoji holovy ja ne bayv ni v koho. Profesoriv cylindr, jakby meni stalo duchu napjasty joho na
sebe, napevne vkryv by vsiu moju holovu do pleej. Joho kvitue oblyia j orna boroda, o bujno
kueriavyla na duych hrudiach, nahaduvaly asyrijkoho byka. Volossia na holovi mav vin rivne,
i dovhi pasma joho obliamovuvaly vysoke mohutnie olo. Z-pid bujnych ornych briv vladno, pryskiplyvo j nasmikuvato dyvyly jasni siro-blakytni oi. Krim cioho, nad stolom pidnosylysia yroenni plei, verchnia astyna tuluba z dobru diku zavbiky, a na stoli lealy zdorovezni vkryti
dovhym ornym zarostom ruky. Vse ce, a tako nykyj, hurkitlyvyj, jak hrim, holos zapaly meni v
pamja z peroho pohliadu na cioho imenytoho profesora.
Nu? movyv vin, ukraj zuchvalo dyvliay na mene. A dali o?
Dejakyj as meni, oevydno, treba bulo prykydatysia, bo inake intervju nae na tomu j urvalosia b.
Vy buly taki laskavi, o pryznayly meni pobaennia, ser, sumyrno vidpoviv ja, podajuy jomu konvert.
elender vyjniav iz uchliady moho lysta j poklav na stil pered soboju.
A! Vy toj samyj molodyk, o ne rozumije napysanoho zvyajnoju anglijkoju movoju?
Ale moji zahani vysnovky, zdajesia, spodobylysia vaoji pochvaly?
Bezpereno, ser, bezpereno, zachopleno pidtverdyv ja.
Ty dyvy! Ce serjozno zmicniuje moje stanovye, y ne tak? Va vik i vaa zovninis
nadaju podvijnoji ciny vaij pidtrymci. V usiakomu razi, vy vyhliadajete krae, pi tabun tych
videnkych svynej, spine rochkannia jakych obraaje mene ne bie, ni samotnie rochkannia brytankoho kabana, i vin tak zyrknuv na mene, o zrobyvsia schoym na predstavnyka zhadanoji
tiky-no porody.
Vony, zvisno, nehidno povelysia na kongresi, zauvayv ja.
Zapevniaju vas, o ja j sam ne dav sebe skryvdyty i zovsim ne potrebuju vaych sympatij.
Staty spynoju do stiny j oblyiam do svojich vorohiv u takij pozi Dord Edvard elender
pouvaje sebe jaknajkrae. A teper, ser, po zmozi skorotimo va vizyt: vam vin navriad y bude
pryjemnyj, a meni j pohotiv. Vy, zdajesia, chotily distaty vid mene dodatkovi pojasnennia do
dejakych tverde, vysunutych u mojich tezach?
Vin povodyvsia tak priamolinijno, o due vako bulo meni vykruuvaty. Ale ja vse-taky
musyv vesty svoju hru dali ta ekaty slunioho momentu. Zdalia vono zdavalosia dosy prostym.
Neve moja irlandka kmitlyvis zrady mene same teper, koly vona meni najbie potribna?
Para siro-blakytnych oej proyla mepe hostrym pohliadom.
Nu, oho vy movyte? ryknuv vin.
Ja, zvyajno, poatkive u nauci, movyv ja, durnuvato usmichajuy. Na o bie
ja j ne mou pretenduvaty. Ale meni zdajesia, o do Vejsmanovoji teoriji vy postavyly trochy
suvoro. Chiba dokazy, oderani ostannim asom, ne svida pro zmicnennia pozycij Vejsmana?

 Jaki dokazy? zahrozlyvo-spokijno spytav elender.

Nu, ta ne tak, ob priami jaki dokazy. Ja rade maju na uvazi zahanyj napriamok suasnoji naukovoji dumky
Vin nachylyvsia vpered i pyno vtupyvsia v mene.
Vy, ja dumaju, znajete, skazav vin, zatynajuy pacia, o erepnyj index ce faktor
konstantnyj?
Zvyajno, prytaknuv ja.
A telehonija e j dosi vyklykaje sumniv?
Bezpereno.
I o zarodkova plazma vidminna vid partenohenetynoho jajcia?
Ave! skryknuv ja, zachoplenyj svojim vlasnym nachabstvom.
I o ce vse dovody? pryjaznym i vkradlyvym tonom pocikavyvsia profesor.
I spravdi, o ce dovody? promymryv ja. Spravdi.
A choete, ja skau? burknuv vin.
Due prou.
Ce dovody, hrymnuv profesor, uraz rozpaliujuy, ce dovody, o vy najzuchvaliyj samozvane u cilomu Londoni! Pidlyj, uleslyvyj gazetiaryko, v jakoho naukovych zna ne
bie, ni poriadnosti!
Vin schopyvsia na nohy, i oi joho rozevrily, nemov u boevinoho. Cho jaka bula napruena chvylyna, ja vse-taky pomityv, o vin buv korotun, bo holova joho ledve siahala moho
plea. To buv Herkules, usia potuha jakoho zosereduvala u tulubi ta v mozku.
Use ce nisenitnycia! vyhuknuv vin, spyrajuy rukamy na stil i vystavliajuy napered
holovu. Vse, o ja skazav vam, ser, ystisika nisenitnycia z naukovoho pohliadu. Neve vy
hadajete, o vam po syli zmahatysia zi mnoju, vam, z vaym kuriaym mozkom? Vy dumajete,
o vy vsemohutni, vy nikemni perodriapy! Vam zdajesia, o, pochvalyvy koho, vy moete
zvelyyty joho, a habliay zvesty zi svitu? My vsi, movliav, musymo zapobihaty vaoji lasky ta
ukaty vaoji pidtrymky? Bo vy moete i pidperty koho, i z bahnom zmiaty. Plazuny vy neasni,
znaju ja vas. Ale vy perejly meu. Vy vtratyly pouttia miry. Naduly, jak balony! Ja postavliu vas
na nalene misce. Ni, ser, vy ne zibjete z nih staroho elendera. Vin e dobroho zavdas vam
osu. Vin poperedav vas, peresterihav, a vy vse taky pryjly. o , ce vaa vlasna provyna. Fant,
mistere Meloune. Za vas fant! Vy hraly v nebezpenu hru, i, zdajesia meni, prohraly.
Sluchajte, ser, peresterih ja, zadkujuy do dverej i vidyniajuy jich, vy, zvyajno,
moete buty brutanym, koly ce vam do dui. Ta vsiomu je kraj. Vy ne majete prava obraaty mene.
Ja ne maju prava? vin povoli nablyavsia do mene, ale rangom spinyvsia j zasunuv veletenki ruky v kyeni svojeji korotkoji, jak u chlopyka, kurtky. Meni ne pervyna vykydaty
takych, jak vy, zi svoho domu. Vy budete etvertyj y pjatyj. Try funty pjatnadcia ylingiv trafu
za konoho o peresina cina za vas. Dorohuvato, ta nioho ne vdije. A teper, ser, omu b i vam
ne pity slidom za vaymy poperednykamy? Dumaju, ne zavadylo b, i vin znovu ruyv na mene,
stupajuy na paciach, nemov tanciuryst.
Ja mih by vyskoyty v korydor i zaynyty dveri na zasuv, ale to bula b hanebna vtea. Do toho
teper ue i ja poav rozpaliuvaty. Speru moja povedinka spravdi bula ne due schvana, ta pislia
stikoch obraz ja vvaav ue sebe za pokryvdenoho.
Tiky bez ruk, ser. Ja ne dozvoliu cioho.
Ty dyvy! Joho orni vusa nastovburyly, i v usmichnenomu roti hluzlyvo blysnuly bili
ikla. Tak ne dozvolyte, kaete?
Ne kruti durnyka, profesore! huknuv ja. Na o vy nadijete? Ja vau dvisti desia
funtiv. Mjazy v mene jak zalizo. I osuboty ja hraju v rehbi v irlandkij zbirnij Londona. Ja ne z
tych, jaki
U e my vin kynuvsia na mene. Dobre, o ja zazdalehi vidynyv dveri, a to vony rozletilysia b na druzky. My kolesom prokotylysia po korydoru, dorohoju zaepyvy jakoho sticia, i
udvoch vyletily do vychodu. Mij rot buv povnyj profesorovoji borody, nai ruky pereplitalysia, nai
tila ino prytulyly odne do odnoho, a toj ortiv stile krutyvsia mi naych nih. Zavbalyvyj
Ostin rozachnuv dveri na vulyciu, i my klubkom skotylysia schodamy vnyz. Meni dovelosia

bayty o podibne u vykonanni dvoch akrobativ, ale ja dumaju, vony musyly dovho vpravliaty,
pere, ni navylysia robyty takyj nomer bez tilesnych ukode. Stile zretoju rozsivsia na trisky,
a my opynylysia v rivaku na vulyci. Profesor skoyv na nohy i, vidsapujuy, jak astmatyk, liuto
zamachav kulakamy.

Hodi z vas? prochrypiv vin.

Kliatyj urvyholova! skryknuv ja, nasylu pidvodiay iz zemli.
My buly v zapali i, bez sumnivu, zepylysia b znovu, jakby mene ne vyriatuvav zi skrutnoho
stanovya polismen iz zapysnykom u ruci.
o tut u vas trapylo? I jak vam ne soromno? skazav polismen. To bula jedyna sluna
dumka, jaku ja pouv u Enmour-Parku. Nu, obernuvsia vin u mij bik, u im ri?
Cej olovik nakynuvsia na mene, poskaryvsia ja.
Vy nakynuly na nioho? zapytav polismen u profesora.
Toj tiky zvodyv duch i ne vidpoviv nioho.
Ce ve ne vpere, skazav polismen i suvoro pochytav holovoju. Z takoji nahody
vam dovelosia maty ymalo klopotu misia tomu. Teper vy pidbyly oko ciomu molodykovi. Budete
vy pozyvaty joho, ser?
Ni, trochy povahavy, vidkazav ja, ne budu.
Jak-to tak? zdyvuvavsia polismen.

 Ja sam vynen. Ja navjazavsia do nioho dodomu, cho vin i popereduvav mene.

Polismen zhornuv svoho zapysnyka.
Spodivaju, vy bie ne dopustyte podibnych vychvatok, skazav vin, zvertajuy do profesora. A ce oho? Prochote, prochote! Ostanni slova stosuvalysia chlopcia z mjasnoji kramnyci, jakoji pokojivky ta dvoch-trioch rozziav, jaki ve zjurmylysia kruh nas. I, enuy popered
sebe cej malekyj natovp, polismen podavsia he.
Profesor hlianuv na mene. De u hlybyni joho oej bliaknuv nasmikuvatyj vohnyk.
Chodimo v dim, movyv vin. My ne dobalakaly.
Zaproennia ce brynilo dosy zlovisno, ale ja taky vvijov slidom za profesorom u budynok, a
movaznyj Ostin, schoyj na derevjanu statuju, zaynyv za namy paradni dveri.

Ledve dveri zaynylysia, jak z jidani vyletila misis elender. Maleka inoka prosto ne
tiamyla sebe. Mov kura navproty budoha, vona stala pered svojim olovikom i zastupyla jomu
dorohu. Oevydno, vona bayla, jak ja kubertom vylitav z domu, ale ne pomityla, o ja povernuvsia.
Ty zviriuka, Dorde! skryknula inka. Ty poniveyv cioho myloho junaka.
Zamis vidpovidi profesor tynuv pacem pozad sebe.
O vin, cilyj i neukodenyj!
Vybate, prou, ja vas ne pobayla.
Zapevniaju vas, pani, o nioho prykroho zi mnoju ne stalosia.
Ale vin taky postavyv vam syncia na oblyi. O, Dorde, jakyj ty brutanyj! Uve tyde
tiky j znaty, o sami skandaly! Vsi nenavydia tebe, hluzuju z tebe. Ni, terpe meni ve vvirvavsia. Hodi!
Brudnu bilyznu peretruuje na liudiach! hrymnuv elender.
Ce ni dlia koho ne sekret! repetuvala druyna. Chiba ty ne znaje, o cila vulycia,
ba navi cilyj London Moete jty, Ostine, vy nam bie ne potribni Dumaje, usi ne hovoria pro
tebe? De tvoja samopovaha? Ty mav by buty rektorom velykoho universytetu, i tysiai studentiv
anuvaly b tebe. De tvoja samopovaha, Dorde?
A jak sprava z tvojeju, moje serdeko?
Ty prosto dovody mene do rozpau. Rozbijnyk zvyajnyj rozbijnyk o kym stav ty
teper.
Zaspokojsia, Desi.
Jakyj zapeklyj skandalist, zadyraka, a ne vychovana liudyna!
Nu, dosy ue! Za ce opynysia na hanebnomu stovpi.
Na moje zdyvuvannia vin nachylyvsia, pidniav druynu vhoru j posadovyv na vysokyj postament z ornoho marmuru, o stojav v odnomu z kutkiv peredpokoju. Buv vin futiv na sim zavvyky
i takyj vuzekyj, o bidna inka ledve-ledve tam trymalasia, ob ne vpasty. Jiji oblyia skryvylosia z pereliaku, vona konvusijno pochytuvala nohamy j vyprostala spynu, ob utrymatysia,
dyvovynioji kartyny meni nikoly ne dovodylo bayty.
Znimy mene! malo ne plakala bidolana hospodynia.
Skay: prou.
Ty zviriuka, Dorde! Zaraz e spusty mene vnyz!
Chodimo do kabinetu, mistere Meloune.
Spravdi, ser poav ja, hlianuvy na profesorovu druynu.
Teper ue j mister Meloun klopoesia za tebe, Desi. Nu-bo, skay: Prou, i myttiu bude unyzu!
A, zviriuka ty! Nu, prou, prou.
Profesor zniav jiji tak lehko, nae to bula kanarka.
Treba anuvaty, moja liuba. Mister Meloun urnalist. Vin napye pro ce vse zavtra v
svojij myravij gazetci ta e prymirnykiv iz dvadcia specino rozprodas naym susidam. Nezvyajni pryhody sered verchiv hromadianstva ty bo pidneslasia a do verchu, jak sydila na
pjedestali. A potim bude e pidzaholovok: Epizod z yttia udernakoho podruia. Vin e, cej
mister Meloun, straenno liuby porpaty u hriaziuci ta erty rizne padlo, jak i reta joho bratiji:
Porcus ex grege diaboli svynia z eredy dyjavokoji. y ne tak, mistere Meloune?
A vy j spravdi nesterpni, zapano vidpoviv ja.
Profesor usmichnuvsia i vklonyvsia.
Stvoriujesia, ja bau, cila koalicija, prohrymotiv vin, zyrkajuy to na mene, to na
druynu, j vypynajuy svoji mohutni hrudy. Raptom vin zminyv ton: Vybate za ci nevymueni

chatni rozvahy, mistere Meloune. Ja poklykav vas nazad u dim zovsim ne na te, ob vy staly uasnykom naych malekych rodynnych artiv. Nu, ey zvidsy, inoko, i ne sersia. Vin poklav
svoje lapye jij na plee. Ty mala raciju v usiomu, o kazala. Jakby ja zavdy sluchav tebe, z
mene vyjly b krai liudy, ale todi ja ne buv by Dord Edvard elender. Kraych liudej a kyy,
moja holuboko, a elender odyn. Zatiam ce sobi dobre. I profesor nespodivano pociluvav
druynu, ym zbenteyv mene kudy bie, ni svojimy poperednimy vybrykamy. Prou, mistere
Meloune, hostynno zvernuvsia vin do mene. Siudy prou, ser.
My vvijly do kimnaty, jaku takym halaslyvym ynom zalyyly desia chvylyn tomu. Profesor
staranno pryynyv dveri, pokazav meni na krislo j pidsunuv pid samyj nis korobku z sygaramy.
Spravni San-Chuan-Kolorado, vidrekomenduvav vin. Dlia takych zbudlyvych liudej, jak vy, narkotyky due korysna ri. Hospody, ta ne kusajte jiji! Nadrite, i nadrite anoblyvo. A teper vidchylisia nazad i uvano sluchajte te, o ja zvoliu vam kazaty. Jako vam zamanesia zrobyty jake zauvaennia vidkladi joho do slunioho asu.
Per za vse odo vaoho povernennia do moho budynku pislia cilkom zasluenoho vyhnannia, vin vypnuv napered borodu j zaderykuvato hlianuv na mene, nemov zaproujuy zapereyty jomu. A povernulysia vy siudy pislia vaoho, jak ja ve skazav, cilkom zasluenoho vyhnannia erez vidpovi, jaku vy daly ciomu pryepi-polismenovi. Meni zdalosia, v nij buv natiak na
pevnu poriadnis, jakoji ja ne zvyk bayty u predstavnykiv vaoho fachu. Vyznavy sebe za vynnoho, vy vyjavyly dejaku rozumovu nezalenis i yroi pohliadiv, o j prytiahlo do sebe moju
prychynu uvahu. Riznovyd porody liudkoji, do jakoji vy majete neastia naleaty, zavdy buv
poza mojim rozumovym obrijem. A vai slova nespodivano pidnesly vas vye, do rivnia mojeji
uvahy. Vy zacikavyly mene. O iz cych pryyn ja j zaprosyv vas do sebe, poklavy poznajomytysia
z vamy blye. Popil ja poprou struuvaty v japonku popinyku, jaka stoji na bambukovomu
stolyku livoru od vas.
Ciu koroteku promovu vin vyholosyv, vidrubujuy kone slovo, mov lektor pered audytorijeju. Obernuvy oblyiam prosto do mene, vin sydiv na svojemu obertovomu krisli, vidchylyvy
holovu nazad, nastovburyvy, jak velyka aba, i prymruyvy trochy znevalyvo poviky. Potim
raptom povernuvsia do mene bokom, erez o meni bulo vydno lye joho ervone vucho ta skujovdene volossia. Vin stav dlubaty u stosach paperu na stoli, vydyma ri, ukajuy oho. Nareti
ja pobayv u nioho v rukach o schoe na poarpanyj staryj abom dlia maliunkiv.
Ja zbyrajusia rozpovisty vam deo pro Pivdennu Ameryku, poav elender, znovu
dyvliay na mene. Tiky due prou ani odnoho zauvaennia. Nasampered vam treba usvidomyty: vse te, o ja rozpovidatymu, vy bez moho specinoho dozvolu ne matymete prava. perekazuvaty nide j nikomu. A cioho dozvolu, oskiky ja sobi ujavliaju. Vy nikoly ne distanete. Zrozumilo?
Ale ce zanadto suvori umovy, zaprotestuvav ja. Ade pravdyvyj zvit
elender poklav abom nazad na stil.
V takomu razi buvajte zdorovi. Baaju vam usioho najkraoho.
Ni, ni! skryknuv ja. Ja zhodnyj na vsi umovy. U mene nema vyboru.
Taky nema.
o , todi ja obiciaju.
Slovo esti?
Slovo esti.
Vin zmiriav mene zuchvalym i spovnenym nedoviry pohliadom.
A zvidky ja znaju, jaka vona u vas, ta es?
Nu, ser, ne strymavsia ja, ce ve zanadto! Ja e nikomu v ytti ne dozvoliav tak
obraaty sebe.
Cej vybuch oburennia, zdajesia, bie zacikavyv, ani vrazyv joho.
Kruhloholovyj typ, proburav vin. Brachicefal, siri oi, orne volossia z oznakamy
nehrojida. Vy ket, ja hadaju?
Ja irlande, ser.
Irlande? Korinnyj?
Tak, ser.

 Todi vse jasno. Ote vvaajte: vy daly meni slovo esti, o ne zradyte mojeji do vas dovirlyvosti. Muu poperedyty, o dovirlyvis cia daleko ne nevyerpna. Ale cho by tam jak, a ti
nevelyki vidomosti, o jich ja udiliu vam, stanovytymu dlia vas pevnyj interes. Per za vse, vy,
napevne, znajete, o dva roky tomu ja vidbuv podoro do Pivdennoji Ameryky. Podoro, jaka v
istoriji nauky uvijde do zolotoho jiji fondu. Metoju cijeji podoroi bulo pereviryty dejaki tverdennia Volesa ta Bejtsa. A ce mona bulo zrobyty lye v tych samych umovach, v jakych provedeno j
peri spostereennia. Jakby moja expedycija i ne mala yrych naslidkiv, to j todi ve vona cilkom
iz naukovoho pohliadu vypravdala b sebe, ale te, o ja pobayv tam, dalo zovsim novyj i sviyj
materil dlia nauky.
Vy, pevno, znajete cho za naoji napivkuturnoji doby vy, mabu, cioho ne znajete, o
dejaki miscevosti v basejni Amazonky doslideno lye astkovo i o cia rika maje yslenni prytoky, bahato z jakych e ne naneseno navi na karty. Ja chotiv odvidaty ci maloznani kraji ta vyvyty jichniu faunu, ob zdobuty materil dlia kikoch rozdiliv velykoji monumentanoji praci v
haluzi zoologiji, jaka, spodivajusia, vypravdaje moje zemne isnuvannia. Zakinyvy ciu svoju robotu j povertajuy-ue nazad, ja vypadkovo spynyvsia na ni u malekomu indinkomu selyi
kolo samoho hyrla odnijeji z prytok Amazonky; de same cia prytoka i jaka jiji nazva cioho ja ne
skau. Tamteni tubici nalea do plemeni kukama. To due pryjaznyj, ale napivzvyrodnilyj narod,
rozumovi zdibnosti jakoho navriad y perevyuju zdibnosti peresinoho londoncia. e koly ja
vybyravsia v expedyciju i jov proty vody, meni poastylo vylikuvaty dekoho z cych indinciv i
vzahali vrazyty jich svojeju osoboju, tym-to ne dyvno bulo, o vony revno ekaly moho povernennia. Z jichnioji estykuliaciji ja zrozumiv, o chto potrebuje mojeji medynoji dopomohy, to razom iz jichnim vatakom piov do odnijeji v chalup. Vvijovy tudy, ja pobayv, o pacijent, do
jakoho mene klykaly, tiky-no pomer. Na mij podyv, to vyjavyvsia ne indine, a bilyj spravnia
bila liudyna z jasnym volossiam i dejakymy oznakamy abinosa. Odiahnenyj v jake drantia, vin
mav straenno vysnaenyj vyhliad, i vse tilo joho svidylo pro tryvali stradannia. Skiky ja mih
zrozumity z rozpovidi tubiciv, vin buv dlia nych zovsim uyj i pryjov u jichnie selye z lisovoji
chai vkraj znemoenyj.
U holovach nebiyka leala joho dorona torba, i ja uvano perehlianuv jiji vmist. Na
jarlyku, prykriplenomu vseredyni, bulo napysano imja pomerloho: Mepl-Vajt, Lejk-aveniu, Detrojt, tat Miihan. Pered cym imjam ja zavdy ochoe skynu kapeliucha. Ne bude perebienniam, o koly moji zasluhy vyznaju, vono stojatyme poriad z mojim. Rei v torbi vkazuvaly na te,
o vin buv chudonyk ta poet, i podorouvav, ukajuy novych vrae. Ja ne maju sebe za fachivcia v cych spravach, ale, na moju dumku, viri, o jich ja znajov u torbi, ne due buly vpravni.
V torbi lealo tako kika takych sobi eskiziv z krajevydamy riky, skryka z farbamy, skryka z
koliorovoju krejdoju, para penzliv, ocia vyhnuta kistka, o ley na ornynyci, tom Bextera Muchy ta metelyky, deevyj revover i kika patroniv. Z ubrannia tam ne bulo nioho, moe, vin
zahubyv joho, podoroujuy, abo j vzahali ne mav. Oce j use, o znajlosia v torbi toho mandrivnoho predstavnyka amerykankoji bohemy.
Ja ve obernuvsia vidchodyty, koly v oko meni vpalo, o z kyeni joho poarpanoji kurtky
o styry. To buv abom dlia maliunkiv u takomu samomu vyhliadi, jakyj vin maje j dosi. Mou
vas zapevnyty, o do cijeji relikviji, jaka tak aslyvo potrapyla meni do ruk, ja stavliusia z ne
menoju poanoju, ni do peroho vydannia tvoriv expira. Teper ja vruaju cej abom vam: vimi
joho j perehliate storinka za storinkoju.
elender zapalyv sygaru, vidchylyvsia na spynku krisla i svojim liutym uyplyvym pohliadom stav steyty, jake vraennia spravliaju na mene ci maliunky.
Ja rozhornuv abom, spodivajuy znajty v niomu o nezvyajne, cho ja j sam ne ujavliav,
o same. Na perij storinci mene spitkalo rozaruvannia, bo tam buv lye portret jakoho hladuna
v dvobortnij kurtci, pidpysanyj Dimmi Kolver na potovomu paroplavi. Dali jla cila nyzka
naerkiv z indinkoho yttia. e dali ja nadybav portret veseloho tilystoho sviaenyka v kryslatomu bryli j due suchorliavoho evropejcia, o sydiv navproty nioho, a pidpys pid maliunkom buv
takyj: Snidanok z fra Kristofero v Rozari. Na podaych kikoch arkuach buly obrysy inok i
ditej, a potim e ymalo maliunkiv riznych tvaryn z takymy pojasnenniamy, jak-ot: Lamantyn na

pianij kosi, erepachy ta jichni jajcia, ornyj ahuti pid mirtovoju pamoju ostannia tvaryna nahaduvala velyeznu svyniu i nareti ja znajov dvi storinky, de buly eskizy dovhonosych,
brydkych na vyhliad jaeriv. Nijakoho interesu vony v mene ne vyklykaly, o ja vidverto j skazav
profesorovi.
Ce, pevno, prostisiki sobi krokodyly?
Aligatory! Aligatory! Chiba u Pivdennij Ameryci vodiasia krokodyly? Riznycia mi
nymy poliahaje
Ja maju na uvazi, o tut nema nioho osoblyvoho, nioho takoho, o vypravdalo b vai
slova.
Profesor poblalyvo posmichnuvsia.
Perehorni e storinku.
Ale j nastupna storinka ne mistyla nioho nadzvyajnoho. To buv navydku namaliovanyj
farbamy eskiz na cilu storinku, jakyj krajevyd taki maliunky roblia chudonyky z natury, ob
skorystatysia z nych pry daij rozrobci temy. Na peredniomu plani bula vkryta zlydennoju jasnozelenoju roslynnistiu dolyna, o, spadysto jduy vhoru, zakinuvala linijeju temno-ervonych,
smuhastych, schoych na bazatovi, ske. Vdalyni ci skeli pidnosylysia uhoru sucinoju kamjanoju
stinoju. Obi stiny odyncem stojala piramidanoji formy krua z rozlohym derevom na veryni
javno vidokremlena vid osnovnoho chrebta. Nad usim cym siajalo blakytne tropine nebo. Verchivja ervonych ske bulo otoroene vuzekoju zelenoju smukoju. Na nastupnij storinci buv toj
samyj akvarenyj pejza, tiky namaliovanyj zblyka, erez o vsi detali na niomu prostupaly vyraznie.
Nu? spytav profesor.
Bezpereno, ce due oryginana formacija, zauvayv ja, ale ja ne dosy rozumijusia
na geologiji, ob skazaty, y j spravdi vona taka ve nezvyajna.
Nezvyajna! povtoryv elender. Ta vona unikana! Ce o nejmovirne! Nichto na
zemli j ne ujavliav, o take moe buty. Podyvisia teper dali.
Ja perehornuv storinku j a skryknuv z podyvu. Tam buv maliunok najudernakioji tvaryny, jaku meni bu-koly dovodylo bayty. He mov toj pryvyd, jakyj moe vvyaty chiba kurcevi
opiju y boevinomu. Ujavi sobi holovu jak u ptacha, tulub nae v rozbuchloji jairky, doveleznyj chvist, ukrytyj hostrymy koliukamy, a na horbuvatij spyni vysoki zubasti toroky, o
skydalysia na ereh pivniaych hrebeniv, roztaovanych odyn za odnym. Pered cym stvorinniam
stojav jakyj nedoladnyj oloviok-nedorostok.
Nu, i o vy pro ce dumajete? vyhuknuv profesor, potyrajuy ruky z vyhliadom peremocia.
Ce jaka potvora, jake udovyko.
Ale oho b to chudonyk stav maliuvaty taku tvarynu?
Mabu, chynuv zabahato dynu.
A kraoho pojasnennia vy ne hodni zaproponuvaty?
Dobre, a jak e vy ce pojasniujete, ser?
Ta tiky tak: oevydno, cia tvaryna reano isnuje, jiji namaliovano z natury.
Ja ne zasmijavsia tiky tomu, o vasno pryhadav, jak my kolesom kotylysia vzdov korydora.
Bezpereno, bezpereno, pidtverdyv ja dohidlyvym tonom, jakym, buva, zaspokojuju
durnyka. Choa, muu pryznaty, mene straenno dyvuje ocia manisika liudka posta. Jakby
to buv indine, mona bulo b vbaaty v ciomu dokaz toho, o v Ameryci yve plemja pigmejiv,
ale vin, zdajesia, evropeje, bo na niomu korkovyj olom.
Profesor furknuv, nemov rozliuenyj bizon.
Vy taky perechodyte vsiaki mei! skazav vin. Ja nikoly ne poviryv by, o molyva
taka mira tuposti. o u vas progresyvnyj parali? Atrofija mozku? Dyvovyno!
Profesoriv spalach buv takyj bezhluzdyj, o koda bulo vytraaty energiju, oburiujuy na
nioho: todi dovelosia b serdyty uve as. Ja obmeyvsia tym, o stomleno vsmichnuvsia.
Mene vrazyv takyj malyj zrist cioho olovika, pojasnyv ja.

 Dyvisia siudy, vin nachylyvsia vpered i tynuv svojim volochatym i tovstym, jak sosyska, pacem u maliunok. Bayte ociu roslynu pozad zviryny? Vy, pevno, podumaly, o ce
kubaba y briuseka kapusta, he ? Nu, to ce slonova pama, jaka asom vypynajesia vhoru
na pjatdesiat abo istdesiat futiv. Chiba vy ne rozumijete, o liudynu prymieno tut z pevnoju
metoju? Ne mih e chudonyk u dijsnosti stojaty pered takoju tvariukoju j maliuvaty jiji. Vin namaliuvav sebe poru iz neju, ob daty ujavlennia pro mastab. Na zrist vin buv, skaimo, futiv pja
z chvostykom. Pama, ote, raziv u desia vya za nioho.
Boe mylyj! a zojknuv ja. Tak vy hadajete, o cia tvariuka Ta ni, vona ne vmistylasia b navi u ariphkrokomu vokzali
Mona ne perebiujuy skazaty, o ce ekzempliar dosy znanoho rozmiru, liubjazno pohodyvsia profesor.
Ale, promovyv ja, ne mona na pidstavi odnoho-jedynoho maliunka vidkydaty he
uve dosvid liudstva. Perehornuvy abom do kipcia, ja perekonavsia, o reta storinok u niomu
bula poronia. Na pidstavi naerku jakoho mandrivnoho chudonyka-amerykancia, o maliuvav, molyvo, pid vplyvom hayu, abo v napadi propasnyci, a moe, prosto na dohodu svojij chvoroblyvij ujavi. Buvy liudynoju nauky, vy ne moete obstojuvaty takoji pozyciji.
Zamis vidpovidi profesor uziav z polyci jaku knyku.
Ce blyskua monografija moho obdarovanoho druha Reja Lankastera, skazav vin. I
v nij je iliustracija, o povynna zacikavyty vas. O vona. Pidpys takyj: Imovirnyj vyhliad jurkoho
dynozavra-stehozavra. Zadnia noha. Joho vdvii perevyuje zrist dorosloji liudyny. Nu, o vy
na ce skaete?
Vin peredav meni rozhornenu knyku. Ja hlianuv na maliunok i zdryhnuvsia. Mi eskizom
nevidomoho chudonyka j rekonstrujovanoju teoretyno tvarynoju z davno vidmerloho svitu bula
raziua schois.
Ce j spravdi nezvyajno! vychopylo u mene.
Ale vas vono vse-taky ne perekonuje?
Molyvo, ce prosto vypadkovyj zbih, a moe, va amerykane bayv de taku iliustraciju,
i vona zasila v joho pamjati. Take trapliajesia, koly liudyna mary.
Nechaj i tak, mylostyvo pohodyvsia profesor, oblymo na razi maliunky. Teper ja
poprou vas hlianuty na ce, i vin prostiah meni kistku, jaku znajov todi v torbi pokijnyka. Kistka
ta, diujmiv is zavdovky, bula hruba za mij velykyj pale, i na odnomu z kinciv jiji zalyyvsia
vysochlyj chria.
Jakij z vidomych vam tvaryn naley cia kistka? spytav profesor.
Ja uvano ohlianuv jiji z usich bokiv, sylkujuy pryhadaty okruyny svojich napivzabutych
zna.
Ce, mabu, kliuycia liudyny, tiky due rosliavoji.
Mij spivbesidnyk znevalyvo machnuv rukoju.
U liudyny kliuycia kryva. A cia kistka zovsim rivneka. Na poverchni jiji, jak bayte, olobok, v jakomu, oevydno, leav micnyj suchoylok; na kliuyci cioho nemaje.
Todi, muu pryznaty, ja ne znaju, o vono take.
Vam nema oho soromyty svoho neuctva, bo, ja pevnyj, oden iz zoologiv Pivdennoho
Kensingtonu ne mih by vyznayty, o ce za kistka. Z koroboky vid piliu vin vytiah maleku
kistoku, jak horoynka zavbiky. Skiky ja mou sudyty, ocia liudka kistka totona z tijeju,
o u vas v rukach. Teper vy majete dejake ujavlennia pro rozmiry tvaryny. A zalyok suchoylka
svidy pro te, o vona neodavno e yla, tobto ce ne vykopna istota. o vy na ce skaete?
Ja hadaju, o slon
Vin skryvyvsia, nemov ja zavdav jomu boliu.
Hodi! Hodi! Ne zhadujte pro sloniv u Pivdennij Ameryci. Navi u suasnij poatkovij
koli
Nu, todi ce kistka jakoji inoji velykoji pivdennoamerykankoji tvaryny, tapira, napryklad.
Vy moete poviryty meni, junae, o ja dosy dobre obiznanyj z osnovamy moho fachu.
Oto, zapevniaju vas: cia kistka ne naley ni tapirovi, ni bu-jakij inij vidomij zoologam istoti.

Vona naley due velykij, due synij i, pravdopodibno, due liutij tvaryni, o yve de na zemnij
kuli, ale dosi nevidoma nauci. Ja j teper e ne perekonav vas?
Zate vy due zacikavyly mene.
Todi sprava z vamy ne zovsim beznadijna. Ja viduvaju, o u vas evrije de iskra rozumu, sprobujmo rozdmuchaty jiji. Zalymo pomerloho amerykancia i vernimo do mojeji rozpovidi. Vy, jasna ri, zdohadujete, o ja ne mih pokynuty Amazonky, ne sprobuvavy doslidyty
ciu problemu hlybe. Dejaki vkazivky na liach, zvidky jov toj chudonyk, u mene buly. Ta ja mih
by zadovonyty i samymy indinkymy legendamy, bo utky pro jakyj dyvovynyj kraj poyreni
sered usich nadrikovych plemen. Vy, zvyajno, uvaly pro Kurupuri?
Ni, ne uv.
Kurupuri ce, jak vvaaju indinci, duchy lisiv, strani j liuti, i jich, kau vony, treba
unykaty. Nichto ne znaje, jak vony vyhliadaju abo ym yvliasia, ale na mekanciv basejnu Amazonky same jichnie imja nahaniaje ach. Razom z tym, usi tubici jak odyn skau vam, v jakomu
napriami yvu Kurupuri. O iz tych samych mis i pryjov ocej amerykane. Tam i slid ukaty cych
strachovy. Moje zavdannia poliahalo v tomu, ob zjasuvaty, o vono take.
I o vy zrobyly?
Mij lehkovanyj nastrij ue mynuv. Cej kremeznyj profesor zumiv zbudyty poanu do sebe i
pryvernuty moju uvahu.
Meni poastylo pereboroty sprotyv tubiciv vony bojasia navi zhaduvaty pro Kurupuri i, za dopomohoju pidleuva, podarunkiv i (nide pravdy dity!) pohroz ja umovyv dvoch iz
nych pity providnykamy do mene. Pislia bahatioch pryhod, za nych ja ne stanu rozvodyty,
projovy ymalu vidsta jaku same, ja promovu i v napriami, jakoho ja ne zaznaatymu, my
nareti dobuly do miscevosti, de nichto e ne buvav, jakoji nichto nikoly ne opysuvav, za vyniatkom moho beztalannoho poperednyka. Teper, bu laska, pohliate o na ce.
Vin peredav meni fotokartku serednioho rozmiru.
Nezadovina jakis cijeji fotografiji pojasniujesia tym, skazav vin, o koly my spuskalysia rikoju, oven perekynuvsia, i skryka z neprojavlenymy negatyvamy zlamalasia. Vtraty
buly nepopravni maje vsi negatyvy zahynuly; ce odyn z nebahatioch, jaki poastylo poasty
vriatuvaty. Spodivaju, vy ve poviryte mojemu pojasnenniu. Podejkuju pro jaku fasyfikaciju,
ale ja ne maju zaraz ochoty sprostovuvaty ci vyhadky.
Fotokartka i spravdi bula due zbliakla. Suvoryj krytyk vino mih by vytlumayty jiji zmist na
svij lad. Na mianij poverchni vydno bulo jakyj siruvatyj krajevyd, a vdyvyvy pynie, ja pobayv, o to dovhyj i due vysokyj kria, schoyj na velyeznyj vodospad, koly na nioho dyvytysia
zdalia. Na peromu plani slala poloysta rivnyna, porosla derevamy.
Ce, meni zdajesia, ta sama miscevis, jaku namaliovano v abomi, skazav ja.
Same tak i je, vidpoviv profesor. Ja znajov tam slidy taboru amerykancia. A teper
pohliate osiudy.
To buv toj-taky krajevyd, tiky zniatyj ue zblyka, ale fotokartka bula zovsim blida. A vtim,
ja vyrazno rozhlediv na nij uvinanu derevom kruu, o stojala ostoro vid kriaa.
Teper u mene ve nemaje odnoho sumnivu, skazav ja.
Ce ve pevnyj postup, zauvayv elender. My posuvajemo napered, y ne pravda?
Hliate-no na verynu cijeji samotnioji skeli. Vy tam nioho ne pomiajete?
Zdorovezne derevo.
A na derevi?
Jakyj velykyj ptach. Vin podav meni lupu.
Tak, pidtverdyv ja, hlianuvy kri sklo, na derevi sydy velykyj ptach, i v nioho, zdajesia, due dovhyj dziob. Ja skazav by, o ce pelikan.
Zorom vy, ja bau, ne moete pochvalyty, zaznayv profesor. Ce ne pelikan i vzahali
ne ptach. Vam, molyvo, cikavo bude diznatysia, o ja pidstrelyv ciu istotu. I ce buv jedynyj nezaperenyj dokaz vidkryttiv, jakyj ja mav zmohu pryvezty z soboju.
Tak vin je u vas? Nareti my dijly do oho nesprostovno pevnoho.
Vin buv u mene, ale, na lycho, zahynuv razom z usim inym, koly perekynuvsia mij oven
i zahynuly moji fotografiji. Ja schopyvsia za ciu svoju zdoby, odnak jiji zatiahlo u vyr, i v rukach u

mene lyylasia tiky astka kryla. Koly mene vykynulo na bereh, ja buv neprytomnyj, ale mizernoho zalyku svoho skarbu tak i ne vypustyv. O vin pered vamy.
Profesor vytiah iz uchliady jaku ri, o, na mij pohliad, skydalasia na verchnij kraj kryla
velyeznoho kaana. To bula kryva kistka onajmene v dva futy zavdovky, i z neji zvysav klapo
peretynastoji tkanyny.

Veletenkyj kaan, vyslovyv ja dumku.

Nioho podibnoho, z dokorom u holosi vidpoviv profesor. Meni, o vychovuvavsia
r uve as yv u naukovomu otoenni, prosto dyvno, do oho malo obiznani u nas z najlementarniymy pryncypamy zoologiji. Neve vy ne znajete elementarnych faktiv z porivnianoji anatomiji, o krylo ptacha ce, po suti, peredpliia, a krylo kaana skladajesia z trioch paciv, jaki
maju litani peretynky mi soboju? V danomu razi, kistka, bezsumnivno, ne peredpliia, i vy sami
bayte, o na nij tiky odna peretynka. Ote, cia kistka ne moe naleaty kaanovi. Nu, a jako
ce ne ptach i ne kaan o vono todi?
Moji nevelyki zapasy znannia ve vsi vyerpalysia.
Jij-Bohu, ne znaju, ziznavsia ja.
elender znovu rozhornuv knyhu Lankastera, o na neji ve ranie posylavsia.
O, pokazav vin na maliunok jakoho nadzvyajnoho letiuoho strachovya. udovyj obraz dymorfodona, abo pterodaktylia letiuoho jaera jurkoho peridu. Na nastupnij

storinci schema, na jakij pojasniujesia mechanizm ruchiv joho kryla. Porivniajte jiji, bu laska,
z tym zrazkom, o u vas v rukach.
Mene obsypalo morozom, jak ja hlianuv na tu schemu. Ja buv perekonanyj ostatono. Dlia
sumnivu ve ne lyylosia miscia. Dokazy buly raziui. Maliunok, fotografiji, profesorova rozpovi,
a teper e cia kistka vse zrobylosia cilkom jasnym.
Ja tak i skazav, i vyslovyv svoji pouttia vemy zachopleno, bo profesor taky hidnyj buv pochvaly.
elender vidkynuvsia na spynku krisla, zapliuyv oi i, uleenyj, poblalyvo
vsmichnuvsia.
Ce najnezvyajnia v sviti ri, pro jaku meni bu-koly dovodylosia uty! skryknuv ja z
takym zapalom, o bie lyy urnalistovi, ni uenomu. Ce o grandizne! Vy Kolumb
nauky, jakyj vidkryv utraenyj svit. Ja straenno koduju, o odyn as dozvolyv sobi sumnivatysia
v istynnosti vaych vidkryttiv. Vse ce zdavalosia takym nejmovirnym! A teper peredi mnoju naoni
dokazy, i vony perekonaju konoho..
Profesor a murkotiv vid zadovolennia.
I o vy vynyly dali, ser?
Nadijla doova pora roku, mistere Meloune, a zapasy chariv u mene vyerpalysia. Ja
doslidyv pidstupy do toho veletenkoho pasma hir, ale vybraty tudy meni ne poastylo. Piramidana skelia, z jakoji ja zbyv pterodaktylia, vyjavylasia prystupnioju. Ja trochy apinist, to spromihsia vybraty pryblyzno do polovyny jiji, zvidky ve mona bulo rozdyvyty plato na verchivji
kriaa. Vono velyezne, tiahnesia daleko na zachid i na schid; ne bulo vydno kincia-kraju husto
zaroslomu beskettiu. Bilia pidniia kriaa miscevis bolotysta; tam u chaach syla hadiuk i komach, i vzahali spravnie prystanye propasnyci. Vse ce pravy za pryrodnyj zachyst tijeji
dyvovynoji krajiny.
I vy ne bayly tam odnych oznak yttia?
Ni, ser, ne bayv. Ale protiahom toho asu, koly my stojaly taborom kolo pidniia ske,
nam ne raz bulo uty zhory jaki dyvni zvuky.
A ta tvaryna, o jiji namaliuvav amerykane? Jak vy pojasniujete sobi pochodennia joho
maliunka?..
Treba hadaty, o vin jako dobuvsia na verchivja hirkoho kriaa j tam jiji pobayv. Takym ynom, mona zrobyty vysnovok, o liach nahoru isnuje. My tako znajemo, o liach cej
due vakyj, bo inake ti tvaryny zijly b unyz i rozselylysia po navkolynich zemliach. o-o, a
ce bezpereno.
A jak opynylysia vony na plato?
Dumaju, na ce pytannia ne due vako vidpovisty, skazav profesor. Tut moe buty
lye odne pojasnennia. Vy, pevno, uly, o Pivdenna Ameryka kontynent hranitnyj. Na odnij z
dilianok jiji poverchni u due davniu dobu vnaslidok potunoho vulkaninoho procesu plasty zemli raptovo pidnialysia. Tamteni skeli, nahadaju, bazatovi, tobto vulkaninoho pochodennia.
Plou zavbiky, mabu, z nae grafstvo Sassex, vyperlo vhoru razom z usim yvym na nij, i
zavdiaky svojim strimkym bokam, jakym ne strane bulo nijake vyvitriuvannia, cia terytorija vidokremylasia vid navkolynioho svitu. Jaki buly naslidky cioho? Zvyajni zakony pryrody tam perestaly dijaty. Obstavyny, o v reti svitu zumovyly borobu za isnuvannia, tut znykly abo gruntovno zminylysia. Tvaryny, jaki deinde vymerly, tut vyyly. Jak vy znajete, pterodakty i stehozavr
tvaryny jurkoho peridu, a ote, isnuvaly straenno davno i zberehlysia tam tiky erez jaki
vyniatkovi umovy.
Vai svidennia dostatnio perekonlyvi, i vam lyajesia tiky vyklasty jich u vidpovidnych
naukovych zakladach.
Tak u prostoti svoho sercia dumav buv i ja, z hirkotoju v holosi promovyv profesor.
Ale mou skazaty vam lye odne vyjlo ne tak: slova moji povsiudy zustrily z nedovirjam, vyklykanym poasty duristiu, poasty zazdristiu. A v mene ne taka vdaa, ser, ob zapobihaty lasky u
koho-nebu ta pidpyraty faktamy svoji tverdennia pislia toho, jak liudy piddaly jich sumnivu. Pobayvy, o meni ne viria, ja vyriyv ne pokazuvaty nikomu j tych reovych dokaziv, jaki v mene

buly. Ja znenavydiv samu ciu temu i perechotiv uzahali pro ce rozmovliaty. Koly mij spokij poruuju taki, jak ot vy, ser, kotrych prosto znievja cikavy usiaka dyvovya, ja a netiamliusia i ne mou
strymuvaty sebe. Ja, muu vyznaty, dosy zapanyj z pryrody, a koly mene rozdratuju, prosto aleniju. Ta vy, bojusia, maly ve nahodu perekonaty u ciomu.
Ja ne vidpoviv nioho i tiky movky poter sobi pidbyte oko.
Druyna asto dorikaje meni, o ja takyj nestrymanyj, ale ja hadaju, o kona poriadna
liudyna na mojemu misci povodylasia b tak samo. Prote siohodni vveeri ja vyriyv daty dobryj
pryklad vytrymanosti ta kontroliu nad samym soboju. Moete j vy buty svidkom cijeji povanoji
podiji, vin podav meni zaproennia. Jak bayte, mister Persiva Voldron, dosy vidomyj pryrodoznave, siohodni o vomij trydcia veora vyholosy u zali Zoologinoho instytutu lekciju na
temu: Svidennia tysiaori. Mene zaproeno do prezydiji tiky dlia toho, ob ja vyslovyv podiaku lektorovi. A ja pry cij nahodi sprobuju jakomoha delikatnie j taktovnie zrobyty kika zauvae, o povynni zacikavyty audytoriju. Molyvo, chto-nebu zaadaje navi dodatkovych pojasne. Superelyvych pyta ja, zvisno, ne torkatymu, a skau lye kika dumok, v jakych bude natiak na isnuvannia hlybych problem. Ja trymatymu sebe v rukach. Podyvymo, y ne vdassia v
takyj sposib dijty kraych naslidkiv.
Ote, mona j meni pobuvaty na cij lekciji? chutko pospytav ja.
Zvyajno, mona! serdenym tonom vidpoviv elender. Profesor umiv aruvaty
svojimy slovamy ne mene, jak i vidtovchuvaty nestrymanistiu. Mylo bulo dyvyty, koly vin pryjazno vsmichavsia: oky joho mi prymruenymy oyma j dovhoju ornoju borodoju rozduvaly
todi, jak dva ervoni jabluka.
Navi neodminno prychote. Meni bude pryjemno znaty, o v zali u mene je cho odyn
spinyk, nechaj navi takyj bezporadnyj i netiamuyj u naukovych pytanniach, jak vy. Publiky
tam, ja dumaju, bude bahato, bo Voldron, darma, o vin ystyj arlatan, maje velyku populiarnis.
Nu, mistere Meloune, ja viddav vam znano bie asu, ni zbyravsia. Odna osoba ne maje prava
monopolizuvaty dlia sebe te, o naley cilomu svitovi. Budu radyj bayty vav siohodni vveeri na
lekciji. Tym asom, jak vy, spodivajusia, rozumijete, materil, o ja vam dav, ni v jakomu razi ne
povynen buty vykorystanyj dlia publiky.
Ale Makardl mij redaktor viddilu novyn zachoe znaty, jak ja vykonav joho doruennia.
Skai jomu, o choete. Mi inym, moete natiaknuty, o koly vin pryle do mene e
koho, ja prymuenyj budu zavitaty do nioho osobysto i to z nahajem u ruci. Ta cho by tam jak, a
vy vidpovidatymete, koly o-nebu zjavysia v presi. Due dobre! Oto o piv na devjatu v zali
Zoologinoho instytutu.
Provivy mene do dverej, vin pomachav meni na proannia rukoju. Vostannie promajnuly
peredi mnoju joho rumjani oky, kueriava orna boroda j zaderykuvati oi, i ja vyjov z kimnaty.

y to okovanyj fizyno tym, jak mene zustriv buv profesor elender, y to zbudenyj emocijno rozmovoju z nym, jaka stalasia pislia toho, ja, opynyvy v Enmour-parku sam, pouvav sebe,
jak urnalist, deo rozhublenym. Holova u mene namoroyla, ale vse-taky meni ne davala spokoju dumka pro te, o elender kazav taky pravdu, o vidkryttia joho maje velyezne znaennia
i o naa rozmova, jakby vin dozvolyv opryliudnyty jiji, nejmovirno zbiyla b tyra Gazety.
Na rozi dvoch vuly stojav keb, ja skoyv u nioho j pojichav do redakciji. Makardl, jak
zvyajno, buv na svojemu postu.
Nu? zapytlyvo protiah vin. Jak spravy? Mona podumaty, o vy prosto z polia boju
siudy zjavylysia, junae. Vin, ja bau, ve zavdav vam osu.
Tak, speru v nas bulo maleke neporozuminnia.
Takyj vin typ. Ale vy jako porozumilysia z nym?
Zhodom vin trochy ocholov, i my pobalakaly cilkom pryjazno. opravda, ja vid nioho
nioho tak i ne domihsia, tobto takoho, o mona bulo b oholosyty drukom.
Ja. ne zovsim zhoden z vamy. Vin e pidbyv vam oko chiba ce ne materil dlia publikaciji? My yvemo ne za doby teroru, mistere Meloune. Treba kine kincem pryborkaty cioho subjekta. Zavtra ja napyu taku stattiu, o jomu a u nosi zakruty. Rozkai lye meni vse dokladno, i ja joho zatavruju jak ostannioho projdysvita. Profesor Miunchhauzen jak vam podobajesia takyj zaholovok? Abo Novyj ser Don Mandevi voskreslyj Kalistro my zhadajemo vsich brechuniv ta durysvitiv, vidomych z istoriji. Ja vyvedu joho na ystu vodu.
Ja ne robyv by cioho, ser.
omu b to?
Bo vin nijakyj ne oukane.
o? vyhuknuv Makardl. Neve vy choete skazaty, o viryte joho majani pro mamontiv, mastodontiv ta veletenkych morkych zmij?
Ja ne znaju, y vyhadky ce, i ne uv vid nioho nioho pro cych tvaryn. Ale ja viriu, o vin
vidkryv o nove.
Todi oho vy ne siadete j ne napyete pro ce, rady Boha?
Ja b ne vid cioho, ale vin uziav z mene obicianku, o ja movatymu. Tiky za takoji umovy
vin i zhodyvsia rozpovisty meni deo. V kikoch slovach ja vyklav Makardlovi svoju rozmovu z
profesorom. O taki spravy.
Makardl buv hlyboko vraenyj mojimy slovamy.
Nechaj i tak, mistere Meloune, skazav vin nareti, ale pro siohodninie veirnie zasidannia vy, spodivajusia, ne obicialy movaty. Tut e, mabu, ne bude nioho sekretnoho? Meni
zdajesia, o zvitu pro nioho ne vmisty odna gazeta, bo pro Voldrona pysaly ve desiatky raziv,
a o tam vystupatyme j elender, nichto ne znaje. Jako vam poasty, vy distanete sensacijnyj
materil. V konomu razi jdi tudy j pryhotujte dlia gazety dokladnyj zvit. Ja ekatymu na vau
stattiu do pivnoi.
Toho dnia u mene bulo bahato roboty, to poobidav ja rano i za stolykom u Klubi Dykych
koroteko rozpoviv pro svoji pryhody Tarpovi Henri. Vin vysluchav mene zi skeptynoju
usmikoju na svojemu chudomu oblyi j vybuchnuv smichom, koly pouv, o profesor perekonav mene.
Takych tuk, liubyj mij, v reanomu ytti ne buvaje. Liudy ne roblia velykych vidkryttiv,
ob potim hubyty reovi dokazy. Oblyte ciu nebuvaynu romanistam. Va profesor chytriyj,
ni usi mavpy Londonkoho zoologinoho sadu razom uziati. Ce cilkovyta nisenitnycia.
A toj poet-amerykane?
Vin i ne isnuvav nikoly.
Ale ja bayv abom z joho maliunkamy.
Ce abom elendera.

 Vy hadajete, vin sam namaliuvav i tu zvirynu?

Ave! A chto inyj?
Nu, dobre. A fotografiji?
Na nych nioho ne bulo. Ade vy sami kaete, o rozriznyly tam lye jakoho ptacha.
Pterodaktylia.
Ce vin zapevniaje, o to pterodakty. Vin utovkmayv tak u vau holovu.
Nu, a kistky?
Pera jakoho tukovanoho barana, a druhu zrobleno na specine zamovlennia. Liudyna, o maje deo v holovi j znajesia na svojemu dili, obdury vas fayvoju kistkoju tak samo
lehko, jak i fotografijeju.
Ja pouvav sebe jako ni v sych, ni v tych. Moe, i spravdi ja pospiyv poviryty profesorovi?
Raptom meni spala na dumku aslyva ideja.
A vy ne pidete na ce zasidannia siohodni?
Tarp Henri zadumano podyvyvsia na mene.
Vin ne due avtorytetna liudyna, cej va geninyj elender. Bahato chto uperedenyj
proty nioho. Ja b skazav navi, o v Londoni navriad y znajdesia druhyj takyj, do jakoho b usi
tak nepryjazno stavyly. Jako tudy zbiasia i vystuplia studenty-medyky, bez skandalu ne obijdesia. A mene ne pryvabliuje cia kolotnea.
Ale vam, mabu, varto bulo b pouty, jak vin sam obstojuvatyme svoji tverdennia.
Oce chiba jedyna pidstava, ob tudy pity. Zhoda. Vveeri ja budu razom z vamy.
Pidjidajuy do Zoologinoho instytutu, my pobayly narodu kudy bie, ni spodivalysia.
Cila, valka avtomobiliv pidvozyla do pidjizdu syvoborodych profesoriv, a bahato skromnych piochodciv, jaki jurmylysia pid dveryma, svidyly pro te, o audytorija skladatymesia ne z samych
tiky venych. I spravdi, sivy na svoji miscia, my zaraz e pomityly, o v tynij astyni parteru ta
na galereji ymalo molodi, sered jakoji panuje dovoli lehkovanyj i artivlyvyj nastrij. Ja ohlianuvsia j pobayv riady charakternych obly studentiv medynoho fakutetu. Zdavalosia, y ne vsi
velyki londonki pytali vidriadyly siudy svojich predstavnykiv. Povedinka sluchaiv bula dobroduna, ale j zaderykuvata. Raz u raz lunaly uryvky entuzistyno vyspivuvanych modnych piseniok
trochy dyvna uvertiura pered naukovoju lekcijeju, i vzahali sposterihavsia nachyl do hluzuvannia z pevnych osib, o obicialo veselyj veir dlia biosti prysutnich i viuvalo nepryjemnosti
tym, koho ekala sumnivna es pravyty za objekt studentkych dotepiv.
Koly na estradu zijov staryj doktor Meldram u svojemu zvisnomu staromodnomu cylindri,
joho zustrily ohlulyvymy vyhukamy: De ce vy rozdobuly taku kastruliu?, a bidolanyj pokvapyvsia skynuty cylindra z holovy j zachovaty pid stile. U podagrynoho profesora Vodli, jakyj,
kutyhajuy, probyravsia do svoho miscia, studenty spivutlyvo pocikavylysia pro stan zdorovja
velykoho pacia na joho nozi, ym ukraj prysoromyly staroho. Ale najhalaslyviu demonstraciju
vyklykala pojava moho novoho znajomoho profesora elendera, o musyv projty erez usiu
zalu, poky distavsia do krajnioho sticia u peromu riadi na estradi. Tiky-no z-za dverej vytknula
joho orna boroda, jak u hlybyni parteru j na galereji znialasia spravnia buria pryvita. Ja zhadav
slova Tarna Henri i podumav, o vin taky mav raciju: do veleliudnosti zboriv spryynyvsia ne tak
interes do lekciji, jak utka pro uas u nij slavetnoho profesora elendera.
Prychid joho vanovano smikamy i sered dobre vdiahnenych sluchaiv u perych riadach
parteru meni zdalosia, o halaslyvyj pryjom, vlatovanyj elenderovi studentstvom, zustrily
tam iz zadovolenniam. opravda, ci vitani vyhuky bie skydalysia na nesamovytyj rev dykych
chyakiv u zooparku, koly ti uju nablyennia storoa z cebrom mjasa v ruci. uv ja, pravda, i
dejaki obrazlyvi notky, ale zahalom u tomu pryjomi bie pomitni buly ne vorois i ne znevaha, a
cikavis do ne zovsim zvyajnoji liudyny. elender tiky vtomleno j poblalyvo posmichnuvsia,
nemov to bulo skavulinnia sobaat, povahom sobi siv na stile, vypnuv hrudy, staranno rozhladyv
borodu i, prymruyvy oi, zverchnio ohlianuv perepovnenu zalu. Hamir, vyklykanyj joho pojavoju, ne zovsim e uuch, koly na pomist zijly profesor Ronald Marej holova zibrannia i
mister Voldron dopovida.

Profesor Marej, hadaju, daruje meni, koly ja skau, o vin maje chybu, vlastyvu biosti anglijciv, joho promov ne mona rozuty. Ce odna z najdyvniych tajemny suasnoho yttia
omu liudy, jaki maju o skazaty, ne dbaju pro te, ob navyty hovoryty rozbirlyvo. Promovliaty v takyj sposib ne men bezhluzdo, jak lyty cinnu ridynu z derela v rezervuar kri
trubku iz zabytym kranom, o joho, prote, zovsim lehko bulo b proystyty.
Profesor Marej vyklav kika due hlybokodumnych zauvae, adresovanych svojij bilij kravatci ta karafci z vodoju na stoli, j ironino pidmorhnuv u bik sribnoho svinyka, o stojav pravoru bilia nioho. Potim vin siv, i do katedry pid zahani oplesky pidijov mister Voldron yrokovidomyj lektor-populiaryzator. To buv chudorliavyj, suvoryj na vyhliad olovik, z rizkym holosom
i energijnymy ruchamy. Ale vin mav zdibnis lehko zasvojuvaty ui ideji i vykladaty jich tak, o
vony stavaly zrozumili ta cikavi dlia malopidhotovlenoji audytoriji. U nioho buv chyst rozpovidaty
v artivlyvomu toni pro najserjoznii rei, i v joho vykladi navi precesija abo evoliucija chrebetnych zdavalysia vemy humorystynymy javyamy.
Cioho razu Voldron, tak by movyty, z ptaynoji vysokosti, ale jasnoju i barvystoju movoju,
rozhornuv pered namy zahanu kartynu postannia svitu. Vin rozpovidav pro zemnu kuliu veletenku masu rozarenoho hazu, o blukav u nebesnych prostorach. Potim zmaliuvav, jak ta kulia
tverdiala, cholonula j styskalasia, vnaslidok oho vypynaly skladky zemnoji kory, a para peretvoriuvalasia na vodu, i povoli vynykala arena, de mala vidbuvaty nezbahnenna drama yttia. Pro
pochodennia vsioho yvoho vin skazav due nevyrazno. o zarodky yttia ne mohly, b vytrymaty
pervisnoho aru planety, mister Voldron ne mav nijakoho sumnivu. Ote, zjavyly vony piznie. y
ce stalosia erez spoluennia neorganinych elementiv na naij planeti v procesi jiji ocholodennia? Cilkom imovirno. y, moe, potrapyly ti zarodky siudy z jakoho meteoryta? Ni, ce malo pravdopodibno. Odne slovo, cho by jakyj chto buv mudryj, vin ne moe tut nioho kategoryno tverdyty. My ne vmijemo, abo, prynajmni, ne vmily do ostannioho asu stvoryty v naych laboratorijach organinu reovynu z neorganinych astok. Mi mertvym i yvym svitom isnuje prirva, erez
jaku pai chimiky ne spromohlysia dosi perekynuty mistok. Ale vyym i nezmirno obdarovaniym
chimikom je sama pryroda, i mohutni syly jiji, dijuy nadzvyajno dovhyj as, spromohlysia dosiahty naslidkiv, dlia nas, liudej, nedosianych. Otakym pojasnenniam poky o j treba zadovonytysia.
Pislia cioho lektor perejov do predstavnykiv tvarynnoho svitu, poynajuy vid moliuskiv i
bezchrebetnych morkych tvaryn. Dali vin torknuvsia plazuniv ta ryb i dokladnie spynyvsia na
kenguru istoti, o pryvody yvych dytynat, bezposerednioho predka vsich ssavciv, a ote, i
konoho z prysutnich u zali. (Nu-nu! ce holos jakoho studenta-skeptyka iz zadnich riadiv.)
Jako molodyj dentmen z ervonoju kravatkoju, jakyj vyhuknuv nu-nu!, maje pidstavy hadaty, o vin vylupyvsia z jajcia, to nechaj by vin zvolyv zalyyty po zakinenni lekciji, lektorovi
due pryjemno bulo b hlianuty zblyka na take nezvyajne javye. (Smich. ) Dyvo dyvne, o bahatovikova bezperervna robota pryrody zaverylasia stvorenniam cioho dentmena z ervonoju
kravatkoju. Neve vsi syly pryrody ve vyerpani? Neve zaznaenyj dentmen ostannij i najdoskonaliyj vytvir v evoliuciji tvarynnoho svitu? Lektor spodivajesia, o ne obrazy dentmena
z ervonoju kravatkoju, jako obstojuvatyme svoju poperedniu toku zoru. Nechaj cej molodyk i
bezdohannyj u pryvatnomu ytti, ale dopovida use-taky viry, o tvori procesy v pryrodi ne vypravdaly b sebe, jakby kincevym jich rezutatom bulo stvorennia takoho o stvorinnia.
Evoliucija ne prypynylasia, vona j dali dije, hotujuy nam e bii nespodivanky.
Pokepkuvavy pid zahanyj rehit zi svoho oponenta, lektor uziavsia dali zmaliovuvaty kartyny mynuloho vysychannia moriv, utvorennia pianych milyn i lahun z bahatiuoju pervisnoju faunoju, drahlystoju i mliavoju, prahnennia morkych tvaryn oselyty na vohkych gruntach
nadberenoho suchodolu, de bula taka syla-sylenna jii, o ce spryjalo velyeznym rozmiram cych
istot.
O, ledi j dentmeny, pryyna nezvyajnoho zrostu jaeriv, vykopni skelety jakych dosi
e liakaju nas u vedkych i zolengofkych slanciach. Na astia, vony znykly z poverchni naoji
planety zadovho pered pojavoju perych liudej.
Ce e jak skazaty! prohohotiv yj holos na estradi.
Zbyty mistera Voldrona z pantelyku bulo nelehko, a perepyniaty joho, jak zasvidyv pryklad

junoho dentmena z ervonoju kravatkoju, navi nebezpeno. A prote ostannie zauvaennia zdalosia lektorovi takoju nisenitnyceju, o na my vin rozhubyvsia, ne znajuy, na jaku stupyty. Takyj
rozhublenyj vyhliad mih by buty u expiroznavcia, na jakoho zapeklo napavsia prychynyk tijeji
teoriji, zhidno z jakoju naspravdi avtorom expirovych tvoriv buv Frensis Bekon, abo v astronoma, jakomu kotryj fanatyk v oi zajavyv, o Zemlia plaska. Ale po korotkij pauzi lektor opanuvav sebe j holosno ta povino povtoryv:
Vony znykly z poverchni naoji planety zadovho pered pojavoju liudyny.
Ce e jak skazaty! znovu prohuhotiv toj samyj holos.
Voldron zdyvovano perebih oyma po riadu profesoriv na estradi j zupynyv svij pohliad na
elenderi, o sydiv, vidchylyvy na spynku svoho sticia vin zapliuyv oi i usmichavsia,
nae vvi sni.
A-a! znyzav pleyma Voldron. Ce mij druh profesor elender. I pid zahanyj
rehit sluchaiv vin povernuvsia do svojeji lekciji movliav, dai pojasnennia cilkom zajvi.
Odnak incydent na ciomu ne vyerpavsia. Koen krok lektora u netri mynuloho nemynue
pryvodyv do tverdennia pro zahybe peredistorynoho yttia, i kone take tverdennia nemynue
vyklykalo nove hune zauvaennia profesora elendera. Audytorija poynala, napered uhaduvaty joho repliky j zachopleno vitala jich. Kupka studentiv uziala uas u zmahanni, i tiky-no elenderova boroda poynala voruyty, sotnia holosiv, ne davy jomu vymovyty j slova, hukala odnostajno: Ce e jak skazaty! U vidpovi na o predstavnyky suprotyvnoho pohliadu vyhukuvaly: Do poriadku! i Sorom vam!
Voldron, cho jakyj zahartovanyj i vytryvalyj z nioho buv lektor, stav javno nervuvaty. Vin
raz u raz zapynavsia, zbyvavsia z dumky, povtoriuvavsia, potim zachlynuvsia buv u zanadto dovhij
frazi j ureti nakynuvsia na vynuvatcia vsioho skandalu.
Ce absoliutno nesterpno! harknuv vin, liuto zyrknuvy na estradu. Ja muu poprosyty vas, profesore elendere, prypynyty svoji neuki j neporiadni vychvatky.
Zala stychla. Studenty v zachvati zakamjanily, bayvy, jak znimajesia svarka mi samymy
olimpijciamy. Vaka posta elendera potrochu pidvodylasia zi sticia.
A ja j sobi muu poprosyty vas, mistere Voldrone, ob vy prypynyly vyslovliuvaty tverdennia, jaki rozbihajusia z naukovymy danymy.
Ci slova vyklykaly spravnij al. Haba! Haba!, Dajte jomu hovoryty!, Vyeni joho!,
Skyte joho z estrady!., Chaj skae svoju dumku! hukaly z usich bokiv, chto v nestiami, a
chto v extazi. Holova zboriv schopyvsia na nohy i, bezporadno rozmachujuy rukamy, sprobuvav
o skazaty. Profesor elender osobystoju dumkoju opislia tiky j mona bulo rozibraty
z joho mymrennia. Porunyk tyi vklonyvsia v joho bik, posmichnuvsia, rozhladyv borodu j siv nazad na stile. Voldron, rozpalyvy i prybravy vojovnyoho vyhliadu, ponovyv svij vyklad. Vid
asu do asu, vyslovliujuy jake tverdennia, vin kydav ubyvi pohliady na svoho suprotyvnyka,
kotryj, zdavalosia, znovu zadrimav z toju taky yrokoju aslyvoju posmikoju na oblyi.
Nareti dopovi skinylasia hadaju, deo peredasno, bo prykinceva astyna jiji bula jaka zibhana i navi trochy bezladna. Vybytyj z koliji, lektor rozhubyv svoji argumenty, i sluchai
lyylysia ne zovsim zadovoleni. Teper vony ekaly, o bude dali.
Voldron siv na svoje misce. Holova o prodergotiv, i do kraju estrady pidijov profesor
elender. Zadlia svojeji gazety ja zapysav joho promovu he usiu do slova.
Ledi j dentmeny, poav vin sered strymanoho hulu u zadnich riadach, ni, pereprouju, ledi, dentmeny j dity: speru ja ne pomityv znanoji astyny mojeji audytoriji.
(Zniavsia um; profesor, mylostyvo pochytujuy svojeju velyeznoju holovoju, stoji z pidnesenoju
rukoju, nemov prorok, o blahoslovliaje natovp. ) Meni dorueno vyslovyty podiaku misterovi Voldronu za nadzvyajno maliovnyu j obraznu lekciju, o jiji my oce prosluchaly. De v omu ja z
nym ne zhoden i musyv buv zrazu ukazuvaty jomu na ci pomylky, ale zahalom mister Voldron
vykonav svoje zavdannia cilkom sumlinno i podav nam prostyj i cikavyj vyklad toho, o vin
vvaaje za istoriju naoji planety. Populiarni lekciji najlehi dlia spryjniattia, ale mister Voldron
(liubjaznyj pohliad u bik lektora ) ne zapereuvatyme, spodivajusia, o taki lekciji zavdy nemynue chybuju na poverchovis i netonis, bo jich dovodysia prystosovuvaty do nykoho rozumovoho rivnia sluchaiv. (Ironini vyhuky. ) Lektory-populiaryzatory po suti svojij parazyty.

(est oburennia j protestu z boku mistera Voldrona ). Zadlia slavy y zarobitku vony vykorystovuju
praciu svojich skromnych i malovidomych koleg. Najmenyj novyj fakt, zdobutyj laboratornym
liachom, maleka cehlynka dlia chramu nauky kudy cinnii, ni taka lekcija, o protiahom
dobroji hodyny rozvaaje lehkovanu publiku i ne zalyaje po sobi odnych praktynych slidiv.
Cymy zahanovyznanymy mirkuvanniamy ja zovsim ne zbyraju nikoho obraaty, zokrema mistera
Voldrona, a chou tiky, ob vy ne vtratyly pouttia miry i ne spryjmaly peresinoho sluku za
ercia nauky. (Cijeji myti mister Voldron epnuv o holovi, pislia oho toj pidvivsia i z suvorym
vyhliadom vyslovyv dohanu karafci z vodoju. ) Ale hodi ve pro ce. (Huni j tryvali vyhuky. ) Perejdimo do pyta yroji naukovoji vahy. Z jakym same tverdenniam lektora ja doslidnyk-praktyk
ne mih pohodyty? Z tverdenniam pro znyknennia z poverchni zemli pevnych grup tvaryn. Ja
kau ce ne jak amator, abo, dodam e, ne jak lektor-populiaryzator. Ja hovoriu jak liudyna nauky,
naukove sumlinnia jakoji vymahaje suvoro dotrymuvaty faktiv, to ja zapevniaju vas, o mister
Voldron hlyboko pomyliajesia, koly hadaje, niby tak zvanych peredistorynych tvaryn ne isnuje
bie, oskiky vin, movliav, sam jich nikoly ne bayv. Bezpereno, jak vin i kazav, vony nai
predky, ale vony ne tiky nai predky, a, tak by movyty, i suasnyky. Jich mona znajty j teper v
usij jichnij svojeridnosti, cho jaka vona strana j vidrazlyva, treba lye maty energiju ta nastyrlyvis, ob vidukaty miscia jichnioho proyvannia. Istoty, jakych uvaaly za vlastyvis samoho
lye jurkoho peridu, strachovya, o zaihraky rozderu najliutiych iz naych ssavciv, yvu
e j dosi!.. (Kryky: Nisenitnycia!, Dovedi!, Zvidky vy znajete?, Ce e jak skazaty! )
Zvidky ja znaju, pytajete vy? Ja znaju erez te, o osobysto pobuvav tam, de vony yvu. Znaju
tomu, o sam bayv dejakych z nych. (Oplesky, ohlulyvyj um, chto hukaje: Brechun! ) Ja,
kaete, brechun? (Zahani vyhuky zhody. ) y j spravdi ja pouv, jak chto mene nazvav brechunom? Moe, cia osoba, o nazvala mene brechunom, laskavo vstane j dozvoly meni podyvyty na
neji? (Holos: O vin, ser! i nad holovamy kupky studentiv zlitaje nevelyka bezporadna posta
v okuliarach, jaka osyly pruajesia. ) Ce vy navayly nazvaty mene brechunom? (Ni, ni, ser!
zapereuje bidolanyj i vmy tone v jurbi. ) Jako chto-nebu u cij zali nasmiliujesia hadaty,
niby ja kau nepravdu, ja zaliubky peremovliusia z nym paroju sliv po zakinenni lekciji. (Vyhuk:
Brechun! ) Chto ce skazav? (Vysoko v povitri znovu zjavliajesia ta sama bezporadna osoba v okuliarach, vidajduno vidbyvajuy vid svojich susidiv. ) O ja zijdu do vas (Chor holosiv: Prycho,
prycho, holube! na kika sekund perepyniaje joho. Holova zboriv zapano vymachuje oboma
rukamy, nemov dyrygujuy cijeju kakofonijeju. Oblyia profesora elendera palaje, nizdri rozdymajusia, boroda trusysia vin, voevy, ledve strymuje sebe. ) Kone velyke vidkryttia zustrialy
z takym samym nedovirjam, o nezapereno svidy: durniv ymalo u konomu pokolinni. Koly
vam podaju jakyj neordynarnyj fakt, u nas brakuje intujiciji i ujavy, ob zbahnuty joho. Vy zdatni
lye obkydaty bolotom liudej, jaki vaa yttiam v imja naukovych vidkryttiv. Vy pereslidujete prorokiv. Halilej, Darvin, ja (Dovhotryvali oplesky i chaos u zali ne daju jomu dokinyty. )
Navedene vye vziato z mojich pospichom zroblenych notatok i daje due nepovne ujavlennia pro veremiju, o tam zynylasia. Halas stojav takyj, o bahato inok vyznaly za krae vasno
vyjty z zaly. Povani, stateni veni zarazylysia nastrojem studentiv, ja sam bayv syvoborodych
didkiv, o schopliuvalysia z mis i vymachuvaly kulakamy na zatiatoho profesora. Veleliudni
zbory klekotily j vyruvaly, jak okrip u kazani. elender stupyv krok napered i pidnis obydvi ruky
vhoru. V usij postati cijeji liudyny bulo o velyne j munie, i pid joho nakaznym estom ta vladnym pohliadom um povoli vhamuvavsia. Vin, zdavalosia, chotiv zrobyty ostannie-zauvaennia.
Zala stychla, ob dosluchaty joho.
Ja ce budu zatrymuvaty vas, movyv elender. Vy ne varti cioho. Pravda je pravda, i
halas, o joho zyniaje kupka pryelepuvatych molodykiv, pidtrymuvanych muu dodaty ne
men durnymy doroslymy liumy, ne moe zakodyty spravi. Ja kau, o vidkryv nove pole dlia
naukovoji roboty. Vy ce zapereujete. (Vyhuky. ) Todi vnou na va rozsud taku propozyciju.
Jako choete, to oberi z-pomi sebe odnu osobu y j kikoch i upovnovate jich pereviryty pravdyvis mojich sliv.
Mister Samerli znamenytyj profesor porivnianoji anatomiji, vysokyj, suchorliavyj,

ovnyj olovik, schoyj na bohoslova, pidvivsia zi svoho miscia. Vin skazav, o chotiv by dovidaty, y ne bazujusia tverdennia profesora elendera na danych expedyciji do verchivja Amazonky, jaku vin vidbuv dva roky tomu?
Profesor elender vidpoviv, o tak, bazujusia.
Misterovi Samerli cikavo bulo znaty, jak-to profesorovi elenderu poastylo zrobyty novi
vidkryttia v tych terenach, jaki doskonalo doslidyly Voles, Bejte ta ini due vidomi j avtorytetni
veni.
Profesor elender vidkazav na ce, o mister Samerli, oevydno, plutaje Amazonku z
Temzoju; o Amazonka trochy bia rika; o misterovi Samerli korysno bulo b dovidaty, o
rika Amazonka vkupi z basejnom riky Orinoko, jaka vpadaje v Amazonku, rozliahajusia na
ploi v pjatdesiat tysia kvadratnych my; i o na takomu yrokomu prostori odyn mandrivnyk
cilkom moe znajty te, oho ne pobayv inyj.
Mister Samerli todi vyplyvo zaznayv, o dobre znaje riznyciu mi Temzoju ta Amazonkoju, i poliahaje vona v tomu, o todi jak usi tverdennia pro peru lehko pereviryty, pro druhu
cioho skazaty ne mona. Vin buv by due vdianyj, jakby profesor elender nazvav yrotu j
dovhotu tijeji miscevosti, de znajdeno yvych peredistorynych tvaryn.
Profesor elender vidpoviv na ce, o maje pevni pidstavy ne rozholouvaty takoji informaciji, ale z pevnymy zastereenniamy zhoden daty jiji komitetovi, obranomu z-pomi prysutnich.
Molyvo, mister Samerli j sam uvijov by do skladu cioho komitetu i vziav uas u perevirci joho
sliv?
Mister Samerli. Tak, ja vimu v ciomu uas. (Ohlulyvi oplesky. )
Profesor elender . Todi ja obiciaju vruyty vam neobchidni dani, o umolyvlia dostup
do tijeji miscevosti. Ale, jako mister Samerli choe pereviriaty mene, to ja zi svoho boku vvaav
by za slune, aby chto pereviriav joho. Ne chou tajity vid vas, o dorohoju pered vamy postavatymu i velyki trudnoi, j neabyjaki nebezpeky. Misterovi Samerli potribnyj bude molodyj suputnyk. y ne znajdesia tut chto ochoyj?
O tak buva ni silo ni vpalo postaju u ytti liudyny perelomni momenty. y mih ja, vstupajuy do cijeji zaly, dumaty, o maju nezabarom opynyty na porozi takych nejmovirnych pryhod, pro jaki nikoly j ne mrijav? Ale Gledis! Moe, ce jakraz i bula ta nahoda, pro jaku vona hovoryla? Gledis, napevne, poradyla b meni jichaty. Ja zirvavsia zi sticia. Slova sami soboju vychopyly mei z ust. Tarp Hepri, o sydiv poru zi mnoju, smyknuv mene za rukav i proepotiv: Sidajte, Meloupe! Ne bute pryvseliudnym jolopom! U tu chvylynu za kika riadiv pered soboju
ja pobayv vysokoho j chudoho olovika z temno-ruduvatym volossiam. Vin te pidvivsia i lychym
okom vtupyvsia na mene. Ale ja ne zdavavsia j raz u raz povtoriuvav svoje:
Ja zhoden jichaty, pane holovo!
Prizvye, prizvye! hukala publika.
Mene zvaty Edvard Dan Meloun. Ja reporter odennoji gazety, i ja obiciaju buty
cilkom bezstoronnim svidkom.
A vas jak zvaty, ser? spytav holova zboriv moho vysokoho konkurenta.
Ja lord Don Roxton. Ja buvav ue na Amazonci, dobre obiznanyj z tymy misciamy,
oto maju vsi pidstavy vziaty uas v expedyciji.
Reputacija lorda Roxtona, jak sportsmena j mandrivnyka, vidoma vsiomu svitovi, zauvayv holova. Razom z tym baano bulo b maty v skladi expedyciji j predstavnyka presy.
Todi ja proponuju obraty oboch cych dentmeniv, skazav profesor elender, Zbory
upovnovaa jich suprovodyty mistera Samerli v joho podoroi z metoju pereviryty pravdyvis
mojich svide.
Tak-ot sered halasu ta opleskiv bulo vyrieno nau doliu, i nezabarom ja ve plyv u liudkomu
potoci, o priamuvav do vychodu. Ja buv pryholomenyj tym veletenkym zavdanniam, jake vziav
na sebe. Vyjovy nareti z instytutu, ja mov kri tuman pobayv, jak hurt studentiv z drunim smichom sune trotuarom, a sered toho hurtu pidnosysia i opadaje yja ruka z vakoju parasokoju.
Potim, pid veseli vyhuky ta zojky poterpilych, z-pered mojich oej ruyv avtomobi profesora elendera, i ja opynyvsia na zalliatij sribliastym svitlom Rident-strit, zanurenyj u dumky pro Gledis
ta svoje dyvovyne majbutnie.

Raptom chto dotorknuvsia do moho liktia. Ja obernuvsia, i v oi meni vpav nasmikuvatyj

vladnyj pohliad vysokoho j chudoho olovika, o zholosyvsia buty za moho kompajona v cij fantastynij podoroi.
Mister Meloun, zdajesia, tak? spytav vin. My nibyto jidemo vkupi. Ja mekaju nepodalik zvidsy, v Olbeni. Moe, vy laskavo prydilyte meni pivhodyny? Ja due chotiv by pohovoryty z vamy.

My z lordom Donom Roxtonom zvernuly na Viho-strit i vyjly do pochmurych portaliv cioho

slavetnoho arystokratynoho budynku-muranyka Olbeni. V kinci dovhoho temnoho korydora mij
novyj znajomyj tovchnuv jaki dveri j uvimknuv elektryku. Kika lamp pid koliorovymy abauramy zalyly ervonuvatym svitlom velyku kimnatu. Stojay kolo dverej i rozdyvliajuy navkruhy,
ja mav take vraennia, o tut panuje atmosfera nadzvyajnoho komfortu j epurnosti, a tako
munosti. Vse navkolo svidylo pro rozkoi hroovytoji liudyny ta nedbalis staroho parubka. Na
pidlozi lealy dorohi chutra j chymerni barvysti kylymy z jakycho schidnych bazariv. Stiny buly
ozdobleni kartynamy j hraviuramy, v jakych navi moje nedosvidene oko ne mohlo ne vpiznaty
kotovnych ridkisnych zrazkiv. Fotografiji boxerkych zmaha, tanciurystok i bihovych konej
erhuvalysia z polotnamy emocijnoho Frahonara, batalista irarde j mrijnyka Ternera. Ale sered
cych prykras buly rozkydani j trofeji, jaki nahaduvaly, o lord Don Roxton naley do najslavetniych myslyvciv i sportsmeniv svoho asu. Perechreeni temno-synie j malynove vesla nad
kaminom promovlialy pro joho kolynie zachoplennia hrebnym sportom v Oxfordi, a rapiry ta
boxerki rukavyci poru posviduvaly, o i v cych haluziach sportu vin buv ne ostannij. Vysoko
na stinach otorouvaly kimnatu, nemov fryz, holovy upoliovanych tvaryn z usich kutkiv svitu, pomi jakych osoblyvo vyriznialasia holova biloho nosoroha z pohordlyvo vypnutoju verchnioju
huboju.
Posered kimnaty na rozkinomu ervonomu kylymi stojav ornyj iz zolotoho inkrustacijeju
stil u styli Luji XV bahatiua antykvarna pamjatka, po-bliuznirkomu zapliamovana slidamy
sklianok i propalena nedokurkamy sygar. Na stoli stojaly sribna tacia z kurynym pryladdiam i
pliaky z napojamy. Movaznyj hospodar tut-taky nalyv do polovyny dva kelychy, rozbavyv viski
sodovoju vodoju, vkazav rukoju na krislo, postavyv odyn kelych blye do nioho j prostiah meni
dovhu lyskuu havanu. Potim i sam siv naproty, vtupyvy u mene svoji dopytlyvi iskrysti oi, jasnoblakytni, jak lid hletera.
Kri lehekyj serpanok sygarnoho dymu ja vdyvliavsia v detali cioho znajomoho meni z bahatioch fotografij oblyia horbkuvatyj nis, zapali oky, ruduvato-temne volossia, poridile na
makivci, muni hostri vusa, korotka zaderykuvata boridka na vypnutomu pidboriddi. Bulo v niomu
o vid Napoleona III, o vid Don Kichota, ale najbie vid sikoho anglijkoho dentmena,
jakyj vyris na sviomu, vinomu povitri j zachopliuvavsia sobakamy j kimy. kira joho vid soncia
ta vitru nabula cehlystoho kolioru. Nasupleni kuysti brovy nadavaly joho cholodnym oam suvoroho, malo ne orstokoho vyrazu, i ce vraennia pidsyliuvav yrokyj, ve u zmorkach lob. Chudorliavyj, ale micnoji statury, vin, jak malo chto z anglijciv, buv vytryvalyj dlia vysnalyvych podoroej. Ne zvaajuy na svoji dobri is futiv zrostu, vin zdavavsia nyym erez pevnu sutuluvatis.
Takyj buv slavetnyj lord Roxton, o sydiv proty mene, smoktav svoju sygaru i, ne kauy ni
slova, pyno dyvyvsia meni prosto v oi.
Ote, promovyv vin nareti, vorottia nam ue nemaje, drue mij. My z vamy vskoyly
po sami vucha. A skai-no, y cho spadalo vam na dumku o podibne, kola vy vchodyly do
instytutu?
Ja j hadky ne mav pro ce.
I ja tak samo. A teper o bate vlyply po zavjazku. Tiky try tyni tomu ja povernuvsia z
Uhandy j nalahodyvsia buv vidpoyty trochy v otlandiji, najniav tam koted i tak dali. A natomis
majete. U vas, mabu, te usi plany poruyly?
Ta ni, takyj ue v mene fach. Ja praciuju v odennij gazeti.
A, tak-tak, vy kazaly pro ce. Do rei, ja chou poprosyty vas zrobyty meni nevelyku
posluhu. Zhodni?
Z ochotoju.
A vy ne bojitesia?
A oho same maju ja bojaty?

 Rozumijete, mova jde pro Belindera, a ce neabychto. Vy uly pro nioho?

