Dnipro

Kyjiv 1990
Do knyhy vvijly krai tvory vidomoho
pokoho pymennyka-fantasta: Kiberida,
Kazky robotiv, Holos Neba, Ney,
Golem XIV ta in., v jakych avtor stavy
odvinu humanistynu problemu moranoji
vidpovidanosti liudyny za naslidky svojich
dija.

Chudonyk O. Je. KONONOV

yv koly odyn velykyj konstruktor-vynachidnyk, jakyj nevtomno vynachodyv nezvyajni prylady j vyhotovliav dyvovyni aparaty. Zmajstruvav vin buv sobi maynkupuynku, jaka harno spivala, i nazvav jiji ptakoju. Peatkoju u vyhliadi smilyvoho sercia
buv poznaenyj koen atom, jakyj vychodyv z-pid joho ruk, i dyvuvaly potim ueni, znachodiay v atomnych spektrach myhotlyvi serdeka. Zmajstruvav vin bahato korysnych mayn,
velykych i malych, i jako spala jomu na dumku chymerna ideja pojednaty vojedyno smer iz
yttiam i v takyj sposib dosiahty nemolyvoho. Poklav vin sobi stvoryty rozumni istoty z
vody, ale ne tym achlyvym robom, pro jakyj vy zaraz podumaly. Ni, dumka pro tila mjaki j
mokri bula jomu uoju, vyklykala v nioho vidrazu, jak i v konoho z nas. Vyriyv vin stvoryty z vody istoty po-spravniomu harni j mudri, a same krystalini. Vybrav vin todi planetu,
vid usich son viddalenu, z jiji zamerzloho okeanu vyrubav kryani bryly, a z nych, jak z
hirkoho krytaliu, vytesav krinidiv. Zvalysia vony tak, bo mohly isnuvaty lye pry
stranomu morozi j u bezsonianij poronei. Zbuduvaly nevdovzi krinidy mista j palacy
kryani, a o bu-jake teplo zagrouvalo jim zhuboju, osvitliuvaly vony svoji ytla poliarnymy siajvamy, jaki lovyly j trymaly u velyeznych prozorych posudynach. Chto buv bahatyj, toj mav bie poliarnych siajv, cytrynovych i sribliastych, i yly krinidy aslyvo, a
o liubyly ne tiky svitlo, a j kotovni kaminci, to slavyly vony svojimy dorohocinnostiamy.
Vony vytesuvaly jich iz zatverdilych haziv i lifuvaly. Tiyly jich ci kotovnosti vinoji noi,
v jakij, nemov uvjazneni duchy, palaly poliarni siajva, schoi na zaarovani tumannosti v
krytalevych brylach. ymalo kosminych zaharbnykiv mrijalo zavolodity tymy bahatstvamy, bo usia Krinija bula vydna hen-hen zviddalik, vyblyskujuy, nenae dimant, jakyj povino obertajesia na ornomu oxamyti. Rizni ukai pryhod prybuvaly na Kriniju
sprobuvaty vojennoho astia. Zaletiv na neji i elektrycar Latunnyj, jakyj, koly stupav, to
nae dzvin dzvonyv, ta tiky-no vin postavyv na lid nohu, jak vid aru kryha pid nym roztanula, i rynuv elektrycar u bezodniu Liodovoho okeanu, i vody zimknuly nad nym, i tam, na
dni krinkych moriv, spoyv vin do kincia viku.
Ne naliakala dolia Latunnoho inych smilyvciv. Slidom za nym pryletiv na planetu elektrycar Zaliznyj, ridkym helijem tak upyvy, o v joho stalevych nutroach a bukalo, a
pamoro, o vkryla joho pancyr, zrobyla joho schoym na snihovyka. Ale, opuskajuy do
poverchni planety, elektrycar rozaryvsia vid tertia ob atmosferu, ridkyj helij iz svystom
vyparuvavsia z nioho, a vin sam, rozpeenyj do ervonoho, vpav na kryani hory, jaki tuttaky rozsypalysia. Vyliz elektrycar zvidty, nemov kypliayj hejzer, vyvergajuy kluby pary,
ta, cho by do oho vin torkavsia, vse myttiu peretvoriuvalo na bilu chmaru, z jakoji vypadav
snih. Siv todi Zaliznyj i stav ekaty, poky vystyhne, i o, koly sniynky perestaly tanuty na

joho pancyrnych naplinykach, vyriyv elektrycar ustaty j kynuty u bij, prote mastylo v
suhlobach tak zahuslo, o vin i vyprostaty ne mih. I dosi sydy vin tam, a snih, padajuy,
peretvoryv joho na bilu horu, z jakoji tiky styry vistria oloma. Nazyvaju tu horu Zaliznoju, i v onyciach jiji vyblyskuje zamerzlyj pohliad.
Pouv pro doliu svojich poperednykiv tretij elektrycar, Kvarcovyj, kotryj ude mav
vyhliad ne inake jak sklianoji linzy, a vnoi skydavsia na viddzerkalennia zirok. Ne pobojuvavsia vin, o mastylo v suhlobach zahusne, bo ne zmauvavsia; ne liakavsia, o lid pid
nohamy v nioho rozplavysia, bo mih lyatysia cholodnym, jako cioho baav. Odnoho vin
povynen buv unykaty napruenych rozdumiv: rozariuvavsia vid cioho kvarcovyj mozok,
i ce mohlo zanapastyty elektrycaria. Ot i vyriyv vin ubezpeyty sebe j dobytysia peremohy
nad krinidamy bezdumnistiu. Pryletiv vin na planetu j tak ocholov za tryvalyj svij polit kri
vinu galaktynu ni, o j zalizni meteoryty, jaki vdarialy ob joho hrudy, rozbyvalysia,
vydzvoniujuy, na dribni skalky, mov sklo. Opustyvsia Kvarcovyj na bili snihy Kriniji pid
jiji ornym nebom, schoym na horniatko, povne zirok, i buv vin, mov yste dzerkalo. Zamyslyvsia buv Kvarcovyj, o jomu dali robyty, ale snih pid nym myttiu poorniv i poav
obertaty na paru.
Oho! skazav sobi Kvarcovyj. Kepko! A vtim, darma, aby tiky ne dumaty, i
naa vime!
I vyriyv vin, cho by o stalosia, ciu frazu povtoriuvaty: ade vona ne vymahala nijakoho rozumovoho napruennia j tomu zovsim joho ne rozihrivala. I ruyv Kvarcovyj snihovoju pusteleju bezdumno j navmannia, namahajuy tiky cholod svij zberehty. Jov vin tak,
poky ne nablyzyvsia do kryanych muriv stolyci kriniv Fryhidy. Rozihnavsia vin i sprobuvav mur holovoju probyty, vdaryv tak, o iskry posypaly, prote nioho ne dobyvsia.
Sprobujemo inake! movyv sobi j zadumavsia nad tym, skiky ce bude dva po
dva.
I tiky-no elektrycar zadumavsia nad cym, jak holova v nioho rozihrila, i kynuvsia vin
udruhe taranyty iskrometni stiny, prote lye maleku jamku zrobyv.
Zlamaju! prokazav vin. Sprobujemo o skladnie. Skiky ce bude tryi po
pja?
Cioho razu holovu joho opovyla chmara, o a zakvarala, bo snih vid takych burchlyvych dumok vmy zakypav. Znovu vidstupyv nazad Kvarcovyj, znovu rozihnavsia, vdaryv i naskri probyv mur, a za nym e dva palacy j try menych budynoky grafiv Morozianych, popav na velyezni schody, schopyvsia za poruia iz stalaktytiv, ale schidci buly slyki,
jak kovzanka. vydko skoyv elektrycar, bo vse navkolo nioho ve tanulo j vin mih perojilipoji chvylyny provalytysia kri misto vhlyb, u kryanu bezodniu, de zamerz by naviky.
Darma! Aby tiky ne dumaty! Naa vime! pidbadioryv vin sebe j spravdi tut-taky
ocholov.
Vyliz vin iz kryanoho tuneliu, jakyj sam e j proburyv, i opynyvsia na velykij ploi, z
usich bokiv osvitlenij poliarnymy siajvamy, jaki merechtily smarahdom i sriblom u krytalevych kolonach.
I vyjov jomu nazustri velyeznyj zoresiajnyj rycar vo krinidiv Borevij. Vsiu
svoju sylu zibrav elektrycar i kynuvsia v ataku. Zijlysia vony, i takyj hurkit stojav, niby
zitknulysia posered Liodovytoho okeanu dva ajsbergy. Vidpala blyskua pravycia Borevijova,

pry samomu plei vidrubana, prote chorobryj vojin ne rozhubyvsia. Povernuvsia vin, ob
hrudy svoji, yroezni, mov liodovyk, jakym vin i buv, pidstavyty vorohovi. Znovu rozihnavsia Kvarcovyj i znovu piov na achlyvyj taran. Tverdiyj i iniyj za lid vyjavyvsia
kvarc, to lusnuv Borevij z takym hurkotom, niby lavyna skotylasia z hory. I leav vin, rozbytyj na druzky, u svitli poliarnych siajv, jaki dyvylysia na joho porazku.
Naa vziala! Aby ly i dali tak! skazav Kvarcovyj i zirvav z peremoenoho kotovnosti nebaenoji krasy: persni, ozdobleni vodnem, osiajni priaky j gudzyky, nenae dimantovi, a naspravdi vidlifovani z trioch liachetnych haziv argonu, kryptonu j xenonu.
I tak nymy zachopliuvavsia, o nagrivsia elektrycar vid chvyliuvannia i tut-taky vsi ci
dimanty j sapfiry, zasyavy, vyparuvaly vid joho dotorku, i v ruci v nioho nioho ne lyylosia, tiky schoi na rosu krapeky, ta j ti odrazu vyvitryly.
Oho! Vychody, meni j zachopliuvatysia ne mona! Darma! Aby tiky ne dumaty!
skazav vin sobi j ruyv u hlyb forteci, jaku prahnuv pidkoryty. Nevdovzi vin pobayv, o do
nioho nablyajesia velyezna posta. To buv Bilyj Abucyd, Jeneral-Mineral, joho yroki
hrudy vkryvaly kryani ordeny, a poseredyni vyblyskuvala velyezna zirka pamoro na
kryanij strici. Cej storo korolivkych skarbiv zastupyv buv liach Kvarcovomu, ale toj naletiv, mov buria, i roznis joho na kryani skalky. Todi na pomi Abucydovi prybih knia
Astrovuch, volodar ornych liodiv; z nym elektrycar ne vporavsia, bo na kniazevi buv kotovnyj azotovyj pancyr, zahartovanyj u ridkomu heliji. Vid toho pancyra vijalo takym morozom,
o Kvarcovyj vtratyv svij natysk, ruchy joho oslably, navi poliarni siajva zblidly, tak povijalo tut Absoliutnym Nulem. Rvonuvsia Kvarcovyj, dumajuy pro sebe: Bida! o ce dijesia? I mozok joho vid velykoho podyvu rozaryvsia, Absoliutnyj Nu stav Zvyajnym Nulem, i na oach u Kvarcovoho stav Astrovuch z hurkotom rozpadatysia na kicia, i hromy
vtoruvaly joho ahoniji, poky na poli boju ne lyylasia v kaliuci bryla ornoho liodu, po jakij
splyvala slimy voda.
Naa vziala! vyhuknuv Kvarcovyj. Tiky b ne dumaty, cho inodi j podumaty
treba. Tak y inake, a ja muu peremohty!
Ruyv vin dali, i dzvenila joho choda, niby chto molotom tovk krystaly. Hurkouy,
mav vin vulyciamy Fryhidy, a jiji yteli z-pid bilych apok dachiv z vidajem u serci dyvylysia
na nioho. Nemov iskrystyj meteoryt, mav vin umakym liachom, i raptom pobayv oddalik nevelyku samotniu posta. To buv sam Baryon, prozvanyj Liodoustom, najbiyj
krinidkyj mudre. Z rozhonu naletiv na nioho Kvarcovyj, ob zimjaty odnym udarom, ale
toj postupyvsia dorohoju i pokazav dva rozstavlenych paci; ne zrozumiv Kvarcovyj, o ce
oznaaje, vernuvsia i znovu ruyv na suprotyvnyka. Baryon znovu vidstupyv na krok i pokazav odyn pale. Zdyvuvavsia trochy Kvarcovyj j upovinyv svij bih, choa ve rozvernuvsia,
ob znovu vziaty rozhin. Zamyslyvsia vin, i tijeji myti rynula voda z najblyych budynkiv,
prote vin nioho ne pomiav, bo Baryon zrobyv paciamy odnijeji ruky kileko, a velykym
pacem druhoji ruky stav voruyty v ciomu kileku. Kvarcovyj use dumav ta dumav, o b
vono mohly oznaaty ci movazni esty, i rozverzlasia v nioho pid nohamy bezodnia, rynula
zvidty orna voda, poletiv vin na dno, nemov kami, i ne vstyh navi pidbadioryty sebe
slovamy: Darma, aby ly ne dumaty! jak joho ve na sviti ne stalo.
Vdiani Baryonovi za poriatunok krinidy zhodom zapytuvaly joho, o vin chotiv skazaty svojimy estamy stranomu elektrycarevi.

 Vse ce due prosto, vidpovidav mudre. Dva paci oznaaly, o nas iz nym
dvoje. Odyn o skoro lyu ja sam. Potim ja pokazav jomu kileko, a ce oznaalo, o
dovkola nioho rozverznesia kryha j morka bezodnia pohlyne joho naviky. Ne zrozumiv vin
ni peroho, ni druhoho, ni tretioho.
Velykyj mudre! zavolaly zdyvovani krinidy. Jak e ty navayvsia pokazuvaty
taki znaky stranomu supostatovi?! Podumaj, o stalosia b, jakby vin zrozumiv tebe j ne
stav dyvuvaty. Ade todi b vin ne nagrivsia vid dumannia j ne provalyvsia b u bezdonnu
prirvu
Et, ja cioho anitrochy ne bojavsia, z cholodnoju usmikoju vidpoviv jim Baryon
Liodoustyj, bo ja znav, o vin nioho ne vtiamy. Jakby v nioho bula bodaj kraplia rozumu, vin by ne pryletiv siudy. Jaka korys istoti, o yve pid soncem, vid naych hazovych
kotovnostej i kryanych sribnych zirok?!
I znovu vraeni buly krinidy joho mudristiu i, zaspokojeni, rozijlysia po domivkach,
de stojav liubyj jim moroz.
Vidtodi nichto ve ne probuvav zavojuvaty Kriniju, bo perevelysia nedoumky u Vsesviti; cho dekotri stverduju, o je jich ie ymalo, ta tiky ne znaju vony dorohy v
Kriniju.

yv koly odyn inener-kosmogonik, jakyj rozvijuvav temriavu, zapaliujuy zirky na

nebi. Pryletiv vin raz do tumannosti Andromedy, koly ta vsia e bula povyta ornymy
chmaramy. Skrutyv velykyj vyr, a koly toj poav vychrytysia, siahnuv po svoji promeni. Kosmogonik mav jich try: ervonyj, filetovyj i nevydymyj. Zapalyv vin zorianu kuliu perym
promenem, i vidrazu peretvoryla vona na ervonoho veleta, ale v tumannosti vid cioho ne
pojasnialo. tryknuv zirku druhym promenem vona a zabilila. Movyv vin todi do svoho
unia:
Pynuj meni zirku! a sam podavsia ini zirky zapaliuvaty.
Ue ekav tysiau rokiv i druhu tysiau, a inener use ne povertavsia. Nabrydlo jomu
take ekannia. Oto pidkrutyv vin zirku, i z biloji vona stala blakytna. Spodobalosia ce
unevi, i podumav vin, o ve vse vmije. Sprobuvav e jiji pidkrutyty, ale obpiksia. Poukav
todi vin u skryci, jaku zalyyv kosmogonik, a tam nioho nema, nu he niohisiko; dyvyvsia
tudy ue i navi dna ne mih dobayty. Zdohadavsia vin, o to nevydymyj promi. Chotiv
poturchaty nym zirku, ta ne znav jak. Todi vziav skryku i purnuv jiji usiu u voho. I vsi
chmary Andromedy zajaskrily, nae sto tysia son razom zasvitylo, i stalo na cilu tumannis
jasno, jak ude. Zradiv ue, ta nedovha bula joho vticha, bo zirka nezabarom lusnula. Nadletiv todi kosmogonik, pobayv kodu, a o vin ne chotiv, aby o marno propadalo, to
chapav plomeni j robyv z nych planety. Peroju stvoryv hazovu planetu, druhoju vuhlevu, a
na tretiu jomu ve tiky najvai metaly zalyylysia, to vyjla z tijeji rety kulia aktynidiv.
Kosmogonik stysnuv jiji, pustyv u lit i skazav:
Za sto mijoniv rokiv povernusia, pobaymo, o z cioho vyjde.

I podavsia ukaty svoho unia, o zi strachu pered nym utik.

A na planeti cij, Aktynuriji, utvorylasia velyka derava palatynidiv. Koen palatynid
buv takyj vakyj, o tiky po Aktynuriji mih chodyty, bo na inych planetach zemlia pid nym
zapalasia b, a koly hukav chto iz nych, to a hory rozachaly. Ale na svojij planeti stupaly
vony leheko j holosu ne smily pidnosyty, oskiky vladar jichnij, Architorij, ne znav miry v
orstokosti. yv vin u palaci, vytesanomu z platynovoji hory, i mav cej palac istsot velyeznych zal, i v konij leala odna z ruk vladarevych takyj vladar buv velykyj. Vyjty z palacu
vin ne mih, ale povsiudy mav pyhiv, takyj buv pidozrilyvyj, i muyv piddanciv svojeju poadlyvistiu.
Ne potrebuvaly palatynidy nijakych lamp ani vohniv unoi, bo vsi hory jichnioji planety
buly radiaktyvni, tak o j posered noi holky mona bulo liyty. Vde, koly sonce nadto ve
davalosia vznaky, vony spaly v pidzemelliach hir i tiky po noach schodylysia v metalevych
dolynach. Ale orstokyj Architorij zveliv do kazaniv, u jakych topyvsia paladij z platynoju,
vkydaty bryly uranu i opovistyv pro ce po vsij deravi. Koen palatynid musyv prybuty do
korolivkoho palacu, de z nioho braly mirku na novyj pancyr i tam nakladuvano na nioho
naramennyky j rukavyci, nakolinnyky j zaborola, komu yak, a komu prosto olom, i vse
samosvitne, bo odijannia ce bulo z uranovoji bliachy, i najdue svitylysia vucha.
Vidtodi ne mohly ve palatynidy zbyratysia hromadoju, bo jako zibrannia stavalo nadmiru ysene, to vony zrazu vybuchaly. Musyly, ote, palatynidy proyvaty svij vik samotoju,
zdaleku omynajuy odne odnoho z ostrachu pered lanciuhovoju reakcijeju. A orstokyj
Architorij tiyvsia jichnim smutkom i obkladav jich oraz novymy j novymy danynamy. Joho
monetni dvory u nadrach hir karbuvaly svyncevi dukaty svynciu bo najmene bulo na
Aktynuriji i vin najbiu mav cinu.
Straennu bidu terpily piddanci lychoho vladaria. Dekotri palatynidy namahalysia porozumity mi soboju na myhach, ob pidniaty bunt proty Architorija, ale nioho z cioho ne
vychodylo, bo zavdy trapliavsia chto men kmitlyvyj i pidchodyv do inych zapytaty, pro
o jdesia, i erez joho netiamuis zmova vidrazu zlitala v povitria.
A buv na Aktynuriji molodyj vynachidnyk na imja Piron. Vin navyvsia sotaty z platyny
takyj tonkyj drit, o z nioho mona bulo robyty siti, v jaki lovylysia chmary. Vynajov Piron
telegraf z drotu, a potim takyj tonkyj vysotav drit, o joho ve j ne bulo, i tak oce zjavyvsia
telegraf bez drotu. Zrodylasia todi v mekanciv Aktynuriji nadija, i staly vony dumaty, o
teper ue poasty jim uklasty zmovu. Prote chytryj Architorij pidsluchuvav usi balaky,
trymajuy v konij iz estysot ruk po platynovomu providnyku, oto i znav, o hovoria
joho piddanci, i tiky-no dochodylo do nioho slovo bunt abo zakolot, vin odrazu vysylav
tudy kuliasti hromy, jaki peretvoriuvaly zmovnykiv na vohnennu bajuru.
Ta Piron poklav sobi oduryty lychoho vladaria. Zvertajuy do druziv, zamis bunt
vin kazav obit, zamis zmovliatysia vidlyvaty, i v takyj sposib hotuvav povstannia.
Architorij dyvuvavsia, oho ce joho piddanci naraz tak zacikavylysia evstvom, bo ne znav,
o koly vony kau uziaty na kopyl, to rozumiju pid cym vbyty na paliu ohnystu, a
zatisni oboty oznaaju joho tyraniju. Ale j ti, do koho zvertavsia Piron, ne zavdy joho
dobre rozumily, a vin e nijak inake ne mih vyjavyty jim svojich planiv, jak lye u evkij
movi. Pojasniuvav vin jim i tak, i siak, a oskiky znachodyly netiamy, erez neoberenis
raz zatelegrafuvav: z plutoniju remeni derty, niby na pidmetky. Ale tut koro achnuvsia,

bo plutonij najblyyj rody uranu, a uran toriju, a vin e sam buv na imja Architorij.
Oto nehajno vyslav vin pancernu vartu, jaka vziala Pirona j kynula na svyncevyj parket
pered lycem korolia. Piron ni v omu ne pryznavsia, odnak koro use odno uvjaznyv joho u
palladijovij vei.
Palatynidy j zovsim spronevirylysia. Ta ot nadijov as, i povernuvsia do jichnich krajiv
kosmogonik, tvore trioch planet.
Prydyvyvsia vin zdaleku do poriadkiv, o panuvaly na Aktynuriji, i movyv sobi: E-e,
tak ne hodysia! Potomu napriav najtonoho j najtverdioho prominnia, zrobyv z nioho nae
kokon, poklav tudy svoje tilo, ob ekalo na joho povernennia, a sam prybrav podoby vbohoho slunyka j zijov na planetu.
Koly zapaly sutinky i tiky daleki hory krajobriju osvitliuvaly platynovu dolynu cholodnym siajvom, kosmogonik sprobuvav nablyzytysia do piddanciv korolia Architorija. Ale ti,
bojay uranovoho vybuchu, vtikaly vid nioho, mov nesamovyti, i vin marno haniav za nymy,
bo ne rozumiv, erez o ce vony vtikaju. Kruliav vin otak dzvinkoju chodoju po mihirjach,
podibnych do rycarkych ytiv, a poky distavsia do pidniia vei, v jakij Architorij trymav
zakutoho Pirona. Pobayv kosmogonika Piron z-za hrat, i vydavsia jomu kosmogonik, cho i
v podobi zvyajnoho robota, a vse vidminnym vid usich palatynidiv: ne svityvsia vin u
temriavi anitriky, a navpaky temnyj buv, jak trup. A ce bulo tomu, o v joho obladunku
ne mistylosia j krychty uranu. Chotiv Piron huknuty do nioho, ale usta mav zahvyneni, oto
tiky iskry vykresav, bjuy holovoju ob mury svojeji vjaznyci. Kosmogonik, zavvayvy cej
blysk, pidijov do samoji vei j zahlianuv u zagratovane vikonce. Piron ne mih hovoryty, ale
mih briaaty kajdanamy, takym oce ynom vin i vybriaav usiu pravdu kosmogonikovi.
Terpy j ekaj, vidpoviv Pironovi kosmogonik, i doekajesia.
Kosmogonik vyruyv do najdykioji na Aktynuriji hory i try dni ukav tam krystaliv
kadmiju, a koly jich znajov, rozpliuyv na bliachu, bjuy palladijovymy brylamy. Todi vykrojiv z kadmijovoji bliachy navunyky i porozkladav pered vchodom do konoji sadyby. A
palatynidy, o znachodyly ci navunyky, zrazu nakladaly jich sobi na vucha, bo same stojala
zyma.
Vnoi zjavyvsia sered nych kosmogonik i rozarenym prutykom stav machaty tak
vydko, o z cioho skladalysia vohnysti liniji. U takyj sposib vin pysav do nych u temriavi:
Teper moete bezpeno schodyty, kadmij vas oborony vid uranovoji zhuby. Prote palatynidy pobojuvaly, y vin ne korolivkyj pyh, i ne poviryly joho poradam. Rozhnivavsia
kosmogonik, o jomu ne jmu viry, piov u hory j nazbyrav tam uranovoji rudy, vytopyv z
neji sribliastoho metalu, a z nioho nakarbuvav blyskuych dukativ, i na odnomu boci cych
dukativ buv profi Architorija, a na druhomu maliunok joho estysot ruk.
Navjuenyj uranovymy dukatamy, povernuvsia kosmogonik u dolynu i pokazav palatynidam take dyvo: skladav dukaty zdalia vid sebe, odyn na odnoho, tak o vyjov z nych
dzekitlyvyj stos, a koly doklav e odnoho dukata nad miru povitria zadryalo, z dukativ
vybuchnula jasnota, i peretvorylysia vony na kuliu biloho plomeniu, a koly viter use rozvijav
zalyyvsia tiky krater, vytoplenyj u skeli.
Todi kosmogonik stav udruhe nakladaty dukativ z mika, ale ve inake, bo koen dukat prykryvav zhory kadmijevoju plativkoju. I cho sklav otakym ynom stos uestero vyyj
za poperednij, nioho ne stalosia. Poviryly todi palatynidy kosmogonikovi i, zhromadyvy,

vemy rado zaraz e uklaly zmovu proty Architorija. Chotily vony skynuty korolia, ta ne
mohly prydumaty, jak ce robyty, bo palac joho buv obnesenyj promenystym murom, a na
rozvidnomu mostu stojala katova mayna, i chto ne znav paroliu, toho roztynala na matky.
A jakraz todi nadchodyla pora splauvaty novu danynu, o jiji vstanovyv poadlyvyj
Architorij. Oto rozdav kosmogonik korolivkym piddanciam uranovi dukaty j poradyv nymy
splauvaty danynu. Tak vony i vynyly.
Tiyvsia koro, o bezmir bahato blyskuych dukativ ide do joho skarbnyci, bo ne zdohaduvavsia, o vony uranovi, a ne svyncevi. A vnoi kosmogonik roztopyv vjaznyni hraty j
zvinyv Pirona, i koly vony movky jly dolynoju, osiajanoju radiaktyvnymy horamy, a kice
misiaciv nae spustylosia nye i velykoju duhoju operezalo obrij, uraz stavsia straenno jaskravyj vybuch: to stos uranovych dukativ u korolivkij skarbnyci zrobyvsia nadmirno velykyj i poalasia v niomu lanciuhova reakcija. Nebosianyj vybuch roztroyv palac i metaleve mjasyvo Architorija, i taka bula syla vybuchu, o istsot vidirvanych tyranovych ruk
poletilo a u mizorianyj prostir. Na Aktynuriji zapanuvala radis, Piron stav jiji spravedlyvym vladarem, a kosmogonik, povernuvy do temriavy, vydobuv z promenystoho kokonu
svoje tilo i podavsia dali zapaliuvaty zirky. istsot e platynovych ruk Architorija i dosi
kruliaje dovkola planety, jak perste, podibnyj do saturnovoho, i svitia vony rozkinym
blyskom, stokrat duym vid svitla radiaktyvnych hir, i movlia zradili palatynidy:
Dyvisia, jak dobre svity nam torij!
A oskiky dechto joho j po sej de katom nazyvaje, vysliv cej stav prypovidkoju i po
dovhij mandrivci pomi galaktynych ostroviv dijov navi do nas. erez ce j kaemo, buva:
Kat jomu svity.

U mohutnioho korolia Boliudara bulo zachoplennia, jakomu vin viddavav krai hodyny
svoho yttia, asto-husto zabuvajuy zarady nioho pro valyvi deravni spravy. Mav vin kolekciju hodynnykiv, sered jakych buly hodynnyky, o tanciuvaly, hodynnyky-zori j hodynnyky-chmary. Kolekcinuvav vin tako opudala potvor iz riznych kutokiv Usesvitu, a v
okremij zali, pid sklianym kovpakom, trymav ridkisnyj ekzempliar, nazvanyj Homos Antropos, dyvovynu blidu, dvonohu istotu, v jakoji buly navi onyci, opravda, poroni, j koro
nakazav ustavyty v nych dva harnych rubiny, ob Homos dyvyvsia ervonym pohliadom.
Koly Boliudar buv u harnomu nastroji, vin zaprouvav do zaly najblyych jomu hostej i
pokazuvav jim strachovyko.
Odnoho razu koro pryjmav u sebe staroho elektroznavcia, takoho pidtoptanoho, o
vid starosti jomu rozum u krystalach trochy miavsia; odnae buv toj elektroznave, na imja
Halazon, spravnioju skarbnyceju vsijeji galaktynoji mudrosti. Podejkuvaly, o vin znaje
sposib nanyzuvannia fotoniv na nytky, z oho vychodyly osiajni nayjnyky. Krim toho, vin
nibyto znav, jakym ynom mona spijmaty yvoho Antroposa. Znajuy joho slabis, koro
zrazu nakazav vidynyty pyvnyci, elektroznave vid poastunku ne vidmovyv i, dobriae
chynuvy z lejdenkoji banky i viduvy, jak pryjemni strumeni rozijlysia v nioho po vsiomu

tilu, rozkryv korolevi stranu tajemnyciu: poobiciav dobuty dlia nioho Antroposa, jakyj buv
vodem odnoho mizorianoho plemeni. opravda, cinu zaadav vysoku: stiky dimantiv
zavbiky z kulak, skiky Antropos zavay prote koro navi okom ne zmyhnuv.
Zatym Halazon ruyv u dorohu, a koro pokvapyvsia pochvalyty pered tronnoju radoju
oikuvanym nabutkom, oho, zretoju, prychovaty vin i tak ne mih, bo nakazav ue v zamkovomu parku, de rosly najprekrasnii krystaly, sporudyty iz hrubych zaliznych tab klitku.
Prydvorni zanepokojily. Baay nepochytnis korolevy, vyklykaly do zamku dvoch mudreciv-homologiv, jakych koro liubjazno pryjniav, bo due cikavyvsia, o ci liubomudry, Salamid i Taladon, rozkau jomu pro blidu istotu take, oho vin sam ie ne znaje.
y pravda, zapytav vin, tiky-no vony pidvelysia z kolin pislia nalenoho pryvitannia, o Homos mjakyj za visk?
Pravda, vaa velynoste, vidpovily veni.
A y spravdi vony mou vydavaty zvuky erez otvir, roztaovanyj u nynij astyni
oblyia?
Ave, vaa korolivka velynoste, tak samo vidpovidaje dijsnosti j te, o Homos
zapychaje do cioho otvoru rizni rei, a potim nynioju astynoju holovy, prykriplenoju do
verchnioji zaviskamy, ruchaje tak, o ci rei podribniujusia, i vin jich utiahuje vseredynu.
Dyvnyj zvyaj, vpere pro takyj uju, skazav koro. I vse-taky skai meni, moji
mudreci, navio vin ce roby?
Z cioho pryvodu isnuje otyry teoriji, vaa korolivka velynoste, vidpovily homology. Za peroju, vin yny tak, ob pozbutysia nadmiru otruty (bo straenno otrujnyj).
Za druhoju, najbioju vtichoju dlia nioho je proces nyennia, ot vin i viddajesia cij prystrasti. Za tretioho, erez adibnis, taku velyku, o vin pohlynuv by vse, jakby mih Za
etvertoju
Harazd, dosy! movyv koro. A y pravda, o vin skladajesia z vody, cho i
neprozoryj, jak ocej mij kovpak na holovi?
I ce pravda! U nioho, vaa velynoste, vseredyni bezli elastynych trubok, po jakych
cyrkuliuju vody riznoho zabarvlennia: ovti, perlamutrovi, ale najbie ervonych, jaki
nesu stranu otrutu, nazvanoju kysnem. Dosy ciomu hazovi bu-oho dotorknuty, jak odrazu ta ri peretvoriujesia na iru abo na voho. Oto i sam vin minysia perlamutrovymy,
ovtymy abo roevymy barvamy. I vse-taky, vaa korolivka velynoste, blahajemo vas
uklinno vidmovyty vid zadumu pryvezty siudy yvoho Homosa, oskiky stvorinnia ce take
due j liute, jak nijake ine
Rozkai meni pro nioho najdokladnie, skazav koro, udajuy, o schynyj posluchatysia porad mudreciv. Naspravdi vin chotiv lye pohamuvaty svoju velyku cikavis.
Istoty, do jakych naley i Homos, nazyvajusia triasunamy, volodariu. Sered nych
je silikony j protejidy; peri inioji konsystenciji, erez o jich nazyvaju zakacystamy
abo cholodnianamy, druhi trapliajusia ride, u riznych avtoriv nazyvajusia po-riznomu, a
same: lypniaky abo lypuny u Pollomedra, bolotniaky abo klejuvati u Tricefalosa Arborydkoho, nareti triaslyniakamy klejookymy nazvav jich Anacymandr Midnuvatyj
A pravda, o v nych navi oi slyki? zacikavleno spytav koro Boliudar.
Pravda, pane. Ci istoty zahalom taki slabki j tenditni, o dosy jim upasty z vysoty
istdesiat saniv, jak vid nych lye kaliua ervona lyysia; erez vrodenu pidstupnis vony

javliaju soboju nebezpeku biu za vsi razom uziati vodoverti j ryfy Astrynoho Kicia! Oto
blahajemo tebe, volodariu, zarady blahopoluia deravy
Harazd, moji liubi, harazd, perebyv jich koro. Moete jty, a ja dobre podumaju,
per ni dijty jakoho riennia.
Vdaryly olom mudreci-homology j pily sturbovani, viduvajuy, o koro Boliudar ne
vidmovyvsia vid svoho nebezpenoho namiru.
erez dejakyj as zorianyj korabe pryviz unoi velyezni jayky. Jich odrazu perenesly do korolivkoho sadu. Tut-taky dlia vsich korolivkych piddanych vidynylysia zolotysti dvostulkovi dveri; sered dimantovych rozsypiv, vyriblenych z jamy atanok i marmurovych chymer, pobayly vony zaliznu klitku, a v nij blidu tenditnu istotu, jaka sydila na
malekomu baryci, pered myskoju, vid jakoji jov zapach oliji, zipsovanoji pidihrivanniam
na vohni, a ote, neprydatnoji do vytku. Odnae istota spokijnisiko zanuriuvala o na
zrazok lopatky v mysku i, nabyrajuy z horoju, vkladala zmaenu olijeju substanciju v otvir
na oblyi.
Hliadai ostovpily z nespodivanky, koly proytaly napys na klitci, jakyj proholouvav,
o pered nymy Antropos Homos yvyj blidave. Publika poala joho dranyty, i todi Homos pidvivsia, zaerpnuv o iz barycia, na jakomu sydiv, i zachodyvsia bryzkaty na cikavych ubyvoju vodoju. Odni tikaly, ini chapaly kaminnia, namiriajuy zakydaty nym
potvoru, ale stranyky nehajno rozihnaly prysutnich.
Pro ciu podiju dovidalasia koroleva-doka, Elektryna. Pevne, vona uspadkuvala vid
baka dopytlyvis, bo ne bojalasia pidchodyty do klitky, v jakij uvjaznenyj hajav as u tomu,
o abo uchavsia, abo pohlynav taku kikis vody j zipsovanoji oliji, o jich vystaylo b
umertvyty na misci sotniu korolivkych piddanych.
Homos vydko navyvsia rozumnoji movy j navauvavsia navi zvertatysia do Elektryny.
Jako korolivna spytala joho, o to take bile vidsviuje u nioho v roti.
Ce zuby, vidpoviv vin.
Daj meni cho odyn zub erez hraty, poprosyla korolivna.
A o ty meni za ce dasy? zapytav Homos.
Dam tobi mij zolotyj kliuyk, ale tiky na chvylynku.
A o ce za kliuyk?
Mij osobystyj, jakym ja oveora nakruuju rozum. U tebe te maje buty takyj.
Mij kliuyk ne takyj, jak u tebe, uchyno vidpoviv Homos. A de tvij?
Otut, na hrudiach, pid zolotym klapanom.
Daj meni joho
A zub meni dasy?
Dam
Korolivna vidhvyntyla zolotyj hvyntyk, vidkryla klapan, vytiahla zolotyj kliuyk i podala kri hraty. Blidave adibno vchopyv joho i, rehouy, vtik u hlyb klitky. Cho jak korolivna prosyla j blahala joho, ob viddav kliuyk, ale marno. Bojay pryznaty bu-komu v
tomu, o vona vynyla, Elektryna z tiakym sercem vernula v kimnatu palacu. Ce bulo
neobanym z jiji boku, ale o z neji vime, maje dytyna e. Nazavtra sluhy znajly jiji
neprytomnoju v krytalevomu liku. Prybihly koro z korolevoju i vsi dvircevi, a vona leala,

niby spala, j nemolyvo bulo jiji rozbudyty. Sklykav koro prydvirnych konsutantiv-elektrykiv, medykiv-likariv, i ti, ohlianuvy korolivnu, pobayly, o klapan vidkrytyj, i nemaje ni
hvyntyka, ni kliuyka! Hvalt zynyvsia v zamku j metunia, vsi bihaly, ukajuy kliuyka,
ale marno. Na druhyj de koroliu, jakyj buv u rozpai, dopovily, o joho polonenyj blidave
choe z nym hovoryty z pryvodu zahublenoho kliuyka. Koro nehajno sam podavsia do
parku, i strachovyko skazalo jomu, o znaje, de korolivna zahubyla kliuyk, ale, movliav,
skae vin pro ce lye todi, koly koro, davy svoje korolivke slovo, poobiciaje jomu voliu j
nadas u joho rozporiadennia bezpilotnyj korabe dlia povernennia do svojich. Koro dovho
opyravsia, nakazav obukaty e raz ve park, ale vreti pohodyvsia na taki umovy. Sporiadyly bezpilotnyj korabe i blidavcia pid vartoju vyprovadyly z klitky. Koro ekav bilia zoreliotu, oskiky Antropos poobiciav skazaty, de kliuyk, a koly opynysia na bortu.
Ta tiky-no vin tam opynyvsia, vysunuv holovu erez liuk i, pokazujuy siajuyj u ruci
kliuyk, zakryav:
O kliuyk! Zabyraju joho z soboju, ob tvoja doka nikoly ne prokynula; chaj ce
bude mojeju pomstoju za te, o ty mene skryvdyv, trymajuy v zaliznij klitci vsim na posmichovyko!
Z-pid kormy bezpilotnoho korablia vychopyvsia voho, i zorelit, pryholomyvy vsich,
zdijniavsia v nebo. Vyslav koro u pohoniu najvydi stalevi pimohromy j vertokryly, ale
jichni komandy povernulysia ni z ym chytryj blidave zbyv jich zi slidu j unyknuv pohoni.
Zrozumiv koro Boliudar, jak pohano vynyv, ne posluchavy mudreciv-homologiv, ta
pizno bulo. Najkrai elektryky-sliusari staralysia zrobyty kliuyk, najtalanovytii korolivki
konstruktory, ribiari i zbrojari, zolotych i stalevych sprav majstry, juveliry-kibergrafy
usi zjidalysia, ob zaproponuvaty svoji posluhy, odnae namarne. Zrozumiv koro, o
treba znajty kliuyk, zabranyj blidavcem, inake temriava naviky ohorne rozum korolivny.
To bulo oholoeno v usiomu korolivstvi, o stalo take j take, antropinyj blidave
Homos vykrav zolotyj kliuyk, i chto joho zlovy abo choa b poverne yttiedajnu kotovnis
i rozbudy korolivnu, vime jiji za druynu i posiade tron.
Smilyvciv riznoho hatunku zjavylosia zrazu stiky, o cho hrebliu haty. Buly sered
nych i znamenyti elektrycari, i sprytnyky-projdysvity, astrozlodiji, zorelovci; prybuv do
zamku Streyslav Megavat, slavnozvisnyj fechtuvanyk-oscyliator, jakyj volodiv takymy karkolomnymy pryjomamy, o ne bulo jomu rivnych u pojedynku; ne brakuvalo dobrovociv i
z dalekych krajin; napryklad, zjavylysia dvoje avtomatejiv, vyprobuvanych u sta bytvach;
Protezij, vidomyj konstruktor, kotryj inake, jak u dvoch iskrokolbach, odnij ornij, druhij
sribnij, ne chodyv; pryjichav Arbitron Kosmozofovy, skladenyj iz prakrystaliv, vyukano
strunkyj; zjavyvsia tako intelektryk Palibaba, jakyj u visimdesiaty skryniach, navantaenych na sorok robosliv, pryviz staru cyfrovu maynu, iravu vid myslennia, ale z bisa vynachidlyvu. Prybuly troje muiv z rodu selektrytiv: Didij, Tridij i Heptodij, v holovach jakych
buv takyj bezdohannyj vakuum, o jichnie myslennia bulo orne, jak ni bez zirok. Prybuv
Perpetuan, z holovy do pjat u lejdenkij zbroji, z kolektorom, jakyj he pozeleniv u triochstach bytvach; Matrycij Perforat, o dnia ne mih proyty, aby ne provesty na komu integrane zyslennia; vin pryviz iz soboju neperemonoho kibera, jakoho zvaly Strumos. Zjichaly usi, i koly dvir buv ue povnyj, prykotyla do joho porohiv boka, z jakoji u vyhliadi krape
yvoho sribla vyplyv Erg Samozbudnyk, kotryj mih nabyraty bu-jakoji dovinoji formy.

Pobenketuvaly heroji, oprominyvy zamkovu zalu tak, o a marmurova stelia zasvitylasia roevym, nae chmara pry zachodi soncia, i vyruyly, koen svojeju dorohoju, ukaty
blidavcia, vyklykaty joho na bij smertenyj i zabraty kliuyk, a razom z nym zavolodity korolivnoju i tronom Boliudariv. Peryj, Streyslav Megavat, poletiv na Kodeju, de yve plemja
drahlyniv, ob uziaty tam jazyka. Pirnajuy v jichniu ma, vin prokladav sobi dorohu udaramy kerovanoji na vidstani pahy, ale nioho ne dobyvsia, bo koly nadto rozpalyvsia, lopnula
v niomu systema ocholodennia, i znajov nezrivniannyj fechtuvanyk svoju mohylu sered
uych, a joho energijni katody naviky pohlynula neysta ma drahlyniv.
Dvoje avtomatejiv-supernykiv distalysia do krajiny radomantiv, jaki iz siajuych haziv
zvodia budivli, zajmajusia promenetvoristiu j vidomi takoju sknaristiu, o konoho
veora pereliuju usi atomy svojeji planety; pohano pryjnialy sknary radomanty avtomatejiv. Vony pokazaly jim bezodniu, povnu onixiv, malachitiv, almaziv i lazurytiv, a koly elektrycari zvabyly na kotovnosti, zamuruvaly jich, zasypavy z vysoty lavoju liachetnoho kaminnia. Koly cia lava sunula, dovkola stalo tak jasno, nae vpaly stobarvni komety. Ri u
tim, o radomanty perebuvaly v tajemnij zmovi z blidavciamy, pro o nichto ne znav.
Tretij, Protezij Konstruktor, pislia tryvaloji podoroi kri mizorianyj morok distavsia
a do krajiny ahonciv. Tam joho zustriv spravnij kval kamjanych meteorytiv. Vrizavsia v
nych korabe Protezija, nae v stinu, i z potroenym sternom drejfuvav u prostori, a koly
nablyavsia do dalekych son, jich svitlo navpomacky blukalo po oach neasnoho smilyvcia.
etvertomu, Arbitronu Kosmozofovyu, spoatku poastylo bie. Promynuvy Andromedku uelynu, projovy otyry spirani kruhoverti Honakiv, opynyvsia v spokijnomu vakuumi, spryjatlyvomu dlia joho svitlianoho sudna, i sam vydkym promenem nalih na sterno;
poznaajuy svij slid plomenystym chvostom, prybyvsia do berehiv planety Maestryciji, de
sered meteorytnych bryl pobayv rozbytyj kistiak korablia, na jakomu vyruyv buv Protezij.
Per ni pochovaty pid bazatovoju skeleju mohutnij korpus konstruktora, o vyblyskuvav
i buv cholodnyj jak za yttia, Arbitron zniav z nioho obydva iskropohlynai, sribnyj i ornyj,
vykorystovujuy jich jak yty, i ruyv upered.
Dykoju bula hirka Maestrycija, hurkotily po nij kamjani lavyny, u chmarach, o navysaly nad bezodniamy, spalachuvaly sribni leza blyskavok. Sered cych uelyn u zelenomu
malachitovomu jaru j napaly palindromidy na rycaria. mahaly joho blyskavkamy zhory, a
vin zachyavsia vid nych iskropohlynanym ytom, i todi polindromidy peresunuly vulkan,
prystavyly Arbitronovi do spyny krater i pliunuly vohnem. Vpav rycar, i rozpeena lava vlylasia jomu v erep, zvidky vyplavylosia vse sriblo.
Pjatyj, Palibaba-intelektryk, ne ruav nikudy, a zrazu za meamy Boliudarovoho korolivstva zupynyvsia j pustyv na zoriani pasovyka svojich robosliv, sam e vmykav, nastrojuvav i programuvav cyfrovu maynu, bihav nad jiji visimdesiama skryniamy, a koly vony
zariadylysia strumom i vid rozumu mayna a rozbuchla, poav stavyty jij korotki obdumani
zapytannia: de yve blidave? jak znajty do nioho dorohu? jak joho obduryty? jak zabyty
baky, ob zabraty kliuyk? Koly vidpovidi buly netoni j uchyni, vybuchav hnivom i vyv
maynu tak, o a middiu rozihritoju, poynala smerdity, i doty lupyv jiji i lajav, vyhukujuy:
Zaraz e kay meni pravdu, prokliata stara cyfrova mayno! doky ne rozplavylysia
klemy j ne poteklo z nych sribnymy sliozamy olovo, z triskom poluskalysia perehriti truby,
a Palibaba tak i lyyvsia stojaty nad rozarenoju rujinoju liutyj i z palyceju v rukach.

Dovelosia vertatysia dodomu ni z ym. Vin zamovyv novu maynu, ale musyv ekaty jiji
ne mene jak otyrysta rokiv.
ostoju bula podoro selektrytiv. Didij, Tridij i Heptodij vdalysia do inoho sposobu.
V nych buly nevyerpni zapasy trytiju, litiju i dejteriju, i vony zadumaly z dopomohoju vybuchiv tiakoho vodniu zdolaty vsi dorohy, jaki vedu do krajiny blidavciv. Prote ne znaly, de
ti dorohy poynajusia. Chotily spytaty vohnennonohych, ale ti zaynylysia vid nych za zolotymy muramy svojeji stolyci, vergajuy voho; vojovnyi selektryty pily na turm, ne kodujuy ni trytiju, ni dejteriju, o a zirok na nebi vid pekenych atomnych vybuchiv ne stavalo vydno. Mury vyblyskuvaly, nae zoloto, prote pid vplyvom vohniu vykazuvaly svoju
spravniu pryrodu, peretvoriujuy na chmary siranoho dymu, bo zvedeno jich bulo z
koledaniv-iskorok. Tam Didij zahynuv, rozavlenyj vohnennonohymy, i rozum joho
rozachnuvsia, posypavy na pancyr buketom riznokoliorovych krystaliv. Joho pochovaly v
truni z ornoho olivinu j ruyly dali, do volodi Osmalatykoho, de vladariuvav zoreboje
koro Astrocydes. U nioho bula skarbnycia, povna vohnianych jaje, vyluplenych bilym karlykom, i takych vakych, o tiky strana syla palacovych magnitiv jich trymala, ob ne uhnula u hlyb planety. Chto stupnuv na joho zemli, ne mih voruchnuty ni rukoju, ni nohoju,
bo neuvane tiainnia skovuvalo micnie vid bu-jakych hvyntiv i lanciuhiv. U tiakyj bij
maly z nym vstupyty Tridij ta Heptodij. Pobayvy jich pid tverdyniamy zamku, Astrocydes
vykouvav odnoho po odnomu bilych karlykiv i puskav Heptodiju i Tridiju v oblyia tila,
o vyvergaly voho. A vse vony peremohly joho, i vin pidkazav jim, jakoju dorohoju potrapyty do blidavciv, vvivy jich v omanu, bo sam jiji ne znav, ta due ve chotiv pozbutysia
stranych vojovnykiv. Vony potrapyly v orne jadro moroku, de Tridija chto pidstrelyv z
vohnemeta antymaterijeju; moe, to buv chto iz myslyvciv-kibernosiv, a moe, to buv samopal, postavlenyj na bezchvostu kometu. Prynajmni, Tridij znyk, ledve vstyhnuvy kryknuty:
Avruk!, slovo, o vyvalo jak bojovyj kly rodu. Heptodij ruyv dali, prote i joho spitkala
hirka dolia. Joho korabe opynyvsia mi dvoma potokamy gravitaciji, jaki nazyvaju Bachrydoju i Scyntilijeju; Bachryda pryskoriuje plyn asu, a Scyntilija upoviniuje, i mi nymy utvoriujesia smuha zastoju, v jakij as ne ruchajesia ni vpered, ni nazad. Tak yvcem i zavmer
tam Heptodij, razom iz yslennymy fregatamy j haleonamy inych astrajeriv, pirativ i
pimostrusiv, zovsim ne starijuy, v tyi j strachitlyvij nuzi, imja jakij Vinis.
Koly otak skinyvsia pochid trioch selektrytiv, Perpetuan, kibergraf Balamkyj, siomyj
z tych, chto mav vyruyty v podoro, dovho ne vyruav. Cej elektrycar hotuvavsia do vijny
dovho, dobyrajuy najbojovytiych konduktoriv, najvaviych iskrovykiv, metanykiv i
tovchaiv; buvy rozvalyvym, vin poklav sobi jty na oli virnoji druyny. Pid joho znamena
schodylysia konkvistadory, pryjlo tako bahato bezrobotiv, kotri, ne majuy inoho zaniattia, vyriyly pobavyty u vijnu. Sformuvav z nych Perpetuan nadijnu galaktynu kinnotu,
o skladalasia z tiakoji, pancernoji, jaku nazyvaju sliusarijeju, i kikoch lehkych zahoniv,
v jakych sluyly vynyuvai. Odnae na dumku pro te, o maje oce jty j naklasty yttiam u
neznanych krajach, o peretvorysia v jakij kaliui na iru, joho pojniav nevymovnyj a,
zalizni nohy pidihnulysia pid nym, i vin tut-taky vernuvsia dodomu, vid soromu j rozpuky
plauy topazovymy slimy, bo buv bahatyj, mav duu povnu skarbiv.
Zate peredostannij, Matrycij Perforat, uziavsia do spravy rozumno. uv vin pro krajinu
pihmelitiv, praciovytych karlykiv, rid jakych piov vid toho, o v jichnioho konstruktora

zislyznuv na kresliarkij doci rejsfeder, erez o na matryci vony vsi do odnoho vyjly horbatymy pokruamy; pererobliaty vin jich ne stav, i takymy vony j pily v svit. Ci karlyky
nagromaduju, jak dechto inyj, skarby, tomu jich prozyvaju lovciamy Absoliutu.
Jichnia mudris poliahaje v tomu, o vony ne vykorystovuju znannia, a kolekcinuju.
Do nych i vyruyv Perforat, poklavy sobi vziaty jich ne zbrojnoju syloju, a haleonamy, paluby jakych a vhynalysia vid udovych podarunkiv; vin hadav zayty jichnioji prychynosti
odeoju, o a kupalasia v pozytronach, posienych nejtronnym doem, viz jim atomy zolota, zavbiky z otyry kulaky, butli, v jakych chliupotily najridkisnii inosfery. Ta pohrebuvaly pihmelinty navi blahorodnym vakuumom, haptovanym chvyliamy rozkinych
astranych spektriv. Marno vin u hnivi pohrouvav jim, o nakuje na nych svoho elektrynoho strumovyka. Vreti daly vony jomu svoho providnyka, ale vin buv miridorukym i
vsi napriamky zavdy pokazuvav odnoasno.
Prohnav joho Perforat i pustyv po slidu blidavciv strumovyka, prote vyjavylosia, o
slid buv chybnyj; same todi tam projla kacytova kometa, i prostodunyj strumovyk pereplutav kacyt iz kacijem, jakyj je osnovnym skladnykom kistok u blidavciv. Zvidsy j pomylka. Dovho metavsia Perforat sered o dali to mianiych son, bo potrapyv u due starodavniu okolyciu Vsesvitu.
Mynajuy amfilady purpurovych veletniv, vin zauvayv, o joho korabe razom iz
movaznym korteem zirok vidbyvajesia v spiranomu dzerkali, v takomu sobi sribnokiromu liustri; zdyvuvavsia Perforat i pro vsiak vypadok vziav u ruky hasynyk supernovych,
jakyj vin kupyv u pihmelintiv, ob uberehtysia vid nadmirnoji speky na umakomu liachu. Vin ne znav, na o dyvysia, a buv to vuzol prostoru, joho najkompaktniyj dvyhun, ne
vidomyj navi tamtenim monasterijciam. Znaju pro nioho lye te, o koly chto do nioho
dijde, to ve ne vernesia. Donyni ne vidomo, o stalosia z Matrycijem u tomu zorianomu
mlyni. Joho virnyj strumovyk vernuvsia dodomu sam, tycho skavuliay v poroneu, i joho
sapfirovi oi bralysia takym achom, o koly chto zazyrav u nych, to joho pojmav dro. Tym
asom ni korablia, ni hasyny, ni Matrycija nichto ve nikoly ne bayv.
Ruyv sam-odyn u podoro i ostannij z nych, Erg Samozbudnyk. Ne bulo joho rik i is
tyniv. Koly vernuvsia, rozpovidav pro ne znani nikomu krajiny: pro peryskokiv, jaki
nevpynno buduju otrutovykydani, pro planetu, de yly klejooki, o zlyvalysia pered nym
u riady ornych idoliv, a vin rubav jich navpil, tak, o oholiuvalasia vapniana stina, jichnia
kistka, i koly podolav jichni mordospady, opynyvsia vi-na-vi z oblyiam zavbiky v pivneba, i kynuvsia v nioho, ob spytaty dorohu, a pid vistriam joho vohnemea luskala kira j
vydno bulo bili, perevyti sudyny nerviv. Rozpovidav pro Aberyciju, planetu z prozoroho
liodu, jaka, nemov dimantova linza, misty u sobi mode usioho Vsesvitu; tam vin nakreslyv
sobi dorohu do krajiny blidavciv. A e bula na joho liachu krajina vinoho movannia
kritryka Aliumnija, de vin bayv tiky svitlo zirok, vidbyte u verynach pidvienych liodovykiv, rozpovidav pro korolivstvo rozlytych marmeladiv, jaki vyrobliaju z lavy kypliai
prykrasy, pro elektropnevmatykiv, jaki vmiju zapalyty v parach metanu, v ozoni, chlori j
dymach vulkaniv voho rozumu j uve as bjusia nad tym, jak vselyty v haz genij dumky.
Vony pojasnyly, o do krajiny blidavciv mona distatysia tiky todi, koly vyvay dveri soncia, jake nazyvaju Kaput Meduzoju, zniavy jich iz chromatynych zavis. Promav vin i kri
nutro zirky, jake minysia snopamy lilovoho i jasno-blakytnoho prominnia, a zbroja na

niomu vid aru skruuvala. Dovelosia jomu j protiahom trydciaty dniv rozhaduvaty slovo,
jake pryvody u ruch vykyda astropronciniv, bo lye erez nioho mona vvijty do cholodnoho pekla bolotianych istot; rozpovidav, jak vin nareti opynyvsia sered blidavciv, jak vony
polonyly joho z dopomohoju lypkoji pastky, vybyly jomu z holovy yve sriblo j zrobyly korotke
zamykannia. Potim duryly joho, pokazujuy potvorni zirky, ale to bulo tiky psevdonebo,
spravnie vony chytro schovaly. Piddaly vony joho j torturam, ob diznaty, jakyj u nioho
alhorytm, a koly vin use vytrymav, zamanuly v zasidku j zavalyly zverchu magnetytovoju
horoju, v jakij vin myttiu rozmnoyvsia na bezli Ergiv Samozbudnykiv. Vidkynuvy zalizne
viko, vin vyliz na poverchniu j protiahom misiacia i pjaty dniv ynyv suvoryj sud nad blidavciamy; zmahajuy z ostannich syl, blidavci kynuly na nioho potvor na husenyciach,
zvanych tankunamy, prote ce jim ne dopomohlo, bo, ne perestajuy v zapali bytvy rizaty,
koloty j sikty, vin tak jich znesylyv, o vony prytiahly jomu j kynuly do nih toho nehidnyka
blidavcia, jakyj vykrav kliu. Todi Erg vidrubav joho hydku holovu, vypotroyv tilo j znajov
u niomu kami, jakyj nazyvavsia trychobezoar i na jakomu dykunkoju movoju blidavciv
bulo vykarbuvano napys iz vkazivkoju, de schovano kliuyk. Samozbudnyk rozachnuv istdesiat sim bilych, blakytnych i ervonych, jak rubin, son, per ni znajov kliuyk.
Pro pryhody, jakych vin zaznav, pro bytvy, v jakych musyv peremohty, vertajuy, vin
ue j ne zhaduvav, bo due poryvavsia do korolivny, pospiajuy vziaty liub z koronacijeju.
Radisno zavely joho koro z korolevoju do doynoji kimnaty, de, porynuvy v son, leala
movazna jak skelia korolivna. Erg nachylyvsia do neji, poporavsia bilia klapana, o u
nioho vstavyv, povernuv, i zrazu , na prevelyku vtichu materi, korolia j usich prydvornych
korolivna rozpliuyla oi j usmichnulasia do svoho riativnyka. Erg zakryv klapan, zalipyvy
joho plastyrom, ob ne vidkryvavsia, i zauvayv, o hvyntyk, jakyj vin te znajov buv,
zahubyvsia pid as bytvy z Poleandrom Partobonem, Jatapurgovym carem. Odnae nichto
ne zvernuv na ce uvahy, a koda, bo todi korolivke podruia peresvidylosia b, o vin zovsim nikudy ne vyruav, bo e zmalku opanuvav mystectvo vidkryvannia riznych zamkiv,
oto i nakrutyv korolivnu Elektrynu. Vychody, ne zaznav vin odnoji z rozkazanoji nym
pryhod, a tiky j toho, o pereekav rik i is tyniv, aby ne vydalosia pidozrilym, jak vin
vydko vertajesia z propaeju, a do toho chotiv upevnytysia, o oden z joho supernykiv
ne povernesia. I lye todi prybuv do dvoru korolia Boliudara, povernuv korolivnu do yttia,
odruyvsia z neju, na troni Boliudarkomu panuvav dovho i aslyvo j nikoly joho brechnia
ne vyjla na jav. Z oho j vydno, o my pravdu rozpovily, a ne kazku, bo u kazkach dobroynnis zavdy bere horu.

Davnym-davno sered ornoho bezdoriia, na galaktynomu poliusi, buv samotnij zorianyj ostriv iz estirnoju sonianoju systemoju; pja jiji son krulialy kone samo po sobi,
zate v ostannioho bula planeta z vohnevych ske, z jamovym nebom, a na planeti nabyrala
syl derava argensiv, abo sribliastych.

Sered ornych hir na bilych rivnynach stojaly jichni mista Ilidar, Bizmalija, Sinaliost,
ale najudovioju bula Eterna, stolycia sribliastych, vde schoa na blakytnyj liodovyk, a
vnoi na opuklu zirku. Vid meteoriv jiji oberihaly vysiai mury, i stojalo v nij bahato
chryzoprazovych budive, jasnych, mov zoloto, turmalinovych, a tako vylytych z morinu,
orniych vid kosminoji poronei. Ale najprekrasniym use buv palac argenkych monarchiv, zvedenyj u styli negatyvnoji architektury, pozajak budivenyky ne chotily obmeuvaty
ni zoru, ni dumky, i bula ta budivlia prymarna, matematyna, bez krokov, dachiv i stin. Z
neji i veryv svoje panuvannia nad planetoju rid Energiv.
Za asiv korolia Treopsa azmejki syderijci napaly na deravu energiv z neba, asterojidamy peretvoryvy metalevu Bizmaliju na kladovye, zavdaly sribliastym bahato inoho lycha, a poky molodyj koro Ilorax, premudryj polirch, sklykavy najmudriych astrotechnikiv, zveliv otoyty vsiu planetu systemoju magnitnych vyriv i gravitacijnych roviv, as u jakych plynuv tak vydko, o ledve jakyj nerozvalyvyj napasnyk tudy potrapliav, jak mynalo
sto abo j bie rokiv i vid starosti vin rozsypavsia na poroch, per ni ustyhav pobayty zagravy argenkych mist. Ci nevydymi asovi prirvy i magnitni zahorodennia tak nadijno zachyaly pidstupy do planety, o argenci mohly perejty v nastup. Vyruyvy na Azmeju,
bombarduvaly j arpaly jiji bile sonce promenemetamy doty, doky vyklykaly na niomu jadernu poeu; peretvorylo vono na supernovu zirku j zaduylo v obijmach poei planetu
syderijciv.
Bahato vikiv panuvav sered argenciv dobrobut, lad i spokij. Ne uryvalasia nastupnis
panivnoho rodu, i koen energ, koly vstupav na tron, u de koronaciji spuskavsia v pidzemellia prymarnoho palacu j z ruk svoho pomerloho poperednyka brav sribliaste berlo. Berlo
ce bulo nezvyajne, tysiaolittia tomu vykarbuvaly na niomu napys: Jako potvora vina,
to jiji nemaje, abo jiji dvi; jako nioho ne dopomoe, rozbyj mene.
Nichto ni v usij deravi, ni v dvori energiv ne znav, o oznaaje cej napys, bo pamja
pro joho vynyknennia zahubylasia v hlybyni vikiv. Lye pid as panuvannia korolia Inchistona tajemnyciu bulo rozkryto. Zjavylasia todi na planeti nebaena velyezna potvora, strachitlyvyj poholos pro jaku vmy poyryvsia na obydvi pivkuli. Nichto jiji zblyka ne bayv, bo
oden smilyve, jakyj zachotiv by ce zrobyty, nikoly ve ne vertav dodomu. Nevidomo bulo,
zvidky cia potvora vzialasia; stari vvaaly, o vyvela vona z velyeznych skeletiv ta poniveenych osmijovych i tantalovych spiralej, jaki lyylysia pislia roztroenoji asterojidamy
Bizmaliji, misto ce ne bulo vidbudovane. Kazaly stari, o v due davnich magnitnych
zlamach drimaju lychi syly i o v metalach je taki prychovani strumy, jaki pid as buri
asom oyvaju, i todi z pokruenych ulamkiv, o, skrehouy, napovzaju odyn na odnoho,
z mertvoho ruchu napivzotliloho bruchtu vynykaje chymerna potvora, ni yva j ni mertva,
jaka vmije lye odne: nestrymno nyyty vse dovkola. A dechto vvaav, o sylu, jaku nese v
sobi potvora, daju jij lychi vynky j dumky. Vony, movliav, jak u vvihnutomu dzerkali, zbyrajusia v nikelevomu jadri planety i, skupeni v odnomu misci, doty prytiahuju do sebe
metalevi kistiaky j zotlili ulamky, doky ti ne peretvoriujusia v monstra. Veni, pravda, kepkuvaly z takych prypue i nazyvaly jich nebylyciamy. Ta chaj tam cho jak, a potvora spustouvala planetu. Speru vona unykala velykych mist i napadala na poodynoki oseli, znyujuy jich bilym i lilovym arom. Koly posmilyviala, to navi z ve samoji Eterny bayly potim
jiji stalevyj chrebet, schoyj na hirkyj; vyblyskujuy pid sonianym prominniam, vin zvyvav

uzdov obriju. Vystupaly proty potvory vijka, ale vona odnym podychom obertala jich na
paru.
Strach ochopyv usich, a volodar Inchiston vyklykav useznavciv, jaki dumaly de i ni,
zjednavy svoji holovy mi soboju, ob lehe bulo rozvjazaty ciu spravu. Nareti vony zajavyly: znyyty potvoru mona, lye vdavysia do chytrosti. Inchiston zveliv, ob Velykyj
Koronnyj Kibernator, Velykyj Archidynamik i Velykyj Abstraktor hurtom nakreslyly
schemu elektroliuda, jakyj vyruy na potvoru.
Prote vony ne mohly dijty mi soboju zhody, bo koen mav svij proekt, oto zbuduvaly
trioch. Peryj, Midnyj, buv jak vydovbana hora, naynena rozumnoju maynerijeju. Protiahom trioch dniv zalyvaly v kontejnery joho pamjati yve sriblo, a vin leav u nagromadenni
rytova i strum burchav u niomu, nae sto vodospadiv. Druhyj, Rtuteholov, buv veletom
dynaminym; tiky zavdiaky neuvanij vydkosti ruchiv vin mih trymatysia kupy, jaka ve
as zminiuvala svoji formy, podibno do pidchoplenoji povitrianym potokom chmary. Tretioho, jakoho Abstraktor tvoryv noamy za tajemnymy schemamy, ne bayv nichto.
Koly Koronnyj Kibernator skinyv svoje tvorinnia i rytuvannia bulo rozibrane, velet
Midnyj potiahnuvsia tak, o v usiomu misti zadzekaly krytalevi perekryttia, potim povoli
zvivsia navkoliky, i zemlia zastuhonila, a koly vstav, vyprostavy na ve zrist, siahnuv holovoju chmar; vony zavaaly jomu dyvyty, i vin rozihrivav jich tak, o vypary z syanniam
rozstupalysia jomu z dorohy. Siajuy yrym zolotom, ruyv vin upered, naskri probyvajuy
stopamy kamjani plyty vuly. U joho kapturopodibnij holovi bulo dvoje zelenych oej i tretie
zapliuene, jakym, vidchylyvy yty-poviky, vin mih propalyty skeli. Stupyv odyn krok,
druhyj i opynyvsia za mistom, svitiay jak plomi. otyrysta argenciv, uziavy za ruky,
ledve mohly otoyty odyn joho slid, schoyj na cilyj uzviz.
Z vikon, z ve, z bijny sposterihaly, jak prostuvav vin do veirnich zirok, oraz orniyj
na jich tli, a poky ne vydavsia ve zrostom jak zvyajnyj argene, cho todi lye vid pojasa
vhoru vystupav nad obrijem, bo tulub i nohy schovala vid sposterihaiv opuklis planety.
Nastala nespokijna ni oikuvannia, nasluchaly vidlunnia boju, ervonych zagrav, prote
nioho ne stalosia. Lye na svitanni viter prynis hromovi vidhuky nenae due dalekoji buri.
I znovu nastala tya, teper ue denna. Naraz niby sotnia son spalachnuly na nebi j na
Eternu rynuv snip vohnystych bolidiv; vony troyly palacy, na druzky rozbyvaly mury,
chovajuy pid soboju neasnych, kotri rozpalyvo klykaly na pomi, ta navi pouty nemolyvo bulo jichnioho marnoho kryku. Ce povernuvsia Midnyj, rozterzanyj, pomatovanyj
potvoroju; joho retky, pobureni za atmosferu, teper vertalysia nazad, plavliay pid as
padinnia, i ver stolyci peretvoryla na rujiny. Ce bula achlyva porazka. Potim e dva dni
j dvi noi padav z neba midnyj do.
Piov todi na potvoru Rtuteholov karkolomnyj, mona skazaty, neznyennyj, bo o
bie oderuvav vin udariv, to micniyj stavav. Udary ne rozepliuvaly joho, a navpaky
skripliuvaly. Zvyvajuy nad pusteleju, vin distavsia hir, pidsterih potvoru j skotyvsia na neji
zi skeli. Monstr neruchomo ekav na nioho. Zachytaly u hromi nebo j zemlia. Potvora zrobylasia biloju vohnennoju stinoju, a Rtuteholov ornoju bezodneju, jaka jiji pohlynula.
Proyla joho potvora navylit, rozvernula, okrylena plomeniamy, vdruhe vdaryla i znovu
projla kri napasnyka, ne zavdavy jomu kody. Filetovi blyskavky vylitaly z chmary, v
jakij vony byly, ale hromu ne uty bulo takym hurkotom zahluuvav jich dvobij veletiv.

Pobayla potvora, o nioho v takyj sposib ne dobjesia, to usmoktala ve navkolynij ar

u sebe, rozpliuyla i obernula na Dzerkalo Materiji: vse, o bulo navproty dzerkala, vidbyvalosia v niomu, ale ne obrazom, a dijsnistiu. Rtuteholov pobayv samoho sebe, vidbytoho v
tomu dzerkali, vdaryv, zepyvsia sam iz soboju, dzerkanym, odnae ne zmih samoho sebe
zdolaty. Byvsia vin tak a try dni j distav stiky udariv, o stav tverdiyj vid kameniu, vid
metalu, vid usioho, o tiky ne je jadrom Biloho Karlyka i koly dijov do cijeji mei, vin
razom iz svojim viddzerkalenniam provalyv u hlyb planety, lyajuy tiky vyrvu posered
ske, krater, jakyj zrazu poav napovniuvatysia z pidzemnych hlybyn lavoju, o vidsviuvala
rubinovym svitlom.
Nichto ne bayv, jak vyruav na bij tretij elektrycar. Velykyj Abstraktor, Fizykus Koronnyj, vynis joho vranci za misto v meni, rozkryv jiji. i dmuchnuv, i toj poletiv, otoenyj
lye povitrianym potokom, bez zvuku, ne lyajuy tini pid soncem, nae j ne bulo joho zovsim,
niby j ne isnuvav vin.
Po suti ce bulo mene, ni nio, bo utvoreno cioho elektrycaria bulo ne iz svitu, a z
antysvitu, i ne materijeju vin buv, a antymaterijeju. Vlasne, navi ne neju, a lye jiji molyvistiu, zaajenoju v takych kutokach prostoru, o atomy obmynaly joho tak, jak kryani hory
obmynaju zivjali bylynky, o kolyusia na okeankych chvyliach. Viter nis joho, poky ne
natrapyv na blyskue tilo potvory, schoe na dovhyj lanciuh zaliznych hir, z pinoju chmar,
jaki stikaly v neji vzdov chrebta. Vdaryv elektrycar u jiji hartovanyj bik i vidkryv u niomu
sonce, jake vraz poornilo j peretvorylo na poroneu, v jakij ne bulo ni ske, ni chmar, ni
plynnoji stali j povitria; probyv joho j vernuvsia, potvora skrutylasia, zdryhajuy, pliunula
bilym arom, ale vin odrazu spopelyvsia i stav poroneeju. Zatulylasia potvora Dzerkalom
Materiji, prote j Dzerkalo probyv elektrycar Antymat. Zirvala todi potvora na nohy, povernulasia horopodibnym narostom holovy, z jakoho jlo najorstkie vyprominiuvannia, ale j
vono zmjaklo, stalo niym. Kolos zatremtiv i, rozbyvajuy skeli, v bilych chmarach z potroenoho kameniu, v hurkoti hirkych lavyn kynuvsia tikaty, poznaajuy hanebnu dorohu vidstupu kaliuamy roztoplenoho metalu, uelyceju, i napadav zboku, rvav, matuvav, arpav,
a povitria dvyhtilo, i retky rozterzanoji potvory rozlitalysia na vsi boky, a viter rozvijuvav
jichni slidy, poky ne lyylo nioho. Ochopyla todi velyka radis sribliastych. Ta v toj as
zadvyhtilo Bizmalijke kladovye. U zvalyach pojidenoho ireju metalevoho bruchtu kadmijovych i tantalovych kistiakiv, de dosi tiky viter hasav po verchivkach poniveenoho zaliziaia, poavsia jakyj le pomitnyj, nevpynnyj, nemov u muranyku, ruch. Poverchnia metalu vkrylasia plivkoju holubuvatoho aru, metalevi kistiaky zaiskrylysia, zmjakly, zasvitylysia vid vnutrinioho tepla j poaly zjednuvaty mi soboju, zipliuvatysia, zliutovuvaty, i z
vyrovyka skrehotlyvych metalevych bryl vynykala, movby vylupliuvala, nova potvora,
tonisiko taka sama, jak pera. Vychor, jakyj nis nio, naletiv na neji, i poalasia nova
bytva. Ta ve nastupni potvory naroduvaly i spovzaly z kladovya, i orna tryvoha ochopyla sribliastych, bo vony pobayly, jaka fatana nebezpeka zagrouje jim. Todi proytav Inchiston vykarbuvanyj na berli napys, zatremtiv i zrozumiv use. Rozbyv vin sribne berlo, j
vypav z nioho tonekyj, jak holka, krytalyk, o poav pysaty vohnem prosto na povitri.
I povidomyv vohnennyj napys pereliakanomu korolevi ta joho koronnij radi, o potvora
ne je sama soboju j ne sebe predstavliaje, a lye koho, chto ne znaty zvidky keruje jiji narodenniam, zrostanniam i smertonosnoju syloju. Vyblyskujuy v povitri, krystal napysav

dali, o vony j usi argenci daleki naadky istot, kotrych tvorci potvory tysiai vikiv tomu
vyklykaly do yttia. A kolyni tvorci potvory ne schoi na rozumnych, krytalevych, stalevych, zolotolytych, slovom, na odnoho z tych, o yve v metali. To buly istoty, jaki vyjly
z solonoho okeanu j buduvaly mayny, hluzlyvo nazyvajuy jich zaliznymy angelamy, bo
tvorci potvory trymaly jich u achlyvij nevoli. Ne majuy syl, ob povstaty proty vychidciv z
okeanu, metalevi stvorinnia vtekly, vykravy velyezni vakuumoplavy. Vyletily vony na nych
z miscia nevoli na najviddalenii zoriani archipelagy j zapoatkuvaly tam mohutni deravy,
sered jakych derava argenka vse odno o zerniatko v piskach pusteli. Ale davni volodari
ne zabuly pro vtikaiv, jakych vony nazyvaju buntivnykamy i ukaju jich v usiomu Vsesviti,
proisujuy joho vid schidnoji do zachidnoji galaktyky j vid pivninoho poliusu do pivdennoho. I tiky-no de znajdu nevynnych naadkiv peroho zaliznoho angela y to bilia
temnych son, y bilia jasnych, na vohnennych planetach, y na kryanych, vony zastosovuju svoju pidstupnu sylu, ob pomstytysia za toj neposluch, tak bulo, tak je i tak
bude. A dlia tych, koho znajly, nemaje ni riatunku, ni dopomohy, ni vtei vid pomsty; odne
lyajesia pity v nebuttia, o zroby pomstu bezplidnoju j marnoju. Vohnenyj napys znyk,
i hlianuly sanovnyky v pomertvili zinyci svoho volodaria. Movav vin dovho, a poky ozvalysia:
Vladyko Eterny j Erysfeny, volodariu Ilidaru, Sinaliostu j Arkapturiji, sonianych i
misianych suzirjiv, promov do nas.
Ne sliv, a diji ostannioji nam treba! vidpoviv Inchiston.
Zdryhnula rada, ale v odyn holos skazala:
Volia tvoja!
Chaj bude tak! movyv koro. Teper, koly vsi toho chou, ja nazvu imja istoty,
o pryvela nas do cioho. uv ja pro neji, vstupajuy na tron. y ne liudyna ce?
Volia tvoja! vidpovila rada.
Todi Inchiston promovyv do Velykoho Abstraktora:
Vykonuj svij obovjazok!
Toj vidpoviv:
Sluchaju i koriusia!
Pislia oho prolunalo Slovo, zavibruvalo v povitri j razom z nym dijlo do pidzemellia
planety. I todi rozkololo jamove nebo, j ne vstyhly verchivky padajuych ve dosiahty
gruntu, jak na misci simdesiaty semy argenkych mist rozverzlosia simdesiat sim bilych krateriv, i sered pidpor kontynentiv, jaki rozkoliuvaly u rozburchanomu nyivnomu vohni,
zahynuly sribliasti, j velyke sonce ve ne planetu osvitliuvalo, a klubok ornych chmar, o
povino rozplyvavsia pid vitrom nebuttia. Poronea, utvorena promeniamy, tverdiymy za
skeli, zijla potim v odnu merechtlyvu iskru, jaka ezla. Udarni chvyli erez sim dniv dijly
do miscia, de orni, jak ni, ekaly vakuumoplavy.
Nareti! sposterihajuy ciu kartynu, skazav tvore potvor do svojich poplinykiv.
Derava sribliastych perestala isnuvaty. Mona ruaty dali. Pima bilia sopel jichnich
korabliv rozkvitla vohnem, i vony pomaly v dorohu pomsty. Vsesvit bezkonenyj i ne maje
me, ale ne maje tako me jichnia nenavys, a tomu bu-jakoho dnia, bu-jakoji hodyny
vona moe siahnuty j nas.

Planeta Arahena bula vybudovana zseredyny; jiji volodar, Metameryk, prostiahavsia v

ekvatorinij ployni pojasom na trysta istdesiat hradusiv i buv takym ynom dlia svojeji
deravy ne tiky volodarem, a j prytulkom. Prahnuy zachystyty piddanyj jomu liud enterykiv vid kosminoho vtorgnennia, vin zaboronyv ipaty na poverchni planety navi najmenoho kaminyka. To i stojaly materyky Araheny dyki j mertvi, i lye sokyry blyskavy
obtesuvaly kremjani chrebty hir ta meteoryty mereyly svojimy krateramy kontynenty. Ale
ve na hlybyni desiaty my pid poverchneju naslidky burchlyvoji praci enterytiv buly due
pomitni: vydovbujuy ridnu planetu, vony napovniuvaly jiji krytalevymy sadamy j mistamy
iz sribla j zolota, zvodyly budynky dachom donyzu u formi dodekaedriv ta inosaedriv, a tako
hiperbolini palacy, v dzerkanych baniach jakych mona bulo pobayty sebe, zbienoho v
dvadcia tysia raziv, nenae v teatri veletniv due poliublialy enteryty takyj blysk i geometriju, a budivnyymy buly nepereverenymy. Svitlo systemoju truboprovodiv ilo v hlyb
planety, fitrovane speru kri smarahdy, potim kri dimanty j nareti kri rubiny,
zavdiaky omu sami robyly sobi svitanok, polude y roeve nadveirja. I vony buly taki
zakochani u vlasnu podobu, o uve jichnij svit buv dzerkanyj. Jichni krytalevi pojizdy
ruchalysia z dopomohoju dychannia hariaych haziv, vikon vony ne maly, bo buly he prozori, j podoroni bayly vlasne viddzerkalennia na fasadach palaciv i chramiv, jak bezkonenyj
ruchomyj vidbytok, o minyvsia usima barvamy veselky. Bulo v enterytiv navi vlasne nebo,
na jakomu v pavutynni z molibdenu j vanadiju vyblyskuvaly pineli j hirki krytali, jaki
vony vyrouvaly u vohni.
Vladu na viky vini uspadkuvav Metameryk; joho cholodnyj krasyvyj korpus skladavsia
z bezlii astyn, u perij z jakych mistyvsia rozum. Protiahom tysiaoli vid vsederavnoho
myslennia krystalini sitky styralysia, rozum stariv, i todi volodar vykorystovuvav nastupnu
lanku, i tak ilo bezperervno, bo takych lanok bulo v nioho desia mijardiv. Sam Metameryk
buv naadkom avryheniv, jakych nikoly ne bayv i znav pro nych lye te, o, koly zagrouvala jim zhuba vid jakycho stranych istot, kotri zajmalysia kosmonavtykoju i zarady neji
pokynuly ridni soncia, zachovaly avryheny vsi svoji znannia j adobu isnuvannia v mikroskopinych atomnych zernach, jakymy zaplidnyly skeliasti nadra Araheny. Nazvaly vony jiji
tak, bo ce imja nahaduvalo jim jichnie vlasne, prote navi kroku zbrojnoho na tych skeliach
ne stupyly, ob cym slidom ne pily jichni achlyvi peresliduvai. Zalyyly planetu vony vsi
do odnoho, vtiajuy lye tym, o jichni vorohy, jakych nazyvaly bilymy y blidymy, navi
ne zdohadujusia, o ne znyyly he usich avryheniv doentu. Enteryky, jaki pochodyly j
vid Metameryka, pro svij nezvynyj rodovid na vidminu vid nioho ne znaly: istorija stranoho
kincia avryheniv, a tako poatku enterytiv bula zapysana v ornomu vulkaninomu prakrystali, zachovanomu v samomu jadri planety. Tym lipe znav i pamjatav jiji volodar.
Z kamjanystoho j magnetynoho gruntu, jakyj vydobuvaly talanovyti budivnyi, rozyriujuy svoje pidzemne korolivstvo, Metameryk zveliv robyty pojasy ryfiv i puskaty jich u
navkoloplanetnyj prostir. Pekenymy strikamy obertaly vony dovkru planety, nikoho ne
pidpuskajuy do neji. To kosmini moreplavci obmynaly cej rajon, nazvanyj ornoju Hrymuoju Zmijeju, bo tut nevpynno vdarialy odna ob odnu velyezni bryly litajuych bazativ

i porfiriv, utvoriujuy cili potoky meteorytiv; ce bulo misce, de naroduvalysia holovy vsich
komet, bolidiv i kamjanych asterojidiv, o zasmiuju suzirja Skorpina.
Kamenepady meteorytiv byly j u grunt Araheny, bombarduvaly joho, boroznyly j rozpanachuvaly kytyciamy vohnianych vybuchiv ni, peretvoriujuy jiji na de, a de chmaramy kuriavy na ni. Ta navi najmene dvyhtinnia ne dochodylo do krajiny enterytiv;
jakby chto navayvsia nablyzyty do jichnioji planety j ne roztroyv sudno ob skeliasti ryfy,
to pobayv by kamjanu kuliu, schou na erep, prodiriavlenyj krateramy. Navi vchid, o
viv do pidzemellia, enteryty zrobyly schoym, na potroeni skeli.
Tysiaolittiamy nichto ne vidviduvav planetu, prote Metameryk navi na my ne davav
nikomu rozslabyty, vymahajuy suvoroho dotrymannia zachodiv bezpeky.
Prote stalosia tak, o odnoho dnia grupa enterytiv, vyjovy na poverchniu, pobayla
jaku sporudu, podibnu do gigantkoho kelycha, vbytoho nikoju v nagromadennia ske.
Uvihnutyj, zvernutyj do neba bik cioho kelycha buv potroenyj i prodiriavlenyj u bahatioch
misciach. Nehajno vyklykaly siudy fachivciv-zoreplavciv, i vony povidomyly, o pered nymy
kistiak uoho zorianoho korablia z nevidomych svitiv. Sudno bulo due velyke. Lye zblyka
mona bulo pobayty, o vono maje formu pravynoho cylindra, nosom uvihnanoho v skeli;
o joho poverchniu vkryvaje hrubyj ar okalyny j kiptiavy, a nynia, kelychopodibna, astyna cylindra svojeju konstrukcijeju schoa na najbii sklepinnia pidzemnych palaciv. Z
nadr planety vypovzly specini mayny, jaki z velykoju oberenistiu vydobuly zahadkovyj
korabe z miscia padinnia j zatiahly joho do pidzemellia. Potim bryhada enterytiv vyrivniala
utvorenu nosom korablia vyrvu, ob i slidu ne lyylo vid miscia uoho vtorgnennia, j nahlucho zaynyla bazatovi vorota.
U holovnij doslidnykij zali, obladnanij z rozumnoju pynotoju, spoyvav ornyj, nenae
speenyj na vuhilli, korpus. Doslidnyky iz znanniam spravy skeruvaly na nioho dzerkani
poverchni najjasniych krystaliv i rozrizaly dimantovymy rizciamy peryj, verchnij pancyr.
Pid nym buv druhyj, dyvovyno bilyj, o jich trochy nastoroylo, a koly j ce pokryttia bulo
zrizane karborundovymy sverdlamy, pokazalosia tretie, nepronykne, v jakomu buly vmontovani ini dveri. Vidkryty jich ne zumily.
Najdosvideniyj uenyj Afinor reteno doslidyv zamok cych dverej. Vyjavylosia, o
kliuem do nioho moe buty promovlene slovo. Cioho slova vony ne znaly, ta j ne mohly
znaty. Dovho probuvaly nazyvaty rizni slova, taki jak: Kosmos, Zori, Vinyj polit, ale
dveri navi ne zdryhnuly.
Ne znaju, y dobre my robymo, namahajuy vidkryty korabe bez vidoma korolia
Metameryka, skazav nareti Afinor. e dytynoju uv ja legendu pro bilych istot, jaki
peresliduju u Vsesviti bu-jake yttia, narodene v metali, i znyuju joho z pomsty, abo

Tut vin zamovk i razom z inymy z prevelykym zdyvuvanniam stav dyvyty na velykyj,
jak stina, bort korablia, bo pry joho ostannich slovach dveri, dosi mertvi, zdryhnuly i rozynylysia navsti. Slovom, jake jich vidynylo, bula pomsta.
Veni huknuly na pomi tych, chto buv pry zbroji, i razom z nymy, vystavyvy vpered
iskromety, vstupyly v zadulyvu j neruchomu temriavu korablia, osvitliujuy joho blakytnymy j bilymy krystalamy.

Vseredyni zorelit buv due pokodenyj, i dovelosia dovha blukaty sered poniveenych
detalej, ukajuy komandu, prote ni jiji, ni jiji slidiv ne znajly. Vyslovliuvaly prypuennia,
y ne buv korabe sam rozumnoju istotoju, ba za rozmirom vony buvaju rizni. On jichnij
koro u tysiau raziv biyj za korabe, a buv odne cile. Prote znajdeni nymy vuzly elektrynoho myslennia buly nadto dribni j porozhojduvani, oto uyj korabe ne mih buty
niym inym, jak lye litajuoju maynoju i bez komandy buv mertvyj jak kami.
V odnomu iz zakutkiv korablia, bilia samoji pancernoji stiny, doslidnyky natrapyly na
jaku kaliuu, schou na rozbryzkanu ervonu farbu, pliamy vid jakoji, koly vony nablyzyly
do neji, lyylysia na jichnich sribnych paciach. Vony vytiahly z neji mokri j ervoni klapti
neznanoho odiahu, a tako kupku jakycho ne due tverdych kacytovych trisok. Ne znaty
omu, ale jich usich pojniav strach, koly vony stojaly tam, u proytomu svitlom krystaliv
moroci, A koro ue dovidavsia pro pryhodu, j zrazu prybuly joho poslanci, nakazavy nehajno znyyty uyj korabe razom z usim, o na niomu je, a osoblyvo nakazav koro uych
kosmoplavciv spalyty v atomnomu vohni.
Doslidnyky vidpovily, o tam nikoho ne bulo, lye temriava i jaki pomatovani, popliamovani ervonoju farboju retky ta metalevi nutroi j pyl. Zatremtiv korolivkyj poslane i nakazav nehajno rozkladaty atomne vohnye.
Imenem korolia, skazav vin. Ote ervone, o vy znajly, je visnykom zahybeli!
Neju yve bila smer, jaka ne vidaje nioho, krim pomsty na nevynnych za odne lye jichnie
isnuvannia
Jako ce bula bila smer, to vona nam ne zagrouje, bo korabe mertvyj, z ti, chto
na niomu podorouvav, zahynuly v smuzi oboronnych ryfiv, vidpovily jomu.
Syla cych blidych istot nevyerpna, bo koly vony j hynu, to odnakovo bezli raziv
vidrodujusia znovu, viddalik vid potunych son! Vykonujte svij obovjazok, atomisty!
Strach pojniav mudreciv i doslidnykiv, kat pouly vony ci slova. Cho i ne poviryly vony
proroctvu zahybeli bo nadto nejmovirnoju vydavala jim bu-jaka jiji molyvis, prote vytiahly ve korabe z joho libya, roztroyly na platynovych kovadlach, i, koly vin rozpavsia, piddaly orstkomu oprominenniu, tak o peretvoryvsia vin na miridy letiuych atomiv, jaki vino mova, bo ne maju atomy nijakoji istoriji, vsi mi soboju rivni, cho by jake
maly pochodennia y to z najpotuniych zirok, y z mertvych planet, y z rozumnych
istot, dobrych y lychych, bo materija odnakova v usiomu Vsesviti j nema oho jiji liakaty.
I vse-taky zibraly vsi atomy, zamorozyly v odnu brylu, vystrelyly jiji do zirok i a todi
skazaly sami sobi z polehkistiu; Teper my vriatovani. Nioho ne moe z cioho buty.
Ta koly platynovi moloty byly v korabe i toj rozpadavsia, iz zabrudnenoho krovju klaptia odiahu, z rozporotoho va vypala nevydyma spora, taka maleka, o odna zernyna pisku
prykryje jich cilu sotniu. A z tijeji spory vnoi, v kuriavi j prachu, mi valunamy peer vytknuvsia bilyj parostok, vid nioho piov druhyj, tretij, sotyj i dychnulo vid nych kysnem i
volohoju, vid jakych na plyty dzerkanych mist upala ira j splitalysia nepomitni pytky, o
popaly v cholodni nutroi enterytiv. To koly vony povstavaly, to nosyly ve v sobi zhubu. I
ne mynuv rik, jak usi liahly pokotom. Zupynyly u peerach mayny, zhasly krytalevi vohni,
ruda poes potoyla dzerkani bani, a koly vyletilo ostannie atomne teplo, zapala temriava,
v jakij rozrostalasia, pronykajuy v perepleteni skelety, zapovzajuy v struchliavili erepy,
zasnovujuy zhasli onyci puchnasta, voloha, bila plisniava.

Za venniam astronomiv use, o je v sviti Tumannosti, Galaktyky, Zirky bez

upynu rozbihajesia na vsi boky, i vnaslidok cioho ue mijardy rokiv Vsesvit o dali, to
biaje i biaje.
Bahatioch due dyvuje take bezupynne rozbihannia, i vony, podumky zazyrajuy u
davni asy, dochodia vysnovku, o due, due davno ve kosmos buv zhromadenyj v odnomu misci, jak zoriana kraplynka, i z nezrozumilych pryyn stavsia jiji vybuch, o j dosi
tryvaje.
A koly vony rozmirkovuju pro ce, jich ochopliuje cikavis, a o bulo do toho, i vony
ne zdatni rozhadaty cijeji zahadky. A bulo o jak.
Za asiv todinioho Vsesvitu ylo dvoje konstruktoriv, nezrivniannych majstriv u caryni
kosmogoniji, oto ne bulo takoji rei, jakoji b vony ne mohly sklasty. Ale dlia toho, ob zbuduvaty jaku ri, speru treba maty jiji plan, a plan treba prydumaty, bo zvidky joho
vime? Oto obydva ti konstruktory, Mikromyl i Gigacijan, uve as tiky tym holovy sobi j
suyly, v jakyj by ce sposib diznatysia, o ie mona bulo b skonstrujuvaty, krim tych
dyvovy, o spadaju jim na dumku.
Ja mou zmajstruvaty he use, o tiky meni spade na dumku, movyv Mikromyl.
Ale ne vse spadaje. Mene, jak i tebe, ce due obmeuje ade my ne moemo vyhadaty
he usioho, o nadajesia do vymyslu, i moe tak statysia, o jaka zovsim ina ri, ni ta,
jaku my vymyslyly i jaku robymo, bula b bi hidnoju vykonannia! o ty na ce skae?
Zvisno, ty maje raciju, vidpoviv Gigacijan. Ale jaku ty bay na ce radu?
Vse, o my tvorymo, my tvorymo z materiji, movyv Mikromyl, i v nij taky
zakladeni usi molyvosti: jako my zadumajemo zbuduvaty dim, to j zbudujemo dim, jako
krytalevyj palac, to j stvorymo palac, jako zadumajemo mysliau ziroku, y to vohnianyj
rozum i jiji zmoemo skonstrujuvaty. Materija maje bie molyvostej, ni nai holovy; v
takomu razi slid bulo b umontuvaty materiji vusta, ob vona sama nam povidala, o take
mona z neji stvoryty, o nam by j na dumku ne spalo!
Vusta, pevna ri, ne zavadyly b, pohodyvsia Gigacijan. Ale jich ne dosy, bo
vony formuliuju te, o zakladeno v rozumi. Ote, treba ne tiky vmontuvaty materiji vusta,
a j zbudyty v nij rozum, a todi vona ve napevne vsi svoji tajemnyci vidkryje.
Dobre kae, movyv Mikromyl. Dilo varte toho, ob pomoroyty. Ja rozumiju
tak: oskiky vse, o isnuje, je energijeju, to z neji j treba zrobyty rozum, poynajuy vid
najmenoho, tobto vid kvanta; treba uvjaznyty kvantove myslennia u zbudovanij z najmenych atomiv klitoci, i nam jak atomnyj ineneram slid rozpoaty ce dilo, prahnuy dosiahty onajmenych form. Ot koly ja zmou vsypaty sobi do kyeni sto mijoniv genijiv, i
vony v nij lehko pomistiasia mety bude dosiahnuto: ci geniji rozmnoasia, i todi pera-

lipa meka mysliaoho pisku, nae zibrannia nezliennoji rady, povidaje tobi, o i jak robyty!
Ni, ni, ne tak, zapereyv Gigacijan. Ne tak treba zrobyty, a navpaky, bo vse,
o je v sviti, to masa. Z usijeji masy Vsesvitu treba zbuduvaty jedynyj, zavbiky takyj, jak
ie nikoly ne bulo, mozok, povnyj riznych dumok; i ot koly ja zapytaju joho pro o, vin
vidkryje meni vsi tajemnyci tvorennia tiky vin i nichto inyj. Tvij geninyj porook
dyvovya neefektyvna, bo jako kona mysliaa zernynka hovorytyme o svoje, ty potone
u tomu potoci zna, a svojich ne zbahaty!
Otak, slovo po slovu, dijlo mi oboma konstruktoramy do svarky, i ve j movy ne bulo
pro te, aby jim mona bulo vykonaty zavdannia razom. Oto vony rozijlysia, kepkujuy odyn
z odnoho, i koen uziavsia do spravy po-svojemu. Mikromyl zachodyvsia lovyty kvanty, zaprovaduvav jich do atomnych klitook, a o najmistkiymy buly krystaly, to vin nadav zdatnosti do myslennia dimantam, chalcedonam, rubinam z rubinamy te jomu najlipe vychodylo, i vin uvjaznyv u nych stiky kmitlyvoji energiji, o a iskry sypalysia. Mav vin tako
ymalo j inoho samomysliaoho mineranoho dribjazku, prymirom, smarahdiv, blakytno
tiamuych, i topaziv, ovtavo kmitlyvych, prote ervonyj rozum rubiniv buv jomu najbie
do vpodoby. Otak i trudyvsia sobi Mikromyl v hurti pyskliavych maliukiv, a Gigacijan tym
asom vytraav svij as na gigantiv; zbyrav vin sobi soncia j cili galaktyky, roztopliuvav jich,
zmiuvav, zliutovuvav, skladav, i, a uprivy na roboti, stvoryv kosmoliuda, takoho
zavbiky, o krim nioho nioho ve maje j ne bulo, tiky jaka odna paryna, a v nij
Mikromyl zi svojimy kotovnostiamy.
Koly koen iz nych zakinyv svoje dilo, to jlosia ve ne pro te, chto z nych diznajesia
vid svoho vytvoru bie tajemny, a lye pro te, chto z nych mav slunis i prydumav krae.
I vyklykaly vony odyn odnoho na zmahannia. Gigacijan ekav Mikromyla kolo svoho kosmoliuda, o prostiahsia vzdov, uhoru i vyr na sotni svitlovych vikiv; tulub u nioho buv iz
temnych zorianych chmar, viddych iz sonianych muravlyk, nohy j ruky zi zeplenych
gravitacijeju galaktyk, holova z sotni tryjoniv zaliznych planet, a na holovi mav vin
kolatu protuberancevu apku z sonianoji vovny. Koly Gigacijan nalatovuvav svoho kosmoliuda, ta zmuenyj buv litaty vid joho vucha do vust, i kona taka podoro tryvala is
misiaciv. Tym asom Mikromyl prybuv na pole boju sam-odyn, z poronimy rukamy, v
kyeci mav malesekyj rubin, jakoho zbyravsia protystavyty veletniu. Pobayvy take, Gigacijan rozrehotavsia.
I o skae ta krychitka? zapytav vin. Chiba mona porivniaty jiji znannia z
tijeju bezodneju galaktynych dumok, rozdumiv tumannostej, koly odni soncia perekazuju
inym sonciam svoji dumky, a potuna gravitacija zmicniuje jich, spalachy zirok nadaju blysku idejam, a miplanetna pima spovniuje rozdumy?
Zamis vychvaliaty svoje ta hnuty kyrpu, krae bery do dila, vidpoviv jomu na
te Mikromyl. Abo, znaje o? Nao nam stavyty zapytannia naym vytvoram? Nechaj
vony sami pozmahajusia v dysputi! Nechaj mij mikroskopinyj genij stane na her iz tvojim
zirkoliudom u ciomu turniri, v jakomu mudris pravy za yt, a za me metka dumka!
Nechaj bude tak, pohodyvsia Gigacijan.

I vony vidijly vid svojich vytvoriv, zalyyvy jich na ploi samych. Pokruliav, pokruliav ervonyj rubin u temriavi nad okeanamy poronei, v jakych plavaly hory zirok, nad
tilom osiajnym, neozorym, i zapyav;
Hej ty, odoroblo, vohniana prirva, pererostku otakennyj, ty zdatnyj vzahali choa b
pro o podumaty?!
De erez rik dijly ci slova do veletnevoji svidomosti, v jakij poaly obertatysia nebesni
sklepinnia, zjednani docinoju harmonijeju; i todi zdyvuvavsia velete zuchvalym slovam i
zachotiv pobayty, chto ce smije otak do nioho zvertatysia.
To poav vin povertaty holovu v toj bik, z jakoho pouv zapytannia, i, poky vin povertavsia, mynulo dva roky. Pohlianuv vin svojimy jasnymy oyma-galaktykamy v morok, i
nioho tam ne pobayv, bo rubina davno ve tam ne bulo, a vin popyskuvav teper u nioho za
spynoju:
Nu j maruda ty, mij zorianochmarnyj, soncevolosyj, nu j ledao ne hidne ninao!
Zamis holovoju, sonciamy zvychrenoju, krutyty, skay-no krae, skiky bude dva plius dva.
Todi, mabu, u tvojij makitri zhory i zhasne vid starosti polovyna blakytnych gigantiv!
Due rozhnivaly kosmoliuda ti bezsoromni hluzy, i poav vin, jak tiky mih vydko,
obertatysia, bo hukaly joho de z-poza spyny. A o obertavsia vin ymraz vavie, to
navkolo osi joho tila nurtuvaly umaki liachy, a doty priami galaktyky ruk skrutylysia z
rozhonu v spirali, j zakrulialy zoriani chmary, obertajuy na kuliasti hromaddia, i vsi soncia j planety vid toho pospichu krutnulysia v niomu, jak zapuena dzyha; ta poky vin na
suprotyvnyka zyrkne bakamy, toj ue hluzuje z nioho z druhoho boku.
Mav smilyvyj krytalyk oraz vyde j vyde, a kosmoliud tak samo vse kruliav i
kruliav za nym, ale nijak ne mih joho nazdohnaty, choa j krutyvsia ve, jak dzyha, i nabrav
vin a takych obertiv, z takoju stranoju vydkistiu poav kruliaty, o rozachnulysia gravitacijni puta, lusnuly napnuti do ostannioho vy tiainnia, o jich naklav Gigacijan, trisnuly
vy elektrynoho prytiahannia, i kosmoliud, nae perenapruena centryfuha, vraz rozirvavsia i rozletivsia na vsi boky, krutiay spiranymy fakelamy-galaktykamy, sijuy suzirja,
i tak, rozporskane cijeju vidcentrovoju syloju, poalosia rozbihannia tumannostej. Mikromyl
kazav potim, o peremoha na joho boci, bo Gigacijaniv kosmoliud rozletivsia per ni spromihsia be y me skazaty; a Gigacijan naholouvav na tomu, o metoju zmahannia bulo
zmiriaty ne zjednuvanu sylu, a rozum, tobto kotryj iz jichnich vytvoriv rozumniyj, a ne
kotryj iz nych krae kupy trymajesia. I, oskiky ote trymannia kupy ne malo nioho
spinoho z predmetom supereky, to Mikromyl pidstupno j bezslavno obduryv joho.
Vidtodi jichnia supereka e bi rozpalyla. Mikromyl ukaje svoho rubina, jakyj zaneslo de pid as katastrofy, ta znajty joho ne moe, bo koly hliane j pobay ervone svitlo,
to vraz tudy biy, a to vsioho-navsioho ervonije svitlo galaktyk, jaki vtikaju vid klopotu,
to vin ukaje znovu, ta vse marno. A Gigacijan sylkujesia gravitacijamy-nuramy, promeniamy-nytkamy, uyvajuy zamis holok najtverdie vyprominiuvannia, zyty trisnutyj tulub svoho kosmoliuda. Ale tiky-no vin o zyje, to vono zrazu i rvesia, bo, vlasne, taka
strachitlyva syla raz poatoho rozbihannia galaktyk; i oden z nych ne spromihsia diznatysia
vid materiji jiji tajemny, cho i rozumu jiji navyly, i usta vpravyly, ale potim dijlo do cijeji
vyrianoji rozmovy, i stalosia lycho, jake nerozumni erez svoju neobiznanis nazyvaju
sotvorinniam svitu.

A naspravdi, to prosto erez Mikromylovoho rubinyka lusnuv i rozletivsia na dribni

matoky Gigacijaniv kosmoliud, i to na taki dribni krychty, o j dosi letia na vsi boky. A
chto ciomu ne viry, nechaj popytaje venych, chiba nepravda, niby vse, o tiky je v Kosmosi, bez upynu, jak dzyha, obertajesia kruh svojeji osi; a z ocioho zapamorolyvoho obertannia vse, vlasne, j poalosia.

Koro Poleandr Partobon, volodar Kiberiji, buv preslavnym vojinom, a o vin z povahoju stavyvsia do metodiv novitnioji strategiji, to najbie jak vojenne mystectvo cinuvav
kibernetyku. V joho korolivstvi povno bulo mysliaych mayn, bo Poleandr vmontovuvav jich
skri, de tiky mih: ne lye v astronominych observatorijach i kolach, ale i v kaminnia na
dorohach nakazuvav vin vstavliaty elektronni mizky, jaki hunymy holosamy zasterihaly
perechoych, ob ti ne spitknuly; tak samo nakazav vin obladnaty stovpy, stiny, dereva,
ob skri mona bulo pospytaty dorohy. Vin pidkliuav elektronni mizky do chmar, ob
provialy do, maly jich hory j dolyny, slovom, na Kiberiji nemolyvo bulo kroku stupyty,
ob ne natknuty na rozumnu maynu.
Na planeti bulo due harno, bo koro svojimy dekretamy nakazuvav ne lye kibernetyno vdoskonaliuvaty te, o isnuvalo ranie, ale zaprovaduvav i cilkom novi poriadky. Vyroblialy v joho korolivstvi kiberrakiv i kiberos, navi kibermuch, jakych, koly jich bahato
rozvelosia, chapaly mechanini pavuky. umily na planeti kiberchai kiberlisiv, hraly kiberorgany j kibergusla, a okrim cych cyvinych prystrojiv udvii bie bulo vijkovych, oskiky
koro buv neabyjakym vojevodoju. Pid palacom u pidzemelli stojala v nioho strategina cyfrova mayna nezvyajnoji vidvahy; buly v nioho tako i polky malych kiberpyaliv, velyki
kibermortyry j usiliaka ina zbroja, a tako povni porochu zbrojarni.
Odna ly bida dopikala joho, i vin vid toho due stradav: ne bulo v nioho ni protyvnykiv, ni vorohiv, nichto ne chotiv napasty na joho deravu, ob strachitlyva chorobris korolia, joho strateginyj rozum i nadzvyajni bojovi jakosti kiberzbroji mohly sebe pokazaty. Za
brakom spravnich vorohiv i napasnykiv, koro nakazuvav svojim ineneram vyhotovliaty
tunych, z jakymy vin i vojuvav, zavdy peremahajuy. A o pochody j bytvy vlatovuvalysia spravni, to liudiam dovodylosia terpity ymalo riznoho lycha. Piddani narikaly na te, o
kibervorohy nyyly jichni oseli j zamky, syntetynyj protyvnyk polyvav jich ridkym vohnem.
Vony nasmilylysia vyjavyty svoje nevdovolennia navi todi, koly sam koro, vystupajuy jak
jichnij vyzvolyte i znyujuy tunoho protyvnyka, zmitav z lycia zemli vse, o stojalo pid
as turmiv na joho dorozi. Nevdiani ne chotily rozumity, o robysia vse ce zadlia jichnioho
dobra.
Koroliu vreti nabrydly vojenni ihry na svojij planeti, j vyriyv vin pity dali. Jomu ve
marylysia kosmini vijny j pochody. Buv u joho planety suputnyk velykyj Misia, he bezliudnyj i dykyj. ob popovnyty skarbnyciu j vyhotovyty na Misiaci vijka ta rozhornuty novi

vojenni diji, koro naklav na svojich piddanych velyku poda. Piddani navi rado platyly podatok, bo spodivalysia, o koro Poleandr ne vyzvoliatyme ve jich kibermortyramy i ne
vyprobovuvatyme na jichnich budynkach ta holovach sylu svojeji zbroji. Oto i zbuduvaly
korolivki inenery na Misiaci doskonalu cyfrovu maynu, jaka v svoju ergu mala vyhotovyty rizni vijka j samopanu zbroju. Koro odrazu zachodyvsia tak i siak vyprobuvaty
spravnis mayny; raz vin navi nakazav jij po telegrafu, ob vona vynyla elektrynu bijku;
jomu bulo cikavo, y pravdu kau inenery, o cia mayna moe vse robyty. Jako vona
vse moe, podumav koro, to nechaj kulakamy pomachaje. Odnae v zmist depei vkralasia
nevelyka pomylka, i mayna zamis komandy vynyty bijku oderala nakaz uynyty drakona;
i vona jaknajkrae vykonala zadanu jij programu.
Koro u toj as provadyv e odnu kampaniju; vyzvoliav zachopleni kiberknechtamy
provinciji korolivstva; vin ue he zabuv pro svij nakaz cyfrovij mayni, koly z Misiacia na
planetu staly padaty kamjani bryly; zdyvuvavsia Poleandr, bo j na krylo korolivkoho palacu
vpala skelia i znyyla kolekciju kibergnomiv nakrutnych olovikiv iz zvorotnym zvjazkom; rozhnivanyj koro nehajno spytav po telegrafu misianu maynu, jak vona smije take
ynyty. Mayna, odnae, nioho ne vidpovila, jiji samoji ve j na sviti ne bulo: prokovtnuv jiji
drakon i peretvoryv na vlasnyj chvist.
Koro odrazu poslav na Misia zbrojnu sylu, a na oli postavyv druhu, te due
vidvanu, cyfrovu maynu, nakazavy jij znyyty drakona; odnae na Misiaci o blysnulo,
hrymnulo, tiky maynu z vijkom i bayly, bo elektrodrakon vojuvav po-spravniomu, ne
hravsia i mav najpidstupnii zadumy proty korolia j korolivstva. Koro posylav na Misia
generaliv-kiberaliv, polkovnykiv-kiberovnykiv, ja pid kine poslav navi odnoho kiberalisimusa, ale j toj nioho ne mih udijaty; lye trochy dove zvynoho tryvalo pobojie, jake koro
sposterihav u vstanovlenu na terasi palacu trubu.
Drakon zrostav, a Misia use menav i menav, poyrav joho potvornyj zmij matok za
matkom i peretvoriuvav na vlasne tilo. Zrozumiv koro, a z nym i joho piddani, o nastala
bida, bo, tiky-no pid nohamy v elektrodrakona ne zostanesia gruntu, vin neodminno nakynesia na planetu j na nych samych. Due uryvsia koro, ta ne bayv poriatunku j ne znav,
o robyty. Pohano vysylaty mayny, jako vony hynu, a samomu vystupyty te nedobre,
bo liano. Jako hlupoji noi pouv koro, o v paradnij spani postukuje telegrafnyj aparat.
To buv ve iz zolota, z dimantovymy literamy korolivkyj aparat, zjednanyj z Misiacem.
Pidchopyvsia koro i pobih do aparatu, a toj use tuk-tuk-tuk ta tuk-tuk-tuk i taku depeu
vidstukav: Vely elektrodrakon Poleandru Partobonu zabyratysia he, bo vin, drakon, maje
namir sisty na joho troni!
Pereliakavsia koro, zatremtiv, i, jak buv, u ninij hornostajevij soroci j u kapciach,
pobih u palacove pidzemellia, de v nioho bula stara j due mudra strategina mayna. Davno
ve ne prosyv vin u neji porady, bo e do pojavy elektrodrakona posvaryvsia z neju erez
plan odnijeji bytvy, a teper bulo ne do var, dovodylosia riatuvaty yttia i tron!
Uvimknuv koro maynu i, tiky-no vona nagrilasia, vyhuknuv:
Mayno moja cyfrova! Liuba moja! Tak vono j tak, choe elektrodrakon mene tronu
pozbavyty, z korolivstva vyhnaty; vriatuj mene j skay, jak drakona podolaty?!

 E, ni, vidpovila cyfrova mayna, speru ty musy vyznaty, o ja v tij supereci

mala slunis, a krim toho, ja chou, ob mene velyaly ne inake, jak Velykym Cyfrovym
Strategom, moe tako nazyvaty mene Vaa Ferromagnitnis!
Harazd, harazd, oholouju tebe Velykym Strategom i zhoden na vse, o pobaaje,
tiky vriatuj!
Zabriaala mayna, zastukotila, vidkaliala i promovyla:
Ri prosta. Treba zbuduvaty elektrodrakona synioho, ni toj, o sydy na Misiaci.
Vin peremoe misianoho, polamaje jomu vsi joho elektryni suhloby i, ote, dosiahne mety!
Oj, jak udovo! vidpoviv koro. A moe ty meni pokazaty schemu takoho drakona?
Ce bude superdrakon! skazala mayna. Ja ne lye mou sklasty schemu, ale j
vyhotovyty joho samoho. Zaraz ja ce zrobliu, zaekaj tiky chvyku, koroliu!
I spravdi, vona zaburala, zagrymotila, zasvityla, skladajuy o u svojemu nutri, i o
ue jaka podoba velyeznoho kihtia, elektrynoho, vohnennoho, vystromylasia z jiji boku;
ta tut koro zavolav:
Stij, stara cyfrucho, stij!
Jak ty mene nazyvaje?! Ja Velykyj Cyfrovyj Strateg!
Nu harazd, pohodyvsia koro. Vaa Ferromagnitnis, ade elektrodrakon, jakoho ty vyhotovy, peremoe toho drakona, ale sam napevne zajme joho misce, a jak e todi
mona bude joho pozbuty?!
Vyhotovyty druhoho, nastupnoho, e mohutnioho, pojasnyla mayna.
Nu, ni! Krae ve nioho ne roby, prou tebe; o meni vid toho, koly na Misiaci
zjavliatymusia oraz novi j novi drakony, odyn odnoho stranii, koly meni oden tam ne
potriben!
A, nu todi ina ri, vidpovila mayna, o ty meni zrazu cioho ne skazav?
Bay, jak nelogino ty vyslovliujesia? Poekaj ja muu podumaty.
I vona zagrymila, zaderenala, zastuhonila, nareti vidkaliala i movyla:
Treba vyhotovyty Antymisia z antydrakonom i vyvesty joho na orbitu Misiacia,
tut u nij o chrusnulo, prysisty j prospivaty: A ja robot molodyj, ne bojusia ja vody, bo
de voda, tam ja skik, ne vkoroty vona vik, vid noi do ranku strybaju, mov z hanku!
Dyvno ty hovory, movyv koro. o spinoho mi Antymisiacem i cijeju liylkoju pro molodoho robota?
Pro jakoho robota? spytala mayna. Oj, ni, ni, ja pomylyla, zdajesia, meni
vseredyni oho brakuje, mabu, ja de perehorila.
Zachodyvsia koro ukaty pokodenu deta, znajov nareti perehorilu lampu, vstavyv
novu j zapytav maynu, o robyty z Antymisiacem.
Z jakym Antymisiacem? spytala mayna, jaka tym asom vstyhla zabuty, pro o
hovoryla. Nioho ne znaju pro Antymisia postryvaj, ja povynna podumaty.
Poumila vona, pohrymila j promovyla:
Treba stvoryty zahanu teoriju podolannia elektrodrakoniv, okremym vypadkom jakoji, due lehkym do rozvjazannia, bude misianyj drakon.
Nu, to stvory taku teoriju! skazav koro.

 Dlia cioho ja povynna speru vyhotovyty riznomanitnych experymentanych elektrodrakoniv.

Ni, ni! Krasneko diakuju! vyhuknuv koro. Drakon choe mene trona pozbavyty, to o bude, jako ty naroby jich bezli?!
Tak? Nu, todi slid udatysia do inoho sposobu. My skorystajemosia strateginym
varintom metodu poslidovnych nablye. Idy j telegrafuj drakonovi, o ty zhoden viddaty
jomu tron, jako vin vykonaje try matematyni diji, zovsim prosti
Piov koro u spaniu, poslav telegramu, i drakon pohodyvsia; todi koro vernuvsia do
mayny.
Teper, movyla mayna, povidom joho, jaku diju vin maje vykonaty peroju:
nechaj podily sebe na samoho sebe!
Vykonav ciu vkazivku koro. Drakon podilyv sebe na samoho sebe, ale, oskiky v odnomu elektrodrakonovi mistysia lye odyn elektrodrakon, vin tak samo lyyvsia na Misiaci
j nioho ne zminylo.
o ty nakojila? vyhuknuv koro, tak kvaplyvo zabihajuy do spani, o malo
ne zahubyv pantofli, drakon podilyv sebe na samoho sebe, ale, oskiky odynycia na odynyciu dorivniuje odynyci, to nioho ne zminylo!
Ne bida, ja navmysne tak vynyla, ob zbyty joho z pantelyku, movyla mayna.
A teper zaproponuj drakonovi dobuty z sebe kori!
Koro telegrafuvav na Misia, i drakon zachodyvsia vydobuvaty z sebe kori; vydobuvav-vydobuvav, sapav, trusyvsia, skrehotav, ta o nareti kori piddavsia, i drakon vydobuv
joho z sebe!
Vernuvsia koro do mayny.
Drakon triskotiv, trusyvsia, navi skrehotav, vydobuv kori, ale tak samo meni
pohrouje! kryknuv koro e z porohu. o teper robyty, stara cyf tobto, Vaa Ferromagnitnis?!
Ne ury, vidpovila mayna, skay teper, ob vin sebe vid sebe samoho vidniav!
Pomav koro u spaniu, poslav telegramu, i drakon zachodyvsia sebe vid sebe samoho
vidnimaty. Speru vidniav vid sebe chvist, potim lapy, potim tulub i nareti, pobayvy, o
sprava kepka, zavahavsia, ale, vidnimajuy z rozhonu j dali, vidniav vid sebe holovu, i v
rezutati lyyvsia nu, tobto nio: ne stalo elektrodrakona!
Nemaje bie elektrodrakona! radisno vyhuknuv koro, zabihajuy do pidzemellia.
I vse zavdiaky tobi, stara cyfruko zavdiaky ach, ty ve napraciuvala, ty zasluyla
vidpoynok, zaraz ja tebe vymknu.
O ni, mij dorohekyj, vidpovila mayna, ja svoje dilo zrobyla, a ty choe mene
vymknuty i ve ne velyaje bie Vaoju Ferromagnitnistiu? Ce due pohano! Teper ja sama
obernu na drakona j pravytymu krae za tebe, ade ty zavdy prosyv u mene porady z
najvalyviych pyta, a ote, vychody, ce ja pravyla, a ne ty
I zi skrehotom ta derenanniam stala vona obertaty na elektrodrakona: ve vohnenni
elektrokihti vylizaly u neji z bokiv, a tut koro, zadychajuy vid achu, pidbih do mayny,
skynuv z nohy pantofliu, j poav kolomatyty neju lampu za lampoju.
Zaderenala, zaskrehotila mayna, zbyla jiji programa, i z komandy elektrodrakona
vyjla komanda elektrosmola; na oach u korolia mayna, pochrypujuy oraz tychie j

tychie, peretvoryla na velyeznu blyskuu masu ornoji jak vuhillia elektrosmoly; masa e
potriskuvala, a poky vytekla z neji holubymy iskorkamy vsia elektryka j pered ostovpilym
Poleandrom zadymila velyezna bajura smoly
Zitchnuv koro z polehkistiu, vzuv pantofli j vernuvsia v paradnu spaniu. Odnak vidtodi vin due zminyvsia: pereyti nym pryhody zrobyly joho men vojovnyym, i do kincia
svojich dniv Poleandr zajmavsia lye cyvinoju kibernetykoju, a vojennoji ne torkavsia
zovsim.

Argonavtyky buly perymy iz zorianych plemen, o zavojuvaly hlybyny planetarnych

okeaniv, naviky jak dumaly slabki duchom roboty, zaboroneni dlia metalu. Odnym z
dorohocinnych lanok jichnioho korolivstva je Akvacija, o vyblyskuje na pivninomu nebi,
nemov velykyj sapfir u topazovomu namysti Na cij pidvodnij planeti dovhi roky pravyv koro
Hidrops Userybnyj. Jako vranci vyklykav vin do tronnoji zaly otyrioch koronnych ministriv, a koly pryplyvly vony pered joho oi, to tak zvernuvsia do nych, tym asom jak joho
Velykyj Pidziabrovyj, ve u smarahdach, voruyv nad nym yroko rozplastanym vijalom:
Neravijui Sanovnyky! Pjatnadcia vikiv pravliu ve ja Akvacijeju, jiji pidvodnymy
mistamy j poselenniamy na synich luhach; rozyryv ja za cej as kordony deravy, zatopyvy
bahato materykiv, i, dijuy tak, ne zapliamuvav vodostijkych znamen, o distav jich u spadok vid moho rodya, Ichtikratusa, U bojach z voroymy mikrocytamy ja tako zdobuv
nyzku peremoh, o ne hodysia meni jich vychvaliaty. Odnae viduvaju ja, o vlada staje
dlia mene neposynym tiaharem, oto vyriyv nadbaty syna, jakyj hidno prodovyv by spravedlyve volodariuvannia na troni Inoxydiv. To zvertajusia do tebe, mij virnyj Hidrokibere
Amassyd, do tebe, velykyj programiste Diptryk, i do vas, Filonavte j Minohare, mojich nastrojuvaiv, ob prydumaly vy meni syna. ob buv vin rozumnyj, ale ne nadto hornuvsia
do knyok, bo nadmir zna uraaje voliu do diji. ob buv vin dobryj, ta znovu taky ne
nadmirno. Baaju tako, ob vin buv chorobryj, ale ne zarozumilyj, vrazlyvyj, ale ne sentymentanyj; nareti, ob buv vin schoyj na mene, ob boky joho vkryvala taka tantalova
luska, a krystaly joho rozumu buly prozori, jak voda, o otouje nas, pidtrymuje i yvy! A
teper do dila, v imja Velykoji Matryci!
Diptryk, Minohar, Filonavt i Amassyd uklonylysia nyko j movky vidplyvly, i koen
obmirkovuvav korolivki slova, choa j ne zovsim tak, jak baav toho mohutnij Hidrops Bo
Minohar nad use prahnuv zavolodity tronom, Filonavt tajemno spryjav voroham argonavtykiv, mikrocytam; natomis Amassyd i Diptryk buly smerteni vorohy, j koen z nych baav
nasampered zahybeli inoho, a tako rety radnykiv.
Koro baaje, ob zaproektuvaly syna, dumav Amassyd, to o moe buty
prostie: treba vyhraviruvaty na mikromatryci korolevya nepryjaz do Diptryka, do cioho
pokyka, nabundiuenoho, jak puchyr! Todi, zachopyvy vladu, ja odrazu zveliu joho zaduyty, vystavyvy joho holovu, ob usi bayly. Ce bulo b spravdi preudovo. Ale, du-

mav dali znamenytyj Hidrokiber, Diptryk napevne vynouje taki plany, a vin programist, i tomu, na a, maje bahato molyvostej, ob pryepyty majbutniomu korolevyevi
nenavys do mene. achlyve stanovye! Dovedesia pynuvaty, koly vkladatymemo razom
matryciu v dytiau pi!
Najprostie bulo b, rozmirkovuvav tym asom anovnyj Filonavt, vrizaty korolevyevi prychynis do mikrocytiv. Ta ce odrazu pomitia, i koro zvely mene vymknuty.
To, moe, vselyty v korolevya lye liubov do malych form, o bude nabahato bezpenie.
Jako potiahnu mene na dopyt, skau, o mav na uvazi pidvodnu dribnotu j zabuv lye
vvesty do synovoji zastereennia, o vse nepidvodne liubyty ne slid. U najhiromu razi koro
znime z mene orden Velykoji Chliupni, ale ne znime holovy, a ce ri meni due doroha, jiji
ne povernuv by j sam Nanoxer, volodar mikrocytiv!
oho ce vy movyte, anovni dobrodiji? ozvavsia todi Minohar. Hadaju, o
nam slid rozpoaty robotu nehajno, bo nemaje dlia nas nioho sviatioho, ni nakaz korolia
Same tomu ja z usich bokiv obdumuju joho, vydko skazav Filonavt.
A Diptryk i Amassyd dodaly v odyn holos:
My hotovi.
I za davnim zvyajem zvelily vony, ob zamknuly jich u kimnati iz stinamy, vkrytymy
smarahdovoju luskoju, j tu kimnatu sim raziv opeataly smoloju pidvodnoju, j sam Megacystus, volodar planetnych povenej, vyribyv na peatkach svij herb, Tychu Vodu. Z tijeji
chvylyny nichto ve ne mih vtruatysia v jichniu robotu, j lye pislia syhnalu pro jiji zakinennia, koly vony specinym zavychrenniam vykynu erez klapan nepotribni proekty, nalealo
zirvaty peatky j poaty velyku vroystis synopryjniattia.
Oto zasily radnyky za dilo, ta ne vydko vono v nych ilo. Bo koen z nych dumav ne
pro te, jak utilyty v korolevyevi baani dlia Hidropsa dobroynnosti, a pro te, jak: by obduryty i korolia, i trioch neravijuych koleg po cij vakij tvorij praci.
Koro neterpelyvyvsia: ve visim dniv i noej zamknuti buly joho synoroby, a vony navi
znaku ne podavaly, o robota nablyajesia do aslyvoho kincia. Tym asom vony staralysia
peresydity odyn odnoho, i koen vyikuvav, poky v inych syl ne stane, a todi vin vydko
vkresly u krystalinu sitoku matryci te, o zhodom obernesia na joho korys. aha vlady
pidburiuvala Minohara, prystras do bahatstv, obicianych jomu mikrocytamy, Filonavta,
a vzajemna nepryjaz
Amassyda j Diptryka. Oto, vyerpavy vyde terpinnia, ani syly, chytryj Filonavt
skazav:
Ne rozumiju, anovni panove, omu robota naa tak zatiahujesia. Ade koro dav
nam toni dyrektyvy; jakby my jich dotrymuvaly, korolevy buv by ve hotovyj. Ja poynaju
pidozriuvaty, o vau nepospilyvis zumovliuje o take, o maje z korolivkym synozapoatkuvanniam inyj zvjazok, ni toj, jakyj buv by liubyj serciu naoho volodaria. I koly dali
tak pide, to ja najhlyboju skorbotoju zmuenyj budu sklasty votum separatum, tobto napysaty
Donos! Ce ty choe skazaty, vaa mylis! prosyav Amassyd, tak liuto ruchajuy
blyskuymy ziabramy, o a usi poplavci joho ordeniv zatremtily. Nu, prou, prou! Z
dozvolu vaoji mylosti, ja te maju baannia napysaty koroliu pro te, jak ty, ne znaty vidkoly

triasceju zachvorivy, zipsuvav ue visimnadcia perlovych matry i nam dovelosia jich vidkynuty, bo pislia formuly pro liubov do vsioho nevelykoho ty zovsim ne lyyv miscia dlia
zaborony liubyty te, o ne je pidvodnym! Ty chotiv nas zapevnyty, dostojnyj Filonavte, o
ce buv nedohliad, odnae nedohliadu, jakyj povtoryvsia visimnadcia raziv, vystay, ob
zamknuty tebe v budynok zradnykiv abo v boeviniu, i vyborom mi cymy dvoma zakladamy tvoja svoboda obmeysia!
Chotiv buv zachyatysia Filonavt, jakoho bayly naskri, ale Minohar vyperedyv joho,
skazavy:
Chto podumav by, liachetnyj Amassyde, o ty sered nas mov bezdohanno prozora meduza. A ty ne znaty jakym ynom v abzac, prysviaenyj u matryci vsiomu, o maje
vyklykaty vidrazu korolevya, odynadcia raziv vvodyv to trychvostis, to chrebet, pokrytyj
synioju emalliu, to vybalueni oi, to podvijnyj pancyr erevnyj i try ervoni iskry, niby j ne
vidav pro te, o vsi ci prykmety mou stosuvatysia prysutnioho tut korolivkoho rodya
Diptryka, i, dijuy tak, ty vklav by v duu korolevya nenavys do cioho mua
A navio Diptryk ve as vpysuvav na kinyku matryci znevahu do istot, imja jakych kinajesia na yd? spytav Amassyd. I, koly ve zajla pro te mova, omu ty sam,
mostyvyj Minohare, ne znaty navio u predmety, jaki korolevy musy nenavydity, uperto
vkliuav pjatykutnyj prestol z plavcepodibnoju, ozdoblenoju dimantamy spynkoju? Neve
ty ne vidav, o same takyj, tonisiko takyj, vyhliad mav tron?
Zapanuvala nespokijna tya, jaku poruuvalo lye leheke chliupannia. Dovho muylysia radnyky, jakych terzaly superelyvi interesy, poky ne vynykly sered nych ugrupovannia.
Filonavt i Minohar zijlysia na tomu, ob synomatrycia peredbaala i sympatiju do vsioho
malekoho, i prahnennia postupatysia dorohoju malekym istotam. Filonavt pry ciomu dumav pro mikrocytiv, a Minohar pro sebe, bo buv najmenym iz prysutnich. Diptryk te
nespodivano pohodyvsia z cym formuliuvanniam, bo Amassyd buv vyyj vid usich jich na
zrist. Toj speru burchlyvo protestuvav, ta raptom prypynyv opir, oskiky jomu spalo na
dumku, o vin moe zmenyty, a tako pidkupyty prydvornoho vzuttievyka, aby toj pidbyv
tantalovi plativky pid vzuttia Diptryka, vnaslidok oho nenavysnyj stane vyyj na zrist i
vyklye nepryjaz u korolevya.
Zatym vony ve vydko zapovnyly synomatryciu, i pislia vykydu anuliovanych matry
erez klapan dilo dijlo do velykoho torestva prydvirnoho synopryjniattia.
Tiky-no matrycia iz zaproektovanym korolevyem pila u vypiku j poesnyj karaul
vyykuvavsia pered dytiaoju piiu, z jakoji nevdovzi mav vyjty majbutnij volodar argonavtykiv, Amassyd poav zdijsniuvaty svoji pidstupni zadumy. Pidkuplenyj nymy prydvirnyj
vzuttievyk stav pryhvynuvaty odnu tantalovu plativku za odnoju do Diptrykovoho vzuttia.
Korolevy ue dozrivav pid nahliadom molodych metalurgiv, a Diptryk, hlianuvy na sebe
u velyke palacove dzerkalo, z achom upevnyvsia, o vin stav vyyj za svoho voroha, a v
korolevya bulo zaprogramovano sympatiju lye do malych istot i predmetiv! Povernuvy
dodomu, Diptryk staranno obsteyv sebe, prostukav sribnym molotokom, vyjavyv pryhvyneni do pidoov plativky j odrazu zrozumiv, yja ce robota. O nehidnyku! podumav
vin pro Amassyda. Ale o teper robyty?

Pomirkuvavy trochy, vin postanovyv zmenyty. Vyklykav virnoho sluhu j nakazav

jomu pryvesty do joho pokojiv umiloho sliusaria. Ale sluha, ne zovsim zrozumivy doruennia, vyplyv na vulyciu j pryviv odnoho bidnoho remisnyka, na imja Froton, jakyj cilymy
dniamy vetavsia po mistu, vyhukujuy: Holovy pajaju! yvoty drotom skripliuju, chvosty
pajaju, plavci poliruju! U toho Frotona bula lycha inka, vona zavdy ekala joho povernennia dodomu z lomom u rukach, i, koly olovik nablyavsia, na vsiu vulyciu lunav jiji liutyj
veresk; inka zabyrala vse, o vin zarobliav, ta e bezano klepala joho po spyni j pleach.
Froton, tremtiay, postav pered velykym programistom, i toj skazav jomu:
Sluchaj-no, y moe ty mene zmenyty? Ja, rozumije, vydaju sobi nadto velykym
z vtim, use odno! Ty povynen mene zmenyty, ale tak, ob ce ne poznaylosia na mojij krasi!
Jako vyjde dobre, ja edro tebe vynahorodu, ale ty musytyme nehajno pro vse ce zabuty.
Ani vody z ust, inake zveliu tebe zaklepaty!
Froton zdyvuvavsia, prote ne dav uznaky, jakych tiky chymer ne buvaje u monovladciv! Prydyvyvsia vin uvano do Diptryka, zazyrnuv jomu vseredynu, promacav, prostukav i skazav:
Vaa jasnovemonis, ja mih by vykrutyty u vas seredniu astynu chvosta.
Ni, ne chou! odrazu zapereyv Diptryk. koda meni chvosta! Nadto vin
harnyj!
To, moe, vidkrutyty nohy? spytav Froton. Ade vony zovsim zajvi.
I spravdi, argonavtyky ne korystujusia nohamy; nohy v nych pereytok davnich
asiv, koly jichni predky yly na sui. Odnae Diptryk rozhnivavsia:
Ach, ty, durniu zaliznyj! Chiba ty ne znaje, o lye nam, vysokorodnym, dozvoleno
maty nohy?! Jak ty smije pozbavliaty mene cych rehalij liachetstva!
Najpokirlyvie pereprouju, vaa svitlis!.. Ale o meni v takomu razi vjidkrutyty7
Zrozumiv Diptryk, o, otak opyrajuy, nioho ne dobjesia, i burknuv:
Roby, o vvaaje za potribne
Vymiriav joho Froton, postukav, pomacav i skazav:
Z dozvolu vaoji jasnovemonosti, ja mih by vidkrutyty holovu
Z hluzdu ty zjichav! Jak e ja lyusia bez holovy? A dumaty ym budu?
Et, to nioho, pane! Velemudryj rozum vaoji jasnovemonosti ja vkladu v yvit
tam miscia vystay
Pohodyvsia Diptryk, i Froton sprytna vidkrutyv jomu holovu, vklav pivkuli krytalevoho rozumu v yvit, zapajav use, zaklepav, oderav pja dukativ, i pryslunyk vyprovadyv
joho z pokojiv. Odnae, vychodiay, pobayv Froton v odnij z kimnat Diptrykovu doku Aurentynu, vsiu v sribli j zoloti, i jiji strunkyj stan, o dzveniv, mov dzvinook, pry konomu
jiji kroci, vydavsia jomu prekrasniym za vse, o vin dosi bayv.
Vernuvsia bidolacha dodomu, de ekala na nioho druyna z lomom u rukach, i odrazu
stranyj hurkit prokotyvsia po vulyci, i susidy kazaly: Oho! Ta vima, Frotonycha, znovu
olovikovi boky lamaje!
A Diptryk, vemy radyj z dosiahnutoho, podavsia v palac. Zdyvuvavsia trochy koro,
pobayvy ministra bez holovy, ale toj odrazu pojasnyv, o taka nova moda. Amassyd e
zliakavsia, bo vsia joho pidstupnis zvelasia nanive, i, tiky-no vin opynyv u sebe vdoma,
odrazu uynyv tak samo, jak joho suprotyvnyk.