Ni.
Sluchajte, drue mij, de ce vy yly? Ser Don Belinder najkrayj jizde v usich pivninych grafstvach. Na rivnomu ja, opravda, ne postupliusia jomu, ale v perehonach z barjeramy
vin zavdy vyperedy mene. Ni dlia koho ne tajemnycia, o koly vin ne trenujesia, to pje. Vyrivniuje liniju, jak vin kae. U vivtorok vin dopyvsia do biloji hariaky j vidtodi nae skazyvsia. Kimnata joho jakraz nad namy. Likari zapevniaju, o bidaka neodminno das duba, jako ne pidhoduvaty joho, cho by j sylomi, ale jak vin ley sobi na liku z revoverom pid podukoju i prysiahajesia, o vypusty usi is ku u peroho, chto nablyzysia do nioho. Joho sluhy, zvisno, bojasia
j pidstupyty blyko. Ta j chto b ne zliakavsia? Koly vin i tverezym lychyj na vdau, toj Dek, i ne
schyby, striliajuy. Ale ne mona daty zahynuty v takyj sposib peremocevi velykych nacinanych zmaha Jak vy dumajete?
A o vy choete zrobyty? spytav ja.
Ja hadaju, o my vdvoch taky podualy b joho. Molyvo, zaraz vin spy. Nu, onajhire
vin porany chiba odnoho z nas, a druhyj tym asom skruty jomu nazad ruky dyvannym ochlom, vyklye likaria, ob postavyty jomu lunkovyj zond, i vriatuje bidaku vid holodnoji smerti.
Perspektyva bula malovtina, nadto jak vona znenaka spadaje tobi na holovu. Ja ne
vvaaju sebe takym ue smilyvcem. Moja bujna irlandka ujava zavdy maliuje meni nevidome
nebezpeniym, ni vono je naspravdi. Z druhoho boku, meni zmalku pryepyly znevahu do polochlyvosti, i ja achaju navi dumky zdatysia bojahuzom. Hadaju, o jakby chto uziav pid
sumniv moju chorobris, to ja, na zrazok starodavnich huniv, mih by skoyty j erez provallia, cho
zrobyv by ce ne z munosti, a tiky dlia toho, ob ne postaty strachopolochom. Ote, darma o v
mene tremtiv koen nerv, koly meni maliuvalasia liana posta Pjanyci v kimnati nad namy, ja jakomoha bajduiym tonom dav zhodu. Dejaki dodatkovi zauvaennia lorda Roxtona pro nebezpeku poaly ve mene dratuvaty.
Z balaok ne bude nijakoji korysti, riue skazav ja. Chodim!
Ja pidvivsia zi svoho krisla, lord te ustav. Potim, vdovoleno posmichajuy, vin dva y try
razy leheko tynuv mene v hrudy j nareti prymusyv sisty znovu.
Harazd ue, holubyku, movyv vin. Vy chlope, ja bau, hodiayj.
Ja zdyvovano hlianuv na Roxtona.
Siohodni vranci ja sam buv u Deka Belindera, pojasnyv lord Don. Vin prodiriavyv
meni lye rukav u kimono, bo, na astia, ruka joho tremtila, i my spromohly nakynuty na nioho
hamivnu soroku. Teper za tyde vin oklyhaje. Spodivajusia, vy na mene ne remstvujete, drue
mij? Znajete, mi namy kauy, ja stavliu do cijeji pivdennoamerykankoji expedyciji due serjozno, i koly meni vypalo podorouvaty z kymo, ja chotiv by, ob to buv suputnyk nadijnyj. Oto
ja j uziav vas na sprobu i, muu skazaty, vy sklaly ispyt z estiu. Vy rozumijete, o vve tiahar
expedyciji liae meni ta vam na plei, bo staryj Samerli z perych e krokiv potrebuvatyme niaky.
Vy, do rei, ne toj Meloun, o, jak kau, maje hraty za irlandku komandu hravciv u rehbi?
Toj, ale ja budu tam, molyvo, lye zapasnym.
To-bo ja j pryhaduju, o nae bayv de vae oblyia. Ja buv na vaomu mati z
rimondciamy najkraa hra v mynulomu sezoni. Koly ja maju zmohu, to ne propuskaju
odnoho zmahannia z rehbi, bo ce jedyna munia hra, o u pas lyylasia. A vtim, my pryjly siudy
ne pro sport balakaty. Nam treba zalahoduvaty nai spravy. O na perij storinci asiv rozklad
paroplavnych rejsiv. Paroplav do Pary vyruaje najblyoji pjatnyci, i jako vy z profesorom budete na toj as hotovi, my cym paroplavom i vidplyvemo. Jak vy na ce? Zhoda? Harazd, todi ja
pohodu ce z nym. A jak vy dumajete sporiadaty u dorohu?
Pro ce maje podbaty moja redakcija.
Striliaty vy vmijete?
Ne krae za peresinoho soldata terytorinoji armiji.
Boe mij, tak pohano? Vy, molodi liudy, opanovujete ce omu v ostanniu erhu. Vy
jak bdoly bez ala, i koly odnijeji harnoji dnyny pryjde chto ta zabere u vas inyky, vy, moe,
rozriumsajete, ta j hodi. Nu, a v Pivdennij Ameryci vzahali bez runyci ne obijdesia, bo, jako

na druh elender ne boevinyj i ne brechun, my, pere ni povernemo, pobaymo ymalo nezvyajnych reej. Jaku runyciu vy volily b?
Roxton pidijov do dubovoji afy j vidynyv dverciata. Peredi mnoju buly blyskui metalevi
civky, o stojaly riadkom, jak truby organa.
Podyvimo, y ne mona vybraty dlia vas oho iz mojeji kolekciji, skazav lord.
Odnu po odnij vytiahav vin z afy udovi runyci, vidkryvav ta zakryvav jich, klacav zamkom
i potim znovu stavyv na misce, pestlyvo pohladujuy, nae maty, o holuby dytynu.
Ce Bland 577, na rozryvnu kuliu. Neju ja vklav otoho zdorovoho molodcia, vin zyrknuv na biloho nosoroha. Stojav by ja na desia jardiv blye, buty b meni v kolekciji u nioho.
Na kuliu vsia joho nadija,
Ly neju slabosylyj podola.
Vy, mabu, znajete Hordona? Ce poet, o ospivuje konia, runyciu i toho, chto vmije davaty
radu z oboma. A ce e odna due korysna tuka kalibr 470, z dalekomirom, podvijnyj eektor,
udovyj prycil. Cijeju runyceju ja skorystavsia try roky tomu proty peruankych rabovlasnykiv.
Tam mene maly za spravnij by Boyj, cho vy ne znajdete moho imeni v odnych oficijnych derelach. Buvaju spravy, junyj mij drue, koly konomu z nas dovodysia stavaty v oboroni prav liudyny ta spravedlyvosti, bo toho vymahaje nae sumlinnia. Oto ja musyv tam rozpoaty vijnu na
vlasnu ru. Sam oholosyv jiji, sam proviv i zakinyv. Kona o cia zarubka na mojij runyci to
ubytyj mnoju kat nevinykiv. ymaleka kolekcija, ha? Ocia najbia za Pedro Lopesa, korolia
vsich tych rabovlasnykiv: ja vbyv joho nad rikoju Putomajo. O! Ce same pidijde dlia vas. Vin
vytiah z afy udovu runyciu, inkrustovanu sriblom. Dobre nayena, na pja nabojiv. Na neji
moete zviryty svoje yttia.
Vin peredav meni runyciu j zaynyv afu.
A do rei, spytav vin, znovu vmoujuy u krisli, o vy znajete pro profesora elendera?
Do siohodninioho dnia ja ni razu joho j ne bayv.
Tak samo i ja. Cikavo, o obydva my vyruajemo v podoro na poklyk liudyny, jakoji ne
znajemo. Vin spravyv na mene vraennia zaderykuvatoho dyvaka. A veni kolegy-profesory, zdajesia, ne due liublia joho. omu vas zacikavyla cia sprava?
Ja styslo rozpoviv jomu svoji vranini pryhody. Lord Don uvano vysluchav mene, a potim
vydobuv z uchliady kartu Pivdennoji Ameryky j rozhornuv jiji na stoli.
Na moju dumku, vse, o kazav vin vam, vse do ostannioho slova yra pravda. I
zavvate, serjoznym tonom dodav lord Don, ja maju pidstavy hovoryty tak, bo znajusia na
cych materijach. Pivdennu Ameryku ja due liubliu i vvaaju, o na cilij naij planeti nemaje kontynentu velynioho, bahatoho j arivnioho za toj, jakyj ley mi Darijenkoju zatokoju i Vohnianoju Zemleju. Liudy e ne znaju joho j ne ujavliaju sobi, o vin moe daty. Ja projov cej
kontynent z kraju do kraju i perebuv tam dva zasulyvi sezony, koly vojuvav z tymy rabovlasnykamy. yvuy tam, ja ne raz uv vid indinciv legendy pro vsiaki taki rei, i vony, bezpereno,
gruntujusia na omu reanomu. o blye znajomysia z cijeju zemleju, junyj mij drue, to bie
perekonujesia, o tam bu-o molyve, bu-o. Tam tiky riky pravlia za pryrodni liachy
spoluennia, a o poza dolynamy tych riok nevidomo. O tut, napryklad, na plato MatoHrosso vin sygaroju pokazav misce na karti, abo trochy vye, de schodiasia kordony trioch
derav, tut mene nio ne zdyvuje. Jak skazav siohodni elender, Amazonka zrouje pjatdesiat
tysia kvadratnych my terytoriji pid neschodymymy lisamy. A ce ploa maje ciloji Evropy! My
v vamy moemo perebuvaty odyn vid odnoho na vidstani dorohy mi otlandijeju j Konstantynopolem i vodnoas budemo v odnomu j tomu samomu velyeznomu brazykomu pralisi. Liudyna
ojno poala probyvaty peri steky v tych dungliach! Ta j ne dyvno: na rikach syla vodospadiv,
buva, z perepadom vody u sorok futiv, a polovyna krajiny neprolazne boloto. oho b u takij
krajini ne buty omu novomu ta nezvyajnomu? I oho b vidkryttia ci ne mohly zrobyty same my?
Do toho , dodav vin, i pochmure joho oblyia zasvitylosia radistiu, tam pered vamy na
konomu kroci ryzyk. A ja ve stiky zaznav pryhod u ytti, o bez cioho ne mou. To-bo yttia

moe tipaty mene jak schoe, a ja e j tiusia cym. Ryzyk, junyj mij drue, nadaje osoblyvoji
prysmaky naomu isnuvanniu. Pislia nioho e due choesia yty. My zanadto rozmaniyly,
prymianily j zvykly do vyhod. A pro mene, to dajte meni obyr ta prostir, dajte runyciu v ruky, i
ja podamsia na pouky toho, o varto b znajty. Ja buv na vijni, brav uas u perehonach, litav na
aeroplani, ale poliuvaty na takych chymernych tvaryn, jaki mou prysnyty chiba pislia nadto
vakoji veeri ta ce zovsim nezvidane viduttia! Peredbaajuy take majbutnie zalassia, lord
Don a zasmijavsia vid radosti.
Moe, ja zanadto rozvodu pro svoho novoho znajomoho, ale vin e mav na bahato dniv staty
mojim tovaryem, i meni chotilosia b zmaliuvaty joho takym, jakym vin postav todi peredi mnoju
vsiu joho svojeridnu osobystis i nezvyajnu maneru rozmovliaty ta mirkuvaty. Tiky potreba
napysaty dlia redakciji zvit pro zasidannia prymusyla mene vreti rozluytysia z lordom Donom.
Koly ja vychodyv vid nioho, vin sydiv u krisli pid ervonuvatym svitlom lampy, zmauvav svoju
uliublenu runyciu i stycha smijavsia, smakujuy napered pryhody, jaki ekaly na nas. Dlia mene
bulo jasno, o v cilij Angliji ja ne znajov by sobi suputnyka, jakyj mav by spokijniu holovu j
vidvanie serce.
Toho taky veora, cho i jak utomyly mene dyvni denni podiji, ja dovho sydiv u kabineti
Makardla, redaktora ostannich novyn, vykladajuy jomu su spravy. Stan reej zdavavsia jomu nastiky serjoznym, o vin vvaav za docine nastupnoho ranku specino dopovisty pro ce holovnomu redaktorovi, seru Dordevi Bomontu. My pohodyly, o pro nai pryhody ja podavatymu
dokladni zvity u vyhliadi lystiv na imja joho Makardla. Lysty ci, zaleno vid dozvolu profesora
elendera, abo vmiuvatymusia vidrazu v Gazeti, abo budu vydrukovani zhodom, bo my
e ne znaly, na jakych umovach vin pohodysia daty nam koordynaty tijeji nevidomoji krajiny. Na
telefonne zapytannia do nioho my oderaly nespodivanu vidpovi. Speru elender vybuchnuv
proklionamy na adresu gazetiariv, ale v kinci poobiciav jako my vkaemo, koly same ta jakym
paroplavom vyruajemo, osobysto vruyty nam ti instrukciji, jaki vin vyznaje za docine daty.
Na druhe zapytannia vin ne vidpoviv nioho, a druyna joho zmuenym holosom povidomyla, o
profesor i bez toho v nestiami, i poprosyla ne dratuvaty joho bie. Tretia sproba, zroblena nastupnoho dnia, pryzvela do ohlulyvoho chriasku v telefonnij trubci, nevdovzi pislia oho z telefonnoji
stanciji nam skazaly, o aparat u profesora elendera, oevydno, zipsutyj. Nijakych podaych
sprob my ve ne robyly.
A teper, terpliai moji ytai, ja bie bezposerednio do vas ne zvertatymu. Vidnyni vsi vidomosti pro mene (jako vony budu, zvyajno) vy zmoete distavaty lye erez nau gazetu. Vsi
materily pro ciu najnezvyajniu expedyciju ja peredam redaktorovi, to navi koly meni ne
poasty povernuty dodomu, notatky pro te, jak prochodyla expedycija, vse-taky bude vydrukovano.
Ja pyu ci ostanni riadky v saloni na paroplavi Fran-cisk, a locman peredas jich potim
Makardlovi. Dozvote meni, pered tym jak zhornuty svoho zapysnyka, podilytysia z vamy kartynoju, o zbereesia nazavdy v mojij pamjati pro ostanni chvylyny naoho perebuvannia na
bakivyni.
Piznia vesna. Vohkyj mrianyj ranok. Myy cholodnyj do. Naberenoju do velykoho paroplava, na jakomu vysy ue sygnal do vidplyttia, prostuju try olovii postati v lysniuych nepromokanych makintoach. Pered nymy nosij tovchaje vizok, navantaenyj klunkamy, valizamy
ta jaykamy zi zbrojeju. Profesor Samerli cybata melancholijna posta ymykuje z takym
pochniuplenym vyhliadom, nemov oplakuje samoho sebe. Lord Don vystupaje badioro, i joho vydovene energijne oblyia a siaje mi doronim kaketom ta arfom na yji. o do mene, to ja
due radyj, bo vsi morolyvi hotuvannia ve mynuly, i proannia zakineno. Dumaju, o j po
meni ce vydno.
Koly my pidchodymo do samoho korablia, raptom chto hukaje do pas izzadu. To profesor
elender, o obiciav provesty nas. Vin zachekano pidbihaje blye, rozervonilyj i straenno rozdratovanyj.
Ni, diakuju, chrypy vin, ja voliju ne schodyty na bort. Meni treba lye skazaty vam

kika sliv, a ce mona due dobre zrobyty j tut. Ne dumajte sobi, bu laska, niby, vyriadajuy u
podoro, vy robyte meni jaku posluhu. Majte na uvazi, o ce mene a nijak ne obchody, i nijakych obovjazkiv na mene ne pokladaje. Pravda zalyajesia pravdoju, i nijaki vai zvity zminyty jiji
ne mou, cho, mabu, vony j zbudia ta rozpalia cikavis u bahatioch neukiv. Moji instrukciji ta
vsi potribni vkazivky dlia sebe vy znajdete v ciomu zapeatanomu konverti. Vy rozkryjete joho v
misti, o stoji na Amazonci i zvesia Manaos, ale ne ranie, jak nadijde de i hodyna, zaznaeni
na konverti. Vam jasno? Ja zviriajusia na vau es i hadaju, o vy sumlinno vykonajete vsi moji
prypysy. Ni, mistere Meloune, vaych korespondencij, oskiky vysvitlennia faktiv stanovy metu
vaoji pojizdky, ja niym obmeuvaty ne chou. Tiky vymahaju vid vas odnoho: ne vkazujte tono
miscia vaoho perebuvannia, i nechaj do vaoho povernennia Gazeta nioho ne drukuje. Buvajte, ser. Zavdiaky vam ja pevnoju miroju zminyv na krae svoju dumku pro osib cioho nykoho
fachu, jakyj vy, na svoje neastia, reprezentujete. Na vse dobre, lorde Done! Nauka, oskiky ja
rozumiju, dlia vas jak zhornena knyha, ale moete vtiyty: tam vam bude de popoliuvaty. Vy,
bezpereno, opyete v Myslyvkomu urnali, jak ubyly letiuoho dymorfodona. Na vse dobre j
vam, profesore Samerli! Jako vy e zdatni postupuvaty, cho ja j ne peven u ciomu, to do Londona vy povernete trochy rozumniym.
Po cych slovach vin krutnuvsia na pjatach, i erez chvylynu z paluby paroplava ja pobayv,
jak joho prysadkuvata posta prostuvala do stanciji.
A teper my ve vyjly u La-Man. O ostannij dzvonyk, ob zdavaly lysty. Zaraz nas pokydaje
locman.
To upered plyvy, mij korabliu!. Pobaajmo usioho najkraoho tym, koho my lyajemo
na bakivyni, a sobi aslyvoho povorotu.

Ja ne budu nadokuaty tym, do koho dijdu ci riadky, opysom naoji udovoji podoroi okeankym paroplavom, ne stanu rozpovidaty j pro tynevu zupynku v Pari. Obmeusia lye vdianistiu kompaniji Perejra-da-Pinta, o nadala nam neocinennu dopomohu, koly my zakupovuvaly
sporiadennia, i koroteko zaznau perejizd Amazonkoju, o jiji yroki, povini j kalamutni vody
my krajaly korablem chiba trochy menym za toj, na jakomu pereplyvaly Atlantynyj okean.
Nareti, pomynuvy Obidoku protoku, my dobulysia do mista Manaosa. Tut predstavnyk
brytanko-brazykoho torhovenoho tovarystva mister ortmen uriatuvav nas vid ne vemy prynadlyvoho proyvannia v miscevomu hoteli. V joho hostynnij fazendi perebuly my, doky nastav
de i hodyna rozrizaty konvert zhidno z voleju profesora elendera. Ale pere ni rozpovisty pro
nespodivani podiji toho dnia, ja chotiv by dokladnie zmaliuvaty mojich anglijkych suputnykiv i
tych z miscevoji liudnosti, koho my najnialy tut dlia potreb naoji vypravy. Ja hovoriu cilkom
vidverto, spodivajuy na vau taktovnis, mistere Makardle, bo lysty moji, pere ni jich drukuvatymu, povynni perejty erez vai ruky.
Naukovi zasluhy profesora Samerli vidomi zanadto dobre, i nema potreby dove pro nych
rozvodyty. Vin, jak vyjavylosia, buv pidhotovanyj do naoji vakoji expedyciji znano krae, ani
speru vydavalosia. Joho dovhe, chude j ylave tilo ne znaje vtomy, i nijaki zminy v dovkolynich
obstavynach ne mou vplynuty na joho suchu, sarkastynu j asto-husto due nesympatynu
vdau. Ne zvaajuy na te, o jomu ve istdesiat pja rokiv, ja ni razu ne uv, ob vin skaryvsia
na nevyhody, jakych nam asom dovodysia zaznavaty. Ja popervach dumav, vin obtiauvatyme
nas svojeju prysutnistiu, ale teper bau, o joho vytryvalis ne mena za moju. Za charakterom vin
ovnyj skeptyk. Vid samoho poatku vin ne kryvsia z tym, o vvaaje profesora elendera nesusvitnim brechunom, a pro nau podoro kazav, o ce velyezna nisenitnycia, o v Pivdennij
Ameryci my ne znajdemo nioho, krim nebezpek ta rozaruvannia, i o nas vimu na hluzy v
Angliji. Vsi ci dumky pid as naoho perejizdu vid Sauthemptona do Manaosa vin vyslovliuvav ne
raz, trusiay pry tomu svojeju ridekoho capynoju boridkoju ta kryvliay znevalyvi hrymasy.
Koly my opynylysia na suchodoli, Samerli trochy zaspokojivsia, zachopyvy krasoju ta riznomanitnistiu ptaynoho j komaynoho yttia navkruhy, bo vin spravdi-taky dueju viddanyj nauci. Cili dni vin snuje lisom z runyceju ta sitkoju na metelykiv, a vveeri klasyfikuje svoji nabutky.
Sered joho inych dyvactv treba vidznayty bajduis do vlasnoho zovninioho vyhliadu, neochajnis, nadzvyajnu neuvanis, viddanis jalivcevij liuci, jakoji vin maje ne vyjmaje z rota. Zamolodu vin brav uas u kikoch naukovych expedycijach (zokrema buv z Robertsonom u zemli Papua), i yttia v tabori abo na ovni ne novyna dlia nioho.
Lord Don Roxton vdaeju de v omu schoyj na profesora Samerli, cho v osnovnomu vin
cilkovyta protylenis joho. Na dvadcia rokiv molodyj za profesora, vin tak samo koavyj ta ylavyj, jak i toj. odo joho zovninosti, to opys jiji, oskiky pryhaduju, ja vmistyv u tych zapysnykach, jaki zalyyv u Londoni. Vin due ochajnyj i epurystyj, vbyrajesia zazvyaj u bilyj sportyvnyj
kostium, nosy vysoki korynevi protymoskitni oboty j holysia onajmene raz na de. Jak i
biis liudej diji, vin skupyj na slova, liuby zanuriuvaty u vlasni dumky, ale ochoe vidpovidaje na zapytannia j bere uas u zahanij rozmovi, hovory uryvasto j zaliubky vdajesia do artiv.
Vin naproud doskonalo znaje vve svit, a nadto Pivdennu Ameryku, i nezminno viry v uspich
naoji expedyciji, skiky ne kepkuje z nioho profesor Samerli. U lorda Dona pryjemnyj holos i
spokijni manery, ale v joho blakytnych oach viduvajesia nepochytna riuis i zdatnis alenity,
koly vin rozliutujesia prykmety, osoblyvo nebezpeni v liudyni, o vmije strymuvaty sebe. Vin
malo rozpovidav pro svoji brazyki ta peruanki pryhody, tym-to mene straenno vrazylo zbudennia, jake joho pojava vyklykala v tubiciv nad berehamy Amazonky vony-bo vbaaju u niomu
svoho oboroncia j opikuna. Podvyhy Rudiavoho Vataka, jak vony prozvaly lorda, staly v nych ue
legendoju, ale j dijsnis, naskiky ja potrochu pro neji diznavavsia, malo ym pered legendoju postupalasia.

Zjasuvalosia, o kika rokiv tomu lord Don opynyvsia na niyjnij terytoriji vona ley
u dungliach mi nevyznaenymy itko kordonamy respublik Peru, Brazyliji ta Kolumbiji. Tut na
velyeznij ploi rostu kauukovi dereva, o jich, jak i v Kongo, klenu tubici, bo robota na cych
plantacijach, jak i pidnevina pracia na darjeykych sribnych kopanych za asiv vladariuvannia
ispanciv, povjazana z nejmovirnoju expluatacijeju miscevoji liudnosti. U tych krajach panuje
zhraja pidlych metysiv. Vony ozbrojily astynu indinciv, zrobyvy z nych svojich poplinykiv, a
retu obernuly na rabiv i pid zahrozoju neliudkych muk prymusyly rubaty kauukovi dereva, ob
potim splavliaty jich vodoju do Pary. Lord Don ostupyvsia buv za bidnych ertv, ale u vidpovi
distav sami pohrozy ta obrazy. Todi vin oholosyv spravniu vijnu provodyrevi rabovlasnykiv Pedrovi Lopesu, organizuvav z rabiv-utikaiv cilyj zahin, ozbrojiv joho, rozpoav vijkovi diji i skinyv
tym, o vlasnoruno vbyv nedoliudka-rabovlasnyka j skasuvav systemu, na oli jakoji toj stojav.
To ne dyvno, o ciu liudynu z temno-ruduvatym volossiam, oxamytnym holosom i nevymuenymy maneramy zustrialy na berehach velykoji pivdennoamerykankoji riky z takym zacikavlenniam. Zvyajno, pouttia, jaki vyklykala joho pojava, buly ne odnakovoji jako tubici
stavylysia do nioho z neabyjakoju vdianistiu, to jichni vyzyskuvai navpaky z ne menoju nenavystiu. Nam, v usiakomu razi, stalo v pryhodi te, o vin vino rozmovliav poyrenoju vzdov
Amazonky miscevoju hovirkoju, jaka na tretynu skladalasia z portuhakych sliv, a na dvi tretyny
z indinkych.
Ja zaznaav ue ranie, o lord Don Roxton prosto samozabutnio liubyv Pivdennu Ameryku. Pro ciu velyeznu krajinu vin mih hovoryty z takym zapalom, o zapal toj zaraav i mene,
cho jak malo ja jiji znav, prytiahajuy moju uvahu do neji. Jak chotilosia b meni viddaty vsiu arivnu prynadlyvis joho movy, v jakij tone znannia pereplitalosia z nestrymnoju fantazijeju! Vona
tak zachopliuvala, o navi u profesora Samerli znykala joho skeptyna posmika na podovhastomu oblyi, i vin poynav pyno prysluchaty. Roxton rozpovidav nam istoriju vidkryttia cijeji
velyeznoji riky Amazonky perymy zavojovnykamy Peru, jaki projly erez uve kontynent, i
dodavav, o potribni dai doslidennia, bo nam vidomi lye jiji minlyvi berehy.
A o ley tam? vyhukuvav vin, ukazujuy na pivni. Lisy, bolota j vzahali neprochidni chai Chto znaje, o chovaju vony v sobi? A tut na pivdni? Dyki bolotysti zarosti, de
dosi ne buv oden bilyj. Nevidome otouje nas z oboch bokiv. o znajemo my, krim cijeji vuzekoji berehovoji smuhy? Chto moe peredbayty, o e kryjesia v cij dyvnij krajini? I omu b
staryj elender ne mih buty pravyj?
Ci slova dlia profesora Samerli buly-jak vyklyk: u nioho znovu zjavlialasia posmika na
oblyi, vin movav, ale za pasmamy dymu zi svojeji liuky tiky skeptyno chytav holovoju.
Dosy tym asom pro dvoch mojich bilych suputnykiv. Ini osoblyvosti jichnioji vdai, tak
samo jak i mojeji, vyjavliasia z podaoji rozpovidi. U nas je e kika kompajoniv, jaki, molyvo,
vidihravatymu ymalu ro u majbutnich podijach. Per za vse ce nehr-velete Sambo, spravnij
ornyj Herkules, praciovytyj, jak ki, nu j tiamuyj de tak samo. My najnialy joho v Pari z rekomendaciji paroplavnoho tovarystva, na sudnach jakoho vin trochy navyvsia anglijkoji movy.
Tam-taky v Pari my zaverbuvaly j Homesa ta Manuelia metysiv, jaki same prybuly tudy z
plotamy ervonoho dereva. Buly vony brunatnokiri, borodati, liuti, motorni j dui, jak pantery.
Obydva yly u verchivjach Amazonky, kudy my priamuvaly, i same ce j sponukalo lorda Dona
najniaty jich. Homes do toho udovo rozmovliav po-anglijkomu. Za platniu v pjatnadcia dolariv
na misia ci metysy pohodylysia sluhuvaty nam, kuchovaryty, vesluvaty i, vzahali, robyty vse, o
jim bude zahadano. Krim nych, my najnialy e trioch indinciv z bolivijkoho plemeni mocho
predstavnyky jakoho pomi, usich nadrikovych tubiciv slavliasia jak vpravni rybalky j ovniari.
Staroho my tak i nazvaly Mocho, reta dvoje maly imja Chose ta Fernando. Ote, do skladu naoji
malekoji expedyciji, o ekaje u Manaosi na instrukciji dlia svojeji nezvyajnoji podoroi, vchodia troje bilych, dva metysy, odyn nehr i troje indinciv.
Nareti po vtomlyvomu tyni oikuvannia nastaly pryznaenyj de i hodyna. Ujavi sobi dobre zatinenu vitaniu u fazendi Santo-Ihnasi, za dvi myli vid Manaosa. Nadvori ovtyj slipuyj
blysk arkoho soncia, pamy vidkydaju orni tini, itki, jak obrysy samoho dereva. Nerune povitria na bahato oktav spovnene bezuhavnym derkotinniam komach tropinym chorom yrokoho

dipazonu, vid nykoho hudinnia bdil do vysokoho, hostroho dzyannia moskitiv. Pered verandoju nevelykyj sadook, obmereenyj kaktusamy j prykraenyj hriadkamy ekzotynych kvitiv,
nad jakymy v prominniach sonianoho svitla kruliaju i vjusia velyezni blakytni metelyky ta
harneki krychitky-kolibri. My sydymo kruh pletenoho stola, na jakomu ley zapeatanyj
konvert. Na konverti zubastym pymom profesora elendera napysano:
Instrukciji lordovi Roxtonu z tovarystvom.
Rozrizaty v Manaosi
15 lypnia rivno o 12 hodyni dnia.
Lord Don poklav hodynnyka na stil kolo sebe.
Lyajesia sim chvylyn, skazav vin. Na staryhan liuby punktuanis.
Profesor Samerli, hluzlyvo posmichajuy, prostiah do konverta svoju suchorliavu ruku.
A jaka riznycia rozkryjemo my joho zaraz y za sim chvylyn? spytav vin. Skri i
zavdy odna j ta sama systema oukanstva ta durnych vyhadok, jakymy, na a, uslavyvsia avtor
cioho lysta.
E, ni, zapereyv lord Don. My musymo dotrymuvaty pravyl. Take bulo baannia
elendera. My sydymo tut vykliuno erez nioho, i bulo b neesno, jakby my ne vykopaly joho
rozporiade z tonistiu do slova.
Pche! uyplyvo zauvayv profesor. Meni e v Londoni joho vymohy zdalysia bezhluzdymy, a teper, muu skazaty, ja vvaaju jich i zovsim iditkymy. Ne znaju, o tam u konverti,
ale poperedaju jako nijakych konkretnych vkazivok my tam ne znajdemo, ja zaraz e jidu do
Pary, ob ustyhnuty na Boliviju. Zretoju, u mene zabahato vidpovidanoji roboty, i ja ne chou
hasaty po sviti, sprostovujuy majaniu jakoho boevicia. Nu, Roxtone, teper ue, napevne, as.
Pravda vaa, skazav lord Don. Moete davaty sygnal.
Vin uziav konverta j rozrizav joho kyekovym noykom. Zseredyny vypav skladenyj navpil
arku paperu. Lord obereno rozhornuv joho i rozstelyv na stoli. Arku buv ystyj-ystisikyj.
Roxton perehornuv joho na druhyj bik. Znovu nioho. Vkraj zdyvovani, my movky perezyrnulysia. Vreti tyu poruyv profesor Samerli ohlulyvym smichom.
Ce javne vyznannia svojeji brechni! skryknuv vin. oho vam e treba? Liudyna
sama vyznala svoje krutijstvo. Nam lyajesia odne povernuty dodomu i pryvseliudno oholosyty joho achrajem ta brechunom.
Moe, tut nevydyme ornylo? vyslovyv ja hadku.
Ne dumaju, vidpoviv lord Roxton, rozdyvliajuy papir proty svitla. Ni, junyj mij
drue, nam nema oho duryty sebe. Ruusia, o na ciomu paperi nioho ne bulo napysano.
Mona vvijty? zahuhotiv raptom yj holos z verandy.
Ti vid prysadkuvatoji postati zastupyla soniane svitlo. Cej holos! Ci yroezni plei! My
vraeno schopylysia z mis i pobayly v jakomu udnomu chlopjaomu bryli z koliorovoju
strikoju elendera. Tak, samoho elendera vin stojav pered namy, trymajuy ruky v kyeniach kurtky j gracijno vyhynajuy u parusynovych erevykach! Vidkynuvy nazad holovu j vypnuvy svoju rozkinu assyrijku borodu na jaskravomu osonni, vin zaderykuvato pohliadav na nas
z-pid prymruenych povik.
Bojusia, promovyv vin, distajuy z kyeni hodynnyka, o taky spiznyvsia na kika
chvylyn. Muu pryznaty, koly ja peredavav vam cioho konverta, to ne dumav, o vy vstyhnete
joho rozrizaty, bo spodivavsia buty pered vamy e do pryznaenoho asu. Zatrymka stalasia poasty z vyny jolopa-locmana, poasty erez nedorenu zovsim milynu. Napevno, mij kolega, profesor
Samerli, ve skorystavsia z nahody j popaekuvav trochy.
Muu zaznayty, ser, z dejakoju suvoristiu v toni skazav lord Don, o vaa pojava
trochy polehyla nae prykre stanovye. Bo my ve dumaly, o expedycija na ciomu j skinysia.
Ale ja vse taky j teper ne rozumiju vaoji nezvyajnoji povedinky.
Zamis vidpovidi profesor pidstupyv do stolu, stys ruku meni j lordovi Donu, iz pidkreslenoju znevahoju vklonyvsia profesorovi Samerli j opustyvsia v pletene krislo, o rypue zachytalosia pid vahoju joho tila.

 U vas use hotove dlia podoroi? spytav vin.

Moemo ruaty cho zavtra.
To j ruajmo. Teper vam nijakych kart, nijakych instrukcij ne potribno, bo vy matymete
neocinennu dopomohu z moho boku. Ja vid samoho poatku poklav sam keruvaty vaoju expedycijeju. I vy nezabarom perekonajete, o najkrai karty ne varti mojeji mudroji porady, moho
kerivnyctva. odo malekoho artu z konvertom, to jasno, o, vidkryvy odrazu usi svoji plany,
ja musyv by vidmahaty vid vaych napoliaha pojichaty meni siudy razom z vamy odnym paroplavom.
Chto-chto, ale ja na ciomu ne napoliahav by, ser! vyhuknuv profesor Samerli. V usiakomu razi, poky isnuju e ini paroplavy
elender tiky vidmachnuvsia vid nioho svojeju velykoju volochatoju rukoju.
Zdorovyj rozum, bezpereno, pidkae vam, o ja vynyv sluno, bo, zberihajuy. za soboju svobodu dij, ja zjavyvsia siudy same todi, koly moja prysutnis stala dokone potribna. Teper
cia chvylyna nastala. Vy v nadijnych rukach. Zavdiaky ciomu vy ve neodminno dosiahnete svojeji
mety. Vidnyni ja beru na sebe kerivnyctvo expedycijeju i prou vas siohodni uveeri zakinyty
vsi hotuvannia, ob zavtra rano-vranci my mohly j vyruyty. as meni dorohyj. Dumaju, o vam
tako, cho i menoju miroju. Tym-to ja proponuju ne barytysia todi vy skore pobayte te, zadlia oho siudy pryjichaly.
Lord Don Roxton tym asom ue kika dniv tomu zafrachtuvav velyku parovu jachtu Esmerada, jaka mala vezty nas proty vody. odo pory roku, to de vidplyttia ne mav znaennia, bo
temperatura tut uzymku j ulitku kolyvajesia v meach vid 75 do 90 za Farengejtom 1. Ina sprava
doi. Vid hrudnia do travnia tut sezon doiv, i voda v rici pidijmajesia do 45 futiv nad najnyym rivnem. Voda zatopliuje milyny, pokryvaje velyezni prostory j utvoriuje dilianky, zvani
tut hano, v biij svojij astyni zanadto bahnysti dlia piochidciv i zanadto milki dlia ovniv. U
ervni voda poynaje spadaty j dosiahaje najnyoho rivnia v ovtni-lystopadi. Naa expedycija
prypadala na suchu poru roku, koly velyki riky ta jichni prytoky v bi-men normanomu stani.
Tee Amazonka dosy povino, bo spad jiji riya ne perevyuje vomy diujmiv na myliu.
odna rika ne maje takych vyhidnych umov dlia plavby, jak Amazonka, koly dmu pivdennoschidni vitry i vitryni sudna vino doplyvaju do kordoniv Peru, a zvidty nazad spuskajusia za
vodoju.
udovi mayny Esmerady davaly nam zmohu ne zaleaty vid teiji i posuvaty proty vody
tak, niby my ne na rici, a na stavku.
Protiahom trioch dniv my jly v pivnino-zachidnomu napriami, proty teiji. Amazonka navi
tut, za tysiau my vid hyrla, bula taka yroezna, o berehy jiji z seredyny riky zdavaly dvoma
le pomitnymy smukamy na samomu obriji. Na etvertyj de po vidplytti z Manaosa my zvernuly
v odnu z prytok, jaka na misci vpadannia bula maje taka sama zavyrky, jak i Amazonka. Dali
vona stala vydko vuaty, a e za dva dni my dobulysia do jakoho indinkoho selya. Tut profesor elender napolig, ob my vysily j vidislaly Esmeradu nazad do Manaosa. Nezabarom,
kazav vin, ponusia porohy, i jachtoju jich odnakovo ne projty. A stycha dokynuv, o my nablyajemo do nevidomoji krajiny, to ym mene liudej znatymu pro dau nau podoro, tym krae.
Z ohliadu na ce, vin uziav z konoho z nas slovo esti ne publikuvaty j ne rozpovidaty nikomu dokladno pro na marrut, i prymusyv tako obsluhu prysiahtysia v tomu, o nichto ne vykae cijeji
tajemnyci. Tym-to ja v svojij rozpovidi unykatymu tonych vkazivok pro misce diji i poperedaju,
o v kartach y schemach, jaki ja, molyvo, posylatymu do redakciji, storony svitu navmysne bude
vkazano nepravyno, i tomu keruvatysia nymy, jakby chto zachotiv pity naym slidom, ne mona.
Sluni y ne sluni buly motyvy profesora elendera, to ina ri. Ale v nas ne bulo vyboru, i my
musyly prystaty na joho umovy, bo inake vin zdatnyj buv i vidmovyty vid expedyciji.
Druhoho serpnia my rozproalysia z Esmeradoju i obirvaly ostanni nytky, o vjazaly nas
iz zovninim svitom.
1 Ce vidpovidaje 2230 za Cesijem.

Mynulo e otyry dni. Profesor elender prydbav dva velyki indinki ovny, zrobleni z
takoho lehkoho materilu (bambukova snas, obtiahnena kiroju), o my pry potrebi vino mohly
perenesty jich na rukach erez suchodil. My navantayly na nych uve svij baga i najnialy e
dvoch indinciv dopomahaty nam u plavbi. Meni zdajesia, o ci chlopci Ataka j Ipetu na jmennia suprovodyly elendera v joho perij vypravi. Jim strano vdruhe vyruaty v ciu podoro,
ale vataok u nych maje neobmeenu vladu patrircha, i jako jomu dobre platia, to na baannia
konoho okremoho spivplemincia vin ne zvertaje odnoji uvahy.
Ote, zavtra my znykajemo v nevidomomu. Lysta cioho ja pereliu zustrinym ovnom.
Molyvo, ce bude ostannia naa zvistka do tych, chto cikavysia naoju doleju. Jak i domovleno, ja
pyu jiji na vau adresu, liubyj mistere Makardle, i daju vam na voliu pravyty jiji, skorouvaty, zminiuvaty j uzahali robyty z neju vse, o vvaajete za docine.
Sudiay z toho, jak upevneno trymajesia profesor elender, ja ne maju nijakoho sumnivu,
o na provodyr dovede svoji tverdennia i o my naperedodni jakycho najnezvyajniych
podij, cho profesor Samerli j dosi ne pozbuvsia svoho skeptycyzmu.

Nai druzi vdoma musia radity razom z namy: my nablyajemosia do mety svojeji podoroi
j baymo ve, o tverdennia profesora elendera mona bude pereviryty. Pravda, my ne zijly
e na plato, ale vono teper pered namy, i navi profesor Samerli trochy vhamuvavsia. Ce zovsim
ne oznaaje, o vin bodaj na my viry elenderovi. Ni, vin tiky ne tak asto roby svoji uyplyvi
zauvaennia i zdebioho movky pro o metykuje. Prote, ja povernusia nazad i povedu svoju
rozpovi vid; toho miscia, de prypynyv jiji. Odyn z naych indinciv syno poranyvsia, i my vidsylajemo joho dodomu. Ja doruaju jomu cioho lysta, cho daleko ne pevnyj, o vin koly-nebu
dijde do adresata.
Koly ja pysav ostannioho razu, my zbyralysia vyjizdyty z indinkoho selya, kudy nas prystavyla Esmerada. Maju poaty svij zvit z prykroji pryhody. Toho veora stala pera sutyka
mi lenamy naoji expedyciji (tut ja ne maju na uvazi povsiakasni peresvarky mi profesoramy),
jaka le ne skinylasia tragino. Ja zhaduvav ue za metysa Homesa, o rozmovliaje po-anglijkomu. Vin dobryj robitnyk i dohidlyvyj sluka, ale chybuje na odnu dosy poyrenu sered liudej
vadu nenasytnu dopytlyvis. Uveeri vin naebto prokravsia pid namet, de my sydily, obhovoriujuy svoji podai plany, i stav pidsluchovuvaty nau rozmovu. Zdorova Sambo, viddanyj nam
jak sobaka i nepryjazno nastrojenyj do metysiv, jak i vsi nehry, vpijmav joho na hariaomu, vytiah
iz zasidky j pryvolik do nas. Homes vychopyv noa i buv by zakolov nehra, jakby ne herkulesova
mi Sambo, o spromihsia odnijeju rukoju obezzbrojity joho. My vypetyly jich oboch i zmusyly
potysnuty odyn odnomu ruky teper, spodivajusia, z namy vse bude harazd.

o do svarok mi naymy venymy muamy, to vony bezperervni j serjozni. elender,

treba vyznaty, straenno zaderykuvatyj, a v Samerli hostryj jak brytva jazyk, i ce a nijak ne spryjaje
zalahodenniu jichnich vzajemyn. Vora, napryklad, elender zajavyv, o nikoly ne huliaje naberenoju Temzy jomu, movliav, ne choesia dyvyty na misce svoho ostannioho upokoju. Vin,
bayte, pevnyj, o joho pochovaju u Vestminsterkomu abatstvi. Samerli na ce jidko
vsmichnuvsia i zauvayv, o boeviniu Milbenk tam ue zneseno. Ale zarozumilis elendera
velyezna, i jomu takymy zauvaenniamy ne dokuly. Vin tiky osmichnuvsia sobi v borodu j
poblalyvym tonom promovyv: I spravdi? nemov zvertavsia do dytyny. A vony taky j buly jak
dity. Odyn suchorebryj i svarkyj, a druhyj zapanyj i vladnyj, cho obydva vyniatkovo
rozumni liudy j peroriadni veni. Rozum, vdaa, dua o bie piznaje yttia, to vyraznie
bay, jak asto vony superea odne odnomu v tij samij liudyni!
Nastupnoho dnia pislia tijeji pryhody z metysom my vyruyly v svoju dyvovynu expedyciju
cia data bula jiji poatkom. Vyjavylosia, o vsi nai rei vino vmiujusia na dvoch ovnach.
Na dva taky ovny rozpodilyly porivnu my j leniv naoji expedyciji, podbavy v interesach
myru, ob u konomu z nych bulo ne bie odnoho profesora. Ja opynyvsia v odnomu ovni z
elenderom. Profesor buv u preharnomu nastroji: vin movky zachopleno rozdyvliavsia
navkruhy, i oblyia joho promenylosia blahodunistiu. Ta meni dovodylo bayty joho i v inomu
humori, i ja anitrochy ne zdyvuvavsia b, jakby z jasnoho neba vdaryv hrim. V joho tovarystvi ne
mona pouvaly sebe spokijnym, zate z nym nikoly j ne znudysia, bo ve as naprueno ekaje,

y ne znimesia znenaka buria.

Protiahom dvoch dniv my plyvly dosy yrokoju rikoju. Mala vona jardiv sto zavyrky, i
voda v nij bula temna, ale taka prozora, o my maje zavdy bayly dno. Polovyna prytok Amazonky same taki, a v inych prytokach voda biluvata j kalamutna. Zaley ce vid charakteru
gruntu, sered jakoho tee rika. Temnyj kolir svidy pro perehnij po berehach; biluvatyj pro te,
o berehy hlejuvati. Dvii natraplialy my na porohy i orazu musyly davaty z pivmyli kruha,
tiahnuy ovny na sobi. Obabi stojav vikovyj pralis, ale prodyraty kri nioho navi z ovnamy na
pleach ne stanovylo velykych trudnoiv vae bulo b, jakby tam ris i aharnyk. Nikoly ne
zabudu ja vroystoji tajemnyosti, o panuvala v tomu pralisi. Vysota derev i hrubyzna jichnich
stovburiv perevyuvaly vse, o mih ujavyty sobi mij mozok horodianyna. My ledve bayly, jak
na velyeznij vidstani nad naymy holovamy perevyvalo u hotyne sklepinnia jichnie hillia, utvoriujuy zelene atro. Tiky poodynoki zlotysti promeni soncia probyvaly kri vity, tonekymy
strilkamy protynajuy tajemnyyj morok lisu. Koly my neutno stupaly po hustomu puchkomu
kylymu z opaloho lystia, nas ochopliuvalo take nezvyne pouttia, jake viduvaje chiba o pid
sklepinniam Vestminsterkoho abatstva tut navi hunyj holos profesora elendera perechodyv u epit. Zvyajno, ja ne znav nazv usich cych derev-veletniv, ale nai veni mui vyriznialy
sered nych i kedry, i velyezne vovniane derevo, i ervone derevo, i yslenni ini porody. Cej kontynent holovnyj postaanyk roslynnych darunkiv, o jich roby liudstvu pryroda, na dyvo
bidna tut na predstavnykiv tvarynnoho svitu. yvi orchideji i preudovo zabarvleni lyajnyky
evrily na temnych stovburach derev, a koly promi soncia padav na zolotavu alamandu, ervonohariayj ku zirok toxonij abo na rozkinu temnosy ipomeji, vydovye bulo spravdi kazkove. V
cych lisovych netriach yttia, jake nenavydy temriavu, osyly poryvajesia do svitla. Kona badylyna tiahnesia vhoru, obvyvajuy kruh svoho micnioho, bioho na zrist susida. Vjunki
roslyny tut prosto velyezni j arivni na vyhliad, ale j ti roslyny, o de-inde zovsim i ne vjusia, v
cych lisach te navylysia cioho. Zvyajna kropyva, asmyn, navi pama-jasytara opovyvaju
stovbury kedriv i sylkujusia vybyty iz pochmuroho sutinku.
Tvaryn unyzu v ciomu velyeznomu chrami ne bulo j poznaku, tiky bezperestannyj ruch nad
naymy holovamy promovliav, o tam cile carstvo hadiuk, mavp, ptachiv i linyvciv, vony yly
blye do sonianoho svitla i, pevne, z podyvom pohliadaly zvidty na krychitni liudki postati, jaki,
spotykajuy, peresuvalysia de nezmirno hlyboko popid nymy.
Vranci j uveeri nad namy verealy mavpy j pronyzlyvo sokotaly dovhochvosti papuhy, v
arki popoludni hodyny vucha nam vypovniuvalo dzyannia komach, nahadujuy um dalekoho
morkoho pryboju. I odnoho poruchu doli, pomi uroo veletenkych kolon-stovburiv, o znykaly u mavij vysokosti. Tiky odyn raz jakyj kryvonohyj zvir, y to murachojid, y to vedmi,
kuhajuy, proslyznuv mi derevamy. To buv jedynyj slid yttia na zemli, o joho ja bayv u Velykomu Amazonkomu lisi.
A prote, u cij tajemnyij pui, i to nepodalik vid nas, buly oznaky prysutnosti liudej. My
jichaly ovnamy, na vidstani kikoch jardiv odyn vid odnoho. I o na tretij de naoji podoroi my
protiahom ciloho ranku uly jakyj pryhluenyj rytminyj stukit, o stychav, a todi znovu
huniav. Pouvy toj stukit, nai indinci nae skamjanily, i na oblyiach u nych prostupyv ach.
o vono take? zapytav ja.
Barabany, spokijno vidpoviv lord Don. Vijkovi barabany. Meni dovodylosia uty
jich i davnie.
Tak, ser, vijkovi barabany, pidtverdyv metys Homes. Dyki indinci lychyj narod.
Vony jdu za namy slidom. Vony stea za konym naym krokom i perebju nas pry perij nahodi.
Jak vony zmohly vysteyty nas? zdyvuvavsia ja, vtupliujuy pohliad u neruchomu
temnu hlybi lisu.
Metys znyzav svojimy yrokymy pleyma.
Indinci vmiju. U nych na te je svij sposib. Vony atuju na nas i barabannym bojem peremovliajusia. Vony perebju nas pry perij nahodi.
Popoludni toho taky dnia zapysnyk pidkazuje meni, o to bulo u vivtorok 18 serpnia,
my uly ve is abo sim barabaniv, o tarabanyly zvidusi. Podekoly stukit buv dribnyj, podekoly

 poviniyj. Inym razom to buly pae zapytannia j vidpovi: de na schodi vybyvaly vysoke stakato, a po pauzi z pivnoi kotylysia nyki zhuky. Ce beznastanne torochkotinnia nevymovno dijalo
na nervy. V niomu, zdavalosia, uty bulo zahrozlyve poperedennia te same, pro jake kazav na
metys: My perebjemo vas!, My perebjemo vas! U movaznomu lisi odnoho poruchu, tya ta
spokij po cej bik temnoji roslynnoji zapony. A tam, poza neju, nai peresliduvai bezupynno nahaduju pro sebe. My perebjemo vas! kae barabanyk na schodi. My vbjemo vas! pidtverduje joho tovary na pivnoi.
Cilyj de hurkotily ta peremovlialy kruh nas barabany, i pohrozy jichni vidbyvalysia achom
na oblyiach naych koliorovych suputnykiv. Navi zuchvale ta odajduch metys i toj niby
zliakavsia. Zate toho dnia ja naspravky peresvidyvsia, o i Samerli, i elenderovi vlastyvyj
najvyyj typ munosti munis liudyny nauky. Ce ta munis, jaka pidtrymuvala Darvina u
tovarystvi argentynkych hauo, abo Volesa, koly toj yv sered myslyvciv za holovamy u Malajji.
Z voli mylostyvoji pryrody rozum liudkyj ne moe dumaty vodnoas pro dvi rizni rei, i koly joho
zachopliuju naukovi problemy, v niomu ve ne lyajesia miscia dlia osobystych pereyva.
Sered bezuhavnoho tajemnyoho j zahrozlyvoho torochkotinnia barabaniv obydva nai profesory cilyj de pospi pryhliadaly do konoji ptaky na derevi, do konoho kuyka na berezi, raz
u raz zavodiay mi soboju supereku. Vse bulo jak zvyajno, i na koen basovytyj ryk elendera
zaraz e ozyvavsia burkotom Samerli. Ale na barabannyj bij vony ne zvertaly ani najmenoji uvahy,
tak, nae sperealysia, sydiay u kurynij kimnati svoho naukovoho klubu na Sent-Dejms-strit.
Lye odnoho razu vony spodobyly indinciv vlasnoju uvahoju, ce koly elender tynuv velykym pacem u bik pui, zvidky dolynaly barabanni perelyvy, i skazav:
Kanibaly z plemja miranga, a moe amajuaka.
Ato, ser, vidkazav Samerli. I, jak i vsi tuteni plemena, vony vchodia do mongokoji rasy, a mova u nych polisyntetyna.
Zvisno, polisyntetyna, vybalyvo pohodyvsia elender. Bo inych mov na ciomu
kontynenti, oskiky ja znaju, i nema. Ja bo zafixuvav ponad sotniu riznych hovirok. Ale odo
mongokoji rasy, to ja vemy sumnivajusia.
A meni zdajesia, o dosy najpoverchovioho znajomstva z porivnianoju anatomijeju,
ob vyznaty cej pohliad obgruntovanym, ujidlyvo zavvayv Samerli.
elender vojovnyo vypnuv pidboriddia. Nam tiky j bulo vydno, o krysy brylia ta borodu.
Majete raciju, ser, poverchove znajomstvo nijakoho inoho vysnovku j ne dozvoliaje
zrobyty. Ale koly zahlybysia v cej predmet, nemynue prychody do inych vysnovkiv.
Vony zlostyvo vpjalysia oyma odyn v odnoho, todi jak z lisu hlucho dokouvala luna: My
perebjemo vas! My perebjemo vas! My perebjemo!
Uveeri my objakorylysia za dopomohoju vakych kameniuk posered riky j pryhotuvaly
vidbyty molyvyj napad. Ni, prote, mynula spokijno, i na svitanku na zahin ruyv u dau dorohu.
Barabannyj bij povoli zavmyrav udalyni za namy. Blyko tretioji hodyny dnia my distalysia do vysokych porohiv, jaki tiahlysia bi jak na myliu. Ce tut, za svojeji peroji podoroi, perekynuvsia z
ovnom profesor elender.
Mene, muu pryznatysia, vydovye porohiv uraduvalo, bo to bulo pere bezposerednie
nechaj i due neznane pidtverdennia joho sliv. Indinci pronesly speru ovny, a potim baga
kri hustyj aharnyk nad berehom, a my etvero bilych z runyciamy na pleach ily vervekoju mi nymy j lisom, prykryvajuy jich vid molyvoji nebezpeky zvidty. Nadveir, obijovy
porohy ta proplyvy e my z desia uhoru, my spynyly, znovu objakoryvy sered riky. Jak ja
prykynuv, teper expedycija vidijla vid Amazonky ne men jak na sto my.
Rano-vranci nastupnoho dnia my vyruyly dali. Profesor elender teper javno oho nepokojivsia j pyno vdyvliavsia v obydva berehy. Raptom vin zadovoleno skryknuv i pokazav na derevo, o samotnio stojalo nad zakrutom riky.
o ce take, po-vaomu? spytav vin.
Zvyajna asajka pama, vidpoviv Samerli.
Majete raciju. Ale ce i pevna prykmeta dlia mene. erez pivmyli na tomu boci nepomitnyj prochid. Lis tam stoji niby sucinym murom. Zvidty j poynajusia dyva. Oto de vy bayte

jasno-zelenyj oeret zamis temnoji zeleni ahariv, tam u huyni vovnianych derev vchid do
nevidomoji krajiny, pro jakyj znaju lye ja odyn. Ruajmo-no dali, i vy vse zrozumijete.
Miscevis i spravdi bula nezvyajna. Distavy do jasno-zelenoho oeretu, my jardiv sto vely
kri nioho nai ovny erdynamy, pislia oho opynylysia v tychij milkovodnij rici z prozoroju vodoju i piskuvatym dnom. Vona mala ne bi jak dvadcia jardiv zavyrky, i berehy jiji vkryvala
rozkina roslynnis. Tomu, chto ne pomityv by, o ahari zastupyv oeret, i na dumku ne spalo b
isnuvannia cioho potoku ta kazkovoji krajiny, jaka rozstylalasia za nym.
Navi jak na kazkovu krajinu, to bula nejmovirno arivna miscevis. Bujna roslynnis tvoryla
tut pryrodne sklepinnia, vhori j kri nioho soniani promeni zatopliuvaly zelenu prozorystu riku.
Harna sama soboju, vona pid cym yvliuym svitlom stavala e kraoju. ysta, mov kryta, neporuna, mov dzerkalo, zelena, mov kraji ajsberga, vona prostiahala popid svojeju lystianoju arkoju, i koen udar vesla vkryvav jiji lysniuu poverchniu tysiaamy skalok. To buv vchid, hidnyj
krajiny dyv potojbi.
Indinciv ue ne bulo uty, ale tvaryn stavalo javno bie, i nebojazka povedinka jich svidyla
pro te, o vony e ne stykalysia z myslyvciamy. Maleki kumedni mavpoky z orno-oxamytovoju kiroju, snino-bilymy zubamy j blyskuymy nasmikuvatymy oyma triskotily pro o,
koly my prochodyly povz nych. Splesnuvy vodoju, pirnuv z bereha u vodu vypadkovyj kajman. Zza kuiv vytknuvsia temnokiryj vajluvatyj tapir i povino povalav u huavynu lisu. ovta
hnuka posta velykoji pumy majnula mi derev. Nachylyvy vbik holovu, vona dovho dyvyla na
nas z-poza rudoho plea svojimy zliuymy oyma. Ptachiv bula syla, a nadto perelitnych. ornohuzy, uravli ta ibisy, perelyvajuy bilymy, husto-ervonymy j blakytnymy barvamy, stojaly nevelykymy hurtamy na povalenych stovburach kraj riky, a bilia jichnich nih u krytalevij vodi
bavylysia ryby najrozmajitiych obrysiv ta kolioriv.
Try dni plyvly my cym zelenym tunelem. Zdalia vako bulo rozriznyty, de kinajesia zele
vody j poynajesia zelene sklepinnia lystia. Hlyboku tyu cioho vodnoho liachu ne poruuvala
odna oznaka liudkoji prysutnosti.
Indinciv bie nema. Vony zanadto naliakani Kurupuri, skazav Homes.
Kurupuri ce lisovyj duch, pojasnyv lord Don. Cym imjam tubici vzyvaju usiaku
lychu sylu. Bidolani hadaju, niby tut yvu rizni prymary, to vony unykaju nablyaty do cioho
lisu.
Tretioho dnia stalo jasno, o plyvty ovnamy dovho ne dovedesia, bo rika vydko milila.
Za kika hodyn ovny ve dvii erkalysia dna. Vreti my vytiahly jich z vody j perebuly ni na
berezi. Uranci lord Don i ja projly lisom ponad rikoju myli zo dvi i, povernuvy, pidtverdyly
dumku profesora elendera, o ovnamy dali plyvty nezmoha. Pislia cioho my pidtiahly ovny
vye na bereh, zachovaly jich u aharnyku j zrobyly na odnomu z derev zarubku sokyroju, ob
lehe bulo znajty jich povorima. Vanta zbroju, naboji, chari, namet, kovdry i vse ine my
rozpodilyly mi soboju i, zavdavy ci klunky na plei, poaly najvayj etap naoji expedyciji.
Cej de, na lycho, poznayvsia j novoju serjoznoju sutykoju mi naymy zavodijnymy profesoramy. Koly komandy z obydvoch ovniv objednalysia, elender vidrazu perebrav na sebe
ro staroho v expedyciji i, popry javne nevdovolennia Samerli, stav davaty vsim nam nakazy. Oto
jak tiky vin uranci zaproponuvav svojemu kolezi nesty nevelyku nou (usioho tiky anerojid!),
zynylasia buria.
A dozvote zapytaty, ser, skazav Samerli zlovisno strymanym tonom, chto upovnovayv vas komanduvaty namy?
elender blysnuv oyma j najiyvsia.
Ja robliu ce, profesore Samerli, jak kerivnyk expedyciji.
Muu skazaty, ser, o ja ne vyznaju vas za kerivnyka.
Spravdi? hluzlyvo vklonyvsia elender. Moe, todi vy zlaskavyte vyznayty tono
moje misce sered vas?
Ochoe, ser. Vy liudyna, pravdyvis tverde jakoji vziato pid sumniv. A my komisija, jakij dorueno vai dani pereviryty. Vy podoroujete zi svojimy suddiamy, ser.
On jak! movyv elender i siv na perekynutyj bort odnoho z ovniv. Todi vy jdi sobi

svojeju dorohoju, a ja pidu, kudy bude moja volia. Jako ja ne kerivnyk, to z jakoji rei meni provadyty vas?
Chvala Bohovi, dvoje z-pomi nas e ne vtratyly zdorovoho hluzdu lord Don Roxton i
ja, to bulo komu vtychomyryty naych uenych muiv, bo inake dovelosia b nam povertatysia
holiru do Londona. Jakych tiky dokaziv, procha i pojasne my ne vyly, aby uhovkaty jich! Kine kincem Samerli zi svojeju uyplyvoju posmikoju j liukoju v zubach ruyv napered, a za nym,
raz u raz hyrkajuy ta burkouy, piov i elender. Tut slid skazaty, o nezadovho do toho my
vyjavyly, o obydva nai profesory due znevalyvo stavliasia do doktora Ilingvorta z Edinburga.
I ce stalo dlia nas spravnim poriatunkom. Jak tiky stanovye robylosia zahrozlyvym, my pidkydaly jim prizvye otlandkoho zoologa, i profesory tut-taky skladaly tymasovu myrovu j poynaly odnostajno hudyty ta svaryty spinoho supernyka.
My jly odyn za odnym uzdov bereha i nevdovzi pobayly, o rika zvuujesia do strumka,
a dali j zovsim hubysia v zelenij drahovyni, pokrytij hubastym mochom, de nohy nai zagruzaly
po sami kolina. Chmary moskitiv ta inych vadlyvych komach vypovniuvaly povitria, i my
straenno zradily, koly znovu vyjly na tverdyj grunt; zrobyvy ymalyj hak lisom, my teper lye
zoddaleky uly, jak, nae organ, hula ta komania.
Na druhyj de po tomu, jak my zalyyly ovny, charakter miscevosti poav miniatysia. liach
pa ve as slavsia vhoru, lis dedali ridav i vtraav svoju tropinu krasu. Velyezni dereva aliuvinoji amazonkoji rivnyny postupalysia miscem finikovym ta kokosovym pamam, o okremymy kupkamy rosly sered ahariv. Na bahnystiych nyzovynach rozkydaly svoji epurni vijala
Mavrycijevi pamy. Ily my perevano za kompasom. Raz y dva mi profesorom elenderom i
dvoma indinciamy vynykly neporozuminnia odo napriamu, jakoho treba trymatysia, i anovnyj
uenyj oburyvsia, o my viddajemo perevahu omanlyvym instynktam dykuniv pered vzircem
najvyoji evropejkoji kutury. Nastupnoho dnia zjasuvalosia, o dykuny maly slunis, bo
elender upiznav bahato oznak svojeji peroji expedyciji i mi inym otyry zadymleni kameni
na misci, de vin buv stojav taborom.
My vse bralysia vhoru i vhoru; dva dni nam dovelosia dolaty hirkyj kria. Miniavsia znovu j
sklad roslynnosti. Z tropinych form tut traplialosia tiky slonove derevo, povyte rozkinymy orchidejamy, sered jakych ja navyvsia rozpiznavaty Nuttonia Vexillaria, i znamenyti kvity katleji ta
odontohlosuma ervonohariaoho j vynevoho kolioru. De-ne-de u zapadynach mi horbkiv dziurkitlyvo zbihaly v dolynu strumky z hakuvatym dnom i poroslymy paporottiu berehamy. oveora
my taborylysia bilia jakoho-nebu otoenoho skeliamy ozera, de bulo poviju ryb iz synimy spynkamy, o nahaduvaly anglijku fore i pravyly nam za presmanu veeriu.
Na devjatyj de, projovy, za mojimy pidrachunkamy, blyko sta dvadciaty my, my poaly
nareti vybyvatysia z lisu. Dereva tut oraz menaly, a kine kincem perejly na zvyajni kui, i
o ue vse navkil zapolonyv bambuk vin ris takymy hustymy zarostiamy, o prodyraty kri
nych mona bulo lye za dopomohoju rizakiv ta noiv naych indinciv. Ce zabralo v nas cilyj de
vid siomoji hodyny ranku do vomoji veora z dvoma odnohodynnymy perervamy. Vako
ujavyty sobi o nudnie, jak ta miscevis, bo v najkraomu razi ja mih bayty na desia-dvanadcia jardiv zavdaky, ale zdebioho pole moho zoru obmeuvaly spyna lorda Dona v bavovnianij
kurtci poperedu ta ovti stiny bambuka na vidstani odnoho jarda obabi. Vuki, mov lezo, soniani promeni lye podekudy cidylysia kri ciu sucinu huavynu, a futiv pjatnadcia uhori nad
naymy holovamy na tli jasno-blakytnoho neba pochytuvalysia bambukovi vinyky. Ja ne znaju,
jaki tvaryny zaselialy ci chai, ale my ne raz uly zovsim blyko vid sebe yj hrukyj tupit. Lord
Don z toho tupotu zrobyv vysnovok, o to dyka chudoba. Tiky nadveir poastylo nam vyborsaty iz cioho bambukovoho polonu i, vkraj znesyleni neskinenno dovhym i tiakym dnem, my
zaraz e staly taborom.
Prokynuvy uranci j vybravy u dau dorohu, my pomityly, o navkolynia miscevis
znovu zminylasia. Pozad nas stojav spravnij bambukovyj mur, takyj vyrazno itkyj, nemov stiaka
riky. A pered namy slalasia vkryta derevopodibnoju paporottiu rivnyna, jaka na obriji zakinuvala dovhoju horbovynoju; okruhle verchivja jiji nahaduvalo spynu kyta. Opoludni vybravy na
nioho, my pobayly po toj bik dolynu, o povoli pidijmalasia hen a do obriju. Ce tut, bilia peroho
pasma horbiv, stalasia pryhoda, jaku y valyva vona, my pobaymo zhodom, use taky treba

vidznayty.
Profesor elender, o razom z dvoma indinciamy viv pered, raptom spynyvsia i zbudeno
pokazav rukoju kudy pravoru. Hlianuly tudy j my, i na vidstani de tak z myliu pobayly jaku
velyeznu siru istotu, schou na ptacha. Vona zvina znialasia z miscia i, plavko machajuy krylamy, polynula nyko nad zemleju, doky ne znykla v bambukovij stini.
Bayly? peremono zahukav elender. Vy bayly, Samerli?
Joho kolega nevidryvno dyvyvsia tudy, de znyklo ce dyvovyne stvorinnia.
Jak vy dumajete, o to bulo? spytav Samerli.
Naskiky ja bayv pterodakty.
Samerli vybuchnuv znevalyvym smichom.
Pterodurnycia! skazav vin. Ce ornohuz, abo ja nikoly ne bayv ornohuziv!
elender rozliutyvsia tak, o ne spromihsia vymovyty j slova. Vin tiky strusonuv klunka
na svojich pleach i ruyv dali. Lord Don, ledve zvodiay duch, pidijov do mene. Vyraz hlybokoho chvyliuvannia, cho jak vin strymuvav sebe, lih na joho oblyia. V rukach u nioho buv cejsivkyj binok.
Ja dobre rozdyvyvsia joho, skazav vin. Ne budu zapevniaty, o vono take, ale
svidusia svojeju reputacijeju, o podibnych ptachiv ja zrodu e ne bayv.
O taka bula cia pryhoda. y j spravdi my dijly do me nevidomoho i ta tvaryna bula pertym
z vistivnykiv utraenoho svitu, pro jakyj nevtomno pravy na providnyk? Ja rozpovidaju vse tak,
jak vono bulo, a vy ve robi vysnovky na svij rozsud. Ce, vlasne, buv jedynyj takyj prykmetnyj
vypadok u toj de.
Ote, moji liubi ytai (jako vzahali mene chto-nebu ytatyme), my proplyvly z vamy velyeznoju rikoju, proslyznuly kri oeret, probralysia pid zelenym sklepinniam tuneliu, projly
dovhu pu mi pamovych derev, proderlysia poerez bambukovi chai j vydobulysia z derevopodibnoji paporoti. Teper meta naoji podoroi prosto pered namy.
Podolavy druhe pasmo horbiv, my pobayly poperedu nepravynoji formy rivnynu, husto
poroslu pamamy. Na obriji vona kinajesia kriaem ervonuvatych ske, o jich ja bayv na maliunku v elendera. O vin peredi mnoju, i nemaje odnoho sumnivu, o ce same toj kria. Vid
naoho taboru do najblyoho kraju joho de my sim. Dali toj skeliastyj kria roby vyhyn i tak
tiahnesia, skiky kynuty okom.
elender teper pyajesia, nemov premijovanyj pavy, a Samerli movy, cho, jak i pere,
do vsioho stavysia skeptyno. Zavtra my majemo rozvjazaty prynajmni astynu naych sumniviv.
A tym asom, korystujuy iz toho, o Chose protryknuv sobi bambukom ruku j choe povernuty dodomu, posylaju erez nioho lysta. Moe, jakymo aslyvym vypadkom vin i potrapy vam
do ruk. Pry perij e pahodi napyu e. Nadsylaju tako schematynu kartu naoji, podoroi.
Spodivajusia, z dopomohoju jiji vam lehe bude steyty za mojeju rozpoviddiu.

Z namy skojilosia achlyve neastia. Chto b mih take peredbayty! Ne znaty, ym vono j
skinysia. Moe, nam sudylosia perebuty vse yttia v cij dyvnij neprystupnij miscyni. Ja e j zaraz
ne zovsim otiamyvsia i ne ujavliaju sobi vyrazno ni naoho teperinioho stanovya, ni perspektyv
na majbutnie. Pere mojij spolochanij svidomosti zdajesia nadzvyajno zahrozlyvym, a druhi
temnymy, jak ni.
Ledve y chto-nebu e potrapliav u podibnu skrutu. Vona taka, o ja ne vvaaju za docine
navi vkazuvaty toni koordynaty naoho uvjaznennia, aby druzi pryslaly nam pomi. Ade koly b
navi vony j spromohlysia vidriadyty jaku riatuvanu expedyciju, dolia naa, mabu, vyriysia zadovho do toho, jak ta expedycija prybude do Pivdennoji Ameryky.
Dopomohty nam, vlasne, ne lehe, ni tym, o opynylysia b na Misiaci. Jako my j vydobudemo koly-nebu zvidsy, to tiky zavdiaky vlasnym zusylliam. Suputnyky v mene nezvyajni. Ce
liudy neperesinoho rozumu j vyniatkovoji munosti. Na ciomu tiky j gruntujusia moji nadiji.
Lye dyvliay na spokijni oblyia svojich tovaryiv, bau ja maleku iskrynu svitla v sucinomu
moroci, jakyj opovyvaje nau doliu. Zovni, spodivaju, i ja takyj samyj vrivnovaenyj, ale vseredyni
mene pojmaju strachy.
A teper dozvote rozpovisty jaknajdokladni pro vsi ti podiji, o pryzvely do katastrofy.
Zakinujuy svoho ostannioho lysta, ja skazav, o na vidstani simoch my vid nas ley
doveleznyj kria ervonuvatych ske. Vin, oevydno, otouje te same plato, pro jake hovoryv profesor elender. Koly my nablyzylysia do nych, meni zdalosia, o vony navi vyi, ni hadav profesor, siahaju uhoru podekudy onajmene tysiai futiv i poznaeni proarkamy, vlastyvymy
bazatovym formacijam. o podibne mona bayty v Selisberijkych skeliach bilia Edinburga.
Verchivja kriaa vkryvala rozkina roslynnis: na krajach bujni ahari, a za nymy syla-sylenna
vysokych derev. Skiky davalosia bayty, nijakych oznak tvarynnoho yttia tam ne bulo.
Na ni my otaboryly bilia pidniia toho kriaa. Vako ujavyty sobi bi dyku j pusteniu
miscevis. Skeli buly ne lye strimki, ale javno vyhnuti vhoru ponad krajem, to hodi bulo j dumaty
zijty na nych z cioho boku. Blye do nas stojala vysoka pyliuvata skelia, pro jaku ja, zdajesia,
zhaduvav ue v svojij rozpovidi. Vona schoa na velyeznu ervonu dzvinyciu. Veryna jiji na odnomu rivni z plato, ale jich rozdiliaje yroka prirva. Na samij makivci tijeji skeli samotnio roste
vysoezne derevo. I cia skelia, i poblyka astyna plato porivniano nyki: dumaju, de tak pjatsot-istsot futiv.
Otut, pokazav elender na derevo, sydiv pterodakty, jakoho ja pidbyv. Ja vydersia
vhoru do polovyny skeli i tiky todi vystrelyv. Bezpereno, takyj dobryj apinist, jak ot ja, mih by
vydertysia i na verynu jiji, choa ce, zvyajno, ne nablyzylo b mene do plato.
Koly elender hovoryv pro pterodaktylia, ja hlianuv na profesora Samerli j upere pobayv
u joho oach jakyj vohnyk doviry j kajattia. Vjidlyva posmika ne kryvyla joho ust, jak to buvalo
zavdy, a navpaky na oblyi joho prostupyla blidis i neprychovanyj podyv. elender i sobi
zavvayv ce i ve tiyvsia peremohoju.
Zvisno, movyv vin ne bez sarkazmu, profesor Samerli hadaje, o, kauy pterodakty, ja maju na dumci zvyajnoho ornohuza. Tiky ce takyj ornohuz, v jakoho nema per,
nadzvyajno hruba kira, kryla z peretynkamy, a na elepach zuby.
Vin zasmijavsia, ironino vklonyvsia i pidmorhnuv Samerli, a toj odvernuvsia j vidijov vid
nioho.
Uranci, posnidavy kavoju z manikoju (nai zapasy dovodylosia oaduvaty), my zijlysia
na vijkovu radu, ob obhovoryty najkrayj sposib vybraty na plato.
elender holovuvav z takoju vroystistiu, nemov buv verchovnym suddeju.
Ujavi sobi, jak vin u svojemu chymernomu chlopjaomu bryli, zsunutomu na potylyciu, sydy na pryskalku, zverchnio pohliadaje na nas z-pid nabriaklych povik i, trusiay ornoju borodoju,

povahom vyznaaje nae potone stanovye ta nakresliuje nai podai diji.

Nye vy pobayly b usich trioch nas. Mene zasmahloho vid soncia, pomolodiloho ta
posviiloho na vinomu povitri; Samerli z joho nerozlunoju liukoju, povanoho i vse e nastrojenoho skeptyno; lorda Dona, hostroho jak lezo brytvy: vin, spyrajuy na runyciu, trochy
nachylyv upered svoju stavnu posta i vtupyv u promovcia orlyni oi. Pozadu sydia dvoje metysiv
i nevelyka kupka indinciv, a pered namy vysoije ervonuvatyj kria, jakyj viddiliaje nas vid
mety.
Zajve j kazaty, movyv na kerivnyk, o, buvy tut peroho razu, ja robyv use
molyve, ob vybraty na plato. I koly ve ne poastylo z cym meni, to ne poasty i bu-komu
inomu, bo o-o, a po horach lazyty ja vmiju. Todi, pravda, u mene ne bulo nijakych specinych
znaria, ale teper ja ve zapassia nymy. Zvisno, o za dopomohoju jich ja spromousia vyderty
na verynu cijeji samotnioji skeli. o do kriaa, to vydobuty tudy z cioho boku marno j probuvaty stina tut zanadto priamovysna. Mynuloho razu meni dovelosia pospiaty, bo nadchodyv
sezon doiv, ta j zapasy u mene vyerpuvalysia. erez ce ja vstyh doslidyty pidstup do kriaa lye
pryblyzno na is my u schidnomu napriami j nide ne znajov molyvosti podolaty ciu krutyznu.
o teper my budemo robyty?
Na moju dumku, je lye odyn rozumnyj vychid, skazav profesor Samerli. Jako vy
obsteuvaly kria zi schodu, to my doslidymo zachidnu joho astynu. Molyvo, pidniaty na plato
vdassia de tam.
Sluna dumka, pohodyvsia lord Don. Plato ce, mabu, nevelyke, i, obijovy kruh
nioho, my abo znajdemo prochid nahoru, abo povernemo na misce, zvidky vyjly.
Ja pojasniuvav ue naomu junomu druhovi, skazav elender (vin zavdy hovory pro
mene, jak pro desiatyrinoho koliara), ja pojasniuvav ue naomu junomu druhovi, o lehkoprystupnoho liachu na plato tut ne moe buty. Zrozumilo omu: jakby cej liach isnuvav, plato ne
bulo b izoliovane, i na niomu ne mohly b zberehty umovy, jaki tak rozbihajusia iz zvyajnymy
zakonamy vyyvannia vydiv. Prote ja ne vykliuaju molyvosti, o de tut je takyj schyl, jakym
zmoe vyderty na verchivja dosvidenyj apinist, ale nijak ne spromoesia zlizty vnyz vaka,
nezhrabna tvaryna. Ja peven, o vony tut je, taki miscia, choa b odne.
Zvidky u vas taka pevnis, ser? zaderykuvatym tonom spytav Samerli.
A zvidty, o mij poperednyk amerykane Mepl-Vajt pobuvav na plato. Jak e inake
mih vin pobayty tych dyvovynych tvaryn, jakych zamaliuvav u svojemu abomi?
Vai mirkuvannia, zdajesia, vyperedaju ustanovleni fakty, ne zdavavsia vpertyj Samerli. Ja bau vae plato, tym i ne zapereuju joho isnuvannia, ale v mene nema nijakych dokaziv, o tam je yttia u jakij-nebu formi.
Zapereujete vy, ser, y ne zapereujete, ce ne mav anijakisikoho znaennia. Choa dobre, o bodaj isnuvannia plato vy nareti usvidomyly. Ciu my elender pidviv pohliad na
plato i raptom, na na podyv, skoyv z pryskalku, schopyv Samerli za pidboriddia j zader jomu
holovu vhoru. Nu, ser? zakryav vin chrypkym vid chvyliuvannia holosom. Teper-to vy ve
bayte, o na plato je tvaryny?
Ja kazav ue, o na kraju kriaa bula husta toroka zelenoji roslynnosti. Tak-ot z neji vytknulasia jaka orna, lyskua istota. Vona povino pidpovzla do provallia, perechylylasia vnyz, i
my vyrazno pobayly hadiuku z plaskoju, schooju na zastup, holovoju. Z chvylynu hadiuka zvyvalasia nad namy, i rankove sonce blyalo na jiji lysniuych vytkych kiciach. Potim vona ospalo
poplazuvala nazad i znykla.
Samerli buv takyj vraenyj cijeju zjavoju, o speru ne opynavsia, koly elender zader
jomu holovu. Teper e vin strusonuv z sebe joho ruku j prybrav svoho zvyajnoho nedotorklyvoho
vyhliadu.
Ja budu due vdianyj vam, profesore elendere, skazav vin, koly v podaomu vy
navyte zvertaty na o moju uvahu, ne chapajuy mene za pidboriddia. Navi pojava zvyajnisikoho skeliastoho pitona ne vypravdovuje takoji vaoji povedinky.
Ale taky na plato je yttia! trimfano vidpoviv na ce elender. A teper, pislia
takoho svidennia, o musy perekonaty j najdurniych abo najperedeniych oponentiv, ja dumaju, my majemo nehajno vyruyty zvidsy na zachid, a doky znajdemo liach na plato.

Pidniia kriaa bulo kamjanyste, to posuvalysia my povoli j z velykymy trudnoamy. Koly

ce znenaka v oi nam upalo o take, o vidrazu zveselylo nas. To buly slidy yjoho taborya:
bliaanky z-pid ikahkych mjasnych konserviv, pliaky z napysom Brendi, polamanyj konservnyj ni i syla vsiakoho inoho podoronioho dribjazku. Znajlasia tut i pomakana rozirvana gazeta, ikahkyj demokrat, cho daty na pij vyjavyty ne vdalosia.
Ce ne moje, zauvayv elender. Napevne, ce vid Mepl-Vajta.
Lord Don tym asom pyno ohliadav stovbur derevovydnoji paporoti, v zatinku jakoji buv
roztaovanyj tabir.
Dyvisia, skazav vin. Zdajesia, ce jakyj znak.
Do dereva bulo prycviachovano doku, jaka zahostrenym kincem vkazuvala na zachid.
Zvisno, o znak, pidtverdyv elender. Bo o b ine ce mohlo buty? Na poperednyk znav, o vyruav v nebezpenu podoro, i zalyyv poznaku dlia tych, chto podavsia b joho
slidamy. Molyvo, my znajdemo jaki znaky j dali.
My j spravdi znajly jich, ale jaki vony strani ta motoroni buly, ci znaky!
Pid samym kriaem rosly chai vysokoho bambuka, podibni do tych, o jich my zustrialy
ranie. Steblyny bahatioch roslyn siahaly dvadciaty futiv zavvyky i zakinuvaly cupkymy, hostrymy, jak spysy, verekamy. Koly my prochodyly povz ci zarosti, pered naymy oyma promajnulo o bile. Prosunuvy holovu mi steblyn, ja pobayv gologo erepa. A za kika futiv blye
do kraju chaiv leav i vve kistiak.
Udaramy svojich rizakiv nai indinci rozystyly dilianku kruh kistiaka, i my zmohly v usich
podrobyciach ujavyty sobi ciu tragediju. Vid ubrannia zahybloho lyylo same lachmittia. Zate na
koavych nohach zberehlysia erevyky, jaki svidyly, o to buv evropeje. Bilia kistok lealy zolotyj hodynnyk firmy Hadzona z ju-Jorka, lanciuok iz vinym perom i sribnyj portsygar z napysom D. K. vid A. E. S. na pokryci. Portsygar e ne pomianiv, ote, neastia stalosia ne tak
davno.
Chto b ce mih buty? mirkuvav lord Don. Bidolacha! Vsi kistky potroeni.
I kri nych proris bambuk, zauvayv Samerli. opravda, bambuk roste due vydko,
ale ne mih e trup leaty tut takyj dovhyj as, ob bambuk ustyh vytiahty a na dvadcia futiv.
odo osoby pomerloho, to vona ne vyklykaje v mene odnoho sumnivu, skazav profesor elender. Plyvuy rikoju z namirom pryluyty do vas u Manaosi, ja vsiudy rozpytuvav
pro Mepl-Vajta. V Pari pro nioho ne znaly nioho. Na astia, ja mav pevnyj kliu dlia poukiv, bo
v joho abomi buv maliunok, de vin sydy za snidankom z jakym sviaenykom z Rozari. Toho
sviaenyka ja rozukav, i cho vin vyjavyvsia zapeklym spereanykom i obrazyvsia na mene, koly
ja skazav, o joho viruvannia ne vystoja proty suasnoji nauky, kine kincem ja deo taky dovidavsia vid nioho. Mepl-Vajt buv u Rozari otyry roky tomu, tobto za dva roky pered tym, jak ja
pobayv joho trup. Na toj as vin podorouvav ne sam, a z pryjatelem-amerykancem, Dejmsom
Kolverom na jmennia. Kolver sydiv u ovni j zi sviaenykom ne snidav. Na pidstavi vsioho cioho
ja j robliu vysnovok, o my dyvymo teper na ostanky Dejmsa Kolvera.
o do pryyny joho smerti, to tut te nema velykych sumniviv, dodav lord Don.
Vin abo sam upav zi skeli, abo joho skynuly zvidty, i vin rozbyvsia. Inake jak mohlo b staty, o
vsi kistky joho potroeni, i kri nych povyhanialy dvadciatyfutovi steblyny bambuka?
My tycho stojaly pered cymy tlinnymy ostankamy, podumky pohodujuy zi slovamy lorda
Dona Roxtona. Kamjane beskettia hrizno zvysalo nad bambukovoju chaeju. Ale y Dejms
Kolver sam upav, y joho bulo skynuto? y spravdi to buv prosto neaslyvyj vypadok? A moe?..
o zlovisne j achlyve opovyvalo ciu neznajomu krajinu.
My movky pily dali vzdov priamovysnoji krui, takoji samoji hladkoji, jak antarktyni liodovi hory, o za opysamy mandrivnykiv tiahnusia vid obriju do obriju, vysoko pidnosiay nad
ohlamy zanesenych u ti kraji suden. Za peri pja my my ne nadybaly odnoji rozkolyny, odnoji
pary. A o u vii nam upalo o, o spovnylo nai sercia novoju nadijeju. Pid vystupom skeli,
zachyenym vid dou, bula namaliovana krejdoju, e odna strila vistriam do zachodu.
Znovu Mepl-Vajt, ozvavsia profesor elender. Vin nemov pereduvav, o znajdusia hidni nasliduvai joho spravy.
I v nioho bula krejda?

 Sered inych joho reej ja znajov korobku z pastenymy olivciamy. Pryhaduju, o vid
biloho matka krejdy zalyyvsia tiky nevelykyj ulamook.
Ce, bezpereno, dobra oznaka, promovyv Samerli. Nam lyajesia zviryty na neji ta
prostuvaty j dali na zachid.
e erez pja my nova bila strila na skeli. V ciomu misci stina kriaa vpere rozstupylasia.
Useredyni rozpadyny znovu strila, tiky ve vistriam uhoru.
Miscyna cia mala nezvyajnyj vyhliad. Schyly kriaa vysoezni, a klapo blakytnoho neba
takyj vukyj, ta e stysnenyj mi dvoma torokamy zeleni, o na dni uelyny panuvav prysmerk.
My davno ve ne jily, straenno vtomylysia vid nerivnoji kamjanystoji dorohy, ale nervy nai buly
do toho zbudeni, o nam bulo ne do dumok pro perepoynok. Zvelivy indinciam staty taborom,
my votyrioch z dvoma metysamy zahlybyly u tu rozpadynu.
Spoatku vona mala futiv sorok zavyrky, a dali vuala, a ureti j zovsim zmykalasia bokamy, a hladki stiny priamovysno strymily vhoru, tak o vyderty po nych ne bulo nijakoji
molyvosti. Na poperednyk javno na o ine vkazuvav svojim znakom. My pily nazad vsia
rozkolyna tiahlasia ne bi jak na ver myli, koly naraz hostre lordove oko vhledilo te, oho my
ukaly. Vysoko nad naymy holovamy v napivtemriavi vyriznialasia e temnia okruhla pliama.
To, mabu, buv otvir jakoji peery.
Bilia pidniia stiny lealy kupy kaminiaia, i dobuty do toho otvoru vyjavylo dosy lehko.
Vsi pai sumnivy, koly my distalysia tudy, znykly. Tam buv ne lye vchid do peery, a e j zboku
vydnila namaliovana strila. Tak o de Mepl-Vajt i joho beztalannyj tovary vybraly na plato!
My buly zanadto schvyliovani, ob spuskaty unyz do taboru, to vyriyly zaraz e doslidyty
peeru. V zaplenyku lorda Dona buv elektrynyj lichtaryk, o mav osvitliuvaty nam liach. Z
cym lichtarykom u ruci, kydajuy pered sebe maleke kruace ovtavoho svitla, lord ruyv upered, a my odyn za odnym stupaly slidom.
Peeru ciu, oevydno, promyla voda, bo stiny v nij buly due hladeki, a dno vkryvaly kruhli
kaminci. Vysota jiji ledve davala zmohu vyprostaty olovikovi, a prosuvaty tam my mohly lye
vervekoju. Jardiv pjatdesiat peera jla maje pozemno, a potim poala pidnimaty uhoru de tak
pid kutom u sorok pja hradusiv. Dali schyl stav e krutiyj, i nam dovelosia ve probyratysia plazom, obdyrajuy ob kami kolina j doloni, a z-pid nih u nas osypalasia haka. Raptom lord Roxton
spynyvsia j holosno skryknuv:
Zavala!
Pidpovzy vprytul do nioho, my v ovtomu osviti lichtaryka pobayly, o ulamky bazatu
zakryvaju he uve prochid.
Sklepinnia zavalylosia!
Daremno sylkuvaly my vidtiahty nabik dejaki kameniuky. Vnaslidok naoji roboty bii
bryly zalyylysia maje bez pidpory i zahrouvaly vpasty j rozavyty nas. Jasno, o usunuty cijeji
perepony my ne zmoemo. Prochid, jakym projov Mepl-Vajt, buv ue neprystupnyj.
Znemoe, ne majuy syly j slovom ozvaty, vybralysia my nazad z temnoji peery i ve spustylysia vnyz.
Same v ciu chvylynu stala odna nepryjemna pryhoda, povjazana z daymy podijamy.
My stojaly hurtom u tij rozpadyni, zvidky bulo futiv sorok do peery, koly zhory zirvalasia
velyezna bryla j zi straennym hurkotom upala pobilia nas. ysto vypadkovo nam poastylo vcility. My ne bayly, zvidky vpala ta bryla, a metysy, jaki todi e lyalysia bilia otvoru peery, zapevnialy, niby vona proletila povz nych i, znay, padala z verchivja plato. Hlianuvy vhoru, my v
zelenych chaach nad krajem verchivja ne pomityly odnoho ruchu. A prote, bezpereno, brylu
tu kynula liudka istota, i to istota, voroa nam.
My pospiyly zabratysia z rozpadyny, sturbovani cijeju podijeju, o mohla prykro vidbyty
na naych planach. Stanovye j bez toho bulo skrutne, ale teper, koly do oporu pryrody pryjednalasia lycha volia liudka, vono stavalo j zovsim nepevnym. I vse taky, dyvliay na rozkinu stiahu
zeleni za kika sote futiv nad namy, nichto z nas i hadky ne dopuskav, ob my vernulysia do
Londona, ne doslidyvy do kincia vsich tutenich tajemny.
Poradyvy mi soboju, my vyriyly jty dali dovkruh plato, spodivajuy de natrapyty na
jaku inu molyvis vyderty na joho verchivja. Skeliasta stina tym asom pomitno ponyala j

poala zvertaty iz zachodu na pivni. Vychodiay z cijeji duhy, mona bulo hadaty, o ve obvid
plato ne nadto velykyj i o do naoho taboru my povernemo najdove za kika dniv.
Cioho dnia my projly blyko dvadciaty dvoch my, i bez nijakoho uspichu. Na barometr,
muu zaznayty, pokazuje, o vidtodi, jak zalyeno ovny, my pidnialysia nad rivnem moria na
dobrych try tysiai futiv. Zvidsy taka zmina j temperatury, i roslynnosti. Tut ue maje ne stalo
lehiniv komach, o stanovlia spravnie lycho dlia podoronich u tropikach. Kika vidmin pam
e trapliajusia, bahato je paporotnykovych derev, ale dereva, charakterni dlia dolyny Amazonky,
Lyylysia pozadu. Mylo bulo zustrity sered cych nehostynnych ske konvaliariju, kavalernyk i behoniju, jaki nahaduvaly meni ridnyj kraj. Pobayv ja i riznovyd ervonoji behoniji, nu tonisiko
takyj, jak i toj, o roste u vazoni na vikni odnijeji villy v Stritemi Ale ce ve zovsim pryvatni spohady.
Uveeri ja mav na oci vse e peru dobu naoji podoroi dovkola plato nas ekala e
odna unikana podija, jaka ostatono usunula bu-jaki sumnivy odo blykych do nas dyv.
Proytavy dai riadky, vy, liubyj mistere Makardle, molyvo, vpere vyznajete, o gazeta
nedaremno vidriadyla mene i o u vas je materil dlia nadzvyajno cikavych publikacij, jako
profesor elender zlaskavysia daty na nych dozvil. Ja sam ne zvayvsia b drukuvaty jich, doky
my ne povernemo do Angliji z reovymy dokazamy v rukach, bo inake mene oslavlia jak gazetnoho Miunchhauzena. Hadaju, o j vy takoji samoji dumky i ne zachoete vayty reputacijeju
Gazety, poky v nas ne bude nezaperenych argumentiv, ob vidbyty napady skeptykiv i krytykiv. Nechaj e cej mij lyst, o mih by daty takyj udovyj sensacijnyj materil; poekaje u vaij
uchliadi na svij slunyj as.
Use ce stalosia v odnu my i zaly ylo slid u samij tiky naij pamjati.
A trapylo o o. Lord Don zastrelyv ahuti maleku tvarynu, schou na svyniu. Polovynu
jiji my viddaly indinciam, a druhu zalyyly sobi j poaly pidsmauvaty na bahatti. Po zachodi soncia povitria tut odrazu studenije, i my vsi prysunuly blye do vohniu. Ni bula bezmisiana, ale
na nebi zorily zori, i na nevelykij viddali bulo bi-men vydno. Znenaka u veirnij temriavi o
zahulo, tak nemov nablyavsia aeroplan. Na chvyku vsich nas onovyly peretynasti kryla, i pered
mojimy oyma majnula dovha hadiua yja, zliui j chyi ervoni oi ta velyeznyj rozziavlenyj
dziob, usijanyj, na mij velyeznyj podyv, blyskuymy dribnymy zubamy. Za sekundu cia mara znykla, a razom z neju znykla j naa veeria. V povitria zniala veletenka orna istota, futiv na dvadcia
u rozmachu kryl. Na my udovyko svojimy krymy zastupylo zori, a potim ezlo za temnym vystupom hirkoho kriaa. My storopily j movky sydily kruh bahattia, nae ti heroji Vergilija, koly
nad nymy prolitaly harpiji. Peryj poruyv movanku Samerli.