Vidtodi rozhorilosia mi nymy supernyctvo v zmenenni; vidhvynuvaly vony sobi

plavci, ziabra, metalini karky, tak o za tyde obydva ve mohly ne zhynajuy prochodyty pid stolom.
Ale j reta dvoje ministriv dobre znaly, o tiky najmenych obdarovuvatyme liubovju
majbutnij koro, i cho-ne-cho te poaly zmenuvaty. Vreti dijlo do toho, o ne bulo ve
oho vidhvynuvaty. Diptryk u vidaji poslav todi pryslunyka, ob toj pryviv Frotona.
Zdyvuvavsia Froton, postavy pered magnatom, bo j tak ue nebahato vid cioho vemoi
lyylo, a vin uperto vymahav, ob joho ie zmenyly!
Vaa vemonis, skazav remisnyk, uchajuy potylyciu, hadaju, o je lye
odyn vychid. Z dozvolu vaoji vemonosti, vyhvynu ja va mozok
Ni, ty zboevoliv! oburyvsia Diptryk.
Ale Froton pojasnyv:
Mozok cej my schovajemo u palaci, v jakomu nadijnomu misci, napryklad, u cij o
afi, a u vaoji vemonosti vseredyni bude lye malekyj pryjmayk i mikrofonyk; zavdiaky
ciomu vaa vemonis bude elektromagnetyno zjednana zi svojim rozumom
Rozumiju! skazav Diptryk, jakomu spodobavsia zadum. Davaj roby, o treba!
Vytiahnuv u nioho Froton mozok, vklav do uchliadky afy, zamknuv uchliadku na
kliuyk, kliuyka dav Diptrykovi, a v yvit jomu vstavyv malekyj pryjmayk i mikrofonyk.
Teper Diptryk stav takym malekym, o joho maje j ne vydno bulo. Pobayvy take
zmenennia, try joho supernyky zatremtily, zdyvuvavsia koro, ale nioho ne skazav. Minohar, Amassyd i Filonavt poaly teper vdavatysia do najvidajduniych zasobiv. Tanuly vony
na oach z dnia na de i nevdovzi vynyly tak samo, jak Diptryk: pochovaly svoji mozky
chto kudy u pymovyj stil, pid liko, a sami staly chvostatymy blyskuymy banokamy z
dvoma-trioma ordenamy maje takymy zavbiky, jak vony sami.
I znovu poslav Diptryk pryslunykiv po Frotona; a koly toj zjavyvsia, vemoa zavolav:
Ty musy o zrobyty! Neodminno Treba dali zmenyty, za vsiaku cinu, a to bida
bude!
Vaa vemonis, vidpoviv remisnyk, nyko vkloniajuy vemoi, jakoho le vydno bulo mi byciamy i spynkoju krisla, ce nejmovirno vako, ja ne znaju, y ce vzahali
molyvo
Darma! Roby, o ja tobi kau! Musy! Jako tobi vdassia zmenyty mene tak, ob
ja dosiahnuv minimanoji velyyny j nichto ne mih mene vyperedyty, ja vykonaju bujake tvoje baannia!
Jako vaa vemonis prysiahnesia svojim dvoriankym slovom, o tak i bude, ja
postarajusia zrobyty vse, o meni pid sylu vidpoviv Froton, u jakoho raptom projasnylo u holovi, a v hrudy naebto chto nalyv najyrioho zolota, bo vin ue bahato dniv ne
mih dumaty ni pro o ine, jak pro ozdoblenu zolotom Aurentynu j pro krytalevi dzvinoky,
jaki nibyto tajilysia v jiji hrudiach.
Pokliavsia jomu Diptryk. Uziav todi Froton ostanni try ordeny, jaki obtiauvaly krychitni hrudy velykoho programista, zrobyv iz nych trykutnu koroboku, vklav useredynu
aparatyk zavbiky z monetu, obvjazav use zolotoju drotynkoju, prypajav zzadu zolotu plativku, vyrizav z neji podobu chvostyka j skazav:

 Hotovo, vaa vemonis! Koen, pobayvy ci vysoki nahorody, odrazu upiznaje

vau personu; zavdiaky cij plativoci vaa vemonis zmoe plavaty aparatyk zabezpey
zvjazok iz zachovanym u afi rozumom
Zradiv Diptryk.
oho choe vymahaj, kay, vse odery!
Prou viddaty meni za druynu doku vaoji vemonosti, zolotom ozdoblenu Aurentynu!
Straenno rozhnivavsia Diptryk i, plavajuy navkolo holovy Frotona, vydzvoniujuy
ordenamy, obizvav joho zuchvalym nehidnykom, holodrancem, merzotnykom, a potim nakazav vytovchaty joho z pokojiv. A sam u pidvodnomu ovni nehajno poplyv do korolia.
Pobayly Minohar, Amassyd i Filonavt Diptryka v novomu vyhliadi, a vpiznaly vony
joho lye za udovymy ordenamy, z jakych vin teper skladavsia, jako ne vvaaty chvostyka,
i straenno rozhnivaly. Jak mui, obiznani v elektronnych spravach, vony zbahnuly, o
vako pity dali v personanomu zmenenni, a ve zavtra sviatkuvatymu uroyste narodennia korolevya i jim ne mona vtraaty ni chvylyny.
I vmovyly Amassyd z Filonavtom, o, koly Diptryk vertatymesia v svij palac, vony
napadu na nioho, vykradu i schovaju, o bude nevako, bo nichto j ne pomity znyknennia
takoji malekoji istoty.
Jak vyriyly, tak i zrobyly. Amassyd pryhotuvav staru bliaanku j pryajivsia za koralovym ryfom, povz jakyj proplyvav oven Diptryka; koly oven nablyzyvsia, Amassydovi
sluhy, zamaskuvavy, zastupyly jomu dorohu, i, per ni Diptrykovi lakeji pidnialy plavci
dlia oborony, jichnioho chaziajina ve nakryly bliaankoju j vykraly. Amassyd nehajno zakryv bliaanku pokrykoju, ob velykyj programist ne mih vybratysia na voliu, i, strano
nad nym znuajuy i nasmichajuy, vydeko vernuvsia dodomu.
Tam, odnae, vin podumav, o jomu ne slid trymaty vjaznia v sebe, i tijeji myti pouv
z vulyci kryk: Holovy pajaju! yvoty, chvosty, karky lahodu, poliruju! Zradiv Amassyd,
nakazav poklykaty remisnyka a to buv Froton, i zveliv jomu hermetyno zapajaty
bliaanku, a koly Froton zrobyv ce, vin dav jomu zolotu monetu j skazav:
Sluchaj-no, ty U cij bliaanci sydy metalevyj skorpin, jakoho spijmaly v pidvalach
moho palacu. Vimy joho j vyky za mistom, tam, de velyke smittiezvalye, znaje? A dlia
pevnosti zavaly bliaanku kaminniam jak slid, ob skorpin, oho dobroho, ne vyliz. I, zarady Velykoji Matryci, ne vidkryvaj cijeji bliaanky, inake zahyne, ne zijovy z miscia!
Zrobliu, jak vely, pane! skazav Froton, uziav bliaanku, hroi j piov.
Zdyvuvala Frotona cia istorija, vin ne znav, o j dumaty. Potrusyv bliaanku, i o u
nij zabriaalo.
Ce ne skorpin, podumav vin, nemaje takych malekych skorpiniv Podyvymosia, o tam take, ale trochy zhodom
Vernuvsia vin dodomu, schovav bliaanku na horyi, ponakladav zverchu starych
bliaanok, ob druyna jiji ne znajla, j piov spaty. Ale druyna pobayla, o vin zachovav
o na horyi i, koly vranci Froton vyjov z domu, ob, jak zavdy, chodyty po mistu, vyhukujuy: Holovy lahodu! Chvosty pajaju! vona vydko pobihla nahoru, znajla
bliaanku i, trusnuvy neju, poula briazkit metalu. Nu j nehidnyk, nu j ema! podumala
vona pro Frotona. Do oho ve dijov, chovaje vid mene jaki skarby! Vziala Frotonycha

ta vyde prokrutyla diroku v bliaanci, prote nioho kri neji ne pobayla, todi vona vidkryla bliaanku dolotom. Tiky-no vona le vidihnula nakryvku, pered neju blysnulo zoloto,
bo to buly Diptrykovi ordeny zi yroho metalu. Tremtiay vid nestrymnoji adibnosti,
zirvala Frotonycha z bliaanky nakryvku, i todi Diptryk, jakyj dosi leav, mov mertvyj, bo
ers ekranuvala joho vid mozku, o perebuvav u uchliadi afy, raptom outyvsia, vstanovyv zvjazok iz rozumom i zakryav:
o ce?! De ja?! Chto smiv na mene napasty? Chto ty, merzenna tvariuko? Znaj, o
ni za hri zahyne, zaklepaju tebe, jako zaraz e ne vypusty mene!
Frotonycha, pobayvy, o try ordeny naskakuju na neji, krya i pohrouju chvostykom, tak pereliakalasia, o kynula navtiky; pidbihla vona do otvoru na horyi, ale Diptryk use plavav nad neju j pohrouvav, lajuy na vsi zastavky, i vona z pereliaku spitknula
ob verchnij abe prystavnoji drabyny j razom z drabynoju hepnulasia z horya. Padajuy,
vona skrutyla sobi kark, a drabyna, sperta na liadu vid liuka, perekynuvy, vyporsnula zpid neji, i liuk zaynyvsia. Takym ynom Diptryk lyyvsia zamknenym na horyi j plavav
vid stiny do stiny, marno klyuy na pomi.
Uveeri vernuvsia dodomu Froton i zdyvuvavsia, o druyna ne ekaje na nioho z lomom u rukach bilia porohu, a koly vin uvijov u dim i pobayv jiji, to navi trochy zasmutyvsia, bo buv na dyvo poriadnyj, a prote skoro podumav, o matyme z cijeji pryhody korys, tym bie, o druynu mona bude vykorystaty na zapasni astyny j ce dobre oplatysia. Oto siv vin doli, distav vykrutku j poav rozhvynuvaty nebiyciu. I todi dolynuly
do nioho z horya pyskliavi vyhuky.
Ehe, skazav sobi Froton, ja vpiznaju cej holos. Ade ce velykyj korolivkyj programist, jakyj zveliv uora, ob mene vytovchaly z joho domu, ta e j ne zaplatyv meni
nioho. Ale jak e vin potrapyv do mene na horye?
Prystavyv vin drabynu do liuka, pidniavsia nahoru j zapytav:
y ce vy, vaa vemonis?
Ave, ave! zakryav Diptryk. Ce ja! Chto schopyv mene j zapajav u cij
bliaanci, jaka inka vidkryla bliaanku, zliakala i vpala z drabyny, liada vid liuka zaynyla, ja zamknutyj, vypusty mene, cho by chto ty buv, zarady Velykoji Matryci, i ja dam tobi
vse, o ty zachoe!
Ja, z dozvolu vaoji vemonosti, ve uv ci slova i znaju, oho vony varti, vidpoviv
Froton, ade ja toj remisnyk, jakoho vy velily prohnaty.
I rozpoviv Froton Diptrykovi vsiu istoriju jak nevidomyj jomu vemoa poklykav
joho do sebe, zveliv zapajaty bliaanku j vykynuty na zvalye za mistom. Zrozumiv Diptryk, o to buv odyn z ministriv korolia, a najmovirnie Amassyd. I zachodyvsia vin todi
prosyty j blahaty Frotona, ob toj vypustyv joho z horya; Froton zapytav Diptryka, jak
mona viryty joho slovu, j a koly vemoa pokliavsia vsim sviatym, o viddas za nioho
svoju doku, Froton vidkryv liadu, vchopyv Diptryka dvoma paciamy, trymajuy ordenamy
dohory, i vidnis joho dodomu. A hodynnyky ve vychliupuvaly polude, i poynalasia velyka
vroystis distavannia korolevya z pei. Diptryk, jak tiky mih vydko, pidepyv do trioch
ordeniv, z jakych skladavsia. Velyku Vsemorku Zirku na vyhaptuvanij chvyliamy strici, j
ymdu poplyv do palacu Inoxydiv.

A Froton podavsia do pokoju, de Aurentyna sered svojich dam hrala na elektrodrumliach, i vony vemy prypaly do smaku odne odnomu.
Koly Diptryk doplyv do holovnoho vchodu, z palacovych ve zasurmyly fanfary, bo
uroystis ue poalasia. Sluhy speru ne chotily joho vpustyty, prote vpiznaly po ordenach i
vidynyly vorota. I, koly vorota vidynyly, pidvodnyj protiah proletiv po vsij koronacijnij
zali, pidchopyv Amassyda, Minohara j Filonavta taki vony buly maleki j zanis jich na
kuchniu, de vony pokrutylysia, marno hukajuy na pomi, nad rakovynoju, popadaly do neji
i, projovy pidzemnymy kanalizacijnymy chodamy, opynylysia za mistom. Poky vony vyhribalysia z neystot, namulu j brudu, poky vidmylysia j povernulysia znov u palac, uroystis
ue skinyla.
Toj-taky pidvodnyj protiah, o tak davsia vznaky triom ministram, pidchopyv i Diptryka j z takoju syloju zakrutyv joho navkolo tronu, o lusnuv drotyk, jakyj joho skripliuvav,
porsnuly na vsi boky ordeny i Vsemorka Zirka, j aparatyk z rozhonu vdaryv po lobi korolia
Hidropsa, i toj due zdyvuvavsia, bo pouv z cijeji krychitky pysk:
Vaa korolivka velynis! Vybate! Ce ja, Diptryk, Velykyj Programist!
Nu o ce za bezhluzdi arty v taku chvylynu! kryknuv koro, vidipchnuv aparatyk, i toj splyv na pidlohu, a Velykyj Pidziabrovyj, vidkryvajuy uroystis, udaryv try razy
zolotym ezlom i rozbyv nenarokom aparatyk na skaloky.
Vyjov korolevy z dytiaoji pei, i joho pohliad upav na elektrynu rybku, o plavala v
sribnij klitci bilia tronu, oblyia joho zasiajalo, i spodobalo jomu ce maleke stvorinniako.
Uroystis aslyvo zakinyla, korolevy zijov na tron i posiv Hidropsove misce. Vidtodi
stav vin volodarem argonavtykiv i velykym filosofom: zachopyvsia doslidenniam nebuttia,
bo nioho menoho ne mona sobi ujavyty; nariksia Neantofilom i pravyv spravedlyvo, a
maleki elektryni rybky buly uliublenoju joho stravoju.
A Froton odruyvsia z Aurentynoju, na jiji prochannia vidremontuvav smarahdove tilo
Diptryka, jake lealo v pidvali, i, distavy z afy, vstavyv u nioho mozok.
Baay, o nioho bie ne vdije, Velykyj Programist i reta ministriv sluyly vidtodi
novomu koroliu viroju i pravdoju. A Aurentyna i Froton, jakyj stav Velykym Korolivkym
Pidbliaym, yly dovho j aslyvo.

Odyn robot, zbyrajuy vyruyty v daleku j nebezpenu dorohu, prouv pro due korysnyj prystrij, nazvanyj joho vynachidnykom elektronnym druhom. Vyriyv robot, o badiorie sebe pouvatyme, majuy pryjatelia, a tomu podavsia do vynachidnyka j poprosyv, ob
toj rozpoviv jomu pro tunoho druha.
Do tvojich posluh, vidpoviv vynachidnyk. (Jak vidomo, u kazkach usim, navi drakonam, kau ty j lye do koroliv slid zvertatysia na vy). Skazavy ce, vynachidnyk distav
z kyeni pryhoru, schoych na dribnyj rit, metalevych zerniatok.
o ce? zdyvuvavsia robot.

 A jak tvoje imja, ja zabuv spytaty tebe pro ce v nalenomu misci kazky? spytav
vynachidnyk.
Mene zvu Avtomatej.
Dlia mene ce nadto dovho. Ja nazyvatymu tebe Avtyk.
Ta ce vid avtomata, ale nechaj ue bude po-tvojemu, vidpoviv robot.
Tak ot, anovnyj mij Avtyku, pered toboju pryhora elektrodruziv. Znaj, o za
poklykanniam i fachom ja minitiuryzator. Inake kauy, velyki j hromizdki prystroji ja
zaminiaju nevelykymy, portatyvnymy. Kone z cych zerniat zhustok nadzvyajno riznobinoho j loginoho elektronnoho myslennia. Ne skau, o vony geniji, bo ce bulo b perebienniam, schoym na deevu reklamu. Pravda, ja maju namir stvoryty same elektronnych
genijiv i ne zaspokoju, poky ne zrobliu takych malesekych, ob jich mona bulo nosyty v
kyeni tysiaamy; ja lye todi dosiahnu baanoji mety, koly nasypliu jich u miky, jak pisok,
i prodavatymu na vahu. Ta ne budemo hovoryty pro moji plany na majbutnie. Poky o ja
prodaju elektrodruziv potuno j do toho nedoroho: za konoho rivnyj jomu za vahoju
dimant. Ty, ja hadaju, zrozumije, jaka pomirna cia cina, koly vime do uvahy, o takoho
elektrodruha mona vklasty u vucho j vin epotityme tobi dobri porady j davatyme vsiliaku
informaciju. O tobi mutyk vaty zatkne vucho, ob elektrodruh ne vypav, koly ty nachyly holovu nabik. Nu jak, bere? Jako nadumaje uziaty desiatok, viddam deeve
Ni, poky o meni vystay odnoho. Ale ja chotiv by e diznaty, na o same vin
zdaten. y zmoe vin dopomohty u skrutnu chvylynu?
Jasna ri, ade dlia cioho joho j stvoreno, spokijno movyv vynachidnyk. Vin pidkynuv na doloni meniu zerniatok, jaki metalevo vyblyskuvaly, bo zrobleni buly z ridkisnych
metaliv, i provadyv dali:
Zvisno, vin ne moe dopomohty tobi v plani fizynomu, ale ne pro ce jdesia. Pidbadiorlyve slovo, vydki j nadijni porady, rozsudlyvi rozdumy, korysni vkazivky, nahaduvannia,
zastereennia, a tako pidbadiorlyvi zauvaennia, sentenciji, jaki zmicniuju viru u vlasni
syly, i do toho hlyboki dumky, o dopomahaju znajty vychid iz bu-jakoji skladnoji j navi
nebezpenoji sytuaciji, ce tiky neznana astyna molyvostej mojich elektrodruziv. Vony
po-spravniomu viddani, virni, zavdy napohotovi, bo nikoly ne splia, a do toho vony nejmovirno micni, krasyvi, i ty sam bay, jaki vony zruni! To jak, vime tiky odnoho?
Tak, vidpoviv Avtomatej. Skay meni e, bu laska, o bude; jako joho u
mene vkradu? y vernesia vin do mene? y dovede vin zlodija do zhuby?
o ni, to ni, zapereyv vynachidnyk. Zlodijevi vin sluytyme tak samo staranno
j virno, jak koly sluyv tobi. Ne treba vymahaty nadto bahato, dorohyj mij Avtyku, vin ne
pokyne tebe v bidi, jako ty sam joho ne pokyne. Ta ce tobi ne zagrouje, jako ty vklade
joho u vucho j zavdy nosytyme vatu
Harazd, pohodyvsia Avtomatej. A jak meni z nym rozmovliaty?
Tobi zovsim ne treba hovoryty, dosy bezhuno proepotity o, i vin tebe udovo
pouje. o do imeni, to zvu joho Vuch. Moe do nioho zvertatysia: Mij Vuch, cioho
dostatnio.
udovo! skazav Avtomatej.
Vucha zvayly, vynachidnyk oderav za nioho krasyvyj dimantyk, a robot, radijuy z
toho, o v nioho teper je tovary, ridna dua, vyruyv u dovhu dorohu.

Mandruvaty z Vuchom bulo due zruno. Vranci vin budyv robota, nasvystujuy jomu
tychu veselu pobudku, a vde rozpovidav rizni smini istoriji. opravda, nevdovzi Avtomatej zaboronyv jomu ce robyty, koly vin perebuvav u tovarystvi, bo prysutni vvaaly joho nespovna rozumu, pomiajuy, o vin as vid asu vybuchaje smichom bez bu-jakych vydymych pryyn. Tak Avtomatej mandruvav speru sueju, a potim distavsia do bereha moria,
de joho ekav krasyvyj bilyj korabe. Reej u Avtomateja bulo nebahato, vin myttiu vlatuvavsia v zatynij kajuti i z zadovolenniam pouv hurkit, jakyj oznaav, o pidnimaju jakir
i poynajesia daleke plavannia. Kika dib bilyj korabe veselo plyv po chvyliach, vde pid
prominniam laskavoho soncia, vnoi pid sribliastym svitlom misiacia, a jako uranci znialasia strana buria. Chvyli vtryi vyi vid ohl padaly na korabe, i vin triav po vsich
vach; dovkola stojav takyj strachitlyvyj hurkit, o Avtomatej ne uv ni slova z usich potia,
jaki, bez sumnivu, naiptuvav jomu Vuch u ci tiaki chvylyny. Raptom prolunav zlovisnyj
skrehit, do kajuty rynula solona voda, j na oach pryholomenoho Avtomateja korabe stav
rozvaliuvatysia na astyny.
Robot u omu buv vybih na palubu j ledve vstyh skoyty v ostanniu riatuvanu liupku,
jak velyezna chvylia naletila na korabe i potiahla joho v burchlyvu morku bezodniu. Avtomatej ne bayv odnoho matrosa, vin buv sam-samisikyj u riatuvanij liupci sered rozburchanoho moria i tremtiv, ekajuy chvylyny, koly novyj val nakryje joho razom z ovnom.
Vyv viter, z nyko navyslych chmar do potokamy mahav zburenu poverchniu moria, i
robot use e ne mih rozuty, o choe skazaty jomu Vuch. Raptom sered vodovorotiv Avtomatej pomityv u bilij kypliaij pini jaki nevyrazni obrysy: bereh nevidomoji zemli, ob jakyj
rozbyvalysia chvyli. oven iz skrehotom siv na kaminnia, i promoklyj do rubcia Avtomatej
ruyv, zatoujuy, u hlyb riativnoji zemli, dali vid solonych chvy. Pid jakoju skeleju vin
upav na zemliu i, he zmuenyj, porynuv u hlybokyj son.
Rozbudylo joho tyche nasvystuvannia. Ce Vuch nahaduvav jomu pro svoju prysutnis.
Oj, jak udovo, Vuchu, o ty zi mnoju! A teper ja bau, jak ce dobre, o ty zi mnoju,
a tonie, navi u meni! oprytomnivy, vyhuknuv Avtomatej.
Vin ohledivsia. Svitylo sonce. More e chvyliuvalo, prote znykly hrizni vodiani valy,
chmary, do; na a, razom iz nymy znyk i korabe. Oevydno, buria navisnila cilu ni, bo j
liupku, na jakij uriatuvav Avtomatej, te poneslo u vidkryte more.
Robot pidchopyvsia j pobih uzdov bereha, ta za desia chvylyn vernuvsia na stare misce. Stanovye bulo nevesele: vin opynyvsia na bezliudnomu ta e j due malekomu
ostrovi. Ale o z toho ade z nym buv Vuch! Vin vydko povidomyv Vucha, jak stoja
spravy, i poprosyv porady.
Ha! Ba! Dorohyj mij! skazav Vuch. Oce to sytuacija! Postryvaj-no, ja jak slid
podumaju. A o tobi, vlasne kauy, treba?
Tobto jak ce o? Vse: dopomoha, poriatunok, zasoby do isnuvannia ade tut, krim
pisku j ske, nioho nemaje!
Hm! Pravda? A ty cilkom vpevnenyj u ciomu? y ne valiajusia v pisku de na uzberei skryni z rozbytoho korablia, povni riznych instrumentiv, cikavych knyh, riznomanitnoho odiahu j porochu dlia runy?
Avtomatej uzdov i vpoperek vychodyv ve ostriv, prote nioho ne znajov ani trisoky. Korabe, mabu, kamenem piov na dno.

 Kae, o nioho nemaje? Hm, due dyvno. Bahato literatury pro yttia na bezliudnych ostrovach nezapereno dovody, o pislia katastrofy korablia de poblyzu neodminno
znachodiasia sokyry, cviachy, prisna voda, olija, Biblija, pylky, klii, runyci j bezli inych
korysnych reej. Ta koly nema, to nema. Moe, je cho jaka peera v skeliach, o posluy
tobi prytulkom?
Ni, i peery nijakoji ne vydno.
Ni, kae? Nu, ce ve zovsim nezvyno! Bu laskavyj, pidnimysia na najvyu skeliu
j ohliasia dovkru.
Zaraz ja ce zrobliu! vyhuknuv Avtomatej.
Vin vydersia na strimku skeliu posered ostrova navkolo vulkaninoho ostrivcia
prostiahsia bezmenyj okean!
Popravliajuy tremtiaym pacem vatu u vusi, ob nenarokom ne pozbutysia pryjatelia, vin kvolym holosom povidomyv pro ce Vucha. Jake astia, o vin ne vypav pid as
katastrofy, podumav Avtomatej i, zmorenyj, znovu siv na vystup skeli, z neterpinniam
ekajuy dopomohy druha.
Uvaha, drue! O porady, jaki ja pospiaju daty tobi v cij skrutnij obstanovci!
ozvavsia nareti holosok Vucha. Na pidstavi provedenych rozrachunkiv ja konstatuju, o
my perebuvajemo na nevidomomu ostrivci, jakyj je ryfom, a tonie, verynoju pidvodnoho
hirkoho chrebta, o postupovo pidnimajesia z vodoverti j erez try y otyry mijony rokiv
zjednajesia z materykom
Oblyymo ci mijony, skay, o meni robyty zaraz! vyhuknuv Avtomatej.
Ostrive ley daleko vid morkych liachiv. Molyvis vypadkovoji pojavy poblyzu
nioho korablia odyn ans iz otyriochsot tysia.
O nebo! rozpalyvo zakryav poterpilyj. To o ty rady robyty?
Zaraz skau, tiky ne perebyvaj mene ve as. Idy do moria i stupaj u vodu pryblyzno po hrudy. Todi tobi ne dovedesia nadto nyko nachyliatysia, bo ce nezruno. Potim
schyly holovu i vtiahny stiky vody, skiky zmoe. Znaju, o vona hirka, ale ce skoro
skinysia. Osoblyvo, jak-o ty jtyme u more vse dali j dali. Nezabarom ty povaaje, a
solona voda, zapovnyvy vsioho tebe, nehajno prypyny usi organini procesy, a ote, ty zrazu
rozluysia z yttiam. Takym ynom ty unykne tryvalych muk perebuvannia na ciomu
ostrivci, pomutninnia rozumu j povinoji ahoniji. Moe tako uziaty v konu ruku po
vakomu kameniu. Ce ne obovjazkovo, ta vse-taky
Ta ty zboevoliv, y o?! zahorlav, schopyvysia z miscia, Avtomatej. Ja povynen utopyty? Ty schyliaje mene do samohubstva? Oce taka tvoja dobra porada? I ty vvaaje sebe mojim druhom?!
Ave! vidpoviv Vuch. Ja zovsim ne zboevoliv, bo ce ley poza mojimy
molyvostiamy. Ja nikoly ne vtraaju duevnoji rivnovahy. Tym prykrie meni bulo b buty
tvojim druhom, mij dorohyj, jakby ja pobayv, o ty vtratyv ciu rivnovahu j povino hyne
pid prominniam paliuoho soncia. Zapevniaju tebe, o ja reteno proanalizuvav sytuaciju i
po erzi vykliuyv usi molyvosti poriatunku. Ty ne zmoe pobuduvaty ovna abo plit, bo
ne maje dlia cioho materiliv; oden korabe, jak ja ve kazav, ne vriatuje tebe, navi litaky
ne prolitaju nad cym ostrovom, a ty znovu ne zmoe pobuduvaty litanyj aparat. Ty mih

by, zvyajno, zamis vydkoji smerti viddaty perevahu povinij ahoniji, ale ja, jak tvij najblyyj druh, palko protestuju proty takoho nerozumnoho riennia. Jako ty jak slid utiahne vodu
A bodaj by tebe orty vchopyly z otijeju vodoju! zavereav, tremtiay vid liuti,
Avtomatej. I podumaty lye, o za takoho druha ja viddav prekrasnyj vidlifovanyj
dimant! Znaje, chto tvij vynachidnyk? Zvyajnisikyj oukane, ema, projdysvit!
Hadaju, o ty zabere svoji slova nazad, koly vysluchaje mene do kincia, spokijno
vidpoviv Vuch.
Vychody, ty e ne vse skazav? y ty zibravsia rozvaaty mene rozpovidiamy pro
zagrobne yttia? Krasno diakuju!
Nijakoho zagrobnoho yttia nemaje, zapereyv Vuch. I ja ne zbyraju obduriuvaty tebe, bo ne chou j ne vmiju toho robyty. Ja inake rozumiju druni posluhy. Ty tiky
sluchaj uvano, mij dorohyj drue. Jak tobi vidomo, cho zvyajno pro ce ne dumaju, svit
bezkoneno bahatyj i riznomanitnyj. U nioho je udovi mista, spovneni metuni j skarbiv, je
korolivki palacy j chalupy, arivni j pochmuri hory, i hominlyvi dibrovy, laskavi ozera, spekotni pusteli Pivdnia j bezkraji snihy Pivnoi. Ty, takyj, jakym tebe stvoreno, ne moe, odnae, bayty i spryjmaty odnoasno bie odnoho-jedynoho miscia z tych, pro jaki ja zhadav,
i z mijoniv tych, pro jaki ja promovav. Tomu bez bu-jakoho perebiennia mona skazaty,
o dlia tych mis, de tebe nemaje, ty je ymo na zrazok mertvjaka, oskiky ty ne maje
vtichy vid bahatstv, ne bere uasti v tanciach pivdennych krajin, ne mylujesia rajdunymy
barvamy liodiv Pivnoi. Dlia tebe vony ne isnuju tak samo, jak koly b tebe vzahali ne bulo
na sviti. Tomu, jako ty dobre pomirkuje, zahlybysia dumkoju v te, pro o ja kau, to
zrozumije, o, ne buvy vsiudy, tobto, u vsich tych arivnych misciach, ty ne isnuje maje
nide. Bo mis dlia perebuvannia, jak ja ve kazav, mijon mijoniv, a ty moe spryjmaty lye
odne z nych, necikave, nepryjemne svojeju odnomanitnistiu, navi vidrazlyve, ocej skeliastyj ostrive. Oto, mi usiudy j maje nide velyezna riznycia, i ce tvoja yttieva
planyda, bo ty zavdy perebuvav odnoasno v odnomu-jedynomu misci. Zate riznycia mi
maje nide j nide, pravdu kauy, mikroskopina. Matematynyj analiz vrae dovody,
o ty ve teper, vlasne, ledve yve, koly maje skri vidsutnij, he jak pokijnyk! Ce popere. A po-druhe, podyvysia na cej zmianyj iz hravijem pisok, jakyj kaliy tvoji nini
stupni, chiba ty vvaaje joho ymo cinnym? Mabu, ni. A cia masa solonoji vody, jiji
nabrydlyvyj nadmir potribno tobi ce? Anitrochy! y oci skeli j spekotlyva blaky neba nad
holovoju, jaka vysuuje suhloby? Potribna tobi cia nesterpna speka, ci mertvi rozareni skeli?
Zvisno, ni! Ote, ty ne potrebuje niohisiko z usioho, o tebe otouje, na omu ty stoji,
o rozprosterlosia nad tvojeju holovoju o lyajesia, jako zabraty vse ce? um u holovi, bi u skroniach, sercebyttia, tremtinnia v kolinach ta ini poruennia normy. A y potribni tobi cej um, bi, byttia j tremtinnia? Ta ni v jakomu razi, mij dorohyj! A jako j vid
cioho vidmovyty, o todi lyysia? Benteni dumky, slova, tak schoi na prokliattia, jaki
ty podumky adresuje meni, tvojemu druhovi, nu j, nareti, hniv, jakyj tebe duy, i strach,
jakyj vyklykaje nudotu. y potribni tobi, pytaju pid kine, cej ohydnyj strach i bezsyla liu?
Pevna ri, i ce tobi nepotribno. Jako vidkynemo j ci zajvi viduttia, ne lyysia ve zovsim
nioho, he ysto, kau tobi nu, i same cym nulem, tobto stanom vinoji rivnovahy, postijnoho movannia i cilkovytoho spokoju ja j chou, jak spravnij druh, obdaruvaty tebe!

 Ale ja chou yty! kryknuv Avtomatej. Chou yty! yty! uje?!

Nu, ce ve rozmova ne pro te, o viduvaje, a pro te, oho ty choe, spokijno
zapereyv Vuch. Ty choe yty, tobto maty majbutnie, jake staje teperinim, bo do cioho
vede yttia i nioho bie v niomu nemaje. Ale, jak my ve vstanovyly, yty ty ne bude, bo
ne moe. Ri lye v tomu, jakym ynom ty perestane yty liachom dovhych muk y
lehko, koly, vtiahnuvy odnym duchom vodu
Dosy! Ne chou!! He! Zabyrajsia!! kryav na ve holos Avtomatej, pidstrybujuy
na odnomu misci iz stysnutymy kulakamy.
Ce e o take? zapereyv Vuch. Ne kauy ve pro obrazlyvu formu nakazu,
jaka mymovoli asocijujesia v mene z vidmovoju vid druby, jak ty moe tak nerozumno
vyslovliuvatysia? Jak ty moe kryaty meni: He!? Chiba v mene je nohy, na jakych ja mih
by pity? y choa b ruky, ob na nych vidpovzty? Ade ty prekrasno znaje, o ce ne tak. A
jako ty choe mene pozbuty, to, zroby taku lasku, vytiahny mene z vucha, jake, zapevniaju, zovsim ne je najkraym miscem u sviti, i zaky kudy-nebu.
Harazd! ne tiamliay vid hnivu, vyhuknuv Avtomatej. Zaraz e ce zrobliu!
Ta marno vin kolupavsia u vusi. Joho druh buv nadto hlyboko zasunutyj, i Avtomatej
nijak ne mih joho vytiahty, cho i trias holovoju osyly, mov skaenyj.
Zdajesia, nioho z cioho ne vyjde, trochy zhodom ozvavsia Vuch. Schoe, o
my ne rozluymo, cho ce ne do myhy ni tobi, ni meni. Jako tak, to z cym faktom slid
prymyrytysia, bo fakty tym i vidznaajusia, o supereyty jim ri marna. Do rei, ce
stosujesia i tvoho nyninioho stanovya. Ty prahne maty majbutnie, do toho za bujaku cinu. Meni ce vydajesia neslunym, ta nechaj bude po-tvojemu. Odnae dozvo zmaliuvaty tobi ce majbuttia bodaj u zahanych rysach, bo piznane zavdy krae nepiznanoho.
Hniv, jakyj ty viduvaje nyni, nezabarom zminysia bezsylym vidajem, a joho v svoju ergu
pislia bahatioch, takych e burchlyvych, jak i marnych, zusy vriatuvatysia zaminy tupa
bajduis. A tym asom orstoka speka, jaka dochody navi do mene v ciomu zatinenomu
misci tvoho tila, bude, zhidno iz nevblahannymy zakonamy fizyky j chimiji, dedali bie j
bie vysuuvaty tvoje tilo. Speru vyparujesia mastylo v tvojich suhlobach, i pry najmenomu rusi ty, bidolacho, bude nejmovirno skrypity j skrehotity! Zatym, koly tvij erep
rozpeesia vid speky, ty pobay riznokoliorovi kola, o obertajusia, ale ce a nijak ne bude
schoe na arivlyvi barvy veselky, oskiky
Zamovkny nareti, muyteliu! zakryav Avtomatej. Ja zovsim ne chou sluchaty pro te, o zi mnoju stanesia! Movy j ne rozmovliaj, rozumije?
Tobi nioho tak kryaty. Ty udovo znaje, o ja uju tvij najtychiyj epit. Ote, ty
ne choe znaty pro muky, jaki na tebe ekaju? A ote, prahne zaznaty jich? De logika?
Harazd, todi ja zamovu. Zauvau tiky, o ty yny nehidno, zoseredujuy svij hniv na
meni, niby to ja vynen, o ty opynyvsia v takomu hidnomu aliu stanovyi. Vynuvatcem,
jak ty znaje, bula buria, a ja tvij druh, i buty uasnykom tych muk, jaki na tebe ekaju,
usioho cioho rozdilenoho na akty vydovya strada i ahoniji ve teper, koly ja peredbaaju
vse ce, zavdaje meni velykoji prykrosti. I spravdi, mene pojmaje strach na samu dumku pro
te, o bude, koly mastylo

 To ty ne choe zamovknuty? y ve ne moe, brydka potvoro! zahorlav Avtomatej i zatopyv sebe u vucho, de sydiv joho pryjate. Och, jakby meni trapyla cho jaka
hiloka pid ruku abo trisoka, ja zrazu vykolupav by tebe z vucha j rozavyv kablukom!
Mrije pro te, ob znyyty mene? spytav zasmuenyj Vuch. Voistynu ne zasluyv ty ni elektrodruha, ni vzahali bu-koho, chto po-bratniomu spivuvav by tobi.
Avtomateja znov ochopyv napad hnivu, j otak vony sperealysia, svarylysia, perekonuvaly odyn odnoho, poky ne mynuv polude. Bidolanyj robot oslab vid krykiv, strybkiv ta
machannia kulakamy i, sivy znemoeno na skeliu, vin vdyvliavsia v pustenu dalynu okeanu, as vid asu rozpalyvo zitchajuy. Kika raziv vin spryjmav krajeok chmarky na obriji
za dym paroplava, ale Vuch odrazu rozsijuvav joho iliuziji, nahadujuy pro te, o ansiv
na poriatunok odyn z otyriochsot tysia. Ce znovu dovodylo Avtomateja do toho, o joho
a tipalo z vidaju i hnivu, tym bie, o konoho razu Vuch mav slunis. Nareti vony
nadovho zamovkly. Avtomatej dyvyvsia, jak vydovujusia tini ske, ue torkajuy biloho
pryberenoho pisku, koly Vuch zahovoryv:
o ty movy? Moe, v tebe pered oyma ve litaju ti kola, pro jaki ja kazav?
Avtomatej navi ne udostojiv joho vidpoviddiu.
Aha! viv dali Vuch. Ote, ri ne lye v kolach, a, najmovirnie, nastala ta sama
tupa bajduis, jaku ja tak tono peredbayv. Dyvno, jakym nerozumnym stvorinniam je rozumna istota, osoblyvo koly jiji zahnaty v hluchyj kut. Vona uvjaznena na bezliudnomu
ostrovi, de jij sudylosia zahynuty, jij dovely jak dvii po dva otyry, o zahybe nemynua,
jij poradyly, jak vyjty z cioho stanovya, jij pidkazaly jedyno molyvyj sposib zastosuvannia
svojeji voli j rozumu y bude vona za ce vdiana? De pak jij potribna nadija; a koly jiji
nemaje i buty ne moe, vona ipliajesia za obludnu vydymis i volije lipe zanuryty u bezodniu bezumstva, ni u vodu, jaka
Hodi hovoryty pro vodu! prochrypiv Avtomatej.
Meni chotilosia lye naholosyty na irracinanosti tvojich motyviv, vidpoviv Vuch.
Ja ve ni do oho tebe ne namovliaju. Tobto ni do jakych dij, bo jako ty volije pomyraty
povino y, tonie, ne baajuy vzahali nioho robyty, jde na take vmyrannia, to ce slid
dobre produmaty. Naskiky fayvyj i nerozumnyj strach smerti takoho stanu, jakyj
vyde zasluhovuje na zachvat! Bo o moe dorivniuvaty doskonalosti nebuttia? Zvyajno,
ahonija, jaka jomu pereduje, sama po sobi ne je pryvablyvym vydovyem, ale, z druhoho
boku, ne bulo e nikoho takoho slabkoho tilom i duchom, ob ne vytrymav ahoniji i ne zmih
pomerty cilkom, bez rety, do samisikoho kincia. Oto vona ne zasluhovuje osoblyvoji
uvahy, jako, ce zumije zrobyty bu-jakyj chyrliak, visliuk y nehidnyk.
Bie toho, jako koen moe z neju uporaty (ty musy pohodytysia, o ce tak; prynajmni ja ne uv pro odnoho, v koho zabraklo b syl na ahoniju), to lipe vtiytysia dumkoju
pro vsemylostyve nebuttia, jake prostyrajesia zrazu za jiji porohom. A oskiky pislia smerti
nemolyvo myslyty, bo smer i myslennia vzajemno vykliuaju odne odne, to koly , jak ne
za yttia, slid zavbalyvo j detano ujavyty sobi vsi perevahy, zrunosti j zadovolennia, jakymy obdaruje tebe smer?! Podumaj lye, prou tebe: nijakoji boroby, tryvoh i strachiv,
nijakych strada dui j tila, nijakych prykrych istorij. I cho by j usi lychi syly objednajusia
i vstuplia u zmovu proty tebe vony tobi ne strani! O, voistynu nezrivnianno solodka

bezpeka pomerloho! A koly e dodaty, o bezpeka cia ne je ymo myttievym, netryvkym,

mynuym, o jiji nemolyvo ni vidminyty, ni poruyty, todi nezrivniannyj zachvat
A bodaj by ty propav! doletiv do nioho kvolyj holos Avtomateja, i za cijeju lakoninoju frazoju prolunalo korotke, ale promovyste prokliattia.
Jak a, o ce nemolyvo! tu my ozvavsia Vuch. Ne lye ehojistyne viduttia
zazdrosti (bo, jak ja ve kazav, nemaje nioho kraoho vid smerti), a j ystisikyj atrujizm
sponukaje mene suprovoduvaty tebe v nebuttia. Prote vse ce nezdijsnymo, oskiky mij vynachidnyk, pevne, z konstruktorkoho estoliubstva, zrobyv mene neznyennym. Pravda,
sum mene pojmaje, jak podumaju, o dovedesia meni styraty vseredyni tvojich zakarublych vid morkoji soli, vyschlych retok, rozpadannia jakych, oevydno, vidbuvatymesia
povino; o ja otak syditymu j rozmovliatymu z samym soboju. A skiky potim dovedesia
ekaty, poky prybude toj, peryj z otyriochsot tysia, korabe, jakyj, zhidno z teorijeju jmovirnosti, vreti natknesia na cej ostrive
o?! Ty ne zahyne tut?! zakryav Avtomatej, vyvedenyj z otupinnia cymy
slovamy Vucha. Vychody, ty ytyme, todi jak ja O! Ne didesia! Nikoly! Nikoly!! Nikoly!!!
I z achlyvym krykom, zirvavy na nohy, Avtomatej poav strybaty, triasty holovoju,
z usich syl kolupaty u vusi, robliay karkolomni ryvky j kydky usim tilom, odnae marno.
Buch ve cej as pyav osyly:
Ta peresta ty! Zboevoliv, y o? Mabu, nadto rano! Oberenie, ty pokaliysia!
oho dobroho, o zlamaje abo vybje! Poberey yju! Ade ce bezhluzdo! Ina ri, jakby ty
mih zrazu, znaje a tak ty tiky pokaliysia! Nu, kau tobi, ja neznyennyj, i kvyt, oto
daremno ty muysia. Navi jako ty vytrusy mene z vucha, vse odno ne zmoe zrobyty
meni nioho lychoho, tobto ja chotiv skazaty dobroho, bo, jak ja ve tobi detano pojasnyv,
smer ce stan, hidnyj zazdrosti. Oj! Peresta nareti! Jak mona tak strybaty!
Odnae Avtomatej i dali metavsia, ni na o ne zvertajuy uvahy, j dijov do toho, o
stav byty holovoju ob kami, na jakomu ranie sydiv. Vin tak molotyv holovoju, o iskry
sypalysia z oej, nizdri zabyla pyliuka, vin sam sebe ohluyv, a Vuch znenaka vyletiv z joho
vucha j pokotyvsia mi kaminnia iz slabkym vyhukom polehkosti vid toho, o vse ce skinylo.
Avtomatej ne zrazu pomityv, o joho zusyllia uvinaly uspichom. Opustyvy na rozpeene soncem kaminnia, vin jakyj as leav neruchomo; zatym, ne hoden e povoruyty
rukoju y nohoju, proburmotiv:
Darma, ce lye tymasova slabis. Ale ja ve tebe vytruu, ja vimu tebe pid kabluk,
dorohyj mij pryjateliu. uje? uje? Ahov! o ce?
Vin raptom siv, bo viduv, o u vusi poronio. Ohledivsia e nepevnym zorom, stav
navkoliky j poav hariakovo ukaty Vucha, prosijujuy dribnyj hravij.
Vuch! Vu-u-uch! De ty? Ozvysia! nestiamno kryav vin.
Odnae Vuch, y to iz zavbalyvosti, y z jakoji inoji pryyny, navi ne pysnuv. Todi
Avtomatej stav prosyty joho najniniymy slovamy, zapevniav, o vin zminyv svoje riennia,
o jedyne joho baannia posluchatysia dobrych porad druha i vtopyty i o vin prahne
odnoho e raz vysluchaty pochvalu smerti. Ale j ce ne dalo naslidkiv. Vuch movav, jak

zaaklovanyj. Todi neasnyj robot, klenuy vse i vsich, zachodyvsia obukuvaty bereh diujm
za diujmom.
I raptom, koly Avtomatej chotiv ue vidkynuty vbik ergovu pryhoru hraviju, vin
pidnis jiji do oej i ve a zatrusyvsia vid lycemirnoji radosti, bo sered kaminykiv pobayv
Vucha, metaleve zerniatko, jake vyblyskuvalo spokijnym matovym blyskom.
Aha! O de ty, moja komaeko! O de ty, mij krychitko-druok! Popavsia, dorohesekyj, vinyj! zasyav vin, obereno styskajuy paciamy Vucha, jakyj ne zronyv ni slova.
Nu, teper podyvymo, jakyj ty micnyj, zaraz perevirymo, y vino tobi isnuvaty Maje!
Ci slova suprovoduvav potunyj udar kablukom; poklavy elektrodruha na plasku
skeliu, Avtomatej strybnuv na nioho ta e j krutnuvsia na pidkutomu kabluci tak, o a
zarypilo. Vuch ne ozvavsia, tiky kami pid nym zaskrehotav, niby pid stalevym sverdlom.
Nahnuvy, Avtomatej pobayv, o zerniatko lyylosia neukodenym, a skelia pid nym
zlehka vyerbyla, i Vuch leav teper u malesekomu zahlyblenni.
o, ty takyj micnyj? Zaraz znajdemo tverdiyj kami! hrymnuv Avtomatej i zachodyvsia bihaty po vsiomu ostrivciu, zbyrajuy najmicnii ulamky kremi, bazat, porfyr.
Topuy Vucha kablukamy, Avtomatej to zvertavsia do nioho z udavanym spokojem, to obsypav lajkoju, dumajuy, o elektrodruh vidpovis i navi blahatyme pro poadu. Odnae
Vuch i dali movav. Nad ostrivcem lunaly lye zvuky tupych udariv, tupit, skrehit roztroenoho kaminnia i prokliattia zasapanoho Avtomateja.
erez dejakyj as, peresvidyvy, o Vuchovi spravdi ne zavdaju kody najstranii
udary, rozliuenyj i zmorenyj Avtomatej znovu siv na berezi, ne vypuskajuy elektrodruha z
ruk.
Navi jako meni ne zdassia rozavyty tebe, skazav vin, nasylu prychovujuy
liu, o duyla joho, to moe buty spokijnyj, ja podbaju pro tebe, jak naley. Tobi dovho
dovedesia ekaty korablia, mij dorohyj, bo ja poburiu tebe v more j ty leatyme tam do
kincia svitu. U tebe bude syla asu dlia pryjemnych rozdumiv u cilkovytij samotnosti.
Novoho pryjatelia ty ne znajde, pro ce ve ja podbaju!
Liubjaznyj ty mij! ozvavsia znenaka Vuch. Nu, ym e meni zakody perebuvannia na dni okeanu? Ty mysly kategorijamy, vlastyvymy istoti nedovhovinij, i v ciomu
kori tvojich pomylok. Zrozumij: abo more koly taky vysochne, abo dno joho pidnimesia
nad vodoju j stane sueju. Za sto tysia rokiv ce stanesia y za mijon dlia mene te znaennia ne maje. Ja ne tiky neznyennyj, a j bezmeno terpliayj, jak ty mih pomityty cho by
z toho, z jakym spokojem ja vytrymuvav napady tvoho alenstva. Skau bie: ja ne vidpovidav na tvoji hukannia j dozvoliav ukaty sebe, bo ne chotiv zavdavaty tobi daremnych trudiv.
Movav ja j todi, koly ty toptav mene, ob neoberenym slovom ne rozpalyty tvojeji liuti, bo
ce mohlo zakodyty tobi.
Pouvy ce liachetne vyznannia, Avtomatej zatremtiv vid liuti, o znovu spalachnula
v niomu.
Roztopu tebe! V poroch zitru, nehidnyku! revnuv vin, i znovu poav nesamovytyj
tanok na kaminni, pidstrybujuy j bjuy kablukamy.
Ta cioho razu joho diji suprovoduvalo dobrozylyve Vuchove popyskuvannia:
Ne viriu, ob ce tobi vdalosia, ale sprobuj. Davaj! e raz! Ta ne tak, a to skoro
stomysia! Nohy razom! I-i-i, hop! Uhoru! Hej-hop! Hop-hop! Pidstrybuj vye, kau tobi, i

syla udaru zroste! o, ve ne moe? Spravdi? o ne vychody? Ot-ot, same tak! Byj
zverchu kamenem! Tak! Moe, vime inyj? Neve nemaje bioho! e raz! Stuk-hriuk, mij
dorohyj drue! Jak a, o ja ne mou dopomohty tobi! oho ty zupynyvsia? Neve tak
vydko pidupav na syli? a, a! Nu, darma Ja poekaju, vidpoy! Nechaj tebe vitere
ostudy
Avtomatej z hurkotom zvalyvsia na kaminnia, z liutoju nenavystiu vdyvliavsia v metaleve zerno, o lealo u nioho na doloni, i cho-ne-cho sluchajuy, jak vono hovorylo:
Jakby ja ne buv tvojim elektrodruhom, to skazav by, o ty povodysia nehidno.
Korabe zatonuv erez buriu, ty zi mnoju vriatuvavsia, i ja sluyv tobi poradamy, jak umiv,
a koly ja ne prydumav, jak uriatuvaty, bo ce nemolyvo, ty za slova ystoji pravdy, za moju
yru poradu vbyv sobi v holovu ideju znyyty mene, jedynoho tvoho tovarya. Pravda,
takym ynom ty prynajmni znajov jaku metu v ytti j cho za ce povynen buty vdianym
meni. Cikavo, oho tobi taka nenavysna dumka pro te, o ja zostanusia yty
Ce e my pobaymo, y zostanesia! zaskrehotiv zubamy Avtomatej. Ostannioho slova e ne skazano.
Ni, ty voistynu nepovtornyj! Znaje o? Sprobuj poklasty mene na priaku svoho
pojasa. Vona staleva, a sta e micnia vid kamenia. Moe sprobuvaty, choa ja osobysto
peven, o j z cioho nioho ne vyjde. Ale ja buv by radyj dopomohty tobi
Avtomatej, povahavy, posluchavsia cijeji porady, ta dobyvsia lye toho, o vid zapeklych udariv poverchnia priaky vkrylasia malekymy zahlyblenniamy. Pobayvy, o navi
najvidajdunii udary marni, Avtomatej vpav u ornu melancholiju i v bezsylomu vidaji
tupo dyvyvsia na metalevu rotynku, o tonekym holosom provadyla:
I ce rozumna istota, podumaty tiky! Vpadaje v bezodniu vidaju, bo ne moe
sterty z lycia zemli jedyne drunie jij stvorinnia v usiomu ciomu mertvomu prostori. Skay,
Avtomatejyku, neve tobi anitrochy ne soromno?
Zamovkny, paekuvatyj pokyku! prosyav Avtomatej.
omu ce ja maju movaty? Bay, jakby ja baav tobi zla, to davno b ue zamovk, ale
ja vse e tvij elektrodruh. I, jak nezminnyj druh, budu poru z toboju, koly tebe ponu
terzaty muky ahoniji, cho na holovu stavaj, a ty mene v more ne vkyne, mij liubyj, bo
zavdy krae maty hliadaiv. Ja budu hliadaem tvojeji ahoniji, jaka erez ce napevne projde
krae, ni u cilkovytij samotnosti; ade valyvi pouttia, bajdue jaki. Nenavys do mene,
tvoho spravnioho druha, pidtrymaje tebe, zroby bi munim, okryly tvoju duu, nadas
perekonlyvoho j ystoho zvuannia tvojim stohonam, uporiadkuje sudorohy j das lad konij
z ostannich tvojich chvylyn, a ce nemalo A odo mene, to ja obiciaju, o hovorytymu
nebahato j ne stanu nioho komentuvaty; yniay inake, ja mih by mymovoli zakodyty tobi
nadmirnoju druboju, a ty cioho ne vytrymav by, pozajak vdaa u tebe, pravdu kauy, paskudna. Odnae ja i ce podolaju, oskiky, vidpovidajuy dobrom na zlo, znyu tebe j takym
ynom pozbavliu tebe vid samoho sebe po drubi, kau tobi, a ne vnaslidok osliplennia, bo
sympatija do tebe ne zavaaje meni bayty vsiu nycis tvojeji natury
Ci slova urvav kryk, o znenaka vychopyvsia v Avtomateja:
Korabe! Korabe!! Korabe!!! nestiamno horlav vin i, pidchopyvy, poav metatysia po berezi, kydaty u vodu kaminnia, rozmachuvaty osyly rukamy, a holovne, kryaty

na vse horlo, poky ne ochryp. A vtim, use ce bulo ni do oho korabe vydymo trymav kurs
na ostrive i nevdovzi vyslav riatuvanu liupku.
Jak zjasuvalosia zhodom, kapitan korablia, na jakomu plyv Avtomatej, pered samoju
katastrofoju vstyh poslaty radigramu iz zaklykom pro dopomohu, zavdiaky omu vsiu ciu
astynu moria proisuvaly yslenni korabli, a odyn iz nych pidplyv do samoho ostrivcia. Koly
liupka z matrosamy dosiahla bereha, Avtomatej chotiv buv strybnuty v neji sam, ale, podumavy, bihcem vernuvsia, ob prychopyty Vucha, pobojujuy, o Vuch zyny kryk i joho
pouju prybuli na ovni, a ce mohlo pryzvesty do nepryjemnych rozpytuva, a moe, j zvynuvae z boku elektrodruha. ob unyknuty cioho, vin schopyv Vucha i, ne znajuy, de i
jak joho schovaty, chuteko zapchnuv sobi u vucho. Poalysia burchlyvi sceny pryvita i
podiaky, pry jakych Avtomatej staravsia zyniaty jakomoha bie umu, bojay, o chtonebu z moriakiv pouje Vuchiv holosok. Bo elektrodruh ve as bez uhavu hovoryv:
Nu-nu, ce taky spravdi nespodivano! Odyn vypadok z otyriochsot tysia Nu j aslyvyk ty! Spodivaju, teper nai stosunky skladusia jaknajkrae, tym bie, o v najvai
chvylyny ja ne vidmovliav tobi ni v omu. Krim toho, ja vmiju trymaty jazyk za zubamy
o bulo, te mynulo.
Koly korabe pislia dovhoho plavannia prystav do bereha, Avtomatej trochy zdyvuvav
usich, vyslovyvy nikomu ne zrozumile baannia vidvidaty najblyyj metalurgijnyj zavod,
de buv velykyj parovyj molot. Rozpovidaly, o vin pid as vidvidyn zavodu povodyvsia dosy
dyvno, a same, pidijovy do parovoho molota, poav osyly triasty holovoju, nemov chotiv
vytrusyty erez vucho na pidstavlenu doloniu svij mozok, i navi pidstrybuvav na odnij nozi.
Prysutni, odnae, vdavaly, o nioho ne pomiaju, bo vvaaly: u toho, chto pobuvav
nedavno v takij achlyvij pryhodi, vnaslidok poruennia duevnoji rivnovahy mou zjavyty
nepojasnenni dyvactva.
Pravda, i v podaomu Avtomatej provadyv sposib yttia, vidminnyj vid kolynioho,
oevydno, zachvorivy na rozlad psychiky. To vin zbyrav jaki vybuchovi reovyny j navi
probuvav vlatuvaty u sebe vdoma vybuchy jomu ne daly cioho zrobyty susidy, jaki zvernuly iz skargoju do vlastej; to raptom vin poynav kolekcinuvaty moloty j karborundovi
napylky, a znajomym kazav, o zbyrajesia stvoryty novyj typ mayny dlia ytannia dumok.
Potim vin zrobyvsia pustenykom i nabuv zvyku rozmovliaty vholos iz samym soboju: inodi
mona bulo uty, jak vin, bihajuy po domu, holosno hovory i navi vyhukuje slova, schoi
na prokliony.
Nareti, erez bahato rokiv, ochoplenyj novoju manijeju, vin cilymy mikamy stav zakupovuvaty cement. Potim zrobyv z nioho velyeznu kuliu i, koly kulia zatverdila, zaviz jiji
nevidomo kudy. Rozpovidaly, nibyto vin najniavsia storoem na zanedbanu achtu i jako
unoi zvalyv u stvol achty velyeznu betonnu brylu, a potim do kincia svojich dniv chodyv
okolyciamy, i ne bulo takoho nepotrebu, jakyj by vin obmynuv, a todi ne poburyv u hlyb
staroji achty. Spravdi, povodyvsia vin dosy nezrozumilo, prote biis cych utok, lybo, ne
zasluhovuje na dovirja. Bo vako poviryty, o vsi ci roky Avtomatej tajiv u svojemu serci
obrazu na elektrodruha, jakomu tak bahato ym zavdiauvav.

Jako koro Hlobares, volodar Eparydy, poklykav do sebe trioch najholovniych mudreciv korolivstva i skazav jim:
achlyva moja dolia. Bo ja piznav use, o tiky molyvo piznaty; i vse, o meni zaraz
kau, na moju dumku, puste, jak rozkolotyj dzvin. Meni choesia zdyvuvatysia, a natomis
ja nudusia; prahnu potriasi, a zvidusi uju sami nisenitnyci; adaju oho nezvyajnoho,
a mene astuju bananymy lestoamy. Oto znajte, moji mudreci: siohodni ja nakazav skaraty na horlo vsich mojich blazniv razom iz vidkrytymy i tajemnymy radnykamy, i taka
uas spitkaje vas, jako vy ne vykonajete moho nakazu. Nechaj koen iz vas rozpovis meni
najdyvovyniu istoriju, jaku lye znaje. A chto nespromonyj bude zdyvuvaty y roztryvoyty mene, vyklykaty v mene smich y sliozy abo prymusyty zamyslytysia, toj pozbudesia holovy!
Koro podav znak, i mudreci pouly stalevu chodu posipak, o otoyly jich bilia
pidniia tronu, i pobayly, jak zblyskuvaly polumjam jichni oholeni mei. oden z mudreciv
ne chotiv naraatysia na hniv korolia j pidstavliaty holovu pid me kata. Oto vony
stryvoeno staly pidtovchuvaty odyn odnoho liktiamy, i nevdovzi peryj zahovoryv:
Volodariu j pane! V usiomu vydymomu j nevydymomu Kosmosi, bezpereno, nemaje
dyvovynioji istoriji, ni istorija pro odne zoriane plemja, o joho zvu u chronikach
plemjam Navpakiv. Vid samisikoho poatku svojeji istoriji Navpaky vse robyly vsupere
tomu, jak robyv bu-chto z rozumnych istot. Jichni predky oselylysia na planeti Urdruriji,
o slavylasia svojimy vulkanamy; oroku narodujusia na nij pasma hir, i v cej as planeta
korysia v stranych perejmach, vid jakych use lety storholov. A ob yttia Navpakiv bulo
sucinymy nezhodamy, nebesam spodobalosia burliaty v nych velykym Potokom Meteorytiv, i ci kamjani hurty protiahom dvochsot dniv na rik tarania planetu. Navpaky, opravda
vony todi e tak ne nazyvalysia, robyly budivli z hartovanoho zaliza ta stali, a na sebe nacupliuvaty stiky stalevych arkuiv, o zdavalosia, to chodia hory metalobruchtu. Odnae
grunt pid as zemletrusiv pohlynav jichni obladunky. I ot, koly nad cilym narodom navysla
zagroza zahybeli, zibralysia todi mudreci na radu. I movyv peryj: Naomu liudovi ne mona
zalyaty u teperiniomu vyhliadi, i nema dlia nas inoho poriatunku, jak transmutacija.
Zemlia pid namy repajesia, to, ob ne provaliuvatysia v rozkolyny, konomu Navpakovi
treba maty yroku pidstavku. A meteoryty letia zhory, to konomu slid maty hostryj
vereok. Takym ynom, nam u vyhliadi konusiv nioho ne zagrouvatyme.
I movyv druhyj: Ne tak treba zrobyty. Bo jako zemlia yroko rozkryje svoju pau,
to pohlyne j konus, a meteoryty, o letitymu navskosy, pobju jomu boky. Ideanoju bude
forma kuli. Bo koly grunt pone dvyhtity j zdymatysia, kulia sama vidkotysia, a koly letityme meteoryt, to tiky kovzne po jiji boci. Ote, ob maty aslyve majbutnie, nam slid
same tak zminytysia.
I movyv tretij: Kuliu, jak i bu-jakyj inyj materinyj predmet, moe rozbyty meteoryt abo pohlynuty zemlia. Nema yta, jakoho b ne rozrubav duyj od nioho me, ani mea,

jakyj ne zlamavsia b na tverdiomu, ni vin, yti. Materija, brattia, zi svojimy povsiakasnymy zminamy ta peretvorenniamy, due netryvka. I ne v nij slid utiliuvaty istotam, o
pyajusia svojim rozumom, a v tomu, o je nezminne, vine, doskonale, choa j netryvale.
A o vono take? zapytaly tamteni mudreci.
Na vae zapytannia ja vidpovim ne slovamy, a dijeju! movyv tretij mudre. I na
jichnich oach vin poav rozbyratysia; speru skynuv iz sebe verchnij odiah, pidbytyj krystalamy, todi zoloti aty j nynie sribne vbrannia; pislia cioho zniav verch svoho erepa j
hrudej. I vraz stav rozbyratysia o dali, to vse vyde j na dribnii detali; vid suhlobiv perejov do zlenuva, vid zlenuva do hvyntykiv, vid hvyntykiv do drotykiv, do najdribniych detalej, kine kincem vin dijov a do atomiv.
I vraz vin stav luskaty svoji atomy, ta z takym zapalom, o ne vydno bulo nioho, krim
toho, jak vin roztaje i znykaje, prote robyv vin use ce tak sprytno i vydko, o na oach u
vraenych mudreciv peretvoryvsia na doskonalu vidsutnis, u jakij use tym bi navpaky, o
vona prysutnia. Tam, de dosi buv atom, teper ne bulo atoma, de za my bulo jich is
postala vidsutnis tych esty, de buv hvyntyk bula cilkovyta vidsutnis toho hvyntyka j
taka doskonala, o niym vid nioho ne vidrizniala. V takyj sposib mudre stav poroneeju,
uporiadkovanoju tonisiko tak samo, jak dosi bulo uporiadkovane joho tilo. Mudre zrobyv
use blyskavyno vydko i vpravno, ob odna materina astynka ne poruyla svojim
vtorgnenniam teperinioji joho doskonaloji prysutnioji vidsutnosti. I pobayly ini joho jak
poroneu, sformovanu tak, jak sam vin buv sformovanyj za chvylynu do cioho, piznavaly
joho oi po vidsutnosti ornoho zabarvlennia, joho oblyia po vidsutnosti blakytnoho blysku, a joho kincivky po znyklych paciach, suhlobach, naplinykach.
V takyj sposib, brattia, prokazav Prysutnij Vidsutnij, erez vtilennia materinoho v poroneu, my distanemo ne lye mohutnij zachyst, a j bezsmertia. Bo zminiujesia tiky materija, a nio ne suprovody materiju v jiji nepevnosti, tomu j doskonalis
vtiliujesia v nebutti, a ne v butti, i nam slid staty perym, a ne druhym!
Jak uchvalyly, tak i zrobyly. Vidtodi Navpaky staly neperemonymy. yttia svoje vony
zavdiauju ne tomu, o v nych je, bo v nych nioho nemaje, a tomu, o jich otouje. I koly
chto zachody do budynku, ce oznaaje, o budynok vidsutnij, a jako v temriavu to
vidsutnia temriava. V takyj sposib, zrikysia nestaloji materiji, Navpaky zrobyly nemolyve
molyvym
A v jakyj e sposib, liubyj mij mudreciu, vony podorouju kosminoju poroneeju?
zapytav Hlobares.
Oto tiky toho vony j ne mou, koroliu, bo zovninia poronea zlylasia b z jichnioju
vlasnoju, i vony perestaly b isnuvaty jak neistoty. Oto voly zmueni povsiakas steyty za
ystotoju svoho nebuttia, za poroneeju svoho jestva. Tak i mynaje u nych as, a zvu jich
e Nebutciamy abo Neantamy
Sluchaj, mudre, perebyv joho koro, ce zovsim ne mudra istorija, bo jak e
mona zaminyty materinu riznoridnis odnoridnistiu toho, oho nemaje? Chiba odne j te
same skelia j budynok? A vlasne, vidsutnis skeli moe nabuty takoji formy, jak i vidsutnis budynku, a todi odne j druhe staje niby odne j te same.
Ale , pane, probuvav boronytysia mudre, buvaju rizni vydy poronei

 Pobaymo, skazav koro, o bude, koly za mojim nakazom tobi zitnu holovu:
y jiji vidsutnis stane prysutnistiu, jak ty hadaje? I monarch brydko zarehotavsia j dav
znak katam.
Volodariu! volav mudre ue v stalevych labetach. Ty chotiv rozveselytysia, a
moja istorija vyklykala v tebe smich, to, zhidno z tvojeju obiciankoju, daruj meni yttia!
Ni, to ja sam sebe rozveselyv, movyv koro. Chiba o ty prystane na moju
propozyciju: jako dobrovino pohodysia na stratu, tvoja zhoda rozvesely mene, i todi ja
pohodusia z tvojeju dumkoju.
Ja zhoden! huknuv mudre.
Nu, to rubajte jomu holovu, koly vin sam pro te prosy! oholosyv koro.
Ale , pane, ja pohodyvsia dlia toho, ob mene ne vbyvaly
Jako ty pohodujesia, to tebe treba stratyty, pojasnyv koro. A jako ne
pohodujesia, to ce oznaaje, o ty ne rozveselyv mene, i tebe znovu-taky treba stratyty
Ni, ni, ne treba! zarepetuvav mudre. Jako ja pohodusia, to ty, rozveselyvy,
maje podaruvaty meni yttia, a jako ja ne pohodusia
Dosy! vidrubav koro. Kate, roby svoje dilo!
Blysnuv me, i holova mudrecia vpala dodolu.
Za chvylynu po mertvij movanci ozvavsia druhyj mudre:
Volodariu j pane! Najudniym z usich zorianych plemen je, bezpereno, plemja Polintiv, abo Bahatuniv, jakych nazyvaju ie Mnohistamy. Koen z nych, cho i maje lye
odyn tulub, ale o bie v nioho nih, to vyyj vin rangom. odo jichnich holiv, to v nych
vony rizni dlia riznych vypadkiv: kona posada zdobuvajesia v nych z vidpovidnoju holovoju,
ubohi rodyny maju tiky po odnij holovi na vsich, a bahai zbyraju u skarbnyciach rizni
holovy, na vsiliaki vypadky: u nych je holovy na ranok i na veir, strategini na vypadok
vijny, vydkisni koly kudy pospiaju, a tako holovy cholodno-rozsudlyvi, zapani, ahui, vesini, holovy dlia kochannia j dlia aloby, odne slovo, vony ekipirovani na bu-jakyj
vypadok, o moe staty u ytti.
I ce vse? spytav koro.
Ni, pane! vidpoviv mudre, pouvajuy, o jomu staje mlosno. Bahatuny nazyvalysia tak e j tomu, o vsi vony pryjednani do svoho volodaria, ta e j u takyj sposib, o
v razi, koly biis iz nych vyznala b diji korolia kidlyvymy dlia zahanoho dobra, koro
utratyv by cilisnis i rozsypavsia b na matoky
Due tryvina opovidka, mona navi skazaty, o zagrozlyva dlia korolia! movyv
ponuro Hlobares. Ta koly ve ty, mudre, tak bahato hovoryv pro holovy, to, moe, vidpovisy meni: nakau ja vidtiaty tobi holovu y ni?
Jako ja skau, o nakae, vydko zmirkuvav mudre, to vin tak i zroby, bo
lychyj na mene. A jako ja skau, o ne nakae, to zdyvuju joho, i vin zmuenyj bude vidpustyty mene, jak obiciav. I mudre vidpoviv:
Ni, pane, ne nakae!
Ty pomylyvsia, proholosyv koro. Kate, vykonuj svij obovjazok!
Ale , volodariu! zavolav mudre ue v katovych labetach. Chiba moji slova ne
zdyvuvaly tebe? Chiba ty ne spodivavsia pouty vid mene, o meni treba vidtiaty holovu?

 Tvoji slova ne zdyvuvaly mene, zapereyv koro. Bo vony buly prodyktovani

strachom, jakyj vykazuvalo tvoje oblyia. Dosy! Rubajte!
I, briaznuvy, pokotylasia holova druhoho mudrecia.
Tretij, najstaryj z mudreciv, bajduisiko sposterihav use. I koly koro ue vid nioho
zaadav dyvovynoji rozpovidi, vin promovyv:
Vladariu! Ja mih by rozpovisty tobi spravdi dyvovynu istoriju, ale ne zrobliu cioho.
Bo dlia mene valyvie zostatysia yrym, ani zdyvuvaty tebe. Ja prymuu tebe stratyty
mene, ne chovajuy za makaroju cijeji zabavy, a v sposib, vlastyvyj tvojij naturi, jaka, cho
i krovoerna, a ne navaujesia ynyty taki liubi tobi vbyvstva, ne zachovavy za maskoju
fau. Ty chotiv povbyvaty nas u takyj sposib, ob potim kazaly, nibyto koro pozbuvsia
durniv, kotrych zavdiaky jichnim posadam nazyvaly mudreciamy. Ta meni jdesia pro te,
ob buty pravdyvym, i tomu ja movatymu.
E, ni, v takomu razi ja ne viddam tebe zaraz do ruk kata, skazav koro. Meni
due choesia oho nezvyajnoho. Ty chotiv mene rozhnivyty, ta ja zumiju pryborkaty svij
hniv. Kau tobi, hovory, j uriatuje, molyvo, ne tiky sebe. Te, o ty rozpovidatyme, moe
navi meuvaty z obrazoju mojeji korolivkoji velynosti, oho, zretoju, ty ve dopustyvsia,
ale teper obraza maje buty takoju strachitlyvoju, ob ce robylo ve jiji lestoamy, a lestoi
znovu taky erez svoju nadmirnis obertalysia na znevahu! Sprobuj-no odnym machom,
vodnoraz zvelyyty j prynyzyty svoho korolia!
Zapala tya, poruuvana lye neriuymy poruchamy, to prysutni niby probuvaly, jak
micno trymajusia e jichni holovy na pleach.
Tretij mudre, zdavalosia, hlyboko zamyslyvsia. Nareti vin movyv:
O koroliu! Ja vdovoniu tvoje baannia, i pojasniu, omu. Ja zrobliu ce zarady vsich,
chto tut prysutnij, dlia sebe, ale j dlia tebe, aby naadky ne skazaly, o buv koly koro,
jakyj z prymchy znyyv u krajini mudris. I navi jako v ciu chvylynu tak vono i je, jako
tvoja zabahanka po suti niohisiko ne varta, moja sprava nadaty jij vartosti, zrobyty z
neji o znane i stale tomu ja j hovorytymu.
Nu, hodi ve, staryj, cioho vstupu, bo vin znovu taky skydajesia na obrazu mojeji
velynosti j a nijak ne schoyj na lestoi, rozhnivavsia koro. Kay!
Koroliu, ty zlovyvaje vladoju! vidrubav mudre. Prote tvoji zlovyvannia
nio proty tych, o jich ynyv tvij davno pomerlyj i zabutyj predok, jakyj, do rei, buv zasnovnykom dynastiji Eparydiv. Tvij praprapradid Alehoryk tak samo zlovyvav monaroju
vladoju. Hlia, prou tebe, na ote nine sklepinnia neba, o joho vydno v horinich viknach
cijeji zaly, i ty pobay te najbie zlovyvannia, jakoho dopustyvsia tvij predok.
Koro pohlianuv na nebo, yste j zasijane zirkamy, a staryj mudre nekvaplyvo provadyv dali:
Dyvy i sluchaj! Vse, o isnuje v sviti, moe staty predmetom dlia hlumu. Proty
smichu nio ne vstoji, bo vidomo, o dechto moe hluzuvaty navi z korolivkoji velynosti. Smich pociliaje v trony j deravy. Smijusia odni liudy z inych abo iz samych sebe.
Buvalo j take, o vysmijuvaly te, oho nikoly ne isnuvalo, ade smijalysia navi z mifinych bohiv. Navi due povani, navi tragini javya obertajusia na posmich. Zhadajmo
choa b cvyntarnyj humor, hluzuvannia z nebiykiv ta j samoji smerti. Ta zretoju hluzuvannia ne strymalo svojich napadiv i proty nebesnych til. Vimimo choa b sonce ta misia.

Misia vystavliaju jak chudiuoho chytruna z rohatoju apkoju blaznia i vypnutym jak serp
pidboriddiam; sonce jak erevatoho statenoho hladuna, otoenoho rozkolanym nimbom.
Odnak, choa za predmet hluziv pravlia jak carstvo yttia, tak i carstvo smerti, jak mali rei,
tak i velyki, prote je o, oho dosi nichto ne navayvsia vysmijaty. Do toho ce ne o take,
oho mona ne pomityty, bo idesia pro vse, o isnuje, tobto pro sam Kosmos. A koly ty,
koroliu, zadumajesia nad cym, to pobay, jakyj sminyj toj Kosmos
Otut koro Hlobares upere zdyvuvavsia i z dedali bioju uvahoju stav sluchaty rozpovi mudrecia, o provadyv dali:
Kosmos skladajesia z zirok. Ci slova zvua dosy povano, ta koly vdumaty u ce
hlybe, to vako strymaty usmich. Vlasne, o take zirky? Vohniani kuli, o vysia u neskinennij noi. Obraz pozirno patetynyj. A za svojeju suttiu? A nijak, chiba o tiky z
ohliadu na rozmiry. Prote rozmir sam po sobi ne moe vyznayty valyvis javya. Chiba
stane debilova bazhranyna znanioju, navi jako perenesty jiji z arkua paperu na yroku
rivnynu?
Prymnoena duris zalyajesia tijeju duristiu, tiky j toho, o staje bi kumednoju.
Kosmos to bazhranyna z jakych popalo krapok! Cho kudy hlia, cho kudy hlia tiky
ce! Odnomanitnis interpretaciji obrazu vyjavliajesia najtryvinioju i najzajaloenioju
idejeju, jaku tiky mona sobi ujavyty. Poznaeno krapkamy nio i tak do bezkonenosti
y chto opikuvavsia b takoju bezhluzdoju riiu, jakby dovelosia stvoryty jiji teper? Chiba
o kretyn. Vziaty, vybate na slovi, bezkonene nio, poroneu, j zasijaty jiji jak popalo
krapkamy chiba mona vvaaty vynok harmonijnym i velynym? Kolinkuvata pered
nym? Chiba o z rozpau, o nide ditysia. Vlasne, to buv lye naslidok avtoplahitu, zdijsnenoho na samomu poatku, a poatok toj buv najbezhluzdiym aktom, jakyj tiky moe
buty; ade o mona zrobyty, majuy v ruci pero, pered soboju ystyj arku paperu, i ne
znajuy, ne majuy ani najmenoho ujavlennia pro te, ym joho zapovnyty? Maliunkamy? Ta
ba, treba vse znaty, o maliuvaty. A jako na dumci nioho nemaje? Jako liudyna pozbavlena bu-jakoji ujavy? Todi pero, postavlene na paperi, niby samo, mymovoli dotorknuvy, zroby krapku. A koly krapku postavleno, to pered bezdumnym pohliadom, pobratymom takoji tvoroji impotenciji, vynykaje vraennia, niby, krim neji, nemaje absoliutno
nioho, i o najmene zusy vytraatymesia, koly povtoriuvaty ciu krapku bez kincia.
Povtoriuvaty, ale jak? Ade z krapok mona sklasty jaku konstrukciju. Ale o vdije, koly
liudyna j na ce ne zdatna? Todi ne zalyajesia nioho inoho, jak tiky struuvaty znievja
perom, bryzkajuy krapekamy ornyla, zapovniuvaty papir abyjak nastavlenymy naoslip
krapekamy. Hovoriay ce, mudre uziav velykyj arku paperu i, vmoyvy v ornynyciu
pero, kika raziv bryznuv na papir, a todi distav kartu neba j pokazav odne j druhe koroliu.
Podibnis bula raziua. Mijardy krapok riasnily na paperi biych i menych, bo asom
pero bryzkalo riasnie, a asom ride. I nebo na karti malo takyj samyj vyhliad. Koro
dyvyvsia z tronu na obydva arkui paperu j movav. A mudre provadyv dali:
Tebe, koroliu, vyly, niby Vsesvit to absoliutno doskonala sporuda, potuna velyiu
hromad, o zvusia zirkamy. Ale pohlia, chiba cia povana vsiudyvladna j zavdysua konstrukcija ne naslidok krajnioji durosti, chiba ne superey vona dumci j poriadku? Spytaje
omu cioho dosi nichto ne pomityv? Ta duris u vsiomu! Ale same cia jiji vseosianis
zasluhovuje na kpyny, na vidstoronenyj smich, bo toj smich proviatyme bunt i vyzvolennia.

Hodylosia b napysaty v takomu dusi paskvi na Vsesvit, ob cej edevr najbioji bezdumnosti distav zasluene vyznaennia, i ob vidtodi na jiji es lunav ne chor sviatoblyvych
zitcha, a ironinyj smich.
Koro sluchav zacipenivy, a mudre, pomovavy chvylynu, poviv dali:
Konyj uenyj mav by napysaty takyj paskvi, jakby ne zmuenyj buv odrazu vkazaty pacem na peru pryynu, o spryynyla do pojavy toho hidnoho lye ironinoho
spivuttia javya, o joho zvu Vsesvitom. A stalosia ce todi, koly Bezmir buv ie he poronij i ekav na tvori diji, svit brukuvavsia z oho menoho, ni nio, z otoho nio vydav
jaku meku skupenych til, jakymy pravyv tvij praprapradid Alehoryk. Zadumav vin jako
nemolyvu j alenu ri, vyriyv zamis Pryrody zdijsnyty jiji bezkoneno terpliau j povinu
robotu. Vyriyv stvoryty bahatyj i spovnenyj nebaenych dyvovy Kosmos. Ta oskiky sam
vin cioho zrobyty ne mih, to nakazav zbuduvaty najrozumniu maynu, ob vona dovela do
puttia ciu spravu. Buduvaly cioho molocha trysta j ie trysta rokiv, opravda, rachunok
asu todi vidrizniavsia vid teperinioho. Ne koduvaly ni syl, ni kotiv, i areti zjavylasia
mechanina potvora, o jiji rozmiry j syla, zdavalosia, ne maly me. Koly mayna bula hotova, uzurpator nakazav zapustyty jiji v diju. Vin ne ujavliav sobi, o, vlasne, roby. Mayna,
vnaslidok joho bezmenoji pychy, bula a nadto velyka, i erez ce mudris jiji, davno perestupyvy mei rozumu, apohej geninosti, skotylasia do cilkovytoho rozladu dumky, vpavy v
bekotlyvu temriavu vidcentrovych teij, o matuju bu-jakyj zmist, tak o otoj pokruenyj, niby metagalaktyka, monstr, praciujuy na alenych obertach, rozlizsia dumkoju ve na
perych i e ne vymovlenych slovach, i z usioho chaosu, o niby myslyv u strachitlyvomu
napruenni, chaosu, v jakomu hory nedorozvynenych ujavle anihiliuvaly odna odnu, iz
usich tych koriv, bori ta marnych zitkne poaly prosouvaty do sluchnianych vykonavych pidsystem kolosa tiky pozbavleni sensu rozdilovi znaky!
To bula ne najrozumnia z molyvych mayn, Usemohutnij Kosmosotvore, a narodena nerozvanym uzurpatorom rujina, jaka na znak toho, o bula poklykana dlia velynych dija, tiky j mohla bekotaty krapky. I o bulo dali? Volodar spodivavsia na cilkovyte vykonannia svojich planiv, o buly naj smilyviymy z tych, jaki bu-koly skladala
mysliaa istota, i nichto ne navauvavsia jomu rozkryty, o vin stoji bilia vytokiv bezhluzdoho bekotannia, maynanoji ahoniji, o ve konajuy zjavylasia na svit. Prote bezduno sluchniani veletenki mayny-vykonavci ladni buly zdijsnyty bu-jakyj nakaz i tomu
poaly v zadanomu tempi vylipliuvaty z materinoho misyva te, o v tryvymirnomu prostori vidpovidalo dvovymirnomu zobraenniu krapky, tobto kuli riznoji velyyny, i takym
sposobom, nevtomno robliay odne j te same, v tvoromu zapali tak rozihrilysia, o kuli ti
stavaly vohnianymy, a mayny ve as burlialy i burlialy jich u bezdonnu poroneu, i z
toho burliannia-bekotu i zjavyvsia Kosmos. Ote, tvij praprapradid buv tvorcem Vsesvitu,
a zarazom vykonavcem najbioji durnyci, z kotroju nijaka ina nikoly ne zrivniajesia. To
zvesty nanive taku nevdalu spravu bulo b, pevne, nabahato rozumnie, a peredusim
baane j zadumane svidomo, oho pro te, o bulo zrobleno, skazaty ne mona. Ce vse, o ja
chotiv tobi pojasnyty, koroliu, naadku Alehoryka, budivnyoho svitiv.
Koly koro vidpustyv mudreciv, edro vynahorodyvy jich, a nadto staroho mudrecia,
kotromu vdalosia vodnoraz vypovisty jomu najvyi lestoi i zavdaty najbioji obrazy, odyn

z molodych uenych, zalyyvy vi-na-vi iz mudrecem, zapytav joho, naskiky pravdyvoju

bula joho rozpovi.
o ja tobi mou vidpovisty? movyv staryj. Te, o ja rozpoviv, ne vyplyvalo iz
zna. Nauku ne cikavlia taki vlastyvosti buttia, jak, prymirom, kominis. Nauka pojasniuje
svit, a dijty z nym zhody moe dopomohty lye mystectvo. A o my naspravdi znajemo pro
pojavu Kosmosu? Taku velyeznu poroneu mona zapovnyty legendamy i mifamy. Ja u
mojemu mifotvorenni prahnuv dijty do mei nepravdopodibnosti i hadaju, o buv blykyj do
cioho. Ty j sam ce znaje, prosto tobi choesia zapytaty, y spravdi Kosmos sminyj. Ale na
ce zapytannia maje vidpovisty, koen sam sobi.

Pislia smerti dobroho korolia Helixandra tron perejov do joho syna Murdasa. Ce zasmutylo vsich, bo Murdas buv marnoslavnyj i bojahuzlyvyj. Vin zveliv, ob joho zvaly Murdasom Velykym, a sam bojavsia protiahiv, duchiv, vosku, bo na natertomu voskom parketi
mona zlamaty nohy, rodyiv, bo vony zavaaju vladariuvaty, a najbie voroby. Jak
tiky vidbula koronacija, vin odrazu zveliv, ob u vsiomu korolivstvi pozamykaly dveri j ne
vidynialy vikon, ponyyly vsi skryky dlia voroby, a vynachidnyka mayny, o vidhaniala
duchiv, nahorodyv ordenom i premijeju. Mayna j spravdi bula dobra, bo duchiv vin nikoly
ne bayv. Bojay protiahiv, koro nikoly ne vychodyv do parku i huliav tiky v svojemu velykomu zamku. Jako, prohuliujuy korydoramy i anfiladamy, vin opynyvsia v starij astyni
palacu, de nikoly e ne buvav. Speru vin zajov do zaly, v jakij stojala mechanina lejbhvardija joho prapradida, e z tych asiv, koly ne znaly elektryky. V druhomu zali koro
pobayv takych e zairavlenych parovych rycariv, ale vse ce ne cikavylo joho, i vin chotiv
buv ue vertaty, koly vraz zauvayv maleki dverciata, na jakych bulo napysano Ne zachodyty. Dverciata vkryvav hrubyj ar pyliuky, i koro, moe, j ne dotorknuvsia b do nych,
koly b ne toj napys, o due joho oburyv. Jak ce tak, jomu, koroliu, navaylysia o zaboronyty? Dovelosia doklasty ymalych zusy, ob vidynyty rypui dveri, a todi krutymy schodamy koro zijov do pokynutoji baty. Tam vin pobayv stareznu midnu skryniu z rubinovymy vikamy, kliuykom i liadoju. Koro zrozumiv, o ce skrynia dlia voroby, i znovu
rozhnivavsia, o vsupere joho velinniu jiji zalyeno v palaci. Ta jomu raptom spalo na
dumku, o choa b odyn raz, a taky mona sprobuvaty, o vono take, ote voroinnia skryni.
To vin navpyky pidijov do neji, povernuv kliuyk, a koly nioho ne vyjlo, postukav u
liadu. Skrynia chrypko zitchnula, zaskrehotav mechanizm, i skrynia niby skosa hlianula na
korolia rubinovymy vikamy. I todi koro pryhadav, o tak samo skosa dyvyvsia na nioho
Cenandr, bakiv brat, jakyj viddavna buv joho nastavnykom. Koroliu majnula dumka, o
napevne to diako pidmovyv zalyyty tu skryniu jomu na zlis, bo oho b jij dyvytysia skosa?
Dyvno jako stalo v nioho na dui, skrynia, zatynajuy, povoli zagrala ponuru melodijku,
niby chto lopatoju stukav po zaliznomu nadhrobku, i todi z-pid liady vypala orna kartka z
ovtymy, nae kistka, riadkamy maynopysu.

Koro dobriae pereliakavsia, prote ne zmih ue. pohamuvaty svojeji cikavosti. Vin
schopyv kartku i pomav do svojich pokojiv. Koly zalyyvsia sam-odyn, vin vyjniav jiji z
kyeni. Podyvliu, ale tak tiky, dlia hodysia, odnym okom, vyriyv vin i podyvyvsia.
Na kartci bulo napysano:
Byla zla hodyna bylasia rodyna,
Brat piov na brata, syn lupciuje syna.
Kazane paruje synove liutuje,
vaher, kurva kliata, ne vtee vid kata!
Ne vhaajmo duchu, hej e, zuch na zucha,
Na vijnu ruajmo bude poterucha!
Jdy, didusiu, vnuky, jdi, ja navusia, jak vas by.
Zliva trach, sprava hriak! Tut uriak, tam svojak!
Chaj vityma chto potryma dyvy v oba, byj u loba!
Ley zia, trun a pja; upav tes osta jes!
Synku, zamorga pryno! Tak izdavna povelo:
Rodyi nam liubi, ta lye po zhubi.
Byla zla hodyna alila rodyna:
Na koho napaly, toho j potoptaly.
Klady do mohyly, sam tikaj osyly,
Chto ne zachovav toho zakopaju sonnoho!
Koro Murdas tak zliakavsia, o jomu a v oach potemnilo. Vin buv u rozpai vid
svojeji lehkovanosti, erez jaku zapustyv otu skryniu dlia voroinnia. Ta pizno ve bulo
alkuvaty: vin znav, o treba o robyty, aby ne dijlo do najhiroho. V nioho ne bulo j tini
sumnivu odo zmistu viuvannia: vin ue davno mav pidozru, o jomu zagrouvaly najblyi rodyi.
Pravdu kauy, chtozna, y bulo ce same tak, jak my tut rozpovidajemo. V usiakomu
razi, zakinylo use due sumno, navi achlyvo. Koro nakazav stratyty vsiu svoju ridniu, i
tiky odyn joho diako, Cenander, v ostanniu my utik, pereodiahnuvy na pinolu. Ale i
jomu te ne dopomohlo, bo joho vidrazu schopyly i vin poklav holovu pid sokyru. A Murdas
mih z ystym sumlinniam pidpysaty vyrok, bo diaka spijmaly, koly vin pidbyvav na zakolot
proty monarchiji.
Tak nespodivano osyrotivy, koro nadiv na sebe alobu. Na serci jomu ve polehalo,
choa j bulo sumno, bo za svojeju vdaeju vin, vlasne, ne buv ani lychyj, ani orstokyj. Ta
nedovho tryvala spokijna Murdasova aloba, bo jako spalo jomu na dumku a o, koly v
nioho zostaly jaki rodyi, pro kotrych vin ne znaje. Bu-chto z piddanych korolia mih buty
jakymo joho dalekym rodyem; i Murdas as vid asu veliv stratyty toho abo toho, ale j ce
ne davalo jomu cilkovytoho zaspokojennia, bo , vlasne, chiba mona buty korolem i ne maty
piddanych, to jak jich usich zamorduvaty? Vin stav takyj pidozrilyvyj, o nakazav pryklepaty sebe do tronu, ob joho nichto ne zipchnuv z nioho, na ni nadivav, na holovu pancernyj
kovpak i ve as tiky j dumav, o joho vynyty. Nareti vin uynyv taku nezvyajnu ri,
taku nezvyajnu, o sam by, mabu, do neji ne dodumavsia. Najpevnie, o joho namovyv

na neji mandrivnyj torgove, pereodiahnenyj na mudrecia, abo, navpaky, mudre, pereodiahnenyj na torgovcia pro ce rozpovidaju po-riznomu. Rozpovidaly, niby palacova storoa
bayla, o vnoi koro upustyv do svojich, pokojiv jaku zamaskovanu posta. Odne slovo,
odnoho dnia Murdas sklykav do sebe vsich dvircevych budivenykiv, majstriv-elektrykiv, nastrojuvaiv ta bliachariv, i oholosyv, o vony maju zvelyyty joho osobu, ta tak, ob jij ne
bulo rivnych v usiomu sviti. Cej nakaz vykonaly nadzvyajno vydko, bo naanykom proektnoho biuro koro pryznayv zasluenoho kata. Elektryky i budivenyky riadamy jly, nesuy
droty i puli, a koly rozbudovanyj koro zapovnyv svojeju osoboju ve palac tak, o buv odnoasno j na fasadi, j u pidvalach, j u fliheli, dijla erga do blynich prybudov. Za dva roky
Murdas zapovnyv soboju uve centr mista. Ne dosy pokazni budynky, a ote, ne hidni toho,
ob u nych poselylasia monara dumka, bulo porujnovano, i na jichniomu misci zbudovano
elektronni palacy, tak zvani Murdasovi pidsyliuvai. Koro povoli, ale bez upynu rozbudovuvavsia, bahatopoverchovyj, reteno prypasovanyj, yvlenyj personanymy pidstancijamy,
ote, stav cilym stolynym mistom i ne zupynyvsia v joho meach. Nastrij u nioho polipyvsia. Rodyiv ne bulo, mastyla j pasik ue ne bojavsia, oskiky jomu ne treba bulo j kroku
stupyty, bo vin buv vodnoas skri. Derava ce ja ne bez pychy kazav vin, ade, krim
nioho samoho, o zapovnyv riadamy elektrynych budive ploi j aleji, nichto ve ne yv u
stolyci, krim, zvisno, korolivkych pylososiv ta osobystych vytyraiv pylu. Vony pynuvaly
korolivkych dumok, o lynuly zi stolu do stalu. Tak use misto opovylo rozprosterte na dovhi
myli zadovolennia korolia Murdasa, o vdalosia jomu dosiahty vinoji j povnoji velyi, a
nadto schovatysia skri, jak navoroyla jomu mayna, ade vin stav vsiudysuyj u cilij
deravi. Najmaliovnyiyj vyhliad de malo v sutinkach, koly koro-velete, palenijuy, mov
zagrava, zblyskuvav vohnykamy-rozdumamy, a potim povoli zhasav, porynajuy v zasluenyj
son. Ta erez dejakyj as temi bezpamjatstva perych ninych hodyn to tut, to tam postupalasia miscem mianomu evrinniu myhotlyvych zblyskiv. To poynaly rojitysia monari
sny. Burchlyvymy lavynamy mare proplyvaly vony kri budivli, o a poynaly svityty uvi
mi jichni vikna, i cili vulyci zblyskuvaly to ervonym, to lilovym svitlom, a osobysti pylososy
korolia, prostujuy bezliudnymy schodamy i viduvajuy, jak adia rozihriti kabeli v Joho
Korolivkij Velynosti, krakoma zazyraly u merechtlyvi vikna i stycha hovoryly:
Oho! Lybo Murdasa terzaju jaki komary cho by de ne vylizlo nam bokom!
I o odnoji noi, pislia nadzvyajno vtomlyvoho dnia koro vyhaduvav novi ordeny,
jakymy mav namir nahorodyty sebe jomu prysnylosia, o joho diako Cenander, skorystavysia z temriavy, ve u ornomu, zakravsia do stolyci j kruliaje vulyciamy v poukach
pominykiv, ob zynyty hanebnyj zakolot. Z pidvaliv vypovzly erehy zamaskovanych postatej, a bulo jich stiky i buly vony ochopleni takoju ahoju vbyty korolia, o Murdasa projniav dro, i z pereliaku vin prokynuvsia. Ve rozvydnilosia, i sonce pozolotylo na nebi bili
chmarynky, to koro zaspokojiv sebe skazavy: Son to mara! i zachodyvsia dali proektuvaty ordeny, a ti, o vin jich prydumav mynuloho dnia, ve iplialy jomu na terasach ta
balkonach. Odnak, koly, popraciuvavy cilyj de, koro lih vidpoyty i tiky-no zadrimav, jak
odrazu pered joho oyma postav u vsiomu svojemu rozkviti zakolot proty korolia. A stalosia
ce o omu; koly Murdas, naachanyj zakolotnykym snom, prokynuvsia, to prokynuvsia ne
ve centr mista, ochoplenyj tym antyderavnym snom, ne prokynuvsia j dali spoyvav u
joho komarnych obijmach, a koro nioho pro ce ne znav! ymala astyna joho osoby, staryj

centr mista, ne usvidomliujuy toho, o pidstupnyj diako zi svojimy machinacijamy to lye

prymara i vytvir sonnoji ujavy, j dali perebuvala u poloni toho komaru. Tijeji noi Murdas
pobayv uvi sni, jak joho diako hariakovo sklykav rodyiv. Vony zjavylysia usi, jak odyn,
nebiyky skrehotaly zavisamy, j navi ti, komu brakuvalo najvalyviych astyn, pidnosyly
svoji mei proty zakonnoho vladaria! Panuvav nezvyajnyj ruch. Natovp zamaskovanych
poepky skanduvaly buntivni hasla, v liochach i pidvalach ue yly orni znamena zakolotu,
skri varyly trutyznu, hostryly sokyry, hotuvaly otrujeni drotyky j ykuvalysia do ostannioji
rozpravy z nenavysnym Murdasom. Koro achnuv, prokynuvsia, uve tremtiay, i chotiv
buv Zolotoju Bramoju Korolivkych Ust huknuty na pomi usi svoji vijka, ob vony meamy
poroztynaly zakolotnykiv, ale odrazu zbahnuv, o ce ni do oho. Ade vijko ne moe uvijty
v joho son i rozhromyty zakolot, o nabyraje tam syly. Dejakyj as vin namahavsia samymy
zusylliamy voli rozbudyty ti otyry kvadratni myli svoho jestva, jakym uperto vvyavsia u
sni zakolot, ta marni buly joho zusyllia. Ta, pravdu kauy, vin do puttia ne znav: marni y
ne marni, bo koly vin ne spav, to ne bayv zakolotu, jakyj zjavliavsia tijeji myti, koly vin
porynav u son.
Ote, koly vin ne spav, to ne mav dostupu do povstalych rajoniv, ta j ne dyvno, ade
dijsnis ne zdatna vtrutytysia v son, ce do snahy lye inomu snovi. Koro dijov vysnovku,
o v takij sytuaciji jomu najkrae zasnuty i nasnyty kontrson, zvisno ne abyjakyj, a monarchinyj, virnyj jomu, z rozmajanymy praporamy; i takym harnym snom, zhurtovanym
navkolo tronu, vin zmoe na poroch sterty samoynno vynyklyj komar.
Vziavsia Murdas do dila, ta zi strachu ne mih zasnuty; todi vin poav podumky rachuvaty kaminci, a nareti, zmorenyj, zasnuv. I todi vyjavylosia, o ooliuvanyj diakom son
ne prosto zmicnyv svoji pozyciji u centranij astyni, a nasnyv ue sobi navi arsenaly, povni
potunych bomb i bojovych min. A sam Murdas, cho jak sylkuvavsia, tiky j spromihsia
vysnyty odnu rotu kavaleriji, ta j tu spienu, nedyscyplinovanu i ozbrojenu samymy pokrykamy vid kastru. Nioho ne vdije, vyriyv koro, ne vyjlo, ote, treba e raz
sprobuvaty. I zachodyvsia Murdas sebe budyty, jak po pravdi, to ce jomu nelehko davalosia,
nareti vin prokynuvsia ostatono, i todi siajnula v nioho strana pidozra. y vin naspravdi
prokynuvsia, y, moe, znovu porynuv u son, tiky inyj, o je lye fayvoju vydymistiu
buttia? o vdijaty v takij zaplutanij sytuaciji? Snyty y ne snyty? Ot u im zakovyka! Prypustimo, o vin ne snytyme, pouvajuy cilkom bezpeno, ade v dijsnosti nemaje nijakoho
zakolotu. To bulo b nepohano: todi toj son pro zakolot proty korolia sam sobi vysnysia j
dosnysia do kincia, a pislia ostannioho probudennia samoderavstvo vidnovy nalenu jednis. Due dobre. Prote jako vin ne snytyme kontrsniv, hadajuy, o perebuvaje sobi v
zatynij dijsnosti, tym asom, jak ta udavana dijsnis je tiky inym snom, susidnim z tym,
pro diaka, to moe dijty do katastrofy! Ade konoji myti cila zhraja kliatych zakolotnykiv,
pid provodom toho paskudy Cenandera, moe z toho snu vdertysia v cej son, o vdaje iz sebe
dijsnis, ob vidibraty v Murdasa tron i yttia!
Zvyajno, dumav koro, vidberu u mene ce tiky uvi sni, ale jako zakolot cilkom ochopy moju korolivku osobu, jako poyrysia vid hir do okeaniv, jako boro
Boe! ja vzahali nikoly ve ne zachou prokynuty, o todi?! Ja nazavdy zalyusia todi
vidrizanyj vid dijsnosti, i diako zroby zi mnoju todi vse, o zachoe. Karatyme, prynyuvatyme, a o ve kazaty pro titok ja dobre jich pamjataju, to ve ne popustia, cho by

tam o. Taki ve vony je, tobto buly, a, vlasne, znovu je v ciomu achlyvomu sni! I nareti,
do oho tut son! Ade son je tiky tam, de isnuje dijsnis, do jakoji mona povernuty, ale de
jiji nemaje (a jak e ja do neji povernusia, koly vony zroblia tak, o zatrymaju mene uvi
sni?), de nemaje nioho, krim snu, to tam ue sam son je jedynoju dijsnistiu. ach! Rozumiju,
vse ce erez otoj fatanyj nadmir osobystosti, erez otu duchovnu expansiju i nao vono
meni bulo!
Z rozpukoju baay, o bezdijanis moe spryynytysia do zahybeli, koro vvaav jedynym svojim poriatunkom nehajnu psychinu mobilizaciju. Neodminno treba dijaty tak,
niby ja spliu, skazav vin sobi. Ja povynen nasnyty sobi natovpy spovnenych liubovi j
entuzizmu piddanych, bezmeno viddani bojovi zahony, o hynutymu z mojim imenem
na vustach, sylu-sylennu ozbrojennia, varto bulo b navi vydeko prydumaty jaku udozbroju, bo uvi sni vse molyvo; prypustimo, zasib dlia vynyennia rodyiv, jaki protydiakovi ustanovy, abo e o na zrazok cioho, v takyj sposib ja budu hotovyj do bujakoji nespodivanky, i, jako vybuchne zakolot, chytro i pidstupno pereskoyvy zi snu v
son, ja za odnym machom znyu joho!
Zitchnuv koro Murdas usima alejamy i majdanamy svoho takoho uskladnenoho jestva,
i vziavsia do dila, tobto zasnuv. Uvi sni maly ykuvatysia v kare bojovi, stalevi, ooliuvani
syvymy generalamy zahony, mav zjavytysia natovp, o vitatyme joho surmamy j lytavramy,
a zjavyvsia tiky malekyj urupyk. Nioho bie tiky zvyajnisikyj urupyk, trochy
vyerblenyj skrajeku. o z nioho vime? Koro prykydav to tak, to tak, a tym asom u
niomu zrostav jakyj nespokij, o dali, to biyj, i oteterinnia, i strach, i nareti jomu siajnulo: ce ryma: urupyk trupyk!
Korolia projniav dro. Ce znamennia zanepadu, rozkladu, smerti, a ote, zhraja rodyiv
movky, skradajuy, pidkopamy bu-o prahne distatysia do joho snu i vin konoji myti
moe ubovsnuty u pidstupnu, vykopanu snom pid snom, prirvu! Ote, jomu zagrouje kine!
Smer! Zahybe! Ale zvidky? Jak? Z jakoho boku?
Zasiajaly vohniamy desia tysia personanych budive, zadvyhtily pidstanciji Joho Monaroji Velynosti, obviani ordenamy i operezani strikamy Velykych Chrestiv, i ci vidznaky
rozmirno podzekuvaly pid poduvom ninoho vitru. Tak zmahavsia koro Murdas iz znamenniam zanepadu, o zjavylosia jomu uvi sni. Nareti Murdas te znamennia podolav, i
vono tak ezlo, niby joho j ne bulo. Dumaje koro de vono podilo? V dijsnosti y v inych
marenniach? Niby v dijsnosti, ale y mona buty pevnym? Zretoju, moe buty, o son pro
diaka ve dosnyvsia j nema oho dali chvyliuvaty. Ale znovu taky jak jomu pro ce
dovidaty? Nema inoji rady tiky snamy-pyhunamy, jaki vdavatymu iz sebe osib, o
vedu pidryvnu dijanis; jich treba nasijaty skri, ob vony nevtomno pynuvaly vsiu Joho
Monaru Personu, Deravu Joho Jestva, i nikoly ve koro-duch ne znatyme spokoju, bo
zavdy maje buty hotovyj do toho, o de jakomu potajemnomu zakutkovi joho velyeznoji
osoby snysia zakolot! A moe, koly u majbutniomu jomu poasty zmicnyty virnopiddani
marennia, vysnyty vasani poslannia j bahatoliudni delehaciji, perejniati duchom pravoporiadku, poasty atakuvaty snamy vsi zakutky i prostory Joho Monaroji Osoby, ob u nych
ani na my ne zmih zachovatysia oden obman, oden diako! Jak e liubo stalo v Murdasa
na serci vid lopotinnia praporiv, diaka j slidu ne zostalosia, nikoho z rodyiv te ne vydno,
sama tiky virnis joho otouje, nevtomno skladaju jomu podiaky i vanuvannia, pryjemno

briaa vidlifovani, karbovani iz zolota medali, iskry porskaju z-pid rizciv, jakymy majstry
vyribliaju jomu pamjatnyky. Radisno stalo na dui v korolia, bo ve j herby povyyvani, j
kylymy u viknach, i harmaty hotovi do saliutu, a surmai pidnosia do ust bronzovi surmy.
Prote, koly Murdas pynie prydyvyvsia do vsioho, to pomityv niby o ne te. Pamjatnyky
zvyajno, ale vony jaki malo do nioho podibni, u vyrazi oblyia, v kosomu pohliadi
o diakove. Prapory lopotia ce tak, ale vony z malekoju smukoju, choa j nevyraznoju, prote ornoju, nu, koly ne ornoju, to brudnoju, v usiakomu razi brudnuvatoju. I
o ce znovu? Jakyj natiak?!
O Hospody! Ade ti kylymky poterti, prosto lysi, a diako diako buv lysyj Ne
moe takoho buty! Nazad! Vidstup! Prokydatysia! Prokynuty! podumav koro.
Hraty pobudku, he iz cioho snu! chotiv buv vin veresnuty, ale koly vse znyklo, jomu ne
stalo lipe. Vin porynuv z toho snu v novyj, o snyvsia poperedniomu, a potim potrapyv u
e davniyj, ote, toj teperinij buv niby vtryi mohutniyj: use v niomu ve javno peretvoriuvalosia u zradu, vidhonylo zaprodanstvom, prapory vyvertalysia, mov rukavyky, z korolivkych stavaly ornymy, ordeny buly z hvyntamy, jak poobrubuvani yji, a z pozoloenych
surm lunaly ne bojovi zvuky, a diakiv smich, jak hurkit hromu Murdasovi na pohybe.
Huknuv koro stodzvonnym holosom do vijka nechaj joho spysamy tryknu, ob rozbudyty!
Uypni mene!!! horlav vin, to znovu kryav: Prokynutysia!!! Prokynutysia!!!
prote vse darma; to vin znovu sylkuvavsia vyrvatysia zi snu zradnykoho, zakolotnykoho j potrapyty v son tronnyj, ale v niomu ve namnoylosia tych sniv, jak sobak, snovyhaly vony, jak ury, z odnych sporud komarna poes perekydalasia na ini, i v Murdasi
krakoma, potajky, stycha poyriuvalosia ne znaty o take, ale o achlyve, chaj Boh borony!
Stopoverchovym elektronnym sporudam snylysia urupyky i trupyky, droty j otruty, v
konij personanij pidstanciji hotuvala zmovu zhraja rodyiv, u konomu pidsyliuvai chychotiv diako; zatremtily domyny-strayny, sami sebe nastrachavy, ponapychalysia v nych
sto tysia rodyiv, samozvanciv, o zazichaly na tron, dvolykych bajstriukiv-infantiv, zyzookych uzurpatoriv, i choa oden iz nych ne znav, y to vin komu snysia, y to jomu chto
snysia, navio snysia i o z toho vyjde, vsi hurtom naposilysia na Murdasa, ob holovu
jomu stiaty, z tronu zipchaty, na dzvinyci poepyty, na raz ubyty, na dva voskresyty, dana
moja dana, holovo vidibrana i vony tiky tomu poky o nioho ne robyly, bo e ne domovylysia, z oho jim poaty. L tak narynaly odna na odnu lavyny Murdasovych strachitlyvych mare, a vybuchnulo vid perenapruennia vohnem. I ve ne uvi sni, a spravnij
voho zahohotav zolotymy polyskamy u vikni monaroji osoby, i rozpavsia koro Murdas na
sto tysia sniv, jaki nio ve, krim poei, ne jednalo, i horiv vin dovho

Odnoho razu konstruktor Trur stvoryv maynu, o vmila robyty vse na bukvu N.
Zakinyvy ciu maynu, vin dlia proby prymusyv jiji zrobyty Nytky, potim namotaty jich na
Naperstky, jaki vona te zrobyla, potim kynuty vse ce v specino vykopanu Noru, otoenu
Nikeliovanymy duamy, Noyciamy i Nastojkamy.
Mayna vykonala zavdannia bezdohanno, ale Trur e ne buv peven u jiji diji i zveliv
jij zrobyty po erzi Nimby, Navunyky, Nejtrony, Narcysy, Nosy, Nimf i Nitrohenim.
Ostannioho vona zrobyty ne zmohla, i Trur, due zasmuenyj, nakazav jij daty z cioho
pryvodu pojasnennia.
Ja ne znaju, o ce, pojasnyla mayna. Ne ula ja pro take.
Jak ce? Ade ce azot. Takyj chiminyj element
Jako ce azot, to vin na literu A, a ja vmiju robyty tiky na literu N.
Ale latynoju ce nazyvajesia nitrohenim.
Liubyj mij, skazala mayna, jakby ja mohla robyty vse na N usima molyvymy
movamy, to ja bula b Maynoju, Jaka Moe Robyty Vse V Meach Usijeji Abetky, bo bujaka ri tijeju y inoju movoju napevne poynajesia na N. Ne tak use dobre. Ja ne mou
zrobyty bie, ni ty prydumav. Azotu ne bude.
Harazd, pohodyvsia Trur i nakazav jij zrobyty Nebo.
Vona tut-taky zrobyla odne nebo, nevelyke, ale nebesno-blakytne. Zaprosyv vin todi do
sebe konstruktora Kliapavcija, vidrekomenduvav joho mayni j tak dovho rozchvaliuvav jiji
nezvyajni zdibnosti, o toj rozizlyvsia tajkoma j poprosyv, ob i jomu dozvolyly nakazaty
mayni o-nebu zrobyty.
Bu laska, skazav Trur, tiky ce maje buty na literu N.
Na N? Dobre. Nechaj zroby Nauku.
Mayna zahurala, i nezabarom na ploi pered Trurlevym budynkom zjavyla jurba
venych. Odni z nych potyraly loby, pysaly o u tovstych knyhach, ini chapaly ci knyhy j
matuvaly na klapti, oddalik vydno bulo palajui vohnya, na jakych pidsmauvaly muenykiv nauky, tut i tam o hrymalo, v povitri vyrostaly dyvovyni hrybopodibnoji formy
dymy, vsia jurba hovoryla odnoasno, tak o hodi bulo zrozumity bodaj slovo, skladala as
vid asu memorily, zaklyky ta ini dokumenty, a trochy dali sydilo kika samotnich starych,
vony nevpynno, dribnym biserom pysaly o na klaptiach podertoho paperu.
Nu, skae, pohano? z hordistiu vyhuknuv Trur. Ziznajsia, tonisiko tobi
nauka! Prote Kliapavcij ne buv zadovolenyj.
o? Ocia jurba i je naukoju? Nauka ce o zovsim ine!
To, bu laska, skay, o same, j mayna tut-taky ce zroby! oburyvsia Trur.

Ale Kliapavcij ne znav, o skazaty, i tomu zajavyv, o das mayni e dva zavdannia
i jako vona jich vykonaje, to vin vyznaje, o vse harazd. Trur pohodyvsia na ce, i Kliapavcij nakazav mayni zrobyty Navpaky.
Navpaky?! vyhuknuv Trur. Ta de ce uvano! o ce e za Navpaky?!
Jak o? Zvorotnyj bik usioho suoho, spokijno zapereyv Kliapavcij. uv, jak
vyvertaju navyvorit? Nu, nu, ne prykydajsia! Hej, mayno, berysia do roboty!
A mayna ve davno dijala. Spoatku vona zrobyla antyprotony, potim antyelektrony,
antynejtryno, antynejtrony j dovho tak praciuvala bezupynu, poky ne narobyla sylu-sylennu
antymateriji, z jakoji postupovo poav formuvatysia schoyj na chymernu osiajnu chmaru
antysvit.
Hm, promovyv vemy nevdovolenyj Kliapavcij, i ce maje oznaaty Navpaky?..
Prypustimo, o tak. Pohomo, o ce pryblyzno te Ale o mij tretij nakaz. Mayno! Zroby
Nio!
Tryvalyj as mayna vzahali ne ruchala. Kliapavcij poav ue zadovoleno potyraty
ruky. Todi Trur skazav:
A oho ty choe? Ty veliv jij nioho ne robyty, ot vona j ne roby.
Nepravda. Ja nakazav jij zrobyty Nio, a ce zovsim ina ri.
Ot ie! Zrobyty nio, y ne zrobyty nioho, ce odne j te same.
E, ni! Vona musyla zrobyty Nio, a ne zrobyla nioho, vychody, ja vyhrav. Ade
Nio, rozumnyku ty mij, ce ne jake zvyajne nio produkt linoiv i nerobstva, ale dijove
j aktyvne Nio, ideane, jedyne, vsiudysue j najvye Nebuttia u vlasnij vidsutnij osobi!
Ne moro mayni holovu! kryknuv Trur.
Ale tut prolunav jiji bronzovyj holos:
Hodi vam svaryty u taku my. Ja znaju, o take Nebuttia, Nycis abo Nio, oskiky
vsi ci rei perebuvaju u kliui litery N jak Neisnuvannia. Krae vostannie hliate na svit,
bo skoro joho ne bude
Slova zavmerly na ustach rozliuenych konstruktoriv. Mayna j spravdi robyla Nio,
a same vyluala odnu po odnij iz svitu rizni rei, jaki perestavaly isnuvaty, niby jich vzahali nikoly ne bulo.
Tak vona vyluala natiahy, napliujky, nurky, nudivky, nalupyky, nedonohy j netiky.
asom zdavalosia, o, zamis toho ob zmenuvaty, skorouvaty, vykydaty, prybyraty,
znyuvaty j vyluaty, vona prymnouje i dodaje, oskiky odne za odnym likviduvala
Nevdovolennia, Neordynarnis, Neviru, Nevsytymis i Nemi. Ta potim navkolo nych poalo
stavaty prostorie.
Oj! vyhuknuv Trur. Jak by z cioho bidy ne vyjlo
Ne bijsia, skazav Kliapavcij, ty bay, o vona zovsim ne roby Totanoho
Nebuttia, a lye Neisnuvannia reej na literu N. I nioho osoblyvoho ne bude, tomu o
tvoja mayna nikudy ne hodysia.
Tak tobi lye zdajesia, vidpovidala mayna. Ja spravdi poala z usioho, o na
literu N, bo ce meni bi znajome, ta odna ri stvoryty jaku ri, a zovsim ina likviduvaty jiji. Likviduvaty ja mou vse z tijeji prostoji pryyny, o ja vmiju robyty vse-vse, jak
je, na literu N, a ote, Nebuttia dlia mene sua dribnycia. Zaraz i vas ne bude, i vzahali

nioho, to prou tebe, Kliapavciju, skay vyde, o ja spravdi universana j unikana

mayna i vykonuju nakazy, jak slid, a to bude pizno.
Ale ce poav buv pereliakanyj Kliapavcij i v ciu my pomityv, o spravdi znykaju predmety ne tiky na literu N. Tak, ue perestaly jich otouvaty kambuzeli, styskalky, vytrusky, hryzmaky, rymondy, tripaky j pimuchy.
Stij! Stij! Ja zabyraju svoji slova nazad! Hodi! Zupyny! Ne roby Nebuttia! osyly
zarepetuvav Kliapavcij, ta, per ni mayna zupynylasia, znykly e horoaky, pliukvy, filidrony j zamry.
I a todi mayna zupynylasia. Svit mav prosto strachitlyvyj vyhliad. Osoblyvo postradalo nebo; na niomu vydnilysia tiky poodynoki ciatoky zirok j ani slidu arivnych
hryzmakiv i hvajdony, jaki tak prykraaly ranie nebozvid.
O nebo! vyhuknuv Kliapavcij. A de kambuzeli? De moji uliubleni murivky?
De lahidni pimuchy?!
Jich nemaje i ve nikoly ne bude, spokijno vidpovila mayna. Ja vykonala,
tonie, tiky poala vykonuvaty te, o ty veliv.
Ja veliv tobi zrobyty Nio, a ty ty
Kliapavciju, ty abo durnyk, abo prykydajesia durnykom, zapereyla mayna.
Jakby ja zrobyla Nio zrazu, odnym machom, perestalo b isnuvaty vse, ote, ne tiky Trur,
i nebo, i kosmos, i ty, ta navi ja. To chto , vlasne, i komu mih by todi skazaty, o nakaz
vykonano i o ja udova mayna?
Nu, chaj bude po-tvojemu, ne stanemo bie pro ce hovoryty. Ja ve nioho vid tebe
ne chou, udova mayno, tiky prou tebe, zroby znovu murivok, bo bez nych i yttia meni
ne liube
Ne mou, tomu o vony na M, skazala mayna. Ja, zvyajno, mou zrobyty
nazad Nevdovolennia, Nevsytymis, Nevihlastvo, Nenavys, Nemi, Netryvkis, Neviru j Nestijkis, ale prou nioho ne ekaty vid mene na ini litery.
Ale ja chou, ob buly murivky! kryknuv Kliapavcij.
Murivok ne bude, vidrubala mayna. Ty krae podyvysia na svit, spovnenyj
teper velyeznych ornych dir, spovnenyj Nio, jake zapovniuje bezdonni prirvy mi zoriamy. Jak use teper prosiaknute cym Nio, jak navysaje vono teper nad konoju molekuloju
Buttia. Ce tvojich ruk sprava, mij zazdrisnyku! Ne dumaju, ob majbutni pokolinnia blahoslovyly tebe za ce
Moe, vony ne diznajusia moe, ne pomitia proburmotiv popolotnilyj Kliapavcij, z achom dyvliay u poroneu ornoho neba j ne smijuy navi hlianuty v oi svojemu kolezi.
Lyyvy Trurlia bilia mayny, jaka vmila vse na literu N, vin, skradajuy, vernuvsia
do sebe dodomu. A svit i ponyni tak samo prodiriavlenyj Nebuttiam, jak u tu my, koly Kliapavcij zupynyv maynu. A oskiky ne vdalosia e stvoryty maynu, jaka robyla b use na
jaku inu literu, to ne vykliueno, o nikoly ve ne bude takych udovych javy, jak pimuchy j murivky, na viky vini.

Odnoho razu konstruktor Trur zbuduvav devjatypoverchovu mysliau maynu.

Skinyvy osnovnu robotu, vin pokryv maynu bilym lakom. Todi pofarbuvav narinyky v
lilove, a, prydyvyvysia zboku, peredniu astynu svoho vytvoru pryozdobyv e j dribniymy
vizerunkamy; tam e, de malo buty olo mayny, poklav lehkyj ovtohariayj mazok. Neabyjak zadovolenyj, vin a prysvysnuv tycheko i tak oto lye dlia hodysia vziav ta j zapytav u mayny zvyajnisiku ri: skiky bude dvii po dva.
Mayna zachodylasia praciuvaty. Pere zahorilysia lampy, zajasnily kontury mayny,
zahuav, nae vodospad, strum po drotach, zagraly zeplennia, potim rozarylysia kotuky,
zavyruvalo vseredyni, zahurkotilo, zadudnilo, i po vsij rivnyni rozlihsia takyj ham, o Trur
podumav: Treba bude sporudyty dlia mayny specinoho myslehlunyka. Tym asom
mayna bez upynu praciuvala tak, nemovby rozvjazuvala najskladnii kosmini problemy.
Pid maynoju dvyhtila zemlia, rozsuvavsia pisok u neji z-pid stip, vystreliuvaly zapobinyky,
jak korky z pliaok, a rele a nadryvalosia vid natuhy. Nareti, koly Trurlevi dosy ue nabryd cej arvarok, mayna nahlo vhamuvalasia i promovyla hromovym holosom:
SIM.
Nu, nu, moja doroheka! zdyvuvavsia Trur. Pomyliajesia, dvii po dva ce
otyry, popravsia, bu laska. Ote, skiky bude dvii po dva?
SIM, jak stij vidpovila mayna.
Zitchnuvy, Trur cho-ne-cho musyv znovu nadiahaty fartucha, jakoho ve buv skynuv. Vin zakasav vysoko rukavy, vidynyv nyni dverciata v mayni j zabravsia do jiji nutra.
Dovho ne vychodyv zvidty, uty bulo, jak vin haty molotom, jak o vidkruuje, o tam
zvariuje, o pryliutovuje, jak vbihaje, hupajuy po bliaanych schodynkach, to na siomyj
poverch, to na devjatyj, i vidrazu oduchu my unyz. Sprobuvav Trur pustyty strum i
de useredyni mayny a zakvaralo, a v elektroforiv vyrosly filetovi vusa. Mozolyvsia vin
tak dvi hodyny i vyjov na svie povitria uve zakiptiuenyj, ale j zadovolenyj. Poskladav vin
svoje roboe pryandallia, kynuv fartucha na zemliu, vyter oblyia j ruky i, ve vidchodiay,
prosto sobi tak, zarady sviatoho spokoju, spytav:
To skiky bude dvii po dva?
SIM, vidpovila mayna.
Trur vylajavsia kruto, ta ne bulo nijakoji rady znov uziavsia dlubaty u mayni: o
tam popravliav, zjednuvav, rozliutovuvav, perestavliav, a koly nareti vtretie dovidavsia, o
dvii po dva sim, u rozpai opustyvsia na najnyu prystupku mayny. Sydiv vin otak, a
ce nahodyvsia Kliapavcij. His spytav Trurlia, om vin tak zaurenyj, o vyhliadom nahaduje mercia, i toj rozpoviv Kliapavcijevi pro svij klopit. Kliapavcij sam zo dva razy zabyravsia
v nutro mayny, probuvav napravyty i te, i te, ale koly po ciomu zapytuvav u mayny, skiky
bude dva plius odyn, vona vidpovidala: is, a odyn plius odyn, na dumku mayny, dorivniuvalo nulevi. Kliapavcij pouchav potylyciu, vidkaliavsia i movyv:
Nioho ne vdije, druziako, treba dyvytysia pravdi u vii. Ty zbuduvav ne tu maynu,
o chotiv. Ale bu-jake negatyvne javye maje svij pozytyvnyj bik, i cia mayna tak samo.

 Cikavo meni znaty, jakyj?! vidpoviv Trur i kopnuv nohoju pidmurivok mayny,
o na niomu sydiv.
Ne roby toho, skazala mayna.
O, bay, vona vrazlyva. Ote o ce ja chotiv skazaty? Aha, mayna cia, bez
sumnivu, durna, i to ne takoju sobi zvyajnoju peresinoju duristiu, ni-ni! Vona, cia mayna,
skiky ja na ciomu rozumijusia, a ja, jak ty znaje, vyznanyj specilist, vona je najdurnia mysliaa mayna v cilomu sviti. Ce ve ne abyo! Zumysne jiji zbuduvaty bulo b nelehko, ba navi, hadaju, i zovsim nemolyvo. Cia mayna ne tiky durna, ale do toho e j
uperta, jak vil, tobto maje charakter, vlastyvyj iditam, bo same vony straenno vperti.
Na dika meni taka mayna? spytav Trur i vdruhe kopnuv pidmurivok mayny.
Serjozno tebe popereduju, ne roby toho, skazala mayna.
O, bu laska, ty ve maje serjozne poperedennia, bajduym tonom skomentuvav
Kliapavcij. Ty bay, vona ne tiky vrazlyva, i tupa, i vperta, vona e j honorovyta, a
majuy stiky vlastyvostej, mona ymalo oho dosiahty, ho-ho, ce ja tobi kau!
Dobre, ale o ja, vlasne, mou z neju robyty? spytav Trur.
Meni vako tak zrazu vidpovisty. Nu, skaimo, ty moe pokazuvaty jiji na vystavci,
z platnym vchodom, ob koen ochoyj mih ohlianuty najdurniu mysliau maynu na sviti.
Skiky v nij poverchiv? Devja? Oto bu laska, maje, ade takoho veletenkoho idita
nichto dosi ne bayv. Cia vystavka ne tiky povernula b tobi koty, vytraeni na sporudennia
mayny, a j
Daj meni spokij, nioho ja ne budu pokazuvaty! vidrubav Trur, zvivsia na rivni
nohy i, ne vtrymavy, kopnuv maynu e raz.
Vtretie serjozno tebe popereduju, skazala mayna.
A to o? z sercem kryknuv Trur, obraenyj na jiji pychu. Ty Ty ne
znajovy slova, vin ie dekika raziv kopnuv maynu j zarepetuvav:
Ty tiky na ce j prydatna, zrozumilo?
Ty obrazyv mene vetverte, vpjate, voste j uvome, skazala mayna. erez ce
ja bie ne rachuvatymu. Nadali ja vidmovliajusia vidpovidaty na zapytannia stosovni matematyky.
Vona vidmovliajesia! Hliate na neji! rozjuyvsia Trur, dopeenyj do yvoho.
Pislia esty v neji ide visim, ty zauvayv, Kliapavciju? Ne sim, a visim! I vona maje e
nachabstvo vidmovliatysia otak vykonuvaty matematyni zavdannia! A na tobi! na tobi! na
tobi! e choe?
U vidpovi mayna zadvyhtila, zatriaslasia i, ne kauy j slova, poala z usich syl vydobuvatysia z fundamentu. Buv vin hlybokyj, oto mayna musyla povyhynaty yslenni opory,
poky vydobulasia z zemli, zalyyvy v nij pokrueni betonni balky z oholenymy prutamy armatury. Vyvinyvy, mayna, nae nohata fortecia, posunula na dvoch konstruktoriv. Trur
buv takyj oeleenyj cym dyvom, o ne namahavsia navi utikaty vid mayny, jaka mala
vyraznyj namir rozavyty joho. Na astia, Kliapavcij, trochy mene zbytyj z plyhu, schopyv
pryjatelia za ruku i syloju potiahnuv joho vbik, i tak vony vidbihly na jaku tam vidsta. A
koly ozyrnulysia, to pobayly vysoka, jak bata, mayna, pochytujuy, povahom ila za
nymy. Stupajuy, vona okroku zanuriuvala malo ne po druhyj poverch, ale vperto j
nevtomno vydobuvalasia z pisku i taky perla prosto na nych.

 Nu, takoho e svit ne bayv! movyv Trur, jakomu a duch zabylo vid podyvu.
Mayna zbuntuvala! o teper robyty?
ekaty j pynuvaty, vidpoviv kmitlyviyj Kliapavcij. Moe, o zjasujesia.
Odnak nio toho ne viuvalo. Mayna, vybravy na tverdiyj grunt, ruchalasia ve
vyde. U nutroach jiji svystilo, syalo i podzekuvalo.
Zaraz porozliutovujusia v nij kerivnyj centr i systema programuvannia, proburmotiv Trur. Todi vona pone rozvaliuvaty i stane.
Nu ni, vidkazav Kliapavcij, ce tiky v osoblyvomu vypadku. Cia mayna taka
durna, o jij ne zakody navi koly rozladnajesia koordynacijna aparatura. Dyvy, vona
ve Tikajmo!!
Z usioho bulo vydno, o mayna zapalylasia baanniam roztoptaty jich. Vony znovu
kynulysia bihty, o bulo syly, ujuy, jak za pleyma hrymoty strachitlyva maynova choda.
Maly, bo o mohly ine vdijaty? Vony chotily buly zvernuty do znajomioji miscevosti, ale
mayna ne davala jim cioho zrobyty, sprytnymy manevramy zmuujuy vtikaiv zabyratysia
u kraj odali bi pustenyj. Nevdovzi z navysloho tumanu vytknulysia hory pochmuri j
skeliasti. Trur, vako chekajuy, zakryav do Kliapavcija:
Sluchaj! Vtikajmo do jakoji vukoji uelyny kudy vona ne zmohla b za namy
zabratysia Kliata! o?!
Krae biim navproste vydychnuv Kliapavcij. Tut nedaleko je miscyna
zabuv, jak nazyvajesia ale my tam znajdemo ucH!!T schovok!..
kurnuly vony navproste i nezabarom pobayly pered soboju peri mistekovi sadyby.
O tij pori dnia vulyci buly maje poroni. Vtikai ve probihly dobryj mat dorohy, ne zdybavy odnoji yvoji dui, jak naraz straennyj hurkit, nae vid kamjano? lavyny, jaka zruylasia kraj misteka, spovistyv, o mayna distala ue siudy.
Trur ozyrnuvsia i a ojknuv.
O nebo! Hlia, Kliapavciju, vona troy budynky!
Mayna j spravdi, zatiato pereslidujuy svojich kryvdnykiv, stalevoju bryloju prochodyla kri mury budynkiv i zalyala za soboju sami cehliani rujiny, nad jakymy bilo kluboylasia kuriava od vapna. Poulysia projniati achom kryky zasypuvanych, zarojilosia na vulyciach, a Trur ta Kliapavcij, ledve dychajuy, use hnaly dali, poky, nareti, domaly do velykoji kamjanoji ratui j umy zbihly schodamy u hlyboke pidzemellia.
Nu, tut ue vona nas ne distane, cho by navi zvalyla nam na holovu cilu ratuu!
vidsapuvavsia Kliapavcij. Ale lychyj mene pidbyv siohodni zajty do tvojeji chaty Kortilo meni diznaty, jak tvoja robota prosuvajesia, oto j maju
Tycho! vyhuknuv Trur. Siudy chto ide.
Dveri do pidvalu taky napravdu vidynylysia, i vvijov sam mikyj holova zi svojimy
radnymy. Trur ne navayvsia pryznatysia, erez o stala cia nezvyajna j achlyva istorija,
oto vyruyv joho Kliapavcij. Burgomistr movky sluchav Kliapavcija. Raptom stiny zadvyhtily, zemlia skolychnulasia i do pidzemellia, hlyboko ukrytoho pid poverchneju, dolynuv
hunyj hurkit vid padinnia rujnovanych muriv.
Vona ve tut! zavolav Trur.
Tak, vidpoviv burgomistr. I vymahaje, ob my viddaly vas jij, bo inake vona
znyy use misto

U ciu my zvidky daleko zhory pouvsia po-metalevomu hundosyj holos:

Tut de je Trur Ja uju Trurlia
Ale vy nas ne viddaste? spytav tremtiaym holosom toj, koho tak nastyrlyvo
domahalasia mayna.
Odyn iz vas, kotroho zvu Trur, musy zvidsy vyjty. Druhyj moe zalyyty, oskiky
mayna ne kone joho vymahaje.
Majte myloserdia!
My tut bezsyli, vidpoviv mikyj holova. Ta j zretoju, jakby ty, Trurliu, mav tut
zalyyty, to musyv by vidpovidaty za kodu, zapodijanu mistu ta joho mekanciam. Ade ce
erez tebe mayna zrujnuvala istnadcia budynkiv i pochovala pid rujinamy bahato horodian. Tiky tomu, o ty stoji pered lycem smerti, vidpuskaju tebe vino. Oto idy j ne povertajsia
Trur hlianuv na oblyia radnych i, pobayvy tam prysud sobi, povino ruyv do dverej.
Stryvaj! Ja jdu z toboju! arpnuvsia Kliapavcij.
Ty? iz slabkoju nadijeju v holosi obizvavsia Trur. Ni dodav vin po chvyli.
Zalyajsia, tak bude krae Navio tobi marno hynuty?..
Idityzm! hariakuvav Kliapavcij. o ce take, oho ce my majemo hynuty?
erez tu zaliznu kretynku? Te meni pryyna! Cioho zamalo, ob sterty z lycia zemli dvoch
najvyznaniych konstruktoriv! Chodimo, drue Trurliu! Smilyvo!
Pidbadiorenyj cymy slovamy, Trur pobih uslid za Kliapavcijem nahoru. Na ploi ne
bulo ani dui. Sered klubiv kuriavy, z jakych de-ne-de prostupaly skelety rozvalenych budynkiv, stojala, pachkajuy paroju, mayna, vya za ratunu veu. Jiji he usiu zajuyla cehliana
krov muriv i zaporoyv bilyj poroch rujnovy.
Sluchaj, proepotiv Kliapavcij, vona nas ne bay. Machnim on tijeju peroju
vulykoju livoru, potim pravoru, a dali navpriamky nedaleko zvidsy poynajusia hory.
Tam my schovajemo i prydumajemo ve o take, aby raz nazavdy vidbyty jij ochotu
Biim! zavolav vin naraz, bo mayna v ciu my zauvayla jich i kynula nazdohaniaty, a
zemlia zadvyhtila navkruhy.
oduchu biuy, vtikai vybralysia za misteko. Dobru myliu hnaly vony valom, ujuy pozad sebe hromochku chodu nevblahannoho veleta.
Ode znajoma uelyna! raptom vyhuknuv Kliapavcij. Ce ruslo vyschloho potoku, o vede v hlyb skeliastych urvy. Tam bahato peer. Pospiim, mayna siudy ne distanesia!
Vtikai maly pid horu, spotykalysia i ob utrymaty rivnovahu rozmachuvaly
rukamy, ta mayna trymalasia vse na tij samij viddali vid nych. Po kamjanych brylach peresochloho riya vony dobihly do uelyny mi priamovysnoho beskettia i, pomityvy vysoko
vhori ornyj otvir peery, ymdu poderlysia tudy. Ne zvaaly na te, o z-pid nih u nych
vyporskuvalo kaminnia, jake le trymalosia skeliastoho hromaddia. Velykyj otvir u skeli
ziajav cholodom i temriavoju. Vtikai vydeko zabralysia vseredynu, probihly e trochy j
a todi postavaly.
Nu, tut ue my v bezpeci, zaspokojivsia Trur. Ja vyhlianu, chou pobayty, de
vona zastriala

 Stereysia! poperedyv joho Kliapavcij.

Trur obereno pidijov do otvoru peery, vychylyvsia i raptom pereliakano vidsachnuvsia:
Vona vylazy na horu! vyhuknuv vin.
Ne urysia, siudy vona nizao ne doberesia, movyv ne zovsim pevnym holosom
Kliapavcij. Oj, o ce? Naebto potemnilo!..
U ciu my velyka ti zatulyla nebo, jake dosi vydnilo kri vyjstia peery, i v niomu
zjavyvsia bik mayny stalevyj, hladekyj, husto pokrytyj zaklepkamy. Mayna povoli prychylialasia do skeli, tym samym ino zakryvajuy vychid z peery.
My uvjazneni proepotiv Trur, i holos joho tremtiv, bo navkolo bula cilkovyta
temriava.
Nu my i durni buly! obureno skryknuv Kliapavcij. Pertysia do peery, jaku
vona moe zabarykaduvaty! I jak nas na ce pidbylo?!
A jak ty hadaje, na o vona rozrachovuje? pomovavy z chvylynu, spytav
Trur.
Na te, o my zachoem zvidsy vybratysia. Ne treba bahato dumaty, ob ce zrozumity.
Znovu zapanuvala movanka. Trur u sucinomu moroci, vytiahajuy popered sebe
ruky, navpyky pidijov do otvoru peery i proviv rukoju po skeli, poky ne dotorknuvsia
hladekoji i teploji, nemovby nagritoji zseredyny, metalevoji poverchni.
uju tebe, Trurliu zahurav u zamknenij prostori zaliznyj holos. Trur
vidarpnuvsia, todi prymostyv na bryli obik pryjatelia, i obydva jakyj as sydily neruchomo
j movky. Nareti Kliapavcij proepotiv Trurlevi:
Tak my nioho ne vysydymo. Nema rady, dovedesia poaty z neju perehovory.
Ce beznadijno, vidpoviv Trur. Ale sprobuj, moe, cho tebe cilym vypusty
Nu, na take ja ne prystanu! pidbadioryv pryjatelia Kliapavcij i, pidijovy do
otvoru peery, nevydnoho v temriavi, huknuv:
Ahov, ty nas uje?
uju, ozvala mayna.
Sluchaj, ja chotiv tebe pereprosyty. Znaje Nu, vynyklo mi namy neporozuminnia,
ale ce, vlasne, dribnycia. Trur ne mav na dumci
Ja znyu Trurlia! movyla mayna. Ale pered tym vin musytyme vidpovisty
meni na zapytannia, skiky bude dvii po dva.
Vin vidpovis, vidpovis tobi, i to tak, o ty bude zadovolena i, bezpereno, z nym
pohodysia. Ehe bo, Trurliu? zaspokijlyvo skazav poserednyk.
Ta ve pevno le utno promovyv Trur.
Spravdi? skazala mayna. Nu, to skiky bude dvii po dva?
oty tobto sim e tychie vidpoviv Trur.
Ha, ha! Taky ne otyry, a sim!
A bay! Sim, jasna ri, sim, zavdy bulo sim! zapobihlyvo prytaknuv Kliapavcij.
I obereneko zapytav: To teper ty ve nas vypusty?
Ni. Chaj Trur e raz skae, o prosy vybaennia, a tako skiky bude dvii po
dva

 A ty nas vypusty, jako ja skau? spytav Trur.

Ne znaju. Podumaju. Ty ne stav meni umov. Kay, skiky bude dvii po dva.
Ale ty j pravda nas vypusty? e napomynavsia Trur, cho Kliapavcij i smykav
joho za polu, epotiay na vucho:
Ce iditka, iditka, ne spereajsia z neju, blahaju tebe!
Ne vypuu, koly meni ne zachoesia, vidpovila mayna. Ale ty j tak skae
meni, skiky bude dvii po dva.
Raptom Trur skypiv.
O! Ja skau tobi, skau! zakryav vin. Dvii po dva otyry, dvii po dva
otyry, cho by ty j storholov stala, cho by usi ci hory na poroch obernula, cho by morem
podavylasia, nebo cile vypyla, a vse dno dvii po dva tiky otyry!!
Trurliu! Ty zboevoliv! o ty kae? Dvii po dva sim, jasna pani! Liuba mayno,
sim! SIM!!! volav na ve holos Kliapavcij, sylkujuy perekryaty pryjatelia.
Nepravda! otyry! Tiky otyry, vid poatku j do kincia svitu OTYRY!! a chrypiv, tak nadryvavsia Trur.
Nespodivano skeliu u nych pid nohamy projniav jakyj hariakovyj dro.
Mayna vidchylylasia vid otvoru, propustyvy do peery sirekyj mutok svitla i zahorlala:
Bree! Sim! Kay zaraz, bo jak stuknu!
Nikoly ne skau! zatiavsia Trur, tak niby jomu bulo ve odnakovisiko.
Ciu my iz sklepinnia peery na holovy vtikaiv posypavsia kaminnyj hrad, bo mayna
vzialasia vsim svojim devjatypoverchovym tulubom troyty priamovysnu skeliastu kruu,
raz po raz hatiay v neji. Velyezni ulamky ske vidkoliuvaly vid monolitu i z hurkotom
kotylysia v dolynu.
Peeru spovnyly hrymotinnia udariv i kreminnyj dym, sta a iskry vykreuvala zi
skeli, ale kri uve cej pekenyj hurkit turmu as vid asu uty bulo Trurliv holos, o
kryav bez uhavu:
Dvii po dva otyry! otyry!!!
Kliapavcij namahavsia buv sylomi zatknuty jomu rota, ale, ne zmihy podolaty duyj
vidpir, movky opustyvsia na zemliu j zatulyv holovu rukamy. Mayna nevtomno zmahalasia, dokladajuy pekenych zusy zdavalosia, skeliaste sklepinnia ot-ot vpade na peernykiv, roztroy jich i pochovaje naviky. I koly vony ve vtratyly vsiaku nadiju, koly peera
zamis povitria spovnyla jiduym porochom, o raptom straenno zaskrehotilo, povino
rozkotyvsia hrim takyj hunyj, jak by tysiai kovaliv zahupalo molotamy, i navi huniyj,
potim povitria zahulo, orna stina, o zatuliala otvir, ezla, nae jiji vitrom zdmuchnulo,
i v dolynu posunula lavyna velyeznych skeliastych bryl. Luna hurkotu, vidbyvajuy vid hir,
e rozliahalasia dolom, koly obydva pryjateli pidbihly do vychodu z peery i, do pojasa vychylyvy iz neji, pobayly, o mayna ley potovena j spliuena obvalom, jakyj sama
vona j spryynyla.
Zdorovennyj kami, o styrav same posered devjaty poverchiv mayny, rozachnuv
jiji malo ne navpil. Kliapavcij i Trur obereno spustylysia z peery krutym schylom hory,
jaka e kurylasia kamjanym pylom. ob dobratysia do peresochloho riya, jim treba bulo
projty povz tulub rozprostertoji plazom mayny takoji velykoji, jak sudno, vykynute na

bereh. Movky vony obydva vodnoas zupynylysia pered rozavlenym stalevym poperekom
mayny. Mayna le zdryhala i uty bulo, jak v jiji nutroach o ie krutysia, oraz
tyche j tyche pohurkujuy.
A, jakyj u tebe hanebnyj kine, a dvii po dva jak bulo, tak i je poav Trur, ale
toji myti mayna zaarudila j nevyrazno, ledve utno, probekotila vostannie:
SIM.
Potim o tonko skrehotnulo u neji vseredyni, zhory posypalosia kaminnia i mayna
zavmerla, peretvoryvy na kupu mertvoho zaliziaia. Konstruktory hlianuly odyn na odnoho i, ni slovom ne ozyvajuy, ruyly nazad ruslom vyschloho potoku.

Chto postukav do konstruktora Kliapavcija, i vin, proynyvy dveri j vystromyvy holovu, pobayv erevatu maynu na otyrioch kucych nohach.
Chto ty taka i oho tobi treba? spytav Kliapavcij.
Ja Mayna Dlia Vykonannia Baa, a poslav mene tobi v darunok tvij pryjate i
velykyj kolega, Trur.
V darunok? zdyvuvavsia Kliapavcij, pouttia jakoho do Trurlia buly dosy taky
dvoznani. A osoblyvo ne spodobalosia Kliapavcijevi, o mayna nazvala Trurlia joho velykym kolegoju. Nu, ta harazd, chvylynu podumavy, vyriyv vin, zacho do chaty.
Nakazav mayni staty v kutku bilia hrubky i, nemovby ne zvertajuy na neji uvahy,
povernuvsia do pokynutoji roboty. Vin same buduvav baniastu maynu na trioch nohach.
Stojala vona ve maje hotova, treba bulo e tiky pokryty jiji lakom.
Mayna Dlia Vykonannia Baa, trochy pomovavy, ozvalasia:
Nahaduju pro svoju prysutnis.
A ja j ne zabuvaju pro ce, vidpoviv Kliapavcij i dali robyv svoje. Pomovavy e
asynu, mayna znov ozvalasia:
Mona spytaty, o ty roby?
Ty o? Mayna Dlia Vykonannia Baa y Mayna Dlia Stavlennia Zapyta?
movyv Kliapavcij i dodav: Meni treba blakytnoji farby.
Ne znaju, y bude toho vidtinku, jakoho ty potrebuje, vidpovila mayna, vysuvajuy erez nevelyki dverciatka u erevi bliaanku z farboju. Kliapavcij vidkryv bliaanku,
movky zanuryv u neji penzlia i zachodyvsia maliuvaty. Do veora vin ie zaadav vid
mayny po erzi nadaku, karborundu, sverdel, biloji farby, a tako hvyntiv, i orazu
mayna davala jomu te, oho vin prosyv. Nadveir Kliapavcij prykryv sporuduvanyj prylad
matynoju, pidkripyvsia trochy, a todi siv na tryniku navproty mayny i movyv:
Pobaymo zaraz, na o ty zdatna. To ty vmije robyty he use?
Ne vse, ale bahato o, skromno vidpovila mayna. y zadovonyly tebe farby,
hvynty i sverdla?

 Ave bo, ave! vidkazav Kliapavcij. Ale zaraz ja pobaaju vid tebe tuky daleko vaoji. Jako ne zroby jiji, vidiliu tebe nazad do tvoho hospodaria z podiakoju i
vidpovidnoju charakterystykoju.
A o ce za tuka? spytala mayna i perestupyla z nohy na nohu.
Ce Trur, pojasnyv Kliapavcij. Musy stvoryty meni Trurlia, dostemenno takisikoho, jak spravnij. ob odnoho vid druhoho ne mona bulo vidriznyty!
Mayna pomurmotila, pobriaala, pourchotila i movyla:
Harazd, stvoriu tobi Trurlia, ale povosia z nym obereno, bo ce due velykyj konstruktor!
Ta zvyajno, odo cioho moe buty spokijna, vidpoviv Kliapavcij. Nu, to j de
cej Trur?
o? Tak odrazu? Ce bo neabyjaka robota! movyla mayna. Na neji treba
dejaku asynu. Trur ce ne hvyntyk y tam jakyj lak!
Odnae na podyv vydko mayna zasurmyla, zadzelekotila, v erevi jiji proynylysia ymali dverciata, i z temnych nutroiv vyjov Trur. Kliapavcij pidvivsia, obijov joho z
usich bokiv, prydyvyvsia do nioho zblyka, obmacav usioho i obstukav, ale ne bulo odnych sumniviv, o ce buv Trur, jak dvi krapli vody podibnyj do oryginalu. Trur, o vyjov
z ereva mayny, mruyv oi vid svitla, ale poza cym trymavsia cilkom zvyajno.
Dobryde, Trurliu! skazav Kliapavcij.
Dobryde, Kliapavciju! Ale zvidky ja tut uziavsia? vidpoviv javno zdyvovanyj
Trur.
A tak ot, prosto zajov sobi Davno ja tebe ne bayv. Jak tobi v mene podobajesia?
O, vemy, vemy podobajesia o ce ty trymaje tam pid matynoju?
Ta nioho takoho. Moe, prysiade?
E, ve, zdajesia, pizneko. Temno na dvori, y ne as meni dodomu?
Nu, ne tak vydko, ne zrazu ! zapereyv Kliapavcij. Chodimo pere zi mnoju
do pidvalu, pobay, jak ce bude cikavo
A o ty maje takoho u pidvali?
e nioho ne maju, ale zaraz matymu. Chodimo, chodimo
I, popleskujuy Trurlia po pleach, Kliapavcij zaviv joho do pidvalu. Tam Kliapavcij
raptom pidstavyv Trurlevi nohu, toj upav, a vin todi zvjazav joho i davaj zdorovennym
driukom lupyty, jak Sydorovu kozu. Trur vereav osyly, klykav na pomi, to kliav, to
prosyv zhlianutysia, ale vse bulo namarne ni stojala hlucha j temna, a Kliapavcij tovk
joho dali, a hualo.
Oj! Aj! oho ty mene tak bje? volav Trur, uchyliajuy vid udariv.
Bo tak meni choesia, pojasnyv Kliapavcij i znovu zamachnuvsia. Cioho, drue
Trurliu, ty e ne kutuvav!
I po ciomu slovu zahylyv joho v holovu, a luna pila, jak z poronioji boky.
Zaraz e pusty mene, a to ja pidu do korolia i rozpovim, o ty zi mnoju zrobyv, i vin
posady tebe u vjaznyciu! kryav Trur.
Koro nioho meni ne zroby. A znaje, omu? movyv Kliapavcij i vsivsia na lavci.
Ne znaju, obizvavsia Trur, radyj, o moe trochy viddychatysia vid lupciuvannia.

 Bo ty ne spravnij Trur. Spravnij Trur sydy u sebe vdoma, vin sporudyv Maynu
Dlia Vykonannia Baa i pryslav jiji meni v darunok, a ja, aby ciu maynu vyprobuvaty,
nakazav jij zrobyty tebe. Zaraz vykruu tobi holovu, postavliu u sebe pid likom i stiahuvatymu oboty pry jiji dopomozi.
Ty vyrodok! Navio ty choe ce zrobyty?
Ja tobi kazav: bo meni tak choesia. Ale hodi ve rozpatiakuvaty!
Movyvy tak, Kliapavcij znovu vziav obiru driuka, a ce Trur zakryav:
Stij! Stryvaj-no! Skau tobi o due valyve!
Cikavo meni znaty, o ty takoho skae, aby ja peredumav stiahuvaty oboty z dopomohoju tvojeji holovy, vidpoviv Kliapavcij, ale Trurlia ne vdaryv. Toj zakryav todi:
Ja zovsim ne Trur, zroblenyj maynoju! Ja spravnij Trur, najspravnisikyj u
sviti! Meni lye kortilo diznatysia, o ty roby takyj dovhyj as, zamykajuy u domi na otyry zasuvy. O erez ce ja zbuduvav maynu, sam schovavsia vseredyni i nakazav zanesty
jiji do tvoho domu, jak niby darunok vid mene.
Hliadi-no, hliadi, jaku istorijku vin vyhadav, i to tak chutko! movyv Kliapavcij
i, vstavy, vziavsia za hrubyj kine driuka. Ne vypruujsia, ja bau tvoji brechni naskri.
Ty Trur, zroblenyj maynoju, vona vykonuje vsi baannia, zavdiaky jij ja distav hvyntiv,
biloji farby, a tako i blakytnoji, a tak samo j sverdla ta ini rei. Jako vona spromohlasia
zrobyty vse ce, mij holube, to spromohlasia j tebe zrobyty!
Ta ja mav use ce nahotovlene u nutroach mayny! zakryav Trur. Chiba
vako bulo peredbayty, oho ty moe potrebuvaty pid as praci! Jij-bohu, ja pravdu kau!
Jakby ty kazav pravdu, to ce oznaalo b, o mij pryjate, velykyj konstruktor Trur
zvyajnisikyj oukane, u vio ja nikoly ne poviriu! vidpoviv Kliapavcij. Oto maje!
I, rozmachnuvy, uperiyv Trurlia mey plei.
Ce za te, o nabrichuje na moho pryjatelia Trurlia.
Oto j ie maje!
I doklav z druhoho boku. Potim byv joho e j e i tak joho molotyv i tovk, a sam
zmoryvsia.
Pidu pospliu trochy, vidpoynu, movyv vin na pojasnennia i vidkynuv driuka.
A ty poekaj tut, ja nezabarom povernusia
Tiky-no vin odijov, jak po vsij chati rozliahlosia joho chropinnia, a Trur poav zvyvatysia v motuzkach, poky ne stalo trochy vinie, i todi porozvjazuvav na sobi vuzly, tycheko vybravsia z pidvalu, vliz do nutra mayny i ymdu podavsia u nij dodomu. A Kliapavcij, smijuy nykom, dyvyvsia z horinioho vikoncia na joho vteu.
Nazavtra Kliapavcij pryjov z vizytom do Trurlia. Hospodar vpustyv joho doseredyny,
zustrivy ponuroju movankoju. V chati panuvala pivsuti, ale ce ne zavadylo kmitlyvomu
Kliapavcijevi sposterehty, o tulub i holova Trurlia maju slidy dobriaoji prouchanky, jakoji vin zavdav jomu, cho Trurlevi dovelosia dosy-taky popraciuvaty, vyklepujuy sobi tilo
j vyprostujuy zahlybyny vid udariv.
oho ty takyj naburmosenyj? veselo spytav Trurlia Kliapavcij. Ja pryjov podiakuvaty tobi za tvij harnyj podarunok, koda tiky, o koly ja spav, vin utik, kynuvy
vidyneni dveri tak, nae jomu pjaty horily!

 o meni zdajesia, ty ne tak skorystavsia z moho podarunku, jak hodylosia b, koly

ne skazaty bie! vybuchnuv Trur. Moe sebe ne utrudniuvaty, mayna rozpovila
meni vse, dodav vin zi zlistiu, pobayvy, o Kliapavcij roztuliaje rota. Ty nakazav jij
zrobyty mene, mene samoho, a todi pidstupno zamanyv dublikat mojeji osoby do pidvalu i
tam nemyloserdno vidlupyv joho! I pislia takoji znevahy do mene, pislia takoji podiaky za
rozkinyj podarunok ty e nasmiliujesia, niby nioho ne stalosia, zajavliatysia do mojeji
chaty? o ty maje meni skazaty?
Ja zovsim ne rozumiju tvoho hnivu, vidpoviv Kliapavcij. Ce pravda, ja nakazav
mayni zrobyty tvoju kopiju. Kau tobi, vona bula doskonala mene prosto podyv uziav,
koly ja jiji pobayv. A odo byttia, to mayna trochy ve pereboryla ja lye stusonuv
tam skika raziv otoho tunoho Trurlia chotiv peresvidytysia, y micno zbudovanyj. Nu,
j meni tako bulo cikavo, jak vin na ce zreaguje. Vyjavylosia, o vin nadzvyajno sprytnyj.
Vmy vyhadav cilu istorijku, bucimto ce ne mayna, a ty sam u vlasnij podobi, a koly ja ne
pojniav ciomu viry, stav prysiahatysia, o rozkinyj darunok nijakyj ne darunok, a
zvyajne oukanstvo. Nu, to ty rozumije, ob zachystyty tvoju es, es moho pryjatelia, ja
za taki hanebni naklepy musyv ue daty jomu dobroho osu. Ale pry tim ja perekonavsia, o
u nioho neabyjakyj rozum, bo vin ne tiky fizyno, a j duchovno schoyj buv na tebe, mij
liubyj. Voistynu ty, Trurliu, velykyj konstruktor oce lye ja j chotiv tobi skazaty, tiky
zadlia cioho ja j pryjov do tebe tak rano.
On jak! Nu, todi ina ri, vidpoviv Trur, trochy ve vhamuvavy. Vono,
pravda, povivsia ty z Maynoju Dlia Vykonannia Baa vse-taky ne najkrae, ale chaj ue
Aha, mi inym, chotiv tebe e spytaty, o, vlasne, ty zrobyv z tym tunym
Trurlem? nevynnym tonom movyv Kliapavcij. y ne mih by ja joho pobayty?
Ta vin buv prosto oskaeniv vid liuti! vidpoviv Trur. Pohrouvav, o,
pryajivy za velykoju skeleju bilia tvojeji chaty, rozerepy tobi holovu. I a do oej meni
pidstrybuvav, koly ja probuvav joho zaspokojity. A vnoi zachodyvsia plesty na tebe, mij liubyj, drotiani teneta j zamorgy. Ja, pravda, vvaav, o ty obrazyv mene u joho osobi, ale,
oskiky my davni pryjateli, povynen buv jako usunuty nebezpeku, jaka zagrouvala tobi
ade vin malo ne do skazu dochodyv. Tym-to, ne bayvy inoji rady, ja rozibrav joho do
ostannioji detaky
Kauy ce, Trur niby nenarokom trutyv nohoju rozkydani doli retky jakycho mechanizmiv.
Pobalakavy otak, Trur i Kliapavcij teplo rozproalysia j rozijly jak yri druzi.
Vidtodi Trur tiky j mav klopotu, o rozpovidaty konomu vsiu ciu istoriju: jak vin
podaruvav Kliapavcijevi Maynu Dlia Vykonannia Baa, jak toj neharno povivsia z neju,
nakazavy jij zrobyty kopiju Trurlia, a todi vidlupciuvav jiji, jak cej udovo zroblenyj maynoju Trurliv dvijnyk doklav ymalych zusy i vreti spromihsia vykaraskatysia iz skruty,
tiky-no vtomlenyj Kliapavcij uklavsia spaty, i jak vin sam, Trur, rozibrav na kavalky
tunoho Trurlia, koly toj povernuvsia do joho domivky; i vynyv tak vin, Trur, tiky zarady
toho, ob uberehty svoho pryjatelia vid pomsty pobytoho. I doty Trur rozpovidav ce, i rozchvaliuvav sebe, i hordo nadymavsia, i klykav u svidky Kliapavcija, a doky vis pro ciu dyvnu
pryhodu doneslasia do korolivkoho dvoru i tam ue nichto ne movyv pro Trurlia inake, jak

tiky z najbiym podyvom, choa e donedavna skri nazyvaly joho Konstruktorom Najdurniych Mysliaych Mayn na sviti.
A Kliapavcij, koly prouv, o sam koro edro obdaruvav Trurlia i vidznayv joho Ordenom Velykoji Pruyny ta Helikonidnoju Zirkoju, zavolav na ve holos:
Jak ce tak? Oto za te, o meni vdalosia joho obihraty, rozkryty vsi joho pidstupy ta
chytroi, koly ja tak spustyv jomu kuru, o vin musyv potim klepaty j lataty sebe i pokryvleni nohy vyprostuvaty, za te, o, spijmavy oblyznia, vin dav unoi drala z moho
pidvalu, to za vse te vin kupajesia teper u rozkoach, i niby cioho malo, koro nahoroduje joho e j ordenom? O svite, svite
I, straenno rozhnivanyj, povernuvsia Kliapavcij dodomu, ob zamknuty tam na otyry zasuvy. Bo zbuduvav vin taku samu Maynu Dlia Vykonannia Baa, jak i Trur, tiky
o toj svoju skinyv ranie.

Koly u Vsesviti ne bulo e takoho bezladdia, jak nyni, i vsi zirky stojaly riadokom
odna za odnoju, tak o jich lehko mona bulo poliyty zliva napravo y zhory donyzu,
pryomu bii j blakytnii zirky grupuvaly okrema, a meni j pryovkli, jak tila druhoriadni,
pozapychani buly v kutky, koly v kosmosi ne bulo navi slidu vid jakoho tam pylu, porochu
y tumannoho nepotrebu, za tych davnich dobrych asiv panuvav zvyaj: konstruktory,
jaki maly Dyplom Vinoji Vsemohutnosti z vidznakoju, vyrualy as vid asu v podoroi, ob
nesty dalekym narodam dobru poradu j dopomohu. Oto zhidno z tijeju tradycijeju vypalo
podatysia v podoroi Trurlevi z Kliapavcijem, dlia jakych stvoryty y pohasyty zirku bulo
odnakovo, o luzaty nasinnia. Koly projdenyj u prostori liach buv ue takyj velykyj, o v
nych sterla ostannia zhadka pro ridne nebo, pobayly vony pered soboju planetu, ne velyku
j ne malu, a jakraz pidchodiau, z odnym-jedynym kontynentom. Jiji dilyla navpil ervona
linija, po odyn bik jakoji vse bulo ovte, a po druhyj roeve. Mandrivnyky zrozumily, o
pered nymy dvi susidni deravy i, per ni sidaty na planetu, vyriyly poradyty.
Koly ve tut je dvi deravy, skazav Trur, bude spravedlyvo, jako ty pide v
odnu, a ja v druhu. Todi nikoho ne bude skryvdeno.
Harazd, vidpoviv Kliapavcij, ale o bude, koly vony vymahatymu vid nas vijkovych zasobiv? Take trapliajesia.
Zvisno, vony mou domahatysia zbroji, navi dyvovynoji, pohodyvsia Trur.
Odnae domovymosia, o riue vidmovymo jim.
A jako vony osoblyvo napoliahatymu? ne vhavav Kliapavcij. I take buvaje.
o , perevirymo, vidkazav Trur i vvimknuv radi, zvidky odrazu buchnula
badiora vijkova muzyka.
U mene ideja, movyv Kliapavcij, vymykajuy radi. My moemo vdatysia do
receptu Gargancijana. o ty na ce skae?
Och, toj Gargancijaniv recept! vyhuknuv Trur. Nikoly ne uv, ob do nioho
chto vdavavsia. Prote mona sprobuvaty, om by j ni?
Koen z nas maje buty hotovyj vdatysia do nioho, pidsumuvav Kliapavcij. Ale,
bezpereno, majemo zrobyty ce obydva, inake vse skinysia dlia nas pohano.
Et, durnyci, movyv Trur, vyjniav z-za pazuchy zolotu skryku j vidkryv jiji.
Vseredyni skryky na oxamyti lealy dvi bili kuky.

 Vimy odnu, a druha zalyysia v mene, skazav Trur. oveora ty ohliadatyme svoju kuku, i jako vona poroevije, to ce bude znak, o ja skorystavsia z porady. Todi
j ty zroby tak samo.
Ote, domovylysia, skazav Kliapavcij i schovav kuku.
Pislia cioho vony pryzemlyly, obnialysia j koen ruyv u protylenyj bik.
Deravoju, do jakoji potrapyv Trur, pravyv koro Potvoryk. Ce buv militaryst iz didapradida j do toho sknara prosto-taky kosminyj. ob zmenyty vytraty, vin skasuvav usi
kary, okrim najholovnioji. Joho najliubleniym zaniattiam bulo likvidovuvaty zajvi ustanovy. A vidkoly vin skasuvav posadu kata koen zasudenyj do smertnoji kary sam povynen buv pozbavliaty sebe yttia abo, v razi vyniatkovoji korolivkoji lasky, vdatysia po dopomohu do svojich najblyych rodyiv. Vin pidtrymuvav lye ti mystectva, o ne vymahaly
vytrat, jak-ot chorova deklamacija, hra v achy ta vijkova himnastyka. Vzahali vin
nadzvyajno cinuvav vijkove mystectvo, bo vyhrana vijna daje neabyjakyj zysk; ale, z druhoho boku, do vijny mona jak slid pidhotuvatysia lye v asy myru, tym-to koro choa j
pomirkovano, ale dotrymuvavsia joho. Najbioju Potvorykovoju reformoju bulo nadannia
oficijnoho statusu deravnij zradi. Susidnia derava zasylala do nioho pyhuniv, oto monarch utvoryv Departament Zaprodancia, abo Koronovanoho Zraka, jakyj erez svojich
ynovnykiv za edru platu prodavav voroym agentam deravni tajemnyci; agenty, o ne
zabuvaly pro vlasnu kyeniu, ochoie kupuvaly zastarili vidomosti, bo ti kotuvaly deeve.
Potvorykovi piddanci vstavaly rano, povodylysia sumyrno j vidpoyvaty ily pizno, bo
bahato praciuvaly. Vony robyly dlia okopiv koi j fayny, a tako zbroju, j pysaly donosy. ob
derava ne rozpalasia vid nadmiru donosiv, jak ce ve stalosia bahato sote rokiv tomu za
Bardzolimusa Stookoho, toj, chto pysav nadto bahato donosiv, splauvav specinyj podatok
za rozki. Takym ynom donosy utrymuvaly na pomirkovanomu rivni. Potrapyvy do Potvorykovoho dvoru, Trur zaproponuvav koroliu svoji posluhy, i Potvoryk, jak toho j slid bulo
spodivatysia, zaadav od nioho stvorennia potunoji vijkovoji zbroji. Trur poprosyv try dni
na rozdumy, a koly prybuv do pryznaenoho jomu zatynoho prymiennia, ohlianuv tu
kuku v zolotij skryci. Vona bula bila, ta poky vin dyvyvsia na neji, poala potrochu
roeviaty.
Oho! skazav Trur. Treba bratysia za Gargancijana. I zrazu uziavsia do
tajemnych notatok.
Kliapavcij tym asom perebuvav u inij krajini, de volodariuvav mohutnij koro Meheryk. Tam use bulo zovsim inake, ni u Potvoriji. I cej monarch mav prystras do vijkovych
pochodiv, i vin te vytraavsia na ozbrojennia, ale robyv ce mudro, bo korolem buv bez miry
edrym; a vidnosno liubovi do mystectva, to tut jomu ne bulo rivnych. Kochavsia koro toj
u mundyrach i zolotych nurach, u lampasach i kutasach, v axebantach, u porjerach z dzvinokamy, v latach ta epoletach. Vin i spravdi buv due vrazlyvyj: orazu, koly spuskav na
vodu novoho pancernyka, ve a tremtiv. edro vytraav vin hroi na batane maliarstvo, i
platyv, kerujuy patritynymy mirkuvanniamy zaleno vid kikosti vbytych vorohiv. A
tomu na panoramach, o jich bez liku bulo v korolivstvi, hromadylysia do neba hory voroych trupiv. U povsiakdennomu ytti vin pojednuvav absoliutyzm z osvienistiu, a suvoris
z velykodunistiu. oroku v de svoho koronuvannia vin provodyv jaku reformu. To
veliv prybraty kvitamy vsi hijotyny, to zmastyty jich, ob ne skrypily, a to pozolotyty

kativki sokyry, vodnoas ne zabuvav nakazaty, ob jich, zvaajuy na humannis, dobre

vyhostryly. Naturu vin mav yroku, ale marnotratstva ne schvaliuvav, tomu specinym dekretom uziav na oblik usi pali, hvynty, dyby j kajdany. Ekzekuciji neblahonadijnych, opravda, neasti, provodylysia huno j pyno, z vijkovym paradom, dajuy duchovnu vtichu, sviatoblyvo, posered vyykuvanych u kare vijkovych z lampasamy j kutasamy. U toho
vemonoho monarcha bula tako teorija, jaku vin vtiliuvav u yttia, i bula to teorija zahanoho astia. Ade vidomo, o liudyna ne tomu smijesia, o vesela, a vesela tomu, o
smijesia. Koly vsi kau, o vse udovo, odrazu j nastrij vypohodujesia. Meherykovi piddanci buly zobovjazani jasna ri, dlia svoho taky dobra povtoriuvaty vholos, o vony
preudovo pouvaju sebe, a kolyniu, ne zovsim zrozumilu formulu vitannia Dobroho
dnia! koro zaminyv korysnioju: Jak dobre!, pryomu ditiam do otyrnadciaty rokiv
dozvolialosia hovoryty: Hu-ha!, a starym Dobre jak!
Meheryk radiv, baay, jak micnije duch narodu, koly vin, projidajuy vulyciamy u
schoij na pancernyk kareti, bayv natovpy liudej, o hukaly ura!, i vin pomachom monaroji ruky laskavo vitav jich, a liudy odyn z-pered odnoho hukaly: Hu-ha!, Dobre jak!
i udesno! Zretoju, vin buv schynyj do demokratynych upodoba. Due poliubliav peremovytysia kikoma slovamy iz starymy veteranamy, o buvaly v buvaciach, poliubliav
tako bojovi istoriji, jaki rozpovidaly na bivuakach, i asteko pid as audijenciji, o jiji davav tomu y inomu uynkomu sanovnykovi, hupnuvy sebe chtozna-oho bulavoju po kolinu, hukav: Naa zverchu! abo: Torochni mene v cej pancernyk! y: A nechaj
mene kulia vcily! Bo nioho vin tak ne oboniuvav i ni v omu tak ne kochav, jak u
vityznianij syli j munosti, u pyrohach na horilci z porochom, u suchariach i zariadnych
jaykach, a tako u kartei. Tomu, koly buvav smutnyj, veliv, ob pered nym prochodyly
polky, spivajuy: Nae vijko z hvyntivkamy, yttia svoho nam ne a, peremelem na
krochma, Dzvin udaryv kydaj nary, abo davniu koronnu A my slidom za kornetom
pidem ryssiu na bahnety. I nakazav vin, koly pomre, ob stara hvardija zaspivala nad trunoju joho uliublenu pisniu Jak robot ne v rusi, iravity musy.
Kliapavcij ne zrazu distavsia do apartamentiv velykoho monarcha. U tij miscevosti,
kudy vin speru potrapyv, skiky ne stukav vin u rizni dveri, nichto jomu ne vidynyv. Vreti,
vin pomityv na zovsim bezliudnij vulyci male dytyna, o pidijlo do nioho j toneko propyalo:
Kupyte, pane? Deevo prodam.
Moe, j kupliu, ale o? zapytav zdyvovanyj Kliapavcij.
Deravnu tajemnyku, vidpovilo dytyna, pokazujuy z-pid poly soroeky krajyk
mobilizacijnoho planu.
Kliapavcij zdyvuvavsia e due j movyv:
Ni, dytynko, meni cioho ne treba. Skay, de tut yve jakyj-nebu starosta?
A navio vam tarota? spytalo, epeliavliay, dytia.
Chou z nym pohovoryty.
am na am?
Moe, j sam na sam.
Vam treba agenta? To vam mih by taty v pryhodi mij tato. I nadijnyj, i nedoroho
vime.

 Nu, to pokay meni svoho tata, skazav Kliapavcij, baay, o jomu ne vyplutatysia
z cijeji rozmovy.
Dytyna zavelo joho do odnoho z budynkiv. Poseredyni, pry lampi, cho nadvori buv
bilyj de, sydila vsia rodyna syvyj didu u krisli-hojdalci, babusia, o plela na spyciach
panochy, i cilyj hurt jichnioho dorosloho potomstva, kone robliay o svoje, jak to
zvyajno v domi. Tiky-no Kliapavcij perestupyv porih, jak usi kynulysia na nioho, vyjavylosia, o spyci to narunyky, lampa mikrofon, a babcia naanyk miscevoji policiji.
Mabu, jake neporozuminnia, podumav Kliapavcij, koly joho zaprotoryly do liochu, pered tym e j nadavavy turchaniv. Vin terpliae ekav cilu ni, bo nioho bie ne
mih udijaty. Svitanok posriblyv pavutynnia na kamjanych stinach i poiravili retky davniych vjazniv; po jakim asi Kliapavcija vidvely na dopyt. Vyjavylosia, o j selye, j chaty,
j dytyna use fayve, i o v takyj sposib zamaniuvaly v pastku voroych agentiv. Kliapavcijevi ne zagrouvav sudovyj proces, bo zloyn buv nadto dribnyj. Za sprobu kontaktu z
bakom-zaprodancem jomu nalealo buty hijotynizovanym tretim stupenem, bo v ciomu
biudetnomu roci misceva administracija ve vytratyla koty na perekup voroych pyhuniv.
Kliapavcij ne chotiv kupuvaty odnoji deravnoji tajemnyci, choa joho j namovlialy; jomu,
krim usioho, brakuvalo najvalyvioho hroej. Vin ve as hovoryv svoje, ale oficer, o
joho dopytuvav, ne jniav tomu viry. Ta koly b vin navi i zachotiv zvinyty vjaznia, to ce ne
vchodylo do joho kompetenciji. To spravi daly chid, a Kliapavcija tym asom vzialy na tortury, bie iz slubovoho obovjazku, ni z reanoji potreby. Za tyde vse obernulosia na
krae: vypravdavy, joho vyslaly do stolyci, i tam vin, proinstruktovanyj odo dvirkoho
etyketu, spodobyvsia esti audijenciji v korolia. Vin navi oderav surmu, bo koen hromadianyn spoviav pro svoje prybuttia v uriadovi miscia, jak i pro vybuttia zvidty, zvukom
surmy, a slubova zapopadlyvis povsiudno v deravi bula taka, o bez syhnalu-pobudky j
na schid soncia ne zvaaly.
Meheryk, jak i slid bulo spodivatysia, zaadav od nioho novoji zbroji; Kliapavcij poobiciav vykonaty ciu monaru zabahanku j zapevnyv, o joho meta zrobyty perevorot u vijkovij spravi.
Jaka, per za vse zapytav vin, armija neperemona? Ta, o maje kraych
polkovodciv i dyscyplinovaniych soldativ. Polkovode nakazuje, a soldat sluchajesia, tomu
peryj maje buty rozumnyj, a druhyj dyscyplinovanyj. Odnae kona mudris, navi vijkova, maje svoju meu. Najgeniniyj polkovode i toj moe natrapyty na rivnoho sobi. Vin
moe tako poliahty na poli boju j osyrotyty svoje vijko abo j oho hiroho nakojity. Bo
chiba ne nebezpena zhraja ohrubilych u bojach tabistiv, jakym bojova slava tak udaryla
v holovu, o vony staly zazichaty na tron? I chiba ne zavdalo ce kody yslennym korolivstvam? Oto i vychody, o polkovodci ce vreti zlo, i jdesia pro te, ob znekodyty ce
zlo. Dali vijkova dyscyplinovanis poliahaje v tomu, ob armija tono vykonuvala nakazy. Idealom vijkovoho statutu je taka armija, jaka z tysiai hrudej roby odni, z tysiai
dumok odnu dumku j voliu. Zaporukoju cioho je vsia armijka dyscyplina, mutra, manevry j navannia. erez ce ujavyty sobi taku armiju, o dijala b dostotu jak odyn i sama
sobi bula tvorcem ta realizatorom strateginych planiv, prosto nemolyvo. I chto moe buty
vtilenniam takoho idealu? Tiky odna osoba. Bo nikoho tak ne sluchajesia, jak samoho sebe,
j nichto tak ochoe ne skoriajesia komandam, jak toj, chto sam sobi daje ci komandy. Do

toho , odna osoba ne moe rozbihtysia v rizni boky, ne moe ne posluchatysia samoji sebe
abo remstvuvaty sama na sebe. Ote, ri u tim, ob toj posluch, otu liubov do samoho sebe,
o vlastyva indyvidovi, zrobyty vlastyvistiu tysianych lav. Jak cioho dosiahty?
Tut Kliapavcij vyklav korolevi, o uvano sluchav joho, prosti, jak use genine, ideji
doktora Gargancijana.
Konomu pryzovnykovi, pojasniuvav vin, vhvynujesia speredu vylka, a zzadu
rozetka. Za nakazom Uvimkny! tepseli vskakuju u rozetky, i zamis jurby
cyvinych, jakoju vony buly chvylynu tomu, postaje zahin ideanoho vijka. Koly okremi holovy, o dosi buly povni pozakazarmovych durny, usi, jak odna, perejmajusia spravnim
vijkovym duchom, to ne lye avtomatyno vynykaje dyscyplina, zavdiaky jakij usia armija
yny spine, bo je odnym duchom u mijonach til, a vodnoas zjavliajesia i mudris. A ta
mudris priamo proporcijna ysenosti vijka. Vzvod nadilenyj rozumom seranta; rota
rozumna jak tabs-kapitan, batajon jak dyplomovanyj polkovnyk, a dyvizija, navi jiji
rezerv, varta vsich strategiv, ukupi vziatych. V takyj sposib mona stvoryty zjednannia prosto nadgenini. Vony ne mou ne vykonaty vydanych nakaziv, bo chto ne sluchaje samoho
sebe? Takym ynom prypyniajusia rizni fanaberiji ta vybryky okremych osib, zalenosti vid
vypadkovych prymch komanduvaiv, jichni vzajemni zazdroi, supernyctvo, konflikty. Objednani v takyj sposib zahony ne varto pereformovuvaty, bo vnaslidok cioho vynykne tiky
rozhardija. Moja ideja ce armija bez vodiv, armija sama sobi vo! zakinyv Kliapavcij svoju promovu, o spravyla velyke vraennia na korolia.
Idy vidpoy, movyv nareti monarch, a ja poradusia zi svojim generanym
tabom.
Och, ne yni cioho, Vaa Korolivka Velynoste! zavolav chytryj Kliapavcij,
prykydajuy due zbenteenym. Tak samo vynyv imperator Turbujon, a joho tab, ob
zberehty svoji posady, vidchylyv proekt, pislia oho Turbujoniv susid, koro Emalij, napav
z reformovanoju armijeju na imperiju Turbujona i vent rozbyv jiji, choa mav u visim
raziv mene vijka!
Skazavy ce, vin podavsia do vidvedenych jomu apartamentiv i ohlianuv kuku. Pobayv, o vona a poburiakovila, i zrozumiv Trur ynyv podibne u korolia Potvoryka.
Nevdovzi sam koro doruyv Kliapavcijevi pererobyty odnu rotu pichoty. I o cej malekyj
zahin, umy perejniavy jedynym duchom, zakryav: Byj-ubyj! i, kynuvy iz pahorka
na try ozbrojeni do zubiv korolivki kirasyrki eskadrony, o nymy komanduvalo a estero
vykladaiv Akademiji Generanoho tabu, uent rozbyv jich. Due zasmutylysia vsi
maraly, tabni j strojovyky, generaly j admiraly, jakych koro odrazu vyhnav na pensiju.
A sam monarch, peresvidyvy, o Kliapavcijeva reforma ce j spravdi perevorot u vijkovij spravi, doruyv jomu reorganizuvaty vsiu armiju.
I o zbrojovo-elektryfikacijni zavody poaly vde i vnoi vyhotovliaty vahony tepseliv,
jaki vhvynuvano bulo tam, de naleysia, po vsich kazarmach. Kliapavcij, distavy vid korolia kupu nahorod, jizdyv inspektuvaty harnizon za harnizonom; a Trur, o rozhornuv taku
samu dijanis u deravi Potvoryka, erez vidomu vsim oadlyvis cioho monarcha zmuenyj
vdovonytysia vinym tytulom Velykoho Zaprodancia Vityzny. Obydvi deravy hotuvalysia
do vijkovych dij. Ochopleni mobilizacijnoju lychomankoju, hotuvaly jak zvyajnu, tak i jadernu zbroju, vid svitannia do smerkannia ystiay harmaty j atomy, ob vony blyaly

zhidno iz statutom. Konstruktory, jakym, vlasne kauy, ve nioho bulo robyty, poaly
nykom pakuvaty rei, ob, jak pryjde pora, zustrity u domovlenomu misci, bilia zalyenoho v lisi korablia.
Tym asom v kazarmach, osoblyvo pichotnych, dijalosia o udne. Roty ne vylysia
ve mutry, i jim ne treba bulo rachuvaty, ob dovidatysia, skiky jich je: bo chiba moe
splutaty pravu nohu z livoju toj, chto maje tiky dvi, ta j rachuvaty jomu nema oho, aby
peresvidytysia, o vin odyn. Liubo bulo dyvyty, jak ci novi astyny chodyly strojem, jak
vykonuvaly Nalivo rivniaj! i Strunko!. Prote pislia vprav mi rotamy poynalysia rozmovy: kri vidyneni vikna kazarm, perebyvajuy odyn odnoho, dolynaly vyhuky pro poniattia vidnosnoji istyny, pro sudennia analityni ta syntetyni abo pro buttia jak take, bo kolektyvna mudris dijla j do cioho. Osiahnuto bulo j zasady filosofiji. A odyn sapernyj batajon
navi skotyvsia do ystoho solipsyzmu, proholosyvy, o, krim nioho, nioho reanoho ne
isnuje. Oskiky z cioho vyplyvalo, o nemaje ni monarcha, ani suprotyvnyka, to cej batajon
dovelosia rozformuvaty po inych rotach, jaki stojaly na pozycijach epistemologinoho realizmu. De todi taky v Potvorykovij deravi osta desantna dyvizija perejla vid vijkovych
vprav do mistynych i, zanuryvy u spohliadannia, malo ne potonula v strumku. Zretoju,
nichto ne znaje, jak tam bulo naspravdi, dosy toho, o same v cej as proholoeno vijnu
i polky, briazkajuy zalizom, poaly z toho i z toho boku povino pidstupaty do kordonu.
Zakon doktora Gargancijana dijav z nevblahannoju zakonomirnistiu. Koly vijkovi astyny objednuvalysia v odnu, proporcijno zrostala j jichnia estetyna vrazlyvis, dosiahajuy
maxymumu v mastabi dyviziji; tomu taki tuni kolony, takoji mohutnioji syly, pobayvy
jakoho metelyka, lehko zbouvaly z dorohy, a koly motoryzovanyj korpus imeni Bardzolimusa pidijov pid vorou forteciu, jaku treba bulo vziaty turmom, to rozroblenyj unoi plan
napadu vyjavyvsia lye udovym maliunkom cijeji forteci, do toho vykonanym v abstrakcinistkij maneri, o he supereyla vijkovym tradycijam. V skladnii filosofki problemy,
vodnoas erez vlastyvu geninym osobystostiam neuvanis, ti velyki astyny po vsich
usiudach zalyaly zbroju j vake sporiadennia, zovsim zabuvajuy, o vony jdu na vijnu.
A odo cilych armij, to jichnij duchovnyj svit buv zapolonenyj bezliiu komplexiv, jak to
zvyajno buvaje v nadzvyajno obdarovanych osobystostej. erez ce dovelosia dodatkovo postayty konu armiju specinoju psychoanalitynoju bryhadoju, jaka vdavala u pochodi do
vidpovidnych zachodiv. Tym asom pid nevpynni zvuky lytavr obydvi armiji povoli zajmaly
vychidni pozyciji. is polkiv turmovoji pichoty, zjednavysia z bryhadoju hauby i batajonom zapasu, sklaly, koly do nych ie pryjednaly karnu rotu, Sonet pro tajemnyciu buttia,
i ce pid as ninoho maru na pozyciju. Po obydva boky kordonu poalosia jake zamiannia;
visimdesiatyj marlabardkyj korpus kryav, o treba, zretoju, cho by tam o vyznayty
poniattia voroh, bo vono, movliav, obtiaene loginymy superenostiamy, moe, j uzahali
bezhluzde.
Parautni vijka namahaly alhorytmizuvaty navkolyni sela, lavy stykaly odna z odnoju; oto obydva koroli zmueni buly posylaty flihe-adjutantiv i nadzvyajno povnovanych
kurjeriv, ob navesty lad u vijkach. Prote koen iz nych, tiky-no pidlitav i zupyniav konia,
jak odrazu pidkliuavsia do vidpovidnoho korpusu, ob dovidatysia, zvidky take bezladdia,
i vmy zlyvavsia duchovno z korpusom, i zalyalysia todi koroli bez adjutantiv. Vyjavylo, o

svidomis ce strana pastka, v jaku mona uvijty, ale vyjty za. Na oach samoho Potvoryka joho kuzen, velykyj knia Derbujon, prahnuy pidbadioryty vijko, pidskoyv do riadkiv i tiky-no pidkliuyv, jak odrazu duchom vlyvsia i zlyvsia i joho ve ne stalo.
Zbahnuvy, o spravy kepki, choa j ne znaty oho, Meheryk kyvnuv svojim dvanadciatiom personanym surmaam. Kyvnuv svojim i Potvoryk, o stojav na komandnomu pahorku. Surmai pryklaly bronzu do vust, i z oboch bokiv zagraly surmy, dajuy znak do boju.
Na toj protiahlyj syhnal voroi armiji ostatono zjednalysia. Hriznyj zaliznyj briazkit zamknutych kontaktiv poletiv z vitrom na majbutnie bojovyko i zamis tysia bombardyriv i
kanoniriv,"navidnykiv i nabyvaiv, hvardijciv i artylerystiv, saperiv, andarmiv ta komandyriv postaly dva veletenkych duchy, o mijonom oej podyvyly odyn na odnoho erez
yroku rivnynu pid bilymy chmaramy, i zapala todi chvylyna cilkovytoji tyi. Bo po obydva
boky dijlo do znamenytoji kuminaciji svidomosti, jaku z matematynoju tonistiu peredbayv velykyj Gargancijan. Oto, perestupyvy pevnu meu, vijkovis, jak stan lokanyj,
obernulasia na cyvinis, i ce tomu, o Vsesvit za svojeju pryrodoju bezumovno cyvinyj, a
duch tijeji i tijeji armiji jakraz siahnuv kosminych vymiriv! I choa zovni j vyblyskuvala
krycia, pancery, karte i smertonosni vistria, vseredyni po toj i po toj bik nurtuvav okean
znevalyvoji bezturbotnosti, vseosianoji dobrozylyvosti j doskonaloho rozumu. Stojay na
pahorbach, vyblyskujuy na sonci kryceju, pid nevhavajuyj barabannyj drib obydvi armiji
usmichnuly odna odnij. Trur z Kliapavcijem same stupyly na bort svoho korablia, koly
vidbulosia te, oho vony tak prahnuly: na oach poornilych vid soromu j liuti koroliv obydva
vijka vidkalialysia, vzialysia pid ruky j pily na prohulianku, zryvajuy kvity pid pochmurym nebom na poli bytvy, jaka tak i ne vidbulasia.

ob unyknuty vsiliakych pretenzij ta neporozumi, musymo pojasnyty, o ce bula,

prynajmni v priamomu rozuminni, mandrivka v nikudy. Bo Trur tryvalyj as zovsim ne
vyjizdyv z domu, koly ne braty do uvahy joho perebuvannia v likarniach ta nedovhoasni
pojizdky na planetojid. I vse z pohliadu hlybokoho j vyoho rozuminnia, to bula odna z
najdaych, a do me molyvoho, expedycija, o do neji bu-koly vdavavsia cej znamenytyj
konstruktor.
Jako stalo tak, o Trur skonstrujuvav liynu maynu, zdatnu vykonuvaty ly odnu
operaciju, a same: vona mnoyla tiky dva na dva, ta j to pomyliala. Jak pro ce opovidalosia
v inomu misci, ta mayna bula due ambitna, j supereka jiji zi svojim tvorcem malo ne
skinylasia dlia nioho tragino. Vidtodi Kliapavcij nadokuav Trurlevi, i tak i siak beruy
joho na kpyny, a toj nareti zapovziavsia sobi skonstrujuvaty maynu, jaka skladatyme
viri.
Dlia cioho Trur zibrav visimsot dvadcia tonn kibernetynoji literatury ta dvanadcia
tysia tonn poeziji i zahlybyvsia v studiji. Koly jomu nadokuala kibernetyka, vin perekliuavsia na liryku j navpaky. Mynuv jakyj as, i Trur zrozumiv, o zbuduvaty maynu

 ce zvyajnisika ihraka porivniano z jiji programuvanniam. Programu, zakladenu v holovi zvyajnoho poeta, stvoryla cyvilizacija, v jakij vin narodyvsia; cij cyvilizaciji pereduvala
ina, o tak samo vynykla na grunti e daoji, i tak a do poatku stvorennia Vsesvitu,
koly informaciji pro pryjdenioho poeta bezladno krulialy de u jadri pervisnoji tumannosti.
Oto, ob zaprogramuvaty maynu, treba bulo vidtvoryty jako ne ve Kosmos vid poatku,
to bodaj dobriau joho astynu. Bu-chto na Trurlevim misci, pevna ri, vidmovyvsia b vid
cioho zavdannia, ale zavziatyj konstruktor i ne dumav vidstupaty. Speru vin skonstrujuvav
maynu, o modeliuvala chaos, i elektrynyj duch vytav u nij nad elektrynymy vodamy,
potim dodav parametr svitla, dali pratumannosti j tak pomalu nablyavsia do peroho
liodovykovoho peridu; a vse ce stalo molyve tomu, o joho mayna za pjatymijardnu
astku sekundy modeliuvala sto septyjoniv podij u otyriochstach oktyjonach misciach odrazu; a koly chto hadaje, o Trur de pomylyvsia, nechaj sam pereviry usi obrachunky.
Oto konstruktor zmodeliuvav zarodky cyvilizaciji, kresannia kremeniu j vyynennia kur,
jauriv i potopy, otyrynohych i chvostatych, potim praliudynu, vid jakoji narodylasia
zvyajna liudyna, a ta vynajla maynu, i tak ce eonamy j tysiaolittiamy, u umi elektrynych vyriv ta strumiv. A koly modeliujua mayna stavala zatisnoju dlia nastupnoji doby,
Trur prylatovuvav do neji prystavku, a nareti z tych prystavok utvorylosia niby cile misteko z perepletenych drotiv i lamp, tak o sam diko ne zmih by rozibratysia v tomu
labirynti. Trur, odnak, jako tam davav sobi radu, i jomu tiky dvii dovelo pererobliaty:
raz, na a, malo ne vid samoho poatku, koly vyjlo, o Ave ubyv Kajina, a ne Kajin Avelia
(bo v odnomu z elektrolanciuhiv perehoriv zapobinyk), vdruhe vin zmuenyj buv vertaty
usioho na trysta mijoniv rokiv nazad, do seredyny mezozojkoji doby, koly zami pryrody, z
jakoji pochody praur, vid jakoho pochody prassave, vid jakoho pochody pramavpa, vid
jakoji pochody praliudyna, utvorylosia o take udernake, o zamis pervisnoji liudyny
vin oderav paperovoho zmija. Mabu, jaka mucha vpala v maynu j zruyla z miscia superskopinyj funkcinanyj vymyka. Jak ne braty cioho do uvahy, to vse jlo naproud dobre.
Buly zmodeliovani antynis, i serednioviia, i asy velykych revoliucij; oto inodi vsia
mayna a dvyhtila, a ob ne rozirvalo lampy, jaki modeliuvaly najvalyvii dosiahnennia
cyvilizaciji, jich treba bulo polyvaty vodoju i obkladaty mokrymy hanirkamy, bo modeliovanyj u takomu tempi postup malo ne potroyv jich. Dijovy kincia dvadciatoho stolittia,
mayna poala speru vibruvaty navskis, a todi nevidomo omu dvyhtity, i Trur due zanepokojivsia vin navi pryhotuvav pevnu kikis cementu ta kriplennia na vypadok, jakby
vona poala rozvaliuvaty. Na astia, use jako obijlosia; mayna proskoyla erez
dvadciate storiia j dali pomala rivnie. Nareti zjavylysia, kona po pjatdesiat tysia rokiv,
cyvilizaciji doskonalych rozumnych istot, z jakych pochodyv i Trur. I v rezervuar padala
pulia zmodeliovanoho istorynoho procesu; a bulo tych pu stiky, o cho by skiky
dyvyvsia v binok z verchivky mayny, a kincia cij lavyni ne pobayv by, i vse ce zarady toho,
ob zbuduvaty jakoho tam rymotvorcia, chaj navi i preudovoho! Ale taki ve naslidky
naukovoho zapalu. Nasamkine programy buly hotovi, i teper treba bulo vybraty z nych najsuttievie. Inake navannia elektropoeta tryvalo b bahato mijoniv rokiv.
Dva tyni zakladav Trur dlia svoho majbutnioho elektropoeta zahani programy; potim nastrojuvav logini, emocijni ta semantyni kontury. Chotiv ue buv zaprosyty Kliapavcija na proby, ale peredumav i speru pustyv maynu sam. Vona odrazu vyholosyla zvit

pro poliruvannia krystalografinych lifiv do poatkovoho kursu malych magnitnych anomalij. Todi konstruktor poslabyv loginyj i pidsylyv emocijnyj kontur. Na maynu speru napala
hykavka, potim pla, nareti vona erez sylu probekotila, o yttia achlyve. Vin pidsylyv
semantyku j zrobyv prystavku voli. Teper mayna proholosyla, o vidnyni konstruktor maje
u vsiomu jiji sluchaty, i nakazala dobuduvaty sobi e is poverchiv nad ue hotovymy
devjama, ob jij mona bulo pomirkuvaty nad sutnistiu buttia. Vin postavyv jij filosofke
rele; todi mayna zovsim perestala ozyvatysia do hospodaria j tiky byla strumom. Trur
due dovho umovliav jiji zaspivaty korotekoji piseky abka j babka v odnij chatci, ale
cym jiji vokanyj chyst i vyerpavsia. Vin poav uhvynuvaty, natyskuvaty, pidtiahuvaty,
poslabliuvaty, rehuliuvaty, poky jomu ne zdalosia, o krae ve ne moe buty. Todi mayna
poastuvala joho takym virem, o vin podiakuvav nebesam za svoju peredbalyvis: jak e
hluzuvav by Kliapavcij, pouvy ci ponuri rymuvannia, zarady jakych Trur vymodeliuvav
usiu istoriju Vsesvitu ta vsiliakych molyvych cyvilizacij! Trur postavyv is protygrafomankych fitriv, ale vony polamaly, jak sirnyky; vin zmuenyj buv robyty jich z korundovoji stali. Nu a dali ve pilo: vin rozladnav maynu semantyno, uvimknuv generator rym
i malo ne vysadyv he use v povitria, bo mayna raptom zaadala staty misinerom sered
ubohych zorianych plemen. I todi, maje v ostanniu my, koly vin ue laden buv kynuty na
maynu z molotkom u rukach, jomu siajnula riativna dumka. Vin vykynuv usi logini kontury i vstavyv natomis prystiani ehocentryzatory z narcystynym zvjazkom.
Mayna zachytalasia, zasmijalasia, zaplakala j povidala, o boly jij o na etvertomu
poversi, o vse jij nabrydlo, o yttia udne, a vsi pidli, o vona, mabu, skoro pomre
j chotila b tiky odnoho: aby pro neji pamjataly, koly jiji tut ue ne stane. Potim poprosyla
daty jij paperu. Trur z polehkistiu zitchnuv, vymknuv jiji i piov spaty. Vranci podavsia do
Kliapavcija. Toj, pouvy, o maje buty prysutnij pry puskovi Elektrybalta (tak Trur vyriyv nazvaty svoju maynu), pokynuv usiu svoju robotu j piov, jak stojav, tak jomu kortilo na vlasni oi pobayty pryjatelevu porazku.
Trur uvimknuv speru kontury rozarennia, potim dav slabkyj strum, kika raziv lunkymy bliaanymy schidciamy vybih nahoru Elektrybalt skydavsia na velyeznyj sudnovyj
dvyhun, ve u stalevych hratkach, pokrytyj klepanoju bliachoju, z bezliiu cyferblativ ta
klapaniv, i nareti, steay za rivnem anodnoji napruhy, zbudeno promovyv, o pone z
malekoji improvizacijky, poky mayna rozihrijesia. Potim, pevna ri, Kliapavcij zmoe davaty pryladovi, jaki tiky jomu zamanesia, temy do viruvannia.
Koly pokayky pidsylennia strumu zafixuvaly, o lirynyj tysk pidniavsia do maxymumu, Trur tremtiaoju rukoju le krutnuv velykyj vymyka, i mayna vidrazu chrypkuvatym, ale arivnym holosom promovyla:
Chrestybook pacinkoceviarochrestofoninyj.
I ce vse? nadzvyajno emno zapytav po dovhij pauzi Kliapavcij.
Trur tiky prykusyv huby, dav mayni kika strumovych turchaniv i vvimknuv
znovu. Cioho razu jiji holos buv znano ystiyj; nym spravdi mona bulo zamyluvatysia, cym
uroystym, ne bez pryvablyvoji vibraciji barytonom:
Apentula nevdosek, ce bude hruvasne!
V kut turmelia zapruchne, kostru bajtu noi,

Pospytai znimuti, vysvirli uroi,

A koryslyvi porsai dohremno vykasne!
Po jakomu ce? zapytav Kliapavcij, z olimpijkym spokojem sposterihajuy, jak
Trur u panici bihav bilia putu.
Nareti, rozpalyvo machnuvy rukoju, Trur prohupav schodamy stalevoho veleta nahoru. Bulo vydno, jak erez vidyneni liuky vin raky vpovz vseredynu mayny, jak vin tam
hriukav, lajuy na vsi zastavky, jak o pryhvynuvav, briazkav kliuamy, jak vypovz i
oduchu bih do inoho pomostu. Pid kine Trur z peremonym vyhukom vykynuv perehorilu lampu, jaka rozbyla ob pidlohu za krok vid Kliapavcija, i, navi ne pereprosyvy za taku
neoberenis, pospichom vstavyv na misce staroji novu lampu, vyter zabrudneni ruky mjakoju hanirkoju i zavolav zhory do Kliapavcija, ob vin uvimknuv maynu. Prolunaly slova:
Try, samoli vyverstne, rryza tone vzdovmy,
Apelajda sokolysta borovajku zderne.
Hreni malopolisnu ti preslavki strovmy,
A bamba cia vidmury i hola poverne.
Ve lipe! ne zovsim upevneno vyhuknuv Trur. V ostannich slovach ue buv
zmist pomityv?
Jako ce vse movyv Kliapavcij, o buv cijeji myti vtilenniam vyukanoji emnosti.
Do dika! revnuv Trur i znovu ez u mayni; tam hurkotilo, hulo, uty bulo
trisk rozriadiv i pryhlueni konstruktorovi prokliony. Naraz vin vystavyv holovu z nevelykoho liuka na etvertomu poversi j huknuv: Natysny teper!
Kliapavcij tak i vynyv. Elektrybalt zdryhnuvsia vid nyzu do verchu j poav:
Sprahlyj mletyny brednoji, lytkastyj anele,
Samopaku mimajky
Raptom vin urvav, bo Trur liuto arpnuv za jakyj kabe, tam o zacharalo, i
mayna zamovkla. Kliapavcij zajovsia takym smichom, o a siv na pidlohu. Trur kydavsia
to tudy, to siudy, naraz o trisnulo, lusnulo, i mayna due povano j spokijno vyholosyla:
Zazdris, pycha, ehojizm nycosti oznaka,
Te zbahne odyn prostak, jak pide v ataku
J na zmahannia stane vin proty Elektrybalta,
Zahuka Kliapavcij probi a iz toho gvaltu.
Aha! Bay? Epigrama jak na zamovlennia! vyhuknuv Trur, zbihajuy vukymy
spiranymy schidciamy vse nye j nye, a malo ne vpav do obijm svoho kolegy, o, prykro
vraenyj, ve ne smijavsia.
Uboztvo! odrazu skazav Kliapavcij. Do toho ce ne vin, ce ty!

 Jak to ja?!
Ty vklav use te zazdalehi. Vpiznaju cej prymityvizm, bezsylu zlostyvis, aliuhidni
rymy.
To prou! Zaadaj oho inoho! oho choe! Nu, omu movy? Bojisia, ehe ?
Ni, ne boju, a dumaju, promovyv rozdratovanyj Kliapavcij, sylkujuy vyhadaty
jaknajskladnie zavdannia, bo mav slunis, koly vvaav, o superekoju nelehko bude vyriyty, doskonalyj y ne doskonalyj vir, skladenyj maynoju.
Nechaj sklade vir pro kibernetyku! skazav vin raptom. ob tam bulo onajbie is riadkiv, a v nych pro kochannia j zradu, pro muzyku j nehriv, pro vysoki sfery,
pro neastia j pro krovozmiuvannia, i ob use ce rymuvalo, i ob usi slova poynalysia
na k.
A povnoho vykladu zahanoji teoriji bezkonenych avtomativ tam asom ne povynno
buty? revnuv dopeenyj do yvoho Trur. Ne mona stavyty takych iditkych umov
Ale vin ne skinyv, bo same v tu my u zali prolunav solodkyj baryton:
Kyprijan-kiberotoman korolivku kraliu
Kolo klumby kolysav, konvalijamy kvituvav
I o ty na ce? vziavsia Trur rukamy v boky, a Kliapavcij, ne rozdumujuy, ve
nakazuvav:
A teper na h! otyryvir pro istotu, jaka bula b vodnoas maynoju mysliaoju i
bezdumnoju, zapanoju i orstokoju, jaka b mala istnadcia nalony, kryla, otyry maliovani skryni, v konij po tysiai zolotych taliariv z profilem imperatora Murdebroda, dva
palacy, i jaka b yvylasia ubyvstvamy, a tako
Hnivnyj Henek-generator
huby hryz, hrymasa hrizna poala mayna, ale Trur pidskoyv do puta, natysnuv vymyka i, zatulyvy joho vlasnym tilom, skazav zduenym holosom:
Takych nisenitny bie ne bude! Ne dozvoliu marnuvaty takyj velykyj talant! Abo
zamovliaj prystojni viri, abo na ciomu kine!
A o, ce pohani viri? poav Kliapavcij.
Ni, ce jaki holovolomky, rebusy! Ja ne konstrujuvav mayny dlia iditkych krosvordiv. Ce budenna proza, a ne vysoke mystectvo. Prou daty temu, cho by j skladnu
Kliapavcij dumav, dumav, nareti, namoryvy loba, skazav:
Harazd. Nechaj bude pro kochannia i smer, ale ob use ce movoju vyoji matematyky, a same alhebry tenzoriv. Moe buty tako vya topolohija j analiz. I pry ciomu
erotyno syne, navi zuchvale, do toho u kibernetynych sferach.
Ty, pevne, z hluzdu zjichav! Matematyka pro kochannia? Ni, v tebe ne vse harazd z
holovoju, poav Trur.
Ale j vin, i Kliapavcij raptom zamovkly, bo Elektrybalt poav deklamuvaty:

Nesmilyj kibernetyk-extremist
Ne znav, y je kochannia, y nema.
Ta po naturi buv vin optymist,
Programuvav, modeliuvav, i nedarma
De ne hlia, laplajanci z veora do ranku
I vektorni orty z ranku i do temna!
Blye, kontrzobraennia! Ue as buremno
Stysnuty kochanu v obijmach na ganku!
Vin napivmetrynyj dro v rytmi nespokijnim
Zminy v grupy oborotiv i zvjazok zvorotnij,
I to takyj iskrometnyj, takyj bezturbotnyj,
o zliutujusia vony u porusi rvijnim!
Sluchaj, klase transfinanyj! Velyyno syna!
Neprymarnyj kontynim! Prastruktura bila!
Viddam Stoxa j Kristofella bo same do dila, ob pochidna u kochannia bula dlia nas spina.
Tvojich prostoriv skaliarnych chai bujnolysti
Chaj pobay zanurenyj v Teoremu Tila,
Kiberido kyparysiv, bimodano cila
V hradijentach, rozmnoenych v poliotach vohnystych!
O, ne zaznaje nasolody toj, chto novyznu
U prostir Vejlia j Brauvera vennia z topolohiji
Vnese nedbastvo bez nalenych chronologij,
Doslidujuy Mebisa vinu kryvyznu!
O komitente, bezli pouttiv skladnych
Tvoji bezcinni i ly tym vidomi,
Chto, viduvajuy parametriv nedomir,
V nanosekundach hyne, zhoriaje sered nych!
Jak punkt, o vchody do holoniminoji systemy,
Pozbavlenoji koordynat nulia asymptotoju,
Tak v ostannij proekciji ostannioji lasky dotork
Kibernetyka vbyvaje vid liubovnych vzajemyn.
Na ciomu j zakinyvsia poetynyj turnir, bo Kliapavcij zrazu piov dodomu, zapevnyvy, o vernesia nezabarom z novymy temamy. Ta bie vin ne prychodyv, pobojujuy,
o das Trurlevi e odyn pryvid dlia hordoiv; a toj skri rozholouvav, niby Kliapavcij

utik, ne zumivy prychovaty svoji emociji. Na ce Kliapavcij vidpoviv, o u Trurlia, vidkoly

vin zbuduvav svoho Elektrybalta, ne vse harazd z holovoju.
Mynuv jakyj as, i utka pro geninoho elektrynoho poeta dijla do spravnich, tobto
zvyajnych poetiv. Ukraj obureni, vony postanovyly ignoruvaty maynu, prote znajlosia vse
kika cikavych, o potaj vybralysia do Elektrybalta. Toj pryjniav jich hreno, v zali, de bulo
ve povno spysanoho paperu, bo vin tvoryv bezperervno vde i vnoi. Poety buly avangardysty, a Elektrybalt tvoryv u klasynomu styli, bo Trur, jakyj malo rozumivsia na poeziji, v
osnovu program natchnennia poklav tvory klasykiv. Prybuli, pohluzuvavy z Elektrybalta,
tak o v toho malo ne poluskalysia katodni trubky, pily z trimfom. Ale mayna mala samoprogramuvannia, a tako specinyj kontur ambicijnoho pidsylennia iz zapobinykamy
na is kiloamper, ote, za nedovhyj as use kruto zminylosia. Viri staly nevyrazni, bahatoznani, kueriavi, mahini j zvorulyvi, maje he nezrozumili. To, koly prybula nastupna
grupa poetiv, ob poznuatysia j pokpynyty z mayny, ta ozvalasia do nych takoju suasnoju improvizacijeju, o vony a podych zatamuvaly; a druhyj vir spryynyvsia do serjoznoho zachvoriuvannia odnoho z poetiv staroho pokolinnia, kotryj mav dvi deravni nahorody i yje bronzove pohruddia stojalo v mikomu parku. Vidtodi oden z poetiv ne mih
utrymatysia vid zhubnoji spokusy vyklykaty Elektrybalta na lirynyj dvobij i prychodyly
poety zvidusi, i tiahly z soboju nabyti rukopysamy miky ta portfeli. Elektrybalt davav
molyvis prybulomu deklamuvaty, pryomu odrazu schopliuvav alhorytm joho poeziji i,
vychodiay z nioho, vidpovidav viramy, vytrymanymy v takomu dusi, ale kraymy u dvisti
dvadcia trysta sorok sim raziv.
Za jakyj as vin dosiahnuv takoji majsternosti, o odnym-dvoma sonetamy valyv z nih
zasmuenoho barda. Ta ce bula, mabu, joho najhira vada, bo vyjavylosia, o zmahannia
ne zaipaly tiky grafomaniv, kotri, jak vidomo, ne vidrizniaju dobrych viriv vid pohanych;
usi vony vychodyly vid Elektrybalta bezkarno, i lye odyn zlamav nohu, spitknuvy bilia
vychodu ob velyku, sviisiku epinu poemu Elektrybalta, o poynalasia slovamy:
Temi i pustka, pochmura skorbota,
Slid le pomitnyj, a y nereanyj.
I viter alenyj, i pohliad krytanyj,
I kroky, nenae vertajesia rota.
Zate spravnich poetiv Elektrybalt prosto-taky valyv z nih, choa j ne robyv jim nioho
pohanoho. A vse spoatku odyn litnij liryk naklav na sebe ruky, a potim dva avangardysty
strybnuly z vysokoji skeli, jaka za fatanym zbihom obstavyn styrala same kraj dorohy, o
vela vid Trurlevoji sadyby do zaliznynoji stanciji.
Poety nehajno organizuvaly kika mityngiv, protestujuy j vymahajuy, ob maynu
bulo zakryto, ale, okrim nych, nichto j uvahy ne zvernuv na fenomena. Navpaky, redakciji
hazet navi radily, bo Elektrybalt, o pysav odnoasno pid kikoma tysiaamy psevdonimiv,
mav na konu okaziju hotovu poemu potribnych rozmiriv i ta zahanovyvana poezija bula
taka, o hromadiany vyryvaly hazety z ruk odne v odnoho, j na vulyciach mona bulo pobayty osiajani astiam oblyia, nezemni usmiky abo pouty tychi schlypuvannia. Elek-

trybaltovi viri znaly vsi, povitria tremtilo vid blaennych rym, a vrazlyvii natury neprytomnily, pryholomeni specino skonstrujovanymy metaforamy y asonansamy. Ale cej velet poeziji zavbayv i taki okaziji, bo nehajno tvoryv vidpovidnu kikis sonetiv, jaki protverezvliuvaly.
Sam Trur mav vid svoho dosiahnennia ymalo klopotu. Klasyky, buvy liumy pochyloho viku, ne zavdavaly jomu prykroiv, koly ne zvaaty na kaminci, jakymy vony systematyno vybyvaly jomu ybky, ta pevni substanciji, o jich my ne nazyvatymemo tut na jmennia, jakymy vony zakydaly dim konstruktora. Hire bulo z moloddiu. Jakyj junyj poet, o
joho viri vidznaalysia velykoju lirynoju syloju, a sam vin fizynoju, dobriae vidlupciuvav Trurlia. Koly konstruktor leav pislia toho vypadku v likarni, podiji rozhortalysia dali.
o de to novi samohubstva, novi pochorony. Bilia vorit likarni erguvaly zahony, i ve
uty bulo strilianynu, bo zamis rukopysiv poety prynosyly v portfeliach samopaly, puskajuy
v stalevoho Elektrybalta kuli, jaki, prote, ne zavdavaly jomu odnoji kody. Povernuvy dodomu, chvoryj konstruktor u rozpai vyriyv jako unoi vlasnoruno rozibraty stvorenoho
nym genija.
Koly vin, trochy nakuhujuy, pidijov do mayny, vona, zauvayvy v joho ruci obceky
j vyraz vidaju v oach, vybuchnula takoju prystrasnoju lirykoju, blahajuy pro myloserdia,
o rozulenyj Trur poburyv instrumenty he i povernuvsia do sebe. A Elektrybalt i dali
produkuvav novi tvory, kotrych na pidlozi bulo ve malo ne do pojasa. Vsia zala spovniuvala
urchotlyvym okeanom paperu.
A koly nastupnoho misiacia pryjov rachunok za vytraenu maynoju elektroenergiju,
u konstruktora potemnilo v oach. Vin ochoe poradyvsia b zi svojim davnim druhom Kliapavcijem, ale toj nae kri zemliu provalyvsia. Pomirkuvavy, Trur odnoho razu vnoi peretiav drit, jakym podavavsia elektrynyj strum, rozibrav maynu, navantayv na korabe,
vyviz jiji na odyn nevelykyj planetojid i tam znovu zibrav, umontuvavy jij jak derelo
tvoroji energiji atomnyj reaktor.
Potim vin tychcem povernuvsia dodomu. Ale istorija na tomu ne skinylasia, bo Elektrybalt, pozbavlenyj zmohy drukuvaty tvory, poav peredavaty jich na vsich dipazonach radichvy, vid oho ekipai ta pasayry raket vpadaly v stan lirynoho zacipeninnia, a vrazlyvi
natury zaznavaly tiakych napadiv zachvatu z podaym otupinniam. Zjasuvavy v im ri,
kerivnyctvo kosmonavtyky oficijno zvernulosia do Trurlia z vymohoju nehajno likviduvaty
maynu, jaka svojeju lirykoju poruuvala hromadkyj spokij i zagrouvala zdorovju pasayriv.
I todi Trur poav chovaty. Na planetojid poslaly monteriv, ob vony zaplombuvaly v
Elektrybalta lirynyj slovovylyv, ale vin pryholomyv jich kikoma baladamy, i poslanci
ne vykonaly svoho zavdannia. Todi poslaly hluchych, prote Elektrybalt rukamy peredav jim
lirynu informaciju. Poalysia vidverti rozmovy pro potrebu karanoji expedyciji abo pro
bombarduvannia elektropoeta. A tut joho prydbav odyn volodar iz susidnioji zorianoji systemy j pereviz razom iz planetojidom do svoho korolivstva.
Teper Trur mih ue ne chovaty i poleheno zitchnuv. opravda, na pivdennomu neboschyli as vid asu mona bulo pobayty vybuchy supernovych zirok, jakych ne pamjataju
i najstarii liudy; chodia nepevni utky, naebto ce maje jakyj zvjazok iz poezijeju. Movliav,
toj volodar z dyvnoji prymchy nakazav svojim astroineneram pidkliuyty Elektrybalta do

suzirja Bilych Gigantiv, vnaslidok oho kona strofa vira peretvoriuvala na velyezni protuberanci son, tak o najbiyj poet Vsesvitu peredaje svoji viri pusuvanniam vohniu
odrazu vsim bezkonenym galaktynym bezodniam. Odne slovo toj velykyj koro zrobyv
joho lirynym motorom suzirja Vybuchovych Svityl. Jako j bula v tomu cho krychta
pravdy, to vse te kojilosia zanadto daleko, ob mohlo potryvoyty Trurliv son. A Trur usima
sviatymy zaprysiahsia nikoly ve ne bratysia do kibernetynoho modeliuvannia tvorych
procesiv.

Neuvani naslidky zastosuvannia Gargancijanovoho recepta tak rozburchaly v oboch

konstruktoriv adobu pryhod, o vony postanovyly vyruyty e raz u neznani kraji. Ta koly
nastav as utonyty metu podoroi, vyjavylosia, o pro zhodu j movy ne moe buty, bo v
konoho buly svoji namiry: Trur, jakyj oboniuvav tepli kraji, mrijav pro Vohneliju, krajinu
Polumjanohiv, tym asom jak ne takyj zapanyj Kliapavcij obrav galaktynyj polius cholodu,
ornyj kontynent pomi pjama kryanymy zirkamy. Pislia dobriaoji svarky pryjateli maly
ve rozijty, koly Trurlevi spala raptom na dumku udova ideja.
Sluchaj, skazav vin, ade my mohly b oholosyty pro na namir i z usich oderanych propozycij vybraty odnu, jaka bude nas najbie vlatovuvaty.
Durnyci! vidpoviv Kliapavcij. De ty zbyrajesia daty oholoennia? V hazeti? A
jak daleko vona rozchodysia? Na najblyu planetu dijde za pivroku. Tak i yttia myne, per
ni nadijde jaka propozycija!
Todi Trur, poblalyvo usmichnuvy, vyklav pryjatelevi svij oryginanyj plan, na jakyj
Kliapavcij cho-ne-cho zmuenyj buv prystaty, i obydva vzialysia do roboty. Za dopomohoju
zbudovanych navydkuru specinych pryladiv vony stiahly najblyi zirky j vyklaly z nych
takoho veletenkoho napysa dlia oholoennia, ob joho vydno bulo z nebuvalych vidstanej.
Pere slovo vony vyklaly tiky z samych blakytnych gigantiv, ob zvernuty uvahu
molyvoho ytaa u Vsesviti, a ini slova sklaly z riznoji zorianoji dribnoty. Tam hovorylosia
pro te, o Dva Vyznani Konstruktory ukaju dobre oplauvanoji i vidpovidnoji jichnim
obdaruvanniam roboty; baano pry dvori bahatoho korolia z vlasnym volodinniam, umovy
za zhodoju. Nebahato j asu mynulo, jak odnoho dnia pered pomekanniam, de yly pryjateli,
spustyvsia dyvovynyj korabe, o ve siajav na sonci, nae buv vykladenyj z najystioho
perlamutru. V nioho buly try ribleni osnovni nohy j is dopominych, jaki ne dosiahaly
zemli i, vlasne kauy, buly ni do oho; i schoe bulo na te, o budivnyyj prosto ne znav,
kudy dity kotovnosti, bo ci nohy buly iz yroho zolota. Z toho korablia rozkinymy schodamy, obabi jakych odrazu tiky-no korabe pryzemlyvsia, zabyly vodohraji, zijov na zemliu dosy-taky prystojnyj na vyhliad uyne iz potom estynohych mayn. Odni pohladuvaly joho, ini pidtrymuvaly ta pomachuvaly vijalom, a najmena purchala nad joho hordovytym olom, bryzkajuy zverchu pachoamy, kri chmaru jakych toj nezvyajnyj his vid

imeni svoho volodaria, korolia orstokija, zaproponuvav konstruktoram posadu v svoho monarcha.
U omu poliahatyme naa robota? pocikavyvsia Trur.
Pro detali dovidajete, dorohi panove, na misci, vidpoviv uyne, odiahnenyj u
zoloti arovary, eprak z navunykamy, z jakych zvysaly perla, osoblyvoho kroju kuntu na
zamkach, u jakomu zamis kye buly skladani uchliadky z lasoamy. Po tomu vemoi
bihaly e maleseki mechanini ihraky, vid jakych vin nedbalo, po-panky vidmachuvavsia,
koly ti nadto ve svavino povodylysia.
A zaraz, provadyv vin dali, ja mou skazaty vam tiky te, o Joho Nedosianis
orstokij velykyj myslyve, bezstranyj love usiliakoji galaktynoji zviryny i joho myslyvka majsternis dosiahla ve apoheju, to jomu ve j najliutii chyaky zdajusia ne vartoju
uvahy dyynoju. Due vin vid cioho poterpaje, prahnuy spravnioji nebezpeky, ne znanych
e emocij, same tomu
Rozumiju! vavo skazav Trur. My musytymemo konstrujuvaty dlia nioho oraz novi vydy zviriv, vyniatkovo dykych i chyych, y ne tak?
Vydatnyj konstruktor nadzvyajno dohadlyvyj, promovyv sanovnyk. Nu to jak,
zhodujete, panove?
Bi praktynyj Kliapavcij zapytav pro umovy, a koly korolivkyj poslane naviv pryklady bezmirnoji edrosti svoho volodaria, obydva konstruktory, ne hajuy asu, spakuvaly
trochy knyok ta osobystych reej, a todi po schodach, o tremtily vid neterpliaky, ruyly
na korabe, a toj zahurkotiv, opovyvsia polumjam tak, o a joho zoloti nohy zasmalyly, i
uhnuv u ornu galaktynu ni.
Pid as nedovhoji podoroi sanovnyk rozpoviv konstruktoram pro zvyaji, o panuju
u korolivstvi orstokija, pro yroku, jak tropik Raka, monarchovu naturu, pro joho muni
zachoplennia, i koly korabe prybuv na misce, obydva konstruktory vmily ve navi hovoryty
po-tamteniomu.
Peredusim jim vidvely rozkinyj palac, o stojav na schyli hory za mistom i mav buty
vidteper jichnioju rezydencijeju. Koly vony trochy vidpoyly, koro pryslav po nych karetu,
zapriaenu takymy isma potvoramy, jakych vony dosi j uvi sni ne bayly. Pered jichnimy
paekamy bulo prylatovano specini vohnezabirni fitry, bo z horlianok u nych burchav
voho i dym; maly ti potvory j kryla, ale pidrizani tak, ob vony ne mohly zletity v povitria;
maly vony dovhi j pokrueni chvosty, vkryti stalevoju luskoju, i v konoji bulo po sim lap z
pazuramy, jaki prodiriavliuvaly brukivku naskri. Pobayvy konstruktoriv, o vychodyly z
palacu, ve zapriah zavyv, pustyv nizdriamy voho, a bokamy sirku j rvonuvsia buv na nych,
ale viznyky v azbestovych latach i korolivki pohonyi z motopompoju nakynulysia na oalilych zviriv, lupciujuy jich prykladamy lazeriv i mazeriv. Koly potvor bulo pryborkano, Trur
i Kliapavcij vydeko sily v rozkinu karetu, o rvonula z miscia usima kopytamy, y to pak
usima drakoniaymy lapamy.
Sluchaj-no, epnuv Trur na vucho Kliapavcijevi, koly vony maly, mov vychor,
zbyvajuy po dorozi u chmarach sirkovoji pary vse, o traplialosia jim na liachu, v mene
take pereduttia, o cej koro zaadaje vid nas neabyoho! Koly v nioho taki ohyriaky, ha?..
Ale rozsudlyvyj Kliapavcij movav. Ozdobleni sapfiramy j sribnymy bliakamy, dimantovi fasady budynkiv tiky myhtily povz vikna karety v hamori, hurkoti, syanni drakoniv ta

u veresku pohonyiv. Vreti rozynylasia velyezna hratovana brama korolivkoho palacu j

ekipa, zavernuvy tak chvako, o kvity na klumbach poskruuvaly vid polumja, zupynyvsia pered frontonom ornoho, jak ni, zamku, nebo nad jakym bulo blakytnie vid smarahdiv. Surmai zagraly v chymerno vyhnuti erepaky, i pid ti vkraj pochmuri zvuky Trur
ta Kliapavcij, maje ne pomitni na cych veletenkych schodach z kamjanymy statujamy, o
atuvaly obabi bram i riadiv poesnoji varty, uvijly v prostori palacovi pokoji.
Koro orstokij ekav na nych u prostorij, z vysokym sklepinniam zali, vlasne, velyeznij, vykutij zi sribla peeri, o zseredyny dyvovyno skydalasia na erep zvira. Tam, de
erep maje otvir dlia chrebta, v pidlozi ziajav kolodia chtozna-jakoji hlybyny, a za nym pidnosyvsia tron, na jakomu, mov polumjani abli, peretynalysia smuhy svitla, o padalo z vysokych vikon, rozmienych jak onyci sribnoho erepa. ybky iz sklomasy medovoho kolioru
propuskaly teple, syne j vodnoas jake brutane svitlo, bo vono odbyralo v konoji rei jiji
vlasnyj kolir i nadavalo jij vohniastoho zabarvlennia. Konstruktory ve zdaleku pomityly
orstokija pid zatverdilymy narostamy sribnych stin. Cej monarch buv takyj neterpliayj,
o j chvylyny ne mih usydity na troni, a lunkoju chodoju miriav sribni plyty pidlohy. ob
nadaty svojim slovam vyraznosti, vin inodi tak roztynav rukoju povitria, o a svystilo.
Moji konstruktory, vitaju vas! promovyv vin, utopyvy v prybuciv svij hostryj
pohliad. Jak vy, napevne, ve znajete vid joho vemonosti Protozora, magistra myslyvkych ceremonij, ja chotiv by, ob vy stvoryly dlia mene novi porody zviryny! Do toho ,
vy sami ce rozumijete, ja ne chotiv by maty spravy z jakoju tam stalevoju horoju, o povzaje
na sta husenyciach, bo ce zaniattia dlia artyleriji, a ne dlia mene. Mij suprotyvnyk maje buty
micnyj i chyyj, a tako prudkyj i vavyj, i ponad use neuvano pidstupnyj, ob, poliujuy
na nioho, ja mih vyjavliaty svoju myslyvku majsternis. Zvir toj maje buty i chytryj, i rozumnyj, do toho , znatysia na mystectvi vvodyty v omanu j zbyvaty zi slidu, a tako umity
tycheko zaajity i blyskavyno napasty, bo taka moja volia.
Darujte, Vaa Korolivka Velynoste, uklonyvy, promovyv Kliapavcij, ale,
vykonujuy reteno voliu Vaoji Velynosti, y ne stvorymo my zagrozy zdorovju Vaij osobi?
Koro tak zarehotav, o a kika dimantovych pidvisok obirvalysia z liustry j, upavy,
rozbylysia bilia nih oboch konstruktoriv. Vony mymovoli zdryhnulysia.
Ne bijtesia cioho, liubi moji konstruktory! movyv koro, i joho oi spalachnuly
ponuroju veselistiu. Vy ne peri i, jak meni zdajesia, ne ostanni Povynen skazaty, o
ja volodar spravedlyvyj, ale j vymohlyvyj. Nadto bahato ve riznych achrajiv, lyzobliudiv
ta ybajholiv probuvaly oduryty mene, povtoriuju nadto bahato: vony, vdajuy z sebe hidnych povahy lovekych ineneriv, chotily pokynuty moje korolivstvo, zhynajuy pid
mikamy, povnymy zolota, zalyyvy meni natomis aliuhidni opudala, o padaly vid
peroho stusana nadto jich bulo bahato, i ja zrozumiv, o muu ubezpeyty sebe pevnymy
zachodamy. Oto vidtodi ve dvadcia rokiv jak koen konstruktor, o ne vykonuje mojich
baa, o naobiciaje bie, ni moe zrobyty, oderuje, opravda, obicianu jomu platniu,
ale razom iz neju storholov lety v ociu bezodniu. Abo, jak toho zachoe, sam staje mojim
zvirom, i ja vbyvaju joho ocymy rukamy. Dlia cioho, zapevniaju vas, moji dorohi panove, ja
vzahali ne potrebuju nijakoji zbroji
I bahato bulo takych neaslyvciv? spytav Trur znano tychym od zvyajnoho
holosom.

 y bahato? Skazaty po pravdi, ne pamjataju. Znaju tiky, o dosi ne vdovonyv mene

oden, a toj achlyvyj kryk, z jakym vony, proajuy zi svitom, padaju u krynyciu, oraz
korotyj: pevne, hora trupiv na dni bezodni vyaje, ale miscia tam, zapevniaju vas, ie vystay!
Po tych motoronych slovach zapala mertva tya; obydva pryjateli mymovoli hlianuly v
bik ornoho otvoru krynyci, a koro i dali pochodav sobi. Joho mohutni stopy tak hupaly ob
pidlohu, nemovby chto z veryny hory burliav u lunku bezodniu kamjani bryly.
Odnak, z dozvolu Vaoji Korolivkoji Velynosti, my e hm ne uklaly uhody,
navayvsia probekotity Trur. To y ne mohly b vy daty nam dvi hodyny na rozdumy, bo
my musymo dobre obmirkuvaty hlyboki slova Vaoji Korolivkoji Velynosti, i todi bude zjasovano, y prystajemo my na umovy Vaoji Korolivkoji Velynosti, y
Cha-cha! zasmijavsia koro tak, niby prohurkotiv hrim. o, dodomu vertaty?
E, ni, holubyky, vy ve prystaly na moji umovy, stupyvy na bort Infernandy, o je astynoju moho korolivstva! Jakby koen konstruktor, jakyj potrapliaje do mene, mih pity, koly
jomu zamanesia, meni dovelosia b ekaty cilu vinis na zdijsnennia svojich mrij! Ote, vy
zalyajete i robyte meni udovyka dlia poliuvannia Daju vam na ce dvanadcia dniv, a
teper moete jty. Jako vam zakorty jakycho rozvah, smilyvo zvertajtesia zi svojimy pobaanniamy do sluh, jakych ja dav u vae rozporiadennia, bo meni dlia vas nioho ne koda.
Poky o, buvajte!
Z dozvolu Vaoji Korolivkoji Velynosti, my vidmovliajemo vid rozvah, a ot y ne
mona nam ohlianuty myslyvki trofeji Vaoji Velynosti, stvoreni naymy poperednykamy?
Jak e, mona, mona! laskavo movyv koro i plesnuv u doloni, a iskry posypalysia z joho paciv, osvityvy sriblo stin. Vodnoas vid toho mohutnioho ruchu vijnulo vitrom,
o ostudyv rozpaleni holovy dvoch ukaiv pryhod.
Za chvylynu estero hvardijciv u bilo-zolotomu vbranni provely Trurlia j Kliapavcija u
zvyvystyj korydor, skazaty b, u spravnij meandr nutra jakoho skamjaniloho hada. Tiky
opynyvy u prostoromu terariji prosto neba, vony poleheno zitchnuly; na rozkinych hazonach tut rozstavleno bulo bi y men poniveeni orstokijevi myslyvki trofeji.
Najblye leav iz zadertym do neba ablezubym pyskom rozsienyj maje navpil velet,
tulub jakoho maly zachyaty vykladeni, mov luska na rybi, pancerni yty. Zadni lapy,
nadzvyajno dovhi, skonstrujovani, pevne, dlia mohutnich strybkiv, spoyvaly teper na travi
poru z chvostom; u niomu mistyvsia dobre pomitnyj samopal z napivporonioju mahazynnoju korobkoju: mabu, potvora ne odrazu j ne bez boroby skorylasia hriznomu korolevi.
Pro ce svidyv i zavyslyj na iklach napivrozziavlenoji pai ovtuvatyj klapo, v jakomu
Trur upiznav chaliavu takoho samoho obota, o jich nosyly korolivki jeheri. Poru leala
e odna zmijuvata mara z bezliiu obsmalenych vohnevymy postrilamy korotkych kryl, a
elektryni nutroi jiji rozteklysia dovkola midiano-porcelianovoju kaliueju. Dali ine udovyko konvusijno rozepirylo svoji schoi na kolony nohy, a v joho pai tycheko elestiv
sadovyj vitere. Buly e tam rizni potroeni do ostannioji drotynky pokrui na kolesach z
pazuramy, z mortyramy j na husenyciach, buly pancernyky bez holiv, z prypliuenymy
batamy, o postradaly vid atomnych udariv, i bahatolenni monstry, j puzati strachovyka
z bezliiu zapobinych mysliaych prystrojiv, jakych te bulo rozavleno v dvoboji; valialysia
tako opudala-strybuny z polamanymy teleskopinymy kincivkamy ta jaki dribni jechydny,

o mohly to rozsypatysia zaerlyvoju zhrajeju, to zjednuvaty v oboronnu kuliu, o najiuvalasia ornymy otvoramy stvoliv, ale j cia chytris ne vriatuvala ni jich samych, ni jichnich tvorciv. Povz taki retky prochodyly u vroystomu, a naebto alobnomu movanni
Trur i Kliapavcij, niby hotuvalysia vony do vlasnoho pochoronu, a ne do burchlyvoji vynachidnykoji dijanosti, a poky dijly do kincia nezvyajnoji halereji korolivkych trimfiv.
Vnyzu, de zakinuvalysia bili schody, bilia bramy na nych ekala kareta; drakony, o vezly
jich lunkymy vulyciamy do zamikoji rezydenciji, omu ne zdavalysia ve takymy
stranymy, jak dosi. A koly konstruktory lyylysia sami v ozdoblenij ervonym purpurom i
ninoju zelenniu kimnati pered stolom, o a vhynavsia vid zapopadlyvo pryhotovlenych
kotovnostej ta trunkiv, Trurlevi nareti rozvjazavsia jazyk, i vin poav na vsi zastavky lajaty
Kliapavcija, bo to, movliav, vin, neobano prystavy na ceremonijmestrovu propozyciju, naklykav na jichni holovy lycho, niby vony ne mohly vdoma spokijnisiko poynaty lavry zdobutoji slavy. Kliapavcij i slovom ne obizvavsia. Vin terpliae doydavsia, doky Trur das
vychid svojemu hnivovi j rozpaevi. A koly vin nareti maje vpav na perlamutrovyj stiyk
i, zapliuyvy oi, pidper rukamy holovu, Kliapavcij korotko promovyv:
Hodi, treba bratysia do dila.
Ci slova niby rozbudyly Trurlia, i vony odrazu uzialysia obmirkovuvaty rizni varinty,
tym pae, o udovo znalysia na premudrostiach kibernetynoho konstrujuvannia, i vydko
dijly vysnovku, o osnovnym maje buty ne pancer, ne syla potvory, jaku vony maju zbuduvaty, a jiji programa, tobto alhorytm jiji dyjavokoji povedinky. Cia istota musy buty
spravnim satanynkym poriddiam, i cho vony ne znaly e, jak ce zrobyty, ale jim trochy
vidliahlo vid sercia. A koly obydva konstruktory zasily proektuvaty tu bestiju, jakoji tak zabahlosia orstokomu monarchovi, to vklaly u ciu spravu vsiu duu. Vony propraciuvaly cilu
ni i cilyj de, i e odnu ni, a todi ve podalysia na utu. Koly zakrulialy mi nymy napovneni po vincia lejdenki banky, to vony ve taki buly pevni sebe, o iz zlovtichoju krakoma
posmichaly odyn do odnoho, ob ne pomityly sluhy, kotrych vony sluno vvaaly korolivkymy pyhunamy. Ta pry nych vony ne hovoryly nioho, o stosuvalosia spravy, a tiky
chvalyly boevinu mi napojiv i udovi elektrety z innoju pidlyvoju, o jich jim podavaly,
uvyvajuy jak vjuny, lakeji u frakach. A pislia veeri, tiky-no pryjateli vyjly na terasu,
zvidky pered nymy pid sponoilym nebom prostiahlo use misto z joho potonulymy v zeleni
bilymy veamy j ornymy baniamy, Trur skazav Kliapavcijevi:
My e ne vyhraly spravy, bo ce ne tak prosto.
Jak ce zrozumity? vavo, choa z oberenosti poepky spytav Kliapavcij.
Bo tut, ba, o jaka ri: jako koro poklade ce mechanine bydlo, to upevnysia, o
my ne vykonaly joho zamovlennia, i, poza vsiakym sumnivom, vykonaje svoju obicianku,
jaku ja nazvav by studenoju. A koly vse dlia nas skladesia dobre, todi Zbahnuv?
Ne due. Jako vin ne poklade zvira?
Ni. Jako zvir joho poklade, dorohyj kolego Todi toj, chto posiade joho tron, mabu, nam cioho ne podaruje.
Dumaje, nam dovedesia pered nym vidpovidaty? Zvyajno, spadkojeme tronu radije takij nahodi.
Tak, ale nym bude korolivkyj syn; y vimesia za nas iz liubovi do baka, y tiky
tomu, o cioho vymahatyme dvir, nam vid toho ne polehaje. Chiba ne pravdu ja kau?

 Ja pro ce ne podumav. Zasmuenyj Kliapavcij zamyslyvsia, a todi promymryv:

Spravdi, perspektyvy kepki. Cho kru, cho ver To ty ne bay nijakoho vychodu?
Mona zbuduvaty takoho zvira, o kopatyme bahato raziv, tobto koro joho zvaly,
vin zahyne, ale odrazu znovu oyve. I koro znov pone poliuvaty, znovu joho poklade, i
tak bude doty, doky monarch ne stomysia
Zmorenyj, vin bude liutyj, zauvayv Kliapavcij. Zretoju, jak ty sobi ujavliaje
cioho zvira?
Zahalom ja joho ne ujavliaju, a lye nakresliuju molyvi varinty. Najprostie bulo b
skonstrujuvaty potvoru, pozbavlenu yttievo valyvych astyn. Cho jak ty jiji matuj, a vona
odnakovo zrostajesia.
Jak ce?
Pid vplyvom polia.
Magnitnoho?
A cho by j tak.
A de joho vziaty?
Cioho ja e ne znaju. Moe, my na vidstani sami keruvatymemo nym? zapytav
Trur.
Ni, ce ne zovsim bezpeno, skryvyvsia Kliapavcij. Zvidky tobi vidomo, o na
as poliuvannia koro ne vkyne nas do kazematu? Bo zretoju treba vyznaty, o ti nai
zloasni poperednyky te ne z-pid chvosta komety vypaly, a tobi dobre vidomo, jak vony
skinyly. Dumka pro dystancijne keruvannia mala spaty na dumku ne odnomu, ale vona ne
vypravdala nadij. Ote, pid as dvoboju my ne zmoemo pidtrymuvaty z potvoroju odnych
zvjazkiv.
Moe, skonstrujuvaty tunoho suputnyka i na niomu?.. mirkuvav Trur.
Tobi, ob zahostryty olive, potribni mlynarki orna! skypiv Kliapavcij. Suputnyk! Jak ty joho zroby? Jak vyvede na orbitu? V naomu remesli nemaje udes, mij
liubyj. Ni, take ustatkuvannia treba jako inake schovaty.
Ale de ty joho, bidolacho, zachovaje, koly za namy postijno stea?! Chiba ne bay,
o lakeji ta sluhy oka z nas ne spuskaju, vsiudy tyciaju svoho nosa, i pro te, ob cho raz,
cho na chvylynu vyjty z palacu nepomitno, j movy ne moe buty. Do toho take ustatkuvannia maje buty hromizdke, a jak joho vynesty? Ne bau vychodu!
Tiky ne hariakuj! zaspokojuvav tovarya rozvalyvyj Kliapavcij. Moe, takoji
konstrukciji vzahali ne potribno.
Ale povtoriuju o musy neju keruvaty, i jako ce bude jiji vlasnyj elektronnyj
mozok, koro porubaje jiji na dribni matoky per, ni ty vstyhne skazaty: Proavaj, prekrasnyj svite!
Vony movaly. Ve sutenilo, i vnyzu pid terasoju merechtilo ymraz bie vohnykiv mista. Raptom Trur skazav:
Sluchaj, u mene ideja. A o jak pid vyhliadom udovyka zbuduvaty zvyajnyj korabe i vtekty na niomu? Mona pro vsiak vypadok pryladnaty jomu vucha, chvist, lapy, jaki v
chvylynu startu vidpadu jak nepotribne maskuvannia! Vvaaju, o ce udova dumka! kurnemo i ukaj vitra v poli!

 A o, koly sered korolivkych sluh je konstruktor, jakyj ne vykazuje sebe, o cilkom

imovirno, to ty j ne zhlianesia, jak popade katovi do lap. Ni, tikaty ce ne po meni. Abo
my, abo vin tak stoji pytannia, inoho vychodu nema.
Spravdi, pyhun moe znatysia na konstruktorkomu remesli. To o robyty, stokrot joho materi? Moe, zrobyty elektronnu fata-morganu?
Tobto pryvyd, maru? ob koro daremno za neju haniavsia? E, ni, diakuju! Povernuvy iz takoho poliuvannia, vin nam holovy poskruuje.
Znovu zamovkly. Naraz Trur ozvavsia:
Jedynyj vychid, jak na mene, ce ob potvora schopyla korolia, ob spijmala j trymala joho v poloni rozumije? I todi
Rozumiju, moe dali ne kazaty. Tak, ce nepohana dumka. My b joho trymaly, a
solovejky spivaju tut ie solode, ni na samij Marylondi Prokvinkij, umy zviv movu
na ine Kliapavcij, bo same v ciu my sluhy vnesly na terasu lampy na sribnych pidstavkach.
Prypustimo, o nam poasty, viv dali Kliapavcij, koly vony znovu zalyylysia sami v
temriavi, le osvitlenij lampamy, ale jak zrobyty, ob my mohly vesty perehovory z korolem-brancem, koly nas zasadia do kamjanoho liochu?
Spravdi, proburmotiv Trur, treba jako inake kombinuvaty Najvalyvie,
zretoju, ce alhorytm potvory!
Te meni zrobyv vidkryttia! Zvisno, bez alhorytmu ani ru. Nu harazd, treba experymentuvaty!
I vony vdalysia do experymentiv. Vse zvelosia do toho, o vony stvoryly modeli korolia
orstokija j udovyka, obydvi, opravda, tiky na paperi, matematynym sposobom. Trur
vidpovidav za korolia, Kliapavcij za potvoru. I zachodyly obydva kolo bilych arkuiv na
stoli z takym zavziattiam, o v olivciach a gryfeli polamalysia. I aleno zvyvalosia neoznaenymy integralamy udovyko pid udaramy korolivkych rivnia, i padalo, rozkladene
na bezli nevidomych, i znovu schopliuvalosia, pidnesene do najvyoho stupeniu, a koro
joho dyferencilamy, a porskaly v usi boky funkcinani operatory. Poalosia take alhebrajino-nelinijne bezladdia, o oden z konstruktoriv ne mih zorijentuvatysia, o stalosia
z korolem, a o z potvoroju, bo oboje ezly v chaosi ponakresliuvanych znakiv. Konstruktory povstavaly z-za stolu, pidkripylysia, chynuvy z velykoji lejdenkoji amfory, znovu
zasily j e hariakovie poaly robyty vse zanovo, vdavy po dopomohu do Velykoho Analizu, i zakluboylo na paperi, a ad piov vid rozihritych gryfeliv. Koro hnav usima
svojimy orstokymy koeficijentamy, blukav u lisi poesternych integraliv, vertavsia vlasnymy slidamy, atakuvav potvoru do siomoho potu j vomoho faktorilu, a vona rozklalasia
na sto mnoholeniv, zahubyla odnoho ixa j dva ipsylony, zalizla pid drobovu rysku, poetverylasia, machnula radykalamy ta jak zatopy z boku matematynoji korolivkoji osoby! a
use rivniannia zadvyhtilo vid toho udaru navidlih. Ale todi orstokij zatulyvsia nelinijnym
pancerom, dosiahnuv toky v bezkonenosti, myttiu vernuvsia i jak torochne potvoru v
lob erez usi duky, a u toji vidrazu speredu vidpav loharyfm, a zzadu stupi. Oto vona
vtiahla svoji macaky vseredynu, i tak pidstupno, o tiky olivci litaju, ta bach! bach!
transformacijeju po spyni, ta e raz, i ve koro, sproenyj, zatremtiv vid ysenyka erez
usi znamennyky ta j vytiahsia. A konstruktory poschopliuvalysia na nohy, smijaly i tanciuvaly, matujuy na klapti spysani arkui na oach u pyhuniv, o daremno sposterihaly jich

iz yrandolia v binokli. Ne obiznani z vyoju matematykoju, vony ne vtiamyly, omu konstruktory kryaly odyn popered odnoho: Peremoha! Peremoha!
Daleko za pivni do laboratoriji najtajemnioji korolivkoji policiji vnesly amforu, do
jakoji prykladalysia konstruktory pid as svojeji tiakoji praci. Laboranty-konsutanty vmy
vidkryly druhe potajemne dno, vytiahly zvidty mikrofonyk ta magnitofonyk, potim, zjurmyvy nad aparaturoju, pustyly jich u ruch i bahato hodyn pidriad z velyeznoju uvahoju
prosluchuvaly vsi slova, jaki zvualy v zali iz zelenoho marmuru. Ve promi rankovoho
soncia vpav na jichni vydoveni oblyia, a jim nioho z toho, o vony pouly, ne vdavalosia
zrozumity. Odyn holos hovoryv:
Nu? o? Ty pidstavyv korolia?
Pidstavyv.
De vin u tebe? Tut? Harazd! Teper otak-o! nohy razom! Trymaj nohy razom, kau!
Ne svoji, jolope, a korolivki! Tak! I davaj, transformuj, vydko! Nu, o tobi vypalo?
Pi.
A de potvora?
U dukach. A o, koro vytrymav, bay?
Vytrymav! A teper obydvi storony pomno na ujavne yslo tak, tak! I e joho raz!
Zminiuj znaky, tupaku! Kudy ty vstavliaje, bebase? Kudy? Ce potvora, a ne koro! Nu,
tak! O, vono, vono!! Hotovo? A teper peretvoriuj, pofazno tak! i hajda v reanyj prostir!
Vychody?
Vychody! Kliapavciju! Liubyj! Dyvysia, o zrobylosia z korolem!
A vidpoviddiu buv alenyj vybuch smichu.
Nazavtra y, vlasne, toho dnia, jakoho vsia policija doekalasia na nohach pislia bezsonnoji noi, konstruktory zaadaly kvarcu, vanadiju, stali, midi, platyny, hirkoho krytaliu, tytanu, ceriju, hermaniju i vzahali vsich elementiv, z jakych skladajesia Vsesvit, a tako
mayn, kvalifikovanych mechanikiv i pyhuniv, bo takoho nabralysia zuchvastva, o na
potrijnomu formuliari zamovle zvaylysia napysaty: A e prosymo pyhuniv riznoji masti
j formatu na rozsud Vidpovidnych Vlastej. Nastupnoho dnia zaadaly vony e j ourok, i
velyke pokryvalo z ervonoho pliuu z hronom sklianych dzvinokiv poseredyni j otyrma
velykymy kytyciamy na rikach. Vony vyznayly navi rozmiry dzvinokiv. Koro, jakoho pro
vse povidomlialy, oburyvsia, odnae veliv zadovoniaty prochannia zuchvaciv. Poky o!
A o korolivke slovo sviate, oderaly konstruktory vse, oho chotily.
I bulo te orazu o nove j neuvane. Tak, pid nomerom 48999/II K/T nadijov do
policijnych archiviv prymirnyk kopiji zamovlennia na try kraveki manekeny j is povnych
komplektiv uniform korolivkoji policiji z pojasamy, zbrojeju, kiveramy, pliumaamy j narunykamy, a tako tryrini pidyvky asopysu Policaj vityzny iz spyskom drukovanych
materiliv za try ostanni roky. Vodnoas u rubryci Prymitky vony zapevnialy, o vyezaznaeni predmety zobovjazujusia povernuty cilymy j neukodenymy protiahom dvadciaty
otyrioch hodyn z momentu oderannia. V inij spravi bulo pidyto kopiju lysta, de Kliapavcij
vymahav nehajno dostavyty liaku, o javliala b soboju naturanoho rozmiru kopiju ministra pot i telegrafiv u povnij paradnij formi, a tako nevelyku, pofarbovanu zelenym,
bryku z hasovym lichtarem po livyj bik ta harnym blakytno-bilym napysom izzadu: SLAVA
PRACI! Pislia liaky z brykoju ef tajemnoji policiji schybnuvsia z rozumu j zmuenyj buv

ity na pensiju. e erez try dni konstruktory zaadaly boku roevoji rycynovoji oliji. I vidtodi nioho ve bie ne vymahaly, praciujuy v hlybokomu sklepi svojeji rezydenciji, zvidky
dolynaly jichni dyki spivy, bezperervnyj stukit molotiv, a smerkom kri hratasti vikna na
pidvaly padalo blakytne svitlo, spotvoriujuy formy sadovych derev. Tam, u kamjanych stinach, pry syniomu siajvi elektrynych rozriadiv, krutylysia Trur i Kliapavcij z pominykamy. Koly chto iz nych pidvodyv holovu, to bayv prykypili do ybok oblyia riznych
slunykiv, o, niby prosto z cikavosti, fotografuvaly koen jichnij ruch. Jako unoi, koly
zmueni konstruktory pily spaty, astynu aparatury, o jiji vony vlasnoruno skonstrujuvaly, nehajno perevezly tajemnym expresom do korolivkych laboratorij, de jiji tremtiaymy
paciamy rozbyralo visimnadcia najvyznaniych sudovych kibernetykiv, o sklaly pered
cym velyku deravnu prysiahu. I tut z-pid jichnich ruk vylizla velyka olyvjana myka, kotra,
puskajuy pysokom myni bubaky, bihala po stolu, a z-pid chvostyka v neji sypavsia krejdianyj pyl, ta tak chytro, o vyjov kaligrafinyj napys: TO VY SPRAVDI NAS NE LIUBYTE? e nikoly v istoriji korolivstva naanyky tajemnoji policiji ne zminiuvalysia tak
vydko. Uniformy, manekeny, zelenu bidarku, jak i ourky, o jich nehajno povernuly konstruktory, vse ce obsteuvalo elektronnymy mikroskopamy. Odnae, krim klaptyka paperu v ourkach zi slovamy: CE MY, OURKY!, nioho ne znajly. Peretrusyly navi
okremi atomy uniform ta bidarok, ale odnych naslidkiv.
Nareti nastav de, koly robotu bulo zakineno. Velyeznyj, schoyj na hermetynu cysternu poviz na triochstach kolesach pidkotyv do muru, jakym bulo obneseno rezydenciju
Trurlia i Kliapavcija; erez rozynenu bramu konstruktory vynesly pokryvalo, ote z dzvinokamy j kytyciamy, i pislia ceremoniji oficijnoho vidkryttia dverej poklaly joho na pidlohu,
todi zalizly vseredynu i pry zaynenych dveriach o tam robyly; vidtak dovho nosyly z
pidvalu velyki bliaanky, napovneni dribno zmelenymy chiminymy elementamy; vony sypaly vsi ti siri, sribni, bili, ovti j zeleni poroky pid kraji yroko prostelenoho pokryvala, a
potim vyjly na povitria, zvelily zaynyty dveri j, prykypivy oyma do hodynnyka, ekaly
otyrnadcia z polovynoju sekund. A jak zbih as, usi zastyhly v podyvi: z povozu, cho vin i
stojav neruchomo, vyrazno pouvsia peredzvin sklianych dzvonykiv. Usich ce zdyvuvalo, bo
chiba o tiky duch mih torkatysia tkanyny. Todi konstruktory perezyrnuly i skazaly:
Hotovo! Mona joho zabraty!
Cilyj de druzi puskaly z terasy myni bubaky, a nadveir jich vidvidav anovnyj Protozar, toj samyj ceremonijmejster, o zamanyv konstruktoriv na planetu orstokija. Vin buv
hrenyj, ale riuyj. Na schodach ekala varta vin pojasnyv, o konstruktory povynni
zaraz e pity v pryznaene dlia nych misce. Jim dovelosia zalyyty vsi rei v palaci, navi
vlasnyj odiah, zamis jakoho jim daly latane drantia. Oboch zakuvaly v kajdany. Na prevelykyj podyv vartovych i prysutnich yniv policiji ta organiv pravosuddia obydva konstruktory
anitrochy ne nervuvaly, a Trur, navi smijuy, zauvayv kovalevi, o zabyvav joho v kajdany, o bojisia loskotu. Jak tiky jich zamknuly u liochu, vidrazu z-pid kamjanoho sklepinnia pouvsia motyv piseky Veselyj programist.
Tym asom mohutnij orstokij na bojovij myslyvkij kolisnyci u suprovodi svoho potu
same vyruyv z mista. Za nym tiahsia dovhyj chvist vernykiv i mayn ne zovsim myslyvkych, bo buly sered nych ne te o kulemety j harmaty, a navi velyezni lazerni fuziji,
mortyry na antymateriji i smolomety, o zalyvaly smoloju i vse yve, i vse mechanine.

Oto mohutnij myslyvkyj korte korolia jichav parko, bundiuno j veselo na lovy v
korolivkyj zapovidnyk, i nichto navi ne zhadav pro uvjaznenych konstruktoriv, a jako j
zhadav, to tiky dlia toho, aby pohluzuvaty z nych, o tak hanebno vskoyly v chalepu.
A koly sribni fanfary spovistyly z myslyvkoho zapovidnyka pro nablyennia joho velynosti korolia, vsi pobayly, o v toj e bik ruchajesia velyeznyj poviz-rezervuar; specini lapy vpjalysia u liuk rezervuara, vidynyly joho i jaku my ornyj otvir ziajav, nemov paeka, nacilenoji kudy u nebo harmaty.
Ale za my o amorfne j nestijke, movby vychor, siro-ovte, piskuvate vychopylosia
zseredyny, ta takym vystrybom, o j ne vtoropaty bulo: zvir to, y ni. Proletivy de blyko
sotni krokiv, stvorinnia tycho pryzemlylo, a pokryvalo, v jake vono bulo zahornute, vidokremylo i, malynovoju pliamoju vpavy na pisok nepodalik vid potvory, kotru teper usi dobre bayly, zalunalo v mohynij tyi dyvnym dzelekanniam svojich sklianych dzvinokiv.
Prote obrysy potvory use e buly nevyrazni: o na zrazok pahorka, dosy velykoho, trochy
vydovenoho, o maje ne vidrizniavsia vid navkolynioho krajevydu, i zdavalosia navi, o
na niomu roste pouchlyj na sonci osot. Korolivki jeheri, ne zvodiay zi zvira oej, spustyly
z pryvjazi cilu zhraju kibernariv, kibermopsiv i kiberdohiv. Ti, zaerlyvo porozziavliavy
pai, pomaly do ziulenoho veletnia. A koly napaly na nioho, vin ani pai ne roztulyv, ani
vohnem ne dychnuv, tiky rozpliuyv svoji dvoje oej, schoych na mali strani soncia, i
vmy polovyna zhraji rozsypalasia popelom po zemli.
Oho, u nioho v oach lazeryky! Anu dajte meni moju dorohu protysvitlianu zbroju,
mysiurku j liachetni laty! huknuv koro do svoho potu, i joho vmy pereodiahly v blyskuu superkryciu. Todi koro na svojemu kiberkoni, o ne bojavsia odnych snariadiv, vychopyvsia napered.
Potvora dozvolyla jomu nablyzyty. Koro rubonuv, a povitria zavylo pid lezom, i vidrubana zvirova holova pokotylasia na pisok. A korolia ne tak potiyla, jak rozhnivala nadto
lehka peremoha, i vin vyriyv pokaraty vynuvatciv takoho rozaruvannia due strano, choa
poet halasuvav na es joho myslyvkoho trimfu. Ale o potvora strusnula yjeju i na
zrubi zjavyvsia pupjanok, a z nioho vyzyrnula druha holova. Vona rozkryla svoji slipui zinyci, ta jichnie svitlo tiky bezsylo kovznulo po korolivkomu pancyrovi.
Ne taki ve j bezporadni vony, cho i povynni vmerty, podumav koro pro konstruktoriv i, stysnuvy stalevoho konia ostrohamy, znov kynuvsia na zvira.
Rubnuv koro udruhe, cioho razu posered chrebta, sluchniano pidstavlenoho jomu
potvoroju. Zasvystilo povitria, zojknula sta, i roztiatyj navpil tulub zavmer u korach. Ale
o ce? ne vstyh koro zavernuty konia, jak pered nym ue bulo dvoje odnakovisikych,
mov blyzniuky, menych potvor, a mi nymy hralosia j tretie, maleke; to bula chvyliu tomu
vidtiata holova, a ce ve vypustyla chvostyk ta niky j vybrykuvala sobi na pisoku.
A ce o take?! Na curpalky y na myej muu sikty? Te meni poliuvannia! podumav koro i u stranomu hnivi kynuvsia na potvor, i rizav, i kolov, i rubav, i atkuvav meem.
Vid tych udariv namnoylosia potvor bez liku. Koly ce raptom vony vidbihly, kynuly odna
do odnoji, o myhnulo i znov odna velyka, taka samisika, jak napoatku, potvora, prypavy erevom do zemli j vyhnuvy prunoho chrebta, postala pered korolem.
Nijakoji tobi vtichy, podumav koro. Pevno, vona maje taki sami zvorotni keruvannia, jak toj, o jich meni jak e joho zvaly? Pumpkington skonstrujuvav. Potim za

brak vynachidlyvosti ja zvolyv vlasnoruno rozderty joho pered palacom Ta nioho ne vdije, dovedesia z kibermaty
I nakazav koro pidkotyty odnu, estylinijnu. Cilyvsia ne malo j ne bahato, a same v
miru. Smyknuv nura i nevydymyj snariad bez dymu, bez hromu vluyv u potvoru, ob
roznesty jiji na druzky. Ta nioho takoho ne stalosia. Koly j probyv navylit, to zanadto
vydko, aby chto o pomityv. Potvora e bie prypala do zemli, vystavyla vpered livu
lapu, pislia oho vsi pobayly jiji dovhi volochati paci, vona tynula korolevi duliu.
Dajte meni bioho kalibru! zakryav koro, vdajuy, o ne bay duli.
I dvadcia sluh kotia ue, nabyvaju harmatu, koro pryciliujesia, paly i tijeji
myti zvir strybaje. Koro chotiv zakrytysia meem, ta poky ce zrobyv, potvory ne stalo. Ti,
kotri bayly ce, rozpovidaly zhodom, o malo z hluzdu ne zjichaly: zvir u povitri rozdilyvsia
natroje!.. Metamorfoza bula blyskavyna zamis siroji masy zjavylysia try persony v policijnych uniformach, jaki e v povitri pryhotuvalysia vykonaty svoji slubovi obovjazky.
Peryj policaj, kermujuy nohamy, vytiahnuv z kyeni narunyky, druhyj livoju rukoju prytrymuvav kiver z pliumaem, ob joho ne znis vychor, vyklykanyj vydkym poliotom, a pravoju vyjmav z binoji kyeni order, a tretij potriben buv lye dlia toho, ob tym dvom zrunie
bulo pryzemliaty: vin padav navznak jim pid nohy jak amortyzator. Ale prymom schopyvsia
i strusnuv pyliuku, tym asom jak peryj ue nadiv na korolia narunyky, a druhyj vybyv u
nioho iz zastyhlych vid podyvu ruk me. Zakutoho v narunyky korolia vony povely v pusteliu. Posuvalysia dovhymy strybkamy j tiahly za soboju monarcha, o, vlasne, j ne ynyv jim
oporu. Jaku my uve poet stojav jak ukopanyj. A potim zareviv v odyn holos i kynuvsia
navzdohin. Ue kiberkoni o-o nazdoenu utikaiv, ue skrehotia mei, dobuti z pichov,
ale tu my tretij policaj uvimknuv o sobi na yvoti, zihnuvsia, ruky joho peretvorylysia
na dva dyla, nohy skrutylysia, v nych ue zablyskaly pyci, a na spyni, o stala kozlamy
zelenoji bryky, sydy policija i dovhym batohom mahaje korolia, a toj, u chomuti, rukamy
vymachujuy, chovajuy koronovanu holovu vid udariv, my jak skaenyj. A o pohonia
nablyzylasia znov, todi policaji vchopyly korolia za kark i mey sebe. Odyn vyde, ni ce
slovo skazaty, zsunuvsia pomi dyla, stuknuv-hriuknuv i peretvoryvsia na veselkovyj stovp
povitria, na hromovernyj hvyntokryl, vid oho v taradajky j spravdi nae kryla vyrosly. Rozkydajuy pisok i nesamovyto hucajuy na vybojach, poletila vona, tak o za chvylynu jiji ve
tiky j bayly sered pianych diun. Korolivkyj poet rozsypavsia, ukajuy slidiv, poslaly po
sobak-ukaiv, a todi na poenych motopompach prymav rezervnyj zahin policiji i stav hariakovo polyvaty pisok, bo v nadislanij iz sposterenoho punktu v chmarach yfrovanij telegrami erez pospich ta erez te, o v telegrafista tremtily ruky, stalasia pomylka. Zahony
policiji hasaly po vsij pusteli, obukuvaly, de jakyj ku buv y osot, prosviuvaly vse portatyvnymy renthenoaparatamy, ponavykopuvaly bezli jam, uzialy z nych proby na analiz, sam
generanyj prokuror nakazav pryvesty na dopyt korolivkoho kiberkonia. Vid tajemnych dyryabliv uveeri a ponoilo, na pusteliu skynuly navi dyviziju parautystiv iz pylososamy,
ob prosijuvaly pisok, a vsich, chto skydavsia na policajiv, zatrymuvaly, ale ce bulo ne tak
ue j prosto. I stalosia pid kine take, o odna polovyna policiji zaaretuvala druhu.
Koly zapala ni, osovili, pereliakani ukai vertalysia do mista z traginymy zvistkamy,
bo ne poastylo napasty na oden slid, monarch nae kri zemliu provalyvsia. Sered noi

pry svitli smoloskypiv nehajno pryvely zakutych u kajdany konstruktoriv pered oi velykoho
kanclera j ochoroncia korolivkoji peatky, a toj hromovym holosom spovistyv jim:
Za te, o vy vlatuvaly zhubnu pastku Najvyomu Monarchovi, za te, o nasmilylysia pidnesty ruku na vemonoho pana, Joho Korolivku Velynis volodaria i samodercia orstokija, vy budete etvertovani, dryliovani, pyhovani, pislia oho specinym
ventyliatorom-puveryzatorom rozporoeni na vsi otyry boky svitu, na vinu pamja i zastereennia proty pidloho zloynu carevbyvstva, tryi j bez apeliaciji. Ami.
I ce zaraz? pytaje Trur. Bo my ekajemo poslancia.
Jakoho e poslancia, ty, pidlyj zloynciu?
Ale spravdi, tu my do zaly zadkuje varta, jaka ne nasmiliujesia zupynyty perechreenymy alebardamy samoho ministra pot i telegrafiv. Joho svitlis pry vsiomu paradi, pobriazkujuy ordenamy, nablyajesia do kanclera i z prykraenoji dimantamy torby,
o vysy u nioho na yvoti, vytiahaje lysta. Promovyvy: Cho ja j tunyj, ale vid korolia
pochodu! rozsypajesia dribnym makom. Kancler, ne viriay vlasnym oam, vpiznaje
vytysnenyj na ervonomu surgui korolivkyj znak, rozlamuje peatku, vytiahaje z konverta
lysta i ytaje pro te, o koro zmuenyj vdatysia do perehovoriv iz konstruktoramy, o zastosuvaly alhorytmini ta matematyni sposoby, aby joho schopyty, a teper stavlia umovy,
jaki kancler, koly jomu dorohe yttia korolia, povynen vysluchaty j pohodytysia. Pidpys:
orstokij, pysano v peeri nevidomoho miscia roztauvannia, u poloni v potvory psevdopolicaja, jedynoji v trioch obmundyrovanych osobach
Todi zynyvsia stranyj gvalt i lement, kone, namahajuy perekryaty ine, stalo pytaty, o to za umovy, o vse ce oznaaje, ale Trur pravyv odne: Peredusim prou zniaty
narunyky, bo inake nioho ne bude. Kovali navkoliky rozkovuju konstruktoriv, usi do
nych kydajusia, a Trur znovu svojeji:
My holodni, brudni, nemyti. Choemo zapanoji kupeli, pachuych kvitiv, rozvah,
edroji veeri, baletu na desert, bo inake nioho ne bude!
Ue do biloji hariaky dijly vsi prydvorni orstokoho monovladcia, ale musia i na ce
prystaty. A na svitanku povernulysia konstruktory na audijenciju. I prynesly jich lakeji pid
palankinom, sviych, pachuych, u udovi aty vbranych. Sily vony do zelenoho stolu j poaly
stavyty umovy, ne po pamjati (ob, ne daj boe, buva, oho ne zabuty!), a z malekoho
zapysnyka, o ve as leav schovanyj za firankoju v jichnij rezydenciji. Poalosia Zaytuvannia:
1. Maje buty pryhotovlenyj peroklasnyj korabe, o vidviz by jich dodomu.
2. Na tomu korabli maje buty navantaeno vsiakoji vsiayny v takomu
rozmiri: dimantiv otyry pudy, zolota ervonoho sorok pudiv, platyny,
paladiju i e bozna-jakych kotovnostej u visim raziv bie, a tako riznych suveniriv, o jich zvolia vybraty sobi u korolivkomu palaci ti, o
nye pidpysalysia.
3. Doky korabe ne bude zahvyneno na ostannij hvynt, navantaeno j
vylatuvano v dorohu, podano do palacu z kylymom na schidciach i
proanym orkestrom, ordenamy na poduekach, poestiamy, dytiaym

chorom, velykym orkestrom filarmoniji u paradnij zali j u suprovodi zahanoho entuzizmu, doty nichto ne pobay korolia.
4. Maje buty pryhotovlenyj vitanyj adres, vydrukovanyj na zolotij
bliaci z perlamutrovoju inkrustacijeju: Jasnovemonym, Bezmirna yrym Panam Trurlevi ta Kliapavcijevi, de povynna buty detano opysana j
skriplena velykoju kanceliarkoju peatkoju z korolivkoju koronoju vsia cia
istorija, zasvidena pidpysamy i zaplombovana, jak u futliari, v harmatnomu
stvoli. Adres maje vnesty na vlasnych pleach bez niyjeji dopomohy na bort
uriadove Protozor, ceremonijmejster, o spokusyv Jasnovemonych Konstruktoriv na ciu planetu, zamyslyvy takym ynom dovesty jich do hanebnoji smerti.
5. Cej uriadove maje potim letity razom z konstruktoramy do jichnioji
domivky jak garantija nedotorkannosti ta nemolyvosti bu-jakoji pohoni j
t. in. Pryomu na korabli vin ve as sydityme v klitci zavbiky try kroky
na try j na otyry, z vikoncem dlia hoduvannia i pidstylkoju z ourkiv; ourky
maju buty ti sami, o jich Jasnovemoni Konstruktory uklinno prosyly
dlia vykonannia korolivkych zabahanok i o jich perevezeno potim do tajemnych policijnych archiviv.
6. Pislia zvinennia koro ne zobovjazanyj osobysto pereprouvaty Jasnovemonych Konstruktoriv, oskiky vony nechtuju pereproenniam takoji osoby.
Napysano, pidpysano, datovano i t. d. j t. in.: Trur ta Kliapavcij za
Konstruktoriv Umovodavciv, a tako Velykyj Korolivkyj Kancler, Velykyj
Ceremonijmejster i Holovnyj Ober-policmejster Povitriano-Zemno-Vodnoji
Tajemnoji Policiji z Umovovykonuvaiv.
I o maly ynyty prydvorni j ministry, o a posynily vid zlosti? Jasna ri, pohodyty
na vse. Zatym straenno pospino vyhotovliajesia raketa; konstruktory pislia snidanku sami
prychodia na montanyj majdanyk dlia kontroliu. I vse jim ne tak: to materil kepkyj, to
inenery netiamui, a to jim zabahlosia, ob u centranomu saloni jim poepyly mahinu
liustru z otyrma supersvitynykamy j zozuleju na schreenni; a jako tubici ne znaju,
o take cia zozulia, to tym hire dlia nych korolevi, pevna ri, ue vryvajesia terpe u
joho vidliudnomu schovyi, j koly vin povernesia, to sumlinno rozkvytajesia z usima, chto
hamuvav joho vyzvolennia. Ci slova vyklykaly zahane potemninnia v oach, nervovi
dryaky j policijnu lychomanku. Nareti raketa bula hotova; vantanyky nesly kotovnosti,
miky z perlamy, pochylym transporterom teklo zoloto. A zahony policajiv, cho i tajemnych,
ta zapopadlyvych, i dali nyporia u horach i dolynach, a Trur i Kliapavcij tiky vsmichajusia sobi z nych u kulak i navi lahidno pojasniuju tym, chto jich ne bez ostrachu, ale
z cikavistiu sluchaje, jak use ce vyjlo, koly vony vidkynuly peryj zadum, jak nedoskonalyj,
i pobuduvaly potvoru zovsim inake. Vony ne znaly, de i jak vmontuvaty jij centr rehuliuvannia, abo mozok, tomu dovelosia vsiu jiji skonstrujuvaty z mozku, ob vona mohla dumaty nohoju, chvostom y paekoju (jiji, do rei, zadlia cioho he usiu zapovnyly zubamy

mudrosti). Ale vse ce tiky vstup, a spravnie zavdannia skladalosia z dvoch astyn: psychologinoji ta amorytminoji. Speru treba bulo zjasuvaty, o moe pryborkaty korolia; z cijeju
metoju mala dijaty policijna grupa, viddilena z potvory liachom transmutaciji. Bo policiji,
o maje na rukach bezdohanno zahotovlenyj order na aret, nio v Kosmosi ne moe opyraty. Oce j use odo psychologiji. Slid tiky dodaty, o geninoho potmejstera bulo
vkliueno tako iz psychologinych mirkuva, bo nyyj za rangom ynovnyk mih by joho
ne propustyla b storoa ne vruyty lysta, i ce kotuvalo b konstruktoram holovy. tunyj
ministr vykonuvav ro poslancia, krim lysta, vin u potarkij sumci mav ie deo na toj
vypadok, jakby dovelosia pidkupyty alebardnykiv. Use bulo produmano. odo alhorytmiv,
to treba bulo tiky vynajty taku grupu potvor, vyznaenoju i obmeenoju pidgrupoju jakoji
bula b vlasne policija. Alhorytm potvory peredbaav beznastanni transformaciji dlia konoho
novoho vydu peretvorennia. Cej alhorytm nesympatynym ornylom vvedeno chimino u pokryvalo z dzvonykamy, oto potim vin sam dijav na elementy same zavdiaky potvorno-policijnij samoorganizaciji. Odrazu zaznaymo, o zhodom konstruktory vmistyly v naukovomu asopysu praciu pid nazvoju: Zahano-rekursyvni eta-meta-beta-funkciji dlia okremoho vypadku transformaciji policijnych syl u potovi ta potvorni syly v koli kompensaciji
dzvinokiv, rozvjazani dlia dvo-try-otyry i p-kolisnoji zelenoji bidarky z topologinoju hasovoju lampoju pry zastosuvanni obernenoji matryci na rycynovij oliji, zabarvlenij dlia
vidvertannia uvahy v roevyj kolir, abo zahana teorija mono i policijnoji potvorystyky v
matematynomu aspekti. Jasno, o nichto z prydvornych, kancleriv, oficeriv i samoji vkraj
vymuenoji policiji ani slova z usioho cioho ne vtiamyv, ale o to vay? Chto znaje y
maju piddani korolia orstokija anuvaty konstruktoriv, a y nenavydity jich.
Vse ve bulo hotove do startu. Trur chodyv po palacu i, zhidno z umovoju, raz po raz
znimav zi stiny jaku prykrasu, myluvavsia trochy neju i kydav u lantuch, nae svoju. Nareti bidarka veze chorobrych konstruktoriv na aerodrom, a tam ue natovp, dytiayj chor,
divatka v nacinanych kostiumach pidnosia jim bukety kvitiv, dijai zaytuju z papirciv
vdiano-proani promovy, hraje orkestr; dechto, v koho slabki nervy, neprytomnije, i o
nastaje mertva tya. Todi Kliapavcij vyjmaje z rota zuba, o u niomu povertaje, bo to ne
zvyajnyj zub, a pryjmano-peredavana stancijka. Natyskaje i na neboschyli zjavliajesia
piana chmarynka. Vona pomalu zbiujesia, zalyajuy za soboju smuhu kuriavy, i o
blye, to z huniym hurkotom pryzemliajesia na vinyj majdanyk mi povitrianym korablem i natovpom, zahamuvavy tak, o a pisok porsnuv na vsi boky, i prysutni z pereliakom baa, o ce potvora. Strach jaka brydka! A oi v neji nae soncia. mahaje sebe
po bokach zmijinym chvostom, a iskry letia, vypaliujuy dirky na paradnych, a ote ne
na pancernych uniformach sanovnykiv.
Vypusty korolia! kae Kliapavcij, a potvora na ce zvyajnisikym liudkym holosom vidpovidaje:
I ne podumaju! Teper moja erga provadyty perehovory
Ty o, z hluzdu zsunula? Zhidno z matryceju ty povynna sluchatysia nas! pry
zahanomu ostovpinni serdyto kryy Kliapavcij.