 Profesore elendere, vroysto promovyv vin, i holos joho tremtiv vid chvyliuvannia.
Ja muu pereprosyty vas. Ja absoliutno ne mav raciji, ser, i ja tiky prou vas zabuty, o bulo v
mynulomu.
Skazano ce bulo udovo, i nai profesory vpere stysnuly odyn odnomu ruky. O jakyj vyhra
dala nam pojava peroho pterodaktylia. Zamyrennia dvoch takych liudej varte bulo vkradenoji
veeri.
Prote, jako na plato j vodiasia peredistoryni tvaryny, jich u konomu razi nebahato, bo
protiahom trioch nastupnych dib my ne zustrily odnoji. Uve cej as my jly hnitiue bezplidnoju
miscynoju na pivni i schid vid plato. Kamjanysta pustelia erhuvalasia tut z hlybokymy drahovynamy, povnymy dyyny. Ce taky spravdi buv neprochidnyj kraj, i jakby ne vuzeka smuka tverdoji zemli popid samymy skeliamy, nam dovelosia b zavernuty nazad.
Ne odyn raz my zagruzaly po hrudy v bahnystyj grunt napivtropinoho bolota. I o najhire
tam plodylasia syla hadiuk jarakaky ce najotrujnia ta najlychia hadiuka v cilij Pivdennij
Ameryci. Raz po raz, zvyvajuy i pidstrybujuy po smerdiuomu bahnyu, kydalysia na nas ci
achlyvi stvorinnia; my mohly boronytysia vid nych tiky tym, o maly napohotovi svoji runyci.
V mojij pamjati nazavdy lyysia stranyj spohad pro odnu zapadynu v boloti, poroslu jasno-zelenymy lyajnykamy. Tam, zdajesia, bulo kublo jich, i na konij kupyni a kyilo cijeji pohani, o
pohrozlyvo syala na nas, bo jarakaka zavdy pera napadaje. Zibralo hadiuk tam stiky, o perestriliaty jich bula b ri nemyslyma, to my kynulysia navtiky i bihly oduchu, poky ne vybylysia

z syly. Nikoly ne zabudu, jak ozyralysia my nazad, biuy, i dovho e bayly sered oeretu vytki
yji ta holovy naych peresliduvaiv. Na karti, o jiji my nakreslyly, bahnye ce distalo nazvu
Boloto Jarakaka.
Zhodom hirkyj kria utratyv svij ervonuvatyj kolir i stav brunastyj. Roslynnis ponad krajem joho bula ve ne taka bujna, a sami skeli znyzyly do triochsot otyriochsot futiv, zalyajuy
jak i pere neprystupnymy zdavalosia, o vony staly navi e neprystupnii, ani u toj peryj
de, koly my jich pobayly. A jichniu absoliutnu nedosianis dobre vydno na fotografiji, jaku ja
zniav u tij kamjanystij pusteli.
Ale musy e de stikaty vnyz doova voda, skazav ja, koly my obhovoriuvaly podai
svoji zachody. Jaki; rivaky vona promyla de na krutoschyli?
Na junyj druh inkoly maje momenty prosvitlennia, zauvayv profesor elender, popleskujuy mene po pleu.
Doi tam buvaju! dodav ja.
A, jake tiamue! movyv elender. Jedyna chyba v joho mirkuvanniach poliahaje
v tomu, o my z bezperenoju oevydnistiu vstanovyly vidsutnis bu-jakych rivakiv po bokach
kriaa.
Kudy , u takomu razi, divajesia voda? ne zdavavsia ja.
Hadaju, o koly voda ne stikaje nazovni, znay, vona zbyrajesia de useredyni.
Ote, tam je ozero?
Schoe na te.
I bie ni imovirno, o ce ozero ley u kolyniomu krateri, ozvavsia profesor Samerli. Formacija tut suto vulkaninoho charakteru. To cho by jak, a ja vpevnenyj, o
poverchnia plato pochyla do seredyny, i tam mistysia ymale ozerce, zvidky voda jakymy pidzemnymy kanalamy prosotujesia v Boloto Jarakaka.
A moe, pevnyj rive vody pidtrymujesia erez vyparovuvannia, vyslovyv prypuennia elender, i obydva profesory vdalysia v uenu supereku, jaka dlia storonnich bula zrozumila
ne bie za kytajku gramotu.
Na ostyj de my skinyly svij obchid navkolo plato j povernulysia do naoho taboru pid samotnioju pyliastoju krueju. Nastrij v usich buv pryhnienyj, bo cho jak pyno my pryhliadalysia, pide ne znajly miscia, zvidky mona bulo b vyderty nahoru, navi najsprytniomu skelelazovi. A prochid erez peeru, jakym skorystavsia buv Mepl-Vajt, stav teper cilkom neprystupnym.
o nam lyalosia robyty? Zapasiv chariv, ponovliuvanych poliuvanniam, poky o vystaalo, ale nastane as, koly vony vyjdu. Misiaci za dva rozponesia doovyj sezon, i na tabir
znese vodoju. A skeliasta stina bula tverda jak hranit, i vyrubaty v nij schodynky na taku vysoi
zabralo b bie asu, ni maly my v svojemu rozporiadenni, ta j syl na ce u nas ne vystaylo b.
Nioho dyvnoho, o my toho veora tiky pochmuro perezyraly jaku asynu, a todi, skazavy
odne odnomu vsioho po kika sliv, uklalysia spaty. Pryhaduju, o ostannie vraennia pered tym,
jak zasnuty, zalyylo u mene vid elendera. Obchopyvy holovu rukamy, vija prysiv rozkaria
nae velyezna aba kolo bahattia i tak zahlybyvsia u svoji mirkuvannia, o ne vidpoviv navi na
moje dobrani.
Ale koly my vitalysia vranci, to ve buv zovsim inyj elender: joho posta promenylasia
radistiu i samovdovolenniam. Sidajuy snidaty, vin dyvyvsia na nas z udavanoju skromnistiu, i oi
joho, zdavalosia, chotily skazaty: Ja znaju, o zasluhovuju na najbiu vdianis z vaoho boku.
Tiky prou, ne vyslovliujte jiji, ne prymuujte mene ervonity. Joho boroda viddymalasia, hrudy
buly vypnuti, pravu ruku vin zasunuv za bort kurtky. Vin, pevno, ujavliav sebe na odnomu z vinych
pjedestaliv u Trafahar-skveri, de joho posta stala b e odnym postrachom dlia horodian Londona.
Evryka! skryknuv vin, zblysnuvy bilymy zubamy kri ornu borodu. Moete pozdorovyty mene, dentmeny, i pozdorovte tako odyn odnoho. Problemu rozvjazano!
Vy znajly liach nahoru?
Nasmiliuju dumaty, o tak.
A de same?

Zamis vidpovisty, elender tynuv pacem na samotniu pyliastu skeliu pravoru vid nas.
Oblyia nai mov prynajmni vytiahlysia. o na skeliu mona vydertysia, my jomu
viryly. Ale mi neju j plato lealo provallia!
My nijak erez ce provallia ne pereberemosia, zitchnuv ja.
V usiakomu razi, my dobudemo veryny skeli, skazav elender. A tam ja, molyvo,
rozkau vam pro odyn zasib, o joho namyslyv mij vynachidlyvyj rozum.
Posnidavy, my rozpakuvaly elenderiv klunok z apinistkym znariaddiam. Zvidty profesor vydobuv krualo cupkoho lehkoho kanata v sto pjatdesiat futiv zavdovky, zalizni haky,
kliamry ta ine pryandallia. Lord Don uslavyvsia jak apinist, profesor Samerli tako vidbuv ne
odnu vysokohirnu expedyciju, to sered nas trioch ja odyn buv novak u cych spravach. Prote moja
syla j vidvaha musyly kompensuvaty brak dosvidu.
Zavdannia ce ja ne nazvav by a nadto vakym, cho buvaly chvylyny, koly volossia na mojij
holovi stavalo lubom. Pera polovyna schodennia bula dosy lehka, ale dedali skelia strimkiala, i
ostanni pjatdesiat futiv my derlysia, vjidajuy nohamy j rukamy v koen najmenyj pryskavok, u
konu najnepomitniu ilynu mi kaminniam. Ni ja, ni Samerli nizao ne dolizly b do veryny,
jakby ne elender. Cho jakyj vin buv hrukyj, a prote perym vydriapavsia tudy i kynuv nam
kanat, obvjazavy joho kruh dereva na verku skeli. Za dopomohoju cioho kanata my vydko podolaly nerivnu stinu j opynylysia na nevelykomu vkrytomu travoju majdanyku futiv dvadcia
pja u peretyni.
Pere, o vpalo meni v oi, koly ja trochy viddychavsia j ozyrnuvsia navkruhy, buv nezvyajnyj vyhliad miscevosti, jakoju my neodavno projly. Pid namy, prostiahajuy na neosianyj
obyr i zlyvajuy iz blakytnoho mloju na krajnebi, leala y ne vsia brazyka rivnyna. Najblye
do nas buv dovhyj schyl, zasijanyj velykym kaminniam ta zaroslyj paporotnykovymy derevamy.
Dali, za horbovynoju, ja bayv ovto-zeleni bambukovi chai, kri jaki my proderlysia, a e dali
roslynnis stavala hustioju j perechodyla u velyeznu puu, lybo, na dobri dvi tysiai my.
Ja, nae spjanilyj, myluvavsia cym arivnym krajevydom, koly na moje plee liahla vaka
ruka profesora.
Siudy podyvisia, mij junyj drue, skazav vin. Vestigia nulla retrorsum! 2 Vimi sobi

za pravylo nikoly ne ohliadaty nazad, zavdy dyvisia vpered, de nas ekaje slavetna meta.
Ja obernuvsia v bik plato. Peredi mnoju slalosia ploskohirja, pokrajnia smuha joho, zarosla
zelenoju torokoju kuiv ta poodynokymy derevamy, bula tak blyko, o a ne virylosia: neve
tudy ne mona dobratysia? Provallia, jake viddilialo skeliu vid plato, malo pryblyzno futiv sorok
zavyrky, ale dlia nas to bulo odnakovo, o j sorok my. Ja obchopyv odnijeju rukoju stovbur
dereva j nachylyvsia nad bezodneju. De daleko vnyzu stojaly iji dyvyly na nas dribneki postati
indinciv. Krutyzna vnyzu zdavalasia takoju samoju nedosianoju, jak i ta, o bula pered namy.
Ce j spravdi cikavo, pouv ja naraz pozad sebe skrypuyj holos profesora Samerli.
Ozyrnuvy, ja pobayv, o vin z neabyjakoju cikavistiu rozhliadaje derevo, za jake trymavsia. Joho rivna kora j nevelyki ylkuvati lystky nahadaly meni o due znajome.
Ta ce buk! skryknuv ja.
Ato, pidtverdyv Samerli. Pa zemliak u cij dalekij krajini.
Ne tiky zemliak, dorohyj mij ser, ozvavsia elender, ba navi koly dozvolyte
poyryty vau alegoriju va spinyk. Cej buk uriatuje nas.
A, mist! zdohadavsia lord Don.
Dostemenna pravda, druzi moji, mist. Ne durno mynuloji noi ja cilu hodynu obmirkovuvav nae bezporadne stanovye. Pryhaduju, ja mav jako nahodu zauvayty naomu junomu
druhovi, o Dord Edvard elender pouvaje sebe najkrae, koly joho zaenu u tisnyj kut. A
vora my vsi opynyly u tisnomu kuti, vy ne budete cioho zapereuvaty. Ale tam, de rozum dije
u zluci z energijeju, ce zavdy daje dobri naslidky. erez ce provallia treba perekynuty mist. Oce
vin i je pered vamy!
Ideja spravdi bula blyskua. Derevo malo ne mene istdesiaty futiv zavvyky, i jakby vono
2 Ni kroku nazad! (Latyn.).

vpalo tak, jak nam chotilosia, perebratysia erez provallia bulo b ne vako. Vybyrajuy na skeliu,
elender uziav z soboju topircia. Teper vin zniav joho z pleej i prostiah meni.
U naoho junoho druha je j mjazy, i vytryvalis, promovyv vin. Hadaju, v cij spravi
vin bude korysnyj, jak nichto inyj. Prou, odnae, obmeyty vai poryvannia j robyty tiky te, o
ja vam kazatymu.
Za joho vkazivkamy ja zrobyv na derevi dekika zarubok, ob vono padalo v baanomu napriami. Verchivja joho z pryrody chylylo u bik plato, i ce polehuvalo nae zavdannia. My z lordom
Donom vzialysia po erzi do roboty, i men ni za hodynu, huno zakrektavy, buk zavalyvsia j
zanuryv svoje verchnie hillia v chaach z protylenoho kraju bezodni. A sam stovbur vidkotyvsia
vid prykornia, a zdavalosia, e odna achlyva my, i vin polety u provallia, Prote, hojdnuvy
ie trochy tudy-siudy, vin zatrymavsia ponad samym krajekom majdanyka. Mist do nevidomoji
krajiny buv hotovyj.
My vsi movky potysly ruku profesorovi elenderu, a vin zi svoho boku skynuv brylia j viddav nykyj ukliy konomu z nas.
Ja chou perym stupyty na neznanu zemliu, skazav vin. Bezpereno, ce bude cikavyj siuet dlia jakoji majbutnioji kartyny na istorynu temu.
Vin ue nablyzyvsia do mostu, a naraz lord Don schopyv joho za polu.
Liubyj tovaryu, riue zajavyv vin. Ja cioho ne mou dozvolyty!
Ne moete dozvolyty, ser?! holova profesora vidchylylasia nazad, a boroda vypnula
napered.
Koly sprava torkajesia nauky, ja zavdy skoriajusia pered vamy, bo vy liudyna vena. Ale
tut ue moja parafija, to bute laskavi sluchaty mene.
Jak ce vaa parafija, ser?
V konoho z nas svij fach. Ja v danomu razi soldat. My zbyrajemo zavojovuvaty nezvidanu krajinu, de na konomu kroci mona spitkaty voroha. Kydaty tudy naoslip tiky tomu, o
vam brakuje rozvalyvosti j terpinnia, po-mojemu, ne slid.
Zauvaennia ce bulo vemy serjozne, i znechtuvaty joho ne vypadalo. elender arpnuv holovoju i znyzav pleyma.
Harazd, ser, ale o vy proponujete?
Cilkom molyvo, o sered tych onde kuiv zasilo jake kanibake plemja, ekajuy na
svij snidanok, skazav lord Don, dyvliay erez prirvu na toj bik. To aby ne potrapyty v
kazan z okropom, krae vyty zasterenych zachodiv. Budemo spodivaty, o tam nijakoji nebezpeky nemaje, ale dijmo tak, niby vona isnuje. Meloun i ja spustymosia zaraz unyz, zaberemo z soboju vsi otyry runyci ta vimemo Homesa j druhoho metysa. Todi poky odyn z nas perechodytyme natojbi, reta bude prykryvaty joho svojimy runyciamy. A tam vin nechaj peresvidysia,
o j dlia vsich nas nema nijakoji nebezpeky.
elender siv na peka j a zastohnav vid neterpliaky, ale my z profesorom Samerli pohodylysia, o v takych vypadkach provid maje braty na sebe lord Don. Teper uzdov najtiaoji
dilianky pidjomu buv kanat, i spuskaty, ta j pidnimaty stalo nabahato lehe. Za hodynu my povernulysia z runyciamy j drobovykom. A metysy za nakazom lorda Dona prynesly torbu z charamy
na vypadok, jakby naa vyprava na toj bereh zatiahlasia. V konoho z nas u nabij pyku bulo povno
nabojiv.
Teper, elendere, jako vy kone choete buty perym, prou, skazav lord Don, koly
vsi hotuvannia skinylysia.
Due diakuju za laskavyj dozvil, serdyto vidpoviv profesor, jakyj ne vyznavav niyjoho
avtorytetu. Koly ve vy tak liubjazno dozvoliajete, ja, zvyajno, skorystajusia z nahody buty
perym, chto stupy u ciu krajinu.
elender z topircem za pleyma siv verchy na stovbur i, perebyrajuy rukamy po niomu,
nevdovzi distavsia do protylenoho boku. Stavy tam na nohy, vin zakynuv uhoru ruky.
Nareti! zahukav elender. Nareti!
Ja z tryvohoju dyvyvsia na profesora, osterihajuy, y ne vluy u nioho jaka voroa strila
iz zelenoji huyny. Ale vse bulo spokijno, tiky jakyj udnyj barvystyj ptach zniavsia u elendera z-pid nih i znyk mi derevamy.

Druhym perebravsia erez provallia Samerli. Prosto nezvyajna energija bula v takomu neminomu tili! Vin napolig, ob na nioho poepyly dvi runyci, to koly vin opynyvsia na tomu
boci, obydva profesory ve maly zbroju. Pislia Samerli poliz ja, sylkujuy ne dyvyty u achlyvu
bezodniu, o rozstupylasia u mene pid nohamy. Samerli prostiah meni pryklad svojeji runyci, i
erez sekundu ja ue schopyv joho samoho za ruku. odo lorda Dona, to vin liubisiko projov
sobi po stovburu, spravdi projov nohamy, ni za o ne trymajuy. U nioho, pevno, zalizni nervy!
Nareti my stojaly v cij kazkovij krajini, v utraenomu sviti, de pered namy buvav lye MeplVajt. Dlia nas to bula chvylyna najvyoho trimfu. Chto mih by podumaty, o vona pereduvatyme najachlyviym neastiam? Dozvote koroteko rozpovisty, jak use ce achittia stalosia.
My vidstupyly vid kraju plato i projly jardiv z pjatdesiat aharnykamy, koly pozad nas rozligsia ohlulyvyj hurkit. Vsi my jak odyn metnulysia nazad. Na mist znyk.
He unyzu, bilia pidniia plato, ja pobayv kupu hillia ta trisok z roztroenoho stovbura. To
vse, o lyylosia vid naoho buka. Moe, kraj majdanyka ne vytrymav i zavalyvsia? Speru same
ce spalo vsim nam na dumku. Ale za my z-za pryskalka na skeli zvina vytknulosia smahliave
oblyia metysa Homesa. Tak, to buv Homes, tiky ne toj Homes, o zavdy takyj nepronyknyj,
takyj dohidlyvo usmichnenyj. My bayly pered soboju vohnystyj pohliad i lyce, skryvlene nenavystiu ta alenoju radistiu zadovolenoho pouttia pomsty.
Lorde Roxtone! huknuv vin. Lorde Roxtone!
Nu? ozvavsia na tovary. Ja tut.
Z toho boku provallia do nas dolynuv zuchvalyj smich.
Ato, ty tam, anglijka psiajuro! Tam ty j povik lyysia. Ja ekav, dovho ekav i nareti
as mij nastav. Nelehko bulo tobi derty uhoru, spuskatysia, pobay, bude e vae. A, kliati
durni, spijmalysia-taky! Vskoyly v pastku vsi do odnoho!
Vid podyvu my ne mohly j rota roztulyty. My lye stojaly i vraeno dyvyly na Homesa. Velykyj perelamanyj suk na travi kolo nioho pokazuvav, ym same vin pidvayv naoho mosta.
Oblyia joho na chvyku schovalosia, a todi zjavylosia znovu, e liutie, ni pere.
My malo ne vbyly vas otodi bryloju, u rozpadyni, kryknuv vin, ale tak bude krae!
Povinie j dokunie. Vai kistky zbiliju tut i nichto ne znatyme, de vony lea, i ne pochovaje
jich. Koly ty podychatyme, zhadaj za Lopesa, jakoho ty zastrelyv pja rokiv tomu nad rikoju Putumajo. Vin mij brat, i nechaj bude, o bude, ale ja pomru teper spokijno, bo pomstyvsia za brata.
Vin zapeklo posvaryvsia na nas rukoju i znyk.
Jakby metys zadovonyv cijeju svojeju pomstoju i prosto uyvsia sobi, vse vyjlo b dlia nioho
na dobre. Ale joho zanapastyv nerozumnyj, nezdolannyj nachyl do dramatynych efektiv, vlastyvyj
usim predstavnykam latynkoji rasy. Ta j Roxton, olovik, o v trioch respublikach Pivdennoji
Ameryky zdobuv slavne imja by Boyj, buv ne z tych, chto dozvoliaje bezkarno braty sebe na
hluzy. Metys ue spuskavsia zi skeli z protylenoho boku, ta ranie, ni vin ustyh dobuty zemli,
lord Don pidbih z runyceju do urvya j vysteyv svoju ertvu. Jedynyj postril, i my, nioho tak i
ne pobayvy, tiky vuly zojk i hluchyj um vid padinnia tila. Roxton pryluyvsia do nas iz skamjanilym oblyiam.
Ja vklepavsia, jak chlopyko, hirko movyv vin. erez moju duris my vsi opynylysia
v chalepi. Ja musyv by pamjataty, o sered cych liudej panuje duch krovnoji pomsty, i buty
obaniym.
A de druhyj metys? Ade pidvayty take derevo sam Homes navriad y zmih by.
Ja chotiv ubyty i joho, ale peredumav. Moe, vin tut ni pry omu. Choa, molyvo, krae
bulo b i joho prystrelyty, bo, jak vy kaete, vin spravdi, mabu, dopomahav Homesovi.
Teper, koly my znaly rozhadku Homesovych dij, koen zhadav rizni nezrozumili speru
vynky metysa baannia znaty vsi nai plany, pidsluchuvannia pid nametom, de joho zlovyv na
ciomu Sambo, nenavysni pohliady, o jich dekoly vin kydav na nas. Nespodivana scena na rivnyni
pid namy prytiahla raptom do sebe vsiu nau uvahu j perepynyla rozmovu pro Homesa ta pro zminy
v naomu stanovyi.
Jakyj olovik u bilomu vbranni y ne toj druhyj metys mav tak, niby za nym hnalasia

sama smer. Slidom, na vidstani nebahatioch jardiv vid nioho, vystrybom bih velete Sambo, viddanyj nam nehr. Nevdovzi vin nazdohnav utikaa, skoyv jomu na plei j schopyv za yju. Obydva
vony pokotyly na zemliu. Za chvylynku Sambo zvivsia na nohy, hlianuv na rozplastanoho doli
suprotyvnyka i, peremono pomachavy nam rukamy, hajnuv nazad do skeli. Neruchoma bila posta zalyyla leaty sered rivnyny.
Obydva zradnyky zahynuly, ale kodu, o jiji vony vynyly, hodi bulo napravyty. Ni v jakyj
sposib ne mohly my povernuty nazad na pyliastu skeliu. Dosi my buly hromadianamy ciloji zemli
teper staly mekanciamy samoho plato. To buly rizni cilkom vidmeovani odyn vid odnoho
svity. Vnyzu pered namy slalasia rivnyna liach do naych ovniv. Tam za filetovo-mlystym
obrijem tekla rika, o vela do cyvilizaciji. Ale mi neju j namy brakuvalo odnijeji spolunoji
lanky. oden mozok liudkyj ne mih by dobraty sposobu, jak perekynuty mist erez bezodniu, o
leala mi naym teperinim i naym mynulym. Odna my i vsi umovy naoho isnuvannia zminylysia.
Tiky todi, takoho krytynoho momentu, spiznav ja, z jakoho materilu zrobleni moji tovaryi. Vony, opravda, buly povani j zadumlyvi, ale j na chvyku ne vtraaly badiorosti. Tym asom
e nam lyalosia sydity sered ahariv i oikuvaty, koly Sambo vyberesia na skeliu. Nareti joho
orne oblyia vytknulo z-za pryskalkiv, a nezabarom na verku skeli zjavylasia i vsia joho herkulesova statura.
o ja robliu zaraz? skryknuv vin. Vy kaete, a ja robliu.
Ce pytannia lehe bulo postavyty, ni na. nioho vidpovisty. My rozumily odne: vin jedynyj
zvjazok mi namy j okolynim svitom, to ni v jakomu razi ne mona vidpustyty joho.
Ni, ni! hukav vin. Ja ne kydaju vas. Cho o trapliajesia, vy zave znajdete mene
tut. Ale ne syla meni zatrymaty indinciv. Vony kau, o tut yve zabahato Kurupuri i o vony
jdu dodomu. Zatrymajte jich sami, ja ne mou.
I spravdi, nai indinci viddavna ve riznymy sposobamy davaly nam na zdohad, o vony
vtomylysia j chou povernutysia do svojich krajiv. My vyznaly, o Sambo maje raciju, i pohodylysia z tym, o zatrymaty indinciv jomu nijak ne vdassia.
Nechaj tiky vony poekaju do zavtra, Sambo! huknuv ja. Ja chou peredaty erez
nych lysta.
Due dobre, ser. Obiciaju do zavtra vony budu ekaty. Ale o ja robliu vam teper?
Roboty dlia nioho znajlosia ymalo, i slavnyj chlope sumlinno vykonav jiji. Per za vse vin
za naymy vkazivkamy vidvjazav kanat vid peka j kynuv nam odyn kine. Kanat buv zavhrubky
jak zvyajnyj motuzok, ale nadzvyajno cupkyj, i cho vin ne mih pravyty za mist, ta stav by nam u
velykij pryhodi, jakby dovelosia dertysia po skeliach. Do druhoho kincia joho Sambo pryvjazav
skryku z charamy, jaku prynis, i my, peretiahy do sebe kanat, u takyj sposib popovnyly svoji
zapasy. Teper, navi jako my j ne ponovliuvatymemo jich erez poliuvannia, chariv nam vystay prynajmni na tyde. Potim Sambo spustyvsia na zemliu j vytiah nahoru e dvi skryky z
nabojamy ta vsiakymy inymy reamy. Vse ce my oderaly, kydajuy Sambo kanat i potim peretiahujuy joho nazad do sebe. Bulo ve ponoi, koly vin vostannie zliz iz skeli, zapevnyvy nas, o
zatrymaje indinciv do zavtranioho ranku.
Peru ni naoho yttia na plato ja perebuv, pyuy cioho lysta pry svitli lichtaryka, o ledve
blymav u temriavi.
My roztauvalysia na samomu krajeku plato, poveeriavy j zadovonyvy sprahu dvoma
pliakamy apolinarysu, o buly v odnij skryci z charamy. Nam kone potribno rozukaty vodu,
ale siohodninich pryhod, dumaju, zadosy navi dlia lorda Dona, a reti nas i pohotiv ne korty
robyty naoslip peryj krok u nevidome. My vyriyly nb rozkladaty bahattia i vzahali sydity jakomoha tychie.
Zavtra (abo virni siohodni, bo, koly ja pyu ci riadky, ve zajmajesia na svit) my ponemo
dosliduvaty ciu dyvnu krajinu. Koly same ja spromousia napysaty znovu, jako vzahali koly
pysatymu, ne znaju. Bau, indinci e na misci, i ja pevnyj, o na virnyj Sambo vyberesia na
skeliu, ob uziaty lysta. Chou viryty vy joho oderyte.
R. S. o bie ja dumaju, to rozpalyviym zdajesia meni nae stanovye. Ne ujavliaju, jak
zmoemo my zvidsy vybraty nazad. Jakby e ponad krajem plato roslo vysoke derevo, mona

bulo b obernuty joho na mist, ale blye jak za pjatdesiat jardiv derev nemaje. Pidtiahty velyeznoho stovbura zoddalik na kraj urvya my ne zduajemo navi usi votyrioch. A kanat zanadto korotkyj, ob spustyty po niomu. Ni, nae stanovye beznadijne, cilkovyto beznadijne!

Z namy trapylysia i teper e trapliajusia najnezvyajnii podiji. Uve mij zapas paperu skladajesia z pjatioch starych zapysnykiv ta kupky rozriznenych arkuiv. U mene tiky odyn stylografinyj olive. Ale doky ruky moji zmou ce robyty, ja zapysuvatymu vsi nai pryhody ta vraennia.
My bo jedyni predstavnyky rodu liudkoho, jakym sudylosia bayty taki rei, i ja vvaaju za potribne zanotovuvaty jich, doky vony svii v mojij pamjati j doky obstavyny dozvoliaju ce robyty,
tym pae, o ja ne peven, y dovho dolia bude mylostyva do nas. Ne znaju, y Sambo prystavy ci
lysty do berehiv Amazonky, y sam ja spromousia v jakyj dyvnyj sposib vyrvatysia zvidsy j
pryvezty jich z soboju, y potraplia vony do ruk kotroho smilyvcia, o jtyme naym slidom,
mavy molyvis posluhovuvaty jakym udoskonalenym monoplanom. Ale cho by tam o, a pereduttia kae meni, o moji zapysky stanu klasynym tvorom, jakomu sudeno zberehty dlia
vinosti pravdyvi svidennia pro nai pryhody.
Vranci druhoho dnia po tomu, jak pidlyj Homes uvjaznyv nas na plato, poavsia novyj etap
naych pryhod. Pere moje pereyvannia v novij krajini bulo ne due pryjemne i a nijak ne schylialo do zachoplennia miscevistiu, do jakoji my potrapyly. Na svitanku, prokynuvy po
nedovhomu sni, ja vypadkovo hlianuv na svoji tany. Odna choloa, zadery trochy, oholyla na
kika paciv kiru nad krajem karpetky; na nij lealo o take, niby velyka purpurna vynohradyna. Zdyvovanyj, ja nachylyvsia zniaty jiji, i vachnuvsia, koly vona lusnula pid mojimy paciamy,
a z neji na vsi boky prysnula krov. Ja a veresnuv z ohydy, ym pryvernuv uvahu do sebe oboch
profesoriv.
Nadzvyajno cikavo, skazav Samerli, prydyvliajuy do mojeji lytky. Velyeznyj
kli i, naskiky meni vidomo, e ne zaklasyfikovanyj.
Peryj plid naych doslide, povano prohuhotiv nykym holosom elender. Musymo nazvaty joho Ixodes Maloni. Na-moju dumku, mij junyj drue, ob zalyyty svoje imja v
nevmyruych analach zoologiji, varto zaplatyty takoju nevelykoju nepryjemnistiu, jak ukus
klia. Na lycho, vy svojimy pukamy rozavyly cej udovyj ekzempliar same todi, koly vin smoktav vau krov.
Merzenna hadyna! skryknuv ja.
Profesor elender, protestujuy, pidviv uhoru kuysti brovy i zaspokijlyvo poklav meni na
plee ruku.
Vy povynni vychovuvaty v sobi naukovyj pohliad na pryrodu j nezalenyj rozum uenoho, skazav vin. Dlia liudyny z filosofinoju vdaeju, jak u mene, napryklad, kli z joho
lancetuvatym chobotkom i roztianym lunkom takyj samyj doskonalyj vytvir pryrody, jak
pavy abo pivnine siajvo. Meni prosto boliae sluchaty, o vy tak znevalyvo hovoryte pro nioho.
Prote ja ne maju sumnivu, o, buvy uvani, my znajdemo j druhyj ekzempliar.
Jakyj moe buty odo cioho sumniv, ironino ozvavsia Samerli, koly toj druhyj
ekzempliar oce tiky-no zaliz za komir vaoji soroky.
elender zareviv jak byk, schopyvsia z miscia j poav u nestiami stiahaty z sebe kurtku j
soroku. Samerli i ja rehotalysia tak, o ledve mohly dopomohty jomu. Nareti nam poastylo
zaholyty joho mohutnij tulub (pjatdesiat otyry diujmy u hrudiach). Tilo elendera bulo vkryto
ornym volossiam, i z chaiv joho my vytiahly blukacia-klia ranie, ni vin ustyh dokulyty
profesorovi. Ale vyjavylosia, o v kuach kruh nas a kyilo cych achlyvych stvori, i my musyly
perenesty na tabir kudy-inde.
Ta nasampered slid bulo domovytysia z naym virnym nehrom, o stojav ue na verku skeli
naproty z bliaankamy kakao ta biskvitamy. Ce dobro my peretiahly do sebe, a z chariv, jaki buly
v tabori vnyzu, zvelily jomu zalyyty sobi zapas pryblyzno na dva misiaci, retu viddaty indinciam u vynahorodu za jichniu robotu v nas i za te, o vony prystavlia nai lysty do Amazonky.
erez kika hodyn my ve bayly, jak indinci eridkoju tiahlysia po rivnyni, koen z klunkom na
holovi. Sambo vlatuvavsia u naomu malekomu nameti pid skeleju j zalyyvsia tam, jak jedyna

lanka naoho zvjazku iz zovninim svitom.

Teper treba bulo vyriyty, o robyty dali. Svij tabir my perenesly na nevelyku haliavynu,
otoenu derevamy. Poseredyni jiji lealo kika plaskych kameniv, nepodalik bulo derelo udovoji
vody. Tam my ochoe rozmistylysia i staly obmirkovuvaty plany perych dij u neznanomu kraji.
Sered lystia nad namy strokotily ptachy odyn z nych jako due dyvno vysvystuvav, ale nijakych inych oznak yttia nide ne bulo pomitno.
Per za vse my zjasuvaly, skiky oho u nas je, bo maly znaty, y nadovho naych zapasiv
stane. Te, o my prynesly z soboju, razom iz tym, o za dopomohoju kanata peredav Sambo, zabezpeuvalo pas dostatnioju miroju. Najholovnie jak uvaaty na nebezpeku, o yhala na
nas, my maly otyry runyci z tysiaeju trysta nabojiv do nych, drobovyka j blyko sta pjatdesiaty ku velykoho kalibru do nioho. Prypasiv jii malo vystayty na kika tyniv; buv e ymalyj
zapas tiutiunu ta dejake naukove pryladdia, v tomu ysli syna pidzorna truba i dobryj poliovyj
binok. Vsi ci rei my sklaly na haliavyni, a potim sokyramy ta noamy pozrubuvaly j pozrizaly
bahato koliuych hilliak i zrobyly z nych o podibne do ohoroi jardiv tak v pjatnadcia u peretyni. Ce malo buty naym tymasovym osidkom, prytulkom na vypadok jakoji nespodivanoji nebezpeky i schovyem naych zapasiv. Nazvaly my joho Fort elendera.
Ciu svoju robotu my zakinyly opivdni. Na speku narikaty ne dovodylo, bo j vzahali plato
jak odo temperatury, tak i odo charakteru roslynnosti malo rysy pomirnoho klimatynoho pojasu. Sered derev kruh nas rosly buky, duby i navi berezy. Vysoenne derevo hinkgo, nabahato
bie za vsi ini, prostiahalo nad novozbudovanym fortom mohutnie hillia z tonekymy
lystokamy. Sivy v cholodku pid nym, my zachodyly obhovoriuvaty nai dai kroky. Lord Don,
jakyj riuoji chvylyny zavdy brav na sebe komanduvannia, poav vykladaty nam svoji mirkuvannia.
Doky nijaka liudyna j nijakyj zvir ne baa i ne uju nas, my v bezpeci, skazav vin.
Trudnoi postanu todi, koly vony dovidajusia pro nau prysutnis. Poky o v mene nema danych vvaaty, o nas vyjavleno. Naa taktyka musy tym asom poliahaty v tomu, ob sydity tycho j potrochu znajomytysia z miscevistiu. Pered tym jak obminiuvaty vizytamy z naymy susidamy, treba dobre jich vyvyty.
Ale my musymo posuvaty napered, zauvayv ja.
Posunemo, ne urisia cym, holubyku! Tiky ce slid robyty rozvalyvo. Nikoly ne vidchomo vid naoho taboru tak daleko, ob pry potrebi ne mona bulo b zaraz e povernuty nazad. I e odne najvalyvie: ne striliajmo, chiba o zahrouvatyme smertena nebezpeka.
A prote vora vy taky vystrilyly, nahadav Samerli.
Vystrilyv, bo ne mih strymatysia. Ta vora buv velykyj viter, i vijav vin u bik rivnyny.
Navriad y zvuk postrilu uty bulo daleko na plato. A, do rei, jak nazvemo my ciu miscevis? Ade
ce my musymo daty jij jake imja.
Propozycij bi-men vdalych bulo kika, ale ostannie slovo skazav elender.
Vona moe maty tiky odne imja, promovyv vin. Imja liudyny, o vidkryla jiji. Ce
Krajina Mepl-Vajta.
Tak vona j stala Krajinoju Mepl-Vajta, i cym imjam poznaeno jiji na karti, jaku meni dorueno kreslyty. Hadaju, pid takoju nazvoju figuruvatyme vona i v majbutnich atlasach.
Teper pered namy stojalo nevidkladne zavdannia tychomyrno dobutysia v hlyb cijeji krajiny.
My na vlasni oi perekonalysia, o tut yvu jaki nezvyajni istoty, a do toho u nas buv abom
Mepl-Vajta, i maliunky v niomu provialy pojavu e achlyviych i nebezpeniych potvor. A o
tam mekaju liudy, i to vemy zlostyvi pro ce svidyv kistiak, proytyj bambukovymy steblamy.
Kistiak mih opynytysia v takomu stanovyi tiky tomu, o chto skynuv joho zhory.
Oto perebuvajuy na plato pid zahrozoju postijnoji nebezpeky i ne majuy zmohy vtekty
zvidsy, my musyly vyty vsich zasterenych zachodiv, jaki pidkazuvav lordovi Donu Roxtonu joho
dosvid. I vodnoas ne mohly my zupynytysia na porozi cioho tajemnyoho svitu, do jakoho nas
neperemono poryvala cikavis i baannia vykonaty vziate na sebe zavdannia.
My zatulyly vchid do naoho taboru kupoju koliuoho hillia i zalyyly vsi svoji zapasy pid
zachystom cijeji zahoroi. Potim, iduy, berehom strumka, o vytikav z derela na haliavyni i polehyv by nam zvorotnu dorohu, my neutno j obereno ruyly v nevidome.

Z perych e krokiv stalo jasno, o tut na nas ekaju dyva. My jly hustym lisom, de rosly
neznani meni dereva, o jich Samerli, najkrayj botanik u naij expedyciji, vyznayv jak chvojni
j cykadovi porody roslyn, znachoduvani v najdavniych geologinych arach. Za kikasot jardiv my pobayly, o strumok yraje j utvoriuje dosy velyke bahnye. Pered namy vysoiv hustyj
oeret, jakyj nibyto zvavsia chvoem y to chvosniakom, usumi z paporotnykovymy derevamy.
Bujnyj viter hojdav jichni verchovittia.
Raptom lord Don, o viv pered, zupynyvsia j pidnis ruku.
Dyvisia!.. skryknuv vin. Ce , napevne, slid prabaka vsich ptachiv!
Na mjakij tvani vydniv velyeznyj trypalyj slid. Tvaryna, oevydno, peretiala bahnye j podala do lisu. Vsi my spynylysia i z cikavistiu rozhliadaly cej dyvovynyj vidbytok. Jako ce buv
ptach a jaka ina tvaryna mohla zalyyty takyj slid? to, sudiay z vidbytka nohy, kudy vyyj
za strausa. Lord Don pyno ozyrnuvsia navkruhy j zariadyv svoho potunoho drobovyka dvoma
kuliamy.
Svidusia svojeju reputacijeju myslyvcia, skazav vin, o slid zovsim sviyj. Cia istota
projla ne bie jak desia chvylyn tomu. Bayte, jak prosotujesia voda v jamku. A chaj jomu ort!
Dyvisia, o vidbytok nohy dytynaty!
I spravdi, slidy menoho rozmiru, ale takoji samoji formy, jly poru iz biymy slidamy.
Nu, a o vy pro ce dumajete? trimfano vyhuknuv profesor Samerli, pokazujuy na
o mi trypalymy vidbytkamy, schoe na vidbytok pjaty paciv velykoji liudkoji ruky.
Ved! skryknuv u zachvati elender. Ja bayv taki vidbytky u Vedkych hlynyach! Cia tvaryna chody vyprostavy, na zadnich trypalych lapach i tiky asom torkajesia
zemli pjatypalymy perednimy. Ce ne ptach, liubyj mij Roxtone, ni v jakomu razi ne ptach.
Zvir?
Ni, i ne zvir. Ce plazun-dynozavr. Tiky vin i mih zalyyty taki slidy. Devjanosto rokiv tomu
nad rozyfruvanniam takoho vidbytka marno hybiv odyn anovnyj venyj iz Sassexu. Ale chto mih
podumaty podumaty, o koly nam vypade pobayty
Joho slova perejly v epit, a my vsi tak i prykypily na misci, straenno vraeni. Iduy po slidach, my vybyralysia ve z bolota j opynylysia v zatynij miscyni, poroslij derevamy ta kuamy.
Pered namy slala haliava, a na nij bulo pja tvaryn onajdyvovynioho vyhliadu takych ja e
zrodu ne bayv. Prysivy u kuach, my maly zmohu spokijno rozdyvliaty na nych.
Ja ve skazav, o tam jich bulo pjatero dvoje doroslych i troje dytynat. Rozmiry vony
maly velyezni. Navi dity buly ne meni vid sloniv. Doroslych e vzahali ni z ym ne mona porivniaty. kira v nych mala kolir slanciu, bula luskuvata, jak u jairok, i blyala proty soncia. Vsi
pjatero sydily na svojich zdorovych trypalych zadnich lapach, spyrajuy na yroki chvosty, a perednimy pjatypalymy lapamy nachylialy do sebe verchivja derev i objidaly jich. Dumaju, o najvirnie ujavlennia pro nych vy matymete, zmaliuvavy sobi v dumci kenguru na zrist dvadcia futiv, z
ornoju, podibnoju do krokodyliaoji, kiroju.

Ne znaju, jak dovho stojaly my, nemov zaarovani, i neruchomo dyvyly na ce kazkove vydovye. Viter vijav u na bik i, zaajivy u svojij kryjivci, my mohly ne bojatysia, o nas pomitia.
as vid asu dytynata poynaly nadzvyajno nezhrabno vystrybuvaty kruh bakiv, a ti j sobi pidstrybuvaly j vako hepaly na zemliu. Syla u bakiv bula, zdavalosia, bezmena: koly odnomu z nych
ne poastylo dotiahty do lystia na verku vysoennoho dereva, vin lapamy obvyv joho stovbur i
vyrvav he, nae lozynku. Taka povedinka svidyla ne lye pro neobmeenu mi u mjazach, a j pro
due obmeenyj rozum: vaue derevo vsijeju masoju vpalo na tvarynu i vdarylo tak, a vona nesamovyto zavereala vid boliu. Jasno bulo, o cho jaki zdorovi ci istoty, ale j vony ne vse mou
vytrymaty. Cia pryhoda, oevydno, naliakala tvarynu i, polochlyvo ozyrajuy, vona podalasia z
lisu v suprovodi svojeji pary j veletenkych ditej. My dovho e bayly, jak vylyskuvala mi derev
jichnia kira i chytalysia ponad kuamy jichni holovy. Nareti vony znykly z naych oej.
Ja hlianuv na svojich tovaryiv. Lord Don stojav, trymajuy pacia na spusku drobovyka, i z
myslyvkym zavziattiam dyvyvsia jim uslid. oho tiky ne viddav by vin, aby odna z cych holiv
vysila poriad z dvoma schreenymy veslamy nad kaminom u joho kabineti! Ta rozum strymav
lorda, bo dosliduvaty nevidomu krajinu mohly my lye za umovy, o mekanci jiji i ne zdohaduvatymusia pro nau prysutnis.
Obydvoch profesoriv projniav movaznyj extaz. V svojemu zachoplenni vony j ne pomityly,
jak pobralysia za ruky j stojaly, nae dity pered jakymo velykym dyvom. oky elendera roz-

dymalysia v jangeku usmiku, a z oblyia Samerli zijla skeptyna hrymasa, postupyvy miscem zauduvanniu j zachvatovi.
Nunc dimittis! 3 o skau na ce v Angliji? nareti skryknuv vin.

Ja, mi namy, z tonistiu mou poinformuvaty vas, o skau na ce v Angliji, liubyj mij
Samerli, promovyv elender. Tam skau, o vy bezsoromnyj brechun i neuk, tobto to
same, o vy ta j ini kazaly pro mene.
Navi pobayvy fotografiji?
Skau, o vony pidrobleni, liubyj Samerli. Sfasyfikovani, i to nezhrabno!
Navi pobayvy ekzempliary cych tvaryn?
E ni, todi vony v nas inoji zaspivaly b! Meloun ta joho brudna odenna gazeta rozchvalyla b nas do neba. Ote, dvadcia vome serpnia de, koly my vpere bayly pja yvych
ihuanodoniv na haliavyni v Krajini Mepl-Vajta. Zapyi ce v svojich notatkach, mij junyj drue, ta
poli jich do tijeji svojeji myravoji gazetky.
I pryhotujte do toho, o redaktor das vam po apci! dokynuv lord Don. Na londonkych yrotach use ce, junae, maje zovsim inyj vyhliad. Bahato chto vzahali nikoly ne rozpovidaje pro svoji pryhody, bojay, o jomu ne poviria. I y mona dorikaty cym liudiam? Za
misia y dva pislia povernennia nam i samym use ce zdavatymesia snom. To jak vy nazvaly buly
cych strachovy, profesore?
Ihuanodony, vidpoviv Samerli. Vidbytky jichnich nih znachodia u hastynkych piskovykach Kentu j Sassexu. Jich a kyilo na pivdni Angliji, koly tam bulo dosy sokovytoho
roslynnoho charu. A potim umovy zminylysia, i tvaryny vymerly. Tut, oevydno, umovy lyyly
nezminni, j vony vyyly.
Jako nam poasty povernutysia zvidsy yvcem, ja neodminno pryvezu z soboju cho
odnu holovu takoji tvariuky, skazav lord Don. Jak pozelenily b vid zazdroiv somaliuhandki myslyvci, koly b pobayly jiji! Ale ne znaju, jak na vau dumku, druzi, a po-mojemu
my vve as perebuvajemo na volosynci vid stranoji nebezpeky.
U mene tako bulo viduttia postijnoji nebezpeky j tajemnyosti, o otouvaly nas. V sutinku mi derev raz u raz uvyala jaka pohroza, i nevyraznyj ach styskav serce, koly my dyvylysia
na tiniave lystia vhori. opravda, strachovya, jakych my dopiru bayly, buly jaki nevrazlyvi j
vajluvati. Vony navriad y skryvdyly b koho. Odnak u cij krajini dyv, napevne, mekaly j ini tvaryny, i chto znaje, jake chye strachittia moe vychopyty na nas iz svoho lihva sered kaminnia ta
kuiv. Ja pohaneko obiznanyj z peredistorynym yttiam, ale ot pryhaduju, koly meni potrapyla
do ruk knyka, de rozpovidalosia pro istot, dlia jakych levy j tyhry buly b use odno, o myva dlia
teperinioho kota. To o, jak vony vodiasia j u lisach Krajiny Mepl-Vajta?
Toho taky ranku peroho dlia nas u cij krajini nam sudylosia zaznaty e odnijeji
dyvnoji pryhody. Vid samoji zhadky pro neji ja j dosi zdryhajusia. Koly haliava z ihuanodonamy
zdavatymesia nam, jak kae lord Don, jakym lychym snovyddiam, to boloto pterodaktyliv nazavdy zalyysia v naij pamjati dykym komarom. Dozvote rozpovisty, o same trapylosia.
My jly lisom dosy povino to erez te, o ekaly lorda Dona, jakyj perebrav na sebe ro
rozviduvaa, a to erez naych profesoriv, jaki na konomu kroci spynialy i zachopleno myluvaly
jakoju kvitkoju abo komachoju, o, na jichniu dumku, naleala do novoji, neznanoji vidminy.
Trymajuy pravoho bereha strumka, my ve projly dvi y try myli, pislia oho znovu opynylysia
na yrokij vidkrytij dilianci. ahari tut ridaly, i dali bulo povno chaotyno nagromadenoho kaminiaia. Probyrajuy sered toho kaminnia ta kuiv, o podekudy siahaly nam do hrudej, my
pouly jaki dyvni nyki zvuky y to gelgotannia, y to syannia, o vypovniuvaly povitria
nae zovsim blyko.
A ce lord Don pomachom ruky zupynyv nas, a sam pryhyncem pidbih do kupy ske. My
bayly, jak vin hlianuv poverch toho skellia i zrobyv est krajnioho podyvu. Lord Don stojav tam
i rozdyvliavsia, javno zabuvy, o my maje poriad, ale o nareti vin pidnis na znak perestorohy
odnu ruku j pomanyv nas do sebe. Z joho povedinky ja zrozumiv, o za kaminniam bulo jake due
3 Nyni vidpuskaje! (Latyn.; Jevaph. vid Luky, 2,29.)

cikave, a molyvo, i nebezpene vydovye.

Stavy poru z nym, my j sobi zahlianuly po toj bik bryl. Pered namy bula yroka jama,
molyvo, bozna-kolynij krater davno pohasloho nevelykoho vulkana. Vona mala formu ai j na
spodi jiji, za kikasot jardiv vid nas, stojaly ozercia zelenuvatoji netei, obmereenoji oeretom.
Miscyna j tak skydalasia na vidiomke taborye, a scena, o tam dijalasia, nahadala meni siome
kolo Dantovoho pekla. To bulo lihvo pterodaktyliv. Cili sotni jich tam skupylysia. Kruh ozere
komayly maliata, a v oereti na ovtuvatych kuriastych jajciach sydily brydki samyci. Z cioho
voruchlyvoho kubla ohydnych plazuniv i vychodylo syannia ta svyst, o prytiahly do sebe nau
uvahu, i e pidnimavsia zvidty nudotlyvyj kysluvatyj smorid. Trochy vye, koen na okremomu
kameni, sydily samci. Velyezni, siri, vsi v zmorkach, vony zovsim ne ruchalysia, i jich mona bulo
spryjniaty za vyschli opudala, jakby ne voruylysia jichni ervoni oi ta ne klacaly asom u nych
dzioby, koly poblyzu prolitala jaka neoberena babka. Veletenki peretynasti kryla vony pozhortaly na tulubi i zdalia skydalysia na gigantkych starych inok u hydotnych aliach takoho kolioru,
jak pavutynnia, pid jakymy vydnilysia brydki jichni holovy. Razom cych potvor, velykych i malych,
v jami pered namy bulo ne men jak tysiaa.
Nai profesory zaliubky prostojaly b tam i cilyj de, tak zachopyla jich nahoda navi prydyvyty do yttia peredistorynoji doby. Vony pokazuvaly na trupy ptachiv i ryb mi kaminniam, oevydno, jiu cych istot, i pozdorovlialy odyn odnoho, zjasuvavy, omu same znachodia u arach kembridkoho zelenoho piskovyku stiky kistok letiuoho drakona. Teper ue
bulo jasno, kazaly vony, o pterodaktyli, na zrazok pingviniv, yly tabunamy.
Nareti elender, sylujuy dovesty Samerli jaku tezu, o toj zapereuvav, vytknuv z-za
skeli holovu j malo ne pryzviv do nepopravnoho lycha. Najblyyj do nas same raptom pronyzlyvo
zasyav i rozhornuv svoji dvadciatyfuntovi peretynasti kryla, nae zbyravsia zniatysia v povitria.
Samyci j dytynata zjurmylysia blye do vody, a vartovi samci, odyn po odnomu, pozlitaly vhoru.
Dyvno bulo bayty, jak onajmene sotnia cych veletenkych brydkych istot zakrulialy nad
namy, nemov ti lastivky. Prote nevdovzi my zrozumily, o zalyatysia tut zarady ohliadyn bulo
prosto nerozumno. Speru ohydni tvariuky litaly yrokymy kolamy, nae chotily vstanovyty pravdyvyj rozmir nebezpeky, o zahrouvala jim. Dali vony poaly spuskaty nye, doky ne opynylysia zovsim nad naymy holovamy, pryhluujuy pas lopotinniam svojich orniuych kryl hul
stojav takyj, jak na Hendonkomu aerodromi v dni sportyvnych zmaha.
Bii do lisu j derisia kupy! huknuv Roxton, obertajuy drobovyka prykladom
uhoru. Vony zamyliaju o lyche.
Tiky nadumaly my vidstupyty, jak kolo samciv ue zimknulosia nad namy, vony maje torkalysia naych obly svojimy krymy. My byly jich prykladamy runy, udary ci padaly na o
mjake, ale navriad y dokulialy cym tvariukam. Raptom z hulkoho j orniue-lyskuoho. kola
dovhych yj vystromyla odna, i chyyj dziob prostiahsia do nas. Todi e odyn dziob i e, Samerli
zojknuv i rukoju zatulyv skryvavleno oblyia. Mene o tovchnulo v potylyciu, i ja malo ne zimliv pid toho tovchana. elender upav na zemliu, i koly ja nachylyvsia dopomohty jomu pidvestysia, druhyj udar povalyv mene prosto na profesora. V tu taky my ja pouv postril drobovyka lorda
Dona i, pidvivy holovu, pobayv, jak odyn pterodakty z perebytym krylom, tipajesia na zemli,
z yroko rozziavlenoho dzioba pryskaje slyna, chyi ervoni oi blykaju nu ysto satana iz seredniovinoho maliunka. Nespodivanyj hurkit postrilu naliakav joho odnopleminciv, i vony,
zniavy uhoru, znovu zakrulialy nad naymy holovamy.
Teper tikajmo! vyhuknuv lord Don.
My majnuly navproste erez kui, ale kraj samoho lisu potvory znovu napalysia na nas.
Samerli vony zbyly z nih. My pidchopyly joho j kynuly pid zachystok derev. Tut ue my buly v
bezpeci, bo mi hilliam ci tvaryny ce mohly rozhornuty svojich veletenkych kryl. Poarpani j pobyti, pokutyhaly my do Fortu elendera, ale dovho e ohliadalysia na pterodaktyliv. Steay
za namy, vony yrialy v blakytnomu nebi i tak vysoko, o znyzu vdavalysia z lisovoho holuba
zavbiky. Tiky dobuvy do samoji huavyny lisu, zdychalysia my svojich peresliduvaiv.
Nadzvyajno cikava j povana pryhoda, skazav elender, koly my vreti spynylysia,
i vin stav vodoju iz strumka zvolouvaty napuchle kolino. Teper, Samerli, my udovo obiznani z
povedinkoju rozliuenych pterodaktyliv.

Samerli tym asom zmyvav krov z podziobyny na lobi, a ja perevjazuvav boliuu ranu v sebe
na yji. Lord Don postradav mene: jomu pterodakty poder soroku, ale plee tiky le driaponuv.
Varto vidznayty, viv dali elender, o v naoho junoho druha kolota rana, todi
jak lordovi odirvano rukav ne inake jak zubamy. Ja distav dobriayj udar krylom u holovu.
Ote, my poznajomylysia iz najriznomanitniymy sposobamy napadu z jichnioho boku.
My ledve-ledve vriatuvalysia, povahom promovyv lord Don. Ne mou ujavyty sobi
kincia hiroho, ni smer vid cioho merzennoho hadiuia. Ja ne chotiv striliaty, ale vyboru ne bulo.
Jakby ne vy my b zahynuly, upevneno skazav ja.
Dumaju, prote, o postril ne vyjde nam na zle, dokynuv Roxton. Tut, u lisi, mabu,
asto padaju abo rozkoliujusia dereva, i zvuk cej due nahaduje postril z runyci. Odnak, jak na
mene, z nas dosy na siohodni vsich cych zbude. Chodim krae do taboru ta poukajmo v naij
apteci karbolky. Chto znaje, jaku otrutu nesu u svojich dziobach ci tvaryny.
Napevne, vid samoho poatku isnuvannia zemli odna liudyna ne zaznavala stikoch pryhod
protiahom odnoho dnia. Ta ce buly ne vsi nespodivanky, o jich pryhotuvala dlia nas dolia. Iduy
vve as berehom strumka j dobuvy nareti do Fortu elendera, my znajly koliuu ohorou
neukodenoju i podumaly, o naym ponevirianniam na siohodni ve kine. A prote vyjavylosia,
o nam daleko e do vidpoynku. Vchid do fortu buv cilyj, ohoroa te, a vse-taky jakyj
straenno duyj his vidvidav na tabir, doky nas ne bulo. Slidiv joho nih ne lyylo nijakych i tiky
zvysla hilka velyeznoho dereva hinkgo navodyla na dumku pro te, jak vin siudy zabravsia. Za dokaz joho syly ta zlostyvosti pravyv stan naych zapasiv. Vsi vony buly bezladno rozkydani na zemli.
Odna bliaanka z mjasnymy konservamy valialasia rozavlenoju i vyporonenoju. Skryku z nabojamy bulo roztroeno, a bilia neji my znajly roztovenu midnu hizu. Pouttia achu znovu ochopylo nas, i my pereliakano vdyvlialysia v tini, o poaly ve liahaty navkolo. V konij z nych
uvyavsia, nam jakyj stranyj pryvyd. To jak pryjemno bulo pouty holos Sambo i, pidijovy do
kraju plato, pobayty na verku skeli joho pryvitno usmichnene oblyia!
Use harazd, masa elender, use harazd! zahukav vin. Ja lyajesia tut. Ne bojasia.
Ja tut zave, koly treba.
Joho esnyj ornyj vyd i bezkraja rivnyna, jaka slalasia malo ne do prytoky Amazonky, nahadaly nam, o my vse e na Zemli, o my yvemo v dvadciatomu storii, a ne pereneslysia na
jaku uu, molodu vikom planetu. Ale jak vako bulo ujavyty sobi, o filetova stiaka na dalekomu obriji meuje z velykoju rikoju, po jakij chodia paroplavy, i liudy na nych balakaju pro
svoji zvyajni budenni klopoty, todi jak my, zahubleni sered istot davnomynuloji doby, moemo
lye toskno dyvyty u toj bik!
e odyn spohad ja maju z cioho dnia, i nym ja j zakinu svoho lysta. Profesory, rozdratovani,
bezpereno, zavdanymy jim ranamy, hariae sperealy pro te, jakoho riznovydu nai napasnyky
pterodaktyli vony, a y dymorfodony, i obminiuvaly pry ciomu dokunymy slovamy. ob
ne sluchaty jich, ja vidijov trochy vbik i, sivy na stovbur zvalenoho dereva, zapalyv sygaru.
Sluchajte, Meloune, skazav lord Don, prymoujuy za jaku chvyku bilia mene,
y vy dobre zapamjataly miscynu, de sydily ci tvaryny?
Ta dosy dobre.
To bulo o niby krater vulkana, y ne tak?
Naebto.
A vy pomityly, jakyj tam grunt?
Skeliastyj.
A kraj samoji vody, de roste oeret?
Tam grunt jakyj syniuvatyj. Schoe na hlynu.
Ato. Vulkaninyj krater, vypovnenyj synioju hlynoju.
A o ce oznaaje? pocikavyvsia ja.
Ta nioho, vidpoviv Roxton i sprokvola pidijov do venych spereanykiv. Jichnij duet
e ne skinyvsia: rizkyj tenor Samerli to stychav, to pidvyuvavsia, a jomu vtoruvav hunyj bas
elendera. Ja j ne zhadav by, pro zauvaennia lorda Dona, jakby vnoi ne pouv e raz, jak vin
burmoe: Synia hlyna synia hlyna v krateri vulkana. To buly ostanni slova, o ja uv pered

tym, jak porynuv u hlybokyj son.

Lord Roxton ne pomylyvsia, pobojujuy, o pokusy tych ohydnych stvori, jaki napaly na
nas, otrujni. Vranci druhoho dnia my z Samerli buly zovsim chvori: nas trusyla propasnycia i nylo
vse tilo, a kolino u elendera nabriaklo tak, o vin ledve peresuvavsia. erez ce my cilyj de
prosydily v naomu tabori, po zmozi dopomahajuy lordovi Donu pidvyuvaty j uiniuvaty jedynyj na zachyst koliuu zahorou. Pryhaduju, mene ve de hnitylo viduttia, o chto
izblyka stey za konym naym poruchom, cho chto same j zvidky, ja ne znav.
Vraennia ce bulo takym synym, o ja podilyvsia svojimy pobojuvanniamy z elenderom,
ale profesor pojasnyv joho mozkovym zbudenniam unaslidok propasnyci. Raz po raz ja kydav
vydki pozyrky navkruh, pevnyj, o pobau o, ta zavdy bayv tiky temnu stinu zahoroi abo
pochmuryj, nae v peeri, morok lystianoho sklepinnia derev nad naymy holovamy. A prote pevnis, o chto lychyj de tut, zovsim blyko, stey za namy, dedali biala u mene. Ja zhadav pro
Kurupuri indinkoho zloho ducha lisiv, lukavoho j orstokoho i ladnyj buv poviryty, o to
vin lnk as zuchvaciv, jaki nasmilylysia navidaty joho sviaenni vidliudni majetnosti.
Tijeji noi (tretioji noi naoho perebuvannia v Krajini Mepl-Vajta) my zaznaly strachu, o
navik vrizavsia nam u pamja i vyklykav pouttia vdianosti do lorda Dona, zavdiaky jakomu na
osidok zrobyvsia neprystupnym. My vsi spaly bilia napivpohasloho ve vohnya, koly nas rozbudyly abo, virni, vyrvaly z drimoty najachlyvii, jaki ja tiky uv, zojky ta kryky. Ja ne znaju
odnoho zhuku, z jakym mona bulo b porivniaty ohlulyvyj lement, o lunav de tak za kikasot
jardiv vid naoho taboru. Vin rizav vucha nae svystok parovoza. Ale todi jak svystok daje ystyj i
rivnyj vysokyj zvuk, cej veresk buv znano nyyj tonom i spovnenyj muk konannia ta achu. My
pozatulialy vucha, ob ne uty cych bolisnych skrykiv, jaki krajaly duu. Mene projniav cholodnyj
pit, i serce stysnulosia z aliu. Cej achnyj peredsmertnyj kryk nae vvibrav u sebe vsi fizyni
stradannia ciloho yttia j usi duevni muky, vse, o yttia moe zakynuty syli nebesnij. A vtoruvav
ciomu pronyzlyvomu, dzvinkomu lementovi, cho i jako nevlad, uryvastyj, nykyj rehit, schoyj
na rykannia, o vychodyv, oevydno, z jakycho potunych hrudej i vyjavliav zadovolennia ta radis. Strachovynnyj cej duet tryvav try-otyry chvylyny j rozbudyv ptachiv, o spaly sered lystia
derev. A potim raptom use stychlo tak samo nespodivano, jak i poalosia. Pereliakani, my dovhyj
as sydily movky. Zhodom lord Don dokynuv u vohnye oberemok chmyzu, i ervone polumja
osvitylo zbudeni oblyia mojich suputnykiv i zamyhtilo mi hilliam nad naymy holovamy.
o to bulo? proepotiv ja.
Dovidajemo uranci, vidpoviv lord Don. V usiakomu razi, ce zovsim blyko vid nas.
Ne dali jak na tij haliavi.
My spodobyly esti buty sluchaamy peredistorynoji tragediji sered oeretu na jakomu
boloti jurkoho peridu, de bie strachovye rozderlo mene, skazav elender, i holos joho
bryniv tak uroysto, jak nikoly. Liudyni, bezpereno, poastylo, o vona zjavylasia na svit ne
na zori joho stvorennia. Za perych asiv yttia na Zemli isnuvaly taki stvorinnia, jakych vona ne
podolala b ni svojeju munistiu, ni kmitlyvistiu. Bo chiba moe praa, lomaka y strila protystojaty
takij syli, jak, skaimo, ta, o vyjavyla sebe oce ojno? Navi suasna runycia bula b bezporadna
proty cijeji potvory.
Prote ja ochoe vyprobuvav by svoju maleku pryjateku, promovyv lord Don, holubliay civku drobovyka. Choa, zvisno, cej zvir suprotyvnyk serjoznyj.
Cyte! ozvavsia Samerli j pidnis uhoru ruky. o uty.
U temriavi hlupoji noi vyrazno prozvuala yja vaka, rozmirena choda. Chto obereno
obijov kruh naoho taboru j spynyvsia kolo vchodu. uty bulo perepadyste svystiue dychannia.
Tiky blaheka ohoroa viddiliala nas vid cijeji ninoji prymary. Vsi my pochapaly svoji runyci, a
lord Don, vydery nevelykoho kuyka z ohoroi, vlatuvav o take, jak bijnyciu v stini.
Ja, zdajesia, bau joho, ledve utno movyv vin.
Ja nachylyvsia j poverch joho plea hlianuv u prosvit. Te stvorinnia i spravdi bulo vydno. Na

temnomu tli derev majaila e temnia ti ornyj, nevyraznyj obrys istoty, spovnenoji dykoji
syly j pohrozy. Vona na zrist bula ne bia za konia, ale zdavalasia due kremeznoju i duoju, jiji
viddych, hlybokyj i rivnomirnyj, jak u mayny, svidyv, o to prosto strachitlyvo synyj organizm.
Raz, koly cia istota voruchnulasia, meni zdalo, niby ja pobayv polysk dvoch motoronych zelenuvatych oej. Do nas dolynuv jakyj erech, niby tvaryna povoli stupyla napered.
Zaraz strybne! skazav ja, zvodiay kurok.
Ne striliajte, ne striliajte! poepky zasterih mene lord Don. V takij tyi postril rozkotysia na kika my. Kulia ce ostannia naa stavka.
Jako cia potvora peremachne zahorou, nam kine, movyv Samerli, i holos joho zatremtiv nervovym smikom.
Cioho my ne dopustymo! skryknuv lord Don. Ale striliajte tiky u krajniomu razi.
Moe, meni poasty i tak z neju vporaty. Prynajmni ja sprobuju.
To buv najvidvaniyj vynok z usich, o ja bu-koly bayv. Roxton nachylyvsia nad bahattiam, vytiah zvidty rozarenu hilliaku i blyskavyno proslyznuv erez vuzekyj otvir u zahoroi.
Zvir z achlyvym haranniam sunuv prosto na nioho. Lord Don, anitrochy ne vahajuy, pidskoyv jomu nazustri i tynuv vohnennoju holovekoju v mordu strachovya.
Na my pered mojimy oyma majnula ohydna posta, schoa na velyeznu abu, z borodavastoju, jak u prokaenych, kiroju i z rozziavlenoju paeju u sviij krovi. e moment zatriskotily
kui, i achlyvyj na his znyk.

 Ja tak i dumav, o vin ne vstoji proty vohniu, zasmijavsia lord Don, povernuvy do
nas i kynuvy svoju hilliaku v bahattia.
Vy ne maly prava naraaty na taku nebezpeku, doriknuly my jomu hurtom.
Nioho inoho ne zalyalosia. Jakby vin udersia do nas, my mohly b perestriliaty odyn
odnoho v zahanij kolotnei. Znovu taky, striliajuy kri otvir, my ne vbyly b joho, a lye poranyly,
i vin nemynue kynuvsia b na nas, ue ne kauy pro te, o postrilamy my vykazaly b svoju prysutnis. Zretoju, ja vvaaju, my aslyvo zdychalysia zviriuky, vidbuvy samym pereliakom
Tiky chto vin takyj, cej zvir?
Nai veni mui perezyrnulysia deo rozhubleno:
Ja osobysto ne mih by z pevnistiu vyznayty, do jakoho klasu vin naley, skazav Samerli, zapaliujuy liuku arynkoju z vohnya.
Ce pokazuje, o vy stavyte do cijeji serjoznoji spravy obereno, jak i lyy naukovcevi,
mylostyvo pochvalyv joho elender. odo mene, to ja poky o mou skazaty tiky odne: ciu
ni my spitkalysia z jakymo chyakom iz porody mjasoernych dynozavriv. Jak pryhadujete, ja j
davnie kazav, o my moemo nadybaty tut o u takomu rodi.
Treba lye pamjataty, zauvayv Samerli, o isnuvalo bahato peredistorynych form,
jaki zovsim ne lyyly po sobi slidu. Bulo b nerozvalyvo hadaty, nemov my spromoni klasyfikuvaty
vse, na o natrapymo tut.
Cilkom sluno, pohodyvsia elender. Tym asom dovedesia zadovonyty lye
pryblyznym klasyfikuvanniam. Zavtra vde my rozdyvymosia krae i, molyvo, zmoemo vyznayty joho toni. A teper nam lyajesia tiky dosypaty.
Ale chto iz nas musy zostatysia na varti, riuym tonom skazav lord Don. U cij
krajini ne mona lehkovayty nebezpeky. Nadali budemo vartuvaty, erhujuy o dvi hodyny.
Todi nechaj pera erha bude moja, zaproponuvav Samerli. Ja same vstyhnu vypalyty svoju liuku.
Vidtodi my ve ni na chvylynu ne lyalysia vnoi bez vartovoho.
Znajty vranci pryynu ninych krykiv bulo ne vako. Na haliavi ihuanodoniv stalasia achlyva rizanyna. Pobayvy kaliui krovi j porozkydani skri velyezni matky zakryvavlenoho
mjasa, my speru dumaly, o tut bulo vbyto kika tvaryn. Prote, prydyvyvy pynie, vpevnylysia,
o za ertvu boju stalo tiky odne z cych nezhrabnych stvori, pomatovane dostotu na klapti jakym, moe, ne biym, ale, bezpereno, nabahato liutiym zvirom.
Obydva profesory sily j zachodyly rozhliadaty matok po matku ostanky ihuanodona, de
zalyyly vidbytky zubiv abo veletenkych pazuriv napadnyka.
Ostatonoho vysnovku vse taky zrobyty ne mona, zaznayv ureti elender, rozplastavy na svojich kolinach zdoroveznyj matok biluvatoho mjasa. Dani, o jich my majemo,
promovliaju nibyto za ablezuboho tyhra, kistky jakoho znachodia inodi v naych peernych konglomeratach. Odnak toj zvir, jakoho my bayly na vlasni oi, buv javno biyj i, jmovirno, naleav
do plazuniv. Ja, osobysto, vyslovyvsia b za alozavra.
Abo megalozavra, dokynuv Samerli.
Molyvo. Odne slovo, ce kotryj velykyj mjasoernyj dynozavr. Same sered nych i znachodymo my najbi chyych predstavnykiv tvarynnoho svitu, o opohaniuvaly nau planetu, a
teper pravlia za cinni exponaty u naych muzejach, I elender hromochko zasmijavsia: vin
cho i ne due rozumivsia na artach, ale svoji vlasni arty zavdy spryjmav za bozna-jak dotepni.
o mene my halasuvatymem, to krae, hostro osterih joho lord Don. My ne znajemo, chto abo o moe pouty nas. Jako toj subjekt zjavysia siudy po snidanok i zastane nas
tut, navriad y vono bude vemy smino. Do rei, o to za znak na kiri ihuanodona?
Na temnij orstkij kiri slancevoji barvy, trochy vye plea bula jaka kruhla orna pliama,
o nahaduvala koliorom asfat. Nichto z nas ne znav, o vono take, cho Samerli j kazav, niby
o schoe bayv na tili odnoho z molodych ihuanodoyiv dva dni tomu. elender movav, ale
mav takyj hordovytyj vyraz na oblyi, nemov natiakav, o vin jakby chotiv, mih by rozjasnyty
nam ciu zahadku, Nareti lord Don udavsia bezposerednio do nioho.
Jako vaa svitlis laskavo dozvoly meni rozkryty rota, ja ochoe vyslovliusia z cioho

pytannia, vidpoviv toj, sylkujuy nadaty sarkastynoji notky svojemu holosovi. Moe, vaij
svitlosti ce j zvyna ri, ale ja ne zvyk, ob meni tak vyytuvaly. Ja i v dumkach sobi ne pokladav,
o pered tym, jak zasmijaty, ja maju spytaty u vas na ce dozvolu.
Na vrazlyvyj druh poav zaspokojuvaty lye todi, koly Roxton poprosyv u nioho probaennia. Vhamuvavy trochy, elender siv na povalene derevo, trochy na vidstani vid nas, i, jak to
mav zvyaj, vyslovyv svoju dumku tak, nae promovliav do audytoriji prynajmni v tysiau sluchaiv.
odo pliamy na kiri ihuanodona, skazav vin, to ja schynyj pohodytysia zi svojim
druhom i kolegoju profesorom Samerli j vyznaty jiji za asfat. Charakter cioho plato suto vulkaninyj, a o asfat odyn z produktiv, utvoriuvanych pry vulkaninij dijanosti, to, ja hadaju, vin
musy buty tut v plynnomu stani, i tvaryna mohla prosto dotorknuty do nioho. Prote znano
valyviym je ine pytannia: jak mohly vyyty na ciomu tereni mjasoerni chyaky, slidy odnoho z
jakych my bayly na cij haliavi. My bi-men orijentovno moemo vstanovyty rozmiry plato:
ploeju vono ne bie vid peresinoho anglijkoho grafstva. Na cij obmeenij poverchni nezyslenni storiia isnuju dekika vydiv tvaryn, biis jakych davno ve znykla v inych misciach na
naij planeti. Ja zavdy vvaav, o mjasoerni tvaryny, bezboronno rozmnoujuy jakyj as, kine kincem musia vynyyty pryrodnyj svij char i erez brak joho abo vymerty z holodu, abo
zminyty charakter jii. Jak my baymo, tut ni odnoho, ni druhoho ne stalo. To dovodysia prypuskaty, o, aby zberehty pryrodnu rivnovahu, postaly jaki ini perepony bezmenomu rozmnoenniu chyakiv. I odne z najcikaviych zavda, jaki stoja pered namy, doslidyty, o to za perepony i jak same vplyvaju vony na yttia tvaryn. Spodivajusia, my e matymemo nahodu vyvyty
ciu problemu zblyka na cikavomu prykladi mjasoernych dynozavriv.
A ja voliv by, ob u nas nikoly ne bulo takoji nahody, vychopylo u mene.
Profesor lye pidviv svoji kuysti brovy, jak to roby uyte, zauvy nedorene zauvaennia
pustuna-unia.
Moe, profesor Samerli maje jaki zauvahy z cioho pryvodu? spytav vin, i obydva veni
tut-taky zanurylysia v rozridenu atmosferu ystoji nauky, de znyennia pryrodnoho pryrostu vnaslidok zmenennia charovych zapasiv rozhliadajesia jak projav boroby za isnuvannia.
Toho ranku my, staranno obmynajuy pterodaktyliv, pily na schid, a ce na zachid vid
strumka. Tut lis buv takyj hustyj, o my ledve posuvalysia napered, erez o doslidyly tiky nevelyku astiu plato.
Do cioho asu ja rozpovidav lye pro strachittia Krajiny Mepl-Vajta, ale vona bahato ym i
pryvabliuvala. Cilyj ranok my jly sered preharnych kvitiv, zdebioho bilych i ovtych; u davnynu
kvity, jak tverdia nai profesory, same j maly perevano ci koliory. asto-husto kvitkovyj kylym
pokryvav usiu zemliu, siahajuy nam do kolin, i micni solodki pachoi pjanyly nai holovy. V zolotomu sonianomu prominni brynily bdoly, he taki samisiki, jak i v Angliji. Hillia bahatioch
derev, pid jakymy my prochodyly, vhynalosia pid vahoju plodiv, poasty znajomych nam, a poasty j ni. ob vnesty pryjemnu riznomanitnis u nae meniu i prytim nenarokom ne otrujity, my
vybyraly tiky plody, podziobani ptachamy. V cych zarostiach bula syla-sylenna steok, o jich
probyly dyki zviri, a na bahnyach my znachodyly bezli slidiv jakoji dyvnoji formy j ymalo
vidbytkiv lap ihuanodona. Na odnij haliavyni my pobayly, jak passia tabun cych veletenkych
tvaryn, i lord Don zapevniav, niby kira u nych, jak vy diju v binok, te pociatkovana asfatom,
tiky ne v tych misciach, o u zabytoho ihuanodona. o oznaalo ce javye, my tak i ne mohly
zbahnuty.
Traplialysia nam i meni tvaryny: dykobrazy, luskati murachojidy, a tako riabi dyki svyni z
dovhymy kryvymy iklamy. Raz kri prosvit mi derevamy my pobayly zelenyj schyl pahorba, a na
niomu velyku temno-siru tvarynu, jaka oduchu mala kudy. Bihla vona tak prudko, o my ne
vstyhly rozhledity jiji jak slid, ale koly ce j buv ole, jak hadav lord Don, to chiba z tych veletenkych pradavnich irlandkych oleniv, vykopni skelety jakych as vid asu znachodia u bahnyach mojeji bakivyny.
Pislia vidvidyn naoho taboru tajemnyym hostem my povertalysia do Fortu elendera z
dejakoju tryvohoju v dui. A vtim, cioho razu vse bulo harazd. Uveeri v nas rozpalylasia supereka z pryvodu naoho teperinioho stanovya ta planiv na majbutnie. Ja vykladu jiji detanie,

bo vona mala toj naslidok, o my za kika nastupnych dniv nabahato blye oznajomylysia z Krajinoju Mejl-Vajta, ani ce mona bulo zrobyty za cilyj misia.
Rozmovu zaviv Samerli. Cilyj de vin buv u due pohanomu humori, a zapytannia lorda
Dona pro te, o robytymemo my zavtra, j zovsim rozserdylo joho.
Jedyne, o my majemo robyty siohodni, zavtra j uve as, ce ukaty vychodu z pastky,
do jakoji potrapyly. Vy klopoete sobi holovu, jak zabraty u hlyb cijeji krajiny. A na moju dumku,
my povynni doklasty vsich zusy tiky na te, ob vybratysia zvidsy.
Meni dyvno uty, ser, pohladujuy svoju velynu borodu, ozvavsia na ce elender,
o liudyna nauky vyjavliaje taki plytki pouttia. Vy opynylysia u krajini, de pered vamy
molyvosti, pro jaki ne nasmiliuvavsia j mrijaty oden naturalist, vidkoly svit svitom, ale vy choete
pokynuty jiji, oznajomyvy iz neju ta jiji mekanciamy tiky poverchovo. Ja buv kraoji dumky
pro vas, profesore Samerli.
Odnak vy povynni vziaty do uvahy, serdyto vidpoviv Samerli, o na mene v Londoni
ekaje bahato studentiv, zalyenych na moho vemy bezdarnoho asystenta. Moje stanovye vidminne vid vaoho, profesore elendere, bo, naskiky meni vidomo, na vas nikoly ne pokladalosia
vidpovidanoji vychovnoji roboty.
I cilkom sluno, pohodyvsia elender. Ja zavdy vvaav za vkraj marnotratne klopotaty jakymy dribnyciamy mozok, zdatnyj do velykych tvorych poukiv. O omu ja vidchyliav
usi propozyciji pryjniaty posadu vykladaa.
Jaki same vy maly propozyciji? jechydno spytav Samerli, ta lord Don pokvapyvsia
zminyty temu rozmovy.
odo mene, to ja muu vam skazaty, zauvayv vin, o bulo b haboju vernuty do
Londona, ne oznajomyvy nalenym ynom z cijeju krajinoju.
Ta j ja ne mih by povernuty maje holiru do svojeji redakciji i podyvyty u vii naomu
staromu Makardlovi, pidtrymav ja lorda. (Vy, spodivajusia, ne serdytymete na mene za nadto
vine povodennia z vaym imjam, ser.) Vin nikoly ne podaruje meni, jako ja ne dovedu do
kincia svij zvit. A do toho nam, hadaju, vzahali nema sensu spereatysia, raz my odnakovo ne
moemo zvidsy vydobuty.
Na junyj druh nadoluuje svoje neuctvo problyskamy prymityvnoho zdorovoho
hluzdu, pochvalyv mene elender. Interesy joho aliuhidnoji profesiji nas ne obchodia, ale
vin cilkom sluno zauvauje, o zijty z plato vnyz nam nesyla, to ne varto j vytraaty energiju na
ci rozmovy.
A ja vvaaju vsiaku inu robotu marnoju vytratoju energiji, proburav Samerli z-za svojeji liuky. Dozvote nahadaty vam, o my prybuly siudy z cilkom pevnym zavdanniam vid Londonkoho zoologinoho instytutu. My maly pereviryty dejaki tverdennia profesora elendera.
V obgruntovanosti cych tverde, muu vidverto vyznaty, my teper perekonalysia. Ote, svoje bezposerednie zavdannia my vykonaly. o do detanoho obsteennia plato i joho mekanciv, to ce
velyezna robota, z jakoju moe vporatysia tiky yslenna expedycija, specino vporiadena. Sylkujuy zrobyty o lye svojimy sylamy, my ryzykujemo nikoly ne povernutysia do Angliji, i ti
valyvi zdobutky, jaki my ve majemo, zahynu dlia liudstva nazavdy. Profesor elender vynajov sposib, o dozvolyv nam vybratysia na ce, zdavalosia b, neprystupne plato. Hadaju, teper
my povynni poprosyty joho napruyty vsiu svoju vynachidlyvis i dopomohty nam vernutysia u toj
svit, zvidky my pryjly.
Mirkuvannia Samerli, yro kauy, zdalysia meni cilkom rezonnymy. Navi elendera vrazyla dumka, o koly my ne povernemo i ne pidtverdymo toho, o vin zajavliav ranie, vorohy
joho tak i sviatkuvatymu svoju peremohu.
Jak na peryj pohliad, problema spusku vydajesia nejmovirno vakoju, skazav vin
a prote, ja ne prypuskaju, ob rozum liudkyj ne spromihsia rozvjazaty jiji. Ja ladnyj pohodytysia
z naym druhom, o lyatysia tut na dovhyj as teper nam ne slid, i o, mabu, nezabarom my
musytymemo konkretno podumaty pro te, jak vybratysia zvidsy. Ale ja riue vidmovliaju zalyyty Krajinu Mepl-Vajta, doky my ne doslidymo jiji bodaj poverchovo i ne sklademo choa b
orijentovnoji karty cijeji miscevosti.
Profesor Samerli neterpliae chmyknuv.

 My zhajaly ve dva dni, skazav vin, i znajemo geografiju plato ne nabahato krae,
ni pered naym prychodom siudy. Jasno odne: vse vono vkryte lisom, i dlia toho, ob probyty
kri cej lis i dokladnie obsteyty navkolynij teren, potribni misiaci j misiaci. Bula b tut jaka verchovyna, sprava stojala b zovsim inake. Ale my baymo, o nijakych vysokych pahorbiv tut nemaje, i miscyna skiky kynuty okom znyujesia v napriami do centru plato. o dali my posuvatymemo, to menatymu nai ansy ohlianuty vse plato vidrazu.
V ciu same my mene raptom osiajalo. Mij pohliad vypadkovo zatrymavsia na velyeznomu
gudzuvatomu stovburi hinkgo, o rozkynulo nad namy svoje mohutnie hillia. Oskiky vono perevaalo vsi susidni dereva hrubyznoju stovbura, to, pevno , bulo j vye za nych. Koly plato i
spravdi najvye po krajach, todi omu ne moe ce derevo pravyty za ohliadovu veu, zvidky vydno
vsiu Krajinu Mepl-Vajta? e dytynoju, yvy v Irlandiji, ja vyrizniavsia vminniam lazyty po derevach. Moji tovaryi krae za mene vybyralysia na hory, ale dertysia vhoru po stovburu ce ja
buv peryj! Jakby tiky meni poastylo postavyty nohu na peryj vid zemli suk, a tam ja ve distanusia do samoho verchovittia.
Cia ideja zachopyla mojich tovaryiv.
Na junyj druh, skazav elender, rozdymajuy ervoni jabluka svojich ik, zdatnyj
do akrobatynych vprav, zanadto vakych dlia liudej solidnioji i, ja skazav by, povanioji statury.
Ja schvaliuju joho proekt.
Jij-Bohu, vy vluyly same v ciatu, mij holube, promovyv lord Don, liasnuvy mene po
pleu. Ne rozumiju, jak taka prosta ri ne spala dosi nikomu z nas na dumku. Do sutinok e
blyko hodyny, to, uziavy z soboju zapysnyka, vy, bezpereno, vstyhnete nakydaty choa b
zhruba plan miscevosti. My postavymo odnu na odnu try skryky z nabojamy, a potim ja pidsadu
vas.
Stavy na skryku, vin ue obereno pidsaduvav mene vye, koly ce do nas pidskoyv elender i svojim duym ruyem prosto pidkynuv mene v povitria. Schopyvy za tovstyj suk i
vymachujuy nohamy, ja speru nalig na nioho tulubom, a dali spersia j kolimy. Nadi mnoju vystupaly try hrubi suky, nemov try velyezni. ablyny schodiv, a e vye poynalo riasne hillia,
due zrune, ob vybyratysia vhoru. Za chvylynu ja vydriapavsia tak vysoko, o vtratyv z oej
zemliu j bayv pid nohamy same lystia.
De-ne-de traplialysia na mojemu liachu perepony, odyn raz ja zaplutavsia v stebli jakoji
povzuoji roslyny futiv na desia zavdovky, ale zahalom posuvavsia dosy vydko, oto nevdovzi
ve ledve uv hunyj elenderiv holos. Ta derevo bulo vysoezne i, zadyrajuy holovu, ja vse e
ne bayv nad soboju problysku soncia. Na odnij z hilok moju uvahu prytiah do sebe kuuvatyj
naroste jakoji roslyny-parazyta. Pynie pryhlianuvy do nioho, ja z pereliaku ta podyvu malo
ne vpav z dereva.
Na mene z vidstani futa-dvoch vid mojeji holovy dyvylosia yje oblyia. Vlasnyk joho chovavsia za tym narostom i vyzyrnuv z-za nioho vodnoas zi mnoju. To bulo oblyia liudyny v
usiakomu razi, vono malo bie liudkoho, ni ja koly bayv. Bulo vono dovhaste, maje bile, zasijane borodavkamy, z pleskatym nosom, vypnutoju spidnioju elepoju i zi smukoju cupkoho volossia na borodi. Z-pid hustych nasuplenych briv pohrozlyvo blyaly liuti oi, a koly zviryna, rozziavyvy rota, proharala nibyto jake zakliattia, v roti v neji ja pomityv kryvi j hostri, jak u psa,
zuby. Oi jiji horily nenavystiu, ale vraz vony sami projnialysia dykym achom. Chriasnulo hillia,
pered mojimy oyma promajnuv volochatyj i rudyj, nae v svyni, tulub, i tvaryna znykla u vyri hilok
ta lystia, o zburyly navkruh.
o tam take? huknuv znyzu Roxton. Vy cili?
A vy bayly jiji? skryknuv ja, obchopyvy obiru hilliaku j tremtiay vsim tilom.
My uly jakyj um, tak nae vy poslyznulysia. A o tam stalosia?
Nespodivana pojava cijeji mavpoliudyny tak vrazyla mene, o na chvylynu ja zavahavsia, y
ne zlizty vnyz, ob rozpovisty tovaryam pro svoju dyvnu pryhodu. Ale oskiky ja buv ue tak vysoko, meni stalo soromno spuskaty, ne vykonavy svoho zavdannia.
Pereekavy jaku asynku, ja viddychavsia, nabravsia duchu i znovu pobravsia vhoru. Odnoho razu moja noha potrapyla na truchliavyj suk i ja zavys buv na kika sekund na rukach, ale
zahalom lizty bulo nevako.