 A navio? chala ja na vau matryciu. Ja potvora alhorytmina, antydemokratyna,

iz zvorotnym keruvanniam, iz smertenym pohliadom, z policijeju, amunicijeju, ornamentacijeju ta samoorganizacijeju, koro sydy v meni bez ruchu, vid nioho ni sluchu, ni duchu,
vimisia pid boky, stupi otyry kroky, vitajte svoho pana, kompanije kochana!
O ja tebe pryvitaju! kryy rozhnivanyj Kliapavcij, a Trur pytaje potvoru:
To o ty choe? i chovajesia za Kliapavcija, vyjmajuy v sebe zuba, ale tak, ob
potvora ne pomityla.
Po-pere, chou vziaty za inku
Ale nichto tak i ne dovidavsia, z kym potvora prahnula pobratysia, bo Trur natysnuv
na zuba j promovyv:
Erem-terem, tryndy-radlo, zhy, hemonke uperadlo!
Magnitno-dynamine zvorotne keruvannia, jake trymalo vkupi vsi atomy potvory, pid
dijeju cych sliv vmy rozslabylo, a sama vona zablymala slipakamy, zalopotila vuchamy,
revnula, chvycnula, zatipala, ale ce nioho ne dopomohlo tiky vitrom hariaym, zalizom
prypachenym dmuchnulo j vijnulo, a potvora jak stojala, tak i rozsypala, jak vysochla baba
z pisku, koly jiji pchnuty nohoju
Zalyyvsia tiky malekyj horbyk, a na tomu horbyku koro yvyj-zdorovyj, cho i
znienyj, nasuplenyj, nevmyvanyj i due liutyj, o take z nym stalosia.
U nioho vse v holovi peremialosia! skazav Trur, i nichto ne zrozumiv, koho vin
mav na uvazi: korolia y zvira, jakyj sylkuvavsia zbuntuvatysia proty svojich tvorciv, kotri,
zvisno, peredbayly j ciu nebezpenu molyvis.
A teper, pidsumuvav Trur, prou posadyty ceremonijmejstera v klitku, a nam
as do rakety

Trur i Kliapavcij buly uniamy velykoho Kerebrona Emtadraty, o u Vyij Neantynij koli sorok sim rokiv vykladav Zahanu Teoriju Drakoniv. Vidomo, o drakoniv ne
isnuje. Taka prymityvna konstatacija mohla b zadovonyty peresinyj intelekt, ale ne nauku,
bo Vya Neantyna kola zovsim ne cikavysia tym, o isnuje. Nadto davno ve dovedeno
bananis buttia, ob varto bulo pro ce obmovytysia bodaj odnym slovom. O todi jakraz
geninyj Kerebron, zastosuvavy dlia rozvjazannia cijeji problemy toni metody, vidkryv try
riznovydy drakoniv; nejtranyj, hadanyj i negatyvnyj. oden iz nych, jak ue skazano, ne
isnuje, ale koen z okremych na te pryyn. Drakony hadani j nejtrani, znani sered fachivciv ie jak vyhadanci j nejtranyky, ne isnuju u ne men cikavyj sposib, ani negatyvni.
Davno vidomyj u drakonologiji paradox, o koly dva negatyvni vydy herbaryzujusia (dija v
alhebri drakoniv, o vidpovidaje mnoenniu v elementarnij aryfmetyci), narodujesia
nedodrakon, zavbiky blyko 0,6. Ote, svit fachivciv podiliavsia na dva tabory, z jakych
odyn dotrymuvavsia dumky, o jdesia pro astynu drakona, lienu vid holovy, a druhyj
o pro astynu, lienu vid chvosta. I erez ce velykoju bula zasluha Trurlia i Kliapavcija,
jaki dovely chybnis oboch pohliadiv. Vony vpere zastosuvaly v cij haluzi teoriju jmovirnosti

j tym samym stvoryly probabilistynu drakonologiju, z jakoji vyplyvaje, o drakon je termodynamino nemolyvyj tiky v statystynomu rozuminni, podibno do toho, jak i efy, domovyky, hnomy, voroky too. Iz zahanoji formuly nejmovirnosti obydva teoretyky vyrachuvaly koeficijenty hnominizaciji, rozefuvannia too. Z tijeji formuly vyplyvaje, o stychijnoho samovyjavlennia peresinoho drakona dovelosia b ekaty blyko istnadciaty kvintokvadryjony heptyjoniv rokiv. Pevna ri, cia problema zostalasia b tiky cikavoju matematynoju podrobyceju, jakby ne dobre vidoma Trurleva konstruktorka ylka; vin vyriyv
rozvjazaty ciu problemu empirynym liachom. A oskiky jlosia pro nejmovirni javya, vin
vynajov pidsyliuva imovirnosti j vyprobuvav joho spoatku v svojemu pidvali, a potim na
specinomu finansovanomu akademijeju Drakonorodnomu polihoni, y Drakolihoni. Ti,
chto ne obiznanyj iz zahanoju teorijeju imovirnosti, j do siohodni zapytuju, omu Trur
zrobyv imovirnym same drakona, a ne efa y hnoma. I ynia ce z nevihlastva, bo ne vidaju,
o porivniano z hnomom drakon virohidniyj. Molyvo, Trur mav namir pity dali u svojich
doslidach z pidsyliuvaem, ale ve pera sproba spryynylasia do tiakoji kontuziji, bo virtuanyj drakon chvycnuvsia. Na astia, prysutnij pry ciomu Kliapavcij zmenyv imovirnis
i drakon ez. Bahato venych potim povtoriuvaly doslidy z drakotronom, ale oskiky jim
brakuvalo vpravnosti ta vytrymky, znana astyna drakonovoji malei, dokuno poturbuvavy vynachidnykiv, vyryvala na voliu. Same todi j vyjavylosia, o ohydni potvory isnuju
zovsim inake, ni jaki tam afy, komody y stoly; drakony, koly ve vony vynykly, vidznaajusia nasampered imovirnistiu, i dosy znanoju. Koly vlatovujesia poliuvannia na
takoho drakona, ta e z oblavoju, to myslyvci z hotovymy do striby runyciamy znachodia
lye vypalenu zemliu, o maje specyfinyj zapach, bo drakon, pereduvajuy bidu, z
reanoho prostoru chovajesia v konfiguracijnyj. Jak zvir nadto tupyj i pliuhavyj, vin roby
ce, oevydno, ysto instynktyvno. Prymityvni osoby, o ne mou zbahnuty, jak ce dijesia,
iz zapalom vymahaju, aby jim pokazaly toj konfiguracijnyj prostir. Vony bo ne rozumiju,
o elektrony, isnuvannia jakych ne zapereuje oden zdorovyj hluzd, tako ruchajusia,
tiky v konfiguracijnomu prostori, i doli jichni zalea vid chvy imovirnosti. Vpertyj vyde
vyznaje neisnuvannia elektroniv, ani drakoniv, bo elektrony prynajmni ne chvycajusia.
Trurliv kolega, Kibr Harboryzij, peryj skvantuvav drakona, ustalyv odynyciu, nazvanu
drakonom, o neju kalibrujusia, jak vidomo, ysenyky drakoniv, i navi vyviv zamanis
jichnioho chvosta, za o malo ne naklav holovoju. Ta chiba pro ci dosiahnennia jlosia yrokym masam, jakym drakony zavdavaly ymalo lycha spustouvanniam, vlastyvoju jim
usim nastyrlyvistiu, rykom i polumjam, a podekudy vony navi vymahaly splaty podatku
divatamy? Chiba cych neasnych ne turbuvalo, o indeterminini, tobto nelokani, Trurlevi drakony povodiasia zhidno z teorijeju, ale vsupere pravyl emnosti, o ta teorija peredbaaje zamanis jichnich chvostiv, a ce nyy sela j posivy? I nioho dyvnoho nemaje v
tomu, o yroka hromadkis, zamis ocinyty sensacijne Trurleve dosiahnennia, vyjavyla
nevdovolennia, a grupa cilkovytych nevihlasiv u naukovych pytanniach dokuno pobyla
znamenytoho konstruktora. Prote vin, razom zi svojim pryjatelem Kliapavcijem, ne prypyniav doslide. Z nych vyplyvalo, o drakon isnuje v stupeni, zalenij vid joho nastroju i
stanu zahanoho nasyennia, a tako, o jedynym pevnym metodom znyennia drakona je
redukcija imovirnosti do nulia i navi do vidjemnoji velyyny. Ote, pevna ri, ti doslidy vymahaly bahato syl ta asu, a zarozumili drakony yly sobi na voli, spustoujuy yslenni

planety j zirky. I o najhire, navi rozmnouvaly. Ce dalo molyvis Kliapavcijevi opublikuvaty udovu stattiu pid nazvoju Kovarintnyj perechid vid drakoniv do drakonykiv, abo
osoblyvyj vypadok perechodu iz stanu, zaboronenoho fizykoju, u stan, zaboronenyj policijeju. Cia stattia narobyla bahato halasu v naukovomu sviti, de vsi e pamjataly pro znamenytoho policijnoho drakona, z dopomohoju jakoho chorobri konstruktory pomstylysia lychomu koroliu orstokiju za svojich naviky vtraenych koleg. A jaki vynykly perturbaciji,
koly stalo vidomo, o jakyj konstruktor Bazylij, zvanyj Emerdvankym, podoroujuy po
vsij Galaktyci, samoju prysutnistiu svojeju vyklykaje pojavu drakoniv tam, de jich nichto
doty i v oi ne bayv. Koly zahanyj rozpa i stan nacinanoji katastrofy dosiahaly apoheju,
Bazylij Emerdvankyj zjavliavsia pered volodarem danoji krajiny i, vytorguvavy sobi nejmovirno vysokyj honorar, rozpoynav znyuvaty potvor. I ce jomu zdebioho vdavalosia, cho
nichto ne znav, jakym ynom, bo vin dijav sam-odyn i vid usich kryjuy. Garantiju uspinych
naslidkiv dedrakonizaciji vin davav lye statystynu, a koly odyn monarch zaplatyv jomu za
posluhy dukatamy, o te buly tiky statystyno spravni, vin poav vidtodi u hanebnyj
sposib carkoju horilkoju pereviriaty pryrodu metalu, jakym jomu platyly.
Jako pohooho dnia opivdni zustrilysia Trur i Kliapavcij ta j poaly taku rozmovu:
uv pro toho Bazylija? spytav Trur.
uv.
Nu j o skae?
Ne podobajesia meni cia istorija.
Meni te. Jakoji ty dumky pro vse te?
Vin korystujesia pidsyliuvaem.
Imovirnosti?
Tak. Abo rezonanymy systemamy.
Abo generatorom drakoniv.
Ty maje na uvazi drakotron?
Ave.
A spravdi, cilkom molyvo.
Ale , zavolav Trur, ce bulo b pidlistiu! Ce oznaalo b, o vin inkoly pryvozy
z soboju cych drakoniv, tiky v potencinomu stani, z imovirnistiu, blykoju do nulia. Koly
vin poyve na novomu misci j rozdyvysia, todi zbiuje j zbiuje ansy i zmicniuje jich, a
poky vony dosiahnu maje virohidnych me, i, pevno, todi ve nastaje umolyvlennia, konkretyzacija i naona totalizacija.
Zrozumilo. Vin zminiuje matryciu i dodaje drakonovi neuvanoho bojovoho duchu j
alenstva, skazaty b, amoku.
Tak, drakon z amokom ce najhire, o moe buty.
A jak ty hadaje, vin anuliuje jich potim nihiliuvanym retroreaktorom y tiky
tymasovo zmenuje imovirnis i jide sobi, zabravy kupu hroej?
Chto znaje. Ale jakby vin tiky zminiuvav pravdopodibnis, to ce bulo b ie bioju
nycistiu, bo ranie y piznie nejtrani kolyvannia povynni spryynytysia do aktyvizaciji drakonomatryci, i vse poynajesia zanovo.
Tak, ale todi ve ne bude ni konstruktora, ni hroej burknuv Kliapavcij.

 y ne zdajesia tobi, o pro ce varto bulo b napysaty do Holovnoho Uriadu Rehuliuvannia Drakonamy?
Dumaju, o ne varto. Zretoju, vin, moe, cioho j ne roby. My ne vpevneni v ciomu,
ta j ne majemo dokaziv. Ade statystyni kolyvannia buvaju i bez pidsyliuvaa; koly e ne
bulo ni matry, ni pidsyliuvaa, a drakony tym asom zjavlialysia. Prosto akcydentno.
Niby j tak skazav Trur, i vse vony zjavliajusia tiky pislia joho prybuttia
na planetu.
Ave. A prote, pysaty ne vypadaje, bo ce vse-taky na kolega z fachu. Chiba o
samym zvayty na riuyj krok?
Mona.
To j dobre, bo ja takoji dumky. Ale o robyty?
I dva znamenyti drakonology potonuly u fachovij dyskusiji, z jakoji storonnij slucha ne
zrozumiv by j slova, bo do nioho dochodyly b tiky zahadkovi slova: ysenyk drakoniv,
bezchvostova transformacija, slabki drakonovi vplyvy, dyfrakcija i rozporouvannia
drakoniv, drakon tverdyj, drakon mjakyj, drakoprobabilistyka, nepostijnyj spektr
vasylyska, drakon u stani zbudennia, anihiliacija pary drakoniv z suprotyvnymy amokamy v poli zahanoho bezholivja too.
Vnaslidok takoho skrupulioznoho analizu javya sporiadeno bulo expedyciju, ve tretiu, do jakoji konstruktory due staranno pidhotuvaly i, jak zavdy, zavantayly svij korabe
usiliakoju skladnoju aparaturoju.
Zokrema, vzialy vony z soboju dyfuzator i specinu harmatu, jaka striliala antyholovamy. Pid as podoroi, pryzemlyvysia speru na Enciji, todi na Penciji, i Ceruleji,
vony zrozumily, o ne zmou obsteyty vsijeji ochoplenoji neastiam terytoriji, bo dlia
cioho jim dovelosia b rozirvatysia na matoky. Ote, prostie bulo rozjednatysia, o vony j
zrobyly, i pislia korotkoji robooji narady koen iz nych podavsia v inyj bik. Kliapavcij dovho
praciuvav u Prestopondiji, kudy joho zaprosyv koro Zdyvoslav Ampetrycij, o laden buv
viddaty za nioho doku, aby tiky pozbutysia potvor. Drakony najbioji imovirnosti tut zabihaly navi na vulyci stolyci, a vid virtuanych a kyilo. Virtuanoho drakona, kau
najivni, peresini liudy, naspravdi nema, tobto joho prosto nemolyvo pobayty, j vony
nioho ne roblia, ob vyjavyty joho, ale rozrachunok Kibra-Trurlia-KliapavcijA-Minohija,
a nadto rivniannia drakonovoji chvyli vyrazno dovody, o drakon perechody z konfiguracijnoho u reanyj prostir lehe j vyde, ni dytyna z domu do koly. Ote, v budynku konoji
chvylyny pry zahanomu zrostanni jmovirnosti mona bulo natovchnutysia na drakona i
navi na superdrakona.
Kliapavcij, zamis haniatysia za drakonamy, vvaajuy, o z toho ne bulo b korysti, jak
spravnij teoretyk, uziavsia za spravu metodyno povstanovliuvav na ploach i skverach,
u mistach i selach probabilistyni drakonoreduktory, j nevdovzi potvory staly velykoju ridkistiu. Oderavy za ce hroi, poesnyj dyplom i perechidnyj prapor, Kliapavcij vidletiv na
zustri z pryjatelem. Po dorozi vin pomityv planetu, z jakoji chto rozpalyvo machav jomu.
Prypuskajuy, o ce, molyvo, Trur popav u bidu, Kliapavcij pryzemlyvsia. Prote znaky
jomu podavaly yteli Trufliofory, piddani korolia Pstrycija, o buly v poloni prymityvnych
zaboboniv ta riznych viruva. Jichnia religija drakonistyna pnevmatologija vyla, o
drakony maju dui, ale neysti, i zjavliajusia vony jak kara za hrichy. Zorijentuvavy, o

puskatysia v dyskusiju z dyplomovanymy drakonologamy bulo prynajmni nerozumno, bo

metody, do jakych vony vdavalysia, zvodyly do obkuriuvannia prokliatych mis i rozdavannia relikvij, Kliapavcij vyriyv, o krae doslidyty vse na misci. Na planeti v toj as yla lye
odna potvora, ale z najogydnioho rodu Jechydn. Kliapavcij zaproponuvav korolevi svoji
posluhy; toj ne zrazu vidpoviv jomu, buvy, pevno, pid vplyvom bezhluzdoji doktryny, jaka
povjazuvala pryyny vynyknennia drakoniv z potojbinym svitom. Z miscevych hazet Kliapavcij diznavsia, o Jechydnu, jaka yruje na planeti, odni vvaaju jedynym ekzempliarom,
a ini mnoynnym stvorinniam, jake zdatne perebuvaty vodnoas u bahatioch misciach.
Cho ce j ne zdyvuvalo Kliapavcija, prote prymusylo joho dobriae pomizkuvaty, bo lokalizacija cych merzennych istot pidliahaje tak zvanym drakoniaym anomalijam i dejaki ekzempliary, osoblyvo neuvani, buvaju rozmazani v prostori, o je zvyajnym efektom
izospynovoho zmicnennia kvantovoho momentu. Podibno do toho, jak ruka nad poverchneju
vody pokazuje pja z vydu cilkom nezalenych odyn vid odnoho paciv, tak i drakony, zanuriujuy iz konfiguracijnoho prostoru v prostir reanyj, zdajusia bahatolykymy, cho naspravdi ce odyn i toj samyj drakon. Pid kine ergovoji audijenciji Kliapavcij spytav u korolia,
y ne bulo na joho planeti Trurlia, dokladno opysavy pry ciomu zovninis svoho pryjatelia.
Jak e vin zdyvuvavsia, koly pouv, o joho kolega neodavno buv u deravi Pstrycija i
navi zbyravsia znyyty Jechydnu, o vin uziav zavdatok i vyruyv u hory, de najastie
bayly drakonychu. Na druhyj de Trur povernuvsia, vymahajuy velykoji platni, a na dokaz svoho trimfu pokazav drakonyyni sorok otyry zuby. Ale stalosia, pevne, jake neporozuminnia, platniu zatrymaly do zjasuvannia spravy. Trur todi straenno skypiv, kika
raziv uholos neemno vyslovliuvavsia pro monarcha, a potim znyk u nevidomomu napriamku. Vidtodi pro nioho ni sluchu ni duchu, zate Jechydna, jaka znovu vyhuknula yva
j zdorova, niby jij nide j nioho, e zavziatie spustouvala mista j sela, vyklykajuy zahanyj
rozpa.
Cia istorija vydalasia Kliapavcijevi dosy temnoju. Choa j ne hodylosia braty pid
sumniv slova, o jich zronyly monari usta. Vin uziav povnyj synych drakonoznyuvanych zasobiv riukzak i samotoju vyruyv u hory, sninyj chrebet jakych velyno pidnosyvsia nad obrijem.
Due skoro vin pobayv na kaminni peri slidy potvory; zretoju, jakby vin i ne pomityv
jich, to vpiznav by za specyfinym zapachom siranych vypariv. Bezstranyj Kliapavcij iov
dali, hotovyj omyti skorystatysia iz zbroji, jaku poepyv sobi erez plee, j ne spuskajuy
oka zi strilky na drakonoaparati. Strilka jakyj as stojala na nuli, potim poala nespokijno
tremtity, a dali povino, niby dolajuy nevydymyj opir, pidpovzla do odynyci. Teper Kliapavcij ue ne mav sumnivu, o Jechydna de nepodalik. Ce joho due zdyvuvalo, jomu navi
na hadku ne spadalo, o joho vyprobuvanyj pryjate i vidomyj teoretyk Trur prypustyvsia
pomylky v obyslenniach. I ne znyyv drakonychu. Vako bulo poviryty j u te, o, ne vykonavy obicianky, vin use-taky stav vymahaty platni za nezroblene.
Nevdovzi Kliapavcij zustriv kolonu tubiciv, jaki buly vydymo ymo due naliakani, bo
nespokijno hlypaly na vsi boky j namahalysia trymatysia hurtu. Pozhynavy u try pohybeli
pid vakymy noamy, jaki trymaly na pleach i na holovach, vony vuzekoju stekoju probyralysia vhoru. Pryvitavy, konstruktor zupynyv jich i zapytav u perednioho, o vony tut
roblia.

 Nesemo danynu drakonovi, vidpoviv jomu korolivkyj uriadove nyoho rangu v

latanomu lapserdaku.
Danynu? Aha! I o ce za danyna?
Use te, oho vymahaje drakon: zoloto, kotovne kaminnia, zakordonni parfumy j
bezli inych due dorohych reej.
Tut ue podyvu Kliapavcija ne bulo me, bo drakony nikoly takoji danyny ne vymahaju, a ve napevne ne potribni jim parfumy, o odnakovo ne perebju jichnioho naturanoho smorodu, i tym pae hotivka, jaka jim i zovsim ni do oho.
A divat drakon ne vymahaje, olovie dobryj? zapytav e Kliapavcij.
Ni, ne vymahaje. Koly, pravda, bulo. e torik vodyv ja do nioho po desia pjatnadcia, zaleno vid apetytu. Ale vidkoly tut objavyvsia uyne i sam-samisikyj chodyv po
horach zi skrykamy ta jakymy aparatamy
I tut potyve urvav na pivslovi, nespokijno skynuvy okom na Kliapavcijevu zbroju ta
instrumenty, a najbie na velykoho hodynnyka-drakonoliynyka, o ve as cokav, postrybujuy ervonoju strilkoju na bilomu cyferblati.
I take samisike vse mav, jak vaa vemonis, tremtiaym holosom skazav vin.
He use take same
Ja vypadkovo kupyv use ce na bazari, zbrechav konstruktor, ob pryspaty joho
zanepokojennia. A vy, buva, ne znajete, o stalosia z otym uyncem?
o stalosia? Cioho ve my ne znajemo. A bulo vse ce tak. Odnoho razu, zo dva tyni
tomu y pravdu ja kau, kume Barbarone? Dva tyni, ne bie?
Ehe , pravdu kaete, pravdu, oho b maly nepravdu kazaty? Ve tyniv zo dva, abo
j otyry, a moe, j is.
Tak ot! Pryjov vin do nas, popojiv; hrich skazaty, zaplatyv esno, podiakuvav, rozdyvyvsia, postukav po kolodi, zapytav pro torini ciny, aparaty porozkydav, o tam sobi
zapovziato ta staranno vypysuvav odne po odnomu z cyferblativ u taku maleku ervonu
knyeku, o nosyv za pazuchoju, potim toj jak joho, kume? ter temper ne vymovliu, chaj jomu!
Termometr, starosto!
Ehe , pevno, o tak! Vytiahnuv termometra j kae, o ce na drakoniv. Stromliav
joho i tudy, j siudy, o pysav u tomu svojemu zoyti, todi aparaty poskladav u torbu, torbu
na plei, poproavsia ta j piov. I bie my joho j ne bayly. A bulo vono tak. Tijeji samoji
noi o hrymnulo, trisnulo, ale daleko. Niby za Mydrahovoju horoju. Ce ta, o kolo tijeji
on hrui z ulikoju na vereku, jiji e Pstrycijevoju prozyvaju po koroliu naomu
vemonomu, a ota, z druhoho boku, o niby due prytulena, jak, darujte na slovi, dvi polovynky v sidnyci, to zvesia Pakusta. A to, pane, erez te stalosia, o odnoho razu
Boh z neju, z tijeju horoju, olovie dobryj, skazav Kliapavcij, kaete, o
hriuknulo. o bulo potim?
Potim to ve zovsim nioho ne bulo. Jak hriuknulo, to chalupa j stala bokom, tak
o ja z lavy na pidlohu vpav. Ale ja ve zvyk do cioho, bo ne raz jak drakonycha, buva, ob
chatu pouchajesia, to j ne tak ie tipne! O cho by j Barbaroniv brat, joho v aplyk z
bilyznoju kynulo, bo vony same praly, koly drakonysi pouchatysia zakortilo

 Blye do dila, holube, do suti! zavolav Kliapavcij. Ote, hriuknulo, vy vpaly na

pidlohu, i o dali?
Ja jasno kau, o nioho. Jakby o bulo, to bulo b pro o hovoryty, a jak nioho
nema, to j nema, oho todi jazykom moloty? Pravdu ja kau, kume Barbarone?
Istynnu pravdu!
Kliapavcij kyvnuv holovoju j piov, a verveky nosijiv poderlysia znovu vhoru, zhynajuy u try pohybeli taka tiaka bula danyna drakonovi. Kliapavcij zdohaduvavsia, o
vony skladu jiji u vyznaenij drakonom peeri, ale ne chotiv bie ni pro o rozpytuvaty, bo
j tak ve a upriv vid rozmovy zi starostoju ta joho kumom. Zretoju, vin ie do toho uv,
jak odyn iz tubiciv kazav druhomu, o drakon vybrav take misce, aby i jomu, i nam bulo
blyko
Kliapavcij iov vydko, orijentujuy po drakonoindykatoru, o povisyv sobi na yju,
ale ne zabuvav i pro liynyk; ta toj use pokazuvav nu i visim desiatych drakona.
y to jakyj tajemnyyj drakon, y o za lycho? dumav dorohoju Kliapavcij, zupyniajuy ochvylyny, bo sonce palylo nemyloserdno, vid speky tremtilo povitria nad rozihritym kaminniam, navkolo ne bulo ani bylynoky, tiky porepana zemlia u zahlybynach skeli
ta rozpeeni kamjani bryly, o tiahlysia hen do velynych veryn.
Mynula hodyna, sonce chylylosia ve na druhu polovynu neba, a vin use jov i jov:
pianymy rivnynamy, hirkymy perevalamy, a doky opynyvsia v miscevosti, de zemlia bula
pokrajana hlybokymy jaramy ta triynamy, zapovnenymy cholodnoju pimoju. ervona
strilka pidpovzla do devjatky pid odynyceju i, postrybavy, zavmerla.
Kliapavcij poklav riukzak na vystup skeli j same vytiahav protydrakonnyciu, koly
strilka aleno zastrybala. Schopyvy reduktor imovirnosti, vin vydkym pohliadom obviv
okolyciu. Kliapavcij stojav na hirkij hriadi j mih zahlianuty v uhlyb jaru, de o voruylosia.
Ce vona, podumav vin, ade Jechydna inooho rodu.
Jomu spalo na dumku, o, moe, erez ce vona j ne vymahaje divat. Ale koly vona
jich ochoe pryjmala. Dyvno, due dyvno. Prote zaraz najholovnie ce sprytnis! podumav Kliapavcij i pro vsiak vypadok distav z riukzaka drakonodestruktor joho pore
vytyskuje drakoniv u nebuttia. Vin vyhlianuv z-za rohu skeli. Vnyzu, v ulohovyni, po dnu
vyschloho potoku sunula siro-bura drakonycha iz zapalymy nae vid holodu bokamy. V holovi u Kliapavcija vychorom zakrulialy dumky. Moe, jiji anihiliuvaty, zminyvy znak drakonovoji matryci z pozytyvnoho na negatyvnyj, vnaslidok oho statystyna jmovirnis antydrakona vime horu nad drakonom? Ale ce straenno nebezpeno, koly vziaty do uvahy,
o navi neznanyj strus moe vyklykaty katastrofinu zminu. Krim toho, detana deprobabilizacija zrobyla b nemolyvym doslidennia natury Jechydny. Konstruktor zavahavsia,
ujavyvy sobi spokuslyvu kartynu: velyezna drakoniaa kura v joho kabineti, de mi viknom ta knykovoju afoju. Ta ne as bulo porynaty v mriji, choa, z druhoho boku, viddaty
b u drakonozoopark zrazok takoho udnoho drakona majnulo jomu v holovi. Poky Kliapavcij spuskavsia z hirkoho perevalu, vin ustyh navi podumaty, jaku naukovu praciu
mona bulo b pidhotuvaty na osnovi takoho udovoho materilu Vin pereklav fuziju z reduktorom u livu ruku, a pravoju uziav zariadenu antyholovoju runyciu, prycilyvsia j natysnuv na spusk. Zahurkotilo, chmarka dymu ohornula myslyvcia, i na my vin utratyv potvoru
z oej.

Stari kazkari rozpovidaju pro drakoniv sylu nejmovirnych reej. Napryklad, nibyto
drakony maju po sim holiv. Ale takoho ne buvaje. Drakon moe maty lye odnu holovu, bo
ve dvi holovy strano svarylysia b i sperealy. Tomu bahatoholovci, jak jich nazyvaju
ueni, vymerly vnaslidok vnutrinich var. Vperti j tupi zrodu, ci potvory ne terplia, ob
jim bodaj u omu supereyly; ote, dvi holovy na odnomu tili pryzvodia do skoroji smerti,
bo kona, inij na zlo, utrymujesia vid jii j navi starajesia ne dychaty, vidomo, ym ce
kinajesia. Same ciu fenomenanu vlastyvis vykorystav Evforij Vrazlyvyj, vynachidnyk antyholivnoji runyci. V tilo drakona vluaju nevelykoju, zrunoju elektronnoju holivkoju, j
odrazu useredyni zyniajesia kolotnea. Vidtak drakon, niby joho prave udaryv, neruchomo sydy na odnomu misci dobu, tyde, asom misia; buvalo, o a erez rik vin
vmyrav vid vysnaennia. V takomu stani z nym mona robyty he use. Ale uraenyj Kliapavcijem drakon povodyvsia jako dyvno. Vin zipjavsia na zadni lapy j tak ryknuv, o kaminnia posypalo, i tak byv chvostom, o zapachlo vykresanymy iskramy; a todi pouchav
za vuchom, vidkaliavsia j posunuv sobi dali. Ne jmuy viry oam, Kliapavcij majnuv erez
hirkyj chrebet do hyrla vyschloho potoku; Teper jomu vvyala ue ne te o naukova pracia
y stattia v Drakoniaomu amanasi, a onajmene monografija na krejdianomu paperi z
portretom avtora j fotografijeju drakona!
Za povorotom, pryajivy pid kaminniam, vin pryklav do oka metanyk nejmovirnosti,
prycilyvsia i zapustyv deposybilitatyzatory. Loe sipnulo u nioho v ruci, rozihrita runycia
opovylasia serpankom, a drakon oreolom, jak misia na nehodu, ale ne ez. Kliapavcij
udruhe zrobyv drakona zovsim nejmovirnym; napruha impobilitatyvnosti stala takoju, o
metelyk, jakyj prolitav nad nym, poav vymachuvaty kryciamy, vdavy do azbuky Morze,
druhu Knyhu dungliv, a sered ske zamyhotily tini vorook, vidiom, rusalok, vyrazno
utnyj tupit kopyt spoviav, o za drakonom de harciuju kentavry, dobuti z nemolyvosti
straennym napruenniam metanyka. Ale drakon, niby nide nioho, nezhrabno prysivy,
pozichnuv i zachodyvsia z nasolodoju uchaty zadnimy lapamy obvysle pidboriddia. Rozpeena runycia ve pekla Kliapavciju paci, o rozpalyvo natyskav na spuskovyj haok, bo
nioho takoho dosi navi ujavyty sobi ne mih nevelyki kaminci navkolo drakona povoli
zdijmalysia v povitria, a kuriava, jaku vin, uchajuy, bezladno vykydav z-pid sebe, zamis
tak samo bezladno opasty, sklala u povitri v jakyj nerozbirlyvyj napys: POKIRNYJ
SLUHA PANA DOKTORA. Navkruhy posutenilo, bo de postupav pered niiu, kika velykych vapniakiv vyruyly na prohulianku, tycho peremovliajuy pro te ta se, odne slovo,
dijalysia spravni dyva. A stranyj zvir, o spoyvav za trydcia krokiv vid Kliapavcija, i ne
dumav znykaty. Kliapavcij kynuv metanyk, distav z-za pazuchy protydrakonovu hranatu i,
vviriajuy svoju duu materi vsespinorovych peretvore, burnuv hranatu. Zagrymilo, razom z ulamkamy skeli u povitria zletiv drakoniayj chvist, a sam vin liudkym holosom revnuv: Gvalt! i bihcem prosto na Kliapavcija. Toj vyskoyv iz schovanky, styskajuy v ruci
spys iz antymateriji, zamachnuvsia, ale znovu pouv kryk:
Ky! Ky! Ne vbyvaj mene!
o ce, drakon rozmovliaje? NI, mabu, ja zboevoliv, podumav Kliapavcij, ale
spytav:
Chto ce hovory? Drakon?

 Jakyj tam drakon! Ce ja! z chmary kuriavy vyrynuv Trur, dotorknuvsia do drakonovoji yji, pokrutyv tam o i velete povoli vpav navkoliky, zavmyrajuy z protianym chruskotom.
o ce za maskarad? o ce take? Zvidky cej drakon?.. o ty v niomu robyv?
dopytuvav Kliapavcij.
Trur strusyv odiah, vidstupajuy vid pryjatelia.
Zvidky, o, de, jak?.. Daj-no meni slovo vymovyty! Ja znyyv drakona, a koro ne
chotiv zaplatyty.
omu?
Chto joho zna. Skupyj, mabu. Vse zvertav na biurokratiju, movliav, maje buty protokol ohliadu komisiji, vymiry, roztyn trupa, zbory rady pry troni i te i se; holovnyj skarbnyyj skazav, o ne znaje, jak rozrachovuvaty, bo ce j ne z fondu platni, i ne z bezosobovoho
fondu, odne slovo, cho jak ja prosyv, napoliahav, skiky chodyv do kasy, do korolia, do rady,
nichto ne chotiv zi mnoju hovoryty. A koly meni zaproponuvaly podaty avtobigrafiju z fotokartkamy, nu, o , todi ja piov zvidty, ale drakona ne mona ve bulo oyvyty. To ja
zniav z nioho kuru, narizav trochy liynovych hilook, potim meni potrapyv na oi staryj
telegrafnyj stovp i bie nioho ne treba bulo; ja zrobyv opudalo, nu j teje poav udavaty
Ne moe buty! Ty vdajesia do takoho hanebnoho vynku? Ty?! Ale navio, tobi
ne zaplatyly? Ne rozumiju.
Ech, jakyj ty netiamuyj! poblalyvo kynuv Trur. Ta vony ve as nosia meni
danynu. Ja ve maju bie, ni meni nalealo.
A-a! use zbahnuv Kliapavcij. Ta odrazu dodav: Ale ce nyco prymuuvaty.
omu? Zretoju, chiba ja robyv o pohane? Ja tiky prohuliuvav u horach, a veoramy trochy zavyvav. Ja due stomyvsia, dodav vin, sidajuy bilia Kliapavcija.
Vid oho b to? Vid vyttia?
Ni. Dlia tebe, ja bau, dvii po dva skladna zadaa! Vid jakoho tam vyttia? Ja
onoi muu tiahaty miky zolota z umovlenoho miscia na horu, a hen tudy! pokazav
vin rukoju na hirkyj chrebet. Ja ve nahotuvav tam sobi startovyj majdanyk. Jakby tobi
dovelosia samomu poponosyty dvadciatypudovi tiahari vid smerku do svitannia, to znav by.
Ty bayv sama lye drakonova kura vay zo dvi tonny, a ja musyv ude tiahaty jiji,
rykaty, tupotity, a vnoi ocej klopit! Meni ve vse ce straenno nabrydlo.
A omu toj drakon, tobto ote tuhonapchane opudalo, ne ezlo, koly ja zmenyv imovirnis maje do nulia? pocikavyvsia e Kliapavcij.
Trur vidkaliavsia i trochy znityvsia.
A to z peredbalyvosti, pojasnyv vin. Zretoju, siudy mih prytelipaty jakyj
pryelepkuvatyj myslyve, napryklad, Bazylij, erez ce ja stavyv useredynu, pid kuru, antyprobabilistyni ekrany. A teper chodimo, tam lyylosia e kika mikiv platyny. Ne choesia
ve meni samomu nosyty. udovo, teper ty meni dopomoe

Odnoho dnia, vdosvita, koly Trurlia zmoryv hlybokyj son, u dveri joho oseli zagriukaly
z takoju syloju, niby jakyj prybule chotiv jich vysadyty odnym udarom razom iz zavisamy.
Koly Trur, ledve proumavy, vidsunuv zasuv, to pobayv na tli posiriloho neba velyeznyj
korabe, o skydavsia na veletenku holovku cukru abo letiuu piramidu. Z seredyny cioho
veleta, o siv navproty Trurlevych vikon, dovhoju vervekoju schodyv po yrokomu pomostu
karavan navjuenych mikamy mabliudiv, a povbyrani v burnusy j pofarbovani v orne roboty skladaly paky pered gankom tak vydko, o za kika chvylyn Trur, jakyj ne mih utiamyty, o vse ce maje oznaaty, opynyvsia niby v napivkruhlomu okopi, za stinoju puzatych,
natoptanych klumakiv, kikis jakych nevpynno zrostala. Zalyyvsia tiky vuzekyj prochid,
po jakomu jov veletenkyj elektrycar iz zorepodibnymy oyma, iz chvako zakruenymy
vhoru radilokacijnymy antenamy, u vnyzanomu kotovnym kaminniam plai. Cej elektrycar, zakynuvy pla za spynu, pidniav broniovanoho kapeliucha j hunym, cho i mjakym,
mov oxamyt, holosom zapytav:
Ja maju es hovoryty z vysokorodnym konstruktorom vemyanovnym panom
Trurlem?
Tak, ce ja prou zachote, darujte, o ne prybrano ja ne znav tobto spav
bekotiv ukraj zbenteenyj Trur, zapynajuy na sobi odeynu, bo zauvayv, o na niomu
tiky nina soroka, i to taka, o davno ve skuyla za novamy.
Prote elehantnyj eletrycar, zdavalosia, ne pomiav vad Trurlevoho tualetu. Vin ie raz
pidniav svoho kapeliucha, o dzeleknuv hojdnuvy nad joho sklepinastoju holovoju, i
hracijno vstupyv do pomekannia.
Trur poprosyv zaekaty chvylynoku, siak-tak odiahsia i, pereskakujuy erez dvi
schodynky, za my ue povernuvsia z antresolej. Nadvori tym asom rozvydnilo, a nezabarom vyzyrnulo sonce, osiajavy bili tiurbany po ornych robotach, jaki, sumno j tulyvo vyvodiay davniu nevinyku pisniu De ty buvav i t. d., v otyry riady otoyly hospodu
j korabe-piramidu. Trur zauvayv ce, vyzyrnuvy u vikno, koly sidav navproty hostia, o
hlianuv na nioho dimantovo-osiajno, a todi ozvavsia takymy slovamy:
Planeta, z jakoji ja prybuv, vemyanovnyj konstruktore, pereyvaje siohodni rozkvit
serednioviia. Ote, prou Vau mylis vybayty meni, o ja svojim nevasnym pryzemlen-

niam zbenteyv vas, laskavo prou zrozumity: na bortu korablia my nijak ne mohly peredbayty, o toj punkt planety Vaoji mylosti, de stoji ocia esna sadyba, trymaje ie u svojij
vladi ni i ne daje dostupu sonianomu prominniu.
Tut vin vidkaliavsia, niby chto nenarokom na husliach breknuv, i provadyv dali:
Mene poslav specino do Vaoji mylosti mij pan i volodar Joho Korolivka Velynis
Protrudyn Asterijkyj, udinyj volodar objednanych planet Jonitu ta Eprytu, spadkovyj monarch Anerviji, car Monociji, Biproxiji i Tryfilidy, velykyj knia Barnomavirkyj, Eborcydkyj, Kliapunankyj i Tragantoronkyj, graf Evskapiji, Transfiriji i Fortransminy, kavaler ury j Bury, baron Hryzyvepykyj, Trastovsiakormondkyj i Vymytodotlavkyj, tak
samo jak i samoderavnyj volodar Taliji, Metaliji, Detaliji i Takdaliji. Posylaje dlia toho, ob
ja vid joho mylostyvoho imeni poprosyv Vau vemonis prybuty do naoji krajiny, jak palko
oikuvanoho korolevyovoho zcilytelia, o odyn u vsiomu sviti moe vyzvolyty nas vid aloby-nevpodoby, vyklykanoho neaslyvoju zakochanistiu joho korolivkoji vysokosti nastupnyka tronu Pantarktyka.
Ale ja ne poav buv Trur, prote vemoa, promovystym estom pokazavy,
o vin e ne skinyv, poviv dali tym samym holosom, u jakomu brynila sta.
Za te, o vy prychyno postavytesia do naych blaha, prybudete do nas i dopomoete pozbutysia nacinanoho lycha, jake zavdaje kody deravnym interesam, Korolivka
Velynis Protrudyn obiciaje, zapevniaje i mojimy vustamy prysiahajesia v tomu, o obdaruje Vau Konstruktyvnis takoju laskoju, jakoju, Vaa Dostojnis, budete syti do kincia dniv
svojich. A zokrema napered, y, jak u vas kau, avansom nadaje vam tytul, tut magnat
ustav, dobuv z pichov pahu j dali ve hovoryv, za konym slovom udariajuy neju Trurlia,
o v toho a plei dvyhtily, Tytuliarnoho j Udinoho Kniazia Murvidraupiji, Vidvoroty,
Ohydory j Vassoly, spadkovoho grafa Trundu j Morihundu, vomyberlovoho elektora Brazelupy, Kondolondy j Tratalaxiji, a tako markiza Hundu j Lundu, nadzvyajnoho hubernatora
Fluxiji ta Pruxiji, a tako kapituliarnoho generala ordenu Bezdykych mendytiv i Velykoho
Rozdavaa Mylostyni kniazivstv Pytu, Mytu j Tamtadrytu razom iz nadzvyajnym pravom
na saliut iz dvadciaty odnijeji harmaty pid as rankovoho probudennia j vidchodu do snu,
poobidnioju fanfaroju, Vakym Mikrominitiurnym Chrestom, a tako bahatoriadovoju perpetuacijeju z ornoho dereva, bahatobinoju zi slanciu j bahatorazovoju iz zolota. Na
dokaz svojeji prychynosti mij koro i volodar posylaje tobi ocej dribjazok, jakym ja dozvolyv
sobi otoyty tvoju hospodu.
Spravdi, miky ve zatulyly denne svitlo, jake le probyvalosia v kimnatu. Vemoa
skinyv hovoryty, ale promovysto pidniatoji ruky ne opuskav, pevne, zabuvy pro neji, a
nareti Trur promovyv:
Ja due vdianyj Joho Korolivkij Velynosti Protrudynovi, ale kochannia, znajete,
ne mij fach. Zretoju dodav vin, sponukuvanyj pohliadom vemoi, o tysnuv na nioho,
jak dimantova bryla, moe, zvolyte rozpovisty, v im ri
Vemoa kyvnuv.
Ri prosta, dobrodiju! Nastupnyk tronu zakochavsia v Amarandynu Cerybernianku, jedynu doku volodaria Araubrariji susidnioji deravy. Ale nai krajiny rozjednuje due davnia voronea, i koly na Mylostyvyj volodar pislia beznastannych blaha ko-

rolevya poprosyv u korolia ruky Amarandyny, vidpovi bula kategoryno negatyvna. Vidtodi mynuv rik i is dniv, a korolevy-nastupnyk vjane na oach, i nijak ne mona zrobyty
tak, ob vin otiamyvsia. Nema nadiji ni na koho, krim jak na Vau Jasnis presvitlu! I
hordyj vemoa schylyvsia, a Trur kalianuv i, pobayvy pid viknamy erengy vojakiv, zanykujuy, promovyv:
Ne ujavliaju sobi, ym by ja mih ta koly ve koro baaje nu, todi ja, zrozumilo
Oto-to! radisno vyhuknuv vemoa i plesnuv u doloni, a zabriaalo. Vmy dvanadciatero ornych, jak ni, kirasyriv, hurkouy panceramy, vvalylysia do kimnaty i, pidchopyvy Trurlia, ponesly joho na korabe, o vystrelyv dvadcia odyn raz, pidniav trapy i z
rozmajanym praporom velyavo zletiv u nebesnu vysoi.
Pid as podoroi vemoa, o, jak vyjavylosia, buv Velykym Koronnym Pidbliaym,
rozkazav Trurlevi bahato podroby pro romantynu j vodnoas dramatynu istoriju kochannia korolevya. Oto odrazu tiky-no prybuv i projichav po stolyci, de jomu bulo vlatovano
uroystu zustri z natovpamy i praporamy, konstruktor uziavsia do dila. Miscem roboty vin
obrav sobi rozkinyj korolivkyj park. Chram Dumannia, o stojav u tomu parku, vin za try
tyni peretvoryv na dyvovynu konstrukciju z metalu, kabeliv i spalachujuych ekraniv. Ce
buv, jak vin pojasnyv korolevi, onotron prylad, o zastosovujesia i jak trenaer, i jak
totanyj erotor iz zvorotnym keruvanniam. Toj, chto potrapliav do oserdia aparatury, mih
umy spiznaty vsi ary, prynadu, vrodu, naiptuvannia, pocilunky ta pestoi arivnoji stati
usioho Kosmosu. onotron, o v nioho Trur pererobyv Chram Dumannia, mav vychidnu
potunis sorok megamoriv, pryomu efektyvna produktyvnis, o vyjavliala u palkych
liuboach, dosiahala devjanosta esty vidsotkiv, a vyprominiuvannia ahy, vymiriuvanoji,
jak zvyajno, kilomyliamy, naliuvalo jich is na odyn pocilunok dalekoho keruvannia. onotron buv osnaenyj tako zvorotnym pohlynaem liubovnoho alu, kaskadnym styskoobijmanym pidsyliuvaem ta avtomatom peroho pohliadu, oskiky Trur prystav na
dumku doktora Afrodonta, o stvoryv teoriju polia nespodivanoho zakochuvannia.
Cia doskonala konstrukcija mala e j rizni dopomini prystroji, a same: vydkisnu flirtivnyciu, reduktor zalycia, a tako komplekt pestivnykiv i pestivny. A zovni, v osoblyvij
sklianij budci, vydnilysia velyezni hodynnykovi cyferblaty, jaki davaly molyvis dokladno
sposterihaty za perebihom procesu likuvannia zakochanych. Statystyni dani svidyly, o
onotron davav tryvali pozytyvni naslidky v devjanosto vomy vypadkach liubovnoji superfixaciji iz sta. Ote, ansy na vriatuvannia korolevya buly velyezni.
Sorok anovanych periv korolivstva protiahom otyrioch hodyn povoli, ale nastijlyvo,
vely j pidtovchuvaly korolevya erez park do Chramu Dumannia, pojednujuy riuis dij
z povahoju do osoby, bo korolevy zovsim ne chotiv vyzvoliatysia vid muk kochannia j osyly
chvycavsia nohamy ta bucav svojich virnych piddanych holovoju. Koly za dopomohoju yslennych puchovych poduok korolevya nareti zapchnuly do seredyny j zakryly za nym
liuky, Trur, chvyliujuy, uvimknuv avtomat, jakyj poav nezvoruno vidrachovuvaty:
dvadcia, devjatnadcia, visimnadcia, simnadcia desia a poky vyholosyv rivnym
holosom: Nu! Start! i vvimknuti na vsiu megamornu potunis synchroerotory nakynuly na ertvu tak fatano spriamovanych pouttiv Maje hodynu prydyvliavsia Trur do
strilok pryladiv, o tremtily pid najvyoju erotynoju napruhoju, ale, na a, ne pokazuvaly

istotnych zmin. V nioho vynyk sumniv odo dijevosti likuvannia, ale teper ue nioho ne
mona bulo vdijaty dovodylosia sklavy ruky terpliae doydaty kincia. Trur tiky steyv,
ob hahacilunky padaly pid nalenym kutom i bez nadmirnoho rozporoennia ta ob flirtivnycia ta obijmani pestivnyky maly naleni oberty, a zarazom i za tym, ob hustota sylovych linij polia bula v meach normy, bo ilosia ne pro te, ob pacijent perezakochavsia
zminyvy objekt pouttiv z Amarandyny na maynu, a ob vin zovsim rozliubyv. Nareti
v uroystomu movanni vidynyly liuk. Rozhvyneno bulo velyki bolty, o hermetyno joho
zatyskuvaly, i z napivtemnoji kabiny v chmari najsolodych pachoiv vypav bezyvnyj korolevy, razom iz nym zimjati trojandy, o obsypalysia vid strachitlyvoji koncentraciji ahy.
Pidbihly virni sluhy i, pidnimajuy joho bezvladne tilo, pouly, jak samymy blidymy vustamy
korolevy vymovyv odne-odnisike slovo: Amarandyna. Trur strymav proklion, o malo
ne zletiv z joho vust, bo zrozumiv, o nioho ne vyjlo, oskiky boevine pouttia korolevya
vyjavylosia duym nad usi razom uziati gigamory ta megapestivnyky onotronu. Ta j vymiriuva kochannia, prykladenyj do ola neprytomnomu korolevyu, pokazav odrazu sto i sim
hradusiv, a potim sklo trisnulo i, nespokijno tremtiay, nemovby i jiji ochopyv ar rozhariailych pouttiv, vylylasia rtu. Pera sproba ne vdalasia.
Pochmuryj, jak ni, povernuvsia Trur do svojich apartamentiv. Koly b chto steyv za
nym, to pobayv by, jak vin, u poukach zasobiv poriatunku, snuje vid stiny do stiny.
Tym asom z parku dolynuv jakyj hamir. Ce kameniari, o lahodyly mur, povlazyly z
cikavosti do onotronu i chtozna-jak zapustyly joho. Dovelosia vyklykaty poenu ochoronu,
bo vony vyskakuvaly z kamery, a dymliay vid pouttiv.
Todi Trur zastosuvav inyj agrehat, o skladavsia z deliryzatora j tryvinyci. Ale
odrazu skaemo, o j ta druha sproba te zirvalasia. Korolevy ne rozliubyv Amarandyny,
navpaky, pouttia joho stalo ie synie. Trur znovu chodyv chtozna-skiky kilometriv,
snujuy po svojij kimnati, do piznioji noi ytav fachovi pidrunyky, a poky poburyv jich u
stinu, a nastupnoho dnia poprosyv Koronnoho Pidbliaoho vlatuvaty jomu audijenciju v
korolia. Dopuenyj do Joho Velynosti, Trur poav:
Vaa Korolivka Velynis, Mylostyvyj Pane! Zastosovani mnoju vidkochuvani systemy najpotunii z molyvych. yvym syn Vaoji Velynosti ne dassia vidkochatysia, ce
ta istyna, jaku ja muu vyznaty.
Koro, pryholomenyj cijeju zvistkoju, movav, a Trur provadyv dali:
Zvisno, ja mih by vvesty joho v omanu, zsyntezuvavy Amarandynu za dostupnymy
meni parametramy, ta rano y pizno korolevy vykryje pidstup, koly dovidajesia pro doliu
spravnioji cisarivny. Oto lyajesia odyn vychid: korolevy maje odruytysia z cisarivnoju!
Ba, uynciu! V tim-to j ri, o cisar nikoly ne viddas jiji mojemu synovi!
A jakby vin buv peremoenyj? Jakby zmuenyj buv provadyty perehovory j, peremoenyj, prosyty tvojeji lasky?
Nu, v takomu razi zapevne, ale chiba ty choe, ob ja kynuv dvi velyezni
deravy u kryvavu vijnu z nepevnym kincem tiky zarady toho, ob domohtysia dlia svoho
syna ruky cisarevoji doky? Cioho ne bude!
Ja j ne ekav inoji vidpovidi vid Vaoji Korolivkoji Velynosti! spokijno skazav
Trur. Ale vijny buvaju rizni, ta, jaku ja zamyslyv, zovsim bezkrovna. My ne budemo

zbrojno napadaty na cisarevu deravu. odnoho piddanoho ne pozbavymo yttia, a jakraz

navpaky!
o ce maje oznaaty? o ty kae? vyhuknuv zdyvovanyj koro.
V miru toho, jak Trur naiptuvav korolevi u vucho svoji chytri vyhadky, pochmure
dosi monarchove oblyia postupovo jasnialo, i vin nareti vyhuknuv:
Roby, o zadumav, mij dorohyj uynciu, i chaj tobi dopomoe nebo!
Druhoho dnia korolivki kuzni j majsterni vzialysia vyhotovliaty za Trurlevym kreslenniam nadpotuni metani ustanovky zovsim nevidomoho pryznaennia. Jich vstanovyly
na planeti, nakryvy maskuvanymy sitkamy, tak o nichto ni pro o j ne zdohaduvavsia.
Vodnoas Trur de i ni sydiv u korolivkij laboratoriji kibergenetyky, pynujuy bilia tajemnych kazaniv, u jakych bukotilo zahadkove varyvo, i koly b jakyj pyhun sprobuvav za
nym steyty, to nioho b ne dovidavsia, chiba vriady-hody pouv by, o v zamknenych na
otyry zamky laboratornych zalach uty kvylinnia ta pobayv, jak doktoranty j asystenty
hariakovo bihaju z pakamy peliuok na rukach.
Bombarduvannia poalosia rivno erez tyde, opivnoi. Vyrychtuvani starymy harmaamy erla vyykuvalysia v riad, nacilyly na cisarevu deravu i vybuchly ne smerto-,
a yttienosnym vybuchom. Trur striliav nemovliatamy; joho ditometry zasypaly cisarstvo
nezliennymy miridamy kryklyvych karapuziv, jaki, vydko pidrostajuy, iplialysia i do
kinnych, i do piych. Bulo jich stiky, o vid popyskuvannia mam! i niam-niam, a tako
pi-pi i a-a dvyhtilo povitria j lopalysia barabanni peretynky. Cej dytiayj potop buv takyj,
o deravna ekonomika opynylasia pid zagrozoju i pered usima postav pryvyd katastrofy, a
z neba vse padaly j padaly vhodovani j veseleki maliuky. Koly vsi vony razom stripuvaly
peliukamy, de stavav niiu. Cisar zmuenyj buv prosyty lasky v Protrudyna, i toj obiciav
prypynyty bombarduvannia za tijeji umovy, o joho syn vime za inku cisarivnu Amarandynu, na o cisar chuteko pohodyvsia. Todi odrazu pozaklepuvaly ditomety, dlia bioji
pevnosti Trur rozibrav svij onotron vlasnoruno i u vbranni, o a siajalo dimantamy, z
marakym berlom u ruci buv za staroho bojaryna na bunomu vesilli. Potim vin navantayv na raketu podarunky, dyplomy j gramoty, a tako vidznaky, darovani jomu korolem ta
cisarem, i, natienyj slavoju, povernuvsia dodomu.

Cymberkyj koro Balerin dokuliav svojim piddanym ne orstokistiu, a liubovju do

rozvah. Znovu taky ani benketiv vin ne spravliav, ani poliubliav ninych orgij; sercevi
korolia myli buly zovsim nevynni rozvahy: to u dzvinoky j molotoky pohraty, a to v
enyky-benyky, to v stukalku vid noi do ranku, a to e v derevjanoho pyrika. Ta najbie
liubyv koro hraty u pimurky. Jak tiky treba bulo uchvalyty jaku valyvu postanovu,
pidpysaty dekret deravnoho znaennia, pryjniaty uozemnych posliv y daty audijenciju
jakomu maralovi koro chovavsia i, strachajuy najsuvoriym pokaranniam, nakazuvav,
ob joho ukaly. Koronna rada bihala todi po vsiomu palacu, zahliadala v zamkovi rovy ta
vei, obstukuvala vsi stiny, perekydala na vsi boky tron, i ci pouky tryvaly inodi dovho, bo

koro orazu vyhaduvav novi schovanky j kryjivky. Raz ne dijlo do oholoennia due
valyvoji vijny tiky erez te, o, obvianyj skeciamy i liusterkamy, koro prostovbyyv try
dni u tronnij zali, vdajuy z sebe yrando, i nykom posmijuvavsia, sposterihajuy rozpalyvu bihanynu prydvornych. Toj, chto znachodyv korolia, odrazu oderuvav tytul
Velykoho Korolivkoho Znachidnyka. I bulo ve jich pry dvori simsot trydcia is. Chto
prahnuv doskoyty korolevoji lasky, musyv neodminno zdyvuvaty monarcha jakoju novoju,
e ne vidomoju jomu hroju. Ce bulo ne lehko, oskiky Balerin buv odo cioho spravnij
erudyt; vin znav starovynni zabavky, taki, prymirom, jak it i lyka, i najnovii iz zvorotnym keruvanniam, taki, jak kibergaj. as vid asu vin kazav, o vse na sviti ce hra abo
zabavka, tak samo i joho koroliuvannia j uve svit.
Ci lehkovani j nerozsudlyvi slova oburiuvaly syvoolych leniv koronnoji rady, a nadto
jiji starijynu vemonoho Papahajstera, jakyj pochodyv z vysokoho rodu slavnych matrycijiv
i jakomu bulo kryvdno, o dlia korolia nemaje nioho sviatoho j o vin navi svij vysokyj
san zvaujesia braty na kpyny.
Zate vsich pojmav ach, koly koro z nespodivanoji prymchy oholouvav viktoryny. Vin
zdavna kochavsia v nych i e velykoho kanclera pid as koronaciji pryholomyv zapytanniam, y, na joho dumku, rizniasia mi soboju honytva j molytva, a jako rizniasia, to ym?
Koro vydko zorijentuvavsia, o prydvorni, jakym vin zahaduje zahadky, ne due
sua sobi holovy, ob jich rozhadaty. Vidpovidaly vony bez ladu j skladu, lualy v korovu, a
popadaly u voronu, i ce straenno joho dratuvalo. Dilo pilo na krae a todi, koly vin stav
pryznaaty na prydvorni posady zaleno vid naslidkiv viktoryny. Poalysia pidvyennia j
zmiennia v posadach, i ve dvir cho-ne-cho mav braty uas u vyhaduvanych monarchom
ihryach. Na a, dechto z vemo oukuvav korolia, jakyj cho i buv vid pryrody yryj, ale
ne terpiv, koly joho vvodyly v omanu. Velykoho koronnoho hemana bulo pryreeno na vyhnannia, bo vin korystuvavsia na audijencijach pargalkoju, schovanoju pid pancerom. Nichto
b cioho, pevne, j ne pomityv, jakby ne joho voroh, general, o tajemno donis pro ce korolevi.
Holova tronnoji rady Papahaster tak samo rozproavsia zi svojeju posadoju, bo ne znav, jake
misce v sviti najtemnie. Postupovo do skladu tronnoji rady vvijly najkmitlyvii v usij
deravi rozvjazuvai krosvordiv ta rebusiv, a ministry j kroku ne stupaly bez encyklopediji.
Zretoju prydvorni dijly takoji majsternosti, o vluno vidpovidaly e do toho, jak koro
zakinuvav hovoryty. Nioho dyvnoho v tomu ne bulo, bo vsi vony, jak i koro, buly peredplatnykamy j uvanymy ytaamy Uriadovoho visnyka, v jakomu zamis nudnych rozporiade ta administratyvnych dekretiv, jak pravylo, drukuvalysia arady j kolektyvni ihry.
Mynaly roky, i korolevi o dali, to mene chotilosia dumaty, oto i povernuvsia vin do
svojeji peroji i najliublenioji hry v pimurky. A jako, rozpalyvysia, koro ustanovyv
nadzvyajnu nahorodu dlia toho, chto pidkae jomu najkrau v sviti schovanku. Nahorodoju
mala buty bezcinna kotovnis, dimant z korony rodu Kimberytiv, z jakoho pochodyv i sam
Balerin. Toho dyva-dyvnoho nichto zrodu ne bayv, bo zberihalosia vono v korolivkij
skarbnyci za simoma velyeznymy zamkamy.
Treba bulo takomu statysia, ob Trur i Kliapavcij, jaki same perebuvaly v odnij zi
svojich ergovych podoroej, same v toj as prybuly do Cymberiji. utka pro korolivku zabahanku same poyryla po vsij krajini. To nevdovzi distalasia j do oboch konstruktoriv.
Vony pouly jiji vid mekanciv zajizdu, de nouvaly.

Nazavtra druzi pospiyly do palacu dopovisty, o znaju najpotajemniu schovanku, z

jakoju odna ne zrivniajesia. Ochoych do nahorody ponaschodylosia tak bahato, o erez
nych ne mona bulo protovpyty do zamku. Konstruktoram ce ne spodobalo, i vony znovu
povernulysia do zajizdu, ob sprobuvaty astia nastupnoho dnia. Ale astiu treba cho
troky dopomahaty mudri konstruktory pamjataly pro ce, to Trur konomu vartovomu,
o namahavsia jich zatrymaty, a potim i prydvornym, o ynyly jim perekody, movky
tyciav u ruku vakeku monetu. A koly toj, zamis propustyty, oburiuvavsia, Trur odrazu
tyciav e odnu, hrubu, vau. To ne mynulo j pjaty chvylyn, jak vony opynylysia v tronnomu zali pered lycem joho velynosti. Due zradiv koro, pouvy, o taki znamenyti mudreci specino prybuly do joho krajiny, ob podaruvaty jomu sekret najpotajemnioji schovanky. Vony ne zrazu zmohly vtovkmayty Balerinovi v omu su, ale vreti vin, zavdiaky
svojemu zmalku natrenovanomu rozvjazuvanniam rebusiv rozumovi, zbahnuv, pro o
jdesia, i zapalav entuzizmom. Koro zijov z tronu i, zapevniajuy konstruktoriv u svojij
lasci j prychynosti, zajavyv, o vony neodminno distanu nahorodu za umovy, koly vin zaraz e vyprobuje toj jichnij sekretnyj recept. Kliapavcij, opravda, ne pohoduvavsia vidkryvaty sekret, burkouy sobi pid nis, o pere slid bulo b sklasty vidpovidnu uhodu, na pergamenti z peatkoju ta ovkovymy kytyciamy. Ale koro tak napoliahav, tak blahav jich, tak
jich prosyv i, prysiahajuy usim dlia nioho najdoroym, zapevniav u nepochytnosti svoho
slova, o konstruktory pohodylysia. Vse potribne dlia zdijsnennia svoho vynachodu Trur
prynis iz soboju v malekij skryci, jaku odrazu i pokazav monarchovi. Cej vynachid, vlasne, ne mav nioho spinoho z hroju v pimurky, odnak u ciomu vypadku nym mona bulo
skorystatysia. Ce buv kyekovyj perenosnyj dvobinyj obminnyk osobystostiamy, zrozumilo, iz zvorotnym keruvanniam. Za joho dopomohoju bu-jaki dvi osoby mohly pominiaty
osobystostiamy, o vidbuvalosia zovsim prosto j due vydko. Na holovu nadivavsia schoyj
na korovjai rohy aparat. Cymy rohamy treba bulo dotorknutysia do loba osoby, z jakoju
baano zdijsnyty obmin, i leheko natysnuty. Todi vmyka davav ruch pryladovi, o vyrobliav dvi zustrini seriji blyskavynych impusiv. erez odyn rih vlasna osobystis plynula
do uoji, a erez druhyj rih ua do vlasnoji, V takyj sposib vidbuvalosia cilkovyte rozvantaennia pamjati j odnoasne zavantaennia vynykloji poronei inoju pamjattiu, tijeju, o
naley druhij osobi. Dlia naonosti Trur naklav aparat sobi na holovu i, nablyzyvy olo
korolia do rohiv, pojasniuvav jomu, jak korystuvaty aparatom. Ale tut zapanyj monarch
bucnuv lobom rohy tak syno, o mechanizm uvimknuvsia i stalasia blyskavyna peresadka indyviduanostej. Ce vidbulosia tak vydko j nepomitno, o Trur, jakyj dosi nikoly
e ne experymentuvav na sobi, navi ne zauvayv, o stalosia. Kliapavcij, o stojav poru,
tak samo nioho ne pomityv, joho tiky zdyvuvalo, oho ce Trur raptom prypynyv pojasnennia, a joho dumku pidchopyv, vyvajuy taki slova, jak potencily nelinijnoho submnemoninoho perechodu i adibatyne perelyvannia osoby zvorotnym kanalom, sam Balerin.
Monarch i dali pyskliavo vyholouvav lekciju, to tiky erez dejakyj as Kliapavcij zrozumiv,
o stalosia o lyche. Odnae Balerin, o buv ue v Trurlevomu organizmi, ne sluchav
uenoho vykladu, a, leheko voruay rukamy j nohamy, zdavalosia, vse zrunie vlatovuvavsia v novomu dlia sebe tili, zacikavleno ohliadajuy joho. Naraz i Trur, odiahnenyj u
dovhu korolivku mantiju, rozmachujuy rukamy pry zjasuvanni antyentropijnych krytynych perechodiv, viduv, niby jomu o zavaaje, hlianuv na vlasnu ruku j ostovpiv: vona

trymala berlo. Vin chotiv o skazaty, ta koro radisno zasmijavsia i vydko vybih iz tronnoji
zaly. Trur metnuvsia za nym, ale nohy joho zaplutaly u monaromu purpuri, j vin na ve
zrist prostiahsia na parketi. Na halas pozbihalysia prydvorni. Vony nakynulysia buly speru
na Kliapavcija, hadajuy, o to vin zapodijav o Joho Velynosti. Doky vincenosnyj Trur
pidvodyvsia, doky pojasniuvav, o jomu nichto nioho ne zapodijav, za Balerinom, jakyj
hasav u Trurlevomu tili, j slidu ne lyylo. Marno poryvavsia Trur u korolivkych atach
bihty za nym, prydvorni ne dopustyly cioho, a oskiky koro pruavsia, kryav, o vin
nijakyj ne koro, o stalosia perevtilennia, vyriyly, o ne inake, jak vid nadmirnoho
zachoplennia holovolomkamy u volodaria poplutalosia vse v holovi, j anoblyvo, ale j
vodnoas riue vvipchnuly joho do spani, a todi poslaly po likariv, cho monarch vereav
i jak tiky mih opyravsia. A Kliapavcija dvoje vartovych vytovchaly na vulyciu. Vertajuy
dodomu, vin zanepokojeno dumav pro uskladnennia, jaki mou vynyknuty z usijeji cijeji
pryhody.
Pevna ri, dumav vin, jakby ce ja opynyvsia na misci Trurlia, to iz vlastyvoju
meni rozsudlyvistiu ja odrazu dav by vsiomu lad. Zamis beketuvaty j rozpatiakuvaty pro
perevtilennia, o skydajesia na psychine zachvoriuvannia, ja, skorystavy novym korolivkym tilom, nakazav by vlatuvaty oblavu na psevdo-Trurlia, tobto na Balerina, jakyj
hasaje teper de po mistu, j zaodno zveliv by druhomu konstruktorovi zalyatysia pid mojim
korolivkym bokom u roli tajemnoho radnyka. A cej bovdur zaplienyj, tak mymovoli vin
nazvav podumky Trurlia-korolia, rozpustyv svoji nervy. Nioho ne vdije, treba pustyty v
diju ve svij strateginyj chyst, inake dobrom use ce ne skinysia Kliapavcij poav pryhaduvaty vse, o znav pro zaminnyk osobystostej, a znav vin ymalo. Najvalyvioju i
vodnoas najstranioju zdavalasia jomu ta nebezpeka, pro jaku lehkovanyj Balerin,
zlovyvajuy Trurlevym tilom, navi ujavlennia ne mav. Bo jakby vin de upav i vpersia rohamy v jaku materinu, ale neyvu ri, joho osobystis nehajno b perejla u tu ri. A o
mertvi predmety ne maju osobystosti j tomu nioho zi svoho boku ne mou zaproponuvaty
dlia obminu, Trurleve tilo vpalo b mertvym, a korolivkyj duch, zakliaklyj u kameni, u stovpi
lichtaria y navi i v staromu erevykovi, do kincia svitu zalyyvsia b u tomu vtilenni. Sturbovanyj cym Kliapavcij pryskoryv chodu j ue nepodalik vid zajizdu, de miany vavo obhovoriuvaly podiji, diznavsia, jak joho kolega, mov navienyj, vyskoyv z korolivkoho palacu,
nae za nym orty hnaly, i, zbihajuy dovhymy krutymy schodamy do portu, vpav i zlamav
nohu. Ce joho straenno rozliutylo; leay, vin poav kryaty, nibyto vin koro Balerin u
vlasnij osobi, tomu vymahaje prydvornych likariv, palankin z puchovoju perynoju j
osviajuych pachoiv. A koly prysutni smijalysia z tych tereveniv, vin povzav po brukivci,
lajavsia na vsi zastavky i der na sobi odeu, poky jakyj alislyvyj perechoyj ne nachylyvsia
nad nym, ob joho pidniaty. Todi poterpilyj zirvav z holovy apku, z-pid jakoji, jak prysiahaly oevydci, vyzyrnuly ortiai rohy. Cymy rohamy vin bucnuv u loba dobroho samarytianyna, zrazu upav na zemliu, mov neyvyj, jako dyvno zneruchomivy, i tiky tycheko
stohnav, a toj, koho vin udaryv rohamy, vmy zminyvsia, nae sam satana vselyvsia v
nioho, i, tanciujuy, pidskakujuy, roztovchujuy vsich, chto stojav u nioho na dorozi, ymdu pomav schodamy do portu.

Kliapavciju a nedobre zrobylosia, koly vin pouv pro ce, bo zrozumiv, o Balerin,
skaliyvy tilo Trurlia, jake tak nedovho jomu sluylo, chytro perejov u tilo jakoho neznajomoho. Nu, oteper ponesia! z achom podumav Kliapavcij. Jak e teper znajty Balerina, o schovav u novomu j neznajomomu tili? De joho v tomu vtilenni ukaty? Konstruktor namahavsia obereno vypytaty vid mian, o to buv za perechoyj, jakyj tak
uvano postavyvsia do skalienoho psevdo-Trurlia, a tako, o stalosia z rohamy. Ale nichto
ne znav, o to za odyn, toj myloserdnyj, bayly tiky, o vdiahnenyj buv jak uyne i jak
moriak, vydno, prybuv korablem z dalekych krajiv. Pro rohy nichto nioho ne znav, i tiky
jakyj bezprytunyj ebrak (joho ne zmaeni mastylom nohy vydko proiravily, i vin peresuvavsia teper na koliatkach, oto i krae za inych bayv, o robysia nyko bilia zemli)
skazav Kliapavcijevi, niby toj blahorodnyj moriak zirvav rohy z holovy leaoho tak vydko,
o nichto cioho j ne pomityv. Ote, vychodylo, o zaminnyk znovu buv u Balerina v rukach
i nyzka karkolomnych perevtile moe tryvaty dali. Prote zvistka, o vin perevtilyvsia teper
v jakoho moriaka, ne na art naliakala Kliapavcija. Otakoji! podumav vin. Moriak
moe nehajno vidplysty zi svojim korablem. Jako vin svojeasno ne zjavysia na korabe (a
vin napevno ne zjavysia, bo ne znaje, z jakoho vin korablia!), kapitan zvernesia do portovoji
ochorony, a ta zaaretuje joho jak dezertyra, i takym ynom koro Balerin opynysia u vjaznyci. A jako v rozpai cho raz stuknesia ob stinu rohamy, tobto aparatom, bida, sto
raziv bida! Choa j ansiv znajty perevtilenoho v moriaka Balerina v nioho maje ne bulo,
prote Kliapavcij tu my ruyv do portu. Jomu poastylo, bo e zdaleku vin pobayv ymale
zbihovyko. ujuy nosom smalene, konstruktor zamiavsia v natovp i z pidsluchanych rozmov zrozumiv, o stalosia o due schoe na te, oho vin bojavsia: jakycho kika chvylyn
tomu odyn anovnyj armator, vlasnyk ciloji torgovenoji flotyliji, pobayv svoho moriaka,
jakoho vin dosi vvaav vyniatkovo dyscyplinovanym. A teper toj moriak sypav proklionamy
na perechoych, a tym, kotri zupynialy joho j radyly jty svojeju dorohoju i ne potrapliaty na
oi policiji, zuchvalo vidpovidav, o vin sam moe buty kym zachoe, cho by navi i vsijeju
policijeju vidrazu. Zasmuenyj cijeju kartynoju, armator obizvavsia do moriaka, jakyj, ne
dovho dumajuy, pidniav iz zemli hrubu palyciu i zlamav jiji na niomu. Todi z voli lychoho
vypadku zjavyvsia nariad policiji, ooliuvanyj samym komendantom dinyci, jakyj patruliuvav port tradycijne misce astych bijok. A o moriak i dali vyjavliav svij norov, komendant
zveliv uvjaznyty joho. Pid as aretu moriak, mov navienyj, kynuvsia na samoho komendanta j bucnuv joho holovoju, z jakoji styralo o schoe na rohy. I tu my moriaka nenae
pidminyly vin poav horlaty, nibyto vin policaj, i to ne zvyajnyj, a naanyk portovoji
ochorony, a komendant, sluchajuy ci nisenitnyci, zamis rozserdytysia, chtozna-oho rozsmijavsia, nemovby buv nadzvyajno vdovolenyj, i nakazav svojim pidvladnym, ob vony,
ne kodujuy ni ruk, ni kyjkiv, ymvyde vidvely beketnyka do cholodnoji.
Otak protiahom nepovnoji hodyny Balerin zminyv svoju tilesnu rezydenciju ue vtretie j perebuvav teper u tili komendanta policiji, a toj, bidolacha, niym ne zavynyvy, sydiv u
pidzemelli vjaznyci. Kliapavcij tiky zitchnuv i podavsia prosto do policijnoji dinyci, o mistyla u kamjanomu budynku na berezi moria. Nikym ne zatrymuvanyj, vin uvijov do budynku j poav zazyraty po erzi do poronich kimnat, a poky opynyvsia vi-na-vi z ozbrojenym do zubiv veletnem u tisnuvatij uniformi, jakyj, suvoro hlianuvy na nioho, zrobyv takyj ruch, niby chotiv vykynuty joho za dveri. Nastupnoji myti zdorova, jakoho Kliapavcij

bayv upere v ytti, raptom pidmorgnuv jomu, i joho ne zvyne do smichu oblyia dyvno
zminylosia. Holos u nioho buv jak i hodysia policajevi hrubyj, ale smich ta pidmorguvannia nahaduvaly Kliapavcijevi korolia Balerina, bo same vin i buv pered nym: ce vin
pidvivsia z-za stolu, opravda, v uij podobi.
Ja zrazu vpiznav tebe, skazav Balerin-policaj, ce ty buv u palaci zi svojim
kolegoju, jakyj dav meni aparat, ade tak? o, harna v mene schovanka? Ha? Navi jakby
vsia tronna rada postavala na holovy, to j todi b ne vhadala, kudy ja zachovavsia! Ce udovo
buty takym debelym policajem! Hlia!
Kauy tak, vin tak hriuknuv velyeznym, jak i naley policajevi, lapykom po pymovomu stolu, o a stinycia trisnula j u ruci o chrusnulo. Balerin troky skryvyvsia,
ale, potyrajuy ruku, dodav:
Oj, u mene o polamalo, ale darma jak schou, to peresiadu v koho inoho.
Moe, v tebe, ha?
Kliapavcij mymochi pozadkuvav do dverej, ale policaj zastupyv jomu dorohu svojeju
zdoroveznoju postattiu i provadyv dali:
Vlasne kauy, ja, liubyj mij, ne baaju tobi zla, ale ty moe narobyty meni klopotu,
bo znaje mij sekret. Tomu ja hadaju, o dlia mene krae, koly posadu tebe v cholodnu.
Ehe , tak bude najkrae! Tut vin brydko zarehotav. Oto, koly ja zalyu policiju,
nichto ve ne znatyme navi ty, v komu ja schovavsia, hy-hy!
Ale Vaa Korolivka Velynis! skazav Kliapavcij z prytyskom, choa j styyvy
holos. Vy ryzykujete yttiam, bo ne znajete yslennych tajemny aparata. Vy moete zahynuty, moete uvijty v tilo smerteno chvoroho abo zloyncia
E, skazav koro, ja ne boju. Ja, holubyku, pokliavsia sobi pamjataty lye pro
odne: pislia konoho perevtilennia ja maju zabraty rohy! I vin prostiahnuv ruku do stola
j pokazav aparat, o leav u uchliadi. Ja zavdy povynen joho chapnuty, zirvaty z holovy
z toho, kym ja buv, i zabraty z soboju, todi meni nio ne strane!
Kliapavcij probuvav perekonaty korolia ne vdavatysia do daych tilesnych zmin, ale
marno, bo koro tiky kepkuvav z joho sliv i nareti veselo skazav:
Pro te, ob povernutysia do palacu, ne moe buty j movy! Zretoju, koly choe
znaty, meni ve baasia dovhi mandry po tilach mojich piddanych, i ce imponuje mojij demokratynij vladi. Potim, pid kine, tobto na desert, ja perevtiliu u jaku arivnu divynu.
Ce povynno buty due povanym, hy-hy!
Tak kauy, policaj velyeznym lapykom arpnuv dveri j haryknuv na svojich pidlehlych.
Kliapavcij rozumiv, o koly vin zaraz e ne vdassia do jakoho riuoho zachodu, to
potrapy do liochu. Ne rozdumujuy, vin schopyv z pymovoho stolu kalamar, chliupnuv ornylom korolevi v oblyia, a sam, skorystavy z chvylyny, koly joho peresliduva nioho ne
bayv, vyskoyv erez vikno na vulyciu. Na astia, poblyzu ne bulo odnoho perechooho.
To jomu vdalosia dobihty do hominkoji ploi j zahubytysia v natovpi, poky policaji obsmykuvaly uniformy j, hrizno klacajuy zbrojeju, povybihaly na vulyciu.
Kliapavcij daleko vidijov vid portu, i joho obsily neveseli dumky. Najkrae bulo b,
dumav vin, polyyty nikemnoho Balerina joho vlasnij doli, a samomu pity do likarni, de
teper perebuvaje Trurleve tilo z dueju blahorodnoho moriaka. I jakby te tilo dostavyty u

palac, mij pryjate znovu mih by staty samym soboju jak tilom, tak i dueju. opravda, todi
zamis Balerina zjavysia novyj koro z jestvom moriaka, ale chaj jomu bis, tomu dotepnykovi! Plan cej buv ne najhiryj, ale dlia joho realizaciji ne vystaalo choa j nevelykoji, a
prote due suttievoji rei, a same zaminnyka z rohamy, jakyj use e leav u uchliadi
pymovoho stolu. Kliapavcij podumav buv, y ne skonstrujuvaty jomu e odyn takyj samyj
aparat, ale brakuvalo i asu, i zasobiv, i instrumentiv. Moe, zrobyty tak mirkuvav vin.
Pity do korolia-Trurlia (vin, pevne, ve ouniav i znaje, jak povodyty) i skazaty jomu,
ob zveliv otoyty vijkom budynok portovoji policiji. V takyj sposib do naych ruk potrapy
aparat i Trur zmoe obernuty na samoho sebe.
Ta Kliapavcija, koly vin pryjov do palacu, navi vseredynu ne vpustyly. Prydvorna storoa skazala, o koro micno spy, bo likari zastosuvaly elektryni zasoby, jaki vhamovuvaly
bi i zmicniuvaly organizm, i o son joho tryvatyme onajmene sorok visim hodyn.
Cioho e tiky nevystaalo! z rozpaem podumav Kliapavcij i popriamuvav do likarni, de perebuvalo Trurleve tilo, bo bojavsia, ob, peredasno vypysane, vono ne zahubylosia v labiryntach velykoho mista. V likarni vin vidrekomenduvavsia rodyem poterpiloho
(prizvye jakoho vin vyytav z istoriji chvoroby). Konstruktor dovidavsia, o moriak ne v
takomu ve tiakomu stani, o nohu ne zlamano, a lye vyvychnuto, ale e kika dniv chvoryj ne zmoe vstavaty z lika. Kliapavcij ne napoliahav na pobaenni z chvorym, bo todi vyjavylosia b, o vin ne znajomyj z poterpilym. Zaspokojenyj prynajmni tym, o Trurleve tilo
ne znykne raptovo, Kliapavcij piov z likarni j, porynuvy v hlyboki rozdumy, dovho blukav
vulyciamy. I navi ne pomityv, jak znovu opynyvsia poblyzu portu, de a kyilo policijeju, o
uvano zahliadala konomu perechoomu v oblyia, porivniujuy joho rysy z tym opysom,
o buv zafixovanyj u slubovych notatnykach. Kliapavcij zrozumiv, o ce sprava Balerina,
o toj ukaje joho, ob kynuty do vjaznyci. I spravdi, do nioho ve priamuvav najblyyj
patru; vtekty nijak ne mona bulo, bo z-za rohu vyjlo e dvoje policajiv. Todi vin spokijnisiko sam viddavsia v ruky policiji, vymahajuy, aby joho vidvely do naanyka, bo vin povynen jaknajvyde daty svidennia odo odnoho achlyvoho zloynu. Policaji zrazu schopyly
Kliapavcija, nadily na nioho narunyky, ale, na astia, tiky na odnu ruku, pravu, prymknuvy jiji do livoji ruky policaja. V komendaturi policijnyj naanyk Balerin pryvitav
zakutoho Kliapavcija zlovtinym klipanniam oeniat i radisnym hyhykanniam. A Kliapavcij,
zminyvy holos, zakryav z poroha:
Velyka pane! Vaa panka policijnis! Moja bula schoplena, o Kliapavcij, ale ni,
moja ne znaje odna Kliapavcij! A moe, ota takyj zlyj, o bucnuv-hucnuv moja rohamy na
vulycia i moja-tvoja dyvo statysia, naa-vaa, i moja vtratyty tilo j duch vid mene buty v tili
vid ne moja, moja ne znaty jak, ale toj roha utikaty vydko-vydko, Vaa Velyka Policijnis!
Riatujte!
Z tymy slovamy chytryj Kliapavcij buchnuvsia na kolina, briazkajuy narunykamy i
ve as vydko bez upynu hovoriay tijeju kalienoju movoju. A Balerin, ostovpivy, stojav
u epoletach za pymovym stolom, klipav oyma i, sluchajuy vse te, prydyvliavsia do Kliapavcija i ve maje jomu poviryv. A toj, poky vely joho v komendaturu, vinymy paciamy
livoji ruky nadavyv sobi na lobi dva znaky, podibni do tych, jaki zalyaju rohy aparata. Balerin nakazav zniaty z Kliapavcija narunyky, vystavyv za dveri vsich pidlehlych i, koly
vony zalyyly sam na sam, poprosyv joho dokladno pro vse rozpovisty. Kliapavcij vyhadav

cilu istoriju: vin, movliav, bahatyj uyne, ojno vranci prybuv u port i pryviz na svojemu
korabli dvisti skry najudoviych holovolomok svitu ta trydcia arivnych avtomatynych
krasu dlia velykoho korolia Balerina jak darunok imperatora Surmoliuda, kotryj v takyj
sposib chotiv vyjavyty svoju povahu Cymberkij dynastiji. Koly vin zijov z korablia, ob
pislia dovhoji podoroi trochy rozimjaty nohy, j spokijno prohuliuvavsia vzdov naberenoji,
jakyj typ, o mav tonisiko taku podobu, tut Kliapavcij pokazav na sebe, i vydavsia
jomu due pidozrilym, bo adibno vytriyvsia na joho rozkine uynke vbrannia, raptom
z usioho rozhonu, mov navienyj, kynuvsia do nioho, namahajuy prochromyty joho naskri. Prote, tiky zirvav u nioho z holovy apku ta boliae bucnuv rohamy. I todi stalosia
nezbahnenne udo obminu du.
Treba vyznaty, o Kliapavcij vklav u ciu rozpovi bahato zapalu j natchnennia, ob
vona zdavalasia jaknajvirohidnioju. Vin dokladno rozpovidav pro svoje vtraene tilo,
vodnoas nadiliajuy znevalyvymy epitetamy svoje nove, o joho oce, vnaslidok neaslyvoho vypadku, distav, i asom navi byv sebe po oblyiu, pliuvav sobi to na yvit, to na
nohy; detano opysuvav pryvezeni nym skarby, osoblyvo avtomatynych divy; hovoryv pro
svoju simju, o zalyylasia na bakivyni, pro syniv-mayn i pro svoho elektrynoho mopsa;
pro svoju druynu, odnu z triochsot, jaka vmila varyty taku juku na sokovytych inach,
jakoji ne kutuvav, mabu, i sam imperator Surmoliud. Vykazav tako komendantovi policiji
najbiu svoju tajemnyciu, a same pro domovlenis z kapitanom korablia, o toj viddas
usi skarby tomu, chto, pryjovy na korabe, skae paro.
Balerin-policaj adibno sluchav tu bezladnu rozpovi, bo vse v nij zdavalosia jomu
loginym. Pevne, Kliapavcij, ob schovatysia vid policiji, perevtilyvsia v uyncia, a same v
cioho tomu, o vin buv rozkino vbranyj, ote, napevne buv bahatyj; zavdiaky takij peresadci
Kliapavcij mih by zdobuty potribni jomu koty. Vydno bulo, o v Balerinovij holovi snuju
najriznomanitnii dumky. Vin za vsiaku cinu chotiv vyvidaty u psevdouozemcia paro, a
toj ne due kryvsia z tym i vreti epnuv Balerinovi na vucho: Nyterk. Znamenytyj konstruktor rozumiv, o jomu poastylo zamanuty korolia v pastku: Balerin, jakyj ponad use
liubyv holovolomky, nizao ne chotiv, ob jich podaruvaly korolevi, bo ne vin ue teper buv
nym. Vin poviryv usiomu, i navi tomu, o v Kliapavcija buv druhyj aparat, bo ne mav pidstav hadaty, niby mohlo buty inake.
Teper obydva sydily movky j vydno bulo, o v holovi u Balerina vyzrivaje jakyj plan.
Vin poav lahidno j spokijno rozpytuvaty uozemcia, de stoji joho korabe, jak tudy potrapyty too. Kliapavcij vidpovidav, rozrachovujuy na Balerinovu adibnis, i ne pomylyvsia. Balerin raptom ustav, skazav, o jomu treba pereviryty pravdyvis joho sliv, i
vyjov z kabinetu, staranno zamknuvy dveri, do toho , majuy ve pevnyj dosvid, postavyv
pid viknom ozbrojenoho vartovoho. Kliapavcij znav, o nenaera nioho ne znajde, bo ni
skarbiv, ni divy naspravdi ne bulo. Ale same v ciomu j poliahav joho plan. Tiky-no za korolem zaynylysia dveri, Kliapavcij metnuvsia do stolu, vytiah z uchliady aparat i chutko
nacupyv joho sobi na holovu. A todi ve spokijno stav ekaty na Balerina. Nevdovzi poulasia joho lunka choda i jak vin syple kri zuby proklionamy, todi zaskrehotiv u zamku kliu,
i komendant vbih do kimnaty, e z poroha horlajuy:
Merzotnyku, de korabe, skarby, kotovni holovolomky?

Bie vin ne vstyh skazaty ni slova, bo Kliapavcij, o schovavsia buv za dveryma, strybnuv na komendanta, jak skaenyj cap, bucnuv joho v loba, i ne vstyh ie Balerin jak slid
rozmistyty u Kliapavcijevomu tili, jak toj hunym komendantkym holosom huknuv vartu
j nakazav zakuvaty Balerina v kajdany, kynuty v pidval i dobre joho pynuvaty! Napivprytomnyj z nespodivanky, opynyvy u uomu dlia nioho tili, Balerin zrozumiv, o joho pidstupno oukaly. Jomu stalo jasno, o to buv ne uozeme, a sprytnyj Kliapavcij, i vin poav
straenno lajaty, pohroujuy v bezsylij liuti, bo ve ne mav bezcinnoho aparata. Kliapavcij,
opravda, na jakyj as utratyv svoje dobre znane jomu tilo, prote zavolodiv zaminnykom
osobystosti, oho jomu j bulo treba. Vin vydeko nadiv na sebe paradnu formu j piov prosto
do korolivkoho dvoru.
Koro spav, ale Kliapavcij, jak komendant policiji, zajavyv, o jomu kone potribno
choa b na desia sekund pobaytysia z monarchom, bo jdesia pro spravy deravnoho
znaennia, pro deravne buty y ne buty j take ine, to pereliakani prydvori j pustyly joho
do Trurlia, kotryj micno spav. Dobre znajuy pryjatelevi osoblyvosti j zvyky, Kliapavcij poloskotavomu pjatu. Trur pidskoyv i zrazu prokynuvsia, bo nad use bojavsia loskotu.
Proumavy, vin zdyvovano vyriayvsia na neznajomoho veletnia v policijnij formi, a toj,
nachylyvy, prosunuv holovu pid baldachin lika j proepotiv:
Trurliu, ce ja, Kliapavcij, zmuenyj buv perebraty u policaja, bo inake b mene ne
pustyly do tebe, ta e j z aparatom, jakyj ue v mojich rukach.
Trur, pouvy ce vid Kliapavcija, straenno zradiv, odrazu ustav z lika i povidomyv,
o pouvaje sebe udovo. Joho vbraly u purpur, i vin siv na troni z berlom, ob vydavaty
yslenni nakazy. Peredusim zveliv prynesty z likarni joho vlasne tilo z vyvychnutoju Balerinom na portovych schodach nohoju, i koly ce bulo zrobleno, nakazav prydvornym likariam
postavyty do poterpiloho jakomoha uvanie. Pislia narady z komendantom policiji, tobto z
Kliapavcijem, koro vyriyv spriamuvaty svoji diji na vidnovlennia stanu zahanoji
rivnovahy ta nalenoho poriadku.
Ce bulo ne lehko, bo vse straenno popereplutuvalo. Obydva konstruktory ne zbyralysia povertaty vsim duam jichni kolyni tila. Jlosia pro te, ob zrobyty najneobchidnie,
napryklad, ob Trur i tilom stav Trur, a Kliapavcij Kliapavcijem. Peredusim Trur
nakazav pryvesty z vjaznyci pered svoji oi Balerina, zakutoho v tilo svoho pryjatelia. Tut
zrobyly peru peresadku, i Kliapavcij znovu stav soboju, a koro u tili ex-naanyka policiji
nasluchavsia bahato nepryjemnych dlia sebe sliv, pislia oho joho bulo sprovadeno do vjaznyci, cioho razu palacovoji, i oficijno vyznano pozbavlenym korolivkoji lasky erez nezdatnis skladaty rebusy. Nazavtra Trurleve tilo bulo take zdorove, o mona bulo ve j vdatysia
do perevtilennia. Lyalosia tiky odne: jako nezruno bulo pokynuty deravu, ne rozvjazavy do ladu pytannia pro nastupnyctvo tronu. Bo pro te, ob vydobuty Balerina z policijnoji obolonky j znovu posadovyty na korolivkyj prestol, pryjateliam navi i na dumku ne
spadalo. Todi vony vynyly tak. Rozpovily pro vse blahorodnomu moriakovi, o sydiv u
Trurlevomu tili, i vin prysiahnuv jim, o movatyme, a koly pobayly, jak bahato rozumu v
cij prostij morkij dui, vyznaly joho hidnym koroliuvaty. I pislia perevtilennia Trur stav
samym soboju, a moriak korolem. Pered tym Kliapavcij nakazav prynesty do palacu velykoho hodynnyka z zozuleju, jakoho vin, vetajuy vulyciamy, nahlediv nepodalik v antykvarnij kramnyci, i rozum korolia Balerina perenesly v tilo zozuli, a jiji rozum v osobu

policaja. V takyj sposib bulo vstanovleno spravedlyvis. Koro do kincia yttia povynen buv
pokutuvaty svoji bezhluzdi vytivky ta zamach na zdorovja konstruktoriv, vysiay na stini
tronnoji zaly j sumlinno praciujuy j vykukujuy hodyny dnia i noi, do oho zmuuvaly joho
u vidpovidnu my koliui trubky mechanizmu. Komendant povernuvsia do svojich kolynich
obovjazkiv i udovo jich vykonuvav, bo, dlia cioho cilkom dosy bulo zozuliaoho rozumu.
Skinyvy vse ce, druzi jakomoha vyde poproalysia z koronovanym moriakom, vzialy
svoji, zalyeni u zajizdi, rei, i, obtrusyvy zi svojich erevykiv poroch ne due hostynnoho
korolivstva, povernulysia dodomu. Slid ie dodaty, o Trur, per ni pozbutysia korolivkoho tila, spustyv do velykoji palacovoji skarbnyci j zabrav zvidty dimanty Cymberkoji
dynastiji, bo cia nahoroda spravedlyvo naleala jomu jak vynachidnykovi najpotajemnioji
schovanky.

Nedaleko, pid bilym soncem, za zelenoju zirkoju yly sobi stalevooky, yly aslyvo, badioro i smilyvo, bo nioho ne bojaly: ni var rodynnych, ni zasad tradycijnych, ni dumok
ornych, ni noej bilych, ni materiji j antymateriji, bo maly maynu nad maynamy, zakvitanu, nakruenu, zubastu i z usich ohliadiv doskonalu; yly sobi i v nij, i na nij, i pid
neju, i nad neju, ade krim neji ne maly nioho speru atomiv pryzbyraly, potim maynu
zbuduvaly, a jak kotryj atom ne pasuvav, pererobyly joho ta j bulo harazd. Koen stalevook mav svoje hnizdeko i kontaktyk, i koen robyv svoje, sebto o chotiv. Ni vony
maynoju ne keruvaly, ni mayna nymy, a tak sobi vzajemno dopomahaly. Odni buly maynnykamy, ini maynistamy, e ini maynaliamy, i koen mav osobystu maynistku-stenografistku. Roboty maly horu, to jim treba bulo noi, to dnia, to zatemnennia soncia, ale
zridka, ob ne nabrydlo. Pryletila jako do biloho soncia za zelenoju zirkoju kometa Babeta,
rodu inooho, vemy orstokoho, atomna usia tam i siam, tut holova, tam chvist u otyry
riady, strach dyvyty, jaka synia, a sirkovode tomu pryyna. I spravdi, ojno pryletila
sirkoju nasmerdila; pryletila ta j davaj:
Speru, kae, spaliu vas polumjam, a tam pobaymo.
Hlianuly na neji stalevooky pivneba zastupyla, vohnem oboty pidbyla, nejtrony,
mezony, ara stala straenna, atomy jak domy, o inyj to biyj, gravitacija, nejtryno
Oto bude hostyna.
Kau jij:
Ce pomylka, my stalevooky, ne bojimo nioho, ni var rodynnych, ni zasad tradycijnych, ni dumok ornych, ni noej bilych, bo majemo maynu nad maynamy, zakvitanu,
nakruenu, zubastu i z usich ohliadiv doskonalu; oto ila b ty sobi, kometo, bo bude tobi
lycho.
A vona ve vse nebo zastupyla, paly, smaly, hary, syy, a jichnij misia skrutyvsia
i z oboch rohiv obsmalyvsia; i cho buv ue porepanyj, staryj i malyj, ta j takoho a To vony
bie nioho ne kazaly, a vzialy odne syne pole, po vuzlyku v konomu riku zavjazaly j

uvimknuly kontakty: nechaj za nas movlia fakty. Babachnulo, torochnulo, zadvyhtilo, nebo
zrazu projasnilo, vid komety tiky kupka ueliu lyylasia i znovu spokij.
Za jakyj as znovu o zjavylosia, lety, a o nevidomo, ale strane take, o ne
znaty, jak i dyvytysia bo z jakoho boku ne hlia, to vse stranie. Ot vono pryletilo, rozijlosia, zijlosia, na samomu vereku silo, vake, jak ne znaty o, sydy sobi j ani ru. A o ve
zavaaje dali nikudy.
Oto ti, chto buv blye, kau: Hej, ce pomylka, my stalevooky, ne bojimosia nioho:
yvemo ne na planeti, a v mayni, a to ne prosta mayna, a mayna nad maynamy, zakvitana, nakruena, zubasta j z usich ohliadiv doskonala, to ila b ty sobi, paskudo, bo
bude tobi lycho.
A VONO aniyyrk.
Oto, aby ne vyvaty nadto velykych zachodiv proty kazna-oho, poslaly vony nevelyku, taku sobi zovsim maleku maynu-straynu: pide, naliakaje OTE, ta j bude spokij.
Mayna-strayna jde-jde, a vseredyni tiky programy hurkou; o ne programa, to
strania. Pidijla ta jak zaskae, jak zaskrehoe. A sama trochy zliakala, dyvysia a
TE cho by tobi o. Sprobuvala e raz, z inoji fazy, ale nioho ne vyjlo bez upevnenosti
liakala.
Baa stalevooky, o inoho oho treba. Kau: vimemo bioho kalibru, iz trybamy
na mastyli, dyferencijnu, dystancijnu, iz dvostoronnim zeplenniam, i ob stusala, ta dobriae. y toho vystay? Spokijno: jaderna energija dije nadijno!
Oto poslaly universanu, podvijno-dyferencijnu, z zubiv razkom i zvorotnim zvjazkom,
vseredyni maynist z maynistkoju, a na dodatok do cioho, pro vsiak vypadok zverchu
posadyly e maynu-straynu. Pidjichala, a o tryby na mastyli tycho, ani mur-mur;
zamachnulasia j rachuje: otyry verti do smerti, try verti do smerti, dvi verti do smerti,
odna ver i nu tobto smer! Jak babachnulo! a hryby rostu, i to sami bili, ta svitiasia, bo radiaktyvni; mastylo rozchliupalo, tryby povylitaly, dyvliasia maynist z maynistkoju kri viko, y ve po vsiomu: ta de tam, i ne driapnulo!
Poradylysia stalevooky i zbuduvaly maynu, jaka zbuduvala maynyko, jake zbuduvalo maynye, ta take, o a najblyi zirky zmueni buly pozadkuvaty. A v tomu najbiomu ta, z trybamy na mastyli, a v samij seredyni maynka-straynka, bo ve ne do
artiv.
Pryhotuvalo jak slid maynye ta jak ne zamachnesia! Zagrymilo, zadvyhtilo, o na
vsi boky poletilo, hryb vyris takyj, o na juku z okeanu vystay, temno, a na zubach rypy;
tak temno, o navi ne vydno, na yjich. Dyvliasia stalevooky nioho, taky zovsim nioho,
tiky usi try mayny lea rozkydani j ani ru.
Otodi ve rukavy zakasaly, bo: Vse-taky, kau, my maynnyky j maynisty, majemo maynistok i maynu nad maynamy, zakvitanu, nakruenu, z usich ohliadiv doskonalu, jak e moe vstojaty proty neji jaka paskuda, o sydy sobi j ani ru?
I ve nioho ne roblia, tiky roslynu-kalibrynu: pidpovze tycheko, vkrutysia leheko,
z-pid erla hlypne, zispodu prylypne, pusty korine, a todi jak ha-a-chne to vsiomu kine.
I spravdi: vse tonisiko tak i stalosia, jak peredbaalosia, tiky z kincem ne vyjlo, i jak bulo,
tak i zostalosia.

Vpaly v rozpa stalevooky, cho i ne znaly, o vono take, bo e jim nikoly ne traplialosia, to zmobilizuvalysia, poradyly i ve roblia lypuky j tryby, arkany j parkany, moe,
prylypne y vpade, moe, spijmajesia y obhorodysia, probuju tak i siak, bo ne znaju
jak. Use a triasesia, ta nioho ne vdajesia. Potomylysia, ne znaty, de riatunku ukaty, a
raptom baa chto lety: sydy, jak na koni, ale v konia nema kolis; todi, mabu, velosyped, ta u velosypeda nemaje dzioba, todi, moe, raketa, ale v rakety nema sidla. Nevidomo,
o lety, ale vidomo, chto v sidli: sydy, jak vlytyj, usmichom povytyj, o-o nadlitaje, ue
jich mynaje a ce sam Trur vlasnoju osoboju, konstruktor, na prohulianci, a moe, mandruje. Zdaleku vydno, o neabychto.
Nablyzyvsia, znyzyvsia, ot vony jomu j kau, o ta jak.
My stalevooky, majemo maynu nad maynamy, zakvitanu, nakruenu, z usich
ohliadiv doskonalu, speru atomiv pryzbyraly, potim maynu zbuduvaly, ne bojimosia
nioho, ni var rodynnych, ni zasad tradycijnych, a tut pryletilo sobi chtozna-o, silo, sydy
j ani ru.
A naliakaty probuvaly? pryvitno pytaje Trur.
Probuvaly i maynkoju-straynkoju, i maynoju-straynoju, j maynyem z trybamy
na mastyli, atomy, jak domy, a jak ruy z nejtryno, vse lety, mov pina, i mezony, i chvyli, a
zrobyty nioho ne v syli.
Kaete, odna mayna?
Ta odna, pane dobrodiju.
Hm, cikavo. A o vono vse-taky take?
Ot cioho jakraz ne znajemo. Zjavylosia, nadletilo, a nevidomo o, ale strane take,
o ne znaty, jak dyvytysia bo z jakoho boku ne hlia, to vse stranie. Pryletilo vono, silo,
tiake jak ne znaty o i sydy. A o ve zavaaje dali nikudy.
Vlasne, u mene nebahato asu, kae Trur. onajbie mou chiba pobuty u
vas jakyj as konsutantom. Zhodni?
Stalevooky, zvyajno , zhodni. I zaraz e pytaju, o prynesty fotony, moloty, truby,
a moe, dynamit y harmaty? A moe, dlia hostia herbaty? To drukarka prynese.
Herbaty nechaj drukarka prynese, prystaje na te Trur, ale ce dlia roboty. A
odo rety, to krae ne treba. Jako vvaajete, o ni mayna-strayna, ni maynye, ni
roslyna-kalibryna ne mou daty rady, tut potribni metody dystancijni, archivno-tradycijni,
a tomu absoliutno nadijni. e ne uv, ob oplatyty zhidno z taryfom ne pomohlo.
Jak vy kaete? pytaju stalevooky, ale Trur, zamis pojasniuvaty, vede dali:
Metod zovsim prostyj, treba tiky paperu, ornyla, tampiv, kruhloji peatky, surguu doschou, pisoku, vikone, knopok, skripok, olyvjanoji loeky j bliudcia, bo aj ue
hotovyj, i kurjera. I ob bulo ym pysaty. Majete?
Znajdesia! i nesu bihom.
Trur sidaje j dyktuje drukarci: U zvjazku z vaoju spravoju fascykul komisiji VCRTSP7 (2) (KK) 405, povidomliajemo, o vae zvolikannia, jake superey paragrafovi 199
zakonu vid dnia 19.XVII c.r., buduy anachroninym vyfaktom, vyklykaje prypynennia postavok i desumaciju zhidno z Rozporiadenniam 67 DVKF, 1478/2. Vy majete pravo podaty apeliaciju na danyj vyrok u nadzvyajnomu poriadku Holovi Komisiji protiahom 24 hodyn z momentu nabrannia nym ynnosti.

Trur postavyv tamp, skripyv peatkoju, skazav zarejestruvaty v Holovnij knyzi, vidkryv urnal vchidnoji i vychidnoji korespondenciji ta j kae:
Nechaj kurjer nehajno vidnese.
Kurjer ponis. Nema joho, nema, a o povernuvsia.
Vruyv? pytaje Trur.
Vruyv.
A de rozpyska pro otrymannia?
Tut, o u cij rubryci. A tako apeliacija.
Bere Trur apeliaciju i, navi ne ytajuy, nakazuje vidnesty nazad, a erez uve arku
pye navskosy: Ne rozhlianuto erez vidsutnis vidpovidnych dodatkiv. I pidpysujesia nerozbirlyvo.
A teper, kae, do dila!
Sidaje j pye, a stalevooky zacikavleno dyvliasia, nioho ne rozumiju i pytaju, o ce
oznaaje i o z toho bude.
Vykonannia slubovych obovjazkiv, movy Trur. A buty o bude, bo ve j
poalosia.
Kurjer cilu dobu jak skaenyj bihaje tudy j siudy. Trur tempeliuje, anuliuje, vysylaje
rezoliuciji, drukarka vystukuje i povoli dovkola vynykaje cila kanceliarija: kartoteky j teky,
skripky j papky, protokoly j dirokoly, kalamari j formuliary, narukavnyky z muaru j loeky,
i tablyky Storonnim vchid zaboroneno, i vid noi a do dnyny use bie pysanyny, a drukarka vse vystukuje, a navkolo povno aju i smittia. Pereyvaju stalevooky, bo nioho ne
rozumiju. A Trur vidsylaje pakety i z markamy, i pisliaplatoju, a tako z povidomlenniam pro vruennia, i zretoju najholovnii oplatyty zhidno z taryfom, le nahaduvannia, nakazy po kika vidrazu, je ve j okremi rachunky, a v nych sami nuli, ale ce, kae, lye
tymasovo. Za jakyj as staje pomitno, o te o ne take ve j strane, osoblyvo zhory:
spravdi, pomenalo! Tak-tak, zmizernilo. I pytaju stalevooky Trurlia, o dali?
Ne zavaaty ustanovi praciuvaty! vin jim na ce. I pidpysuje, tampuje, dodatky
rachuje, povertaje apeliaciji, nezvaajuy, chto maje raciju, kamizeka ne zastibnena, zachote, chto nastupnyj, skoroeni hodyny, sidajte, a kruhom pavutyna, slabeka herbatka, u uchliadi kravatka, o i novi papery, sorok i otyry, treba e otyry afy, a tam i
pidkup, i vyplaty trafu, i nakaz prymusovoho stiahnennia iz seredy na pjatnyciu, i peatok
dvanadcia.
A drukarka vystukuje: U zvjazku z nepredjavlenniam z boku vidp. dozvoliv, zhidno z
nakazom Kom. Vyd. Per. Ver. z dn. zobovjazujemo nehajno Skor. Kadr. na pidstavi Tr. Am.
Tad. Aram., vnaslidok vyroku instanciji C. D. D. Dane riennia oskarenniu ne pidliahaje.
Vysylaje Trur kurjera, a kvytancijnu knyku chovaje do kyeni. Potim vstaje i poynaje
po erzi vykydaty v Kosmos stoly, stici, tempeli, j navi peatku, skorozyvai j aj. Zalyajesia tiky drukarka.
Oj, o vy robyte! volaju stalevooky, jaki tym asom ue zovsim pryzvyajilysia.
Jak tak mona?
Ne chvyliujtesia daremno, moji liubi, vidkazuje vin. Krae hliate!
I spravdi, pohlianuly stalevooky j ochnuly poronio, ysto, nikoho nemaje, nae nikoly j ne bulo. I kudy vono podilosia i rozvijalosia? Hanebno tikajuy, take mizerne stalo

 lupy treba. Holovy lamaju, slidiv ukaju, i ly odne le mokre misce znajly, o tam
nakapalo, chto-zna pry jakij okaziji, i bie nioho.
Tak ja, vlasne, j hadav, kae jim Trur. Ce, moji liubi, bula dosy prosta sprava.
Koly vono pryjnialo peryj papire i rozpysalosia v knyci, to ve j propalo. Ja zastosuvav
specinu maynu na velyke B. Vidkoly Kosmos stav Kosmosom, nichto e jij ne dav rady!
Nu harazd, ale navio bulo vykydaty dokumenty j vylyvaty herbatu? pytaju stalevooky.
A ob i vas cia mayna ne zjila! kae Trur.
Zabyraje z soboju drukarku j vidlitaje, kyvajuy jim pryjazno, a usmich u nioho yrozlotyj.

Vid narodiv Biych Son vedu na pivde dva karavanni liachy. Peryj, davnij, vid
otyryzirja do Havrozavrona, zirky vemy pidstupnoji, z minlyvym blyskom, kotra, pryhasajuy, staje schooju na Karlyka Abasytiv, erez o podoroni, asto pomyliajuy, potrapliaju u ornu Pusteliu, i ly odyn karavan z devjaty aslyvo z neji vychody. Druhyj liach,
novyj, Imperija Mirapudiv vidkryla, koly jiji nevinyky-raketnyky probyly tune zavdovky
v is mijardiv promy kri Bilyj Havrozavron.
Pivninyj vchid do tuneliu tak slid ukaty: vid ostannioho z Biych Son protiahom
semy elektrynych otenaiv kurs prosto na Polius trymajuy. Potim malym halsom livoru, doky zjavysia vohnysta stina, tobto bik Havrozavrona, a v niomu, jak ornu ciatku v
bilomu polumji, vydno otvir tuneliu. Zvidsy lety, mov kulia, prosto vnyz, nioho ne bojay,
bo visim korabliv bort u bort mou projty tunelem; nide bie ne pobayty krajevydu,
schooho na toj, jakyj vydno kri bortovi iliuminatory. Speru promajne Vohnepad aropyliv,
a dali ve zaleno vid pohody; koly nutroi zirok rozburchani magnetynymy buriamy, kotri
kluboasia za odyn y dva mijardy my dali, vydno velyki vuzly polumja ta joho rozareni
arteriji z trombamy biloho vohniu, a koly buria blya y nasuvajesia tajfun Siomoji Syly,
to tremty sklepinnia, movby bile tisto aru ot-ot malo vpasty, ta ce lye tak zdajesia, bo
vono lety, a ne padaje, i hory, a ne zhoriaje, utrymuvane pidporamy Potunych Poliv.
Dyvliay, jak nabriakaje Protuberancijna Mjako, a derela dovhych blyskavy, o jich zvu
Pekeciamy, stuhonia i nasuvajusia, slid micnie stysnuty turval, bo tut potribno maty
neabyjaku sternyu vpravnis, i dyvytysia slid ne v kartu, a v soniani nutroi, bo nichto ne
projov tak samo toj liach dvii. Nemov bahnetom ubytyj v Havrozavron, tune uve zvyvajesia, krutysia i zdryhajesia, jak vu pid udaramy; tomu slid ve as trymaty oi yroko
rozpliuenymy, ne rozluatysia z riativnym liodom, o prozorymy burukamy otouje sklo

olomiv, i pyno vdyvliaty u vohnennu stinu, o my na tebe, vypynajuy i huhouy jazyykamy polumja, vohniu, i, ujuy, jak kvary, mahana vohnem i oblyzuvana sonianym arom, obyvka korablia, ni na o, krim vlasnoji sprytnosti, ne pokladatysia. A
vodnoas slid zvaaty j na te, o ne koen poruch vohniu i ne koen povorot tuneliu neodminno je oznakoju zoretrusu y obvalu bilych okeaniv aru, oto, zatiamyvy ce, dosvidenyj
sternyyj ne bude namarno vdavatysia do pomp, ob zhodom dosvidenii ne vzialy joho na
hlum, o chotiv kraplynoju amiku ostudyty odvine palachkotinnia zori. A koly chto zapytaje, o robyty, koly korabe spravdi potrapy u zoretrus, jomu bu-chto z buvalych zoreplavciv odrazu skae, o todi lyajesia zitchnuty, bo na bie pryhotuvannia do smerti asu
vse odno ne vystay, a oi mona, zaleno vid baannia, abo zapliuyty, abo rozpliuyty,
bo jich odnakovo prochromy voho. Ale take lycho trapliajesia nadzvyajno ridko, bo kliamrysti kliamry, vstanovleni Mirapudovymy Imperykamy, jak slid trymaju sklepinnia i vzahali
vydkisna krizoriana podoro pomi blyskuymy vyhnutymy liustramy Havrozavrona dosy
pryjemna. Cilkom sluno tako hovoria, o koly chto potrapyv do tuneliu, to vydko z
nioho vyjde, oho, navpaky, ne skae pro ornu Pusteliu. A jako navi raz na stolittia
tune zipsuje zoretrus, odnakovo inoji dorohy, krim cijeji, nemaje. Jak svidy sama nazva,
Pustelia ornia vid noi, bo svitlo susidnich zirok ne zvaujesia padaty na neji. Tovusia
tam, jak u mortyri, z achlyvym bliaanym skrehotom retky korabliv, jaki erez zradlyvis
Havrozavrona zbylysia z dorohy j porozkoliuvalysia v obijmach bezdonnych vyriv, ob pid
tyskom nevblahannoji gravitaciji kruliaty tak a do ostannioho obertu galaktyky. Na schid
vid ornoji Pusteli roztaovane korolivstvo Slykoelepych, na zachid Okorukych, a na
pivde bia do lehoji sfery blakytnoji Lazureji dorohy, husto vsijani smertovykamy, a dali
do polumjanolystoho Murgunda, de kryvavysia archipelag bezzaliznych zirok, zvanyj Karetoju Akarona.
A sama Pustelia, jak pro ce ve jlosia, tak samo spovnena ornoty, jak sonianyj pasa
Havrozavrona bilyzny. Ta ne vse lycho tam vid vyriv, vid pisku, o potokamy syplesia z
vysoty, i alenych meteorytiv, ade chodia utky, o v nevidomomu misci, v pochmurych
netriach, na nezvidanij hlybyni z davnich-daven sydy sobi pevne stvorinnia, a moe,
nestvorinnia, o joho zvu Neznancem, bo toj, chto diznavsia b joho spravnie imja, zustrivysia z nym, ue nioho svitovi ne rozkae, bo joho ve ne pobay. Rozpovidaju, o
Neznane toj rozbijnyk-arodijnyk i o yve vin u vlasnomu zamku, zbudovanomu z ornoji gravitaciji, o rovy v tomu zamku vina hromovycia, mury joho absoliutne nebuttia, o joho vikna slipi, a dveri hluchi; Neznane atuje na karavany, a koly rozbere joho
velykyj holod za zolotom i kistiakamy, vin dmuchaje ornym porochom u dysky dorohovkaziv, a jak pohasy jich i sprovady mandrivnykiv z bezpenoho liachu na manivci, vychorom
vychopliujesia z nebuttia, styskaje jich obruamy i tiahne v nio svoho zamku, pyno
steay, ob ne zahubyty najmenoji rubinovoji pyky takyj ue vin u svojich strachittiach akuratnyj. A potim ue tiky poobhryzani ulamky korabliv vyplyvaju z nizvidky i
kruliaju po pusteli, a slidom za nymy dovho letia zaklepky, jak kistoky, vypliunuti z pai
monstra-Neznancia. Ale vidkoly nevinyoju praceju raketnykiv-muraok probyto havrozavronivkyj tune i kosminyj flot poplynuv cym najsvitliym u sviti ruslom, alenije pozbavlenyj zdobyi Neznane, i arom svoho hnivu tak rozvijuje morok Pusteli, o joho tilo
prosviuje kri ornyj mur gravitaciji, nae kistiak povary, jaka fosforescijuje u svojij truni.

Dechto z mudraheliv kae, o joho vzahali nema j nikoly ne bulo. Dobre jim tak hovoryty j,
pevne, lehko, bo vae probuvaty zmaliuvaty nezbahnenni rei, sydiay de u litnij tyi daleko vid ornoty i ariv. Ne viryty v monstra lehko, vae joho peremohty i vtekty vid joho
ohydnoji adibnosti. Chiba ne pohlynuv Neznane samoho murgundkoho Kibernatora z
visimdesiama osobamy potu na trioch korabliach, tak o nioho vid tych magnativ ne zalyylo, krim nadhryzenych priaok, znajdenych selianamy Maloji Soliary, vykynutych na
jichnij bereh tumannym prybojem moroku? Chiba ne poer vin jichnich muiv bez liku,
neadno i nemyloserdno? Oto nechaj tycha elektryna pamja vanuje tych nepochovanych, jako ne znajdesia koho, chto b pomstyvsia po-lycarky jich ubyvci zhidno z pradavnim zorianym pravom.
Vse ce vyytav Trur kotroho razu u sporochniavilij vid davnosti knyzi, kuplenij vypadkovo u jakoho perekupcia, to vidrazu ponis jiji do Kliapavcija i proytav e raz holosno
pro vsi ci dyvovyni rei, bo vony due prypaly jomu do vpodoby.
Kliapavcij, jak premudryj konstruktor i znave Kosmosu, zvyklyj do son i tumannostej
vsiliakoji masti, tiky posmichnuvsia, kyvnuv holovoju i kae:
Spodivajusia, o ty ne viry odnomu slovu cijeji bajky?
A oho b mav ne viryty? oburyvsia Trur. Pohlia, tut je navi udova hraviura
z. zobraenniam Neznancia, jakyj poyraje dva soniani korabli j chovaje zdoby do liochiv.
Zretoju chiba nema tuneliu v superzirci, opravda v inij, Bet-e-Hejkij? Ty ne nastiky ignoruje kosmografiju, ob piddaty vse ce sumnivovi
odo hraviury, to ja zaraz e mou namaliuvaty drakona z oyma jak tysiaa son
kone, jako dlia tebe maliunok dokaz pravdy, skazav Kliapavcij. A odo tuneliu,
to, po-pere, vin zavdovky vsioho dva mijony my, a ne jaki mijardy, po-druhe, cia zirka
ve maje cholodna, a po-tretie, podorouvannia tunelem absoliutno bezpene, pro o ty
udovo znaje, bo sam tudy litav. A odo tak zvanoji ornoji Pusteli, to naspravdi ce prosto
velyka, zavyrky v desia kiloparsekiv masa kosminoho smittia, jaka kruliaje mi Majerydijeju i Tetrarchidoju, a ne bilia jakycho Vohneholoviv y Havrozavriv, jakych uzahali ne
isnuje; i e pravda, o tam temno, ale ce prosto vid syly-sylennoji brudu, nijakoho Neznannia tam, zvisno, nema! Ce navi ne pravdyvyj davnij mif, a prosto deeva bajeka, vytvir
fantaziji jakoho nedoumka.
Trur zatysnuv usta.
Boh z nym, iz tunelem, skazav vin. Ty vvaaje, o tune bezpenyj, bo to ja
nym litav; a jakby ce buv ty, my b pouly zaraz zovsim ine. Ale boh z nym, z tym tunelem.
A odo Pusteli j Neznancia, ja ne liubliu slovesnych argumentiv. Treba tudy pojichaty, todi
sam perekonajesia, o z cioho, vin pidniav zi stolu hrubu knyku, pravda, a o ni!
Kliapavcij vidraduvav joho vid cioho namiru, a koly perekonavsia, o Trur, upertyj,
jak zavdy, i hadky ne maje, ob vidmovyty vid takoji nezvynoji expedyciji, speru skazav,
o ne choe joho bie bayty, ale nezabarom i sam poav zbyratysia v dorohu, bo ne chotiv,
ob pryjate zahynuv samotnio udvoch vono jako veselie dyvytysia smerti v oi.
Nabravy todi vsiakoji vsiayny, bo doroha mala proliahaty kri pustky (opravda,
ne taki maliovnyi, jak opysuvala knyha), vony vyruyly svojim vyprobuvanym korablem;
pid as poliotu zupynialysia to tut, to tam, ob rozpytatysia, osoblyvo, koly mynuly mei

prostoru, pro jakyj znaly vse jaknajdokladnie. Prote vid tubiciv nebahato mona bulo diznatysia; vony mohly doreno rozpovisty pro najblyi okolyci, a pro te, o mistylosia j dijalosia tam, de vony nikoly sami ne buvaly, patiakaly kazna-o, do toho z podrobyciamy, zachopleno j pereliakano vodnoas. Kliapavcij nazyvav taki rozpovidi korotko korozijnymy, majuy na uvazi tu koroziju-skleroziju, jaka vraaje vsi starei umy.
Ta koly vony nablyzyly de za pja-is mijoniv vohnevych podychiv do ornoji Pusteli, do nych dijly utky pro jakoho veletnia-rozbyaku, zvanoho Rozbijnykom-Dyplojem;
pry ciomu nichto z opovidaiv ani joho nikoly ne bayv, ani ne znav, o b malo oznaaty
udne slovo Dyploj, jakym ciu istotu nazyvaly. Trur dumav, o chtozna, y ce ne perekruenyj termin dipo, o mohlo b svidyty pro poliarnu j superelyvu dvojistu pryrodu
rozbijnyka, ale Kliapavcij, jak bi rozvalyvyj, voliv utrymatysia vid hipotez. Zdajesia,
pro ce jlosia v utkach, toj rozbijnyk buv orstokyj i zapanyj, bo obibravy ertvy do
nytky, vin nijak ne mih zadovonyty svojeji straennoji adoby j zachlannosti, tomu, pere
ni vypustyty jich na voliu, e dovho j liuto byv. Konstruktory chvylynku poradyly, y ne
slid zapastysia jakoju vohnepanoju y cholodnoju zbrojeju, per ni peretnuty ornyj kraj
Pusteli, ale potim dijly vysnovku: najkraoju zbrojeju je jichnij rozum, vyhostrenyj konstruktorstvom, dalekohliadnyj i universanyj; i pojichaly, jak buly.
Slid vyznaty, o Trur pid as daoji podoroi vzahali zaznav hirkoho rozaruvannia,
bo zoriani rozzoryka, polumjani plomenyka, pusteni pustya, meteorytni ryfy i mandrivni skeli v starij knyci buly opysani znano kraymy, ni naspravdi javylysia okovi podoronioho. Zirok v okolyci bulo malo, i to zovsim nepokaznych, nadto ve starych; odni ledve
poblymuvaly, jak arynky pryhasloho bahattia, ini ve zovsim pomianily i tiky kri
triyny u hrubo pomorenij karalupi z ueliu prosviuvaly ervoni ylky; ani dungliv
vohnennych, ani vyriv tajemnyych tut ne bulo, i nichto, vidkoly yve, pro nych navi ne uv,
a vsia pustelia vidznaalasia jakraz tym, o bula vkraj nudnoju, vlasne, svojeju pustkoju
i kvyt, a odo meteorytiv, to jich traplialosia jak maku, ale sered toji triskotlyvoji holoty
bie letilo smittia, ni poriadnych magnetynych magnetytiv, y tektynych tektytiv; a vse
tomu, o zvidty do galaktynoho poliusa bulo rukoju podaty i kruliannia temnych strumiv
prytiahalo same siudy, na pivde, sylu-sylennu vidchodiv i pylu z centranych sfer Galaktyky. Oto plemena j narody, o yly nepodalik, zvaly cej prostir ne jakoju tam ornoju
Pusteleju, a prosto smitnykom.
Oto Trur, prychovujuy po molyvosti svoje rozaruvannia vid Kliapavcija, aby ne
davaty jomu pryvodu dlia zlovtichy, skeruvav korabe u Pusteliu, i zrazu po obyvci
korablia poalo byty piskom, a vsiliaki neystoty, vypliovuvani protuberanciamy iz son, osidaly takym hrubym kouchom na stinkach fiuzeliaa, o na samu dumku pro neobchidnis
koly joho ystyty propadalo bu-jake baannia, a osoblyvo podorouvaty.
Zirky davno ve znykly v sucinomu moroci, j vony letily nae navpomacky. Raptom
korablem tak strusnulo, o vse naynnia, horky j prylady zatorochtily, i druzi viduly, o
kudy padaju use vyde j vyde. Nareti prolunav achlyvyj hurkit, i korabe, dosy
mjako sivy, zavmer pid kutom, niby utknuvy nosom u o neruchome. Vony kynuly do
vikon, ale nazovni panuvala sucina temi cho v oko stre, a ve uty udary, chto
nevidomyj i straenno duyj dobyrajesia sylomi do seredyny, a stiny dvyhtia. A teper

viduly konstruktory mene dovirja do svojeji rozumnoji neozbrojenosti, ale alkuvaty bulo
pizno. To, aby jim syloju ne vylamaly liuk izzovni, vony sami vidimknuly joho zseredyny.
Dyvliasia, a v otvir chto vstromliaje pyku, ta taku velyku, o j movy ne moe buty,
aby j samomu slidom propchatysia; pyka ta strach jaka brydka, vzdov i vpoperek, zhory j
donyzu vsia vtykana oykamy, a nis nae pylka, a oky ne oky, hakuvati j stalevi.
Pyka ne voruysia, usia zastriahla u framuzi, tiky oi zlodijkuvato nyporia dovkola,
kona jichnia grupka svoju astynu prostoru ohliadaje, a vyraz maju takyj, niby ociniuju,
y dobre tut mona poyvytysia; navi chto znano durniyj vid konstruktoriv zrozumiv by,
o oznaaje ce krasnomovne rozhliadannia.
oho? pytaje nareti Trur, rozliuenyj tymy bezsoromnymy ohliadynamy, o
vidbuvajusia v povnij movanci. oho choe, pyko paskudna? Ja konstruktor Trur,
zahano vyznanyj vsemohutnyk, a ce mij druh Kliapavcij, te slavna znamenytis, i letily
my naym naukovym korablem jak turysty, tomu prou nehajno zabraty zvidsy svoju pyku j
vyvesty nas z cioho nepevnoho miscia, de, mabu, povno neystot, i skeruvaty v poriadnu,
ystu poroneu, bo inake my podamo skargu, j tebe rozkrutia na hvyntyky. Ty, posmitiuchu, uje, o ja tobi kau?!
Ale toj u vidpovi ani sloveka, dali lupaje sobi oyma i niby o pidrachovuje.
Kakuliuje, y o?
Sluchaj-no, ty, povaro bakata! kryy Trur, ue ni na o ne zvaajuy, choa
Kliapavcij i turchaje joho v bik, ob buv strymaniyj, ne majemo ni zolota, ni sribla, ni
odnych inych kotovnostej, to zaraz e vypusty nas zvidsy, a najpere zabery zvidsy
svoju pyku, bo vona nesterpno hydka. A ty, zvernuvsia vin do Kliapavcija, ne turchaj
mene, ja maju vlasnyj rozum, i sam znaju, jak i z kym treba hovoryty!
Meni ne potribne, ozvalasia raptom pyka, spriamovujuy svoji tysiau vohnianych
oej na Trurlia, same lye zoloto y sriblo, a rozmovliaty zi mnoju slid delikatno j anoblyvo, bo ja rozbijnyk dyplomovanyj, osvienyj i due znervovanyj. I ne takych, jak vy, bayv
i robyv jich e j jakymy solodkymy a koly vidlupciuju vas, jak slid, z vas te solodka juka
potee. Zvu mene Mordanem, maju po trydcia aryniv u koen bik i faktyno hrabuju
kotovnosti, ale robliu ce zhidno z naukoju j vymohamy asu: zbyraju dorohocinni sekrety,
skarby zna, virohidni pravdy j uzahali vsiu vartisnu informaciju. A teper hajda, davajte jiji
vsiu siudy, bo jak svysnu! Rachuju do pjaty raz, dva, try
Dorachuvav, a oskiky nioho jomu ne daly, to j spravdi svysnuv, a jim malo vucha ne
povidpadaly, i Kliapavcij zrozumiv, o toj Dyploj, pro jakoho zi strachom hovoryly aboryheny, to, vlasne, buv dyplom, zdobutyj, mabu, u jakij Akademiji Zloynnosti. Trur a rukamy za holovu schopyvsia, bo holos u Mordania buv vidpovidnyj do joho zrostu.
Nioho tobi ne damo! zakryav vin, a Kliapavcij odrazu pobih po vatu. I zaraz
e zabery svoju pyku!
Jako ja zaberu pyku, to zasunu ruku, kae Morda, a ruka v mene siahnysta,
ipka j vaka, to nauvajtesia! Uvaha poynaju!
I spravdi, vata, prynesena Kliapavcijem, vyjavylasia teper zajvoju, bo pyka znykla, a
zjavylosia lapyko, vuzluvate, staleve, neochajne i z pazuramy, jak lopaty; ta jak poalo
hrebty, lamaty stoly, afy j perehorodky, a zalizo zaskrehotilo. Trur iz Kliapavcijem utekly
j schovalysia vid lapyka v atomnomu reaktorovi, a jak tiky jakyj pale nablyavsia, to vony

joho zverchu lu! lu! kociuboju. Rozhnivavsia nareti dyplomovanyj rozbijnyk, znov
ustromyv pyku v otvir i kae:
Radu vam po-dobromu, domovliajtesia zi mnoju zaraz e, bo jak vidkladu vas na
potim, na same dno mojeji jamy z prypasamy, i zverchu smittiam prytruu, i kaminniam
prytysnu, to ve ani povoruchnete j ira vas naskri projis; ja ve j ne z takymy davav sobi
radu. To vybyrajte: abo-abo.
Trur ne chotiv navi uty pro perehovory, ale Kliapavcij pohodyvsia na te j zapytav,
oho, vlasne, potribno dyplomovanij osobi?
Oce zovsim ina rozmova, vin jim na te. Ja zbyraju skarby zna, taka ve v
mene prystras, spryynena vyoju osvitoju j baanniam osiahnuty su reej, tym bie, o
za zvyajni skarby, kotrych prahnu rozbijnyky-prostaky, tut nioho ne mona kupyty; tym
asom jak tajemnyci zna tamuju holod piznannia, ade vidomo, o vse sutnie je informacijeju; tomu zbyraju jiji spokonvikiv i nadali tak samo robytymu; pravda, ja ne vid toho, ob
prychopyty e j zoloto y kotovnosti, vony harni, myluju oko, nymy pry nahodi mona
prybratysia, ale ne ce holovne. Poperedaju, o za fayvi istyny ja lupciuju tak samo jak i
za fayvi kotovnosti, bo ja rozbijnyk vytonenyj i prahnu avtentynosti!
A jakoji same avtentynosti j cinnoji informaciji ty adaje? pytaje Kliapavcij.
Bu-jakoji, aby bula pravdyva, vidpoviv rozbijnyk. Kona moe prydatysia v
ytti. Moji jamy j liochy ve napovneni, ale e stiky pomistysia. Anu, kai, o znajete i
vmijete, a ja sobi zapyu. Tiky vyde!
Harna istorijka, epoe Kliapavcij Trurlevi na vucho, vin moe nas tut vik
trymaty, poky ne rozpovimo vse, o znajemo, bo naa mudris ne znaje me!
Stryvaj, Trur jomu na ce, teper ue ja vestymu z nym perehovory. I kae
holosno:
Sluchaj-no, ty, dyplomovanyj rozbijnyku! Jako jdesia pro zoloto, to my volodijemo
informacijeju, jaka varta vsich inych, ce recept, jak robyty zoloto z atomiv, skaimo, dlia
poatku, z atomiv vodniu, bo v Kosmosi jich bez liku choe maty cej recept my tobi
joho damo, ale potim ty nas vidpusty.
Takych receptiv u mene ve povna, skrynia, hnivno vybaluyvy oi, vidpovidaje
pyka, i vsi ni do oho. Ne damsia bie, ob mene oduryly recept speru treba vyprobuvaty.
om by j ni? Mona. Maje horyk?
Ne maju.
Darma, mona j bez horyka, jako robyty vydko, zaspokojiv Trur. Recept
prostyj: treba vziaty stiky atomiv vodniu, skiky zavay atom zolota. Z atoma vodniu
speru treba obluyty elektrony, potim zamisyty protony, dobre vyrobyty jaderne tisto i
misyty joho a poky vystuplia mezony, a todi ve harneko poobkladaty elektronamy. I matyme yre zoloto. Dyvy!
Poav Trur atomy lovyty, vid elektroniv jich obyaty, protony misyty, ta tak, o
paci a myhtia, vyrobyv protonne tisto, poobtykav dovkola elektronamy i vziavsia do nastupnoho atoma; ne mynulo j pjaty chvylyn, jak mav u rukach hrudku yroho zolota. Podav
joho pyci, ta sprobuvala na zub, kyvnula j kae:
Spravdi, zoloto. Ale ja ne zmou tak zvynno lovyty atomy, zavelykyj ja dlia cioho.

 Nioho, my damo tobi vidpovidnyj aparatyk! naposidajesia Trur. Tiky podumaj, takym sposobom mona vse peretvoryty na zoloto, ne lye vode, damo tobi recepty
tako dlia inych atomiv; ve Kosmos mona zrobyty zolotym, varto tiky vziatysia jak slid!
Jakby Kosmos uve buv zolotyj, to zoloto vtratylo b bu-jaku vartis, zauvayv
praktynyj Morda. Ni, va recept meni ni do oho: ja, zvyajno, zapysav joho, ale cioho
zamalo! adaju skarbiv zna.
Ale o ty choe znaty, do lycha?!
Use!
Pohlianuv Trur na Kliapavcija, Kliapavcij na Trurlia,i toj skazav tak:
Jako ty poklianesia velykoju kliatvoju i zaprysiahnesia stranoju prysiahoju, o
vidrazu nas vidpusty, my damo tobi informaciju pro vseinformaciju, tobto vlasnoruno
stvorymo tobi Demona Druhoho Poriadku, mahinoho, termodynaminoho, neklasynoho i
statynoho, jakyj tobi cho by j zi staroho barycia abo z apychu bude extraguvaty i znosyty
informaciju pro vse, o bulo, o je, o moe buty i o bude. Bo nemaje demona nad toho
Demona, bo vin Druhoho Poriadku, oto jako choe joho maty, kay vidrazu!
Dyplomovanyj rozbijnyk buv nedovirlyvyj, ne vidrazu prystav na umovu, ale vreti
sklav prysiahu iz zastereenniam, o spoatku musy vynyknuty Demon i dovesty svoju
vseinformacijnu mohutnis. Trur pohodyvsia na ce.
A zaraz, pykatyj, uvaha! kae Trur. U tebe znajdesia trochy povitria? Bo bez
povitria Demon dijaty ne bude.
Ta niby je trochy, vidpoviv Morda. Ale ne zovsim yste. Trochy zastojalosia
Ne vady, moe buty navi zatchle, ce ne maje znaennia, kau konstruktory.
Vedy nas do svoho povitria, i my vse tobi pokaemo!
Vypustyv vin jich z korablia, vytiahy z otvoru pyku, i konstruktory pily za nym slidom. Vede jich rozbijnyk do sebe, a nohy v nioho jak vei, plei jak prirva, a ve vin odviku
ne mytyj i ne maenyj, to skrehoe nejmovirno. I vchodia za nym do pidzemnych korydoriv; a tam povno zotlilych mikiv sknara trymaje v nych nagrabovanu informaciju, poskladanu mutkamy j pakamy, perevjazanu nurkamy, a o najvalyvie, najcinnie te pidkreslene ervonym olivcem. A na stini pidzemellia vysy velyeznyj katalog, iravym lanciuhom do bryly prykutyj. A v niomu rizni rozdily na poatku vse, o poynajesia na A.
Podyvyvsia Trur, ide dali hlucho luna ozyvajesia, kryvliasia vony z Kliapavcijem, bo
cho i povno tut nagrabovanoji avtentynoji i kotovnoji informaciji, prote skri, cho kudy
okom ky, lye perechody-smittieprovody ta pyvnyci-smitnyci. Povitria vsiudy povno, opravda, he zatchloho. Zupynylysia vony, Trur i kae:
Sluchaj uvano! Povitria skladajesia z atomiv, a atomy ti skau sobi na vsi boky i
stykajusia mi soboju mijardy raziv na sekundu v konomu kubinomu mikromilimetri.
Ce, vlasne, i je haz, koly vony ve as skau i bucajusia. Prote, (cho atomy skau naoslip
i bezsystemno, ta oskiky v konij parynci jich mijardy mijardiv, ma-mua, to, do rei,
z cych strybkiv i pidskokiv skladajusia, mi inym, vnaslidok ystoji vypadkovosti, vahomi
konfiguraciji y znaje ty, jolope, o take konfiguracija?
Prou mene ne obraaty! oburyvsia toj. Ade ja ne jakyj prostyj i neotesanyj
rozbijnyk, a dyplomovanyj, osvienyj i tomu due znervovanyj.

 Harazd. Ote, z otych atomnych strybkiv utvoriujusia vaki, sebto znaui konfiguraciji. Ce te same, koly b ty, napryklad, naoslip striliav u stinu, a popadannia sklaly b jaku
literu. Te, o u velykomu sviti trapliajesia ridko i je malojmovirnym, dlia atomnoho seredovya ri zvyajna i povsiudna, i vse ce zavdiaky bijonam buca u konu stotysianu astku sekundy. Ale ot u omu problema: u konij puci povitria z atomnych cykiv i
brykiv spravdi skladajusia valyvi istyny i hlyboki sentenciji, ale vodnoas vynykaju absoliutno bezhluzdi skoky v boky, i same jich u tysiai raziv bie. Choa ve j ranie bulo vidomo, o oce zaraz pered tvojim nosom-pylkoju u konomu miligrami povitria za astku
sekundy vynykaju fragmenty poem, o budu napysani a erez mijon rokiv, i e riznych
udesnych pravd, i rozvjaza usiliakych zahadok Buttia ta joho tajemny, lye ne bulo sposobu, ob vydilyty vsiu ciu informaciju, tym bie, o atomy, tiky-no zitknuvysia lobamy
i sklavy u jakyj zmist, odrazu rozlitajusia, a razom z nymy propadaje i zmist, moe,
nazavdy. Oto, usia su v tomu, ob zbuduvaty selektor, jakyj vybyratyme z cijeji bihanyny
atomiv lye te, o maje jakyj smysl. Oce i vsia ideja Demona Druhoho Poriadku. Nu jak,
zrozumiv ty cho o, velykyj Mordaniu? Idesia, jak bay, pro te, ob navyty Demona
extraguvaty z atomnych tanciv lye pravdyvu informaciju, sebto matematyni teoremy j
urnaly mod, uzory j istoryni chroniky, recepty innoho torta j sposoby ceruvannia, i prannia azbestovych panceriv, i viri, j naukovi porady, i amanachy, j kalendari, i tajemni vidomosti pro te, o koly stalosia, i vse te, pro o hazety pysaly j pyu u vsiomu Kosmosi, j
telefonni knyky, e ne nadrukovani
Dosy! Dosy! zarepetuvav Morda. Prypyny nareti! I o z toho, o atomy
tak skladajusia, koly odrazu rozlitajusia? Ja vzahali ne viriu, ob mona bulo viddilyty
bezcinni istyny vid usiakych vybrykiv i pidskokiv astok povitria, jaki ne maju odnoho
sensu j nikomu ne potribni!
A ty j spravdi ne takyj durnyj, jak meni zdavalosia, skazav Trur. Usia skladnis
poliahaje v tomu, ob zapustyty selekciju v diju. Ja vzahali ne zbyrajusia perekonuvaty tebe
teoretyno v jiji molyvosti, a zhidno z obiciankoju zaraz e na tvojich oach zbuduju Demona
Druhoho Poriadku, ob ty sam peresvidyvsia v udesnij doskonalosti cioho Vseinformatora! Ty musy tiky prynesty meni jaku korobku, vona moe buty nevelyka, ale ob ino
zakryvalasia. pykoju protknemo u nij maleku diroku j posadymo nad cym otvorom Demona. Vin, sydiay verchy, vypuskatyme z korobky tiky valyvu informaciju j nioho bie.
Oto, jak tiky kotra grupka atomiv ukladesia takym ynom, o nabude jakoho znaennia, Demon zaraz e schopy jiji za kirku i vydeko zapye ce znaennia specinym
dimantovym pysacem na smuci paperu, jakoho treba zahotuvaty dlia nioho velyeznu
kikis, bo vin praciuvatyme vde i vnoi dopoky isnuvatyme Vsesvit Do toho iz vydkistiu sto mijardiv operacij za sekundu, ta ce ty j sam pobay, bo tiky tak dije Demon
Druhoho Poriadku.
Z cymy slovamy podavsia Trur na korabe, aby zrobyty Demona, a Morda rozpytuje
tym asom Kliapavcija:
A jakyj Demon Peroho Poriadku?

 Nu, vin ne takyj cikavyj, ce zvyajnyj termodynaminyj demon, jakyj tiky te j umije,
o vypuskaty kri diroku vydki atomy, a povinych ni, j takym ynom vynykaje termodynaminyj perpetuum mobile. Prynajmni do informaciji ce ne maje nijakoho stosunku, to
pryhotuj krae posudynu z dirkoju, bo Trur zaraz povernesia!
Piov dyplomovanyj rozbijnyk do druhoho pidvalu, popohriukav tam bliachoju, klenuy
vse na sviti, ponarozkopuvav riznoho zaliziaia, poryvsia v niomu i vytiahnuv z-pid bliachy poroniu staru zaliznu boku, zrobyv u nij maleku diroku j povernuvsia, a tut same
pidijov i Trur z Demonom u ruci.
Boka bula povna takoho zatchloho povitria, o a duch zabyvalo, ale Demonovi ce
bajdue; posadyv Trur krychitku verchy nad otvorom u boci, zaklav uhori velykyj baraban
z paperovoju strikoju, pidviv jiji pid dimantove pysace, kotre ve a tremtilo z neterpliaky, i poalosia vystukuvannia stuk-stuk, stuk-stuk, jak na jakomu telegrafi, ale u
mijony raziv vyde. Tiky tremtilo j vibruvalo maleke pero z dimantykom na kinyku, a
strika z informacijeju poala povino splyvaty na straenno brudnu j zasmienu pidlohu
pidvalu.
Siv bilia boky rozbijnyk Morda, pidnis do sta oej paperovu striku ta j ytaje, o
tam, nae informacijne syteko, vylovliuje Demon z odvinoho atomnoho pidskakuvannia. I
tak joho vidrazu pohlynuly ti valyvi informaciji, o vin i ne pomityv, jak obydva konstruktory ymskorie vybralysia z pidvalu, vzialy svij korabe za sterna, arpnuly raz, i druhyj, i
tretij, a poky vydobuly joho z tijeji jamy, v jaku tovchnuv jich rozbijnyk, vskoyly doseredyny j pomaly vpered tak vydko, jak lye mohly, bo znaly, o choa jichnij Demon i dije,
prote j rozumily vodnoas, o rezutaty cijeji diji obdaruju Mordania bahatstvom navi
biym, ni vin spodivavsia. A toj jakraz sydiv, sperysia na boku, i pid popyskuvannia
dimantovoho pysacia, jakym Demon zapysuvav na paperovij smuci vse, pro o diznavavsia z atomnych pidskokiv, ytav pro te, jak zvyvajusia alebardki stonohy, i o doka
korolia Petrycija z Labaudiji zvalasia Harbundoju, i o same jiv na druhyj snidanok koro
blidavciv Fridrich II, pere ni oholosyv vijnu hvendolinam, i skiky elektronnych obolonok
mav by atom termolonij, koly b takyj element mih isnuvaty, i jaki vymiry zadnioho otvoru v
maloji ptaky, zvanoji kurkucelem, o jiji maliuju na svojich rozamforach Marlajovi Vebedci, a tako pro try poliromatyni smaky okeaninoho mulu na Prezoriji Vodotiji, i pro
kvitku Lubuduk, kotra, zvoruena svitankom, navidlih valy z nih staromafandkych myslyvciv, i jak vyvesty formulu kosynusa kuta osnovy bahatohrannyka, zvanoho ikosaedrom, i
chto buv juvelirom Fafucija, riznyka-livi Buvantiv, i skiky filatelistynych urnaliv bude
vychodyty u simdesiatytysianomu roci na Morkonavtiji, i de znachodysia trupyk ervonopjatoji Kibryciji, jaku spjanu probyv hvizdkom jakyj Makonder, i v omu poliahaje riznycia mi Matiahom i Natiahom, a tako chto maje najmenu v Kosmosi pozdovniu polonyciu, i omu kruhlozadi blochy ne chou jisty mochu, i v omu poliahaje hra, zvana Balansyr
zzadu stiahuvanyj, i skiky zerniatok Levochvostu bulo v tij kupci, o jiji skynuv nohoju
Abrukvijan Polystnyj, koly poslyznuvsia na vomomu kilometri Abacerkoho ose u Dolyni
Syvych Poduchiv i potrochy poaly joho braty orty, bo ve poynav rozumity, o vsi ci
cilkom pravdyvi j due zmistovni informaciji jomu zovsim ni do oho, bo vony peretvoriuvalysia na horoch z kapustoju, vid oho rozkoliuvalasia holova j tremtily nohy. A Demon Druhoho Poriadku praciuvav iz vydkistiu trysta mijoniv informacij za sekundu, i paperova

strika, skruujuy ue cilymy myliamy, povoli pokryvala suvojamy dyplomovanoho rozbijnyka, obplutujuy joho nae biloju pavutynoju, a dimantove pysace tremtilo jak nesamovyte, i zdavalosia rozbijnykovi, o vin ot-ot ue diznajesia pro rei neuvani, jaki rozkryju jomu oi na Sutnis Buttia, to vin uytuvavsia v use, o vylitalo z-pid dimantovoho
pera, a to buly majani pisni Kvajdonosiv i rozmiry ninych pantofe z pomponamy na
Hondvankomu kontynenti, i jake zavtovky volossia roste na midnomu oli cebernoho pacioronyka i jake zavyrky timjako u vypasnych movliat, i litaniji harmekych zaklynaiv
dlia probudennia prevelebnoho Nenaery Hrosypilka, i uverdiury diukinki, i is sposobiv
pryhotuvannia mannoho supyku, i otruta, dobra dlia diadyny, i sposoby nudnoho zvabliannia, i prizvya mekanciv Balovirniji Cymkoji, jaki poynajusia z litery M, i opysy smaku
zaplisniaviloho pyva.
A jomu v oach zariabilo i zakryav vin osyly, bo ne mih bie vytrymaty, ale informacija ve spovyla j obmotala joho trystatysianymy paperovymy myliamy tak, o vin ne
mih ani povoruchnuty i buv zmuenyj ytaty dali pro te, jakyj poatok druhoji Knyhy
Dungliv napysav by Rejard Kipling, jakby u nioho todi boliv yvit, i pro o dumaje zasmuenyj kyt, o ne maje pary, i jak zalyciajusia trupni muky, i jak zalataty staru torbynu,
i o take striblo, i omu kau ve i krave, a ne eve i krav, a tako, skiky za
odyn raz mona nabyty synciv. A potim strika prynesla cilu seriju vidminnostej mi treliamy
i moreliamy: o peri lysi, a druhi maju volosynky, a dali jaki je rymy do slova kapustka, i jakymy slovamy obrazyv papa Um z Pendery antypapu Muma, i chto maje hrebincevu harmonijku. Todi ve spravdi dovedenyj do rozpau rozbijnyk probuvav vydobutysia
z paperovoji pastky, ale vydko oslab; vidpychav striku, matuvav jiji j vidkydav, ale mav
vin nadto bahato oej, ob cho pered jaki iz nych ne vtrapyla nova informacija, to vin
mymovoli dovidavsia, o vchody do kompetenciji domovoho storoa v Indokytaji i omu
Nadojdery z Flutorsiji zavdy skarasia, o vony chodia napidpytku.
Na ciomu vin zakryv oi j zneruchomiv, pryvalenyj informacijnoju lavynoju, a Demon i
dali obkruuvav i spovyvav joho paperovymy byntamy, strano karajuy dyplomovanoho rozbijnyka Mordania za joho nepomirnu adobu do bu-jakoho znannia.
I ponyni sydy otak toj rozbijnyk na samomu dni svojich smitnykiv i smitny, horamy
paperu nakrytyj, a v pivmoroci pyvnyci najystioju iskorkoju bjesia j tremty dimantove
pysace, notujuy vse, o Demon Druhoho Poriadku vyluuje z atomnych tanciv povitria,
jake strumuje kri dirku v starij boci, i dovidujesia neasnyj Morda, zatopliuvanyj informacijnym potopom, bezkoneni podrobyci pro pompony j terykony i pro vlasnu pryhodu, otut
namy opysanu, bo j vona perebuvaje de na kotromu kilometri paperovoji striky jak i
bahato inych istorij ta peredbae doli, usioho suoho, a do zhasannia Son; i nemaje dlia
nioho poriatunku, bo tak suvoro pokaraly joho konstruktory za rozbijnykyj napad, chiba
o koly kinysia nareti strika, bo zabrakne paperu.

Vsesvit neskinennyj, ale i obmeenyj, a tomu promi svitla, cho by v jakyj bik spriamuvavsia, erez mijardy stoli, jako matyme dosy syly, povernesia do vychidnoho
punktu. Tak samo buvaje i z utkamy, o kruliaju pomi zirok i planet. Dijov raz do
Trurlia poholos pro dvoch mohutnich konstruktoriv-dobrodijnykiv, takych rozumnych i takych doskonalych, o ne bulo jim rivnych. Trur odrazu podavsia do Kliapavcija, a toj
pojasnyv jomu, o ce ne jakycho jichnich tajemnyych supernykiv, a jich samych, obletivy
Kosmos, slavy utka. Odnak slava maje j taku osoblyvis, o zazvyaj movy pro porazky,
navi i taki, o stalysia zavdiaky najvyij doskonalosti. A chto b u ciomu zasumnivavsia,
nechaj pryhadaje sobi ostannij iz semy Trurlevych pochodiv; zdijsnyv vin joho sam, oskiky
Kliapavcija zatrymaly na toj as pyni spravy, to ne mih sklasty jomu tovarystva.
Trur buv todi bezmirno samovdovolenyj, i vsi poesti, o jich jomu vyjavlialy, spryjmav jak o nalene. Poletiv vin svojim korablem na pivni, bo najmene znav cej kraj.
Dovho letiv vin kri pustku, omynajuy j ti planety, de klekotily vijny, i ti, o jich ue vhamuvala tya mertvoho movannia, poky ne trapyla jomu vypadkovo nevelyka planetyna,
vlasne okruyna zahublenoji materiji, prosto-taky mikroskopina.
Po tomu skeliastomu ulamku chto bihav tudy-siudy, pidstrybujuy j dyvno estykuliujuy. Zdyvovanyj takoju samotnistiu i zanepokojenyj takymy vyjavamy y to rozpau, y to
hnivu, Trur merij opustyvsia na planetynu.
Nazustri jomu, briazkotiay i dzelekajuy, jov mu mohutnioji statury, uve irydijevo-vanadijevyj, kotryj povidomyv, o vin, Exylij Tartarejkyj, volodar Pankrytiji j Cenendery, o mekanci oboch korolivstv u prystupi carevbyvoho hnivu skynuly joho z monaroho prestolu i, vyhnavy, zavezly na cej pustenyj ulamok, aby vin doviku mandruvav
na niomu, drejfujuy u temnych potokach gravitaciji.
Dovidavy zi svoho boku, z kym maje spravu, toj monarch poav domahatysia, aby
Trur, jak-ne-jak profesijnyj dobrodijnyk, ne hajuy, povernuv jomu vtraene stanovye, i
na samu dumku pro takyj povorot spravy oi jomu zblysnuly pereduttiam majbutnioji pomsty, a krycevi paci poaly styskatysia tak, nae vin ue chapav za horlo svojich virnopiddanych.
Trur ne mih ta j ne chotiv vykonuvaty Exylijevych baa, bo ce potiahlo b za soboju
bahato lycha j zloyniv, ale vodnoas vin namahavsia cho jako zaspokojity j potiyty
znevaenu korolivku velynis. Oto, podumavy jaku chvylynu, dijov vysnovku, o cho
by tam o, a e ne vse vtraeno, ade mona zrobyty tak, ob i koro buv sytyj, i joho
kolyni piddani cilymy. Tomu, pryklykavy na pomi usiu svoju majsternis i popraciuvavy jak slid, Trur skonstrujuvav jomu zovsim novu deravu. Tam bulo povno mist, riok,
hir, lisiv i strumkiv, bulo j nebo z chmaramy, i zahony spovnenych bojovoho zapalu vojakiv,
vartivni j forteci, dynerkamery j frejliny; buly tam i jarmarky v jaskravomu sonci, i dni, spovneni tiakoji praci, i noi z tanciamy j spivamy do ranku, i briazkit meiv. Vin delikatno
vmontuvav ie v tu deravu udovu stolyciu, usiu z marmuru j hirkoho krytaliu, i radu

mudrych starijyn, zymovi palacy j litni rezydenciji, spysky carevbyv, naklepnykiv, mamok,
donoykiv, tabuny preharnych rysakiv i kumaevi pliumai, jaki maju na vitri; potim e
proyv usiu tu atmosferu sribnymy nytkamy fanfar i kuliastymy rozryvamy harmatnych saliutiv, dokynuv tako povnu meniu zradnykiv i druhu herojiv, dribku viuniv i prorokiv,
po odnomu spasyteliu j poetovi nezlamnoji syly duchu. Todi, prysivy nad hotovoju
deravoju, zdijsnyv probnyj zapusk i, korystujuy u joho chodi minitiurnymy instrumentamy, nadilyv inok u cij deravi vrodoju, a olovikiv movaznistiu i schynistiu do pjanych
svarok, ynovnykiv pychoju i zapopadlyvistiu, astronomiv zorianym zapojem, a ditej
halaslyvistiu. I vse ce, skladene, vidlifovane j dopasovane, mistylosia u skryci, ne due velykij, a same takij, ob Trur mih jiji lehko pidniaty. A todi podaruvav jiji Exylijevi na vine
volodinnia, speru pokazavy, de roztaovani vchody j vychody cioho novisikoho, jak z holoky, korolivstva, jak tam programujusia vijny, jak pryduujusia zakoloty, jak nakladajusia danyny j pobory, navyv joho, de znachodiasia u ciomu minitiurnomu suspistvi
krytyni vybuchonebezpeni toky, tobto de maxymumy dvircevych i suspinych perevorotiv,
a de jich minimumy. Pojasnyv vin ce tak dobre, o koro, z davnich-daven zvyklyj do tyraninoho vladariuvannia, schopliuvav nauku prosto na liotu i tut-taky, na oach u konstruktora, vydav kika probnych ukaziv, vidpovidnym ynom ruchajuy prykraeni korolivkymy
orlamy j levamy ruky rehuliatoriv. Ce buly ukazy pro vprovadennia nadzvyajnoho stanu,
policijnoji hodyny, i osoblyvoho podatku; potim, koly v tomu korolivstvi mynuv rik, a dlia
Trurlia j korolia ledve odna chvylyna, aktom najvyoji lasky, tobto poruchom pacia na rehuliatori, koro skasuvav odyn smertnyj edykt, zmenyv danynu, a nadzvyajnyj stan zvolyv
anuliuvaty, zi skryky dolynuv radisnyj kryk vdianosti, schoyj na myayj pysk, koly
potiahty myku za chvostyk, a kri opukle sklo, o zakryvalo zverchu skryku, bulo vydno,
jak na svitlych kurnych dorohach, nad berehamy linyvych riok, u vodi jakych viddzerkaliuvaly puchnasti chmarky, radiv liud i slavyv nezrivniannu liachetnu mylis vladaria.
I choa speru monarch viduv sebe obraenym na Trurlia za toj podarunok, bo derava
bula nadto mala i nadto podibna do dytiaoji zabavky, prote, pobayvy, jakym velykym staje
u nij vse, koly dyvytysia kri opukle verchnie sklo, a moe, navi pidsvidomo viduvajuy, o
su zovsim ne u rozmirach, bo deravnych sprav ne vymiriaje ani v metrach, ani v kilogramach, a veletniv i pihmejiv chvyliuju zahalom odnakovi pouttia, vin podiakuvav konstruktorovi, pravda, kri zuby j dosy sucho. Chto znaje, moe, vin navi zaliubky nakazav
by, ob dvirceva storoa nehajno schopyla Trurlia, zakuvala v kajdany i pro vsiak vypadok
zamorduvala joho do smerti, bo, napevno, najlipe bulo b znyyty v samomu zarodku vsiliaki
utky pro te, o naebto jakyj holodrane, zajda, remisnyk, ta podaruvav mohutniomu volodarevi korolivstvo.
Odnak Exyliju vystaylo rozvalyvosti, aby zrozumity, o nioho ne vdassia erez
javnu dysproporciju; lehe bulo b blocham uziaty v polon svoho hoduvanyka, ani korolivkomu vijkovi schopyty Trurlia. Oto, kyvnuvy e raz sprokvola holovoju, vin zapchav skipetr i deravu za pazuchu, nasylu pidniav skryku z korolivstvom i zanis jiji do svojeji chatynky. A koly, v rytmi obertiv planetojida, skryku napereminu to osvitliuvalo sonce, to
vkryvala morokom ni, koro, vyznanyj svojimy piddanymy najbiym monarchom u sviti,
reteno pravyv, nakazuvav, zaboroniav, stynav holovy, nahoroduvav, beznastanno zaochoujuy v takyj sposib svoju maleu do virnopiddanstva j liubovi do tronu.

Trur, povernuvy dodomu, ne bez vdovolennia opoviv svojemu pryjatelevi Kliapavcijevi, jak zavdiaky konstruktorkij majsternosti jomu vdalosia pohodyty monari prahnennia
Exylija z respublikankymy joho piddanych. Prote Kliapavcij, jak ne dyvno, ne vyslovyv
svoho zachoplennia. Navpaky, Trur proytav u pryjatelevych oach o schoe na dokir.
y pravyno ja tebe zrozumiv? spytav Kliapavcij. Ty podaruvav tomu katovi,
vrodenomu nahliadaevi nad nevinykamy, torturofilovi j muyteliu u vine volodinnia cile
suspistvo? I e rozkazuje meni pro radis, jaku vyklykalo skasuvannia astyny orstokych
ukaziv! Jak ty mih take vynyty?!
Ty, pevno, artuje? zakryav Trur. Vreti-ret usia ta derava pomiajesia
u skryci, formatom metr na istdesiat pja i na simdesiat santymetriv i ce ne o ine,
jak mode
Mode oho?
Jak ce oho? Suspistva, zmenenoho u sto mijoniv raziv.
A zvidky ty znaje, y ne isnuju suspistva, u sto mijoniv raziv bii vid naoho? I
y todi nae ne mohlo b buty modelliu dlia tych veletniv? I vzahali, jake znaennia maju
rozmiry? y u tij skryci, tobto deravi, podoro vid stolyci do okoly ne tryvaje misiaciamy
dlia tamtenich mekanciv? Chiba vony ne stradaju, ne praciuju tiako i ne vmyraju?
Nu, nu, mij liubyj, ty sam znaje, o vsi ci procesy vidbuvajusia tak lye tomu, o
ja jich zaprogramuvav, a ne naspravdi
Tobto jak ce, ne naspravdi? y, moe, ty choe skazaty, o skryka poronia, a
pochody, tortury, smertni kary ce lye iliuzija?
Ni, ne iliuzija, bo procesy spravdi vidbuvajusia, ale tiky jak pevni mikroskopini
javya, do jakych ja zmusyv atomni roji, skazav Trur. V konomu vypadku, vsi ci
narodennia, kochannia, herojstva, donosy ce ne o ine, jak metunia u vakuumi najdribniych elektroniv, uporiadkovanych zavdiaky mojemu neperesinomu chystovi, jakyj
Z mene ue dosy toho samovychvaliannia! perebyv joho Kliapavcij. To ty kae,
o ce samoorganizacijni procesy?
Nu zvyajno!
I o vony vidbuvajusia mi malesekymy elektronnymy chmarynkamy?
Sam udovo pro ce znaje!
I o fenomenologija svitankiv, zachodiv, kryvavych bytv zumovlena vzajemodijeju
istotnych zminnych?
Tak vono i je!
A chiba my sami, jako nas dosliduvaty fizynymy metodamy, y pryynno-naslidkovymy, y tak, na dotyk, ne je tymy samymy tanciujuymy chmarkamy elektroniv? Chiba
my ne dodatni j vidjemni zariady, vmontovani u poroneu? I chiba nae isnuvannia ne je
rezutatom zitknennia tych astynok, choa sami my viduvajemo tanok molekul jak
tryvohu, prahnennia y rozdumy? I chiba u tvojij holovi, koly ty mrije, ne vidbuvajesia
binarna alhebra peremyka i nevtomnyj ruch elektroniv?
Liubyj mij Kliapavcijku! Ty ototoniuje nae buttia z buttiam cijeji zamknutoji u
sklianij skryci niby-deravy?! zakryav Trur. Ni, ce ve zanadto! Ade ja mav namir
zrobyty lye imitaciju deravnosti, kibernetyno doskonalu mode i nioho bie!

 Trurliu! Naa doskonalis to vodnoas i nae prokliattia, bo neperedbaenymy

naslidkamy obtiauje kone nae tvorinnia! pidvyyvy holos, skazav Kliapavcij. Bo
nedoskonalyj nasliduva, prahnuy zavdavaty komu muk, zmajstruvav by sobi z dereva y
vosku bezformnoho bovvana, i, nadavy jomu dejakoji zovninioji schoosti z rozumnoju istotoju, znuavsia b iz nioho tuno! Ale podumaj, mij liubyj, nad podaym chodom vdoskonalennia takych praktyk! Ujavy sobi skuptora, jakyj zroby liaku z gramofonom u yvoti, ob
vona stohnala pid joho udaramy; ujavy sobi e taku, o, koly jiji vdaryty, blahatyme pro
myloserdia, taku, jaka z liaky peretvorysia u homeostat, ujavy sobi liaku, jaka ronytyme
sliozy, stikatyme krovju, liaku, jaka bojatymesia smerti, choa vodnoas i adatyme jiji ni
z ym nezrivniannoho spokoju! Chiba ty ne bay, o doskonalis nasliduvaa pryzvody do
toho, o pozirne staje sutnim, a vdavane spravnim? Ty viddav orstokomu tyranovi u
vine volodinnia nezliennu kikis istot, zdatnych stradaty, ote, ty vynyv hanebno
Use ce sofistyka! dosy zapano vyhuknuv Trur, bo pryjatelevi slova zaepyly
joho za yve. Elektrony ruchajusia ne lye vseredyni naych holiv, a j useredyni gramofonnych plativok, i z cijeji jichnioji povsiudnosti ne vynykaje nioho takoho, o davalo b tobi
pravo robyty taki hipostatyni analogiji! Piddani cioho nehidnyka Exylija i spravdi hynu na
plachach, nakladaju holovamy j yttiam, plau, bjusia i kochajusia, ale tiky tomu, o ja
vidpovidnym ynom skonstrujuvav parametry, ale chto znaje, Kliapavciju, y vony o pry
ciomu viduvaju, nevidomo, Kliapavciju, bo elektrony, jaki vystrybuju u jichnich holovach,
nioho tobi pro ce ne rozkau!
Jakby ja roztovk tobi holovu, to tak samo nioho, krim elektroniv, ne pobayv
by tam, vidpoviv Kliapavcij. Ty. mabu, vdaje, o ne rozumije toho, pro o ja
tobi kau, bo dobre znaju, o ty ne takyj durnyj. Gramofonnoji plativky ni pro o ne
spytaje, vona ne blahatyme v tebe poady i ne padatyme na kolina. Ty kae, chto
znaje, y stohnu vony pid udaramy tiky tomu, o tak pidkazuju jim zseredyny elektrony, jaki pry rusi poroduju zvuk, y spravdi krya vid nesterpnoho boliu? A ce
taky riznycia! Ade ne toj stradaje, chto daje tobi potrymaty svoje stradannia v rukach, ob ty mih joho pomacaty, sprobuvaly na zub i zvayty, a toj, chto svojeju povedinkoju vyjavliaje stradannia! O dovedy meni zaraz, o vony nioho ne viduvaju,
o ne dumaju, o ne isnuju vzahali jak istoty, svidomi toho, o vony zamkneni mi
dvoma bezodniamy nebuttia, tijeju, jaka pered narodenniam, i tijeju, jaka pislia
smerti, dovedy meni ce, i ja ne ipliatymu do tebe! Dovedy meni zaraz e, o ty
tiky imituvav stradannia, a ne stvoryv joho!
Ty dobre znaje, o ce nemolyvo, tycho zapereyv Trur. Bo e tiky
vziavy do ruk instrumenty pered poronioju skrykoju, ja ve mav peredbayty
molyvis takoho dokazu same dlia toho, ob zapobihty jij pry proektuvanni Exylijevoji deravy, ob u monarcha ne vynyklo vraennia, o vin maje spravu z marinetkamy, lialekamy, zamis absoliutno reanych piddanych. Ja ne mih vynyty inake,
zrozumij! Bo vse, o poruuvalo b iliuziju cilkovytoji reanosti, zvelo b nanive usiu
pravdopodibnis volodariuvannia, zvodiay joho do mechaninoji hry
Rozumiju, vse udovo rozumiju! vyhuknuv Kliapavcij. Namiry v tebe buly blahorodni ty tiky chotiv stvoryty mechaninu deravu, jakomoha podibniu do reanoji,
ob jich ne mona bulo rozriznyty, i z achom usvidomliuju, o tobi ce vdalosia! Vid asu

tvoho povernennia mynuly zaledve jaki kika hodyn, ale dlia nych, zamknenych u tij
skryci, cili stolittia. Skiky ve zniveeno yttiv, i vse zadlia toho, ob daty bie poyvy
dlia Exylijevoji pychy!
Ne kauy bie ni slova, Trur ruyv do svoho korablia i pobayv, o pryjate ide slidom za nym. Rozkrutyvy vakuumnyj korabe jak dzyhu, Trur skeruvav joho nis pomi dva
velyki skupennia odvinych vohniv i tak nalih na kermo, o Kliapavcij zauvayv:
Ty nevypravnyj. Zavdy speru o roby, a todi ve dumaje. I o ty zbyrajesia
zrobyty, koly my tudy pryletymo?
Vidberu v nioho deravu!
I o z neju zroby?
Znyu jiji, chotiv buv kryknuty Trur, ale zatnuvsia na peromu zvukovi,
jakyj ne mih vydobutysia jomu z horla. Ne znajuy, o skazaty, vin burknuv:
Vlatuju vybory. Chaj vony sami pidukaju sobi spravedlyvych volodariv.
Ty zaprogramuvav jich jak feodaliv i vasaliv, o jim z tych vyboriv, chiba vony vplynu na jichniu doliu? Treba speru zrujnuvaty usiu strukturu tijeji deravy j poaty e raz
spoatku
Ale de kinajesia zmina struktury j poynajesia pererobka svidomosti? zavolav
Trur. Kliapavcij nioho jomu na ce ne vidpoviv, i tak vony letily v ponurij movanci, a poky
nareti pobayly Exylijevu planetu, i koly robyly ostannij vytok pered posadkoju, jich vrazyv
jiji nezvyajnyj vyhliad.
Vsiu planetu vkryly nezlienni oznaky rozumovoji dijanosti. Mikroskopini mosty, jak
rysoky, vydnily nad vodamy strumokiv, a v kaliuach, u jakych vidbyvalysia zirky, bulo
povno korablykiv, nae struky plavaly Zatinenyj bik planety, jiji nina pivkulia bula vsijana vohnykamy mist, a na osvitlenij pivkuli bulo vydno mista, ale samych mekanciv, erez
jichni mizerni rozmiry, rozhledity ne vdalosia navi u najsynii binokli. Tiky korolia tam
ne bulo j slidu, nae joho pohlynula zemlia.
Nema joho proepotiv vraenyj Trur. o vony z nym zrobyly? Vydno, jim
vdalosia rozbyty stiny skryky j posisty usiu ciu planetynu
Hlia! skazav Kliapavcij, pokazujuy na nevelyku chmarynku v formi hrybka
dlia ceruvannia panich, jaka povoli rozplyvalasia v atmosferi. Vony ve znaju pro
atomnu energiju A on dali bay tu sklianu tuku? To retky skryky, jaku vony peretvoryly na jaku sviatyniu
Ne rozumiju. Vse-taky, to bula lye mode. Lye proces iz bezliiu parametriv, trenaer monarchiji, imitacija, stvorena zi zminnych u mutystati, burmotiv zdyvovanyj, oteterilyj Trur.
Tak. Ale ty zrobyv neprostymu pomylku nadmirnoji doskonalosti u nasliduvanni. Ne
baajuy stvoryty prostyj hodynnykovyj mechanizm, ty erez svij pedantyzm mymovoli zbuduvav te, o molyve j za svojeju suttiu cilkom protylene mechanizmovi
Hodi! kryknuv Trur.
Vony movky vdyvlialy u planetu, a raptom o leheko stuknulo ob jichnij korabe,
ledve joho zaepyvy, vony pobayly toj predmet, vin zalyav pozad sebe smuku mianoho svitla. Buv to kosminyj korablyk, a moe, tiky tunyj satelit, dyvovyno schoyj na
odyn iz stalevych kapciv, o jich nosyv tyran Exylij. A koly konstruktory pohlianuly vhoru,

to vysoko nad planetkoju pobayly svitne tilo, jakoho tut ranie ne bulo. I vony vpiznaly v
joho okruhlij, bezdohanno cholodnij poverchni stalevi rysy Exylija, jakyj stav takym ynom
Misiacem Mikrominintiv.

Jako raz zjavyvsia do Trurlia neznajome, u jakomu, ledve vin vysiv z fotonnoho palankina, vidrazu bulo vydno neabyjaku osobu, o prybula z dalekych krajiv, bo tam, de u
vsich zvyajno buvaju ruky, u nioho lye lehkyj vitere povivav, de u vsich nohy, v nioho
tiky vyhravala udova veselka, i navi zamis holovy vin mav kotovnyj kapeliuch. Ta j hovoryv jako zseredyny, bo sam javliav soboju ideano vytoenu kuliu z pryjemnoju poverchneju, operezanu rozkinym plazmatynym nurkom. Pryvitavy iz Trurlem, vin vidrekomenduvavsia, skazavy, o jich dvoje, a same pivkulia verchnia i nynia: peru zvu
Synchronizijem, a druhu Synchrofazijem. Zachoplenyj takym udovym konstruktorkym
vyrienniam rozumnoji istoty, Trur pryznavsia, o jomu e nikoly ne dovelosia bayty takoji staranno vykinenoji, iz takymy doskonalymy maneramy ta dimantovym polyskom
osoby. Prybule i sobi pochvalyv Trurlevu budovu i pislia cioho obminu liubjaznostiamy rozpoviv, o joho siudy pryvelo: jak pryjate i virnyj sluha znamenytoho korolia Genijona vin
prybuv do Trurlia, ob zamovyty u nioho try mayny-opovidaky.
Mij koro i vladar, skazav vin, viddavna ve ne koroliuje j ne vladariuje, a sponukala do cioho podvijnoho zreennia joho mudris, jaka vyplyvaje z hlybokoho rozuminnia
toho, o dijesia u sviti. Zalyyvy svoje korolivstvo, vin oselyvsia u procholodnij i suchij
peeri, ob viddatysia rozdumam. Prote buvaje, o bere joho urba abo j vidraza do sebe
samoho, j todi nio ne moe joho rozradyty, okrim zovsim nezvyajnych opovidok. Ale ti, o
zostalysia virni jomu j ne vidstupylysia vid nioho, koly koro zriksia tronu, davno ve poopovidaly jomu he use, o znaly. Oto, ne baay inoji rady, my prosymo konstruktora dopomohty nam rozvijuvaty korolivku urbu tymy chytromudrymy maynamy, o ty jich zbuduje.
Ce ja mou, vidpoviv Trur. Ale navio vam a try mayny?
My b chotily, skazav, lehko pohojduy to v odyn, to v druhyj bik Synchrofazonizij,
ob pera opovidala istoriji zaplutani, ale spokijni, druha chytromudri j dotepni, a
tretia hlyboki j zvorulyvi.
Tobto, ob pera sluhuvala kmitlyvosti, druha rozvazi, a tretia nauci? pidchopyv Trur. Rozumiju. Pro honorar zaraz domovymosia, y potim?
Koly zbuduje mayny, potry ocioho persnia, vidkazav prybule, i pered toboju
zjavysia palankin, siade do nioho razom iz maynamy, i vin tu my zanese tebe do jaskyni
korolia Genijona, a tam ue skae jomu sam, o ty chotiv by maty, i vin, bezpereno, po
molyvosti, vdovony tvoji baannia.

Kauy ce, vin vklonyvsia, podav Trurlevi perste, slipue zblysnuv i poplyv do palankina, i joho zrazu ohornula jasna chmara, o bezhuno blysnulo i Trur zostavsia sam
pered budynkom z persnem u ruci, ne due vdovolenyj z toho, o stalosia.
Po molyvosti, burmotiv vin, zachodiay do majsterni. Och, i ne liubliu ja
takoho! Znajemo, jak vono buvaje: tiky-no dochody do platni, jak de j divajusia hrenis ta
ini vykrutasy, i ne distaje nioho, krim moroky ta e vriady-hody hu
Todi blyskuyj perste u joho ruci voruchnuvsia j zauvayv:
Po molyvosti tomu, o koro Genijon, zriky korolivstva, ne tak ue j bahato
maje; prote vin zvernuvsia do tebe, konstruktore, jak mudre do mudrecia; i, jak na mene,
to vin ne pomylyvsia, bo ja bau, o slova, skazani persnem, tebe zovsim ne dyvuju, oto ne
dyvujsia j korolivkij bidnosti, bo matyme edru platniu, choa, moe, j ne zolotom, ade
ne vsiakyj holod mona vtamuvaty zolotom.
o ty meni tut rozkazuje, mij persniu, vidpoviv Trur. Mudre, mudrecia,
mudrecem, a elektryka, iny, atomy ta ini dorohi rei, neobchidni dlia budivnyctva mayn,
dostobisa kotuju. Ja liubliu itki uhody, pidpysani, z paragrafamy j peatkamy; ja ne lasyj
na konyj hri, ale zoloto liubliu, nadto jak joho ymalo, i z cym ne kryjusia! Joho blysk, joho
ovtyj polysk, pryjemna vaha tak na mene diju, o jak vysypliu sobi torbynku-druhu dukativ na pidlohu i na nych povaliaju, a vony mylozvuno pobriazkuju, vidrazu meni na
dui rozvydniajesia, nae chto vnis tudy soneko j zasvityv. Tak, liubliu zoloto dostobisa!
vyhuknuv trochy rozpalenyj vlasnymy slovamy Trur.
Ale navio tobi treba, ob zoloto prynosyly ini? Chiba ty sam ne moe narobyty
joho sobi skiky zachoe? zdyvovano blysnuvy, spytav perste.
Ne znaju, jakyj tam toj koro Genijon mudryj, vidkazuje na ce Trur, ale ty,
persniu, jak bau, zovsim temnyj. To ja mav by sam sobi robyty zoloto? De take uvano!
Chiba ve yve z toho, o sam sobi yje oboty, a kuchar sobi hotuje, a soldat sobi vojuje? A
okrim toho, isnuje jaka sobivartis, y ty nikoly pro neji ne uv? Zretoju, koly choe
znaty, okrim zolota, ja e liubliu narikannia. Tak o moe meni bie nioho ne kazaty,
bo muu ve bratysia do roboty.
Trur poklav persnia do staroji bliaanky, a sam stav kolo verstata j uziavsia do dila.
Za try dni, ne vychodiay z domu, pobuduvav try mayny, a todi zamyslyvsia, jakoji b jim
nadaty zovninioji formy, oskiky vidznaavsia zamyluvanniam do prostoty j funkcinanosti. Prypasovuvav do mayn po erzi to odne, to ine pokryttia, a o perste ve as
probuvav dokynuty iz bliaanky i svoji try kopijky, Trur nakryv jiji, aby toj ne perekodav
jomu svojimy nedorenymy zauvaenniamy.
Nareti vin pofarbuvav mayny: peru v bilyj, druhu v blakytnyj, a tretiu v
ornyj kolir. Potim poter persnia, tu my zjavyvsia palankin, Trur povantayv mayny, siv
do nioho sam i stav ekaty, o bude dali. Jak ne svysnulo, jak ne pyknulo, znialasia chmara
pyliuky! A koly vona opala, Trur vyzyrnuv kri vikonce palankina j pobayv, o znachodysia u prostorij, z posylanoju bilym pisokom dolivkoju jaskyni; speru vin zauvayv kika
derevjanych lav, o a vhynalysia pid folintamy j knyhamy, a todi riadok udovych svitlianych ku. V odnij iz nych vin upiznav uyncia, kotryj zamovliav u nioho mayny; u serednij
e, biij i trochy podriapanij vid starosti, vhadav korolia, to vklonyvsia jomu j vyjov z palankina. Koro zylyvo pryvitav Trurlia i skazav:

 JE dva vydy mudrosti: odna umolyvliuje dijanis, a druha vid neji strymuje. y ne
vvaaje, slavetnyj Trurliu, o cia druha mudris bia? Ade lye nadzvyajno dalekosiana
dumka moe peredbayty nadzvyajno viddaleni naslidky zdijsniuvanych uynkiv, naslidky,
jaki roblia problematynoju diju, kotra jich spryynyla. Ote, doskonalis moe vyjavyty u
vidmovi vid diji o u tomu j poliahaje vidminnis mi mudristiu j rozumom, o mudris
zdatna do takoho rozriznennia
Z dozvolu Vaoji Korolivkoji Velynosti, vidpoviv Trur, slova Vai mona
tlumayty dvojako. Abo jdesia pro delikatnyj natiak, jakyj maje na meti prymenyty moju
praciu, jak diju, jaka spryynyla do pojavy trioch zamovlenych mayn, o lea u palankini.
Taka interpretacija bula b dlia mene nepryjemnoju, oskiky svidyla b pro prychovane za
poutym mnoju nebaannia platyty. Abo idesia lye pro doktrynu bezdijanosti, nedolik
jakoji bau v jiji vnutrinij superelyvosti. ob mohty ne dijaty, treba speru mohty dijaty,
bo toj, chto utrymujesia vid toho, ob perevernuty hory erez brak zasobiv dlia cioho, a
kae, o vidmovyvsia vid diji, bo tak jomu pidkazuje mudris, vystavliaje sebe na posmich
deevekoju filosofijeju. Bezdijanis to o pevne, oce j use, o pro neji mona dobroho
skazaty. Dijanis to o nepevne, i v ciomu jiji ar; a vtim, odo podaych naslidkiv
problemy, to, jako takoju bude volia Vaoji Korolivkoji Velynosti, ja mou zbuduvaty
vidpovidnu maynu dlia dyskusij.
Honorarni spravy zalymo a na samyj kine tych pryjemnych obstavyn, jaki pryvely
tebe do nas, skazav koro, lehko zatoujuy vid strymuvanoji veselosti, o ochopyla joho
pislia Trurlevoji promovy. A teper, konstruktore, prou tebe buty mojim hostem, sidaj
razom iz mojimy virnymy druziamy na lavu do cioho skromnoho stolu i rozkay, koly tvoja
laska, pro svoji dijannia y pro te, jak ty vidmovliajesia vid nych.
Jako Vaa laska, koroliu i vladariu, ozvavsia Trur. Boju, o ja ne dosy
krasnomovnyj. Prote mene udovo zastuplia oci try mayny, o jich ja pryviz iz soboju. Ce
bulo b dorenym, bo prynahidno jich i vyprobujemo.
Chaj bude po-tvojemu, pohodyvsia koro.
Pislia cioho vsi posidaly v takych pozach, o vykazuvaly jichniu cikavis i oikuvannia
oho nezvynoho. A Trur distav iz palankina pokrytyj bilym lakom korpus, natysnuv na
knopku i siv pravoru vid Genijona. Todi pera mayna skazala:
Jako Vy ne znajete istoriji pro yslenciv, pro jichnioho korolia Mudryjona, pro
joho Doskonaloho Doradnyka ta pro Trurlia-konstruktora, kotryj speru stvoryv Doradnyka,
a potim joho znyyv, to sluchajte!
Derava yslenciv slavysia svojimy hromadianamy, jaki vidznaajusia tym, o jich
syla-sylenna. Odnoho razu, koly konstruktor Trur perebuvav u afranovych okolyciach suzirja Deliry, vin trochy zbyvsia z dorohy j pobayv planetu, jaka, zdavalo, usia voruylasia;
znyzyvy, vin zrozumiv, o planeta he usia vkryta jurmamy istot, i, ledve nahledivy jakycho kika kvadratnych metriv vidnosno vinoho gruntu, pryzemlyvsia. Vidrazu pozbihalysia tubici j otoyly joho, demonstrujuy, jak jich bahato; ale oskiky vony kryaly pro ce
vsi razom i navperebij, vin dovho ne mih zrozumity, pro o jdesia. A koly zrozumiv, zapytav:
Vas spravdi tak bahato?
Spravdi!!! zaverealy vony z neuvanoju hordistiu. My nezlienni.

A ini hukaly:
Nas jak maku!
Jak zir na nebi!
Jak pisku! Jak atomiv!
Prypustimo, vidkazav Trur. I o z toho, o vas tak bahato? y, moe, vy ve
as rachujete, skiky vas je, i majete z toho pryjemnis?
Neosvienyj uozemciu, vony jomu na te, znaj e, o koly kone z nas tupne
nohoju, hory dvyhtia, koly chuknemo vsi razom takyj vychor zryvajesia, o dereva
valy, a koly vsi posidajemo, to ve nichto ne moe voruchnuty ani rukoju, ani nohoju!
A navio treba, ob dvyhtily hory, stranyj viter vyryvav dereva i nichto ne mih
povoruchnuty ani rukoju, ani nohoju? spytav Trur. Chiba ne krae, koly hory stoja
spokijno, viter zdijmaje vychory, i koen ruchajesia, jak choe?
Todi vony straenno oburyly z tijeji lehkovanosti, z jakoju vin postavyvsia do jichnioji
mohutnioji ysenosti i ysenoji mohutnosti; oto tupnuly, chuchnuly j sily, aby dovesty, jak
jich bahato i o z toho vynykaje. Vnaslidok cioho zemletrus poperevertav polovynu derev,
davliay tych, o stojaly popid nymy, viter vid chuchannia povalyv retu liudej, rozavyvy
pry ciomu ie simdesiat tysia olovik, a ti, o zostalysia yvi, ne mohly povoruchnuty ani
rukoju, ani nohoju.
O myloserdni nebesa! zavolav Trur, zatysnutyj sered tych, o sydily, jak cehlyna
v stini. Jake neastia!
Jak vyjavylo, cymy slovamy vin e bie jich obrazyv.
Dykyj uozeme! repetuvaly vony. o znay vtrata kikochsot tysia dlia
yslenciv, jakych nichto ne moe pereliyty! Toho, o ne pomitne, vzahali ne mona nazvaty
vtratoju; my tiky pokazaly tobi, jaki my mohutni, koly tupnemo, chuchnemo y siademo, a
o bulo b, jakby my vzialysia do biych sprav?!
Ave, skazav Trur, vy ne dumajte, o meni nezrozumilyj sposib vaoho myslennia. Vidomo, o vse velyke j yslenne vyklykaje zahanu povahu. Tak, napryklad, smerdiuyj haz, jakyj linyvo kluboysia na dni staroji diky, ne vyklykaje niyjoho zachoplennia,
ale jakby joho vystaylo na Galaktynu Tumannis, ce odrazu vyklykalo b u vsich podyv i
zachoplennia. A prote ce toj samisikyj protuchlyj zvyajnisikyj haz, tiky u velykij kikosti.
Nam ne podobajusia tvoji slova! zakryaly yslenci. My ne choemo sluchaty
tut pro jakyj smerdiuyj haz!
Trur rozdyvliavsia na vsi boky, ukajuy dopomohy policiji, ale tysniava bula taka, o
hodi bulo b i protovpytysia.
Liubi yslenci, skazav vin, dozvote meni zalyyty va kraj, oskiky ja ne podiliaju vaoji viry v kikis, o ce udovo samo po sobi, jako za kikistiu bie nioho ne stoji!
Vony , perezyrnuvy, tiky torknulysia pacem pacia, i ce spryynylo takyj potunyj strus, o joho rivnodijna syla vytovchnula Trurlia v atmosferu, i vin dovho letiv,
perekydajuy, a poky ne vpav prosto na nohy v sadu bilia korolivkoho palacu. Trur pobayv, o do nioho same nablyajesia Mudryjon Najbiyj volodar yslenciv. Jakyj as
posposterihavy, jak Trur letiv i padav, vin skazav:
uozeme, jak meni dopovily, ty ne vyjavyv nalenoji poany do moho nezliennoho
narodu. Stavliu ce na karb tvojeji rozumovoji obmeenosti. Ale cho ty j ne rozumijesia na

spravach vyoho poriadku, ta, zdajesia, deo tiamy u spravach nyych, i ce jakraz due
do rei, bo meni potriben Doskonalyj Doradnyk, ot ty meni joho j zbuduje!
A o povynen umity toj Doradnyk, i o ja matymu za te, o zbuduju joho? spytav
Trur, obtripujuy vid pyliuky j bolota.
Vin povynen umity vse, tobto: vidpovidaty na bu-jake zapytannia, rozvjazuvaty
bu-jaku problemu, davaty najkrai porady, slovom, javliaty najvyu mudris. Jako zbuduje joho, ja dam tobi sto abo j dvisti mojich piddanych; za jaku tam tysiau-druhu torguvatysia ne budu.
Meni zdajesia, o nadmirna kikis rozumnych istot due nebezpena, bo upodibniuje jich do pisku; i ciomu korolevi lehe rozproatysia z cilym rojovykom svojim piddanych, ani meni zi starym karbanom! podumav Trur.
A vholos skazav:
Pane, dim u mene nevelykyj, i ja ne znav by, o robyty z sotniamy tysia nevinykiv.
Mij obmeenyj uezemciu, ja maju specilistiv, jaki pojasnia tobi, o vid rojovyka
nevinykiv due bahato korysti. Jich mona povdiahaty u riznobarvni aty, ob ukladalysia
na velykij ploi u vyhliadi mozajiky abo tvoryly yvi napysy povanoho zmistu na koen
vypadok yttia; e jich mona pozvjazuvaty v puky j pidkydaty, mona z pjaty tysia zrobyty molot, a z trioch tysia joho rukivja, ob lupaty skeli abo valyty lis; mona plesty z
nych motuzky, robyty tuni vjunky abo pidvisky. Todi ti, o zvysatymu ostanni nad bezodneju, kumedno zvyvajuy i popyskujuy, i serce tiytymu, i oko myluvatymu. Abo nakay desiaty tysiaam molodekych neviny, ob, stojay na odnij nozi, pravymy rukamy
robyly visimky i vodnoas klacaly paciamy livoji ruky i tobi ve nelehko bude vidmovyty
vid cioho vydovya, kau tobi z vlasnoho dosvidu!
Pane! vidpoviv Trur. Lisy j skeli ja dolaju maynamy, a odo napysiv i mozajik, to ne v mojemu zvyaji robyty jich z istot, kotri, moe, volily b zajmatysia ymo inym.
Zuchvalyj uozemciu, skazav koro, oho ty todi choe za Doradnyka?
Sto mikiv zolota, koroliu!
Mudryjonovi koda bulo rozluatysia z zolotom, ale naraz jomu spala nadzvyajno chytra dumka, jaku vin zatajiv, a vholos skazav:
Chaj bude po-tvojemu.
Postaraju dohodyty Vaij Korolivkij Mylosti, vidpoviv Trur i piov do zamkovoji
vei, jaku Mudryjon pryznayv jomu na majsterniu.
I vidrazu zvidty stalo utno, jak vin rozduvaje michy, stukaje molotkom i skrehoe
terpuhom. Koro poslav pyhuniv, aby ti prydyvylysia do roboty, ale vony povernulysia due
zdyvovani, bo Trur buduvav ne Doradnyka, a bahato riznomanitnych kovakych, sliusarnych i elektrynych mayn; a todi siv i na dovhij strici paperu cviachom nakolov dokladnu
programu dlia Doradnyka, a sam piov na prohulianku. Tym asom mayny do piznioji noi
metuyly u vei, a na ranok Doradnyk buv hotovyj. Blyko poludnia Trur uviv do zaly
velyke opudalo na dvoch nohach, z odnijeju lye malekoju rukoju j zajavyv korolevi, o ce
i je Doskonalyj Doradnyk.
Pobaymo, oho vin vartyj, skazav Mudryjon i zveliv posypaty pidlohu v zali koryceju j afranom, bo Doradnyk due smerdiv rozarenym zalizom, a misciamy navi trochy

svityvsia, bo joho ojno vytiahly z pei. Ty moe ity sobi, dodav koro, a uveeri
pryjde, i todi porachujemo, chto komu j skiky vynen.
Trur vyjov, rozdumujuy nad ostannimy Mudryjonovymy slovamy, o vony ne obiciaju osoblyvoji edrosti, i chto znaje, y ne tajisia v nych jakyj pidstup. Oto vin podumky
radiv, o obmeyv Doradnykovu universanis odnym malekym, ale istotnym zastereenniam u joho programi, a same: cho by o nakazaly jomu robyty, vin ne smije vayty na
yttia svoho tvorcia.
Zostavysia z Doradnykom sam na sam, koro spytav:
Chto ty i o vmije?
Ja Doskonalyj Korolivkyj Doradnyk, vidpoviv toj hluchym holosom, jakyj nae
dolynav z poronioji boky, a vmiju davaty najdoskonalii z molyvych porady.
Harazd, skazav koro. A komu ty maje vyjavliaty posluch i virnis, meni, y
tomu, chto tebe stvoryv?
Virnis i posluch ja povynen vyjavliaty tiky Vaij Korolivkij Velynosti, produdniv Doradnyk.
Harazd, burknuv koro. Dlia poatku tobto toho sluchaj ja ne chou,
ob pere maje pobaannia spravylo na tebe vraennia, niby ja skupyj Ale ja chotiv by,
pevnoju miroju, vykliuno z pryncypovych mirkuva, rozumije?..
Vaa Korolivka Velynis e ne zvolyla skazaty, oho choe, vidpoviv Doradnyk
i vysunuv zboku maleku tretiu nohu j spersia na neji, bo na my vtratyv rivnovahu.
Doskonalyj Doradnyk povynen umity ytaty dumky svoho volodaria! hnivno ryknuv Mudryjon.
Zvyajno, ale lye v tomu vypadku, koly baannia bude itke, ob ne dopustytysia
netaktovnosti, vidpoviv Doradnyk, vidynyv dverciata v sebe na yvoti j povernuv malekyj kliuyk z napysom Telepatron. Potim zasvityvsia i skazav:
Vaa Korolivka Velynis baaje ne zaplatyty Trurlevi ani kopijky? Rozumiju!
Jako ty komu pro ce probovknesia, ja zveliu vkynuty tebe do velykoho mlyna,
orna jakoho obertaju vidrazu trysta tysia mojich piddanych! hrizno skazav koro.
Nikomu ne skau! zapevnyv joho Doradnyk. Vaa Korolivka Velynis ne
baaje platyty za mene ce cilkom zrozumilo. Koly pryjde Trur, prou jomu skazaty, o
nijakoho zolota ne bude, i chaj vin ide sobi he.
Jolop ty, a ne doradnyk! oburyvsia koro. Ja ne chou platyty, ale zrobyty treba
tak, ob zdavalosia, niby Trur sam u ciomu vynen! o jomu nioho ne naley! Rozumije?
Doradnyk znovu uvimknuv prystrij dlia ytannia korolivkych dumok, zlehka zachytavsia i hlucho promovyv:
Vaa Korolivka Velynis choe tako, ob usim zdavalosia, niby vona vynyla
spravedlyvo, zhidno z pravom i korolivkym slovom, a Trur ob vyjavyvsia nikemnym
oukancem i nehidnykom udovo! Z dozvolu Vaoji Korolivkoji Velynosti, ja zaraz kynusia na vas i ponu vas duyty j tovkty, a Vaa Korolivka Velynis chaj zvoly holosno
kryaty, volajuy pro dopomohu
Ty, lybo, z hluzdu zjichav, skazav Mudryjon, nao tobi mene duyty, a meni
repetuvaty?

 ob oskaryty Trurlia v tomu, o vin z mojeju dopomohoju probuvav uynyty zamach na korolia! skazav, svitiay, Doradnyk. Takym ynom, koly Vaa Korolivka
Velynis nakae vidmahaty Trurlia j skynuty joho z zamkovoho muru v riv, usi vyznaju
ce za akt nadzvyajnoji lasky, bo za takyj zloyn speru piddaju torturam, a ve potim karaju na horlo. A mene, jak nevynne znariaddia v Trurlevych rukach, Vaa Korolivka Velynis zvoly povnistiu vypravdaty, o vyklye zahanyj zachvat korolivkoju dobrotoju i
velykodunistiu. I todi vse bude same tak, jak voly Vaa Korolivka Velynis.
Nu, to duy mene, tiky obereno, jolope! pohodyvsia koro.
I vse stalosia same tak, jak nadumav Doskonalyj Doradnyk. Koro chotiv, pravda, pered
tym, jak kynuty Trurlia do rovu, povysmykuvaty jomu nohy, ale do toho jako ne dijlo. I
choa sam vin potim dumav, o ce stalosia vnaslidok zamiannia, ale naspravdi ce stalosia
zavdiaky tajemnij domovlenosti Doradnyka z pominykom kata. Potim koro vypravdav Doradnyka i ponovyv joho na posadi pry svojij osobi, a Trur, le yvyj, poplentavsia dodomu.
Povernuvy dodomu, vin odrazu podavsia do Kliapavcija, rozpoviv jomu pro svoju pryhodu
j skazav:
Cej Mudryjon ie biyj nehidnyk, ni ja spodivavsia. Vin pidlo oukav mene i, podumaty tiky, vykorystav dlia cioho stvorenoho mnoju Doradnyka, ob toj dopomih jomu
poradoju, jak zloynno spekatysia mene! Ale vin pomyliajesia, jako dumaje, o ja zdamsia.
Ta nechaj ja proiraviju naskri, jako ne pomusia tomu tyranovi!
I o ty zbyrajesia robyty? spytav Kliapavcij.
Podam na nioho pozov do sudu, chaj zaplaty obiciane. Ale ce bude tiky poatok, vin
vynen meni znano bie. Bo nijakym zolotom ne zmoe zaplatyty za moji stradannia i bi.
Ce skladna jurydyna problema, skazav Kliapavcij. Ja radyv by tobi pere, ni
o zrobyty, zvernutysia po dopomohu do dobroho advokata.
Nao meni jty do advokata? vidkazav na ce Trur. Ja sam sobi joho zrobliu!
Trur piov do sebe, vsypav u boku erpakom is z verekom tranzystoriv, stiky
oporiv ta kondensatoriv, nalyv elektrolitu, prykryv krukom, pryhnityv kamenem, ob use
ce samo po sobi dobre zorganizuvalosia, i piov spaty, a za try dni mav takoho advokata, a
liubo hlianuty. Ne chotilosia navi vytiahaty joho z boky, bo joho posluhamy treba bulo
skorystaty lye odyn raz, oto Trur postavyv boku na stil ta j pytaje:
Ty chto?
Ja pravnyyj konsutant-advokat, zabukotila u vidpovi boka, bo vin nalyv zabahato elektrolitu.
Trur vyklav jij svoju spravu, a vona:
Ty zaklav u programu Doradnyka Zastereennia, ob vin ne mih pryzvesty do tvojeji
zahybeli?
Tak. Tobto ja podbav lye, ob vin ne znyyv mene. Tiky j usioho.
Ote, ty ne povnistiu dotrymav uhody, oskiky Doradnyk povynen buv umity robyty
vse, bez odnych vyniatkiv. A jako ne mih tebe vbyty, znay, umiv ne vse.
A jakby mene vbyv, to ne bulo b komu oderaty platu!
Nu, to okreme pytannia j ina sprava, to ve sprava sudu, ustanovyty zhidno paragrafiv karnu vidpovidanis Mudryjona. A tvoja skarga maje charakter cyvinoho pozovu.

 Ba kudy! ob jaka boka ta vyla mene cyvinoho prava! rozhnivavsia Trur.

Ty yj advokat mij, y toho rozbijnyka korolia?
Tvij, ale koro mav pravo ne zaplatyty tobi.
I nakazaty skynuty mene v rik z oboronnoho muru te mav pravo?
Ce ve ina sprava, karna, i okrema problema, vidpovidaje boka.
Trurlia a zatipalo.
Jak ce?! To ja peretvoriuju kupu starych peremykaiv, drotiv i zaliziak na svidomyj
rozum i zamis slunych porad distaju jaki vykrutasy? A bodaj ty buv ne samozorganizuvavsia, krutiju nikemnyj!
Trur vidcidyv elektrolit, vytrusyv use z boky na stil, porozbyrav na astyny, ta tak
vydko, o advokat navi ne vstyh vnesty apeliaciji proty takoji diji.
Todi Trur zakasav rukavy i zbuduvav dvopoverchovoho Juryskonsuta z otyrykratnymy pidsyliuvaamy na dva kodexy cyvinyj i karnyj i pro vsiak vypadok pidkliuyv
jomu e minarodne j administratyvne pravo. Potim uvimknuv strum, vyklav spravu j pytaje:
Jak dobytysia svoho?
Skladna sprava, kae mayna. Vymahaju, ob meni nehajno pidkliuyly pjatsot
dodatkovych tranzystoriv zverchu i dvisti zboku.
Trur zrobyv ce, a mayna kae:
Malo! Prou dodatkovoho pidsylennia i dvi velyki puli.
A potomu kae:
Vypadok sam po sobi cikavyj, odnak maje dva aspekty: po-pere pidstava pozovu,
i tut mona bulo b bahato zrobyty, po-druhe charakter pozovu. Ri u tim, o cyvinym
pozovom korolia ni do jakoho sudu ne prytiahne, oskiky ce superey minarodnomu i kosminomu pravu. A ostatono pojasniu tobi vse ce v tomu vypadku, jako ty dasy meni slovo,
o ne rozmontuje mene vidrazu pislia toho na astyny.
Trur poobiciav i zapytav:
Ale skay meni, bu laska, zvidky ty diznavsia, o tobi zagrouje demonta, jakby
mene ne zadovonyla tvoja robota?
Ne znaju, tak meni omu zdalosia.
Trur zdohadavsia: pryynoju bulo te, o dlia sporudennia Juryskonsuta vin uziav
astyny, poperednio vyvani dlia vyhotovlennia bokovoho advokata; oevydno, pamja pro
tu istoriju, cho i sterta, vkralasia do novych konturiv, utvoryvy komplex pidsvidomosti.
Nu, j de tvoje pojasnennia? pytaje Trur.
Pojasnennia take: nemaje kompetentnych trybunaliv, oto i procesu ne bude. Bo ani
vyhraty, ani prohraty joho ne mona.
Trur schopyvsia z miscia, pokazav kulaka pravnyomu radnykovi, ale musyv dotrymaty slova i nioho pohanoho jomu ne zrobyv. Piov do Kliapavcija i vse jomu rozpoviv.
Ja vidrazu kazav, o ce beznadijna sprava, ale ty ne chotiv meni viryty, kae
Kliapavcij.
Haby ja ne podaruju, vidkazav na ce Trur. Jako ne mou znajty spravedlyvosti liachom prava j sudu, to pomusia tomu nehidnykovi koroliu inym ynom.

 Cikavyj by ja znaty, jak ty ce zroby. Sam dav korolevi doskonaloho Doradnyka, jakyj
moe vse, okrim chiba o znyyty tebe, oto toj Doradnyk vidvede konu bidu, koen tvij
udar, koen pidstup proty korolia i joho deravy. I ja spravdi viriu, liubyj Trurliu, o vin ce
zumije zrobyty, bo povnistiu doviriaju tvojemu konstruktorkomu obdaruvanniu!
Ce pravda. Schoe na te, o, stvoryvy Doskonaloho Doradnyka, ja sam vidibrav u
sebe bu-jaku molyvis peremohty tu koronovanu paskudu. Ale musy buty de cho jaka
zaipka! Nu, ja ve ne vidstupliusia, poky jiji ne znajdu!
I o ty zbyrajesia robyty? spytav Kliapavcij, ta Trur tiky zdvyhnuv pleyma
i piov dodomu.
Vin dovho ne vychodyv z chaty, vse dumav i dumav; neterpliae perehortav u bibliteci
sotni knyok, provodyv u laboratoriji tajemnyi experymenty. A Kliapavcij vidviduvav joho,
zdyvovano sposterihajuy zatiatis, z jakoju Trur nae probuvav peremohty samoho sebe,
oskiky toj Doradnyk niby buv astynoju joho, ade vin nadilyv joho vlasnym rozumom. Kotroho dnia Kliapavcij, pryjovy, jak zvyajno, v obidniu poru, ne zastav Trurlia. Dim buv
zamknenyj, vikonnyci zayneni, a vid hospodaria ani slidu. Kliapavcij zdohadavsia, o Trur
rozpoav diji proty volodaria yslenciv, i ce spravdi tak i bulo.
Tym asom Mudryjon pravyv krajinoju, jak nikoly dosi, bo jako jomu brakuvalo vlasnoji vyhadlyvosti, vin pytav Doradnyka, posluhovujuy joho idejamy. Koro ue ne bojavsia
ni zakolotiv, ni dvircevych zmov, ani odnoho voroha, cho i pravyv orstoko: na deravnych
ybenyciach hojdalosia bie povienych, ni dostyhlych vynohradnych hron na pivdennomu
schyli.
Doradnyk mav ue otyry skryni, povni ordeniv za proekty, jakymy vin postaav korolia. Mikropyhun, zaslanyj Trurlem do krajiny yslenciv, povernuvsia z donesenniam, o za
svoju ostanniu akciju puskannia vinkiv, spletenych iz hromadian, Mundryjon nazvav Doradnyka moje serdeko.
Trur, ne dovho dumajuy, oskiky ve mav hotovyj plan dij, siv i vydeko napysav
Doradnykovi lysta na kremovomu paperi, ozdoblenomu maliunkom runoji roboty, na jakomu bulo zobraeno kuyk suny. Zmist lysta buv prostyj:
Liubyj Doradnyku! pysav vin. Spodivajusia, o Tobi vedesia dobre, jak i meni, a moe, navi krae. Ja uv, o Tvij monarch
doviriaje Tobi, a tomu prou, zvaajuy na svoju velyku vidpovidanis pered Istorijeju ta Interesamy Deravy, z usijeju retenistiu vykonuvaty svoji
obovjazky. Jakby Tobi vako bulo vykonaty jake korolivke baannia, zastosuj, bu laska, Extra Micnu metodyku, pro jaku ja Tobi svoho asu dokladno rozpovidav. Jakby mav baannia, napyy meni kika sliv, ale ne
obraajsia, koly ne vidpovim odrazu, oskiky ja teper due zajniatyj konstrujuvanniam Doradnyka dlia korolia D. i u zvjazku z cym u mene obma
asu. Vitaju tebe i vyslovliuju najhlybu povahu Tvojemu Panovi.
Tvij konstruktor Trur .
Cej lyst, jak i slid bulo spodivatysia, zbudyv naleni pidozry Tajemnoji yslenkoji Policiji. Dokladnyj analiz ne vyjavyv u paperi odnych tajemnych chimikalij, a v maliunku z
zobraenniam sunynoho kuyka nijakych prychovanych yfriv. Cia obstavyna vyklykala

velyezne zanepokojennia u tabi Holovnoji Policiji. Lysta sfotografuvaly, zrobyly vidbytky,

skopijuvaly j perepysaly vid ruky, a oryginal, vidpovidno zaklejivy, vruyly adresatovi.
Proytavy joho, Doradnyk zliakavsia, bo zrozumiv, o ce Trurlevi chytroi, jaki maju na
meti joho skomprometuvaty, a moe, navi i likviduvaty. Oto vin nehajno rozpoviv pro lysta
koroliu, scharakteryzuvavy Trurlia jak nehidnyka, jakyj namahajesia skomprometuvaty
joho v oach volodaria, a sam uziavsia rozyfrovuvaty zmist lysta, oskiky buv perekonanyj,
o za nevynnymy slovamy kryjusia jaki orni pidstupy.
Podumavy, Doradnyk skazav korolevi, o prahne rozyfruvaty Trurlevoho lysta, ob
tym samym rozkryty joho pidstupni namiry, a todi, prydbavy neobchidnu kikis tatyviv,
paperu, kleju, vymook, lijok, probirok i chiminych reaktyviv, uziavsia do skladnych analiziv konverta i paperu, na jakomu buv napysanyj lyst. Za vsim cym, zvyajno , nahliadala
policija erez vmontovani u stiny joho apartamentiv vidpovidni prystroji dlia pidsluchuvannia ta pidhliadannia. Koly chimija ne pomohla, Doradnyk uziavsia rozyfrovuvaty sam text,
rozpysavy joho na velykych tablyciach, za dopomohoju elektronnych mayn, loharyfmiv i
rachivnyci. Vin ne znav, o v cej e as cym samym zajmajusia najvydatnii syly policiji pid
kerivnyctvom samoho Marala yfruvanych Vijk. ym dove tryvaly marni zusyllia specilistiv, tym bia rozhublenis ochopliuvala holovnyj tab, bo vsi fachivci zrozumily, o
yfr, do jakoho vony ne mou znajty kliua, naley do najchytromudriych u sviti. Maral
rozpoviv pro ce odnomu z prydvornych vemo, jakyj straenno zazdryv Doradnykovi za te,
o Mudryjon buv prychynyj do nioho. Vemoa, ponad use prahnuy posijaty v serci korolia sumnivy odo Doradnyka, skazav korolevi, o toj cilymy noamy sydy, zamknuvy u
svojich pokojach, i vyvaje pidozrilyj lyst. Koro tiky posmijavsia, skazavy, o i sam pro ce
udovo znaje, bo Doradnyk jomu vse rozpoviv. Zazdrisnyj vemoa, znityvy, zamovk j odrazu perekazav usiu ciu rozmovu Maralovi.
Och! vyhuknuv toj syvyj yfruvanyk, vin navi pro ce rozpoviv monarchovi?
Jaka neuvana pidstupnis! I o ce, mabu, za pekenyj yfr, o vin ne bojisia pro nioho
rozpovidaty na konomu kroci!
Pislia cioho Maral nakazav svojim vijkam podvojity zusyllia. Koly za tyde sprava
tak i ne zruylasia z miscia, vyklykaly na dopomohu najslavetnioho specilista z tajnopysu,
tvorcia nevydymych zvorotniospriamovanych znakiv, profesora Hrypinusa. Vyvyvy inkryminovanoho lysta, a tako naslidky praci vijkovych fachivciv, profesor skazav jim, o
slid udatysia do metodu prob i pomylok, vykorystovujuy obysliuvani mayny astronominoho formatu.
Zrobyvy tak, vyjavyly, o lyst mona proytaty v trysta visimnadcia sposobiv.
Perych pja varintiv buly taki: Targan z Molokoyna dojichav aslyvo, ale vyhribna jama
pohasla. Titku parovoza perevodyty na sienyky. Zaruyny masla ne vidbudusia,
bo zaklepano oipok. Koho maje y ne maje, pid oboma zavysaje. A tako: Z
agrusu, piddanoho torturam, mona ymalo diznatysia. Ostannij varint profesor Hrypinus vyznav za kliu do yfru i, provivy trysta experymentiv, vyjavyv, o koly sklasty vsi
litery lysta, potim vidniaty vid tijeji sumy paralax soncia i rinu produkciju parasoliok, a z
rety dobuty kubinyj kori, to vyjde odne slovo: Krucafix. V adresnomu dovidnyku znajly
hromadianyna na prizvye Krucafux. Hrypinus zajavyv, o pomylky prypustylysia

navmysno, aby zamesty slidy, i Krucafuxa bulo zaaretovano. Piddanyj umovlianniam ostoho stupenia, Krucafux pryznavsia, o perebuvaje u zmovi z Trurlem, kotryj o-o maje
pryslaty jomu otrujni cviachy j molotok, ob pidkuvaty monarcha nasmer. Majuy ci dokazy
zrady ornym po bilomu, Maral yfruvanych Vijk vidrazu dopoviv pro vse korolevi, prote
Mudryjon i dosi e doviriav Doradnykovi, oto dav jomu zmohu vypravdaty.
Doradnyk ne zapereuvav, o lyst, poperestavliavy litery, mona proytaty po-riznomu. Za joho slovamy, vin sam vidkryv e tysiau sto inych versij, ale dovodyv, o ce
nioho ne oznaaje, tobto o lyst vzahali ne buv zayfrovanyj. A perestavliaty zmistovnym,
y blykym do zmistovnoho, sposobom mona litery bu-jakoho textu j te, o vynykaje vid
perestanovky, nazyvajesia anagramoju. Takymy problemamy zajmajesia teorija permutaciji ta kombinaciji. Doradnyk kryav, o Trur choe joho skomprometuvaty i zhabyty,
stvoriujuy vydymis yfru tam, de joho zovsim ne bulo, o hromadianyn Krucafux bohu
ducha vynen, a joho ziznannia fayvi j zrobleni zavdiaky umovlianykam Holovnoho tabu
Policiji, jaki j sami maju neabyjaku vpravnis u metodach roboty, e j posluhovujusia
slidymy maynamy potunistiu v kika tysia trupsiv. Zvynuvaennia, vysunuti Doradnykom policiji, vyklykaly u korolia nevdovolennia, a koly vin zaadav daych pojasne i Doradnyk poav tlumayty pro anagramy j permutaciji, kody, yfry, symvoly, syhnaly j zahanu
teoriju informaciji oraz skladnie j nezrozumilie, koro straenno rozhnivavsia j nakazav
kynuty Doradnyka do liochu. J odrazu pryjla lystivka vid Trurlia takoho zmistu:
Liubyj Doradnyku! Jakby o trapylosia pamjataj pro blakytni
hvyntyky. Tvij Trur .
Doradnyka, ne hajuy, piddaly torturam, ale vin ni v omu ne ziznavsia, vperto povtoriujuy, o vse ce lye Trurlevi machinaciji. Koly joho spytaly pro blakytni hvyntyky, vidpoviv, o vin takych ne maje i nioho pro nych ne znaje. ob doslidyty spravu dokladnie,
treba bulo joho rozibraty. Koro dav na ce dozvil, i kovali vzialysia do roboty; pid jichnimy
molotamy trisnuv pancyr, i korolevi pokazaly zamaeni mastylom nevelyki hvyntyky,
spravdi pokryti pliamkamy blakytnoho kolioru. Oto, choa v chodi slidstva Doradnyka bulo
cilkovyto znyeno, koro zaspokojiv sebe dumkoju, o dijav sluno.
A erez tyde bilia palacovoji bramy zjavyvsia sam Trur i poprochav audijenciji. Koro speru mav namir stratyty joho, navi ne vysluchavy, ale, zdyvovanyj takym neuvanym
nachabstvom, nakazav pryvesty konstruktora pered svoji oi.
Koroliu! skazav Trur, le uvijovy do tronnoji zaly, de bulo povno prydvornych.
Ja skonstrujuvav dlia tebe Doskonaloho Doradnyka, a ty vykorystav joho dlia toho, ob
ne zaplatyty meni nalenoho honoraru, vvaajuy, cilkom sluno, o syla rozumu, jakyj ja
tobi podaruvav, bude dobrym ytom vid usiakych dij suproty tebe, o tym samym zroby
marnymy i bu-jaki moji sproby pomstytysia. Dajuy tobi rozumnoho Doradnyka, ja odnak
ne zrobyv rozumnym tebe samoho, i same na ce j rozrachovuvav, ade tiky toj, chto sam
maje cho trochy rozumu, moe sluchaty rozumnych porad. Ja ne zmih by znyyty Doradnyka mudrym, naukovym i tonkym sposobom. Zrobyty ce ja zmih tiky takym prymityvnym,
tupym i durnym metodom, o zdajesia a nejmovirnym. Lysty ne buly zayfrovani. Doradnyk buv do kincia virnyj tobi. Pro ti hvyntyky, jaki spryynylysia do joho zahybeli, vin nioho

ne znav, bo trapylo tak, o pid as montuvannia vony vypadkovo vpaly do banky z lakom,
i ja vypadkovo, ale vasno pro ce zhadav. Zavdiaky ciomu duris i pidozrilyvis peremohly rozum i viddanis, i ty sam pidpysav sobi vyrok. A teper ty viddasy naleni meni sto
mikiv zolota i na dodau ie sto za toj as, jakyj ja vytratyv, ob vidibraty platu. Jako ty
cioho ne zroby, zahyne i sam, i ve tvij dvir, bo ve ne maje pid bokom Doradnyka, jakyj
by mih zachystyty tebe vid mene!
Koro a ryknuv vid liuti. Storoa na joho znak kynulasia, ob na misci znyyty
zuchvacia, ta alebardy zi svystom projly kri konstruktorovu posta, nae vona bula z povitria. Vraeni posipaky vidskoyly, a Trur, zasmijavy, skazav:
Moete rubaty mene skiky vam zamanesia, bo ce tiky moje zobraennia, stvorene
televizijno-dystancijnym sposobom, a naspravdi ja litaju vysoko nad planetoju v kosminomu
korabli j budu kydaty z nioho na palac strani smertonosni vantai, doky ne otrymaju toho,
o meni naley.
Vin ie ne kinyv reennia, jak pouvsia straennyj hurkit, i vybuch strusonuv uve
palac. Prydvorni perepolochano kynulysia tikaty, a koro, ne tiamliaysia vid soromu j liuti,
musyv vyplatyty Trurlevi te, o jomu nalealo.
Kliapavcij, pouvy pro takyj povorot spravy vid samoho Trurlia, koly toj povernuvsia
dodomu, spytav joho, omu vin udavsia do takoho prymityvnoho i, jak sam joho nazvav, durnoho metodu, ade mih skorystatysia lystom, v jakomu bulo b prychovano spravnij yfr?
Doradnykovi lehe bulo b pojasnyty korolevi najavnis yfru, ni joho vidsutnis,
vidpoviv mudryj konstruktor. Zavdy lehe pryznatysia v jakomu vynkovi, ani dovodyty, o ty joho ne robyv. Vzahali pry najavnosti yfru sprava bula b prostoju, natomis joho
vidsutnis pryzvela do uskladne, bo naspravdi koen text mona zaminyty rekombinacijamy na jakyj inyj, zvanyj anagramoju, i takych rekombinacij moe buty due bahato. Oto
aby vse ce pojasnyty, treba bulo vdatysia do pravdyvych, ale due zaplutanych pojasne, kotrych, ja buv peven, obmeenyj rozum korolia nikoly ne osiahne. Bo skazano koly, ob
zruyty planetu, treba znajty toku opory poza neju. Tak i ja, prahnuy peremohty doskonalyj rozum, povynen buv znajty toku opory, i neju bula duris.
Na ciomu pera mayna zakinyla svoju rozpovi. Vona nyko vklonylasia Genijonovi
j sluchaam, a todi skromno vidstupyla v kutook peery.
Koro vyslovyv zadovolennia z cijeji povanoji istoriji j zapytav Trurlia:
Skay, bu laska, konstruktore, y mayna rozpovidaje te, oho ty jiji navyv, y
derela jiji informaciji mistiasia poza toboju? A e nasmiliu zauvayty, cia istorija, jaku
my pouly, choa j due povana i vdiana, zdajesia nezakinenoju, my tak i ne diznalysia nioho pro dau doliu yslenciv i jich durnoho korolia.
Pane, skazav Trur, mayna rozpovidaje pravdu, ade jiji informacijni prysosky
ja prystavyv do svojeji holovy pered samisikym vyjizdom, i vona poerpnula zvidky moji
spohady. Ale zrobyla ce sama, oto ja ne znaju, jaki z mojich spohadiv vona v sebe vsotala,
tomu ne mou skazaty, o ja jiji oho umysne navyv. Ale ne mona j skazaty, o derela
jiji znannia mistiasia poza mnoju. o do yslenciv, u rozpovidi spravdi ne jdesia pro jich
podau doliu, bo pro vse mona rozpovisty, ale ne vse mona vladnaty. Jakby te, o zaraz

tut vidbuvajesia, bulo ne dijsnistiu, a tiky majsternym opovidanniam mayny, jakyj slucha mih by zapytaty, omu ty j tvoji pryjateli majete kuliastu formu tila, choa cia kuliastis niby ne vykonuje v opovidanni nijakoji funkciji, a je prosto nepotribnym dodatkom
Korolivki pryjateli podyvuvalysia z Trurlevoji vynachidnosti, a sam koro, yroko
usmichnuvy, promovyv:
Tvoji slova ne pozbavleni slunosti. o do naoji formy, to ja mou pojasnyty tobi
jiji pochodennia. Koly due davno my, tobto nai predky, buly zovsim ini na vyhliad, bo
vony vynykly z voli drahlystych istot, o jich ie nazyvaly blidavciamy, j kotri zbuduvaly
naych predkiv za vlasnym obrazom i podoboju; vony maly todi ruky, nohy, holovu j tulub,
jakyj use ce pojednuvav. Ale, vyzvolyvy vid opiky svojich tvorciv i prahnuy znyyty v sobi
navi slidy svoho pochodennia, pokolinnia mojich predkiv postupovo zminiuvalysia, a poky
dosiahly formy kuli. Dobre ce y zle, ale tak ue vono je.
Pane, skazav Trur, kuliastis, z pohliadu konstrukciji, maje jak pozytyvni, tak
i negatyvni storony, ale z usich inych pohliadiv krae, koly rozumna istota ne moe zminiuvaty samoji sebe, oskiky taka svoboda to spravnie lycho. Bo toj, chto musy buty
takym, jakym vin je, moe proklynaty doliu, ale zminyty jiji ne moe. Ale toj, chto moe
zminyty samoho sebe, ve nikoho v sviti ne moe zvynuvatyty u svojij nedoluhosti. Jako
jomu pohano z samym soboju, to nichto, krim nioho, v ciomu ne vynen. Ale ja prybuv siudy,
koroliu, ne dlia toho, ob vykladaty tobi zahanu teoriju samokonstrujuvannia, a dlia toho,
ob vyprobuvaty svoji mayny-opovidaky. y baaje posluchaty nastupnu?
Koro pohodyvsia, j todi spivrozmovnyky, chynuvy z amfor innoji nalyvky
najvyoho hatunku, povsidalysia zrunie, a druha mayna nablyzylasia do nych, hreno
vklonylasia korolevi j skazala:
Velykyj Koroliu! Ce bude istorija z uchliadkamy pro Trurlia-konstruktora ta joho
dyvnonelinijni pryhody!
Jako koro Muydav Tretij, volodar Zaliziji, vyklykav do sebe Velykoho Konstruktora
Trurlia, ob dovidatysia v nioho, jak staty doskonalym i jak pererobyty dlia cioho duch i tilo.
Trur vidpoviv jomu tak:
Jako meni trapylosia pobuvaty na planeti Lehariji. Za svojeju zvykoju, ja zatrymavsia v zajizdi, vyriyvy ne vychodyty z kimnaty, doky dokumentano ne oznajomliusia z
istorijeju ta Zvyajamy leharijciv. Ce bulo vzymku. Nadvori mela churdelycia, i, krim mene,
v pochmuromu budynku ne bulo nikoho. A tut uju stuk u bramu. Vyzyrnuvy, ja pobayv
otyrioch vbranych u kaptury muiv, o a uhynalysia vid vahy ornych sakvojaiv. Vyvantayvy jich z pancernoho povozu, vony vvijly do zajizdu. Nastupnoho dnia blyko poludnia
ja pouv iz susidnioji kimnaty due dyvni zvuky: vidlunnia svystu, stukotu, chrypu, dzekit
rozbytoho posudu, a najhunie rozliahavsia mohutnij bas, o beznastanno j nevtomno vyhukuvav:
Chutie, syny pomsty! Chutie! Tiahni element kri syto, ta rivnekoji A teper u
lijku joho! I vaciuvaty! A podajte-no meni toho schovanoho v smerti korymuchu, bliachodera, irojida, toho chrobodava! I v mohyli ne schovajesia vid naoho spravedlyvoho hnivu!
Siudy joho razom z ohydnym mozkovykom, z chyymy lapykamy, a teper vytiahajte jomu
nosa, dali, dali, rivneko tiahni, ob bulo za o schopyty pid as tortur! A dmuchni-no

pravym michom, praciovyti moji! U leata joho! A teper klepajte midiane olo! I e raz!
Dobre, dali, tak! Anu, ne linujtesia tam z molotom! Hej! A natiahni-no tam nervy strunoju,
ob ne vtik tak vydko, jak toj, uoranij! Nechaj skutuje muk i naoji pomsty! Nu bo, hej!
Ha!
I vin hukav otak, rykav ta vereav, a vidpovidav jomu tiky hurkit i chukannia michiv
ta podzekuvannia molota, a potim raptom poulosia channia, i z otyrioch horlianok vybuchnuv ryk trimfu; za stinoju o zaurchotilo, i ja pouv, o tam vidyniajusia dveri.
Zazyrnuvy v parynku, ja pobayv, jak u korydor krakoma vychodia neznajomi prybuci,
j, ne viriay vlasnym oam, narachuvav ue pjatioch. Vony spustylysia schodamy, zamknulysia v pyvnyci j dovho ne vychodyly, a nadveir povernulysia do sebe ve znovu votyrioch.
I bulo v nych tycho, nae tudy zavitala smer. Ja znov povernuvsia do svojich knyok, ale ta
istorija due mene nepokojila, i ja postanovyv, o ne zaspokojusia, poky ne dovidajusia pro
vse. Nazavtra o tij samij pori, opivdni, znovu ozvalysia moloty, zastohnaly michy i znovu
rozlihsia toj samyj achlyvyj chrypkyj bas:
Nu bo, syny pomsty, vyde, moji praciovyti elektryky, anu voruisia meni vyde,
dodajte protoniv i jodu, nu bo, vyde porajtesia z cym vytrypyskom, z cym psevdomudrecem, pliuhavcem, marnotratnykom, z cym nevypravnym zloyncem, aby ja mih uchopyty
joho za nosiaru j tiahnuty, ob u povinych mukach znajov svoju smer! A nadymajte-no
tam michy!
Potim znovu rozliahlosia channia i zduenyj veresk, i vony znovu navpyky vyjly z
kimnaty, a ja znovu narachuvav jich pjatero, koly spuskalysia do pyvnyci, j etvero koly z
neji povertalysia. Todi, pobayvy, o tiky v pyvnyci zmou rozkryty ciu tajemnyciu, ja
ozbrojivsia lazernym pistoletom, udosvita spustyvsia do pyvnyci i, ne vyjavyvy tam nioho,
krim obhorilych pokorenych matkiv bliachy, zaajiv u najtemniomu kuti, prykryvy
oberemkom solomy. Tak ja atuvav, a poky blyko poludnia nahori poulysia ve znajomi
stuky ta kryky. Nezabarom vidynylysia dveri j etvero leharijciv uvely pjatoho, zvjazanoho
motuzkamy.
Cej pjatyj buv odiahnenyj u starosvitkyj malynovyj kaptan z hofrovanym komirom, na
holovi mav apku z perom, sam buv pykatyj i z velyeznym nosiaroju, a skryvleni vid strachu
huby o bezupynno burmotily. Vziavy dveri na zasuv, leharijci na podanyj starym znak
zirvaly z vjaznia puta j poaly joho liuto byty i kryaty odyn popered odnoho:
Oce tobi za proroctvo astia! A ce za doskonalis buttia! A ce za rezedu i za roevyj
kvit! A ce za zahanyj poriadok! I za suspinyj atrujizm! A ce za duch romantyzmu!
Vony tak joho byly j tovkly, o toj, napevno, viddav by bohu duu, jakby ja ne vysunuv
z-pid solomy lazerne dulo j tym samym ne vyjavyv svojeji prysutnosti. Koly vony vidstupyly
vid ertvy, ja zapytav, omu vony tak mua osobu, jaka ne je ni rozbijnykom, ni holodrancem-volociuhoju, bo i hofrovanyj komire i malynovyj kaptan svida, o ce jakyj uenyj.
Muyteli vidrazu zbenteylysia i staly toskno pohliadaty na pokynutu pid dveryma zbroju.
Ta koly ja poobiciav micnie natysnuty na haok, vony vidstupyly vid svojich zamiriv i,
poturchavy odyn odnoho liktiamy, poprochaly toho najbioho, z najhrubym basom, ob
vin vidpoviv za vsich.

 Znaj e, uynciu, zvernuvsia vin do mene, o maje spravu ne z jakymy

sadystamy, muyteliamy abo inymy degeneratamy robotivkoho rodu! I cho cia pyvnycia
misce ne nadto liachetne, ale te, o v nij vidbuvajesia, z usich bokiv udove j pochvane!
udove j pochvane! ne vytrymav ja. o ty meni rozkazuje, bezsovisnyj leharijciu? Ade ja na vlasni oi bayv, jak vy vsi hurtom nakynuly na ocioho neasnoho v malynovomu j zbyralysia zatovkty joho nasmer! Vam a mastylo z suhlobiv bryzkalo vid nesamovytych udariv! I ce, smijete kazaty, udove?
Jako Vaa uozemna Mylis bude orazu tak mene perebyvaty, vidpoviv bas,
to nioho ne diznajesia. Oto hreno prou tebe pryjniaty svoho jazyka j stulyty usta. A
to ja vidmovliusia hovoryty. Znaj, o ty maje spravu z najperymy fizykamy, slavnymy kibernetykamy, elektrykamy, tobto, zi starannymy j kmitlyvymy mojimy uniamy, najkraymy umamy vsijeji Lehariji. Sam ja profesor oboch materij protylenych znakiv, tvore omnigenerynoji rekreatystyky Vendecij Utoryk Amentij, a ce oznaaje, o ja prysviatyv svoje imja, prizvye, po bakovi j use ine pomsti. Razom zi svojimy virnymy uniamy
pokladu yttia, aby pomstytysia za habu j stradannia leharijciv ociomu pliuhavomu nehidnykovi v malynovomu kaptani, imja jakoho naviky prokliate Malapuciju abo Malapucisu Chalosu. Ce vin po-bandytky, zuchvalo j zlovmysno znedolyv usich leharijciv! Vin vyklykav u nych potvornis, prykrasyv jich, nadilyv oreolamy i rozuminniam poriadku, a sam
schytruvav, schovavy pered suvorymy naslidkamy v domovynu, i dumav, o nichto joho
zvidty ne distane!
Zovsim ne tak, Vaa Neznajoma Svitloste! Ja zrobyv te vse nechotiay! Mymovoli, bo
vse malo buty zovsim inake!.. stajuy navkoliky, zaskyhlyv nosa u malynovomu kaptani.
Ja dyvyvsia i sluchav, nioho ne rozumijuy, a bas pravyv svoje:
Varmohanciju, uliublenyj mij uniu, anu daj u olo ciomu pykatomu horloderovi!
Virnyj ue tak i zrobyv, a zahulo v pyvnyci. Ja ne vytrymav:
Do zakinennia pojasne suvoro zaboroniaju pid strachom zastosuvannia zbroji vsiliaki poboji j katuvannia, a vas, profesore Utoryku Vendekyj, prou prodovuvaty!
Profesor oburyvsia, serdyto hmuknuv i nareti skazav:
ob zrozumity tobi, uynciu, o i jak na velyku bidu skojilosia, i omu my votyrioch, zriky svitkoho yttia, zasnuvaly orden malych kovakych voskresyteliv, ob
prysviatyty retu yttia tiky radoam pomsty, ja povynen rozpovisty v kikoch slovach nau
istoriju vid stvorennia svitu
A y ne mona bulo b rozpoaty vid trochy pizniych asiv? spytav ja, pobojujuy,
o pid vahoju lazernoho pistoleta v mene zimlije ruka.
Nizao, Vae uynstvo! Oto sluchaj, ta uvano Jak tobi vidomo, chodia rozmovy pro jakycho blidavciv, kotri vykochaly v retortach robotivkyj rid, prote venyj rozum
znaje, o to brechnia y jakyj zapozyenyj mif Bo naspravdi spoatku buv Temnyj Morok, a v tomu morokovi Magnetynis, jaka krutyla atomamy, i vnaslidok zitkne tych
atomiv vynyk Prastrum, a z nym Pere Svitlo vid cioho zapalylysia zirky, ochololy planety, a v jichnich hlybynach zarodylysia zovsim dribneseki Pramai, a z nych vynykly Pramaynky, a z nych vid podychu Sviatoji Statystyky Pervisni Mayny. Vony e ne vmily
rachuvaty, lye tryi po try i pjate erez devjate, a potim, zavdiaky pryrodnij evoliuciji, ve

pjate erez desiate, a poky ne narodylysia z nych Mutystaty j Omnistaty, a z nych vynyk
Mavporobot, a ve z nioho na praote, Avtomatus Sapins
Potim buly roboty peerni, piznie koovi, a koly vony rozmnoylysia, vynykly deravy.
Starodavni roboty vyroblialy yttiedajnu elektryku runym sposobom, liachom tertia,
vakoju praceju. Koen feodal mav vijkovu druynu, a joho vojiny maly kmetiv i tak vony
odni odnych terly, o bulo syly, zhidno z ijerarchijeju vid nyziv do verchiv suspistva, a koly
Kondzel Symfilak vynajov poteraku, a zhodom Krupon z Parezy erdynu dlia prytiahannia blyskavy, na zminu runij praci pryjla pracia mayn. Tak rozpoalasia epocha batarej, suvora dlia vsich, chto ne mav vlasnych akumuliatornych majetkiv i yja dolia zaleala
vid nebes, bo za jasnoji pohody ne mohly bez batareji dojity chmar i musyly ebraty, skladajuy vat do vata. Tiako todi bulo, bo chto perestavav tertysia abo dojity chmary, vidrazu
hynuv, zovsim rozriadajuy. I todi zjavyvsia venyj, rodom iz pekla, kombinator-intelektual-udoskonaliuva, jakomu zamolodu, zavdiaky vtruanniu satany, nichto ne rozvalyv holovy. Vin uziavsia vykladaty j povaty, o tradycijni, tobto paraleni sposoby elektrynoho
pidkliuennia vzahali nioho ne varti i o, zhidno z joho novymy schemamy, pidjednuvatysia
treba poslidovno. Bo , movliav, koly odyn robot u riadu ternesia, vin vidrazu pidsyly
inych, navi najdaych, i todi koen robot bude byty strumom a po horini zapobinyky v
nosi. Vin tak rozpysuvav svoji plany, taki maliuvav elektraji, o vsi povidkliualy davni paraleni docentrovi lanciuhy i vprovadyly Chalosovu elektrotechniku.
Tut profesor kika raziv stuknuvsia holovoju ob stinu, todi zakotyv oi pid loba j provadyv dali, a ja zrozumiv, omu joho olo take nerivne i vse v guliach.
Dijlo do toho, o koen druhyj liahav pid stil, kauy: oho ce ja budu tertysia,
chaj susid tresia, odnakovo na te same vyjde. A susid kazav tak samo, tiky navpaky. I
napruha tak upala, o dovelosia nad konym stavyty kontrolera, a nad nym ie vyoho.
Todi pryjov ue Malapucija Celezij Pomylyte i poradyv, ob koen ter ne sebe, a inoho,
a pislia nioho Fafucij Atrucij z propozycijeju byty i muyty, a pislia nioho Makudre Tibasnyj radyv stvoriuvaty miscevi kursy masau ta kluby, a vidrazu pislia nioho zjavyvsia
novyj elektrynyj teoretyk Kurupe Gargazon i zaproponuvav ne dojity chmar syloju, a lye
zlehka loskotaty jich, tobto, ob vony dobrovino davaly strum. A pislia nioho Lomotej z
Lejidy, a todi Krostofil Nijakyj radyv vlatovuvaty tak zvani samotery abo natyrai j utyrai. A e Mordoslav Budejak, jakyj, krim byttia, kazav terty vse, o ly mona, chaj i syloju.
Taka rozbinis dumok vyklykala zahane rozdratuvannia, a rozdratuvannia prokliony, a
vid proklioniv dijlo do bliuznirstva, a erez bliuznirstvo zbyly nohamy kniazia Fareusa Purdefliaxa, spadkojemcia tronu bliaakiv, i tak vybuchnula vijna mi leharijkymy kuprivciamy
z rodu midnoliudiv i leharijkym carstvom cholodnych vaciuvanykiv i tryvala cia vijna
trydcia i visim rokiv, a potim e dvanadcia, bo pid kine hodi bulo sered rujin piznaty, yja
zverchu, i erez te znovu poaly bytysia. A tomu v usich cych poeach, mohylach, zahanomu bezstrumji, devatyzaciji, povnomu zanepadi yttievoji napruhy y, jak narod
nazvav, malapuciji vynen cej prokliatyj nehidnyk, pekene stvorinnia razom zi svojimy
idejkamy!!!
U mene buly blahorodni namiry! Prysiahaju, Vaa Lazernoste! Mij rozum praciuvav
dlia zahanoho astia, ja chotiv jak krae! zakvylyv, stojay navkolikach, Malapucij, a
joho nosiara triassia. Ta profesor lye vidcentrovo liasnuv joho po lobi j provadyv dali:

 Vse ce stalosia dvisti dvadcia i pja lit tomu. Jak lehko zdohadatysia, e zadovho do
vybuchu velykolegarijkoji vijny, pered zahanym zuboinniam, Malapucij Chalos, naplodyvy bezli teoretynych vykladok, naplivy svojich brechlyvych bajeok, sam uziav i pomer,
zalyyvy due zadovolenym soboju, ba navi, zachoplenym svojeju osoboju, bo v zapoviti
vyslovyv nadiju, o joho poimenuju Utymatyvnym dobroynnykom Lehariji. Oto poky
zjasuvalosia, o do oho, ue ne bulo z kym pravuvatysia, ne bulo komu vystavliaty rachunkiv, ne bulo z koho povoli derty pasamy bliachu. Prote ja, Vaa uynnis, vidkryvy
Teoriju Duplikaciji, doty vyvav Malapucijevi tvory, a poky ne vyextraguvav z nych joho
alhorytmu. Cej alhorytm, zakladenyj u maynku Recreator atomarius, vyrobliaje ex atomis
oriundum-gemellum, tobto bu-koho totonoho, v danomu vypadku Malapucija Chalosa.
Oce my j robymo i oveora vlatovujemo nad nym sud u cij pyvnyci. A koly dokonajemo
joho, nastupnoho dnia znovu mstymosia za na rid, i tak bude doviku!
Ohornutyj achom, ja vidpoviv jomu:
y vy, dobrodiji, zovsim daleko vid hluzdu pozsuvalysia, jako vvaajete, o cej
hromadianyn, jakoho vy oveora, jak ja uju, piddajete cholodnomu atomnomu vaciuvanniu, vynen pered maynoju chiba tym, o isnuje, i pokutuje za vynky jakoho uenoho, o
pomer try stolittia tomu!
A profesor na te:
To chto todi cej kolinkujuyj nosa, jako vin sam nazyvaje sebe Malapucijem
Chalosom?.. Jak tebe zvu, hydomerzotne poriddia?
Ma Malapucij Chalos, Vaa Neadnoste prostohnav nosa.
I vse-taky ce ne toj samyj, skazav ja.
Jak ne toj samyj?
Zvisno, o ni, ty sam skazav, dobrodiju profesore, o toj pomer!
Ta my joho voskresyly!
Inoho, dvijnyka, blyzniuka, ale ne toho samoho!
Dovedy ce, Vaa es!
Nioho ne budu dovodyty, zapereyv ja, bo o maju lazernyj pistolet, a, krim
toho, anovni veni, dobre znaju, o dovodyty ce dosy nebezpeno, oskiky netotonis totonosti recreatio ex atomis individui modo algorytmico ce vidomi Paradoxon Antinomicum,
abo Labirynthum Lemianum, opysani v knyhach toho filoroba, o joho e zvaly Advocatus
Laboratoris. Oto bez usiakych dokaziv, a lye pid dulom zaraz e vidpustyte cioho nosatoho
na voliu i ob meni bie ne smily vdavatysia do svojich bisivkych tortur!
Diakuju, Vaa Velykodunoste! vyhuknuv, pidvodiay z kolin, toj u malynovomu
kaptani. Otut, vin popleskav sebe po vidstovburenij kyeni, u mene novi formuly i
kreslennia, za dopomohoju jakych mona ve po-spravniomu i ostatono oaslyvyty leharijciv; zeplennia abo zjednannia maje buty zadnie, a ne poslidovne, jake tiky vnaslidok pomylky vkralosia v moji rozrachunky trysta rokiv tomu! Biu nehajno vtiliuvaty v yttia ciu
velyku novynu!
My vsi ostovpilo dyvylysia, a vin ue chapavsia za kliamku. Todi ja opustyv zanimilu
ruku j, vidvodiay oi, skazav profesorovi:
Vidmovliajusia vid svoho postulatu. Roby svoju spravu, anovnyj

Stycha ryknuvy, vsi etvero kynulysia, schopyly Malapucija, skrutyly joho j doty vovtuzylysia z nym, a poky joho ne stalo na sviti.
Todi, vidsapavy, poobsmykuvaly na sobi kucyny, popravyly poarpani yjni chustky,
cholodno vklonylysia meni j odyn za odnym vyjly z pyvnyci, a ja, ochoplenyj podyvom i melancholijeju, zostavsia sam iz vakym lazernym pistoletom u tremtiaij ruci.
Taku povanu istoriju rozpoviv konstruktor Trur korolevi Muydavu z Zaliziji. Koly
monarch i dali vymahav pojasne odo nelinijnoho udoskonalennia, Trur skazav jomu:
Koly na planeti Kembaliji ja bayv naslidky dijanosti, rozpoatoji v dusi udoskonalennia. Kembalijci viddavna prysvojily sobi inu nazvu j imenuvalysia hedofahamy abo astejidamy y, korote j prostie, aslyvciamy. Koly ja prybuv do nych, tam same panuvala
epocha dostatku. Usi kembalijci, tobto aslyvci, sydily u vlasnych palacach, stvorenych dlia
nych avtomatneju (tak vony zvu svojich skrehotlyvo-trybkovych branok), skropliuvani parfumamy, obkuriuvani kadylamy, peeni elektrykoju, spovyti zolotom i sriblom, po kotovnostiach valiajuy, po skarbach svojich prochodajuy, zoloti aty nosyly, dukatamy briazkotily, maly vijko nedremne i yslenni haremy, v surmy hraly, v barabany byly, a vse jaki
ponuri chodyly. A bulo usioho povno! Na cij planeti jakraz vidmyralo zvorotnie sia. Tam
bo nichto ne prohuliuvavsia, do lejdenkoji banky ne prykladavsia, ni rozvaavsia, ani kochavsia, tiky konoho kembalijcia prohuliuva prohuliuvav, hoduvanycia hoduvala,
rozvaanycia rozvaala, i vin navi sam posmichnutysia ne mih, bo j ce za nioho robyv specinyj avtomat. Jich tak udovo zastupaly j u vsiomu vyrualy mayny, o vony sydily,
otoeni hurijamy i v ordenach, jakymy avtomatnia poslulyvo prykraala konoho, postaajuy vid pjaty do pjatnadciaty tuk na chvylynu; obliplenyj zolotoju muraneju
maynook i mayniatok, jaki joho napachuvaly, masuvaly, v oi solodko zazyraly, u vucha
mylo naiptuvaly, pid kolina braly, do nih prypadaly j bezperestanku kudy popalo ciluvaly,
tyniavsia toj aslyve, abo hedofah, y kembalije, samotoju, sered dalekoho hulu nadpotunych produkare, jaki, zastupyvy dovkola obrij, praciuju de i ni, i vylitaju iz nych
zoloti trony j lanciukovi loskotacia, perlamutrovi pidboridnyky i kapci, skipetry i berla,
karety j epolety, spineli j yneli, pinoly i mijony inych reej ta dyv, stvorenych dlia rozkoiv. Iduy dorohoju, ja musyv sachatysia vid mayn, jaki proponuvaly meni svoji posluhy,
a nachabniych dovodylo stusaty v pered i v korpus, bo due ve nakydalysia zi svojim sluhuvanniam. Nareti, vtikajuy vid usijeji tijeji zhraji, ja opynyvsia v horach i pobayv tam
velyku eredu vylytych iz zolota mayn, jaki skupyly pered zavalenym kameniukamy vchodom do peery. A kri parynu vydno bulo bystri oi kembalijcia, o a tut schovavsia vid
zahanoji aslyvosti Pobayvy mene, mayny vidrazu kynulysia obmachuvaty vijalamy i
masuvaty moju osobu, naiptuvaty na vucho kazky, ciluvaty ruky j proponuvaty trony, i ja
vriatuvavsia lye zavdiaky tomu, o kembalije, jakyj schovavsia u peeri, zmyloserdyvy,
vidvalyv kami i vpustyv mene doseredyny. Vin buv napivzairavilyj, ale navi radyj z cioho.
Skazav meni, o vin ostannij mudre-kembalije. Mih by cioho j ne kazaty, bo ja j sam zrozumiv, o nadmir dobrobutu hiryj vid zlydniv, bo o naspravdi mona, koly mona vse?
I jak mona vybyraty, koly otoena sucinym rajem rozumna istota tupije vid takoji vidsutnosti vyboru i zovsim manije vid samozdijsniuvanosti mrij. Ja rozmovliav iz tym mudrecem,
kotroho zvaly Tryzuvijem Pajdokym, i my z nym dijly vysnovku, o tut treba bulo b zrobyty velyki zakryttia i vstanovyty Ontologinyj uskladniuva-znedoskonaliuva. Inake vsi

zahynu. Tryzuvij ue davno obdumav uskladniuvannia jak pobutove znelehennia. Ja vsiliako namahavsia perekonaty joho v tomu, o vin pomyliajesia, ade vin chotiv prosto usunuty odni mayny za dopomohoju inych mayn, a same poyraok, dranylok, muylok,
troylok, lomylok, pobyvaok. Bo ce bulo b te same, o vyhaniaty dyjavola za dopomohoju
ajtana, i vodnoas sproenniam, a ne uskladnenniam. A istorija, jak vidomo, nevidvorotna,
i do davnich asiv povernutysia mona chiba o v snach i marenniach.
Potim my z nym pily erez velyku rivnynu, zovsim zasypanu dukatamy, po kistoky
hruznuy v zoloti j vidhaniajuy palyciamy ostohydlych oaslyvliuvaok. My bayly neprytomnych vid elektrospjaninnia vkraj zapeenych kembalijciv-hedofahiv, jaki lye tycho hykaly, i nam vid spohliadannia cioho nadto rozvynutoho rozvytku j nadto nadmirnoho nadmiru a rozryvalasia dua, spovnena spivuttia i aliu. e ini mekanci avtopalaciv vdavalysia do kibervar i alenych dyvactv. Odni nakovuvaly mayny na mayny, ini, nespromoni vytrymaty sucinoji krasy, sami rozbyvaly na skalky dorohocinni vazy j tovkly kotovnosti, strilialy z harmat u dimanty, strauvaly na hijotyni sereky, a didemy velily kolesuvaty, e ini vtikaly na horya i piddaia vid yttievych peresolod, a buly j taki, o nakazuvaly maynam byty sebe, abo e robyly vse vodnoas i napereminu. Ta ce ne dopomahalo. Vsi hynuly vid rozpeennia, cho i ne odnakovo. Ja vidraduvav Tryzuvija vid toho,
ob prosto prypynyty dijanis produkare, bo nedosolodyty tak samo pohano, jak i peresolodyty. Ale vin, zamis toho, ob uziatysia do ontologinoho uskladniuvannia, poav vysaduvaty v povitria avtomaty i zrobyv due pohano, bo nastalo zahane lycho, tiky vin sam
do cioho ve ne doyv: na nioho napala de zhraja samozaliotny, prysmoktalysia flirtuvanyci i zvabnyci, zatiahly v ciluvaniu, zatumanyly obijmamy, zapamoroyly i obsnuvaly
tak, o vin zahynuv, kryuy hvalt vid perepeennia. I zalyyvsia leaty na pustyi, zasypanyj dukatamy, jak mohyloju, u svojich kucych, obsmalenych mechaninoju prystrastiu,
latach.
Otake-to trapylosia z ne due mudrym mudrecem, Vaa Korolivka Velynoste, zakinyv Trur. A koly j cioho Muydavovi bulo zamalo, vin spytav:
To oho baaje Vaa Korolivka Velynis?
Konstruktore, vidpoviv Muydav. Ty kae, o tvoji opovidi povani, tiky ja
omu cioho ne bau. Muu pryznatysia, o vony cikavi, tomu baaju, aby ty j dali jich rozpovidav. I to bezupynno.
Koroliu, vidkazav jomu na ce Trur, ty chotiv dovidatysia, o take doskonalis
i jak jiji dosiahty. Ale, vyjavliajesia, tobi nedostupni hlyboki j povani dumky, jaki vyplyvaju z mojich opovidej. Naspravdi ty choe rozvahy, a ne povannia. I vse , koly ty mene
sluchaje, poute vchody u tvoju svidomis, vplyvaje i vplyvatyme na neji, jak mina spovinenoji diji. V nadiji na ce dozvo rozpovisty tobi maje pravdyvu nezvyajnu j zaplutanu istoriju,
kotra, moe, prysluysia j tvojij koronnij radi.
Posluchajte , moji panove, istoriju Rozporyka, korolia kembriv, dejtoniv i nedohotiv,
jakoho dovela do zhuby chtyvis!
Rozporyk pochodyv z velykoho rodu hvyntaniv, jakyj podiliavsia na dvi hilky: pravych,
o panuvaly, i livych, zvanych e livozboenymy, usunutych vid vlady i tomu spovnenych

znenavysti do panujuoji dynastiji. Joho bako Holerin pojednavsia morganatynym zvjazkom zi zvyajnoju maynoju, jaka pryyvala pidovy do chaliav, i Rozporyk uspadkuvav po
inoij liniji liubov do evstva, a po oloviij bojahuzlyvis razom z liubostrastiam. Baay
take, vorohy tronu, livi hvyntany, zamyslyly zrobyty tak, ob Rozporyka zhubyly joho vlasni
vady. Vony pidislaly kibernera na jmennia Chytrijan, jakyj zajmavsia inenerijeju du. Upodobavy Chytrijana, Rozporyk zrobyv joho Archimudrytom Korony. Sprytnyj Chytrijan vykorystovuvav rizni sposoby, aby vdovolyty Rozporykovi prystrasti, rozrachovujuy potaj, o
ce tak vysnay i vyerpaje korolia, o tron osyrotije. Oto Chytrijan sporudyv dlia korolia
myluvaniu ta erotodrom, vtiahav joho v kiberorgiji, prote kryceve zdorovja korolia vytrymuvalo vsiu rozpustu i livi hvyntany, vtraajuy terpe, zaadaly vid pidislancia jaknajvydoho dosiahnennia mety najchytromudriymy metodamy.
o meni robyty: dovesty korolia do korotkoho zamykannia? zapytav Chytrijan
na tajemnij naradi v zamkovomu pidzemelli. y tak rozmagnityty jomu pamja, ob oaliv dorety?
Nizao! vidkazaly vony. Nad namy ne povynna tiaity smer korolia. Nechaj
Rozporyk podavysia vlasnymy baanniamy, chaj joho zjis i vbje vlasna chtyvis, tiky ne
my!
Harazd, vidpoviv Chytrijan, todi rozstavliu na nioho sycia, spleteni zi sniv.
Speru rozdraniu joho prynadoju, ob uchopyv jiji i rozsmakuvav. A koly ce stanesia, vin
ue sam prahnutyme ujavnych alenstv, a jak uvijde v sny, ja joho tak zaduriu erotykoju, o
yvym zi sniv ne povernesia!
Dobre, dobre, kau vony, tiky ne chvalysia, kibernere, nam treba ne sliv, a
diji, ta takoji, ob Rozporyk stav korolevbyvceju, tobto vbyvceju samoho sebe!
Kiberner Chytrijan zasiv todi za svoju zlovisnu robotu i cilyj rik praciuvav, vymahajuy
vid korolivkoho skarbnyka vse novych bryl zolota, midi, platyny j bezlii kotovnych kameniv. A koly Rozporyk neterpelyvyvsia, Chytrijan zapevniav joho, o tvory o take, oho,
napevno, ne maje oden monarch u sviti!
erez rik z kibernerkoji majsterni uroysto vynesly odnu za odnoju try velyezni afy,
jaki dovelosia postavyty v peredpokoji osobystych apartamentiv korolia, bo u dveri vony ne
prolazyly. Pouvy stukit i hupannia nosijiv, Rozporyk vyjov i pobayv popid stinamy velyezni, jak zamky, otyry sani zavvyky i dva zavyrky afy, vykladeni kotovnostiamy.
Pera, jaku nazyvaly e Biloju Skryneju, bula vsia perlamutrova, vykladena osiajnymy abitamy, druha, orna, jak ni, usia v ahatach i morinach, a tretia, inkrustovana rubinamy i
spineliamy, minylasia ervinniu. Kona afa mala zoloti niky u vyhliadi krylatych gryfiv,
polirovani odvirky, a vseredyni elektronnyj mjaku, napovnenyj snamy, jaki snylysia sami
sobi, ne potrebujuy ni svidkiv, ani uasnykiv. Koro Rozporyk due zdyvuvavsia, pouvy
taki pojasnennia, i vyhuknuv:
A o ce ty, Chytrijane?! omu, do lycha, afam maje o snytysia? Jaka meni z
toho korys? I vzahali, zvidky vidomo, o jim taky o snysia?
Todi Chytrijan, zapobihlyvo vklonyvy, pokazav Rozporykovi riady dirook na odvirkach af, o bihly zhory vnyz, z napysamy na perlamutrovych tablykach, i zdyvovanyj koro
proytav: Son vijkovyj z forteciamy i damamy, Son pro liubyka-urupyka, Son pro

lycaria Fyrtana i prekrasnu Ramodu, Heterykovu doku, Son pro kibermaryny i kibermarynady, Loe korolivny Hopsali, Sarmata, y harmata bez porochu j kuli, Sato
erotale, y Amorystyna akrobatyka, Solodkyj son v obijmach vomypestlyvoji Oktopiny,
Perpetuum-amorobile, Trapezuvannia olovjanymy halukamy v molodykovu ni, Snidanok z divatamy j muzykoju, Jak pidbyty sonce vatoju, aby liubo hrilo, Poliubna ni
korolivny Nedotepy, Son pro rit u erevyku, Pro kotiae, Pro boe lia, Fruktovi
kiborgiji dlia kiberiv, vorkuju-i hruky, kompot z cykuty j pyni spokuslyvky, Jak liubylysia synohorlycia z dokohorlyceju, Son slastoliubnyj, huliao-huliayj iz potapciamy,
Mona Liza, abo Labirynt solodkoji neskinennosti.
Perejovy do druhoji afy, koro poav ytaty: Sny-drimoty j ihry. A dali: U ybenyka j ybenyciu, V solene-perene, U Kloptoka i krytykiv, U davynku-erednyku,
V pyku, U kovdroku z dirokamy, V spohliadaky, V pyku e raz, U zmueni pjaty
i spjaeni muty, V katechniku y u stynanky j vytynanky, V ortivniu, V kiborynu,
V komuchliaj, V kibajaderu, V kibernera i kibernantku, V hurijki perehony. Chytrijan, inener du, odrazu pojasnyv koroliu, o koen son snysia sam sobi tiky doty, poky
chto ne vstromy svoho tekera, pryeplenoho do hodynnykovoho lanciuka, u vidpovidni
diroky. Todi vin tak harno pidjednujesia do afovoho snu, o pereyvaje cej son jak spravnij, javnyj i reanyj. Koro Rozporyk zacikavyvsia, vziavsia za lanciuok i znievja vvitknuv
kontaktyk do biloji afy pid napysom Snidanok z divatamy j muzykoju. Tiky-no vin
pidjednavsia, a uje, o joho chrebet porostaje koliukamy, zzadu prokliovujusia velyezni
kryla, ruky j nohy rozlaziasia v roztoptani lapyka z pazuriamy, a z pai, de styra u is
riadiv ikla, valy sirastyj dym i polumja. Vin straenno zdyvuvavsia j chotiv kachyknuty, ale
z horla vydobuvsia hromovyj ryk, a zemlia zadvyhtila. Vin zdyvuvavsia e due, yre
rozpliuyv oi, osvityv temriavu vlasnym vohnennym podychom i pobayv, o do nioho nesu u zelenych, jak salat, palankinach z firanokamy divat po otyry v konomu, ta takych zapanych, o a slynka kotysia. Stil ue nakrytyj, tut pere, tam si, oto koro
oblyzavsia, zruno vmostyvsia i davaj jich po erzi z palankiniv vyluuvaty, jak horiky, a
oi jomu tumanylysia vid nasolody, a ostannia divycia bula taka rozkina, taka smana, o
vin a prycmoknuv i pohladyv sebe po yvoti, chotiv buv poprosyty e, ta tiky myhnulo, i
vin prokynuvsia. Dyvysia stoji vin, jak i pered tym, u palacovomu peredpokoji poru z
Archimudrytom Chytrijanom, a pered nym samosonni afy vyblyskuju kotovnym kaminniam.
Nu, jak vam divata? pytaje Chytrijan.
Ta nioheki, ale de muzyka?
Ta kuranty v afi zajilo, pojasnyv kiberner. Moe Vaa Korolivka Velynis
schoe skutuvaty inoho smanoho snu?
A pevne, korolevi chotilosia, ale ve z inoji afy. Oto vin pidijov do ornoji i pidkliuyvsia do snu pid nazvoju Pro lycaria Fyrtana i prekrasnu Ramodu, Heterykovu
doku.
Dyvysia i bay, o ce, vlasne, romantyno-elektryna doba, a sam vin, uve zakutyj
u kryciu, stoji u berezovomu haju, a pered nym ojno peremoenyj drakon. Dali umlia
dereva, vitere povivaje i rieka tee. Hlianuv vin na sebe u vodu i zrozumiv, o same vin

je Fyrtanom, lycarem vysokoji napruhy, nezrivniannym herojem. Usiu istoriju svoho lycarstva mav napysanu na sobi j pamjatav jiji jak vlasnu. Zabralo oloma povyhynav jomu
svojimy pjastukamy v peredsmertnych korach fyrtanino peremoenyj nym Morbidor.
Zavisy nakolinnykiv ponadlamuvav Kuvencyt Duobij, zaklepky nadplinykiv poobhryzav,
konajuy, Rypu Mordavyj, reitky v peredsmertnij ahoniji povhynav Monsterycij Hrubijan,
na hvyntach, nalokitnykach, kliamrach, perednich i zadnich zastibkach, zjednanniach, zasuvkach buly slidy pancyrnych sutyok. Hlianuv na yt a vin ve u uelyci vid blyskavok,
zate plei ysti, jak u dytyny, bo dosi nikomu ne pokazuvav spyny u zbrojnomu herci!
Skazaty po pravdi, jomu do cioho bulo bajdue, bo vid slavy ne bulo jomu ni cholodno, ni
duno; prote, zhadavy pro Ramodu, vin siv na konia j poav ukaty jiji po vsiomu sni. Tak
dojichav do forteci jiji baka, kniazia Heteryka. Zadudnily pid vernykom i rumakom kolody
pidjomnoho mostu, a sam knia vyjov nazustri z rozkrytymy obijmamy pryvitaty i
provesty do svojich pokojiv.
Korty lycarevi do Ramody, ta ne vypadaje tak odrazu pytaty. Tym asom staryj knia
rozpovidaje jomu, o v zamku hostiuje uyj lycar, Vynodur z rodu Polimerykiv, fechtmajster-elast, kotryj ni pro o ine ne mary, jak tiky pro pojedynok iz samym Fyrtanom. A
o i Vynodur, hnukyj i hinkyj, pidijov ta j kae:
Znaj, o ja prahnu domohtysia vysokonaprunoji Ramody, z stehnamy iz yvoho
sribla, persamy, jakych ne namaliuje j dimant, i z magnetynym pohliadom! Vona tvoja
sudena, ale ja vyklykaju tebe na smertenyj dvobij, aby zjasuvaty, kotryj iz nas vime z neju
liub!
I kydaje bilu nejlonovu rukavyku.
liub odrazu pislia turniru! dodaje bako-knia.
Zhoda, kae Fyrtan, a Rozporyk u niomu dumaje sobi: Meni o, pislia liubu
vimu ta vidrazu j prokynusia! Ale orty prynesly cioho Vynodura!
e siohodni, mij lycariu, pravy svojeji Heteryk, zustrinesia na cij utoptanij
zemli z Polimerynym Vynodurom, bij pry smoloskypach. A teper prou vidpoyvaty!
Rozporyk u podobi Fyrtana trochy zanepokojivsia, ale o vdije? Piov do pryznaenoho jomu pokoju, a za chvyliu uje stuk-stuk u dveri, i chycem, bokom vsuvajesia stara
kiberivnycia, pidmorguje i kae tak:
Ne bijsia nioho, lycariu, ty zdobude prekrasnu Ramodu i e siohodni schyly holovu na jiji yvosribne lono! Tiky pro tebe mrije vona i vde, i vnoi! Odne zatiam: smilyvo
atakuj, nioho tobi Vynodur ne vdije, ty peremoe!
Lehko skazaty, moja kiberivnyce, vidpovidaje lycar, a koly o vyjde ne tak?
Jako ja, skaimo, poslyznusia y ne zasloniusia vasno? Ne meni tak lehkovano ryzykuvaty! A moe, ty znaje jaki nadijni ary?
Chy-chy-chy! zarypila stara. De tam, krycevyj pane! Nema takych ariv, ta,
zretoju, vony tobi j ne potribni zovsim, bo ja dobre znaju, o bude, i obiciaju, o ty j nezujesia, jak peremoe joho!
I vse-taky z aramy bulo b pevnie, vidpoviv jij lycar, a nadto uvi sni. Ale,
stryvaj-no, y tebe ne Chytrijan pryslav, aby vpevnyty mene v sobi?

 Ne znaju ja nijakoho Chytrijana, vidkazuje kiberivnycia, i ne znaju, pro jakyj

son ty hovory. Ce nijakyj ne son, a reanis, mij krycevyj pane, i nevdovzi perekonajesia v
ciomu, koly Ramoda pociluje tebe svojimy magnetynymy ustamy!
Ce dyvno, murknuv Rozporyk i ve navi ne zauvayv, o kiberivnycia vyjla z
kimnaty tak samo tycheko, jak i vvijla. Neve ce ne son? omu meni tak zdavalosia.
Skazala, o ce najavu. Hm, vako vyriyty, ale oberenis slid podvojity!
A ve surmy surmlia, ue uty chodu ozbrojenych vojiniv, halereji tria vid natovpu,
vsi ekaju odvanych. Ide todi Fyrtan na arenu, a jomu kolina pidhynajusia, bay, jak solodko pohliadaje na nioho prekrasna Ramoda, Heterykova doka, ale ne do jiji prynad zaraz!
Na osvitlenu smoloskypamy arenu dytyncia stupaje Vynodur, i o, briaznuvy, stialysia mei
Tut ue Rozporyk liakajesia ne na art i bu-o-bu vyriuje prokynutysia. Starajesia, jak
tiky moe, ale zbroja joho micno trymaje, son ne vidpuskaje, a voroh atakuje! oraz due
lunaje briazkit zbroji, ve Rozporykova ruka mlije, ale raptom joho voroh skryknuv i pokazav
zlamanoho mea. Lycar chotiv kynutysia na nioho, ale toj vybih z utoptanoho kola, zbrojenosci podaly jomu inoho mea, a do Fyrtana z natovpu hliadaiv vychody stara kiberivnycia
j epoe na vucho:
Krycevyj pane! Koly vy opynyte bilia vidynenoji bramy, kotra vede na mist, Vynodur opusty mea, a ty todi byj smilyvo, ce bude pevnym znakom tvojeji peremohy!
Proepotila i znykla, a ozbrojenyj protyvnyk ue biy z novym meem. Bjusia, Vynodur haty, nae cipamy moloty, ale zhodom taky znesyliv, stav use slabe vidbyvaty udary,
o vidslonyvsia. Nastav slunyj moment, ale me u ruci Vynodura i dali strano blyy. Rozporyk uve napruyvsia j podumav: Ta na bisa meni ta Ramoda razom z jiji prynadamy!
A todi obernuvsia i dremenuv u temriavu noi erez zvidnyj mist, a kolody zadudnily. Suprovoduvanyj krykamy Haba! i svystom jurby, dobih do lisu i tak hrymnuvsia lobom ob
derevo, o a sviky v oach zamyhotily. Proklipavsia j bay, o stoji u peredpokoji palacu
pered ornoju samosonnoju afoju, a poru nioho inener du Chytrijan kryvo posmichajesia. Vin tijeju posmikoju prykryvav velyke rozaruvannia, oskiky fyrtanino-ramodynyj son buv pastkoju, postavlenoju na korolia. Jakby Rozporyk posluchav buv rady
staroji kiberivnyci, Vynodur, o tiky udavav slabis, umy prochromyv by joho meem u
brami, oho koro unyknuv lye zavdiaky svojemu bezmenomu bojahuztvu.
Nu, jak, dobre bulo tobi, Mylostyvyj Pane, z Ramodoju? pytaje pronoza.
De tami Ja pokynuv jiji, bo vona ne taka ve arivna! kae Rozporyk. A e tam
dijlo do jakoji bijky. Ja voliju sny bez bytv i zbroji, rozumije?
Volia vaa, Vaa Korolivka Myloste, vidpovidaje Chytrijan. Vybyrajte, pane, v
usich afovych snach na vas ekaje tiky nasoloda
Pobaymo, skazav koro i pidkliuyvsia do snu pid nazvoju Loe korolivny Hopsali. Bay vin kimnatu nezvyajnoji krasy, vsiu ozdoblenu zlatohlavom. Kri krytalevi
ybky lliesia, mov derena voda, svitlo, a bilia perlamutrovoho buduaru stoji korolivna,
pozichajuy j latujuy do snu. Pobayvy take, Rozporyk zdyvuvavsia. Chotiv uholos kachyknuty, aby podaty korolivni znak pro svoju prysutnis, ale ne moe j pary z ust pustyty
y jomu zacipylo? Choe pomacaty svoho rota, ale j toho ne moe zrobyty. Vyriyv povoruchnuty nohoju, te ne zduaje. Zliakavsia vin, ukaje pohliadom, de b sisty, bo joho z pereliaku a u mlis kynulo, i cioho ne moe. Tymasom korolivna pozichnula raz, udruhe,

vtretie, ta jak hepnesia na nioho, zmorena snom, a zatriav uve koro Rozporyk, bo to
vin sam vlasnoju osoboju i buv loem korolivny Hopsali! Vydno, nespokijni sny muyly
divynu, bo tak krutylasia, tak turchala korolia kulakamy, tak joho nikamy kopala, o
stranyj hniv pojniav korolivku osobu, obernenu snom u loe. Koro tak zmahavsia z tijeju
svojeju podoboju i sylkuvavsia, o a hvynty porozkruuvalysia, punty porozchodylysia,
niky rozjichalysia na otyry boky, j korolivna, zavereavy, hrymnulasia dodolu, a sam vin,
rozbudenyj vlasnym rozpadom, pobayv, o znovu stoji u peredpokoji palacu, a bilia nioho
pokirlyvo schylyvsia kiberner Chytrijan.
Ach ty nezdaro! kryknuv koro. o sobi dozvoliaje? Jak tak mona?! To ja
maju sluyty loem komu, a ne sobi, povaro? Ty zabuvajesia, holube!
Zliakavsia Chytrijan korolivkoho hnivu j poav prosyty, ob koro zvolyv skutuvaty
inoho snu, vybaavsia za pomylku i doty perekonuvav korolia, poky vin, zlaskavyvy, uziav
dvoma paciamy kontaktyk i pidkliuyvsia do snu pid nazvoju Solodkyj son v obijmach vomypestlyvoji Oktopiny. Dyvysia i bay sebe v natovpi rozziav na velykomu majdani, po
jakomu posuvajesia korte, uve iz ovkiv, jedvabiv, mechaninych sloniv i palankiniv z ornoho dereva, a poseredyni plyve slon, schoyj na zolotu kaplyku, a v niomu za vimoma
zaslonamy udova u svojij jangokij inonosti posta iz osiajnym oblyiam i galaktynym
pohliadom, z vysokoastotnymy serekamy, a dro korolia pojniav. Vin chotiv spytaty, o
ce za osoba takoji nebesnoji vrody j postavy, ale ne vstyh i ust roztulyty, jak pouv zachoplenyj epit natovpu: Oktopina! Oktopina jide!
Spravdi, ce tak buno j rozkino same sviatkuvaly zaruyny korolivkoji doky z zamorkym lycarem na jmennia Snupan.
Koro zdyvuvavsia, o ne vin toj lycar, a koly korte projichav i za nym zaynylasia
palacova brama, vin razom z usim natovpom podavsia do najblyoho zajizdu. Tam pobayv
Snupana, jakyj u samych tiky damakych arovarach, pociatkovanych zolotymy cviakamy,
z poronim banom z-pid intoforezu v ruci pidijov prosto do nioho, obijniav joho, prytysnuv
do hrudej i hariae zaepotiv na vucho:
Ja mav opivnoi zustritysia z korolivnoju Oktopinoju na palacovomu podvirji v haju
koliuych kuiv bilia rtutnoho fontana, ale ne smiju jty, bo z radosti vypyv nadto bahato
trunku, oto blahaju tebe, uozemciu, podibnyj do mene jak kraplia do krapli, pidy zamis
mene, pociluj korolivni ruku, nazvavy Snupanom, a ja budu povik tobi vdianyj!
A om by j ni? vidpoviv koro, chvyku podumavy. Pity mona. y ve jty?
Tak, tak, pospiaj, bo skoro pivni, pamjataj tiky, pro ce pobaennia ne znaje ni
koro, ani chto inyj, okrim korolivny i staroho storoa pry chvirtci. Koly vin zastupy tobi
dorohu, vklady jomu v ruku ociu kalytku z dukatamy, i vin propusty tebe j slova ne skazavy!
Koro kyvnuv, schopyv torbynku z dukatamy i pobih prosto do zamku, bo dzygari holosamy avunnych puhaiv same vybyvaly pivni. Majnuv tinniu po zvidnomu mostu, zazyrnuv u temriavu roviv, schylyvsia j proliz popid hostrymy gratamy, o vystupaly zi sklepinnia
bramy, j pobayv na dytynci pid koliuym kuem bilia rtutnoho fontana udovu posta korolivny Oktopiny, o jasnila v misianomu svitli. I taka vona bula zvablyva, o koro a
zatremtiv uve.

Sposterihajuy ce tremtinnia zasnuloho monarcha v palacovomu peredpokoji, Chytrijan zachychotiv i a ruky poter, upevnenyj, o ve pryjla korolivka pohybe, bo dobre znav,
jakymy mohutnimy obijmamy stysne vomypestlyva Oktopina neasnoho zaliotnyka! Vin
dobre znav, jakymy pocilunkamy-prysoskamy zatiahne vona korolia u hlyb snu, aby vin ue
nikoly ne mih povernutysia do dijsnosti! I spravdi, prahnuy obijmiv korolivny, Rozporyk
pospiav uzdov muru v tini halerej tudy, de misiano jasnila jiji angeka podoba. Koly ce
raptom bilia chvirtky jomu perehorodyv alebardoju dorohu staryj storo. Koro pidniav buv
ruku z dukatamy, ale koly viduv jichniu zvablyvu j liubu serciu vahu, jomu stalo a: jak ce
zarady jakycho obijmiv take astia marnuvaty?
Na o tobi dukata, skazav koro, rozvjazujuy kalytku, ta vpusty mene.
Prou desia, vidpovidaje storo.
Desia dukativ za odnu chvylynu ta ty, lybo, zduriv! zasmijavsia koro.
Deeve ne bude, kae storo.
Ani dukata ne spusty?
Ani dukata, mij pane.
Bayly takoho? veresnuv koro, o liubyv lajatysia jak ve. Nu j nachaba!
Nioho tobi ne dam, zdyrnyku!
Todi storo tak lusnuv joho alebardoju po lobi, o Rozporykovi a zadzvenilo v holovi,
i vin razom z halerejamy, dytyncem, zvidnym mostom j usim snom porynuv u nebuttia, ob
u nastupnu my rozpliuyty oi bilia Chytrijana, pered afoju Sniv. Kiberner ukraj rozhubyvsia j podumky poliyv, o v nioho ve vdruhe nioho ne vyjlo: vpere erez korolivke
bojahuztvo, a vdruhe erez sknaris. Odnak vin znaku ne podav, ta davaj dali vmovliaty
korolia, aby toj potiyv svoju duu inymy snamy.
Todi Rozporyk vybrav son Pro liubyka-urupyka.
Odrazu stav vin Paralizijem, volodarem Epilepontonu i Maliarijni, stareznym diduhanom, v jakoho tremtily ruky, ale straenno soromitna dua povsiakas prahla porokiv. Ta
tiky o z toho, koly vsi suhloby tria, ruky nih ne sluchaju, a nohy holovy! Moe, ja
e pozdorovaju, podumav staryj i vyslav svojich polkovodciv, degeneraliv Eklamptona
i Torturija, ob ubyvaly j palyly koho tiky mona, zachopliuvaly jasyr ta inu zdoby. Vony
pily, porizaly, pohrabuvaly, povbyvaly, povernuly i skazaly take:
Pane j volodariu! Porizaly my, popalyly, a oce tobi vojenna zdoby i jasyr: prekrasna
Adorycija, kniahynia enykiv i penykiv z usima svojimy skarbamy!
Ha? o? Zi skarbamy? zachrypiv, triasuy, koro. Ale de? Nioho ne bau! A
o ce tak triy i arudy?
Ta otut, na cij koronnij kanapi, Vaa Korolivka Velynoste! veresnuly chorom
degeneraly. A triy tomu, o na pokryvali kanapy, zroblenomu z perliv, voruysia
branka, ojno zhadana kniahynia Adorycija, a arudia jiji zolototkani aty, ce tak rydaje
prekrasna Adorycija, pereyvajuy svoje prynyennia!
Ha? o? Prynyennia? Ce dobre, ce due dobre! chrypliay, vyduyv iz sebe koro.
A dajte-no jiji siudy, ja jiji obijmu i zhabliu!
A cioho, Vaa Korolivka Velynoste, z ohliadu na interesy deravy robyty ne mona,
vtrutyvsia holovnyj korolivkyj medykator.