Lystia kruh mene teper povoli ridalo, i z vitru, o vijnuv meni v oblyia, ja zrozumiv, o
vydersia ve ponad verchovittia rety derev. Prote ja vyriyv ne rozdyvliaty navkolo, doky ne dobudusia do najvyoji hilliaky, na jakij mona bude vderaty, to liz, ne zupyniajuy. Nareti
hilka, na jaku ja spersia, pidihnulasia pid mojeju vahoju. Todi ja vmostyvsia jaknajzruni u najblyij nadijnij rozvylyni j zamyluvavsia arivnym krajevydom tajemnyoji zemli, o proslalasia
peredi mnoju.
Sonce stojalo ve navzachodi, ale povitria bulo nadzvyajno yste j prozore, i vse plato ja
bayv, jak na doloni. Vono, zdavalosia, malo ovanu formu zavyrky de tak u dvadcia, a
zavdovky u trydcia my. Obrysy poverchni nahaduvaly nehlyboku vyrvu z poloystymy berehamy nad ozerom u centri plato my na desia v obvodi. Berehy ozera preharno zelenily hustym
oeretom, a zolota proty veirnioho soncia poverchnia joho riabila ovtuvatymy pliamamy pianych obmilyn. Na pisku vydnila syla-sylenna jakycho temnych reej, y stvori, zavelykych, jak
na aligatoriv, i zadovhych, jak na ovny. V binok ja vyrazno rozhlediv, o to yvi istoty, ale jaki
same dobraty ne mih.
Z boku naoho taboru na pja-is my u napriami do centranoho ozera prostiahavsia lisystyj
schyl z kikoma prohalynamy v niomu. Prosto pid nohamy v mene leala haliava ihuanodoniv, a
trochy dali lis ridav i vydno bulo prochid do bolota z pterodaktyliamy. Potojbi ozera plato malo
zovsim inyj vyhliad. Nad krajem joho vysoily bazatovi skeli taki sami, jaki otouvaly vse
plato, zavvyky ne men jak u dvisti futiv. Pidniia jich husto poroslo derevamy. Na stinach
cioho ervoniastoho kriaa, trochy viddalik vid zemli, ja rozriznyv u binok jaki orni otvory; meni
zdalosia, niby ce vchody do peer. Bilia odnoho z nych blyalo o bile, ale o same ja ne
rozibrav.
Ja sydiv i nakydav plan miscevosti, a doky stalo tak temno, o ve nioho ne mona bulo
rozhledity. Todi ja spustyvsia do svojich tovaryiv, jaki neterpliae doydaly mene.
Siohodni ja buv heroj dnia. Ce bula moja vlasna ideja, ja sam jiji zdijsnyv i nakreslyv plan, o
zaoady nam cilyj misia bluka sered nevi-jakych nebezpek. Koen z uasnykiv expedyciji
vroysto potys meni ruku. Odnak pere, ni rozjasniuvaty detali svoho planu, ja musyv rozpovisty
jim pro zustri na derevi z mavpoliudynoju.
Vona ve as tut blyko, skazav ja.
Zvidky vy ce znajete? spytav lord Don.
Mene ni na chvylynu ne pokydalo viduttia, o jaka voroa syla zory za namy. Ja navi
kazav vam pro ce, profesore elendere.
Na junyj druh, spravdi, hovoryv meni o podibne, pidtverdyv toj. Z-pomi nas vin,
oevydno, odyn, jak nosij ketkoho temperamentu, zdatnyj na taki tonki pouvannia.
Vsia teorija telepatiji poav bulo Samerli, natoptujuy liuku.
zanadto skladna, ob jiji teper obhovoriuvaty, riue urvav joho movu elender.
A skai-no, zvernuvsia vin do mene z vyhliadom jepyskopa, o pereviriav znannia unia nedinoji koly, y ne pomityly vy asom: prytyskaje ta tvaryna ino svoho velykoho pacia do
doloni y ni?
Jakraz cioho ja ne pomityv.
A chvist u neji je y nema?
Ni, nema.
A y dosy ipki v neji nohy?
Mabu, o tak, bo inake vona ne mohla b tak vydko lazyty po derevach.
U Pivdennij Ameryci naliuju, jako ja ne pomyliajusia (oblyte vai zauvaennia do
inoji nahody, profesore Samerli!), o iz trydcia is riznovydiv mavp, ale liudynopodibnych sered nych nemaje. Teper e vyjavliajesia, o vony je j u Pivdennij Ameryci, cho i ne nalea do
typu volochatych horylopodibnych mavp, vlastyvych lye Schodovi ta Afryci
Hlianuvy na elendera, ja le-le ne bovknuv, o odnoho due blykoho jichnioho rodya ja bayv i v Kesingtoni.
U cioho tutenioho riznovydu, provadyv dali elender, je boroda, svitlyj kolir tila
ta oblyia ostannie, do rei, najpevnie zasviduje, o cia tvaryna yve u zatinku derev. Nam
treba utonyty, do koho blyyj cej riznovyd do mavpy y do liudyny. Jako slune druhe, to

vona, jmovirno, javliaje soboju te, o vuharno zvu vidsutnioju lankoju. Zjasuvaty ce pytannia
na nevidkladnyj obovjazok.
A ote j ni, rozdratovanym tonom zapereyv Samerli. Teper, koly zavdiaky energiji
ta kmitlyvosti mistera Melouna (ja ne mou ne navesty cych sliv) my majemo ve j kartu, jedynyj
na nevidkladnyj obovjazok vydobuty cilymy ta neukodenymy z cijeji prokliatuoji krajiny.
Z cijeji kolysky cyvilizaciji! vyhuknuv elender.
Ni, ser, temnoji pliamy na oli cyvilizaciji, vidrubav Samerli. Na obovjazok sklasty zvit pro te, o my bayly, a dai doslidennia nechaj sobi provady chto inyj. Ade vy sami
z cym pohodyly do toho, jak mister Meloun sklav dlia nas ciu kartu.
o , movyv elender. Ja, pravdu kauy, te ne matymu spokoju, poky do vidoma
naych druziv ne dijde zvit pro naslidky naoji expedyciji. Ale jak vybratysia zvidsy, ja e sobi ne
ujavliaju. Choa ne bulo dosi odnoji takoji problemy, z jakoju vynachidlyvyj mozok Dorda
Edvarda elendera ne mih by vporatysia. Obiciaju, o vid zavtranioho dnia ja vsiu svoju uvahu
zvernu na rozvjazannia cijeji problemy.
Na ciomu i skinylasia supereka. Toho veora pry svitli bahattia ta sviky my na osnovi
moho naerku zrobyly peru kartu vtraenoho svitu. Na karti znajla misce kona deta, o jiji ja
zavvaav zi svoho sposterenoho punktu na derevi.
A jak my nazvemo ce? olive elendera zupynyvsia na velykomu bilomu obvodi, o
poznaav ozero.
oho b oce vam ne skorystatysia z nahody j ne uvinyty svoje imja? z vlastyvoju jomu
uyplyvistiu spytav Samerli.
Spodivajusia, ser, naadky j bez cioho matymu za o pamjataty mene, sucho vidkazav elender. Ja maju dostatnio j osobystych svojich zasluh. A riky ta hory potribni lye neukam, ob bulo z ym zvjazuvaty vlasni imena. Ja takych pamjatnykiv ne potrebuju.
Samerli, dvoznano posmichajuy, chotiv buv uynyty novyj napad, ta lord Don vasno
vtrutyvsia u jichniu rozmovu.
Ce vam, mij holube, naley pravo ochrestyty ozero, zvernuvsia vin do mene. Vy
pobayly joho peryj i, chaj jomu ort, jakby vy nadumaly nazvaty joho ozerom Melouna, nichto
ne stav by vam nasuproty.
A j spravdi, pohodyvsia elender. Nechaj na junyj druh prybere jomu nazvu sam.
Todi, ja a poervoniv pry cych slovach, nechaj vono bude nazyvaty ozero Gledis.
Ale y ne zdajesia vam, o nazva Centrane ozero bula b vidpovidnia? zauvayv Samerli.
Ni, ja viddav by perevahu ozeru Gledis.
elender spivutlyvo hlianuv na mene i vart pochytav svojeju velykoju holovoju.
o , molo zavdy molo, skazav vin. Nechaj, ote, vono maje nazvu ozero
Gledis.

Ja pysav ue (a moe, j ne pysav ostanni dni pamja poynaje zraduvaty mene), o a

zaarivsia z hordoiv, koly troje takych neperesinych liudej, jak moji suputnyky, podiakuvaly
meni, jako ne za vriatuvannia expedyciji, tak bodaj za te, o ja znano polehyv stanovye
nas usich. Buvy najmolodym lenom naoji hromady i vikom, i znanniamy, i vytryvalistiu,
odne slovo, vsim, o roby z junaka dosvidenoho olovika, ja speru lyavsia niby v tini. Teper ja
vziav revan i nejmovirno tiyvsia vid samoji dumky pro ce. Ta ba! Jak asto pycha pereduje padinniu! Samozadovolennia i nadmirna samovpevnenis cijeji taky noi spryynylysia do najachlyviych u mojemu ytti podij. Koly ja zhaduju pro nych, serce u mene j dosi cholone.
O jak ce vse stalosia. Te, o ja pobayv z vysoennoho dereva, vkraj rozvoruylo mene, i ja
nijak ne mih zasnuty. Vnoi perym erhuvav Samerli, zhorbatilo sydiay bilia vohnya z runyceju mi kolin. Vin kuniav, i joho hostra capyna boridka kumedno trusylasia koen raz, koly vin
skydav uhoru holovu. Lord Don, zahornuvy u svoje pivdennoamerykanke pono, spokijno
spav, i tiky lunke chropinnia elendera poruuvalo lisovu tyu. Na nebi jasno svityv misia
upovni. V povitri vijala nina procholoda. Ni kraoji i ne prydumaje dlia prohulianky! I raptom meni siajnula dumka: a om by j ni? Ujavim sobi, o ja tycheseko znyknu z taboru, dobudu
do ozera, a pered snidankom povernusia z jakoju valyvoju informacijeju. Chiba ce ne prymusy
mojich tovaryiv e bie mene povaaty? A todi, koly Samerli naposiade na elendera, ob toj
prydumav jakyj sposib vybratysia zvidsy, i my povernemo-taky do Londona, obiznani z tajemnyciamy centranoji astyny plato, ja budu jedynoju liudynoju na sviti, o bayla jich na vlasni oi.
Ja zhadav Gledis ta jiji dumku: Herojem mona buty skri. Meni zdavalo, ja uju jiji holos, koly
vona promovliaje ci slova. Zhadav ja j Makardla. Jaku udovu stattiu na try paty vmisty naa
gazeta! Ce blyskua pidvalyna urnalistkoji karjery! Na najblyu velyku vijnu mene neodminno poliu u roli korespondenta. Ja schopyv runyciu, jaka bula blye (naboji ve j tak ja mav u
kyeni), rozsunuv koliui kui j neutno vyslyznuv na toj bik zahoroi. Ostannij mij pohliad upav
na sonnoho Samerli, te meni vartovyj! o sydiv pered bahattiam i, jak liaka, mechanino
chytav holovoju.
Ne stupyvy j sta jardiv, ja poav ue kajaty, y ne zanadto pospiyvsia. De u cych notatkach ja zaznaav ue, o v mene nadmiru bujna ujava, jaka perekodaje meni buty spravdi
vidvanoju liudynoju. Z druhoho boku, ja nad use bojusia zdatysia bojahuzom. O ce ostannie
pouttia j tovchalo mene vpered. Ja prosto ne mih by ve povernutysia v tabir z poronimy rukamy. Jakby navi moji tovaryi j ne pomityly mojeji vidsutnosti j ne dovidalysia pro moju lehkoduchis, ja odnakovo soromyvsia b sam sebe. Ta cho by tam jak, a ja ciu chvylynu laden buv buo poertvuvaty, aby znajovsia jakyj pryjniatnyj sposib vybratysia z tijeji chalepy, v jaku sam
sebe zatiahnuv.
A v lisi bulo povno achiv. Dereva rosly tak tisno i takym riasnym buly pokryti lystiam, o ja
ne bayv misiacia lye podekudy kri mereu hillia polyskuvalo vhori zoriane nebo. Koly oi
pryzvyajujusia do moroku, poynaje rozrizniaty rizni stupeni temriavy. Stovbury derev dajesia
e bayty, zate prosvity mi nych orni jak vuhillia j nahaduju otvory peer, i ja raz u raz tremtiv, prochodiay povz nych. Meni zhadalysia rozpalyvi pry smertni kryky ihuanodona motoroni kryky, o mynuloji noi rozbudyly nas. Zhadalasia roztulena zakryvavlena paa, osvitlena
holovekoju lorda Dona. Teper ja buv same v tych misciach, de ta achlyva tvariuka poliuje.
ochvylyny ce neznane strachovye mohlo vychopytysia z pimy j kynuty na mene. Ja spynyvsia, vytiah z kyeni nabij i chotiv zariadyty runyciu. Koly ja zbyravsia vidkryty zatvor, serce v
mene pocholonulo: ja zachopyv iz soboju ne svoju runyciu, a drobovyk lorda Dona!
Mene znov pojnialo baannia vernutysia nazad. Ja, bezpereno, mav usi pidstavy vidmovytysia vid svoho planu, i nichto b meni za ce ne doriknuv. Ale znovu durna moja pycha vziala horu.
Ja ne chotiv, ja ne mih vernutysia, nioho ne dosiahty! Zretoju, proty tych strachiv, o mohly
spitkaty mene, myslyvka runycia ledve y korysnia, ni drobovyk. I jakby ja vernuvsia do taboru

pominiaty zbroju, mene pomityly b, to dovelosia b rozkryvaty svoji namiry, i todi ja ne buv by
takym ue samostijnym herojem. Po nedovhomu vahanni ja pryklykav usiu svoju munis i z nepotribnym ue drobovykom pid pachvoju ruyv, dali.
Stranuvato meni bulo v moroci lisu, ale e hire viduv ja sebe, koly pidijov do zatoplenoji
bilym misianym siajvom haliavy ihuanodoniv. Prynyknuvy za kuamy, ja pyno ohlianuv jiji.
odnoji z veletenkych tvaryn tam ne bulo. Moe, traginyj kine odnijeji z nych prymusyv retu
podaty kudy-inde. V tumannomu, sribliastomu svitli noi ja ne bayv na haliavi ni yvoji dui.
Nabravy smilyvosti, ja proohom hajnuv erez vidkrytu miscynu i pidbih popid chaamy do
strumka, o mih pravyty meni za provodyria. Ce buv veselyj tovary, jakyj dziurkotlyvo kotyv svoji
vody poru mene, nemov ta liuba mojemu sercevi rieka na zachodi Irlandiji, de ja dytynoju lovyv
ninoji pory fore. Iduy za vodoju, ja nemynue musyv distaty do ozera, a prostujuy proty vody
povernuvsia b do naoho taboru. asto-husto strumok znykav z mojich oej, chovajuy za ahariamy, ale vve as ja uv joho pryvitne dziurkotinnia.
Postupovo rivnyna spadala do ozera, lis ridav, vysokych derev stavalo vse mene, a kuiv
dedali bialo. Ja vydko posuvavsia napered i, nevydymyj sam, bayv use. Koly ja prochodyv povz
boloto pterodaktyliv, odne z cych zdoroveznych stvori, sucho splesnuvy svojimy krymy, o
maly v rozmachu dobrych dvadcia futiv, znialosia v povitria de zovsim blyko vid mene. Joho
peretynasti kryla, pronyzani jasnym misianym prominniam, vyklykaly u mene take vraennia,
niby ce nadi mnoju letiuyj kistiak. Ja pryajivsia za kuamy, z dosvidu znavy, o na odyn-jedynyj pohuk cijeji tvaryny siudy zletysia sotnia jiji ohydnych rodakiv. I lye todi, jak pterodakty
spustyvsia trochy viddalik na zemliu, ja zvayvsia ruyty dali.
Ni stojala na dyvo tycha, ale oraz utnie dolynav jakyj nykyj bezperervnyj zvuk, o
hurgotiv prosto pered mene. O ue v; p pouvsia zovsim poblyzu zdavalosia, o ce voda kypy
u ajnyku abo klekoty u velykomu kazani. Nareti meni stalo jasno, zvidky pochody cej zvuk:
sered nevelykoji haliavynky lealo ozerce y j prosto kaliua bo vono bulo ne bie za basejn
fontana na Trafahar-skver ornoji smolystoji reovyny. Poverchnia jiji brala puchyrciamy, o,
bukajuy, obertaly na haz. Vid toho ozercia pailo arom, a zemlia navkolo bula taka hariaa, o
ja ledve mih dotorknutysia do neji rukoju. Oevydno, vulkanini procesy, jaki bahato rokiv tomu
vypnuly ce dyvne plato, e ne ostatono uuchly. Meni j ranie pomi bujnoji roslynnosti plato
vpadaly v oko ornuvati ulamky skeliaia j bryly zastyhloji lavy, ale cej asfatovyj stavok sered
chaiv buv perym nezaperenym dokazom, o vulkanina dijanis na schylach kolynioho kratera tryvaje i dosi. Na a, ja ne mav asu dove pryhliadaty do cioho javya, bo pospiav, ob
ustyhnuty pered rankom vernuty do taboru.
Mandrivka cia bula povna achu, i spomyn pro neji nikoly ne pryhasne meni v pamjati. Prostori, osvitleni misiacem haliavyny ja obchodyv uzlissiam, skradajuy u tini derev. erez huynu
ja buva navi probyravsia plazom, koly as vid asu peredji mnoju zjavlialysia j zaraz e znykaly
velyki movazni tini, jaki neutno peresuvalysia na mjakych lapach. Skiky raziv zbyravsia ja
povernuty do taboru, ale zavdy hordis peremahala strach i pidtovchuvala mene taky jty vpered.
Nareti (mij hodynnyk pokazuvav todi peru hodynu noi) mi chaiv problysnula voda, a
chvylyn za desia ja buv ue v oereti na berezi ozera posered Krajiny Mepl-Vajta. Mene straenno
zmahala spraha, to ja schylyvsia ny i adibno prypav do cijeji procholodnoji ciliuoji vody. yroka steka, o pryvela mene do ozera, bula vkryta yslennymy slidamy tvaryn. Ce ja, mabu, natrapyv na misce jichnioho vodopoju. Nad samym berehom bula veletenka bryla zastyhloji lavy. Ja
vybravsia na neji, lih i rozhlianuvsia. Na vsi boky rozstylavsia udovyj krajevyd.
Pere, o ja pobayv, nadzvyajno zdyvuvalo mene. Ja ve kazav, o z moho sposterenoho
punktu na derevi hinkgo temni ciatky na skeliastomu kriai vydalysia meni otvoramy peer. Teper
e, dyvliay na ti sami skeli, ja sposterih, o z cych otvoriv jaskrilo ervonuvate svitlo, jak oto z
iliuminatoriv u kajutach paroplava. Speru ja podumav, o ce vidblysky hariaoji e lavy. Ale ni,
takoho ne mohlo buty! Lava mala b styhnuty de unyzu, a ne na strimkij stini skeli. Todi o ce?
Naprouvala jedyna molyva vidpovi, cho i jaka vona bula nejmovirna: ce vidblysky vohny u
peerach, a vohnya ti mohly rozklasty tiky liudki ruky. Ote, tut, na plato, je liudy. Moja nina
vyprava blyskue vypravdala sebe! Teper bude pro o rozpovisty v Londoni.
Dovhyj as ja leav i steyv za cymy merechtlyvymy kruaciamy svitla. Do nych bulo ne

mene desiaty my, ale navi na takij vidstani ja pobayv, jak vony inodi to pryhasaly, to znov jasnialy, abo j zovsim propadaly, koly jich, oevydiaky, zastuvala yja ti. oho b ne dav ja, aby
maty zmohu vyderty tudy j zazyrnuty vseredynu, ob opislia rozpovisty svojim tovaryam, jakyj
vyhliad i zvyky maje liudke plemja, o yve v takomu dyvnomu misci! Zaraz pro ce ne mohlo
buty j movy, ale tak samo nezaperenym bulo p te, o my ne mohly pohodyty pity zvidsy, ne
rozvidavy dokladnie pro cych istot u peerach.
Ozero Gledis ozero, jake ja sam vidkryv! lealo bilia mojich nih nae vypovnene yvym
sriblom, i misia jaskravo vidbyvavsia na samij seredyni joho. Vono bulo milke, i v bahatioch misciach z vody vystavaly piani kosy. Tut i tam na tychij poverchni ozyvalosia yttia po vodi
rozbihalysia kola j bryi, abo u povitria vystrybuvala sribloboka luskata ryba, y z-pid vody vyhynala aspydno-orna spyna peredistorynoho strachovya. Odyn raz nepodalik ovtoji kosy ja
vhlediv tvarynu z dovhoju, jak u lebedia, hnukoju yjeju. Tulub jiji buv u vodi, i tiky cia yja ta
plaska holova zvyvalysia v povitri. Potim vona pirnula, i bie ja jiji ne bayv.
Nezabarom moju uvahu prytiahlo te, o vidbuvalosia maje pid samymy nohamy u mene.
Dvi tvaryny, schoi na velyeznych pancernykiv, zijly do vodopoju i poaly pyty, liaskajuy po
vodi dovhymy prunymy jazykamy, jaki nahaduvaly ervoni striky. Zjavyvsia poru veletenkyj
ole z hilliastymy rohamy take rozkine j velyne stvorinnia! pry niomu bula j olenycia z
dvoma maliatamy. Takych rosliavych oleniv, mabu, nemaje bi nide u sviti: i lo, i amerykankyj
ole, jakych ja bayv, ledve siahaly b ciomu samcevi do plea. Raptom same zastereno forknuv i
razom z usijeju rodynoju znyk v oereti. Pancernyky j sobi vyznaly za krae zachovatysia. Stekoju
nablyala do vody ina zviryna spravnisika potvora.
Na chvyku ja zadumavsia, zvidky meni znajoma cia nezhrabna posta, Cia horbata spyna z
zubastoju torokoju, cia udna ptayna holivka popry samij zemli. A, pryhadav! Ta ce stehozavr, jakoho namaliuvav Mepl-Vajt u svojemu abomi i jakyj perym pryvernuv uvahu elendera.
Moe, ce jakraz toj samyj, o trapyvsia amerykancevi. Zemlia v moroci noi dvyhtila pid joho
vauoju chodoju, a koly vin chlebtav vodu, vse a hulo navkruhy. Protiahom pjaty chvylyn vin buv
tak blyko vid mene, o ja vino mih by dotorknutysia rukoju do brydkych hrebeniv u nioho na
spyni, jaki smykalysia pry konomu joho porusi. Vreti vin potupav nazad i nezabarom znyk sered
skeliaia.
Koly ja hlianuv na hodynnyka, strilka pokazuvala ve piv na tretiu. Pora bula povertaty do
taboru. Znajty dorohu bulo lehko, bo ja ve as iov livym berehom strumka, o vpadav u centrane ozero jakraz bilia tijeji bryly, na jakij ja prymostyvsia. Pouvav ja sebe jaknajkrae: ade ja
zrobyv velyke dilo j vertajusia do tovaryiv z valyvymy vidkryttiamy. Holovne z nych, bezpereno, pro peery z vohnyamy, zaseleni jakymo plemjam pervisnych liudej. I, krim toho, ja
mav rozpovisty e pro svoje spostereennia nad ozerom. Ja mih zasvidyty, o v niomu povno
dyvovynych istot, i o ja navi bayv kika riznovydiv vodianych i nazemnych peredistorynych
tvaryn, jakych my do toho asu ne zdybuvaly. Meni zdavalosia, o malo komu z liudej dovodylo
perebuty taku nezvyajnu ni, koly za lieni hodyny poastylo nastiky zbahatyty skarbnyciu
liudkych zna.
Zahlybyvy u ci mirkuvannia, ja projov ue maje pivdorohy do taboru, koly jaki dyvni
zhuky pozadu povernuly moji dumky do reanosti. To bulo o promine mi forkanniam i haranniam, pryhluenym i vyrazno pohrozlyvym. Oevydno, ce jaka tvaryna, ale ja ne bayv jiji i pryskoryv chodu. erez pivmyli ti sami zhuky poulysia znovu. Vony dolynaly ve z blyoji vidstani
i buly holosnii j pohrozlyvii. Serce mov zavmerlo, koly ja zrozumiv, o nevidomyj zvir peresliduje-taky mene. Ja ve pocholonuv, a volossia na holovi u mene stalo duba. o ci chyaky matuju ta nya odyn odnoho ce buv zvyajnyj projav boroby za isnuvannia, ale ja j podumaty ne
mih takoho strachittia, ob vony mohly kynuty na suasnu liudynu, napasty na volodaria vsioho
yvuoho na zemli. Zhadalasia meni zakryvavlena morda, o promajnula pry svitli holoveky
lorda Dona, nemov achlyvyj pryvyd z najbiych hlybyn dantovoho pekla. Nohy meni pidhynalysia. Ja stojav i pereliakano ohliadavsia na zalytu misianym svitlom steku. Nio ne poruuvalo
tyi cijeji kazkovoji krajiny. Sribliasti vid misiacia prohalyny ta temni tini kuiv na nych oto j
use, o bulo vydno. I raptom tyu znov urvalo te same nyke horlove harannia. Tiky vono bulo
e holosnie i e blye do mene. Sumniviv ne mohlo buty nijakych. Chto iov mojim slidom i

ve zovsim nazdohaniav mene.

Ja mov prykypiv do miscia i tiky rozhubleno dyvyvsia nazad. A o ja pobayv zahadkovoho
neznajomcia. Z protylenoho kraju haliavyny, jaku ja tiky-no peretiav, zavoruylysia kui. Z-za
nych vystromylasia velyka orna ti i plyhnula na haliavynu. Kau plyhnula svidomo, bo zvir cej
peresuvavsia, jak kenguru, vyprostujuy na cilyj zrist i spyrajuy potunymy zadnimy lapamy na
zemliu, a peredni trymajuy popered sebe. Rozmiramy j syloju vin ne postupyvsia b slonovi, tiky
ruchy joho, nezvaajuy na kremeznis tuluba, buly nadzvyajno vavi. Hlianuvy na nioho, ja
speru podumav, o ce tychomyrnyj ihuanodon, ale nevdovzi, cho i jak malo znavsia na zoologiji, zrozumiv, o pomyliajusia. Zamis nevelykoji, formoju podibnoji do oleniaoji, holovy velykoho trypaloho travojida, cej zvir mav yroennu, kvadratnu, mov u aby, mordu, taku, jak ota,
o naliakala nas mynuloji noi. Joho liute revye ta nadpryrodna energija perekonaly mene: ce
dynozavr, odna z najkrovoerniych tvaryn, jaki bu-koly stupaly po zemli. odvadcia jardiv
strachovye opuskalo na peredni lapy i prypadalo holovoju do zemli. Vono, jasna ri, vyniuchuvalo za mnoju. Podekoly na chvyku vono pomylialo, ale zrazu vypravlialo svoju pomylku j
znovu znachodylo mij slid.
e j zaraz na zhadku pro cej komar u mene muraky bihaju po tilu. o mih ja zrobyty? V
rukach u mene buv nikemnyj drobovyk. Jaka korys meni z nioho? Ja v rozpai ozyrnuvsia
navkolo, ukajuy oyma dereva y skeliu, za jakymy mona bulo b schovaty. Ale kruh mene
slavsia sucinyj aharnyk. De-ne-de mi kuiv rosly molodi derevcia, ta ja dobre znav, o cia tvariuka moe vyrvaty z korinniam pere-lipe derevo, jak oeretynu. Jedyne, o mohlo mene vriatuvaty, ce vtea. Bihty erez ahari bulo nelehko, ale, prydyvyvy pynie, ja prosto pered soboju pobayv bytu steku, o jiji, oevydno, protoruvaly zviri. Pid as naoji expedyciji my ne raz
nadybuvaly taki steky. Cia steka mohla vriatuvaty mene, bo ja vmiv bihaty, jak dobryj bihun, i
same teper buv u najkraij formi. Vidkynuvy he drobovyka, ja promav pivmyli z takoju vydkistiu, jak nikoly v ytti ne bihav ni ranie, ni opislia. V mene bolilo vse tilo, meni stysnulo hrudy,
zabylo duch, ale po mojich slidach hnav zvir, i ja, hnanyj strachom, bih ta bih. Nareti, znemoenyj
i vkraj zachekanyj, ja spynyvsia. Na odyn moment meni zdalosia, niby ja zdychavsia svoho peresliduvaa: pozadu bulo tycho. Ale raptom, veletenkymy lapamy nyay vse na svojemu liachu, zvir
znovu poav nazdohaniaty mene. Ja uv za pleyma, jak chodyly joho leheni. Vin nasidav meni na
pjaty, i moja zahybe bula nemynua.
I jak ce ja, netiama, mih tak dovho zvolikaty z uteeju?! Speru dynozavr vysteuvav mij slid
samym niuchom i posuvavsia napered dosy nevpevneno. Koly ja kynuvsia tikaty, vin pobayv
mene j teper ue ne spuskav z oej. Pomynuvy kui, dynozavr yroennymy strybkamy
nablyavsia do mene. Misiane svitlo vidbyvalosia v joho vybaluenych oach, na velyeznych zubach u rozziavlenij pai, na pazurach joho korotekych, ale duych perednich lap. Zojknuvy zi
strachu, ja obernuvsia j oduchu pobih dali stekoju. Chapkyj i chrypuyj viddych dynozavra stavav raz u raz holosniym. Joho vaezni lapy hupaly zovsim blyko. e sekunda, zdavalosia, i joho
pazuryka upadu meni na spynu. A raptom o chrusnulo, i ja polynuv u jaku bezodniu, v oach
u mene potemnilo, vse pojniala mlis.
Oprytomnivy hadaju, ne men jak za kika chvylyn, ja pouv jakyj nesterpue
vjidlyvyj smorid. Ja prostiah napomacky u temriavi ruky j natrapyv na o podibne do velyeznoho matka mjasa, druha ruka moja namacala velyku kistku. Vysoko vhori nadi mnoju bulo
krualo zorianoho neba, nedvoznano pokazujuy meni, o ja leu na spodi hlybokoji jamy. Due
povino zvivsia ja na nohy i obmacav svoje tilo. Vse vono vid holovy do pjat straenno bolilo, ale
ruky j nohy buly cili, kistky ne polamano j sugloby ne vyvernuto. Pryhadavy obstavyny padinnia,
ja z ostrachom hlianuv uhoru, bojay na tli bliduvatoho neba pobayty obrys achnoji holovy dynozavra. Prote nijakych oznak prysutnosti strachovya ja ne vyjavyv, ne uty bulo j odnoho
zvuku. Todi ja obereno obijov dnye cioho spasennoho dlia mene provallia.
To bula, jak ja kazav, hlyboka jama z priamovysnymy stinamy, unyzu futiv dvadcia u peretyni. Kruhom tam lealy kupy mjasa, zdebioho v ostannij stadiji hnyttia. Povitria v jami bulo nejmovirno smerdiue. Spotykajuy na cych lypuych ostankach, ja nespodivano natknuvsia na o
tverde. Vyjavylosia, o to zastromlena posered jamy palia. Vsia vona bula niby namaena lojem i taka vysoka, o do horinioho kincia jiji moja ruka ne dosiahala.

Raptom ja zhadav pro voskovi sirnyky u sebe v kyeni. Zapalyvy odnoho z nych, ja ve ostatono perekonavsia, jake mala pryznaennia cia jama: ce bula pastka na chyych zviriv, zroblena
liudkymy rukamy. Zahostrena na verchniomu kinci palia de tak futiv na devja zavvyky vsia bula
orna vid krovi tvaryn, o ponastromlialy na neji. matky mjasa ta kistky na spodi buly zalykamy
tych ertv, jakych vytiahly nahoru, ob zvinyty misce dlia novych. Ja pryhadav elenderovi
slova, o na plato ne moe buty liudej, bo zi svojeju mizernoju zbrojeju vony ne zmohly b uboronytysia vid tutenich strachovy. Teper stalo jasno, jak liudy mohly protystojaty chyym zviram.
Peery z vukymy vchodamy, kri jaki ne protysnuty velyeznym chyakam, pravyly jim za
ytlo. Jichnij e mozok rozvynuvsia nastiky, o, vlatovujuy na stekach, de chodyly zviri, taki
pastky, vony nyyly voroha, cho by jakyj vin buv duyj ta sprytnyj. Liudyna zavdy daje sobi
radu!
Vydobutysia z jamy dlia toho, chto vmije lazyty, bulo nevako, ale ja dovho vahavsia, bojay
znovu spitkaty ce strane stvorinnia, jake tiky-no malo ne rozderlo mene. o, jak vono doydaje
de poblyzu v ahariach? Ja navayvsia vylazyty tiky todi, koly zhadav rozmovu elendera ta
Samerli pro dejaki osoblyvosti velykych reptylij. Obydva profesory odnostajno tverdyly, o v krychitnych erepnych korobkach cych zdoroveznych strachovy maje nema miscia dlia mozku, o
vony he zovsim durni i o same erez ce vony j znykly z oblyia zemli, ne zumivy pryzvyajity
do minlyvych umov isnuvannia.
ob ekaty na mene, cia tvaryna mala b zbahnuty, o zi mnoju stalosia, tobto povjazaty
pryyny z naslidkamy. Bi imovirno, o durne stvorinnia, dijuy lye instynktyvno, prypyny
svoje poliuvannia, koly pobay, o mene ve nema, i, spoatku zdyvuvavy, potim podassia ukaty novoji zdobyi. Ja vybravsia doverchu i rozzyrnuvsia. Zori prymerkaly, nebo bilialo, i
ostudlyvyj vraninij vitere pryjemno vijnuv meni v oblyia. Moho voroha nide ne bulo vydno i
ne utno. Vylizy z jamy, ja siv kole neji, hotovyj skoyty tudy znovu, ledve zjavysia cho jaka
nebezpeka. Zaspokojenyj cilkovytoju tyeju j nablyenniam svitanku, ja nabravsia duchu j vernuvsia trochy nazad tijeju stekoju, jakoju bih siudy. Za kika chvylyn ja znajov drobovyka, a trochy zhodom rozukav i svoho provodyria strumok. Raz u raz ohliadajuy, ja znajomoju ve dorohoju podavsia do taboru.
I raptom stalasia odna ri, o nahadala meni pro mojich tovaryiv. U tychomu rankovomu
povitri rozligsia hostryj lunkyj zvuk postrilu z runyci. Ja zupynyvsia j poav prysluchatysia
nioho. Na chvyku v mojij holovi majnulo pobojuvannia, y ne spitkalo jich jake lycho. Ale zrazu
ja znajov prostie j pryrodnie pojasnennia. Ue buv jasnyj de. Moju vidsutnis, bezpereno,
bulo pomieno. Vony vyriyly, o ja zablukav u lisi, j strenuly, aby pidkazaty meni, de tabir.
Pravda, my domovylysia ne striliaty bez krajnioji potreby, ta, hadajuy, o ja v nebezpeci, vony ne
staly b vahatysia. Ote, treba bulo pokvapytysia, ob zaspokojity jich.
Ja buv stomlenyj ta vysnaenyj I ne mih ity tak vydko, jak chotiv by. Ta o nareti dobre
znajomi miscia. Livoru boloto pterodaktyliv, prosto poperedu haliava ihuanodoniv. Teper
mi mnoju j Fortom elendera bula tiky vuka smuha lisu. Ja veselo huknuv na vve holos, ale
nichto ne ozvavsia, i cia tya vraz stysnula meni serce. Ja pryskoriuju chodu j poynaju bihty. Bau
ve ohorou vona u takomu stani, jak ja j zalyyv jiji, vidchodiay, tiky otvir teper vinyj. Ja
kydajusia vseredynu. Peredi mnoju v cholodnomu vraniniomu svitli achlyve vydovye. Vsi nai
rei bezladno rozkydani, mojich tovaryiv nema, a kraj popelu vid zhasloho bahattia trava zaervonilasia krovju, jiji cila kaliua.
Cia nespodivanka tak oeleyla mene, o ja dejakyj as nioho ne mih zrozumity. Nevyrazno, nemov jakyj komar, pryhaduju, jak ja bihav mi derev dovkola poronioho taboru i v nestiami klykav tovaryiv. Nichto ne ozvavsia z movaznoji sutini lisu. Motorona dumka, o ja nikoly ve ne pobau jich, o ne mavy zmohy samotuky spustytysia z plato, ja nazavdy lyusia
odyncem u cij navisnij krajini j musytymu do samoji svojeji smerti yty sered cych potvor, dovodyla
mene do rozpau. Ja laden buv rvaty na sobi volossia, bytysia holovoju ob zemliu. Tiky teper zrozumiv ja, naskiky potribni buly meni moji suputnyky bezmeno samovpevnenyj elender,
zavdy strymanyj i schynyj do artu lord Don Roxton. Bez nych ja buv bezporadnyj i bezsylyj, jak
odynoka dytyna v temriavi. Ja ne znav, kudy podatysia, za o vziaty.
Otiamyvy trochy, ja sprobuvav zjasuvaty sobi, jake neastia mohlo trapytysia z mojimy

tovaryamy. Cilkovytyj rozhardija u tabori svidyv pro te, o vony zaznaly napadu, i, oevydiay,
v tu samu chvylynu j prolunav postril. Te, o ja uv tiky odyn postril, pokazuje, o vse vidbulosia
prosto blyskavyno. Runyci valialy na zemli, i v Roxtonovij brakuvalo odnoho naboju. Kovdry
elendera ta Samerli lealy bilia vohniu. Znay, mojich tovaryiv zastaly, koly vony spaly.
Skryky zi zbrojeju ta jieju porozkydano po haliavyni vsumi z fotoaparatamy j kasetamy. Ale
odna z kaset ne znykla. Zate znykly vsi chari, jaki my vytiahly zi skryniok, a jich, ja pryhaduju,
bulo ymalo. Ote, napad uynyly zviri, a ne liudy, bo inake v tabori ne zalyylosia b nioho.
Odnak jako ce zviri abo jaka odna samotnia zviryna, to o todi stalosia z mojimy tovaryamy? Jakby chyaky pomatuvaly jich, ja znajov by jichni ostanky. Pravda, tut bula kaliua
krovi, jaka niby svidyla pro krovoprolyttia. Strachovye, o peresliduvalo mene vnoi, zaihraky
mohlo schopyty j zabraty z soboju svoju ertvu tak samo, jak kit ce roby z myeju. Ale v takomu
razi reta kone pobihla b navzdohin za chyakom. I zabravy z soboju runyci. o bie natuuvav
ja svij zapamoroenyj utomlenyj mozok, to vse mene rozumiv. Ja obnyporyv poblyzu lis i ne
znajov odnoho slidu, jakyj by cho trochy o meni projasnyv. Odyn raz ja navi zablukav, i lye
aslyvyj vypadok dopomih meni znovu vidukaty tabir, ta j to a erez hodynu.
Znenaka meni spalo na dumku, o ja taky ne zovsim sam-odyn, i ce deo zaspokojilo.
Doli, kolo pidniia skeli, sydy na virnyj Sambo, dosy ly huknuty, i vin ozvesia. Ja pidijov do
kraju plato i hlianuv unyz. Sambo j spravdi buv na misci: zahornuvy u kovdri, vin drimav bilia
vohnya. Na mij podyv proty nioho sydiv e jakyj olovik. Z radoiv mov serce zabylosia due
ja podumav buv, o to chto iz mojich tovaryiv spromihsia spustyty iz plato. Ale koly ja pryhlianuvsia pynie, nadija cia pryhasla. V prominniach vraninioho soncia vyrazno bulo vydno, o
ce indine. Ja holosno huknuv i zamachav chustynkoju. Sambo zrazu pidviv holovu, skynuv
uhoru ruku j pidbih do skeli. Za kika chvylyn vin ue stojav na jiji veryni i v hlybokomu smutku
sluchav moju rozpovi.
Pevne, jich zabrav neystyj, masa Meloun, skazav vin. Vy potrapyly do neystoho, i
vin zabyrav vas usich. Sluchajte moji porady, masa Meloun, zlate vyde, zaky vin ne zabrav i vas.
Ta jak e ja zlizu vnyz, Sambo?
U vas v liny, masa Meloun. Perekyte jich siudy. Ja pryvjazuju jich do pnia, i majete mist.
My ve dumaly pro ce. Ale tut nema takych lin, o vytrymaly b nas.
Poli po motuzky, masa Meloun.
Koho ja poliu i kudy?
Poli u selye indinciv. U nych bahato kirianych motuzok. Indine tut unyzu. Poli
joho.
Chto vin?
Odyn z naych indinciv. Ini bju joho i odbyraju hroi. Vin prychody nazad do nas.
Hotovyj uziaty lysta, prynesty motuzky, vse.
Vin vime lysta! A om by j ni? Molyvo, vin pryvede j dopomohu. Ale v usiakomu razi z lysta
vsi dovidajusia, o my zahynuly ne marno, i zvistka pro nai naukovi vidkryttia dijde do naych
druziv tam udoma. U mene ve je dva zakineni lysty. Za de ja vstyhnu napysaty tretioho, dovivy
istoriju naych pryhod do siohodninioho dnia. Indine moe vidnesty joho tudy, u svit. Ja zahadav, ob Sambo vyliz na skeliu nadveir, a sam zachodyvsia a do smerku opysuvaty svoji pryhody
mynuloji noi. Do lysta ja dodav zapysku, jaku treba bulo peredaty kotromu bilomu kupcevi y
kapitanovi paroplava. U nij ja blahav pryslaty meni kanat i pidkresliuvav, o vid nioho zaley
nae yttia. Vse ce, tak samo jak i mij hamane z trioma soverenamy, ja kynuv uveeri Sambo. Hroi
ja prosyv peredaty indincevi j obiciav jomu vdvoje biu sumu, koly vin prynese kanat.
Teper vam zrozumilo, liubyj mistere Makardle, jakymy liachamy dijly do vas ci moji lysty,
a jako vy nikoly bie ne poujete pro vaoho nevdachu-korespondenta, to znatymete i joho doliu. Zaraz ja zanadto vtomlenyj i pryhnienyj, ob snuvaty jaki plany. Zavtra podumaju, jak meni,
ne due viddaliajuy vid taboru, ukaty slidy svojich beztalannych tovaryiv.

Koly zachodylo sonce j nablyalasia cia sumovyta ni, a na yroeznij rivnyni vnyzu pokazalasia samotnia posta indincia ostannioji naoji nadiji na poriatunok, ja dovho provodav
joho oyma, a doky vin znyk u roevomu prysmerkovomu tumani, o povoli stelyvsia mi dalekoju Amazonkoju i mnoju.
Ue zovsim ponoi povernuvsia ja do naoho spliundrovanoho taboru, naostanci kynuvy
pohliad na ervonuvatyj vidblysk vohnya Sambo, jedynyj svitlyj prominyk u cilomu sviti, o
tiyv meni zir i duu. Teper ja pouvav sebe trochy krae. Mene zaspokojuvalo te, o ja spromihsia bodaj nadislaty lysta. To cho by o z namy stalosia, svit znatyme pro nai vidkryttia: nai
imena ne zahynu razom z naymy tilamy, a zbereusia v namjati naadkiv.
Stranuvato bulo vlatovuvaty na noivliu v ciomu bezdonomu tabori. Ale e nebezpenie spaty sered chaiv. Treba vybyraty te abo te. Z odnoho boku, rozvalyvis radyla meni
ni na chvyku ne vtraaty pynosti, a z druhoho pryroda zajavliala, o ja zanadto vtomlenyj, aby
ve as pynuvaty. Ja vydersia buv na veletenke derevo hinkgo, ale tam nide ne znajlosia takoji
zrunoji hilliaky, zvidky ja ne vpav by, zadrimavy. Oto ja spustyvsia nazad na zemliu j poav obmirkovuvaty, o joho robyty. Kine kincem ja zaklav koliuym vittiam vchid do taboru, zapalyv u
trioch kutkach joho vohnya, dobre poveeriav i zasnuv micnym snom.
Probudennia bulo nezvyajne j vemy pryjemne dlia mene. Rano-vranci, koly tiky poynalo zajmaty na svit, yja ruka liahla meni na plee. Zdryhnuvy, ja naliakano schopyvsia rukoju
za runyciu, ale tut-taky skryknuv z radosti v cholodnomu siromu svitanku nadi mnoju
schylyvsia lord Don.
Ce buv vin, cho niby j ne zovsim vin. Ja zalyyv joho spokijnoho, korektnoho, epurno
vdiahnenoho. A tenor vin buv blidyj i zadychanyj, jak liudyna, o dovho j vydko bihla, i raz u raz
nastoroeno povodyv oyma. Chudorliave oblyia bulo podriapane j zakryvavlene, vbrannia
pomatovane, kapeliuch de znyk. Ja vraeno dyvyvsia na nioho, ale vin ne dav meni zmohy o
rozpytaty, zachodyvy amotlyvo zbyraty nai poytky.
vyde, junae, vyde! vodno hukav vin. Ne mona hajaty j sekundy. Beri runyci,
obydvi! Ja vimu dvi ini. Teper usi naboji, skiky ponazbyrajete. Napchajte povni kyeni! Trochy jii. Vystay pivdesiatka bliaanok. Tak! Ne rozpytujte j ne dumajte. Biimo, abo my propaly!
e ne prokynuvy jak slid, ja ve opynyvsia v lisi, de, mov navienyj, pobih slidom za lordom Donom. Pid pachvamy v mene buly dvi runyci, a v rukach rizni jistivni zapasy. Lord Don
prodyravsia kri neprochidni chai, a ureti my dobralysia de hustoho pidliska.
Siudy, promovyv vin, zachekavy. Tut, ja dumaju, my v bezpeci. Vony, pevno, pryjdu do taboru. Ce bude jichnia pera dumka. Ta my zbyly jich zi slidu.
Ale o stalosia? zapytav ja, ledve zvodiay duch. De nai profesory? I koho vy osterihajete?
Mavpoliudej! skryknuv Roxton. Boe mij, o ce za tvariuky! Ne pidnote holosu
v nych dovhi vucha j hostri oi, ale, skiky ja mou sudyty, nijakisikoho niuchu. Tym-to, meni
zdajesia, vony nas i ne vykryju. Ta de ce vy buly, mij holube? Vy aslyvo unykly naoji doli.
Ja poepky koroteko rozpoviv pro svoji pryhody.
Kepko, zauvayv vin, pouvy pro dynozavra ta jamu-pastku, Dlia kurortu tut misce
ne hodiae. Ale ja, znajete, doky ci ortiaky ne schopyly nas, i ujavlennia ne mav pro tuteni prynady. Raz koly meni dovelosia pobuvaty v lapach u liudoeriv-papuasiv, prote vony jangoly porivniano z cymy strachovyamy.
A jak ce vse trapylo? pospytav ja.
Ce bulo na svitanku. Nai veni pryjateli tiky-no poprokydalysia j e ne poaly navi
svojich supereok, jak znenaka na nas zlyvoju sypnuly oci mavpy. Vony padaly, jak jabluka, prosto z dereva. Na moju dumku, vony e ponoi oblipyly te zdorovenne derevo, a vono vvihnulosia
vid jichnioji vahy. Ja vystrelyv i vluyv odnij z nych u yvit, ta ne vstyhly my otiamyty, jak vony

obsily nas zverchu. Ja nazvav jich mavpamy, ale v rukach u nych buly driuky j kameniuky. Vony
dergotaly pro o pomi sebe j skinyly tym, o povjazaly nam linamy ruky. Kmitlyviych zviriv
meni e nikoly ne dovodylo bayty, cho ja jich usiakych nadyvyvsia u svojich mandrach. Vony
mavpoliudy! Ce jakraz ta lanka mi liumy ta mavpamy, jakoji dosi brakuvalo. Bodaj by jiji brakuvalo j dovik-viku! Vony vidnesly kudy svoho poranenoho tovarya krov z nioho juyla, jak z
nedorizanoho kabana, i posidaly kruh nas. Na oblyiach jichnich bula liuta nenavys. Vony
velyki na zrist, z liudynu zavbiky, tiky nabahato dui. U nych jaki udni, nemov sklysti, siri oi
pid rudymy kuystymy brovamy. Oto sydia vony sobi ta dergou i dergou. elender
cho vin i ne bojahuz, a ce i joho vziav strach. Vin krutyvsia j zvyvavsia, sylkujuy zvesty na nohy,
hukav na nych i vymahav, ob oblyyly svoji durnyci. Ja dumaju, ce na profesor vid nespodivanky
trochy zjichav z hluzdu, bo vin lajavsia i kliav jich, jak boevinyj. Jakby ce bulo tovarystvo joho
uliublenciv-urnalistiv, to j todi vin tak syno b ne rozchodyvsia.
o zrobyly vony dali? spytav ja, vraenyj dyvovynoju istorijeju, jaku lord Don opovidav meni poepky, sam raz u raz pyno rozdyvliajuy navkruhy j ne vypuskajuy z ruk runyci.
Ja dumav: nam pryjov kine. Ale zamis toho vse raptom zminylosia. Mavpy podergotily
e trochy, a todi odyn same pidvivsia i stav bilia elendera. Vy, moe, smijatymete, junyj mij
drue, ale, slovo esti, vony dvoje buly nae spravni rodyi. Ja j sam ne poviryv by, jakby ne bayv
cioho u yvi oi. To buv jichnij staryj vatah, i vin buv vykapanyj elender, lye rudyj. Vin mav usi
zovnini pryvaby naoho druha, tiky, tak by movyty, u arovanomu vyhliadi. Korotkyj tulub, yroezni plei, mohutni hrudy, vidsutnis yji, rudiavo-ervona chvyliasta boroda, kuysti brovy,
zaderykuvatyj pohliad odno slovo, takyj, o ne pidstupaj. A koly cia mavpoliudyna stala poru
z profesorom i poklala jomu na plee svoju lapu, schois stala j zovsim raziuoju. Samerli rozrehotavsia a do isteryky. Mavpoliudy j sobi poaly rehotaty, jako jichnie kvoktannia mona nazvaty
rehotom, a narehotavy, schopyly nas i potiahly do lisu. Ni runy, ni nabojiv vony ne ipaly
pevno, majuy jich za o due nebezpene. Zate zabraly z soboju vsiu jiu, jaka bula na vydnoti.
Dorohoju nam iz Samerli dobriae perepalo bayte, jakyj ja podriapanyj? vony bo tiahly nas
navproste kri kui ta koliuky, a jim, z jichnioju niby vyynenoju kiroju, ce vse bulo bajdue.
odo elendera, to z nym bulo zovsim inake. etvero mavpoliudej posadovyly joho sobi na
plei j ponesly, jak rymkoho imperatora. T-ss! o ce take? De oddalik o cokalo tak nae kastajety.
Vony jdu, skazav mij tovary, zariadajuy druhu dubetivku expres. Zariadajte
j vy obydvi runyci, holube. Ne dumajete vy, o my yvcem viddamo jim do ruk? Cej helhit
dovody, o vony u zbudenomu stani. Nu, ta vony zbudiasia e bie, koly sprobuju polizty do
nas. ujete vy jich teper?
Vony de due daleko.
Cej nevelykyj hurt to e puste, ale ja bojusia, o vony porozsylaly rozvidaiv ukaty
nas po cilomu lisi. Nu, ta ja ne zakinyv e svojeji sumnoji istoriji. Nezabarom vony pryvely nas
do svoho selya u nych tam iz tysiau chalupynok z chmyzu ta lystia v haju nad krajem plato.
Zvidsy do nych try-otyry myli. Merzenni tvariuky zamacaly mene vsioho svojimy brudnymy
paciamy, a meni zdajesia o ja ve doviku ne budu ystyj. Vony povjazaly nas jak dobriai pakuvanyky, poklaly riadkom pid derevo i nastanovyly vartuvaty nas zdorovania z lomakoju v ruci.
Kauy nas, ja maju na oci Samerli j sebe. Bo elender liubisiko vlatuvavsia na derevi j spoyvav ananasy tak, niby cile svoje yttia nioho inoho j ne robyv. Pravda, vin pidkydav ovoi j nam,
a potim svojimy vlasnymy rukamy poslabyv nai puta. Oto b vy smijalysia, pobayvy, jak vin iz
svojim blyzniukom sydiv na hilci j vyspivuvav basom: Dzvonite, stari dzvony. Melodija, bayte,
cho jaka b vona bula, zdajesia, vyklykaje v mavpoliudej harnyj nastrij. Smich ta j hodi! Prote,
nam, vy sami rozumijete, bulo ne due veselo. elender mih robyty vse, o jomu zamanesia,
zvisno, v pevnych meach, a odo nas, to vony buly kudy suvorii. Nam tiky odne hrilo duu:
o vy na voli j ne daste zahynuty naym zapysam i materilam.
A teper, mij holube, ja zdyvuju vas e bie. Vy kazaly, o bayly slidy liudej, vohnya,
pastky j use take ine. Nu, a my bayly j samych liudej. Znajete, aliuhidne plemja, prybyte j zaturkane. Vono j ne dyvno. Schoe na te, o ci tubici yvu na tij polovyni plato, de vy vhledily peery,
a mavpoliudy posidaju ciu polovynu, i mi nymy spokonviku toysia kryvava boroba. Tak stoji

sprava, naskiky ja mih zbahnuty. Pozavora mavpoliudy zachopyly v polon kikanadcia tubiciv
i pryvolokly jich do sebe v selye. Hvalt i veresk stojav stranyj. Vy, napevne, vrodu ne uly takoho. Tubici maleki, ervonokiri liudci, buly tak pokusani ta poniveeni, o nasylu perestavlialy nohy. Dvoch iz nych mavpoliudy vbyly vranci prosto po-zviriaomu, odnomu malo ne vyderly z plea ruku. Ale bidolachy-tubici, jak vyjavylosia, molodci j oden ani pysnuv. My do
takych vydovy ne zvykly i nas malo ne znudylo. Samerli to taky j zneprytomniv, ta j elender
te ledve vtrymavsia na nohach Jich nibyto ve ne uty, jak vy hadajete?
My uvano prysluchaly, ale v hlybokij tyi lisu lunav samyj tiky ptaynyj spiv.
Ja dumaju, vam zdorovo poastylo, mij holube, viv Roxton dali. Honytva za tubiciamy tak zachopyla jich, o vony zabuly pro nas. Inake vony neodminno znovu zavitaly b do
naoho taboru i vy opynylysia b u jichnich rukach. Bezpereno, vy maly raciju: vony steyly za
namy z dereva i znaly, o povynen buty e odyn. Ale, na astia, uvaha jichnia perekynulasia na
tubiciv. O omu siohodni vranci vas zbudyv ja, a ne mavpiae vijko. Nu, a dali dovelosia nam
bayty e j ne taki achittia. To buv jakyj komar. Pryhadujete chai hostroho bambuka tam,
unyzu, de my natrapyly na kistiak amerykancia? Tak-ot vin leav same pid mavpiaym selyem,
zvidky vony skydaju unyz svojich branciv. Ja dumaju, jak tam poukaty, to znajlasia b syla takych
kistiakiv. U nych na verchivji plato je o na zrazok placu dlia paradiv, i na niomu vidbuvajesia
spravnia ceremonija. Odyn po odnomu zlitaly bidni chlopci v povitria, a potim padaly vnyz; dejaki
prosto rozbyvalysia na smer, a dejaki nachromliuvaly na bambuk. Mavpy straenno cikavylysia
cym i orazu nachylialy unyz podyvyty, v jakyj same sposib zahynuv bidolacha, i nas prytiahly
tudy, ob my te pomyluvalysia. etvero tubiciv bulo skynuto, i bambuk protryknuv jichni tila
nemov drotyk krualo masla. Ne dyvno, o mi rebramy kistiaka neasnoho amerykancia ris
bambuk. Vydovye bulo spravdi motorone, ale j straenno cikave, koly choete. My vsi te zavoroeno dyvylysia, jak tubici pirnaju pid skeliu, cho koen rozumiv, o dijde erha j do nioho.
Ta cioho ne stalosia. Mavpoliudy zalyyly istioch tubiciv na siohodni, a nas, oskiky ja rozumiju, na zajidok. elender, moe, i vykaraskavsia b, ale my z Samerli ne maly odnoho ansu.
Jichnia mova napolovynu skladajesia z myhiv, i zrozumity jiji ne vako. To mij vysnovok takyj:
treba dijaty. Ja uklav ue sobi v holovi malekyj plan. Dlia mene bulo cilkom jasno, o na Samerli
nema nijakoji nadiji, ta j na elendera jiji ne bie. Jak tiky profesory na chvyku tam zijlysia,
mi nymy zrazu poalasia supereka, jak z naukovoho pohliadu slid klasyfikuvaty otych rudych
dyjavoliv, o polonyly nas. Odyn kazav, o ce javankyj dripitekus, a druhyj dovodyv, o
jich mona vidnesty tiky do pitekantropiv. Jak na mene, ce yste boevillia j duris, odne j
druhe. Ale ja sposterih deo take, o moe staty nam u pryhodi. Pere mavpoliudy na vidkrytij
miscyni ne mou bihaty tak vydko, jak my. U nych zanadto korotki j kryvi nohy i hruki tuluby.
elender i toj mih by daty fory najkraym jichnim bihunam, a my z vamy to j zovsim buly b
tam empiny. Po-druhe, vony ne maju odnoho ujavlennia pro vohnepanu zbroju. Meni navi
zdajesia, o vony ne vtiamyly, jakym sposobom poranyv ja jichnioho tovarya. U mene bulo odne
na dumci: jakby tiky spromohly my zdobuty nai runyci!
Prokynuvy iz cym nastrojem siohodni, ja dobre stusonuv u yvit svoho vartovoho, zvalyv
joho z nih i kynuvsia do taboru. Tut ja znajov i runyci, i vas. O taka moja istorija.
A profesory? naachano spytav ja.
Musymo povernuty i vyzvolyty jich. Bihty zi mnoju vony ne mohly. elender same
sydiv na derevi, a Samerli buv ukraj znesylenyj. Meni lyalosia tiky bihty po runyci, a ve potim
jako jich riatuvaty. Pravda, mavpy z pouttia pomsty dosi ve mohly j prybyty naych druziv. elendera e, moe, vony j ne zaeplia, a ot za Samerli ja bojusia. Nu, ta joho vony odnakovo rano
y pizno maju ubyty, cioho ja absoliutno pevnyj. Znay, moja vtea jomu ne pokodyla. Teper
my povynni bu-o vyzvolyty jich abo rozdilyty z nymy jichniu doliu. Nabyrajtesia duchu, mij
holube, bo, moe, e do veora vse bude j skinene.
Meni due chotilosia b vidtvoryty tut charakternu uryvastu movu lorda Dona, joho stysli
obrazni reennia, joho napivhumorystynyj nevymuenyj ton. Vin narodenyj buty providnykom.
Pid as nebezpeky joho energijni manery stavaly e energijnii, mova e vavia, cholodni oi
jaskravo rozprominiuvalysia, a don-kichotki; vusa a tremtily vid zadovolennia. Joho tiahlo do

ryzyku: vin poliubliav dramatynis pryhod, nadto koly ce stosuvalosia vlasne joho, u serjoznij zahrozi vbaav svoho rodu sport hru z doleju, de stavkoju bulo yttia, i vse ce robylo joho neocinennym tovaryem. Jakby ne pobojuvannia za doliu naych druziv, to ja viduvav by tiky radis,
beruy uas u takij ryzykovij pryhodi.
My same pidvodyly, ob vylizty z chaiv, koly na plee meni liahla Rextonova ruka.
Idu, ortiaky, proepotiv vin.
Z toho miscia, de my lealy, vydno bulo, jak pid zelenym sklepinniam derev prochodyv cilyj
zahin mavpoliudej. Vony zhorbatilo sunuly odyn za odnym na svojich kryvych nohach, podekoly
torkajuy rukamy zemli j raz u raz krutiay holovamy na vsi boky. erez jichniu postavu vako
bulo vyznayty, jaki vony na zrist, cho, po-mojemu, futiv pja, ne mene, i maly dovhi ruky j yroezni hrudy. U bahatioch z nych buly v rukach driuky, i zdalia ci istoty skydalysia na nezhrabnych volochatych liudej. Z chvylynu ja bayv jich zovsim jasno, a potim vony znykly u chaach.
Ni, zaekajmo e, skazav lord Don, o speru buv namiryvsia ve striliaty. Posydymo tut tychcem, sprobujemo probyty do jichnioho selya j, moe, zaskoymo jich znenaka.
Chaj e myne jaka hodyna.
Skorystavy perepoynkom, my rozkryly odnu z naych bliaanok i pidyvylysia snidankom. Lord Don vid uoranioho ranku zjiv lye kika ovoiv i tomu nakynuvsia na konservy z neabyjakoju ochotoju. Posnidavy, my vzialy v konu ruku po runyci i z povnymy kyeniamy nabojiv
podalysia riatuvaty svojich tovaryiv. Ale pered tym, jak vybratysia z huyny, my, ob polehyty
v majbutniomu povernennia do Fortu elendera, porobyly zarubky na derevach. Movky prolizy
mi kuamy, my dobulysia nareti do kraju plato, nepodalik vid toho miscia, de buv na peryj
tabir. Tut my spynylysia, i Roxton oznajomyv mene z podrobyciamy svoho planu.
Doky my v huavyni lisu, ci zviri maju nad namy perevahu, kazav vin. Tam vony
mou bayty nas, a my jich ni. Na vidkrytomu misci zovsim ina ri, my bihajemo kudy vyde
za nych. Ote, nam treba po zmozi trymaty vidkrytoho miscia. Ponad krajem plato derev mene,
ni deinde, i ce j bude linija naoho nastupu. Ne pospiajte, bute uvani j majte runyciu napohotovi. A holovne ne zdavajte, doky u vas v cho odyn nabij. Ce ostannia vam porada, junae.
Pidsunuvy do samoho kraju plato j hlianuvy vnyz, ja pobayv naoho slavnoho ornoho
Sambo, o sydiv na kameni j palyv liuku. Bahato viddav by ja, ob ozvaty do nioho j rozpovisty
pro nae stanovye. Ale cioho ne mona bulo robyty pas by pouly. V lisi, vdavalo, kyma
kyilo mavpoliudej, dovkola raz po raz lupalo jichnie oryginane liaskue dergotinnia. Todi my
chovalysia v kui j dejakyj as lealy tycho, tym-to posuvaly my due povino, i mynulo hodyny
dvi, poky lord Don oyma pokazav meni, o my nablyzyly do mavpiaoho selya. Znakamy
zvelivy lyaty na misci, vin pobravsia vpered sam i za chvylynu vernuvsia. Oblyia joho a pailo
vid zbudennia.
Chodim! proepotiv vin, Merij! Maju nadiju, o ne pizno.
Ja j sam tremtiv vid nervovoho chvyliuvannia, koly, propovzy blye do nioho, poverch joho
plea vyzyrnuv z-za kuiv na haliavynu pered namy.
Vydovya toho ja povik ne zabudu. Vono bulo take chymerne, take nejmovirne! Ja ne znaju,
y spromoete vy ujavyty joho sobi, hadaju, o koly meni dyvom jakym poasty zvidsy vybraty yvcem i ja za kika rokiv znovu syditymu v Klubi Dykych ta dyvytymu na taku nedvoznanu v svojij reanosti naberenu Temzy, ja j sam ne poviriu sobi, o ce vse bayv navi.
Pevnyj, o todi vono j meni samomu zdavatymesia majaneju, marenniam chvoroho na propasnyciu. To ja j zanotovuju joho, poky vono e svie v mojij pamjati i bilia mene na rosianij travi
ley liudyna, jaka moe posvidyty, o ja ne breu.
Pered namy prostiahalasia prostora haliavyna u kikasot jardiv zavyrky, vkryta do samoho
krutoschylu zelenoju travoju ta nyzekoju paporottiu j obramlena pivkolom derev. Na hilli bulo
husto natyciane o take, jak dyvaki chalupyny, spleteni z chmyzu ta lystia, cho jich tonie
hodylosia b nazvaty ptaynymy hnizdamy. Tak-ot bilia otvoriv cych chatyn i na susidnich hilkach
sydily mavpoliudy, sudiay z nevelykoho rozmiru samyci ta ditlachy. Vnyzu, na zemli, ynylosia
dijstvo, na jake vony dyvylysia prevemy zacikavleno i jake prytiahlo do sebe j nau uvahu.
Na vidkrytomu misci bilia kraju plato zjurmylosia kika sote cych potvornych rudoholovych
stvori. Dekotri osoblyvo vyriznialysia rozmiramy, ini ne due, ale vsi buly straenno hydki. U

nych isnuvala pevna dyscyplina, bo nichto ne vychodyv z lav, u jakych vony stojaly. Pered nymy
zastyhla nevelyka kupka indinciv nevysokych, ale z proporcijno zbudovanym tilom, ervona
kira na jakomu vylyskuvala, nae bronza, na pekuomu poludennomu sonci. Sered nych buv i
vysokyj na zrist suchorliavyj bilyj iz skruenymy nazad rukamy j pochniuplenoju holovoju. Vsia
postava joho bula projniata achom i beznadijeju. Ce bula, zvisno, vuhlasta posta profesora Samerli.

Hurt neasnych branciv otouvalo kika mavpoliudej, o pyno steyly, aby chto ne nadumav utikaty. Trochy ostoro, blye do kraju plato, vpadaly v oko e dvi postati nadzvyajno
oryginani za inych obstavyn mona bulo b skazaty: navi kumedni. Odyn z nych buv na kolega profesor elender. Vid joho kurtky lyylosia same stripja, soroka vzahali znykla, a volochati yroki hrudy vkryvala jomu tiky velyezna boroda. Svoho kapeliucha vin zahubyv, i volossia,
o rozroslosia za as naych mandriv, bezladno majalo kruh joho holovy. Vystaylo odnoho dnia,
ob peretvoryty cej najvyyj vyplid suasnoji cyvilizaciji v najposliduoho pivdennoamerykankoho dykuna. Popli iz nym stojav joho pap volodar mavpoliudej. Jak i kazav Roxton, ce buv
vykupanyj elender, z toju lye vidminoju, o vin buv rudyj, a ne ornyj, jak profesor. Taka sama
prysadkuvata statura, taki sami vaki yroki plei, taki sami dovhi, zvysli napered ruky, taka
tonisiko lyskua boroda, o zmiuvala iz volossiam na volochatych hrudiach. I tiky nykyj

spadystyj lob ta plaskyj erep mavpoliudyny rizko kontrastuvaly z vysokym olom i dobre rozvynenym erepom evropejcia. Vsima inymy storonamy mavpiayj volodar stanovyv jaku nedorenu parodiju na naoho profesora.
ob opysaty ce vse, treba ymalo asu, ale vrizalo vono meni v pamja za kika sekund, bo
ve nastupnu my usiu moju uvahu pohlynula drama, o rozihruvalasia v pas na oach. Dvoje
mavpoliudej vytiahly z hurtu odnoho indincia j povolokly do urvya. Vatah pomachom ruky dav
vnak, i vony pidnesly bidolanoho za ruky-nohy, rozhojdaly j pidkynuly v povitria nad samoju bezodneju. Tilo zaerknulo pivoberta j kameniukoju uhonulo vnyz. Vsia jurba, za vyniatkom storoi,
kynula do kraju provallia, stychla na korotku my, a todi rozligsia ohlulyvyj kryk radosti. Mavpoliudy strybaly j krutylysia, nesamovyto vymachujuy dovhymy volochatymy rukamy j o vyhukujuy. Zaspokojivy, vony vidijly vid kraju plato j znovu vyykuvaly u lavy, rozochoeni na
novu ertvu.
Teper bula erha Samerli. Dvoje vartovych stysnuly jomu ruky i brutano vytiahly joho napered. Chuda posta Samerli z dovhymy rukamy j nohamy rozpalyvo pruala, mov kura, jakoho
zbyrajusia rizaty. elender obernuvsia do vataha i poav aleno vyachuvaty pered nym rukamy.
Vin prosyv, blahav, zaklynav za svoho kolegu. Ale mavpovolodar brutano vidtovchnuv joho j pochytav holovoju. Ce buv ostannij v joho ytti svidomyj poruch: lord Don vystrelyv, i rudyj vatah
nezhrabno hepnuvsia na zemliu.
Striliajte v jurbu, synku! Striliajte, striliajte! kryav mij tovary.
V dui konoji, navi najperesinioji, liudyny v jaki nezhlybymi tajemnyci. Ja z pryrody
maju lahidnu vdau, i na oi meni ne raz nabihaly sliozy, koly ja bayv poranenoho zajcia. Ale ciu
chvylynu mene pojniala adoba krovi. Skoyvy na nohy, ja striliav, perezariadav runyciu j striliav znov, todi chapav druhu runyciu j znovu striliav i a vereav z krovoerlyvoji liuti j radosti. Z
naymy otyrma runyciamy my vdvoch iz Roxtonom ynyly achlyvi spustoennia sered mavpoliudej. Obydva vartovi, jaki trymaly Samerli za ruky, popadaly na zemliu, a vin stojav, pochytujuy
jak pjanyj, e ne usvidomyvy, o distav voliu. Naliakani mavpoliudy metuyly, ne tiamliay,
zvidky naletila cia smertena buria, o tak bezano kosy jich. Vony estykuliuvaly, verealy j
bihaly, spotykajuy ob svojich ubytych odnopleminciv. Potim nareti instynkt pidkazav jim, o
treba vtikaty pid zachyst derev, kudy vony j podalysia, pokynuvy na bojovyi sylu trupiv. Sered
haliavyny lyylysia stojaty branci.
elender svojim metkym rozumom zrazu zmykytyv, o do oho. Vin schopyv za ruku Samerli j povolik do nas. Dvoje vartovych chotily buly peresliduvaty vtikaiv, ale tut-taky poliahly
vid ku lorda Dona. My pidbihly nazustri svojim pryjateliam i tynuly konomu po zariadenij
runyci. Ta Samerli buv takyj znemoenyj, o nasylu perestavliav nohy. A tym asom mavpoliudy
ve otiamylysia vid perepolochu. Chovajuy poza kuamy, vony javno zahrouvaly perekryty
nam dorohu dlia vidchodu. My v elenderom pidtrymuvaly Samerli pid likti, a lord Don prykryvav na vidstup, pociliajuy u konu marmyzu, jaka vytykalasia 8-za kuiv. Myliu y j dvi ci vereskui tvariuky nasidaly nam na pjaty, i lye potim pokynuly peresliduvannia, oevydno, peresvidyvy u naij syli j ne baajuy bie naraaty na nai kuli. Dobuvy ureti do taboru, my
ozyrnulysia nazad nikoho nema.
Tak nam zdalosia, ale zovsim bezpidstavno. Ledve my vstyhly zavalyty koliuym vittiam
vchid v ohoroi, stysnuty odyn odnomu ruky j prostiahty na berezi vaoho strumka, koly bilia
vchodu poulysia yja prytyena choda j alibni schlypy.
Lord Roxton z runyceju v rukach pidbih do zavalu j rozkydav joho. Po toj bik ohoroi rozplastaly nyma na zemli otyry maleki ervonokiri postati nedavnich branciv. Vony tremtily z
achu pered namy, ale, zdavalosia, blahaly zachystyty jich. Proreystym estom odyn z nych pokazav na lis, dajuy nazdohad, o tam yhaje nebezpeka. Dali vin opovyv rukamy nohy lorda Dona
j prytysnuvsia do nych oblyiam.
Oto maje! skryknuv toj, rozhubleno krutiay svoji vusa. o v bisa my robytymemo
z cymy liumy? Pidvosia, chlope, ta vidpusty moji oboty.
Samerli sydiv i natoptuvav tiutiunom liuku.
Ale pro nych te treba podbaty, skazav vin, koly ve vy vsich nas vyderly z pazuriv
smerti. Ce bula dobra robota, slovo esti!

 Navi nadzvyajna! ryknuv elender. Nadzvyajna! Ne tiky my osobysto, a j usia

evropejka nauka doviku bude vdiana vam za te, o vy dlia nas zrobyly. Ne kryjuy, skau, o
smer moja abo profesora Samerli due prykro vidbylasia b na rozvytku suasnoji zoologiji. Vy j
na junyj druh hidni vsiliakoji pochvaly.
Vin po-bakivkomu vsmichnuvsia do nas, ale evropejka nauka bula b nepomalu zdyvovana,
pobayvy svoho obrancia, svoju krasu ta nadiju v takomu vyhliadi z dovhym skujovdenym volossiam, z holymy hrumy i v lachmitti. elender sydiv na zemli, trymajuy mi kolinamy odnu z
naych bliaanok, a paciamy splavliajuy do rota ymalyj kuse avstralijkoji baranyny. Tubile
hlianuv na nioho, skryknuv i e inie prypav do nohy lorda Roxtona.
Ne bijsia, chlope, hladiay joto maleku kolatu holovu, skazav Roxton. Vy, elendere, naliakaly joho svojeju postavoju. I ja ne dyvujusia jomu. Zaspokojsia, chlope, vin e
tiky liudyna, taka sama, jak i my vsi.
Nu, znajete, ser!.. oburyvsia profesor.
Ce velyke astia, elender, o vy majete taku nezvyajnu zovninis. Jakby vy ne buly
tak raziue schoi na jichnioho vladaria
Slovo esti, lorde Done Roxton, vy zabahato sobi dozvoliajete!
Ale ce fakt.
Ja poprou vas zminyty temu rozmovy, ser! Vai zauvaennia nedoreni j netaktovni.
My majemo podumaty teper, o robyty z cymy tubiciamy. Na moju dumku, jich treba bulo b
odvesty dodomu, jakby znaty, de jichni domivky.
odo cioho nemaje nijakych trudnoiv, vkynuv ja slovo. Vony yvu u peerach
po toj bik centranoho ozera.
O, na junyj druh znaje navi, de vony mekaju. Ce, zdajesia, ne due blyko?
Dobrych my dvadcia bude, pojasnyv ja. Samerli zastohnav.
Chto-chto, ale ja tudy zapevno ne doplentaju. Ta j ti zviriuky dosi e vysteuju nas, ja
vyrazno uju, jak vony pidvyvaju nepodalik.
V temriavi lisu, i spravdi, rozliahalo oryginane dergotinnia mavpoliudej. Indinciv znovu
pojniav ach.
My musymo zabyratysia zvidsy, i to jaknajvyde, skazav lord Don. Vy, mij junyj
drue, budete dopomahaty Samerli. Tubici ponesu nai rei. Nu, chodimo, doky vony e tut ne
objavylysia.
Mene ni za pivhodyny my buly ve v naomu schovyi sered kuiv. Cilyj de z toho napriamku, de na staryj tabir, ulysia zbudeni holosy mavpoliudej, ale blyko do nas odna z nych
ne pidchodyla, to potomleni vtikai i ervonokiri, j bili maly zmohu dobre vyspaty.
Vveeri, koly ja drimav u pivsni, chto torknuv mene za rukav. Ja rozpliuyv oi j pobayv
elendera navkoliky bilia mene.
Vy vedete odennyk usich cych podij, mistere Meloune, i, zdajesia, majete namir opublikuvaty joho zhodom? povahom zapytav vin.
Ja i prybuv siudy v roli gazetnoho reportera.
Ato. To vy, oevydno, uly nedoreni dotepy lorda Dona odo odo dekoho dejakoji schoosti
Tak, ja uv jich.
Zajve j kazaty, o rozholoennia takych lehkovanych dumok I vzahali jaki prykri
vinosti u vykladi podij buly b due obrazlyvi dlia mene.
Ja dotrymuvatymusia samoji pravdy.
Lord Don asto vyslovliuje taki chymerni hadky. Vin laden daty absoliutno bezpidstavne
tlumaennia cilkom zrozumilomu faktovi poany, jaku men kuturni rasy zavdy vyjavliaju do
tych, chto perevaaje jich hidnistiu abo znanniamy. Vam jasno, o ja maju na uvazi?
Cilkom jasno.
Todi ja pokladajusia na va takt. A mavpiayj vladar, dodav elender po dovhij
pauzi, vse taky buv cikavym stvorinniam Vin mav due neperesine tiamue oblyia, i vzahali vin takyj tiamuyj Vy pomityly ce?
Vin i spravdi buv kolorytnoju osoboju, pohodyvsia ja.

Profesor, javno zaspokojivy, znovu lih i zasnuv micnym snom.

Hadajuy, niby mavpoliudy ne znaju nioho pro na prytulok u kuach, my, jak nezabarom
vyjavylo, due pomylialysia. V lisi stojala cilkovyta tya, na derevach odnoho ruchu, ale nam
e z dosvidu malo b ue buty vidomo, jaki to chytriui tvaryny i jak terpliae vmiju vony vysteuvaty zdoby i vyydaty slunoho asu dlia napadu. I cho by jaka meni sudylasia dolia v majbutniomu, ja pevnyj, o tak blyko do smerti, jak cioho ranku, ja ne budu, mabu, nikoly. Treba, prote,
rozpovisty vam use v tij poslidovnosti, jak vono bulo.
Prokynuly my, ledve y oklyhavy vid uoranich chvyliuva ta nedosytu. Samerli buv takyj
vysnaenyj, o nasylu zvivsia na nohy, ale vin zatiato vpyravsia j nizao ne chotiv vyznaty sebe
peremoenym kvolistiu. Poradyvy, my vyriyly pereekaty tut hodynu-druhu, posnidaty, o
bulo kone potribne, a todi obijty kruh centranoho ozera j dobuty do peer, de moji spostereennia vyjavyly ytla miscevych tubiciv. Zdavalosia, o, jak riativnyky jichnich zemliakiv, my mohly
spodivaty na pryvitnyj pryjom tam. Rozkryvy takym ynom e deyciu z tajemny Krajiny
Mepl-Vajta, my maly b usi pidstavy zrobyty vysnovok, o dane nam doruennia vykopano i o
nadali slid usi svoji zusyllia zoseredyty na tomu, jak zvidsy vybraty. Navi elender schyliavsia
do dumky, o todi na najperyj obovjazok bude jakomoha vyde podilyty naymy vidkryttiamy
z cyvilizovanym svitom.
Na dozvilli my maly nahodu pynie prydyvyty do naych indinciv. To buly maleki na
zrist, motorni, ylavi oloviky, z proporcijno pobudovanym tilom, z rivnym ornym volossiam, perevjazanym zzadu remincem, i v kirianij-taky fartuynci kruh stehon. Zakryvavleni pomatovani
moky jichnich vuch svidyly pro te, o vony nosyly jaki prykrasy, vyderti potim, koly jich uzialy
v polon. Bezvolosi oblyia jich buly dosy myli j lahidni. vavo rozmovliajuy jakoju nezrozumiloju movoju, vony raz u raz pokazuvaly odyn na odnoho j vymovlialy: Akkala pevno, tak nazyvalosia jichnie plemja. Inodi vony spleskuvaly rukamy i z nenavystiu ta ostrachom pozyraly na
lis, vyhukujuy: Doda! Doda! Ce slovo, oevydno, oznaalo jichnioho voroha mavpoliudej.
I o vy skaete pro nych, elendere? zapytav lord Don. Meni poky o jasno tiky
odne: o cej junak pered vamy, z vyholenym olom, musy buty jichnij vataok.
I spravdi, tubile, jakoho mav na uvazi lord Don, trymavsia jako ostoro vid svojich, a ini,
vvertajuy do nioho, vyjavlialy hlyboku poanu. Vin buv najmolodyj z-pomi nych, ale mav
vemy hordovytyj vyhliad. Koly elender poklav jomu na holovu svoju zdoroveznu ruku, junak
hnivno blymnuv ornymy oyma, zdryhnuvsia, mov pidostroenyj ki, i vidskoyv ubik. Potim,
prytysnuvy do hrudej ruku, vin z hidnistiu vyprostavsia i kika raziv prokazav: Maretas. Na
profesor, anitrochy ne zbenteyvy, uchopyv za plee inoho tubicia, o buv blye, i, obertajuy
joho na vsi boky, niby jake naone pryladdia, zachodyvsia ytaty nam lekciju.
Rozvynenyj erep, kut oblyia ta dekotri ini oznaky svida, o ce plemja ne mona
zaliyty do nyoji rasy, zahurgotiv vin svojim zvynym basom. Navpaky, pid rasovym ohliadom my povynni postavyty joho poperedu bahatioch inych vidomych meni plemen Pivdennoji
Ameryky. Ja riue pevnyj, o na ciomu plato formuvannia cioho plemeni bulo b nemolyvo.
Znovu taky i mavpoliudej viddiliaje cila prirva vid najavnych tut peredistorynych tvaryn. Ote,
vony te ne mohly zjavytysia j evoliucinuvaty v Krajini Mepl-Vajta.
Todi zvidky u bisa vony vzialysia? spytav lord Don.
Ce pytannia, bezpereno, vyklye palki dyskusiji v naukovych kolach Evropy j Ameryky, vidpoviv profesor. Ja osobysto poky o dotrymujusia takoji dumky, tut vin vypnuv
svoji mohutni hrudy j zaderykuvato ozyrnuvsia navkruhy. Ja vvaaju, o evoliucija chrebetnych erez miscevi umovy vidbuvalasia na plato svojeridnym sposobom: predstavnyky davniych
form spivisnuju tut poru iz novitnimy formamy. Oto my j znachodymo na plato taki suasni stvorinnia, jak tapir tvaryna z dosy dovhym rodovodom, i veletenkyj ole, i murachojid, u tovarystvi z plazunamy jurkoho peridu. Ce vse zrozumilo. Ale my majemo e mavpoliudej i
ocych indinciv. Jak nauka moe pojasnyty jichniu prysutnis tut? Ja, vlasne, prypuskaju tiky

odne: vony pryjly zvidky. U Pivdennij Ameryci, jmovirno, isnuvala poroda liudynopodibnych
mavp, o u pradavni asy perebralysia siudy i zhodom evoliucinuvaly v mavpoliudej, jakych my
z vamy bayly na vlasni oi. Pryomu dekotri z nych, ciu my profesor suvoro hlianuv na
mene, povoli nabuly takoji neperesinoji zovninosti j statury, o, jakby jim e vporive do
toho j rozumu, vony j sered liudkoji rasy buly b ne ostanni. o do indinciv, to ja ne maju
sumniviv, o vony zjavylysia tut piznie jich abo holod siudy zahnav, abo peresliduvannia vorohiv. Spitkavysia na plato z nebaenymy strachitlyvymy stvorinniamy, vony zachovaly u peery,
jaki zmaliuvav na junyj druh. Ale vse odno jim dovelosia vytrymuvaty orstoki napady dykych
tvaryn, a osoblyvo mavpoliudej, o vvaaly jich za neprochanych zajd i provadyly proty nych nemyloserdnu borobu, vyvajuy chytroiv, neznajomych zviram bioho rozmiru. O ym pojasniujesia neyslennis indinkoho plemeni. Nu to jak, dentmeny, zrozumily vy teper, y potrebujete e jakycho dodatkovych pojasne?
Profesor Samerli buv zanadto vtomlenyj, ob spereatysia, to vin tiky zavziato pochytav
holovoju, pokazujuy, o vzahali ni z ym ne zhoden. Lord Don lye skujovdyv svoji ridkuvati
kueri j skazav, o ne moe braty uasti v cij borobi, bo naley do borciv inoji kategoriji ta vahy.
Todi ve musyv ja vykonaty svoju zvyajnu ro i povernuty rozmovu do bi praktynych pyta: ja
zavvayv, o de podivsia odyn indine.
Vin piov po vodu, pojasnyv lord Roxton. My vidriadyly joho, davy poroniu
bliaanku z-pid konserviv.
To vin piov do staroho nahloho taborya? spytav ja.
Ni, do strumka. On tam pid derevamy. Ce ne bie jak para sot jardiv. oho tiky viv
zabaryvsia.
Ja pidu poukaju joho, zochotyvsia ja, vziav runyciu j podavsia u toj bik, de strumok,
zalyyvy svojich tovaryiv hotuvaty skromnyj na snidanok.
Vy, pevne, zdyvujete, omu ja piov sam, nechaj navi na korotku asynu. Ale musyte pamjataty, o do mavpiaoho selya bulo bahato my, o v svojemu schovku sered kuiv my vvaala
sebe v bezpeci, bo mavpoliudy zahubyly nai slidy, i o v rukach ja mav runyciu i ne bojavsia
mavpoliudej. Todi, odnak, ja e ne znav, naskiky lukavi ta dui ci tvariuky.
Strumok dziurkotiv de blyko mene, ale erez husti zarosti derev i kuiv ja joho tiky uv,
a nahledity ne mih. Ja zahlybyvsia v lis, i moji tovaryi ve ne bayly mene, koly ce sered zelenoji
travy meni vpalo v oko o ervoniaste. Vyjavylosia, jak ja z achom perekonavsia, o to trup
tubicia, poslanoho po vodu. Vin leav na boci, skoryvy, a holova u nioho bula tak nepryrodno
skruena, nae vin dyvyvsia poverch vlasnoho plea. Ja skryknuv, ob poperedyty druziv pro lychu pryhodu i, obernuvy bihty nazad, spitknuvsia erez trup. Na astia, mij jangol-ochorone
buv bilia mene, bo ja y to instynktyvno, y to z pereliaku, a moe, tomu, o zauv erech lystia, hlianuv uhoru. Z bujnoji zeleni padi mnoju zvina opuskaly do mene dvi dovhi dui ruky,
vkryti rudym volossiam.
e sekunda i vony schopyly b mene za horlo. Ja vidskoyv, ale cho jakyj vydkyj buv
mij ruch, ti ruky buly e vydi. Zavdiaky raptovomu strybkovi ja vriatuvavsia vid nebezpenoho
stysku, ta odna ruka taky schopyla mene za kirky, a druha zatulyla doloneju oblyia. Ja sprobuvav prykryty yju rukoju, ale due lapyko skovznulo z oblyia vnyz i zatyslo moji ruky. Ja povoli
viddiliavsia vid zemli, viduvajuy, o jaka nepoborna syla skruuje meni vjazy, zdavalosia,
e my, i yjni chrebci chriasnu. Zimlivajuy vid nesterpnoho boliu, ja, prote, opyravsia, jak mih,
i vreti skynuv stranu tu ruku zi svoho pidboriddia. Zhory na mene dyvylo achlyve oblyia, syni
oi na niomu horily liuttiu, v jichniomu neadnomu pohliadi bulo o hipnotyne. Zmahatysia
bie ja ne mih. Zviriuka pomityla moje bezsyllia, vyyryla bili ikla u svojij hydomyrnij paeci i
e due stysla meni horlo, vyvertajuy holovu nazad. Kruala tumanu poplyvly pered mojimy
oyma, sribni dzvonyky zadzvenily v mene u vuchach. De oddalia hrymnuv postril, i tvaryna pustyla mene z ruk. Ne pamjataju, jak ja upav na zemliu j ostatono zneprytomniv.