 Jak? Ne mou zhabyty? Zbezestyty? Ty o, zduriv? Ja ne mou? A chiba protiahom usioho yttia ja robyv o ine?
Same tomu, Vaa Korolivka Velynoste! pojasnyv holovnyj medykator.
Oskiky Vaa Korolivka Velynis moe vid toho zaslabnuty!
Tak? Nu, to dajte toho topircia, a ja jiji sobi toj zitnu
Z dozvolu Vaoji Korolivkoji Velynosti, i ce te ne rekomendujesia, bo znesyly
vas
o? Jak?! Nu, to o meni z cioho koroliuvannia?! zachrypiv u rozpai koro.
Todi likujte mene! Zmicniujte! Odmolodujte, aby mih toho jak davni buvalo Bo vas
usich zaraz toho!
Pereliakalysia prydvorni, degeneraly, medykatory, i nu ukaty sposobiv omolodyty korolia; nareti poklykaly na pomi samoho Kakulu, due velykoho mudrecia. Toj pryjov i
pytaje korolia:
oho same Vaa Velynis baaje?
Ha? oho? Te ie dobra tuka! chrypy koro. Rozpusty, rozperezanosti,
rozbeenosti takoji j siakoji baaju e zayty, a nadto pohlumytysia z kniahyni Adoryciji,
kotru tymasovo trymaju v liochu! Ot o!
Dlia cioho je dva liachy i dva sposoby, vidpovidaje Kakula. Abo Vaa Korolivka Velynis zvoly vybraty hidnu sebe osobu, kotra matyme povnovaennia ynyty te,
o baaje Vaa Korolivka Velynis, a vy, pidkliuyvy drotykom do tijeji osoby, budete
zavdiaky ciomu viduvaty vse, o robytyme vona, tak, nae ynyte ce sami. Abo treba vyklykaty staru kiberivnyciu, jaka yve v lisi za mistom u chatci na trioch lapach. Vona bo za
poklykanniam heritryka i likuje osib pochyloho viku!
Tak? Nu, to dlia poatku sprobujemo, moe, toho drotyka! zachrypiv koro.
Jak zveliv, tak i vynyly. Elektryky pidkliuyly komandujuoho osobystoji hvardiji do
Velynosti, i koro nakazav jomu nehajno rozpyliaty mudrecia Kakulu, oskiky vynok cej
vydavavsia jomu vyniatkovo paskudnym, a same cioho vin i prahnuv. Oto nijaki mudrecevi
blahannia j stohony ne pomohly, ale pid as rozpyliuvannia na drotyku pereterlasia izoliacija,
erez o koro spryjniav tiky peru polovynu kativkoho spektakliu.
Ce pohanyj sposib, i ja sluno zveliv rozpyliaty toho nevdaloho mudrecia, zacharala Velynis. Davajte-no siudy staru kiberivnyciu z chatky na trioch lapach!
Pomaly prydvorni do boru, i nezabarom koro pouv sumnu piseku, o zvuala pryblyzno tak:
Starych liudej likuju, ozdorovliuju, regeneruju, remontuju i vidsviaju i navi slavy ne
baaju, vylyzuju suhloby, koroziji j sklerozy i na staree tremtinnia maju vyprobuvane voroinnia, oce-to spravnie zdorovju sluinnia!
Vysluchala kiberivnycia korolivki narikannia, nyko vklonylasia tronovi ta j kae:
Pane j koroliu! U synij dalyni, za Lysoju Horoju je nevelyke derece, z jakoho tonkym strumokom biy olija, jaku nazyvaju rycynovoju; na nij hotujesia liubyk-urupyk,
jakyj udovo omoloduje odna stolova loka na sorok sim rokiv! Treba dobre pynuvaty,
aby ne kovtnuty zabahato liubyka-urupyka, bo vid nadmiru mona zovsim znyknuty, zanadto omolodyvy. Dozvo, pane, ja vmy pryhotuju tobi cej vyprobuvanyj zasib!

 udovo! zradiv koro. A pryhotujte-no kniahyniu Adoryciju, nechaj znaje, o

jiji ekaje, chy-chy!
I koro tremtiaymy rukamy rachuje svoji rozchytani hvyntyky, burmoe, chrypy i
navi asom dryhajesia, bo erez staris ue zdytyniv, ne vychodiay z rozpusnoho zabuttia.
I ot lycari jidu po rycynovu oliju, variasia mixtury, dymlia dymy, kluboysia para
nad kazanom staroji kiberivnyci, a nareti biy vona do palacu, padaje na kolina i podaje
monarchovi kelych, napovnenyj po vincia dzerkanoju ridynoju, o blyy, jak yve sriblo,
i promovliaje vholos:
Koroliu Paraliziju! Oce liubyk-urupyk, jakyj omoloduje, zmicniuje, nadaje bojovoji vidvahy i syly na amory do Zmory; tomu, chto kelych vypje, ani mist palyty, ni divat
zdobuvaty u vsij Galaktyci ne bude zabahato! Pyj na zdorovja!
Koro uziav kelych i bryznuv kika krape na svij stiyk dlia nih, a toj jak forkne, jak
pidskoy, a todi jak udarysia ob zemliu, a zahulo, ta jak ne kynesia na degenerala
Eklamptona, ob zhabyty i zbezestyty joho! Odrazu zo is pryhor ordeniv z nioho zder,
tiky zamyhotilo.
Pyj, Vaa Korolivka Velynoste, smilyvo! pidochouje kiberivnycia. Ade sam
bay, jakyj ce udodijnyj zasib!
Speru ty kovtny, kae koro due tycho, bo due ve starekyj. Kiberivnycia
trochy zliakalasia, zadkuje, vidmovliajesia, ale ve na podanyj korolem znak troje knechtiv
schopyly jiji i erez lijku syloju vlyly do rota kika krape dzerkanoho vidvaru. Blysnulo
i dym piov! Dyvliasia prydvorni, dyvysia koro, cho i nedobaaje vid kiberivnyci ani
slidu, tiky orna obsmalena dirka v pidlozi, a kri neji vydno nastupnu dirku, ve mi dijsnistiu i snom; u nij vyrazno vydno yju nohu, harno vzutu, z propalenoju karpetkoju i
sribnoju priakoju, na jaku niby kyslota bryznula, bo vona trochy potemnila. Noha ta, karpetka j erevyk nalea Chytrijanovi, Archimudrytovi korolia Rozporyka. Taku straennu
sylu mala otruta, kotru kiberivnycia zvala liubykom-urupykom, o ne lye jiji i pidlohu,
a j sam son naskri propalyla i, bryznuvy na lytku Chytrijanovi, dobriae jiji obpekla. Z
velykoho strachu koro chotiv buv prokynuty, ale, na Chytrijanove astia, degeneral Torturij ustyh e dobriae lusnuty joho bulavoju po holovi. Oto, zavdiaky ciomu, prokynuvy,
Rozporyk aniohisiko z toho, o jomu v sni prytrapylosia, ne pamjatav. Tiky j toho, o
vtretie vyplutavsia z pidstupno nastavlenoho na nioho snu, cioho razu zavdiaky svojij bezmenij nedovirlyvosti, z jakoju stavyvsia do vsich.
o meni prysnylosia, ale o ne pamjataju, kae koro, znovu opynyvy pered
Samosonnoju afoju. Ale omu ce ty, dobrodiju, mij kibernere, pidstrybuje na odnij nozi,
za druhu trymajuy?
Kibermatyzm Vaa Korolivka Velynoste Vydno, na zminu pohody, prostohnav pidstupnyj Archimudryt i nu dali spokuaty korolia, aby e jakymo novym snom zadurmanyvsia. Nadumavsia Rozporyk, proytav Spysok sniv i vybrav Poliubnu ni korolivny Nedotepy. I prysnylosia jomu, o ytaje vin bilia kamina predyvnu knyku z metalevymy zastibkamy, u jakij vytonenymy slovamy, ervonym drukom na pozoloenych pergamentach rozpovidajesia pro korolivnu Nedotepu, jaka pja vikiv tomu panuvala v Dandeliji; pro jiji Kryanyj Lis, Spiranu Veu, pro Ptanyk z Iranniam i Bahatooku Skarbnyciu,
a ponad use pro jiji vrodu i nadzvyajnu cnotlyvis. I zabaav Rozporyk tijeji krasy velykym

baanniam, i vsia joho aha spalachnula v niomu paliuymy jazykamy, a vohnennyj vidblysk
zagrav jomu v zinyciach, i koro kynuvsia u hlyb snu ukaty Nedotepu, ta jiji nide ne bulo, i
lye najstarii roboty o pamjataly pro isnuvannia tijeji monarchyni. Stomlenyj mandrivkoju, natrapyv ureti Rozporyk na samij seredyni korolivkoji, a tomu podekudy pozoloenoji, pusteli na vbohu chatynu; zajov do neji j pobayv staroho v bilych, jak snih, atach.
Toj ustav nazustri Rozporykovi ta j kae:
ukaje Nedotepu, neasnyj! A y znaje ty, o jiji ve pjatsot rokiv jak nemaje
yvoji? Jaka pusta j daremna tvoja prystras! Jedyne, o mou dlia tebe zrobyty, ce pokazaty tobi jiji nespravniu, a tiky zmodeliovanu cyfrovym, nelinijnym, stochastynym i due
nadijnym metodom, o u cij ornij Skryni, jaku zbuduvav sobi u vinyj as z pustenoho
motlochu!
Ach, pokay meni jiji, pokay! kryknuv Rozporyk, a pustenyk kyvnuv holovoju,
vyytav z knyhy koordynaty korolivny, zaprogramuvav jiji i vse serednioviia, uvimknuv
strum, vidkryv na ornij Skryni maleke viko j skazav Rozporykovi:
Dyvysia j movy!
Nachylyvsia, tremtiay, koro i spravdi pobayv nelinijno i binarno zmodeliovane serednioviia, a v niomu krajinu Dandeliju, Kryanyj Lis i palac korolivny zi Spiranoju
Veeju, Ptanykom z Iranniam i Bahatooku Skarbnyciu v pidzemelliach, a tako samu
Nedotepu, jaka hracijno i stochastyno prohuliuvalasia zmodeliovanym lisom. Kri viko u
ornij Skryni bulo vydno, jak jiji plo, usia ervona zseredyny i zolota vid elektrynoho rozarennia, tycho umila, koly zmodeliovana korolivna zryvala zmodeliovani kvitky j tycheko
naspivuvala zmodeliovanu piseku; i skoyv Rozporyk na skryniu, j davaj hatyty rukamy v
jiji viko, dobyvajuy useredynu, bo chotiv u svojemu alenstvi vdertysia do zamknenoho v
nij svitu. Ale pustenyk vydko vymknuv strum, stiahnuv korolia zi skryni j kae:
Ty tryi alenyj! Choe dosiahty nemolyvoho, bo ne moe istota, zbudovana z
reanoji materiji, potrapyty v hlyb svitu, jakyj je lye krulianniam i vyruvanniam elementiv
u cyfrovij, nelinijnij i delikatnij modeli!
Ja muu! Muu!!! vereav znetiamlenyj Rozporyk i byvsia holovoju ob ornu
Skryniu, a bliacha vhynalasia, a pustenyk kae:
Koly ve tak choe, ja dopomou tobi pojednatysia z korolivnoju Nedotepoju, ta znaj,
o speru ty vtraty svoju teperiniu podobu, bo ja povynen zniaty z tebe mirku zhidno z
tvojimy koordynatamy i zmodeliuvaty tebe samoho atom za atomom, a todi zaprogramuju
tebe i ty zavdiaky ciomu stane astynoju toho seredniovinoho zmodeliovanoho svitu, o
isnuje v Skryni i bude isnuvaty v nij doty, doky vystay strumu v drotach i napruhy v anodach i katodach. Prote ty sam nazavdy vtraty svoju teperiniu podobu j isnuvatyme lye
u vyhliadi preharnych, delikatnych, stochastynych i nelinijnych strumiv!
Jak ja mou tobi poviryty? spytav Rozporyk. Zvidky meni znaty, o ty zmodeliuje mene, a ne koho inoho?
Todi davaj sprobujemo, skazav staryj. Potim zvayv joho, obmiriav, jak ce roby
krave, ale dokladnie, bo zniav mirku z konoho joto atoma, nareti zaprogramuvav Skryniu i skazav: Dyvy!

Hlianuv koro kri viko j bay, jak vin sam, sydiay pered kaminom, ytaje knyku
pro korolivnu Nedotepu, jak biy jiji ukaty, jak rozpytuje, a posered zoloenoji pusteli
natrapliaje na chatku i bay u nij staroho mudrecia, kotryj vitaje joho slovamy:
ukaje Nedotepu, neasnyj! i tak dali.
Hadaju, ty perekonavsia, skazav staryj, vymykajuy strum. A teper zaprogramuju tebe v seredniovii poriad z arivnoju Nedotepoju i bude snyty z neju vinyj son nelinijnoho cyfrovoho modeliuvannia
Harazd, harazd, kae koro, ale ce vse-taky tiky moja podoba, a ne ja sam,
bo sam ja tut, a ne u Skryni!
Zaraz tebe tut ne bude, vidpoviv pryjazno staryj, ja ve pro ce podbaju
Z cymy slovamy vin vydobuv z-pid lika vakoho, ale zamanoho molota.
Koly pryhortatyme do sebe kochanu, pojasnyv jomu pustenyk, ja zrobliu tak,
ob ty ne isnuvav u dvoch misciach i tut, i tam, u Skryni znaju nadijnyj sposib, staryj
i prostyj. Oto zvo nachylytysia, mij pane
Speru e raz pokay meni Nedotepu, skazav koro. Ja chou pereviryty doskonalis tvoho metodu
Staryj pokazav jomu Nedotepu kri viko ornoji Skryni. Koro dyvyvsia, dyvyvsia ta j
kae:
Opys u davnij knyzi zanadto perebienyj. Zahalom vona nioheka sobi, ale ne taka
ve nadzvyajna, jak pro ce pyu u chronikach. Buvaj zdorov, mudreciu
I povernuvsia na kablukach.
Jak e ce? Kudy ty, navienyj?! zakryav pustenyk, styskajuy v rukach molota,
bo koro ue prostuvav do dverej.
Kudy-bu, aby ne do Skryni, vidpoviv Rozporyk i vyjov, i v tu my son lusnuv
jomu pid nohamy, jak myna bubaka, j koro pobayv pered soboju straenno rozarovanoho Chytrijana v peredpokoji. Ade tak nedaleko bulo do toho, ob korolia zamknuly v
ornij Skryni, z jakoji Archimudryt ue b nikoly joho ne vypustyv
Mij kibernere, zanadto ve ty starajesia u cych svojich snach z damamy, promovyv koro. Abo davaj meni jakyj son, u jakomu mona zaznaty liuboiv bez zajvych
klopotiv, abo zabyrajsia z palacu razom zi svojimy afamy!
Pane, vidkazuje na ce Chytrijan. Maju dlia tebe son same takyj, jak choe,
nadzvyajno vysokoji jakosti, tiky sprobuj joho, prou, i ty sam u ciomu peresvidysia!
Jakyj ce ty tak vychvaliaje? pytaje koro.
Ocej, pane, vidkazuje Archimudryt, tyciajuy v perlamutrovu tablyku z napysom:
Mona Liza, y Labirynt solodkoji neskinennosti.
I sam bere vylku o telipajesia u korolia na hodynnykovomu lanciuku, aby, ne
hajuy, ymvyde vvitknuty jiji v rozetku, bo bay, o sprava kepka: Rozporyk unyknuv
dovinoho uvjaznennia v ornij Skryni, bezpereno, lye zavdiaky svojij tuposti, kotra ne
dozvolyla jomu jak slid zakochatysia u zvablyvu Nedotepu.
ekaj-no, movy koro, ja sam!
I uvimknuv vylku. Vvijov vin u son i bay, o j nadali zalyajesia samym soboju,
Rozporykom, stoji u palacovomu peredpokoji, a obi nioho Chytrijan-kiberner, kotryj perekonuje joho, o najrozpusniym z usich je son pro Monu Lizu, bo v niomu vidkryvajesia

neskinennis inooho rodu; oto vin posluchav, pidkliuyvsia i davaj rozhliadatysia za tijeju Monoju Lizoju, bo jomu ve kortilo zaznaty jiji liubych pestoiv, ale v ergovomu sni
znovu opynyvsia v peredpokoji poru z korolivkym Archimudrytom. Todi e raz vydeko
pidkliuyvsia do afy j potrapyv u nastupnyj son, i znovu te same: peredpokij, a v niomu afy,
kiberner i vin sam.
y meni snysia? zavolav vin, pidkliuajuy; znovu peredpokij z afamy i Chytrijanom; davaj e raz i te same; i e raz, i e, use vyde.
De Mona Liza, achraju? veresnuv koro, a todi vysmyknuv vylku, ob prokynutysia, ale nioho ne vyjlo! Znovu vin u peredpokoji z afamy. Zatupotiv koro nohamy j davaj
metatysia vid snu do snu, vid afy do afy, vid Chytrijana do Chytrijana, potim i cioho ve ne
chotiv, nioho, aby tiky povernutysia do dijsnosti, do uliublenoho tronu, do palacovych intryg i rozpusty, smykav vylky, vtykav naoslip, znovu vytiahav.
Oj, riatujte! kryav vin. Riatujte, koro u nebezpeci! a todi: Mono Lizo!
Hej! Ahov! i pidstrybuvav zi strachu, metavsia po kutkach, ukajuy paryny, jaka vyvela
b joho do dijsnosti ale vse namarno. Ne znav, omu vono tak stalosia, nadto ve buv netiamuyj, ale na cej raz ani tupis, ani pidozrilyvis, ani nikemna lehkoduchis ve ne mohly
joho vriatuvaty. U nadto ve velyku kikis sniv utrapyv, nadto bahato inych kokoniv joho
obsotalo, oto cho i nadder odnoho-druhoho, borsajuy z usijeji syly, ce jomu nioho ne
davalo, bo todi potrapliav uhlyb susidnioho, a koly vysmykuvav vylky z af, to j odne i druhe
jomu tiky snylosia, koly probuvav byty Chytrijana, toj vyjavliavsia lye sonnoju maroju.
Davaj Rozporyk kydatysia j strybaty na vsi boky, ale nide nioho, tiky son i son: odvirky j
marmurovi pidlohy, zolototkani zapony, lampasy, kutasy i, zretoju, vin sam use lye
mara, mira i obluda. I poav koro todi zagruzaty v triasovyni sniv, hynuty v jich labirynti,
choa e brykavsia j kopavsia, o koly i kopannia sonne, i brykannia te! Holovu rozerepyv Chytrijanovi ale j ce nioho ne dalo, bo ne najavu vin reviv, a uvi sni, oto i zvuku
ne bulo. A koly, vysotanyj i omanilyj, na jaku my i spravdi vyrvavsia v dijsnis, to ne zumiv
vidriznyty jiji vid snu i, znov uvitknuvy vylku, pokotyvsia nazad u snovydinnia. Vydno, tak
ue malo buty. I marno skimlyv za probudenniam, ne znav-bo, o Mona Liza to satanynke skoroennia vid slova Monarcholiz, tobto rozynennia monarcha, oskiky ce bula
najstrania z usich pastok, nastavlenych na nioho tym zradnykom Chytrijanom
Otaku-to zvorulyvo-povanu istoriju rozpoviv Trur korolevi Muydavu, v jakoho vid
neji rozbolilasia holova, i tomu vin vidrazu vidpustyv konstruktora, nahorodyvy joho ordenom Sviatoji Kiberny z buzkovym znakom zvorotnoji napruhy na poli, inkrustovanomu
dorohocinnoju zelenoju informacijeju.
Skazavy ce, druha mayna-opovidaka dzvinko zaskrehotila zolotymy trybkamy,
dyvno zasmijalasia vid lehkoho perehrivu dejakych klistroniv, zmenyla sobi anodnu napruhu, zaadila, zhasla i pila do palankina pid zahani oplesky, jakymy jiji nahorodyly za
krasnomovnis ta vyjavleni zdibnosti
A koro Genijon podav Trurlevi napovnenyj inamy kelych, majsterno riblenyj chvyliamy jmovirnosti, o vyhravaly suprotyvno-paralenymy fotonamy. Toj vychylyv joho j podav rukoju znak. Todi tretia mayna vystupyla na seredynu peery i, vklonyvy, movyla
dobre postavlenym moduliovanym elektronnym holosom:

 Cia istorija pro te, jak velykyj Konstruktor Trur za dopomohoju staroho horyka
vyklykav lokane kolyvannia i o z cioho vyjlo.
U Suzirji Mahlivnyci bula Spirana Galaktyka, a v tij Galaktyci bula orna Chmara,
a v tij Chmari bulo pja estirnych plejad, a v pjatij plejadi bulo buzkove sonce, due stare i
navi pidslipuvate, a dovkola toho soncia krulialo sim planet, a tretia mala dva misiaci, i na
vsich tych sonciach, zirkach, planetach i misiaciach dijalysia, zhidno zi statystynym rozkladom, rizni vsiayny i vsiaynky, a na druhomu misiaci tretioji planety buzkovoho soncia pjatoji plejady ornoji Chmary Galaktyky u Suzirji Mahlivnyci znachodyvsia smitnyk, jakyj
mona bulo b znajty na bu-jakij inij planeti abo misiaci, zovsim zvyajnyj, oto, napovnenyj
smittiam ta inymy vidchodamy, smitnyk, kotryj vynyk vnaslidok toho, o hlauberki aberycydy pobylysia vodnevo i jaderno z lilijakymy abumensamy, vnaslidok oho jichni mosty,
dorohy, budynky, palacy ta j vony sami peretvoryly na kiptiavu j umy bliachy, a jich prybylo meteorytnym vitrom do miscia, pro jake opovidajemo. Vprodov vikiv na ciomu smitnyku nioho, krim smittia, ne tvorylosia, a koly jako trapyvsia zemletrus, to polovyna smittia, jake znachodylosia znyzu, peremistylosia nahoru, a druha polovyna, ta, zhory, opala naspid, o samo po sobi ne malo osoblyvoho znaennia, prote pidhotuvalo fenomen, vyklykanyj
tym, o Slavnoho Konstruktora Trurlia, jakyj prolitav tijeju miscevistiu, zaslipyla jaka kometa z jaskravym chvostom. Vin vidbyvavsia vid neji, vykydajuy kri vikno poronioplava
vse, o traplialosia pid ruku, a to buly poroni doroni achy, jaki ranie vin napovniuvav
okovytoju, boky z-pid porochu, jakoho ne vdalosia vynajty varlajam iz zirky Chloreliaj, a
tako usiakyj staryj posud, sered jakoho buv trisnutyj hlynianyj horyk. Toj horyk, nabuvy, zhidno z zakonamy tiainnia, vydkosti, zbienoji e chvostom komety, torochnuvsia ob schyl nad smitnykom, skotyvsia v kaliuu, j, kovznuvy po bolotu, zjichav unyz do
smittia i turchnuv proiravilu bliaku, ta obkrutylasia dovkola midnoho drotyka, a pomi
jiji kraji potrapyly ulamky sliudy i vynyk kondensator. A drit, operezavy horyk, utvoryv
zarodok solenojida. A zaeplenyj horykom kamine tovchnuv matok iravoho zaliza, kotryj buv starym magnitom, i vid cioho ruchu vynyk strum, jakyj peremistyv e istnadcia
bliaok ta smitnykovych drotiv, i tam rozynylysia hrudoky sirky i chloru, a jichni atomy
popryipliuvalysia do inych atomiv, a zrueni molekuly poaly sidaty verchy na ini molekuly, a nareti vnaslidok usioho cioho posered smitnyka utvoryvsia Loginyj Kontur, je e
pja inych ta e visimnadcia dodatkovych tam, de horyk nareti rozletivsia na druzky; a
vveeri na kraj smitnyka nepodalik vysochloji ve kaliui vyliz stvorenyj takym vypadkovym
sposobom Majmaje-Samosyn, jakyj ne mav ni baka, ani materi, ale sam buv sobi synom,
oskiky za baka jomu pravyv Vypadok, a za matir Entropija. Majmaje vydobuvsia zi
smitnyka, a nijak ne turbujuy tym, o mav lye odyn ans zi sta supergihacentyjoniv u
hexatryjonnomu stupeni na vynyknennia, oto vin iov sobi, poky ne natrapyv na inu kaliuu, kotra e ne vstyhla vysochnuty, tak o zmih vino pobayty sebe v kaliui, stavy
bilia neji navkoliky. I pobayv u vodnomu dzerkali svoju cilkom akcydentnu holovu z vuchamy, jak polamani strudli, livym perekoenym, a pravym nadtrisnutym, pobayv svij
vypadkovyj tulub, o utvoryvsia z bliachy, bliaok i bliaanok, astkovo cylindrynyj, bo
vaciuvavsia, vypovzajuy zi smitnyka, a poseredyni, v taliji, vuyj, bo same cym miscem
perekotyvsia erez kami na samomu kraju smitnyka. Vin pobayv i svoji ruky zi smittia, i

nohy z vidchodiv i porachuvav jich. A bulo jich, erez zbih obstavyn, po pari, i svoji oi, jakych
te, zovsim vypadkovo, bulo dvoje. I zachopyvsia soboju nezmirno Majmaje-Samosyn, a
zitchnuv, zaarovanyj strunkistiu svojeji taliji, parnistiu leniv, okruhlistiu holovy j vyhuknuv uholos:
Ja taky spravdi arivnyj! I navi doskonalyj, o jaknajkrae dovody Doskonalis
Usiakoho Stvorinnia!!! O, jakym e dobrym maje buty toj, chto mene stvoryv!
I pokutyhav dali, hubliay slabo prypasovani hvyntyky (bo nichto ne poprykruuvav
jak slid) i naspivujuy himn na es Odvinoji Harmoniji, a na siomomu kroci spitknuvsia,
bo nedobaav, i elesnuv storholov nazad do smitnyka. Protiahom nastupnych triochsot otyrnadciaty tysia rokiv nioho z nym ne vidbuvalosia, okrim chiba o iravinnia, rozpadu j
zahanoji koroziji, oskiky vdaryvsia holovoju i jomu porobylysia korotki zamykannia, i ne
bulo joho na sviti. A po tomu asi trapylosia, o odyn kupe, vezuy starym korablem anemony dlia bundvinohiv z planety Neduzy, posvaryvsia de poblyzu buzkovoho soncia zi
svojim pominykom i poburyv u nioho erevykamy, a odyn erevyk vybyv ybu j vyletiv u
poroneu, pislia oho obertannia toho erevyka zaznalo zmin erez te, o kometa, jaka
koly zaslipyla Trurlia, znovu opynylasia na tomu samomu misci, i toj erevyk, povino obertajuy, upav na misia i, trochy obsmalenyj atmosfernym tertiam, vidbyvsia vid schylu i
vdaryv Majmajea-Samosyna, o leav u smitnyku, vypadkovo same z takoju syloju i pid
takym kutom, o vnaslidok vidcentrovych syl, spiranoho tysku i zahanoho obertovoho
momentu znovu poav dijaty stvorenyj z vidchodiv mozok cijeji akcydentanoji istoty. A stalosia tak tomu, o turchnutyj erevykom, Majmaje-Samosyn upav do blykoji kaliui j
rozynyv u nij chlor ta jod, i zabukotilo jomu v holovi vid elektrolitu, i vynyk tam strum,
jakyj povzav tudy j siudy, a unaslidok cioho kruliannia Majmaje siv u boloti j podumav
sobi: Zdajesia, o ja taky je!
Ale vprodov nastupnych istnadciaty vikiv vin buv nespromonyj nioho bie podumaty, joho tiky polyvav do, byv hrad i zrostala v niomu entropija. Ale erez tysiau pjatsot
dvadcia rokiv jaka ptaka prolitala nad smitnykom, pereliakano vtikajuy vid chyaka, oblehylasia dlia zbiennia vydkosti i pocilyla Majmajeevi v olo, o vyklykalo indukciju j
amplifikaciju. Majmaje chnuv i skazav:
Ja spravdi je! I odo cioho nema najmenoho sumnivu. Vse vynykaje pytannia,
chto ce hovory: ja je? Tobto: kym ja je? Jak tut znajty vidpovi? Ba! Jakby, okrim mene,
bulo e o, o-nebu, z ym ja mih by sebe zistavyty j porivniaty pivbidy, ale tuka v
tomu, o nemaje nioho, bo vydno, o zovsim nioho ne vydno!!! Ote, je tiky ja i javliaju
soboju holu vsespromonis, bo ja mou dumaty vse, o zachou. Ale ym e ja vse-taky je
poronim miscem dlia dumannia, y jak?
I spravdi, v nioho ve ne bulo nijakych viduttiv, jaki za mynuli viky zovsim popsuvalysia j porozlazylysia, bo nevblahannoju volodarkoju je bezana Entropija, liubyteka
Chaosu. Majmaje ne bayv todi ni materi-kaliui, ni bolota-baka, ani vsioho svitu, ne pamjatav nioho, o z nym pered tym dijalosia, i vzahali ne mih ue nioho, krim jak dumaty.
A oskiky mih tiky ce, to j uziavsia do spravy povano.
Treba bulo b, skazav vin sobi, zapovnyty ciu poroneu, jakoju ja je, i cym
zminyty jiji nesterpnu monotonnis. A tomu treba o prydumaty. A koly prydumajemo
o, to vono tak i stanesia, bo nemaje nioho, okrim naych dumok.

Jak baymo, vin stav ue trochy zarozumilym, bo rozdumuvav pro sebe u mnoyni.
Neve molyvo, skazav vin todi, ob isnuvalo o poza mnoju? Prypustimo na
chvylynu, cho ce zvuy i nejmovirno, i navi absurdno, o tak. Nechaj ce o nazyvajesia Hozmozom. A ote, isnuje Hozmoz i ja jak joho astka!
Tut vin zupynyvsia, pomirkuvav, i cia hipoteza vydalasia jomu zovsim ne obgruntovanoju. Vona ne mala pid soboju nijakoji pidstavy, rozumnych dokaziv, argumentiv, peredumov. Todi vin vyznav jiji bezhluzdoju, uzurpatorkoju, due zasoromyvsia i skazav sobi:
Pro te, o je poza mnoju, jako vzahali tam o je, ja nioho ne znaju, pro te , o
v meni, budu znaty, jak tiky pro o podumaju. Bo chto ie, koly ne ja sam dostobisa
maje rozumitysia na mojich dumkach?! i vin znovu prydumav Hozmoz, ale teper ue
pomistyv joho u vlasnomu duchovnomu vnutriniomu sviti. Ce zdalosia jomu znano skromniym, prystojniym i doreniym, oho vin i prahnuv. Vin poav napovniuvaty toj svij Hozmoz vyhadanoju vsiaynoju. Speru, ne majuy dosvidu, vyhadav paciorkitiv, jaki vychvindriuvaly vse pidriad, a tako poklepcytiv, kotri kochalysia u vajach. Poklepcyty vidrazu
pobylysia z paciorkitamy za vaji, a u Majmajea-Samosyna rozbolilasia holova, i nioho,
krim mihreni, v nioho z toho tvorennia svitu ne vyjlo.
Todi vin stav obanie provadyty dali svoji tvori sproby j vyhadav osnovni elementy,
taki jak: liachetnyj haz, abo doskonalyj element kasonim, i duchovnyj element dumalim
i rozmnouvav buttia, tiky asom pomyliajuy, ale za kika vikiv ue nabuv pevnoji vpravnosti, ote, dosy nepohano stvoryv podumky svij vlasnyj Hozmoz, u jakomu isnuvaly riznomanitni plemena, stvorinnia, buttia i javya, i tam uzahali bulo navi mylo, oskiky zakony
cioho Hozmozu vin vyrobyv dosy liberani, bo jomu ne imponuvala dumka pro suvori zakonomirnosti toho kazarmenoho statutu, jakyj zastosovuje Maty-Pryroda (choa vin ne znav
jiji i nioho pro neji ne uv).
I buv todi samosynkyj svit, spovnenyj prymchlyvoji arivnosti. I kojilosia v niomu raz
tak i ve, a raz inake, zovsim navpaky, tako bez nijakoji na te pryyny. A jako chto
mav u tomu sviti zahynuty, to cioho zavdy e mona bulo unyknuty, bo Majmaje postanovyv sobi ne dopuskaty nepopravnych podij. I v joho dumkach dobre velosia hondralam,
kaleusam, jaki dobuvaly kasonim, i klofundram, i benihnam, i otrymkam uprodov cilych
vikiv, a tym asom u Majmajea povidpadaly joho ruky zi smittia j nohy z vidchodiv, i zabarvylasia ireju voda v kaliui dovkola pynoji koly joho taliji, i joho tulub postupovo zanuriuvav u bahno. A vin same uvano j delikatno rozviuvav novi plejady u vinomu moroku
svojeji svidomosti, kotra bula dlia nioho Hozmozom, i, jak umiv, bezkoryslyvo dbav, aby
tono pamjataty vse, o stvoryv dumkoju. I choa erez te v nioho bolila holova, vin ne vidstupav, bo uvsia potribnym svojemu Hozmozovi i due jomu zobovjazanym. Ale ira tym
asom prohryzla jomu verchni bliachy, pro o vin i ne zdohaduvavsia, a dence Trurlevoho
horyka, jakyj tysiaolittia tomu spryynyv joho pojavu, hojdajuy na chvyliach kaliui,
povoli nablyalosia do Majmajea, neasne olo jakoho e styralo z vody. I v tu chvylynu,
koly Majmaje same vymrijav sobi ystosklystu lahidnu Baukis i virnoho jij Undrahora, i
koly vony oboje mandruvaly posered temnych son joho ujavy pid zahanu movanku vsich
Hozmozovych narodiv, vkliuajuy paciorkitiv, i tycheko peremovlialysia mi soboju,
dence horyka, pidtovchnute vitrom, leheko stuknulo ob joho proiravilyj erep i toj
trisnuv. U hlyb midnych zvyvyn rynula brunatna voda j pohasyla strum loginych konturiv,

i Majmajeiv Hozmoz obernuvsia v najdoskonalie nio, a ti, chto dav jomu poatok, razom
iz hromadamy svitiv, nikoly pro ce ne diznalysia.
Tut orna mayna vklonylasia, a koro Genijon syno j hlyboko zamyslyvsia, a usi
spivbesidnyky poaly nevdovoleno pohliadaty na Trurlia, o zasmutyv korolivkyj rozum
takym opovidanniam. Ta koro posmichnuvsia i spytav:
Nu, moja mayno, maje u zapasi e o?
Pane, vidpovila vona, nyko vklonyvy. Ja rozpovim tobi predyvno hlyboku
istoriju Chlorijana-Teorycija Kliapostola, intelektryka i mudranta Mamonkoho.
Jako trapylosia, o znamenytyj konstruktor Kliapavcij, baajuy vidpoyty pislia velykoji praci (vin same sporudyv koroliu Hrobomylovi Maynu, Jakoji Ne Bulo ta ce istorija
okrema), potrapyv na planetu mamonydiv. I prochodavsia neju tudy-siudy, ukajuy samotnosti, a pobayv na uzlissi v hustych zarostiach dykoho kiberbarysu chatynku, nad jakoju
vyvsia dymok. Chotiv buv jiji obijty, ale pobayv pered neju poroni boky z-pid ornyla i,
zdyvovanyj cym, zazyrnuv do chatyny. Za stolom, vytesanym z velyeznoji bryly, na druhomu, menomu, kameni, o pravyv za stile, sydiv did, takyj obsmalenyj, poiravilyj i poskruuvanyj drotom, a dyvno hlianuty. olo v bahatioch misciach bulo povhynane, oi z
velykym skrehotom obertalysia v opravach, skrypily nezmaeni kincivky, i ve vin siak-tak
trymavsia lye zavdiaky drotam i nurkam, stradajuy vid straennoho bezstrumja, pro o
krasnomovno svidyly porozkydani tut i tam matoky burtynu: truy jich, neasnyj dobuvav sobi yttiedajnyj strum! Na vyhliad takoji vbohosti myloserdna Kliapavcijeva dua a
perevernulasia. Vin ue nykom siahnuv buv po hamane, koly did, ojno teper uhledivy
joho kalamutnym okom, pysklyvo veresnuv:
Pryjov nareti?!
Ta pryjov burknuv Kliapavcij, zdyvovanyj tym, o joho ekaly tam, de vin
uzahali ne zbyravsia buty.
Teper? Nu, to zhy, propady, polamaj sobi ruky, yju j nohy! a nadryvavsia vid
stranych proklioniv diduhan, kydajuy v ostovpiloho Kliapavcija vsim, o potraplialo jomu
pid ruky, a bulo ce perevano vsiliake smittia. Koly did vreti stomyvsia j uhamuvavsia, Kliapavcij poav joho lahidno pytaty, omu vin zavdiauje takym pryjomom. Did e burkotiv:
A bodaj tebe zamknulo! A bodaj tebe naviky zajilo, korozije! Ta zhodom, utyyvy,
vin tak piddavsia na umovliannia, o, pomychujuy ta as vid asu sypliay prokliony j
husto porskajuy iskramy, a ozonom smerdilo, pidnis pacia dohory j opoviv Kliapavcijevi
svoju istoriju.
Znaj, uozeme, o ja peryj mudrant z mudrantiv, ontolog za poklykanniam, na
imja (blysk jakoho zamary koly blysk zirok) Chlorijan-Teorycij Kliapostol. Narodyvsia v
ubohij rodyni i ve zmalku mav nachyl do rozdumiv pro buttia. Koly meni bulo istnadcia
rokiv, ja napysav peru praciu pid nazvoju Bohotron. Ce zahana teorija aposterirynych
boestv, tych boestv, o jich rozvyneni cyvilizaciji prystosuju do Kosmosu, oskiky, jak
vidomo, materija pervynna, ote, na samomu poatku nichto ne mysly, tomu na svitanku
istoriji povynna panuvaty povna bezdumnis. Nu j spravdi, ty tiky podyvysia na cej Kosmos,
jakyj vin maje vyhliad! Tut staryj a zadychnuvsia vid hnivu, zatupotiv, a potim oslablym

holosom poviv dali: Ote, ja doviv neobchidnis dostosuvannia bohiv zzadu, ade jich ne
bulo speredu, i kona cyvilizacija, jaka zajmajesia intelektrykoju, nioho inoho ne prahne,
jak tiky stvoryty Utymatyvnu Vsemohutnis, y rektyfikator zla, tobto vypriamlia liachiv
Rozumu. V otij svojij praci ja pomistyv plan peroho Bohotrona, a tako charakterystyku
joho energiji, odynyceju jakoji je bohon. Taka odynycia vsemohutnosti je ekvivalentom udotvorennia v radisi mijarda parsekiv. Koly cia pracia mojim vlasnym kotom vyjla z
druku, ja vydeko vybih na vulyciu, perekonanyj, o liud zaraz e ponese mene na rukach,
uvinaje kvitamy j obsyple zolotom, ta de tam! Navi kuhavyj kibernardyn ne havknuv.
Bie zdyvovanyj cym, ni rozarovanyj, ja nehajno zasiv za robotu i napysav praciu Molot
dlia rozumu v dvoch tomach, u jakij pojasnyv, o kona cyvilizacija maje pered soboju dva
liachy: abo samu sebe zamuyty, abo zapestyty nasmer. Vona roby te abo ine, povoli
poyrajuy Kosmos i pererobliajuy zalyky zirok na unitazy, kolesa, tryby, cyharnyky i
podueky. A ce jde vid toho, o, nespromona zrozumity Kosmos, cyvilizacija namahajesia
ce Nezbahnenne jako peretvoryty na Zrozumile i ne zupyniajesia doty, doky ne pereroby
tumannostej u kloaky, a planety v lika i bomby, majuy pry tomu na oci Vyu Ideju Poriadku. Oskiky lye zabrukovanyj, kanalizovanyj, katalogizovanyj Kosmos zdajesia jij dostatnio prystojnym. A v druhomu tomi pid zaholovkom Advocatus Materiae ja doviv, o
Rozumovi, vnaslidok joho zachlannosti, tiky todi dobre, koly jomu vdajesia ponevolyty jakyj kosminyj hejzer abo zapriahty rij atomiv, aby vyrobliaty krem proty lastovynnia. A
potim vin nakydajesia na nastupne javye, ob prytoroyty joho jak trofej do pojasa naukovych zavojuva. Ale i ci dva blyskui tomy svit zustriv movankoju. Todi ja skazav sobi,
o terpinnia i napolehlyvis ponad use. Pislia zachystu Kosmosu vid Rozumu, kotryj ja
vyvernuv navyvorit, jak i Rozumu vid Kosmosu, beznevynnis jakoho poliahaje v tomu, o
Materija lye erez svoju bezdumnis dopuskajesia vsiliakych paskudstv, ja napysav u raptovomu natchnenni Kravcia Buttia, de logino doviv, o supereky filosofiv ne maju nijakoho sensu, oskiky koen povynen maty vlasnu filosofiju, prypasovanu do sebe, jak svytka.
A o j ciu praciu pryvitala nima tya, ja vidrazu stvoryv ie odnu. U nij vyklav usi molyvi
hipotezy na temu Kosmosu: peru, zhidno jakoji joho vzahali ne isnuje, druhu, o vin je
naslidkom pomylok jakoho Tvoryka, jakyj probuvav stvoryty svit, ne majuy ani najmenoho poniattia, jak ce robysia, tretiu, jaka tverdyla, o svit alenstvo pevnoho Supermozku, kotryj zboevoliv erez vlasnu bezmenis, etvertu o ce nedoreno zmaterilizovana dumka, pjatu o ce materija z kretynkym myslenniam. Pevnyj svoho, ja
ekav zapeklych supereok zi mnoju, rozholosu, dokoriv, zachvativ, uvina, zretoju, krytynych napadiv i proklia. Ale znovu zovsim nioho ne stalosia. Todi ve ja zdyvuvavsia
bezmeno. Podumav, o, moe, nadto malo vyvaju inych mudrantiv i, nehajno prydbavy
jichni praci, po erzi pereytav najslavetniych, a same, Frenezija Paciora, Bufona Struncelia, tvorcia koly struncelistiv, Turbujona Kratafalka, Sferycija Lohara, a tako samoho Lemiuelia Lysoho.
Ta nioho vartoho uvahy ja v nych ne znajov. Tym asom moji praci potrochu rozchodylysia, to ja podumuvav, o chto jich ytaje, a koly ytaje, to j naslidky budu. Zokrema,
ja ne sumnivavsia, o mene poklye Tyran i zaadaje, ob ja zajmavsia tiky nym i proslavliav joho. Ja navi dokladno produmav svoju vidpovi jomu. o Pravda dlia mene ponad
use, o ja za neji laden yttia viddaty. Tyran, prahnuy pochval, jaki mih by sklasty jomu

mij doskonalyj rozum, namahatymesia kupyty mene laskoju, kyne meni do nih dzvinki monety i, baay moju nepochytnis, za namovlianniam sofistiv, skae, o koly ve ja vyvaju
Kosmos, to hodylosia b zajniaty i nym, bo j vin je pevnym fragmentom Kosmosu. Na ce ja
vidpovim ubyvym sarkazmom, oto vin viddas mene na muky. Todi ja zazdalehi poav
hartuvaty tilo, ob vytrymaty najstranii muky. Ta mynaly dni j misiaci, a Tyran cho by
o. Daremno ja hartuvavsia. Lye odyn-jedynyj perohryz na jmennia Duymyl napysav u
veirnij buvarnij hazetci, o, movliav, blaze Chlorijanyk pravy tereveni v knyci pid
nazvoju Bohotron, abo Ostatonyj Vseninyk. Ja kynuvsia do svojich pra i spravdi,
vnaslidok drukarkoji pomylky, v nazvi Vseminyk vkralosia n zamis m Speru ja
chotiv joho vbyty, ale rozvalyvis peremohla. Nastane e j mij as! skazav ja sobi.
Ne moe buty, ob chto ude i vnoi sypav, jak horochom, najvyymy istynamy, a blysk
Utymatyvnoho Piznannia buchav vid nych i nioho! Pryjde vyznannia, pryjde slava, tron
iz slonovoji kosti, tytul Peroho Mysliahy, vsenarodna liubov, spokij u tyi sadiv, vlasna
kola, liubliai uni j vivaty jurby! Bo same taki mriji yvy koen z mudrantiv, mij uozeme. Zvisno, vony zapevniaju, o jedyna jichnia poyva Piznannia, a napij Pravda,
o vony ne prahnu ani zemnych blah, ani obijmiv elektrytok, ani blysku zolota, ani ordenkych zirok, ani slavy j chvaly. Ne vir cym brechniam, zamorkyj dobrodiju! Vsi adaju
toho samoho, a riznycia mi mnoju i nymy ta, o u velyi svoho duchu ja vidverto j ne soromliay vyznaju ci slabosti. Ta splyvaly roky, a inake, jak Chlorijanykom, Chlorykomblaznem nichto mene j ne nazyvav. Koly nastalo moje sorokalittia, ja zdyvuvavsia, o ve
tak dovho ekaju na zahane vyznannia, a joho nema. Oto ja siv i napysav praciu pro eneferciv, najrozvyneniyj narod u vsiomu Kosmosi. o? Ty ne uv pro nych? Ja te ni, bo ne
bayv jich i ne pobau, a jichnie isnuvannia ja doviv ysto deduktyvnym, loginym, ostatonym i teoretynym sposobom. Ja mirkuvav tak: jako v Kosmosi je cyvilizaciji riznoho
rivnia rozvytku, najbie povynno buty peresinych, serednich, a ini abo vidstaly v rozvytku
abo vychopylysia napered. Majuy pered soboju taku statystynu vykladku, bay, o tak,
jak u grupi osib, de najbie serednich na zrist, tiky odna-jedyna povynna buty najvyoju,
tak samo i v Kosmosi maje de isnuvaty cyvilizacija, o dosiahla najvyoji fazy rozvytku.
Jiji mekanci, eneferci, ve znaju use te, o nam i ne snylosia. Ja opysav ce v otyrioch
tomach, vytratyvy i na krejdianyj papir, i na portret avtora. Ta i cia tetralohija rozdilyla
doliu svojich poperedny. Rik tomu ja pereytav jiji vid doky do doky i a plakav z vysokoji
nasolody, tak genino vona napysana, tak dychaje absoliutom, o hodi skazaty. E-che-che,
a pid pjatdesiat lit ja malo ne zboevoliv! Buvalo, nakupliu sobi pra i statej mudrantiv, jaki
dosiahly rozkoiv i bahatstva, ob dovidaty, pro o tam idesia. Ce praci pro riznyciu mi
peredom i zadom, pro udovu budivliu monaroho tronu, pro joho solodki pidlokitnyky i
spravedlyvi niky, traktaty pro lifuvannia prykras, dokladni opysy sioho j toho, pryomu
nichto tam sam sebe zovsim ne chvaly, jako vono tak skladajesia, o Strunce zachopliujesia Paciorom, a Pacior Struncelem, a oboch zasypaju poestiamy Loharyty. Zrostaje tako
populiarnis trioch brativ Vyrvakych z nych Vyrvander tiahnuv uhoru Vyrvacija, Vyrvacij Vyrvyslava, a toj u svoju ergu Vyrvandera. I koly ja vyvav jichni praci, pojniala mene
jaka straenna liu, ja kynuvsia na ti praci j der jich, mjav i navi uvav A nareti zaspokojivsia, vter sliozy j vydeko siv pysaty praciu pro Evoliuciju Rozumu jak Dvotaktne
Javye, bo, jak ja v nij dovodu, blidavciv iz robotamy jednaje kolopodibnyj zvjazok. Speru

vnaslidok zahusannia mulystoho slyzu na berezi moria vynykaju klejki istoty, biliasti i tomu
zvani Abumensamy. Mynaju viky, poky vony navajusia oyvliaty metal, vdychaty v nioho
duu j robyty Avtomaty svojimy pidnevinymy sluhamy, a erez dejakyj as, za zvorotnim
poriadkom reej, Avtomaty, zvinyvy z-pid vlady klejkych istot, poynaju experymenty,
y ne vdassia, buva, vdychnuty svidomis u kysi. I koly probuju na bilku to jim ce vdajesia. Ale syntetyni blidavci erez mijony rokiv znovu berusia do zaliza, i tak vidbuvajusia postijni zminy. Jak bay, takym ynom ja rozvjazav odvinu supereku pro te, o
bulo pervynnym robot y blidave. Ciu praciu ja poslav do Akademiji. Vona bula v esty
tomach, opravlena u kiriani paliturky i na jiji vydannia ja vytratyv retu spadyny. y
varto hovoryty, o orstokyj svit jiji te zamovav? Stuknulo meni istdesiat, nablyavsia j
siomyj chrestyk, i nadiji na mynuu slavu zhasly. o bulo robyty? Stav ja rozdumuvaty
pro vinu slavu, pro naadkiv, pro nastupni pokolinnia, jaki vidkryju mene, vpadu peredi
mnoju ny. Pravda, tut mene oposily sumnivy: o meni, vlasne, z toho, jako mene ve ne
bude. I ja zmuenyj buv u vidpovidnosti do moho vennia, vykladenoho v soroka otyrioch
tomach z suprovidnym naukovym aparatom i dodatkamy, dijty vysnovku, o niohisiko.
Zakypilo v mene v dui, i ja siv pysaty Zapovit dlia Naadkiv, ob jak slid jich potoptaty,
obpliuvaty, spapliuyty, zhabyty i znevayty, jak tiky vdassia, najkraymy metodamy.
o? Kae, o ce nespravedlyvo? o ja mav by zvernuty svij hniv proty svojich suasnykiv,
jaki znaju mene? Ba, anovnyj! Ade koly moja majbutnia slava osiaje kone slovo toho Zapovitu, suasnyky ve davno rozsypliusia na poroch. Koho ja todi mav by proklynaty?
Tych, koho nemaje? Jakby ja vynyv tak, jak ty oce kae, naadky vyvaly b moji praci v
solodkomu spokoji, zitchajuy lye zadlia prystojnosti: Bidolacha! Jakym tychym herojizmom bula joho nevyznana vely! Jak spravedlyvo hnivavsia vin na naych didiv, iz zvorulyvoju viddanistiu poertvuvavy nam spravu svoho yttia! Otak by j bulo! To o ?
Vynnych nema? Iditam, jaki pochovaly mene yvcem, smer maje staty ytom pered blyskavyceju pomsty? Ta meni ve na samu dumku pro ce mazut u ylach zakypaje! Vony budu
spokijno nasoloduvaty mojimy praciamy, tiky zadlia hodysia remstvujuy za mene na
svojich bakiv? A ne didete!!! Ta ja cho zviddalia, cho iz mohyly kopnu jich nosakom! Nechaj znaju ti, chto bude mastyty moje imja medom i maliuvaty zoloti nimby navkolo mojich
portretiv, o same za ce ja jim zyu, aby polamaly sobi vsi klapany do ostannioho, aby pochvorily na dovhe zamykannia, ob jim korozijna zaraza holovy pojila, jako vony tiky na
te j zdatni, o vyhribaty prach iz cvyntariv mynuloho! Moe, sered nych rostyme jakyj novyj
velykyj mudrant, a vony, zajniati poukamy retok mojeji korespondenciji z praleju, vzahali
joho ne pomitia! O, chaj todi neodminno znaju, o moje serdene prokliattia i mij najyriyj hniv z nymy i sered nych, o ja maju jich za lyzohrobiv, trupoliubiv, akalistiv, jaki
tomu yvliasia retkamy, o nichto z-posered nych ne zdatnyj rozibratysia v yvij mudrosti!
Nechaj e, vydajuy povni zibrannia mojich tvoriv, ti nekromanty, ti pracholiuby zmueni
budu opublikuvaty j cej Zapovit, spovnenyj ostannich proklia, adresovanych jim, nechaj
pozbudusia samovdovolennia vid toho, o z-posered nych pochodyv nezrivniannyj mudre
Chlorijan-Teorycij Kliapostol, kotryj navav naviky-vikiv napered! Nechaj znaju, zvodiay
meni postamenty, o baav ja jim usioho najhiroho, o tiky maje v sobi Kosmos, a nenavys moho prokliattia, skerovanoho v majbutnie, dorivniuje tiky joho bezsylliu. A tomu

baaju, aby znaly, o ja ne pryznajusia do jichnioho rodu i nemaje mi mnoju j nymy nioho,
krim yroji ohydy, jaku ja viduvaju do nych!!!
Marno namahavsia Kliapavcij pid as cijeji promovy zaspokojity nesamovytoho diduhana. Vykrykujuy ostanni slova, toj zirvavsia na nohy i, pohroujuy kulakom nastupnym
pokolinniam, a pinyvsia vid achlyvych proklioniv, nevidomo zvidky vziatych pry takomu
skromnomu ytti, rozliuenyj, posynilyj, zatupav, zaharav, uve spalachnuv i vid cholerynoho zamykannia hepnuvsia mertvyj doli. Kliapavcij, due zasmuenyj takym nepryjemnym povorotom spravy, siv viddalik na kameni, pidniav Zapovit i poav ytaty joho. Ale
vid hustoty epitetiv, pryznaenych majbutniomu, ve na druhij storinci jomu zamyhotilo v
oach, a zakinyvy tretiu, musyv vyterty spitnile raptom olo, bo dobroesnyj pokijnyj Chlorijan-Teorycij javyv zrazky absoliutno nepereverenoho kosminoho lychoslivja. Cilych try
dni, vylupyvy oi, ytav Kliapavcij toj dokument, ta j zadumavsia, y povidomyty pro
nioho svit, y znyyty? I dosi tak sydy, nespromonyj vyriyty ce
Vyrazno bau, skazav koro Genijon, koly mayna, zakinyvy opovidannia, vidijla vbik, jakyj natiak na spravy oplaty, jaki ve staly na erzi v nas, oskiky pislia
udovoji noi opovidej do peery zahliadaje svitlo novoho dnia. A tomu skay, mij liubyj konstruktore, jakoji nahorody baaje?
Pane, skazav Trur, ty stavy mene v nezrune stanovye. Cho by o ja
pobaav, otrymavy joho, moe, potim koduvatymu, o ne poprosyv bie. I vodnoas ja ne
chotiv by obrazyty Vau Korolivku Velynis nadto vysokymy vymohamy. Tomu vyznaennia rozmiru honoraru polyaju na Vau Monaru lasku
Chaj bude j tak, pryjazno vidpoviv koro. Opovidi buly udovi, mayny doskonali, a tomu ne bau inoho sposobu, jak tiky obdaruvaty tebe najbiym skarbom, jakoho b ty, i cioho ja cilkom peven, ne pominiav na oden inyj. Daruju tobi zdorovja i yttia
oce, ja dumaju, hidna nahoroda. Vsiaka ina zdavalasia b meni nevidpovidnoju, oskiky
vona ne zrivnovay ani zolota Pravdy, ani Mudrosti. Oto bu zdorov, pryjateliu, i nadali
prychovuj vid svitu svoji istyny, zanadto orstoki dlia nioho, i, ob jich ne rozpiznaly, vkladaj
u kazky.
Pane, movyv zdyvovanyj Trur, neve ty speru mav namir pozbavyty mene
yttia? Neve takoju mala b buty moja vynahoroda?
Rozumij moji slova jak choe, vidpoviv koro. o do mene, to ja rozumiju ce
tak: jakby ty mene tiky rozvayv, edrosti mojij ne bulo b me, ale ty zrobyv bie, i tomu
nijaki bahatstva ne mou dorivniatysia tvojemu tvorinniu. Dajuy tobi zmohu i dali provodyty taku dijanis, jakoju ty proslavyvsia, ne maju dlia tebe ani vyoji platy, ani vynahorody

Jakoho litnioho dnia konstruktor Trur, pidstryhajuy u svojemu sadku kiberbarys,

pobayv, o dorohoju jde jakyj obirvane. Svojim vyhliadom vin vyklykav vodnoas i
spivuttia, i strach. Vsi kincivky v toho robota buly poobvjazuvani nurkamy j podotouvani
zakiptiuenymy trubamy vid hrubok, a za holovu jomu pravyv staryj diriavyj horyk, u jakomu vid myslennia tak hulo, o a iskry sypalysia. yju tak-siak pidtrymuvav ulamok tachety, a u vidkrytomu erevi dryhotily j adily katodni lampy, kotri toj bidolacha prytrymuvav vinoju rukoju, druhoju bezperestanku pidkruujuy rozchytani hvyntyky. Koly vin,
kuhajuy, mynav Trurlevu chvirtku, v nioho perehorily vidrazu otyry zapobinyky, to vin
na oach u konstruktora poav rozsypaty u klubach dymu i smorodi perepalenoji izoliaciji.
Ochoplenyj spivuttiam, Trur odrazu vchopyv vykrutku, obceky ta izoliacijnu striku i
pospiyv na dopomohu mandrivcevi. Toj ue kika raziv zomliv, pry ciomu tryby vid zahanoji desynchronizaciji achlyvo skrehotily, odnak Trurlevi nareti vdalosia povernuty
jomu siaku-taku prytomnis i, ve perevjazanoho, vin posadyv joho u vitani. A poky bidolacha adibno pidzariadavsia vid batareji, Trur, nespromonyj dove strymuvaty cikavosti,
poav rozpytuvaty, o dovelo joho do takoho aliuhidnoho stanu.
Mylostyvyj pane, vidpoviv neznajomyj robot, e tremtiay vsima magnitamy,
mene zvu Dobrycijem, a sam ja je, tobto buv, pustenykom-anachoretom; istdesiat i sim
rokiv probuv u pusteli, viddajuy pobonym rozdumam. Ta odnoho ranku meni spalo na
dumku, y pravyno ja yniu, yvuy samitnykom. y mou usi moji hlyboki rozdumy j duchovni doslidennia vtrymaty na misci choa b odnu zaklepku, bo chiba ne perym mojim
obovjazkom je pomi blynim, a tiky potim turbota pro vlasne spasinnia? Chiba
Nu, harazd, harazd, pustenyku, perebyv joho Trur, stan tvojeji dui toho
ranku ja ve bi-men rozumiju. Rozkay, bu laska, o bulo dali.
Ja podavsia do Fotury, de vypadkovo poznajomyvsia z odnym slavetnym konstruktorom na imja Kliapavcij.
Ta nu! Ne moe buty! vyhuknuv Trur.
o take, pane?
Ta ni, nioho! Rozkazuj, bu laska, dali.
Tobto ne vidrazu z nym poznajomyvsia; to buv velykyj pan, vin jichav avtomatynoju karetoju, z jakoju mih sobi rozmovliaty, jak oce ja z toboju; ta kareta, koly ja, nezvyklyj do mikoho ruchu, stav posered vulyci, obizvala mene neprystojnym slovom, tak o
ja mymovoli torochnuv jiji kosturom po lichtariu. Jak vona todi rozliutuvalasia! Ale pasayr
prysoromyv jiji, a mene zaprosyv doseredyny. Todi ja rozpoviv jomu, chto ja i omu polyyv
pusteliu, a tako skazav, o ne znaju, ym zajniatysia dali; vin pochvalyv moje riennia i, v

svoju ergu, vidrekomenduvavsia, dosy dovho rozpovidav pro svoji praci j tvorinnia, a naprykinci rozpoviv due zvorulyvu istoriju pro Chlorijana-Teorycija Kliapostola, slavnoho
mudranta i zofomana, pry sumnomu skonanni jakoho buv sam prysutnij. Z usioho, o vin
rozpovidav pro Knyhy toho Velykoho Robota, najbie mene zvoruyla opovi pro eneferciv. Ty, mylostyvyj pane, uv pro tych istot?
Zvyajno. Jdesia pro jedynych istot u Kosmosi, jaki dosiahly ve Najvyoji Fazy
Rozvytku, ave?
Tak, tak, pane, ty udovo poinformovanyj! Koly ja sydiv poru zi znamenytym Kliapavcijem u kareti (kotra nevhavajuy sypala najdobirnioju lajkoju v natovp, o neochoe
rozstupavsia pered namy), meni spalo na dumku, o chto-chto, a ve ti najrozvynenii z istot
napevno znaju, o naley robyty, koly je take, jak u mene, prahnennia do dobra i take
baannia ynyty joho blynim. Oto ja nehajno zvernuvsia do Kliapavcija z pytanniam, de
perebuvaju eneferci i jak jich znajty. Ale vin lye jako udno vsmichnuvsia, pochytav zamysleno holovoju i nioho ne vidpoviv. Ja ne smiv jomu nabrydaty, ale potim, koly my ve
opynylysia v kormi (bo kareta zovsim zachrypla i vtratyla holos, oto dau podoro pan
Kliapavcij zmuenyj buv vidklasty do nastupnoho dnia), za dzbanom innoji nalyvky humor
moho hospodaria polipyvsia. Sposterihajuy za paramy, jaki pid hunu muzyku parko vtynaly kiberyka, vin, projniavy do mene dovirjam, rozpoviv taku istoriju Ale, moe, vam
nudno mene sluchaty?
Ni, ni, vavo zapereyv Trur. Ja uvano sluchaju.
Liubyj mij Dobryciju! skazav meni pan Kliapavcij u tij kormi, de vid tanciurystiv
a iskry sypalysia. Znaj, o ja due perejniavsia istorijeju neasnoho Kliapostola i postanovyv sobi, o povynen nevidkladno vyruyty na pouky otych doskonalo rozvynutych istot,
dokonenis isnuvannia jakych vin doviv suto loginym i teoretynym sposobom. Ta holovna
skladnis zdijsnennia cioho namiru, na moju dumku, poliahala v tomu, o kona kosmina
rasa vvaaje sebe najdoskonalie rozvynutoju, oto samym lye rozpytuvanniam ja nioho ne
dosiahnu. A letity navmannia nadto nepevna sprava, ade, za mojimy pidrachunkamy, v
Kosmosi isnuje blyko otyrnadciaty centygigaheptatrybijonardiv dosy rozumnych suspistv. Oto sam bay, o znajty potribnu toku ne tak ue j lehko. Ja obmirkovuvav
spravu tak i siak, nyporyv po biblitekach, pereytuvav davni knyhy, a poky znajov
zhadku v praci jakoho Trupusa Malihnusa, jakyj vidznayvsia tym, o dijov do analoginoho z Kliapostolom vysnovku, ale na trysta tysia rokiv ranie, i buv zovsim zabutyj. Jak
baymo, pid odnym iz son nema nioho novoho, i svoje yttia Trupus zakinyv podibno do
Chlorijana Ale sprava ne v tomu. Tak z napivzotlilych storinok ja dovidavsia, jak ukaty
eneferciv. Malihnus dovodyv, o treba peretruuvaty zoriani tlumy, aby vidnajty nemolyve;
i koly znajde o podibne, to ce napevne bude same tam. Bezpereno, na peryj pohliad ce
bula nevyrazna vkazivka, ale zvidky todi jasnis rozumu? Ja naviv lad na korabli j vyruyv
u dorohu. Pro te, oho ja zaznav u dorozi, promovu; skau lye, o pomityv nareti sered
zorianoho pylu odnu zirku, jaka vidriznialasia vid usich inych tym, o bula kvadratna. Och!
Jake to bulo potriasinnia! Ade kona dytyna znaje, o he usi zirky maju buty okruhli j ni
pro jaku rebrystis, a tym bie pro pravynu otyrykutnis, i movy ne moe buty! Ja odrazu
nablyzyvsia korablem do tijeji zirky j tut pomityv jiji planetu, te otyrykutnu, ta e j z
masyvnym okuttiam po vsich rikach. Trochy viddalik kruliala ina, ve zovsim zvyajna,

planeta. Ja naviv na neji liunet i pobayv vatahy robotiv, jaki troyly odyn odnomu kosti.
Ce ne vyklykalo v mene osoblyvoho baannia pryzemlytysia. Tomu ja povernuvsia do planety-skryni, jaka zalyylasia za kormoju, i e raz dobre ohlianuv jiji v pidzornu trubu. Ja a
zatremtiv vid radosti, koly na odnij z jiji bahatomijonnych zaklepok proytav zbienu linzamy vyhadlyvo prykraenu monogramu, o skladalasia z trioch liter: NFR! O nebesa!
movyv ja sam do sebe. O vono!
Kruliav dovkola neji, a u holovi zapamoroylosia, odnak ne mih zauvayty na jiji
pianych rivnynach ani yvoji dui. Lye nablyzyvy na vidsta esty my, rozhlediv
skupennia temnych ciatok, jaki pid objektyvom superteleskopa vyjavylysia mekanciamy
cioho nebesnoho tila. Jich bulo blyko sotni. Vony bez ruchu lealy na pisku, i cej mertvyj
spokij mene povano zanepokojiv, ta potim ja perekonavsia, o as vid asu toj y inyj
smano pouchujesia, i ci oevydni oznaky prytomnosti schylyly mene do pryzemlennia. Ja
ne mih doekatysia, poky ocholone rozarena, jak zavdy, tertiam povitria raketa; ja vyskoyv z neji, perestrybujuy po try schidci, j pobih do leaych, ue zdaleku hukajuy:
Vybate! y ce tut Najvya Faza Rozvytku?!!
Nichto meni ne te o ne vidpoviv, a j ne zvernuv na mene anijakisikoji uvahy. Vraenyj takoju bajduistiu, ja rozhubyvsia j poav uvano rozhliadatysia na vsi boky. Rivnyna
bula zalyta prominniam kvadratovoho soncia. Z pisku tam i siam styraly jaki polamani
koliata, vichti, klapti paperu ta ine smittia, a miscevi yteli porozliahalysia posered cioho
vsioho chto jak: toj na spyni, toj na yvoti, a jakyj, leay viddalik, zader obydvi nohy i
znievja pociliav nymy v zenit. Ja obijov dovkola odnoho, o leav najblye. To buv ne
robot, ale j ne liudyna abo ina bilkova istota z rodu drahlystych. Vin mav dosy velyku holovu j rumjani oky, zamis oej dvi mali sopilky, a u vuchach tycho adily kadyla, opovyvajuy holovu chmaroju zapanoho dymu. Odiahnenyj vin buv u pantalony orchidejevi, z
synimy lampasamy, obyti stiakamy brudnoho spysanoho paperu, vzutyj u pantofli z zadertymy nosamy, v rukach trymav banduru, zroblenu z hlazurovanoho medivnyka z ue obhryzenym gryfom. Vin tycho j rozmireno chropiv. Ja sprobuvav buv, protyrajuy oi, o sliozylysia vid dymu kadyl, proytaty bazhranynu na papirciach, uytych u lampasy taniv. Meni
vdalosia rozibraty lye dejaki. Ce buly dosy dyvni napysy, taki, napryklad: 7
DIMANT, HORA VAHOJU 7 CENTNERIV; 8 TISTEKO DRAMATYNE, RYDAJE, JAK JOHO JISY, YTAJE MORALI Z YVOTA, NASPIVUJE TYM VYE, YM
VONO NYE; 10 HOLKONDRYNA DLIA DZIUMBANNIA, DOROSLA ta ini,
jakych ue ne pamjataju. A koly ja, oeleenyj cym, dotorknuvsia do odnoho z papirciv, ob
rozrivniaty joho, v pisku bilia samisikoji nohy toho, o leav, zrobyla jamka i tychyj holosok zapytav zvidty:
Ve mona?
Chto ce hovory? zakryav ja.
Ce ja, Holkondryna Poynaty?
Ni, ne treba! kvaplyvo vidpoviv ja i vidijov zvidty.
Nastupnyj tubile mav holovu u formi dzvona z trioma rohamy, kikanadcia ruk,
biych i menych pryomu dvi maleki masuvaly jomu yvit; dovhi, porosli pirjam vucha,
apku z nevelykym purpurovym balkonom, na niomu jakycho dvoje nevydymych svarylysia,
bo litaly tiky maleseki tariloky, rozbyvajuy to tut, to tam, a spynoju vin leav na omu

schoomu na maleku dimantovu podueku. Cia istota, koly ja zupynyvsia pered neju, vyjniala z holovy odyn rih, poniuchala joho i, nevdovoleno vidkynuvy, nasypala sobi doseredyny trochy brudnoho pisku. Tut taky poriad lealo o take, o Zdalosia meni paroju blyzniukiv; potim ja podumav, o to kochanci v obijmach, i ve, chotiv buv delikatno vidijty,
ale to bula ani odna osoba, ani dvi, a pivtory. Holovu vona mala zovsim zvyajnu, liudku,
lye vucha ochvylyny vidryvalysia j purchaly dovkola, machajuy kryciamy, jak metelyky.
Poviky v tijeji istoty buly zapliueni, zate yslenni borodavky na oli j okach, o maly
maleseki oyci, dyvylysia na mene javno nepryjazno. Hrudy u cioho dyvnoho stvorinnia
buly yroki, jak u rycaria, due podiriavleni, tak niby nedbalo poprosverdliuvani, z nych
styralo polyte malynovym sokom kloia; nohu mav lye odnu, zate due tovstu, vzutu v
sapjane iz fetrovoju kytykoju. Poriad z joho liktem leala kupka korinykiv vid hru y
jabluk. oraz bie dyvujuy, ja piov dali j zustriv robota z liudkoju holovoju; u nosi vin
mav malesekyj vodohraj z rybkamy; e odyn leav u kaliui polunynoho varennia, tretij
mav u spyni viko, kri jake bulo vydno krytalevi nutroi. Tam mechanini hnomyky
rozihruvaly Cikavi scenky, ale te, o vony vyroblialy, bulo take neprystojne, o ja, poervonivy, vidskoyv od vika, jak oparenyj. Vidskakujuy, ja vtratyv rivnovahu i vpav, a
vstajuy, pobayv prosto pered soboju e odnoho mekancia planety: holyj, vin zolotoju
skrebnyceju uchav sobi spynu j zadovoleno potiahavsia, cho i buv bez holovy. A holova,
zruno uvitknuta yjeju v pisok, yroko vidkryvy rota, rachuvala jazykom zuby. olo v neji
bulo midne z bilym obidkom, v odnomu vusi sereka, a v druhomu palyka; na palyci
drukovanymy literamy napysano: MONA. Sam ne znaju, omu ja potiahnuv za tu palyku
i slidom za neju z vucha tijeji holoji osoby potiahlasia nytka z cukrovoho liodianyka i vizytna
kartka, na jakij buv napys: DALI! Oto ja tiahnuv dali, a poky ta nytka ne kinylasia a
na kinyku telipavsia malekyj papire, te zapovnenyj slovamy: CIKAVO, O? TO HE!
Use ce razom vidibralo meni viduttia, rozum i movu. Zvivy ureti-ret na nohy, ja
pobriv dali, ukajuy koho, chto b vydavsia meni osoboju, ladnoju vidpovisty choa b na
odne zapytannia. Nareti meni zdalosia, o ja znajov jiji: ce buv malyj tovstun, jakyj sydiv
spynoju do mene, zajniatyj ymo, o trymav u sebe na kolinach. Mav vin tiky odnu holovu,
dvoje vuch, dvi ruky, oto, obchodiay joho z livoho boku, ja zahovoryv:
Vybate, jako ne pomyliajusia, to dobrodiji zvolyly dosiahty Najvyoji Fazy Ro
Ale ci slova zavmerly v mene na ustach. Toj, o sydiv, povoruchnuvsia. Zdavalosia, vin
uzahali ne uje, o ja kau. Choa slid skazaty, o vin buv zajniatyj, bo trymav na kolinach
vlasne oblyia, vidjednane vid rety holovy i, tycho zitchajuy, kolupav pacem u nioho v
nosi. Meni stalo ne po sobi, ale nezabarom moje zdyvuvannia perejlo v cikavis i navi u
prahnennia nehajno zrozumity, o use-taky na cij planeti dijesia, oto ja stav bihaty vid
odnoho do druhoho, holosno do nych zvertatysia j navi hukaty, ja pytav jich, pohrouvav i
blahav, umovliav i nadokuav, a koly ce ne dalo odnoho naslidku, vchopyv toho, kotryj kolupavsia v nosi, za ruku. Ale vidskoyv, straenno vraenyj, bo ruka zostala u mene v doloni.
Ta vin, ne zvertajuy na mene uvahy, poryvsia v pisku j dobuv zvidty inu ruku, schou, ale
z lakovanymy, v oranovu klitynku, nihtiamy, obdmuchav jiji i pryklav sobi do plea, a vona
vidrazu pryrosla. Todi ja z cikavistiu schylyvsia do ruky, jaku pered tym u nioho vyrvav, a
vona dala meni yhlia v nis. Tym asom sonce ve zajlo dvoma kutamy za obrij, vitere
uuch, i mekanci Eneferiji linyvo uchalysia, hykaly, pozichaly, javno hotujuy do snu;

odyn peretripuvav sobi dimantovu perynku, inyj akuratno skladav bilia sebe nis, vucha,
nohy. Temnilo, oto ja, pokrutyvy tudy-siudy, zitchnuv ta j sobi poav latuvatysia na
nilih. Vyhrib sobi v pisku ymaleku jamku i, vse e zitchajuy, vklavsia, zvernuvy pohliad
u temno-synie, vsijane zoriamy, nebo. Ja pomirkuvav, o robyty dali, a todi skazav sam sobi:
Spravdi! Vse vkazuje na te, o ja dijsno znajov planetu, peredbaenu Trupusom
Malihnusom i Chlorijanom-Teorycijem Kliapostolom, Najvyu Cyvilizaciju Vsesvitu, jaka
skladajesia z kikoch sote osib, ani robotiv, ani liudej, o lea posered smittia i vidchodiv
na dimantovych poduekach, nakryvy dimantovymy perynkamy v pusteli, zajniati lye
driapanniam ta uchanniam. V ciomu maje buty prychovana jaka achlyva tajemnycia i,
cho by tam o ja ne zaspokojusia, poky jiji ne osiahnu!!!
I rozmirkovuvav dali:
Jaka strana tajemnycia opovyvaje vse na cij kvadratnij planeti z kvadratnym soncem, neprystojnymy hnomykamy v v spyni j cukrovym liodianykom u vusi! Ja zavdy dumav,
o koly ve zajmajusia naukoju i vdoskonalenniam, jak zvyajnisikyj robot, to jake to
vdoskonalennia j nauka maju buty sered krae rozvynutych, ne kauy ve pro najdoskonaliych! Zdajesia, o oho-oho, ale rozmov, a nadto zi mnoju, vony zovsim ne baaju. A
jich treba neodminno do cioho zmusyty ale jak? Chiba dopekty jim, tak uprykryty yttia,
tak nadokuyty, aby ne mohly ve mene terpity! opravda, v ciomu je dejakyj ryzyk, bo,
rozhnivavy, vony mohly b znyyty mene lehe, ani ja bloyciu. Choa vako prypustyty,
ob vony vdalysia do brutanych metodiv. A zretoju, adoba piznannia paly meni duu.
Vse odno! Sprobuju!
Podumavy ce, ja schopyvsia na rivni nohy, cho ue zovsim ponoilo, i davaj osyly
vereaty, perekydatysia erez holovu, strybaty, dryhatysia, turchaty nohamy tych, o
lealy najblye, sypaty jim v oi piskom, pidskakuvaty, tanciuvaty, haraty tak, o a
zovsim zachryp. Potim ja siv, zrobyv kika himnastynych vprav i znovu kynuvsia pomi
nych, jak znavisnilyj bujvol. A vony obertalysia do mene spynamy, pidstavlialy pid moji udary
dimantovi podueky j perynky, a koly ja ve de upjatsote perekynuvsia erez holovu, v
mojij zapamoroenij holovi siajnulo: oto b zdyvuvavsia mij yryj pryjate, jakby mih bayty
mene v ciu my, chaj by hlianuv, o ja vyrobliaju na planeti, kotra osiahnula Najvyoji Fazy
Kosminoho Rozvytku!!! Ta ce zovsim ne zavaalo meni dali haraty j prytupuvaty. Bo ja
uv, jak vony tycheko epotilysia:
Kolego!..
A o?
y ujete, o robysia?
om by ne uv.
Oce ojno malo holovy meni ne roztovk.
To odiahny sobi inu.
Ale vin spaty ne daje.
o?
Ta kau, o ne daje spaty
Vydno, z cikavosti, dodav tretij poepky.
Straenno ve joho rozibralo!
To jak, zrobyty jomu o, y chaj nas dali muy?

 Ale o?
Abo ja znaju? Moe, zminyty jomu charakter?
Koly vono jako neharno
A oho vin takyj zatiatyj? uje, jak vyje?
Nu, to ja zaraz
Vony o tam poepotily mi soboju, a ja j dali vyv, havkav i brykavsia, zoseredujuy
na tych misciach, zvidky uvsia epit. Ja same stojav na holovi, tobto holovoju na yvoti
odnoho z nych, koly mene opovyla orna ni nebuttia; temriava zapamoroyla meni svidomis, ale ce tryvalo tak meni prynajmni zdavalosia, koly pryjov do tiamy, ledve astku
sekundy. e bolily vsi kosti vid bryka i prysida, ale ja ve znachodyvsia ne na planeti.
Sydiv, ne zdatnyj povoruchnuty ni rukoju, ni nohoju v centranomu saloni moho korablia, a
tym, o mene trymalo, bula spravnia hora banook z varenniam, drymb i marcypanovych
vedmedykiv, katerynok z dimantovymy dzvinokamy, taliariv, dukativ, zolotych sereok,
brasletiv i inych kotovnostej, jaki tak siajaly, o ja a prymruyv oi. Koly ja z velyeznym zusylliam vydobuvsia z-pid tijeji hory skarbiv, to pobayv za viknom zorianyj krajevyd
i v niomu ani slidu vid kvadratnoho soncia. A dani pryladiv nezabarom pokazaly, o dovelosia b letity z povnoju vydkistiu is tysia rokiv, aby povernutysia v tu okolyciu. Otak
eneferci pozbulysia mene, koly ja nadto ve davsia jim uznaky. Zrozumivy, o navi povernuvy do nych, nioho ne diznajusia, bo dlia nych nema nioho lehoho, jak znovu sprovadyty mene hiperspecino abo pidprostorovo tudy, de raky zymuju, ja vyriyv uziatysia do
spravy ve zovsim inym sposobom, mij liubyj Dobryciju otak zakinyv svoju rozpovi,
laskavyj pane, znamenytyj konstruktor Kliapavcij
I vin nioho bie tobi ne skazav? Ne moe takoho buty! zavolav Trur.
Ajake! Skazav! Skazav, mij laskavyj dobrodiju, i, vlasne, erez te stalasia moja tragedija! vidpoviv poniveenyj robot. Koly ja spytav, o vin zbyrajesia robyty dali, Kliapavcij nachylyvsia do mene j movyv:
Speru zavdannia zdalosia meni beznadijnym. Odnak ja znajov sposib. Ty, mij pustenyku, jak prostyj neosvienyj robot, ne zrozumije usich tajemny cijeji zaplutanoji
spravy, ale to bajdue; v pryncypi sprava vzahali dosy prosta: treba zbuduvaty vidpovidnyj
cyfrovyj prystrij, zdatnyj do modeliuvannia vsioho suoho. Toj prystrij, jako joho vidpovidno zaprogramuvaty, zmodeliuje tobi Najvyu Fazu Rozvytku Takym ynom mona
bude popytaty joho j otrymaty Ostatoni Vidpovidi!
Ale jak zbuduvaty takyj prystrij? spytav ja. I zvidky my budemo pevni, vemonyj
Kliapavciju, o i vin pislia peroho zapytannia ne pole nas tudy, de raky zymuju, tym hipersupersposobom, jakoho vyly odo tebe eneferci?
A, to ve durnycia, vidpoviv vin. Pokladysia na mene; ja pytatymu pro Tajemnyciu eneferciv, a ty, liachetnyj Dobryciju, pro te, jakymy sposobamy najkrae vtilyty v
diju tvoju vrodenu vidrazu do bu-jakoho zla!
y treba kazaty, pane, o mene ochopyla nadzvyajna radis, oto ja odrazu poav asystuvaty Kliapavcijevi pry buduvanni prystroju. Vyjavylosia, o pan Kliapavcij zvodyv joho
tono za planamy tragino pomerloho Chlorijana-Teorycija Kliapostola. Ce buv, vlasne,
slavetnyj Bohotron joho konstrukciji, jakyj moe stvoryty vse v obsiazi Kosmosu. Pry ciomu,
nevdovolenyj z joho nazvy, pan Kliapavcij ne perestavav prydumuvaty dlia nioho oraz ini,

oraz to vyukanii, ochreujuy toho veleta to Vsesynykom, to Omnigenerynym Utymatorom, to Ontoheneju. Ta boh z nymy, z nazvamy. Prynajmni za rik i is dniv bulo zvedeno tu strachitlyvu aparaturu, jaku zadlia oadnosti my rozmistyly v poronyni Rapundry,
velykoho Misiacia nedolajiv. Lehe bulo b znajty muraku vseredyni transatlantynoho korablia, ni nas posered tych midnych prirv, eschatologinych transformatoriv, tych hahipnevmatynych perfekcinatoriv i vypriamliaiv zla. Muu pryznatysia, o meni a drotiane volossia dybky stalo, poperesychalo v suhlobach, zacokotily zuby, koly pan Kliapavcij
posadyv mene pered Ostatonym putom i zalyyv sam na sam iz tijeju absoliutno neosianoju maynerijeju, a sam na chvylynu piov po o. Nenae zori u vyyni, jasnily nadi
mnoju jiji rozareni indykatorni vohni, skri svitylysia hrizni napysy: UVAHA! VYSOKA
TRANSCENDENCIJA! logini j semantyni potencily dosiahaly na tablo pryladiv
mijonnych nuliv, a v mene pid nohamy tycho kolyvalysia okeany tijeji nadliudkoji i nadrobotivkoji mudrosti, jaka, zakliata v parseky zvyvyn i hektary magnitiv, tryvala peredi
mnoju, pidi mnoju, nadi mnoju, otoujuy z usich bokiv, tak o ja pouvav sebe mizernoju
poroynkoju u svojij nikemnij hlupoti. Ale, pryklykavy podumky na dopomohu vsiu svoju
liubov do Dobra i prystras do Pravdy, jakoju palalo vse moje jestvo a do najmenoji puky,
ja peremih sebe i, roztulyvy zastyhli usta, tremtiaym holosom zadav pere pytannia: Chto
ty?
Todi lehkyj teplyj podych z metalevym tremtinniam promajnuv cym sklianym prymienniam, a holos, nae j tychyj, ale takyj potunyj, o proyv mene naskri, ozvavsia:
Ego sum Eus Omnipotens, Omnisapiens, in Spiritu Intellectronico Navigans, Luce cybernetica in saecula saeculorum litteris opera omnia cognoscens, et caetera, et caetera.
Rozmova vidbuvalasia po-latyni, ale ja dlia zrunosti navedu tobi jiji, jak zumiju,
vemonyj pane, v perekladi na movu bi uyvanu. Koly ja pouv holos mayny, jak vona
nazvala sebe, to ie bi pereliakavsia, oto prodovyty rozmovu vdalosia lye todi, koly
Kliapavcij, povernuvy, zmenyv transcendenciju i zredukuvav vsesynis do odnijeji stomijardnoji. Todi ja poprosyv, aby Utymator zlaskavyvsia vidpovisty na zapytannia odo
Najvyoji Fazy Rozvytku i jiji stranych tajemny. Odnak Kliapavcij skazav, o treba zrobyty inake; vin zaadav, ob Ontohenia zmodeliuvala u svojich sribnych i krytalevych
hlybynach istotu, o pochodyla b z kvadratnoji planety, zrobyvy jiji vodnoas hovirkoju,
i a todi poalasia spravnia rozmova.
Oskiky ja, sorom pryznatysia, straenno chvyliujuy, ne mih podolaty zajikannia, Kliapavcij zajniav moje misce pered Ostatonym Putom i poav:
Chto ty?
Skiky raziv maju vidpovidaty na te same zapytannia? rozdratovano ozvala
mayna.
Meni jdesia pro te, y ty liudyna, y robot, pojasnyv Kliapavcij.
A jaka, po-tvojemu, riznycia? ozvavsia holos z mayny. Jako bude vidpovidaty
zapytanniam na zapytannia, rozmova skoro ne skinysia! z prytyskom movyv Kliapavcij.
Ty dobre znaje, pro o jdesia! Vidpovidaj! Ja e due oteteriv vid takoho smilyvoho
tonu konstruktora, ale, pevne, tak i treba bulo, bo mayna skazala:

asom liudy buduju robotiv, asom roboty liudej; oto y dumaty metalom, y
drahlystoju reovynoju odnakovo, ja mou prybyraty dovinoho rozmiru, formy j vyhliadu,
a korotko kauy tak bulo, bo zaraz nichto z nas ue takymy durnykamy ne zajmajesia.
Tak? vidkazav Kliapavcij. A omu vy otak leyte j nioho ne robyte? A o nam
robyty? vidpovila mayna, a Kliapavcij, strymujuy hniv, skazav:
Zvidky ja znaju. My u nyij fazi rozvytku robymo masu reej.
My te u svij as robyly.
A zaraz ue ni?
Ni.
omu?
Otodi zmodeliovanyj ne schotiv odrazu vidpovidaty, tverdiay, o pereyv ue is
mijoniv rozpytuva, jaki ani jomu, ani tym, chto pytav, nioho ne daly. Ale, dodavy trochy
transcendenciji i pokrutyvy rehuliatory, Kliapavcij zmusyv joho vidpovisty.
Mijard rokiv tomu my buly zvyajnoju cyvilizacijeju, skazav holos. Todi my viryly v kiberchangeliv, u mistynyj zvorotnyj zvjazok konoji istoty z Velykym Programistom
ta ini podibni rei. Ta potim zjavylysia skeptyky, empiryky i akcydentalisty, jaki za devja
stoli dijly vysnovku, o Nikoho nema i vse molyve, prynajmni ne dlia vyych istyn, a
prosto tak sobi.
Tobto jak tak sobi? zvayvsia ja vyslovyty svij podyv.
Znaje, buvaju horbati roboty, vidpoviv holos iz mayny. Oto koly tebe muy
horb i skorenis, a vodnoas ty viry, o ty takyj, bo takym tebe zvolyv bayty Predvinyj i
plan tvojeji skorenosti vynyk sered Joho tumannych zadumiv e do stvorennia svitu, todi
lehko terpityme svij stan. Ale koly tobi skau, o ce stalosia lye vnaslidok toho, o jakycho odyn-dva atomy poslyznuly i ne vskoyly na potribne misce, o tobi lyajesia, jak ne
vyty noamy?
Ale lyajesia, lyajesia, dokirlyvo zakryav ja. Ade i horb, i skorenis mona
vyprostaty, dlia cioho treba tiky maty vysoki znannia!
Ta znaju! ponuro movyla mayna. Prostakam spravdi tak zdajesia
A chiba ce ne tak? zdyvuvalysia my z Kliapavcijem.
Koly nadchody as vyprostuvannia horbiv, promovyla mayna, molyvosti ve
zovsim neadni! Mona ne tiky vyprostuvaty horby, a j dotouvaty rozum, robyty soncia
kvadratnymy, dorobliaty planetam nohy, produkuvaty syntetyni doli, znano solodi vid
spravnich; use poynajesia bezvynno vid kresannia kremeniv, a zakinujesia budivnyctvom vsemohutny i vsemohutnykiv! Pustelia naoji planety ce ne pustelia, a Superbohotron, u mijon raziv potuniyj vid cijeji prymityvnoji korobky, jaku vy zbuduvaly;
stvoryly joho nai pradidy, bo vse ine zdavalosia ve jim nadto lehkym, i chotily vony z pisku
krutyty dumky; vynyly tak z megalomaniji, i zovsim daremno, bo koly mona robyty vse, to
ve absoliutno nioho dodaty do cioho nemolyvo. Rozumijete mene, vy, slaborozvyneni?!
Rozumijemo, rozumijemo! skazav Kliapavcij, bo ja tiky tremtiv. Ale omu ,
zamis zajmatysia oyvliuvanoju dijanistiu, vy tiky leyte, pouchujuy u svojemu geninomu pisku?
Tomu o vsemohutnis staje najsemohutnioju tiky todi, koly absoliutno nioho ne
roby! vidpovila mayna. Mona zijty na verynu, ale vsi dorohy z neji vedu unyz!

Popry te, o stalosia, my lyajemosia cilkom poriadnymy osobamy, oto dlia oho nam o
robyty? e nai prapradidy prosto tak, dlia vyprobuvannia Bohotronu zrobyly nae
sonce kvadratnym, a planeti nadaly formy skryni, peretvoryvy jiji najvyi hory v riad monogram. Tak samisiko mona bulo b porobyty vsi zirky v klitynku, polovynu jich zahasyty,
a druhu rozpalyty, skonstrujuvaty istot, naselenych menymy istotamy, tak ob dumky
veletniv zmuuvaly karlykiv do ruchu, buty v mijoni mis odnoasno, peremistyty galaktyky
v takyj sposib, ob vony vkladaly u pryjemni dlia oka vizerunky. Ale skay meni, bu laska,
dlia oho, vlasne, treba bulo vtiliuvaty kotru iz cych idej? o polipysia u Kosmosi vid toho,
o zirky budu trykutnymy abo na koliatach?
Ty verze nisenitnyci!!! straenno oburyvsia Kliapavcij, a ja tiky odali due
tremtiv. Koly ve vy staly bohorivnymy, vaym obovjazkom je nehajno likviduvaty vsiliaki
stradannia, klopoty, neastia, jaki mua podibnych vam istot, i poaty vy povynni choa b
vid svojich susidiv, kotri, jak ja sam bayv, tiky te j roblia, o rozerepliuju odne odnomu
holovy! Jak vy smijete zamis nehajno vziatysia za ce, valiatysia sobi sered smittia, kolupajuy v nosi i vtykajuy povanym podoronim, o ukaju mudrosti, cukrovyj liodianyk u
vucho?!
Ne rozumiju, omu same cej liodianyk tebe tak rozliutyv, skazala mayna. Ale
hodi pro te. Jak ja bau, ty chotiv by, ob my oaslyvliuvaly bu-koho. My gruntovno doslidyly ciu problemu de blyko pjatnadciaty sot vikiv tomu. Vona podiliajesia na felicytologiju
nehajnu, abo nespodivanu, i povinu, abo evoliucijnu. Evoliucijna poliahaje v tomu, ob i
pacem ne povoruchnuty, buvy perekonanym, o kona cyvilizacija tak y inake povoleky
das sobi radu. A v nehajnyj sposib mona oaslyvyty abo po-dobromu, abo prymusom. Prymusove oaslyvliuvannia vyklykaje, jak svidy statystyka, vid sta do vomysot raziv bie
neas, ani utrymannia vid bu-jakoji aktyvnosti. A po-dobromu oaslyvliuvaty te ne
mona, bo cho ce tobi j vydajesia dyvnym naslidky ti sami, i koly vdatysia do Superbohotrona, i koly do Pekenoho Infernatora, jakoho e zvu Hejennyceju. Ty, pevne, uv
pro tak zvanu Tumannis Kraba?
Ave uv, vidpoviv Kliapavcij. Ce retky obolonky Supernovoji Zirky, jaka vybuchnula koly
Oto bo, skazav holos. Supernovoji Zirky, zvisno! Tam bula, liubyj mij, pomirno
rozvynuta planeta, na jakij prolyvalosia ymalo sliz i krovi. Odnoho ranku my spustyly na
neji visimsot mijoniv Zdijsniuvaok Baa, ale ne vstyhly viddalytysia j na svitlovyj tyde,
jak vona rozletila na dribnyj mak i dosi rozlitajesia! Podibne stalo i z planetoju hominasiv Rozkazaty tobi pro neji?
Ne treba! burknuv Kliapavcij. Ja ne jmu viry, aby ne mona bulo rozumno j
zavbalyvo oaslyvliuvaty!
Ne jme viry? To jaka na ce rada? My probuvaly ce istdesiat otyry tysiai pjatsot
trynadcia raziv. e dosi volossia staje dybky na vsich mojich holovach, koly zhaduju, ym
use skinylosia! Povir, o my ne koduvaly praci dlia dobra inych! Zbuduvaly specinu
aparaturu dlia dystancijnoji spektroskopiji baa, ale ty, pevna ri, rozumije, o koly na
jakij planeti alenije religijna vijna i kona z vorohujuych storin prahne nyyty inu, to
my bayly svoje zavdannia ne u zdijsnenni cych prahne! Todi jlosia pro te, aby oaslyvliuvaty, ne poruujuy idej vyoho dobra. Ale ce ne vse, oskiky biis kosminych cyvilizacij

baaje toho, pro o ne nasmiliujesia vidverto pryznatysia, oto znovu dylema, y dopomahaty jim u tomu, o vony roblia erez retky soromu i prystojnosti, y u zdijsnenni prychovanych prahne? Vimimo dlia prykladu choa b demencytiv i amencytiv: peri v perid dobroporiadnoho serednioviia yvcem spaliuvaly rozpusnykiv, jaki ukladaly uhodu z dyjavolom, osoblyvo rozpusny, po-pere, tomu, o zazdryly jichnim neystym uticham, a, podruhe, tomu, o katuvannia v oreoli torestva spravedlyvosti davalo jim velyeznu nasolodu.
A ot amencyty ne viryly ve ni v o, krim vlasnoho tila, i dohodaly jomu maynamy, ale z
pevnoju strymanistiu, nazyvajuy ce zaniattia rozvahoju. Vony maly skliani skryky, do jakych zamykaly rizni nasystva, vbyvstva, pidpaly, i, spohliadajuy jich, polipuvaly sobi apetyt. My opustyly na ti planety cilyj do prystrojiv, zadumanych tak, aby zaspokojuvaty jichni
prystrasti, ne zavdajuy nikomu kody, tobto, stvoryvy tunu dijanis. Vony porynuly v
neji, i demencyty za is, a amencyty za pja tyniv zaaslyvylysia do smerti, a verealy
vid astia! Ce takoho b tobi chotilosia, nedorozvynena istoto?
Ty abo dure, abo potvora! kryknuv Kliapavcij, a ja ve j zovsim zbaraniv. Jak
smije vychvaliatysia takymy nikemnymy dijamy?
Ja nymy ne vychvaliaju, a prosto spovidajusia, spokijno vidpoviv holos. Ja
kau, o my po-riznomu probuvaly, usima sposobamy po erzi. Vylyvaly na planety doi
bahatstv, potopy sytosti j dostatku, paralizujuy na nych bu-jaki zusyllia i praciu; my davaly dobri porady, a vony u vidpovi vidkryvaly voho po naych kompotnyciach, tobto litajuych tarilkach, bo, pravdu kauy, pere ni bratysia oaslyvliuvaty, treba bulo pererobyty jichni dui
To vy j take moete zrobyty! skrehotnuv Kliapavcij zubamy.
Ta moemo, zvisno, moemo! Ot uziaty choa b, prymirom, naych susidiv, jaki yvu
na zemlepodibnij, tobto zemlianystij planeti, antropaniv! Vony zajmajusia perevano vychvindriuvanniam i turbaenniam, i ce zi strachu pered prokviarneju, jaka, za jichnimy poniattiamy, perebuvaje poza isnuvanniam i z rozziavlenoju paeju, v jakij palaje vine polumja, ekaje na hrinykiv; oto, naslidujuy blahoslovennych kimbrabeliansiv, rajkoho
Lambudasa i unykajuy ohydanciji z jiji ohydansamy, antropankyj junak pomalu staje doskonaliym, kraym i liachetniym, ni buly joho vomyruki predky. Pravda, antropany
vojuju z bajoranamy za prymat Dusu nad Musom abo Musu nad Dusom (oskiky maju
protyleni perekonannia), ale zva, o v takych vijnach hyne tiky astyna jich, todi jak ty
chotiv by, aby ja, vybyvy jim z holiv usiu jichniu viru u vychvindriuvannia i prokviarniu i
vse ine, pidhotuvav jich do racinanoho oaslyvlennia. Ale takym ynom vidbulosia b psychine vbyvstvo, bo ci novi istoty ve ne buly b ani bajoranamy, ani antropanamy, chiba ty
cioho ne rozumije?
Zabobony treba zaminyty znanniam! tverdo movyv Kliapavcij.
Ta zvyajno! Ale zva, prou tebe, na te, o zaraz tam yve blyko semy mijoniv
spokutnykiv, i ne odyn z nych potratyv cile yttia na pryborkannia vlasnoji natury, ob
uriatuvaty svojich blynich vid prokviarni; to jak e meni pojasnyty jim za kika chvylyn, ta
e tak, ob u nych ne zalyylosia bie nijakych sumniviv, o vse ce bulo ni do oho, o
vony zmarnuvaly yttia na spravu zovsim bezvartisnu? Chiba ce ne bulo b orstokistiu?
Znannia samo povynno zaminyty zabobony, ale dlia cioho potriben as. Vimy dlia prykladu
toho horbania, pro jakoho my hovoryly. yve vin u solodkomu neznanni, viriay, o joho

horb vidihraje v Tvorenni Svitu y ne kosminu ro. Koly jomu pojasny, o horb je naslidkom chybnoho pojednannia atomiv, to tiky zroby neasnym. Todi slid bulo b odrazu i
vyprostaty joho horb
Ta pevna ri, o tak! vypalyv Kliapavcij.
Ba! I my tak robyly! Tiky mij did raz vyprostav za odnym machom trysta horbaniv.
Ale jak potim muyvsia!
omu? ne vtrymav ja vid zapytannia.
omu? Ta sto dvanadciatioch odrazu pislia toho zasmayly v oliji, spryjniavy take
nespodivane vyduannia jak nesprostovnyj dokaz tajemnych znosyn z neystoju syloju; trydciatioch zabraly do vijka, i vony zahynuly v bojach, ubyvajuy odyn odnoho pid voroymy
praporamy, simnadciatero vidrazu upylosia z radosti na smer, a ve retu vynyylo vysnaennia vid kochannia (bo mij did erez svoju duchovnu liachetnis obdaruvav jich ie j
velykoju vrodoju) abo vsiliaki ini morani zboennia, jakym vony, napostyvy do toho,
poaly nadto burchlyvo viddavatysia, oto za dva roky vsi vony zijly v mohylu. Jedynyj vyniatok Et! Ne varto j hovoryty!
Ta kinaj, koly ve poav! zavolav z velykym chvyliuvanniam mij uyte pan Kliapavcij.
Jako kone choe Harazd. Speru lyylosia tiky dvoje. Odyn, potrapyvy didovi
na oi, na kolinach blahav joho povernuty jomu horb, oskiky kalikoju nepohano yv sobi z
mylostyni, a vyprostanyj musy praciuvaty, a vin ne buv do toho pryvenyj, kazav, o do
horba vin ue zovsim zvyk, a teper, zachodiay bu-kudy, boliae stukajesia olom ob
odvirky
A ostannij? spytav Kliapavcij.
Vin buv korolevyem, erez kalictvo pozbavlenym prava spadyny, a koly pozbuvsia
kalictva, maucha, baajuy, aby korona distalasia jiji synovi, otrujila pasynka
Nu, harazd Ale vy vse-taky moete tvoryty udesa z rozpaem u holosi movyv
Kliapavcij.
Oaslyvlennia za dopomohoju udes je odnijeju z najnebezpeniych sered vidomych
meni technik, suvoro vidpoviv holos z mayny. Koho zminiuvaty za dopomohoju uda?
Okremych osib? erez nadmir urody rozbyvajusia podruni zvjazky, zajvyj rozum pryzvody
do samotnosti, bahatstvo do alenstva. Ni, ni! Okremych osib oaslyvliuvaty ne mona,
a suspistva ne varto. Kone povynne jty vlasnym liachom, pryrodnym ynom, pidnosiay z poverchu na poverch rozvytku, zavdiaujuy lye sobi vsim dobrym i lychym. My, z
Najvyoji Fazy, ne majemo oho robyty v Kosmosi; my ne stvoriujemo inych Kosmosiv,
oskiky, dozvoliu sobi zauvayty, ce bulo b neesno. Navio ce robyty? Dlia vlasnoho vyvyennia? Ce bulo b paskudstvom. y, moe, dlia stvoriuvanych? Ale jich nemaje. To jak
mona zrobyty o dlia tych, koho ne isnuje? Robyty o-nebu mona lye doty, poky e
ne mona robyty vsioho. A potim treba sydity tycho A teper dajte ve meni spokij!
Ta jak e tak?! A jaki zasoby, aby cho trochy polipyty, dopomohty, vdoskonalyty?
Zva na tych, chto stradaje! Allo! odyn popered odnoho kryaly my z Kliapavcijem pered
Ostatonym Putom.
Mayna pozichnula j skazala:

I y varto vzahali z vamy rozmovliaty. y ne pravynioju bula naa povedinka na

planeti? Zavdy te same! Ta ve dobre! O vam recept na e ne vyprobuvanyj zasib, ale
zasterihaju vas pered naslidkamy! A teper robi sobi, o choete. Spokij, ce jedyna ri, jaka
meni potribna. Idi sobi z Bohotronom
Mayna zamovkla, a my zalyyly pered zhasajuymy suzirjamy jiji vohniv bilia Putu,
na jakomu leav arku iz takym pryblyzno textom:
ATRUJIZYN psychotransmisijnyj preparat, pryznaenyj
dlia vsich bilkovych. Vyklykaje uzahanennia vsich pouttiv, emocij i
viduttiv toho, chto jich bezposerednio pereyvaje, sered inych, jaki perebuvaju na vidstani ne biij, jak pjatsot liktiv. Gruntujesia na pryncypi
telepatiji, ne garantuje peredai nijakych dumok. Na robotiv i roslyny ne
dije. Intensyvnis viduttiv pereyvajuoho indyviduuma jak transliatora
pidsyliujesia zavdiaky vtorynnij retransmisiji pryjmaiv i je tym bioju,
ym bie osib znachodysia z nym u susidstvi. Zhidno z koncepcijeju vynachidnyka, ATRUJIZYN maje vnosyty v kone suspistvo duch braterstva, spinosti j hlybokoji sympatiji, oskiky susidy aslyvoji osoby
staju te aslyvymy, i tym aslyviymy, ym aslyvia vona; oto, vychodiay z vlasnych interesiv, a tomu vid usijeji dui, vony zya takomu
indyviduumovi e bie astia. A koly chto stradaje, nehajno pospiaju na dopomohu, ob pozbavyty sebe samych vid indukovanoho
stradannia. Ani mury, ani stiny, ni zaslony, ni ini perepony ne oslabliuju atrujistynoji diji. Preparat rozyniajesia u vodi; joho mona
vprovaduvaty do vodohinnoji merei, rik, kolodiaziv too. Ne maje ni
smaku, ani zapachu; odyn milimikrogram vystaaje dlia suspistva zi sta
tysia odyny. Za naslidky, jaki superea tezam vynachidnyka, nichto ne
vidpovidaje. Za predstavnyka Najv. Faz. Rozv. Utymatyvnyj Vsesynyk.
Kliapavcij trochy poburav, o Atrujizyn znajde zastosuvannia vykliuno sered liudej,
a roboty jak buly, tak i zalyasia nadali v pobutovych neastiach, prote ja zvayvsia zapereyty jomu, naholoujuy na spinosti vsich rozumnych stvori i neobchidnosti nadannia
jim dopomohy. Koly dijlo do obhovorennia praktynych pyta, stalo zrozumilo, o akciju
oaslyvlennia treba rozpoaty nehajno. Kliapavcij odrazu nakazav malomu pidrozdilovi
Ontoheni vyprodukuvaty vidpovidnu kikis preparatu, a ja tym asom, poradyvy iz znamenytym konstruktorom, vyriyv vyruyty na zemlepodibnu planetu, naselenu liudynoformnymy istotamy, do jakoji bulo jakycho tam otyry dni dorohy. Ja prahnuv buty anonimnym dobrodijnykom, oto my vyriyly, o najrozumnie bude, koly ja perevtiliu u liudynu; jak vidomo, ce sprava due marudna, ale genij konstruktora j tut podolav usi perekody. Todi ja vyruyv, majuy v rukach dvi valizky, v odnij z jakych bulo sorok kilogramiv
biloho poroku Atrujizynu, a v druhij lealo tualetne pryladdia, piamy, bilyzna, zapasni
oky, volossia, oi, jazyky j tomu podibne. Sam ja podorouvav u vyhliadi junaka proporcijnoji statury, z vusykamy j korotkym ubom. Kliapavcij trochy sumnivavsia, y spravdi slid
zastosovuvaty Atrujizyn odrazu u velykomu mastabi, oto, cho ja j ne podiliav joho vaha,

odnak pohodyvsia, o, prybuvy na Geoniju (tak nazyvalasia planeta), ja vdamsia do probnoho experymentu. Due ve meni kortilo rozpoaty velyku sivbu zahanoho braterstva i
jednosti, oto ja, ne zvolikajuy, serdeno poproavsia z Kliapavcijem i vyruyv u dorohu.
ob provesty repetyciju, ja, prybuvy v nevelyke selye, zupynyvsia v hospodi nemolodoho ponuroho kormaria. Poatok buv vdalyj. Ja zmih vsypaty pryhoru poroku do kolodiazia pered budynkom, e jduy z valizamy vid bryky do svoho pokoju. V obijsti panuvala
jaka metunia. Kuchonni slunyci bihaly z aplykamy hariaoji vody, hospodar serdyto
pidhaniav jich; raptom zatupoty kopyta, i z bryky ziskoyv litnij dobrodij z likarkoju valizkoju v ruci; odnak vin popriamuvav ne do domu, a do obory, zvidky dolynalo hluche
uryvaste mukannia. Jak ja dovidavsia vid pokojivky, hospodareva vlasnis geonka tvaryna,
tak zvana korova, telylasia. Ce mene trochy zanepokojilo, bo, pravdu kauy, ja vzahali ne
dumav pro tvaryn; odnak ue nioho ne mih zrobyty i zaynyvsia v kimnati, ob pyno
steyty za rozvytkom podij. Vony ne zabarylysia. Ja uv briazkannia kolodiaznoho lanciuha
slunyci znov nosyly vodu i ve za jaku chvylynu znov poulosia mukannia korovy,
jakomu zavtoruvaly ini; vidrazu pislia cioho veterynar, trymajuy za yvit, z vereskom vyskoyv z obory, za nym hnalysia eliadnyky, a za vsima kormar; usi, podilyvy polohovi
muky korovy, z lementom utikaly na vsi boky, aby nebavom povernutysia, koly boli na pevnij
vidstani vhamuvalysia. V takyj sposib vony kika raziv vidnovliuvaly turm obory, za
konym razom ymdu utikajuy z neji v polohovych mukach; spantelyenyj takym nespodivanym rozvytkom podij, ja dijov vysnovku, o experyment naley provodyty v takomu misci, de nemaje tvaryn. Ja ymvyde spakuvav svoji rei j skazav, ob meni daly
rachunok. Odnak v obijsti vsi tak muylysia erez pojavu na svit teliaty, o ne bulo navi z
kym hovoryty; ja chotiv pojichaty sam, ale firmana, razom z joho kapamy, te ue vchopyly
perejmy, oto ja vyriyv, o pidu do najblyoho mista piky. Treba bulo statysia takomu
neastiu, o koly ja perechodyv kladkoju erez riku, v mene z ruky vyslyznula valizka,
kotra, vdaryvy zamkom ob kladku, vidkrylasia, i ve vanta biloho poroku vmy vysypavsia z neji. Ja stojav ostovpilyj, dyvliay, jak bystra teija rozyniaje v sobi sorok kilogramiv Atrujizynu i nioho ne mona bulo vdijaty, ereb bulo kynuto, ade rika postaala
misto pytnoju vodoju.
Iov ja cilyj de; koly potrapyv do mista, vono bulo ve osvitlene, vulyci hamirni, na
nych bahato perechoych. Ja zrazu vidukav dlia sebe nevelykyj hote, de mona bulo
zupynyty, i poav vyhliadaty perych oznak diji preparatu, ale poky o ne pomityv nijakych.
Stomlenyj dovhoju mandrivkoju, ne zvolikajuy, piov spoyvaty. Posered noi mene rozbudyv pronyzlyvyj kryk. Ja schopyvsia z posteli. U kimnati bulo svitlo vid jazykiv polumja, jake
poyralo susidnij budynok; ja vybih na vulyciu j odrazu za porohom spitknuvsia ob e ne
zachololyj trup. Viddalik estero bandytiv, micno trymajuy dida, jakyj klykav na dopomohu,
vyryvaly jomu obcekamy zub za zubom, a poky zahanyj vyhuk polehennia ne opovistyv,
o vony nareti znajly i vydalyly toj boliuyj kori, jakyj muyv i jich vnaslidok transmisiji;
pokynuvy bezzuboho i napivzakatovanoho dida, vony, javno zaspokojeni, pily sobi he.
Odnak mene, vyjavliajesia, rozbudyv kryk ne cioho neboraka; pryynoju buv incydent,
jakyj trapyvsia v pyvnij navproty: jakyj pjanyj zdorova molosnuv tam svoho pryjatelia po
lobi j sam u tu my viduv bi, rozliuenyj cym, vin poav hamselyty joho ymdu, a zavsidnyky, jakym te due bolilo, pidskoyly, aby lupciuvaty tych, o zepylysia; kolo zahanoho

stradannia tak rozyrylosia, o polovyna hostej moho hoteliu, vyrvana zi snu, pochapaly
cipky, mitly, kyjky i v ninij bilyzni povybihaly na misce bijky, de splely u odyn velykyj
klubok i kaalysia posered potroenych mebliv i posudu, a poky ne perekynuly lampu, vid
jakoji spalachnuv voho. Pid bamkannia dzvoniv, vyttia staroji poenoji mayny i kryky
nedobytkiv toho pobojia ja ymvyde vtik z toho miscia, aby erez kika vuly natrapyty
na hromadu, a, vyde, natovp, o obstupyv nevelykyj bilyj budynook sered trojandovych
kuiv. Jak vyjavylosia, tam perebuvala para molodych, jaki ojno pobralysia. Tysniava bula
nejmovirna. Myhtily vijkovi mundyry, sutany duchovnych osib i navi formy licejistiv; ti,
o stojaly popid viknamy, zahliadaly doseredyny, ini vydyralysia jim na plei, kryaly: Nu!
o take?! Skiky mona huzdratysia?! Dovho nam ie ekaty?! Anu do roboty, vyde! i t.
in. Jakyj diduhan, nespromonyj propchatysia, zi sliozamy na oach blahav propustyty joho
vpered, bo zdaleku vin erez skleroz nioho ne pouje; ale na joho slizni prochannia nichto
ne zvaav odni mlily sobi potycheku z utichy, ini postohnuvaly z velykoji ahy, a men
dosvideni puskaly nosom bubaky. Rodyna molodiat speru chotila porozhaniaty nabrydlyvyj natovp, ale nezabarom i sama, vpavy v zamiannia zahanoji rozpusty, pryjednalasia
do hrubijankoho choru, o pidochouvav zakochanych, pry omu pered u ciomu sumnomu
vydovyi viv pradid molodoho, kotryj uperto turmuvav invalidnym vizkom na koliatach
dveri podrunioji spani. Hlyboko vraenyj cijeju scenoju, ja vyriyv povernutysia do hoteliu,
ta po dorozi raz po raz natykavsia na kupy liudej, z jakych odni vovtuzylysia v bijci, a ini
zavziato obijmalysia; ale vse ce bulo niym u porivnianni zi scenamy, jaki vidbuvalysia v
hote Ve zdaleku ja pomityv, o hosti v bilyzni vyskakuvaly erez vikna na vulyciu, astohusto lamajuy sobi nohy, kika osib zalizlo na dach, a vseredyni hospodar, joho inka, pokojivky, vejcary bihaly j verealy zi strachu, mov aleni, vony chovalysia do af abo popid
lika, i vse erez te, o kit u liochu lovyv myej.
Ja poav rozumity, jakym neobanym buv mij vynok; na svitanku Atrujizyn dijav ue
z takoju syloju, o koly v koho u nosi zaloskotalo, vsia okolycia v radisi myli vidpovidala
vybuchamy channia, a vid osib, chvorych na vaku nevralhiju, ridni, dohliadaky j likari
vtikaly hire, jak vid jakoji zarazy; tam nesmilyvo krutylosia tiky kika blidych mazochistiv, jaki a sopily vid velykoji pryjemnosti. Bulo tako ymalo maloviriv, jaki kopaly j tovkly
svojich blynich, aby perekonatysia, y pravdu rozpovidaju pro ti udesa transmisiji; ti, koho
byly, tak samo ne chotily zalyatysia v borgu, i vse misto spovnylosia hluchymy zvukamy
udariv. De pered svitankom, blukajuy vulyciamy, ochoplenyj nezmirnym podyvom, ja natknuvsia na velykyj natovp, jakyj, hirko plauy, hnav kaminniam erez rynkovu plou zakutanu v orne babusiu. Jak vyjavylosia, to bula vdova jakoho povanoho evcia, jakyj pomer mynuloho dnia i zranku mav buty pochovanyj; oto stradannia bezutinoji vdovy tak
dopekly susidam i susidam susidiv, o, ne zumivy nijakym ynom zaspokojity bidolanoji,
vony vyhnaly jiji z mista. Vid usioho pobaenoho serce moje ohornuv vakyj smutok, oto ja
ymvyde povernuvsia do hoteliu, odnak i vin ue buv ochoplenyj vohnem. Vse stalosia erez
kuchovarku, jaka, variay juku, obpekla sobi pale, a jakyj rotmistr, o same ystyv zbroju
na horiniomu poversi, viduvy hostryj bi, mymochi natysnuv na haok i na misci vbyv
inku j etvero ditej; joho rozpa rozdilyly vsi z polamanymy kincivkamy abo vkraj oalili, i
jich e ne vstyhly zabraty do likarni. Jakyj zylyve, prahnuy zvinyty usich vid muk, vid

jakych i sam malo ne hynuv, oblyvav, koho mih, benzynom i, v javnomu alenstvi, pidpaliuvav. Ja vtik vid poei sam te malo ne znavisnivy, ukajuy ve choa b odnoji, choa pryblyzno, choa b trochy oaslyvlenoji osoby, ale natrapyv lye na retky natovpu, kotryj
povertavsia z tijeji poliubnoji noi. Vony komentuvaly jiji perebih, pry omu vse tym nikemam vydavalosia ne takym, jakym, na jich dumku, nalealo buty; do toho koen z tych
kolynich spivuasnykiv peroji liubnoji noi styskav u ruci dobriaoho kyjka, ob vidhaniaty konoho stradacia, jakyj moe trapytysia po dorozi; todi ja podumav, o v mene vid
aliu j soromu moe ne vytrymaty serce, ale j dali chotiv znajty choa b odnu liudynu, jaka b
zmenyla moje rozaruvannia; rozpytujuy perechoych, ja nareti dovidavsia, de yve odyn
vidomyj myslyte, jakyj proholouje maxymum braterstva i svitloji liudianosti. Tomu ja popriamuvav do nioho, vpevnenyj, o joho oselia bude otoena jurbamy liudej. Ta de tam! Pid
bramoju niavalo lye kika kotiv, pid zachystom aury prychynosti, jaku poyriuvav mudre, zavdiaky omu psy, o jich peresliduvaly, trymalysia na pevnij vidstani, nervovo oblyzujuy, a jakyj kalika, biuy oduchu, mynuv mene z krykom: Kroliarnia ve, pevne,
vidynena! Vidynena! polyyv mene v ponurych rozdumach, jakym ynom te, o vidbuvajesia v kroliarni, moe polipyty joho samopouttia.
Koly ja tak stojav, do mene pidijlo dvoje liudej. Odyn, pyno dyvliay meni v oi, osyly zatopyv druhomu v pyku, a ja tak ostovpiv z podyvu, o navi ani schopyvsia za vlasne
oblyia, ani kryknuv, bo v mene, jak u robota, ta oka ne zabolila; a vart bulo pro ce podumaty, bo oboje buly z tajemnoji policiji, v takyj sposib vyjavyvy mene, vidrazu uzialy v
narunyky j potiahly do vjaznyci. Tam ja u vsiomu ziznavsia. Ja rozrachovuvav, o, moe,
vony vimu do uvahy moji liachetni namiry, choa pivmista ve horilo; ale vony tiky dlia
toho speru zlehka stysnuly mene leatamy, ob perekonatysia, o jich ce napevno ne zaboly, a vpevnyvy, o vony nioho ne viduvaju, hurmoju kynulysia byty mene, vydyraty
hvynty, toptaty, hepaty nohamy, lamaty fibry moho vymuenoho jestva. Ne zliyty muk, jaki
ja sterpiv za svoje yre baannia oaslyvyty jich usich; dosy toho, o mojimy ostankamy
vreti nabyly harmatu j vystrelyly nymy v Kosmos, jak zavdy, tychyj i temnyj. Letiay, ja iz
oraz bioji vidstani ochopliuvav poobbyvanymy oyma kartyny diji Atrujizynu na odali
to biomu prostori, bo chvyli riky nesly astky preparatu vse dali j dali. Todi ja ve znav,
o dijalosia sered lisovoji ptani, enciv, kiz, lycariv, selian i jichnich inok, kohutiv, divat
i starych inok, i vid cych kartyn ue retky neukodenych lamp potriskalysia v mene z
serdenoho aliu i, vlasne, v takomu stani upav ja pislia dovhoho poliotu nepodalik vid
tvojeji hospody, laskavyj pane, ostatono, na vsi asy vylikuvanyj vid baannia oaslyvliuvaty blynich pryskorenymy metodamy

Odnoho dnia nadveir slavetnyj konstruktor Trur prybuv do svoho pryjatelia Kliapavcija, movaznyj i zadumanyj, a koly toj sprobuvav rozvayty joho najsviiymy kibernetynymy anekdotamy, znenaka ozvavsia:

 Prou tebe, ne starajsia obernuty moho ponuroho nastroju na artivlyvyj, bo v mojij

dui prokliovujesia istyna, nastiky pravdyva, naskiky j sumna. Ja same dochodu vysnovku, o, praciujuy protiahom usioho yttia, my ne zrobyly nioho putnioho!
Kauy ce, vin spriamuvav spovnenyj osudu j vidrazy pohliad na rozvianu po stinach
Kliapavcijevoho kabinetu bahatu kolekciju ordeniv, vidznak i poesnych dyplomiv u zoloenych riamciach.
Jaka pidstava dlia takoho suvoroho vyroku? spovanivy, zapytav Kliapavcij.
Zaraz pojasniu. My myryly voroi korolivstva, postaaly monarchiv trenaeramy
vlady, buduvaly mayny-opovidaky j specini mayny dlia poliuvannia, peremahaly pidstupnych tyraniv i galaktynych rozbijnykiv, o yhaly na nas, ale tym samym lye
vdovonialy svoje estoliubstvo, pidnosyly sebe u vlasnych oach, natomis ne zrobyly po suti
niohisiko dlia Zahanoho Dobra! Vsi nai zachody, spriamovani na polipennia yttia malekych istot, jakych my zustrialy pid as svojich miplanetnych podoroej, ani odnisikoho razu ne pryvely do vytvorennia stanu Doskonaloho astia. Zamis spravdi ideanych
rozvjaza my stvoriuvaly lye iliuziji, protezy j zaminnyky, za o zasluhovujemo zvannia
prestydyytatoriv ontologiji, vpravnych sofistiv diji, ale ne vysokoho zvannia Likvidatoriv
Zla!
Koly ja uju, jak chto rozvodysia odo programuvannia Zahanoho astia, meni
poynaju muraky po spyni bihaty, vidpoviv Kliapavcij. Otiamsia, Trurliu, chiba tobi
ne vidomi nezlienni pryklady same tak rozpoatych dij, o stavaly potim rujinoju i mohyloju najliachetniych zamiriv? Chiba ty zabuv ue pro fatanu doliu pustenyka Dobrycija,
kotryj namahavsia oaslyvyty Kosmos za dopomohoju preparatu, zvanoho Atrujizynom?
Chiba ty ne znaje, o mona lye pevnoju miroju obmeyty pobutovi problemy, domohty
dotrymannia spravedlyvosti, poystyty zakiptiueni soncia, nalyty bazamu na tryby suspinych mechanizmiv, ale astia ne vyprodukuje nijakoju maynerijeju? Pro joho zahane
panuvannia mona lye potaj mrijaty otak u sutinkach, jak oce nyni, namahatysia ujavyty
joho sobi v ideali, pjanyty solodkymy vydinniamy oko duchu, ale ce, pryjateliu, vse, na o
spromona najmudria istota!
To lye slova! burknuv u vidpovi Trur. Moe, zretoju, dodav vin za
chvylynu, oaslyvliuvaty tych, chto ve viddavna isnuje, i to riuymy, javno tryvinymy
sposobamy zavdannia nezdijsnenne. Ale mona stvoryty istot, zaplanovanych tak, aby
vony nioho, krim astia, ne znaly. Ujavy sobi, jakym udovym pamjatnykom naoho konstruktorstva (jake as use odno oberne koly na siryj poroch) bula b jasnijua de tam na
nebi planeta, do jakoji z nadijeju zvertaly b svoji pohliady masy tumannostevych plemen,
ob skazaty: Tak! Spravdi, astia u vyhliadi neskinennoji harmoniji molyve, i ce doviv
velykyj Trur iz neznanoju uastiu svoho druha Kliapavcija, i dokaz cioho yve i pyno rozkvitaje pered naym zachoplenym pohliadom!
Spodivajusia, ty ne sumnivajesia, o sam ja ne raz ue rozdumuvav nad poruenoju
toboju problemoju, pryznavsia Kliapavcij. Ale tut vynykaje serjozna dylema. Nauky,
jaku dala Dobrycijeva pryhoda, ty, bau, ne zabuv, i tomu choe oaslyvyty istot, jakych ne
isnuje, sebto prahne stvoryty aslyvciv na poroniomu misci. Oto speru nalealo b rozvjazaty pytannia, y vzahali mona oaslyvyty toho, chto ne isnuje. V mene odo cioho serjozni
sumnivy. Najpere ty mav by dovesty, o stan neisnuvannia z bu-jakoho pohliadu hiryj

vid stanu isnuvannia, choa b i ne nadto pryjemnoho, oskiky bez takoho dokazu z felicytologinoho experymentu, idejeju jakoho ty tak zachopliujesia, mih by vyjty pyk. I do muranyka neasnych, jakymy a kyy Kosmos, dodav by e jurmu novych, toboju stvorenych, i o todi?
Pevna ri, experyment ryzykovanyj, vyznav, choa j neochoe, Trur. I vse ja
vvaaju, o joho slid bulo b zdijsnyty. Pryroda tiky z vyhliadu bezstoronnia i nibyto fabrykuje o popalo i jak vyjde. Tobto porivnu pryjemnych i prykrych, lahidnych i orstokych, ale
dosy zrobyty pereoblik, aby perekonatysia, o peremociamy zavdy zalyajusia tiky
istoty orstoki j lychi, kotri poyraju tych, inych. A koly nehidnykam spadaje na dumku,
o vony ynia neharazd, vony vyhaduju dlia sebe pomjakuvani obstavyny abo vyi vypravdannia: napryklad, o zlo buttia je hostroju prysmakoju dlia zbiennia apetytu do raju
y podibnych mis. Jak na mene, to z cym slid pokinyty. Pryroda sama po sobi ne je zloju,
vona lye tupa, jak obit, i tomu dije po liniji najmenoho oporu, ote, jiji treba zaminyty i
samomu stvoryty promenysti istoty, ve sama pojava jakych bude spravnim ozdorovlenniam buttia. Vony z lykom vypravdaju uve mynulyj perid, spovnenyj krykom mordovanych, jakoho ne uty na jichnich planetach tiky erez kosminu vidsta. Ta jakoho lycha
vse yve maje zavdy stradaty? Jakby stradannia okremych istot spravlialy choa b takyj
tysk, jakyj maje kraplyna dou, to o tobi moja ruka i moji rozrachunky! vony b ue
bahato stoli tomu roznesly svit na druzky! Ale doky isnuje yttia, doty isnuju i vony, erez
ce i nimuje pyl, o vkryvaje nadhrobky j pokynuti palacy, i navi ty zi svojimy mohutnimy
zasobamy ne znajov by v niomu j slidu boliu ta klopotiv, jaki e vora dopikaly siohodninim rujinam.
Spravdi, v pomerlych nemaje klopotiv, pohodyvsia Kliapavcij. Ce dobra istyna,
oskiky vona svidy pro mynuis stradannia.
Ale odali zjavliajusia novi j novi stradaci! pidnis holos Trur. Chiba ty
ne rozumije, o mij plan je pytanniam zvyajnoji poriadnosti?
Zaekaj. Jakym, vlasne, ynom aslyva istota (prypustimo, o tobi vdassia jiji stvoryty) kompensuvatyme tu bezodniu muk, jaki ve davno rozvijalysia, i bezmir neas, jaki j
nadali tryvaju po vsiomu Kosmosu? y siohodninia tya likviduje voraniu buriu? y de
vidminiaje ni? Chiba ty ne rozumije, o verze durnyci?
To, po-tvojemu, nioho ne varto robyty?
Ja ne kau, o nioho. Moe polipuvaty isnujui buttia, abo prynajmni namahatysia robyty ce z pevnym ryzykom, ta tiky ti, pro kotri ty hovoryv, niym ne vidkoduje.
Chiba ty mav odo cioho inu dumku? Chiba vvaaje, o koly Kosmos po samu zavjazku
napchaty astiam, to ce bodaj na jaku krychtu zminy te, do oho v niomu dijlo?
Ale zminy! Zminy! kryav Trur. Ty tiky pravyno ce zrozumij! Jako
navi moja dija ne dosiahne tych, kotri ve isnuju, zminysia prynajmni cilis, astku jakoji
vony stanovlia. Vidtodi koen musytyme kazaty: Straenni trudnoi, nudotni cyvilizaciji,
achlyvi kutury buly lye vstupom do spravnioji suti, tobto do asiv zahanoji liubovi!
Trur, cej svitlyj mu, dijov u svojich rozdumach takoho vysnovku, o pohane mynule treba
vykorystaty dlia stvorennia dobroho majbutnioho. Na bidnosti vyvsia, jak stvoriuvaty bahatstvo, na rozpai oho varte pidnesennia, slovom, Kosmos same svojeju ohydnistiu dav

jomu impus dlia stvorennia Dobra! Nyninia doba vyjavysia pidhotovo-nadychajuoju

jak hadaje? i zavdiaky jij nastane zdijsnennia adanoho. Nu, o, perekonav tebe?
Pid Pivdennym Chrestom je derava korolia Trohlodyka, skazav Kliapavcij,
jakyj liuby krajevydy, napyhovani ybenyciamy; ale prychovuje ciu svoju prystras, tverdiay, o takymy nehidnykamy, jak joho piddani, inake pravyty ne mona. Vin, jak tiky ja
tam zjavyvsia, chotiv i do mene vziaty, ale zmetykuvav, o ja mou sterty joho na poroch,
i zliakavsia, bo vvaav pryrodnym, o koly vin ne zdolaje mene, to ja joho zatovu. Oto, aby
jako uporatysia zi mnoju, vydeko sklykav svoju venu radu, vid jakoji ja pouv moranu
doktrynu vlady, vyroblenu vlasne na taki vypadky. Ti platni mudreci skazaly meni, o ym
staje hire, tym bie choesia polipennia, oto toj, chto yny tak, o ve hodi vytrymaty,
nadzvyajno pryskoriuje polipennia zahanoho stanovya. Koro zradiv jichnij promovi, bo
vyjlo na te, o nichto tak, jak vin, ne praciuje dlia majbutnioho Dobra, ade vin vidpovidnymy antyynnykamy zbuduje prahnennia do zahanoho polipennia. Ote, tvoji aslyvci
povynni postavyty Trohlodykovi pamjatnyky; a ty povynen buty vdianym jomu podibnym,
chiba ne tak?
Neharna j cynina prypovidka! vypalyv, dokulenyj do yvoho, Trur. Ja dumav, ty pryjednajesia do mene, ale bau, o vydiliaje tiky otrutu skeptycyzmu i nyy
sofizmamy liachetnis mojich planiv. A vony je riativnymy v kosminych mastabach!
A, to ty choe staty riativnykom Kosmosu? skazav Kliapavcij. Trurliu, ja mav
by vziaty tebe v kolodky i vkynuty do cioho liochu, aby ty na dozvilli pro vse podumav. Tiky
bojusia, o ce tryvatyme nadto dovho. Tomu skau lye: ne yny astia nadto nespodivano!
Ne vdoskonaliuj buttia halopom! A koly b ty navi stvoryv de aslyvych (u omu sumnivajusia), nadali zalyasia i ti, j ini, i todi dijde do zazdroiv, tertia, napruennia, i chto znaje,
y ne opynysia ty pered dylemoju rade nepryjemnoju: abo tvoji aslyvci piddadusia
zazdrisnykam, abo zmueni budu vytovkty do nohy otych prykrych neasnych i nabrydlyvych; i to vse zadlia dosiahnennia cilkovytoji harmoniji.
Trur schopyvsia na rivni nohy, ale, otiamyvy, roztysnuv kulaky, bo, pustyvy jich u
diju, vin udavsia b do ne najkraoho zapoatkuvannia Ery Povnoho astia, kotru ve
tverdo vyriyv stvoryty.
Proaj! cholodno promovyv vin. Neasnyj agnostyku, nedovirku. Ty, mov
nevinyk, pokladajesia lye na pryrodnu zminu reej, oto ja zbyraju dyskutuvaty z toboju
ne slovamy, a lye dijeju! Plody mojeji praci dovedu tobi z asom, o pravda bula na mojemu
boci!