Pryjovy do pamjati, ja pobayv, o leu horily na travi v naomu zachystku. Chto prynis
iz strumka vody, i lord Don zmouvav meni holovu, a elender ta Samerli z pereliakom v oach
dbajlyvo pidtrymuvaly mene z bokiv. Na chvyku z jichnich obly spaly naukovi masky, i ja pobayv u nych zvyajni liudki pouttia. Tilo moje ne bulo ukodene. Mene tiky stusonulo vid
padinnia, erez o ja j zimliv, ale za pivhodyny, nezvaajuy na stranyj bi u holovi ta yji, ja ve
mih sydity j buv hotovyj do novych pryhod.
Vam poastylo, mij holube, bo vy buly na volosynu vid smerti, skazav lord Don.
Koly ja, zauvy kryk, pidbih do vas i pobayv, jak vy z napivodirvanoju holovoju drygajete nohamy v povitri, meni zdalosia, o nas stalo na odnoho mene. erez chvyliuvannia ja navi schybyv, striliajuy, ale zviriuka vypustyla vas iz ruk i drapanula. Ot jakby v mene bulo pivsta olovik z
runyciamy! Ja yvym duchom vykuryv by z plato ciu pekenu zhraju.
Teper stalo jasno, o mavpoliudy v jakyj sposib vykryly nas i uvano stea za namy. Ude
jich e mona bulo ne bojaty, ale vnoi vony, napevno, sprobuju napasty. Oto ym ranie zaberemo my zvidsilia, tym bude krae. Z trioch storin nas otouvav lis, i tam my buly b jak u pastci.
Ale z etvertoho boku, de schyl do ozera, rosly tiky nyzeki kui vperemi z derevamy j de-nede buly vidkryti dilianky. Cym schylom dva dni tomu ja podavsia v svoju samotniu mandrivku, i,
jduy v cej bik, mona bulo distaty do peer indinciv. To same siudy j slid bulo nam ruaty.
koda bulo kydaty Fort elendera. Ade zalyalysia nai zapasy, a holovne, my vtraaly
zvjazok iz Sambo jedynoju spolunoju lankoju mi namy j zovninim svitom. Prote u nas buly

runyci j znanyj zapas nabojiv. My dumaly, o dejakyj as nymy obijdemo, a poza tym my
spodivalysia nezabarom povernutysia j znovu vstanovyty zvjazok z naym nehrom. Sambo vroysto
obiciav zalyaty na misci, I my ne maly sumnivu, o vin dotrymaje svojeji obicianky.
Zaraz e z poludnia my vyruyly v dorohu. Molodyj vataok viv pered, pokazujuy dorohu,
ale nesty bu-jaku nou riue vidmovyvsia. Za Nym ily dvoje indinciv z naymy vbohymy
poytkamy na spynach. My etvero bilych z runyciamy napohotovi buly v arjerhardi. Koly
my vidchodyly z ahariv, iz lisovoji huavyny pozadu raptom rozligsia omanilyj veresk mavpoliudej: vony y to radily z naoho vidchodu, y hluzuvaly z naoji vtei. Obertajuy nazad, my
bayly tiky hustu zaponu derev, ale ohlulyve dergotinnia svidylo, o v cych chaach na nas
atuje syla vorohiv. Prote odnych oznak peresliduvannia my ne pomialy, a nevdovzi, vyjovy na
vidkrytu rivnynu, opynylysia j zovsim poza meamy jichnioji vlady.
Jduy pozad usich, ja ne mih strymuvaty usmiky, koly kydav okom na trioch svojich suputnykiv. Neve ce buv prepynyj lord Don, o odnoho nedavnioho veora sydiv zi mnoju v Olbeni
mi perkych kylymiv i kartyn pid lampoju z ervonym abaurom? A ce pokaznyj profesor, o
tak pyavsia buv za pysemnym stolom u svojemu masyvnomu kabineti v Enmour-parku? I nareti
neve ce ta sama koly suvora j povana posta Samerli, jaku ja bayv todi na zborach u Zoologinomu instytuti? Trijka najzlydenniych volociuh de na hluchomu brytankomu putivci mala
b ne takyj aliuhidnyj i poarpanyj vyhliad. My, pravda, proyly na plato tiky tyde, ale vsia naa
zapasna odea lyylasia v tabori pid skeleju, a ci sim de buly taky vakeki dlia nas usich, cho ja
osobysto mene za inych postradav vid znajomstva z mavpoliumy. Moji pryjateli zahubyly svoji
kapeliuchy i povjazaly holovy chustkamy. Jichnie vbrannia peretvorylosia na lachmittia, a jichni
neholeni j brudni oblyia vako bulo vpiznaty, Samerli j elender due kuhaly, ja te nasylu
peresuvav nohy, a moja yja prosto zadubila vid stranych lap, o styskaly jiji e vranci. Tak, vydovye z nas bulo ne vemy pryvablyve, to i ne dyvno, o nai indinci ozyralysia na nas iz takym
achom ta zauduvanniam.
Koly my nadveir vyjly z chaiv i pered namy proslalasia dzerkana poverchnia ozera, nai
tubini pryjateli z pronyzlyvym krykom staly trimfano pokazuvaty paciamy napered. Podyvytysia j spravdi bulo na o. Po rivnij vodi ozera do bereha, nad jakym my stojaly, plyvla cila flotylija
ovniv. Koly my pobayly jich upere, nas rozdilialo kika my, ale ovny posuvalysia vpered dosy
vydko i nezabarom buly ve tak blyko, o hrebci pomityly pau grupu. Zaraz e na ovnach rozkotylysia kryky radosti. Indinci pozvodyly na nohy j poaly vymachuvaty veslamy ta spysamy.
Potim, sivy znovu za vesla, vony chutko dojichaly do bereha, povytiahaly ovny na piani kosy,
kynuly do nas i z anoblyvymy vyhukamy prostiahlysia ny pered molodym vatakom. Dali z jichnioho hurtu vyriznyvsia odyn staryj, majuy na yji namysto ta braslet z velykych sklianych paciorok i na pleach preharnu krapastu kiru burtynovoho kolioru. Vin pidbih do junaka, nino pryhornuv joho, a todi hlianuv u na bik i pro o spytav u nioho. Distavy vidpovi, staryj z hidnistiu
pidijov do nas i obniav konoho po erzi, a vve narod z joho nakazu vpav pered namy ny. Meni
bulo nijakovo bayty sebe objektom takoji uleslyvoji poany, o podibne proytav ja j na
oblyiach lorda Dona ta Samerli, ale elender rozcvitav, mov kvitka pid prominniam soncia.
Stupi rozvynenosti jich, moe, j nevysokyj, movyv elender, hladiay svoju borodu
ta ohliadajuy tubiciv, ale jichnie vminnia povodyty u prysutnosti dostojniych mohlo b pravyty za pryklad dekomu z osvieniych evropejciv. Prosto dyvno, jaki neschybni instynkty maje pervisna liudyna!
Jasno bulo, o indinci vyriadylysia na vijnu. V konoho v nych buv spys (dovha bambukova
trostyna z hostroju kistkoju na kinci), luk zi strilamy, lomaka j kaminnyj topire pry boci. Pochmuri
j hnivni pohliady jichni v napriami lisu i zasta povtoriuvane slovo doda ne zalyaly nijakoho
sumnivu odo jichnich namiriv. Oevydno, cej zahin mav abo vriatuvaty syna jichnioho staroho
vataka (my zdohadalysia, o cej junak buv jomu synom), abo pomstytysia napasnykam za joho
zahybe. Vsi vojaky, zibravy na vijkovu radu, posidaly napoipky, a my tym asom umostylysia
ostoro na bazatovij skeli j staly steyty za nymy. Speru vystupyly dvoje y troje vojakiv, a potim
vyholosyv zapanu promovu na molodyj pryjate. Vin hovoryv tak pidneseno i z takymy krasnomovnymy estamy ta mimikoju, o my zrozumily vse, nemov znaly jichniu movu.
Poo nam vertatysia nazad? kazav vin. Rano y pizno my majemo zitnutysia z nymy.

Vaych brativ zamordovano. Nechaj ja vciliv, ale ini zahynuly. My zave pid zahrozoju novoho
napadu. Ta teper nas bahato. Ci nezvyajni liudy, vin pokazav na nas, nai druzi. Vony
velyki vojaky j nenavydia mavpoliudej tak samo, jak i my. Vony, junak skynuv ruku vhoru,
keruju hromom i blyskavkoju. Koly e bude v nas taka nahoda? To upered! My abo zahynemo,
abo nadali ytymem u spokoji. Chiba ne sorom nam povernutysia do naych inok, nioho ne
dokopavy?
Maleki ervonokiri vojaky uvano sluchaly promovcia, a koly vin skinyv, hurtom
schvano zakryaly, vymachujuy svojeju prymityvnoju zbrojeju. Staryj vataok pidijov do nas,
pokazav rukoju na lis i o zapytav. Lord Don estom poprosyv joho zaekaty vidpovidi j zvernuvsia do nas.
Nu, jaka vaa dumka? spytav vin. odo mene, to ja voliv by splatyty dejaki borhy
tym mavpam. Dumaju, o koly my j oystymo vid nych zemliu, zemlia nioho na ciomu ne vtraty,
a navpaky Ja jdu z cymy ervonokirymy pryjateliamy i sprobuju dopomohty jim. o skaete vy,
mij holube?
Ja, zvyajno, te pidu.
A vy, elender?
Ja va tovary.
A vy, Samerli?
My, zdajesia, due ve vidchyliajemo vid bezposerednioji mety naoji expedyciji, lorde
Done. Zapevniaju vas pokydajuy svoju katedru v Londoni, ja a nijak ne dumav, o meni
dovedesia komanduvaty zahonom indinciv i vojuvaty z nymy proty liudynopodibnych mavp.
O do oho my dokotylysia! posmichnuvsia lord Don. Ta nioho ne vdije, tak ue
sklalysia obstavyny. Jaka vaa ostatona uchvala?
Sprava cia dosy nebezpena, vysunuv Samerli ostannij argument, ale jako vy vsi
jdete, ne mou ja zalyatysia sam.
Ote, vse harazd, movyv lord Don i, povernuvy do vataka, kynuv na znak zhody
holovoju j popleskav po svojij runyci. Staryj potys nam usim ruky, a joho vijko v zachoplenni
zahalakalo e holosnie.
Bulo ve pizno ruaty dali toho taky veora, i indinci otaborylysia na berezi. Skri zapalyly
vohnya. Kika olovik pily v chai j nevdovzi povernulysia, enuy pered soboju molodoho
ihuanodona. Jak i reta joho rodakiv, cej ihuanodon te mav asfatovu ciatku na plei. Odyn iz
tubiciv z vyhliadom vlasnyka pidijov do tijeji zviryny i vyslovyv zhodu vbyty jiji. Tiky todi zdohadalysia my, o ci velyezni istoty pravyly tutenim tubiciam za domaniu chudobu i o asfatovi ciatky, jaki tak zaintryguvaly nas, buly prosto tavrom toho y inoho hospodaria. Bezporadni j tupi travojidy z velykym tilom i manisikym mozkom buly pidvladni navi dytyni. erez
kika chvylyn velyeznu tvarynu bulo ve porizano, i matky mjasa smaylysia nad bahattiam razom iz spijmanoju v ozeri velykoju luskatoju rybynoju.
Samerli lih na pisok i tut-taky j zasnuv, a my vtrioch pily poblukaty kruh ozera, ob jaknajblye poznajomytysia z cijeju dyvnoju miscynoju. Dvii my bayly jamy z synioju hlynoju, jak u
boloti pterodaktyliv. Ce buly davni zapadyny vulkaninoho pochodennia, jaki omu
nadzvyajno cikavyly lorda Dona. Uvahu elendera pryvernuv hriazevyj hejzer, na jakyj my
natrapyly. Vin vyruvav i klekotiv, a na joho poverchni raz po raz postavaly j triskaly vypovneni
jakym hazom bubaky. Profesor sunuv u hejzer poroniu vseredyni komyynu i, nae toj koliar,
skryknuv u zachvati, koly, pidnisy zapalenoho sirnyka do verchnioho kincia komyyny, pobayv
malekyj vybuch i jazyok holuboho polumja. Ta e due zradiv vin, Koly, zatulyvy svojim kirianym kapukom z odnoho kraju komyynu, nabrav u neji hazu, pislia oho vona zletila vhoru.
Horiuyj haz, ta e znano lehyj, ni povitria! Mou z pevnistiu skazaty, o v niomu
znana kikis vinoho vodniu. Resursy staroho Dorda Edvarda elendera, mij junyj drue, daleko ne vyerpani! Ja pokau vam e, jak velykyj rozum pidkoriuje sobi vsiu pryrodu. Joho,
oevydno, poryvalo podilytysia z namy jakoju tajemnyceju, ale vin strymavsia.
o do mene, to na suchodoli ja ne bayv oho a tak cikavoho, zate inake bulo v ozeri.
Pojava bahatioch liudej i halas, o my znialy, rozpolochaly vse yve navkolo ozera, i lye kika
pterodaktyliv uhaly vysoko nad naymy holovamy, vyhliadajuy padlo sobi na poyvu. Ale u

roevuvatij vodi ozera nurtuvalo dyvovyne yttia. Velyezni aspidno-siri spyny z vysokymy
zubastymy plavciamy vyrynaly z hlybyny i, majnuvy sribliastym polyskom, znovu povino zanuriuvaly v ozero. Na obmilynach oddalik a kyilo udernakych plazovytych istot, gigantkych
erepach ta jakycho jaeriv, a to e pokazalosia na pisku velyke plaskuvate stvorinnia z ornoju
lysniuoju kiroju, o nahaduvala pleteni maty vono povino poalapalo z kosy u vodu. Tut i
tam z-pid vody vystromlialysia vytki hadiui yji nae z dryastym komircem, o, zalyajuy po
sobi dovhyj zburenyj slid, gracizno, jak lebedi, krajaly poverchniu ozera. Vyjavylo odnae, o
to buly nijaki ne hadiuky. Koly. odna z cych tvaryn vypovzla na bereh, elender z Samerli (vin
ue pryluyvsia do nas), pobayvy jiji tulub u formi baryla i velyezni peretynasti poplavci za
yjeju, skryknuly duetom zachoplennia ta podyvu.
Plezizavr! Prisnovodnyj plezizavr! zarepetuvav Samerli. y dumav ja koly, o
pobau take dyvo? Z usich zoologiv svitu, mij liubyj elendere, lye nam sudylosia ce astia.
Tiky koly zajla ni i v moroci zaevrily vohnya indinciv, zmohly my vidtiahty naych
uenych vid rozkoiv cioho pradavnioho ozera. Ale j leay na berezi daleeko vid vody, my
dovho e uly splesky j forkannia velyeznych tvaryn, jaki yly v niomu.
Zranku uve tabir buv na nohach, i erez jaku hodynu my vyruyly u pau nezabutniu vojaku vypravu. Ja zavdy mrijav staty vijkovym korespondentom. Ale y mih ja ujavyty, o meni
dovedesia opysuvaty taku dyvovynu kampaniju? O vam pera moja reliacija z miscia bojovych
dij.
Vnoi nae vijko distalo pidmohu. Do nioho pryjednavsia sviyj zahin tubiciv z peer, i my
maly zahalom de tak otyry abo pja sote vojakiv. Poperedu jly rozvidai, a za nymy tisnoju
kolonoju sunuly holovni syly. Schyl, jakym ily my, poris kuamy, a dali poynavsia lis. Nad uzlissiam spysari j lunyky z vijka rozsypalysia yrokoju lavoju. Roxton i Samerli staly u nych na pravomu flanzi, a ja z elenderom na livomu. To bulo vijko kamjanoji doby, i sered nioho opynylysia my iz svojimy najsuasniymy runyciamy.
ekaty voroha dovelo po dovho. Z uzlissia rozligsia dykyj kryk, i cilyj tabun mavpoliudej z
kameniukamy ta lomaiam kynuvsia do centru indinkych pozycij. To buv smilyvyj, ale nerozumnyj manevr, bo klyonohi mavpy ne hodyly na bihuniv u vidkrytomu poli, todi jak jichni supernyky buly zvynni, mov kiky. Motorono bulo dyvyty, jak liuti tvaryny, zapinyvy vid zlosti j
chyo poblyskujuy oyma, vymachuvaly driukamy. Ale vertki indinci vyslyzaly z-pid udariv i
zasynaly voroha doem stril. Povz mene, vyjuy z nesterpnoho boliu, probihla zdorovezna mavpa,
mi reber i v hrudiach jakoji styralo bie desiatka stril. Z aloiv ja poslav jij kuliu v holovu, i
zviriuka vpala na zemliu sered kuiv. To buv jedynyj mij postril, bo atakovano bulo tiky centr
bojovoji liniji indinciv, i vony ne potrebuvaly naoji dopomohy. Prote z napadnykiv, o vyskoyly
na vidkrytyj teren, navriad y cho odyn vernuvsia nazad cilym i neukodenym.
Odnak spravy pohiraly, koly my stupyly v lis. Hodynu, a moe, j bie, toylasia zapekla
bijka, i odyn as lam bulo due skrutno. Splyhujuy z derev, mavpy svojimy lomakamy troyly
erepy vidrazu triom-otyriom indinciam e do toho, jak ti vstyhaly pidnesty spysa. achlyvi
udary nyyly vse, na o vony padaly. Odyn z takych udariv roztovk na trisky runyciu Samerli, a
nastupnym udarom bula b i holova joho rozkrajana, jakby kotryj indine ne vvihnav mavpi spysa
v same serce. Ini mavpy, sydiay na derevi, burlialy v nas kaminnia i vaui hilliaky, a to e
strybaly zhory v samu kolotneu j zavziato bylysia, doky ne padaly mertvi. Buv moment, koly indinci staly piddavaty, i jakby ne nai runyci, buly b pily navtiky. Pidbadioreni starym vatakom,
vony odnak znovu z takym zapalom zaatakuvaly voroha, o mavpoliudy ne vytrymaly j poaly
vidstupaty. Samerli buv bez zbroji, zate ja striliav za dvoch. Z protylenoho flangu dolynala bezperestanna triskotniava runy naych druziv.

Kine kincem u lavach mavp zynylasia panika. Vyjuy ta skyhliay, velyezni stvorinnia
kynulysia vrozti. Vony bihly naoslip, nestiamno derlysia kri chai, a nai spinyky v chyomu
zachvati hnalysia slidom za nymy. To bula pomsta za obrazy, vyneni nezyslennij nyzci mynulych
pokoli, za vsi orstokosti blyych asiv, za vsi peresliduvannia j nemyloserdne povodennia. Liudyna vreti peremohla j postavyla zvira na vidpovidne jomu pidlehle misce. Cho jak vydko vtikaly mavpy, ale jichni vorohy buly taky vavii, j u temnomu lisi raz u raz lunaly rozpalyvi zojky,
vako hupaly na zemliu stiahuvani z kryjivok na derevach tila, svystily strily.
Ja jov slidom za inymy, koly vhlediv lorda Dona z elenderom, jaki nablyaly do nas.
Ue, movyv Roxton. Hadaju, nechaj vony kinaju teper sami. A my o mene
pobaymo, to krae nam spatymesia.
Oi elendera siajaly vojovnyym zapalom.
My maly astia, poav vin, nadymajuy nae indyk, buty svidkamy odnoho z bojiv,
vyrianych v istoriji liudstva odnoju z tych bojiv, o vyznaaju doliu svitu. o take, moji
druzi, peremoha odnoho narodu nad inym? Ta sua marnycia. Vona nioho ne zminiuje v suti
spravy. A o taki zapekli pobojia, jaki vidbuvalysia mi peernymy liumy j slonamy abo tygramy, maly rezutatom te, o liudyna utverduvala svoje panuvannia u sviti. To buly spravni
peremohy, jaki zalyaly slid v istoriji. Nam dyvnym zbihom obstavyn sudylosia bayty odne z takych poboji i navi vidihraty v niomu vyrianu ro. Vidteper na ciomu plato majbutnie nazavdy
naley liudyni.

Ce jaku treba bulo maty nepochytnu pevnis u kincevij docinosti takych kryvavych sutyok, ob vypravdovuvaty jichniu orstokis! Prochodiay lisom, my raz za razom natykalysia na
trupy mavp, proyti spysamy abo strilamy. Pomatovani de-ne-de tila mertvych indinciv pokazuvaly miscia, de doroho prodavala svoje yttia zahnana u bezvychi mavpoliudyna. Poperedu lunaly e kryky j veresk, vyznaajuy napriam, v jakomu jlo peresliduvannia. Mavpoliudej vidtisnyly do jichnioho selya, i tam vony vostannie sprobuvaly vynyty opir, ale buly znovu rozbyti, i
my prystyhly same v poru, ob pobayty stranu prykincevu scenu. Na tu ploadynku kraj plato,
de dva dni tomu stojaly moji druzi, vyvolokly blyko sotni, samciv, jaki lyylysia e yvi. Koly my
pidchodyly, indinci same otouvaly svojich polonenych pivkolom spysariv, i za chvylynu vse bulo
skineno. Trydcia y sorok mavp ubyto tut-taky, retu, cho jak vony lementuvaly j vidbyvaly,
skynuly z krui. Vony popadaly v prirvu, jak koly padaly jichni branci, i hostryj bambuk na hlybyni
v istsot futiv pronyzav jim tila.
elender mav raciju: v Krajini Mepl-Vajta nazavdy zapanuvala liudyna. Samciv bulo
znyeno, mavpiae selye zrujnovano, samy ta maliat uziato v polon, i odvinomu supernyctvu
mavp ta liudej pokladeno kryvavyj kine.
I dlia nas cia peremoha vyjavylasia korysnoju. My distaly zmohu vidvidaty svij tabir i zabraty
nai prypasy. My zmohly znovu perehovoryty iz Sambo, naliakanym vydovyem lavyny
mavpiaych til, o rynuly z plato.
Tikajte, masa, tikajte! hukav vin, projniatyj achom. Neystyj, pevno, zabyraje vas,
koly vy tam lyajete.
Ce holos zdorovoho rozumu, perekonano prorik Samerli. My maly dosy pryhod, o
zovsim ne lya ni naij vdai, ni naomu rivnevi. Ja nahaduju vam vai vlasni slova, elendere.
Vidnyni my vsi svoji syly musymo viddaty, ob vykaraskatysia z cijeji achnoji krajiny i povernuty do cyvilizovanoho svitu.

Opysujuy de kri de usi nai pryhody, ja vse ekaju chvylyny, koly mona bude skazaty,
o nareti j dlia nas iz-za vakych chmar prohlianulo sonce. Pravda, my e ne znajemo, jak same
nam vybratysia zvidsy, i ce nas due nepokoji. Ale ja j teper mou ujavyty sobi de, koly my navi
budemo radi, o nechaj i proty svojeji voli probuly trochy dove u ciomu nezvyajnomu kraju j
pobayly bie joho mekanciv.
Peremoha indinciv i znyennia mavpoliudej dokorinno zminyly nae stanovye tut. Vidtodi my staly spravnimy hospodariamy plato, bo tubici, jakym my svojeju udodijnoju syloju dopomohly znyyty jichnioho spokonvinoho voroha, dyvyly na nas iz ostrachom ta vdianistiu.
Moe, u svojich vlasnych interesach vony buly b ne vid toho, ob taki stranuvati j zahadkovi
spinyky zabralysia zvidsy, ale o dosi nichto z nych ne pokazav nam, jak distaty na rivnynu.
Naskiky mona bulo zrozumity z jichnich estiv, ranie isnuvav pidzemnyj prochid, nyniu astynu jakoho my ve bayly. Nym, bezpereno, projly koly u davni asy na plato i mavpoliudy, i
indinci. Skorystavsia nym piznie j Mepl-Vajt zi svojim tovaryem. Ale rik tomu tut stavsia velyeznyj zemletrus, i verchnij vchid do toho tuneliu zavalyvsia. Indinci lye znyzuvaly pleyma ta chytaly holovamy, koly my pomachamy ruk pojasniuvaly jim, o. baajemo spustytysia z plato. Mabu, vony ne mohly, a moe, j ne chotily dopomohty nam vybratysia vnyz.
Pislia peremonoji bataliji mavpoliudej, jaki lyyly yvi, perehnaly blye do peer indinciv
i tam poselyly jak rabiv, o maju yty pid dohliadom svojich paniv.
Z mavpoliumy stalosia te same, o spitkalo svoho asu idejiv u Vavyloni abo izraelitiv u
Jehypti, tiky v pervisniomu j brutaniomu varinti. Teper asto-husto sered ninoji tyi uvsia
protiahlyj lement kotroho peredvinoho Ijezekijilia, o oplakuvav kolyniu slavu j kolyniu vely
mavpiaoho selya. Vidnyni upokorenym mavpam vypalo rubaty drova j nosyty vodu svojim vladariam liudiam.
erez dva dni pislia bytvy my z naymy spinykamy pidijly do peernoho mista j otaboryly
bilia pidniia jichnich ske. Indinci zaproponuvaly nam oselytysia v peerach, ale lord Don na
ce ne pohodyvsia, bo v razi jakoho pidstupu z jichnioho boku my mohly b opynytysia, jak u pastci.
Ote, my zberehly svoju nezalenis i, popry najpryjatekii stosunky, zavdy maly runyci napohotovi. Prote my dosy asto vidviduvaly peery vemy cikavi ytla, cho nam tak i lyalosia
nejasnym sporudeni vony rukamy liudkymy y samoju pryrodoju. Vsi peery buly na odnomu
rivni i mistylysia v ari mjakoji porody, jakyj proliahav mi vulkaninym bazatom uhori j tverdoju
hranitnoju porodoju vnyzu.
Otvory jich buly futiv na visimdesiat nad zemleju, i do nych vely vydovbani v kameni schodynky, taki vuki, o nijaka velyka tvaryna ne mohla b nymy projty. Vseredyni tam bulo teplo jiji
sucho. Peery maly riznu dovynu, a na mjakych stinach jich buly rozmaliovani obvuhlenymy palykamy zobraennia riznych tvaryn z plato. Jakby vse yvue tut i znyklo koly, to majbutnij
doslidnyk znajov by v cych peernych maliunkach nadzvyajno toni podobyzny predstavnykiv
dyvovynoji miscevoji fauny i dynozavra, i ihuanodona, i ryby-jairky, jaki ne tak davno yly j
na Zemli.
Dovidavy, o potvorni ihuanodony pravlia indinciam za svijku chudobu i stanovlia,
skazaty b, ruchlyvi zapasy mjasa, my vyriyly, o tuteni liudy, navi z takoju prymityvnoju zbrojeju, jak luk ta strily, panuju na plato.
Nezabarom vyjavylosia, o my pomylialy, bo liudynu tut vsioho tiky vymueno terplia.
Tragina podija stalasia na tretij de po tomu, jak my vlatuvalysia pid skeleju z peeramy.
elender i Samerli podaly do ozera v suprovodi indinciv, jaki maly harpunamy zdobuty dlia
nych kika ekzempliariv velykych plazuniv. Lord Don i ja zalyylysia v naomu tabori, a kruh nas
na travjanystomu schyli poralysia chto z ym bahato indinciv. Raptom iz sote hrudej vychopyvsia vidajdunyj kryk: Stoa! Stoa! Zvidusi kynulysia bihty oloviky, inky ta ditvora i,
tovchajuy odyn odnoho, poderlysia kamjanymy schodynkamy do peer.

Hlianuvy vhoru, my pobayly, o vony zi svojich peer rozpalyvo vymachuju rukamy,

zaproujuy j nas dvoch vyde schovatysia razom z nymy. Odnak my oboje schopyly svoji runyci
j pospiyly do ozera podyvytysia, o tam za pryhoda. Znenaka z-za derev nazustri nam vybihlo
kikanadcia tubiciv, peresliduvanych dvoma strachovyamy, jak oto te, o bulo naliakalo nas
u Forti elendera, a potim hnalosia za mnoju pid as mojeji samotnioji ninoji mandrivky. Vony
skydalysia na ohydnych ab i peresuvalysia tak samo strybkamy, a na zrist buly bii za slona. Dosi
my bayly jich tiky vnoi, bo j spravdi vony nini tvaryny, a vde vychodia chiba koly jich
poturbuju, jak bulo j cioho razu. My stojaly, vraeni vydovyem, jake postalo pered naymy
oyma. Jichnia pliamysta borodavasta kira vylyskuvala, nae rybjaa luska, j hrala proty soncia
vsima barvamy.
Sposterihaty, odnak, dovelosia nam nedovho: vony due vydko nazdohnaly vtikaiv i peretovkly jich maje usich do odnoho. Jichnij sposib napadu buv takyj: tvaryna vsijeju vahoju navaliuvala na svoju ertvu, rozavliuvala jiji j zrazu strybala do inoji ertvy. Neasni indinci verealy z rozpau, bo cho jak prudko vony bihly, a prote buly bezporadni proty nevtomnoho
zavziattia cych rozliuenych tvaryn. Odyn po odnomu padaly vony na zemliu, i doky my z Roxtonom vstyhly prybihty na dopomohu, jich lyylosia olovik iz is. A vtim, dopomohty jim my ni v
omu ne mohly j tiky naraaly na nebezpeku samych sebe. My strilialy v napadnykiv raz za razom
z vidstani jakych dvochsot jardiv, ale kuli dijaly na chyakiv tak, nemov buly paperovymy
kukamy. Zavdiaky velykomu rozmirovi tila rany ne due jim dokulialy, a vidsutnis u nych centranoho mozkovoho aparatu robyla neefektyvnym vykorystannia navi najsuasnioji zbroji u borobi z nymy. Jedynym naslidkom naoho vtruannia bulo te, o strachovya uvahu svoju zvernuly na spalachy vohniu j trisk postriliv, a my z indinciamy tym asom zmohly distaty do
riativnych schodynok.
Ale tam, de rozryvni kuli dvadciatoho storiia ne maly syly, dijanymy vyjavyly otrujni
strily tubiciv, umoeni v sik strofanta j opislia zmaeni trupnoju trutyznoju. Myslyvcevi na lovach
taki strily ne mohly staty v pryhodi, bo otruta pry povinomu krovoobihovi u cych tvaryn dalasia b
uznaky lye pislia toho, jak vony ve znya svoho napasnyka. Ale teper sprava zminylasia, i koly
strachovya dobihly do pidniia schodynok, z konoho otvoru v skeli na nych lynuv hrad stril. Za
chvylynu vsi jichni tila buly ve vkryti strilamy, cho vony javno ne viduvaly boliu, a j dali u bezsylij liuti tiahlysia do svojich ertv, nezhrabno vydyralysia na kika stupeniv uhoru j padaly zvidty
vnyz. Ta nareti otruta poala dijaty. Odna z tvaryn hlucho zacharala j prypala do zemli velyeznoju plaskuvatoju holovoju. Druha, spovnyvy povitria pronyzlyvym vyttiam, na korotku asynu zakruliala bilia peroji v dykomu tanku, a todi j sobi zvalylasia doli. Indinci z vyhukamy
trimfu povybihaly z peer i zachodylysia vystrybuvaty navkolo trupiv, sviatkujuy peremohu nad
dvoma najnebezpeniymy vorohamy.
Tijeji noi indinci porizaly tila svojich napadnykiv na matky i, oskiky mjaso te bulo teper
otrujne, povidnosyly joho daleko v lis, aby ne yrylasia smertena zaraza. Pobilia peer zalyylysia
tiky dva velyeznych sercia plazuniv, koen z dobru poduku zavbiky, vony dovho e styskalysia j rozyrialysia, i lye na tretij de prypynylosia ce motorone nezalene vid rety organizmu yttia.
Koly-nebu, jak u mene bude stil, krayj za bliaanku z-pid konserviv, i pymovo pryladdia,
nadijnie, ni nedohryzok olivcia ta zasmaciovanyj zapysnyk, ja detanie napyu pro plemja akkala, pro na pobut sered nioho i pro dekotri nai spostereennia v cij dyvovynij Krajini MeplVajta, jaka potrochu vidkryvaje pered namy svoji dyva. Pamja nikoly ne zrady mene, bo vsi
vraennia z perebuvannia na plato, koen krok na tut doviku lyatymusia v mojij pamjati svii,
jak peri spohady dytynstva. odne z novych vrae ne vytisny z moho mozku slidiv cych nezabutnich dniv. Svoho asu ja zmaliuju udovu misianu ni na ozeri, koly u volok indinciv upijmavsia molodyj ichtizavr, kotryj ledve ne perekynuv naoho ovna, poky joho vytiahaly na bereh.
udne ce stvorinnia, napivtiule-napivryba, z trioma oyma dva po bokach holovy, prykryti kistianymy plativkamy, a tretie na timji. Tijeji taky noi velyezna vodiana hadiuka blyskavyno
vyslyznula z oeretu, obvyla svojimy kiciamy sternynoho z elenderevoho ovna j schovalasia
z nym pid vodu. Ja rozpovim tako pro zdoroveznu bilu tvariuku my j dosi ne znajemo, ssave
to y plazun, o yla v hnylomu drahovynni na schid ozera j siajala v temriavi merechtlyvym

fosforynym blyskom. Indinci tak strachajusia jiji, o bojasia j nablyzyty do neji, a my dvii
vybyralysia specino na te drahovynnia j obydva razy bayly nevidomu zvirynu, ale ne zmohly
pidijty blye erez hruke boloto. Mou lye skazaty, o vona bia vid korovy j nepryjemno
tchne muskusom.
Ja ne zabudu rozpovisty j pro veletenkoho ptacha-bihuna, znano vyoho za strausa, z yjeju jak u jastruba i z holovoju, o nahaduvala erep skeleta. Vin hnavsia za elenderom, zmusyvy joho ukaty prytulku v peeri. Koly profesor vydyravsia kamjanymy schodynkamy vhoru,
chya tvariuka vstyhla taky dziobanuty joho kryvym dziobom u pidbir i vidtiala joho nae brytvoju.
Ta cym razom suasna zbroja taky vziala horu, i ptach dvanadciaty futiv na zrist, fororachus na
jmennia (profesor, tiky-no vidchekavy, pospiyv dovesty ce nam do vidoma) povalyvsia na zemliu vid kuli lorda Dona j zatipav u sudomi nohamy, zbyvy pry ciomu chmaru pirja i dyvliay
na nas svojimy ovtymy oyma. Oto b meni bula radis pobayty koly-nebu pleskatu holovu cioho
chyaka sered inych trofejiv u kabineti lorda Roxtona v Olbeni!
Nu i vreti treba bude rozkazaty j pro toxodona velyeznoho, na zrist futiv desia, vepra z
hostrymy dovhymy iklamy, o joho my pidstrelyly jako uranci na berezi ozera.
Pro vse ce ja zhodom napyu dokladno i ne zabudu poriad iz naymy pryhodamy z liubovju
zmaliuvaty udovu blaky neba ta arivni litni veory, koly my votyrioch lealy v bujnij travi na
uzlissi sered harnych dyvovynych kvitiv i kri hillia derev, o vhynalosia vid syly sokovytych
plodiv, dyvylysia vhoru na udnych nevidomych ptachiv, jaki krulialy nad namy, a todi perevodyly pohliad na travu j prydyvlialy do jakycho dyvnych stvori, o vypovzaly zi svojich nirok
kynuty na nas okom. Opyu ja j ti dovhi misiani noi, koly my vybyralysia ovnamy nasered ozera
i z ostrachom ta cikavistiu sposterihaly bryi vid spleskiv kotroho veletenkoho strachovya ta
zelenkuvati problysky de u hlybyni ozera, o poznaaly slid nevi-jakoji istoty. Moja pamja zberee ci kartyny v usich detaliach, i koly-nebu ja ne promynu nahody vse ce vyklasty na paperi.
Ale spytajete vy navio nam potribni buly taki spostereennia, koly my maly b de i
ni tiky pro odne dumaty: jak joho vyde povernuty do cyvilizovanoho svitu? Ja vidpovim, o
my vsi klopotaly cym holovy, tiky zusyllia nai buly marni. Nevdovzi my vstanovyly odyn bezperenyj fakt: indinci nioho ne zroblia, ob dopomohty nam. Vony v usiomu stavyly do nas jak
yri druzi j buly malo ne po-rabkomu viddani nam, ta tiky zachodyla mova pro te, jak by peretiahty na kraj plato stovbur dereva, y to splesty kanat zi kiry j lin, my zustrialy strymanu, ale
kategorynu vidmovu. Tubici poynaly vsmichaty, pidmorhuvaty, chytaty holovamy, i na ciomu
sprava j kinalasia. Navi staryj vatah vyjavliav nedobrozylyvis do naych planiv, i lye Maretas
joho syn, jakoho my vriatuvaly, urlyvo pohliadav u na bik i estamy zasviduvav svoje
spivuttia.
Pislia blyskuoji peremohy nad mavpoliumy indinci staly vbaaty v nas movby istot vyoho poriadku, jaki nosia tu peremohu v civkach svojich smertonosnych znaria, i dumaly, o
poky my z nymy jichnia aslyva dolia zabezpeena. Jakby my pohodylysia zabuty svoju
bakivynu j zalyylysia nazavdy na plato, konomu z nas daly b po okremij peeri j po malekij
ervonokirij druyni. To cho jaki pryjateki buly u nas iz nymy stosunky, my znaly, o z
naymy namiramy treba vid nych krytysia, bo, providavy pro ce, indinci mohly b ostannioho momentu zatrymaty nas sylomi.
Nezvaajuy na zahrozu perestrity dynozavra (choa ce bulo j malojmovirno, bo, jak ue
movylosia, dynozavry poliuju perevano noamy), ja protiahom trioch tyniv dvii chodyv do
naoho staroho taborya pobaytysia z nehrom, kotryj use e vartuvav pid skeleju. Moji oi
adibno vdyvlialysia v dalei u nadiji pobayty cho jaku oznaku dopomohy, o mala nadijty
nam iz zovninioho svitu. Ale peredi mnoju, jak i ranie, slalasia vse ta sama rozloha bezliudna odnomanitna prostori, porosla kaktusamy, a na dalekomu obriji obmereena stiahoju bambukovych
chaiv.
Vony skoro pryjdu, masa Meloun. e tyde poekaty. Indinci pryjdu z motuzkamy, j
spustia vas unyz! pidbadiorlyvo hukav meni na slavnyj Sambo.
Pid as druhych vidvidyn taborya ja tam zanouvav, a povorima mav uranci nespodivanu
zustri. Ja jov dobre znanoju meni dorohoju i buv ue za myliu vid bolota pterodaktyliv, koly v
oko meni vpalo o take udernake, o nablyalosia do mene z-za kuiv. Pryhlianuvsia ja a

to peresuvajesia olovik u takij svojeridnij klitci, zroblenij z oeretyn, vona zakryvala joho z
usich bokiv. Na prevelykyj svij podyv ja vpiznav u cij postati ne koho inoho, jak lorda Dona
Roxtona. Pobayvy mene, vin vyliz zi svojeji udnoji forteci j zasmijavsia, cho i deo syluvano.
Ne dumav ja, o strinusia z vamy, mij holube, skazav vin.
o vy tut robyte? zdyvovano zapytav ja.
Idu v hosti do svojich pryjateliv-pterodaktyliv.
A ce-bo navio?
Vony cikavi zviriata, chiba ni? Tiky straenno netovaryki. Z vidviduvaamy, jak vy j
sami bayly, vony povodiasia due nehostynno. Oto ja j sporudyv ciu o perenosnu ohorou, ob
uberehty sebe vid jichnioji liubjaznosti.
Ta oho vam treba na tomu boloti?
Lord Don kynuv na mene pynyj pohliad i zavahavsia na chvyku.
A vy hadajete, o dopytlyvis prytamanna lye liudiam profesorkoho zvannia? nareti
promovyv vin. Ja tak samo vyvaju deo. Vas zadovony taka vidpovi?
Nu, ne obraajtesia, prou, tiky j spromihsia ja skazaty.
Oblyia lordove rozpohodylo, i vin zasmijavsia ve pryrodnie.
Nijakoji obrazy nema, mij holubo. Ja prosto chou rozdobuty dlia elendera ce maleke
bisove kura. Takyj mij klopit. Ni, diakuju, ja ne potrebuju vaoji dopomohy. U cij klitci ja v bezpeci, a vas nio ne zachyaje. Buvajte. Nadveir ja povernusia.
Vin znovu napnuv na sebe svoho udernaku klitku j ruyv dali v napriamku do lisu.
Ta koly povedinku lorda Dona v ci dni mona bulo nazvaty dyvnoju, to o ve bulo kazaty
pro elendera? Treba zaznayty, o vin mav nezvyajnyj uspich v indinkoho inoctva i musyv
zavdy nosyty pry sobi lapatu pamovu hilku, vidmachujuy vid svojich prychyny, jak vid much,
koly vony zanadto ve dokulialy jomu. Oto bulo vydovye! Mabu, najkumednie z usich, jaki
meni sudylosia pobayty v Krajini Mepl-Vajta. yroko rozkydajuy stupni, elender prostuje zi
svojimy klejnodamy vlady v ruci, a za nym, jak za ornoborodym operetkovym sultanom, priamuju
poet yrokookych divat-indinok v atach z tonkoho roslynnoho volokna.
o do Samerli, to cej profesor zahlybyvsia u spostereennia komaynoho j ptaynoho svitu
na plato i ve as, vinyj vid kikahodynnych, buvalo, supereok z elenderom, kotryj, movliav,
ne chotiv prydumaty, jak nam vybratysia u svit cyvilizaciji zbuvav na vporiadkuvannia svojich
kolekcij.
A elender zaviv sobi zvyku oranku znykaty kudy, zvidky povertavsia sered dnia z
vemy vroystym vyhliadom, tak niby na joho pleach leav tiahar vidpovidanosti za bozna-jaku
povanu spravu. Ta o odnijeji preharnoji dnyny, stupajuy vse tak samo zi svojeju pamovoju hilkoju v ruci, vin poviv nas za soboju i vidkryv svoji potajemni plany.
My opynylysia na nevelykij haliavyni, navkil jakoji rosly pamy. Tam buv odyn z tych
bukotlyvych hejzeriv, o pro nych ue bula mova. Bilia hejzera valialysia porozkyduvani reminci
z kiry ihuanodoniv; nepodalik leav ymalyj matok peretynastoji plivky-puchyria, jaka javliala
soboju (o zjasuvalosia zhodom) vyyenyj i vysuenyj lunok ozernoji ryby-jairky. Cia plivka
bula zyta po krajach, ale mala kika malekych otvoriv; elender ustromyv u nych bambukovi
steblyny, druhym kincem zanuryvy jich u stikuvati jamky, kri jaki vychodyly hariaymy
civkamy hazy z hejzera. Nevdovzi zmorena plivka poala rozprostuvaty i nadymaty, i ve vyjavliala takyj vyraznyj potiah zlynuty vhoru, o elenderovi dovelosia pryvjazaty jiji reminciamy
do stovburiv poblykych pam. Za pivhodyny puchyr cej peretvoryvsia na spravniu povitrianu
kuliu, a natiahneni reminci svidyly, o vona maje neabyjaku pidijmanu sylu. elender stojav,
samovdovoleno pohladuvav borodu j dyvyvsia na cej vytvir vlasnoho mozku ysto jak toj aslyvyj
bako, o mylujesia svojim dytiam-pervistkom.
Samerli peryj poruyv nadto ve tryvalu movanku.
Neve vy zbyrajetesia zaproponuvaty nam pidniaty o na ciomu, elendere? spytav
vin uyplyvym tonom.
Poky o ja tiky prodemonstruju vam sylu cijeji kuli, liubyj Samerli, i ja pevnyj, o, pobayvy jiji v diji, vy bez vaha na neji zviryte.
Ta ne balamute sobi holovy cijeju vyhadkoju, riue vidkazav Samerli. Vy nizao

v sviti ne sponukajete mene prystaty na take boevillia. Spodivajusia, lorde Done, o j vy na ce

ne zvayte?
Prevemy cikava cia tukovyna, ozvavsia toj zamis vidpovidi. Ja lye chotiv by
pobayty, jak vona litaje.
Zaraz vy j pobayte, movyv elender. Ostannimy dniamy ja suyv sobi holovu, jak
nam vybratysia zvidsy. My ve perekonalysia, o stina zanadto priamovysna, ob zlizty neju, i
o tuneliu teper nema. Ne moemo my j perekynuty mistok na pyastu skeliu, erez jaku perebralysia siudy. De joho bulo ukaty sposobu? Jako ja zvernuv uvahu naoho junoho druha na te,
o ci hejzery maju vydiliaty vode u vinomu stani. Ce, zvisna ri, pryvelo meni na pamja povitrianu kuliu. Speru, muu pryznaty, mene strymuvaly trudnoi, de distaty nalenu obolonku dlia
neji, ale koly ja pobayv velyezni tebuchy tutenich plazuniv, o jich zabyly indinci, problema
cia vidpala sama soboju. I o majete naslidky mojich zusy.
Odnu ruku vin zaklav za bort svojeji obstripanoji kurtky, a druhoju hordovyto pokazav na
kuliu, o ve ostatono zaokruhlyla i poryvalasia zlynuty vhoru zi svojich prypon.
Majania! ystisika majania! mychnuv Samerli.
Prote lord Don buv u zachvati vid elenderovoji ideji.
Nu j rozumnyka na staryhan! epnuv vin meni, a vholos skazav: Ale jak z hondoloju?
Teper ja pomizkuju i pro neji. U mene ve je dejaki mirkuvannia, jak jiji zrobyty ta prymociuvaty do kuli. A tym asom ja pokau vam, o mij aparat spromonyj pidnesty nas.
Vy choete skazaty vsich nas zarazom?
Ni. Ja hadaju, koen z nas poodynci spustysia, nemov na parauti, a kulia povertatymesia
nazad, jak same, ja e maju podumaty. Ale to ve nevelykyj klopit. Jako mij aparat vytrymaje
vahu konoho z nas i das nam zmohu povino spustytysia na zemliu, meni bie nioho j ne treba.
Siohodni my vyprobujemo joho same pid cym ohliadom.
elender prynis ymaleku bazatovu brylu takoji formy, ob jiji lehko bulo obsnuvaty kanatom, za dopomohoju jakoho my buly vybyralysia na pyastu skeliu. Kanat mav blyko sta futiv
zavdovky i buv cho i tonkyj, ale due micnyj. Z reminciv elender zrobyv o na zrazok nayjnyka, z jakoho zvysaly dovhi kuratiani stropy, nasadyv joho na povitrianu kuliu, a ti kuratky zibrav unyzu v puok, pryvjazavy nymy bazatovu brylu, tak ob vaha jiji bi-men rivnomirno
rozpodilialasia po vsij poverchni kuli. Do bryly , u svoju erhu, vin pryvjazav i kanat, druhym kincem jakoho tryi obmotavy svoju pravu ruku.
Zaraz vy pobayte, jaku pidijmanu sylu maje moja kulia, iz zadovolenoju usmikoju
promovyv elender i poodrizuvav tuho napnuti reminci, o strymuvaly jiji pry zemli.
Nikoly e naa expedycija ne opynialasia tak blyko vid cilkovytoji zahybeli, jak todi. Napovnena hazom obolonka rvuko arpnulasia vhoru, i vodnomy elender odirvavsia vid zemli j
zletiv u povitria slidom za kuleju.
Ja ledve vstyh obchopyty, joho za poperek, jak ue j sam buv u povitri. Lord Don mov obcekamy vepyvsia v moji nohy j te zletiv uhoru, jak i my. Na chvyku u mene v ujavi promajnula
dyvovyna kartyna: troje vidvanych mandrivnykiv, nae verveka sosysok, znialysia nad krajinoju, o jiji zbyralysia dosliduvaty. Na astia, kanat mih vytrymuvaty lye obmeenu vahu,
oho, zdajesia, ne mona bulo skazaty pro tu pekenu maynu. Rozligsia, chruskit, i my vsi hepnulysia na zemliu z krualkom kanatu poverch nas. Nasylu zvivy na nohy, my vhledily v blakytnomu
nebi maleku ornu ciatku to prudko znykala v daleini naa bazatova bryla.

 udovo! skryknuv nevtomnyj elender, potyrajuy zabytu ruku. Sproba vdalasia

blyskue. Ja navi ne spodivavsia na takyj uspich. Obiciaju vam, dentmeny, zrobyty za tyde
novu kuliu i ruusia, o peryj etap naoji povorotnoji podoroi vy vidbudete cili j neukodeni.
Dosi ja opysuvav podiju za podijeju v takij poslidovnosti, jak vony vidbuvalysia, a teper, koly
nam ue nio ne zahrouje, koly vsi nai znehody mynuly, jak vake snovyddia, ja zakinuju
svoju rozpovi u naomu davniomu tabori bilia pidniia ervoniastych ske, de nas tak dovho ekav virnyj Sambo.
My spustylysia z plato bez bu-jakych pryhod i v najnespodivaniyj sposib. erez pivtoradva misiaci my budemo ve v Londoni, i cej mij lyst navriad y due mene vyperedy. U dumkach
i pomyslach svojich my ve vdoma, u ridnomu misti, de zalyylosia stiky liuboho j dorohoho
konomu z nas.
Vyriana zmina v naomu stanovyi stalasia vveeri toho dnia, koly elender ne bez ryzyku vyprobuvav svoju povitrianu kuliu. Ja kazav ue, o z indinciv spivuvav naym planam
vybratysia z plato lye vatahiv syn, jakoho my vriatuvaly. Tiky vin odyn krasnomovnymy estamy
dav nam na zdohad, o ne choe zatrymuvaty nas proty naoji voli u cij dyvnij krajini.
Toho veora, ve u smerku, vin nykom skravsia do naoho taboru, prostiah meni nevelykyj
zhornutyj matok derevnoji kory vin omu zavdy voliv maty spravu zi mnoju, moe, tomu, o
my buly blyi odyn odnomu vikom, todi povahom pokazav rukoju na otvory peer vad naymy

holovamy, pryklav pacia do ust na znak movannia i tak samo tycheko povernuvsia do svojich.
Ja pidsiv blye do vohnya, j my zachodyly pyno rozhliadaty matok kory. Blyko kvadratnoho futa zavbiky, vin na vnutriniomu boci mistyv nyzku rysok o takoho vyhliadu:

Namaliovani vuhlynkoju, vony itko vyriznialy na bilij poverchni kory i speru vydalysia
meni prymityvnymy notnymy znakamy.
Vy pomityly, jakyj povanyj vyhliad buv u cioho chlopcia? zvernuvsia ja do svojich
suputnykiv. Ce mav buty o valyve dlia nas.
Jako to ne jakyj dykunkyj art, zauvayv Samerli. Z takych prostakych rozvah,
lybo, i poynajesia rozvytok liudyny.
Ce, pevno, jake umovne pymo, vyslovyv dumku elender.
Abo rebus, dokynuv lord Don, pryhliadajuy erez moje plee do maliunka. Raptom
vin prostiah ruku j schopyv u mene zahadkovyj mat kory. Svidusia nebom, ja rozhadav! Na
junak maje raciju. Dyvisia-no. Skiky rysok na cij kori? Visimnadcia. A skiky peer na schyli nad
namy? Te visimnadcia.
Vin same j pokazav na peery, koly peredavav ce meni, nahadav ja.
O vam i rozhadka. Ce plan peer. Bayte visimnadcia peer uriad, je j korotki, i dovhi,
dekotri vylasti. Pid odnijeju ryskoju chrestyk. Navio vin? Vin, oevydno, oznaaje najhlybu
peeru.
Tu, o prochody a do rivnyny! vyhuknuv ja.
Na junyj druh, mabu, vhadav, pohodyvsia zi mnoju elender. Bo inake jakyj sens
buv by molodomu indincevi poznaaty jiji chrestykom? I vin mav usi pidstavy buty do nas prychynym. Ale v takomu razi, koly peera j spravdi vychody na toj bik na ciomu samomu rivni, nam
dovedesia spuskatysia ne bi jak sto futiv.
A sto futiv! nevdovoleno burknuv Samerli.
oho tam! Na kanat ponad sto futiv zavdovky! vyhuknuv ja. My zaprosto spustymosia.
A pro indinciv vy zabuly? ne postupavsia Samerli.
U cych peerach indinci ne yvu, vidpoviv ja. Vony pravlia indinciam za komory.
Ale om by nam zaraz-taky ne pidniaty tudy j ne rozdyvyty use jak slid?
Na plato roste micne smolyste derevo z porody araukarij, za slovamy naoho botanika,
hilky jakoho indinci vykorystovuju jak smoloskypy. Vziavy koen po oberemku takych hilok,
my skralysia zamilymy schodynkamy do peery, poznaenoji na plani chrestykom. Jak ja j hadav,
vona vyjavylasia poronioju, koly ne liyty my-mennoji velykych kaaniv, o, lunko chliapajuy
krymy, zakrulialy nad namy. ob ne pryvernuty do sebe uvahy indinciv, my dosy dovhyj as
ily napomacky v temriavi j zapalyly svoji smoloskypy lye promynuvy bahato kolin ta zakrutiv.
Pered naymy oyma postav suchyj tune z hladkymy sirymy stinamy, na jakych buly rizni symvolini maliunky. Nad namy zavysala sklepinasta stelia, pid nohamy u nas chruala blyskua bila
orstva.
My parkoju chodoju ruyly vpered, ale nevdovzi vtupylysia u sucinu kamjanu stinu, de ne
bulo ni pary, ni triynky navi mya tam by ne probralasia.
Z hlybokym rozaruvanniam dyvyly my na ciu nespodivanu pereponu. Ce bula zovsim ne
zavala, jak u tomu tuneli, o nym namahalysia my vybraty na plato: stina pered namy niym na
vidriznialasia vid stin z bokiv. Ce buv prosto slipyj zakut.
Ne urisia, druzi, ozvavsia nevhamovnyj elender. U nas je e v zapasi povitriana
kulia, jaku ja obiciav vam zrobyty.

Samerli a zastohnav.
A moe, my vtrapyly ne v tu peeru? vyslovyv ja hadku.
Ni, junae, vidkazav lord Don i pokazav pacem na plan. Simnadciata peera z pravoji ruky, vona druha z livoji. Peera, bezpereno, ta.
Ja hlianuv na plan i naraz radisno vyhuknuv:
Zdajesia, ja vhadav! Chodi za mnoju, chodi!
I ja pobih nazad, osvitliujuy dorohu smoloskypom.
O tut! Ja tynuv na obhorili sirnyyny, o valialysia doli. Tut my zapalyly smoloskypy.
Nu j o?
Na maliunku cia peera maje rozhaluennia. Mabu, u temriavi my prosto promynuly cej
povorot. Trymajmosia pravoho boku, i ja peven, o my joho znajdemo.
Ja ne pomylyvsia. My ledve projly z trydcia krokiv, jak u stini zaorniv rozlohyj bokovyj
chid. Zavernuvy tudy, my opynylysia v nabahato yromu tuneli. Kynuvy upered, my vydko
probihly kikasot krokiv, i o raptom poperedu zamerechtilo ervonuvate svitlo. Zdavalosia, liach
nam peretiav vidsvit rivnomirnoho polumja. My e naddaly chody. Ale dyvna ri: iduy, my ne
viduvaly ni aru, ni erechu vohniu. Pered namy vysila niby velyka svitliana zavisa, jaka sribliastym siajvom zalyvala peeru j obertala kaminci pid nohamy v palachki samocvity. Koly my pidstupyly zovsim blyko, stalo jasno, o cia zavisa vyrazno okruhloji formy.
Ta ce misia, jij-bo! skryknuv lord Don. My vriatovani, druzi! Vriatovani!
I spravdi, kri otvir u skeli, o vychodyv na zovninij bik skeliastoho kriaa, svityv misia.
Otvir toj buv nevelykyj, jak-ot zvyajne vikno, ale my j ne potrebuvaly bioho. Vytknuvy iz
nioho, my pobayly, o spuskaty bude ne due vako i o vidsta do zemli ne taka j velyka. Ne
dyvno, o znyzu my ne pomityly cioho otvoru jakraz-bo nad nym zavysav pryskalok, ta j
strimkyj schyl vidochouvav ukaty same tut molyvosti vybraty nahoru.
My perekonalysia, o za dopomohoju kanata lehko spustymosia v dil, i, zradili, vernulysia u
svij tabir hotuvaty do zavtranioho veora.
Robyty vse treba bulo nykom, ale bez zahajky, bo indinci mohly zatrymaty nas navi v
ostanniu chvylynu.
Svoji prypasy my vyriyly vsi zalyyty na misci, krim runy ta nabojiv. Tiky v elendera
znajovsia jakyj nezhrabnyj jayk ta pakunok, o jich vin neodminno chotiv uziaty z soboju, i z
tym jaykom my dobriae popomuyly. Ale pro ce ja ne budu zaraz rozvodyty.
De mynav straenno povino, ta koly nareti smerklo, my buly cilkom hotovi. Natuujuy
vsi syly, my obereno vtiahly svoji poytky schodynkamy nahoru, i o ue, zupynyvy v otvori
peery, kynuly ostannij pohliad. na ciu zahadkovu krajinu. Nezabarom, bojusia, vona stane
poyvoju myslyvciv ta ukaiv usiliakoji zdobyi, ale dlia konoho z nas ce bula zemlia, opovyta
aramy j romantykoju, zemlia, de my vayly yttiam i bahato oho navylysia, i koen z nas, ja
peven, z liubovju nazyvatyme jiji naoju krajinoju.
Livoru pryvitno riachtily vidblysky baha u susidnich peerach. Pid namy bilia pidniia
ske smijalysia j spivaly indinci. Vdalyni majaila temna smuha lisu, a pered neju vylyskuvalo v
tumani velyke ozero, zaselene dyvovynymy istotamy. Koly my tak stojaly j dyvylysia, v moroci
rozligsia vysokyj dzvinkyj pohuk jakoho kazkovoho strachovya. To buv holos Krajiny MeplVajta, o nae proalasia z namy. My obernuly i ruyly v hlyb peery, erez jaku slavsia na
liach dodomu.
Za dvi hodyny my sami j usi nai rei buly ve vnyzu na rivnyni. Z tym naym spuskanniam
my ne maly nijakoho klopotu, koly ne vvaaty na moroku z elenderovym pryandalliam. Zalyyvy vsi svoji poytky na misci, my podalysia do naoho staroho taboru j nad ranok prybuly na
misce. Na na podyv, tam my pobayly ne odne, a onajmene z desiatok vohny! To pryjov
riatuvanyj zahin dvadciatero indinciv z berehiv Amazonky, z erdynamy, kanatamy j riznym
znariaddiam, potribnym, aby perekynuty mist erez provallia. Teper ue nam ne vako bude transportuvaty ve na baga, koly my zavtra na svitanni vyruymo do Amazonky!
Vdianyj doli, ja zakinuju svij zvit u preharnomu nastroji. Oi nai bayly velyki dyva, dui
nai oystylysia, zahartovani v tiakych vyprobuvanniach. I vsi my, koen z nas po-svojemu, staly

krai j liudianii.
V Pari my, hadaju, zatrymajemosia na dejakyj as, poky prydbajemo neobchidni rei dlia podaoji dorohy, i todi cej lyst vyperedy mene na odyn transatlantynyj rejs. Koly my vidrazu
vidplyvemo, pota prybude v London vodnoas iz namy. Ale tak y inake, liubyj mistere Makardle, a nezabarom ja matymu pryjemnu nahodu potysnuty vam ruku.

Ja vvaaju za svij obovjazok vyslovyty tut podiaku vsim naym amazonkym druziam za yru
hostynnis i velyku uvahu do nas, koly my vertalysia zi svojeji expedyciji. Zokrema ja maju zhadaty
sejora Penalosu ta inych brazykych uriadovciv, zavdiaky spryjanniu jakych polehylo nae
povernennia dodomu, a tako sejora Perejru z Pary, o dopomih nam prybraty prystojnoho zovninioho vyhliadu, aby ne soromno bulo pokazatysia v cyvilizovanomu sviti.
Molyvo, ce ne zovsim emno z naoho boku, o my ne zadovonyly cikavosti naych liubjaznych hospodariv, ale za danych obstavyn inake j ne mona bulo. Ja vidverto muu skazaty, o
koly vony sprobuju pity naym slidom do Krajiny Mepl-Vajta, to lye durno zhaju as i vytratia
hroi, bo v naomu zviti zmineno vsi nazvy, i navi najpynie vyvennia mojich zapysok ne nablyzy nikoho do tych okoly.
My hadaly, o zbudennia dovkola naoji expedyciji poyrylosia tiky v Pivdennij Ameryci.
Mou zapevnyty vsich mojich anglijkych pryjateliv, o my j ujavlennia ne maly pro tu sensaciju,
jaku vyklykaly v Evropi peri nejasni utky pro pai pryhody.
Do Sauthemptona lyalosia e my pjatsot, koly bezdrotovyj telegraf na Iverniji stav pryjmaty depeu za depeeju na nae imja. Propozyciji riznych gazet i telegrafnych agentstv zaplatyty
velyeznu sumu bodaj za koroteki vidomosti pro naslidky expedyciji svidyly pro interes do nas
ne lye z boku venych, a j yrokoji hromadkosti. Prote my domovylysia mi soboju, o doky ne
sklademo zvitu pered lenamy Zoologinoho instytutu, jaki doruyly nam provesty doslidennia,
doty ne davatymemo nijakoji informaciji predstavnykam presy. Tak my j vidpovily cilij armiji gazetiariv, o atakuvaly nas u Sauthemptoni. Tym-to ne dyvno, o zasidannia v Zoologinomu instytuti, pryznaene na veir siomoho lystopada, vyklykalo take velyke zacikavlennia sered publiky. Instytutku zalu, v jakij obyraly nau expedyciju, vyznano zamaloju, i zasidannia perenesly
do Kvins-cholu na Rident-strit. Zhodom, odnak, zjasuvalosia, o vsijeji kikosti ochoych pobuvaty na ciomu zasidanni ne vmistyv by navi Abert-chol.
Zasidannia ce pryznayly na. druhyj de po naomu pryjizdi. Peredbaalosia, o peryj de
my viddamo svojim pryvatnym spravam. Pro svoji vlasni ja poky o ne hovorytymu. Moe, zhodom ja zaspokojusia, i meni lehe bude zhaduvaty j hovoryty pro nych. Z peroji astyny mojeji
rozpovidi yta znaje, o same sponukalo mene na ciu podoro. To docinie bude, jako ja
spoatku oznajomliu joho z kincevymy rezutatamy naoji expedyciji. Molyvo, nastane de, koly
ja e j raditymu, o stalosia same tak, a ne inake. V usiakomu razi, ja vdianyj tym sylam, jaki
pidtovchnuly mene vybraty u ciu mandrivku, meni vypalo zaznaty u nij stiky dyvovynych
pryhod!
A tym asom ja povertajusia do zaveranoji podiji naoji podoroi. Ja vse dumav, jak najkrae opysaty jiji, koly meni trapyv na oi nomer naoji odennoji gazety vid vomoho lystopada z dokladnym zvitom pro ce zasidannia napysav joho mij pryjate i kolega za fachom Makdona. Navodu tut usiu ciu stattiu vid peroho do ostannioho slova, ade vse odno ja nioho
kraoho ne zmou prydumaty. Pravda, naa gazeta deo perebiuje svoju ro u spravi vidriadennia vlasnoho korespondenta j uzahali nadto ve perechvaliuje vsich nas, ale ini organy
presy te ne koduvaly nam komplimentiv. Ote, slovo mojemu pryjatelevi Makdoni:
NOVYJ SVIT
VELELIUDNE ZASIDANNIA U KVINS-CHOLI
BURCHLYVI SCENY V ZALI
NEZVYAJNYJ INCYDENT
O VONO TAKE?
NINA PROCESIJA NA RIDENT-STRIT
(Vid naoho specinoho korespondenta)

Mynuloho veora u Kvins-choli vidbulosia dovhodane zasidannia Zoologinoho instytutu,

sklykane, ob zasluchaty zvit specinoji komisiji, vidriadenoji torik do Pivdennoji Ameryky dlia
perevirky tverdennia profesora elendera pro najavnis na ciomu materyku yvych predstavnykiv peredistorynoho yttia, zasidannia, pro jake smilyvo mona skazaty, o vono vvijde v istoriju nauky, a zavdiaky sensacijnomu svojemu charakterovi naviky zapamjatajesia vsim, chto buv
na niomu prysutnij. (Holubyku mij, Makdono! Nu i kruenyj sty! )
Oficijno zaproennia poyriuvalysia tiky sered leniv instytutu ta blykych do nych osib, ale
ostannie poniattia, jak vidomo, dosy neoznaene, to zadovho do poatku zasidannia, pryznaenoho na vomu hodynu, velyka zala Kvins-cholu bula ve povna-povnisika. Odnak yroka publika, nevidomo oho obrazyvy, o jiji ne puskaju do zaly, za ver do vomoji kynulasia
turmuvaty paradni dveri j pislia tryvaloji sutyky z policijeju taky vderlasia vseredynu, pryomu
pid as kolotnei bulo poraneno kikoch osib i, zokrema, policijnoho inspektora Skobla, jakomu
perelamano nohu. Vkliuajuy j ciu samozvanu astynu publiky, o zapovnyla ne tiky vsi prochody, a j miscia, pryznaeni dlia predstavnykiv presy, zahalom na prybuttia naych mandrivnykiv
ekalo ne mene pjatioch tysia olovik. Koly heroji dnia nareti zjavylysia j zajnialy svoji miscia
na estradi, tam ue sydily najvyznanii veni ne tiky Angliji, a j Franciji ta Nimeyny. veciju
reprezentuvav profesor Sergijus, slavnozvisyyj zoolog z Upsakoho universytetu. Pojavu otyrioch mandrivnykiv publika zustrila ovacijeju: vsi pidvelysia j pryvitaly jich kikachvylynnymy
opleskamy. Prote, sposterelyva liudyna mohla viduty j notky dysonansu v cij zahanij buri zachoplennia i vysnuvaty z cioho, o zasidannia bude ne nadto myrne j spokijne, cho nikomu j na
dumku ne spadalo, ob mohlo statysia a take, jake stalosia.
Fotografiji vsich otyrioch mandrivnykiv vidomi konomu z gazet, to pro zovninis jich
nema potreby dokladno hovoryty. Jak vidomo, vony zaznaly yslennych vyprobuva, ale ce ne
poznaylosia na jichniomu vyhliadi, oto tiky o vony staly smahliavii. Nu, i boroda profesora
elendera stala e kolatia, posta profesora Samerli e asketynia, a oblyia lorda Dona
Roxtona e chudorliavie. Vsi troje vyhliadaju zdorovymy j badiorymy. odo predstavnyka
naoji gazety, vidomoho sportsmena j rehbista E. D. Melouna, to vin cilkom u formi j siaje yroju
lahidnoju usmikoju na svojemu esnomu, ale prostakomu oblyi. (Nu, zady, Mak, my z toboju
e pobalakajemo vi-na-vi. )
Koly tyu bulo vidnovleno i prysutni pislia ovaciji posidaly na svoji miscia, holova, hercog
Dargemkyj, zvernuvsia do zboriv zi vstupnym slovom. Vin ne bude bie jak na chvylynku zatrymuvaty uvahu audytoriji, oskiky vsi adaju pouty peredusim dopovi, zadlia jakoji vony j zibralysia tut, skazav holovujuyj. Vin ne zbyrajesia vypereduvaty te, o povidomy profesor Samerli,
jak dopovida vid komisiji, ale vvaaje za svij obovjazok vidznayty, o komisija, jak svida
najavni dani, domohlasia nadzvyajnoho uspichu. (Oplesky. ) Oevydno, doba romantynych pryhod e ne mynula, i je spinyj grupt, na jakomu yajbujnia ujava romanista schodysia z naukovymy doslidamy ukaiv istyny. Pered tym jak zakinyty, vin choe tiky vyslovyty svoju radis
oevydno, ce j radis usich prysutnich, o dentmeny povernuly iz cijeji vakoji i nebezpenoji podoroi cili ta neukodeni, bo, na joho dumku, jakby expedycija zaznala katastrofy, to
bula b maje nevidaluvana vtrata dlia vsijeji zoologinoji nauky. (Huni oplesky, do jakych pryjednujesia, jak pomieno, i profesor elender. )
Pojava na trybuni profesora Samerli bula sygnalom dlia novoho vybuchu entuzizmu, o raz
u raz perepyniav i vsiu joho dopovi. My ne podajemo jiji tut povnistiu, bo detanyj zvit naoho
specinoho korespondenta pro expedyciju drukujesia v okremomu dodatku do Gazety. To
my zadovonymo korotekym vykladom cijeji dopovidi.
Profesor Samerli zhadav pro obstavyny, jaki zumovyly organizaciju expedyciji, viddav nalene svojemu druhovi profesorovi elenderu j pereprosyv za nedovirja, z jakym speru zustriv
joho zajavy, teper cilkom pidtverdeni. Opovidajuy dali pro vsi detali podoroi, dopovida staranno unykav bu-jakoji informaciji, o mohla b pidkazaty, de same ley te dyvne plato
U zahanych slovach zmaliuvavy dorohu vid Amazonky do pidniia pasma ske, vin zachopyv sluchaiv opovidanniam pro trudnoi, povjazani z yslennymy sprobamy expedyciji zijty na
plato, i opysav, jak vony nareti taky vybralysia na te plato, vtratyvy pry ciomu dvoch viddanych
providnykiv z ysla metysiv. (Take tlumaennia cijeji pryhody dav Samerli, aby unyknuty jakoji-

nebu dvoznanosti u vykladi, o mohlo b vyklykaty nedoreni zapytannia. )

Zijovy razom iz svojimy zaarovanymy sluchaamy na verynu plato j schvyliuvavy jich
podrobyciamy padinnia mosta v bezodniu, profesor poav opovidaty pro strachittia ta pryvablyvi
storony cijeji dyvnoji krajiny. Osobystych pryhod uasnykiv expedyciji vin maje ne torkavsia, zupynyvy maje vykliuno na cinnych naukovych zdobutkach u vyvenni dyvovynych zviriv, ptachiv, komach ta roslynnoho svitu plato. Protiahom kikoch tyniv vyjavleno sorok is novych vydiv tverdokrylych ta devjanosto otyry luskokrylych. Prote interes publiky, jak i slid bulo ekaty, zoseredyvsia na biych istotach, a nadto na tych velykych rozmirom tvarynach, o, jak
vvaalosia dosi, davno ve vymerly. Profesor dav cilyj spysok jich, zapevnyvy, o v podaomu,
koly plato bude doslideno pynie, spysok cej znano zbiysia. Vin zi svojimy suputnykamy
bayv pravda, perevano zoddaleky onajmene dvanadcia istot riznych vydiv, jakych ne
znaje suasna nauka. Dopovida vyslovyv pevnis, o zhodom jich usich vyva i klasyfikuju. Jak
na zrazok, vin ukazav na hadiuku ervono-hariaoho kolioru, zavdovky v pjatdesiat odyn fut; zhadav pro jaku bilu tvarynu (mabu, ssavcia), o v temriavi svitylasia fosforynym blyskom, i pro
velykoho ornoho veirnioho metelyka, ukus jakoho indinci vvaaju za smertenyj. Krim cych
absoliutno nevidomych form, na plato yve syla-sylenna j znanych nauci peredistorynych istot,
zdebioho z ranniojurkoho peridu. Z ysla jich profesor vidznayv potvornoho veletnia-stehozavra, jakoho mister Meloun bayv odnoho razu bilia vodopoju, a neaslyvyj amerykane, o
peryj distavsia do cioho nevidomoho svitu, zamaliuvav u svojemu abomi. Dali profesor Samerli
opysav ihuanodona ta pterodaktylia perych strachovy, jakych vony zustrily. Audytorija bula
vraena, sluchajuy joho rozpovi pro achitlyvoho dynozavra najbioho j najnebezpenioho
chyaka z-pomi tych, jaki neodnorazovo hnalysia to za odnym, to za inym lenom expedyciji.
Potim vin perejov do zdorovennoho liutoho ptacha fororachusa i do veletenkoho olenia, jakyj
vodysia tam, na plato. Ale najbie zachopyv profesor sluchaiv todi koly poav rozpovidaty pro
povne tajemny centrane ozero. Chotilosia vypnuty sebe za vucho, nastiky nejmovirnymy zdavalysia taki vyvaeni slova dopovidaa pro dyvohliadnych tryokych ryb-jairok i velyeznych vodianych hadiuk mekanciv toho zahadkovoho ozera.
Po ciomu profesor Samerli rozpoviv pro tamtenich indinciv ta pro koloniju liudynopodibnych mavp, jaki, na joho dumku, stoja vye za javankoho pitekantropa i bie ni bu-jaka ina
vidoma forma tvarynnoho svitu nablyajusia do hipotetynoji prominoji mi liudynoju i mavpoju
lapky, donedavna vidsutnioji v naukovych danych. Nareti vin vyklykav zahanyj smich, zhadavy
pro due vyhadlyvi, ale nebezpeni vynachody profesora elendera v haluzi aeronavtyky, i zakinyv cikavoju rozpoviddiu pro te, v jakyj sposib expedyciji poastylo povernuty do cyvilizovanoho svitu.
Oevydno, peredbaalosia, o pislia cioho zbory zasluchaju ta uchvalia nalenym ynom
text podiaky lenam komisiji, zaproponovanyj profesorom Sergijusom z Upsaly, i na ciomu vyerpaju svoju programu. Ale nezabarom zjasuvalosia, o perebih podij zovsim ne bude takyj tychomyrnyj, Vlasne, dejaki oznaky krytynoji nezhody pomialysia protiahom ciloho veora, a o teper,
tiky-no skinyv profesor Samerli, pidvivsia zi svoho miscia doktor Dejms Ilingvort z Edinburga j
poprosyv dozvolu vnesty kika popravok pered tym, jak holosuvatymu rezoliuciju.
Holova . Bu laska, ser, jako ce j spravdi popravky.
D-rIlingvort . Popravky, i kone potribni, vaa svitlis.
Holova . Todi bu laska, tiky vyde.
Profesor Samerli (schopliujuy iz miscia ). Dozvote skazaty, vaa svitlis, o cia liudyna
mij osobystyj voroh e vid asu naoji polemiky v urnali Naukovyj ohliad z pryvodu odnoho
pytannia.
Holova . Ja ne zmou zvaaty na neporozuminnia osobystoho charakteru. Bu laska, doktore
Ilingvorte.
erez halas u zali, jakyj znialy prychynyky naych mandrivnykiv, doktora Ilingvorta asom
ledve bulo uty. Dechto navi sylkuvavsia stiahty joho z katedry. Prote, buvy liudynoju
nadzvyajno duoju j volodijuy navdyvovyu hunym holosom, vin uspino protystojav opozyciji
i spromihsia-taky zakinyty svoje slovo. e jak tiky vin zvivsia na nohy, stalo jasno, o j u nioho
v zali ymalo prychynykiv, cho jich i bula menis. Pozyciju velykoji astyny publiky treba

scharakteryzuvaty jak oikuvano-nejtranu.

Doktor Ilingvort poav svij vystup z toho, o pryvseliudno vyznav naukovi zasluhy oboch
profesoriv: i elendera, i Samerli. Vin due koduje, o joho vystup tlumaysia, jak osobysta
nepryjaz, todi jak joho namir vnesty popravku do rezoliuciji prodyktovano tiky baanniam vstanovyty istynu. Spravdi bo joho pozycija siohodni taka tonisiko, jak ta, jaku mynuloho razu
obstojuvav profesor Samerli. Todi profesor elender vysunuv dejaki tverdennia, o jich joho
kolega vziav pid sumniv. Teper toj samyj-kolega povertajesia, vyslovliuje taki sami tverdennia,
jaki joho oponent mynuloho razu, ale omu vvaaje, o proty nych ne mona zapereuvaty.
Chiba ce sluno? (Vyhuky: Tak!, Ni!. Tryvalyj hamir. U loi presy uty holos profesora elendera, jakyj prosy u holovy dozvolu vykynuty promovcia na vulyciu. ) Rik tomu chto odyn tverdyv dyvni rei. Teper etvero olovik tverdia nam pro e bii dyva. Neve ce mona vvaaty za
ostatonyj dokaz najnejmovirniych tverde, jaki pidburiuju osnovy vsijeji doteperinioji nauky? My znajemo pryklady, koly mandrivnykam, o povertalysia z nevidomych krajin i plely rizni
bajky, zanadto lehko jnialy viry. To neve Zoologinyj instytut povynen postavyty sebe u stanovye takoho lehkovira? Vin ne zapereuje, o leny pereviroji komisiji liudy vemy hidni.
Ta natura liudka due skladna. adoba slavy moe zbyty zi liachu istyny navi uenych profesoriv. Jak veirni metelyky, my vsi tiahnemo do vohniu. Myslyve u honytvi za velykoju zdobyiu,
aby pereveryty vsich inych myslyvciv, laden i prybrechnuty, urnalist ne vid toho, ob dopovnyty fakty sensacijnymy vyhadkamy svojeji ujavy. Koen z leniv expedyciji mih maty svoji
vlasni motyvy, ob perebiyty rezutaty podoroi. (Vyhuky: Haba!, Haba!. ) Vin zovsim ne
choe nikoho obraaty. (Vy ve obrazyly! Halas u zali.) Ale na pidtverdennia vsich cych
dyvovynych rozpovidej vysuvajusia due nepevni dokazy. Do oho vony zvodiasia? Do
kikoch fotografij. Neve teper, koly mystectvo fasyfikaciji dijlo takoho rozvytku, na fotografini zobraennia mona tak bezohliadno pokladaty? Jaki e argumenty my ujemo? Nam rozkazuju istoriju pro pospinu vteu, pro spuskannia na kanatach, i o vse ce perekodylo vziaty z
soboju zrazky bioji rozmirom fauny z plato. Ce dobre prydumano, ale zovsim ne perekonlyvo.
Nam daly na zdohad, niby lord Don Roxton maje v sebe erep fororachusa. Ale de cej erep? Vin,
doktor Ilingvort, due chotiv by pobayty joho.
Lord Don Roxton. Cej olovjaha, zdajesia, zakydaje meni brechniu! (Halas u zali. )
Holova . Tycho, tycho! Ja prou doktora Ilingvorta dokinyty svij vystup i vnesty popravky,
jaki vin mav na uvazi.
Doktor Ilingvort . Ja mih by skazaty e bahato, vaa svitlis, ale skoriajusia vaij voli. Ote,
moja propozycija taka: vyslovyvy podiaku profesorovi Samerli za cikavu dopovi, vvaaty argumenty jiji za neperekonlyvi j doruyty perevirku jich novij komisiji u yromu skladi.
Vako opysaty halas, o joho vyklykala cia popravka. Znana astyna sluchaiv vyslovliuvala svoje oburennia vyhukamy: Ne pryjmajte popravky!, Ne holosujte!, He joho!, eni
joho!. Z druhoho boku, nezadovoleni a jich te bulo ymalo vitaly popravku holosnymy
vyhukamy: Do poriadku!, Holovo, spyni jich!, Pravyno!. U zadnich riadach zynylasia kolotnea. Studenty-medyky poaly misyty odyn odnoho kulakamy. Tiky prysutnis u zali velykoji
kikosti dam strymala audytoriju vid spravnioji bijky. A raptom vyhuky stychly, i v zali zapala
sucina tya, koly pidvivsia profesor elender. Joho vyhliad i vladni manery zaspokojily publiku,
a koly vin pidnis uhoru ruku, vsi posidaly na svoji miscia j nalahodylysia sluchaty.
Bahato chto z prysutnich, skazav profesor elender, pamjataje podibni nerozumni
j neporiadni sceny, o maly misce na poperednich zborach pid as moho vystupu. Todi holovnym
pryzvidcem skandalu buv profesor Samerli, oho zabuty ne mona, darma o teper vin odverto
vyznav svoju pomylku. Siohodni vid osoby, jaka tiky-no zalyyla trybunu, ja uv e obrazlyvii
frazy, i cho to bude ymala samopoertva z moho boku, ja chou spustyty do rozumovoho rivnia
poperednioho promovcia, aby ni v koho ne zalyylosia odnoho sumnivu. (Smich, halas u zali. ) Ne
nahaduvatymu zboram, o profesor Samerli tiky nominano ooliuvav expedyciju. Vsima
svojimy uspichamy naa expedycija zavdiauje meni, bo holovnoju dijovoju osoboju buv use-taky
ja. Ce ja proviv trioch prysutnich tut dentmeniv do plato i, jak vy ve uly, perekonav jich u pravdyvosti mojich tverde. My spodivalysia, o koly my povernemosia, pai spini vysnovky ne vidkydatymusia tak samo vperto j bezapeliacijno. Pamjatajuy, prote, svij prykryj dosvid z mynuloho

razu, ja pryviz iz soboju dejaki dokazy, o musia perekopaty konu rozumnu liudynu. Jak kazav
ue vam dopovida, mavpoliudy spliundruvaly na tabir i mi inym znyyly biis naych negatyviv. (Smich, arty, vyhuky z zadnich riadiv: Rozkai ce komu inomu! ) Ja nazvav ojno mavpoliudej, tak-ot muu skazaty, o dejaki zvuky, jaki ja uju teper, vemy nahaduju meni pro cych
kolorytnych stvori. (Smich. ) Ne zvaajuy na znyennia neocinennych negatyviv, u naomu bagai zalyylasia e pevna kikis perekonlyvych fotografij, jaki vidobraaju umovy yttia na plato.
Moe, chto skae, o ci fotografiji pidrobleno? (Holos: Tak! I vava supereka, vnaslidok oho
zretoju kikoch olovikiv vyvodia iz zaly. ) Negatyvy pokazuvano expertam. Jaki bo e reovi
dokazy mohly pryvezty leny expedyciji? Nam dovelosia pokydaty plato za takych umov, koly
braty z soboju bahato bagau bulo nemolyvo. Choa u profesora Samerli zberehlasia kolekcija
metelykiv i ukiv, de vy pobayte ymalo novych, neznanych e riznovydiv. Ce vam ne dokaz?
(Kika holosiv: Ni! ) Chto skazav ni?
Doktor Ilingvort (pidvodiay ). My kaemo, o taku kolekciju mona bulo zibraty j deinde,
a ne tiky na vaomu peredistorynomu plato. (Oplesky. )
Profesor elender . o poroby, ser? Dovodysia schylyty pered vaym naukovym avtorytetom, darma o vae imja, jak naukovcia, meni, muu pryznaty, nioho ne kae. Oblymo todi
fotografiji ta entomologini kolekciji. Zvernimo do nyzky pyta, jakych dosi nichto e ne vysvitliuvav. O, napryklad, pytannia pro zvyky pterodaktyliv. (Holos: Nisenitnycia! Halas u zali. )
Ja kau, o iz zvykamy pterodaktyliv my oznajomylysia due dobre. Mou pokazaty vam odyn
zroblenyj z natury maliunok, jakyj perekonaje vas
Doktor Ilingvort. oden maliunok ne moe nas ni v omu perekonaty.
Profesor elender. Vy volijete bayty samu naturu?
Doktor Ilingvort. Zvyajno.
Profesor elender. I todi vy poviryte?
DoktorIlingvort (smijuy ). Bezpereno.
Otodi j vidbula ta sensacijna scena, dramatynioji za jaku ne znaje istorija nauky. Profesor
elender zrobyv znak rukoju, pislia oho mister Meloun pidvivsia i piov na estradu. erez
chvylynu vin povernuvsia v suprovodi veletnia-nehra: vdvoch vony vnesly jakyj velykyj jayk,
javno vakyj, i postavyly pered profesorom. Vsi zavmerly v napruenomu ekanni. Profesor elender vidslonyv vysuvnu pokryku, nachylyvsia nad jaykom, zazyrnuv tudy i, klacnuvy kika
raziv paciamy, laskavo promovyv: Nu vycho-bo, krychitko! Poulo jake pokriabuvannia,
urchit i z jayka vyzyrnulo nejmovirno strane j brydke stvorinnia, jake potim silo na joho krajeku. Hercog Dargemkyj tu my zvalyvsia v orkestrovu jamu, oho vraena achom audytorija
navi ne pomityla. Holova cioho strachovya nahaduvala najachlyviych potvor, jakych mohla
porodyty lye fantazija budivnyych u asy serednioviia. Dvoje malekych palachkych, mov aryny, oej horily zlistiu, a v dovhomu chyomu dziobi blyaly dva riady hostrych zubiv. Plei joho
buly stuleni j niby vkryti jakoju siroju alliu.
Ce bulo yve vtilennia drakona, jakym nas liakaly v dytynstvi.
Sered publiky zynyvsia perepoloch: chto zakryav, dvi damy v peromu riadi zimlily, veni
mui na estradi vsi ruchnulysia z miscia, nemov zbyrajuy slidom za holovoju zboriv strybnuty v
orkestrovu jamu. Buv moment, koly zahana panika zdavalasia nemynuoju. Baajuy zaspokojity
audytoriju, profesor elender pidnis uhoru obydvi ruky, i cej ruch naliakav stvorinnia, o sydilo
poru. Joho dyvovyna a znenaka rozhornulasia j zalopotily dva veletenki kiriani kryla. elender uchopyv joho za nohy, ta ne zmih utrymaty. Strachovye znialosia z jayka j zakrulialo
zaloju, lopotiay svojimy desiaty-futovymy krylamy j vypovniujuy kimnatu vakym smorodom.
Veresk natovpu na galereji, o z achom dyvyvsia, jak nablyajusia tudy ci vohnysti oi j strachovytyj dziob, i zovsim napolochav zvira. Vin yriav dedali vyde j vyde, stukajuy u nestiami
ob stiny j liustry. Vikno! Rady Boha, zayni vikno! hukav z estrady profesor elender, pidskakujuy z rozpau j zalamujuy ruky. Ta, na a, vyjavylosia ve pizno. Strachovye, jake vdarialosia ob stiny, bulo mov toj velyeznyj metelyk, o opynyvsia pid kovpakom lampy, vreti
vono pidletilo do vikna, protyslosia kri nioho svojim potvornym tilom i znyklo.
Profesor elender, zatulyvy rukamy oblyia, vpav u krislo, a publika poleheno zitchnula:
nebezpeka mynulasia!

I todi o, jak joho opysaty te, o todi stalosia?! Zachvat biosti j cilkovyte kajattia menosti
zjednalysia v odnu sucinu chvyliu entuzizmu, o perekotylasia vsijeju zaloju, perekynula erez
orkestrovu jamu, zatopyla estradu j vynesla na svojemu hrebni otyrioch herojiv. (Lovko, Mak,
lovko! ) Audytorija spokutuvala svoju nespravedlyvis odo munich mandrivnykiv. Vsi poschopliuvalysia. Hominka jurba otoyla naych podoronich. Hojdaty jich! Hojdaty! hukaly sotni
holosiv. V odnu my nad holovamy natovpu pidnesly otyry postati. Nadaremno sylkuvalysia
vony zvinyty: jich micno trymaly na rukach. Ta j navriad y jim poastylo b spustyty na zemliu
tak ino stojaly liudy. Na vulyciu! Na vulyciu! poulysia vyhuky. Natovp rozstupyvsia, i
heroji na pleach svojich najpalkiych prychynykiv povino poplyvly do vychodu. Na vulyci dijalosia o nezvyajne. Bilia budynku ekala ne mene jak stotysiana jurba. Liudy styslysia plee
v plee vid Lengem-hoteliu do Oxford-serkusu. Vybuch schvanych vyhukiv pryvitav otyrioch
herojiv, koly vony zjavylysia nad holovamy natovpu, osiajani svitlom elektrynych lichtariv. Procesiju! Procesiju! vymahaly z usich bokiv. I liudy sucinym potokom posunula vpered po Rehent-strit, na Pel-Mel i Sent-Dems-strit do Pikadili. Ruch transportu v centranij astyni Londona
prypynyvsia. Zarejestrovano bulo bahato sutyok mi demonstrantamy, z odnoho boku, j policijeju
ta oferamy taxi z druhoho. Tiky he po pivnoi, prystavyvy mandrivnykiv do dverej pomekannia lorda Dona Rok-stona v Olbeni j prospivavy jim na proannia patritynych pise i
e nacinanyj himn, rozijlasia jurba po domivkach. Tak skinyvsia cej nadzvyajnyj veir,
podibnoho do jakoho London ne znav desiatky rokiv.
O o pysav mij druh Makdona, i joho zvit, cho i trochy kvitastyj, treba vyznaty za dosy
tonyj. o do sensaciji z pterodaktylem, to ce bulo nespodivankoju dlia publiky, a po dlia pas,
uasnykiv expedyciji. yta, pevno, pryhaduje, jak ja buv perestriv lorda Dona Roxtona v joho
zachysnij klitci, koly vin iov distavaty dlia profesora elendera bisove kura, jak uzyvav vin
pterodaktyliv. Ja rozpovidav tako pro klopit, o joho zavdav nam elenderiv baga, koly my
spuskalysia z plato. A dali, opysujuy dokladno nau morku podoro dodomu, ja musyv by vidznayty moroku, jaku my maly, distajuy zohnylu rybu dlia naoho smerdiuoho kompajona.
Movav e ja pro nioho dosi tomu, o profesor elender osterihavsia, ob ne rozijlysia zavasu
vidomosti pro toj nezaperenyj argument, jakym vin chotiv v ostannij moment zavdaty nyivnoho
udaru svojim suprotyvnykam.
e kika sliv pro doliu londonkoho pterodaktylia. Nioho pevnoho tut zjasuvaty ne vdalosia. Dvi inky nibyto bayly, jak vin protiahom kikoch hodyn, mov ta chymera, sydiv na dachu
Kvins-cholu. Nastupnoho dnia u veirnich gazetach bulo vmieno povidomlennia, o riadovyj
hvardije Majlz zalyyv bez dozvolu svij post bilia Maboro-chauzu i buv prytiahnenyj za ce do
vijkovoho sudu. Na sudi vin zajavyv, o pid as pinoji varty kynuv runyciu i tikav svit za oi, bo
nespodivano na tli misiacia pobayv dyjavola. Ce pojasnennia, jake sud ne vziav pid uvahu, mas
bezposerednij stosunok do poruenoho namy pytannia.
Je e odne svidennia, vziate z zapysu v sudnovomu urnali paroplava hollandko-amerykankoji liniji Frisland. Blyko devjatoji hodyny nastupnoho ranku, koly vony buly za desia my
vid Start-Pojnta, nad nymy u pivdenno-zachidnomu napriami z nadzvyajnoju vydkistiu proletilo
jake dyvne stvorinnia, o serednie mi letiuym capom ta velyeznym kaanom. Jako instynkt
i pidkazav jomu pravynyj liach dodomu, to nemynue cej ostannij evropejkyj pterodakty
znajov svoju mohylu de u prostorach Atlantyky.
A Gledis? Moja Gledis, o jiji imja ja nadav tajemnyomu ozeru, jake vidnyni bude perejmenovane na Centrane, bo ja ne chou, aby vona dilyla zi mnoju bezsmertnu slavu? Chiba ne
pomiav ja j ranie dejakoji suchosti v jiji vdai? Neve todi, koly meni pryjemno bulo koryty jiji
prymcham, neve , kau, navi todi ne viduv ja, o spravnie kochannia ne moe posylaty kochanoho na smer y na smertenu nebezpeku? I jak ce ja za vrodoju jiji oblyia ne pobayv problysku sebeliubstva ta lehkovanosti? I y liubyla vona herojstvo zarady nioho samoho, a y zarady
toho, ob slava bez bu-jakych zusy i bu-jakych ertv z jiji boku zasiajala b i nad neju? A moe,
vsi ci mirkuvannia to daremni mudroi, jaki zavdy prychodia zapizno? Ta jak tam ne je, a
udar buv vakyj. Na dejakyj as ja zneviryvsia v liudiach. Koly ja pyu ce, vidtodi mynuv ue cilyj
tyde, i protiahom cych dniv vidbulasia pamjatna dlia mene zustri otyrioch mandrivnykiv u

lorda Dona i.. o potrochu ja dochodu vysnovku, o vse sklalosia ne tak i pohano.
Rozpovim pro ce v nebahatioch slovach. U Sauthemptoni na moje imja ne bulo ni lysta, ni
telegramy, i ja buv neabyjak schvyliovanyj, koly blyko desiatoji hodyny veora pidjizdyv do malekoji villy v Stritemi. Moe, dosi vona ve j ne yva? De moji mriji pro obijmy, pro usmichnene
oblyia, pro pochvani slova liudyni, o vayla svojim yttiam, aby zadovonyty prymchu svojeji
kochanoji? Ta dovelo meni vpasty z nebesnych vysokostej i oboma nohamy staty na zemliu. A
prote dejaki zminy v mojich obstavynach mohly b iznov pidnesty mene. Ja proohom majnuv steynoju erez sadok, postukav u dveri, pouv holos Gledis, vidtovchnuv ubik zdyvovanu pokojivku j
vletiv do vitani. Gledis sydila bilia rojalia na nyzekomu dzyglyku poru zi stojaoju lampoju pid
abaurom. Za try skoky ja perebih kimnatu j schopyv obydvi jiji ruky.
Gledis! skryknuv ja. Gledis!
Vona zdyvovano podyvylasia na mene. Z neju stala jaka ledve pomitna zmina. Vyraz oej,
cholodnyj pohliad, ino stysnuti huby vse ce bula novyna dlia mene. Vona vyvinyla svoji ruky
z mojich.
o vam treba? spytala Gledis.
Gledis! zojknuv ja. o stalosia, Gledis? Chiba vy ne moja Gledis, moja maleka
Gledis Hangerton?!
Ni, vidpovila vona, ja Gledis Pote. Dozvote poznajomyty vas iz mojim olovikom.
udna-taky tuka yttia!
Ja mechanino vklonyvsia j potys ruku malekomu ruduvatomu typovi, o sydiv u krisli,
jake neodavno bulo vykliuno do mojich posluh. My pryvitalysia j skryvyly dosy kysli miny.
Bako dozvolyv nam tym asom poyty v nioho. Nae pomekannia e ne hotove, pojasnyla Gledis.
O, zvyajno, promymryv ja.
To vy ne distaly moho lysta v Pari?
Ni, ja nide ne oderav lysta vid vas.
koda! Vin mav zjasuvaty vam use.
Dlia mene j tak ue vse jasno, zaspokojiv ja jiji.
Ja rozpovila pro vas Vijamovi, movyla Gledis. U nas iz nym nemaje sekretiv. Due
prykro, o tak stalosia. Ale vy , mabu, i sami rozumijete, o vae uttia ne mohlo buty hlyboke,
koly vy pojichaly raptom na kraj svitu, zalyyvy mene samu. Vy ne serdyte?
O, ni. Zovsim ne serdusia. A teper meni, zdajesia, as proatysia.
Moe, vypjete aju? zaproponuvav oloviok i dovirym tonom dodav: Tak vono
v ytti j buvaje, chiba ni? Bo i jak inake, jako my ne prychynyky poligamiji? I vin po-iditkomu zasmijavsia.
Ja buv ue na porozi, koly odna chymerna dumka zmusyla mene povernutysia. Ja pidijov do
svoho aslyvoho supernyka. Toj spolochano zyrknuv na knopku vid elektrynoho dzvonyka.
y ne vidpoviste vy meni na odne zapytannia? spytav ja.
om ni, jako pytannia taktovne
Jak vy cioho domohlysia? Vy znajly zachovani skarby? Vidkryly Pivninyj polius? Zajmalysia piratstvom? Pereletily La-Man? y e o zrobyly? V omu vaa romantynis? ym
vy zavojuvaly Gledis?
oloviok zdyvovano vytriyvsia na mene. Na joho pohidnomu j nikemnomu oblyi leav
vyraz beznadijnoho nerozuminnia.
A vam ne zdajesia, o vy torkajete zanadto intymnych pyta? probekotiv nareti
vin.
Nu, todi e odne zapytannia. Chto vy takyj? Jakyj va fach?
Ja klerk u kontori advokativ Donsona j Merisona, anseri-lejn, nomer sorok odyn.
Druha pislia patrona osoba v kontori.
Na dobrani! skazav ja i znyk u pimi, jak i lyy bidolanomu herojevi z rozbytym sercem. Hniv, bezsyla liu i smich kypily v meni, nae okrip u kazani.
e odna korotka scena, i ja zakinuju.

Uora vveeri my vsi votyrioch zijlysia u lorda Dona Roxtona, poveerialy i, zapalyvy
sygary, u drunij rozmovi zhadaly nai nedavni pryhody. Jako dyvno bulo bayty vsi ci dobre znajomi oblyia v zovsim inij obstanovi. elender z joho poblalyvoju posmikoju na ustach, z nabriaklymy povikamy, z tymy svojimy zaderykuvatymy oyma i pynoju borodoju, sydiv, vypnuvy
mohutni hrudy, i pro o spereavsia z Samerli. A toj zi svojeju nerozlunoju liukoju mi topkymy
vusamy j capynoju boridkoju riue zapereuvav kone elenderove tverdennia. I nareti na
hospodar: jak zavdy spokijnyj, chudorliavyj, vin dyvyvsia na nas cholodnymy blakytnymy oyma,
i u hlybyni jich hrav vohnyk lukavoji usmiky. Takymy vony vsi troje zalyylysia u mene v pamjati.
Pislia veeri my perejly do kabinetu lorda Dona, joho sviatyni, de horilo ervonuvate svitlo
lamp i stiny buly prykraeni bezliiu trofejiv. O tam hospodar i zajavyv, o maje o pokazaty
nam. Z uchliady vin dobuv staru korobku z-pid sygar i postavyv na stoli pered soboju.
Moe, meni slid bulo b podilytysia cym z vamy davnie, promovyv vin, ale ja chotiv
speru sam rozibratysia v usiomu. Ne varto zbuduvaty nadiji, ob potim jich utraaty. Ta teper
ce ve ne nadiji, a dokonanyj fakt. Pryhadujete de, koly my z vamy vpere znajly lihvo pterodaktyliv na boloti? Todi taky ja zvernuv uvahu na osoblyvyj charakter joho gruntu. Molyvo, vam vin
i ne vpav u oko, a ot ja pomityv. To bula zapadyna vulkaninoho pochodennia, vystelena synioju
hlynoju.
Obydva profesory zhidlyvo kyvnuly holovoju.
Za vse svoje yttia ja bayv tiky odnu miscynu, de grunt skladavsia z synioji hlyny: ce u
velykych almaznych kopaniach De-Birsa, kolo Kimberli. Vam jasno? Oto ci almazy vse ne vychodyly meni z dumky, i, zachystyvy sebe vid pterodaktyliv klitkoju, ja cilyj de poporpavsia tam
iz zastupom. I meni potalanylo. O o ja tam znajov.
Roxton rozkryv sygarnu korobku i vysypav zvidty dva y try desiatky nelifovanych kaminciv
rozmirom vid horoyny do katana.
Moe, vy vvaajete, o ja todi taky musyv by skazaty vam pro nych? Vono-to tak, ale ja
znav, o nedosvidenij liudyni lehko piddaty omani z cymy kaminciamy. Ade vony mou buty
znani rozmirom, ta mizernoji vartosti, bo ce zaley vid kolioru ta hustyny. Tym-to ja pryviz jich
siudy i peroho dnia po pryjizdi vidnis odyn kamine do znajomoho juvelira j poprosyv vidlifuvaty ta vyznayty jomu cinu.
Vin vytiah z kyeni pudelko z-lid piliu, de vsima barvamy vyhravav najkrayj dimant, o
ja bu-koly bayv.
I o vysnovky fachivcia, dodav lord Don. Juvelir ociniuje vse ce minimum u dvisti
tysia funtiv. Ri jasna, hroi my podilymo pomi namy porivnu. Nijakych inych propozycij ja j
sluchaty ne chou. Nu, elendere, na o vy vykorystajete svoju pivsotniu tysia?
Jako vy tak napoliahajete na svojij liachetnij propozyciji, vidpoviv profesor, to ja
obladnaju pryvatnyj muzej, pro jakyj viddavna mrijav.
A vy, Samerli?
Ja kynu lekciji i viddam svij as klasyfikuvanniu doistorynych tvaryn krejdianoho
peridu.
A ja, skazav lord Don Roxton, na ci koty zorganizuju expedyciju ta pojidu oznajomytysia blye z naym sympatynym plato. o do vas, mij junae, to vam hroi tako stanu u
pryhodi ade vy, bezpereno, zanapastyte sebe odruenniam?
Tiky ne zaraz, vidpoviv ja, syluvano usmichajuy. Znajete, jakby vy vzialy mene,
ja ochoe pojichav by z vamy.
Lord Don ne skazav nioho, tiky prostiah svoju smahliavu ruku erez stil do mene, i ja
micno potys jiji.

A, vin ne pryjde, zaureno movyla Lora Makintajr.

om ce ne pryjde?
Ta hlia, jaka pohoda: strane o robysia.
Vona e hovoryla, koly snihova zavija hlucho vdaryla u zatyne vikno za ervonoju toroju,
a protiahlyj poduv vitru pronyzlyvo zasvystiv mi hilliam vysokych zasnienych berestiv, o obmereuvaly sadok.
Robert Makintajr vidklav abom, u jakomu o maliuvav, i, vziavy v ruku lampu, pryhlianuvsia do temriavy za viknom. Dovhe j schoe na kistiak skeleta haluzzia bezlystych derev miano
pochytuvalo i tremtilo pid vychriastymy poryvamy.
Sestra Roberta, jaka sydila bilia kamina z vyyvanniam na kolinach, hlianula na brativ syluet,
o prostupav na tli ovtoho osvitu lampy. Harne oblyia, molode, vidkryte, proporcijno zbudovane, zaesani nazad chvyliasti katanovi kueri vino spadaju na plei same takoju zvyajno
ujavliajesia zovninis mytcia. Vytonenis joho postavy zasviduvaly trochy prymrueni oi, elehantne pensne v zolotij opravi, orna vevetova kurtka, rukav jakoji buv osvitlenyj lampoju. Tiky
v obrysach joho ust vhaduvavsia natiak na hrubuvatis, na molyve slabovillia, o v oach dekoho,
sered nych i Lory, poruuvalo gracijnis ta pryvabu Robertovoho oblyia. Prote jak ne raz ce i
sam Robert zaznaav koly podumaty, o koen smertnyj uspadkovuje bezli tilesnych i moranych vad svojich nezyslennych predkiv, to ridko jakoho aslyvcia pryroda ne poznaaje tymy
y inymy neprynadnymy rysamy za borhy mynulych pokoli.
A cej nevblahannyj kredytor, koly ve kazaty pravdu, ne omynuv svojim tavrom i pannoky,
cho doskonala vroda verchnioji polovyny jiji oblyia perekryvala hand, pomitnyj u nynij polovyni. Volossia v neji bulo temnie za bratove vlasne, vono zdavalosia zovsim ornym, a poky
ne padalo na nioho svitlo. Vyukani j trochy veredlyvi rysy oblyia, tonka stiaka briv, zadumlyvi
nasmikuvati oi vse ce zdavalosia bezdohannym, ta jako braty joho v sukupnosti, to tak nae
brakuvalo oho y v obrysach, y v harmonijnosti. Pryhlianuvy, mona bulo zavvayty, o
kutyky rota u neji deo obvysli, a spidnia huba le vidkopylena dribnyka, zdajesia, ale ot
erez neji oblyia, o malo b buty preharnym, spryjmalo jak tiky sympatyne. Pochniuplena j

troky nevdovolena, vona vidchylyla na spynku krisla, klubok jaskravych ovkovych nytok i siruvate polotno lealy u neji na kolinach, a jiji bilosnini ruky z roevymy liktiamy buly zakynuti za
holovu.
Ja pevna, o vin ne pryjde, povtoryla vona.
Durnyci, Loro! Zvyajno, pryjde. Moriak, i ob zliakav jakoji tam nehody.
Ts-s! Divyna pidnesla vhoru pacia, i radisna usmika zagrala u neji na oblyi, tuttaky j zhasnuvy v rozaruvanni. Ce tiky tato, proburmotila vona.
U peredpokoji pouvsia jakyj urchit, i do kimnaty, ovhajuy nohamy, vvijov chyrliavyj,
blidyj nevysokyj na zrist olovik u potertych kapciach. Makintajr-staryj mav jakyj myhotlyvyj
pohliad, ridku rozkolanu ruduvatu boridku, probytu syvyznoju, i ponure lyce. Na niomu vyrazno
dalysia vznaky yttievi znehody j kvole zdorovja. Desia rokiv tomu vin buv odnym z najbiych i
najbahatych fabrykantiv zbroji u Birmingemi, ale dovha nyzka komercijnych nevda poerla vsi
joho statky j ureti pryzvela do finansovoho krachu. Smer druyny toho samoho dnia, koly joho
oholosyly bankrutom, bula ostannim udarom, o dokonav bidolachu, i vidteper vin tak ue j chodyv z pryholomenym i pryhnienym vyrazom na chvoroblyvomu oblyi, stavy pae uerbnym
na rozum. Bankrutstvo joho bulo take cilkovyte, o rodyna zijla b do rivnia spravnich zlydniv,
jakby ne skromna spadyna po bratovi misis Makintajr, kotryj rozbahativ buv de tam v Avstraliji
i zalyyv Robertovi j Lori rentu po dvisti funtiv na rik odnomu j druhij. Sklavy dokupy svoji prybutky j vynajniavy nevelykyj budynok na tychij okolyci misteka Temfild za otyrnadcia my
vid veleliudnoho Birmingema, simja spromohlasia vlatuvaty tut e bi-men vyhidno. Zmina,
prote, dokuno poznayla na vsich: Robertovi dovelosia zabuty pro rozkoi, taki liubi joho artystynomu temperamentovi, i podumaty pro te, jak zarobliaty na proyttia svojim maliuvanniam,
o vora bulo zvyajnoju zabavkoju, ale kudy hostrie pereyvala ce vse Lora, jaka pochmuro stiahuvala brovy, vysluchovujuy spivuttia davnich druziv, i prosto terpity ne mohla vkraj nudnych,
jak jij zdavalosia, putivciv ta poliv kruh Temfilda pislia hominlyvoho yttia v jichniomu Edbastoni
pid Birmingemom. A bakova povedinka e j pohiruvala jichni prykroi, bo vin teper iz ranku
d.) veora odno tiky narikav na svoju nedoliu, a vid neduh, o spaly jomu na holovu, ukav poriatunku to v molytovnyku, to v arci.
Dlia Lory, odnak, Temfild mav odnu prynadu, jaku vona pobojuvala nevdovzi vtratyty. Makintajry vybraly ce nevelyke misteko dlia proyvannia tomu, o siudy distav pryznaennia na
vikarija davnij druh jichnioji rodyny prevelebnyj Don Sperling. A joho staryj syn Hektor e kika
rokiv tomu vziav zaruyny z Loroju, na dva misiaci molodoju vid nioho, i ve blyko bulo j vinannia, koly raptovyj finansovyj krach Makintajra-baka rozladnav ci plany. Hektor, molodyj lejtenant flotu, same buv u vidpustci vdoma i maje konoho veora prychodyv u hosti do Berestia, jak
nazyvavsia dim Makintajriv. Siohodni, na velyku prykris, vony pouly zvistku, o joho terminovo
vyklykaju nazad na slubu i o ve nastupnyj veir jomu treba buty na bortu svoho sudna v Portsmuti. Vin mav zavitaty do nych choa b na pivhodyny, ob poproaty.
A de Hektor? spytav mister Makintajr, pidslipuvato rozhliadajuy po kimnati.
Vin ne pryjov, tatu. Jak e vin moe pryjty, koly taka pohoda! U nych bilia vikariji, mabu,
zo dva futy snihu namelo.
Ne pryjov, he? proskrypiv staryj, vako sidajuy na kanapu. Och-cho-cho, jak e
vin z bakom pokynu nas, my j zovsim stanemo nikomu ne potribni.
Jak ty moe navi prypuskaty take, tatu! obureno skryknula Lora. Vony virni nam,
jak nichto. I o vony b podumaly, pouvy taki tvoji slova!
Ne zvernuvy nijakoji uvahy na doyn protest, staryj obernuvsia do sypa:
Znaje, Roberte, ja b oce vychylyv arynu, bodaj cho maleku arynu brendi. Odyn
kovtook, i ve meni polehalo b. Ja, zdajesia, zastudyvsia erez cej snihovij.
Robert zatiato o maliuvav u svojemu abomi j ne ozyvavsia, natomis pidvela holovu Lora.
Bojusia, o v domi ne lyylosia ni krapelynky, movyla vona.
Loro, Loro! Staryj pochytav holovoju tak, nae buv ubytyj horem, a ne projniatyj
hnivom. Ty ne divynka ve, Loro, ty dorosla inka, hospodynia domu. My doviriajemo tobi.
My v usiomu pokladajemo na tebe. A ty polyaje svoho bidnoho brata Roberta bez kovtoka
brendi, ve ne kauy pro mene, tvoho baka. Boe mylostyvyj, Loro! o skazala b na ce tvoja

maty? Podumaj, o koly stanesia neaslyvyj vypadok, y jaka raptova chvoroba, y apoplexynyj udar, podumaj, Loro? Ce due serjozna vid due serjozna vidpovidanis Ce due
nerozvalyvo z tvoho boku.
Ja maje ne vyvaju spyrtnoho, korotko ozvavsia Robert. To rady mene Lora moe
ne klopotaty.
Jak liky vono nezaminne, Roberte. Zvisno, koly miru znaty j ne zlovyvaty nym U ciomu
ve sekret. Ale ja, mabu, schodu na asynku do Trioch holubiv.
Tatoku, skryknuv junak, neve ty pide u taku nehodu? Jako tobi korty brendi,
om by ne poslaty Saru, ob prynesla? Dozvo, ja poliu Saru, abo sam schodu, abo
Pamk! Maleka paperova kuka, poslana v sestrynoho krisla, vpala na abom pered Robertom. Vin rozhornuv jiji i pidnis do svitla.
Chaj ide, rady Boha! bulo napysano na papirci.
Ale choa b zakutajsia dobre, jak ue pide, provadyv dali Robert, i takyj po-oloviomu
nezhrabnyj buv cej povorot u joho dumkach, o Lora a za holovu schopylasia. Moe, ne tak i
cholodno, jak zdajesia. I ty ne zablukaje, slava Bohu. Ce jakych sto jardiv, ne bie.
Ne perestajuy burkotity j narikaty na doynu nezavbalyvis, Makintajr-staryj odiah pato
j zapnuv dovhu yju arfom.
Koly vin vidynyv dveri z peredpokoju, svitlo v lampach skolychnulosia vid hostroho poryvu
cholodnoho vitru. Syn i doka jaku chvylynu prysluchalysia, jak bako stupav zvyvystoju stekoju
erez sadok i jak postupovo dalenila joho choda.
Z nym ymraz hire, pin staje prosto nesterpnym, ozvavsia vreti Robert. Ne treba
bulo joho puskaty, vin e vystavliaje sebe na posmichovye.
Ale siohodni ostannij veir Hektora, blahano skazala Lora. I ce bulo b achlyvo,
jakby vony zustrilysia j Hektor o take pomityv. Toho ja j chotila, ob vin piov.
Todi ty due vasno ce zrobyla, zauvayv brat, bo o ja pouv, jak rypnula chvirtka
i o, bu laska.
Ne vstyh vin dokinyty, jak znadvoru pouvsia vavyj vitanyj vyhuk i chto energijno postukav paciamy v ybku. Robert vyjov z kimnaty j yroko vidynyv sineni dveri, vpustyvy vysokoho junaka v ornij bobrykovij kurtci, o iskrysto perelyvalasia na svitli vid sniynok. Holosno
smijuy, his strepenuvsia, jak pes jufaundlend, i strusyv snih v erevykiv, pere ni uvijty do
jichnioji vitaleky.
Kona ryska oblyia Hektora Sperlinga promovliala pro joho profesiju. ysto poholeni vusa
j pidboriddia, nevelyki bakenbardy, priamyj riuyj rot, obvitreni j zasmahli oky vse svidylo
pro te, o majemo spravu z vijkovym moriakom. Pivsotni takych obly mona pobayty
oveora protiahom ciloho roku za obidnim stolom u Portsmutkomu vijkovo-morkomu koledi
obly, bie schoych odne na odnoho, ni zvyajno buvaju ridni braty. Vony vsi vylipleni na
toj samyj kopyl, usi porodennia tijeji samoji systemy, jaka pryvaje zmalku pokladaty lye na
samoho sebe, buty munim i vytryvalym u znehodach. Zahalom ce cilkom prystojnyj liudkyj riznovyd moe, vony ne taki vytoneni j vavi rozumom, jak jichni suchodini braty, ale pravdoliubni, energijni j hotovi do herojinoho ynu. Hektor buv rosliavyj, strunkyj, staturnyj, mav pronyklyvi siri oi j sprytnis u ruchach, jak to buvaje u toho, chto zvyk viddavaty komandy j vykonuvaty jich.
Ty distala moju zapysku? promovyv vin, le uvijovy do kimnaty. Ja znov jidu, Loro.
achittia, pravda? Na starij posudyni zabraklo obsluhy, to meni pryjov nakaz nehajno povernuty. Vin siv bilia divyny j poklav zasmahlu ruku na jiji bilu doloniu. Ale cym razom ja nenadovho, provadyv junak dali. Ce korotkoasnyj rejs na Madejru, do Hibraltaru, Lisabona
j nazad. Ja ne zdyvujusia, koly v berezni my ve budemo vdoma.
Zdajesia, ty tiky ojno vora povernuvsia, vidkazala Lora.
Bidolana! Ale ce ne tryvatyme dovho. Hliady, Roberte, opikujsia neju, poky mene ne
bude. A koly ja vernusia, Loro, to ce ve nazavdy, zatiam! Chaj jim hre, cym hroam! On skiky
liudej daju sobi radu i z menymy kotamy. Nam ne kone maty vlasnyj budynok. Navio? My
moemo vynajniaty due harne pomekannia v Sausi za dva funty v tyde. Na skarbnyk, Makduhal, neodavno odruyvsia, tak vin platy lye trydcia ylingiv. Tebe, Loro, ce ne zliakaje?

 Zvyajno, ni.
Mij staryj bateko straenno oberelyvyj. Tiky j znaje poekaj ta poekaj. Ja kau
jomu, o tebe treba bulo b pryznayty na komanduvaa vakoji artyleriji. Ta siohodni ja pohovoriu
z nym. ob vin meni bie ne opynavsia. O pobay. A ty povynna pohovoryty zi svojim starym.
Robert pidtrymaje tebe. O maje porty j daty, koly my tam budemo. Vvaaj, ob u konomu na
mene ekav lyst.
Vin vytiah jakoho papircia z binoji kyeni kurtky y ue chotiv prostiahty joho Lori, koly
raptom hlianuv na nioho j zastyh u podyvi.
Ty ba! vyhuknuv vin. Hlia-no, Roberte: jak ty ce nazve?
Pidsu blye do svitla. Zvyajna banknota anglijkoho banku v pjatdesiat funtiv sterlingiv. Nioho dyvnoho ja v nij ne bau.
Navpaky! Ce o take dyvovyne, o ja zrodu z takym ne stykavsia. Nioho ne rozumiju.
A znaje, Hektore? skryknula mis Makintajr z vyklykom v oach. Zi mnoju siohodni
te stalosia o due dyvne. Zakladajusia na svoji rukavyky, o moja pryhoda e udnia, ni
tvoja, cho ja ne distala vnaslidok neji oho takoho, ym mohla b pochvalytysia.
Zhoda, ja pryjmaju zaklad, a Robert bude suddeju.
To rozkazujte, jaka v koho istorija. Molodyj chudonyk zhornuv svij abom, spersia
pidboriddiam na schreeni ruky j zobrazyv nasmikuvatu minu na oblyi. Damy u peru
erhu! Kay ty, Loro, o tam u tebe, cho ja, zdajesia, trochy ve znaju, jaka tvoja pryhoda.
Ce trapylosia siohodni vranci, poala divyna. Ale cia istorija, mi inym, vyklye u
tebe, Hektore, oburennia. Ja j ne podumala. Odnak ty ne povynen vtruaty, bo cej serdeha prosto
boevinyj, ta j hodi.
Ta o take stalosia? spytav molodyj oficer, perevodiay pohliad z banknoty na svoju
kochanu.
O, ta nioho osoblyvoho, ale ty pohodysia zi mnoju, o ce bulo due dyvno. Ja pila
prohuliaty, ta koly poav padaty snih, schovalasia pid povitkoju, o jiji postavyly robitnyky poblyzu velykoho novoho budynku. Robitnyky ve skinyly svoju robotu, ty znaje, i vlasnyk cijeji
budivli naebto maje pryjichaty zavtra, ale povitka tym asom e stoji. Ja prysila tam na jakoho
jayka, koly dorohoju nadijov neznajome i zupynyvsia pid cijeju samoju povitkoju. Vin buv spokijnyj sobi, blidyj oblyiam, vysokyj i chudyj, rokiv tak pid trydcia, bidyuvato vdiahnenyj, ale z
vyhliadu j postava schoyj na dentmena. Vin spytav u mene odne-druhe pro nae misteko j pro
tutenich mekanciv, ja jomu, zvyajno, vidpovila, i vreti my z nym zavely due pryjemnu j mylu
balaku pro se, pro te. as zbihav tak vydko, o ja zovsim zabula pro snih, a poky neznajome
zmovk na chvyku, i ja pomityla, o snih perestav padaty. Ja todi obernulasia jty, i o vin, jak ty
dumaje, zrobyv? Vin pidstupyv blye do mene, hlianuv takym sumnym zadumlyvym pohliadom
na moje oblyia j skazav: A cikavo bulo b meni znaty, y pryvernuv by ja vau uvahu, jakby buv
bez hroa v kyeni? y ne dyvno ce? Ja tak zliakalasia, o striloju vyletila z-pid povitky j uhnula na dorohu, ne davy jomu asu dodaty bodaj slovo. Ale j pravda, Hektore, tobi nema oho
supyty, bo koly ja ohlianulasia, to pobayla z joho tonu j estiv, o vin ne mav nioho lychoho na
dumci. Vin prosto mirkuvav uholos, i zovsim ne chotiv koho obrazyty. Ja pevna, o serdeha trochy boevinyj.
Hm! Jako ce j boevillia, to ne bez systemy, jak meni zdajesia, zavvayv Loryn brat.
Koly ja joho viduchraju, to ce te bude ne bez systemy, z hnivom u holosi ozvavsia
morkyj oficer. Ce takyj netaktovnyj vynok, o prosto ne uvano!
Ja kazala, o cia istorija obury tebe. Lora poklala ruku na rukav joho kurtky. Ale
ce dribnycia. I ja nikoly bi i ne pobau cioho serdehy. Vin voevy ne z naych okoly. Ote,
o taka bula moja maleka pryhoda. A teper tvoja erha rozpovidaty.
Junyj moriak zibhav banknotu mi paciamy, a druhoju rukoju proviv po volossiu takym ruchom, jak to roby liudyna, zbyrajuy na dumku.
Zi mnoju trapyla taka udna pomylka, poav vin. Ja povynen jako jiji napravyty,
cho i ne znaju, jak. Iduy smerkom z vikariji v misteko, dorohoju ja perestriv dvokolku, o bokom zastriala u boloti. Odne koleso spovzlo v kanavu, prytruenu snihom, i vizok tak perechylyvsia
na pravyj bik, o jizde ledve ne vyletiv na zemliu. Ja, zvyajno, dopomih vytiahty vizka na rivnu

dorohu. Bulo ve dosy temno, i jizde, hadaju, podumav pro mene, o ja zvyajnyj seliuk, bo my
j dvoma slovamy ne vstyhly obminiaty. Vidjidajuy, vin tynuv ocioho papircia meni v ruku.
ysto vypadkovo ja ne vykynuv joho, bo viduvy, jakyj vin pomakanyj, podumav, o ce reklama
rozjiznoho kramaria aboo. Na astia, odnak, ja poklav joho do kyeni j o zaraz namacav, koly
stav ukaty papire iz datamy svoho rejsu. Teper vy znajete vse te, o i ja znaju.
Brat i sestra vkraj zdyvovano vtupyly u zimakanu orno-bilu banknotu.
o , tvij neznajomyj podoronij onajmene graf Monte-Kristo abo Rotid, skazav
Robert. Muu vyznaty, Loro, o, na moju dumku, ty prohrala zaklad.
A ja zovsim i ne zapereuju. Ja e nikoly ne ula, ob komu tak z velykoho dyva potalanylo. Oto aslyve, pevno, takyj olovik.
Ale ja ne mou zalyyty sobi cych hroej, movyv Hektor Sperling, trochy sumovyto
dyvliay na banknotu. Nevelyka vynahoroda za posluhu, ce normana ri, odnak tiky v
pevnych meach. Ta j ce, oevydiaky, taky pomylka. Choa koly vin robyv cej est, to mav na
dumci povanu sumu ne mih e vin pereplutaty banknotu z midiakom. Mabu, treba bude daty
oholoennia v gazetu.
Ce bulo b tak samo nerozumno, zauvayv Robert. Ja, vlasne, dyvliu na ciu spravu
trochy inake.
Spravdi, Hektore, ty ve nadmiru don-kichotkyj, movyla Lora Makintajr. om ty ne
moe spryjmaty ce tak, jak vono je? Ty zrobyv neznajomcevi posluhu, mabu, biu, ni tobi
zdajesia, i vin nalenym ynom viddiayvsia. Ja ne bau tut nijakych pidstav, ob ty ne mih
uziaty cych hroej.
Ale znaje, ozvavsia z deo rozhublenym smikom junyj moriak, use-taky ce ne taka
sprava ne taka istorija, jakoju mona bulo b pochvalyty u hurti tovaryiv.
Chaj cho by tam jak, vyslovyv dumku Robert, a u tebe nema asu na rozuky cioho
tajemnyoho Kreza. Ty musy prosto vziaty ci hroi j kvyt.
Nu o , ja kladu banknotu do tvoho koyka, Loro, zajavyv Hektor Sperling. Ty
bude mojim bankirom, i jako vlasnyk hroej ozvesia, ja spravliu joho do tebe. Koly ni, nechaj
ce bude jak nae zaoadennia, cho meni ci hroi trochy taky muliaju. Vin zvivsia na nohy j
kynuv banknotu v brunastyj koyk z riznobarvnoju priaeju, o stojav bilia Lory. A teper meni
ve pora znimatysia z jakoria, bo ja obiciav svojemu batekovi do devjatoji povernuty. Cym razom
rozluka naa nenadovho, liuba, i vona ve ostannia. Do pobaennia, Roberte! Chaj asty!
Do pobaennia, Hektore! Bon voyage!4 Molodyj chudonyk lyyvsia sydity za stolom,
a joho sestra projla za svojim nareenym do dverej. U sutinkach peredpokoju Robertovi bulo vydno postati jich oboch i utno jichni slova.
Nastupnoho razu, moja maleka?
Tak, nastupnoho razu, Hektore.
I todi ve nio nas ne rozluy?
Nio.
Nio v usiomu sviti?
Anio v sviti.
Robert z taktovnosti pryynyv dveri. A za chvyku stukit dverej i parke rypinnia chody na
snihu zasvidyly, o his ue piov.

4 aslyvoji dorohy! (Fr.)

Snihovycia vliahlasia, ale na cilyj tyde moroz skuvav zemliu svojim vakym zaliznym
obruem. Doroha dzvenily vid cokotu kopyt, i vsi do odnoji kanavy ta rivaky vzialysia kryanoju
plivkoju. Na tli dovkolynioho odnomanittia pryjemno teplylysia budynoky z ervonoji cehly, a
stiaky siroho dymu slalysia v bezvitri prosto vhoru. Nebo bulo blidavo-holube, i vraninie sonce,
probyvajuy kri vidlehlyj tuman nad Birmingemom, zatopliuvalo pohidnym siajvom yroki zasnieni polia, o ne mohlo ne tiyty oka chudonyka.
Vse ce j spravdi tiylo serce toho, chto cioho ranku ohliadav krajevyd z veryny poloystoho
pahorba nad Temfildom. Spery liktiamy na chvirtku j nasunuvy beret na oi, Robert Makintajr
stojav zi svojeju korotkoju veresovoju liukoju v roti y povoli rozdyvliavsia na vsi boky, jak liudyna,
o zachopleno vbyraje v sebe krasu pryrody. Pid nohamy u nioho, koly vin dyvyvsia na pivni,
prostiahalosia misteko ervoni ohoroi, siri dachy, de-ne-de etynyste hillia temnych derev,
sered jakych bulo i jichnie nevelyke zatyne Berestia trochy ostoro yrokoji zvyvystoji i
prytruenoji snihom dorohy na Birmingem. Zvina obernuvy holovu na druhyj bik, vin pobayv
ojno zaverenu velyeznu bilu kamjanu budivliu, taku itku v svojich obrysach. Skraju na nij
strymila v nebo ymala vea, a cila sotnia vikon merechtlyvo roevila pry svitli vraninioho soncia.
Obi cijeji budivli vydnila druha, mena, vona bula priamokutna j pryzemkuvata, poseredyni
nad neju vysoiv dymar, z jakoho v morozne povitria zvyvalo dovhe vijalo dymu. Dilianku, o na
nij stojaly obydva budynky, obmereuvav dobriayj parkovyj mur, za jakym rosla rozkina plantacija molodych jalyn. Bilia bramy, tam, de bulo kika povitok dlia robitnykiv, leala velyka kupa
budivenoho smittia ta stos dook vid rytuvannia, zasvidujuy, o budivnyctvo o tiky-no dovedeno do kincia.
Robert Makintajr z cikavistiu v oach dyvyvsia na novyj rozlohyj budynok. Vin davno ve
dlia vsijeji okolyci stanovyv tajemnyciu, vavo obhovoriuvanu miscevymy yteliamy. e j roku ne
mynulo, jak upere zjavylasia utka pro mijonera, o prydbav ciu zemenu dilianku z namirom
zbuduvaty sobi zamiku rezydenciju. Vidtodi rozhornulysia tut budiveni roboty, o jich vely de
i ni, a poky j skinyly za korotyj as, ani chto inyj vytratyv by na sporudennia zvyajnoho
kotedu a istioch kimnat. oranku z Birmingema dva dovhi specini pojizdy pryvozyly cilu armadu robitnykiv, jakych uveeri zminiuvala ina komanda, bo pracia tryvala j unoi pid promeniamy dvanadciatioch potunych elektrynych lichtariv. Skydalosia na te, o robitnykiv praciuvalo b i bie, jakby staylo dlia nych miscia. Vid skladiv na stanciji valkamy furgoniv dostavlialy
portlandkyj kami. Sotni kameniariv obroblialy joho, vyrivniuvaly j nadavaly nalenoji formy, a
ve dali za ti bryly bralysia sami muliary, pidijmajuy jich za dopomohoju parovych kraniv na
oraz vyi stiny, de prypasovuvaly kladku do nalenoho miscia i skripliuvaly jiji rozynom. Budynok ris de u de, a koloi, karnyzy j liplennia postavaly movby dyvom jakym. Ale holovnoju
sporudoju robota ne obmeuvalasia. Vodnoas zvodyla i ymala okrema budivlia poriad, kudy z
Londona pryjizdyly hurtom blidnuvati z vyhliadu robitnyky, dostavliajuy dlia neji vsiliaku
dyvovynu mayneriju, velyezni cylindry, rizni esterni j droty. Vysokyj dymar, a tako use ce
nezvyne pryladdia vkazuvalo naeb na pryznaennia budivli pid jaku fabryku y majsterniu, bo
chodyv poholos, niby cej neznanyj baha poliubliaje bavyty tym, o dlia bidnoho olovika dokonena neobchidnis, niby vin samotuky ochoe vozysia z usiakymy chiminymy preparatamy
y hornamy.
I ledve vzialysia muruvaty druhyj poverch holovnoji budivli, jak unyzu vseredyni ve zachodylysia kolo roboty tesliari, vodoprovidnyky j mebliari, prymudrovujuy tysiai rozmajitych prystrojiv zadlia bioji vyhody j zrunosti hospodarevi. Dyvovyni istoriji rozpovidaly po vsij okolyci
j navi u Birmingemi pro neuvanu rozki ta bezohliadne marnotratstvo hroej na ci prystosuvannia. Zdavalosia, vlasnykovi ne koda chto j zna jakoji velykoji sumy za najdribniu prydumku, o
obiciala na krapeku e uvyhidnyty yttia, cho bez neji liubisiko mona bulo b i obijtysia. Furgon za furgonom z dobirnymy mebliamy projizdyly erez misteko na oach u vraenoji podyvom

miscevoji liudnosti. Dorohi kury, lyskui kylymy, vyhadlyvi doriky, vyroby iz slonovoji kosti j
ebenovoho dereva, z metalu dosy bulo pobinoho pohliadu na ci hory kotovnostej, jak
zroduvaly novi j novi peresudy. A koly ve vse bulo zalahodeno, zjavylasia komanda eliadi z
soroka olovik, zasvidujuy blyku pojavu j samoho vlasnyka, mistera Raflsa Hou.
To ne dyvno bulo, o Robert Makintajr z neabyjakoju cikavistiu dyvyvsia z pahorba na
velykyj budynok, na dym iz dymariv, na zatoreni vikna ta ini oznaky prybuttia toho, dlia koho ce
vse sporuduvalosia. Po druhyj bik budynku tiahlasia rozloha nyzka oranerej, sklo jakych polyskuvalo, mov te ozero, a dali za nymy vydnily dovhi riady staje ta inych nadvirnych budive.
Tyde tomu erez Temfild ue perehnaly pivsta konej, oto cho z jakym rozmachom velysia
pidhotovi roboty, vony a nijak ne buly nadmirni. Ale chto vin buv takyj, cej neznajome, o
tak lehkovano stavyvsia do hroej? Jak joho zvaly nichto ne znav. U Birmingemi tak samo, jak
i v Temfildi, ne znaly, jakoho vin rodu ta zvidky u nioho ce bahatstvo. Prychylyvy do ohoroi,
Robert Makintajr zlika rozmirkovuvav nad usim cym, vypuskajuy zi svojeji liuky holubi kicia
dymu v cholodne jadryste povitria.
Raptom vin pomityv, jak z bramy u novomu muri pokazala yja temna posta, ruajuy
vytkoju dorohoju v napriamku misteka. Za kika chvylyn perechoyj pidijov blye, i Robert
rozriznyv znajome oblyia, cupkyj komire i mjakyj ornyj kapeliuch tutenioho vikarija.
Dobroho ranku, mistere Sperlingu.
O, dobroho ranku, Roberte. Jak sia majete? Vy v jakyj bik zibralysia? Na dorozi teper tak
slyko!
Joho kruhlovyde usmichnene lyce promenylosia pryvitnistiu, stupajuy, vin a le ne pidstrybuvav, jak liudyna, o nasylu strymuje radis.
A zvistky vid Hektora ne bulo?
O, bula! Mynuloji pjatnyci vin aslyvo vidplyv zi Spitheda, a teper ja ekatymu na joho
lysta z Madejry. Ale vy u Beresti distajete novyny vid Hektora, lybo, rani za mene.
Ja o ne uv, ob Lora mala v ci dni lysta. A vy zachodyly do naoho novosecia?
Tak, ja ojno vid nioho.
Vin odruenyj cej mister Rafls Hou?
Ni, vin e parubkuje. Ta j uzahali v nioho nae nema nijakoji ridni, naskiky ja mih dovidaty. Vin yve odyncem v otoenni ymaloho potu eliadnykiv. A dim u nioho preudovyj. Nahaduje kazky z Tysiai j odnijeji noi.
A vin sam? o vin za odyn?
Vin jangol, spravnij jangol. Ja e v ytti ne stykavsia j ne uvav pro taku dobrotu. Vin
prosto oaslyvyv mene!
Oi pastora zbudeno poblyskuvaly, i vin holosno vysiakavsia u velykoho ervonoho nosovyka.
Robert Makintajr neporozumilo vtupyvsia v staroho.
Meni due pryjemno ce uty, promovyv vin. Ale y mou ja zapytaty o takoho
vin zrobyv?
Ja zavitav do nioho o pryznaenij hodyni naperedodni ja pymovo pocikavyvsia, koly
same vin zmoe mene pryjniaty, i ja rozpoviv jomu pro nau parafiju ta jiji potreby, pro te, jakyj
tryvalyj as ja domahajusia, ob bulo vidremontovano pivdennu astynu cerkvy, ta jakych zusy
my dokladajemo, ob pidtrymaty bidniych naych parafijan cijeji suvoroji zymy. Poky ja hovoryv, vin sydiv z bajduym oblyiam, tak nae j ne sluchav mene. A koly ja skinyv, uziavsia za
pero. Skiky same treba na remont cerkvy? spytav vin. Tysiau funtiv, vidpoviv ja,
ale trysta funtiv my ve sami zibraly. Skvajr buv takyj edryj, o poertvuvav pjatdesiat funtiv.
Dobre, a jak odo vbohych? movyv vin. y bahato takych rodyn? Blyko triochsot,
vidpoviv ja. A vuhillia, zdajesia, de tak po funtu za tonnu, skazav vin. Trioch tonn maje
vystayty do kipcia zymy. Dali e za dva funty mona prydbaty paru due nepohanych kovdr. Ce
oznaaje po pja funtiv na konu rodynu, i e simsot funtiv na cerkvu. Vin umoyv pero v ornynyciu i ob ja tak yvyj buv, Roberte, tut taky vypysav meni ek na dvi tysiai dvisti funtiv. Ja ne znaju, o j vidpoviv jomu, ja pouvav sebe, jak dure, u mene navi sliv zabraklo podiakuvaty. Vsi moji klopoty vidrazu mov rukoju znialo. Jij-bo, Roberte, ja j dosi ne mou pryjty do

pamjati.
Vin, pevne, due spivutlyvoji vdai.
Nadzvyajno spivutlyvoji! I takyj skromnych!! Chto by podumav, niby ce ja vdiliaju
jomu dopomohy, a vin mij procha. Meni oce zhadujesia, jak u sviatomu pymi skazano pro vdovyciu, o jiji serce zaspivalo vid radosti. To jakraz tak bulo j zi mnoju, zapevniaju tebe. A ty ne zajde
do nas?
Ni, diakuju, mistere Sperlingu. Ja muu vertaty dodomu, pora bratysia do novoji kartyny.
Ce yroke polotno na pja futiv, scena vysadky rymkych lehiniv u Kenti. Treba bude e raz sprobuvaty moe, probjusia do akademiji. Do pobaennia.
Vin pidnis bereta j ruyv svojeju dorohoju, a vikarij zvernuv na alejku, o provadyla do joho
domivky.
Robert Makintajr zrobyv z prostoroji kimnaty na druhomu poversi Berestia svoju robitniu, i
o siudy vin i zabravsia pislia snidanku. Jak dobre, o vin mav bodaj cej zakute, de mih pobuty
na samoti, koly z bakom teper nijakoji rozmovy, krim jak pro hrosbuchy ta finansovi rozrachunky,
a Lora, vidkoly urvala ostannia lanka, o povjazuvala jiji z Temfildom, zrobylasia taka veredlyva
j drazlyva!
Kimnata bula maje poronia j nezatyna, bez kylyma na pidlozi j bez paler na stinach, tiky
jaskravo palachkotiv voho u kamini, ta dvoje velykych vikon davaly vdosta svitla. Posered kimnaty stojav mobert iz ymalym polotnom na pidramnyku, a popid stinamy prymistylysia dvi poperedni Robertovi mysteki sproby: Vbyvstvo Tomy Kenterberijkoho ta Pidpysannia Velykoji
chartiji vonostej. Robert poliubliav velyni temy j efektni obrazy. Cho joho estoliubstvo j pereveruvalo talant, vin use-taky yro buv viddanyj mystectvu j ne vpadav u rozpa, zaznajuy
nevda, bez oho chudonyk i ne moe spodivaty na uspich. Dvii obydvi joho kartyny podorouvaly do mista i dvii povertalysia nazad, a ureti na pozoloenych ramach, o dosy-taky pomitno
sporonyly Robertiv hamane, zjavylysia prykri slidy vid cych mandriv. Ale, nezvaajuy na vemy
hnitiue susidstvo cych nevyznanych poloten, Robert zachodyvsia do roboty nad povoju kartynoju
z takym zapalom, jakyj moe buty lye u toho, chto perekonanyj u svojemu uspichovi.
Ta cioho dnia jomu ne praciuvalosia. Marno nakydav vin. yrokymy mazkamy zadnie tlo ta
vymaliovuvav dovhi vyhynysti obrysy rymkych galer. Popry vsi joho zusyllia zoseredyty na roboti, dumkamy vin raz u raz povertavsia do rankovoji rozmovy z vikarijem. Ujavu Roberta pohlynav
obraz cijeji dyvnoji liudyny, jaka yve odynakom sered uoridnoho otoennia, majuy taku sylu,
o dosy odnoho jiji pidpysu, aby obernuty v radis yje hore i pidnesty dobrobut ciloji parafiji.
Raptom jomu zhadala ota pryhoda z pjatdesiatyfuntovoju banknotoju. Javno to buv ne chto
inyj, jak Rafls Hou, z kym spitkavsia Hektor. Nemolyvo bo, ob v odnij parafiji znajlosia dvoje
takych bahaiv, jaki za dribnykovu posluhu tyciaju vypadkovomu perechoomu a pjatdesiat
funtiv! Zvyajno, to buv Rafls Hou! A v Robertovoji sestry ley cia sama banknota z doruenniam
povernuty jiji vlasnykovi, jako takyj znajdesia.
Robert vidklav ubik palitru i, spustyvy do vitani, rozpoviv Lori j bakovi pro svoju rankovu
zustri z vikarijem, vyslovyvy pevnis u tomu, o vlasnyk banknoty same Rafls Hou.
O! O! ozvavsia staryj Makintajr. A ce o za istorija, Loro? Ja nioho ne uv pro neji.
Chiba vy, inky, znajete na hroach ta dilovych oborudkach? Daj-no siudy tu banknotu, i ja zviniu
tebe vid cioho klopotu. Ja vse vimu na sebe.
Ni, tatu, riue vidkazala Lora. Ja ne mou jiji viddaty, nizao.
I o ce robysia na sviti! skryknuv staryj, u rozpai zvodiay vhoru kistliavi ruky.
Ty z konym dnem robysia vse nesluchnianioju, Loro. Ci hroi stanu meni u velykij pryhodi
u velykij pryhodi, ty rozumije? Z dopomohoju jich ja zmou vidnovyty svoju spravu, znov rozbahatity. Ja puu ci hroi v obih, Loro, i zaplau nu, skaimo, otyry vidsotky abo j otyry z polovynoju I ty zmoe oderaty jich na peru vymohu. Ja garantuju tobi! Garantuju! Ja zapevniaju
tebe slovom esti!
Ce nemolyvo, tatu, cholodno zapereyla Lora. Ci hroi ne moji. Hektor dav jich
meni, jak svojemu bankirovi. Vin same tak i skazav. Ja ne maju prava pozyaty jich. A odo toho,
o ty skazav, Roberte, to, moe, ty j maje raciju abo j ne maje, ale ja, v usiakomu razi, ne viddam
cych hroej Raflsu Hou y j bu-komu inomu bez vyraznoji na ce zhody Hektora.

 I dobre zroby, o ne viddasy misterovi Raflsu Hou! skryknuv staryj Makintajr, raz po
raz schvano kyvajuy holovoju. Jak na mene, ci hroi povynni zalyyty u naij rodyni.
o , moja sprava skazaty vam.
Robert naklav bereta j pospiyv vyjty, aby ne staty svidkom supereky mi bakom i dokoju,
o o-o mala rozpalyty. Junakovu artystynu naturu prykro vraaly ci dribjazkovi perssvarky, i
vin vyriyv, o prohulianka na sviomu povitri ta spohliadannia dovkolynioho krajevydu zaspokoja joho rozburchani pouttia.
Povinoju chodoju vin ruyv do svojeji uliublenoji steky, jaka zvyvalasia kruh pahorba, a
dumky joho snuvalysia ne pro vysadku rymlian na zemli davnioji Brytaniji, a pro tajemnyoho
mijonera. A ce naraz poperedu vin pobayv vysokoho j chudorliavoho olovika, o stojav z
liukoju v zubach i sylkuvavsia zapalyty sirnyka, prykryvajuy joho vid vitru apkoju. Na niomu
bula prosta sukniana kurtka, a na oblyi ta rukach prostupaly slidy dymu j kiptiavy. Ale kurci
ce nemov leny odnoho bratstva, dlia jakoho e ne isnuje socinych peredilok, to Robert zupynyvsia i prostiah neznajomcevi korobku sirnykiv.
O bu laska, ci sirnyky ne bojasia vitru.
Diakuju. Neznajome uziav sirnyka, erknuv i pryhnuvsia do vohniu. Vin mav blide
dovhaste oblyia, korotku rozkolanu boridku j hostryj horbuvatyj nis, a husti priami brovy, o
maje schodyly na perenissi, nadavaly joho vyrazovi riuosti j energiji. Nae z profesijno kvalifikovaniych robitnykiv, molyvo, odyn iz tych, jaki dovodyly do puttia novyj budynok. Dlia Roberta
ce jakraz bula nahoda z perych ruk dovidaty pro te, o joho tak cikavylo. Junak poekav, poky
liuka rozhorysia, a todi ruyv poru iz neznajomcem.
Vy jdete v napriamku novoji budivli? zapytav vin.
Ato.
Holos neznajomcia prozvuav cholodno j strymano.
To vy, mabu, pryetni do vsich cych robit?
Tak, u pevnomu rozuminni.
Kau, tam useredyni prosto dyva. Po vsij okolyci tiky j movy pro ce. y tam i spravdi tak
rozkino, jak liudy balakaju?
Jak po pravdi, to ja ne mou skazaty. Ja ne uv liudkych peresudiv.
Mova joho a nijak ne zaochouvala do rozpytuva Robertovi navi zdalosia, o neznajome skosa zyrknuv na nioho pidozrilyvo hostrymy sirymy oyma. Ale jako cej robitnyk takyj
strymanyj i nehovirkyj, tym bie pidstav prypuskaty, o vin deo znaje, tiky treba zumity vydobuty z nioho ciu informaciju!
O i cej palac-krase! zauvayv Robert, koly rony vyjly na verynu pahorba i vin e
raz zmiriav pohliadom rozlohu budivliu, o , vyhliad u nioho taky spravdi velynyj i rozkinyj,
ale odo mene, to ja voliju rade svoju skromnu chatynu on tam u misteku.
Robitnyk movky popachkuvav liukoju.
Vy, ja bau, ne due zachopliujete bahatstvom, he ? nareti promovyv vin.
Ni, ne due. Ja b ne chotiv i na ostileky staty bahatym, ni zaraz. Zvisno, ja ne proty,
ob moji kartyny znajly pokupcia liudyni treba na o yty. Ale poza tym ja nioho ne potrebuju. Nasmiliusia navi skazaty, o ja, vbohyj chudonyk, abo vy, o yvete z praci ruk svojich,
my moemo bie tiyty yttiam, ani vlasnyk cioho bunoho palacu.
A vy, molyvo, majete slunis, vidkazav robitnyk ue vyrazno prychyniym tonom.
Mystectvo, viv dali Robert, sam sebe rozpaliujuy, oskiky zajla mova pro liubu jomu
spravu, mystectvo samo v sobi misty nahorodu. Chiba prozajini vtichy, kupovani za hroi,
zrivniajusia z trepetnoju nasolodoju, jaku viduvaje, tvoriay o nove, o prekrasne, jak u
tobi de u de narostaje vse bie zachoplennia tvorom mystectva, o narodujesia v tebe pid
rukoju, a poky vin postane v cilkovytij doverenosti? Zi svojim mystectvom ja j bez bahatstva aslyvyj. Bez moho mystectva moje yttia tak sporonilo b, o joho nijaki hroi ne zmohly b zapovnyty. Ale ja, jij-Bohu, navi ne rozumiju, navio vse ce vam kau.
Robitnyk zupynyvsia i podyvyvsia na Roberta pynym i zoseredenym pohliadom zi svoho
zakiptiuenoho oblyia.
A ja due radyj pouty vid vas ci slova, ozvavsia vin. Pryjemno znaty, o ne vsi na

sviti schyliajusia pered zolotom, o trapliajusia liudy, jaki stoja vye vid cioho. Dozvote potysnuty vam ruku!
Prochannia ce bulo trochy nespodivane, ale Robert navi pyavsia svojeju chudonykoju
vidkrytistiu, o vin maje chyst lehko pryjaznytysia z predstavnykamy riznych suspinych staniv.
Vin ochoe vidpoviv na potysk ruky novoho znajomcia.
Vas cikavylo vnutrinie oporiadennia cioho budynku. Ja nepohano znaju, jak u niomu
deo zalahodeno, to mih by vam pokazaty tut odnu-druhu taku prydumku, o vyklykala b u
vas interes. O jakraz i brama. Moe, projdete zi mnoju?
Nahoda bula taka, o koda b jiji progavyty. Robert zaliubky prystav na propozyciju, i vony
podalysia zvyvystoju alejkoju pomi molodych jalynok. Ale koly vin pobayv, o joho prostaky
vbranyj provodatar zvernuv na yrokyj posypanyj orstvoju majdanyk pered paradnym vchodom,
jomu stalo nezruno.
Ale ne erez centranyj vchid, proepotiv vin, le osmyknuvy suputnyka za ruku.
Misterovi Raflsu Hou ce moe ne spodobaty.
Ne dumaju, ob z cym buv jakyj klopit, vidkazav neznajome, spokijno usmichajuy.
Ja i je Rafls Hou.

Na oblyi Roberta Makintajra zjavyvsia krajnij podyv, koly vin pouv ci nespodivani slova.
Na my Robertovi zdalosia, o joho suputnyk artuje, ale toj tak vino j upevneno stav pidijmatysia
schodamy, ta j eliadnyk u rozkinij livreji z takoju hlybokoju povahoju vidynyv jomu dveri, o
bu-jaki sumnivy u serjoznosti poutych sliv vidpaly. Rafls Hou ohlianuvsia i, pobayvy rozhublenis molodoho chudonyka, podumky posmichnuvsia.
Spodivajusia, vy probayte meni, o ja ne zrazu nazvavsia, promovyv vin, kladuy ruku
na plee Robertovi. Ale jakby vy znaly, chto ja, to ne zmohly b tak nevymueno vyklasty svoju
dumku, i ja vtratyv by nahodu piznaty vas po-spravniomu. Skaimo, vy navriad y buly b taki
vidverti odo bahatstva, znajuy, o rozmovliajete z hospodarem cioho budynku.
Ja, zdajesia, e nikoly v ytti ne buv takyj zdyvovanyj, jak zaraz, nasylu spromihsia na
slovo Robert.
I ce ri pryrodna. Vy j ne mohly pryjniaty mene za koho-nebu inoho, jak za robitnyka.
Ta ja i v, vlasne, robitnykom. Chimija mij uliublenyj konyk, i ja, buva, hodynamy propadaju u
svojij laboratoriji tam ono. Siohodni ja same rozpaliuvav horno i nadychavsia ne zovsim pryjemnych haziv, to vyriyv projtysia na sviomu povitri ta vypalyty liuku, ob trochy u holovi projasnilo. Oce tak my j zustrilysia z vamy, a mij odiah, zvisno, do pary mojij zakiptiuenij narsuyi. Ale
ja, zdajesia, zdohadujusia, chto vy. Vas zvaty Robert Makintajr, y ne tak?
Tak, cho ja j ne ujavliaju, zvidky vy mene znajete.
Nu, ja, cilkom pryrodno, trochy cikavyvsia, jaki v mene susidy. I meni skazaly, o tut
mekaje chudonyk na prizvye Makintajr, a chudonykiv, ja tak sobi podumav, ne bahato v Temfildi. Ale jak vam podobajesia planuvannia domu? Spodivajusia, ne razy vas nesmakom?
O, ta vono udove, nezrivnianne. Vy, oevydno, majete nadzvyajno hostre oko, ob tak
blyskue vse zalahoduvaty.
Ta u mene zovsim nema smaku, anijakoho. Ja ne rozrizniaju, de harno, a de ni. odo
cioho, to ja ystisikyj neuk. Ale ja zaluyv najkraoho fachivcia z Londona i e odnoho z Vidnia.
Voi vdvoch i vlatuvaly vse ce.
Hospodar z hostem zupynyly same za rozsuvnymy dveryma, de na pidlozi leav velykyj
kylym z bizoniaych kur. Pered nymy prostiahavsia rozlohyj kvadratnoji formy vnutrinij dvoryk,
vystelenyj riznokolirnym vyhadlyvo vizerunastym marmurom. Poseredyni z fontanu iz riblenoho
adsitu byly vhoru pja strumeniv, etvero z nych spriamovani buly po kutkach dvoryka, zapovniujuy otyry ymali marmurovi basejny, a pjatyj vystreliuvav prosto u vysoi, a todi lunko spadav
unyz do centranoho rezervuara, Z konoho boku dvoryka roslo po strunkij pami, o rozkydaly
na vysoti de tak u pjatdesiat futiv vijala spadystoho zelenoho lystia. Vzdov stin vydnily arky v
mavrytankomu styli, zrobleni z jamy ta proylkuvatoho marmuru, a dveri pozad nych buly prykryti vakymy temno-ervonymy kurtynamy. Poperedu livoru i pravoru tiahlysia do verchnich
poverchiv budivli navkruh dvoryka yroki marmurovi schody, zasteleni puchkymy smirnkymy
kylymamy. Povitria tut bulo teple, ale j svie, jak buvaje v Angliji sered travnia.
Ce zrobleno na vzire Ahambry, skazav Rafls Hou. Pamy nepohani. Koreni v nych
tiahnusia hlyboko v zemliu, tam jich operizuju truby z hariaoju vodoju. Zdajesia, vony dobre
pryjnialysia.
A jake vyukane riblennia z bronzy! vyhuknuv Robert, pidvivy zachoplenyj pohliad
na vytoneni hratky, o ozdobliuvaly prostinky mi mavrytankymy arkamy.
Vono j spravdi nioheke. Tiky ce ne z bronzy. Bronza ne nadajesia dlia takoji tonkoji
roboty. Ce zoloto. Ale projdim dali. Vy zaekajete chvylynku, poky ja zmyju kiptiavu?
Vin proviv hostia do dverej livobi dvoryka, jaki na Robertiv podyv, sami soboju, povino
rozynylysia pry jichniomu nablyenni.
Ce ja tut prylatuvav nevelykyj prystrij, pojasnyv hospodar budynku. Pidchodiay
do dverej, vy vahoju vlasnoho tila natyskajete na pidlohu j pryvodyte v diju pruynu v dveriach.

Zachote, bu laska. Tut u mene maleke osobyste prystanye, obladnane na moju vpodobu.
Jako Robert spodivavsia pobayty jakyj novyj projav bahatstva j rozkoi, to vin buv prykro
rozarovanyj, bo opynyvsia cho i u prostorij, ale maje poronij kimnati, de v odnomu kutku bulo
proste zalizne liko, u centri kika sticiv, a pidlohu pokryvav vycvilyj kylym, i e stojav tam velykyj stil, zavalenyj knykamy, pliakamy, paperamy j usiakym inym pryandalliam, o zvyajno
pryzbyrujesia na roboomu misci vino zaklopotanoji i ne due ochajnoji liudyny. Kyvnuvy hostevi sisty na sticia, Rafls Hou skynuv kurtku, zakasav rukavy flanelevoji soroky j poav staranno
vmyvatysia teploju vodoju z krana v stini.
Bayte, jaki u mene nevybahlyvi smaky, zauvayv vin, vytyrajuy runykom oblyia i
volossia. Ce jedyna kimnata v usiomu velykomu budynku, de ja viduvaju sebe zatyno, jak
doma. Tut ja mou poytaty j spokijno vypalyty liuku. A bu-jaki rozkoi mene nudia.
Pravdu kauy, ja b i ne podumav, ozvavsia Robert.
Ale ce tak, zapevniaju vas. Rozumijete, navi vy zi svojimy pohliadamy na bahatstvo, o
vono same soboju nioho ne varte, pohliadamy, na moju dumku, due slunymy, vony roblia
vam es, navi vy povynni vyznaty: koly liudyni vypalo staty vlasnykom velyeznoji abo,
skaimo tak, znanoji sumy hroej, to jiji obovjazok pustyty ci hroi v obih, ob vony jakym ynom davaly korys liudiam. O u ciomu vsia tajemnycia, omu v mene take pyne pirja. Ja muu
napruuvaty vsiu svoju vynachidlyvis, ob vytraaty vlasni prybutky, dijuy, jasna ri, u meach,
dozvolenych zakonom. Prymirom, due lehko bulo b rozdaty hroi, ta j hodi, i ja ne mav by moroky
z nadmirom kotiv, prynajmni, velykoji astyny jich, ale ja ne chou nikoho pryvaty do parazytynoho isnuvannia abo zapodijuvaty jakoji inoji kody nerozvalyvoju dobroynnistiu. Ja
chou, ob ti hroi, jaki ja vytraaju, davaly korys. Vy rozumijete, o ja maju na uvazi?
Cilkom rozumiju, choa, pravda, ce taky o nove, koly liudyna narikaje, jak jij vako
znajty zastosuvannia svojim prybutkam.
Ale povirte dlia mene ce j spravdi neabyjakyj klopit. Odnak ja maju dejaki plany, i due
cikavi. Vy ne choete pomyty ruky? Nu, todi, moe, e o-nebu podyvyte u mene v domi? O
projdi u cej kutok i siate na ce krislo. Otak. Zaraz ja siadu poru z vamy, i my ve moemo ruaty.
U kutku kimnaty, de vony teper sydily, do stin, futiv na is obabi pofarbovanych u okoladno-korynevyj kolir, buly prykripleni dva vidkydni pliuevi sydinnia, o hostro kontrastuvalo
z prostotoju rety prymiennia.
Ce lift, pojasnyv Rafls Hou, ale vin tak chytro vmontovanyj u stinu, o jakby ne
inake farbuvannia, vy b nioho j ne pomityly. Vin moe ruchaty po horyzontali j vertykali. Oci
kika knopok oznaaju rizni prymiennia. Bayte: Jidania, Kurynia, Bijardna, Bibliteka too. Ja pokau vam, jak lift dije po vertykali. Natyskaju o na ciu knopku Kuchnia.
Zjavylo viduttia lehekoho potovchu j ruchu, i za my Robert, ne vstyhy j voruchnuty u
krisli, pobayv, o kimnata kudy znykla, a pered nym natomis postaly sklepinasti dubovi dveri.
Ce vchid do kuchni, skazav Rafls Hou. U mene kuchnia na verchniomu poversi. Ja
terpity ne mou kuchonnych zapachiv. Za pivtory sekundy my pidnialysia na visimdesiat futiv. Teper ja znov natyskaju na knopku, j my vertajemo do mojeji kimnaty.
Robert Makintajr vraeno rozhlianuvsia kruh sebe.
udesa nauky perevyuju udesa mahiji, tiky j movyv vin.
Tak, tut dije takyj sobi nevelykyj mechanizm. A teper sprobujemo v horyzontanomu napriamku. Ja natyskaju Jidania, i o vona pered namy, pomylujtesia. Stupi krok do dverej, i vony
sami rozachnusia.
Robert zrobyv, jak jomu bulo skazano, i opynyvsia razom zi svojim suputnykom u velykij
kimnati z vysokoju steleju, a lift, jak tiky vony zijly z nioho, povernuvsia do svoho poperednioho
poloennia. Robertovi nohy tonuly v udovomu puchkomu kylymi, tak nae ce buv moch, o siahav po sami kistoky, a oi joho nevidryvno dyvyly na kartyny, rozviani po stinach.
O, ta ce Rafae, jij-Bohu! skryknuv his, pokazujuy na odnu z kartyn navproty.
Ato, ce Rafae, odne z najkraych poloten. Meni dovelosia na aukcini dobriae pozmahatysia za nioho z francukym uriadom. Francuzy chotily distaty joho dlia Luvru, ale, jak to vedesia na torhach, peremih tuhiyj hamane.

 A ce Aret Katiliny zdajesia, Rubensa. Vin nepovtornyj taki u nioho rozkini oloviky j zvablyvi inky!
Tak, ce Rubens. A dva ini Velaskes i Tenirs, udovi zrazky ispankoji ta flamandkoji
kil. U cij kimnati v mene tiky davni majstry. A suasni v bijardnij. Ustatkovano ciu kimnatu
dosy svojeridno, ba navi nepovtorno. Tut use z ebenovoho dereva j byvniv jedynoroha. O bayte
niky stolu j krisel z riblenoji slonovoji kosti. Mebliarevi ce buv neabyjakyj klopit, bo na rynok
cioho materilu nadchody due malo. Jak cikavynku skau vam, o kytajkyj imperator zamovyv
velyku kikis jedynorohovych byvniv dlia vnutrinioji ohoroi v jakij pahodi, ale na torhach ja
perechopyv jich u nioho z-pid ruk, i joho nebesnij velynosti dovelosia ekaty nastupnoji partiji
tovaru. On u kutku lift, tiky nam vin ne potriben. Projdi, bu laska, u ci dveri. Ce i je bijardna,
movyv dali Rafls Hou, koly vony opynyly u susidnij kimnati. Na stinach pered vamy kika vartisnych zrazkiv suasnoho maliarstva. O Koro, dva Mejsoje, Buhro, Mills, Orardson, dvi kartyny
Ama Tadema. Ale ci stiny z riblenoho duba navi koda bulo zakryvaty polotnamy. Podyvisia
lye na cych ptaok, o purchaju sered hillia i spivaju. Jak yvi, pravda?
Vony sama doskonalis. Ja nikoly ne bayv takoho vytonenoho riblennia. Odnak
omu vy nazyvajete ciu kimnatu bijardnoju? Tut e nema nijakoho bijardnoho stolu.
O, ta bijardnyj stil takyj hromizdkyj, vin zavdy zavaaje, koly vy ne maste ochoty hraty.
erez ce ja schovav joho pid cijeju diliankoju polirovanoho klena, jakym pokryto pidlohu. O ja
stavliu nohu na motoryk, bayte? Koly vin promovyv ci slova, priamokutnyk pidlohy u centri
pidnissia vhoru na otyry futy i oam vidkryvsia udovyj bijardnyj stil, inkrustovanyj erepachoju.
Hospodar natys na inu pruynu, i v takyj samyj sposib postav na vydnoti j druhyj stil, ue menyj
rozmirom.
Za dopomohoju ocych vaeliv mona maty tako kartiarkyj abo jakyj inyj stolyk, zauvayv vin. Ale ce vse abyyci. O u muzeji v mene znajdesia deo cikavie dlia vas.
Vin proviv hostia do inoji kimnaty, umebliovanoji v antynomu dusi j uvianoji due ridkisnymy hobelenamy. Pidloha z marmurovoji mozajiky bula vystelena kotovnymy kuramy. Vlasne,
mebliv u kimnati bulo malo, tiky popid stinamy stojaly biurka v styli Luji otyrnadciatoho, zrobleni z ebenovoho dereva j prykraeni sriblom z medajonykamy tonkoji roboty.
Molyvo, nazyvaty ciu kimnatu muzejem zanadto smilyvo, movyv Rafls Hou. Tut
mistiasia lye dekotri vyukani dribnyky, o ja rozdobuv u riznych misciach. I osoblyvo
kotovne kaminnia. Hadaju, v ciomu ja mih by pozmahatysia z bu-jakoju pryvatnoju kolekcijeju
v sviti. Ja trymaju vse ce dobro pid zamkom, bo navi najesnii z obsluhy mou ne vytrymaty
spokusy.
Vin zniav sribnoho kliua z hodynnykovoho lanciuka j poav vidmykaty j vysovuvaty uchliady. Robert mymovoli a skryknuv z podyvu j zachoplennia, koly pered joho oyma postaly cili
rozsypya kotovnych kaminciv u uchliadach. Hlyboka, rivna ervi rubiniv, jasnosiajna zele
smarahdiv, tverdyj polysk dimantiv, minlyvi perelyvy beryliv, ametystiv, onixiv, kotiaych oej,
opaliv, ahativ, serdolikiv, zdavalosia, napovnyly prymiennia trochy mianym merechtlyvym riznobarvnym svitlom. Dovhasti plastivci udovoho blakytnoho lazurytu, rozkini kaminci helitropu, zrazky roevych, ervonych i bilych koraliv, dovhi paciorky lyskuych perlyn use ce
hospodar vysypav iz uchliad tak nedbalo, jak chlopyko svoji marmurovi kuky iz sumky.

 O ce nepohana tuka, movyv vin, pidnosiay v ruci zolotavu brylku zavbiky z

liudku holovu. Jak vzire burtynu navi due harna. Ce meni nadislav mij agent z Baltyky.
Vaha dvadcia visim funtiv. Pro harniyj matok burtynu ja e ne uvav. odo dimantiv, to vony
v mene ne osoblyvo velyki biych prosto ne traplialosia na rynku, choa sered nych je j cilkom
prystojni. Ladni ciaky, y ne tak?
Vin nabrav dvi meni smarahdiv z uchliady, a todi povino vysypav jich nazad.
Syly nebesni! skryknuv Robert, perevodiay pohliad iz uchliady na uchliadu. Ta
ce velyezne bahatstvo! Taka preudova kolekcija kotuje, mabu, sotniu tysia funtiv, ne mene.
Vy, jak ja bau, ne vemy znajete na vartosti kotovnoho kaminnia, zauvayv, smijuy,
Rafls Hou. Ta za tu sumu, jaku vy nazvaly, ne prydbaje navi najmenoji z cych uchliad! Ja
sobi v notatnyku vedu oblik, skiky same dosi vytraeno kotiv na prydbannia cijeji kolekciji, cho
moji agenty, upovnovaeni jiji popovniuvaty, protiahom najblyych tyniv, imovirno, nabahato
zbia zahanu sumu vytrat. Tak oto na siohodni vytraeno zaraz podyvliusia Perlyny sto
sorok tysia, smarahdy simsot pjatdesiat, rubiny visimsot sorok, dimanty devjatsot
dvadcia, onixy u mene je kika due harnych onixiv dvisti trydcia. Ine kotovne kaminnia, karbunkuly, ahaty hm Ato, vychody trochy bie jak otyry mijony simsot sorok tysia.
Zahalom mona skazaty, vrachovujuy vsiaki suputni vydatky, pja mijoniv.
Boe mylostyvyj! vychopylo u molodoho chudonyka, o stojav, yroko rozvivy oi.
Ale ja do pevnoji miry i zobovjazanyj zbyraty ciu kolekciju. Jak vy rozumijete, obrobka,

lifuvannia, proda kotovnoho kaminnia ce vse profesiji, cilkom zaleni vid zamonych liudej.
Jako my jich ne pidtrymuvatymemo, vony zachyriju, i ote, znanu kikis liudej spitkaju zlyhodni. Te same stosujesia i juvelirnych vyrobiv iz zolota, na jaki vy zvernuly uvahu v mene u dvoryku. Bahatstvo nakladaje pevni obovjazky, i odyn z nych pidtrymuvaty o taki remesla. Hliate,
jakyj harnyj rubin. Ce z Birmy, pjatyj za rozmiramy z usich vidomych u sviti. Bez ohranky vin buv
by, mabu, druhym, ale ohranka pomitno zmenyla joho v rozmirach.
Vin potrymav chvylynku mi paciamy slipue-bagrianyj kamine zavbiky z katan, a potim nedbalo kynuv joho nazad u uchliadu.
Projdim do kuryni, zaproponuvav vin. Vam treba troky pidkripyty, ade tiamui
liudy kau, o nema nioho vysnalyvioho, jak rozhliadaty vsiliaki dyvovyi.

Kimnata, v jakij teper opynyvsia pryholomenyj Robert, bula umebliovana e rozkinie,

cho, moe, i ne tak rozmajito, jak poperedni, v jakych vin pobuvav. Na puchnastomu schidnomu
kylymi stojaly zumysne vrozky nyzeki dyvanyky, obbyti bordovym pliuem. Tam i siam buly
hlyboki krisla, kanapy, amerykanki hojdalky o cho, te j vybyraj. Odna stina kimnaty bula
skliana, za neju vydniv pynyj zymovyj sad. U daniomu kinci kimnaty na dvoch riadach pozoloenych stendiv buv yrokyj vybir ostannich nomeriv najriznomanitniych urnaliv. Na polykach
obabi inkrustovanoho kamina dovhoju nyzkoju krasuvalysia kuryni liuky z riznych krajin ta svitiv anglijki erenevi, francuki veresovi, nimeki porcelianovi, ribleni pinkovi, liuky z pachuoho kedra j avstralijkoji akaciji, schidni nargile, tureki ubuky, dva velyki kajany v zolotij
opravi. Pravoru i livoru popid usima stinamy buly prykripleni v try riady nevelyki zakryti uchliadky, na konij tablyka zi slonovoji kosti z nazvoju vidpovidnoho sortu tiutiunu. Vye jov
jarus uchliadok deo biych iz sygaramy j sygaretamy.
Nu bo, jak vam vydassia cia damaka kanapa, zaprosyv hospodar hostia, sam sidajuy
v krislo-hojdalku. Ce vid postaanyka samoho sultana. Turky dobre znajusia na vsiakych takych vyhodach. Z mene zapeklyj kurij, mistere Makintajre, to u ciomu prymienni ja ve bie
doraduvav architektorovi, ni deinde. Na kartynach, skaimo, ja zovsim ne rozumijusia, jak vy
nevdovzi j sami perekonajete. Koly idesia pro tiutiun, to tut ja mou ne odne pidkazaty. O
choa b ci sygary. Vin distav kika dovhych udovo skruenych svitlo-brunatnoho kolioru sygar. Vony spravdi ne zovsim zvyajni. Sprobujte-no.
Robert zapalyv prostiahnutu jomu sygaru j vidchylyvsia na rozkini mjaki poduky, dyvliay
kri zapachui holubi kicia dymu na cioho dyvaka v brudnij roboij kurtci, o hovoryv pro
mijony tak, jak chto inyj pro mizerni ylingy. Ce blide oblyia, sumnyj vtomlenyj pohliad,
zihnuti plei vse nae svidylo, o joho hnity tiahar vlasnoho bahatstva. V manerach i movi
mijonera prostupalo jake nimotne prochannia vybayty, jake viduttia provyny, zovsim ne
zhidne z tijeju mohutnistiu, o jiji vin mav u svojich rukach. U toj e as Roberta ce chymerne
znajomstvo nezvyajno zacikavylo j vyklykalo velyke zbudennia. Joho artystyna natura prosto
rozkouvala v cij atmosferi nejmovirnoho bahatstva j vyhod, vin uve projniavsia pouttiam polehkosti j cilkovytoho supokoju, jakoho e nikoly v ytti ne zaznavav.
To o my vypjemo kavy, rejnkoho y tokaju, a moe, oho micnioho? zapytav
Rafls Hou, siahajuy rukoju do stiny, de vytykalosia o take, schoe na klavii rojalia. Ja b
radyv tokaju. U mene vin iz tych samych derel, o j u avstrijkoho imperatora, cho meni, maju
pidstavy hadaty, distajusia vse-taky krai hatunky.
Vin dvii natys na odnu klaviu j poekav kika sekund. Todi, hostro klacnuvy, vidkynula
polyka u stini, j v otvori pokazalasia nevelyka tacia, na jakij stojaly dva vysoki kelychy z venecijkoho skla, napovneni vynom.
Mechanizm praciuje spravno, skazav Rafls Hou. Podibnoho do nioho e nide nemaje, oskiky ja znaju. O bayte na klaviach nazvy riznych vyn. Natyskajuy na klaviu, ja vmykaju elektrynyj strum, a ve strum pryvody v diju kran u pohrebi same na takyj as, ob napovnyty kelych, jakyj zavdy stoji pid kranom. Kelychy, jak vy zdohadujete, mistiasia na obertovomu cylindri. A napovnenyj kelych svojeju vahoju pryvody u diju pnevmatynu trubu, po jakij
i peresuvajesia siudy. Ideja due prosta. Bojusia tiky, o ja nahaniaju na vas nuhu rozpovidiamy
pro svoji nevelyki prydumky. Ce mij konyk mechanizuvaty vse, o mona, dovkil mene.
Navpaky, ja due cym usim zachoplenyj, hariae zapevnyv hospodaria Robert. Ce
vse vyhliadaje tak, nae ja z prozajinoji davnioji Angliji raptom perenissia do jakoho zaarovanoho palacu, do prystanya schidnych dyniv. Ja b i ne poviryv, o mona zrobyty stiky vsiliakych prystrojiv aby polehyty yttia i pozbavyty liudynu riznych marudnych klopotiv, jakby ne
bayv cioho na vlasni oi.
Ale ja e ne vse pokazav vam, zauvayv Rafls Hou. A tym asom my perepoynemo

tut kika chvylyn, bo ja chou pro deo pobalakaty z vamy. Jak sygara?
Preudova!
Vona pochody z Lujiziny e z doby rabstva. Teper takych ue ne vyhotovliaju. Toj,
chto prodav meni ci sygary, ne tiamyv, oho vony varti. Vin zbuv jich po kika ylingiv za tuku. A
teper ja chotiv by poprosyty u vas odnijeji posluhy, mistere Makintajre.
Ja zaliubky zrobliu vse, o zmou.
Vy bi-men rozumijete moje stanovye. Ja tut nikoho ne znaju. Z liumy zamonoho
stanu v mene malo spinoho. I ja ne due tovarykyj. Ja ne liubliu ani sam chodyty z vizytamy, ani
pryjmaty vizyteriv. Ja provadu dejaki studiji na vlasnu ru i ne maju nijakych osoblyvych pretenzij. Svitke yttia mene zovsim ne pryvabliuje. Vy rozumijete chid mojich dumok?
Povnistiu rozumiju.
Z druhoho boku, dosvid pidkazuje meni, o y ne najvae zavesty sobi pryjatelia sered
liudej men zamonych, tobto takych, jaki volily b zbiyty svoji prybutky. Taki rade dumaju pro
tvoje bahatstvo, a ne pro tebe samoho, ja ve ce znaju, bo ne raz na ciomu opiksia.
Vin prymovk i poesav paciamy svoju rideku boridku. Robert Makintajr movky kyvnuv
na znak toho, o rozumije spivrozmovnyka.
To vy bayte, viv hospodar dali, jakyj ja samotnij: z bahatymy ja ne maju nioho
spinoho erez moji smaky, nebahatym ne doviriaju erez jichni motyvy. odo, vlasne, samotnosti, to meni do neji ne zvykaty. Ale ce obmeuje moji molyvosti zrobyty o korysne liudiam.
Ja ne maju virohidnych derel informaciji, de j koly ja mih by staty v pryhodi. Pravda, siohodni ja,
na astia, poznajomyvsia z vaym vikarijem, vin vydavsia meni liudynoju sumlinnoju i vartoho
doviry. Vin bude odnym z poserednykiv, o zvjazuju mene iz zovninim svitom. Ale y mih by ja
poprosyty vas staty dlia mene druhym takym poserednykom?
Ja tiky radyj budu! revno ozvavsia Robert.
Propozycija cia spovnyla joho serce zachvatom: ade tym samym vin distavav malo ne oficijne pravo vidviduvaty cej rajkyj palac. oho kraoho vin i baaty ne mih!
Meni poastylo diznatysia z naoji rozmovy, jaki liachetni pohliady u vas odo materinych blah, jaki vy bezkoryslyvi u svojich upodobanniach. Vy, pevno, zauvayly, o ja popervach buv trochy suchuvatyj i maje rizkyj z vamy. Ja maju pidstavy unykaty j osterihatysia vypadkovych znajomstv. Zanadto asto vyjavlialosia, o vsi ci zustrii staranno hotuvalysia zazdalehi
i maly za soboju suto merkantyni motyvy. Boe mylyj, ta ja taki istoriji mih by rozpovisty vam!
Odnoho razu v mene na oach za divynoju pohnavsia byk. Ja, ryzykujuy yttiam, kynuv jiji riatuvaty, i a potim dovidavsia, o vsiu ciu pryhodu specino vlatuvala matir divyny, najniavy
byka na hodynu, a vse aby ly takym efektnym ynom zaznajomyty zi mnoju svoju doku. Ale ja
ne pidryvatymu vaoji viry v liudku naturu. Mabu, ja maju nadto uperedenyj pohliad na liudej,
z jakymy zvody mene dolia. To jakraz tym bi meni treba maty koho takoho, o na poradu joho
ja mih by poklasty.
Jako vy pidkaete, v omu same moja dumka moe staty vam u pryhodi, ja do vaych
posluh, promovyv Robert. Moji blyki rodom z Birmingema, ale ja znaju biis tutenich
mekanciv i chto jak yve.
Same ce meni j treba znaty. Ade hroi mou zrobyty bahato dobra, choa j ne mene
mou zapodijaty kody. Ja budu radytysia z vamy v razi jakoho sumnivu. Do rei, v mene ue j
zaraz je odne nevelyke zapytannia do vas. y ne mohly b vy skazaty meni, chto ta moloda pannoka z due temnym volossiam, sirymy oyma j proporcijnymy rysamy oblyia? Koly ja jiji
bayv, vona bula v syniomu pati z baraniaym komirom i manetamy.
Robert podumky pyrchnuv smikom.
Ja znaju ce pato due dobre, skazav vin. Vy opysaly ne koho inoho, jak moju sestru.
Vau sestru! Neve? Ale j spravdi, teper ja j sam bau podibnis mi vamy dvoma. Ja pobayv jiji jako dniamy i podumav: chto vona taka? Vy, zvyajno, yvete razom z neju?
Tak, mij bako, vona i ja yvemo razom, na dim nazyvajesia Berestia.
I ja maju nadiju, o nevdovzi a usima vamy tam poznajomliusia. To vy ve dokuryly sygaru? Moe, choete e odnu? y volijete rade liuku? Spravnij kurij vyznav tiky liuku. V
mene tut maje vsi sorty tiutiunu. uchliadky ci napovniuju oponedilka, a po subotach retky

tiutiunu rozpodiliajusia mi poyciamy u tutenij bohadini, oto zapasy u mene zavdy svii. o
, koly vy ne majete bie ochoty palyty, to, moe, ja pokau vam e odnu-dvi cikavi svoji prydumky. O po cej bik u mene zbrojarnia, a po toj bibliteka. Knyok u mene nebahato, lye
trochy ponad sto tysia tomiv. Ale sered nych trapliajusia vemy cinni zrazky. Ja maju vesthotku
Bibliju pjatoho storiia, zdajesia, jedynu v svojemu rodi; je tut Biblia Pauperum 5 1430 roku;
rukopys Knyhy Buttia na lysti tutovoho dereva, imovirno z druhoho storiia; Tristan ta Izoda
vomoho storiia; kikasot hotynych starodrukiv, u ysli jakych pja due harnych knyok z drukare effera j Fusta. Ale vse ce vy zmoete pohortaty kotroji doovytoji dnyny, koly ne matymete oho putnioho do roboty. A zaraz ja pokau vam odyn, molyvo, cikavyj dlia vas prystrij,
povjazanyj z kurynoju kimnatoju. Vimi e sygaru. Teper siamo o na tu kanapu v protylenomu kutku.
Kanapa cia stojala v akovi z krytalevo-prozorymy sklianymy stinamy iz trioch bokiv. Koly
vony sily, hospodar smyknuv za jakyj motuzook, i vraz pozad nych opustylasia etverta prozora
stina. Vony opynylysia nemov u velykij sklianij korobci, pryomu sklo bulo tak ysto vidlifovane,
o stalo maje nepomitne. Zhory v cij komiryni zvysalo kika zolotych nuriv, jaki, zdavalosia,
spolualysia z dovhym lyskuym metalevym prutom izzovni.
To de vy volily b vypalyty sygaru? pospytav Rafls Hou z veselym vohnykom u svojemu
serjoznomu pohliadi. Skaimo, v Indiji, y v Jehypti, y v Kytaji, y
U Pivdennij Ameryci, movyv Robert.
o myhotnulo, zachuralo, zjavylosia viduttia ruchu. Molodyj chudonyk rozhlianuvsia
kruh sebe, ukraj zdyvovanyj. Navsibi, kudy vin ne kyne pohliad, stoja paporotnykovi dereva j
pamy, opovyti dovhymy povzuymy roslynamy, slipue-jaskravi orchideji. Kurynia, budynok,
Anglija vse ce znyklo, a vin sydiv na kanapi sered nezajmanoji pui v dolyni Amazonky. Ce ne
buv nijakyj optynyj obman, nijakyj fokus. Vin bayv, jak iz tropinoho pidliska zdijmajusia vhoru
hariai vypary, z velyeznoho zelenoho lystia spadaju vaki krapli, na stovburach derev itko bulo
vydno volokoncia j lub na hrubij kori. Po hilliaci u nioho nad holovoju bezhuno propovzla zelena
kratasta hadiuka, z huavyny raptom vypurchnuv barvystyj dovhochvostyj papuha j proletiv mi
stovburiv. Robert oeleeno rozdyvliavsia navkolo, ne mouy j slovom ozvaty, a ureti projniate
podyvom i ostrachom lyce joho obernulosia do hospodaria.
Liudej, buvalo, spaliuvaly j za daleko meni arty, ehe ?. movyv Rafls Hou, smijuy
vid yroho sercia. Ta hodi z vas Ameryky. A o vy skaete pro ary Jehyptu?
Znov poulo, jak o zachuralo, blyskavyno promajnuly jaki vydyva, i o ue na vsi boky
prostiahalasia, skiky oko bay, yroka pustelia. Na peredniomu plani zbylosia v hurt pja pam, a
bilia pidniia jich rosly koliui roslyny, podibni do kaktusiv. Zboku leala sira skeliasta nerivnoji
formy bryla, nyniu astynu jakoji bulo vyribleno u vyhliadi velyeznoho uka-skarabeja. Na
poverchni cijeji pradavnioji bryly hralosia kika jairok. Dali slalysia a do krajobriju ovti pisky,
vdalyni povyti miraystoju pelenoju.
Ja nioho ne rozumiju, mistere Hou!
Robert uchopyvsia rukamy za kraj kanapy j tiky vraeno vodyv oyma navkolo.
Efekt dosy raziuyj, pravda? Cia jehypetka pustelia moja uliublena, koly meni korty
na samoti vypalyty liuku p pomirkuvaty. Dyvno, o tiutiun zavezly do nas iz dilovoho j praktynoho Zachodu. Mrijlyvyj ospalyj Schid, zdajetesia, buv by vidpovidniym dlia cioho miscem.
Ale, molyvo, vy b ne zapereuvaly zadlia riznomanitnosti pobuvaty v Kytaji?
Tiky ne siohodni, vidkazav Robert, provodiay rukoju po olu. Bojusia, o mene
trochy pryholomyly vsi ci dyva, ja viduvaju o take, jak nervovyj strus. Ta j, krim toho, meni
pora vertaty do moho prozajinoho Berestia, jako ja zmou vybratysia z cych vaych dykych
chaiv. Ale, moe, vy vidkryjete meni svoju tajemnyciu, mistere Hou, jak vy cioho vsioho domohlysia?
Ta ce zvyajnisika zabavka chytra ihraka, ta j ue. Zaraz ja vam use pojasniu. Vid mo-

5 Biblija vbohych (latyn.) knyha maliunkiv na biblijni tema z pojasniuvanymy textamy.

jeji kuryni tiahnesia v odyn bik nyzka rozlohych oranerej. U konij z nych pidtrymujesia nalena temperatura J stupi vologosti, o vidpovidaju tono klimatovi Jehyptu, Kytaju i tak dali.
A cia skliana kamera prosto tramvaj, o ruchajesia z minimanym tertiam po stalevych rejkach.
Torhajuy za cej y toj metalevyj nur, ja rehuliuju vidsta, do jakoji vin maje jty, a ruch joho, jak
vy zauvayly, vidbuvajesia due vydko. Efekt vid mojich oranerej posyliujesia tym, o pokrivliu jich due majsterno rozfarbovano pid kolir neba, i o v nych spravdi yvu ptachy ta ini
istoty, jaki pouvajusia v ciomu tunomu seredovyi ne zhire ni u sebe na bakivyni. Oce
tak stvoriujesia iliuzija naoho perebuvannia v Pivdennij Ameryci.
Ale u Jehypti zovsim inake.
Tak, tam trochy skladnie. Ja zaluyv do roboty najkraoho francukoho fachivcia z tych,
o stvoriuju dovkruni panoramy, ce jakraz spravliaje osoblyve vraennia. Pamy, kaktusy, obelisk i vse take ine ce, jasna ri, spravnie, tak samo jak i pisok, jakyj tiahnesia jardiv na pjatdesiat, i ja peven, o navi najzirkia liudyna v Angliji ne skae, de poynajesia ve dekoracija. Ce
zahanopoyrenyj i zretoju dovoli prostakyj pryjom, zastosovuvanyj u dirami, tiky retenie
vykonanyj. o dlia vas e nezrozumile?
A skliana kamera? Navio vona?
Vona dlia toho, ob uberehty mojich hostej vid perepadiv temperatury. o to bula b za
hostynnis, jakby vony povertalysia do kuryni promokli, jak chliu, abo z hostroju neyttiu! Krim
toho, sklo na stinkach kamery specino pidihrivajesia, inake vono vkrylosia b paroju i nioho
kri nioho ne bulo b vydno. Ale vam spravdi as ue jty? Todi my vertajemo do kuryni. Spodivajusia, ci vai vidvidyny a nijak ne ostanni. A ja zi svoho boku due radyj buv by nahodi zavitaty do
vas u Berestia. Vychid o siudoju, erez muzej.
Koly, vyjovy z velynoji Raflsovoji budivli, prosiakloji rozkinymy aromatamy Pivdnia, Robert opynyvsia na hostrij i koliuij cholodnei anglijkoho zymovoho veora, viduvav vin sebe
tak, nae chtozna-jak dovho probuv de u dalekij krajini. as vyznaajesia nasyenistiu vrae, a
vony zaraz taki nezvyni j raziui buly v Roberta, o jomu zdavalosia, nemov mynulo bahato
tyniv, vidkoly vin perestriv na dorozi zakiptiuenoho neznajomcia. Robert iov, a holova joho bula
jak u tumani, vin pjaniv na samu dumku pro take bezmene bahatstvo j nezrivniannu mohutnis
cioho nezvyajnoho dyvaka. Maloju, vbohoju i pochmuroju vydalasia jomu vlasna domivka, koly
vin nablyzyvsia do neji, i perestupyv porih jiji Robert prykro nevdovolenyj sam soboju j usim
navkolynim.