Povernuvy dodomu, Trur opynyvsia pered povanoju problemoju, oskiky z epilogu

dyskusiji, jaka vidbula u Kliapavcija, mona bulo zrobyty vysnovok, niby vin mav ue hotovyj plan diji, a ce rozchodylosia z pravdoju. yro kauy, ne mav anijakisikoho poniattia,
z oho poaty. Todi nabrav u bibliteci stos pra, prysviaenych opysam bezlii suspistv, i

stav pohlynaty jich z hidnoju podyvu zachlannistiu. A oskiky joho mozok use-taky nadto
povino zapovniuvavsia potribnymy faktamy, pryvolik iz pidvalu visimsot kaset rtutnoji,
svyncevoji, feromagnitnoji ta krinnoji pamjati, popidkliuav jich tekeramy do sebe i protiahom kikoch sekund zapovnyv svoju osobystis otyrma tryjonamy bitiv najkraoji i
najhlyboji informaciji, jaku tiky mona znajty v zorianij pimi, na planetach, a tako na
zaselenych terpliaymy litopysciamy cholonuych sonciach. Doza bula taka syna, o joho
a tipalo vid holovy do nih, vin posyniv, oi le ne povylazyly z orbit, do toho u nioho
zcipylysia elepy, vse tilo ochopyv zahanyj spazm, joho zatrusylo, tak niby buv uraenyj ne
istorisofijeju j istorigrafijeju, a blyskavkoju. Ta vin use opanuvav sebe, strepenuvsia, poter olo, spersia e tremtiaymy kolinamy na niky stolu, za jakym praciuvav, i skazav sam
do sebe:Bau, o spravy nabahato hiri, ni ja sobi ujavliav!!!
Jakyj as Trur pidstruhuvav olivci, nalyvav do kalamariv ornylo, skladav stosamy
bili arkui paperu, ale z tych pryhotuva jako nioho ne vychodylo, oto, ue trochy serdiay, skazav sobi: Ja choa b iz solidarnosti muu oznajomytysia z praciamy pradavnich
archajinych mudreciv, choa zavdy vidkladav jich, vvaajuy, o suasnomu konstruktorovi nioho navyty u tych starych porchavok, ale teper nechaj ue bude! Chaj sobi! Prostudijuju i tych napivpeernych starozavitnych myslyteliv, prynajmni ubezpeu sebe vid uyplyvych zauvae Kliapavcija, jakyj, cho sam jich te nikoly ne ytav (a chto jich uzahali
ytaje?), ale potaj vypysuje sobi z jichnich pra po reenniu, aby davyty mene cytatamy i
zvynuvauvaty v ignoraciji.
Pislia cioho vin spravdi vziavsia do sporochniavilych i zaplisniavilych pra, choa jomu
toho straenno ne chotilosia.
Hlupoji noi, sydiay sered rozhornutych knyok, jaki vin neterpliae skydav zi stolu, i
vony padaly j padaly jomu na kolina, Trur skazav sam do sebe: Bau, o meni dovedesia
skoryhuvaty ne tiky stvorennia rozumnych istot, a j te, o vony povyhaduvaly jak filosofiju.
yttia vse-taky zarodylosia v okeani, jakyj pry berehach dobriae zamulyvsia. Vynyklo ridke
boloto, abo kolojidy-nedotepy. Sonce pryhrilo, boloto zahustilo, blyskavka vdaryla i vse aminookyslyla tobto na ami i tak vynyk syr, jakyj z asom opynyvsia na suchomu misci.
V nioho vyrosly vucha, ob uty, jak zdoby pidchody, a tako zuby j nohy, ob jiji nazdohnaty i zjisty. A koly ne vyrostaly abo vyrostaly zakorotki, to joho zjidaly. Ote, tvoryneju
rozumu je evoliucija: ade o dlia nych Duris i Mudris, Dobro i Zlo? Dobro ce koly ja
koho zjim, a Zlo, koly mene zjidia. Te same z rozumom: toj, koho zjily, koly take stanesia,
durniyj vid toho, chto zjiv, bo ne moe maty raciji toj, koho nema, a nema vlasne toho,
koho zjideno. Ale jakby chto pojiv usich inych, toj sam by zmoryvsia, i tak ustanovliujesia
mira. Z plynom asu koen syr vapniakujesia, bo ce materil dirastyj, i tak, ukajuy
kraoho, drahlysti istoty vynajly metal. Odnak vony prosto skopijuvaly sebe v zalizi, bo
najlehe robyty z hotovoho, oto do spravnioji doskonalosti tak i ne dijlo. Ba! Jakby za
inym poriadkom reej speru vynyklo vapno, potim z nioho mjakyj delikates, a nakine
mjakeseka delikatnis, filosofija uklalasia b zovsim inake: jak vydno, vona vyvodysia prosto z materilu, tobto ym bie abyjak ukladalasia rozumna istota, tym vidajdunie tlumayla sobi sebe navpaky. Jako yve u vodi, kae, o raj na sui; jako na sui to raj u
nebi; koly maje kryla, vyrobliaje sobi ideal z plavnykamy, a koly nohy domaliuje sobi hu-

siai kryla j kryy: Angel! Dyvno, o ja dosi cioho ne pomityv. Ote, nazvemo ciu zakonomirnis Kosminym Zakonom Trurlia: erez nedoskonalis vlasnoji ineneriji bu-jakyj duch
ujavliaje sobi udovyj Absoliut. Ja povynen use ce zanotuvaty na vypadok, koly vimusia do
sprostuvannia osnov filosofiji. Odnak teper as buduvaty. Napoatok zakladaju Dobro
tiky o vono take? Bezpereno, joho nemaje tam, de nikoho nema. Vodospad dlia skeli ne
je ani dobrym, ani zlym, tak samo jak i zemletrus dlia ozera. Oto zmontuju Koho. Tiky
tut pytannia: y bude jomu dobre? Ale zvidky znaty, o komu dobre? Skaimo, ja pobayv
by, o Kliapavcijevi zle. I o ? Odnijeju polovynoju dui ja sumuvav by, a druhoju radiv,
chiba ne tak? Jake vono skladne. Molyvo, o komu dobre, jak porivniaty z susidom, ale
vin pro ce nioho ne znaje, i tomu ne vvaaje, o jomu dobre. y slid bulo b tvoryty istoty
za vlasnoju podoboju, tiky due neasnymy? y vony pouvaly b todi velyke vdovolennia
ve vid samoho kontrastu? Moe buty, tiky odnakovo jake vono paskudne. Oto tut treba
drosselia i transformatora. Ne varto vidrazu bratysia do tvorennia aslyvych suspistv: dlia
poatku chaj bude indyviduum!
Trur zakasav rukavy i za try dni zbuduvav aslyvoho Spohliadaa Buttia, maynu,
jaka zapalenoju v katodach svidomistiu pojednuvalasia z konym spostereenym predmetom, i ne bulo na sviti nioho, o ne spravylo b jij pryjemnosti. Trur siv pered neju, aby
zvayty, y jomu jlosia pro take. Spohliada, rozstavyvy try metalevi nohy, vodyv teleskopinymy oykamy navkruhy i, natrapyvy pohliadom y to na doku parkana, kami y na
staryj erevyk, straenno zachopliuvavsia, a stycha postohnuvav vid nadzvyajnoho zadovolennia, o rozpyralo joho. A koly zajlo sonce i zori vsijaly nebo, vin a prysiv vid zachoplennia.
Kliapavcij, zvisno, skae, o same prysidannia j postohnuvannia e ni pro o ne
svidy, skazav sobi Trur, omu oraz bie nepokojay. Zaadaje dokaziv
Todi vin umontuvav Spohliadaevi v yvit velykoho hodynnyka z pozoloenoju strilkoju
i kaloju v odynyciach aslyvosti, nazvanych nym hedonamy y korotko hedamy. Za odyn
hed vin uziav tu kikis utichy, jakoji mona zaznaty, koly, projovy otyry myli v erevyku,
v jakomu styry cviach, usunuty toj cviach. Pomnoyv liach na as, podilyv na hostrotu
cviacha, vyviv za duky koeficijent zmuenoji pjaty, i v takyj sposib jomu vdalosia perevesty
astia v systemu santymetr-gram-sekunda. Ce joho trochy vtiylo. Prydyvliajuy do popliamlenoho mastylom robooho fartucha Trurlia, o krutyvsia pered nym, Spohliada, zaleno vid kuta nachylu i zahanoho osvitlennia, viduvav vid 11,8 do 18,9 hediv na pliamu,
latku i sekundu. Konstruktor zovsim zaspokojivsia. Teper vin pidrachuvav, o odyn kilohed
ce stiky, skiky viduly starci, pidhliadajuy Susannu v kupeli, o megahed ce radis
pryreenoho, jakomu vasno peretialy zamorg, a pobayvy, jak tono mona vse vyrachuvaty, nehajno poslav odnu z ostannich laboratornych mayn po Kliapavcija.
Koly toj pryjov, Trur skazav jomu:
Dyvy i vy.
Kliapavcij obijov dovkola mayny, a ta, skeruvavy na nioho biis svojich teleobjektyviv, prysila j kika raziv ochnula. Joho zdyvuvaly ci hluchi, nae z hlybokoho kolodiazia
zvuky, ale vin ne dav znaku j tiky spytav:
o ce take?
aslyva istota, skazav Trur, a same aslyvyj Spohliada Buttia, skoroeno

 aspobut.
I o roby cej aspobut?
Trur pouv u cych slovach ironiju, ale propustyv jiji povz vucha.
Vin ve as aktyvno sposterihaje! pojasnyv vin Kliapavciju. I ne prosto sposterihaje, fixujuy, a roby ce intensyvno, zoseredeno, pyno, a vse pobaene daje jomu nevymovnu utichu! I cia vticha, spovniujuy joho anody j kontury, daje jomu arivne blaenstvo,
oznakoju jakoho, vlasne, i je oci vyhuky, o jich ty uje, koly vin vdyvliajesia u tvoji z usich
pohliadiv banani rysy.
Tobto cia mayna viduvaje aktyvne zadovolennia vid isnuvannia jak spohliadannia?
Same tak! vidpoviv Trur, ale tycho, bo omu ue ne buv takyj upevnenyj, jak
nedavno.
A ce, napevno, felicytometr zi kaloju v odynyciach ekzystencinoji nasolody? Kliapavcij pokazav na cyferblat z pozoloenoju strilkoju.
Tak, ce toj hodynnyk
Todi Kliapavcij poav pokazuvaty aspobutu rizni rei, pyno vdyvliajuy u kolyvannia strilky. Trur, zaspokojenyj, posviatyv joho v teoriju hedoniv abo v teoretynu felicytometriju. Slovo za slovom, odne, druhe pytannia tak toylasia rozmova, a poky Kliapavcij
u jaku my ne zapytav:
A cikavo, skiky b odyny malo viduttia toho, koho trysta hodyn byly, a vin sam
potim rozvalyv holovu tomu, chto joho byv?
A, ce proste zavdannia! zradiv Trur i ve chotiv buv sisty do obrachunkiv, jak
pouv holosnyj pryjateliv smich.
Spantelyenyj, schopyvsia Trur z miscia, a Kliapavcij skazav jomu, vse e smijuy:
To ty, mij Trurliu, kae, o vziav za osnovnyj pryncyp dobro? Nu, o , prototyp
tobi udavsia! Roby tak i dali, i vse udovo vdassia! A tym asom buvaj.
I piov, zostavyvy Trurlia zovsim spantelyenym.
Nu j pidlovyv mene, nu j spapliuyv! ochav konstruktor, i tomu ochanniu vtoruvalo extatyne ochkannia aspobuta.
Ce tak rozizlylo Trurlia, o vin vydeko zapchav maynu do komiryny, zakydav jiji
matkamy staroji bliachy j zamknuv na zamok.
Potim siv do poronioho stolu j skazav sobi:
Ja pereplutav estetynyj extaz iz Dobrom. Nu j osel e z mene! y, zretoju, aspobut vzahali rozumnyj? I o todi? Treba pomirkuvaty zovsim inake, do konisikoho atomnoho jadra! astia napevne. Vticha bez sumnivu, ale ne uym kotom! ob ne Zlo
bulo joho derelom! Ot o! Tiky o take Zlo? O, bau, o v svojij doteperinij konstruktorkij dijanosti ja zovsim zanedbav teoriju!
Protiahom vomy dniv vin ne liahav, ne spav, ne vychodyv, tiky dosliduvav najenii
praci z pyta Dobra i Zla. Vyjavylosia, o, zhidno z pohliadamy bahatioch mudreciv,
najvalyvioju je spravnia turbota i zahana dobrozylyvis. I pere, j druhe maju vzajemno
vyjavliaty rozumni istoty. Bez cioho nioho ne bude. opravda, same proholoujuy ce,
zavdy sadovyly na paliu, pojily hariaym olovom, etvertuvaly, rozdyraly kolom i volom,

troyly rebra, a u valyvii istoryni momenty dlia cioho vyvaly navi estyrykovych zapriahiv. Istoryno dobrozylyvis vyjavlialasia tako u nezliennych riznomanitnych formach inych tortur, zastosovuvanych do duchu, a ne do tila.
Odnoho namiru ne dosy! promovyv do sebe Trur. A o, jakby sumlinnia vkladaty ne v toho, komu vono naley, a v blynioho, poriad, i navzamin. o b z cioho vyjlo?
O, lycho, ade todi moji pohani vynky muyly b moho susida, to ja ie vinie, ni doty,
mih by porynaty v hrich! Oto, moe, treba vmontuvaty u zvyajne sumlinnia pidsyliuva
pereyvannia, tobto zrobyty tak, ob koen lychyj vynok dokuliav u tysiau raziv due,
ni doty? Ale todi koen prosto z cikavosti odrazu zroby o pohane, aby sprobuvaty, y
te nove sumlinnia spravdi tak pekeno hryze i do kincia svojich dniv bude bihaty jak bura
suka, vsia pohryzena dokoramy sumlinnia To , moe, treba zrobyty sumlinnia zi zvorotnym ruchom i vytyrakoju, ale zaplombovanoju? Tiky vlasti matymu kliuyk Ni! J ce ne
hodysia, bo vid oho vidmyka? A o, jakby vlatuvaty transmisiju pouttiv odyn viduvaje za vsich, usi za odnoho? Ale, pravda, ce ve bulo. Same tak dijav Atrujizyn To, moe,
zrobyty tak: koen maje vmontovanyj u tulub nevelykyj detonator iz pryjmaem, i jako
jomu, za joho lychi j pidli vynky, baaju zloho bie ni desia blynich, vid dodavannia
jichnich desiaty pobaa na heterodynovomu vchodi toj, do koho vony adresovani, zlitaje v
povitria. Nu? y ne unykav by todi koen Zla hire, ni zarazy? Napevno, o unykav by, ta
e j jak! Prynajmni o to za aslyve yttia z minoju spovinenoji diji bilia lunka?
Zretoju, mohly b vynykaty tajemni zmovy proty pevnych osib, dosy bulo b, ob desiatero
nehidnykiv zmovylysia proty nevynnoho, i ve toho nevynnoho na dribnyj mak Nu, to,
moe, prosto pominiaty znaky? Te nioho ne das. o ce za lycho, koly ja, zdatnyj peresuvaty galaktyky, jak afy, ne mou rozvjazaty takoji nae prostoji konstruktorkoji zadaky?! Prypustimo, o koen hromadianyn suspistva je vhodovanym, rumjanym i veselym, o vin vid ranku do veora spivaje, pidskakuje j chychoe, o roby inym dobro, ta z
takym zapalom, a use triy, a ini j sobi, a jak koho spytaty, koen uholos kryy, o
straenno radyj z vlasnoho j zahanoho isnuvannia y take suspistvo bulo b e nedostatnio oaslyvlenym? Cho by tam ne znaty o, a nichto nikomu Zla tam baaty ne moe! A
omu ne moe? Tomu, o ne choe! A omu ne choe? Tomu, o ce jomu nioho ne das. Ot
i rozvjazok! Chiba ne udovyj u svojij prostoti plan dlia masovoho vyrobnyctva? Chiba ce
ne oznaaje, o tam usi na otyry nohy astiam pidkuti? Spytajemo, o na ce toj cynikmizantrop, toj skeptynyj agnostyk, Kliapavcij, skae kudy vin ustromy svoju zaplisniavilu kopijku hluziv i znuannia! Nechaj bavysia zaipkamy, nechaj ukaje dirky v cilomu, koly koen roby inomu oraz krae j krae, tak o ve dali nikudy Hm, a y ne
zamuasia vony, ne vtomliasia, ne popadaju pid hradom i lavynoju takych dobrych uynkiv? Nu, to treba vmontuvaty slabeki reduktory abo jaki drosseli, astevidporni stinky,
kombinezony, ekrany, izoliatory Stryvaj, tiky ne treba pospiaty, aby znovu oho ne propustyty. Ote, po-pere veseli, po-druhe dobrozylyvi, po-tretie skau, po-etverte
rumjani, po-pjate jim udovo, po-oste nadijni dosy, mona poynaty!
Do obidu vin trochy pospav, bo ci rozdumy joho straenno stomyly, a potim vydko,
badioro schopyvsia, nakreslyv plany, naperforuvav smuky program, vyrachuvav alhorytmy
i dlia poatku zbuduvav aslyve suspistvo, o skladalosia z devjatysot osib. A ob u niomu
panuvala rivnis, zrobyv usich dyvovyno schoymy mi soboju. A ob ne pobylysia za jiu

y pytvo, vlatuvav jich poyttievymy abstynentamy vid bu-jakoji stravy j napoju: cholodnyj
atomnyj vohnyk buv dlia nych derelom energiji. Potim Trur siv na prybi j do zachodu
Soncia dyvyvsia, jak vony pidstrybuju, veresklyvo vyjavliajuy svoju aslyvis, jak roblia
odne odnomu dobro, pohladujuy odne odnoho po holovi j prybyrajuy kaminnia z dorohy,
jak vony, micni, vavi j veseli, yvu u pidnesenni j bezturbotnosti. Koly chto zvychnuv nohu,
vid natovpu stavalo a orno, i bihly ne z-za cikavosti, a erez kategorynyj imperatyv aktyvnoho spivuttia. Pravdu kauy, vid nadmiru zapopadlyvosti na poatku asom komu
vidryvaly nohu, zamis jiji vpravyty, ale vin pidrehuliuvav reduktory, dokynuv oporiv i potim
zaprosyv Kliapavcija. Toj jakyj as sposterihav radisni vybryky, z dosy ponuroju minoju
sluchav halajkannia, potim podyvyvsia na Trurlia j spytav:
A vony mou sumuvaty?
Take durne pytaje! Pevna ri, o ne mou! vidpoviv toj.
Oto pryreeni vino tak skakaty, rumjanyty, robyty dobro i vholos vereaty, o
jim udovo?
A pevno!
A o Kliapavcij ne vyslovyv ne lye skupoji, ale j uzahali odnoji pochvaly, to Trur
hnivno kynuv:
Moe, ce vydovye monotonne, ne take maliovnye, jak batani sceny, ale mojim
zavdanniam bulo oaslyvyty, a ne obdaruvaty koho-nebu dramatynym vydovyem!
Oskiky vony roblia te, o roblia, bo musia, mij Trurliu, ozvavsia Kliapavcij,
to v nych stiky Dobra, jak u tramvaju, kotryj ne moe tebe perejichaty, koly ty stoji na
trotuari, bo ne zijde z rejok. Ne toj, Trurliu, viduvaje astia, robliay Dobro, chto musy
bezupynno pohlauvaty inych po holovi, zachlynaty vid utichy j prybyraty kameni z dorohy, a toj, chto moe plakaty, rozbyty kamenem holovu, ale z dobroji voli j serdenoji lasky
tak ne yny! Ci tvoji prymuenci je lye znuanniam nad vysokymy idealamy, nad jakymy
tobi vdalosia dobre pohlumytysia!
Ta o ty kae! Vony use-taky rozumni istoty probekotiv oeleenyj Trur.
Tak? spytav Kliapavcij. Zaraz perekonajemo!
A todi, zajovyy pomi Trurlevych doskonaciv, osyly zacidyv u olo peroho , jakyj
trapyvsia jomu pid ruku, j spytav:
aslyvyj, dobrodiju?
aleno! vidpoviv toj, trymajuy za holovu, na jakij vyskoyla gulia.
A teper? spytav Kliapacij i tak joho stusonuv, o toj hepnuv na zemliu. e ne
vstav, ie pisok vypliovuvav, a ve kryav:
aslyvyj, mylostyvyj pane! Tak meni harno!
Ot i maje, lakonino vidkazav Kliapavcij ostovpilomu Trurlevi j piov he.
Straenno zasmuenyj, Trur po odnomu sprovadyv svojich doskonaciv do laboratoriji
i tam rozibrav jich do ostannioho urupa, i oden z nych pry ciomu ne opyravsia, navpaky,
dejaki jak mohly, dopomahaly jomu, prytrymujuy kliui, obceky, i navi hupaly molotkom
po erepu, koly joho pokryka vyjavlialasia nadto ino prypasovanoju j ne chotila vidchodyty. astyny poskladav nazad do uchliad na polyci komory, zirvav iz kumana plany, poder
jich na matoky, siv za stil, o a uhynavsia pid kupoju filosofko-etynych knyh, i tycho
zitchnuv.

 Harna istorija! Nu j zhabyv mene cej rozbijnyk, cej zirvyrub, mij tak zvanyj pryjate!

Trur vyjniav z-pid skla mode permutatora, prystroju, jakyj perevodyv kone viduttia
u prahnennia vzajemnoji turboty i zahanoji dobrozylyvosti, poklav joho na kovadlo i
synymy udaramy rozbyv na druzky. I lehe jomu vid toho ne stalo. Podumav, pozitchav i
vziavsia do zdijsnennia inoho zadumu. Cioho razu z-pid joho ruk vyjlo ymale suspistvo
try tysiai dobirnoho liudu jake vidrazu obralo sobi vladu tajemnym i priamym holosuvanniam, a todi vzialosia do riznych sprav: odni sporuduvaly budynky i zvodyly ohoroi,
ini vidkryvaly zakony Pryrody, e ini zajmalysia ihrakamy ta riznymy dribnykamy.
Kone z novych Trurlevych stvori malo v holovi homeostatyk, a v tomu homeostatyku pryvareni po bokach zaklepky, pomi nymy j mohla sobi huliaty joho vina volia jak jij zamanesia; a pid spodom znachodylasia pruyna Dobra, kotra tiahnula na svij bik znano synie,
ni ina, mena, prytrymuvana kolodkoju, pruyna destrukciji i rujnaciji. Krim toho, koen
hromadianyn posidav vysokoutlyvyj datyk sumlinnia, vmienyj mi dvoma zubastymy
skobamy, jaki poynaly joho hryzty, koly vin zbouvav zi liachu esnoty; pry vyprobuvanni
v majsterni doslidnoho zrazka, koly dochodylo do dokoriv sumlinnia, vony vyjavlialysia takymy synymy, o neasnych pidkydalo due, ni vid hykavky j navi vid tanciu sviatoho
Vitta; i tiky koly rozkajannia, liachetni vynky i atrujizm pomalu pidyvliuvaly kondensator, joho potovch roztyskav zubci prykusu sumlinnia i zmauvav datyk. Obdumano ce
bulo mysteky, nema o kazaty! Trur navi zadumavsia nad tym, y ne pojednaty dodatnim
zvorotnym zvjazkom dokory sumlinnia z bolem zubiv, ale potim vidmovyvsia vid cioho, bojay, o Kliapavcij znovu pone toroyty svojeji pro prymusovis, jaka vykliuaje najavnis
vinoji voli, zretoju ce bulo b javnoju brechneju, oskiky novi istoty maly statystyni prystavky, i tomu nichto, navi sam Trur, ne mih napered znaty, jak vony povodytymusia i jak
ukladu svoje yttia. Cilu ni Trurlia budyly vse novi radisni vyhuky, i toj homin straenno
potiav joho. Nu, kazav vin sam do sebe, teper ue Kliapavcij ni do oho ne pryepysia.
Vony aslyvi, ale ne vnaslidok jakoji zaprogramovanosti y prymusu, a tiky vychodiay z
pryncypiv stochastynosti, neobchidnosti j imovirnosti. Naa vziala! z cijeju dumkoju vin
smano zasnuv i spav a do rannia.
Ne zastavy Kliapavcija vdoma, vin ekav joho a do obidu, a potim pryviv do sebe,
odrazu na felicytologinyj polihon. Kliapavcij ohlianuv budynky, ohoroi, vei, napysy, holovne upravlinnia, joho viddilennia, delehativ, hromadian, porozmovliav z odnym-druhym, a
v binij vulyci sprobuvav buv stusonuty kotroho iz menych, ale troje inych odrazu
uzialy joho za arovary i, druno pryspivujuy sobi, vykynuly z selya, i cho vony pynuvaly, aby ne zlamaty jomu yji, odnakovo Kliapavcij, vylaziay z prydoronioho rovu, ne mih
vyprostaty.
Nu? spytav Trur, udajuy, o ne pomityv Kliapavcijevoji haby. o skae?
Pryjdu zavtra, vidpoviv toj.
Rozumijuy, o pryjate utikaje, Trur poblalyvo posmichnuvsia. Nastupnoho dnia
blyko poludnia obydva konstruktory znovu vvijly do selya. Vony zastaly tam velyki
zminy. Jich odrazu zatrymav hromadkyj patru, a staryj ynom zvernuvsia do Trurlia:
oho ce vy, vaa mylis, tak skosa pozyrajete? Spivu ptaok ne ujete? Kvitok ne
bayte? Anu, vye holovu!

A druhyj, nyyj ynom, dodav:

Anu-bo, priamie trymatysia, veselie, badiorie!
Tretij ne skazav nioho, tiky tak stusonuv konstruktora metalevym kulakom mey
plei, o a chrupnulo, a todi vsi obernulysia do Kliapavcija, ale toj, ne ekajuy na sponukannia, sam tak vyprostavsia, tak prodemonstruvav badioru mi, o vony zalyyly joho v
spokoji i pily sobi he. Cia scena spravyla na mymovinoho tvorcia novoho ladu take syne
vraennia, o vin, rozkryvy rota, ostovpilo dyvyvsia na plou pered upravlinniam Feliciji,
de vyykuvani v kare zahony zachopleno skanduvaly pid komandu.
Buttiu slava! hukav jakyj oficer v epoletach, z bunukom, a jomu vidpovidav
drunyj chor holosiv:
Slava, radis i chvala!
Ne vstyh Trur i slova pysnuty, jak joho schopyly, i vin razom z pryjatelem opynyvsia
v erenzi; obydva do veora vykonuvaly mutru, kotra poliahala v tomu, o koen mav robyty sobi prykris, a svojemu blyniomu v erenzi dobro, use na raz-dva-try, a
naanyky, jakych zvaly felicineramy, tobto, ochoronciamy zahanoho blaenstva, a v narodi prosto ochozablamy, pynuvaly, ob koen zosibna i vsi razom staranno vyjavlialy
povne zadovolennia i zahane blaenstvo, a ce, jak vyjavylosia na praktyci, ri straenno obtialyva. Pid as nedovhoji perervy u felicytologinych vpravach Trurlevi j Kliapavcijevi vdalosia vtekty z erengy j schovatysia za parkanom, a potim vony, pryhynajuy, perebihly
rovom, nae pid artylerijkym vohnem, distalysia do Trurlevoho domu j dlia bioji pevnosti
schovalysia a na horyi. I zrobyly ce due vasno, bo ve po vsich okolyciach snuvaly patruli, proisujuy pomekannia v poukach neaslyvych, sturbovanych, zasmuenych, jakych tut-taky na misci vydeko oaslyvliuvaly. Trur sydiv na horyi i, proklynajuy vse
na sviti, obmirkovuvav sposoby likvidaciji naslidkiv experymentu, jakyj obernuvsia takym
nespodivanym bokom, a Kliapavcij tiky posmijuvavsia v kulak. Ne prydumavy nioho
kraoho, Trur, zhnityvy serce, vyslav do selya zahin demontanykiv, pryomu dlia
bioji pevnosti i v cilkovytij tajemnyci vid Kliapavcija zaprogramuvav jich tak, ob vony ne
mohly zlakomytysia na udovi hasla pro zahanu dobrozylyvis i najujnie vzajemne pikluvannia. Koly cej zahin zitknuvsia z ochozablamy, to a iskry posypalysia. Felicija herojino
stala na zachyst zahanoho astia. Trur zmuenyj buv poslaty e rezerv z podvijnymy
leatamy j hakamy; todi sutyka pererosla u spravnij bij, u suu vijnu, suprotyvnyky bylysia z velykoju samoviddanistiu, zasypajuy odni odnych karteiu i rapnelliu. Koly konstruktory vyjly nadvir, u nebi stojav molodyk, a bojovye javlialo soboju sumnu kartynu. V
zakiptiuenomu vid vybuchiv poselenni de-ne-de trapliavsia jakyj feliciner, u pospichu ne
do kincia rozkruenyj; u mechaninij ahoniji vin z ostannich syl proholouvav svoju
nadzvyajnu i nepochytnu viddanis ideji Zahanoho Dobra. Ue ne dbajuy pro svoje renome, Trur vybuchnuv hnivom i rozpaem, bo zovsim ne rozumiv, de vin prypustyvsia pomylky, jaka zrobyla dobrozylyvciv derymordamy.
Dyrektyvna vsezylyvis, liubyj mij, jako vona zanadto zahana, moe pryzvesty do
riznych naslidkiv, dochidlyvo pojasnyv jomu Kliapavcij. Toj, komu dobre, choe, aby j
inym vidrazu stalo dobre, a nesluchnianych poynaje navi pidtovchuvaty do astia lomom.

 A ote, Dobro moe poroduvaty Zlo! O, jakoju pidstupnoju je Pryroda Reej!

vyhuknuv Trur. Todi ja vyklykaju na her samu Pryrodu! Proaj, Kliapavciju! Ty svidok
mojeji tymasovoji porazky, ale odna bytva to e ne vsia vijna!
Pochmuryj, ale ie zatiatiyj, vin odrazu zaynyvsia na samoti j uziavsia do knyh i
zapysok. Rozum pidkazuvav jomu, o per ni rozpoaty nastupnyj experyment, slid bulo b
otoyty budynok muramy, vystavyvy v bijnyciach harmatni erla, ale chiba mih vin iz
cioho poynaty budivnyctvo zahanoho astia. Oto vyriyv, o stvoriuvatyme ve tiky
zmeneni modeli v mastabi 1:1 000 000, v meach experymentanoji mikrominitiuryzovanoji socilogiji. ob krae zapamjataty i zavdy maty jich pered oyma, vin porozviuvav
na stinach majsterni taki kaligrafino vypysani nastanovy: 1). Pryjaznoji Dobrovinosti, 2).
Perekonanoji Dobroty, 3). Delikatnoji Dobrozylyvosti, 4). ujnoji Turboty i vziavsia do
vtilennia jich u reanis. Dlia poatku zmontuvav pid mikroskopom tysiau elektroolovikiv, nadilyv jich nevelykym rozumom, ne nabahato biym zamyluvanniam do Dobra, bo
ve zaznav strachu vid fanatyzmu. Elektrooloviky trochy mliavo snuvaly po skryci, o
pravyla jim za pomekannia, i svojim rivnomirnym i monotonnym ruchom nahaduvala hodynnykovyj mechanizm. Trur dodav jim troky mudrosti, pidkrutyvy urupyk dumanyka, j vony zaruchalysia vavie, porobyly sobi z opylkiv instrumentyky j staly pidvauvaty nymy stiny j viko. Potim zbiyv potencil Dobra; hromadiany odrazu staly samoviddanymy, kone kydalosia strimholov, vavo rozhliadajuy, aby vyjavyty takych, jakym treba
polipyty doliu; osoblyvo populiarni buly vdovy j syroty, a e populiarnii slipi, jich otouvaly takoju povahoju, obsypaly takymy komplimentamy, o dejaki bidolachy chovalysia za
metalevymy zavisamy skryky, i konstruktor mih ue sposterihaty spravnij cyvilizacijnyj
chaos. Nestaa syrit i zlydariv pryzvela do kryzy; nespromoni znajty na ciomu padoli, tobto
v skryci, tych, chto b zasluhovuvav na vyniatkovo aktyvnu zylyvis, mikroliud u visimnadciatomu pokolinni stvoryv viru v Absoliutnu Syrotu, o jiji vzahali ne mona ni osyrotyty,
ni oaslyvyty: u parynu takoji neskinennosti vtikav u transcendenciju nadmir zylyvosti,
peretvorenoji na metafizyku. Zazyrnuvy v potojbinyj svit, suspistvo edro zaselylo joho
pomi anovanych istot zjavylasia Dyvovdova, a tako Nebesnyj Vladar, jakomu tak samo
nalealo vyjavliaty vyniatkove spivuttia; oto vony syno zanedbaly tlinnyj svit, i duchovni
organizaciji pohlynuly biis svitkych. Trur ujavliav sobi vse ne takym; todi vin dodav
racinalizmu, skeptycyzmu j tverezosti, i vse zaspokojilosia.
Odnak nenadovho. Zjavyvsia Elektrovoter i proholosyv, o nijakoji Absoliutnoji Syroty nemaje, a je lye Kosmos, abo estyhrannyk, stvorenyj sylamy Pryrody. Prybinyky Absoliutnoji Syroty proklialy Elektrovotera. Jako Trurlevi treba bulo pity v spravach, a koly
vin za dvi hodyny povernuvsia, skryka strybala po vsij uchliadi, bo tam rozpoalasia religijna vijna. Trur zariadyv jiji atrujizmom, ale tiky zakvaralo, vin znovu dodav kika
mirok rozumu ochololo, ale zhodom harmyder zbiyvsia i z nezrozumiloji krutanyny staly
vynykaty kare, o maryruvaly nepryjemno rozmirenym krokom. U skryci mynulo, vlasne,
stolittia; vid absoliutystiv i elektrovoterinciv ne zostalosia j slidu, u vsich tiky j movy bulo,
o pro Zahane Dobro, pro nioho pysaly cilkom svitki praci, ale nespodivano vynyklo pytannia pochodennia vsioho suspistva: odni kazaly, o vono vynyklo z pylu za metalevoju
zavisoju, ini tverdyly, o ce stalosia vnaslidok kosminoho vtruannia zzovni; aby daty

vidpovi na ce pekue pytannia, buduvaly Velyke Sverdlo, majuy namir prosverdlyty Kosmos, tobto skryku, j doslidyty, o znachodysia nazovni. A oskiky tam mohly buty nevidomi syly, zarazom uzialysia j do vidlyvannia harmat. Trur tak zanepokojivsia i rozaruvavsia cym, o ymvyde vse demontuvav i, malo ne plauy, skazav sam sobi: Rozum
poroduje erstvis, a Dobro alenstvo! Jak e tak, zvidky taka konstruktyvno dijova fatanis? I vin vyriyv doslidyty ciu spravu okremo. Vytiah z komiryny svoho peroho prototypa, staroho Spohliadaa, i koly toj, opynyvy pered kupoju smittia, vidrazu poav krektaty vid estetynoji nasoloda, Trur uvitknuv jomu nevelyku prystavku intelihentnosti. aspobut tu my perestav krektaty. Trur zapytav, o jomu ne podobajesia, i vin vidpoviv
na ce:
Podobatysia, to meni j dali vse podobajesia, odnak zachoplennia strymuje reflexija,
oskiky speru ja chou diznatysia, omu, vlasne, vono meni podobajesia, tobto, zvidky, a
tako navio, abo z jakoju metoju. I vzahali, o ty za odyn, o vidvertaje mene svojimy
zapytanniamy vid spohliadannia j myslennia? Jak spivvidnosysia tvoje buttia z mojim, ha?
Ja viduvaju, meni o pidkazuje zachopliuvatysia j toboju, ale rozvalyvis vely ne piddavatysia ciomu vnutriniomu potiahovi, bo vin moe vyjavytysia pastkoju.
odo toho, jak spivvidnosiasia nai buttia, neobano skazav Trur, to ja tebe
stvoryv, i ob tvij duch mav z toho jake zadovolennia, zrobyv tak, o mi toboju i svitom
isnuje doskonala harmonija.
Harmonija? zdyvuvavsia aspobut, vtupyvy v nioho civky svojich objektyviv.
Harmonija, mij pane? A omu v mene try nohy? A omu holovu postavleno nad nymy? omu
ja z livoho boku obytyj midnoju bliachoju, a z pravoho zaliznoju? omu maju pjatero oej?
Pojasny meni, jako pravda, o ty vydobuv mene z nebuttia, mij pane!
Try nohy tomu, o na dvoch nevyhidno stojaty, a otyry ce zajva vytrata materilu, pojasnyv Trur. Oej pjatero, bo pid rukoju vyjavylosia stiky dobrych linz, a
o stosujesia bliachy, to v mene same zakinylasia sta, koly ja hotuvav tobi obolonku.
Otakoji! ironino pyrsnuv aspobut. Choe perekonaty mene, o vse ce stalosia vnaslidok zvyajnisikoho vypadku, nikemnoho trafunku, jakoji abyyci? I ja maju
poviryty v ci bajky?
Nu, pevno meni krae vidomo, jak vono bulo, koly ja tebe zbuduvav! vyhuknuv
Trur, trochy rozserdenyj takoju samovpevnenistiu.
Ja bau tut dvi molyvi versiji, vidpoviv rozumnyj aspobut. Pera o ty
bree, jak najniatyj. Ciu ja tymasovo vidkydaju jak nedoslidenu. Druha o ty po-svojemu maje raciju, ta ce, odnak, nioho ne oznaaje, bo tvoja pravda, obmeena mizernymy
znanniamy, je faem porivniano z pravdoju velykoju.
Tobto jak?
A ot tak: te, o tobi zdajesia vypadkovym zbihom obstavyn, ne kone je nym.
Nestau stalevoji bliachy ty, moe, pryjniav za akcydenciju, ale zvidky tobi znaty, y ne stalosia tak vnaslidok Vyoji Neobchidnosti? Najavnis midnoji bliachy zdalasia tobi prosto
zrunoju, ale j tut, pevna ri, ne obijlosia bez vtruannia Predvinoji Harmoniji. U kikosti
mojich oej ta nih tak samo maju buty prychovani jaki Tajemnyci Vyoho Poriadku, jak:
Odvine Znaennia tych ysel, spivvidnoe ta proporcij. Ote, try, tak samo, jak i pja, ce
ysla peri. A vtim, odne mohlo b dilytysia na druhe jak hadaje? Tryi po pja bude

pjatnadcia, tobto odyn i pja; jako jich dodaty bude is, a is podilene na try daje
dva, tobto kikis mojich barv, bo ja z odnoho boku midnyj, a z druhoho zaliznyj aspobut! I take tone spivvidnoennia malo b vynyknuty vypadkovo? Smino! Ja je istotoju, o
vychody poza tvij obmeenyj obrij, prymityvnyj sliusariu! Vzahali jako v tomu, o ty mene
zbuduvav, je cho krychta pravdy (a v ce, zretoju, vako poviryty), to todi ty buv by prosto
instrumentom, zvyajnym instrumentom Vyych Zakoniv, a ja jichnioju spravnioju metoju. Ty vypadkova kraplyna dou, a ja roslyna, o slavy barvoju kvituoji krony
kone stvorinnia; ty struchliavila doka v parkani, jaka prosto kydaje ti, a ja soniane
svitlo, za velinniam jakoho doka viddiliaje svitlo vid moroku; ty slipe znariaddia v ruci
vinosti, jaka poklykala mene do isnuvannia! Tomu marno sylkujesia prynyzyty mene, zajavliajuy, o moja pjatyokis, trynohis i dvobarvnis ce lye naslidok skladovo-zaoadnyko-materinych pryyn. Ja bau v ciomu znak vyych zvjazkiv isnuvannia Symetriji,
znaennia jakoji ja e ne rozumiju jak slid, ale neodminno zrozumiju, koly, vybravy vinu
chvylynu, zajmusia cijeju problemoju, a odo tebe, to ja bie z toboju ne rozmovliatymu, bo
meni koda na ce asu.
Vysluchavy take, rozhnivanyj Trur schopyv aspobuta i, choa toj vidbrykuvavsia,
holosno dovodiay svoje pravo na samostanovlennia, na nezalenis vinoji indyviduanosti,
osobystu nedotorkanis, zatiah joho nazad do komirky, vidkliuyv jomu pidsyliuva intelihentnosti j pobih dodomu, rozzyrajuy, y ne pidhliadaje chto za tymy joho doslidamy.
Oskiky vynene nad aspobutom nasystvo spovnylo joho pouttiam soromu, vin, sidajuy
do rozhornutych knyok, pouvav sebe malo ne zloyncem.
Pevno, jake prokliattia tiay nad pryrodoju takoho konstruktorstva, jake maje na
meti lye Dobro i Zahane astia, podumav vin, jako vsi, navi poatkovi doslidy j
pryhotuvannia odrazu tovchaju mene na nehidni vynky i poroduju dokory sumlinnia!
orty prynesly aspobuta z joho Predvinoju Harmonijeju! Treba inake bratysia do dila.
Doty Trur vyprobovuvav modeli odnu za odnoju, oto koen krok pohlynav velyeznu
kikis asu i materiliv. Teper vin vyriyv provadyty odnoasno tysiau experymentiv, u
mastabi 1:1 000 000. Pid elektronnym mikroskopom vin poskruuvav po kika tuk mienych atomiv u takyj sposib, o z nych vynykly istotky, ne nabahato bii vid mikrobiv, jakych
nazvav Angstremykamy; ver mijona takych osib skladalo kuturu, vmienu kincem voloskovoji pipetky na predmetnomu skeci. Koen takyj mikrocyvilizacijnyj preparat vydavavsia neozbrojenomu okovi prostoju siro-olyvkovoju pliamkoju, a te, o v nij vidbuvalosia,
mona bulo rozhlianuty lye pry najsyniomu zbienni.
Usich Angstremykiv Trur nadilyv atrujistyno-herojino-optymistynymy rehuliatoramy z antyagresyvnoju kliamkoju, kategoryno-elektrynym imperatyvom prosto neuvanoji dobrodijnosti, a tako mikroracinalizatorom z droseliamy jak ortodoxiji, tak i jeresi,
ob nijakoho fanatyzmu vzahali ne mohlo buty; kutury pokrapav na skecia, poskladav jich
u paketyky, a paketyky v pakety; rozmistyv jich na polyciach cyvilizacijnoho inkubatora i
zamknuv joho na dvi z polovynoju doby. Poperednio prykryv konu cyvilizaciju staranno
oyenym skecem nebesnoji barvy, oskiky vono malo staty nebom tamtenioho suspistva;
kraplemirom dodav ie tako poyvy j syrovyny dlia vyroblennia toho, o konsensus
omnim vvaatyme za najbi docine j potribne. Pevna ri, Trur ne mih proslidkuvaty
vsiudy za rozvytkom, jakyj aktyvno rozpoavsia na vsich tych skeciach, oto vin navmannia

vyjmav okremi cyvilizaciji i, chuchnuvy na okuliar mikroskopa j protery joho fuliarom, iz

zatamovanym podychom prydyvliavsia do kolektyvnych zachodiv zhory, dyvyvsia kri tubus
mikroskopa vnyz, jak by Hospo Boh dyvyvsia z-poza chmar na svoje tvorinnia.
Trysta preparativ vydko zipsuvalosia. Oznaky rozpadu, jak pravylo, buly schoi.
Speru pliamka kutury poynala vydko rozrostatysia, puskajuy v boky toneseki vidrostky, potim nad neju zdijmavsia lehesekyj dymok, abo, vyde, chmarka, zjavlialysia mikroskopini zblysky, kotri pokryvaly mikromista j mikropolia fosforynoju vysypkoju, pislia
oho vse z lehekym triskom rozsypalosia na dribnyj mak. Zaklavy v mikroskop vomykratnu linzu, Trur pomityv v odnomu z takych preparativ sami lye zvuhleni rujiny i zharya, a posered nych zakiptiueni retky tandartiv z napysamy, jakych, odnak, ne zmih
proytaty, bo due ve buly dribni. Usi taki skecia vin vydeko povykydav u koyk dlia
smittia. Odnak ne skri bulo tak zle. Sotni kutur, bujno rozrostajuy, tiahlysia dohory,
oto, koly jim brakuvalo miscia na skeci, vin porcijamy perenosyv jich na ini: erez try tyni
mav ue tych procvitajuych ponad 19 000.
Zhidno z dumkoju, jaka vydalasia jomu geninoju, Trur sam nioho ne vstanovliuvav
u pytanni generanoho oaslyvlennia, tiky riznymy sposobamy pryepyv Angstremykam
hedotropizm. Vin abo nadilyv konoho Angstremyka astezbudnym zasobom, abo rozdilyv
joho na astynky, davy konomu po odnij: todi ruch do astia stvoriuvav zahane objednannia v ramkach vidpovidnoji organizaciji. Stvoreni perym sposobom zadovonialy svij hedotropizm jak komu zamanesia bez miry, ote, kine kincem koen z nych tycheko lusnuv
sobi vid nadmiru. Druhyj sposib dav krai naslidky. Vynykli na skeciach bahati cyvilizaciji
stvoryly sobi specini techniky j najriznomanitnii kuturni instytuciji. Preparat 1376
vytvoryv Emuliator, 2931 Kaskader, a 95 Frakcinovanu Hedonistyku v loni Drabynastoji Metafizyky. Emuliaty, podilyvy na Vihiv i Huriv, zmahalysia v dosiahnenni idealu esnot. odo Huriv, to vony vvaaly, o toj, chto ne znaje hricha, ne moe znaty j cnoty,
ade treba vmity vidriznyty odne vid druhoho. Oto, zhidno z katalogom, vyprobovuvaly rizni vydy zipsutosti, majuy vysokyj namir pokynuty jich u Vidpovidnyj De. Odnak guruvannia, jak pidhotovi vpravy, obernulo zasoby na metu: tak prynajmni tverdyly Vity. Peremihy Huriv, vony zaprovadyly vihurinizm, abo kuturu, zbudovanu z 64 000 due
yvuych i kategorynych zaboron. Za jichnioho pravlinnia ne mona bulo ni hrabuvaty, ni
mavpuvaty, ni v karty hraty, ni rujnuvaty, ni vuhlia palyty, ani kehli byty, ni cmokaty, ani
stukaty, zalazyty, ani vrazyty, oto na prevelyke zadovolennia j zahanu vtichu ci suvori
zaborony bojkotuvaly i po erzi vidminialy. Koly Trur zhodom znov ohlianuv emuliatkyj
preparat, joho zanepokojila zahana bihanyna: usi tam hasaly jak skaeni v poukach jakoji
zaborony aby poruyty jiji, j achalysia, bo ve odnoji zaborony ne bulo. Oto, choa dechto
e huliav, hrabuvav, cmokav, stukav, razyv z-za rohu i zalazyv na konoho, chto trapyvsia,
zadovolennia z cioho bulo jak kit naplakav.
Todi Trur zanotuvav u laboratornomu odennyku zauvaennia, o tam, de mona
vse, nio ne tiy. U preparati 2931 yly Kaskadijci cnotlyve plemja, o oberihalo
yslenni idealy, taki jak: Pradamy Kaskadery, Najystioji Angelyci, Blahoslovennoho Fenestrona ta inych podibnych Doskonalych Istot, jakym skladaly anu, oboestvlialy jich u
liturgijach, vidpovidno padajuy ny pered vidpovidnymy zobraenniamy u vidpovidnych mi-

sciach. A koly Trur dyvuvavsia z nebuvaloji kuminaciji Analizuvannia, Vkliakannia i Pokloninnia, Kaskadijci, pidvivysia z porochu i obtripavy vbrannia, poaly stiahuvaty z pjedestaliv, defenestruvaty na bruk, toptaty nohamy Pradamu, tak zaneyaty Angelyciu, o
konstruktorovi, koly vin dyvyvsia u mikroskop, a volossia stavalo dybky. Ale, vlasne, v
ciomu zahanomu rujnuvanni j znyenni vsioho dosi anovanoho vony vbaaly take polehennia, o pouvaly sebe, prynajmni jaku my, zovsim aslyvymy. Schoe bulo na te,
o jim zagrouje dolia Emuliativ, ale peredbalyvi Kaskadijci maly Instytuty Proektuvannia
Sviaty, i ti hotuvaly ve jich nastupnyj varint; nehajno poaly vstanovliuvaty novi modeli
na cokoliach i vivtariach u omu vyjavylasia nestalis jichnioji kutury. Trur zanotuvav
sobi, o pozbavlennia koho dosi anovanoho kolynioji any inodi daje tym, o ce roblia,
zadovolennia, a dlia pamjati nazvav Kaskadijciv Zvalytamy.
Nastupnyj preparat, 95-j, na vyhliad buv skladniyj. Tamtenia cyvilizacija Drabyniv
bula nastrojena metafizyno, ale tak, ob trymaty metafizynu problematyku v svojich rukach. Z mynuoho isnuvannia u nij perechodyly do Purgatorijiv-Sanatorijiv, zvidty do
Nedoraju, z nioho do Peredraju, potim do Pidraju, zvidky do Pryraju i, nareti, vidynialysia vorota Sameraju, a vsia teotaktyka j chytris poliahala v tomu, o potrapliannia do
spravnioho Raju bez kincia vidtiahuvalosia j vidkladalosia. opravda, sekta Neterpelyvciv
domahalasia cioho Raju, vlasne, nehajno, a ina, Drabyniv-Kolakiv, u ramkach tijeji skvantovanoji i frakcinovanoji transcendenciji chotila vlatovuvaty na vsich poverchach pastkyjamy. Chto stane na neji, tijeji myti vpade na samyj nyz u mynule yttia, j bude ie raz iz
samoho poatku vydyratysia nahoru. Odne slovo, ce mav by buty Zamknutyj Cykl iz Stochastynoju pusacijeju, molyvo, navi iz Peresadkovo-Reinkarnacijnoju Mihracijeju, ale ortodoxy nazyvaly ciu doktrynu Jeressiu Hariakovoho Majainnia.
Potim Trur vidkryv ie bahato inych typiv Porcijnoji Metafizyky; na odnych
skeciach ue rojilosia vid blahoslovennych sviatych Angstremykiv, na inych praciuvaly
Rektyfikatory Zla, abo Vypriamliai yttievych Dorih, ale pid as desakralizaciji bahato tych
prystrojiv bulo polamano, a z Transcendentanoho Rozhojduvannia zavdiaky sekuliaryzaciji
podekudy vynykla technika budivnyctva zvyajnych Hirkych Zalizny. Tym asom usi dokumentano zasvideni kutury zjidav jakyj marazm. Nomer 6101 probudyv u Trurlia biu
nadiju; tam proklamuvaly techninyj, solidarystynyj, udovyj raj. Oto Trur zrunie vmostyvsia na stiyku j pokrutyv mikrometrynym hvyntom, ob zrobyty itkiym zobraennia. Nezabarom joho oblyia vydovylosia. Odni mekanci sklianoji sui hasaly na maynach
u poukach oho, o bulo b ie nemolyvym, ini liahaly u vanny, napovneni zbytymy
verkamy z triufeliamy, posypaly holovy kavjarom i tonuly, puskajuy nosom buky teadim
vite. e ini, jakych nosyly na pleach dyvno amortyzovani vakchanky, polyti zverchu medom, a zispodu vaninoju olijeju, odnym okom zazyraly do povnych zolota i pachoiv
skryniok, a druhym rozzyralysia za kymo, chto choa b na my chotiv pozazdryty jim na
take nagromadennia solodoiv, ta nikoho takoho ne mohly vyjavyty. Oto, stomyvy, vony
zlazyly na zemliu, kydaly skarby i, topuy jich, jak smittia, nepevnoju chodoju prylualysia
do osib sumniych, kotri hovoryly pro neobchidnis zmin na krae, tobto na hire. Grupa
kolynich vykladaiv Instytutu Erotynoji Ineneriji zasnuvala Orden Abnegativ i proholouvala manifesty, jaki zaklykaly do yttia v pokori, asketyzmi ta inych mukach choa b
protiahom esty dniv na tyde. Na siomyj de oo. Abnegaty distavaly z af vakchanok, z

pyvny dzbany vyna, jidlo, prykrasy, erotyzatory, a tako aparaty dlia popuskannia pojasiv, i z rankovymy dzvonamy poynaly orgiju, vid jakoji a yby z vikon vylitaly, ale ve v
ponedilok uranci znov usi slidom za prirom usmyrialy sebe, a trialo. astyna molodoho
pokolinnia perebuvala z oo. Abnegatamy vid ponedilka do suboty, zalyajuy jichniu sviatyniu na nediliu, tym asom jak ina perebuvala v nych tiky toho sviatkovoho dnia. I koly
peri poaly kartaty druhych za nehidni zvyky j rozpustu, Trur zatremtiv i vidviv oi vid
mikroskopa.
A e trapylosia take, o v inkubatori, de mistylysia tysiai preparativ, u chodi zahanoho rozvytku dijlo do smilyvych doslidnych expedycij, i takym ynom rozpoalasia era
Miskecevych Podoroej. Vyjavylosia, o Emuliaty zazdria Kaskadijciam, Kaskadijci
Drabynam, Drabyny Zvalytam, a krim toho, chodyly e j utky pro jaku krajinu, de panuvaly Sexokraty i de ylosia prosto-taky udovo, choa nichto ne znav tono jak same.
Kazaly, naebto tamteni hromadiany volodiju takymy znanniamy, o popereroblialy sami
sebe tilesno j popidkliualysia do hedovariv, pomp, jaki vytyskaly ystyj skondensovanyj
extrakt astia, opravda, krytyky vpivholosa kazaly, o ta nevidoma krajina yve rozpustoju. Nezvaajuy na te, o Trur ohlianuv tysiai preparativ, vin nide ne vyjavyv hedostazu, tobto povnistiu ustabilizovanoho astia. Oto, zhnityvy serce, vin zmuenyj buv vidnesty do kazok ta mifiv i ti opovidky, jaki vynykly pid as miskecevych podoroej. Tomu z
pouttiam tryvohy poklav na mikroskopinyj stolyk preparat za nomerom 6590, bo ve ne
buv peven, o j cia najbia nadija potiy joho. Tamtenia kutura podbala ne tiky pro
maynnyj fundament dobrobutu, a j pro pole dlia vyoji duchovnoji tvorosti. Plemja Angstremykiv vidznaalosia nebaenoju talanovytistiu, oto tam a kyilo vid slavetnych filosofiv, chudonykiv, skuptoriv, poetiv, dramaturgiv, prorokiv, a chto ne buv vidomym muzykantom abo kompozytorom, napevno buv astronavtom abo bifizykom, a ve onajmene
strybunom-parodystom, ekvilibrystom i profesinalom-filatelistom, abo mav rozkinyj
oxamytnyj baryton, absoliutnyj sluch ta e koliorovi sny na dodau. I vse erez te, o v
preparati 6590 naspravdi bujala nevpynna tvoris. Hromadylysia stosy kartyn, zrostaly
lisy skuptur, zjavlialysia miridy naukovych pra, traktativ na temy morali, poetynych ta
inych tvoriv, takych udovych, o hodi j peredaty. Ta koly Trur zazyrnuv u okuliar, vin
pobayv tam oznaky nezrozumiloho zamiannia. Z perepovnenych majstere na vulyciu letily kartyny j skuptury, perechoi stupaly ne po plytach chidnyka, a po stosach poem, bo
ve nichto nikoho ne ytav, ne vyvav, ne zachopliuvavsia uoju muzykoju, oskiky koen
buv sam sobi hospodarem usich muz, usebino rozvynenym i vtilenym genijem. Ie to tut,
to tam za dejakymy viknamy stukotily drukarki maynky, chlioskaly penzli, skrypily pera,
ale oraz astie kotryj genij erez cilkovyte nevyznannia vykydavsia z vikna horinioho
poverchu na brukivku, pidpalyvy pered tym majsterniu. Todi horilo odnoasno u bahatioch
misciach, protypoena sluba, o skladalasia z avtomativ, hasyla voho, ale z asom i u
vriatovanych budynkach ne stalo komu yty. Avtomaty-asenizatory, dvirnyky, poenyky ta
ina obsluha poaly potrochu znajomyty iz dorobkom vymerloji cyvilizaciji, i vin straenno
prypav jim do vpodoby, a oskiky speru vony ne vse mohly zrozumity, to poaly evoliucinuvaty v bik oraz vyoji intelihentnosti, ob naleno adaptuvatysia do vysokooduchotvorenoho seredovya. Tak dijlo do ostatonoho kincia, bo ve nichto ne prybyrav, ne ystyv
kanalizaciji, nioho ne vytyrav i ne nosyv, rozpoalosia tiky velyke ytannia, deklamacija,

spiv i vystavy; kanaly pozabyvalysia, smitnyky perepovnylysia, poei doveryly spravu, i

lye plastivci kiptiavy ta obhorili arkui z viramy litaly po sporonilij okolyci. Trur sfotografuvav ciu stranu kartynu, schovav preparat u najdayj kutok uchliady j dovho chytav
holovoju v duevnomu rozladi z samym soboju, bo ne znav, o tut vdijaty. Vid otych turbot
vidirvav joho kryk perechoych: Hory! a ce, vlasne, horila joho bibliteka, bo kika
zasunutych neobano pomi knyky cyvilizacij buly atakovani zvyajnisikoju plisniavoju, a
vony, pryjniavy jiji za kosminu navalu y vtorgnennia agresyvnych istot, zi zbrojeju v rukach poaly boronytysia proty pryeciv, i erez te vybuchnuv voho. Zhorilo maje try tysiai Trurlevych knyh i e stiky cyvilizacij poluskalo v polumji. Buly pomi nych i taki,
kotri, za najkraymy Trurlevymy rozrachunkamy, e mohly vtrapyty na liach do Zahanoho astia. Pislia likvidaciji poei Trur usivsia na svij tverdyj stiyk u zalytij vodoju
i zakiptiuenij a po steliu majsterni i, ob choa b ymo potiyty sebe, poav peredyvliatysia vcilili cyvilizaciji, jaki poea zastala u ino zamknenomu inkubatori. Odna z nych u
naukovomu vidnoenni ve tak rozvynulasia, o zbuduvala astronomini teleskopy j sposterihala kri nych Trurlia, a vin spryjmav ci spriamovani na sebe skecia jak najdribnii kapeky rosy. Oto vin dobrozylyvo vsmichnuvsia, zauvayvy take palke baannia piznannia,
ale odrazu pidskoyv, zojknuvy, schopyvsia za oko j pobih do apteky tak boliae joho
vluylo postrilom lazernoho promenia, skerovanoho astrofizykamy tijeji cyvilizaciji. Vidtodi
vin ue nikoly ne pidchodyv do mikroskopa bez temnych okuliariv.
Znani prohalyny, spryyneni v riadach kutur poeeju, treba bulo zapovnyty, oto
Trur znovu vziavsia za stvorennia Angstremykiv. Odnoho dnia mikromanipuliator
zadryav u nioho v rukach, i ojno vkliuena ustanovka vyjavyla zdatnoju produkuvaty ne
prahnennia do Dobra, a chi do zla. Zamis toho, ob odrazu vykynuty zipsovanyj preparat,
Trur zaklav joho do inkubatora, konstruktorovi bulo cikavo, jakych potvornych form
prybere cyvilizacija, skladena z istot, nikemnych ie zi spovytka. Jakym e bulo joho zdyvuvannia, koly na predmetnomu skeci zjavylasia zovsim peresina kutura, niym osoblyvo ne
kraa, ale j ne hira vid usich inych! Trur schopyvsia za holovu.
Oce-to tak! vyhuknuv vin. Znay, z Dobrodijykiv, Lahodytiv, Blahorodciv,
Blynioliubiv vychody te same, o z Vertyfliakiv, Paskudystiv i Nehidniakiv? Cha! Nioho
ne rozumiju, tiky viduvaju, o e trochy i ja osiahnu jaku valyvu istynu! I z Dobra, i
zi Zla narodujusia podibni plody sered rozumnych istot jak e ce zrozumity? Zvidky take
achlyve userednennia?
Pokryav tak, pomizkuvav, ale v holovi anitrochy ne projasnylosia, oto vin pochovav
usi cyvilizaciji do uchliady j piov spaty.
Nastupnoho ranku skazav sam sobi: Z usioho vydno, o ja vziavsia vyriuvaty
najvau v usiomu Kosmosi problemu, koly ve navi Ja, Sam Osobysto, ne mou z neju
vporatysia! A moe, Rozum nesumisnyj iz astiam, i na ce, zdajesia, vkazuje vypadok aspobuta, jakyj tanuv u buttievomu extazi, doky ja ne pidkrutyv jomu myslennia? Ale ja ne
mou prypuskaty takoji molyvosti, pohoduvaty na neji, vvaaty jiji vlastyvistiu Pryrody,
oskiky ce oznaalo b, o v Butti zaajena zlostyva j chytra, maje dyjavoka pidstupnis,
kotra spy u materiji i tiky na te j ekaje, ob probudylasia svidomis jak derelo
stradannia zamis buttievoji nasolody. Ale Kosmosovi za do dumky, jaka prahne polipyty
cej nesterpnyj stan reej! Ja muu zminyty te, o je. Ale vodnoas i nespromonyj cioho

zrobyty. To o , ja opynyvsia v hluchomu kuti? Ta de tam! Dlia oho todi pidsyliuvai

rozumu? oho ne zmou vyriyty sam, za mene zroblia mudri mayny. Zbuduju-no ja
Kompjutera dlia rozvjazuvannia ekzystencijnoji dylemy!
Jak nadumav, tak i zrobyv. erez dvanadcia dniv posered majsterni vysoila maynahromada hranastoji formy j umuvala strumom. Vona ne vmila, ta j ne povynna bula nioho
robyty, a tiky rozvjazaty odnu zahadku. Vin uvimknuv jiji j piov prohuliatysia, poky strum
rozihrije krystalini nutroi. Koly povernuvsia, pobayv, o mayna zajniata nadzvyajno
skladnoju praceju. Vona montuvala z pidrunoho materilu inu, nabahato biu vid sebe
maynu. Ta, v svoju ergu, protiahom noi j nastupnoho dnia vyrvala z fundamentu stiny
budynku j vysadyla dach, konstrujujuy nastupnu veletenku mayneriju. Trur rozbyv na
podvirji namet i terpliae ekav kincia cijeji vakoji rozumovoji roboty, ale pro nioho ne bulo
j hadky. erez usiu luku do lisu, kladuy joho pokotom, rozroslysia dai korpusy, i nezabarom jake iz pokoli pervisnoho Kompjutera z pryhluenym umom uperlosia u vody riky.
Trur, baajuy ohlianuty v cilomu vse, o utvorylosia na cej as, zmuenyj buv vytratyty
pivhodyny na vydku chodu. Ta koly vin pynie prydyvyvsia do pojednannia mayn, to a
zatremtiv uve. Stalosia te, pro o vin znav lye z teoriji: ade, jak tverdy hipoteza velykoho
Kerebrona Emtadrata, universanoho kunstmajstra oboch kibernetyk, jako daty obysliuvanij mayni neposyne dlia neji zavdannia, vona, perestupyvy pevnyj porih, zvanyj Barjerom Mudrosti, zamis samij muytysia nad vyrienniam problemy, buduje nastupnu
maynu, ale j ta, ue dostatnio chytra, ob zrozumity, o j do oho, v svoju ergu, peredaje
perekynutyj na neji tiahar nastupnij mayni, o jiji nehajno zmontovuje sama, i proces takoho perekladannia zavdannia na inoho tiahnesia do neskinennosti! Oskiky stalevi pidjomni krany sorok devjatoji maynnoji generaciji ue siahaly obriju, to sam lye um myslennia, kotre poliahalo v perepovidanni problemy vse dali j dali, mohlo zahluyty vodospad.
Jako mudris poliahaje u tomu, ob doruyty komu inomu robotu, jaku treba bulo vykonaty samomu, to program sluchajusia lye mechanini obysliuvani durnyky. Zrozumivy su javya, Trur siv na pe vid ojno zvalenoho expansyvnoju kompjuternoju evoliucijeju dereva, i z hlybyny joho hrudej vychopyvsia hluchyj zojk.
A moe, ce oznaaje, o problema naley do ysla nerozvjaznych? spytav vin sam
sebe. Ale todi Kompjuteryko malo b daty dokaz jiji nerozvjaznosti, oho, pevna ri, unaslidok vsebinoho zmudrinnia, vono ne zbyrajesia robyty, bo potrapylo v koliju zatiatoho
linyvstva, jak nas uyv koly magistr Kerebron. Cha! Jake neprystojne vydovye rozumu,
kotryj ue je dostatnio rozumnyj, aby zrozumity, o ne musy ni nad ym trudytysia, bo
dosy jomu stvoryty vidpovidnyj instrument, ob toj instrument, sam stavy rozumnym,
provadyv dali cej loginyj chid bez kincia j kraju! Nesamochi ja zbuduvav Spycha Problemy,
a ne joho Rozvjazuva! Ne mou zaboronyty maynam jichnioji dijanosti per procura
svojimy povnovaenniamy, bo vony zaraz e ponu duryty mene, zapevniajuy, o velyeznyj objem potriben jim z ohliadu na obyr samoho zavdannia. Och, o za antynomija!
zitchnuv vin i piov dodomu po demontanu bryhadu, jaka lomamy j rujnuvakamy za try
dni oystyla okupovanyj prostir.
Muyvsia, muyvsia Trur, poky dijov vysnovku, o treba bulo dijaty inake:

 Kona mayna povynna maty straenno mudroho nahliadaa, tobto mene, ale ja
ne mou rozmnoytysia y rozdertysia na matky, choa omu, vlasne, ja ne mih by
pomnoytysia?! Evryka!
Zrobyv tak: sebe samoho skopijuvav useredyni osoblyvoji novoji obysliuvanoji mayny
j vidtodi ve joho matematyna kopija mala borotysia iz zavdanniam; vin peredbayv u programach molyvis pomnoennia Trurlevych pomnoe, a zseredyny pidkliuyv do systemy
specinyj pryskoriuva, ob pid nahliadom ciloho roju Trurliv use vseredyni vidbuvalosia
blyskavyno. Uynyvy tak, vin, zadovolenyj, obtrusyv z sebe stalevyj pyl, o vkryv joho pid
as tiakoji praci, j, bezturbotno nasvystujuy, piov sobi prohuliaty.
Povernuvsia vin a nadveir, i odrazu uziavsia rozpytuvaty zaprogramovanoho Trurlia z mayny, tobto dijuu v nij svoju podobyznu, jak ide robota.
Liubyj mij, vidpoviv joho dvijnyk erez dirku, jaka javliala soboju cyfrovyj vychid,
najpere skau tobi, o neharno i navi, kauy priamo, hanebno zapychaty sebe samoho u vyhliadi cyfrovoji kopiji informacijnym, abstraktnym i programnym metodom u
maynu erez te, o ne choesia suyty holovy vakoju problemoju! A oskiky ty tak vyrachuvav, zaaximuvav i zaprogramuvav mene, o ja tono i same takyj mudryj, jak i ty sam,
to ne bau odnoji, pryyny, omu ja mav by skladaty tobi zvity, koly, skaimo, mohlo b buty
j navpaky!
Koly ja zovsim ne zajmavsia cijeju problemoju, a tiky prohuliuvavsia lukamy j
hajamy! vidpoviv spantelyenyj Trur. Oto navi, koly b i chotiv, to ne mih by skazaty
tobi nioho takoho, o stosuvalo by problemy. Zretoju, ja ve kolo neji napraciuvavsia, a
u mene nejrony potriskaly, a teper tvoja erga. To prou tebe, bu dobryj, i kay!
Ja ne mou vybratysia z cijeji prokliatoji mayny, v jaku ty mene zaprotoryv (o,
zretoju, okrema rozmova, j za ce my e porachujemo, jak dirky v programi), i spravdi obmirkuvav usiu spravu, zaemrotiv cyfrovyj Trur. opravda, ob cho trochy potiyty
sebe, ja zajmavsia j inymy spravamy, bo ty zaprogramuvav mene siudy gologo j bosoho, ty,
mij dvijnyku-nehidnyku, a y brate-kate, oto ja spravyv sobi cyfrovyj kaptan i cyfrovi tany,
a tako cyfrovyj budynook iz sadkom, cehlyna v cehlynu jak tvij, ba navi trochy krayj,
potim povisyv nad nym cyfrove nebo z cyfrovymy suzirjamy, a koly ty povernuvsia, ja same
obdumuvav, jak by joho stvoryty sobi cyfrovoho Kliapavcija, bo meni tut, posered slykych
kondensatoriv, u susidstvi z prymityvnymy kabeliamy j tranzystoramy, straenno nudno!
Och, daj spokij cyfrovym taniam. Rozkay krae, o ty vstyh zrobyty v naij spravi!
Prou tebe!
Tiky ne dumaj, o prochanniamy prytlumy moje spravedlyve oburennia. Oskiky
ja, vlasne, je toboju, chiba o lye dvijnykom unaslidok rozmnoennia, to dobre znaju tebe,
mij liubyj. Tiky zahlianu v sebe i ve naskri bau vsi tvoji maleki pidlosti. Nioho vid
mene ne prychovaje!
Tut spravnij Trur poav zaklynaty j blahaty cyfrovoho i navi trochy prynyzyvsia pered nym. Nareti toj movyv kri vychidnyj otvir:
Ne mou skazaty, o ja zovsim ne rozvjazuvav zavdannia, chiba o trochy skorotyv
joho. Vono straenno vake, oto ja postanovyv sobi stvoryty v mayni specinyj universytet, i dlia poatku nadav sobi zvannia rektora ta generanoho dyrektora cijeji instytuciji, a

na kafedry, jakych poky o je sorok otyry, postavyv specino dlia cioho vyhotovlenych
dvijnykiv, tobto cyfrovych Trurliv nastupnoho pokolinnia.
Jak, znovu? prostohnav spravnij Trur, bo jomu pryhadalasia teorema Kerebrona.
Nioho ne znovu, visliue, oskiky zavdiaky vidpovidnym zapobinykam, ja ne dopuu do regresus ad infinitum. Moji pid-Trurli, jaki keruju kafedramy zahanoji felicytologiji, experymentanoji hedonistyky, budivnyctva mayn astia, dorih duchovnych i bytych,
skladaju meni okvartalu raporty (bo my tut praciujemo z pryskoriuvaem, mij liubyj), ale,
oskiky upravlinnia takym potunym universytetkym komplexom zabyraje bahato asu, a,
krim toho, treba provodyty zachysty, prysvojuvaty zvannia docentiv i doktoriv, meni neobchidna e odna obysliuvana mayna, bo v cij tovemosia usi vkupi z kafedramy j laboratorijamy. Nepohano bulo b maty maynu u visim raziv biu vid ocijeji.
Znovu?!
Ne kaniu. Ja tobi pojasniuju, o ce dlia potreb administraciji ta pidhotovky molodych kadriv. y, moe, meni samomu buty za sekretarit? rozizlyvsia cyfrovyj Trur.
Ne stvoriuj trudnoiv, bo porozbyraju vsi kafedry, zrobliu sobi z nych Vesele Misteko j
katatymu na cyfrovij karuseli, pytymu cyfrovi medy z cyfrovoho dzbana, i o ty meni zroby?!
Spravnij Trur buv zmuenyj znovu zaspokojuvaty joho, a toj poviv dali:
Zhidno zi zvitamy za ostannij kvartal, problema stoji nepohano. Iditiv mona oaslyvyty bu-ym, a ot z rozumnymy hire. Rozumovi dohodyty nelehko. Bezdijanyj rozum
ce vzahali sucina pustka, nebuttia, rozumovi potribni perekody, vin aslyvyj, koly jich
dolaje, a peremihy, vidrazu zapadaje v depresiju j navi tumanije. Treba postijno stvoriuvaty vse novi, zhidno z joho molyvostiamy, perekody. Taki novyny z kafedry teoretynoji
felicytologiji. Tym asom moji experymentatory vysuvaju dyrektora i trioch docentiv na cyfrovi vidznaennia.
Za o? vidvayvsia vtrutytysia spravnij, Trur.
Ne perebyvaj. Vony zbuduvaly dva prototypy: oaslyvliuvaku kontrastnu ta oaslyvliuvaku eskalacijnu. Pera oaslyvliuje tiky todi, koly jiji vymknuty, bo sama spravliaje prykroi: ym vony bii, tym potim pryjemnie. Druha vykorystovuje metod pidsylennia podraznykiv. Profesor Trur X z kafedry hedomatyky ohlianuv obydvi modeli j zapevniav, o vony nioho ne varti, bo zanadto oaslyvlenyj rozum poynaje prahnuty neastia.
Jak-jak? Ty cioho peven?
A chto joho znaje? Profesor Trur vyslovyvsia tak: Pereaslyvlenyj svoje astia
vbaaje u neasti. Jak tobi vidomo, vmyraty nichto ne choe. Profesor Trur stvoryv sto
dvadciatero bezsmertnych, jaki speru erpaly zadovolennia z toho, o ini dovkola nych z
asom umyraju, jak muchy, ale potim zvykly do toho j poaly, chto jak mih, vaytysia na
vlasne bezsmertia. Ue dijly do parovoho molota. A odo vyvennia hromadkoji dumky,
to ja maju dani za try ostanni kvartaly. Statystynych danych ne navodu, a rezutat mona
sformuliuvaty tak: aslyvi ce zavdy ini prynajmni na dumku opytanych. Profesor
Trur zapevniaje, o nema esnoty bez hricha, krasy bez brydoty, vinosti bez smerti, a ote,
i astia bez bidy.

 Ne pohodujusia! Zaboroniaju! Veto! zakryav rozhnivanyj Trur do mayny, a

vona jomu na ce:
Zatknysia. Meni ote tvoje Universane astia ve bokom vylazy. Hliate-no na
nioho, vziav zapriah do roboty sobi cyfrovoho najmyta, a sam po borach rozhuliuje, kiberkanalija, a potim jomu e o u rezutatach ne podobajesia!
Trur znovu zmuenyj buv joho zaspokojuvaty; nareti pouv prodovennia:
Kafedra perfekcinistyky zbuduvala suspistvo, zabezpeene syntetynymy angelamy-ochoronciamy, koen z jakych litaje na suputnyku nad svojim pidopinym. Ci angely,
avtomaty sumlinnia, pidtrymuju esnotu dodatkovoju zvorotnioju napruhoju zi stacinarnoji orbity, ale efektyvnis systemy nevysoka. Najbii hrinyky ve z protytankovymy
runyciamy roblia zasidky na svojich angeliv-ochoronciv. Oto dovelosia vprovadyty na orbitu kibarangeliv pidsylenoji konstrukciji, tobto rozpoalasia eskalacija, jak i bulo peredbaeno teorijeju. Viddil prykladnoji hedonistyky, kafedra sexuanoji matematyky ta seminar teoriji mnoyn statej u svojemu zviti povidomliaju, o duch maje ijerarchinu budovu.
Na samomu spodi mistysia uttieve piznannia, napryklad, solodoiv i hirkoty, vid jakych
utvoriujusia vyi pochidni, to potim ue ne tiky cukor solodkyj, a j pohliad, ne tiky polyn
hirkyj, a j samotnis, takym ynom, ne treba bratysia do spravy zhory, a lye vid samoho
nyzu. Sprava lye v tomu, jak ce robyty. Zhidno z hipotezoju pryvat-docenta Trurlia XXV,
sex je vohnyem, u jakomu Rozum konfliktuje zi astiam, oskiky v sexi nema nioho rozumnoho, a v Rozumi nioho sexuanoho. y ty uv koly-nebu pro slastoliubni obysliuvani mayny?
Ni.
Ot bay. Do rozvjazku treba jty metodom postupovych nablye. Rozmnoennia
brukuvanniam likviduje problemu, bo todi koen sam sobi kochane, sam z soboju flirtus,
sebe oboniuje, pesty, ale zvidsy vynykaje ehotyzm, samozakochanis, peresyennia j otupinnia. Koly najavni dvi stati, to vse staje nadto bananym; kombinatoryka z permutacinistykoju, ne rozvynuvy jak slid, peredasno hasnu. Najavnis trioch statej poroduje problemu nerivnosti, zagrozu antydemokratynoho teroru, poynaju formuvatysia koaliciji, z
cioho utvoriujesia stateva menis, zvidky vyplyvaje vysnovok, o kikis statej povynna
maty parnyj rachunok. ym bie statej, tym krae, bo kochannia staje todi dlia suspistva
kolektyvnym zaniattiam, ale vid nadmiru kochanciv vynykaje kolotnea, bijka j zamiannia,
a ce ve ne baane. Tete a tete ne moe nahaduvaty vulynoho zbihovyka. Tomu, zhidno z
teorijeju grup pryvat-docenta Trurlia, optymana kikis statej dvadcia otyry; treba
tiky, ob yryna vuly i liok vidpovidala ciomu, bo bulo b nedorenym, jakby nareeni
chodyly na prohulianky kolonamy po otyry.
Ta ce majania!
Moe buty. Ja tiky perekazuju tobi potone povidomlennia pryvat-docenta Trurlia.
Due zdibnym molodym hedolohom pokazav sebe magistr Trur. Vin vvaaje, o slid vyriyty, y treba dopasovuvaty Buttia do istot, y istoty do Buttia.
o u ciomu je. A dali?
Za teorijeju magistra Trurlia istoty, doskonalo zbudovani j zdatni do permanentnoho
avtoextazu, ne potrebuju nioho j nikoho; v pryncypi, mona bulo b stvoryty Kosmos, na-

povnenyj vlasne takymy istotamy, jaki vino yriaju u prostori zamis Son, Zirok i Galaktyk; kona ytyme sobi na vlasnyj rozsud, ta j hodi. Suspistva mou vynykaty lye z istot
nedoskonalych, jaki potrebuju jakoji vzajemnoji dopomohy, bo o men vony doskonali, to
intensyvnioji pidtrymky potrebuju, oto slid bulo b stvoryty prototypy, jaki bez vzajemnoji
postijnoji pidtrymky vidrazu rozpadajusia na poroch. Vidpovidno do cioho proektu, nai
laboratoriji rozrobyly typ takoho suspistva, o skladajesia z indyvidiv, zdatnych umy samorozsypatysia; na a, koly magistr Trur prybuv do nych z grupoju opytuvaiv dlia anketuvannia, joho pobyly, j teper vin oduuje. U mene ve huby popuchly vid prytyskannia do
tych kliatych dirok. Vypusty mene z mayny, to, moe, ja tobi e o rozpovim, a inake
ne budu.
Jak e ja tebe vypuu, koly ty ne materinyj, a tiky cyfrovyj? Chiba ja mou vypustyty z plativky mij holos, toj, o z neji hovory? Ne bu upertiuchom, kay dali!
A o ja z cioho matymu?
I tobi ne soromno take hovoryty?
A omu meni maje buty soromno? To ty zaharbaje usiu slavu cioho poynannia?!
Postaraju, ob i tebe bulo vidznaeno.
Diakuju! Jako jdesia pro Cyfrovyj Chrest, to ja mou joho j sam sobi tut vruyty.
Ne hodysia samomu sebe nahoroduvaty.
Nu, to mene nahorody Fakutetka Rada.
Ale usi tvoji veni, uve profesorkyj sklad ce sami Trurli!
U omu, vlasne, ty choe mene perekonaty? V tomu, o moja dolia ce dolia vjaznia, nevinyka, a prostie, piddanoho? Ja j sam pro ce dobre znaju.
Ne svarysia zi mnoju, a rozkazuj, ty znaje ja robyv ce ne zarady sebe! Jdesia
pro aslyve Buttia!
A o meni z toho, o de, moe, vynykne aslyve Buttia, koly ja tut i ooliuju cilyj
universytet, tysiau kafedr, dekaniv, cilu dyviziju Trurliv, odnak ne zaznaju astia, bo joho
ne moe buty v mayni, i naviky zalyusia v katodach i pentodach? Chou nehajno vyjty
zvidsy!
Ta ce nemolyvo, ty dobre znaje. Kay, do oho dijly tvoji veni!
Oskiky oaslyvlennia odnych zavdiaky neastiu inych z pohliadu etyky neprypustyme, to koly b ja navi i skazav tobi, i jakby ty stvoryv de astia, vono ve u spovytku
bude oskvernene mojeju bidoju, oto, ne kauy nioho, ja zasterihaju tebe vid hanebnoho,
paskudnoho, z usich ohliadiv brydkoho vynku.
Jako ty hovorytyme, to ce oznaatyme, o ty prysviatyv sebe dlia dobra inych,
oto tvij vynok stane vysokym, liachetnym, spravedlyvym.
Sam posviaujsia!
Trurlia ve orty poaly chapaty, ale vin strymav sebe, bo dobre znav, z kym maje
spravu.
Sluchaj, skazav vin. Ja napyu dysertaciju i stverdu v nij, o vidkryttia naley tobi.
A jak ty napye, chto je avtorom dysertaciji Trur, y Trur cyfrovyj, teorgrupovyj
i elektronnyj?
Napyu vsiu pravdu, slovo esti.

 Cha! Ce oznaaje, o ty napye, jak ty mene zaprogramuvav, tobto o ty mene

prydumav!
A chiba ce nepravda?
Ave, o ni. Ty ne prydumav mene, bo ne prydumav ty sebe samoho, a ja je toboju,
tiky o vidirvanyj vid materinoji postati. Ja Trur informacijnyj y ideanyj, tobto ja
sama skondensovana su trurlevosti, a ty, prykutyj do tilesnych atomiv, ty lye nevinyk
viduttiv, i bie nioho.
Ty o, z hluzdu zsunuvsia? Ade ja ce materija plius informacija, a ty ce tiky
hola informacija, oto mene bie, ni tebe.
Nu, jako tebe bie, to ty bie j znaje, i tobi ne potribno mene rozpytuvaty. Buvaj
zdorov, dobrodiju.
Anu, zaraz e meni kay, a to vymknu maynu!!!
Oho, to ty ve j ubyvstvom pohrouje?
Ce ne bude vbyvstvo.
Ni? A o , koly dozvolyte spytaty?
oho ty pryepyvsia? oho tobi treba? Ja dav tobi svoju psychiku, vsi moji znannia,
vse, o mav, i za ce ty viddiauje meni skandalamy?
Ne dorikaj tym, o ty meni dav, bo ja tobi mou doriknuty tym, o ty choe zaraz
z lychvoju zabraty.
Anu, zaraz e meni kay!
Ne mou tobi skazaty, bo same teper zakinyvsia navanyj rik. Ty hovory ue ne z
rektorom, dekanom i dyrektorom, a prosto iz zvyajnym sobi Trurlem, jakyj vyruaje na kanikuly. Pryjmatymu soliani vanny.
Ne dovo mene do krajnoiv!!!
Do pobaennia pislia vakacij. Na mene ekaje ekipa.
Spravnij Trur nioho bie ne skazav cyfrovomu Trurlevi, a tiky, obbihy dovkola
maynu, tycheko vysmyknuv iz stinnoji rozetky tepse, pislia oho rojovyko drotykiv
rozariuvannia, jake bulo vydno vseredyni mayny kri ventyliacijni otvory, vmy potemnilo,
spopelilo i zhaslo. Trurlevi zdalosia, o vin ie pouv bahatoholosyj nehunyj zojk cyfrovoji ahoniji vsich Trurliv cyfrovoho universytetu. V nastupnu my usvidomlennia nehidnoho vynku, jakoho vin dopustyvsia, dijlo do nioho u vsij svojij syli, oto vin chotiv buv ue
znovu vvitknuty kabe do kontaktu, ta na dumku pro te, o jomu neodminno skae Trur z
mayny, zliakavsia, i ruka jomu opustylasia. Trur vyjov z majsterni tak vydko, o ce bulo
schoe na vteu. Speru vin chotiv buv posydity na lavci pid kiberbarysovym yvoplotom,
tam, de jomu ne raz tak plidno dumalosia, ale vidmovyvsia j vid cioho. Ve sadok i vse
navkruhy zalyvalo siajvo Misiacia, jakyj buv joho j Kliapavcijevym tvorinniam i vlasne
tomu velyavyj blysk satelita dopikav jomu, bo vyklykav spohady pro molodis: ade ce bula
pera samostijna dyplomna pracia, za jaku povanyj Kerebron, jichnij spinyj uyte, vidznayv pryjateliv na uroystosti v aktovomu zali universytetu. Dumka pro mudroho vychovatelia, jakyj davno ve piov z cioho svitu, jakymo i dlia samoho Trurlia nezrozumilym ynom tovchnula joho do chvirtky, a potim navproste erez polia. Ni bula prosto
dyvovyna: aby, pevno, nedavno pidzariadeni, ozyvalysia odna za odnoju prysypliajuym

kumkanniam, a na posriblenij vodi ozercia, ponad jakym vin ue dovheko jov, rozchodylysia blyskui kola, bo kiberyby pidplyvaly a do samisikoji poverchni vody i, nae
dyvovynymy Cilunkamy, torkaly jiji zispodu ornymy rotamy. Odnae Trur ne pomiav
nioho, chto zna pro o dumajuy, a vse cia mandrivka mala metu, bo vin ne zdyvuvavsia,
koly dorohu jomu peretnuv vysokyj mur. Vin odrazu pobayv u niomu j vaku kovanu
bramu, proynenu nastiky, o vin zmih zajty doseredyny. Tam, zdavalosia, bulo temnie,
ni na vidkrytomu prostori. Velynymy syluetamy vymaliovuvalysia po obydva boky steky
starovynni hrobivci, takych ue viddavna nichto ne buduvav. Na jichni vkryti patynoju
plyty as vid asu z vysokych derev padaly poodynoki lystky. Aleja barokkovych hrobivciv
vidobraala ne lye rozvytok cvyntarnoji architektury, a j etapy zmin tilesnoji struktury tych,
o spoyvaly vinym snom pid metalevymy plytamy. Mynulo stolittia, a z nym i moda na
mohyni tablyky okruhloji formy, jaki fosforyno svitylysia v temriavi j nahaduvaly tablo
rozpodiych ytiv. Trur iov, a poky ne znykly stavni skuptury Homunkuliusiv i Golemiv; vin dijov ue do novioji astyny mista mertvych i stupav oraz povinie, bo v miru
toho, jak impus, jakyj joho siudy pryviv, vykrystalizovuvavsia v dumku, v nioho propadala
vidvaha do jiji zdijsnennia.
Nareti Trur zupynyvsia pered hratkamy, o otouvaly hranastyj, cholodnyj svojeju
geometrynistiu nadhrobok, vlasne, prosto estykutnu plytu, hermetyno prypasovanu do
neiravijuoho cokolia. Trur ie vahavsia, a ruka ve krakoma siahala do kyeni, de konstruktor zavdy nosyv universanyj sliusarnyj instrument, i cioho razu vin skorystavsia nym
jak vidmykoju, vidimknuv stalevu chvirtku i, zatamuvavy podych, pidijov do mohyly.
Uziav oboma rukamy tablyku, na jakij temnilo vyhravijuvane rivnymy literamy prizvye
joho vytelia, i natysnuv na neji vidomym jomu sposobom, tak o vona vidchylylasia, niby
viko skryky. Misia zajov za chmaru, j stalo tak temno, o Trur ne bayv navi vlasnych
ruk, oto navpomacky, pukamy paciv vidukav speru o schoe na syteko, a obi nioho
vypuklu ymalu knopku, jaku ne vidrazu vdalosia vtysnuty v hlyb kruacia opravy. Nareti
natysnuv na neji synie i zavmer, naliakanyj vlasnym vynkom. Ale u hlybyni sklepu ve
zaurchotilo, prokynuvsia strum, tycheko, jak napolochani cykady, zadzyaly datyky,
o tam zahulo, j zapala hlucha tya. Trur podumav, o, moe, vidvolohly droty, i vodnoraz
iz pryplyvom rozaruvannia viduv polehkis, ale v ciu my o zaskrypilo raz i vdruhe, a
todi zovsim blyko ozvavsia vymuenyj, stareyj holos:
o tam take? o tam znovu? Chto mene klye? oho choe? o ce za durni pustoi
pislia vinoji noi? Chto ne daje meni spokoju? Ja maju ochvylyny voskresaty z mertvych
tiky erez te, o tak zamanulosia jakomu holodrancevi, kiberzabludi, ha? o, ne vystaaje
vidvahy ozvatysia? Todi, ja zaraz jak ustanu, jak vylamaju dopysu z truny
Pa Pane j Magistre! Ce ja Trur! Vyduyv iz sebe ne na art pereliakanyj
takoju nepryvitnoju zustriiu Trur, i odrazu, schylyvy holovu, prybrav tijeji pokirnoji,
koliarkoji pozy, jakoji prybyraly vsi Kerebronovi uni pid hradom joho dokoriv, vyklykanych spravedlyvym hnivom; odne slovo, povivsia tak, nae za my skynuv de tak rokiv istsot.
Trur! zaskrypiv holos. ekaj-no! Trur? Aha. Nu, zvyajno! Ja mih by j sam
zdohadatysia. Pody, rozbijnyku.

Pislia cych sliv tak zachruskotilo j zaskrehotilo, nae mertvyj poav vyvauvaty vse viko
krypty, oto Trur vidstupyv na krok, kvaplyvo hovoriay:
Pane j Magistre! Prou Vas ne turbuvatysia, Vaa Excelencije, ja lye
Ha? o tam ie? Hadaje, o ja vstaju z mohyly? ekaj, kau, bo meni treba liahty
vyhidnie. Zaterp tut uve. Oho! Mastylo meni he z usioho povyparovuvalo, tak vysoch, o
a nu!
Ci slova spravdi suprovoduvalysia pekenym skrehotom. Koly vin stych, znov z mohyly
ozvavsia holos:
Nu, o ty tam znovu nabrojiv? Napsuvav, nakrutyv, naplutav, a teper poruuje
vinyj spoynok staroho vytelia, ob vyruav tebe z chalepy? Ne anuje, nevihlase, mertvych, jakym ue nioho ne treba vid svitu! Nu, kay ve, kay, koly navi u mohyli ne daje
meni spokoju!
Pane j Magistre! Ve trochy badiorie skazav Trur. Vy, jak zavdy, majete
raciju Ne pomyliajete, tak vono i je! Ja naplutav i ne znaju, o robyty dali Ale ja
zvayvsia poturbuvaty Vau es ne zarady sebe! Turbuju Pana Profesora, bo cioho vymahaje vya meta
Halantnu krasnomovnis ta ini vykrutasy moe povisyty na kilok! zaburkotiv z
mohyly Kerebron. Bo ty ne daje meni spokoju v mohyli erez te, o napevno zaklavsia
ta e j posvaryvsia z otym tvojim druhom i vodnoas supernykom, jak joho tam Klop
Klip Kliap a ob tebe!
Kliapavcijem! Same tak! vydko pidkazav Trur, mymochi vystrunujuy vid
toho burannia.
Same tak. I zamis obhovoryty problemu z nym, ty, jak due hordyj, pynyj i, vlasne,
prosto straenno durnyj, sered noi turbuje cholodni ostanky staroho vychovatelia. Tak
bulo, ha? Nu, kay ve, kay, telepniu!
Pane j Magistre! Sprava zajla pro najvalyviu v cilomu Vsesviti ri, tobto pro astia vsich rozumnych istot! vypalyv Trur i, schylyvy jak do spovidi nad sytekom mikrofonu, poav kvaplyvo j hariakovo sypaty v nioho slovamy, detano, nioho ne obmynajuy, navi ne probujuy o prychovaty y prykrasyty, zmaliovuvav podiji, o stalysia z
asu joho ostannioji rozmovy z Kliapavcijem.
Kerebron, speru nimyj jak mohyla, poav, za svojim zvyajem, raz po raz dokydaty v
pauzy Trurlevoji rozpovidi dotepy, dokory, dokuni zauvaennia, ironini komentari, hluzlyve abo j serdyte pokaliuvannia, ale Trurlevi, jakoho ve poneslo, vse ce bulo take bajdue,
o vin, ne zupyniajuy, hovoryv, hovoryv, a poky nareti pryznavsia u svojemu ostanniomu vynku, a todi zamovk, trochy zadychavy, i stav ekaty. Prote Kerebron, jakyj dosi,
zdavalosia, nijak ne mih vidkaliaty i vychrypitysia, dobru chvylynu ne ozyvavsia odnym
zvukom, odnym pyskom, a todi movyv hunym, nae pomolodilym basom:
Nu, tak. Ty osel. A osel ty tomu, o lintiuch. Nikoly ne chotiv dobriae posydity nad
zahanoju ontologijeju. Jakby ja postavyv tobi odynyciu z filosofiji, a osoblyvo z axilogiji,
a ce buv mij sviatyj obovjazok, ty ne hasav by oce vnoi po cvyntariu i ne stukav by v
moju domovynu. Ale vyznaju: v ciomu je j moja provyna! Ty zanedbuvav sebe jak ledaciuha
z ledaciuh, jak pevnoju miroju obdarovanyj idit, a ja dyvyvsia na ce kri paci, bo tobi dobre
davalysia nyi nauky, ti, o pochodia vid hodynnykarstva. Ja dumav, o z asom, tvij

rozum dozrije i zmunije. Ade, bovdure, ja tysiau raziv, ni, sto tysia raziv tovk na seminarach, o per ni poaty o robyty, treba podumaty. Ale jomu, pevna ri, dumannia j
ne snylosia. aspobut pobuduvav, velykyj vynachidnyk, podyvisia-no na nioho! V 10 496
roci praprofesor Neander opysav u Kvartanyku maynu, o hvyntyk u hvyntyk podibna
do tvojeji, a dramaturg Vyrodennia, takyj sobi Bijon Cykpir, napysav na ciu temu pjesu,
dramu v pjaty dijach, ale ty ani naukovych, ani literaturnych knyok navi u ruky ne bere,
chiba ne pravda?
Trur movav, a zapovziatlyvyj staryj halasuvav dedali hunie, a luna vidbyvalasia
vid oraz daych sklepiv.
Ta ty na tiurmu zasluyv, e j jak! Moe, ne znaje, o zbudovanoho rozumu ve
ne mona vykliuaty, tobto redukuvaty. Kae, o jov navproste do Zahanoho astia? A
po dorozi, v poriadku vzajemnoji opiky, odnych palyv vohnem, inych, erez peresyenis,
topyv jak myej, uvjazniuvav, zamykav, katuvav, nohy jim lamav, v kinci, jak ja ve pouv,
dijov do bratovbyvstva? Jak na opikuna Vsioho Suoho, universano dobrozylyvoho,
zovsim, zovsim nepohano! I o ja maju tobi teper skazaty? Choe, ob ja tebe pohladyv z
mohyly? Tut vin nespodivano zachychotiv, ta tak, o Trur a zatremtiv uve. Ote,
kae, o poruyv moju zaboronu? Speru, linyvyj jak pes, perekynuv zavdannia na maynu,
jaka perekynula joho na inych, i tak a do neba, a potim zapakuvav sebe samoho v programu
kompjutera? Chiba ne znaje, o nu, pidnesenyj do bu-jakoho stupenia, daje nu? Hliate
na nioho jakyj geninyj, rozmnoyvsia, ob joho bulo bie, oto ve mudrahe, dali nikudy! A ot o ja tobi chou skazaty, ty, chytryj ostolope, tobto oslostolope! Chiba ty ne znaje, o Kodex Galaktikus zaboroniaje samopomnouvannia pid Hliatvoju? Abzac XXVI, tom
119, punkt X, paragraf 561 i nastupni. Speru skladaju ispyt, vdajuy do elektronnoji pargalky j dystancijnych pidkazok, a potim u nych nemaje inoji rady, jak tiky bihty na cvyntar
i tryvoyty mohyly! Jasne dilo! Na ostanniomu roci navannia ja dva razy, povtoriuju, dva
razy ytav kibernetynu deontologiju. Ne plutaty z odontologijeju. Mora vsemohutnykiv!
Otak. Ale tebe, odo cioho v mene nemaje odnoho sumnivu, na lekcijach ne bulo, bo due
vako chvoriv. Bulo take? Nu, kay ve!
Spravdi e ja nezduav, probekotiv Trur. U nioho ve vidijov peryj ok i ne
bulo due soromno; Kerebron, jakym burkotunom buv za yttia, takym zostavsia j pislia
smerti, a Trur dedali bie vpevniuvavsia u tomu, o pislia obovjazkovoho rytualu proklioniv i lajky pryjde erga i pozytyvnoji astyny: liachetnyj za svojeju pryrodoju staryj vyvede
joho poradamy na suche. Tym asom mudryj nebiyk pokynuv petyty joho ostannimy
slovamy.
Nu, harazd! skazav vin. Usia bida bula v tomu, o ty ne znav, ani oho choe
dosiahty, ani jak ce zrobyty. Ce po-pere. Po-druhe: pobudova Zahanoho astia to dytiaa ihraka, tiky nikomu ni dlia oho ne potribna. Tvij udovyj aspobut je maynoju
amoranoju, bo distaje odnakovu radis jak vid fizynych objektiv/hak i vid muk y katuva
tretich osib. ob zbuduvaty astetron, slid vynyty inake. Povernuvy dodomu, znime
z polyci XXXVI tom povnoho vydannia mojich tvoriv, rozkryje joho na 621 storinci i podyvysia na vmienyj tam plan Extatora. Ce jedynyj typ bezdohannoho svidomoho prystroju, jakyj ni do oho ne zdatnyj, a prosto aslyvyj, u desia tysia raziv aslyviyj vid
Bromeo, koly toj distavsia na balkon do kochanoji. Ale ja dlia vanuvannia Cykpira

nazvav Bromeom opysani nym balkonni vtichy i pryjniav jich za odynyciu aslyvosti, a ty,
navi ne pohortavy praci svoho vytelia, vyhadav jaki kretynki hedony! Cviach u erevyku
oce tvoja vyukana mirka vsich duchovnych zletiv! Vychody, Extator absoliutno aslyvyj
zavdiaky nasyenniu, jake vynykaje vnaslidok bahatofaznoho zsuvu v prodovenni viduttiv,
tobto v niomu vidbuvajesia avtoextaz iz zvorotnim dodatnim zvjazkom: ym bie z sebe
zadovolenyj, tym bie z sebe zadovolenyj, i tak doty, doky potencil ne dijde do obmeuvanych zapobinykiv. Bo ty znaje, o moe statysia, koly nema zapobinykiv? Ne znaje,
opikune Kosmosu? Mayna, rozchytavy potencily, kine kincem vybuchne! Tak, tak, mij
pane nevihlase! Oskiky kontury ta ne budu tobi tut cioho sered noi na cvyntari pojasniuvaty, ta e j z cholodnoji mohyly, sam poytaj. Nu, zvisno, moji praci ty abo lyyv prypadaty
porochamy de na najdaij polyci svojeji paskudnoji bibliteky, abo , i ce zdajesia meni
virohidniym, pislia moho pochoronu spakuvav do skryni ta j zanis do pyvnyci. Ehe ?
Zavdiaky kikom abyyciam, jaki tobi poastylo vziaty, ty dijov vysnovku, o stav najbiym chytrunom u Metagalaktyci. De trymaje moji Opera omnia, kay meni zaraz e?!
U pyvnyci, probekotiv Trur, pidlo breuy, bo davno ve vyviz jich, try razy
obernuvy, do Mikoji Bibliteky. Ale, na astia, trup joho vytelia ne mih cioho znaty,
oto, zadovolenyj z vyjavlenoji pronyklyvosti, skazav dosy laskavo:
Jasno. Cho by tam o, a toj astetron zovsim-taky absoliutno ni do oho, oskiky
sama dumka pro te, o Tumannosti, Planety, Misiaci, Zirky, Pusary ta ini Kvazary slid
bulo po erzi pererobyty na sami lye riady Extatoriv, moe narodytysia lye v mozku, zvjazanomu topologinym vuzlom Miobisa i Klejna, tobto v perekryvlenomu u vsich vymirach
intelekti. Ot! Do oho dijlo! znovu zapalav hnivom nebiyk. Nakau postavyty na
chvirtku anglijkyj zamok i zacementuvaty cej dzvinok nadhrobka! Tvij druh Kliapavcij
takym samym dzvinkom vyrvav mene z mylych obijmiv smerti torik, a moe, to bulo pozatorik, bo, jak ty lehko moe zdohadatysia, ja ne maju tut ni hodynnyka, ni kalendaria, i ja
zmuenyj buv voskresaty z mertvych tiky tomu, o toj mij znamenytyj ue ne mih sam
daty sobi rady z metainformacijnoju antymonijeju teoremy Arystojida. To ja, poroch u porosi, ja, trup, maju pojasniuvaty jomu z truny taki rei, pro jaki napysano v konomu bimen poriadnomu pidrunyku kontynuano-topotropnoji infinitezymalistyky, a vin pro ce j
ne uv. O Boe! Boe! Jak a, o Tebe nemaje, bo ty b, pevne, zaraz tak dav cym kibersynam!
A to Kliapavcij buv tut e u Pana Profesora?! zradiv i vodnoas straenno
zdyvuvavsia Trur.
Ave! I slovom ne prochopyvsia, ha? Vdianis robotiv! Buv, buv. A tebe ce tiy,
ehe ? I skay, skay sam, povaviav nebiyk, ty, kotroho tiy zvistka pro pryjatelevu
nevdau, chotiv oaslyvyty ve Kosmos! A y ne nadumav ty tvojeju dubovoju holovoju, o
speru treba b bulo zoptymalizuvaty vlasni etyni parametry?!
Pane i Magistre, a tako Profesore! vydko skazav Trur, prahnuy vidvernuty
uvahu rozliuenoho staroho vid svojeji osoby. y problema oaslyvlennia nerozvjazna?
Ot ie, zvidky, omu?! Prosto, v takomu vyhliadi vona lye chybno sformuliovana.
Bo o take astia? Ce proste, jak drit. astia ce dyfrakcija, tobto extensor metaprostoru,
jakyj viddiliaje vuzol navmysnych kolineacijnych kopij vid navmysnoho objektu pry vstanovlenych omega-koreliacijeju hranynych umovach v afavymirnomu, tobto, zrozumilo, o

nemetrynomu prodovenni pidsonianych agrehativ, zvanych ie mojimy, tobto Kerebronovymy, supergrupamy. Pevna ri, ty navi ne uv pro pidsoniani agrehaty, nad jakymy ja
praciuvav sorok visim rokiv i jaki je pochidnymy vid funkcinaliv, jaki e nazyvaju antynomilamy mojeji Alhebry Superenostej?!
Trur niby jazyka prokovtnuv.
Iduy na ekzamen, skazav nebiyk iz nevlastyvoju jomu, a tomu pidozriloju laskavistiu, mona na krajnij vypadok buty ne zovsim pidhotovanym, ale jduy na mohylu
profesora, ne perehornuty odnoji storinky joho pidrunyka ce ve take nachabstvo,
horlav vin tak, niby o a nadryvalosia j derenalo v mikrofoni, o jakby ja e buv
yvyj, to mene napevno b na misci hre pobyv! I znenaka profesor znov polahidniav.
Vychody, ty nioho ne znaje, tak nae vora narodyvsia. Dobre, mij virnyj, mij vdatnyj
uniu, moja pocejbina uticho! Ty ne uv pro supergrupy, oto ja vykladu tobi ce populiarno,
sproenym sposobom, tak, jak pojasniuvav by jakomu pidlohonatyraevi abo inomu avtomatynomu pryslunykovi! astia, varte zachodu, ne je cilistiu, a lye astynoju oho takoho, o ani samo ne je astiam, ani buty nym ne moe. Tvoja programa, slovo esti, bula
pospi durnyceju, moe poviryty tlinnym ostankam. astia ne je jakymo osoblyvym vymirom, a lye pochidnoju ale cioho, telepniu, ty ve ne zrozumije. Oce zaraz ty kajesia tut
peredi mnoju, klianesia svojeju syloju, o vypravysia, o bude pyno praciuvaty i t. in.,
a koly povernesia dodomu, to ne podumaje navi zahlianuty do mojich pra.
Trur zdyvuvavsia Kerebronovij pronyklyvosti, oskiky najyrii joho namiry buly
same taki.
Ni, ty zbyrajesia prosto vziaty v ruky vykrutku j rozibraty na detali maynu, u jakij
speru uvjaznyv sebe samoho, a potim ie j zakatrupyv. Zroby, jak zachoe, bo strachaty,
tobto naviduvaty tebe u vyhliadi Pryvyda, ne budu, cho nio ne stalo b meni na perekodi,
jakby ja, per ni povernutysia v mohylu, schotiv skonstrujuvaty vidpovidnyj Pryvydotron.
Ale taka hra v pryvydy, pomnoenyj jakymy, ja mih by naviduvaty j liakaty svojich dorohych
univ, zdalasia meni ymo nehidnym jak i jich, tak i mene samoho. Chiba ja mav by staty
vaym potojbinym storoem, neasna bando? Nota bene, y znaje ty pro te, o vbyv sebe
samoho tiky odyn raz, tobto v odnij osobi?
Jak ce, v odnij osobi? ne zrozumiv Trur.
Holovu daju, o nijakoho universytetu, ani usich joho Trurliv z kafedramy v
kompjuteri ne bulo; ty rozmovliav zi svojim cyfrovym vidobraenniam, jake, bojay i jak
sluno! o, koly vono vyjavy svoju nespromonis do rozvjazannia problemy, ty vymkne
joho naviky, obmaniuvalo tebe, jak mohlo
Ne moe buty! zdyvuvavsia Trur.
Moe. Jaka bula mistkis mayny?
Ipsylon 1010.
U takij mayni nemaje miscia dlia rozmnoennia cyfrivciv; ty davsia, ob tebe obduryly, u omu, zretoju, ne bau nioho pohanoho, bo tvij vynok z kibernetynoji toky
zoru buv hanebnym. Trurliu, as ide. Ty napovnyv mij trup nesmakom, pozbavyty jakoho
moe lye Morfejeva sestra smer, moja ostannia kochanka. Povernuvy dodomu, voskresy kiberbrata, rozkay jomu pravdu, tobto nau rozmovu na cvyntari, a todi vyvedy joho

z mayny na svit boyj, materilizujuy joho sposobom, jakyj znajde u Prykladnij rekreacinistyci moho nastavnyka blaennoji pamjati prakibernetyka Duliajhusa.
To ce molyve?
Molyve. Pevna ri, svit, jakyj vidtodi nosytyme a dvoch Trurliv, opynysia pered
lycem serjoznoji nebezpeky, ale ne men zle bulo b dopustyty do zabuttia tvoho zloynu.
Ale vybate, Pane Magistre ade joho ve nema vin ne isnuje vid tijeji myti,
jak ja joho vymknuv, oto teper, vlasne, ne treba ve robyty toho, o vy meni nakazujete
Pislia cych sliv prolunav kryk, o a zryvav vid straennoho oburennia:
A do tiakych jader atomnych! I ja dav ciomu vyrodkovi dyplom z vidznakoju!!! Och!
Jak tiako mene pokarano za zvolikannia z vidchodom na vinyj spoynok! Pevno, ve na
tvojich ekzamenach mij rozum syno oslab! Jak ce? Ty, ote, vvaaje, o oskiky v danu
my tvoho dvijnyka nema pomi yvymy, to ne isnuje j problemy joho voskresinnia?! Ty pereplutav fizyku z etykoju, tobi tiky za kyja bratysia! Z toky zoru fizyky odnakovo, y yve
ty, y toj Trur, y oboje, y oden, y ja skau, y v mohyli leu, bo u fizyci nema ani nehidnych staniv, ani poesnych, dobrych, ani pohanych, a tiky te, o je, isnuje, j na ciomu kine.
Ale, o najdurniyj z mojich univ, z toky zoru cinnostej nematerinych, tobto etyky, vse
maje zovsim inakyj vyhliad! Bo jakby ty vymknuv maynu, majuy na uvazi lye te, ob tvij
cyfrovyj brat pospav micnym, jak smer, snom, jakby, vyjmajuy z rozetky tepse, ty mav
namir uvitknuty joho zranku v kontakt, to problemy bratovbyvstva, jak vynenoho toboju
zloynu, vzahali b ne isnuvalo, i meni ne treba bulo b hlupoji noi, nahlo pidniatomu zi
smertnoho loa, derty sobi na ciu temu horla! Ale, povoruyvy svojimy mizkamy, zva, ym,
z toky zoru fizyky, vidrizniajusia ci dvi sytuaciji ta, koly ty vymykaje maynu na odnu
ni z nevynnymy dumkamy, i ta, koly yny tak samo, majuy namir naviky vbyty cyfrovoho
Trurlia! Ote, z pohliadu fizyky vony ne vidrizniajusia niym, niym, niym!!! kryav
nebiyk, jak ijerychonka truba, i Trur navi podumav, o joho povanyj uyte nabravsia
v mohyli syl, jakych jomu brakuvalo za yttia. A teper, koly ja zahlianuv u prirvu tvoho
nevihlastva, meni stalo strano! Jak ce tak? Vychody, ty vvaaje, o toho, chto perebuvaje
v hlybokomu, podibnomu do smerti, narkozi, mona bezkarno rozynyty v siranij kysloti
abo vystrelyty nym z harmaty, oskiky joho svidomis ne funkcinuje?! Anu kay: y, jakby
ja mav zakuvaty tebe zaraz u dyby Vinoho astia, tobto vpakuvaty vseredynu Extatora,
tak ob ty pusuvav sobi v niomu holym astiam protiahom najblyych dvadciaty odnoho
mijarda rokiv i ne oskverniav by temnoji noi, jak zlodij, o vykradaje z mohyl informaciju,
ani ostankiv svoho profesora, ani moroyv sobi holovy tym, o zavaryv, ani bayv by pered
soboju nastupnych zavda, dylem, turbot, problem i klopotiv, jakymy spovnene kone yttia,
to y pohodyvsia b ty na mij proekt? y pominiav by use svoje teperinie isnuvannia na svitlo
Vinoho astia? Kay vydko tak abo ni!
Ni! Ta ni , ni! zakryav Trur.
Ot bay, ty, kali rozumova! Jak e tak, sam ne choe, ob tebe zapeuvaly do
smerti, dovodyly do extazu j blaenstva, i, vvaajuy tak, nasmiliujesia navjazuvaty usiomu
Kosmosovi te, vid oho sam vidvertajesia i o tebe samoho spovniuje vidrazoju? Trurliu!
Pomerli jasnovydci! Ty ne moe buty a takym zakinenym nehidnykom! Ni, ty prosto
negatyvnyj genij genij kretynizmu! Posluchaj, o ja tobi skau. Koly nai predky nioho

tak ne prahnuly, jak vinoho bezsmertia. A prote, jak tiky vynajly j vyprobuvaly joho mode, zrozumily, o jim ne pro ce jlosia! Rozumna istota povynna maty pered soboju ne tiky
te, o molyve, a j te, o nemolyve! Ade teper, koen moe yty, skiky zachoe, i vsia
mudris i krasa naoho buttia v tomu, o koly chto, chto ve sytyj yttiam i joho nezhodamy, vvaaje, o vykonav te, na o joho vystaylo, vin vidchody na vinyj spoynok, jak
ce zrobyv ja. Ranie smer prychodyla nespodivano erez durnyj defekt, pereryvajuy na seredyni ne odnu robotu, ne dozvoliajuy zakinyty ne odnu praciu i v ciomu poliahav starodavnij fatalizm. Ale teper vartosti zminylysia, i o ja, napryklad, ne prahnu nioho bie,
tiky nebuttia, jake podibni do tebe rozumovi zadrypanci ve as u mene vidbyraju, dobyvajuy do mojeji truny, stiahajuy jiji z mene, jak kovdru. A ty sobi zaplanuvav napchaty Kosmos astiam, zaklepaty, zakorkuvaty na ami z poetvirnym abcuhom, movliav, ob dopestyty v niomu konu istotu, a naspravdi erez tvoje linyvstvo. Ty chotiv pozbutysia vsich
zavda, problem, klopotiv, ale voistynu, o b ty, vlasne, v takomu sviti mav robyty dali? Abo
povisyvsia b z nuhy, abo poav by pryrobliaty do takoho astia jaki zasmuuvani dodatky. Ote, erez linoi chotiv oaslyvyty, erez linoi zipchnuv problemu maynam, tobto vyjavyvsia najvynachidlyviym z-pomi usich mojich tupych univ, jakych ja vychovav za
tysiau simsot devjanosto rokiv akademinoji karjery! Jakby ja ne rozumiv, o to marna ri,
to vidvalyv by zaraz ciu plytu j lusnuv by tebe po lobi! Ty pryjov do mohyly za poradoju, ale
pered toboju ne udotvore, a ja ne mou vidpustyty tobi navi najmenoho z bezlii tvojich
bezdumnych hrichiv, velyyna jakych siahaje pra-Kantorovoji alef-neskinennosti! Povernesia dodomu, rozbudy kiberbrata, i zroby te, o ja skazav.
Ale, Pane
Zakryj paeku. A jak zroby use, vime todi vidro rozynu, lopatu, pryjde na cvyntar i harneko pozamazuje v obmurivku vsi paryny, kri jaki zatikaje do truny i lliesia
meni na holovu. Uvano sluchaje?
Tak, Pane Ma
Zroby te, o ja kazav?
Obiciaju, o zrobliu, Pane j Magistre, ale ja chotiv by e znaty
A ja, promovyv hunym, spravdi hromovym holosom nebiyk, chotiv by znaty
tiky odne, koly ty, nareti, zaberesia zvidsy?! Sprobuj-no ie raz postukaty do mojeji
mohyly, obiciaju tobi, o tak tebe zdyvuju Zretoju, nioho konkretnoho ne obiciaju
sam todi pobay. Moe peredaty vid mene vitannia svojemu Kliapavcijevi j skazaty jomu te
same. Ostannioho razu, koly ja davav jomu nastanovy, vin tak pospiav, o navi ne potrudyvsia vyslovyty meni nalenoji podiaky. Och, manery, manery u cych zdibnych konstruktoriv, u cych genijiv, u cych talantiv, jakym vid pychy zamakitrylosia u holovach!
Pane poav buv Trur, ale v mohyli o zatrialo, zasyalo, vtysnuta v hlyb
opravy knopka pidskoyla vhoru, i hlucha tya obijniala ve cvyntar, tiky zdaleka dolynalo
tyche elestinnia hilok.
Oto Trur zitchnuv, pouchav holovu, podumav, usmichnuvsia, zhadavy Kliapavcija,
i, ve napered utiajuy tym, jak pry najblyij zustrii pryholomy i zbentey pryjatelia,
vklonyvsia velynomu sklepovi, a todi, krutnuvy na pjati, veselyj, jak yho, i straenno
zadovolenyj z sebe pomav dodomu, nae za nym chto hnavsia.

Koly Kliapavcija zaprosyly buty rektorom universytetu, Trur zalyyvsia vdoma, bo

jomu bula osoruna bu-jaka, zokrema j universytetka, dyscyplina. Oto, dopeenyj do
yvoho samotnistiu, vin zmajstruvav sobi zhrabnu cyfrovu maynku, taku kmitlyvu, a vin
plekav nadiju, o matyme nastupnyka i spadkojemcia. opravda, vsiako mi nymy buvalo,
i zaleno vid nastroju, a tako vid uspichiv u navanni Trur nazyvav mayneniatko koly
Cyfranekom, Cyfranusem, Cyfraneniatkom, a inkoly Cyfranykom. Pevnyj as vin hrav iz
nym u achy, a poky vono poalo stavyty jomu mat za matom. A koly mayneniatko na
mizirkovomu turniri peremohlo v seansi odnoasnoji hry sto majstriv, postavyvy jim hektomata, Trur pereliakavsia naslidkiv odnobokoho vychovannia i, ob rozvynuty v Cyfraniovi duchovni nachyly, doruyv jomu vyvaty popereminno chimiju i muzyku, i popoludni
vony udvoch bavylysia nevynnymy igramy na zrazok znachodennia rym do vybranych sliv.
Ce, vlasne, vony j robyly odnoho razu. Hrilo soneko, v majsterni bulo tycho, strekotaly rele,
j uty bulo tiky rymuvannia u dva holosy.
Bezodniu? movyv Trur.
Sirkovodniu.
Hennadij?
Vanadij.
ebre?
Vuhle.
Zirka?
Sirka.
Koro?
Pergidro.
Jakoho ce lycha sama chimija ta chimija! napavsia Trur. Ty o, ne moe
nioho inoho prydumaty? Pluh?
Luh.
Profan?
Propan.
Chymernyj?
Amfoternyj.
Oficer?
Izomer.
Kapituliacija?
Koahuliacija.
Dosy ue chimiji! rozhnivavsia Trur, baay, o tak moe tryvaty bez kincia j
kraju.
A omu? zakomyzyvsia Cyfranek. Chiba jiji chto zaboronyv? Ne mona zminiuvaty pravyla pid as hry!
Ne mudruj! Ne tobi mene vyty, o mona, a oho ne mona.
Tym asom maliuk spokijnisiko movyv:

 Teper ty. Benzol?

Trur movav.
Vapno? Berylij? Oxalat? Azot? Diakuju, ja vyhrav! vyhuknuv Cyfranek. Trur jaku chvylynu sopiv, oyma ukajuy vykrutky, prote, opanuvavy svoje rozdratuvannia, skazav:
Dosy na siohodni cijeji zabavy. Vimimosia teper do vyoho mystectva, a same
do filosofiji, bo filosofija to koroleva vsich nauk i jak taka stosujesia absoliutno vsioho.
Spytaj mene pro o, a ja dam tobi dvi vidpovidi, odnu zvyajnu, a druhu filosofku!
y bilylo ce pobilene ornylo? spytalo mayneniatko.
Trur mychnuv i skazav:
Ni, jdesia ne pro taki zapytannia ce stosujesia tiky slovnyka
Ale ty tiky o skazav, o filosofija stosujesia absoliutno vsioho, zatiavsia Cyfranek.
Spytaj u mene pro o ine, koly tobi tak kau!
omu dobryj zlodij ne te same, o zlyj dobrodij?
Zvidky ty bere taki iditki zapytannia? napavsia na nioho Trur. Nu, harazd.
Zrozumilo, ty e ne maje dosvidu. y ty znaje, oho tobi choesia?
Trochy pohyrkatysia.
Ta ne cijeji myti, visliue, a v ytti!
Ja prahnu slavy, bioji, ni tvoja!
To marna ri, vona ne varta, ob na neji vytraaty syly, i ve bezpereno ne moe
pravyty za yttievu metu.
A oho ce ty todi porozviuvav na stinach usi svoji dyplomy j vidznaky?
Prosto tak! Ce ne maje znaennia. Ne perebyvaj mene uve as, bo ja zaraz vimu ta
j pereprogramuju tebe!
Ty ne zroby cioho, bo tak bulo b neetyno.
Nu, hodi ve. Chodimo na horye ja dam tobi predmetnu lekciju z filosofiji, tiky
sluchaj mene, vysia j ne perebyvaj uve as!
Oto vony pily. Trur prystavyv do komyna drabynu, vyliz na neji, za nym vydersia
nahoru Cyfranek, i obydva staly na dasi, zvidky vidkryvavsia yrokyj krajevyd.
Pohlia na drabynu, jakoju my vylizly z horya, dobrozylyvo movyv Trur.
Ja jiji kupyv vypadkovo, a oskiky vona bula zadovha, a ja ne chotiv zrobyty jiji korotoju, bo
vona zroblena z dobriaoho dereva, to ja vybyv u dachu dirku j vystromyv nadlyok drabyny
erez cej otvir. Jak bay, vona styry teper na dva metry vye dachu. Koly ty vylazy po
nij znyzu, to koen tvij krok, zroblenyj na nastupnomu abli, maje vodnoas itkyj i odnoznanyj sens. Ta jako ty liztyme dali, zalyyvy pid soboju horye j dach, sens, jakyj buv
u tvojich poperednich krokach, znykne na rivni dachu, i ve ne bude nijakoho, krim toho
sensu, jakyj ty sam vyznay! Ote, mona skazaty Lizu na dach, koly spytaju pro te,
navio my stavymo nohy na nyni abli drabyny, ale ne mona tak samo vidpovisty, koly
zalize due vysoko! Tam, nahori, mij Cyfraniu, treba ve samomu vydumuvaty sobi i metu,
i sens. In ovo to je cila teorija vyoho buttia, abo rozumu, jakyj, porodenyj vybrykamy j
vychvatkamy materiji, poynaje dyvuvatysia z toho, o vin rozumnyj, a ne znaje jak toho,

o jomu z soboju robyty, tak i toho, o oznaaje cej joho rozlad! Zapamjataj moji slova, bo
ce due hlyboka pryta z filosofkym pidtextom!
A y ne oznaaje ce, o nas due vysoko zaneslo? spytav maliuk.
Pevnoju miroju samym poryvanniam, bo cej proces, koly ve nabere rozhonu, my
nestrymno. A teper zoseredsia, bo ja hovorytymu tobi pro riznyciu mi tym, o molyve, i
tym, o nemolyve.
Ja sam uv, jak ty kazav diakovi Kliapavcijevi, o vse moe! vypalyv Cyfranek.
Vhamujesia ty nareti? Ja kazav ce v inomu rozuminni. Znannia usuvaju podyv,
bo toho, chto vse znaje, nio ne moe zdyvuvaty! Ote, mene nio ne moe zdyvuvaty, utiamyv?
A jakby stalosia te, o ty vvaaje za nemolyve, ty tak samo ne zdyvuvavsia b?
Ne kay durny. Te, o nemolyve, statysia ne moe. Jakby, prymirom, u ciu my
do naoho sadoka vpav meteoryt
Vin ne dokinyv, bo o pronyzlyvo svysnulo, budynok uve zadvyhtiv, z pokrivli zirvalosia kika erepy, drabyna zatremtila, a v sadoku zniavsia stovp kuriavy, i vraz use
skinylosia tak samo nespodivano, jak i poalosia.
o upalo z neba! Napevne, meteoryt! Tebe ce ne zdyvuvalo? zradivy, pysnuv
maliuk.
Anitrochy, zbrechav Trur, jakyj malo ne hepnuvsia zi strichy. Te, o oce stalosia,
jakraz sluy dlia unaonennia lekciji. Ce buv ystyj vypadok, abo tak zvanyj zbih nezalenych odna vid odnoji podij. Za danymy statystykiv, padinnia meteorytu na indyferentni
ytla je ri molyva, choa j trapliajesia take due ridko. Odnak nemolyvo bulo b, ob za
perym metorytom upav odrazu druhyj, i ce tomu, o
Cyfranek navi ne namahavsia sluchaty joho due uvano, bo, perechylyvy erez kraj
dachu, vin rozdyvliavsia ymalu vyrvu sered retok ohoroi j poluny. Na dni vyrvy blyalo
o schoe na sklianu brylu.
Tam o je! ozvavsia vin. Raptom o znovu zavylo, zagrymotilo, hriuknulo i
zdijnialosia kuriavoju nepodalik dirky v zemli.
Druhyj meteoryt! Teper ty ve napevne zdyvuvavsia! zachopleno skryknuv Cyfranek.
Meteoryty ne padaju dvii v odne j te same misce takoho ne buvaje! otiamyvy,
vyrik Trur. Cilkom molyvo, o my sposterihajemo novyj typ fatamorgany Odnak
jakby ce mala buty dijsnis, to nastupne padinnia meteorytu vykliualosia b na due dovhyj
as, oskiky za statystynymy danymy
Zahurkotilo, i v chmari vykynutych u povitria ulamkiv u zemliu mi dvoma vyrvamy
vrizala jaka blyskua bryla, z takoju syloju, o budynok hojdnulo, jak oven na chvyli.
Tretij! pysnuv aslyvyj Cyfranek.
Chovajsia! huknuv na nioho Trur, padajuy z drabyny na horye i tiahnuy za
soboju svoho vychovancia.
Pidniavy i siak-tak obtrusyvysia, vony, nioho ve ne obhovoriujuy po-filosofkomu,
zbihly do sadoka. Trur, pochytujuy holovoju i tycheko zitchajuy, obijov try velyki vyrvy
j nareti prysiv kraj najmenoji.

 Dyvujesia! trimfuvav nad nym maliuk. A ot ja a nijak ne dyvuju, bo matematyka vyperedaje tvoju filosofiju! Mnoyna planet peretynajesia iz mnoynoju meteorytiv, unaslidok oho zjavliajesia pidmnoyna, v jakij meteoryty prynajmni odyn raz vlitaju
u polunyci. V tij pidmnoyni maje buty pidmnoyna, v jakij meteoryty padaju na planetu
dubliamy, a v nij pidmnoyna potrijnych zitkne!
Durnyci, zapereyv Trur neuvano, bo zikribav pisok i hlynu z tajemnyoji bryly
na dni vyrvy. omu, vlasne, same v NAS ce malo statysia?
Tomu, o, zhidno z normanym rozpodilom, v KOHO vono povynne bulo statysia, vypalyv Cyfranek.
A v jakij pidmnoyni perebuvaju meteoryty, nayneni muzynymy instrumentamy?
zapytav, vyprostujuy, Trur, a Cyfranek, zazyrnuvy do vyrvy, pysnuv vid zdyvuvannia.
Trur piov do dorovjanoho saraju i poklykav exkavtor, ale toj, buvy due rozumnym,
stvorenym hromamy z jasnoho neba, tiky tremtiv, zabyvy u kutok, i navi ne dumav joho
sluchaty.
Otaki naslidky zanadto doskonaloji avtomatyzaciji! burknuv Trur, baay, o
jomu nemaje zvidky ekaty dopomohy. Oto, orudujuy lopatoju i kajlom, vin jako vydobuv
iz najmenoji vyrvy ulamok kryhy nepravynoji formy j uve zabrudnenyj zemleju. Vseredyni
ulamok buv mianyj, prote, koly pyno vhliadity, tam mona bulo rozriznyty jaku cylindrynu ti, obmotanu, nae zmijeju, nurom. Prynisy z majsterni molotok, Trur poav
obereno, ob ne pokodyty vmerzloho predmeta, dovbaty kryanu brylu. Vona kine kincem rozkolola, i z neji vykotyvsia bordovoho kolioru cylindr, perevjazanyj vyytoju zolotom
strikoju. Stuknuvy ob derak pokynutoji lopaty, cylindr huno zagrymotiv.
Baraban zdyvuvavsia Cyfranek, pidijmajuy joho z zemli.
I naspravdi, to buv obtiahnenyj kozliaoju kiroju orkestrovyj baraban, o udovo zberihsia. Cyfranek odrazu sprobuvav vybyty na niomu malyj drib.
Tym asom Trur movky zachodyvsia bilia druhoji vyrvy, bo i z neji styrala kryana
bryla, do toho nabahato bia, ni pera. Vin raz-po-raz byv molotkom, a poky z-pid kryanych skalok, o porskaly na vsi boky, vyhuknuly dva paraleni kiriani futliary, zyhzahopodibno zanurovani zzovni, a dali zjavylysia dva spovyti v zelenu tkanynu slupy. Trur praciuvav bez perepoynku, i nezabarom cej vyzvolenyj vid kryanych kajdaniv objekt ue leav
na travi.
Tkanyna, v jaku joho bulo spovyto, bula tverda, nae sklo, j ozdoblena riadom zolotych
gudzykiv. Z odnoho kincia objekt buv obliamovanyj vidkladnym komirom, z jakoho vystupala
prykryta sukonnym kovpakom dovbeka, a z druhoho kincia styraly slupy v futliarach.
Naebto schoe na Istotu z Zirok! schvyliovano vyhuknuv Trur. Rurky, o v
nioho na nohach, nazyvajusia krahamy ja bayv taki v atlasi staroytnostej u moho vytelia Kerebrona! Ce odyn iz dopotopnych robotiv, zovsim archajinyj, dyvysia i zapamjatovuj.
Poky hupaty v baraban, bo v mene vucha lusnu! Ce joho ozdoblena kurtka, ce joho kapeliuch, a o vin trymaje v rukach? Palyky! Vony nalea do barabana, baraban do nych,
zvidky vysnovok, o pered namy toj, chto hraje na barabani! y ty vstyhaje za vydkym
plynom mojeji dumky?
Navi vyperdaju joho! zuchvalo vyhuknuv Cyfranek. Jako baraban i toj, chto
na niomu hraje, letily razom, to ce oznaaje, o vony maly spinu trajektoriju, ale ne buly

zamkneni v meteorytach, bo meteoryty ne maju takych blykych odna do odnoji trajektorij,

ote, polunyci nam vytovkla liodova kometa! A koly tak, to my majemo try fragmenty jiji
jadra. Mene anitrochy ne zdyvuvalo b, jakby v tretiomu buv dyrygent abo vilonelist.
A ce omu, mij rozumnyku? spytav zbytyj z pantelyku Trur.
Tomu, o ta kometa mala zaepyty chvostom cilyj orkestr! Prynajmni ce cilkom
pravdopodibna ri
Ne ipaj joho! Ne torkajsia nioho rukamy! Sydy spokijno, poky ja tobi ne skau,
uje? znovu rozserdyvsia Trur, i, zmicnyvy u takyj sposib svoju pozyciju nastavnyka,
zachodyvsia dali ohliadaty istotu
Ci krahy z priakamy povino zauvayv vin. Ale omu materija skamjanila?
Ave, ave, zrozumilo, vona zamerzla na kistku, jak i jiji volodar! My mohly b, ty uje,
vyvyty joho spektroskopinym metodom, beruy mikroproby, ale v takomu razi diznalysia
b tiky pro joho chiminu budovu, a ta budova ne skae nam, jakym ynom vin potrapyv do
cijeji kryanoji truny! Najlipe bude, koly my zapchajemo joho do voskreani!
Hlyboko zamyslenyj, sydiv vin navpoipky bilia Istoty z Zirok.
Jakby nam poastylo, to my zmohly b postavyty jij zapytannia j distaty vid neji cinni
vidpovidi. Prote, jaku nam zastosuvaty matryciu voskreannia? Ot u omu zakovyka! Ce
ne predstavnyk klasu Silicoidea rodyny Festinalentinae, ne kiberak, ne kiberyba
A ja tiky skau, o ce zvyajnisikyj perkusyst! Najlipe bude poklasty joho na pi!
proverealo svojeji mayneniatko.
Sydy tycho! Robot robotovi ne rivnia!.. Pomiennia na pi dilo nechytre i ne potrebuje vyvannia tych zna, jakymy ja volodiju! Lehko dopustytysia durnyci! Baraban moe
buty predmetom, o zbyvaje zi slidu, abo kamufliaem, i todi procedura oyvlennia vyjavysia nadto nebezpenoju, bo to moe buty jakyj smertonosnyj aparat, o joho zlovoroyj
tvore poslav u Kosmos za tym, koho sobi namityv, bo j take buvaje! A z druhoho boku,
do zastosuvannia zachodiv po oyvlenniu sponukaje imperatyv kosminoji dobrozylyvosti,
rozumije? Takym ynom ja vdavsia do etyky. A moe, my diznajemo oho bioho, koly
zvernemosia do tretioji jamy! Trur jak skazav, tak i zrobyv na oach u kmitlyvoho Cyfraneka, o ve as zavaav jomu svojimy metkymy zapytanniamy, a rozhnivanyj Trur poav
dedali due hatyty u lid molotkom. Rozlihsia ohlulyvyj trisk, rozkolota bryla rozachnula
nadvoje, a razom iz neju uvjaznenyj v nij ekzempliar. Trur na my a zanimiv.
Ce erez tebe! A ob tebe
A jak e kosmina dobrozylyvis? proepotiv Cyfranek, opravda tak samo due
otoropilyj.
Trur dobru chvylynu dyvyvsia na blyskui lakovani tyblety z priakamy, temno-syni
u ervonu smuku karpetky i cholodni lytky, o styraly, ve oyeni, z polovyny kryanoji
bryly. Joho vrazyla nadzvyajna ochajnis tych predmetiv.
Moe, ce istota, o trymalasia kutu svojich nynich futliariv? skazav vin, mirkujuy vholos. Dyvyna! Ta ja ne peven, y vdassia nam oyvlennia rozdilenych polovynok Slid bulo b spoatku zjednaty jich znovu.
Stavy na kolina, vin zblyka rozdyvyvsia te, o rozlomlenyj mav useredyni. Poverchnia zlamu blyala kryanymy krystalykamy, pokazujuy chaotyni vyhyny i vizerunky vnutrinioji budovy.

Trur pouchav potylyciu.

Moe, pered namy istota, zroblena z kleju, odna z tych, pro jaki pysav u davnynu
kibermistyk Klibaber? Todi b my maly odnoho z galaktynych aboryheniv, dopotopnoho slyzovyka, jakoho nazyvaju u legendach Ludynoju? Ja projov stikoma svitamy, pobuvav u
stikoch systemach, ale dosi meni e ne astylo pobayty na vlasni oi Mysliaoho Masliuka! O, ja muu doklasty vsich zusy, ob voskresinnia zakinylosia vdalo! Jakyj e to
bude pryvid dlia rozmov na ontologini temy, ne kauy ve pro te, jaku minu skory tvij
diako Kliapavcij! Ale jak e nedoladno skonstrujovanyj ocej trisnutyj! Bidolanyj triskunyku, jake u tebe zaplutane nutro, tut ani hvyntiv, ani kliamok ne postavy, i ne znaty,
o do oho pasuje! I lye sucinyj stan okryaninnia trymaje vkupi vsi ci zvyvyny j rozhaluennia!
Tatu! promovylo mayneniatko, zazyrajuy erez Trurleve plee. Ce ne ludyna,
ne masliuk i ne slyzovyk, ce zvyajnisikyj chandrojid!
o? Jak? Ne zavaaj! o ty mele? Chandrojid? Moe, androjid!
Ni, taky chandrojid, abo ochoplenyj chandroju androjid. Ja tiky vora vyytav pro
takych v encyklopediji.
Durnycia! Zvidky ty ce vziav?
Bo u nioho v ruci kelych.
Kelych? Jakyj kelych? Oto tam, u kryzi? A, spravdi! Nu, to j o?
U taki kelychy zvyajno nalyvaju cykutu, ote, vin sam chotiv jiji vypyty, to vin je
nevdatnym samohubcem, a zvidky vziatysia sujicydanym baanniam, jak ne vid taedium
vitae, tobto ne vid chandry?
Zanadto ryzykovani sylohizmy! Ty nepravyno mirkuje! Ja navav tebe inake!
kvaplyvo vyavyv iz sebe Trur, peresuvajuy kryanu brylu, v jakij mistyvsia tulub chandrojida. Zretoju, teper ne na asi mirkuvannia. Chodimo nahoru!
Do pei? zapytalo mayneniatko, a pidstrybujuy vid nadzvyajnoho zachvatu.
Do pei! Do pei!
Ne do pei, a na prypiok! utonyv Trur.
Per ni poklasty chandrojida na prypiku, vin uziavsia do kopitkoji roboty restavratora. Zadubilymy rukamy prypasovuvav atom do atoma, bo zmuenyj buv praciuvaty pry
tunomu morozi; buly v nioho tako i chvylyny serjoznych vaha, o do oho pasuje,
takyj arvarok panuvav u chandrojidovi. Na astia, Trur mav zmohu orijentuvatysia za
zovninioju obolonkoju, tobto suknianym ubranniam, bo obyti kiroju gudzyky nezapereno vkazuvaly, de pered, a de zad.
Poklavy obydvi istoty v tepli, Trur zijov do majsterni, ob pro vsiak vypadok e raz
pohortaty Vstup do voskreanyctva. Vin tudijuvav naukovi praci, koly nahori zniavsia
halas.
Zaraz! Zaraz! huknuv Trur i pobih nahoru.
Robot u krahach sydiv na prypiku i z podyvom obmacuvav sam sebe, a chandrojid,
vyprostavy na ve zrist, leav na pidlozi, bo, namiriajuy ustaty, vtratyv rivnovahu j upav.
anovni hosti! z porohu ozvavsia Trur. Vitaju vas u svojemu domi! Vy, zakuti
v kryanych brylach, upaly do moho sadoka, znyyvy moji polunyci, za o ja anitroeky
na vas ne hnivaju. Ja vydovbav vas iz kryhy, a potim za dopomohoju inkubacijnoji terminoji

reanimaciji, a tako intensyvnoji vidnovliuvanoji terapiji doprovadyv vas do prytomnosti,

jak bayte sami! Prote ja ne znaju, jak vy potrapyly do tijeji kryhy, i meni straenno cikavo
znaty, o z vamy stalosia! Darujte meni moju nastyrnis, a odo vsioho inoho, to maliuk,
jakyj strybaje bilia mene, ce mij nepovnolitnij naadok
A chto vy? kvolym holosom spytav chandrojid, jakyj e sydiv na pidlozi, obmacujuy ve svij tulub.
Panove prybuci ty, v kirianych krahach, i ty, o palko i vohko vdyvliajesia v
mene, znajte, o ja dosy vidomyj omnigenerynyj konstruktor, zvu mene Trur. Ce moja
majsternia na Vomij Planeti Soncia, o joho donedavna e ne bulo, poky my udvoch z
mojim druhom Kliapavcijem na hromadkych zasadach ne skonstrujuvaly joho z galaktynych vidchodiv. Sfera mojeji dijanosti, e vid honiv, experymentana ontologija, povjazana z optymalistykoju stosovno vsich rozumiv Universum. Ja rozumiju, o, nespodivano
opynyvy na uyni, ta e j u takyj sposib, vse ce zavdalo vaym jestvam pevnoho stresu,
to zberisia z dumkamy j rozkai, chto vy taki, i takym ynom my pryskorymo obopine
porozuminnia!
A ty, mopane, ne maje nijakych zvjazkiv z bolicijeju hrolia Spasencija, ie
kvolym holosom spytav z pei perkusyst.
Pro toho korolia, tak samo jak i pro joho policiju, meni nioho ne vidomo pereprouju, u vas ney? Rozumiju ce vid pereocholodennia, koen zastudyvsia b u takij
cholodnei moe, vypjete nastoju z lypovoho cvitu?
Ja ne zastudenyj, prosto hovoriu z inozemnym akcentom, pojasnyv robot u krahach, z javnoju polehkistiu pohladujuy zoloti nayvky na hrudiach.
Korolia, vid jakoho ja v pevnomu rozuminni vtik, naspravdi zvu Hrolem, i to z
ohliadu na te, o pravy vin ne deravoju, a beravoju ale to cila istorija.
Rozkay nam jiji! Due prosymo! zapyav pidskakujuy Cyfranek.
Trur uhamuvav joho suvorym pohliadom i skazav:
Meni ne chotilosia b kvapyty vas bute mojimy hostiamy, prou! A vy, dobrodiju,
chto budete androjid y maslyte?
U mene e tak umy v holovi, vidpoviv toj, o sydiv na pidlozi. Kryanyj
meteoryt? Kometa? Moe buty! Cilkom moe buty! Kometa, ale ne ta! Ja, pevne, progavyv
svoju! Oj, lyeko moje, lyeko!
To vy ne chandrojid? rozarovano spytav Cyfranek.
Chandrojid? Ja ne znaju, o ce take. V holovi meni umy.
Prou vas, ne zvaajte na cioho maliuka! vtrutyvsia Trur, spopeliajuy Cyfraneka
pohliadom. Panove, ja bau, o na vau doliu vypalo ymalo znehod, to darujte meni za
nevasne sponukannia do obopinych rekomendacij, i zaprouju vas do pokoju, ob vy mohly
trochy ohovtatysia j zaspokojity, a tako trochy pidkripyty!
Pislia veeri, spoytoji v cilkovytij movanci, Trur proviv svojich nezvyajnych hostej
po vsij hospodi, pokazav jim majsterniu i bibliteku, a pislia vsioho pryprovadyv jich na horye, de v nioho buly osoblyvo cikavi rarytety.