Toho veora pislia veeri Robert Makintajr vyklav bakovi j sestri vse, o pobayv u cej
de. Joho nastiky perepovniuvaly vraennia, o vin prosto musyv podilytysia nymy. To rade
zadlia vlasnoji vtichy, a ne dlia toho, ob zaspokojity jichniu cikavis, zachodyvsia vin vavo rozpysuvaty vsi dyva, jaki jomu vypalo pobayty: nezmirne bahatstvo, spravdi korolivku skarbivniu
kotovnoho kaminnia j zolota, marmur na konomu kroci, vyhadlyvi mechanini prystroji,
bezohliadni rozkoi j cilkovyte lehkovaennia hrimy z boku hospodaria. Dobru hodynu rozmaliovuvav vin ti udesa, o jomu pokazaly, a nasamkine ne bez hordosti povidomyv, z jakym prochanniam zvernuvsia do nioho Rafls Hou i jakoju cilkovytoju doviroju joho nadileno.
Dvoje Robertovych sluchaiv po-riznomu spryjnialy te, o jim rozpovily. Staryj Makintajr z
hirkoju posmikoju na ustach vidchylyvsia na spynku krisla, joho suchorliave oblyia vkrylosia
tysiaeju zmorok, a v malekych oyciach zblysnuly zazdroi j poadlyvis. Vyschla poovkla
ruka staroho styslasia v kulak, a sugloby zdalysia zovsim bilymy pry svitli lampy. Lora, navpaky,
vsluchala u bratovu movu, nachylyvy upered i napivroztulyvy usta, oky jiji paily. Robert perevodyv pohliad to na odnoho, to na druhu, i jomu vydavalosia, o vin e nikoly ne bayv baka
takym zlym, a sestru takoju preharnoju.
To chto cej olovik? ozvavsia nareti staryj. Maju nadiju, vin nayv te vse esnym
sposobom. Na pja mijoniv samych kotovnostej, kae! Boe mylyj! I laden jich rozdaty, tiky
bojisia, ob ne dovesty cym liudej do zlydniv. Moe perekazaty jomu, Roberte, o ty znaje
odnu cilkom poriadnu liudynu, jaka zovsim ne bojisia, ob jiji dovely do zlydniv.
Ale vse chto vin takyj, Roberte? skryknula Lora. Ne moe buty, ob Hou joho
spravnie prizvye. Vin, pevno, zamaskovanyj prync abo koro na vyhnanni. O, ja b tak chotila
pomyluvatysia cymy dimantamy j smarahdamy! Ja zavdy vvaala, o smarahdy due lya tym,
u koho temne volossia. Ty neodminno musy rozpovisty meni e raz pro cej joho muzej, Roberte.
Ja zovsim ne dumaju, o vin ne toj, za koho sebe pokazuje, vidpoviv brat. U nioho
zvyajni vrivnovaeni manery peresinoho anglijcia serednioho klasu. Nijakoji osoblyvoji vytonenosti ja v niomu ne pomityv. Na knykach i kartynach vin ne due znajesia, tiky v miru toho,
ob zorijentuvatysia, oho vony varti j ne bie. Ni, vin, jak na mene, z takoho samoho socinoho
stanu, o j my, prosto jomu potalanylo uspadkuvaty velyezne bahatstvo. Zvyajno, meni vako
ocinyty joho statky, ale, sudiay z toho, o ja pobayv siohodni, budynok, kartyny, kotovnosti,
knyky j take ine, vse ce varte ne men jak dvadcia mijoniv, ta j to bojusia, o cia cyfra zanyena.
Ja v ytti lye odnoho zustriav na prizvye Hou, movyv staryj Makintajr, tarabaniay
paciamy po stolu. Vin praciuvav majstrom u cechu, de vyhotovlialy hizy dlia nabojiv. Ale to
buv litnij odynokyj olovik. Odnae majmo nadiju, o vse te vin nayv esno, o hroi ti niym
ne zabrudneno.
I vin taky j spravdi pryjde do nas, spravdi? a splesnula rukamy Lora. A koly vin moe
pryjty, jak ty hadaje, Roberte? Tiky popere mene zavasu. A o, jak vin zavtra pryjde, ha?
Nu, ja ne znaju.
Meni tak korty joho pobayty! e nichto v ytti tak syno ne cikavyv mene.
O, ale ty, bau, oderala lysta, zauvayv Robert. Zvisno, vid Hektora, bo i marka
uozemna. Jak vin tam?
Lysta oce tiky-no prynesly. Ja e ne vstyhla proytaty. Pravdu kauy, ty mene tak zacikavyv svojeju rozpoviddiu, o ja zovsim pro nioho zabula. Bidnyj Hektor! Lyst iz Madejry. Vona
pochapcem probihla otyry storinky, spysani nerivnym junakym poerkom moriaka. O, z nym
use harazd, dodala vona. Na zvorotnij dorozi vony popaly u torm i tak dali, ale teper use
harazd. Vin spodivajesia, o u berezni bude vdoma. A moe, vin navi zavtra pryjde, cej tvij novyj
druh, tvij lycar iz zaarovanoho zamku?
Ne dumaju, navriad, ob tak skoro.

 Jako vin ukatyme, kudy vklasty kapital, Roberte, ozvavsia bako, ne zabu skazaty jomu, o teper due spryjatlyvi perspektyvy u vyrobnyctvi zbroji. Z mojimy znanniamy, ta e
majuy kika tysia za spynoju, ja zabezpeyv by jomu zysk u trydcia vidsotkiv, i tak samo pevno,
jak i bank. Kine kincem, vin e musy kudy vklasty svoji koty. Ne moe vin roztrykaty jich na
ti svoji knyky ta kotovne kaminnia. Ja, zvisno, mih by daty jomu najkorysnii porady.
Chtozna e, koly vin bude u nas, baku, cholodno vidkazav Robert. I koly vin pryjde,
ja navriad y sprobuju skorystatysia joho druboju zadlia tvojich finansovych interesiv.
I my rivnia jomu, tatu, zapano vyhuknula Lora. oho ty choe vystavliaty nas
pered nym zlydariamy? Vin podumaje, niby my cikavymo nym tiky erez joho hroi. Ja dyvuju, jak u tebe mou taki dumky zjavliaty!
Jakby u mene ne zjavlialysia taki dumky, pannoko, to jakym pobytom distaly b vy
osvitu? serdyto ohryznuvsia staryj.
Robert pospiyv tycheko vyjty z kimnaty, ale j koly vin buv nahori, sered svojich poloten,
jomu utno bulo dva holosy, odyn chrypkyj, druhyj dzvinkyj ce toylasia neskinenna jichnia
chatnia peresvarka. Dedali pochmuriymy zdavalysia jomu obstavyny vlasnoho yttia, dedali prynadniym supokij, jakyj mona prydbaty za hroi.
Vranci, ledve vstyhly vony posnidaty j Robert tiky zbyravsia vziatysia za svoju robotu, jak
pouvsia nesmilyvyj stukit u dveri, a koly jich vidynyly, na porozi pobayly Raflsa Hou. Robert
kynuvsia nazustri hostevi j rado joho pryvitav.
Bojusia, o z mene due rannij vizyter, skazav his, vybaajuy, ale ja maju zvyaj
pislia snidanku trochy prohuliuvaty. Na niomu teper ne bulo nijakych slidiv fizynoji praci
temnyj joho kostium buv epurnyj i elehantnyj, volossia ochajno zaesane. Vy vora hovoryly
pro svoji polotna. I cho zaraz rannia pora, moe, vy dozvolyte meni zahlianuty do vaoji studiji?
O, bu laska, mistere Hou! skryknuv Robert, pryjemno zdyvovanyj uvahoju
nadzvyajno edroho mecenata. Ja zaliubky pokau vam svoji skromni roboty, cho, jak na
pravdu, meni stranuvato, koly ja podumaju, o u vas povsiakas pered oyma taki zahanovyznani edevry. Dozvote, ja poznajomliu vas zi svojim bakom i sestroju Loroju.
Staryj Makintajr hlyboko vklonyvsia i poter svoji kistliavi ruky, a moloda ledi, malo ne skryknuvy z podyvu, tupyla yroko rozvedenymy oyma u mijonera. Hoy, odnak, spokijno stupyv
krok napered i potys divyni ruku.
Ja tak i hadav, o ce vy, promovyv vin. Ja ve zustriavsia z vaoju sestroju, mistere
Makintajre, u peryj de svoho pryjizdu. My oboje schovalysia pid povitkoju vid snihovyci j tak
mylo pohomonily sobi.
Ja j ne ujavliala, o rozmovliaju z vlasnykom novoho budynku, trochy rozhubleno
movyla Lora. Jaki udni buvaju zbihy, dalebi!
A ja ne raz dumav, z kym ce ja todi rozbalakavsia, ta tiky vora meni stalo jasno. Ale jaka
tut u vas zatyna miscyna! Vlitku tut, pevne, arivno. A e jakby ne cej pahorb, z mojich vikon
vydno bulo b va budynok.
Ato, a nam vydno bulo b vai udovi dereva, skazala Lora, zupyniajuy poru iz hostem bilia vikna. Ja ot jakraz uora dyvylasia na cej pahorb i dumala: jak koda, o vin zastupav
krajevyd.
Spravdi? Ja zaliubky nakau joho znesty, aby ly vykonaty vau voliu.
Boe mij! a vyhuknula Lora. Ale kudy vy joho dinete?
Ta prostisiko peremiu kudy-inde. Vin ne takyj i velykyj. Kika tysia robitnykiv, vidpovidna technika j zaliznyna vitka, siudy pidvedena, i za dva-try misiaci vid pahorba ne lyysia
j znaku.
A budynok naoho bidnoho vikarija? smijuy, zapytala Lora.
O, ciomu lehko bude zaradyty. My moemo postavyty vikarijevi tonisiko takyj samyj
budynok, ta e j z biymy zrunostiamy. Va brat moe rozpovisty vam, o ja velykyj mastak u
planuvanni budynkiv. Ale bez artiv koly vy vvaajete, o pahorb krae znesty, ja vimu cej
klopit na sebe.
Nizao v sviti, mistere Hou! Ta ja zdalasia b vidstupnyceju sered tutenich yteliv, jakby
pidochouvala vas na taku ideju. Cej pahorb jedyna svojeridna osoblyvis v usiomu Temfildi.

Poertvuvaty nym zarady kraoho krajevydu z naych vikon ce bulo b verchom egojizmu.
U nas tut taka chalupyna, mistere Hou, ozvavsia staryj Makintajr. Vam tut, mabu,
prosto niym dychaty pislia vaoho velynoho osobniaka, pro jakoho mij syn rozkazuvav spravni
dyva. Ale my ne zavdy yly v takych umovach, mistere Hou. Cho jaki skromni moji teperini
statky, ta buv as, i. ne tak davno, koly ja mih vypysuvaty ek ne na menu sumu, ni bu-jakyj
inyj fabrykant zbroji u Birmingemi. Ce bulo
Dorohekyj na staryj burkotune! vyhuknula Lora, pestlyvo obijniavy baka za yju,
a vin skryknuv i skoryvsia vid boliu, prychovujuy ce za syluvanym buchykanniam.
Moe, projdemo nahoru? pospiyv zaproponuvaty Robert aby odvernuty uvahu hostia
vid prykroho chatnioho incydentu. Moja studija, jak spravnia chudonyka robitnia, pid samym dachom. Dozvote, ja pidu poperedu, a vy, bu laska, ve za mnoju.
Zalyyvy Loru z bakom, vony vdvoch pidnialysia do majsterni. Mister Hou dovho stojav
pered Pidpysanniam Velykoji chartiji vonostej ta Vbyvstvom Tomy Kenterberijkoho,
mruay oi j nervovo posmykujuy boridku, v toj as jak Robert zastyh u tryvonomu spodivanni.
I u skiky vy jich ociniujete? pocikavyvsia nareti Rafls Hou.
Ja postavyv cinu v sto funtiv, za konu, koly nadsylav jich do Londona.
U takomu razi najkrae, o ja mou vam pobaaty, ce didaty tijeji pory, koly vy
zaliubky zaplatyte sumu vdesiatero biu, ob tiky vidkupyty ci kartyny. Vy, ja pevnyj, majete
velyki zdibnosti, oznaky cioho ja bau v tomu, o vy ve ymaloho dosiahly v kompozyciji i smilyvosti zadumiv. Ale odo maliunka, koly kazaty yro, to vin u vas nevyraznyj, i viduttiam kolioru vy e ne moete pochvalyty. Tak oto ja proponuju vam odnu umovu, mistere Makintajre,
jako bude vaa na ce zhoda. Ja znaju, o do hroej vy ne adlyvi, ale vse-taky, jak vy j sami
skazaly pry naomu znajomstvi, yty na o e treba. Ja plau vam za ci dva polotna tu cinu, jaku
vy zapravyly, z umovoju, o za vamy zberihajesia pravo vidkupyty jich u mone za tu samu cinu.
Vy taki edri! Robert ne znav, y tiyty jomu prodaem svojich kartyn, a y obrazyty
na ne due pryjemni krytyni zauvaennia pokupcia.
Moe, ja zrazu j vypyu ek? movyv Rafls Hou. O ornylo, j pero. Nadveir ja pryliu
dvoch olovik z obsluhy zabraty kartyny. U mene vony zbereusia v cilkovytij bezpeci. Nasmiliusia dumaty, o koly vy stanete znamenytistiu, vony cinuvatymusia, jak charakterni zrazky vaoji
rannioji manery.
Ja, mistere Hou, straenno vdianyj vam, skazav molodyj chudonyk, chovajuy ek do
zapysnyka. Ale koly skladav joho, to vstyh hlianuty na vypysanu sumu a moe , cej prymchlyvyj
dyvak raptom prostavyv biu cyfru, ni nazvav vin sam. Cyfra, odnak, bula ta sama. Robert viduv
u hlybyni dui, o reputacija znevanyka hroej maje ne tiky perevahy, ale j pevni negatyvni storony, todi jak ti kika neobdumanych sliv, jakymy vin prochopyvsia v rozmovi z cym bahaem, buly
vyde reakcijeju na bakovu povedinku, ani vidobraenniam joho vlasnych pohliadiv.
Spodivajusia, vy, mis Makintajr, skazav Rafls Hou, koly vony povernulysia do vitani,
vyjavyte meni es i zavitajete do mene podyvyty ti nevelyki cikavynky, o ja maju u svojij kolekciji. Va brat, ja pevnyj, zaliubky provede vas, a molyvo, i mister Makintajr, va bako, zochotysia vidvidaty moju oseliu.
Ja due rada budu pryjty, mistere Hou, skryknula Lora, vsmichajuy najarivnioju
svojeju usmikoju. Pravda, jakraz teper u mene bahato asu zabyraju turboty pro vbohych, jaki
vemy poterpaju u taku cholodneu, Robert zdyvovano zviv brovy, vpere pouvy pro dobroynnyku dijanis sestry, ale mister Rafls Hou schvano kyvnuv holovoju. Robert rozpovidav meni pro vann arivni oranereji. Ja b chotila maty zmohu bodaj v odnij z nych rozmistyty
naych bidnych parafijan, chaj by vony cho obihrilysia.
Nema nioho lehoho, cho ja, pravda, bojusia, y ne zdassia jim yttia e skrutniym,
koly vony opislia povernusia do svojich domivok. Same v ci dni u mene zakinyly sporudennia
e odnijeji oranereji. Va brat jiji e ne bayv, ale ja hadaju, o vona najkraa z usich. Ce spravni indijki dungli, i arota tam taka, jak slid, to vona bude najvidpovidnia dlia vaoji mety.
O, meni due korty pobuvaty v nij! vyhuknula Lora, spleskujuy rukamy. ~Ja vse
yttia mrijala pobayty Indiju. Ja tak bahato ytala pro neji, pro chramy, lisy, velyki riky, pro
tyhriv. Vy ot ne poviryte, ale ja zrodu ne bayla odnoho yvoho tyhra, krim jak na maliunkach.

 Ciomu vemy lehko zaradyty, skazav Rafls Hou, spokijno vsmichajuy. To vam
choesia pobayty yvoho tyhra?
Tak, straenno choesia!
Ja dostavliu joho vam. Stryvajte-no Zaraz u nas blyko dvanadciatoji. Do peroji hodyny
ja vstyhnu vidbyty telegramu do. Liverpulia. Tam je fachive, o znaje, jak ce robysia. Na
zavtranij ranok, hadaju, tyhra ve prystavlia. Ote, spodivajusia nevdovzi bayty vas u mene v
hostiach. Ja tut u vaij hospodi zahajavsia, a meni e treba kika hodyn vidpraciuvaty v laboratoriji. V mene ve de rozpysano po hodynach.
Vin yro potys usim ruky i, zapalyvy na porozi liuku, vyjov z domu.
Nu, to jak? pocikavyvsia u svojich Robert.
Usi troje provodaly oyma temnu posta, o postupovo dalenila na snihu.
Ta jomu ne mona doviriaty hroej, vin jak nemovlia! skrypue burknuv staryj. Ja
nasylu strymavsia, koly vin poav baniaky plesty pro te, jak znosyty pahorby, kupuvaty tyhriv i
vsiaku inu nisenitnyciu, i ce todi, koly esni liudy ne maju zmohy rozhornutysia zi svojimy zdibnostiamy, bo jim lye brakuje skromnoho kapitalu dlia velykoho pidpryjemstva! Ta ce prosto neterpymo, o o ja vam skau!
Vin arivnyj, taka moja dumka! promovyla Lora. Tiky ne zabu, Roberte, ty obiciav
uziaty nas iz soboju na ohliadyny joho budynku. Vin e sam vyslovyv baannia, ob my najblyym asom pobuvaly u nioho. Jak ty hadaje, y ne schodyty nam siohodni taky vveeri?
Ni, Loro, ce bulo b zanadto navjazlyvo. Poklady na mene, ja vse ce zalahodu. A teper
meni treba pity do sebe popraciuvaty, bo uzymku tak rano smerkaje.
Vnoi, koly Robert ue vklavsia spaty j drimav, vin raptom viduv, jak chto torsaje joho za
plee. Vin pidvivsia j pobayv bilia lika sestru vona stojala v bilij soroci j alyku na pleach,
usia oblyta misianym svitlom.
Roberte, liubyj, proepotila vona, schyliajuy nad bratom. Ja chotila tebe, poprosyty v odnij spravi, ta meni vse tato zavaav. Ty obiciaje vykonaty moje prochannia, Roberte?
Zvyajno, Loro. A v omu ri?
Ty znaje, holube, ja due ne liubliu, koly peremeliuju jazykamy o take, o stosujesia mene osobysto. Ote, jako mister Rafls Hou zavede movu pro mene j pone rozpytuvaty
o-nebu, ty ne kay jomu nioho pro Hektora. Ty zroby tak, jak ja tebe prou? Ne vidmovy
svojij sestryci?
Zvisno, koly ty cioho choe.
Jakyj ty dobryj, Roberte!
Lora prypala de brata j nino joho pociluvala. Vona ne asto vyjavliala taki pouttia, i Robert
opislia, ve zasypajuy, dovho dumav nad cym i vse nijak ne mih pojasnyty sobi sestrynoji povedinky, ta tak i zasnuv.

Nastupnoho rajku pislia vidvidyn Raflsa Hou Makintajry same sydily za snidankom, koly ce
z podyvom pouly na vulyci jakyj homin i hul liudkych holosiv. Hamir cej use blyav, a rantom
stalo utno, jak pered ohoroeju jichnioho sadka zbylosia dybky dvoje oalilych konej vony byly
kopytamy, stryhly vuchamy j napolochano kosyly oyma pozad sebe. Dva koniuchy nasylu strymuvaly konej, probujuy vhamuvaty jich krykom, todi jak tretij vybih na steku, posypanu
orstvoju, i oduchu hajnuv do ganku. Pere ni Makintajry zbahnuly, o stalosia, u vitaniu vbihla pokojivka Sara i z achom v oach na vesniankuvatomu oblyi vyhuknula:
Darujte, mis, ale prybuv va tyhr!
Syly nebesni! skryknuv Robert, kydajuy do dverej z nedopytoju akoju aju v
ruci. Ce ve zanadto! Onde zalizna klitka na kolesach, a v nij vystrybuje tyhrye, i cile misteko
zbihlosia na ce vydyvo!
Ta vin boevinyj! pronyzlyvo veresnuv Makintajr-staryj. Ce j po oach bulo znaty.
Vytratyv na ciu tvariuku stiky, o meni vystaylo b i vlasne dilo vidkryty. y uvav chto take?
Nakai vozijevi, nechaj zaverne klitku do policiji.
Nizao v sviti, tatu! ozvalasia Lora, z hidnistiu pidvodiay iz-za stolu j nakydajuy
alyk na plei. Oi jiji siajaly, oky paily, i vsia postava divyny bula jak u peremonoji korolevy.
Robert, use e z akoju v ruci, mymovoli zabuv pro udnoho jichnioho hostia na dorozi,
zamyluvavy sestrynoju vrodoju.
Mister Rafls Hou zrobyv ce z liubjaznosti do mene, skazala vona, plavno stupajuy do
dverej. Ja bau v ciomu vyjav velykoji uvahy z joho boku. Ja muu vyjty y podyvyty na tyhra.
Darujte, ser, promovyv kuer, zjavliajuy u dveriach. Ale my nasylu moemo strymaty konej.
To vyjdim usi razom, zaproponuvav Robert.
Vony projly do ohoroi j dodyvyly na vulyciu, de zibralosia vse misteko, vid maloho koliara do syvoho dida z bohadini, v nimotnomu podyvi vtupyvy u nebaene vydovye. Tyhr,
hnuka j liuta zdorovezna zviryna z vohnennymy zelenymy oyma, bezhunoju chodoju krueliav
u klitci, byv chvostom sebe po bokach i tykavsia mordoju mi zalizne pruttia.

 Jaki vam dano rozporiadennia? spytav Robert kuera.

Zvira dostavleno specinym pojizdom z Liverpulia, ser, pojizd odvedeno na zapasnu koliju v Temfildi, vin ekaje, ob odvezty joho nazad. Pojizd viz joho tak obereno, mov jaku korolivku osobu. My majemo zabraty joho, jak tiky vy skaete. Katorna robota ce, ser, my ledve ruk
sobi ne skrutyly, koly strymuvaly konej.
Jake liube j arivne stvorinnia! skryknula Lora. Take zvynne, take gracijne! Ja ne
hodna zbahnuty, jak liudy mou bojatysia takoji prekrasnoji istoty.
Darujte, mem, ozvavsia koniuch, torkajuy rukoju svoho kirianoho kartuza, ale
koly my stojaly na stanciji, vin prostiah lapu mi pruttiam i, jakby ja ne vidsmyknuv moho pryjatelia
Bila, buty jomu ve v carstvi nebesnomu. Dalebi pravda, mem.
Zrodu ja ne bayla pryvablyvioho stvorinnia, provadyla svoje Lora, znechtuvavy
kuerovu zauvahu. Pobayty joho ce dlia mene velyezna vticha, i ja spodivajusia, Roberte,
ty perekae ci moji slova misterovi Hou, koly joho zustrine.
Koni due zbudeni, skazav brat. Jak ty ve nadyvyla, Loro, to, moe, varto b tyhra
vidpravyty nazad.
Lora kyvnula vse z tym samym velynym vyhliadom, o raptom tak joho vpodobala. Robert
huknuv koniucham, kuer skoyv na peredok, tovaryi joho popustyly poviddia, i vizok z tyhrom
zatorhotiv u zvorotniu dorohu, a za nym kynulosia, marno sylkujuy ne vidstaty, malo ne pivmisteka.

 y ce ne dyvo, na o spromoni hroi? zauvayla Lora, obtruujuy z erevykiv snih

na ganku. Zdajesia, nema takoho baannia, jakoho mister Hou ne mih by zvolyty.
Tvoho baannia, ty choe skazaty, dokynuv bako. Bo zovsim ina ri, koly jdesia
pro bidnoho staroho olovika, o poklav use svoje zdorovja na ditej. o , tak i v kochannia z
peroho pohliadu, tut nioho ne skae.
Jak ty moe buty takym netaktovnym, tatu! skryknula Lora, ale oi jiji spalachnuly j
zubky zblysnuly zauvaennia bakove, zdajesia, ne due jij ne spodobalosia.
Dyvy, Loro, rady Boha! vyhuknuv Robert. Speru ce meni ne spalo na dumku, ale
vono-taky naebto schoe na pravdu. Ty znaje, o ty ne zovsim vina. A Rafls Hou ne z tych, z
jakymy mona hratysia.
Liubyj mij bratyku, movyla Lora, kladuy ruku Robertovi na plee, ta o ty znaje
pro ci spravy? Vid tebe tiky odne vymahajesia: bavyty u svoje maliuvannia ta pamjataty, o ty
meni vora poobiciav.
A o vin naobiciav takoho? pidozrilo zapytav staryj Makintajr.
Ta puste, tatu. Ale jako ty ce zabude, Roberte, ja skiky ytymu tobi ne prou.

ym dali zbihaly tyni, imja ta slava tajemnyoho vlasnyka Novoho Palacu rozijlysia po vsij
do toho tychij Provincijnij okolyci, vreti dosiahy najviddaleniych Susidnich grafstv. U Birmingemi, z odnoho boku, i v Koventri ta Lemingtoni, z druhoho, yrylysia utky pro joho neskazanne
bahatstvo, nezvyajni prymchy j dyvovynyj sposib yttia. Imja joho perechodylo z ust do ust, i
tysiai usy spriamovuvalysia na te, ob zjasuvaty, chto vin ta zvidky vziavsia. Odnak popry vsi
potuhy plitkariam ne vdalosia vstanovyty ani joho pochodennia, ani sekretu joho bahatstva.
Ne dyvno, o prypue na ciu temu bulo bezli, bo maje ne mynalo dnia, ob ne zjavlialysia novi svidennia neobmeenoji joho mohutnosti j ne menoji dobroty joho sercia. erez vikarija, Roberta ta j inych vin doviduvavsia pro potreby nudenniych z miscevych yteliv, i astohusto buvalo tak, o koly liudyni ve ne stavalo syl dali protystojaty nedoli, koly jiji ve zovsim
prypyralo do stiny, kotroho ranku vona oderuvala koroteku zapysku iz vkladenym ekom y
sumoju hroej, i vsim jiji biduvanniam nastavav kraj Odnoho dnia konomu poycevi bohadini
vruyly po teplij dvobortnij kurtci j pari dobrotnych micnych erevykiv, a inoho u mis Svajr,
zuboiloji litnioji inoky poriadnoho rodu, o ytvom pryrobliala do svojich skromnych statkiv,
raptom zjavlialasia noveka vejna mayna najkraoji marky zamis tijeji staroji, jaku jij ue nesyla bula pryvodyty v ruch revmatynymy nohamy. Blidyj kinyj uyte, o rik u rik, ne majuy
perepoynku, marno zmahavsia z bezkebetnymy temfildkymy ditlachamy, naraz oderav potoju
kvytok na dvomisianu turystku podoro do Pivdennoji Evropy razom z oplaenymy kvytancijamy na hoteli j use take ine. Don Heket, fermer, o pja rokiv munio-zmahavsia z nevroajem,
a na ostyj musyv sklasty zbroju, i do nioho ve pryjov bejlif z pidrunymy opysuvaty majno za
nesplatu podatkiv y kredytu, raptom pobayv, jak do nioho v dim vbihaje dobryj vikarij, rozmachujuy asygnacijeju nad holovoju, i povidomliaje, o ne tiky vsiu joho zaborhovanis splaeno,
a e j zalyylosia jomu dosy kotiv na te, aby prydbaty doskonaliu techniku j zabezpeyty sebe
pered zavtranim, dnem. Mekanciv Temfilda ochopliuvalo malo ne zabobonne pouttia, koly
vony dyvylysia na rozkinu budivliu, na velyezni oranereji, osvitleni slipuym sonianym prominniam, a nadto koly vnoi z bezlii vikon strumenilo nazovni jaskrave elektryne svitlo, jim zdavalosia, o to jake boestvo oselylosia v ciomu velynomu palaci, nevydyme, ale vsevydiae,
bezmene u svojij syli j zylyvosti, povsiakas hotove pospryjaty j dopomohty. Odnak v usich projavach vlasnoho dobroynstva Rafls Hou orazu lyavsia za kulisamy, pokladajuy pryjemnyj obovjazok udiliaty svoji edroty vbohym i stradennym na vikarija ta Roberta.
Tiky raz vystupyv vin sam osobysto, ce v tomu slavnomu vypadku, koly poriatuvav vid bankrutstva vidomyj bank brativ Herravehiv u Birmingemi. Liudy vysokoestyvi j dobroynni, braty
Lujis i Rupert zasnuvaly finansovyj zaklad, o z asom vidkryv filiji v usich mistekach
navkolynich otyrioch grafstv. Nevdaa, jakoji zaznaly operaciji jichnich londonkych agentiv,
zavdala jim znanych zbytkiv, a oskiky informacija pro ce nenarokom rozijlasia po liudiach, klijenty raptom kynulysia vsi hurtom vybyraty svoji vklady, o j zovsim pohirylo stanovye banku.
Z usich soroka filij ily terminovi telegramy z vymohoju hotivky same v toj as, koly centranu
kontoru v Birmingemi zapovnyly stryvoeni vkladnyky, rozmachujuy bajkovymy knykamy j vymahajuy splaty svojich vneskiv. Obydva braty j usia obsluha trymalysia prosto herojino za vidpolirovanymy stojkamy banku, na prevelyku sylu zberihajuy usmiky na oblyi, todi jak erez
spinych poslanciv i telegramy bankiry sylkuvalysia pryvesty v diju vsi molyvi rezervy. Naplyv
vidviduvaiv ne spadav uve de, i koly o etvertij hodyni obsluhovuvannia klijentiv prypynylosia,
za dveryma e vyruvav ymalyj natovp, a u pidvalach banku lyalosia zaledve tysiau funtiv.
My pryreeni, Lujise, v rozpai zauvayv Rupert bratovi, koly ostannij klerk vyjov z
kontory j mona bulo ve zihnaty syluvanu usmiku zi znemoenych obly.
Ci vikonnyci nikoly bie ne vidyniasia! skryknuv Lujis, i obydva braty raptom kynulysia odyn odnomu v obijmy, zi slimy na oach pereyvajuy ne tak svoje hore, jak neastia tych,
chto na nych buv poklavsia.

Ale y u koho vystay duchu skazaty, o nadiji nema, jako vin zviryvsia svojimy znehodamy zi svitom? Toho samoho veora misis Sperling oderala lysta vid svojeji davnioji kinoji pryjateky, misis Lujis Herraveh, v jakomu ta vyklala vsi svoji tryvohy j nadiji i rozpovila pro tiake,
lycho, o jich spitkalo. Nehajno taky z budynku vikarija zvistka cia pereneslasia do Novoho Palacu, i rannioho ranku nastupnoho dnia mister Rafls Hou vyjov z domu z velykym ornym sakvojaem, spromihsia v jakyj sposib vidirvaty vid snidanku kasyra miscevoji filiji anglijkoho banku j
perekonav zavasu jiji vidkryty.
O piv na devjatu poala ve kupytysia jurba bilia zakladu brativ Herravehiv, koly ce jakyj
neznajome, chudorliavyj i blidyj, z rozbuchlym sakvojaem u ruci, stav napolehlyvo probyvaty
do pryjmani banku.
Marna sprava, ser, ponurym holosom promovyv staryj brat do vidviduvaa obydva
braty stojaly poru, pidtrymujuy odyn odnoho v ciu skrutnu chvylynu. My niym ne moemo
staty vam u pryhodi. U nas maje nioho ne zalyylosia, i ce bude nespravedlyvo odo inych,
jako my vam zaraz vyplatymo. Moemo tiky spodivaly, o, koly vyerpajusia vsi nai zapasy,
nichto ne postradaje, okrim nas samych.
Ja pryjov ne zabyraty hroi, a vklasty, pojasnyv Rafls Hou spokijnym, a nae vybalyvym topom. U mene v sakvojai pja tysia stofuntovych banknotiv. Ja budu vam vemy
vdianyj, jako vy oformyte ciu sumu na mij rachunok.
Ale , Hospody myloserdnyj, ser! pryholomeno probekotiv Rupert Herraveh.
Chiba vy ne uly? I ne bayly? My ne moemo dopustyty, ob vy pily na cej nerozvalyvyj krok,
ave-bo, Lujise?
Bezpereno, o ni! Zaraz my ne moemo, ser, rekomenduvaty vam posluhy naoho
banku, koly u nas masovyj naplyv klijentiv, o zakryvaju svoji rachunky, i my ne znajemo, ym
ce skinysia.
Ja za ce ne uriusia! vidkazav Rafls Hou. Ale jako tak tryvatyme j dali, vy tiky
dajte meni telegramu, i ja e dokynu trochy do cijeji sumy. Kvytanciju pro vnesok nadilete na
moju adresu potoju. Na vse dobre, panove.
Vin uklonyvsia j vyjov, pere ni zdyvovani vlasnyky banku usvidomyly, o, vlasne, stalosia, i pidvely pohliady vid velykoho ornoho sakvojaa j vizytivky, jaku vidviduva zalyyv na stoli.
V Birmingemi toho dnia obijlosia bez bankrutstva, i bank Herravehiv i dosi procvitaje, zaslueno
tiay dobroho reputacijeju.
O taki buly vynky, jakymy Rafls Hou proslavyvsia u grafstvach serednioji Angliji, ale pry
vsij svojij edrosti vin ne naleav do tych, koho mona bulo obvesty kruh pacia. Daremno uvyvavsia kolo nioho zdorova-ebrak abo rozpysuvav svoji vyhadani znehody. kotryj sprytnyj pysaka.
Roberta, koly vin asom vykladav pered Raflsom Hou jaku alobnu istoriju, dyvuvalo, jak toj, cho
i malo spilkuvavsia z liumy, mih neschybno vlovyty oevydnu brechniu v rozpovidi abo fayvu
notu. Koly olovik buv dosy duyj, ob sam sobi daty radu, abo takyj, o jomu dopomoha mohla
tiky zakodyty, vlasnyka Novoho Palacu nizao ne mona bulo vmovyty. Marno, skaimo, staryj
Makintajr raz u raz perestrivav mijonera j tysiaamy priamych natiakiv abo tak nazdohad buriakiv
zavodyv movu pro te, jak nespravedlyvo povelasia z nym dolia ta jak lehko mona bulo b jomu
vernuty svoju fabrykantku pynotu. Rafls Hou emno joho vysluchovuvav, kyvav holovoju, usmichavsia, odnak nikoly ne vyjavliav aninajmenoho baannia pospryjaty burkotlyvomu staromu
zbrojarevi v povernenni na joho pjedestal.
Ale jako bahatstvo cioho vidliudnyka bulo spokusoju, o prymaniuvala proakiv z
blyych i daych okoly, jak lampa prytiahuje komaniu, to tak samo pryvabliuvalo vono j predstavnykiv inoho, kudy nebezpenioho suspinoho proarku. Na vulyciach misteka staly pomiaty jakycho nepevnych typiv, ponoi mi molodymy jalynamy snuvaly krakoma neznajomi
postati, a z policiji Birmingema ta centru grafstva spovialy, o v napriamku Temfilda vybyrajusia pojizdom jaki pidozrili vizytery. Ale, jak vvaav Rafls Hou, bahatstvo maje maje neobmeeni molyvosti, u tim ysli j stosovno ochorony, v omu dekotri osoby maly nahodu perekonaty na vlasnomu dosvidi.
y ne chotily b vy zahlianuty do mene? zaproponuvav vin raz uranci, stromliajuy holovu v dveri vitani Makintajriv. Ja maju deo cikaveke dlia vas.

Teper vin buv ue v pryjatekych stosunkach iz cijeju rodynoju, i ridko trapliavsia de, ob
vony ne zustrialysia.
Makintajry usi vtrioch ochoe podalysia z nym do joho budynku, ve dobre znajuy, o taki
zaprosyny neodminno obiciaju jaku pryjemnu nespodivanku.
Koly ja pokazuvav vam tyhra, movyv vin do Lory, koly vony buly na porozi jidani.
A teper pokau o, tak samo nebezpene, cho i men pryvablyve.
V odnomu kutku kimnaty bula prylatovana systema dzerkal, a e odne dzerkalo, velyke j
kruhle, mistylosia vhori pid hostrym kutom do rety.
O podyvisia siudy, v ce verchnie dzerkalo, skazav hospodar.
Boe mylostyvyj! Jaki vidrazlyvi typy! skryknula Lora. Jich tam dvoje, i odyn vid
odnoho brydkiyj.
Ale o vony tam roblia? spytav Robert. Vony tak nae sydia na pidlozi v jakomu
pohrebi.
Due nebezpeni osoby, vyslovyv dumku staryj Makintajr. Ja b riue radyv vam
vyklykaty policiju.
Ja tak i zrobyv. Ale ce, zdajesia, zajvyj klopit sadaty jich do vjaznyci, koly vony j bez
toho nadijno zapakovani. Choa, zvyajno, zakon e za nych vimesia.
A o vony za odni i jak vony tam opynylysia? Rozkai nam, mistere Hou.
Lora promovyla ci slova tak blahano, o ce navi dodalo jij svojeridnoji pryvaby, koly
zvayty, jak nazahal velyno trymalasia vona.
Chto vony ja znaju ne bie, ni vy. Jedyne, o vveeri jich tam ne bulo, a vranci vony
ve buly, z oho mona zrobyty pevnyj vysnovok: potrapyly tudy ci subjekty vnoi, tym pae, o
slunyci znajly odne z vikon unyzu vidynenym. o do rodu zania i namiriv, to ce vyrazno
vydno z jichnich obly. Dobriai krasunyky, ehe ?
Ale ja nijak ne mou vtoropaty, de vony sydia, ozvavsia Robert, vdyvliajuy u verchnie
dzerkalo. O odyn z nych nae bucnuvsia holovoju v stinu. Ni, ce vin nachylyvsia, ob druhyj
vyliz jomu na plei. Teper cej druhyj vyprostavsia, i svitlo padaje na joho oblyia. Jake vono rozhublene j nachabne! Oto b namaliuvaty take! Meni cej eskiz prydavsia b u roboti nad kartynoju z
doby teroru.
Ja spijmav jich u svoju patentovanu pastku na zlomnykiv, pojasnyv Hou. Vony moji
peri ptaky, ale ne maju sumnivu, o ne ostanni. Ja pokau vam, jak cia pastka dije. Ce spravnia
novynka. Pidloha u nas pid nohamy micna, jak tiky moe buty, ale na ni vona rozjednujesia na
okremi astyny. Ce robysia vodnoas v usich kimnatach nynioho poverchu za dopomohoju centranoho mechanizmu. Koly pidloha rozjednana, dosy stupyty try-otyry kroky vid vikna y dverej, jak vidpovidna dilianka pidlohy obertajesia na specinych arnirach, i vy plavno spovzajete
v zamknene pidvane prymiennia z mjakoju obbyvkoju, de moete vvoliu sobi tupotity, a poky
pryjdu vas zvinyty.
Poseredyni konoji kimnaty mi arniramy je taka sobi neporuna oaza, kudy na ni perestavliaju usi mebli. Pislia toho jak neprochanyj zajda peremistyvsia vnyz, pidloha povertajesia do
svoho normanoho poloennia, a ja mou, koly meni treba, bu-jakoji chvylyny pohlianuty na
nioho zavdiaky ciomu nechytromu optynomu prystrojevi, Ja podumav, o vam bude cikavo kynuty okom na mojich branciv, pere ni ja zdam jich staromu konsteblevi on jakraz vin i nadchody alejeju.
Bidni zlodiuky! skryknula Lora. Ne dyvo, o u nych takyj pryholomenyj vyhliad:
vony , mabu, ne znaju ani de vony, ani jak tut opynyly, pravda, mistere Hou? Ja rada, o u
vas tak dobre vse ochoroniajesia, a to ja ve podumuvala, y ne piddajete vy sebe nebezpeci u
vlasnomu domi.
Spravdi? ozvavsia hospodar, z usmikoju obertajuy do divyny. Ni, mij dim cilkovyto neprystupnyj dlia zlomnykiv. U mene tiky odne vikno, o joho mona vykorystaty jak
vchid-vychid, ce serednie vikno v laboratoriji, Ja zrobyv joho takym, bo, jako kazaty pravdu,
asom liubliu poblukaty sered noi, i koly na mene napadaje take baannia, voliju vychodyty j
povertatysia bez usiakych ceremonij. Prote zlodijevi treba buty neabyjakym aslyvcem, ob nadybaty zi sta vikon same ce vikno, choa j tam joho pidsterihaje vova jama. Konsteb ue pryjov.

Ale vy zalyisia, mis Makintajr, vy e deo cikave zmoete dobayty u mene. Projdi, bu laska,
do bijardnoji, a ja za chvylynku pryjednajusia do vas.

Cioho ranku, jak i bahato rankiv pered tym ta opislia, Lora kika hodyn provela v Novomu
Palaci, perehliadajuy skarby muzeju, mylujuy kotovnymy ciakamy z kolekciji Raflsa Hou, perenosiay sklianym liftom z kuryni do rozkinych oranerej. Hospodar nenavjazlyvo jiji suprovodyv, jak vona zminiuvala odnu zabavu na inu, purchajuy mov toj metelyk pomi kvitok. Vin sposterihav za neju krajekom oka j podumky tiyvsia jiji zachoplenniamy. Zretoju, jedyna radis,
jaku vin mav vid svojich dorohocinnych nabutkiv, poliahala v tomu, ob robyty liudiam pryjemne.
Ostannim asom znaky joho uvahy do Lory Makintajr buly taki oevydni, o ve ne lyalosia. miscia ni dlia jakych sumniviv. Vin javno vaviav pry divyni j nevtomno vynachodyv tysiai
sposobiv, ob jiji vraduvaty y zrobyty jij siurpryz. oranku, koly v Makintajriv e spaly, eliadnyk z Novoho Palacu prynosyv velykoho buketa najridkisniych i najprekrasniych kvitiv ozdobyty jim stil do snidanku. Najmene Loryne baannia, cho by j jake fantastyne, nehajno
vdovonylosia, jako tiky ce mohly zrobyty hroi ta liudka vynachidlyvis. Poky tryvaly morozy,
strumok pid mistekom zahatyly j pustyly vodu na dva susidni luky, aby zrobyty tam kovzanku, j
divyni bulo de kataty na kovzanach. Koly zijly snihy, odnia nadveir zjavliavsia hrum z premyloju j sympatynoju koniakoju zadlia toho, ob mis Makintajr mohla pry baanni prohuliatysia verchy. Vse vkazuvalo na te, o vona zavolodila sercem vidliudnyka z Novoho Palacu.
A Lora zi svoho boku vykonuvala svoju ro blyskue. Z ysto inoym uttiam vona prylatuvalasia do perepadiv nastroju Raflsa Hou j. navyla dyvyty na svit joho oyma. Vsi rozmovy jiji
krutylysia dovkola pyta pro bohadini, bezplatni bibliteky, filantropiju i riznomanitni vdoskonalennia. Cho by oho torkavsia hospodariv proekt, vona orazu zauvauvala o posutnie, spriamovane na joho polipennia j biu doverenis. Vlasnykovi Novoho Palacu zdavalosia, o nareti
vin spitkav liudku duu, povnistiu suholosnu z joho vlasnoju dueju. V nij Rafls Hou pobayv
molyvu podruhu yttia, jaka ne tiky nide za nym, a j vestyme joho samoho tym liachom, o vin
obrav.
Robert ta joho bako ne mohly ne pomiaty, do oho jdesia. odo staroho, to vin i
pomyslyty sobi nioho kraoho ne mih, jak poridnytysia, cho i oposeredkovanym ynom, z vlasnykom takoho nezmirennoho bahatstva. Blysk zolota zamaryv i Roberta, zamoroujuy zapereennia u nioho na ustach. Ce bulo neabyjak pryjemno maty spravu z takymy velykymy
kotamy, nechaj navi tiky v roli dovirenoho agenta! Navio jomu vtruatysia j psuvaty ustaleni
ve pryjemni stosunky? Ce sestryn klopit, a ne joho, koly hovoryty pro Hektora Sperlinga
nichto tut ne vynen: koen sam kova vlasnoho astia. Voevy najkrae bulo dozvolyty podijam plysty svojim plynom.
Samomu Robertovi j chudonyki joho roboty, i chatnie otoennia stavaly dedali bi osorunymy. Vidkoly vin poznajomyvsia z Raflsom Hou, maliarki studiji ve ne davaly jomu takoji
nasolody. Bo jakyj sens tiako natuuvaty i hybity za jaku mizernu sumu, koly dosy poprosyty
j ty distane ti sami hroi za tak? Pravda, vin ni razu e ne zvertavsia z prochanniam, ale ymali
koty dlia nudennych postijno perechodyly erez joho ruky, i koly vin potrebuvatyme, novyj
druh, zvisno, jomu ne vidmovy. Oto rymki galery na velykomu polotni tak i lyalysia le nakresleni, a dni svoji Robert zbuvav abo v rozkinij bibliteci Novoho Palacu, abo u prohuliankach
okolyceju, de vysluchovuvav liudki rozpovidi pro svoji nestatky, ob zhodom povernuty u roli
jangola v tvidovomu kostiumi, prynosiay neasnym dopomohu vid Raflsa Hou. Misija ne a
nadto ambitna, ale jakraz po niomu, koly vvayty, jakyj vin slabovinyj i lehkovanyj.
Pomiajuy, o mijonera ne tak i ridko obsidaly hnitiui dumky, Robert buvalo zapytuvav
sebe: a y ne tomu ce, o velyezni vytraty serjozno pidirvaly joho kapital, i vin musy tryvoyty
za svoje majbutnie? Vidstoronenyj pohliad, stiahneni brovy, nachylena holova vse svidylo, o
dua joho ymo zaklopotana, i tiky pry pojavi Pory vin movby skydav iz sebe cej potajnyj tiahar.
odnia na pja hodyn vin zamykavsia u sebe v laboratoriji, viddajuy uliublenym doslidam, ale z

jakoji nezbahnennoji prymchy ne dozvoliav ani odnomu z eliadi, ani navi Lori y Robertovi perestupaty poroha cioho okreminoho prymiennia. De kri de vin znykav tam, ob pokazaty
erez kika hodyn blidym ta vtomlenym, i tiky hul mayneriji ta dym z vysokoho dymaria svidyly,
jakyj znanyj obsiah roboty zdijsniuvav vin samotuky.
Moe, ja mih by ymo dopomohty vam u laboratoriji? zaproponuvav jako Robert, koly
vony sydily pislia lenu v kuryni. Ja bau, o vy peretrudujete sebe. Meni bulo b navi pryjemno staty vam u pryhodi, ade ja trochy znajusia na chimiji.
Neve j spravdi? vidkazav Rafls Hou, zvodiay brovy. Ja j ne podumav, o ce
molyvo, bo due ridko u koho mysteki j naukovi interesy jdu poru.
Ta ja ne maju jakycho osoblyvych zna u cij haluzi, ale vse-taky projov kurs chimiji i dva
roky praciuvav u laboratoriji instytutu sera Dosi Mejsona.
Meni due pryjemno ce uty! bahatoznano movyv Hou. Ce moe maty dlia nas
neabyjake znaennia. Molyvo, ta navi maje pevno, o ja skorystajusia z vaoji propozyciji
dopomohty meni j oznajomliu vas iz dejakymy svojimy metodamy, vony, muu skazaty, istotno
rizniasia vid tych, jaki zastosovuju prychynyky tradycijnoji chimiji. Odnak as dlia cioho poky
o ne nastav U omu ri, Donse?
Zapyska, ser. Staryj eliadnyk podav konverta na sribnij taci. Hou zlamav peatku j
probih zapysku oyma.
Oto maje! Ce vid ledi Moreli, zaproennia na bal u grafstvi. Ale ja ne mou joho pryjniaty.
Cho ce j due liubjazno z jichnioho boku, ta ja voliv by, ob vony daly meni spokij. Harazd,
Donse. Ja nadiliu vidpovi. Znajete, Roberte, ja sebe asamy tak prykro pouvaju!
Vin teper ne raz ue zvertavsia do molodoho chudonyka na imja, osoblyvo u chvylyny bi
doviroji rozmovy.
Ja j sam pomiav o take za vamy, spivutlyvo zauvayv Robert. Ale ce vkraj dyvno:
e molodyj vikom, zdorovyj, vy majete molyvosti braty vid yttia vse, o choete, ade vy mijoner
Och, Roberte, v ciomu i ve klopit! skryknuv Hou, vidkydajuy u krisli j puskajuy
holubi kicia dymu z liuky. Jakby ja buv mijonerom, ja b tiky diakuvav doli, ale, na a, ja
zovsim ne mijoner!
Syly nebesni! vachnuvsia pry cych slovach Robert.
Vin a pocholov, koly jomu siajnulo, o ce , mabu, peryj krok do ziznannia v blykomu
bankrutstvi i o vsia cia pynota, vse ce zbudlyve, barvyste j spovnene pryjemnych siurpryziv
yttia o-o rozvijesia z dymom.
To vy ne mijoner proburmotiv vin.
Ni, Roberte, ja mijarder, i, zdajesia, jedynyj takyj na sviti. Same ce j obtiauje meni
duu, same tomu ja j pouvaju sebe inodi neasnym. Ja vvaaju, o povynen vytraaty svoji hroi,
puskaty jich v obih a ce tak nelehko, koly choe, ob vony jly na dobro j ne zapodijuvaly
kody. Ja viduvaju na sobi velyeznu vidpovidanis. Cej tiahar prosto hnity mene. y maju ja
pravo yty v supokoji, koly na sviti stiky mijoniv znedolenych, jakych mona bulo b pidtrymaty,
vriatuvaty vid zlydniv, ale jak do nych pidstupyty, jak ce zrobyty?
Robert poleheno zitchnuv.
Vy, molyvo, zanadto blyko do sercia berete svij obovjazok, skazav vin. Usi znaju,
jak straenno bahato vy zrobyly dobroho liudiam. oho vam e baaty? Jako vy choete rozyryty dobroynnu dijanis, to skri dostatnio filantropinych instytucij, i vony tiky radi budu vaij
dopomozi.
Ja maju spysok dvochsot simdesiaty takych organizacij, vidkazav Hou. Pry nahodi
vy prohlianete joho, i, molyvo, dopovnyte. Do konoji z nych ja oroku nadsylaju skromnu poertvu. To ja ne dumaju, o mona e zrobyty o u ciomu napriamku.
Ale vy j spravdi vnesly svoju astku, i navi bie, ni chto by spodivavsia. Ja na vaomu
misci zayv by spokijnym yttiam i ve ne suyv by holovy vsima cymy klopotamy.
A ot ja tak ne mou, povahom promovyv Hou. Ne na te dolia nadilyla mene takoju
velyeznoho syloju, ob ja mih bezpeno yty sobi j niym ne uryty. Ja nizao ne poviriu v ce.
Ni, Roberte, krae naprute ujavu j prydumajte jakyj takyj sposib, ob liudyna, jaka posidaje

nu, skaemo tak, bezmene bahatstvo, mohla b prysluyty liudstvu, ale pry ciomu nikoho ne pozbavliajuy osobystoji nezalenosti j nikomu ne kodiay.
Taky j spravdi, jak ja poynaju mirkuvaty nad cym, to tut due vako znajty, kudy same
pryklasty svoji zusyllia, pohodyvsia Robert.
O ja zaraz vidkryjusia vam z dekotrymy planamy, moe, vy pidkaete meni o slune.
Prypustimo, chto kupuje dilianku zemli v desia kvadratnych my, tut, u Steffordyri, i sporuduje
na nij cile epurne misteko, z ystekych, zrunych otyrykimnatnych kotediv, oporiadenych
bez nadmirnostej, ale z usima vyhodamy, koly j kramnyci poru i take ine, tiky ob ne bulo ynkiv. Prypustimo dali, o ci budynky bezoplatno peredajusia bezdomnym, volociuham, nevdacham, bezrobitnym z ciloji Velykobrytaniji. A zibravy dokupy, vsich jich zabezpeuju robotoju
pid vidpovidnym nahliadom, takoju, jakoji vystay na bahato rokiv i jaka davatyme o korysne
j suspistvu. Nu, i ob dobre jim platyty, i ob vony ne nadto perevtomliuvalysia j mohly pryjemno vidpoyty. y ne mona v takyj sposib i cym liudiam dopomohty, i vzahali liudkosti?
Ale jaku taku robotu vy prydumajete, ob jiji vystaylo na velyeznu kikis liudej i na
dovhyj as i ob ne pidirvaty jakoji ue najavnoji haluzi vyrobnyctva? Bo jako cia ina halu ne
vytrymaje konkurenciji, to ce prosto oznaatyme pereklasty tiahar yttievych znehod z odnijeji
astyny naselennia na inu.
Oto-bo j je. Ja zovsim ne chou, ob ce bulo komu na kodu. V mene je o takyj zadum:
zahlybyty u emnu koru j probyty tune do protylenoho boku zemnoji kuli. Koly dostatnio hlyboko zanuryty naskiky same, ce cikava matematyna problema, buriay ne priamo do centru planety, a tak, aby centr zemnoho tiainnia zalyavsia pid namy, to tam mona bude proklasty
tune i rejky, jak zvyajno robysia na poverchni zemli.
U ciu chvylynu Robertovi Makintajru vpere siajnula dumka, o bako mav slunis, koly
oto nazvav Hou boevinym. erez svoje velyezne bahatstvo vin voevy nadveredyv rozum i
stav manijakom.
Robert prytaknuv jomu holovoju, jak roblia, zaspokojujuy dytynu.
Ce bulo b due dobre, promovyv vin. Ale ja uv, o jadro zemnoji kuli rozplavlene,
i vaym robitnykam u tomu tuneli dovedesia staty chiba salamandramy.
Ostanni naukovi dani ne pidtverduju, o zemlia vseredyni a tak due rozarena,
vidpoviv Rafls Hou. Dovedeno, o pidvyennia temperatury u vuhinych achtach zaley vid
atmosfernoho tysku. V zemli je horiui hazy, a tako lehkozajmysti reovyny, jaki trapliajusia v
nadrach vulkaniv, ale jako v chodi burinnia my nadybajemo na o take, to spriamujemo v
achtu odnu abo j dvi riky, i takym ynom trudnoi bude usunuto.
I e moe statysia raptom, o protylenyj kine vaoho tuneliu vyjde pid Tychym okeanom, zauvayv Robert, nasylu strymujuy vid smichu.
Ja maju ocinky j rozrachunky peroriadnych francukych, anglijkych i amerykankych
ineneriv. Misce vychodu tuneliu mona vyznayty z tonistiu do jarda. On u tomu portfeli v kutku
povno opysiv, schem i digram. U mene ve praciuju agenty, upovnovaeni na zakupivliu zemli, i
jako vse pide harazd, voseny my rozponemo roboty. Ce odyn plan, o obiciaje cilkom pevni
rezutaty. Druhyj prokladannia kanaliv.
Ale tut vy neodminno vvijdete v konkurenciju v zaliznyciamy.
Vy ne tak mene zrozumily. Ja maju namir prokopaty kanaly erez taki pereyjky, de ce
polehy torhoveni zvjazky. Realizacija cioho planu, jako sudna ne budu obkladaty nadmirnym mytom, hadaju, vemy prysluysia vsiomu liudstvu.
A de same vy namiriajetesia prokopuvaty kanaly? pocikavyvsia Robert.
U mene je karta svitu, vidpoviv Hou i, pidvivy, uziav potribnu kartu zi stendu. O
vy bayte poznaky synim olivcem. Ce punkty, mi jakymy ja proponuju proklasty novi komunikaciji. Ponu ja, zvyajno, z toho, o najpere treba zrobyty dokinyty Panamkyj kanal.
I spravdi.
Manijactvo cioho olovika stavalo dedali pevniym, a prote trymavsia vin tak nevymueno j
spokijno, o Robert mymovoli zasluchavsia joho planamy i navi poav vyjavliaty zacikavlennia i
prychynis do nych.

 Korinfkyj pereyjok ja te beru pid uvahu. Prote ce zavdannia neskladne, jak z finansovoho pohliadu, tak i z ysto techninoho. Dali ja proponuju proklasty kanal o tut, de Ki, ob
zjednaty Nimeke more z Baltijkym. Ce, jak vy rozumijete, usune potrebu sudnam ob chodyty
usiu Daniju i polehy nau torhivliu z Nimeynoju ta Rosijeju. Ine bezpereno neobchidne
transportne vdoskonalennia kanal, o spoluy zatoku Fert-of-Fort iz Klajdom i tym samym
zvjae schidne uzbereia otlandiji z Irlandkym morem i transatlantynoju trasoju. Bayte ociu
syniu liniju?
Bau, bau.
Tut my te proklademo nevelykyj kanal. Vin proliae. vid Uleaborha do Kemi, spoluyvy Bile more z Botninoju zatokoju. Ne mona obmeuvaty sympatijamy lye do vlasnoji
krajiny, pravda bo? Nechaj nae skromne dobroynstvo prysluysia vsiomu svitovi. Dopomoemo
esnym liudiam z Archangekoho kraju zbuvaty svoji chutra j yr.
Ale cej kanal zamerzatyme.
Tiky na pivroku. A retu asu vin bude sudnoplavnyj. Ta j treba taky o zrobyty dlia
Schodu. Nikoly ne zabuvajmo pro Schid!
Tak, ce bulo b neobalyvo, pohodyvsia Robert, o zavvauvav lye kominyj bik v usij
cij balaci. Rafls Hou, odnak, buv serjoznyj jak nikoly, nanosiay na kartu novi poznaky synim
olivcem.
O tut nai zusyllia te mou vemy prysluyty. Jako my proryjemo kanal vid Batuma
do riky Kura, to polehymo torhoveni zvjazky z Kaspijem i z usima rikamy, jaki v nioho vpadaju. Urachujte, o vony ochopliuju znanu terytoriju. Znovu taky, ja podumuju i pro te, o
varto ryzyknuty j zjednaty kanalom Bejrut na Seredzemnomu mori j verchivja Jevfratu, a ce nablyzy nas do Perkoji zatoky. O ci kika najneobchidniych kanaliv, o dopomou objednaty
liudkyj rid v jedyne cile.
Vai plany voistynu grandizni, promovyv Robert, ne znajuy, smijatysia y chapaty
za holovu. Vy z liudyny peretvoryte na odnu z ruijnych syl pryrody, vse zminiujuy, perekopujuy ta vdoskonaliujuy.
Same tak ja j dyvliusia na ciu spravu. Oto tym i viduvaju tak hostro svoju vidpovidanis.
Ale zdijsnyvy ce vse, vy ve zmoete vidpoyty. Bo programa u vas taky velyezna.
E, do vidpoynku bude e daleko. Ja brytankyj patrit, i chotiv by zrobyty o take,
ob moje imja zberehlosia v annalach naoji bakivyny. Ale ja voliv by, ob ce stalosia pislia
mojeji smerti, bo meni nepryjemne vse povjazane z publinym rozholosom ta poestiamy. Tym-to
ja vidklav visimsot mijoniv funtiv de same, ce bude skazano v mojemu zapoviti, na pokryttia
naoho nacinanoho borhu. Ne dumaju, ob cej zachid komu zakodyv.
Robert, yroko rozvivy oi, onimilo dyvyvsia na dyvaka, o vyholouvav taki zuchvali rei.
Potim e problema obihrivannia gruntu. Tut tako s yroke pole dlia novovvede. Vy,
bezpereno, ytaly, jaki velyezni vroaji zbyraju u Dersi ta v inych misciach, de v grunti prokladeno truby z hariaoju vodoju? Vtryi abo j u otyry razy bii za zvyajni. Ja b zaproponuvav
cej samyj experyment u kudy yromu mastabi. Ostriv Men, skaimo, mona vykorystaty dlia teplovoji stanciji, de nagrivatymesia voda. Holovni truboprovody prostiahnusia do Angliji, Irlandiji
ta otlandiji, tam vony rozhaluuvatymusia, ob kine kipcem pokryty svojeju mereeju vsiu
krajinu na hlybyni dvoch futiv pid zemleju. Koly mi trubamy bude vidsta v odyn jard, cioho
vystay na bu-jaku potrebu.
Ale bojusia, zauvayv Robert, o voda, vyjovy hariaoju z ostrova Men, deo
ocholone, poky doberesia, prymirom, do Kejtnesu v otlandiji.
Tut nema nijakoji problemy. erez koni kika my mona postavyty specini pei dlia
pidtrymannia v trubach vidpovidnoji temperatury. O tiky dejaki z mojich planiv na majbutnie,
Roberte, i ob zdijsnyty jich, meni potribna spivpracia takych bezkoryslyvych liudej, jak vy. Ale
jak jaskravo sonce siaje, i jakyj mylyj tutenij krajevyd! Svit neskazanno prekrasnyj, i ja chotiv by
zalyyty joho bodaj trochy aslyviym, ani vin buv, koly ja pryjov na nioho. Chodim prohuliajemo, Roberte, a vy dorohoju rozkaete meni, komu ja e mih by staty v pryhodi.

Bahatstvo Raflsa Hou cho i ymalo dobra pryneslo liudiam, ale ne raz i kodu ynylo. Navi
same spohliadannia j dumky pro nioho pozbavlialy spokoju j kalamutyly duu. Osoblyvo ce dalosia
vznaky na staromu fabrykantovi zbroji. To vin buv tiky burkotlyvyj i poadlyvyj, a teper zrobyvsia
vjidlyvym, nasuplenym i prosto nebezpenym. Vid tynia do tynia, baay, jak hroovyj potik
proplyvaje, mona skazaty, povz samyj joho dim i ne mouy odvesty dlia sebe bodaj nevelykyj
strumok, aby znovu vbytysia v kolodoky, vin projmavsia use duoju zlostyvistiu, a v oach u
nioho zjavyvsia chyyj poblysk. Ride zhadujuy pro vlasnu nedoliu, vin teper astie vpadav u
pochmuryj nastrij i cili hodyny vystojuvav na pahorbi, dyvliay na pynyj palac u dolyni, jak
sprahlyj dyvysia na mira sered pusteli.
Staryj nevtomno vypytuvav, vyniuchuvav i pidhliadav, a ureti de v omu vyjavyvsia osvieniym, ni joho syn y doka.
Ty, mabu, i dosi ne znaje, vidkilia cej tvij druh dobuvaje hroi? zapytav vin jako syna,
prohuliujuy iz nym uranci nadvori.
Ni, tatu, ne znaju. Ja znaju tiky, o vytraaje vin jich na due blahorodni cili.
Che! burknuv staryj. De pak, blahorodni! Dopomahaje vsiakym volociuham, potipacham, ostannim projdysvitam, ale ne moe navi funtovoji pozyky vdilyty pid najpevnie zabezpeennia poriadnomu pidpryjemcevi, ob toj vybravsia zi skruty.
Liubyj bateku, ja ne mou pro ce spereatysia z toboju, vidkazav Robert. Ja tobi ne
raz pojasniuvav svoju dumku odo cioho. Meta mistera Hou dopomahaty tym, chto cilkovyto
zuboiv. A na nas vin dyvysia jak na rivnych sobi, jomu j na hadku ne spadaje, ob opikuvaty
namy, tak nae my sami sobi ne spromoni daty rada. Dlia nas bulo b prynyenniam braty vid nioho
mylostyniu.
Pche, o ty vyhaduje, Roberte! Ta ne pro mylostyniu jdesia, a pro pozyku, a sered
dilovych liudej ce zvyajnisika ri.
Pora bula e rannia, ale z toho, jakyj bako buv zapanyj i dratlyvyj, Robert zrozumiv, o vin
ue vstyh pryklasty do arky. Ostannim asom ce ve stalo u nioho zvykoju, i joho teper ridko
baeno povnistiu tverezym.
Mister Rafls Hou sam rozporiadnyk svojich kotiv, cholodno movyv Robert. Jako
vin zarobliaje hroi, to maje j pravo vytraaty jich, na o choe.
A jak vin jich zarobliaje? Ty cioho ne znaje, Roberte. Zvidky ty moe buty pevnym, o
ne bere uasti v jakycho machinacijach, koly dopomahaje jomu roztrykuvaty hroi? Chiba
chto koly-nebu zarobliav taki velyki hroi v esnyj sposib? Ni, takoho nikoly ne buvalo, ce ja tobi
kau. I ja tobi e j te skau, o brusky zolota dlia cioho olovika ne doroi, jak bryly vuhillia dlia
achtaria. Vin mih by zaihraky j cilu budivliu z nych vymuruvaty!
Ja znaju, tatu, o vin due bahatyj. Ale ja dumaju, o to vin tak inodi prosto liuby extravahantno vyslovliuvaty, koly ujava joho due ve zanosy. Ja uv, jak vin snuvav taki plany, o
jich zdijsnyty hodi navi najbahatij liudyni na sviti.
Hliady, ne pomylysia, synu. Tvij bidnyj bako ne takyj ue j dure, cho vin usioho tiky
esnyj zuboilyj promyslove. Staryj zyrknuv skosa na syna, pidmorhnuv i nepryjemno oskiryvsia. Koly jdesia pro hroi, to ja niuchom uju. U nioho cila chura hrovy. Ja ne maju sumnivu,
o vin najbahatyj z bahaiv na sviti, cho jak vin dorvavsia do takoho bahatstva, tut sprava nepevna. Ja e ne zovsim slipyj, Roberte. Ty zvernuv uvahu na toj furgon, jakyj pryjizdy siudy otynia?
Furgon?
A tak. Ba, Roberte, ja znaju o take, o j tobi ne vidomo. Vin i siohodni mav prybuty.
Joho mona bayty osuboty vranci. Che, ta o e vin i je, ob ja tak yvyj buv, on pokazavsia
z-za povorotu!
Robert ohlianuvsia i spravdi pobayv velykyj vakyj furgon, zapriaenyj dvoma kimy. Vin

povoli sunuv u napriamku do palacu. Z toho, jak napynaly koni ta jak zvina vony stupaly, vydno
bulo, o vanta ymalekyj.
Zupynimsia lye! skryknuv staryj Makintajr, arpnuvy sypa za rukav kistliavoju rukoju. Nechaj projide. Todi podyvymo, o bude dali.
Vony prystaly kraj dorohy, ekajuy, poky furgon zrivniajesia z nymy. Speredu j z bokiv vin
buv pokrytyj brezentom, ale zzadu mona bulo trochy rozhledity, o tam useredyni. Vanta skladavsia, naskiky Robert pobayv, z pakunkiv odnakovoho rozmiru, de tak futiv zo dva zavdovky
j diujmiv is zavvyky, akuratno skladenych odyn na odnoho. Koen pakunok buv zahornutyj
mikovynoju.
I o ty na ce skae? a trimfom u holosi zapytav staryj Makintajr, koly furgon proskrypiv povz nych.
A o? o tut takoho ty nabayv?
Ja steu za cym furgonom, Roberte steu konoji suboty, i raz mav nahodu pryhlianuty
do nioho blye. Pamjataje toj de, koly vpav berest poperek dorohy, a dovelosia perepyliaty
joho navpil i vidtiahty vbik? Ce bulo v subotu, i furgon musyv prystaty, poky rozyaly dorohu. A
ja stojav tam nepodalik, to i skorystavsia nahodoju. Ja pidijov izzadu j pomacav odyn z tych pakunkiv. Na vyhliad vony ne taki j velyki, he ? Ale pidniaty jich ne koen pidnime. Vony vaki,
Roberte, vaki j tverdi, nae metalevi. To ja kau tobi, chlope, cej furgon vantaenyj zolotom!
Zolotom?!
Cilymy bruskamy zolota, Roberte. Ale projdim-no za ohorou j podyvimsia sobi, jak joho
rozvantauvatymu.
Vony slidom za furgonom projly erez bramu, zahlybyly u jalynnyk i tam znajly miscynu,
zvidky krae bulo dyvyty. Furgon zupynyvsia ne pered holovnoju budivleju, a pered vchodom
do laboratoriji, jaka stojala trochy ostoro. Kika koniuchiv ta slunykiv ue ekaly na vanta i
poaly vydeko zanosyty joho v prymiennia z vysokym dymarem. Robert upere pobayv, ob
chto inyj, okrim vlasnyka, vchodyv do laboratoriji. Cho samoho Raflsa Hou pide ne bulo vydno,
ale robota posuvalasia vavo: za pivhodyny vse vyvantayly, i furgon nehajno vidjichav.
Nioho ja ne rozumiju, tatu, v zadumi zauvayv Robert, koly vony vdvoch ruyly dali,
prohuliujuy. Nu nechaj tvoje prypuennia slune, ale chto moe prystavliaty jomu zoloto v
takij kikosti, i zvidky vono beresia?
Ch-che, vreti ty taky vyznav moju pravdu, zadovoleno kreknuv staryj. Ja ciu hru
bau naskri, dlia mene vse ce jasno! jich dvoje u cij hri, ce ri bezperena. Toj, druhyj, dobuvaje
zoloto. Bajdue, jakym ynom, cho ja maju nadiju, o ne zloynnym. Ujavimo sobi, o vony,
prymirom, natrapyly na bahatiuu zolotu ylu, taku, de zoloto lopatoju mona hrebty. Oto toj,
druhyj, perepravliaje zoloto do cioho, naoho, a cej maje tut svoji pei ta vsiaki chimini prylady j
oyaje ta promyvaje joho, ob vono bulo prydatne na proda. O tak ja ce pojasniuju, Roberte.
To jak, y ne vcilyv ja pacem u desiatku?
Ale jako tak, tatu, to zoloto musia i vyvozyty zvidsy.
A ce j roblia, Roberte, tiky potrochu za raz. He-he! V mene oi ne slipi, chlope. onoi
joho vyvozia nevelykym vizkom do stanciji, a tam o siomij sorok ranku vidpravliaju potiahom do
Londona. I ve ne takymy bruskamy, a zapakuvavy v okuti zalizom jayky. Ja jich bayv, chlope,
i macav o cymy rukamy.
o , movyv molodyk zadumano, moe, ty j maje raciju. Ato, molyvo, tak vono i
je.
U toj as, jak bako j syn syluvalysia rozkryty sekrety Raflsa Hou, sam vin zavitav do Berestia,
de Lora sydila bilia kamina, ytajuy Korolevu.
Och, jak koda! vyhuknula vona, vidkladajuy nabik gazetu j schopliujuy na nohy.
Brat mij i bako same vyjly. Ta vony, ja pevna, skoro povernusia. V usiakomu razi, Robert o-o
maje buty.
Ale ja voliv by jakraz pobaytysia z vamy naodynci, spokijno vidkazav Rafls Hou.
Sidajte, bu laska, u mene je do vas nevelyka rozmova.

Lora znovu sila, a oky jiji zaarilysia j dychannia pryskorylo. Vona odvela pohliad vid hostia i zadyvylasia na voho u kamini, ale oi jiji iskrylysia svojim vlasnym, a ne pozyenym svitlom.
Vy pamjatajete toj vypadok, koly my z vamy poznajomylysia, mis Makintajr? spytav
Rafls Hou, stojay na kylymku j dyvliay na temne volossia divyny j vyhyn jiji prekrasno-biloji
yji.
Pamjataju tak, nae ce bulo vora, vidpovila vona ninym lahidnym Holosom.
Ote, vy, mabu, pamjatajete j ti nerozvani slova, jaki ja skazav, koly my ve rozchodylysia. Ce vyjlo u mene zovsim nerozumno. Muu zapevnyty vas, o meni due koda, jako ja naliakav vas todi abo zbenteyv, ale ja dovyj as yv samitnykom i zaviv sobi nedobru zvyku dumaty vholos. Vaa mova, vae oblyia, vai manery vse ce tak vidpovidalo mojemu idealovi
spravnioji inky, liubliaoji, virnoji, spovnenoji spivuttia do liudej, o ja mymovoli podumav:
jakby ja buv ubohym, to y mih by zavojuvaty prychynis takoji divyny, jak vy?
Vaa dobra dumka pro mene, mistere Rafls Hou, due doroha meni, vidkazala Lora.
A todi ja zovsim ne zliakalasia, zapevniaju vas, to nema potreby pereprouvaty za te, o bulo,
vlasne, komplimentom.
Zhodom ja peresvidyvsia, o u vas i dua taka sama harna, jak i zovninis, o vy j
spravdi ideana inka, nadilena najliachetniymy j najvyukaniymy rysamy, jaki tiky moe maty
liudyna. odo mene, to vy znajete, o ja dosy zamonyj, ale meni chotilosia b, ob ce ne bulo
vyznaanym momentom u vaomu vybori. To znajuy ve do pevnoji miry moju vdau, y mohly
b vy, Loro, buty aslyvoju, vyjovy za mene zami?
Vona nioho ne vidpovila, a tak i sydila, odvivy holovu vbik i vtupyvy iskrystymy oyma
u polumja. Maleka nika jiji nervovo prytupuvala po kylymku.
Zvyajno, vy majete pravo diznaty pro mene trochy bie, pere ni pryjmaty riennia.
Odnak meni maje nema oho dodaty do toho, o vy ve znajete. Ja syrota i, oskiky znaju, bez
bu-jakoji ridni na sviti. Bako mij buv anovanoju liudynoju, vin praciuvav chirurgom u Valliji i
dav meni zmohu te distaty medynu osvitu. Ale vin pomer e do toho, jak ja vstyh zakinyty
navannia, i zalyyv mene pry vemy skromnych statkach. A ja tym asom zachopyvsia problemamy chimiji ta elektryky, i zamis pohlybliuvaty medyni studiji, povnistiu viddavsia cym svojim
zachoplenniam. Zhodom ja zaviv sobi laboratoriju, de zmih provadyty doslidy ve na vlasnu ru.
De pryblyzno o cij pori meni distalasia znana suma hroej, taka znana, o ja viduv, jaka na
moji plei liahla velyka vidpovidanis, ob rozumno jich vykorystaty. Obmirkuvavy vse jak slid,
ja vyriyv zbuduvaty ymalyj budynok v jakij tychij miscyni, odnak ne due daleko vid velykoho
centru. Ce z takym rozrachunkom, ob tam ja ne poryvav zvjazkiv zi svitom, ale j mih by yty u
spokoji, vyvaujuy ti plany, jaki sobi namyslyv zdijsnyty. Vypalo tak, o ja obrav same Temfild
na misce svoho osidku. Teper meni lyajesia vtiliuvaty v dijsnis zadumy, jaki u mene je, namahajuy polehyty zemnyj tiahar ubohym i uposlidenym. Oto ja j pytaju vas, Loro: y zhodni vy
zjednaty svoju doliu z mojeju i dopomahaty meni v tij spravi, jaka stanovy sens moho yttia?
Divyna perevela na nioho pohliad, na joho chudorliavu posta, blide oblyia, prozirlyvi, ale
j lahidni oi. Koly vona tak dyvylasia, v ujavi u neji nesamochi postav poru inyj obraz Hektora
Sperlinga z joho munimy rysamy, itkymy linijamy ust, yrym pohliadom. I same u ciu my
torestva jij vyrazno zhadalosia, o vin ne vidstupyvsia vid nych u hodynu jichnioji tiakoji skruty,
jiji i zuboilu vin kochav tak samo nino, jak kochav zamonoju spadkojemyceju. Zhadaly Lori j
ostanni jichni obijmy na porozi, i vona vidula teplo joho ust u sebe na ustach.
Ce velyka es dlia mene, mistere Hou, zatynajuy, promovyla Lora, ale ce vse tak
nespodivano. Ja ne vstyhla j podumaty ne znaju, o vam navi skazaty
A ja j ne kvapliu vas, pospiyv vin zapevnyty jiji. Vam treba dobre vse zvayty. A
vidpovi ja spodivajusia pouty vid vas inym razom. Koly meni pryjty? Moe, siohodni vveeri?
Harazd, prychote vveeri.
Todi do zustrii. Povirte meni, vae vahannia e vye pidnosy vas u mojich oach. Ja
ve yvu nadijeju.
Vin pryklav Lorynu ruku do svojich ust i vyjov, zalyyvy divynu na samoti z jiji dumkamy.
I cho jaki buly ti dumky, sumnivy Lory tryvaly nedovho. Oblyia moriakove vidplyvalo v
use tumanniu dalei, a natomis dedali vyraznialy v jiji svidomosti j velyeznyj palac, i malo ne

korolivka mohutnis, i kotovnosti, j zoloto, j pyne majbutnie. Ce vse lealo bilia jiji nih, varto
bulo tiky nachylyty i pidniaty. To jak mohla vona vahaty bodaj navi chvylynu? Lora pidvelasia,
pidijla do stolu, distala arku paperu j konvert. Lysta vona zaadresuvala Hektorovi Sterlingu, lejtenantovi flotu Joho Korolivkoji Velynosti, Hibraltar. Sam lyst napysaty vyjavylosia trochy
skladnie, ale vreti znajlysia slova, o vidpovidaly jiji dumkam:
Liubyj Hektore, poala vona, ja perekonana, o tvij bako nikoly due
schvano ne stavyvsia do naych zaruyn, inake b vin ne ynyv perepon naomu
odruenniu. I ja tako pevna, o vidtodi, jak moho bidnoho tata spitkalo rozorennia, ty
lyyvsia virnym meni tiky z pouttia obovjazku j esti, i o dlia tebe bulo b nezmirno
krae, jakby my vzahali nikoly ne znalysia odne z odnym. Meni nesterpno dumaty, ob
ty, Hektore, stavyv na kartu svoju karjeru zarady mene, i tomu ja, dobre vse zvayvy,
vyriyla zvinyty tebe j rozirvaty pai pidlitkovi zaruyny, dajuy tobi povnu voliu ynyty
tak, jak zabaaje. Molyvo, zaraz tobi zdassia, niby ja povelasia nedobre vidnosno
tebe, ale ja cilkom pevna, liubyj Hektore, o koly ty stane admiralom i vyznanoju liudynoju, to, ohlianuvy nazad, pobay, o ja bula spravnim druhom, koly utrymala
tebe vid chybnoho kroku na samomu poatku tvojeji karjery. odo mene, to odruusia
ja y ni, a namir ja maju prysviatyty retu svoho yttia tomu, ob robyty liudiam dobro,
ob svit pislia mene stav choa b troky kraym, ni buv ranie. Bako tvij pouvaje
sebe due dobre, ostannioji nedili vin proytav udovu propovi. Vkladaju tvoju banknotu, jaku ty prosyv vberehty dlia tebe. Proavaj nazavdy, liubyj Hektore, i povir meni,
o cho by jak sklalosia moje yttia, ja nazavdy zalyusia yro tobi viddanoju.
Lora S. Makintajr.
Ledve vona vstyhla zaklejity konverta, jak povernulysia z prohulianky bako z Robertom.
Lora pryynyla dveri, koly vony vvijly, j zrobyla reverans.
Ja ekaju na pozdorovlennia vid usijeji rodyny, skazala vona, vysoko zakynuvy holovu. Prychodyv Rafls Hou, vin poprosyv mojeji ruky.
Ta neve? skryknuv staryj. I o ty na ce?..
Ja dam jomu vidpovi piznie.
I jaka vona bude?..
o ja zhodna.
Ty zavdy bula sluchniana divyna, Loro, skazav staryj Makintajr, spynajuy na
paciach, ob pociluvaty doku.
Ale , Loro, Loro, a jak z Hektorom? zlehka doriknuv sestri Robert.
O, jomu ja napysala lysta, spokijnisiko vidpovila vona. A tebe poprou vkynuty
joho na poti.

Oto Lora Makintajr vziala zaruyny z Raflsom Hou, staryj Makintajr, viduvy sebe na krok
blye do derela bahatstva, prybrav e poadlyvioho vyhliadu, a Robert stav e mene dumaty
pro robotu, ni ranie, i ve nikoly navi ne zhaduvav pro svoje velyke polotno, o j dali vyryvalosia
pyliukoju na moberti. Hou podaruvav Lori na zaruyny starovynnoho zolotoho persnia z velykym
iskrystym dimantom. Pro liub maje ne zavodyly movy, bo Hou voliv, ob use vidbulo jakomoha skromnie. Teper malo ne vsi veory vin provodyv u domivci Makintajriv, de vdvoch iz Loroju snuvav najmastabnii filantropini plany na majbutnie. Rozklavy na stoli pered soboju kartu,
vony oboje, tak by movyty, yrialy nad svitom, prykydajuy, zvaujuy, vdoskonaliujuy.
Molode divyna! skazav staryj Makintajr synovi. Pro mijony bazikaje tak vino,
nae z nymy j vrodylasia. Maju tiky nadiju, o, vyjovy zami, vona ne rozkydatymesia tak
lehko hrimy na ci vsiaki iditki olovikovi chymery.
Lora due zminylasia, zauvayv Robert. Vona stala nabahato serjoznia.
E, zaekaj-no trochy! pyrsnuv smikom bako. Lora tiamua divyna, vona znaje,
o do oho. Vona ne taka, ob spokijno dyvyty, jak jiji tatko stoji prypertyj do stiny, koly v neji
je zmoha vytiahty joho z bidy. I dodav hirko: Ce tiky podumaty! Moja doka zbyrajesia
zami za olovika, dlia jakoho zoloto ne bie vay, jak dlia mene, buvalo, harmatnyj avun; mij
syn nosysia z torbamy hroej, roztykujuy jich usiakym nezdaram po vsiomu Steffordyri; i tuttaky poriad jichnij bako, o liubyv jich, dbav pro nych, vychovav oboch, sydy asto bez hroa
j ne moe kupyty sobi navi pliaeky brendi. Ja ne znaju, o vaa bidna maty-nebiycia j podumala b oce pro vas!
Ale tobi dosy lye poprochaty!
Ato, movby ja pjatyrinyj ditvak. Ale ja kau tobi, Roberte, u mene e pravo, i ja tak y
inake svoho domousia. Ja ne dozvoliu, ob do mene tak stavylysia, nae ja nio. I e odne:
koly ja maju staty testem cioho olovika, ja pere povynen diznatysia, zvidky ci joho hroi. My,
moe, j bidni, ale esni. O ja zaraz taky podamsia do Velykoho Palacu j tak priamo j spytaju.
Staryj schopyv kapeliucha j trostynu i ve obernuvsia do dverej.
Ni, ni, tatu! skryknuv Robert, schopyvy joho za rukav. Krae ty ne vstriavaj. Mister
Hou due utlyvyj odo cioho. Jomu ne spodobajesia, o joho dopytuvatymu. Ce moe pryzvesty do serjoznoji svarky. Ja prou tebe, ne jdy!
A ja ne dozvoliu, ob mene vidyvaly, ohryznuvsia staryj, buvy ve dobre pid muchoju. Ja taky rozberusia, o po im, raz i nazavdy.
Vin sylkuvavsia vysmyknuty rukava z synovoji doloni.
V usiakomu razi, ty musy choa b povidomyty Loru, kudy jde. Ja zaraz jiji huknu, chaj
vona skae svoju dumku.
Nu ni, ne chou ja nijakych cych scen! pochmuro burknuv bako, vidrazu stychajuy.
Vin yv u postijnomu strachu pered dokoju, i v najhiri momenty, buvalo, dosy zhadaty jiji imja,
ob joho vkokaty.
Krim toho, dokynuv Robert, ja ne maju najmenoho sumnivu, o Rafls Hou rozumije
potrebu e do vesillia jako nam pojasnyty vse ce. Jomu musy buty jasno, o my teper majemo
pevni pidstavy na doviru z joho boku.
Ledve skinyv Robert ci slova, jak u dveri postukaly, i vvijov same vin toj, pro koho bula
mova.
Dobroho ranku, mistere Makintajre. Roberte, vy ne proty zavitaty zaraz do mene? Ja chotiv by pohovoryty z vamy v odnij spravi.
Vyhliad u nioho buv due serjoznyj, jak u liudyny, o zvayla na jakyj riuyj krok.
Dorohoju vony maje ne ozyvaly odyn do odnoho. Rafls Hou buv zahlyblenyj u svoji dumky,
a Robert viduv neabyjake zbudennia, jak pered vidkryttiam oho nevidomoho.
Zyma ve maje mynula, i z zemli probyvalysia peri nesmilyvi pahinci, natykajuy na vitry

j doi, charakterni dlia anglijkoho bereznia. Snihu na poliach ne bulo, ale vsia okolycia, povyta
imloju z prosiakloho vihistiu gruntu, zdavalasia e cholodnioju j pochmurioju, ni uzymku.
Do rei, Roberte, ozvavsia raptom Rafls Hou, koly vony pidchodyly do palacu, vaa
velyka rymka kartyna ve v Londoni?
Ni, ja e ne skinyv jiji.
Ale vy tak vydko praciujete. Ja hadav, o vy dosi z neju vporalysia.
E, bojusia, o vidkoly vy bayly jiji, vona malo zminylasia. Ta j svitla bulo maluvato dlia
roboty.
Rafls Hou nioho ne skazav, tiky jakyj bolisnyj vyraz promajnuv na joho oblyi. Koly vony
vvijly v dim, hospodar proviv hostia do muzeju. Tam na pidlozi lealy dvi ymali metalevi skryky.
Ce nevelyke dopovnennia do mojeji kolekciji kotovnostej, zauvayv vin na chodu.
Vony prybuly ojno vora vveeri, i ja e ne vstyh perehlianuty jich, ale, jak ja zrozumiv z opysiv
ta rachunkiv, tut maju buty dejaki cikavi zrazky. My zmoemo siohodni nadveir uporiadkuvaty
ce vse, jako bude vaa laska dopomohty meni. A zaraz my projdemo do kuryni.
Vin siv na kanapu, a Robertovi pokazav na krislo navproty.
Zapali sygaru, skazav Hou. Jako choete ym pidkripyty, natysni knopku. I
skai meni pravdu, liubyj Roberte, vy ne raz dumaly, o ja boevinyj.
Zmina temy bula taka raptova i tak tono vidbyvala dumky molodoho chudonyka, o vin
a zavahavsia, ne znajuy, jak vidpovisty.
Liubyj junae, ja j ne haniu vas. Ce najpryrodnie, o vy mohly podumaty. Jakby zi
mnoju chto tak zahovoryv, jak ja z vamy, vin by meni te zdavsia boevinym. Ale popry vse ce,
Roberte, vy pomylialysia, i v odnij z naych rozmov ja ne vykladav ani odnoho planu, jakoho ne
mih by zdijsnyty. Kau vam z usijeju serjoznistiu, o suma mojich prybutkiv obmeena lye mojim
baanniam i o vsi bankiry j finansysty svitu zarazom nespromoni vystavyty taki koty, na jaki ja
mou spromohtysia zaprosto.
Ja mav dostatnio dokaziv, o vae bahatstvo nezmirne, ozvavsia Robert.
I vas cilkom pryrodno cikavy, jak ja na nioho rozyvsia. o , ja vam odne mou skazaty.
Hroi ci zdobuti esnym liachom. Ja ne pohrabuvav nikoho, ne oukav, nikoho ja ne utyskuvav i
ne vyzyskuvav, ob na ciomu nayty. Ja bau, Roberte, jak pidozrilyvo kory na mene okom va
bako. Ale vin ne maje na ce pidstav. Vlasne, joho j ne mona hanyty. Ja b na joho misci te, mabu,
prypuskav tut o neyste. Ale ja same vam, Roberte, a ne jomu, chou pojasnyty, v omu tut
sprava. Bo vy prynajmni poviryly meni, tomu vy majete pravo, pere ni ja stanu lenom vaoji
rodyny, diznaty te, o ja mou vam skazaty. Lora tako poviryla meni, ale ja peven, o vona p
dali virytyme, tomu jij ne potribni moji pojasnennia.
Ja ne chotiv by navjazuvaty vam, ob vy vidkryvaly peredi mnoju svoju tajemnyciu, mistere Hou, skazav Robert, ale, zvyajno, ce dlia mene velyka pryjemnis i es, jako vaa
volia vyjavyty meni taku doviru.
Tak, ja vyjavliaju vam doviru. Odnak vidkryju ja ne do kincia. Ne dumaju, ob ja vzahali
do kincia vidkryvsia, poky ytymu. Ale ja zalyu vkazivky, o same pislia mojeji smerti vam slid
bude zrobyty, veduy dali moju nedokinenu spravu. Ja vam skau, de zberihatymusia ci moji
vkazivky. A poky o vam dovedesia zadovonyty znanniam toho, jakyj kincevyj rezutat mojich
zusy, v detali samoho procesu ja ne vchodytymu.
Robert zrunie vmostyvsia v krisli, nalahodyvy pyno vysluchaty vse, o pouje, a Hou
zlehka nachylyvsia vpered svojim zoseredenym i spovnenym povanosti oblyiam, jak liudyna,
o vpovni rozumije vahomis vlasnych sliv.
Vy ve znajete, poav vin, o ja bahato asu j energiji viddav chiminym studijam.
Tak, vy meni ce rozpovidaly.
Ja poav vyvaty chimiju pid kerivnyctvom slavnozvisnoho anglijkoho chimika, dali vyvav u najznamenytioho fachivcia, z cijeji haluzi u Franciji, a zakinuvav studiji v najkraij laboratoriji u Nimeyni. Ja buv ne due bahatyj, ale bako zalyyv meni dostatnio, ob ja ne biduvav,
i, yvuy oadlyvo, zmih uspino zaveryty navannia. Povernuvy do Angliji, ja obladnav sobi
vlasnu laboratoriju v odnij spokijnij miscyni na provinciji, de b meni nichto ne zavaav i ne vidryvav
vid roboty. Tam ja poav nyzku doslide, jaki nevdovzi pryvely mene do tijeji haluzi nauky, kudy

ne siahaly interesy tych trioch slavetnych uenych muiv, u jakych ja navavsia Vy, Roberte, kazaly, o do pevnoji miry znajomi z chimijeju, to vam bude lehe zrozumity chid mojich dumok.
Chimija, zahalom beruy, nauka empiryna, i vypadkovyj doslid asom moe daty valyviyj rezutat, ni jaknajretenie studijuvannia najavnych na toj as naukovych danych abo jaknajpynii
logini rozmirkovuvannia. Najbii vidkryttia v chimiji vid nalahodennia promyslovoho vyrobnyctva skla 1 do problem oyennia j vybiliuvannia cukru zavdiauju svoju pojavu ystisikij
vypadkovosti, jaka z odnakovym uspichom mohla spasty i na zvyajnoho dyletanta, i na velykoho
naukovcia Oto same takij vypadkovosti i ja zavdiauju velyke svoje vidkryttia molyvo,
najvalyvie v usij svitovij nauci, cho, muu vyznaty bez zajvoji samochvaby, mene do nioho
pidvodyly j moji vlasni mirkuvannia. Ja asto zadumuvavsia nad tym, jak na rizni materily diju
potuni elektryni strumy, jako jich propuskaty tryvalyj as. Ja tut ne maju na uvazi ti slabeki
strumy, o u telegrafnych drotach, a spravni strumy velykoji napruhy. Tak oto ja proviv riad
experymentiv u ciomu napriamku. Zjasuvalosia, o ridyny ta rizni sumii jich vnaslidok diji strumiv rozkladajusia. Vy, zvyajno, znajete vidomyj doslid z elektrolizom. vody. Ale ja, vstanovyv,
o z prostymy tverdymy tilamy pry ciomu dijesia o ine, i efekt majemo dosy svojeridnyj.
Vidpovidna reovyna povino vtraaje u vazi, ne zminiujuy naebno jakisnych svojich vlastyvostej. Spodivajusia, vam zrozumilo, pro o ja kau?
Cilkom, vidkazav Robert, hlyboko zacikavlenyj cijeju rozpoviddiu.
Ja vyprobuvav rizni metaly, i rezutat orazu buv toj samyj. Propuskannia strumu protiahom hodyny pomitno vmenuvalo jichniu vahu. Moja teorija na ciomu etapi doslidiv vvodylasia do
toho, o pid dijeju elektryky poslabliujesia zvjazok mi molekulamy, i pevna astyna jich vidryvajesia vid bruska metalu j u vyhliadi najdribniych poroynok rozlitajesia na vsi boky, vid oho
metal, jasna ri, lehaje. Ja ve buv povnistiu prystav na o teoriju, koly ce odyn nezvyajnyj vypadok zmusyv mene radykano zminyty svoji pohliady Jako u subotu vveeri ja zatys kliamramy
matok vismutu j prykripyv do kinciv joho elektryni droty, ob pereviryty vplyv strumu na cej
metal. Ja vyprobuvav usi metaly po erzi, piddajuy jich diji strumu protiahom odnijeji-dvoch hodyn. Tiky-no ja pryhotuvav use j pustyv strum, jak pryjla telegrama z Londona mij dobryj druh
Don Stilingflit, staryj chimik, serjozno chvoryj i choe mene bayty. Ostannij pojizd na London
vidchodyv erez dvadcia chvylyn, a ja yv za dobru myliu vid stanciji, Ja kynuv do sakvojaa kika
neobchidnych reej, zamknuv laboratoriju i ymdu pobih, ob ustyhnuty na pojizd I tiky pryjichavy do Londona ja raptom zhadav, o zabuv vymknuty strum i o vin prochodytyme erez
vismut, poky vyerpajesia zariad batareji. Ale ja osoblyvoji uvahy cij detali ne nadav i vona tuttaky vyletila u mene z holovy. U Londoni ja zatrymavsia do veora u vivtorok, a do svojeji laboratorij povernuvsia tiky v seredu vranci. Vidmykajuy dveri, Ja zhadav pro svij nedokinenyj doslid
i podumav, o, mabu, mij brusok vismutu rozpavsia na okremi molekuly. Ja j podumaty ne mih
toho, o stalosia naspravdi Pidstupyvy do stolu, ja pobayv te, o j spodivavsia pobayty: brusok metalu znyk, i kliamry buly poroni. Konstatuvavy cej fakt, ja ve obernuvsia do jakoji inoji
roboty, koly zavvayv, o na stoli, de buly zakripleni kliamry, natrueno krapekamy j kaliukamy
jakoji sribliastoji reovyny. A ja dobre pamjatav, o pered poatkom doslidu na stoli prybrav use,
oto cia reovyna mohla zjavyty tut lye pid as moho perebuvannia v Londoni. Mene ce due
zacikavylo, i ja reteno zibrav tu ridynu v posudynu j uvano do neji pryhlianuvsia. Sumniviv nijakych ne bulo. To vyjavylasia najystia rtu, bez bu-jakoji domiky vismutu Ja vidrazu zbahnuv,
o cej vypadok daruvav meni chimine vidkryttia peroriadnoji vahy. Jako vismut za pevnych
umov piddaty diji elektrynoho strumu, vin poynaje vtraaty vahu j kine kincem peretvoriujesia
na rtu. Ja zlamav peredilky mi dvoma elementamy!.. Ale proces ne moe na ciomu zupynyty.
Oevydno bulo, o ce ne okremyj izoliovanyj fakt, a projav jakoho zahanoho zakonu. Jako
vismut peretvoriujesia na rtu, to na o rtu peretvoriujesia? Ja ne mih maty spokoju, ne rozvjazavy cijeji problemy. Ja znovu zariadyv batareji i propustyv strum erez posudynu, de bula rtu.
Cili istnadcia hodyn pospi ja sposterihav za rtuttiu, jak vona povoli husla, stavala vse tverdioju,
vtraala sribliastyj blysk i prybyrala miano-ovtavoho vidtinku. Koly ja nareti vytiah kliamy j
poklav na stil te, o tam utvorylosia, to jasno pobayv: ce zovsim ne rtu, a jakyj inyj metal. Kika
najprostiych analiziv pokazaly, o ce ne o ine, jak platyna Nu, a chimikovi poslidovnyj perebih cych peretvore bahato o pidkazuje. Moe, j vam, Roberte, ve jasno, do oho ci zminy

vedu?
Ni, ja o nioho ne vlovliuju.
Robert sluchav ciu nezvyajnu rozpovi, roztulyvy rota n yroko rozvivy oi.
Zaraz ja vam use pojasniu. Vismut najvayj metal. Joho atomna vaha dvisti desia. Za nym
ide svyne dvisti sim, todi rtu dvisti. Molyvo, poky mene ne bulo, strum peretvoryv vismut
na svyne, a todi svyne na rtu. A u platyny atomna vaha devjanosto sim i pja desiatych 6, ce jakraz nastupnyj metal, o mav utvoryty, koly j dali propuskaty strum. Teper vam zrozumilo?
Cilkom.
I tut pryrodno postav vysnovok, vid jakoho serce u mene tiochnulo j holova pila obertom.
Nastupnyj za erhoju metal zoloto. Joho atomna vaha sto devjanosto sim. Ja vraz pryhadav i
todi vpere zrozumiv ce omu u starodavnich alchimikiv orazu movysia same pro svyne i
yve sriblo, jak neobchidni elementy jichnich doslidiv. U mene paci tremtily vid chvyliuvannia,
koly ja znovu pustyv strum i za jaku hodynu z chvostykom vydkis procesu peretvorennia
zavdy proporcijna do riznyci vahy metaliv ue mav pered soboju gudzuvatu hrudku ervoniastoho metalu, o za vsima probamy pokazuvav na zoloto Tak, Roberte, ce dovha istorija, ale,
hadaju, vy pohodyte zi mnoju, o ja maju povani pidstavy, koly rozpovidaju vse tak detano.
Perekonavy ostatono, o ja taky spravdi vyrobyv zoloto, ja rozpyliav tu hrudku navpil, i odnu
polovynku vidislav do znajomoho juvelira j znavcia kotovnych metaliv z prochanniam ustanovyty
jakis moho zolota. Z druhoju ja proviv e nyzku experymentiv, peretvoryvy jiji po erzi na sriblo,
cynk, margane i kine kincem na litij, najlehyj z metaliv.
A pislia toho na o vin peretvoryvsia?
Pislia toho stalosia te, o dlia chimika, mabu, najcikavie v mojemu vidkrytti. Litij peretvoryvsia na siruvatyj dribnyj porook, i ve cej porook ni na o ne vdalosia peretvoryty, cho
skiky ja morduvav joho strumom. Cej porook stanovy osnovu vsich reej, ce maty vsich elementiv, odne slovo, ta substancija, najavnis isnuvannia jakoji nedavno prypustyv odyn providnyj chimik i jaku vin nazvav protilom. Ale vidkryv velykyj zakon peretvorennia metaliv pid dijeju strumu
same ja, i peryj dobuv protil te ja, ote, Roberte, ja maju pravo dumaty, o navi koly vsi moji
zamiry v inych haluziach i vyjavliasia bezplidnymy, imja moje bude uvinene bodaj v istoriji chimiji Oce maje j use, o ja mav vam rozpovisty. Mij pryjate-juvelir povernuv meni brusok zolota, pidtverdyvy moju dumku pro joho pryrodu ta jakis. Nezabarom ja vynajov kika metodiv,
jaki sprouvaly proces peretvorennia, navyvsia krae propuskaty elektrynyj strum, o nabahato pidvyylo efektyvnis roboty. Vyrobyvy pevnu kikis zolota, ja sprodav joho za sumu, o
umolyvyla meni prydbannia doskonaliych materiliv ta micniych batarej. Zavdiaky ciomu ja
rozyryv svoji operaciji, i vreti rozdobuvsia na dobri koty j spromihsia sporudyty o cej budynok
i obladnaty laboratoriju, v jakij mou vesty svoju robotu v daleko biomu obsiazi. Ja ve kazav, o
rozmir mojich prybutkiv obmeujesia lye mojimy baanniamy, i teper mou z usijeju pevnistiu
tiky povtoryty ci slova.
Ta ce udovo! vychopylo u Roberta. Ce schoe na arivnu kazku. Ale koly vy
zrobyly take velyke vidkryttia, vam, pevno, due kortilo podilytysia nym z kymo.
Taka dumka u mene bula. I ja obmirkuvav jiji z usich bokiv. Meni bulo jasno, o koly ja
opryliudniu ce vidkryttia, kotovni metaly vidrazu utratia svoju osoblyvu vartis. Natomis stane
o ine burtyn, skaimo, abo slonova kistka ponu vykonuvaty funkciju zahanopryjniatoho
obminnyka. A zoloto vpade v cini nye za mi, bo vono vae j ne take tverde. I nikomu cia zamina
ne stane v pryhodi. Ale jako ja zbereu pry sobi svij sekret i posluhovuvatymu nym obano, to
zmou staty najbiym dobroyncem dlia vsioho liudstva. O taki buly holovni moji, mirkuvannia
i v nych, hadaju, nema nioho bezesnoho, o sponukaly mene zalyyty ciu tajemnyciu pry
sobi; vy peryj, komu ja jiji vidkryv.
Ale ja vau tajemnyciu zbereu! zapano movyv Robert. Dopoky vy ne daste meni
dozvolu, ja ni sloveka nikomu pro ce.
Jakby ja ne znav, o mou poklasty na vas, ja b i neji zviriavsia pered vamy. A teper, mij
6 U A. K. Dojlia pytoma vaha metaliv podajesia za naukovymy danymy kincia XIX st.

liubyj Roberte, teorija, skau ja vam, suchuvata: praktyka daleko cikavia. Na peryj raz vystay
iz vas teoriji. Jako vy projdete zi mnoju do laboratoriji, ja vdiliu vam trochy j praktyky.

Rafls Hou ruyv perym i, vyjovy paradnymy dveryma, vony vdvoch po aleji, posypanij
orstvoju, pidstupyly do vchodu v laboratoriju. Ce buv toj samyj vchid, jakym vnosyly pakunky z
furgona, o oto pidhledily buly bako j syn Makintajry. Ale pere prymiennia, do jakoho zaraz
Hou proviv Roberta, vyjavylosia ne laboratorijeju, a tiky prostorym poronim peredpokojem, de
popid stinamy hromadylysia stosamy ti sami zhortky, jaki tak zacikavyly pidhliadaiv. Teper, odnak, ue spala z nych tajemnyis, bo tiky dekotri e buly v mikovyni, a ini lealy rozhornuti i
vydno bulo, o to velyki svyncevi brusky.
Ce moja syrovyna, nedbalo kyvnuv u bik cych stosiv Rafls Hou. osuboty siudy
prystavliaju povnyj furgon jich, i cioho meni vystaaje na tyde, ale koly my z Loroju odruymosia, roboty vdvii pobiaje, bo my ponemo zdijsniuvaty nai velyki plany. Ja muu pyno steyty
za jakistiu svynciu, ade vsiaki domiky poznaajusia j na ystoti zolota.
Z peredpokoju vaki metalevi dveri vely do inoji kimnaty. Koly Hou vidimknuv jich, Robert
pobayv, o za pja futiv dali tam buly e odni dveri.
Pidloha tut na ni zmiujesia, zaznayv hospodar. Ja ne sumnivajusia, o sered
obsluhy bahato plitok pro ce zamknene prymiennia, tym-to treba sterehtysia, ob siudy ne nadumav zazyrnuty kotryj nadmiru dopytlyvyj koniuch abo eliadnyk.
erez ti druhi dveri vony vvijly do samoji laboratoriji, ymaloji i bez usiakych mebliv kimnaty z vysokoju sklianoju pokrivleju. Z odnoho kincia jiji stojalo horno z kazanom, dverciata horna
buly zayneni j tiky po krajach jich probyvavsia vidsvit synoho ervonoho polumja, a hluche huhotinnia vohniu roznosylosia na vsiu laboratoriju. Po druhyj bik buly lejdenki batareji, postavleni
riadamy odni na odnych, a poverch nych mistylysia kolonky akumuliatoriv. Rozhlianuvy, Robert
pobayv tut velyki esterni, skladne mereyvo drotiv, rizni stojaky, koliorovi suliji, menzurky,
panyky, porcelianovi izoliatory j take ine pryandallia, charakterne dlia chiminych ta fizynych
laboratorij.
O projdim dali, movyv Rafls Hou, probyrajuy popry kupy metalu, koxivnoho vuhillia, pakuvanych jaykiv, opletenych butliv z kyslotamy. Vy peryj storonnij, chto stupyv siudy,
vidkoly zvidsy vyjly budivenyky. eliadnyky zanosia svyne lye u peredpokij, dali vony ne maju dostupu. Horno oyaju i rozpaliuju voho izzovni. U mene je dlia cioho specinyj koehar.
A teper hliate osiudy.
Vin rozachnuv dveri v daniomu kinci kimnaty j kyvkom zaprosyv molodoho chudonyka.
Toj perestupyv odnoju nohoju erez porih i vraeno zastyh na misci. Kimnata v jakych trydcia
kvadratnych futiv usia bula zakladena zolotom. Velyki brusky u formi cehlyn zastelialy vsiu pidlohu, a popid stinamy stosy jich vyvyuvalysia do samoji steli. Kimnata bula bez vikna, i svitlo
odnijeji-jedynoji elektrynoji lampy vyklykalo miane ovtave merechtinnia sucinych zavaliv
kotovnoho metalu zusibi i ervoniastyj vidblysk vid pokrytoji zolotom pidlohy.
Ce moja skarbivnia, zauvayv vlasnyk Velykoho Palacu. Jak vy bayte, tut teper
nabralysia ymali zapasy. Ostannim asom import u mene perevyuvav export. Vy rozumijete,
o na meni teper lea tako ini j navi vidpovidanii obovjazky, ni vyrobnyctvo zolota. Tut ja
skladuju svoju produkciju pered vidpravkoju. V mene zavedeno maje oveora vidpravliaty
jayk zolota do Londona. Proda joho pokladeno na simnadciatioch agentiv. Koen iz nych dumaje, o vin u mene odyn, i konomu strach korty diznatysia, zvidky ja distaju tak bahato zolota
najvyoji proby. Vony kau, o bi ni vid koho ne nadchody na rynok takoho ystoho zolota.
Poyrenyj, mabu, pohliad, o ja poserednyk vlasnyka kotroho novoho pivdennoafrykankoho
rodovya, jakyj volije zalyatysia v tini. To v jaku sumu ocinyly b vy vse zoloto v cij kimnati? o
e vono taky varte, bo ce maje tyde mojeji roboty.
Suma, bezpereno, maje buty fantastyna, ozvavsia Robert, obvivy pohliadom stosy
zolota. De tak iz pivtorasta tysia funtiv?
E ni, liubyj mij, vono varte kudy bie! skryknuv, smijuy, Rafls Hou, O ja prykynu.

Vimim po try funty desia ylingiv za unciju, o maje na desia ylingiv nye peresinoji ciny.
Ce daje zhruba pjatdesiat is funtiv sterlingiv za funt vahy. Koen z cych bruskiv vay trydcia
is funtiv, ote, cina konoho ponad dvi tysiai funtiv sterlingiv. Tut po pjatsot bruskiv popid
konoju z trioch stin, pid etvertoju stinoju jich tiky trysta, bo tam dveri, i e ne men jak dvisti
na pidlozi, zahalom ce pryblyzno dvi tysiai bruskiv. Ote, mij junae, bu-jakyj birovyk,
prydbavy vse ce zoloto za otyry mijony funtiv, mav by vsi pidstavy vvaaty, o jomu vemy
poastylo.
I ce tiky za tyde roboty! vychopylo u Roberta. U mene a holova pamoroysia.
To teper vy poviryte meni, koly ja skau, o na oden z tych velykych mojich planiv u
mene ne zabrakne kotiv. A teper projdim do laboratoriji, ja vam pokau, jak ce robysia na praktyci.
Sered cijeji robooji kimnaty stojav prystrij, schoyj na velyki leata. Vin skladavsia z dvoch
ymalych plastyn bronzovoho kolioru i ne menoho stalevoho gvynta, za dopomohoju jakoho ti
plastyny stiahuvalysia. Do plastyn tiahlosia bezli drotykiv vid dynamo-mayny bilia protylenoji
stiny. Vnyzu pid tym prystrojem mistyvsia izoliacijnyj stil, a skliana stinycia joho mala poseredyni
zahlybyny u vyhliadi olobkiv.
Zaraz vam stane jasno, o tut vidbuvajesia, promovyv Rafls Hou, skydajuy pidaka j
natiahujuy zakiptiuenu j vymaenu polotnianu kurtku. Speru treba trochy piduruvaty voho. Vin nalig na velyki michy, u vidpovi na o posylylosia huhotinnia z horna. Oce ve
krae. o bia temperatura, to syniyj strum i vyde jde proces. Teper berimsia do svynciu.
Dopomoi joho perenesty.
Vony pidnialy z pidlohy kikanadcia svyncevych bruskiv i pereklaly na sklianyj stil. Tam
Hou prykripyv do nych zobabi bronzovi plastyny j micno zakrutyv gvynta.
Davnie ce buv nadto zabarnyj proces, zauvayv vin, ale teper ja maju rizni prystosuvannia, o nabahato skorotylo as. Zaraz ja uvimknu strum, i my ponemo.
Vin uziavsia za dovhyj sklianyj rubynyk, o styrav sered drotykiv, i opustyv joho. o
rizko klacnulo, pislia oho pouvsia bezperervnyj hul, suprovoduvanyj potriskuvanniam i spalachamy iskor. Vid dvoch elektrodiv spryskuvaly potuni vohniani strumeni, i navkolo svyncevych
bruskiv zjavyvsia oreol zolotavoho iskrinnia, jake syalo j poklacuvalo, mov pistoletni postrily. Povitria spovnylosia svojeridnym hostrym zapachom ozonu.

 Potunis strumu velyezna, skazav Rafls Hou, o nahliadav za perebihom procesu,

trymajuy na doloni hodynnyka. Organina reovyna blyskavyno peretvoriujesia na protil.
Treba dobre orijentuvatysia v mechanizmi doslidu, ade bu-jaka pomylka moe zavdaty serjoznoji travmy operatorovi. Tut e zalueno nejmovirno velyku energiju. Bayte, svyne ue poynaje transformuvaty.
Na zahanij mavo-sirij bryli j spravdi poaly narostaty sribliasti rosynky, z tekotom skrapujuy na skliani olobky vnyzu. Tak povoli roztopliavsia svyne, mov kryana buruka na sonci,
elektrody vid zmenennia svyncevoho bruska zsovuvalysia dedali blye odyn do odnoho, a poky
j zovsim zijlysia poseredyni, a zamis matka tverdoho metalu lyylasia rtutna kaliuka. Hou opustyv u rtu dva maleki elektrody, i vona poala postupovo husnuty j tverdnuty, peretvoryvy
ureti na hrudku ovtuvato-bronzovoho kolioru.
Teper u nas v olobkach platyna, pojasnyv Rafls Hou. Zaraz my vyjmemo jiji i pomistymo mi dvoma velykymy elektrodamy. Znovu vmykajemo strum O vy bayte, jak metal potrochu temniaje i nabyraje intensyvnioji barvy Nu, hadaju, o ve proces zaveryvsia.
Hou vymknuv rubynyka, prybrav elektrody, i vony oboje pobayly pered soboju kikanadcia hrudok ervonavo-iskrystoho zolota.
Zhidno z rozrachunkamy paa rankova robota das nam dvadcia otyry tysiai funtiv, a
zabrala vona u nas ne bi jak dvadcia chvylyn, zauvayv alchimik, beruy odyn za odnym
brusky zolota j perekydajuy jich na kupu takych samych matkiv, o lealy doli.

 A z cym zlyvkom my provedemo dali na doslid, skazav vin, pokazujuy na ostannioho

bruska na izoliacijnomu stoli. Dlia zovninioho svitu ce vydalosia b nadto doroho dvi tysiai
funtiv na odyn doslid, ale u nas, jak vy rozumijete, mastaby ini. Zaraz vy pobayte, jak cia
reovyna projde vsiu hamu vydozmin u meach metaliv.
Perym z usich smertnych pislia samoho vynachidnyka Robert stav svidkom toho, jak zolota
masa pid dijeju elektrodiv vydko j poslidovno projla erez stadiji bariju, olova, sribla, midi j zaliza. Na oach u nioho dovhi bili elektryni iskry stavaly ervonohariaymy vid stronciju, purpurovymy vid kaliju, ovtymy vid marganciu. I nareti, projovy kri sotniu peretvore, metal zovsim
rozpavsia i pered oyma Roberta lyylasia leaty na sklianij stinyci nevelyka kupka puchnastoho
siroho porochu.
Ce i je protil, skazav Hou, perebyrajuy poroch paciamy. Chimiky majbutnioho,
molyvo, rozkladu joho na dai elementy, ale dlia mene ce Ultima Thule7.

Pomovavy trochy, vin ponovyv svoju movu:

Ote, vam, Roberte, ja pokazav dostatnio, ob vy zrozumily v osnovnych rysach su moho
metodu. Ce velyka moja tajemnycia. Cia tajemnycia daje tomu, chto opanuvav jiji, taku velyku
mohutnis, jakoji odna liudka istota ne mala vid asu postannia svitu. I najdoroe moje baannia
vykorystaty jiji na dobro liudstvu, to ja prysiahajusia vam, Roberte Makintajre: jakby ja pobayv, o ce zoloto ne sluy dobru, to pokinyv by z cym usim naviky. I ja perestav by vykorystovuvaty joho j ne vidkryvsia b ni pered kym iz cijeju tajemnyceju. Prysiahajusia vsim sviatym, o
tak i bude!
Oi joho plomenily, koly vin ce hovoryv, holos tremtiv od zbudennia. o bulo spravdi velyne v postati cioho nezvyajnoho vynachidnyka: bliduvatyj i chudiuyj, sered svojich elektrodiv
ta retort, v otoenni nezmirnoho bahatstva, vin zberihav vysoku moranu postavu, ne davy sebe
oslipyty blyskom vlasnoho zolota. Slabovinyj naturoju, Robert i ne ujavliav, jaka velyka potuha
kryjesia za cymy tonkymy, micno stysnenymy ustamy j spovnenymy zadumy oyma.
Vai ruky, mistere Hou, spromoni tvoryty lye dobro! promovyv Robert.
Maju na ce nadiju. I vsim sercem chou v ce viryty. Vam, Roberte, ja vidkryvsia z tym, o,
molyvo, vtajiv by j vid ridnoho brata, jakby mav joho, i zrobyv ja ce, bo viriu j nadijusia, o vy ne
vykorystajete cijeji mohutnosti u koryslyvych ciliach, distavy jiji u spadok. Ale j vam ja ne vidkryv
e usioho. Odna lanka lyylasia vam nevidomoju i zalyysia takoju, dopoky ja ytymu. O bayte
ciu skryniu, Roberte?
Hou proviv Roberta do velykoji u zaliznych obruach skryni v kutku i, vidimknuvy jiji, distav
maleku katulku, ozdoblenu slonovoju kostiu.
U nij, pojasnyv vin, ley papir, jakyj projasniuje te, o lyylosia na razi prychovanym vid vas. Jako zi mnoju o stanesia, vy zmoete, skorystavy vykladenymy tut vkazivkamy, uspadkuvaty vsiu moju mohutnis i perebraty na sebe moju spravu. A ja vidteper,
dokynuv vin, chovajuy katulku nazad u skryniu, asto zvertatymu do vas po dopomohu, cho
siohodni, mabu, ue bie jiji ne potrebuvatymu. Ja j tak zabahato vidibrav u vas asu. Ja tiky
poprou vas, koly povernete dodomu, perekai Lori, o ja pobausia z neju nadveir.

7 Krajnia mea (latyn.).

Oto velyka tajemnycia vidkrylasia, i koly Robert vertavsia do Berestia, holova joho jla obertom i krov stuhonila u skroniach. Opynyvy uranci nadvori, sered hustoji mly, vin a buv projniavsia droem, ale teper i slidu toho viduttia ne lyylosia. Joho vlasni dumky nae oprominyly
soncem use navkolo, i koly vin prostuvav bahnystoju i vybojistoju okolynoju vulykoju, jomu chotilosia spivaty j tanciuvaty. udova dolia vypala Raflsovi Hou, ta j vin, Robert, ne obdilenyj neju.
Jomu dovireno alchimikovu tajemnyciu, i vin uspadkuje jiji, stane vladarem bahatstva bioho, ni
maju monarchy, ale zarazom bude e j takym vinym, jakym oden monarch ne moe buty! Oce
taky talan, o pro nioho mona bulo tiky mrijaty. Tysiai opovytych zolotom vydyv snuvalysia
jomu v holovi, u dumkach vin ue pidnosyvsia nad usim liudstvom i bayv bezli liudkych ruk,
blahano prostiahnutych do nioho abo pidnesenych uhoru na znak vdianosti za joho dobroynstvo.
Jakym ubohym vydavsia Robertovi jichnij aliuhidnyj sadok z holymy kuamy j hinkymy
berestamy, jake prykre vraennia spravliav prostakyj cehlianyj fasad jichnioho budynoka z derevjanym gankom, pofarbovanyj u zelene! Vse ce j ranie obraalo joho mysteke uttia, ale zaraz
i zovsim zdavalosia nesterpnym u svojij brydoti. Cia mianka vitania, de krisla obbyti ceratoju, kylym na stini davno vycviv, dorika pid nohamy zyta z riznych klaptiv, vyklykala tiky
vidrazu. Jedyne, o bulo tut harnoho, na omu z pryjemnistiu mohly zupynyty Robertovi oi,
ce joho sestra, jaka sydila, vidchylyvy na spynku krisla pered kaminom, jiji preharne bile lyko
itko vyriznialosia na tli dovkolynich temniych barv.
Znaje, Roberte, ozvala vona, hlianuvy na brata z-pid dovhych ornych vin, tato
staje nemolyvym. Ja musyla pohovoryty z nym bez manivciv i dala jomu zrozumity, o vychodu
zami z svojich vlasnych interesiv, a zovsim ne joho.
A de vin zaraz?
Ne znaju. Mabu, u Trioch holubach. Teper vin tam cili dni stovbyy. Z domu vin vyskoyv he oalilyj, nahovoryv meni vsiakych nisenitny pro liubni zobovjazannia, pro svoju zaboronu oholouvaty v cerkvi vinannia i take ine. Vin sobi ujavliaje, niby v liubnomu kontrakti
vsi majnovi prava zapysujusia na baka nareenoji. Sydiv by sobi tycheko j ekav, o tam jomu
perepade, a to!
Ja hadaju, Loro, my povynni buty vybalyvii do nioho, povahom movyv Robert.
Ostannim asom ja pomiaju, o vin due zminyvsia. Meni zdajesia, vin jakyj nae ne v sobi.
Treba bulo b zvernuty do likaria. Ale ja siohodni ve ranok probuv u Velykomu Palaci.
Spravdi? Ty bayvsia z Raflsom? Vin nioho ne perekazuvav meni?
Vin skazav, o koly vporajesia z robotoju, pryjde do nas.
Ale o stalosia, Roberte? skryknula Lora, z ysto inooju pronyklyvistiu vlovyvy jaku zminu v bratovi. Ty tak rozpaiv, i oi siaju, i ve zrobyvsia takyj harnyj. Rafls, moe, o
tobi rozpoviv? I o same? O, ja znaju! Vin rozpoviv, zvidky u nioho ci hroi. y ne tak?
Ta tak. Z deym vin rozkryvsia peredi mnoju. I ja tebe, Loro, vitaju vid yroho sercia, bo
ty bude due bahata inka.
Ale jak dyvno, o z takoju liudynoju nam vypalo poznajomyty u hodynu naoji bidnosti!
Ce vse zavdiaky tobi, dorohekyj Roberte, bo jakby ty ne prypav jomu do dui, vin by nikoly ne
zavitav do naoho domu, i jomu ne zmih by prypasty do dui e chto iz nas.
Zovsim ni, vidkazav Robert, sidajuy bilia sestry j ulo pohladujuy jiji ruku. Ce
bulo kochannia z peroho pohliadu, i nio ine. Vin zakochavsia v tebe e do toho, jak diznavsia
tvoje imja. Vin zapytav u mene pro tebe toho peroho razu, koly my z nym poznajomyly.
Ale rozkay meni pro joho hroi, Bobe, stala prosyty sestra. Vin meni e pro ce ne
kazav, a mene bere taka neterpliaka dovidaty. Zvidky vony u nioho? Vin jich ne uspadkuvav,
ce ja ula z joho ust. Bako joho buv zvyajnyj sikyj likar. Jak vin na nych rozyvsia?
Ja ne maju prava vidkryvaty tajemnyciu. Vin sam tobi rozpovis.

 Och, ta ty tiky skay, vhadala ja y ni! Jomu zalyyv jich u spadok diako, ehe ? Abo
jakyj druh? y vin zarobyv na jakomu nezvyajnomu vidkrytti? y vin znajov zolotu ylu? Abo
naftove rodovye? Ta skay , Roberte!
Ja ne maju prava, jij-bo! skryknuv, smijuy, Robert. I ja ne povynen bie hovoryty
z toboju na ciu temu. Ty zanadto velyka chytrunka. Na mene pokladeno taku vidpovidanis! I
krim toho, ja maju popraciuvaty u sebe v studiji.
Nu jakyj ty hydkyj! nasupylasia vona. Ale meni pora ve zbyraty, bo ja jidu do
Birmingema potiahom o perij dvadcia.
Do Birmingema?
Ato, ja muu sotniu sprav zalahodyty. Treba, ob use bulo hotove. Vy, oloviky, zabuvajete pro vsiaki taki dribnyky. Rafls choe, ob vesillia vidbulosia malo ne za dva tyni.
Zvyajno, vono u nas bude due skromne, ta vse-taky deo slid pryhotuvaty.
Tak vydko! v zadumi promovyv Robert. A vtim, moe, ce j krae.
e j jak krae, Roberte. Bulo b achittia, jakby raptom oce zaraz povernuvsia Hektor,
ujavliaje, jaka b vynykla scena? A jakby ja ve bula odruena, mene b ce anitrochy ne stryvoylo.
Bo j oho b to? Ale Rafls, zvyajno, nioho ne znaje pro Hektora, i ne daj Boe, ob vony zustrilysia.
Cioho nizao ne mona dopustyty.
Ta ja ne mou bez strachu j podumaty pro ce! Bidnyj Hektor! Ale chiba ja v ciomu vynna,
Roberte? Ty znaje, u mene z nym bula prosto zvyajna dytiaa pryjaz. Ta j jak ja mohla vidkynuty taku propozyciju? Na meni ley obovjazok pered rodynoju, chiba ni?
Tak, u tebe bulo skladne stanovye, due skladne vidkazav brat. Ale vse bude
harazd, i Hektor, bezpereno, vyznaje, o ty mala slunis. A misterovi Sterlingu ty kazala pro
svoje zamiia?
Navi ne natiaknula. Vin buv tut uora i hovoryv pro Hektora, cho ja, pravdu kauy, ne
zmohla perevesty na ce movu. My liub vimemo v Birmingemi bez nijakoho cerkovnoho oholoennia, to, vlasne, zovsim i ne treba stavyty joho do vidoma. Ale zaraz ja ve muu spiyty, bo
spizniusia na potiah.
Koly sestra vyjla, Robert pidniavsia do sebe v robitniu i, roztery farby na palitri, na jaku
asynu zastyh z penzlem i mastychinom u ruci pered velykym poronim polotnom. Jakoju bezperspektyvnoju vydala junakovi vsia joho robota! Zadlia oho vin za neji vziavsia? ob zarobyty
hroej? Ale hroi vin moe distaty, prosto poprosyvy, abo j tak moe jich uziaty. y ob stvoryty
o prekrasne? Ale u nioho nema mystekoho chystu. Rafls Hou tak i skazav, i vin, Robert,
znaje, o ce pravda. Vin stiky namoroyvsia z kartynoju, i nijakoji nasolody vid neji ne zaznaje.
A majuy hroi, vin zmoe bu-koly kupuvaty kartyny, spohliadaty jaki sama vticha, bo to spravni vytvory mystectva. Jakyj todi vzahali sens u joho roboti? Vin ne bay nijakoho. Robert kynuv
penzlia, zapalyv liuku j znovu zijov unyz.
Tam u vitani pered kaminom stojav bako, javno v pohaniuomu nastroji, o vydno bulo z
joho ervonoho oblyia i prymruenych oej.
To o, Roberte, poav staryj, mabu, i siohodni ve ranok zmovliavsia proty baka?
o ty cym choe skazaty, tatu?
Same te, o j skazav. Bo o ce, jak ne zmova, koly vy vtrioch ty, vona i cej Rafls Hou
striajete, ta epoete, ta domovliajetesia pro o, a meni ani sloveka? Chiba ja o znaju
pro vai plany?
Ja ne maju prava vykazuvaty tobi uych tajemny, tatu.
Ty sobi jak choe, ale meni te naleysia holos u ciomu pytanni. Tajemnyci tam y ni, a
ty z Loroju maje baka, i vin ne dozvoly, ob joho tak prosto vidyly. Nechaj meni j ne povelosia
u spravach, ale ja e ne skotyvsia do toho, ob mene maly za nio u vlasnij rodyni. I o meni
prybude z cioho vemy harnekoho zamiia?
o prybude? A chiba tobi malo, o Lora bude aslyva j zamona?
Jakby cej baha yro kochav Loru, vin by podbav i pro interesy jiji baka. O ja ojno
vora poprochav u nioho pozyky, a to skotyvsia do takoho rivnia ja, o zaledve buv ne stav
merom Birmingema! I vin kategoryno vidmovyv meni.

 Oj, tatu, jak ty mih tak prynyzyty?

Vidmovyv meni kategoryno! u zbudenni skryknuv staryj. Ce, bayte, superey
joho pryncypam. Ale ja e pokvytajusia z nym, ob ja tak yvyj buv! Ja ve znaju deo pro nioho.
Jak to joho nazyvaju u Trioch holubach? Faivnykom, o jak Fayvomonetnykom! Bo oho
b ie jomu pryvozyly stiky metalu, i cilyj de kluboysia dym z toho komyna u nioho?
omu ty ne moe daty jomu spokoju, tatu? zastupyvsia Robert za Raflsa Hou. V
tebe tiky odne na dumci joho koty. Ta cho by j bez hroa, odnakovo vin buv by dobroserdoju
i sympatynoju liudynoju.
Staryj Makintajr prysnuv chrypkym smichom.
Y jakyj z tebe propovidnyk! kynuv vin. Bez hroa, de b pak! Hadaje, ty chodyv by
tak pered nym na zadnich lapkach, jakby vin buv zlyde? Hadaje, Lora bodaj hlianula b todi na
nioho? Ty znaje ne zhire za mene, o vona odruujesia z nym lye zarady hroej.
Raptom Robert a ochnuv naachano, koly pobayv u dveriach vlasnyka Velykoho Palacu,
o stojav blidyj i movky perevodyv dopytlyvyj pohliad z baka na syna.
Ja pereprouju, cholodno zauvayv his za chvyku. Ja ne mav namiru pidsluchovuvaty. Ce vyjlo mymochi. Ale ja uv usi vai slova. odo vas, mistere Makintajre, to vy skazaly te,
o dumajete, a dumky u vas lychi, i vony mene anitrochy ne zaipaju. Robert e mij yryj druh.
I Lora pokochala mene zarady mene samoho. Vy ne moete pochytnuty mojeji viry v nych, mistere
Makintajre, a z vamy osobysto ja ne maju nioho spinoho, to ce navi krae, koly my obopino vyznajemo cej fakt.
Vin uklonyvsia j vyjov e do toho, jak bako y syn vstyhly bodaj ozvatysia.
Bay! movyv Robert ureti. Ty zrobyv nepopravne!
Ale ja e jomu pokau! zapeklo vyhuknuv staryj, vymachujuy kulakom uslid temnij
postati, o povino dalenila za viknom. O postryvaj-no, Roberte, i ty pobay, o tvij staryj
bako ne das sobi v kau napliuvaty.

Koly povernulasia Lora, jij ni slova ne skazaly pro scenu, o stalasia, poky jiji ne bulo. Vona
bula vesela, jak nikoly, i vavo cokotila pro svoji pokupky, pro pidhotovku do vesillia i tiky raz
u raz dyvuvalasia, oho Ce ne prychody Rafls Hou. Ale koly zapav veir, a vid nioho ne bulo ani
zvistky, vona zanepokojila.
omu vin ne pryjov? promovyla vona. Ce vpere pislia naych zaruyn, koly za ve
de my ne baylysia.
Robert vyhlianuv u vikno.
. Nadvori vitriano, i syno doy, zauvayv vin. Hou, mabu, taky ne pryjde.
A bidnyj Hektor prychodyv i v jasnu pohodu, i v do, i v snih. Ale, pravda, vin e moriak,
jomu ce ne dyvyna. Ja tiky maju nadiju, o Rafls ne zachvoriv.
Z nym bulo vse harazd, koly ja bayv joho siohodni vranci, vidkazav brat, i znovu zapala
movanka, tiky do bezupynno poroav u ybky vikon ta viter zavyvav sered hillia berestiv.
Staryj Makintajr uve veir prosydiv u kutku, vtupyvy u voho kamina j hryzuy nihti, a
zmorkuvate joho oblyia bulo zlovisno nasumrene. Poruyvy svoju zvyku, vin ne piov do
ynku, a rano podavsia do sebe v kimnatu, tak i ne ozvavy do ditej. Lora j Robert e jakyj as
sydily j homonily bilia vohniu, divyna bez uhavu lopotila pro tysiai udes, jaki vona natvory,
stavy hospodyneju Velykoho Palacu. Teper, koly ne bulo poru majbutnioho olovika, balaka
jiji mene torkalasia filantropiji, i Robert ne mih ne pomityty, o pro karety, sukni, pryjomy j podoroi do dalekych krajin vona rozvodylasia z takym samym zapalom, jak nedavno pro prytulky
dlia vbohych ta organizaciju dobroynnych zachodiv.
Hadaju, koni siroji masti najkrai, hovoryla vona. Hnidi te harni, ale siri efektnii.
Nam vystay karety j lando, ta e, mabu, treba bude dvokolku dlia Raflsa. U nioho cila karetnia
i stajnia, cho vin nikoly ne vyjizdy, i ja pevna, o ci pivsotni konej prosto peredochnu, zastojavy, abo u nych peinka oyrije, jak u tych strazburkych husej, bo vin ne jizdy ani verchy, ani
v karetach.
Ale, spodivajusia, vy oselyte tut use-taky? spytav brat.
Tak, tiky nam potriben bude j budynok u Londoni, ob vidbuvaty tam sezon. Zvyajno,
zaraz ja ne zbyrajusia proponuvaty jakycho zmin, ale zhodom bude inake. Ja pevna, o Rafls
zroby tak, jak ja poprou. Vin-moe sobi skiky choe toroyty pro te, o ne potrebuje poestej,
odnak ja volila b maty jaku viddiaku za projavy hromadkoho dobroynstva. Ja pevna, jako vin
zdijsny bodaj polovynu z toho, o namiriajesia, jomu nadadu tytul pera molyvo, zroblia
lordom Temfildom, a ja todi, zvisno, stanu ledi Temfild. To jak tobi ce spodobajesia, Bobe?
Vona zrobyla velynyj reverans i zakynula nazad holovu z takym vyrazom, nemov jij zrodu
sudylosia nosyty koronu.
Bakovi neodminno pryznaa pensiju, dodala vona, pomovavy. Vin distavatyme
dostatniu sumu na rik, ale z umovoju, o ytyme okremo. odo tebe, Bobe, to ja e ne znaju, o
my prydumajemo. O, nastanovymo tebe prezydentom Korolivkoji akademiji, jako tiky ce
molyvo za hroi.
Bulo ve pizneko, koly vony perestaly buduvaty povitriani zamky j rozijlysia po svojich
kimnatach. Ale Robert buv takyj zbudenyj, o joho ne brav son. Ade cioho dnia stalysia podiji,
o j liudynu z micniymy nervamy mohly b vybyty z koliji. Vraninie odkrovennia Hou j fantastyni zjavy, svidkom jakych vin stav u laboratoriji, velyezna tajemnycia, jaku jomu bulo dovireno.
Potim rozmova z bakom ude, nezhoda mi nymy, nespodivana pojava vlasnyka Velykoho Palacu.
A vreti e balaka z sestroju rozkolokala jomu ujavu j ve zovsim pozbavyla snu. Marno vin krutyvsia z boku na bik u liku ta snuvav z kutka v kutok po kimnati. Vin ne prosto ne mih zasnuty, a
buv straenno rozburchanyj, nervy joho buly naprueni do kraju, uttia zahostreni, jak nikoly. o
jomu zrobyty, aby pryvernuty son? Naraz Robertovi strilyla dumka pro pliaku brendi vnyzu
aroka jakraz moe vyjavytysia snodijnoju.

Vin vidynyv dveri svojeji kimnaty i raptom ulovyv vuchom, jak chto povino j pokraky
stupaje schodamy. Lampa u nioho v kimnati ne horila, to vydno bulo poperedu tiky mianyj vohnyk tonekoji sviky j dovhu ornu ti na stini. Robert postojav bez ruchu, pyno vsluchajuy.
Choda teper dolynala z peredpokoju: vin rozuv, jak obereno krutnuvsia kliu u vchidnych dveriach. Za my uvirvavsia poduv cholodnoho vitru, svika pohasla i pouvsia rizkyj stuk dveri
zayneno znadvoru.
Robert ne mih vidijty z dyva. Chto cej ninyj snovyda? Ne inake, jak bako. Ale jaka ce potreba pohnala joho nadvir o tretij hodyni noi? Ta e j za takoji nehody! Z konym poryvom vitru
do tak zapeklo lopotiv u ybky spani, nae o-o mav udertysia vseredynu. Sklo torhotilo v ramach, derevo za viknom trialo j stohnalo, koly velyke joho vittia hojdalosia pid natyskom buri.
o to za pryyna, aby vyhnaty liudynu z chaty u taku ninu nepohi?!
Robert skvapno erknuv sirnykom i zapalyv lampu. Bakova spania bula navproty joho vlasnoji, i dveri do neji stojaly napivotvorom. Vin rozynyv jich yre j rozhlianuvsia po kimnati. Tam
bulo poronio. Posti na liku navi ne zimjata. Jedynyj stile stojav pid viknom, na niomu staryj,
pevno, j sydiv vidtodi, jak vyjov z vitani. Nide ne vydno bulo ni knyky, ni gazety, ni oho
inoho, o dopomohlo b zbavyty as, tiky na lutci vikna leav remi dlia brytvy.
Robert a pocholov, viduvy raptom nablyennia jakoji nevidomoji nebezpeky. o lychovisne bulo v cij ninij bakovij vypravi. Robert pryhadav, jak staryj supyvsia vora, jake vin mav
stiahnene oblyia, jaki pohrozy vyslovliuvav. Taky tak, o nedobre za cym usim kryjesia. Ale,
moe, e ne pizno vidvernuty lycho? Budyty Loru ne varto. ym vona moe tut dopomohty? Vin
chutko vdiahsia, nakynuv pato i, schopyvy bereta j trostynu, vybih uslid za bakom.
Koly vin opynyvsia na vulyci, joho malo ne zbyv z nih viter, to dovelosia stupaty vpered,
nachylyvy bokom. Lehe stalo jty, koly vin zvernuv u binyj provulok, de joho z odnoho boku
prykryvav vysokyj nasyp ta parkan. Doroha, odnak, peretvorylasia na kvau, ta e j do beznastanno mahav. Nide ne bulo ni yvoji dui, ta Robert i ne mav potreby nikoho rozpytuvaty: vin i
sam harazd znav, kudy podavsia bako.
Zalizna brama, o vela do Velykoho Palacu, bula proynena, i Robert upevneno poprokuvav posypanoju orstvoju alejeju pid jalynamy, z jakych skrapuvav do. o maje namir zrobyty
bako, distavy do samoho budynku? y tiky vysteuvaty j niuyty, a y choe perestrity hospodaria j vylyty jomu svoji ali? y, moe, za joho dyvnymy ninymy pochodekamy ajisia jakyj
orniyj, zlovisniyj zadum? Robert zhadav naraz pro remi dlia brytvy, i cholodnyj ach operezav
joho. Vin kynuvsia bihty j za chvyku buv ue kolo pidjizdu.
Tut panuvala, chvala Bohovi, tya. Robert zupynyvsia bilia velykych nimotnych dverej i
uvano prysluchavsia. Ne ulosia nioho, krim umu vitru j dou. De todi podivsia bako? Jako
vin choe potrapyty vseredynu, to ne polize erez vikno, ade vin uv pojasnennia Raflsa Hou,
jaki zastereni zachody peredbaeni u nioho proty molyvych hrabinykiv. A ce raptom jomu siajnulo: a ote odne vikno, o ne zachyene? Jak to bulo neobano z boku Hou rozpovisty jim pro
nioho! Serednie vikno n laboratoriji. Jako vin, Robert, zapamjatav ce, to j staryj, lybo, te! O
de nebezpeka!
Ledve zavernuvy za rih budivli, vin perekonavsia, o prypuennia joho buly nebezpidstavni. U laboratoriji horila elektryka, i priamokutnyky trioch velykych vikon jaskrily na tli
navkolynioji temriavy. Serednie vikno bulo vidynene i, zupynyvy na niomu pohliadom, Robert
pobayv, jak temna po-mavpiaomu hnuka posta skoyla na lutku j znykla vseredyni prymiennia. Tiky na my obrys jiji promajnuv naproty svitla, ale Robert ustyh rozpiznaty, o to bako.
Navpyky syn pidbih do laboratoriji i zahlianuv u vidynene vikno. Raziue vydovye postalo
pered joho oyma.

Na sklianomu stoli lealo blyko desiatka bruskiv zolota, takych samych, jaki vin bayv poperednioho dnia, jich e ne schovaly do kimnaty-skarbivni. Oce do nych i kynuvsia staryj,
mov na svoju zakonnu zdoby. Vin usim tilom navalyvsia na stil, obchopyv rukamy zoloto, prypadav do nioho oblyiam, o naspivujuy j bormouy. Pid jasnym i rivnym svitlom, sered cych
veletenkych estere ta dyvovynych prystrojiv cia nevelyka temna posta, o zachlanno obijmala zoloti zlyvky, zdavalasia ymo chymernym i vodnoas aliuhidnym.
Chvylyn pja y j bie stojav Robert u temriavi pid doem, vtuplenyj u ciu udernaku projavu, o zavmerla nad zolotom, pestiay joho j holubliay kistliavymy rukamy. Robert use ne mih
zvayty, o jomu robyty, koly ce, odvivy pohliad vid postati v centri, vin pobayv take, o u
nioho vyrvavsia skryk podyvu, tut-taky j zahluenyj zavyvanniam buri.
U kutku kimnaty stojav Rafls Hou. Zvidky vin tam uziavsia Robert ne rozumiv, cho laden
buv zaklastysia, o speru joho tam ne bulo. Vin stojav movky, v dovhomu temnomu chalati, ruky
navchrest na hrudiach, na bilomu oblyi hirkyj usmich. Staryj Makintajr, zdavalosia, pomityv joho
tu my, o j syn, bo vidrazu lajnuvsia i e micnie prypav do skarbu, kosiay na hospodaria
zlostyvym pohliadom.
Tak o do oho dijlo! promovyv nareti Hou, stupajuy krok napered. Vy do toho
skotylysia, mistere Makintajre, o vderlysia v mij dim, jak zvyajnyj zlodij. Vy znaly, o ce vikno
nezachyene. Ce ja vam sam skazav. Ale ja ne skazav vam, o tut u mene peredbaeno vidpovid-

nyj sygnal, koly chto neprochanyj sprobuje siudoju vlizty. Ale ob same vy staly cym neprochanym hostem! Vy!
Staryj fabrykant zbroji i ne probuvav vypravdovuvaty, vin tiky proburmotiv jaku lajku, tak
samo revno prypadajuy do bruskiv zolota.
Ja kochaju vau doku, skazav Rafls, i tiky zarady neji ne vykau vas. Vaa brydka
j hanebna tajemnycia zalyysia pry meni. odna liudka dua ne pouv pro te, o stalosia tut cijeji
noi. Ja ne budytymu svojeji eliadi i ne poliu po policiju, cho i mih by ce zrobyty. Ale vy povynni
nehajno, bez sliv, zalyyty mij budynok. Meni bie nioho skazaty vam. Vybyrajtesia tak, jak i
pryjly.
Vin stupnuv e krok i prostiah ruku, nemov zbyrajuy odirvaty staroho vid zolota. Ale toj
siahnuv rukoju do nagrudnoji kyeni j z pronyzlyvym vereskom kynuvsia na alchimika. Cej napad
buv takyj nespodivanyj i jarlyvyj, o Hou prosto ne vstyh oboronyty. Koava ruka stysla joho za
horlo, i v povitri zblysnulo lezo brytvy. Na astia, rozmachnuvy, staryj zaepyvsia neju za odyn
iz yslennych drotiv, o operizuvaly kimnatu, brytva vyletila u nioho z ruky j teknuvy vpala
na kamjanu pidlohu. Ale vin i bez zbroji zalyavsia nebezpenym. Z motoronym zavziattiam vin
movky naposidav na Hou, vidtisniajuy joho vse dali, a ureti vony vdvoch natovchnulysia na
lavku j upaly, staryj Makintajr opynyvsia zverchu. Druha joho ruka te upjalasia alchimikovi v
horlo, i buv by toj i ne vybravsia yvcem, jakby Robert ne skoyv kri vikno j ne vidtiah baka vbik.
Z dopomohoju Hou vin prytys baka doli j dovhym arfom zvjazav jomu ruky. Strano bulo dyvyty
na staroho, tak pokorylo jomu oblyia, oi vylizaly z orbit, na hubach vystupyla pina.
Hou prychylyvsia do sklianoho stolu j vidchekuvavsia, rukoju trymajuy za poperek.
Ce vy, Roberte? vydychnuv vin. y ne strachittia, ha? Jak vy tut opynylysia?
Ja metnuvsia za nym. Ja pouv, jak vin vychodyv.
Vin chotiv pohrabuvaty mene. Jomu j ubyty bulo b nipoomu. Ta vin prosto zboevoliv,
hluzdu riyvsia!
Bezpereno, tak i bulo. Staryj Makintajr tym asom pidvivsia j siv, i joho raptom prorvalo
chryplyvym smichom, koly vin stav pohojduvaty uzad-vpered i pohliadaty na nych z chytruvatym
poblyskom v oach. Jim obom bulo jasno, o rozum staroho ne vytrymav bezuhavnych dumok pro
bahatstvo i vin ureti zrobyvsia manijakom. A ci joho bezpryynni veseloi zdavalysia e motoroniymy, ni ote alenstvo.
o nam z nym robyty? spytav Hou. Vidpravliaty joho do vas u dim ne mona, ce
buv by stranyj udar dlia Lory.
Vranci treba bude zaprosyty likaria, nechaj zasvidy joho stan. A moe, nechaj vin do
toho asu pobude de tut? Bo koly vesty joho dodomu, chto e perestrine nas i pidu usiaki
plitky.
Ce tak. My prymistymo joho v odnij z kimnat, de stiny obbyti korkom. Tam vin ani sobi ne
zmoe zapodijaty kody, ani komu inomu. Mene vse ce straenno vrazylo. Ale teper meni ve
krae. Beri joho pid ruku, vy z odnoho boku, ja z druhoho.
Napivvolokom vony provely staroho zbrojara vid miscia joho neastia i zamknuly v bezpenomu schovku. A o pjatij ranku Robert ue vyruyv u dvokolci vyklykaty likaria, todi jak Rafls
Hou pochodav po svojich rozkinych apartamentach na oblyi u nioho bula stryvoenis, a v
serci tuha.

Po Lori ne bulo pomitno, ob jiji a tak due pryholomyla zvistka pro ta, o baka dovelosia
zabraty do likarni. Robert nioho ne skazav jij pro bakovu ninu pryhodu, za snidankom vin lye
povidomyv sestru, o, zvayvy na porady likaria, vyznav za docine prymistyty baka na dejakyj
as tudy, de za nym bude vidpovidnyj dohliad. Vona j sama vse astie pomiala, o vin robyvsia
ymraz nevrivnovaeniyj u povedinci, to Robertovi slova ne stanovyly dlia neji velykoji nespodivanky. V usiakomu razi, ce ne zavadylo jij zi smakom spoyty jajeniu j vypyty kavu,
vodnoas vavo rozvodiay pro blyke vesillia.
Zovsim inake, odnak, bulo z Raflsom Hou. Prykryj incydent vrazyv joho do hlybyny dui.
Vin zavdy osterihavsia, ob svojim bahatstvom ne zapodijaty nenarokom kody, a ce jomu vypalo navi pobayty, jak vono pryzvelo liudynu do zloynu j boevillia. Marno sylkuvavsia vin zaspokojity svoji nervy, perekonaty sebe, o napad staroho Makintajra spryynylo o ine, a
zovsim ne joho bahatstvo. Hou pamjatav, jakym vyhliadav vin pid as jichnioho znajomstva burkotlyvym, ne due tiamuym, ale ne takym, ob skazaty: ne spovna rozumu. I pryhaduvav, jak
tyde za tynem staryj poav miniatysia jak poadlyvo vin blykav oyma, robyv skradlyvi esty,
natiakav na o, uryvav movu na pivslovi, a oce vora vidkryto poprosyv hroej. Bulo oevydno,
o vse ce prosto lanky odnoho lanciuha, jaki priamo vely do motoronoho incydentu v laboratoriji.
Joho hroi ynyly zlo, todi jak vin mrijav, ob vony buly dlia liudej blahoslovenniam.
Nevdovzi pislia snidanku do vlasnyka Velykoho Palacu zavitav mister Sperling, vikarij,
stryvoenyj lychymy utkamy, o dijly do joho vuch. Hou bulo pryjemno pohomonity z nym:
vava j badiora balakuis staroho sviaennosluytelia nae pidnosyla joho, na dusi u ciu chvylynu
pochmurych i neveselych rozdumiv.
y ty ba! zabidkavsia vikarij. Ce due zle, spravdi due zle. Stav jak ne pry sobi, vy
kaete, i nema nadiji, ob oduav! Boe mij, Boe! To-to ja pomiav, jak vin zminyvsia ostanni
tyni. Skydavsia na liudynu, v jakoji o tiay na dui. A jak sia maje mister Robert Makintajr?
O, z nym use harazd. Vin buv u mene siohodni vranci, koly z bakom stavsia cej napad.
Aha. Ale z cym junakom te zajla zmina. Ja zavvayv, o vin ue ne takyj, jak buv davni.
Vy ve darujte meni, mistere Raflse Hou, koly ja vyslovliu vam odnu serjoznu poradu. Ja bo ne
tiky duchovnyj pastyr, a j za vikom mou buty vam bakom. Vy due bahata liudyna i due
liachetno posluhovujetesia svojim bahatstvom, ato, dobrodiju, liachetno. Ja ne dumaju, ob
znajovsia bodaj odyn z tysiai, chto povivsia b na vaomu misci tak liachetno, jak vy. Ale y vam
ne zdajesia, o vai hroi inodi spravliaju negatyvnyj vplyv na tych, chto navkolo vas?
Tak, ja j sam asom cioho pobojujusia.
Dajmo spokij staromu misterovi Makintajru. Molyvo, bulo b nespravedlyvo zhaduvaty
joho v ciomu zvjazku. Ale o vimim Roberta. Vin ranie vyjavliav take velyke zacikavlennia u svojemu fachovi, tak serjozno stavyvsia do mystectva. Koly, buvalo, ne perestrine joho, vin zrazu
poynaje dilytysia svojimy planamy, rozpovidaje, jak jomu praciujesia nad ostannioju kartynoju.
Vin buv takyj estoliubnyj, energijnyj, pokladavsia lye na vlasni syly. A teper vin zovsim ne praciuje. Ja znaju pevno, o Robert ue dva misiaci navi penzlia do ruk ne brav. Zamis pyno studijuvaty mystectvo vin zrobyvsia ledarem, ba navi hire zvyajnym darmojidom. Vy ve darujte,
o ja tak navproste vam kau.
Rafls Hou sydiv movky i tiky z rozpaem rozviv ruky.
I e slid deo skazaty pro naych horodian, poviv dali vikarij. Vaa dobrota, zdajesia, vyjavylasia trochy nadmirnoju i ne zavdy dorenoju. To liudy poaly mene pokladaty na
samych sebe, staly lehkovanii, ni buly. O je takyj sobi Blexton, staryj olovik, u nioho nedavno
vitrom zirvalo dach na korivnyku. Vin dosi buv zapovziatyj. Jakby u nioho take trapylosia try misiaci tomu, vin vyliz by drabynoju na dach i za dva dni j polahodyv use. A teper vin sydy, zhornuvy
ruky, j pye lysty, bo znaje, o koly ce dijde do vaych vuch, vy zrazu i napravyte joho kodu.
Abo o staryj Eleri! Pravda, vin i ranie buv zlydarem, ale prynajmni cho robyv o, jako davav

sobi radu. A teper ani pacem ob pale ne vdary, lye smaly liuku j plitky rozvody vid ranku do
noi. Ale najhire, o ne tiky tym na zle vychody, komu vy dopomahajete, a j tych rozbeuje,
komu nioho ne perepalo. Vony pouvajusia skryvdenymy, bo de pak ini distaly te, na o
j vony maju take same pravo, a ot jich obijdeno. Spravy ve nabraly takoho prykroho rozmachu,
o ja podumav sobi: treba pohovoryty z vamy pro ce. Jak pravdu kazaty, to vono j dlia mene o
nove. Ja zvyk buv dorikaty svojim parafijanam, o vony zamalo vyjavliaju dobroynnosti, to trochy dyvno meni dorikaty komu za nadmirnu dobroynnis. o , ce blahorodna vada.
Ale ja vam due vdianyj, o vy vidkryly meni oi, vidpoviv Rafls Hou, tysnuy ruku
dobromu sviaennosluytelevi. Ja neodminno budu teper obalyviyj u cych spravach.
Poky vikarij ne piov, Hou strymuvav sebe, ob zdavatysia spokijnym i nezvorunym, ta koly
lyyvsia odyn, usamitnyvsia u svojemu skromnomu pokoji, kynuvsia na liko i, prypavy lycem do
poduky, zajovsia rydanniam. Vin, najbahatyj z usich liudej v Angliji, pouvav sebe cioho dnia
najneasniym. Jak e jomu skorystaty tijeju velyeznoju potuhoju, jaku vin maje? Koen joho
dobrodijnyj vynok obertajesia na prokliattia. Joho namirom bulo zrobyty stiky dobra, a ot naslidky vychodia taki achlyvi. Zdavalosia, nae sam joho rozum zaraenyj prokazoju, i vona perekydajesia na vsich, chto opyniajesia blyko do nioho. Joho dobroynnis, spriamovana na taki
liachetni cili, tak dbajlyvo vyvaena, nemovby zatopyla otrutoju vsiu okolyciu. I jako v malomu
naslidky joho vynkiv taki lychi, to zvidky vin moe maty pevnis, niby z mastabniymy planamy
jomu krae povedesia? Jako vin ne moe splatyty borhu kotroho prostoho seliuka, ne poruyvy pry ciomu velykych zakoniv pryyny j naslidku, jaki lea v osnovi vsich reej, to jak e
spodivaty na te, o vin zbahaty narody, vtruajuy u skladnyj perebih torhivli abo namahajuy
zabezpeyty vsim neobchidnym velyki masy liudnosti? Joho projniav ach vid bezmiru problem,
o postanu pered nym, koly vin naroby takych pomylok, jakych z usima svojimy hrimy ne hoden bude vypravyty. liach, nakreslenyj provydinniam, ce priamyj liach. A vin, napivslipe stvorinnia, bere, na sebe smilyvis zvernuty cej liach kudy ubik, zminyty joho j vyprostaty. To y
staty jomu dobroyncem? A moe, z nioho vyjde takyj lychoyne, o j svit podibnoho ne bayv?
Ale trochy zhodom Hou zaspokojivsia, pidvivsia j umyv rozpaile oblyia i rozhariaile olo.
Kine kincem neve pomaje takoji caryny dijanosti, de vin zi svojimy hrimy moe zrobyty o
bezsumnivno korysne? Ne kone jomu vtruatysia v zakony pryrody, krae on polipuvaty
umovy povsiakdennoho liudkoho yttia. Ce ne provydinnia prypysalo, ob liudy yly nadholo, u tysniavi, u aliuhidnych chalupach. Ce naslidok liumy stvorenych obstavyn, i jich jakraz i
mona zminyty liudkymy taky zusylliamy. To oho b joho plany j ne mohly, zdijsnyvy, staty
v pryhodi nudennym, om by svit ne mih ureti pokraaty zavdiaky joho vidkryttiu? Ta j te skazaty, o nepravda, niby vin zle vplyvaje na vsich, z kym stykajesia. Vziaty choa b Loru: chto
krae znaje joho, ni vona, a vona taka dobra, i nina, i yra. Jij, v usiakomu razi, niym ne
zakodylo znajomstvo z nym. O vin zaraz pide pobaytysia z neju. Ce bude jak bazam na duu
pouty jiji holos, jiji spivutlyvi slova v ciu hnitiuu dlia nioho hodynu.
Nehoda ve vliahlasia, tiky lehekyj vitre povivav, u povitri ulosia dychannia blykoji
vesny. Hou vbyrav u sebe smolianystyj zapach jalyn, prochodiay alejeju. Pered nym rozstylavsia
yrokyj poloystyj krajevyd, sered jakoho de-ne-de vydnily fermerki sadyby, nevelyki ervoni
kotedi, na siri dachy jakych padalo skisne soniane prominnia, perelyvajuy na ybkach vikon.
Serce joho tiahlosia do vsich cych liudej, z jichnimy riznomanitnymy turbotamy j dribnymy prykroamy, z jichnimy baanniamy j nadijamy, z mizernymy duovbyvymy zamorokamy. Jak pidstupyty do nych? Jak vnesty polehkis v jichnie yttia, ale ob ne pozbavyty jich prahnennia pokladaty na vlasni syly? ymdali vyraznie bayv vin, o znehody oyaju duu i o yttia bez
cioho oyennia vtraaje svij sens.
Lora sydila sama u vitani: Robert piov zalahodyty jaki ostatoni formanosti u zvjazku z
bakovoju chvoroboju. Pobayvy nareenoho, vona schopylasia z miscia j pidbihla do nioho z premylym divaym estom vitannia.
Och, Raflse! vyhuknula vona. Ja znala, o vy pryjdete. Chiba ce ne achittia, o
stalosia z tatom?
Ne perejmajtesia cym due, doroheka, lahidno vidkazav vin. Moe, vono j ne tak
ue serjozno.

 Ale ce vse stalo do toho, jak ja pidvelasia. Ja nioho j ne znala do snidanku. Vony, mabu,
due rano zavitaly do vas.
Tak, dosy rano.
A o z vamy, Raflse? skryknula Lora, vdyvliajuy u joho oblyia. Vy takyj sumnyj
i nae vtomlenyj.
Ja siohodni trochy ne v humori. Ri u tim, Loro, o ja vranci mav serjoznu rozmovu z
misterom Sperlingom.
Divyna zdryhnulasia, i huby v neji pobilily. Serjozna rozmova z misterom Sperlingom! To ce
oznaaje, o vin ue znaje jiji tajemnyciu?!
Nu i o? ledve spromohla vona na slovo.
Vin skazav meni, o moja dobroynnis bie kody liudiam, ani dopomahaje, i o ja,
vlasne, maju negatyvnyj vplyv na vsich, z kym stykajusia. Vin skazav ce delikatnie, ale same takyj
buv chid joho dumok.
O, tiky j toho? ozvalasia Lora, poleheno zitchajuy. Vy ne povynni zvertaty uvahy
na te, o kae mister Sperling. Ta ce durnyci, koly podumaty. Koen znaje, o desiatky liudej
bez vaoji pidtrymky rozorylysia b i buly vyhnani z domivok. To ym e vy zakodyly jim? Dyvuju
ja, o mister Sperling mih toroyty taki nisenitnyci!
A jak u Roberta kartyna posuvajesia?
O, na nioho taki linoi napaly! Vin ue chtozna-koly y pidchodyv do neji. Ale omu vy
pro ce pytajete? On u vas znovu zmorka nad brovoju liahla. Anu-no usute jiji, dobrodiju!
I vona svojeju biloju rukoju rozhladyla zmorku.
Ni, ja ne dumaju, ob tak a na konoho ja pohano vplyvav, promovyv vin, dyvliay
na Loru. Prynajmni odna je taka istota, o ne zaznala nijakoji urazy, vona dobra, ysta j pravdyva, i vona tak samo liubyla b mene, navi jakby ja buv ubohym klerkom, o ledve zarobliaje na
proyttia. Ce pravda, Loro, chiba ni?
Oj, durnekyj mij chlopyku, zvyajno, ja liubyla b!
I vse-taky dyvno, o tak sklalosia. o vy, jedyna u sviti inka, jaku ja pokochav, o
same vy, odna vy prychylylysia do mene ystym sercem, jake ne znaje ni koryslyvosti, ni rozrachunku. A moe, vas poslalo meni provydinnia, ob u mojij dui oyla dovira do liudej? Jakym
bezbarvnym bulo b yttia bez inooho kochannia! Koly siohodni vranci vse navkolo mene postalo
v ornych barvach, povirte, Loro, ja dueju porvavsia do vas i do vaoji liubovi, bo ce jedyna ri u
sviti, na jaku ja mou poklastysia. Vse ine take minlyve, nepevne, pidvladne koryslyvym motyvam! Tiky vam, vam odnij mou ja doviriaty.
A ja vam, liubyj Raflse! Do znajomstva z vamy ja ne znala, o take kochannia!
Vona stupyla krok do nioho, prostiahla ruky vpered, liubov promenylasia z jiji oblyia, a
ce Rafls pobayv, jak vono popolotnilo, i ach prostupyv u neji v oach. Lyce jiji, obernute do porohu, posuvorialo j vytiahlosia, ale Rafls, stojay trochy zboku vid dverej, ne mih bayty, o same
tak jiji zbenteylo.
Hektor! zirvalosia z peresochlych ust Lory.
Do kimnaty rvuko vbih vysokyj i strunkyj smahliavyj junak i, mov pirjinu, pidchopyv
divynu na ruky.
Holuboko! skryknuv vin. Ja znav, o pryjemno zdyvuju tebe. Ja prosto z Plimuta,
prybuv ninym pojizdom. I u mene dovhotryvala Vidpustka j dosy asu, ob nam pobraty. Chiba
ne udovo, liuba Loro?
Radisno zbudenyj, vin zakruliav divynu po kimnati, koly raptom zavvayv blidoho j
movaznoho neznajomcia bilia dverej. Hektor husto poervoniv i, opustyvy Loru, ale vse e styskujuy jiji cholodnu j mliavu ruku, po-moriakomu nezhrabno vklonyvsia.
Pereprouju, ser, ja ne pomityv vas, promovyv vin. Vy ve darujte, o ja tak
sprooha vdersia, ale jakby vy sluyly na floti, to znaly b, o ce take vyrvatysia z-pid moriakoji
dyscypliny j viduty sebe vinoju liudynoju. Mis Makintajr pidtverdy, o my z neju tovaryujemo
e zmaleku, a oskiky my zbyrajemo, hadaju, onajdove za misia uziaty liub, retu vy ve j
sami zrozumijete.
Rafls Hou stojav movky j neporuno. Te, o vin pobayv, pryholomylo joho j onimylo. Lora

vidtovchnula Hektora j sprobuvala vyrvaty v nioho ruku.

Chiba ty ne oderav u Hibraltari moho lysta? zapytala vona.
A my j ne zachodyly do Hibraltaru. Nam z Madejry nadislaly nakaz vertaty dodomu. Ci
mudraky z Admiraltejstva koni dvi hodyny ladni miniaty nakazy. Ale o nam do toho lysta, Loro,
koly ja o tut i my moemo vvoliu nabalakaty? I ty e ne poznajomyla mene zi svojim druhom.
Odne slovo, ser! skryknuv Rafls Hou tremtiaym holosom. Mene cikavy, y ja pravyno zrozumiv vas. Krae-bo vpevnyty, ob ne bulo pomylky. Vy skazaly, niby zarueni z mis
Makintajr, tak?
Zvisno, o tak. Ja ojno povernuvsia z otyrymisianoho plavannia i teper zbyrajusia
odruyty do toho, jak znovu znimusia z jakoria.
otyrymisiane plavannia!.. vychopylo u Hou. Ta same otyry misiaci tomu ja j
zjavyvsia tut. I e odne zapytannia, ser. y Robert Makintajr znaje pro vai zaruyny?
y Bob znaje? Zvyajno, znaje. Komu , jak ne jomu, doruyv, ja, vidplyvajuy, zaopikuvaty Loroju? Ale o ce vse maje oznaaty? o z toboju, Loro? omu ty taka blida, om ty
movy? I dyvyno! Trymajtesia, ser! Vin neprytomnije!
Nioho, vse harazd, nasylu vyduyv iz sebe Hou, prychyliajuy do odvirka.
Vin buv bilyj, jak papir, i trymavsia rukoju za poperek, nae viduvy tam raptovyj bi. Z
chvyku vin pochytuvavsia, mov pjanyj, todi chrypko skryknuv o, obernuvsia i striloju vyletiv u
dveri.
Bidolacha! movyv Hektor, neporozumilo dyvliay uslid neznajomcevi. Dobriae
jomu, vydno, dopeklo. Ale o ce vse oznaaje, Loro?
Oblyia joho spochmurnilo, i vin micno stulyv usta.
Vona ve ne ozyvala ni slovom, tiky stojala z lycem, jak maska, nevydiue vtuplena pered
sebe. A todi vraz vyrvalasia vid nioho, vpala na kanapu i, zatopyvy oblyiam u poduku, zajlasia
holosnym plaem.
Te oznaaje, o ty pohubyv mene! veresnula vona. A tak, pohubyv mene, pohubyv! om ty ne dav meni spokoju? I treba bulo tobi zjavyty tak nevporu! e kika dniv, i vse
bulo b dobre. A ty tak i ne oderav moho lysta!
I o bulo v tomu lysti? cholodno pospytav Hektor. Vin stojav, schrestyvy ruky na
hrudiach, i dyvyvsia na neji zhory vnyz.
A te bulo, o ty vinyj, o ja pokochala Raflsa Hou i zbyrajusia staty jomu druynoju. I
o teper ce vse propalo. Ja nenavydu tebe, Hektore, i nenavydytymu do skonu, bo ty stav na zavadi
jedynij dobrij nahodi, o vypala meni v ytti. Zaly mene, i nikoly bie ne perestupaj porohu cioho
domu!
Ce ostannie tvoje slovo, Loro?
Tak, ostannie, i ja ve doviku ne ozvusia do tebe.
o , proavaj. Ja pobausia z bakom i zrazu vertajusia do Plimuta.
Vin poekav chvylynku, y ne pouje e oho vid neji, a todi pochniupleno vyjov z kimnaty.

Buv ue piznij veir, koly u dveri Makintajriv chto nespodivano postukav. Lora ve de probula u sebe v kimnati, a Robert u pochmuromu nastroji smalyv liuku, sydiay bilia kamina, i tiky
cej nespodivanyj stukit odirvav joho vid neveselych dumok. Na porozi stojav Done, statenyj holovnyj eliadnyk z Velykoho Palacu, vin buv bez apky, v oach u nioho stojav pereliak, i v osviti
lampy vydno bulo, jak polyskuvaly krapli na joho lysyni.
y ne buly b vy taki laskavi, mistere Makintajre, ser, zavitaty do nas? movyv vin do
Roberta. My vsi stryvoeni, bo ne znajemo, o z naym hospodarem.
Robert schopyv svoho bereta j oduchu vybih iz domu, stryvoenyj eliadnyk vako truchav
poru. Cilyj de sami lye pryhody j neastia! Serce molodomu chudonykovi hnityv tiahar, vin
viduvav ti jakoji navysloji nebezpeky.
A o take z vaym hospodarem? spytav Robert, koly vony trochy spovinyly chodu.
My ne znajemo, ser, ale koly my stukajemo v dveri laboratoriji, vin ne ozyvajesia, cho
vin, bezpereno, tam, bo dveri zamkneno zseredyny. I nam strano, ser, ade vin due nezvyno
povodyvsia cilyj de.
Nezvyno?
Ato, ser. Vin vernuvsia z prohulianky vranci jakyj mov ne pry pamjati hovory sam do
sebe, oyma tak dyvno vtuplenyj v odne misce, a motorono bulo dyvyty na bidolanoho. Potim
dovho snuvav korydoramy, na snidanok navi ne hlianuv, a todi piov do muzeju, zibrav usi svoji
kotovnosti j take ine i zanis do laboratoriji. A o dali vin robyv, my ne znajemo, ser, tiky utno
bulo, o horno a huhotilo ve as, a z velykoho komyna dym takyj kuryvsia, nae z jakoji fabryky
u Birmingemi. Koly zapav veir, vin i dali praciuvav i tiahav o, mov nenatlyj, my bayly joho
posta za viknamy, tam e bulo osvitleno. Obidaty te ne obidav, a vse haruvav i haruvav. A teper
use stychlo, i horno ochololo, i dym ne kurysia, ale na stuk vin ne ozyvajesia, ser, to my
stryvoylysia, i Miller pobih klykaty policiju, a ja piov po vas.
Koly vony pidchodyly do Velykoho Palacu, staryj eliadnyk ue skinyv svoju rozpovi.
Bilia dverej laboratoriji stojav hurt slunykiv, ta e polismen, jakyj ojno nadijov; vin zasvityv
svoho lichtaryka i, pryklavy joho do zamkovoji paryny, sylkuvavsia o rozhledity.
U dveriach kliu zseredyny, osvidyv vin. Vydno tiky, o v kimnati hory svitlo.
O i mister Makintajr, ozvalosia kika holosiv, koly Robert pidijov blye.
Dovedesia vysadyty dveri, ser, skazav polismen. Zseredyny ne vidpovidaju, o
tam neharazd.
Raziv dva-try vsi hurmoju naliahly na dveri, a ureti z hostrym chriaskotom vony podalysia,
zamok zlomyvsia, i liudy opynylysia u peredpokoji, za jakym bula e odna kimnatynka, a ve dali
sama laboratorija. Dveri do neji stojaly napivodyneni, i bulo vydno, o dijesia tam useredyni.
U centri laboratoriji pidnosyla velyezna, do polovyny stiny, kupa puchkoho siroho popelu.
Poriad z neju bula ina kupa, nabahato mena, vona vsia perelyvalasia j merechtila pid elektrynym
svitlom. A navkil buv pryholomlyvyj chaos rozbytych erepkiv, sklianych posudyn, potovenoji
aparatury, skruenych, pohnutych i zakiptiuenych drotiv. I sered usioho cioho vselenkoho rujnovya, vidchylyvy na spynku sticia i poklavy ruky na kolina, sydiv u nevymuenij pozi liudyny, o vidpoyvaje pislia tiakoji i zaverenoji roboty, Rafls Hou, hospodar budynku, vlasnyk
najbioho u sviti bahatstva. Smertena blidis bula u nioho na oli. Ale sydiv vin tak pryrodno j
nevymueno, z takym supokijnym vyrazom oblyia, o tiky koly sprobuvaly pidvesty joho j torknulysia cholodnych i zastyhlych kincivok, to zrozumily, o vin ue neyvyj.

Raflsa Hou perenesly do joho kimnaty zrobyly ce povino, j anoblyvo, bo joho liubyly vsi,
chto sluyv jomu. Robert i polismen zalyylysia u laboratoriji. Hlyboko vraenyj, molodyj chudonyk snuvav pomi cijeji zahanoji rujnaciji. Na pidlozi leav velykyj molot oevydiaky, nym
Hou roztovk elektrynu mayneriju, pislia toho jak za jiji dopomohoju peretvoryv na protil usi svoji
zoloti zapasy. Skarbnycia, o tak bula zaaruvala Roberta, teper stojala pustkoju z otyrma
holymy stinamy, i tiky lyskuyj poroch na pidlozi svidyv pro doliu rozkinoji kolekciji kotovnostej, jaka sama soboju stanovyla prosto nejmovirne bahatstvo. Z usich aparativ ani odnoho ne vcililo, navi sklianyj stil bulo rozbyto na try ulamky. Riue j energijno, vydno, dijav Rafls Hou v cej
de.
I raptom Robert zhadav pro tajemnyciu v katulci, zachovanij v okutij zalizom skryni. Vona
mala vidkryty jomu ostanniu, najsuttieviu lanku v procesi peretvorennia inych metaliv na zoloto!
y zberehlasia ta zapyska? Tremtiay vid zbudennia, vin vidkryv zdorovennu skryniu j distav
katulku zi slonovoji kosti. Vona bula zamknena, ale kliu styrav v otvori. Robert krutnuv kliuyka
j vidkynuv pokryku. Vseredyni leav arku biloho paperu z napysanym uhori joho, Roberta,
imjam. Tremkymy paciamy vin rozhornuv toho arkua. To y stane vin spadkojemcem kazkovych
bahatstv, a y tak i zalyysia vbohym chudonykom, o vse yttia borsatymesia v tenetach
nestatkiv? Zapysku bulo datovano siohodninim yslom, i hovorylosia v nij take:
Liubyj mij Roberte! Svoju tajemnyciu ja zabyraju z soboju. Ne mou navi skazaty

vam, jak ja vdianyj Nebu za te, o ne v usiomu vidkryvsia pered vamy i ne nadilyv vas
spadkom, jakyj prynis by neastia vam i vaym blynim. odo mene samoho, to ja ledve
y mav cho odnu aslyvu chvylynu, vidkoly zdijsnyv ce vidkryttia. Ta ja laden buv terpity ce vse, jakby znav, o yniu dobro liudiam, ale, na a, ja domihsia tiky toho, o
robotiai stavaly nerobamy, liudy, zadovoleni svojeju doleju, peretvoriuvaly na zachlannych parazytiv i, o najhire, ysti j liachetni inky robyly obludnyciamy j lycemirkamy. Jako takyj buv naslidok mojich dij u malomu mastabi, to y mih ja
spodivatysia oho kraoho, jakby vziavsia zdijsniuvaty ti yroki plany, jaki my z vamy
obhovoriuvaly? Vsi moji yttievi mriji rozvijalysia. o do mene osobysto, to my z vamy
bie nikoly ne pobaymo. Ja povernusia do svojich naukovych studij, z jakych i poynav. Jako tut ja zmou zrobyty lye dribku dobra, to zate ne zapodiju nikomu j kody.
Moja volia taka, ob use vartnie, o lyajesia v mojemu domi, rozprodaty, a oderani
koty podilyty mi dobroynnymy zakladamy Birmingema. Ja vidjidu siohodni taky
vveeri, jako krae pouvatymusia, bo mene ve de due nepokoji hostryj bi u popereku. Schoe na te, o bahatstvo zle vplyvaje jak na duevnyj spokij, tak i na stan
zdorovja. Proavajte, Roberte, i baaju vam nikoly v ytti ne zaznaty takoji tiakoji hryzoty na serci, jakoji zaznav ja siohodni. yro va
Rafls Hou.
To ce samohubstvo, ser? Samohubstvo? zapytav polismen, koly Robert schovav zapysku do kyeni.
Ni, vidkazav toj. Hadaju, u nioho prosto serce ne vytrymalo.
Oto usi dyvovyni prystroji Velykoho Palacu rozibraly, i riblennia ta zoloto, knyky j kartyny vse pilo z aukcinu, i ymalo nudennych olovikiv i inok, jaki nioho ne uly pro Raflsa
Hou za joho yttia, staly blahoslovliaty joho imja pislia toho, jak vin pomer. Budynok prydbala jaka kompanija i pereobladnala na vodolikarniu, i z tych, chto vidviduje cej zaklad zadlia polipennia zdorovja y pidtrymannia yttievoho tonusu, maje nichto ne znaje pro dyvnu istoriju samoji
cijeji sporudy.
Lychyj vplyv, o joho bahatstvo Hou yrylo navkolo sebe, zdavalosia, ne oslabnuv i po smerti
vlasnyka. Staryj Makintajr i dosi perebuvaje v likarni dlia duevnochvorych vin zbyraje teper
matoky dereva j metalu, vvaajuy jich za brusky zolota. Robert Makintajr zrobyvsia vino pochniuplenym i rozdratovanym, vin bez kincia povtoriuje toj samyj doslid, jakyj nijak jomu ne dajesia.
Svoje maliarstvo vin zanechajav, i vsi nevelyki statky vytraaje na riznu chiminu j elektrynu aparaturu, marno sylkujuy vidkryty tu vtraenu lanku. yve vin iz sestroju, jaka vede chatnie hospodarstvo; vona movazna j pochmura inka, dosi e harna j velyna vyhliadom, cho i z hirkotoju
ta povsiakasnoju nevdovolenistiu v dui. Ostannim asom, pravda, vona bahato asu poala prydiliaty dobroynnij dijanosti j stala takoju revnoju pominyceju novoho vikarija, a sered miscevoji liudnosti yrysia dumka, o vin, molyvo, ve j ne schoe vidpustyty jiji vid sebe. A takyj
poholos u nevelykych mistekach ridko buvaje bezpidstavnym. odo Hektora Sperlinga, to vin i
dali sluy u vijkovomu floti, i, zdajesia, dotrymujesia bakovoji porady ne dumaty pro odruennia, poky ne stane kapitanom korablia. To z usich, chto mav dotynis do bahatstva Raflsa Hou,
jomu odnomu ce, molyvo, vyjlo na dobre.

luktenko Natalia. Nezvyajni doli herojiv Artura Konan Dojlia

UTRAENYJ SVIT. Pereklad Mykoly Ivanova. Za redakcijeju Rostyslava Docenka
VIDKRYTTIA RAFLSA HOU. Pereklad Rostyslava Docenka