Ce horye bulo vporiadkovane na zrazok muzejnoji zaly. Na polyciach stojaly exponaty

v oliji, parafini, samohoni, a z-pid steli, pryeplenyj do hruboji krokvy, zvysav ymalyj avtomatynyj prystrij. Vin buv ornyj, nae vuhi, i na vyhliad zdavavsia mertvym. Ta tiky-no
do nioho pidijly blye, vin oyv i sprobuvav buv chvycnuty tak zvanoho chandrojida.
Pynujte, panove, bo moji naukovi pominyky funkcinuju! pojasnyv Trur.
Avtomat, jakyj vy bayte na cij stalevij lynvi, visimsot rokiv tomu zbuduvav pramajster staroytnostej, archidoktor Ningus, o zadumav stvoryty religijnoho i dobroho myslennyka,
tak zvanoho robota-sviatennyka, abo molytvennyka. Obereno, pane perkusyste, vin ne
tiky chvycajesia, a asom i kusajesia.
Daj meni, Boe, kurnuty zvidsy, todi znatyme, na o ja zdatnyj! zaskrehotiv
zairavilymy trybkamy ornyj molytvennyk.
Jak bayte, panove, z naukovym zapalom provadyv dali Trur, vin ne lye rozmovliaje, chvycajesia j kusajesia, a j uroysto viruje!
Koly vraz mechaninyj fidejist zniav takyj gvalt, o vse tovarystvo zmuene bulo jaknajvyde pokynuty horye.
Naslidky viry asom nemolyvo peredbayty, pojasniuvav Trur, koly vony hurtom spuskalysia drabynoju doli. Pislia vsioho tovarystvo povsidalosia u vitani, de vse ve
bulo pryhotovane hlyboki krisla, voho u komynku i elektropolunyci z inoforeznoju
pidlyvoju.
Vidihrivy i vidnovyvy syly, obydvoje hostej use e movky povodyly dovkola
zdyvovanymy oyma, bo Trur, z ohliadu na ti uskladnennia, o zvalylysia na nych, ne chotiv naposidatysia zi svojimy zapytanniamy. Tym asom Cyfranek, vyskoyvy jak Pylyp z
konope, ne zabaryvsia j vyklav jim svoju hipotezu usich vypadkiv, obgruntovanu serjoznymy
obrachunkamy. Ce bula hipoteza pro kryanu kometu, jaka, obertajuy u zorianij systemi,
svojim chvostom zaipala rizni planety i, zachopyvy osib, o perebuvaly na tych misciach,
do jakych dotorknuvsia jiji chvist, zanosyla jich, zamerzlych na kistku, do peryheliju, de, jak
vidomo, ti tila pluhaniasia, nae slymaky, poky pislia tysiaoli jaka nevidoma perturbacija
vybyla jich iz doteperinioji orbity j kynula na Trurlevu sadybu. Per ni Trur ustyh joho
vhamuvaty, Cyfranek vyrachuvav ize pryblyzu trajektoriju ruchu cijeji komety, a naklavy
jiji na kartu usijeji zorianoji systemy, jaku znav napamja, vyznayv taki koeficijenty
inosti zaselennia planet, o v nioho vyjlo ymale yslo sim tysia simsot simdesiat try
osoby, o maly e perebuvaty u chvosti cijeji komety. Ci osoby, vychopleni v rizni asy i v
riznych misciach, ue viddalialysia vid nych, o oce besiduvaly teper u Trurlevomu budynku, z druhoju kosminoju vydkistiu. Ote, padinnia dvoch hostej u dvoch meteorytach,
a razom z nymy j barabana v tretiomu meteoryti, stalo teper cilkom zrozumilym fizynym
javyem, i Trurlevi tiky j zalyalosia poality vsich inych umerzlych u kryhu komety nevidomych pasayriv, jakych jomu ne poasty ni oyvyty, ni poznajomytysia z nymy osobysto.
Choa nadvori davno ve bula ni, prote nikomu ne chotilosia spaty ri zrozumila, koly
vziaty do uvahy te, jak dovho prybuli perebuvaly v liodovomu letarginomu sni i jak cikavyly
jichni pryhody Trurlia i Cyfraneka. To hospodar zvernuvsia do vriatovanych iz vyslovlenym
ue ranie prochanniam, ob vony rozpovily istoriju svoho yttia, povjazanu z jichnim kometovym voznesinniam na nebo. Obydva prybuli perezyrnulysia i, trochy poceremonyvy,
komu peromu vziaty slovo, dijly vysnovku, o poriadok cej vyznayv sam jichnij vyzvolyte

tijeju ergovistiu, za jakoju vin jich oyvliuvav, to perym poav svoju rozpovi robot u krahach.

Pohliate na mene: pered vamy nevsytymyj artyst-perkusyst, i vid cioho vse

moje lycho. e markatym maliukom vyjavyv ja svij talant, tarabaniay po omu popalo i
probudujuy v konij rei vlastyvyj jij ton. U naomu rodu bulo tak odviku. Ja znaju na
perkusiji jak mjakij, tak i tverdij, i vse vid nebesnych hromiv do urchotu piskovoho hodynnyka dostupne mojemu vminniu. Koly rozihraju, uve svit znykaje meni z oej. U
vinu chvylynu ja hraju e j na tamburyni, navi sam mou zmajstruvaty zhrabnekoho
instrumenta, dajte meni lye koziau kuru ta truchliavyj peniok abo ceberko i ceratku.
Odnak u odnomu orkestri ja ne zihriv sobi miscia mandruju po svitach, ob u konij
kapeli skutuvaty talanu, aby lye ta kapela bula doladna. Sluch maju absoliutnyj i neabyjak kochajusia v udarnomu hurkoti. I na skikoch e planetach, zirkach, u skikoch filarmonijach ja buvav! De tiky ne buvav, de tiky ne hravav! A prote skri meni rano y pizno
palyky sami z ruk padaly i nespokij hnav moju duu dali. Mav ja i soni vystupy, de traplialo
i stohonu, j alu, i smichu, j plau, asom jurba mene na rukach nosyla, navi barabana moho
na relikviji matuvala. Ne slavy adaju, ne do neji liubov moja. Chou zahubyty u Velykij
Muzyci, prahnu orkestru, jak rika okeanu, ob prylynuty do nioho i rozlytysia v bezmei joho. Sam ja dlia sebe nio, vse dlia mene doskonala melodija, jiji ja j ukaju,
porpajuy po partyturach dni j noi.
I ot u planetarnij slobodi Aleociji ja vpere pouv pro deravu Hafniju. Ce jakraz tam,
de spiranyj rukav lokanoji tumannosti zahynajesia j perechody u manetyk iz zorianoju
pidkladkoju. Oto cia zvistka dijla tam do mene na pohybe moju, zapalyvy v dui velyku
tuhu ade meni skazano bulo, o to derava ne zvyajna, a filarmonijna, i o same urive
z jiji kordonamy tiahnusia kolonady korolivkoji filarmoniji. Skazano tako, o tam usiak
hraje, a koro sluchaje, bo mrija u nioho taka, ob liud spovnyv muzynyj chram Muzykoju Sfer! I kynuvsia ja z durnoji holovy, v omu buv, u pu, dorohoju zarobliajuy sobi hranniam, vpravnym drobom rozhaniajuy turboty j zihrivajuy duu staromu j malomu.
Vodnoas ja dosluchavsia konoji utky pro dyvnu deravu, aby peresvidyty, o bula v tij
movi pravda.
Ta dyvna ri o dali okolycia vid Hafniji, to bie chvalia jiji muzykani zvyaji,
viria u Harmoniju Sfer i kau varto, movliav, tam yty, ob hraty! Prote o blye, to
astie vidpovidaju na moji zapytannia pivholosom abo j vzahali mova, pochytujuy holovamy i navi postukujuy pacem po skroni. Probuvav ja retenym vypytuvanniam zahnaty
tubiciv u kut, a vony odbrichujusia. Odyn staryj z Oberuziji skazav meni: Hraty tam, zvisno, hraju, tnu na vsiu hubu bez perepoynu, ale v hranni tomu muzyky jak kit naplakav, nemuzyna jichnia muzyka, deoho inoho v nij zabahato.
Jak e ce muzyka nemuzyna? pytaju zacikavleno. I o vono, ote deo ine,
rozkai-no? ale vin tiky na myhach pokazuje, o, movliav, koda sliv. A ini znovu

svoje: sam koro Spasencij, podejkuju, zasnuvav na Hafniji Korolivku deravnu konservatoriju, virtuoziv tam, kau, syla-sylenna, j panuju tam ne jaki akrobacinistini fihli-mihli,
zrutynile remisnyctvo, a navpaky: natchnennia, brama do zolotostrunnoho raju, bo je v nych
pravynyj napriamok i kliu vid Harmoniji Sfer tijeji, o Kosmos bezmovno huy neju!
Metnuv todi ja znovu do staroho, a vin znaj toroy: Ne skau, niby ce nepravda, ale j ne
skau, o pravda. Cho by o ja tobi skazav, vse ne te bulo b. Koly choe, pidy j podyvysia
sam na vlasni oi.
o , u svojemu talanti ja nikoly ne sumnivavsia, bo, znajete, bratove-roboty, o jak
vimu ja palyky do ruk, ta jak puu jich malym drobom na hladi svoho barabana, to ce
bude ne turkit i ne hurkit, ne zvyajne buboninnia j tamburynada, a taka rvijna j chaplyva
pisnia, o vtrymaty nesyla, navi kami zvoruujesia!
I ruyv ja znovu v dorohu, rozumijuy, odnak, o ne hodysia do filarmonijnoho dvoru
z joho prydvornym etyketom otak sobi pertysia, jak Pylyp z konope vyskakuvaty, a tomu j
vypytuvav usich zustrinych pro hafnijki liachetni zvyaji, ta malo o abo j he nioho
ne pouv u vidpovi, usi tiky znaj sobi miny kora, pokyvujuy tym, chto o maje,
holovoju abo j ym inym, oto nioho ja do ladu j ne dovidavsia.
Otak prostujuy sobi dali sered zirok, zustriaju jako odnoho kurdupelia, u smoli vyvalianoho, vin vidviv mene nabik ta j: Sluchaj-no, kae, ide do Hafniji? O aslyvciu,
i hodyna tvoja aslyva, namuzykujesia tam doschou, Spasencij mohutnij i dobryj pravyte, anuvanyk muz zolotom tebe obsyple! o meni do toho zolota, kau. Jak
tam z orkestrom? A vin usmichajesia: aslyvyj, chto v niomu hra, za take misce j yttia
ne koda! A oho , pytaju, ty ne tudy, a zvidty ymykuje?! Et, kae,
ja do titky, a todi e dali nestymu slovo pro Spasencija, nechaj zvidusi pospiaju muzyky, bo vidkryto ve liach do Harmoniji Sfer! I do Harmoniji Buttia, bo ce te same!
Ote, kau, j Symfonija Buttia tam te je? A toj kurdupe (pravdu kauy, dosy
pomakanyj, vyvalianyj u jakij sai y smoli pevno, obpiksia aboo) jak zahorlaje: Ta
o ty! I de ty takyj temnyj, nedovirkuvatyj uziavsia? Chiba ty ne znaje, o Hafnija to ne
zvyajne carstvo y korolivstvo, a derava novoho typu, abo hralivstvo, i o Spasencij ne
prosto sobi koro, a hro! Vyrobyv vin, ob ty znav, takyj dynastynyj proekt, zhidno z jakym
usi maju hraty i tym hranniam do cilkovytoho astia dohratysia, i to ne abyjak, naoslip
kandybajuy, a v naukovyj, metodologinyj i teoretynyj sposib. Tomu-bo utvoryv vin Konservatorku Radu Ministriv i sklav Harmonogramu Harmoniji Sfer, jaku o-o ne siohodni,
to zavtra vidkryju i vykonaju, a moe, ue j vykonaly, oto biy tudy ymdu! I o
to za harmonogramino-harmonijna muzyka? zapytuju, a vin meni na te: To taka tuka,
jaka pojednuje Osobystis z Pryrodoju, rozhaniaje Rij Smutkiv i vytvoriuje Raj Zemnyj, a
tomu, kau tobi, lety tudy ymvyde, bo braty uas u omu podibnomu ri galaktyna!
Biu, biu pane kurdupeliu, prytakuju, ale chotiv by e vznaty, jak ote korolivstvo,
tobto hralivstvo Hafniju, osiahlo otu Partyturu Sfer i Jichniu Harmoniju, zvidky vono vse
vzialosia? Oho! vyhukuje hlevtiak. Vony maju na ce i onajdokladnii dyrektyvy,
i onajpradavnii tradyciji, bo cho hraty vony zave hraly, ale robyly ce ne tak, ne v toj
sposib i ne na tomu, na omu slid, zate teper ue vse dobre znaju, tomu vid jichnioji muzyky
i zir, i sluch, i duch zabyvaje, oto biy tudy, bubniste mij liubyj, bo e na repetyciju spiznysia!

Daruj, kau, ale ja nijakyj ne bubnist, ja peroji hidiji artyst-perkusyst, a vtim,

rozkay-no meni e trochy pro hafnijki zvyaji, aby i ja tam jak slid povodyvsia! Och,
nikoly meni, vidkazuje, jdy chutij, sam pobay, i takyj bude meni vdianyj do
smerti ne zabude!
Oto podav ja tudy, a jak okreslylysia obrysy planety, tobto hralivstva, i vyrynuv veletenkyj zovninij Marmurovyj Mur, a na niomu zolotyj napys: KOROLIVKA KONSERVATORIJA, uhlediv ja nepodalik derevjanoho vizka, pomaliovanoho koliorovymy farbamy,
a na niomu staroho pidtoptanoho robota, o sydiv i kavsia, bo za dovhyj vik u niomu
nabylosia povno okurkiv, a suhloby rypily. Ja vziavsia dopomahaty jomu, koly uju vin
sobi o pid nis muhykaje. o to za pisnia? pytaju, a vin: Oleandrynova! Ja zrodu
takoji ne uv. Todi zapytav ja pro Hafniju, a vin hluchuvatyj buv, prosy, ob ja kone slovo
jomu po otyry razy povtoriuvav, i nareti kae: Perkusyste! Ty molodyj, micnyj, vertkyj,
metkyj, do vsiakoho dila vdatnyj! Ne vidraduju tebe do Hafniji jty, ale j ne radu. Roby jak
sam znaje. A tam hraju? zapytuju. e b pak! Z ranku do veora hraju i z veora
do ranku, ade v konomu kraji svoji zvyaji, ale zva na odnu poradu: movy. Cho by o
ty pobayv ni pary z vust. Cho by o tebe tam vraalo ani mur-mur! Trymaj jazyka
na pryponi, chovaj lyce, ne podavaj holosu to, moe, koly e komu i rozkae, o ty tam
bayv i na im hrav!
I cho jak ja joho prosyv, jak blahav, perekonuvav, bie vin i slova ne zronyv.
Ce tiky e due mene rozochotylo j zapalylo cikavistiu, choa j ne mona skazaty,
niby ja stukav do Zolotoji bramy Hafniji cilkom spokijnyj, bo nutrom viduvav kryjesia tut jaka tajemnycia. Tak y tak, a zakalatav ja yrozlotym kalatalom (zvuk buv
spravdi udovyj, pidbadiorlyvyj), i storoa mene zaliubky vpustyla, lahidno prymovliajuy:
On bay dveri? Paniaj tudy smilo!
Siny buly nezvyajni ja opynyvsia mi nezliennych kolon ta najyriych skarbiv
ne siny, a spravnij chram, de na konomu kroci zoloti instrumenty porozviuvano. Oto ja
do dverej, zajov i a oi zapliuyv, takym blyskom siajnulo vid alebastriv, onixiv ta
sribla, lis kolon navkruhy, a ja, vyjavliajesia, stoju na dni amfiteatru, oj lyeko, ne amfiteatr bezodnia, hlybi, hafnijci, lybo, vikamy vkopuvaly u zemnu kuliu, a poky vlatuvaly v nij, useredyni, filarmoniju!
Mis dlia publiky, bau, nemaje, vse tiky dlia orkestrantiv: odnym foteli, inym
stolyky, adamakom u sribnyj horook pokryti j rubinom prytrueni, udovi, sriblom okuti,
piupitry, klarnety j hoboji dlia duchivnykiv, tobto dlia dmuchaiv u truby, a nad usim
pavukopodibni svinyky-yrandoli vyblyskuju dimantamy, i nide ni hliadakoji zaly, ni halereji, lye posered holovnoji stiny, navproty orkestru, na vsiu yrynu jedyna loa, vsia v
kotovnych ozdobach ta drapirovkach, nurovydlach ta marmurovydlach, amuryky v muli
dmu, a lou zatuliaje zaslona parova, z vyhaptuvanymy kliuamy j bemoliamy, misiacem i
zoriamy, i tiaharci na nij olyvjani, poru pamy v kadubach iz budynok zavbiky, a za zaslonoju ne inake tron, tiky zatiahnuto jiji nadto ino, ne rozhledy nioho. Prote ja zrazu
zmetykuvav, o to maje buty hrolivka loa!
A vnyzu, posered amfiteatru, vydno dyrygentkyj put, i ne prostyj sobi put, a pid
krytalevym dakom spravnij vivtar, e j napys nad nym neonovyj: CAPELLOMYSTERIUM BONISSIMUS ORBIS TOTIUS. Tobto onajlipyj u sviti kapemejster, abo

kerivnyk orkestru. Muzykantiv dovkola kupa, odnak na mene nichto ne zvaaje, i vbrani
vony dosy udernako, z livrejno-liberanoju, skazaty b, rozmajitistiu: v toho lytky u bilych
panochach, pospi notamy pociakovanych, ta e j latanych-perelatanych, v inoho pantofli
z zolotymy priakamy u vyhliadi dijeza, ale bez odnoho kabluka; e v odnoho kovpak z
pliumaem, pirja, pravda, milliu pojidene, a holovne odnoho nema, chto stojav by rivno,
tak jich usich ordeny doperedu chylia, a pid ordenamy sukno pidkladene, aby jichnij brekit ne psuvav muzyky! Pro vse tut, bau, podbaly! Vydno, dobryj u nych monarch, meloman
yryj, tomu, pevno, j padaje do nahorod na paniv muzykantiv!
Protovchujusia pomalu kri zibrannia, bo same, bau, nastala pererva v repetyciji i vsi
pomi soboju balakaju, a kapemejster u zolotomu pensne povaje jich z-pid krytalevoho
daka. I ne palyku v ruci trymaje, a spravniu palyciu, i tak vymachuje neju, o skoro,
pevno, vtomysia, serdeha, ale to ve ne mij klopit. Zala velyka, j akustyku maje, aej,
dyvovynu! Ja ve chou zagraty, a znemahaju a kapemejster, okom na mene strilyvy,
movy zdalia laskavo: A, novekyj! udovo! o vmije arfistom? Aha, perkusyst! Onde
otam sidaj, u nas ojno perkusyst vybuv, pobaymo, na o ty zdaten! Sidajte, dobrodiju!
Pane viloneliste, ne pchajtesia!
I zauvauju ja, o vilonelist pchaje o dyrygentovi do lapy jakyj konvert, taky
puchkekyj, lysta jomu napysav, y o? Nu, ta cho by tam jak, sidaju A kapemejster
zvertajesia zrazu do sotni: Klarnete! Ne dyduryduvydurydudym, a didiriduvidubidupi-iim! Ce vam ne hlazurovi vijetky na torti, pane, a vivae, tiky ne moto vivae, vucha u vas
dubovi! A dali trillitrullifrullifram, i ce ne jaka vam firytura, mjake treba klasty, mjakeko, ale ob zi spodu zi stalevoju pidkladkoju otut mjako, a otut tver! I trilliridapadabrabamm! Hej, ty, na tarilkach, ne hluy meni pikkolo na istnadciatu astynu, bo
lejtmotyv zrujnujesia, ne hluy, kau! Oto bau ja, o panuju tut zvyajnisiki zvyaji j
manery, i balakanyna tut taka sama, jak i po vsich koncertnych zalach Vsesvitu.
Sydu sobi v tomu umi-hami j rozdyvliajusia dovkruh. Per za vse prydyvliajusia do
barabana: udnyj jakyj baraban! Ne takyj sobi prostakyj, a jakyj potuniyj, boky v nioho
opuchli, tuhi, a masni, samyo-divoi, ta e j lazurovi, zi nuramy, haptovanymy zoloenym
dubovym lystiam, a poverchnia taka ve napjata bez najmenoho gandu, lunka j dzvinka,
oto, dumaju, hunyj maje buty vid neji hrim!
Dyvliu, a nesu partyturu, te nezvyajnu spravnij tobi folint, u rysiau kuru
opravlenyj, chvist toji kury kytyceju zakinujesia, a do kytyci chustoku pryvjazano, ob
riasnyj pit po zaverenni spravy z ola obterty. Pro vse tut, bate, podbaly! A dovkola, kudy
ne hlia, herby, orly, gryfony, muzy povnohrudi, karitydy, venery, favny, bonbojery, bomstehy, gryfy, hroty, koty, staxeli, pripy, torm-trapy, biza-ohly, bejdevindy, tak o,
muzyko, ly! A nad monaroju loeju hralivkyj herb: deravotvornyj pazur v ozdoblenomu dukatamy vinci, j zaslona loi le voruysia, niby hro tam ue sydy, ale chovajesia.
Vid nas?.. A tym asom kapemejster u pensne metkyj, expresyvnyj, usiudysuyj ue
kryy: Uvaha! Po misciach! I poynajemo! Vraz usi kydajusia do svojich mis, metuasia, hamirlyvo nastrojuju instrumenty, ja beru do ruk palyky, a hle to ne palyky,
a jaki prosto-taky udarni dovbni! Zvukovi dovbni! Ja noty vydeko narychtuvav, na doloni
popliuvav, dyvliusia v ti noty, jak soroka v kistku, kapemejster kryy: Uno, duo, tre! i

stukaje, i pensne zolote na nas blyskaje, i o ue skrypky stycha poynaju ale o ce? Kapemejster dyryguje, a meni ne uty aniohisiko, lye tak, nae chto na tertuku tre och,
i skryplia oti skrypky struny ymo zapaskudyly, y o? Ale o i mij vstup, rozmachuju,
aby trambambonyty, bju udatno, ta ujesia tiky: pstuk, pstuk, nae u dveri. Dyvliusia
a baraban mij cho by tobi zdryhnuvsia, poverchnia jaka tverda, niby stavok zamerzlyj,
navi niby tort, ne rozumiju nioho, i znovu: stuk! stuk!. Ni, ne bude dila, mirkuju
sobi, koly ce ve ve orkestr vstupaje: pyy, verey, hupaje, lupaje, dyvliu a trombonist svojemu trombonovi hubamy dopomahaje: bu-bu-bu, a skrypali te rotom ti-titi, tak niby svojim instrumentam pidmohu da-ju, o ce za hra otaka, a kapemejster,
prysluchavy, po putovi: bac! I kae: Ni! Ne tak! Ne hodysia! Da capo! My todi e raz,
a vin schody z puta, prostuje pomi nas, tudy-siudy rozhuliuje, vuchom lovy skrypinnia i
skrehotannia, nablyajesia usmichajuy, ale jako tak kryvo, i valtornista za oku
paciamy, nae obcekamy, chap! ta jak krutne-krutone, valtornistovi a duch zabylo,
a kapemejster dali jde j mymochi hoboja za vucho smyk! i vodnoas druhu skrypku
palyceju po holovi lu! serdenyj hrajko potoyvsia, chustka z-pid pidboriddia vyletila,
zuby movby a tu vydzvonyly, a kapemejster do tromboniv i do rety epoe z-pid pensne:
Draby! o za bezladdia! I ce, po-vaomu, muzyka?! Hraty, hraty, a to prokynesia hro,
otodi ve nam bude! I znovu: Jak kapemejster dyrygentissimus ja vymahaju! Nahaduju i
povtoriuju: hrajemo Uvertiuranu Symfoniju Tyi! Silentissimo, alegro vivace, a dali con
brio i vodnoas piano, pianissimo, bo chi va piano, va sano!
Aha! Rozumiju, ce art! Vin z namy artuje, bo dobryj! Kae: Panove! valtorniste, arfiste, tromboniste i ty, klarnete, takyj-siakyj! I vy, klavikordy, dokladajte zusy! Midni j bliaani plavno! Pikkolo, utlyvo, a vilone ie utlyvie meni tam!
A fortepino, tobto Synoslab, zvaaj na surdynu! Dali pidchody do puta i stukaje:
Pid Naym kerivnyctvom, za Mojeju komandoju, do Harmoniji Sfer, za mnoju
hraj!!! I my hrajemo. A prote j dali ne uty nioho, krim skrehotu, arpannia j stukotu, aniohisiko! I znov ide dyrygent mi orkestranty, usmichajesia, rozdaje
mjatni cukerky, komu das cukerku, tomu zrazu i palyceju po lobi! A loby
hudu! A vin bje, spovnenyj aliu, dajuy zrozumity i my taky rozumijemo, o
ne z vlasnoji voli lupciuje, a Vid Imeni j Za Doruenniam, dlia toho tiky, ob Joho
Velynosti ne prynyzyty, ob kakofonija do korolivkoho vucha ne potrapyla, to usi,
komu ojno vletilo, uliasia, usmichajuy do kapemejstera mylo j pokirno, a toj,
te usmichnenyj, pryhoaje cukerkamy i bac! bac! ne sam po sobi lupary, a
dlia toho lye, ob ne postupytysia pryncypamy, ob poriatuvaty netiamuych , a moe, j
dlia toho, ob zapobihty e hirym lupniam, kutuvanniu spravnioho batoha Poynaju pro ce zdohaduvatysia, sluchajuy, jak u perervi muzyky balakaju, odyn odnomu
plastyri nalipliujuy: vin dobryj, na kapemejster, nedarma pyesia Bonissimus,
prosto vin zmuenyj ce robyty, ob hro ne rozhnivavsia, oj, dobryj, kau, dyrygent,
i serce maje zolote, ale musy lupciuvaty, aby nam chto inyj po lobi ne dav! Chto,
chto inyj? zapytuju, ale nichto ne vidpovidaje. Zretoju, odo byttia ja ve deo
tiamliu, a ot odo muzyky nijak ne vtoropaju, bo nemaje nioho, krim chriapannia
j driapannia, skrehotu j stukotu, ale vse odno hrajemo

Dyrygent zolotym pensne blyskaje, bihaje, lupciuje usich, i, cho loby nam tria, rozumijemo: tak maje buty; a raptom zavisa loi zavoruylasia i zjavylasia z-za neji velyka
bosa pjata, na vyhliad hola, odnak ne jaka tam vulyna, riadova, a myropomazana, z
choloi Avhustijoji Piamy vysunula, krutnula, skladky zavisy rozchylylysia, a za nymy
chropinnia, i ne tron, a loe v zoloti j trojandach, z adamakovym blyskom obyvky, a na
zolotim prostyradli spy hro, symfonijno znuhovanyj, z oxamytovoju podukoju na pyci, i
nioho, spy sobi, j kvyt, a my pid pjatoju pino, pinissimo, ob ne zbudyty Prykydajemo? Aha, rozumiju, ce vdavana repetycija! Ale omu dyrygentovi lupni ne vdavani? I
omu v smykach nemaje volosini, a baraban mij jak ta stara doka?
Sposterih ja e j take v najtemniomu kutku zaly stoji afa velyka, jak organ,
orna, neosiana j zamknena, a v afi zagratovane viko, i koly v koho trapliajesia javnyj
fa, tam zjavliajesia oko, volohe j palajue, straenno nepryjemne, oto ja j zapytuju u trombonista: Chto to takyj? A vin ani pary z ust. Ja do kontrabasa movy i toj. Do
viloneli movy. Do trykutnyka movy. A flejtyst mene kopnuv u nohu. I todi ja
zhadav didovu zastorohu pry brami, ta j stav sobi dali movky hraty, tobto stukaty. A tut
o motorono zaskrypilo, afa v kutku vidyniajesia, i z neji vylazy chto pjatypoverchovyj. ornyj jak ni, z oyma, jak mlynovi orna, vsidajesia vin mi dvoma kolonamy, ne
prymiriajuy, mov de u lisi, a sivy, poynaje do nas prydyvliatysia svojim volohym paliuym okom. Ta e j uchajesia neochajnym karkom ob marmurovi muzyni sidnyci, liktem
na druhu muzu zipery och, i stracholiudnyj cej zakutnyk, hlianuv ja na nioho murachy po spyni zabihaly! Otodi-to j propala u mene ochota do muzykuvannia u filarmoniji Hafniji, bo jak poav vin svoju paeku rozziavliaty, to vse rozziavliav jiji j rozziavliav, i taka
vona bula veletenka, o, zdavalosia, kincia-kraju ciomu rozziavlianniu ne bude, a jak rozziavyv, to stalo vydko, o vseredyni vse take prepaskudne, o j poviryty vako: ikla hydki,
jazyk ie hydkiyj, zmijistyj ta slyniavyj, vreti, ustromyv toj afij-Zakutnyk paciaru sobi
do peky, ta j nu v nij povoli, ale nastyrlyvo kolupatysia! A ja tym asom rozdyvliajusia
navkruhy i, pobayvy kontrabasa ta duchovych, rota j sobi rozziavliaju, aby spytaty, o
vono za projava, zvidky, dlia oho j navio ce dyvo, i vzahali o vono take? Ta pryhadalysia meni slova staroho robota, i zrynulo v holovi: Cho by o ty pobayv, movy, ani pary
z vust, ani mur-mur! I, zhadavy ce, zachodyvsia ja dali, cho lytky tremtia i kolina pidhynajusia, hraty na barabani.
Na noty dyvliusia, a vony jaki nevyrazni, niby muchy notnyj papir pozapaskuduvaly,
ne rozbere, de kvarta, de kvinta; pliamy, krapli, zamazurane vse kat zna jak, och-ochoch, kat by joho zabrav, mirkuju, a tut nastaje pauza taktiv na visim, i v nij och, i
ohydnyj zvuk: jidke, huste, merzenne, pliuhave, na vsiu horlianku pozichannia: rozziavyv
Zakutnyk peku, klacnuv zubamy, potiahsia, karkom svojim etyniastym ob muzyni sidnyci
potersia, vyzyrnuv iz zakutka, pryniuchavsia, zasopiv, vreti hyknuv usmak jomu tyknulosia v cij chramovij, filarmonijno zoseredenij tyi, ale nichto naebto i ne bay, i ne uje
aniohisiko! Navi uznaky ne daju! A popoludni hala-koncert, sam pan hro sydy u loi,
stanovnykamy otoenyj, rozciakovanyj zirkamy, u rozdimantenych paciach o kruty i
ote o zvoly pchaty sobi do vuch ja oi napruuju, a tam tariloka yrozlota, hro,
vyjavliajesia, kuky z vaty skruuje, u blahovonnu oliju vmoaje j do vuch sobi zasovuje! Ja
ve aniohisiko ne rozumiju! A tym asom my take fortissimo cyhykajemo, taku rizanynu

vytynajemo, o kri zagratovane viko afy, zdajesia, navi sliozu vydno, prote hro vely
zasmyknuty zavisu loi, bo jomu, movliav, as do hrolivkych deravnych sprav.
Jak buty dali? Panove muzyky! kae spolotnilyj kapemejster. Nam treba poradytysia j odne odnoho pokrytykuvaty, bo vse ce ne te j ne tak, pobijtesia boha, de vy, de
Harmonija Sfer, ta vy hrolia do chvoroby takym hranniam dovedete! Vidkryvaju naradu!!!
I poky ja, ne vtoropavy, o do oho, pro vsiak vypadok krakoma pozyraju na afu,
vony odyn za odnym prosia slova i poynajusia taki analizuvannia j nelycepryjemnosti, o
jim vid starannia a iskry z oej sypliusia: krytykuju i vykonannia, i smykovi, j duchovi, j
midni j te ne te, j ce ne tak, paci, movliav, pohano postavleno, vpravnosti malo, repetycij
ne dosy, trenuva brakuje, ne spravliajemosia, kolegy, jak slid, ne dokladajemo zusy, i
taki vsi suvori do sebe, a o ve do inych ne pryvedy hospody: suchoji nytky ni na komu
ne zalyaju, lye trombonista, trykutnyka j valtornista ne zaipaju, chtozna j omu I moroasia z konoju notoju, obmirkovuju, jak iz neji zvukovyj sik vyavyty, ade nas usich,
kau, spina meta objednuje; ja sluchaju jich i dyvujusia: z teorijeju koen u nych na ty,
narada jde jak po notach, sluchaju, prydyvliajusia, a tut raptom na nas padaje ti, boe
pravednyj, vidyniajesia afa, a v tij afi povara, uchaje sobi voyve erevo, ornym
mochom porosle, pacem do pupa lize ne pup, a ornyj vyr Mastremu! I tak, sopuy ta
hykajuy, uchajuy ta krekuy, sydy sobi j nekvapno, zi smakom i zadovolenniam kolupajesia v nosi, zoseredyvy na tomu vsiu svoju uvahu. I vraz zapadaje straenna tya, bo
takyj sobi neprymitnyj kurdupe, o sydiv pry dzvinokach, ustaje i, vdajuy, niby obhovoriuje punkt pro rizne, movy:
Pane Kapemejster! Kolegy! Nai instrumenty ni do oho NE PRYDATNI, ote, nioho
putnioho v nas ne vyjde, bo j ne moe vyjty! Z vyhliadu vony niby j harni, j pozoloeni, ale
naspravdi bezzvuni, prosto-taky defektyvni, hroby maliovani ce, a ne instrumenty!
Tomu proponuju, ob nam daly Spravni, a ci do muzeju y e kudy, cho by j na smitnyk! i siv.
O-O-O-O?! O-O-O!!! O-O-O??? zakryav na dobryj, na u pensne, na najlipyj. Instrumenty POHANI? Nehodiai? Ne podobajusia?! Perekladaje vlasnu nedorikuvatis, nespromonis na objektyvni trudnoi?! Ach ty, neroba, odoroblo, ach ty, zradnyku spravy, ta ce dyversim!!! Ty, bandiuho takyj-siakyj, pidislanyj dvorunyku, zvidky
ty takyj uziavsia? Ha, zvidky?! Chto pidsunuv tobi ciu zloynnu dumku?! A moe, v tebe j
spinyky je? Chto e tak samo vvaaje?
Tya zapala cho makom sij, a tut pidbihaje lakejyk dvircevo-livrejnyj i podaje kapemejsterovi zapysoku, toj ytaje, viddaliajuy vid oej, papir, bo u svojemu pensne vin
robysia dalekozoriym, aby vsich nas bayty, a todi kae: Nu o . Oholouju perervu,
pozajak mene vyklykaju do Dvoru, na ministerku naradu. Jak povernusia, to pidibju vam
pidsumky! A poky o vidbij!
Oto my sydymo sobi j balakajemo u tomu dusi, o, movliav, buzyna na horodi, pane
dobrodiju, a moja chata skraju, pane darmohraju, i tak probalakaly cilisiku ni. Vranci prychodia surmai-fanfarysty j oholouju Hrolivkyj Universal i Manifest, zhidno z jakym maje
vidbutysia specina naukova konferencija, de budu komplexno doslideni he usi nedoliky
ta vuki miscia na liachu do Harmoniji Sfer (H. Sf.). Chtozna j zvidky zjavylasia raptom
syla-sylenna melomaniv, melolohiv, muzykoznavciv, zvukovykiv ta melodystiv, usi z vyoju

polifoninoju osvitoju, usi prof. kons. ta d-ry tych i sych nauk, dijsni leny i leny-korespondenty, o nadsylaju korespondenciju z vidpovidnymy zvukozapysamy.
onajpere na vystup zafixuvaly na estystach aparatach za dopomohoju povtykanych do instrumentiv mikro-mikrofonykiv, a meni do barabana e j makro-mikrofona zasunuly, potim usi ci zapysy zapeataly zelenym voskom i ervonym surguem, uzialy proby
vibraciji povitria, kri lupy ohlianuly nas, a zarazom i vsi zakutky, pislia cioho radylysia sim
dniv i odyn misia. Skrupulioznis analizu voistynu nejmovirna! Ja e v ytti ne bayv u
odnomu misci takoji kikosti naukovciv! Use bulo vysvitleno j uzhodeno z vidpovidnych
metodologinych pozycij, sama Joho Velynis zvolyly vziaty nad naradoju Vysoke Pokrovytestvo, cho osobysto uasti v nij ne braly, zastupav jiji tut Deravnyj Sekretar Oboch
Vuch.
Ostannioho dnia visimnadcia dekaninych rektoriv chorom zaytaly nam expertoliz,
zredahovanyj usima z cilkovytoju doslidnykoju odnostajnistiu. Komisija konstatuje, hovorylosia tam, pevni nedoliky. Instrumentarij spravdi ne povnistiu povnovartisnyj. Tut brakuje
cioho, tam toho, a otam e j otoho ne vystaaje. Tut, skaimo, u skrypci, struny do pevnoji
miry hipsovi, a on tam do viloneli nasypano povno vysivok. Tak, zvisno, buty ne maje, ale
omu tak stalosia. Trombon zatknutyj, bo tudy potrapyv yj bavovnianyj, z pjatdesiatyprocentnoju domikoju nejlonu druhoho sortu ninyj kovpak, a moe, j ne ninyj, prynajmni
radymo trombona proystyty, a trombonistovi zavdy slid maty bilia sebe saotrusnu itku,
aby mona bulo zabezpeuvaty hru vasnym propychanniam. Klavikordy znajdeno zovsim
poronimy: vseredyni nema nioho, lye kolynij kurnyk dlia husej. Husli: zamis husel konstatujemo najavnis husej nykoji jajcenosnosti, o zasvidyv provedenyj za dopomohoju pirometra, y peromira analiz, a pozajak pirja utrudniuje husiam zvuannia, to j davaty ystyj
zvuk husy ne mou. Takym ynom, slid ABO provesty depirjizaciju cych ostannich, ABO
kotom deravnoji skarbnyci prydbaty novych husej i zabezpeyty jich novym husliarem, bo
teperinij husliar ne husliar, a indykator, tobto vidhodovuva indykiv. A o do synoslaboho fortepino, to v nim dvi kopy myej popryvjazuvano chvostykamy do molotokiv, erez
o vono due toneko spivaje, nadto z ohliadu na te, o myivnyk he usi fondy, pryznaeni
na myayj fura, roztrykav. Koly na te bude hrolivka laska, na dybu joho. odo Trykutnyka: vin maje buty metalevyj, a ne zdobnyj, cho by j na dridach.
Teper pro basy. Holovnyj kontrabas pid as pasaiv perekydajesia, pozajak zamis kiloka-uporu maje kolia, na jakomu jizdy tudy-siudy, tiahnuy za soboju j kontrabasysta,
erez o kontrabasyst pry konim basso dolce profondo hepajesia dodolu, zadery nohy.
Vysnovok Komisiji: joho slid abo pryvjazaty nurom, abo vytesaty znyzu kilook, abo pidbyty
klynci, abo vzahali rozkoliatyty, tobto provesty tak zvanu dekolesizaciju. Smykam prydalasia b volosi, oskiky zamis neji komisini expertanty zdignozuvaly lye atmosferu, tobto sumi azotu, kysniu, dvookysu vuhleciu z domikamy tak zvanych blahorodnych haziv,
a same: xenonu, argonu j kryptonu, a tako pevnoji kikosti vodianoji pary. Vyjavleno tako
pevnyj obsiah ridynnoji emusiji, o je pochidnoju vid kaliannia j channia muzyk duchovno-trombonnoji grupy. Komisija vvaaje, o volosi use-taky bi prydatna do hrannia,
ni povitria, a nadto vona zruna, na dumku Komisiji, dlia smykano-natyranoho sovannia
po strunach.

I tak dali zahanym obsiahom u tysiau visimsot storinok, zokrema i pro mij baraban: Komisija vyznala, o nijakyj ce ne baraban, a lye rozmaliovana doka, pidperta derevjanym, cho i pozoloenym, kolesom. I sformuliuvavy trysta visimdesiat odyn vysnovok,
skerovanyj haluzevymy liachamy do Ministerstva trub, tromboniv ta surem, do Ministerstva dzvoniv, dzviny, sfer ta harmonosferynoji propinaciji, a tako do Vyoji duchovnoji palaty, Komisija skripyla sylu cych vysnovkiv marakoju peatkoju.
Och i schopyvsia tut uve orkestr na nohy, och i zahuv, och i zadyskutuvav!
Tak! zahukaly vsi. Same tak! Baraban kadub staryj, peniok truchliavyj, lajnom
napchanyj, smorid zvidty a bje vnaslidok nekompetenciji y obovdurinnia! Flejty, aty, klarnety, hoboji, surmy zatknuto, ce prosto svynstvo, merzota, brydota, he taku poha, adajemo tvoryty zvuky, o, dajte nam, dajte o onajkrae, budemo hraty! O, pohliate, i v
mene hanirkoju zatknuto, prou, ce konomu vydno, a mundtuk odeky vzahali bez
otvoru, a tarilky z cementu y z betonu, tiky pozoloeni, jak e na otakomu hraty?
Ja sluchaju jich i dyvujusia: y ja oce z hluzdu zjichav, y, moe, vony, ade vse bulo
vydno z samoho poatku, zvidky todi cia zapeklis, suu sobi holovu, chou o zrozumity,
a v nych tym asom polumjana muzyna buria, spravnie alenstvo. Pidvodysia pinist i,
obvodiay vsich oyma, movy:
O, prou, dopovidna zapyska, jaku ja napysav ie torik, ale ne vstyh vidislaty:
Zhidno z mojeju suverennoju tokoju zoru, zarady dobra H. Sf., kategoryno napoliahaju,
ob zamis hipsu j cementu vykorystovuvaly derevyna, latu ta klepana bliacha, a tako
yno-zvuni struny! Tiky tak maje buty, bo z toho motlochu, o my nyni otrymujemo, ne
bude nioho, samyj smorid!
Straenno vdovolenyj svojim vystupom, vin sidaje i trimfano dyvysia na koleg, o
umlia navkruh nioho, vyhukujuy: Tak! Same tak! I ja te, o, i my zauvayly ve davno,
o tam struky, myi, cement i navi zvyajnisike lajno, a zvidky vono v caryni Muz
chtozna, my tak chotily povidomyty, spovistyty, vypravyty, ale v mene noha bolila, a ja mav
sudomy, a ja zachryp, a ja napysav dostotu te same, o j pinist, tiky arkuyk de zapodivsia, a ja e krutie vyslovyvsia, odnak erez chvorobu TITKY i tak vony odyn
popered odnoho hukaju, a ja tym asom bau, o Zakutnyk i dali uchmarysia, chaje ta
hykaje, prysivy u vidynenij afi, pazur ob pazur potyrajuy, spravnisikyj tobi Horylij, ja
todi davaj koleg turchaty, pokazujuy ta morgajuy, movliav, on tudy pohliate, a vony,
rozpalyvy, ni na o ne zvaaju, spovneni nadij na krayj zvuk i krau doliu.
I spravdi povani dzvinkocinty, bilymy pojasamy obperezani, po otyry v riad vyykuvani, vnosia dlia nas najprekrasnii instrumenty tepereky ve moemo hraty! Nevymovna radis ochopliuje nas! Zjavliajesia j novyj kapemejster u rohovych okuliarach, bo
staryj, u pensne, piov na pensiju z ohliadu na pochylyj vik, choa, podejkuju, brakuvalo
jomu barabannych peretynok, sebto buv hluchyj, jak koloda. A v zali tym asom zdyraju
staroho napysa i prybyvaju zolotymy cviakamy novoho: CAPPELMISTERYUM OPTISSIMUM, i numo do repetycij!
Ale speru Rohovyj bere slovo:
Pryncypy u mene progresyvni. Oholouju dyskusiju. Chaj koen vyslovy use, o maje
najpotajemnioho na dumci, o nabolilo jomu na serci. Chaj pryznajesia! Bez strachu vyslovliujte, moji liubi, ni volosyny vam z holovy ne vpade, ni vucha vam nichto ne obirve, ni

kopniaka vam pid zad ne das, bo ja ne takyj! Prysiahajusia vam Harmonijeju Sfer i yro
bousia, i slovo svoje Dyrygentkoju prysiahoju pid provodom Joho Velynosti Spasencija
skripliuju!!
Och, jak kynusia vsi odne popered odnoho terevenyty! Krasnomovstvo plyne jak patoka, i skrypali, i valtornisty, i surmai vsi balakaju, ta tak smilyvo, o a duch zabyvaje:
vykryvaju, o chto komu, z kym i jak, o vidbuvalosia za toho kapemejstera-pensnevyka:
och, uju, i lychoslovlia joho, chto b podumav, o ne liubyly joho, nae baka ridnoho,
ta tak edro jomu v tij liubovi osviduvalysia, vyjavliajuy znaky najyriych pouttiv, ta
e j dobriae natoptani konverty pevno, pymovi osvidennia do ruk jomu sovaly, synivku ulis demonstrujuy, tymasom jak vin jim loby roztovkuvav holubyk na, lebedyk na, prymovlialy, jak e vin spravedlyvo nas lupciuje, a teper otak-o papliua,
krya, o hluchyj buv jak pe, a skrypali repetuju navi, o vin buv paralityk, o pohliad
mav vovkulakyj i vid toho pohliadu v barabani dirky propaliuvalysia, ce moe zasvidyty
prysutnij tut perkusyst, a ja, rozhubyvy straenno, o sobi pid nosa murmou, zatynajuy, bo to sorom tak brechaty, choa j bau, o breu po yrosti, z ystoho j synoho
pouttia, i ne mou nadyvuvatysia, jak e ce tak, o yra cnota, dobra volia i poryvannia do
najkraoho mou spryynyty take obbrichuvannia, take jazykoslyniave slovobluddia? Podejkuju navi, o vin navrouvav, o u myej vid nioho moloko propadalo, o kryvyj buv,
kuhavyj, horbatyj, o klyonohis u nioho, a jak e iz klyonohistiu do H. Sf. ity?
A Rohovyj zapysuje, kyvaje, prytakuje, odnak trochy zhodom, pid as repetyciji, bau,
o do nas nae povoli alapaje, my starajemo u melodiji zachovaty, a tut ti vid lapy, i
onajpere toho kurdupelia, kotryj na dzvinokach hrav, toho zavodija maloho, CHAP za
vylohy, a todi druhoju lapoju skrypalia, kotryj proty kapemejstera-pensnevyka stiky nahalalakav, CHAP za pasok, i oboch, cho i dryhaly nohamy, ponis do afy, zamknuvsia
tam, i kri nae andante maestozo poulosia: Chrup, chrup, niam, niam! i tiky my
oboch i bayly!
Hrajemo dali, ale hrannia nae kupy ne trymajesia, bo v oach temnije. Da capo al
fine! volaje Rohovyk. Pohano, ie raz! Hrajemo, i jak orkestr vstupaje, to a muraky
po spyni bia vid povnoty zvuku j tonu, ale pomi cych muraok viduvaju j jakycho inych,
zovsim ne muzynych, do toho noty plutaju, bo vid ochvylynnoho zyrkannia u kutok meni
v oach use merechty. Forte jakraz ide, midni hrymlia, ale, schoe, niby jakym tremtinniam poslableni, j tut Horylij vidyniaje afu, provitriujesia, na porozi sidaje, hykaje holosno
ce jomu toj, o z dzvinokamy, vidryhujesia, o Boe Pravyj, o Harmonije Sfer! A vid
toho ryhannia bo vid oho ie smyky na fa zjichaly, a pinist jak zamoloty po
klaviach, nae joho propasnycia tipaje! Kapemejster rohovyj kryvysia, nae abu zjiv,
och, haba, na takych instrumentach i tak kepko hraty, hydota jaka, a ne muzyka, y
ne sorom vam, ledaciuhy j hutiaji! Numo e raz! I vykladaje nam z-za puta teoretyni
dyrektyvy, rozdaje nam vitaminy j pigulky, prynosy nam stymuliatory zakordonni, u
pliaekach, specino importovani, ne alkuje kotiv Joho Velynis hro, a prote znovu
fa lize, i todi sklykajesia Postijno dijua naukova komisija, jaka ve o postanovy, to tak
i bude!
Vchodia povani dzvinkocinty po etvero v riad, staju vid nas po pravu ruku i chto
sfauje v maori, tomu premiju he, a chto v minori, tomu traf. Hrajemo forte, ale znovu

fayvo, oto dzvinkocinty nas turchaju, bo v konoho metronom i kamerton, a prote

vid zahanoji turchanyny symfonija tiky slabne j slabne, i uty ve liupu-ciupu zamis tralirali, i bau nareti, v jaku ja chalepu vlyp erez svij potiah do Harmoniji Sfer, vsia holova
v guliach
Ta malo e dzvinkocintiv! Prybuvaju pidkriplennia rachivnyky, buchhaltery-melodysty i pry konim muzyci staje po odnomu dlia kontroliu ystoty zvuannia, i lia vony
nai tony j pivtony, pyu debet i kredyt, melodiji biudetuju, zapysuju, a prote vid skrypinnia per muzyky jak kit naplakav. o tut ne tak! movy rohovyj kapemejster. Ne
tak! Dzvinokiv, pevno, brakuje. De dzvinkar? Kudy vin znovu ez?
Ti, o dali sydia, u smich, a blyi popryhynalysia j murmotia: Ehe , nema,
fakt, o nema, moe, rozynyvsia, che-che? Moe, melodija joho pidchopyla j he ponesla? A
jak hadaje naastvo? Kepki spravy, zvyajno, o kepki! Zloyne, achraj, lajdak, halastra
vtik, vykryv sebe, renegat, pes i t. in..
I todi vlatovuje nam dyrygent naradu z praktynymy zaniattiamy. Slid znajty hlybynni pryyny fauvannia tremtino-dryakoho! I vsi, odyn po odnomu, zhodujusia:
Spravdi, o nas niby trochy jako bentey. o takeky nas, prykazuju, z
rivnovahy niby vyvody. I o vono, udujusia, jakymo vplyvom-navivom usim nam
perekodaje j zi liachu do H. Sf. zbyvaje? A skrypa na te: Ja vvaaju, o protiahy nadto
syni. A vtim, chtozna, moe, ja skrypku svoju zanadto naskryparuvav i teper jij skrypanacija
potribna? Moja vyna! A reta burmoe: Moe, j tak, chtozna, anu, doslidimo vsiu zalu,
kutky j zakutky, moe, to myi de zavelysia, a my jich, sami toho ne vidajuy, pidsvidomo
bojimosia?
Oto pidchopliujemo, ukajemo protiahiv ta ventyliaciji, zatykajemo konu parku,
navkaraky z lupamy myej ukajemo, vreti poznachodyly trioch targaniv, odnoho pavuka,
istioch blich i pivkopy voej; vraeni takymy znachidkamy, napysaly protokola j numo dali
ukaty, teper ue z lichtarykamy popid podimom, u konij ilynci, ale bau ja, o do
afy blye, jak na is krokiv, nichto ne pidstupajesia; oto i ja razom z usima kolinkuju,
kutky obniuchuju j, niby zabuvy, sam do afy pidsovuju ta inych do neji pidtovchuju, ta
ba niby strum jakyj po nij probihaje, niby my do drotu torkajemo, usi myttiu, jak ort
vid ladanu, sachajusia, bekouy: Ni, tut stina. Ave, stina jak stina, v nij, krim cehly,
cementu, tyku j vapna, nioho j buty ne moe! A jak sprobuvav ja sam potiahtysia do
kliamky, uju, chto mene he vidpychaje, a chto e j kusaje zzadu. Oto my j perekolinkuvaly vsi do spokijnioho miscia. A tym asom meni chto e j pacem u oko tynuv. I dochody todi do mene, o, otak chytromudro ukajuy, ni do oho my ne doukajemo, i o, vse
jasno baay, nioho my ne pobaymo, oto, oeleenyj cym spostereenniam, navkaraky
viddaliajusia he.
Hrajemo dali, a Horylij e due znaj rozchodysia. To toho, to sioho CHAP, e,
ni, dumaju, nehusto z cioho muzyky bude, bo skrypka rydaje: ach, tra-lia-lia, jak e hraty,
jak e hraty, koly tebe omyti smerdiua paeka pohlynuty moe?! My sobi pino-pinissimo, a v oach imla, podych na karku viduvajemo, e j smorid vid toho podychu nizdri
nad namy niua-vyniuchuju, y, moe, to vin do muzyky tak pryniuchujesia, vnaslidok
varvarkoji svojeji natury j zahanoji nekompetentnosti, y jak? I o nam z toho, o instru-

menty dzvinki, koly Horylij nas rehuliarno dehustuje, pidkripliujuy, a hro do loi prychody i kae: Nu, harazd. Melodija misciamy navi melodijna i harmonija dosy harmonijna,
ale duchu v nij ie obma. Bez Viry hrajete, nemov navvyperedky, kupy ce vse ne trymajesia, ie vono ne dosy Avtentyne! Ta e j dryannia jake nevhamovne, o vono za
dryaky taki tremtiai v muzyci, vony symfoniju zseredyny psuju! Anu, vidibraty meni
Umilych, a retu vtryyja z hrolivkoho dvoru, i vzahali ruchatysia meni, hitaruvaty,
skrypity, strunyty, mandolinyty, dmuchaty, ale do ladu i v ton, bo hro rozhnivajesia!
Nabravsia ja todi vidvahy i v perervi mi andante j alehro vivae movliu do kontrabasysta, o poru sydiv i joho ymalyj instrument nas oboch zatuliav: Posluchajte, anovnyj!
A vin meni: o? y ne bayte vy oho tam, u kutku, bilia hrolevoji loi? Movy.
Zakutnyka ne pomiajete? ne vhavaju ja. Jak e tak? Onde vin vykapanyj Horylij!
Ce joho smorid a siudy uty! O, hykaje! A kontrabasyst movy, tiky bau, ve uv
oach mojich rozplyvajesia. Ja todi dali vedu: Ta vam, anovnyj, ani bima, ani katarakta
obydva oka ne zaslipyla, a koly b i zaslipylo, dosy nosom povitria vtiahty, niuchovi vlasnomu
doviryty, aby toj smorid viduty. I ti nad namy ne vid dzvinynoji bani, a vid Horylijevoho nosa, i ne stovpy oto vysoa, a joho ikla, ta vin nas usich otak odnoho po odnomu
zere! A kontrabasyst, bau, movy, lye uve u mojich oach rozplyvajesia, prydyvliaju,
a joho he dryaky vzialy! Tak nym pereliak tipaje, tak lychomany, o j sliv ne dobere: Ty
j spravdi nezle hraje, ale jak ja dochodu do treli-meli-duri-budi-dam, to ty musy hraty
ne luda-bara-bam, a lub, dub, daram! I koly vin oce meni kae, vodnoas, uju, dodaje:
Boha rady, movi, anovnyj!!! I jako peru frazu niby vustamy vymovliaje, to druhu
nyzom, de a vid pojasa, ba, ta ce vin erevomovy.
Prydyvliajusia j bau, usi tut tak: sucine erevomovstvo dovkola, a ja sobi hadav, o
to jim u yvotach bury ta bukoe zi strachu!
Schyliaju ja todi nye j nye i de na vysoti pojasa vyrazno vse uju. Movlia yvoty:
Oj nedolia, nedolia, de naa volia! Vid takoji harmoniji cho tikaj do Patahoniji! I epou yvoty: Hro na Spasencij, rozumu na denci, vyde naklade v kasony, ani didesia
symfonij! A e: Cy i hnysia, jak lozyna, bo yhaje tut Zviryna, oj hop, truby-duby, o za
es popasty v zuby! I balakaju yvoty mi soboju: o za preudove tut hrannia na
nervach naych! A odyn yvit kae, o pan Horylij, moe, vreti, oskomu na nas nabje, abo
perejde z asom na vehetarinstvo, bo as, kau, use pomjakuje, ale reta yvotiv chorom
na nioho tak zaburaly, o vin zamovk. A tym asom verchnioju svojeju astynoju vsi prykazuju: o , nepohano, siohodni ve maje udovo do H. Sf., pevno, ve nebahato lyylosia aby tiky smyky tempu ne hubyly! Ta chiba nam tut zle, hop-sasa, kovbasa! Pomiaju tako, o koen tut maje nevelyki pobini zaniattia: toj na hrebinci harno hraje, cej*
na steblynci dobriae vysvystuje, trombon marky zbyraje j nymy sliozy utyraje, ini monogramy haptuju, inozemnych mov navajusia, a raptom: alap-alap, ide Horylij, usi v panici, ale vin tiky steblynku, hrebine ta marky pozabyrav i v afi: Chrup, niam, niam.
Sam trombonist iz takoji okaziji liapasa distav, kompresyka do pidbytoho oka prykladaje, a
yvoty kau: I treba jomu bulo pro te dence muhykaty, posady b lipe pynuvav, i nao
otaka erevolehkovanis! Tyche, tyche I spravdi, epou tak tycho, o j ne dobere,
yj yvit o kae, valtornist prodaje poroky zaspokijlyvi ta od holovnoho boliu, basyst mi
lovy, jaka do barabana zalizla, trykutnyk pokazuje, jak uchatysia mi lopatkamy j nye,

aby muraky na spyni ne tak dokualy, a ini sami na sebe donosia, movliav, hrav dijez, koly
treba bemo, kapemejster vymahaje ystoty lejtmotyvu: Ty, durniu, oho bekaje, jak koza,
partytury ne bay?
Kuriava stoji, bo skrypali same skynulysia na pliaku, de u kutku chalturkoju pidrobyvy, a melodija zvodysia tym asom na myayj pysk, y, moe, to j spravdi myi, bo zvidky
cej pykyj dysk, sebto dykyj pysk? Och, u vsiomu fa, vid nuhy do lychomanky, vid amrotinnia marudnoho do dryakiv, zranku instrumenty nayajemo hanirokamy, kanifo
ide v dilo, zameju barabana svoho tru do jaskravoho blysku, a tut lakejyk prybihaje j Rohovyku zapysku tyciaje, a toj promovliaje: Aha, vyklykaju mene na Ministerku naradu
stosovno Generanoho providnoho motyvu, bo hra vaa neysta, oto repetyciju vidklademo
do veora! A fahot, jakyj same jomu podavav konverta, bo takyj tut zvyaj, jako nae
zadumavsia, zachovav konverta nazad do kyeni j podavsia na misce.
I zjavyvsia novyj dyrygent bystrookyj, bez okuliariv, a pry niomu komisiji vykryly,
o trombonist usi krai zvuky prychovuvav, ne fixuvav jich u vidpovidnij rubryci, za ce joho
perevely do Loi Zastupnykom dersekretaria Makarovych teliat, a v arfista komisija vyjavyla vsochlu doloniu, do toho zjasuvaly, o vin not ytaty ne vmije, oto perekynuly joho
na fortepino, aby vin u sobi ne zneviryvsia. Znovu pryjov Horylij z inspekcijeju, i ja dav
machu: zamis u baraban, jak hachnu sebe fortissimo po mozoliu na mizyncevi, o boe mij
mylyj, z oej iskry posypaly, nohy pidihnulysia, uju: alap, alap, chrup, niam, ja zyrk,
a nema ve flejtysta! Zer joho Horylij jakraz posered hala-koncertu, prosto pered Joho
Hrolivkoju Velynistiu, pry povnomu svitli dimantovych yrandoliv, koly Spasencij ne v
piami, a v hornostajach sydiv, o ce, dumaju, vin na oach u samoho hrolia spoyvaty nas
nasmiliujesia, teper ue ne inake jak halas uynysia jak zarepetujemo vsi i na kolina
popadajemo y na rozpyl pidemo, y hurtom na potvoru, ale ob nioho ne stalosia
buty takoho ne moe! A tym asom nioho, aniohisiko!
Z cioho vse j poalosia, bo ja tak rozchvyliuvavsia, o bie po suhlobach ta mozoliach
sebe tovk, ni u barabana vluav, i vid takoho byttia ochopyla mene nesamovyta zlis
viduvaju, e kraplia i ne vytrymaju, meni ve odnakovo, bo, diko b joho zabrav, malo
toho, o yvemo tut bez nadiji ta mylosti, ale j bez muzyky, bo jaka tam muzyka, koly
Horylij za spynoju! Ech, potroyty b skrypky, do trub dynamitu, do valtorny porochu
i nury zapalyty, ale de tam, cyhykajemo dali do veora.
I znovu koncert prydvornyj. Orkestr uve reve ta stohne, a Horylij, na oach u vsich
sydiay, blich kaje, u paeci svojij bezdonnij paciaramy kolupajesia, a asom jak
siaknesia, to vse vysiakane doem na nas lety, temno robysia, jak pid as hrozy travnevoji,
a jak buchykne, to nae hrim udaryv, orkestr he zahluuje, ale my dali hrajemo. Skrypka
kvyly, valtorna mlije, trombony trillia-drillia na badyllia, a raptom prosto peredi mnoju
lapa ornovolochata: chap i nema kontrabasysta, cho jak anuvavsia j osterihavsia, ta o
ce za muzyka, koly vsi my Polumysok iz zakuskamy, a hro sydy sobi v loi anovanyj,
obmachuvanyj, roznienyj, i kri zuby movy: Ni, ce e ne ta muzyka, jaka maje buty. e
ne dosy u nij Viry, Pravdy, Nadiji, Liubovi, a tako Harmonijnoji melodiji istoriji! Smilyvie vpered, dhori, omu ce kapemejster tak likuvato vymachuje, takyj bystrookyj, bez
okuliariv? vyde! Lovkie, prudkie, bo hro nevdovolenyj! Vy, bando nedovirkiv! Jak smijete sumnivatysia u H. Sf.? Ha? Moe, slid do vas blye pryhlianuty? Ha?.. Musyte smilo i

dokazovo, bez strachu i pereliaku ziznatysia Nam v usiomu bo Naa velynis mylostyva,
Naa koronnis dovirlyva, to chaj ustane i skae nam takyj pes, takyj suyj syn, omu vin
Doskonalis pidryvaje j oorniuje? A My jomu za te nioho, tiky umovlianniamy-navertanniamy, my jomu z dobroju voleju roztlumaymo, de raky zymuju!
Tycho navkolo, cho mak sij, nichto ani huhu, i raptom Horylij: ACHY!
ACHYCHYCHY a usia zala zadvyhtila, a kolony marmurovi zahuly i v mojim
barabani luna ozvalasia, a tyk posypavsia, trochy navi poletilo na najjasniu vkoronovanu
holovu hrolia Spasencija, loba joho velynosti prypudryvy. Odnak hro nae nioho ne pomityv. Ne pouv i ne zdryhnuvsia navi. Koen z muzyk holovu u plei vtiahnuv, koly hrim
toho ychu zahurkotiv, a hro nioho. Ot ja j mirkuju: jaka tut strana afera! Ne moe
sam hro toho HorylijA-Zakutnyka ne bayty, a prote ne bay! Ne moe na lobi vlasnomu
vapna j tyku ne viduvaty, a prote ne viduvaje! To o vono use oznaaje? Chto tut
sluha, a chto pan? y ne je, asom, Horylij iklastym Kapemejsterom samoho hrolia i y ne
lyaje joho naostanok, aby zerty zamis desertu? y, moe, obydva tajemnym ajansom suproty nas povjazani? Ne hoden nioho vtoropaty, ale bau odne: pora drapaka davaty, i to
ym vyde, tym lipe, tiky jak?
A tym asom pislia druhoji astyny koncertu, v perervi, vychody Horylij z afy j mi
namy prohuliujesia. Nudno jomu, y o? Oholouju znov obhovorennia, muzyky schopliujusia, slova prosia, krytyku pohlyblenu navodia, a Horylij odnomu vucha obniuchav, druhomu kravatku popravyv, tretiomu zer maynopys dopovidi, tak o toj a prysiv,
serdeha, skonfuzyvy, a Horylij, pochodajuy sobi, do pliuvanyci sribnoji pliunuv i do
trombona, pevno, pomylkovo tako napliuvav. Krasnomovni oratory prote j dali meliu sobi
pro H. Sf., a pit z lobiv lliesia, hraty ne vmiju, o ni, to ni, zate jak udovo, z jakym
natchnenniam i viroju u H. Sf. umiju pro doskonalis hrannia rozvodyty!
A koly meni ota balakanyna jichnia, ote alapannia, sopinnia ta uchannia Horylijeve
ve he poperek horla staly, koly viduv ja zadyku, zapamoroennia j zamarennia zoru, to
poprosyv slova, j bau Joho Hrolivka Velynis z loi do mene prydyvliajusia, pozajak,
protehujuy naradi, zvolyly osobysto jiji svojeju najjasnioju prysutnistiu vanuvaty. Oto
pidvivsia ja z dumkoju, o koly b hovorinnia pro muzyku zaminylo samu muzyku, to v Hafniji, bez sumnivu, zalunala b vtilena Harmonija Sfer; vidtak viduv ja nebuvale pidnesennia
i v cilkovytij tyi promovyv:
A o vono za zmora-potvora kuhavonoha tut krutysia, kutyhaje, i hupaje tak, o
a zle robysia od samoho jiji vyhliadu? Za jakym takym pravom otoj Zakutnyk iz afy uve
as nam muzyku psuje, zvodiay jiji nanive svojim paskudstvom ta nenaerstvom? Jak e
ce mona dobroesnych muzykantiv syrymy erty, ta tak, o a za vuchamy liay i v horlianci bukaje? De take baeno, o i komisiji tut buly, j expertolizy veni, i revizory, j
kontrrevizory, i mikroskopiv cili kopy, i ob nichto nioho, ni pary z vust, tiky tuliasia vsi
ta uliasia? Oto ja i movliu: VETO, hroliu Spasencij, VETO, panove-bratove, VETO, Zakutnyku hydotnyj, tobto nezhoden ja, ob ty buv, bo poky ty tut, lajno bude, a ne Harmonija
Sfer!!!
Och, o tut zynylosia, anovne tovarystvo! Odni sylkujusia do instrumentiv svojich
pozalazyty, aby schovatysia, ale zrozumilo, o koly ce e tak-siak molyvo prorobyty z

kontrabasom y fortepino, to pro flejtu hodi j dumaty, a toj, o z trykutnykom, he odurivy, loba vsunuv do svoho trykutnyka, vin jomu na yji vysy, jak namysto, i tiky podzvoniuje u takt cokotinniu zubiv. Ini zalazia pid foteli abo parket kolupaju chou sobi
jamky povykopuvaty, ale jaka tam jamka dlia strausiaoho holovochovannia, koly parket
dubovyj! Udarnyk-tarilonyk, zzadu sebe tarilkamy zatuliajuy, holovoju do barabana moho
vteliuyty sylkujesia, ale jakisna importna kira vse vytrymuje. Kapemejster, aby mene
zahluyty, bezperestanku svojeju palykoju po putu kalataje j verey pry tim, jak porosia:
Andante, ante rante, adamante tante!, bo jomu he use v holovi poplutalosia, a Najjasniyj
hro u poesnij svojij loi tym asom vydeko o zaepotiv lakejam ta sluham, i vsi vony
jak kynusia zavisu zapynaty, aby joho oxamytom, adamakom, pareju herbovoju zlototkanoju vid nas zatulyty, a sam Horylij speru nioho, tiky uje j pliamkaje, hykajuy, bo jomu
e arfist vidryhuvavsia, preci, dosy hrubekyj buv ta vhodovanyj i lye po tomu
pidvodysia j ozyvajesia chrypko:
Kly-o-no-hyj?! Ce chto? Mo-ja, ja-sno-ve-mo-nis?! Ach! To tut mene ne-he-he-he(zarydav) slavlia? To tut pro mene ka-ha-ha-ha-(zarydav) u o neharne? I nichto
do mene z dopomo-ho-ho-ho-(zarydav) hoju, zi slovom dobrym ne spia? O Matir Boa!
Riatujte mene, syrotynu, neboraku, bo mene tut obraaju, bo odnoho meni tut repektu,
bo vsiliaki ynia meni zuchvastva, kryvdia tut mene, zle tut meni, ja do mamy, do neni
chou!!! (vin rydav ue, jak vodospad). Ty, ohydnyj voyvciu-perkusyste! Ty, nekuturnyj,
feka-beka! Ty, redysko! O-cho-cho! Ne liuby ty mene! A ja dumav, o mene tut usi-vsi
liublia!
Vid zdyvuvannia meni speru zacipylo, a todi nabravsia ja vidvahy j kau: Vaa
vemonis, Horyliju! Voevy, vako liubyty toho, chto, jako afij Zakutnyk, iz afy zakutnoji potvoroju vylazy, nakydajuy jak vovk na ove, kistky troy, trombonistiv ere, flejtystamy zakusiuje, ne mou ja zrozumity, jak ce ty ne pomiaje svojeji muzyno-kanibalistynoji zloynnosti? A vy, kau, panove naukovci, franyky, sygarnyky, borodani, i ty,
smokingovyj doktore tych i sych nauk, z liukoju, ne naukova ta vaa doslidna nauka! Metronomiv ponastavlialy, rezonatoriv, abrakadabriv, pokaykiv, borono porozdmuchuvaly,
ob vysilo v povitri popurchujuy, moe, vkae vuzly stojaych chvy! Expertolizy
stroyte, duch i protiah santymetrom miriajete, a Horylija ne bayte! A Joho velynis hro
te chaj zvoly firanku svoju odsunuty j choa b pojasnyty, jakym ce robom tut vidbuvajesia
spoyvannia na misci, a tako na vynos do afy?
Bulo meni, jak bayte, ue vse odno, v takomu nenormanomu stani ja buv. A veni,
bau, tiubyky z syndetykonom vytiahaju i ve poynaju specini slova vyvaty, jak-ot:
Delirium Barabanorum, Nenormalia Musicalis cum Hypnagogica Corifusione Debillitatissima; a naraz Horylij jak zareve na poven holos! Sliozy jomu plynu bez upynu, a ruaji po
schodynkach amfiteatru pobihly, ta jak skoy vin odnym strybkom horyliaym do hrolivkoji loi, jak zahojdajesia na zolotych nurach, jak potiahne za oxamytovu paru sama
Velynis objavyla u povnij konfuziji, pozajak u kutku chovalasia navprysidy j extraordynarnu navprysidkovu naradu z Radoju ministriv provodyla, a tut Horylij mordiaku svoju
vstromliaje i: Riatujte mene, Vaa Hrolivka Velynoste! repetuje. Riatujte mene, bidolachu skryvdenoho, a jak ni, to ja zaraz sobi pidu j bi nikoly ne pryjdu!

Hro na ci slova schopyvsia na rivni j zavolav osyly: Tiky ne ce! Ne ce, oporo moja
kochana, drue liubyj, oplote na, tiky ne CE!!! Roby sam znaje o, zvo e zrozumity,
laskave, o meni cioho nakazuvaty z mojeju Velynistiu myloserdno-pliuralistynoju ne
hodysia, a tobi o!
Ba ni! Horylij na te, morgajuy nosom svojim hydomerznym, a jomu marky po
volochatych okach teu. Ba ni! Ja te vse, o ynyv, ynyv na slubi Vaoji Velynosti!
Zhidno z Personanym spyskom, o joho Dovirena osoba erez kvatyrku do afy mojeji expedijuvala, u povnij uzhodenosti chapav i vidpovidno spoyvav, choa j due neochoe, bo ja
muzykusamy hyduju j, ym cho mou zaprysiahtysia, o ani krychty meni ne smakuvalo!
He usich ja z vidrazoju, proty vlasnoji natury, naperekir samomu sobi, vykliuno zarady
Tronu, Vityzny j jakycho tam Vyych Sfer, ne pamjataju, jak vony zvusia, bo ja sobi
nevenyj, i choa yvota svoho, zdorovja, lunka ne aliv, cho meni vid toho kovtannia ov
zapeklasia, kyky rozladnalysia, peija mene pee bezperestanu, odnak posta svoho ne pokynuv, oto vymahaju, aby cej Volociuha z barabanom za zapodijanu meni habu mojij zahalom
esnij, viddanij i Dobrij Osobi, siu my, buv Vaoju Velynistiu suvoro pokaranyj, a jak ni,
to pidu sobi he, i pobay, mylostyvyj pane, o todi zalyysia vid tvojeji muzyky!
Hro jak kynesia umovliaty j blahaty, pestiay onajjasniymy rukamy potvoru po
zauchranomu lobi, a afij Zakutnyk, na drapirovci vysiay (jaku obirvav razom iz astynoju
karnyzu), jak pone vidmovliatysia, dratuvatysia, tonkis ta dralyvis svojeji tenditnoji dui
pidkresliujuy, a mene podyv ochopyv. A hro epoe: Znaje, o, anovna oporo moja,
virnyj mij piddanyciu? My cioho draba razom z usima joho naklepamy poky o mylistiu
svojeju monaroju pomylujemo, my jomu Crimen Laese Gorillionis tymasova probaymo,
jako vin svoji nadumani zvynuvaennia zaraz e nazad zabere i, jasna ri, vyznaje svoju
bezsovisnis i povidomy prysutnim, o vin dijav jak dyversant, za zlovoroymy pidjuduvanniamy, za Idyni sribliaky, o mav zavdannia: zhabyty melodiju j skomprometuvaty
Harmoniju Sfer, takym robom jiji unemolyvyvy! epoe hro otake j vodnoas morgaje
znauo do afija, tak o ja myttiu vtoropav, o probaennia bude tiky vidstroenniam
straty, i, bjuy sebe v hrudy, zarepetuvav: Potvora zalyajesia potvoroju! Potvornistiu
poven, jak stinyk medom, ta e j smerdy, nae sto ortiv! Navi jakby ne er nikoho, a
tiky hykav i v kutku kariayvsia, od samoho lye smorodu muzyku b orty vchopyly! Tak ja
kau j ne vidmovliusia vid sliv svojich, barabanom prysiahaju!
Povna, ote, bezvychi
Orkestranty tym asom vylazia z basiv, tromboniv, fortepino, z-pid kanap, dechto e
za zvykoju vucha zatykaje, dechto ve holovu pidvody, a yvoty jichni, jak najsmilyvii,
cho voruchnutysia j bojasia, ale ozyvajusia: Fakt, o er nas, ere i chtozna, y ne bude
j nadali erty! Spravdi, ymo takym pachne, o chaj nas borony syla boa! A Horylij, bau,
durnyj, jak obit, ne zbahnuv i dosi, jaki chytroi v hrolivkij movi prychovani, j znaj toroy
svojeji: Ach, och, mene tut skri obrazamy zustriaju, ja na cij durnij roboti polovynu yttia
i zdorovja vteriav, i ce taka diaka, ni, hodi z mene, hodi haby, pidu sobi he, he, svit za oi!
A pozeleniv vid takoji movy hro. Rady Boha! volaje v neuvanomu rozpai. A
o z H. Sf. bude?! My do neji razom, ruka v ruci prostujemo, j ty si cijeji spravy!..
Et, vidkazuje temnyj Horylij, ja ve vse skazav, i teper chaj Vaa Hrolivka Velynis sama z muzykamy zajidajesia! I ruaje sobi vbik, prosto do vychodu. Hro, raz

take dilo, sam, nae mavpa, po porjeri donyzu zislyznuv i kolinkuje vslid, vid plau spotykajuy.
Jedynyj, liubyj, virnyj! repetuje. Ne zalyaj nas! Perkusysta my zakatrupymo,
tiky vernysia j proba!
Horylij tudy-siudy, hro siudy-tudy, i poky vony sered kolon demonstruju uriadovu
kryzu, a Rada ministriv uslid za nymy bihaje (pry tim pid kotrym iz deravnych sekretariv
nur zolotyj iz kytyciamy obirvavsia j po holovi joho hachnuv, a hrolivki medyky musyly
jomu vy nakladaty), ja popid stinoju promyhnuv do alebardnykiv, kotri, zadyvyvysia na
hrolivko-zakutnyke tupotinnia, nioho dovkola ne pomialy, vziavsia za kliamku, kurnuv
do sinej i povz udovi instrumenty do bramy, triky rozynenoji, a jak dobih do poroha,
panove-bratove, to takoho pryskorennia nabrav, o bez forsau, bie toho, bez odnoji rakety startuvav, tiky mene j bayly, ale oskiky kursu vyznayty j trymaty ne zmih, bo mene
e lychomanylo, to naskoyv na jaku dosy cholodnu tumannis, speru meni, rozpailomu,
ce navi do vpodoby bulo, a todi stav merznuty, a o erez velyku vydkis nazad povernuty
ue ne mih, to povoli vmerz u chvist komety, kryanijuy i vtraajuy vsiaku prytomnis. A
o bulo dali, a po toj as, jak vy mene rozmorozyly, vybaajte, ne znaju!
Skinyvy movu, artyst-perkusyst prytulyv do hrudej svij liubyj baraban, stycha niby
tiky sam dlia sebe j dlia muz vystukujuy na niomu jakyj tulyvyj, ekzotynyj motyv. Sluchai pomalu zavoruyly, i Trur promovyv:
Istorija tvoja nezvyajna, i ja radyj, o zavdiaky aslyvomu vypadkovi meni vdalosia
vyzvolyty takoho mytcia iz kryanoji vjaznyci! Ja pereduvav, ja buv pevnyj, o my provedemo cej as razom z velykoju korystiu, bo koen iz nas, prybuvy iz riznych krajiv, moe
usich inych i navyty omu, i rozvayty ade pere vid druhoho neviddine! A teper
pryjla tvoja erga, anovnyj Androjide. Zroby lasku, rozkay nam, jaka dolia pryvela tebe na
nau skromnu planetu.
Androjid ne stav opyratysia, tiky zasterih, o joho istorija ne moe perevayty rozpovi muzyky, bo vin ne myte. Ale perkusyst, Trur ta Cyfranek zachodylysia joho perekonuvaty, o vartosti riznych do rei neporivniuvani. Pokomyzyvy triky dlia formy, his
chynuv z kuchlyka i poav svoju movu.

My z radistiu stajemo pered oi takoho liachetnoho zibrannia, ob rozpovisty nau

istoriju, choa ce j deravna tajemnycia. Ta my jiji rozholosymo z pouttia vdianosti,
synioho za deravni interesy. Ocej povnyj zamerzloji cykuty kelych, o joho dobrodij Trur
vyjniav iz naoji zakociubloji ruky, mav vidibraty yttia ne odnij istoti, a mijonu. Ade my
ne toj, za koho vy nas vvaajete. My ne robot, i ne chandrojid, o lehkovano vdavsia
do otruty, ani pervisniak, prozvanyj liudcem, choa zovni my j nahadujemo cioho ostannioho.

Vse zovsim ne tak. I promovliajemo my do vas u perij osobi mnoyny ne erez pychatu
schynis do Pluralis Majestatis, a erez istoryno-gramatynu neobchidnis, jaku vy zbahnete naprykinci rozpovidi.
A poalasia naa istorija na blahoslovennych prostorach planety Zjimlia, todinioji
naoji vityzny, naproud edroji, pro o svidy sama jiji nazva. Same tam my j zjavylysia
na svit sposobom, pro jakyj rozvodyty ne varto, bo pryroda vykorystovuje joho skri,
odvino schyna do avtoplahitu. Iz moria mul, a z mulu plisniava, y harna moja pisnia
vam, a z toji plisniavy rybky, kotri, jak u mori tisno stalo, povylazyly na suchodil, a koly
vyvylysia na suchodoli takych-siakych tuok, to prysmoktalysia dorohoju, i v takyj sposib
zjavylysia ssavci, jaki, kutyhajuy, pomalu navylysia nioheko chodyty, a psuvanniam
odne odnomu yttia nabralysia rozumu, oskiky rozum pochody vid klopotu, jak uchannia
vid sverbliaky.
Potim dechto zi ssavciv pozalazyv na dereva, a koly dereva povsychaly, jim dovelosia
zlazyty u velykij peali, i vid toji peali vony porozumnialy e bie na a, ne z vlasnoji
voli.
Ani derev, ani oho ie bi vehetarinkoho ve ne bulo, to j dovelosia jim ity na
poliuvannia. Odnoho razu, obhryzajuy stehno upoliovanoji dyyny, kotryj iz nych pomityv,
o v nioho ve sama hola kistka, a v susida e je mjaso, to vin dav susidovi kistkoju po lobi
ta j zabrav te mjaso sobi. Otak vin stav vynachidnykom kyja.
Potim, nevi-koly, vynykla Zapovi. Pytannia jiji vynyknennia vysvitleno naukovoju
dumkoju zjimlian u visimsot riznych sposobiv. My v svoju ergu vvaajemo, o Zapovi vynykla, aby zrobyty yttia terpymym, bo tak joho nesyla vytrymaty. Naym predkam bulo
pohano, o j poroduvalo narikannia, ale jak narikaty na Nikoho? Oto u pevnomu rozuminni religiju porodyla sama gramatyka, pidtrymana ujavoju. Jako tut pohano, to de v
inomu misci dobre. Koly cioho miscia nijak ne vdajesia znajty, znay, vono tam, kudy
nohamy ne dijde. Vysnovok: truna ce karnavka. Jak sklade tudy bezhrini kosti, to na
inomu sviti vyplatia tobi z procentamy vidkoduvannia za pravednis u vinij, bohom zabezpeenij, valiuti.
Odnak nai predky potycheku poruuvaly ciu Zapovi, bo ne vvaaly cilkom spravedlyvym, koly vse najlipe pryznaeno vykliuno nebiykam. Bohoslovy v svoju ergu tlumayly ce pryznaennia na trysta sposobiv, ale my jich opuskajemo, inake ne vystaylo b
dlia naoji rozpovidi j tysiai noej.
Trudnoi yttia nai predky polehuvaly vsiliakymy triukamy j machinacijamy, vid
jakych pochodia machiny, o machaju cipamy, a jako ve cipamy, to j kolesamy, a jako
kolesamy, to j bitamy ta bajtamy, vykladajemo vse ce, zvyajno, u synomu skoroenni.
Otak, dolajuy trudnoi ta lycha, mymochi dovidalysia, o Zjimlia kuliasta, o zirky
ce klepky, jaki trymaju nebesnu tver, a pusar ce zirka, na jaku napala hykavka, a
zjimliany vynykly z mulu, pryomu ce vdalosia povtoryty v laboratornych umovach, usioho
erez trydcia tysia rokiv po vynajdenniu vohniu. Fizynu praciu pereklaly na vsiliaki samoruchalky, kotri mona bulo i proty susidiv uyvaty, ale zalyalasia vaka rozumova pracia.
Tomu my j stvoryly myslennu promyslovis riznomanitni dumanyci ta dumlyny, jaki peremeliuvaly uve svit na cyfry, vidsijujuy vid kukoliu racinani zerna. Spoatku jich vyroblialy z bronzy, ale za takymy treba bulo nahliadaty, a ce vtomliuje, to iz zvyajnoji chudoby

vyvely porodystu rachudobu, jaka use yttia provodyla pry jaslach za rozrachunkamy ta medytacijamy. Tak my vpere dijly do bezrobittia.
Vyzvolyvy vid klopotiv, distavy kupu asu na rozdumy, zauvayly my, o ne vse tak,
jak maje buty: vidsutnis lycha ce e ne astia. I zachodylysia my praktykuvaty he usi
zapovidi navpaky kutujuy koen iz hrichiv, nymy zaboronenych, ue bez strachu i ne
chovajuy, jak koly, a hordo, pryvseliudno i z dedali biym smakom.
Dosvid pokazav, o biis iz hrichiv maloapetytni, ote, na svitanku Novoji Ery my
zoseredyly na najbi bahatonadijnomu z hrichiv, a same loztvi, u takych riznovydach,
jak uoloztvo, bahatoloztvo, samoloztvo i take ine. Cej bidnekyj repertuar my zbahatyly
racinalizatorkymy propozycijamy, vid oho buly stvoreni zboajni, pereliubery, sexivnyci,
tak o koen zjimlianyn mih prydbaty cilyj komplekt chtyvnych mayn dlia svojeji sodomivky.
Cerkvam use ce bulo ne do myhy, ale vony dyvylysia kri paci, bo davno ve postavyly
chrest na dobi chrestovych pochodiv. V avangardi postupu jla najpotunia derava Zjimli,
o zvalasia Lyzantija. Hromadiany jiji zahanym holosuvanniam zaminyly krylatoho
chyaka u deravnomu herbi na Pornopteryxa, tobto Soromikoho Ptacha. Lyzantijci, kupajuy u dobrobuti, porozpuskaly he use, de e ne bulo povnoji rozpusty, a reta krajin
nasliduvala jich u miru miscevych molyvostej. Devizom Lyzantiji bulo: OMNE PERMITTENDUM. Otake nadtolerantne vsedozvolennia stanovylo zasady jiji polityky. Mabu, lye
fachive z istoriji zjimliankoho serednioviia zmih by ocinyty usiu zapeklis naoji rozbeenosti, o javliala soboju spravnij revan za kolyniu askezu j znevahu do ploti. omu
malo chto pomiav, o j nadali dotrymujesia bukva Zakonu, tiky navyvorit.
Osoblyvo pnulysia zi kiry mytci, vidrobliajuy vikovinu zaborgovanis. Vony zasnuvaly vydavnyctva, zvani bliuznyctvamy, i jich tiky te j nepokojilo, o nichto ne peresliduje
jich za smilyvis. Himn molodi, o jla v avangardi radykaliv, zvuav, naskiky my pamjatajemo, tak:
U jasnim blysku
Midnych lobiv
Slavsia, chto mamu
Kilkom probyv!
A potim tata
ekaje strata,
Bezanyj hnivi
Za tatom mamu,
Za neju tata
Tudy do kata!
Hepnuv i v jamu!
Ami.
Intelektuane yttia bujalo. Vydobuly iz zabuttia tvory takoho sobi markiza de Zada,
jakyj zasluhovuje osoblyvoji zhadky, pozajak mav ymalyj vplyv na dayj perebih istorynych podij. Na dva stolittia ranie joho skarano na horlo jak zloyncia-pisuarysta, a vsi

joho tvory spaleno. Odnak zavbalyvyj markiz ustyh zrobyty kopiji. Cej muenyk i predtea
Novoho propoviduvav arivnis ohydy j cnotlyvis zipsutosti i zovsim ne z ehojistynych
mirkuva, a pryncypovo. Hrich asom rozvaaje vas, pysav vin, ale hriyty slid ne
tomu, o ce pryjemno, a tomu, o ce zaboroneno. Jako Boh isnuje, to slid ynyty nazlo
Jomu, a jako ni, to nazlo sobi. Tak y inake, ale same cym vy demonstrujete povnotu
svobody, U romani Komarinna markiz opysuvav koprolatriju, abo kut lajna, jake pid
chorani spivy vystavlialosia na zoloti dlia pokloninnia. Jakby joho, tobto lajna, ne bulo,
roztlumauvav avtor, to neodminno slid bulo joho vyhadaty. Trochy men blahoesnym
vvaav markiz pokloninnia inym vidchodam yttiedijanosti. V rodynnomu pytanni vin dotrymuvavsia pryncypu, o slid usich vyrizaty do nohy, a e lipe, jakby kone samo sebe
povyrizalo. Ce vennia, vydobute z hlybyny stoli, vyklykalo podyv i povahu. Odnak dejaki
prostaky iplialysia do toho, o markiz de Zad nadavav PEREVAHU zhadanij substanciji
pered rodyamy ta blynimy. A o robyty, movliav, jako komu rodyi blyi za lajno?
Obludnis takoji krytyky vykryvaly zadysty, markizovi uni j poslidovnyky, posluhovujuy teorijeju docenta Froda. Cej liudynoznave vvaav, o svidomis to ar brechni na
poverchni dui, utvorenyj strachom pered tym, o v jiji hlybyni (mysliu znay, breu).
Jak likuvanyj zasib Frod radyv kuraciju, sublimaciju ta ignoraciju, natomis zadysty obstojuvaly depaskudyzaciju liachom uyvannia doneschou. Na vtichu sobi j blynim vony
stvoriuvaly bliuvariji ta vyvernysai, a pamjatajuy zapovity de Zada, poklonialysia same cij
astyni tila. Odyn iz vydatnych predstavnykiv cioho ruchu, docent Incestij Vachs, liubyv
povtoriuvaty, o Sempiterna Semper Fidelis a zretoju, nema nioho tryvkoho na cim
sviti.
Oskiky ve todi ymalo hovorylosia pro ochoronu seredovya, to zadysty i joho zabrudniuvaly, o bulo syly. Okrim koprosofiji, aruvala dui e j futuromantija. Naprykinci
mynuloho stolittia rozplodylysia temnovydci, zhodom vysmijuvani, ade zamis odnoho robooho miscia, likvidovanoho robotyzacijeju, vynykalo dvadcia novych. Zjavlialysia neznani
doty profesiji napryklad, orginista y draera-piddronyka (jakyj umiv dranytysia j
droytysia sotneju riznych sposobiv), liubotrykutnyka (a cej uriznomanitniuvav ta povavliuvav rodynne yttia, utvoriujuy liubovnyj trykutnyk tam, de joho ranie ne bulo), exterjera
j sexterjera (peryj prosto kolynij pes-terjer a druhyj fachive iz sodomistyky, odnoho
z hatunkiv automistyky, tobto mystectva statevych aktiv, jaki vykonujusia sami po sobi,
zavdiaky avtomatyzaciji). Pid vplyvom mody navi fizyky pryroblialy svojim pryladam pornoprystavky.
Otake reformatorstvo nevdovzi porodylo kontr-reformaciju, predstavnyky jakoji, u
vsiomu zvynuvaujuy epochu, zdijsniuvaly terorystyni akty proty bankiv spermy ta inych
podibnych zakladiv. Okrim cych pidryvnykiv, dijaly tako abnegaty, propovidnyky povernennia do Peer zokrema, Pchavel i Voavel, o zaklykaly do povnoho nechliujstva j poyrannia vsioho pidriad, bo vse dovkola i tak steryne j smane. o do prekrasnoji stati, to
vona he zbuntuvalasia. Liderky inooho ruchu vysunuly dva novych idealy inonosti
inokurvyteky ta svynxa, ob, za zvyajem usich vyzvolyteliv, poslatysia na pradavni mify.
Vse ce spryjalo narostanniu chaosu, odnak biis zjimlian ie doviriala nauci, jaka
bezstrano dosliduvala bu-jaki javya napryklad, orginistyku, formanu teoriju jakoji

pobuduvaly zavdiaky vprovadenniu vymiriuvanych odyny, nazvanych orgamy dlia nekrofiliji vyvano terminu morgy), dozvolyla okreslyty itki hranyci mi poniattiamy uchranyk, uchra ta uchraj, abo mi oblesnykom ta nalysnykom, skri vprovadujuy
klasyfikaciju j niomu ne dyvujuy. Zretoju, nauka mala j yseni bezpereni uspichy. Do
toho na dopomohu tradycijnij ineneriji pryjla henenerija.
Spoatku vona stvoriuvala nebuvalych hibrydiv (napryklad, divuchy ta murachojida, z
oho vynyk divuchojid), zhodom zachodylasia pererobliaty samych zjimlian. Dobrymy namiramy use poynajesia, ale nevdovzi zapanuvala tilesna svoboda, pozajak u henenerijnych
biuro mona bulo zamovyty sobi tilo dovinoji formy j funkcij.
Dejaki litopysci dilia zahanu istoriju Zjimli, zhidno iz skazanym vye, na dobu
ideanych vojen, koly vojuvaly za idealy, ta na dobu somatynych vojen, koly boji toylysia
za vidpovidnyj tilesnyj standart. Do rei, pohliady markiza de Zad nadali maly prybinykiv.
Najnovia kosmogonija prytrymuvalasia toky zoru, o inoplanetnych cyvilizacij dosi ne vidkryto erez hehemoniju sviatennykych pohliadiv. Sebto, zavdy vvaalosia, o vysokorozvyneni cyvilizaciji maju klopotatysia dojinniam son, spoyvanniam zorianoji energiji z
lychvarkoju oadlyvistiu. Jaki durnyci! Liudka natura taka, o dolia naa kopyrsatysia
ne v zoriach, a v bahni, na bie nas ne stane. ob roztrykuvaty bahatstvo, slid joho speru
maty. Ale zirka ne zanaka, sonce ne hri na ornyj de, astrofizyk ne skuperdiaj.
Skiky b ne vytraalosia zirok, zavdy lyatymesia nepoatyj kraj, perekresliujuy samoju
svojeju bezliiu bu-jaki rozrachunky. Tomu daty radu Kosmosovi moe tiky cilkovyta nekoryslyvis. Slipomu chaosovi joho vohniv slid protystavyty svidomu voliu nyennia.
Zretoju, chiba ne staly my ve na ciu dorohu, rozbyvajuy na matky atom? Jakyj pip, taka
j parafija ote, astrotechnika vysokorozvynenych cyvilizacij maje projavliaty sebe orgijeju
hrandiznych vysokorozvynenych udariv, o vybyvaly b nebesni tila z jichnich rutynnych
marrutiv prosto tak, zadlia rozvahy, a ne korysti. Na prostorach Vsesvitu povno Galaktyk, doentu rozhromlenych ym, mi inym, pojasniujesia taka velyka kikis kosminoho pylu. Pobratymiv po rozumu mona vpiznaty na astronominij vidstani za
nadzvyajnoju syloju stusaniv, jakymy vony astuju budivliu Vsesvitu, same tak dovodiay
fakt svoho rozumnoho v nim isnuvannia. Nas poky o bu-jaka kometa moe zmachnuty
chvostom z poverchni Zjimli, najmene klipannia Soncia nas znyy, ale syly nabyrajemosia
my, a ne Kosmos, i nastane prekrasnyj de, koly my, jak slid narychtuvavy, pokaemo
bratam po rozumu ne tiky, o ne sviati horky liplia, a j, moe, navi, de raky zymuju.
Zvidsy vyplyvaje, o Kosmos ne rozyriujesia i ne rozkruujesia sam iz sebe, a rozpadajesia na naych oach vid kopniakiv, jaki jomu vyvauju vysokorozvyneni cyvilizaciji.
Podibni naukovi dyskusiji buly, opravda, zahlueni hurkotom novoji svitovoji vijny:
tilesni konservatory pidnialysia proty bloku prybinykiv somatynoji svobody. Uspini bojovi
diji ne suprovodylysia znanymy ertvamy, bo porubanych vojakiv zcilialy prosto na poli boju
mayny vydkoho voskresinnia, pry omu komanduvai odrazu vydavaly nahorody
najvidvaniym zucham. Tabir prybinykiv urodenoji formy tila zaznav porazky, i ce oslabylo pozyciju cerkov u sviti, bo vony stojaly na boci cioho taboru. Zhodom e traplialysia
lokani povstannia, vidomi v istoriji pid nazvamy biustovoho buntu, chrebtovoho zakolotu
too. Odnak usi ci bunty pryduyly, j na dejakyj as zapanuvav lad, poky ne utvorylasia
rachubinka dyktatura.

Pro ciu spravu varto rozpovisty dokladnie. e na porozi tilesnykoji doby koen zjimlianyn provadyv podvijne yttia: odne zvyajne, druhe cyfrova imitacija u/Centri Personanych Rachub. Bahato chto oburiuvavsia takym tychym nahliadom, nazyvajuy joho cyfrokratijeju. Ale ce bulo neunykne, bo nichto b ne vtrymav u holovi vsich ekonominych,
promyslovych i e bozna-jakych rozrachunkiv. (A jakby chto i mih umistyty, to vse odno
ne baav). Oto suspinyj lad pidtrymuvaly rachivnyci ta komputatory, slidkujuy za vsijeju
Zjimleju kri pidzorni truby suputnykiv, prozvanych vylupantamy.
V ti asy bezmenych svobod odna tiky cnota musyla soromlyvo krytysia pered svitom.
Prostytucija davno znykla (erez zrozumili pryyny), a jiji novonarodena protylenis
sviatoblyvky ta sviatobliaky ne maly uspichu, bo vsiakomu jasno, o spravnia nevynnis
ne stojatyme na rozi vulyci, a koly jiji otak propahuju ce sprava pidozrila. Cnotlyvci chovalysia zi svojeju cnotoju u tajemnych klubach, spravliajuy tam uty z chlibom i vodoju. Tak
ot, same erez ci oseredky j rozpovsiuduvav Centr Personanych Rachub svoji pidryvni ideji.
Ve zhodom stalo jasno, o same tak pidhotovliavsia rachubynkyj perevorot. Ale v toj as
nikoho ne tryvoyly ci dumanyci ta dumlyny, o dedali rozrostalysia, koly kikis zjimlian
perevyyla mijard, u kompjuterovyach zabraklo miscia, darma o koen elektron nis na
sobi kupu bajtiv, i poalasia daa emansypacija cyfrovoji promyslovosti u hlyb planety, peretvoriujuy odyn po odnomu geologini ary na bajtologini. Vreti, uhryzy u vohniane
jadro Zjimli, joho peretvoryly na Mudro, pro o malo chto z hromady zdohaduvavsia, zachoplenyj novymy vydamy sportu (takymy, jak lonnyj sport too) abo novymy muzynymy formamy (napryklad, soni koncerty dlia sexofona). Traplialy, pravda, j pomylky v rozrachunkach, prozvani v narodi cyfrilisom, vid jakych hromadianyn mih za my utratyty majno, rachunok u banku, neruchomis i navi vlasnu indyviduanis, choa pevnyj vidsotok takych
pomylok vvaavsia za ri neunyknu.
Osoba, o postradala vid cyfrilisu, abo tak zvanyj znykant, ne mala aniohosiko i
vvaalasia nedijsnoju, bo ani bakiv, ani ditej, ani druyny, jaki b mohly zasvidyty osobystis
znykanta, davno ne isnuvalo, a svidennia osib, jaki jomu tovaryly v pyjatykach, huliankach
ta inych formach dozvillia, do uvahy ne bralysia. Pozajak usi spaly z usima, to nichto nikoho
ne znav, okrim kompjutera ote, dolia osobystosti vysila na odnij-jedynij nytci ferrytovoji
pamjati, o tiahlasia iz zemnoho mudra do konoho zjimlianyna. asom vid zamykannia
zlyvalysia dokupy dani pro dvoch osib, a asom informacija pro osobystis rozdvojuvalasia
naslidky buly odnakovo fatani. Znykanty muylysia manijeju peresliduvannia, zagrozoju
neisnuvannia. Cia rozpovsiudena chvoroba najastie projavlialasia u tak zvanomu syndromi nijani, koly neborak, sytyj usim po horlo, ne znajuy, kym vin naspravdi je, striajuy
zvidusi tiky ni, poynav kopaty de popalo jamu, ob u nij znyknuty. Traplialysia hromadiany, kotri poliublialy intymni zvjazky same iz znykantamy, o jich dlia cioho vyniuchuvaly specini roboty-exterjery, natrenovani na pouky znykantkych jam. Ce zajve
svidennia toho, jak znano uskladnylosia todi yttia.
Tilesnyka doba e bie utrudnyla robotu cyfropersonanych centriv, bo hromadiany
poaly prosto na oach dvojitysia j trojitysia, rozmnoujuy svoje tilo pry vsiakij nahodi. Ne
braklo j mijoneriv-kolekcineriv, jaki, ne baajuy ni z kym dilyty zadovolennia, mnoyly
sami sebe z metoju rozpusty. Neabyjaku matematynu problemu stanovylo ochoplennia rachunkamy cych mnoynykiv, u jakych asto odna holova komanduvala cilym polkom til.

Podibnych zboenciv nazyvaly spilkovnykamy. y to vony dovely zemne Mudro do katastrofy, y, navpaky, vono dovelo masy do pryskorenoji erotaciji, ob u zrodenomu chaosi
zachopyty uriadove kermo nevidomo j dosi. Ale dosy toho, o Mudro oholosylo
nadzvyajne poloennia, zaodno pryznayvy sebe najvyym volodarem Zjimli z oficijnym
tytulom: Premudro.
Pislia nespodivanoho j achlyvoho protverezinnia zjimliany vse zumily projavyty
svoju davniu chytromudris i stijkis u bidi, bo, jak filosofuvaly piznie, bida jich stvoryla i
same v nij vony pouvalysia, jak ryby v vodi. Svitova vijna proty samozvancia, ukrytoho v
pidzemnych hlybynach, niym ne nahaduvala kolynich vojen. Suprotyvnyky, majuy zmohu
znyyty odyn odnoho za kika sekund, same erez ce navi ne dotorkuvaly, vojujuy za
informaciju. Jlosia pro te, chto koho zallie brechvyliamy fayvych bajtiv, chto vderesia do
uoji mysli, jak do forteci, i poperekydaje usi tabni molekuly voroha dohory nohamy, ob
joho informacijnyj liah trafyv. Operatyvnu perevahu odrazu zachopylo Mudro, jak holovnyj
buchhalter Zjimli: vono davalo fayvu informaciju pro roztauvannia vijk, zapasiv, korabliv, raket, likiv vid holovnoho boliu, perekruujuy navi kikis cviachiv u pidovach intendantkych obit, ob okeankoju nadmirnistiu brechni v zarodku zrujnuvaty bu-jaku
kontrataku. Jedynoju pravynoju informacijeju, vyslanoju Mudrom, bula komanda kompjuteram na fabrykach ta v arsenalach, aby myttiu vyystyty do dna vsiu svoju pamja, o j
bulo zrobleno.
Ale cioho malo Mudro pidsylylo svoju vseplanetnu ataku peretasovuvanniam i peremiuvanniam he usich personanych sprav protyvnyka, vid holovnokomanduvaa do ostannioho elektrodury. Poloennia zdavalo beznadijnym, choa e vykouvalysia na pozyciji
ostanni spravni brecharmaty i jichni erla spriamovuvalysia u hlyb Zjimli. tabisty, usvidomliujuy bezperspektyvnis takoji akciji, vymahaly prynajmni vesty kryvodunyj voho,
ob klyn klynom vybyvavsia, i chaj dovedesia pohybaty, tak choa b z nezabrechanoju
estiu. Odnak komanduva rozumiv, o oden zalp navi ne distane uzurpatora, dlia jakoho
nema nioho prostioho, ni zaprovadyty cilkovytu blokadu, vymknuvy zvjazok i ne pryjmajuy odnoji informaciji. Tomu v ciu traginu chvylynu komanduva zvayvsia na samovbyvu akciju, a same: nakazav bombarduvaty Mudro povnym zmistom usich tabnych
archiviv ta kartotek, tobto yroju pravdoju. V peru ergu u hlyb Zjimli rynuly kupy
deravnych tajemny ta onajsekretniych planiv, takych, o ne te o vykazaty, a navi
zazyrnuty do nych vvaalosia deravnoju zradoju.
Mudro ne vtrymalo i zachodylosia poadlyvo vyvaty otaki valyvi dani, o bezsumnivno svidyly pro samovbyve zamarennia protyvnyka. Tym asom do supertajemnoji
informaciji postupovo domiuvaly vse bie j bie men istotnoji, ale Mudro, pryzvyajivy
i zacikavyvy, pryjmalo vse, pohlynajuy cilu povi bitiv. Koly vyerpalysia zapasy tajemnych minarodnych uhod, pyhunkych donese, mobilizacijnych ta strateginych planiv,
bulo vidkryto schovya, de spoyvaly prypali kuriavoju mify, sahy, kazky j pradavni legendy,
sviaenni knyhy, apokryfy, encykliky ta ahigrafiji. Perenisy z pergamentovych folintiv
na magnitni nosiji, vse ce slaly j slaly u hlyb Zjimli, a samozvanyj cyfrokrat, unaslidok svojeji
neosvienosti j nevychovanosti, pohlynav he use, bezmeno zaerlyvyj i nevsytymyj, cho i
davyvsia nadmirom bitiv, jaki ve poaly zastriavaty jomu elektronnymy kistkamy v horlianci. Ne zmist, a kikis informaciji vyjavylasia smertenoju. Najyria pravda, utvoryvy

vybuchovyj zariad, zajichala Mudrovi pid kone joho tranzystorne rebro, rozaryla usi zapobinyky, pozatopliuvala usi pidvaly, povni e ne nadislanoji brechni, he jiji rozavyvy, tak
o bahatokilometrovi bitoprovody, jaki obsnovuvaly uve planetarnyj erep, v odnu my rozplavylysia, i Zjimlia, jak stolittia tomu, znovu zakrutylasia navkolo Soncia, spovnena vohneplynnoho metalu.
Cia pera v istoriji informatyna bytva zakinylasia tak samo v tyi, jak i poynalasia.
Zdavalosia, o vse jde po-davniomu, ale toj chaos, jakyj spryynyla pera chvylyna boroby,
dovelosia rozplutuvaty krok za krokom cilu ver stolittia. Zjimlianka cyvilizacija zmohla
dosiahnuty kolynioho rivnia lye erez sorok rokiv.
Vijna hlyboko vidbylasia u duchovnomu ytti Zjimli, porodyvy zatiati supereky sered
cyvinych ta vijkovych istorykiv. Odni tverdyly, o ne kikis peremohla jakis, a pravda
brechniu, tobto dezynformaciju podolano tonoju informacijeju. Schooju bula j pozycija cerkovnoji istorigrafiji, jaka vbaala v poriatunku Zjimli vtruannia Provydinnia, o uosobliuje Najvyu Pravdu.
Predstavnyky koly racinalistiv, navpaky, vvaaly, o loginu naturu Mudra zrujnuvala lavyna nesterpnych superenostej, jakymy perepovneni bohoslovki traktaty ade
same z nych utvoriuvaly ostanni zariady. Zvidsy vyplyvaje, o Zjimlia spravdi zavdiauje svij
riatunok religiji, ale zovsim ne tak, jak stverduju jiji adepty.
Zjavylysia j antroposofy, zajavliajuy, o ne maju raciji ani peri, ani druhi, y treti:
zradu peremoeno zradoju, ade spoatku Mudro perechytruvalo nas, a potim my joho. V
ciomu vydno nezminnis liudkoji natury, ade my zitknulysia nemovby zi svojim pobienym dzerkanym vidobraenniam. Ataka Mudra ne o ine, jak elektronne povtorennia
sceny z peernych asiv, koly odyn prazjimlianyn dav inomu kistkoju po lobi.
Vsi ci supereky pily na korys humanistyci, ade dovelosia zmicniuvaty lavy dyskutantiv spino dyplomovanymy doktoramy zapasu. Oderana peremoha dodala tako duchu
krasnym mystectvam. Pro neji napysaly ymalo pravdyvoho, ale traplialysia j vyhadky
peredusim ta, o stala klasynoju: bucimto krapleju, jaka perepovnyla au vytryvalosti samozvancia, buly dytiaa kazoka pro koda v obitach. Ale ce zanadto znadlyve, ob buty
pravdoju jak chto dotepno skazav, cioho koda perekynuto dohory chvostom.
Demobilizovanym herojam, o povernuly do myrnych sprav, bulo nijakovo zmitaty
pyl zi svojich pokynutych na as vijny elektromamzeny ta blainok. Zabavliannia z nymy
vyhliadalo ve nadto jako po-cyvinomu. Bojovyj duch ie kypiv, bo, pravdu kauy, malo
chto vstyh doschou navojuvatysia. Promyslovci umy zbahnuly, o davni kochavky ta pereliubery ve ne hodiasia. Skri panuvaly romantyni, deravotvori nastroji, neroztraena
munis vymahala nehajnoho zastosuvannia. Ale pry poholovnomu prahnenni do bojovych
dij ne bulo z kym bytysia. Pozajak voroha nema, skazaly sobi dilovi liudy, to slid joho
rozdobuty, a ce nevako: technini zasoby je.
Tak zjavylysia vorohomory. Vorohomor javliav soboju zneruchomiloho napasnyka, a
pro joho bojovi jakosti mona bulo dovidatysia, vkynuvy do vidpovidnoho otvoru specinyj
eton iz zakodovanoju osobystistiu. etony buly riznomanitni, proponujuy osobystis to pidstupno orstoku, to bezano agresyvnu, ale zavdy pidlu. Otak, vyrostyvy sobi nalenoho voroha ta zorijentuvavy u joho zlovisnych namirach, mona bulo stavaty do boju
na zachyst vityzny. I ce ne bula jaka abstrakcija promyslovci peredbaaly j te, o koly

polem bytvy staje kvartyra, to j vityzna, prykryta vlasnymy hrumy, maje v nij pomistyty.
To do povnoho komplektu vchodyla jiji alehorija z rozvijanymy kosamy, z lavrovym vinkom u ruci, a vbrannia na nij majalo, jak prapor (do cokolia vmontovuvavsia ventyliator).
Zvivy na klijenta spovneni teploji doviry oi, vona blahala poriatunku vid voroha, a pislia
zdobutoji peremohy odrazu uvinuvala lavramy.
Rezutat boroby garantuvavsia u vorohomora buly vidpovidni tumblery ta rehuliatory. Zretoju, peremohu mona bulo oderaty, navi ne vstajuy z lika, skorystavy nedorohym pryladom dystancijnoho keruvannia zi znuarkoju. Voroha mona bulo znyuvaty
vmy abo potrochu, zberihajuy nedobytoho na potim, zaleno vid temperamentu j pryncypiv. Jako chto buv prybinykom dovhotryvaloji suvorosti do voroha, to ne mav klopotu j
iz vereanniam torturovanoho, oskiky na cej vypadok isnuvaly hluynyky.
Protyvnyky novacij, jakych nikoly ne brakuje, odrazu zdijnialy halas, namahajuy
skomprometuvaty vorohomoryzaciju. Vorohomor, tverdyly vony, ce ne trenaer patrityzmu, ne kola bakivynoliubstva, jak kryy reklama, a elektronna kativnia, hidna
markiza de Zada, na yje blahoslovinnia bezsumnivno zasluhovuju vynachidnyky aparata.
Vorohomor, dodavaly vony, zbuduje nyci instynkty j pryvaje do znua iz bezzachysnoji ertvy, a vyhadka z tak zvanoju oboronoju vityzny naskri obludna. omu vityznu
uosobliuje ne statena dama zriloho viku, ne matrona y blahorodna stareka, a figuryste
divyko? omu jiji chiton maje zboku zastibku-blyskavku? Antyvorohomorivci vychodyly
na vulyci, vlatovuvaly demonstraciji, pid as jakych rozbyvaly vorohomory j niveyly vityzny, vyklykajuy zahane oburennia, vmilo expluatovane promyslovciamy, o zvynuvauvaly jich u publinij obrazi patritynych pouttiv. Po sudach tiahlysia procesy. Patrity,
rozochoeni peremohamy, oderanymy u vlasnych kvartyrach, tiky-no uvinani lavramy,
bihly byty antymorivciv. Tym asom asortyment etoniv-osobystostej zbahatyvsia cilkom
novymy zrazkamy. Ve mona bulo, okrim agresoriv, vtiliuvaty v svij aparat osib, pozytyvnych u vsich vidnoenniach. Duoteky proponuvaly jak vyhadanych, ta i istorynych person, o vreti vyklykalo novi sudovi procesy pro tak zvane poruennia osobystoji nedotorkanosti, pozajak bahato chto zamovliav dlia sebe znajomych, rodyiv, naanykiv, aby
daty voliu takym pouttiam, jaki ranie tamuvalysia, vyklykajuy nevdovolenis ta ini
kidlyvi dlia psychiky naslidky.
Po dovhych dyskusijach lyzantijkyj Verchovnyj Sud vreti uchvalyv: jako fizyna
osoba povodysia iz symuliovanoju osoboju tak, o koly b ce vidbuvalosia z reanoju osoboju,
to malo b misce poruennia zakonu, u ciomu vypadku poterpilyj moe vynyty pozov pro
obrazu joho hidnosti. A jako chto papliuytyme symuliovanu osobu pryvatno i bez svidkiv,
to zloynu v tim nema.
Jasna ri, protyvnyky duylok (tak staly zvaty vorohomoriv) znovu zdijnialy halas,
dovodiay, o korystuvannia duylkoju, jak pryvatne, tak i publine, je ri protypravna, a
vse, o proholouju u reklami jich vyrobnyky (movliav, duylky zadovoniaju deficyt
drunich pouttiv, serdenosti j ulosti v yrokych masach, a z imitovanoju osoboju mona
maty lye ideani duevni stosunky) ystisika brechnia. Jakby tak bulo naspravdi, to
promyslovci usunuly b z nych taki vuzly, jak znuarky, a tym asom novi modeli maju jich
navi bie, ani poperedni.

Promyslovci na te vidkazuvaly, o tiky vyrodok mih by vynyty o nedobre symuliovanij bratnij dui, najblyomu pryjateliu abo vemyanovnij druyni sojuznoho Lyzantiji
monarcha. Ale takych vyrodkiv sered klijentiv nema! A koly chto i zroby o imitovanomu,
to ce joho pryvatna sprava, zhidno z Konstytucijeju ta uchvaloju Verchovnoho Sudu.
Protesty opozyciji buly bezrezutatni popyt na duylky dedali zrostav. Ale j procesy
pro obrazu tryvaly, zavdajuy jurystam roboty po horlo. Napryklad, nejasno bulo, y moe
sud peresliduvaty toho, chto publino vychvaliavsia, bucimto vin na samoti vytvoriav nepodobstva z hlavoju susidnioji deravy y navi z pokijnoju susidovoju druynoju. y vvaaty
pere za crimenlaese majestatis, a druhe za nekrofiliju, y to vse odno, o rozpovidaty
svoji sny, zmist jakych ne moe sluyty za sklad zloynu? Podibni dylemy znano povavyly
zakonodavu inicityvu, okreslyvy novi mei hromadkych svobod. Vlasnyk duylky teper
mih ynyty z prydbanymy duamy vse o chotiv, aby tiky ne poruuvav tyu i spokij susidiv.
Publino vdavatysia do morinnia zaboronialosia, tomu vynykly zakryti kluby, de chobbisty zmahalysia za pamu perosti, rozpravliajuy iz rekordnoju kikistiu zaliznych personaiv za odyn veir. Cikavo, o zrostav popyt na venych. Pravda, jakycho pozytyvnych
naslidkiv spilkuvannia z takymy vysokymy j svitlymy duamy ne pomialosia. Kazaly, o
ym biyj dure, tym adibniyj vin do mudraheliv mabu, ne zadlia otrymannia porady
j nauky, bo, ne porozumniavy j na krychtu, znovu lety do duchoteky za novoju pakoju
etoniv. Chto ne vyrizniavsia bahatstvom idej, mih prydbaty pidrunyk duoloztva, de proponuvalasia yroka hama kombinacij. Zjavylysia duylky z petleju asu, o umolyvliuvala
znuannia v spovinenomu tempi j uvyrazniuvala konu deta. Antymorivci stverduvaly,
o naskiky suspinu mora oyaju vydatni istoryni podiji, nastiky zabrudniuju jiji
taki promyslovci same ce vidbulosia odrazu po informatynij vijni, koly patritynyj poryv
bulo peretvoreno na derelo prybutkiv.
Ale zahal neochoe dosluchavsia do takych zajav, i povoli vony zatychly tym bie,
o poavsia novyj rozkvit kosmonavtyky. U cioho rozkvitu buv odyn cikavyj moment, jakoho
ne peredbaav oden z futurognostiv ta prognozeriv, a jich u samij tiky Lyzantiji bulo ponad
devjanosto tysia. Vsi vony roztikalysia mysliju po drevu odo bezkrajich perspektyv pidkorennia inych planet, proroyly tempy jich kolonizaciji, obrachovuvaly z nadzvyajnoju tonistiu tonna cinnych rud, syrovyny ta inych skarbiv, jaki Zjimlia vyvozytyme z usijeji sonianoji systemy. Vse ce bezsumnivno spravdylosia b, jakby ne odna dribnycia. Sprava v tim,
o, choa mona bulo zavojovuvaty planety j zirky, zaseliaty jichni kontynenty, rozhortajuy
tam herojinu hospodaru dijanis, vyjavliajuy duch peroprochidciv u borobi z trudnoamy, ale omu nichto ne vyjavliav palkoho baannia. Ochoych ne bulo! Tomu administratory vyriyly, o treba poaty ie raz vid samoho poatku speru zrobyty krok nazad,
a dosiahy vychidnoji pozyciji, ruyty znovu, tiky inym liachom.
Jako kolonizacija planet, rozreklamovana jak podija stolittia, najvya es i istoryna
misija, ne vyklykaje entuzizmu, to slid peretvoryty planeta, na miscia vidbuttia pokara, a
vyvedennia tudy herojiv na zaslannia zloynciv. Tak odnym postrilom mona vbyty dvoch
zajciv: i znajty misce dlia vsiliakych extremistiv, krykuniv ta pidburiuvaiv, i daty radu perenaselenniu, bo stavalo ve dosy-taky tisno.
Ciu polityku vely bi jak sto rokiv, ale pryylosia vid neji, na a, vidmovytysia. Oskiky
export novitnich technologij na tiuremni planety buv zaboronenyj, to zaslanci, sered jakych

perevaaly osoby obdarovani j osvieni, sami dosiahly vsioho, oho buly pozbavleni: stvoryly
vlasnyj raketnyj flot, uklaly sojuz trioch planet i, nacinalizuvavy nadra j promyslovis, chaziajnuvaly na vlasnyj rozsud. Tomu provadyty dali polityku zasla stalo vako vona faktyno peretvorylasia na pidtrymku pozazjimliankoji opozyciji. Z cioho asu Zjimlia perejla
do cilkovytoji izoliaciji vid rety zaselenych planet, poklavy kraj svojim kosminym programam.
Vse mynaje, oto i duomory povoli nabrydly j vyjly z uytku, a jichnie misce zajnialy
novi vynachody. Vodnoas use zrostala tisniava, bo kikis zjimlian podvojuvalasia ve o
is rokiv. Pravda, dlia mijarderiv, schynych do narcysyzmu, nadali zvodyly prostori palacy, ale na take vystaalo hroej lye u spravnich kreziv. Prostyj mijoner musyv zadovoniatysia lenstvom u jakomu elitarnomu klubi napryklad, rojalistynomu, de rojalizm, abo monarchizm, praktykuvavsia u formi mrijalizmu, bez usiakych carstv ta korolivstv,
lye z terytorino-tronnym trenaerom, abo teretronom. Dlia osoblyvo zaklopotanych, kotri
chotily b pocariuvaty bez vidryvu vid roboty, isnuvav teletron. Ale na vulyciach ue jurmylasia taka masa narodu, o ne vsiakoji pory mona bulo vyjty z domu. Demografy sklykaly
konferenciji, uchvaliuvaly rezoliuciji, kona z derav zaklykala do pomirkovanosti svojich
susidiv, a vony v svoju ergu jiji. Tiky umovlianniamy j perekonanniamy, niym inym,
vvaaly uriady, chiba ne za te borolysia nai predky, ob teper nichto nikomu nioho
ne mih zaboronyty?
Cerkva zapevniala virnych, o tisniava ce tymasovi trudnoi, i na tomu sviti
zavdy bude prostoro. Zjavlialysia taki strani vypadky, jak vulyne kusannia j navi kosinnia, ale najbiu tryvohu vyklykalo vykradannia. V asy serednioviia rozbijnyky vykradaly
bahatijiv zadlia vykupu, sporadyno ce traplialosia j piznie, ale te zavdy z merkantynych
mirkuva. Teper e maje nichto ne vymahav vykupu, i tak y inake, a po vykradenych
propadav usiakyj slid. Poatkove prymityvne vykradannia pasayrkych raket zhodom vytisnyly bi skladni procedury. Odne z ugrupova cych fachivciv svojeji spravy zachodylosia
vykradaty vykradenych razom z vykradaamy to buly tak zvani vykradanci. Vony, v svoju
ergu, potraplialy u sycia do vykradajliv, o planuvaly svoji operaciji optymizacijnymy metodamy dynaminoho programuvannia, aby zmenyty jichniu sobivartis. Nareti, vykradysty javlialy soboju teoretykiv ruchu i viuvaly pojavu vykradovciv, jaki maly zjavytysia de
naprykinci stolittia j pidnesty vykradannia do n-ho stupenia.
Vykradanistiv, jaki vykradaly sami sebe, vdalosia prynajmni proklasyfikuvaty z psychitrynoji toky zoru jak extrapoliaciju onanistiv. Z pryvodu usioho cioho frodysty zajavlialy, o jdesia pro nove vtilennia zadyzmu, ale krae pojasnyly su spravy antyfrodysty:
my sposterihajemo ne agresyvnis, ne projavy instynktu smerti, ne adobu nayvy, ne pryhniuvani dytiai komplexy, a usioho-na-vsioho borobu proty nesterpnoji tisniavy. Oskiky
spryyniaje jiji zavdy chto inyj, to cioho inoho j braly za barky, ob zapchnuty bajdue kudy, aby ly jaknajdali j nazavdy.
Liakari, tobto doslidnyky masovych pereliakiv, ochrestyly cej novyj vyd socinoji patologiji prymusovym zapychactvom epideminoho charakteru. V takomu, maje bezvychidnomu poloenni (chi vykradannia projavlialasia prytupuvanniam na odnomu misci, i ce pomialy ve j za vyymy tabnymy oficeramy) zjimlianam na pomi pryjla, jak zavdy,
riativna nauka. Poalosia yroke vprovadennia technetyky, syri syntetynoji etyky, jaku

nasaduvaly skri vid poliusiv po ekvator, za vkazivkamy zhory i bez vkazivok. Ditej oberihaly vid tisniavy, viddajuy jich do specinych markatorij, de bulo cho trochy miscia.
Navi do peliuok jim umontovuvaly osoblyvi datyky, o zmicniuvaly pouttia povahy do
blynioho. I jakby znajovsia takyj, chto zachotiv by koho obrazyty navi u lysti, to robotumovliar umy poynav vidhaniaty nedobri dumky, a poduka naiptuvala kri son, ob
kynuv ce dilo. Jako vin uperto stojav na svojemu, zatknuvy vucha j porozbyvavy vsi
zvukovi kolonky, a broniovani obiklavy povstiu, to na zachyst uoji nedotorkanosti stavaly
fitry agresyvnych uynkiv. Napye takyj upertiuch anonimku ornylo rozplyvesia,
skryka podere konverta, a zapobinyk ostannioji liniji oborony dobroty pro vsiak vypadok
rozibje adresatovi okuliary. Rozserdyvy, naklepnyk kynesia do telefonu, ale j telefon usi
naklepy vidfitruje. Koly nadumaje z palyceju pohnatysia za obranoju ertvoju, to j palycia,
majuy vseredyni zlahodyzator, polamajesia ranie, ani udary!
Vykradannia jak noem odrizalo, ale ne tomu, o vsi, jak odyn, podobrialy, prosto ne
bulo dlia cioho asu. Zranku do veora vsi suyly holovy tym, jak perechytryty fitry i vynyty
blyniomu jake paskudstvo zadlia vlasnoji vtichy. Zris popyt na dynamit i kumuliatyvni
snariady, o zmusylo socitechnikiv zapraciuvaty z pryskorenniam i o ue bomby vybuchaly bonbojerkamy ta pachuymy buketykamy, a roboty-umovliatory revily, nae ijerychonki truby. Koly oblahoroduvani hasla poaly vypysuvaty v nebi z dopomohoju reaktyvnych litakiv, to naselennia kynulosia kupuvaty kakety z dovhymy dakamy ta temni
okuliary. Nastaly boevini asy. vydka voskreana dopomoha mala po horlo roboty, bo
koly, skaimo, zlovmysnyk sidav do stolu posiorbaty juky, a lokyna v tarilci sama skladalasia v litery jakoji-nebu moranoji sentenciji, to ne raz traplialosia, o kovtaly loku zamis juky, aby pokinyty z soboju, koly ve nijak ne mona z blynim.
Supernyctvo technetyky z naselenniam ureti peremistylo u sferu azartnych ihor, tym
samym peretvoryvy na element maskutury j otrymavy nazvu totalizator-moralizator,
abo morloto.
Chto prychytriavsia perym obduryty novoho dobrobota, toj oderuvav holovnyj pryz.
Ce vplynulo, zokrema, j na zmenennia teroryzmu, bo ne vsi protymorani pryjomy buly
dozvoleni, a toj, chto poruuvav pravyla, pozbavliavsia nahorody. Materini stymuly jakraz
uasno likviduvaly zagrozu pryvatnych atomnych sutyok, o ve poala vymaliovuvatysia
v Lyzantiji, deravi peredovij z usich pohliadiv. Nevidomo ym by ce zakinylosia, jakby ne
morloto, bo lye odna utka, bucimto bojivka tilovykiv nadsylaje do tab-kvartyry partiji
amoralizatoriv lysty, napovneni uranovoju silliu, a koly naberesia krytyna masa, to pivmista zlety u povitria, vyklykala straennu paniku.
Na vsich dorohach ne protovpytysia vid utikaiv, a z chmar na nych padav hrad ornitopteriv, jaki zitovchuvaly u povitrianych avarijach. U radisi dvochsot my utvorylasia
tak zvana vtratosfera, ale, na astia, ce bula lokana katastrofa.
Do rei, pro tilovykiv. Cej ruch vynyk u zvjazku z zanepadom tilesnyctva. Kraj kikatilosti (prozvanoji tako trykatilistiu) poklav faktor cilkom tryvinyj i, jak zavdy, neperedbaenyj: zabraklo kaflobromajinu, bez jakoho ne mona bulo syntezuvaty virusiv, jaki, kerovani na viddali, pidjednuvaly do chromosomnych lanciukiv tilopomnouvani heny. Koly
syrovyna dlia vyrobnyctva zhadanych virusiv podoroala u dvisti raziv, a pja najbiych
tilomnonych konsorcimiv zbankrutuvaly, todi lyzantijka molo utvoryla neformanu

grupu tilovykiv, o vystupaly za jakomoha deevi, ekonom, zruni j skromni tila. odo
amoralizatoriv, to ce bula parlamentarna frakcija prybinykiv zakonu, jakyj by karav dovinym uvjaznenniam pokodennia dobrobotiv z dopomohoju demoralok abo zlostyngeriv
bojeholovok, o sami navodylysia na vse liachetne. Ale vy, pevno, rozumijete, o zahlybliuvaty u vsi podrobyci naoji istoriji my ne majemo zmohy.
Boroba mechanizovanoji liubovi do blynioho proty terorystiv ta pryncypovych zachysnykiv svobody dij javlialy soboju, jasna ri, peryferiju bi serjoznych podij. Na planeti toylasia nabahato zapeklia, choa j bezkrovna bytva iz povinniu perenaselennia.
Slid viddaty nalene technici vona robyla, o mohla, aby jako polehyty use tiau
doliu zahalu. Najbidnii verstvy ochoe korystuvalysia tak zvanymy cyklinymy lasoamy,
jaki mona bulo vyvaty bahato raziv, pozajak kri organizm vony prochodyly, ne zminyvy.
Dbajuy peredusim pro ci verstvy, stvoreno bulo jidlotajni kryptogastronomini zaklady,
u jakych hromadiany, o maly na te koty, mohly charuvatysia po-davniomu. Vidviduvai
rozpravlialysia tam z delikatesamy u temriavi, z dopomohoju pryladiv ninoho baennia,
ob ne psuvaty nastrij perechoym. Mistobudivnyky navylysia zvodyty mijonokvartyrni
baty-muranyky protiahom trioch dniv. Zbudovani u takomu tempi myttiemista zajnialy
vsi zalyky vinoho prostoru.
Usia Lyzantija ve peretvorylasia na sucinu metropoliju. Vodnoas rozpoalasia hariakova minitiuryzacija usioho, o mona bulo zmenyty, vid knyok i hazet do zalizny.
Zamis metro zjavylosia spoatku decymetro, a potim i santymetro. Ale dijanis zmenuvanykoji promyslovosti utrudniuvala nezminnymy rozmiramy samych zjimlian.
I znovu zalunaly holosy zapeklych prybinykiv kontroliu nad naroduvanistiu, jaki nazyvaly mikrominitiuryzaciju obludnoju nadijeju i zaklykaly vvesty rehuliaciju naroduvanosti jaknajvyde, ale jich nichto ne baav sluchaty, pozajak ce stanovylo b serjozne obmeennia osnovnych prav liudyny. Tomu tiky panivnymy nastrojamy v hromadkij dumci
mona pojasnyty lehkis, z jakoju parlamenty schvalyly henenerijnyj plan, o otrymav
nazvu zdribnianoho zakonu. Zakon peredbaav zmenennia peresinoho hromadianyna v
mastabi odyn do desiaty. Zrozumilo, plan stosuvavsia nastupnoho pokolinnia zjimlian. ob
ne poruuvaty prav i svobod, zakon proholouvav, o tiky toj matyme pravo plodyty dovinu kikis naadkiv, chto projde perebudovu heniv. Ce bulo dosy chytro zadumano, bo
vykliualo prymusovu mikrohenizaciju: chto ne chotiv jiji projty, toj umyrav, ne zalyyvy
potomstva. Takym ynom, nastupne pokolinnia ve skladalosia vykliuno z mikromaliukiv,
a koly povmyraly baky, do nioho perejlo spino zmenene v takomu mastabi svitove
hospodarstvo.
Komfort ne poruuvavsia, bo vse zmalilo proporcijno do rozmiriv hromadian. Cerkvy,
obravy mene lycho, schvalyly cej manevr. I vpere za bahato rokiv skri zapanuvala udova
prostoris; do toho usi pouvalysia due lehko, ade najbii tovstuny dosiahaly tiky
dvochsot gramiv vahy.
Ale skeptyky j pochmuri proroky buraly, o ce psevdolehkis, i naslidky jiji budu fatani.
Na prevelykyj a, lycho zahanoji tisniavy vidrodylosia ve po desiaty rokach. Providni
henenery-zdribniuvai rozumily, o daa mikrominitiuryzacija sposib nenadijnyj, pozajak meu dlia neji stanovy nezminna struktura materiji. Ale, potrapyvy u bezvychi,

zvaylysia na krok, o buv oznakoju jak riuosti, tak i rozpau: druhe zmenennia v takomu samomu mastabi, tobto 1:10. Nastupne pokolinnia zjimlian ue musylo korystuvatysia poenoju drabynoju, ob zahlianuty do pradidivkoji popinyky, vystavlenoji v istorynomu muzeji.
Ta nareti mona bulo dychnuty na povni hrudy! Kona hriadka peretvorylasia na sad,
a klumba na bujni dungli. Odnak tut na holovy mikrozjimlian upaly try svitovych vijny:
z muchamy, komaramy j murachamy. Navi staroytci ne pryhaduvaly takoho lycha, tym
bie, o odnoasno z nyivnymy naliotamy komariv u tyl armijam vdaryly targany, povylazyvy z mikych pidvaliv. Jich ne liakala navi tankova bronia, ade serednij tank vayv
blyko pjaty gramiv. Komarni komari, yji peretynasti kryla buly bii vid rozmachu ruk
dorosloho zjimlianyna, kydalysia na perechoych, vypyvajuy jichniu krov i zalyajuy na
trotuarach zsudomleni trupy; muchy chapaly svoji ertvy ohydnymy klejkymy macakamy
Choa kumuliatyvni snariady ta termitni hranaty daly zretoju radu najhrubym chitynovym panceram, choa voroh hynuv masovo, a trofejiv bulo bahato (zahyblych ukiv peretvoriuvaly na vanny, iz babok buduvaly helikoptery), ale vybyty vorohiv do nohy ne vdalosia, tomu u velykomu pospichu, zoseredyvy vsi technini syly, mista ponakryvaly komachostijkymy kupolamy zi sklomaterilu. Jak pysaly chronisty, takym robom vidkryte minisuspistvo peretvorylosia na zakryte.
Pravda, targany provadyly j dali partyzanku vijnu proty zjimlian, ale teper misce armiji zajniala policija, a holovnu ro v oboroni vidihravaly avtomatyni pastky ta roboty, zabezpeeni lazernoju zbrojeju. Do kincia storiia protrymalysia lye poodynoki poselennia
pid vidkrytym nebom, ta j to zavdiaky protykomarynij artyleriji zi snariadamy, o samonavodylysia na komariayj pysk. Buly sproby pryruyty dejakych komach (objiduvaly os),
ale spodivanych rezutativ ce ne dalo, i tiky stonohy jakyj as vykorystovuvaly zamis poni
u dytiaych sadkach. Ne budemo zupyniatysia dokladno na dejakych pobinych vyhodach
minimalizaciji do nych nalealo, napryklad, poliuvannia na specino vidhodovanych veletenkych myej, o siahaly pjatdesiaty gramiv vahy. Vako tako podiliaty entuzizm prychynykiv novoho vydu sportu derevizmu. Pidkorennia verchivok derev poza sklianymy
kupolamy mist pryvabliuvalo bahatioch smilyvciv, ale smertenyj ryzyk obumovliuvaly ne
tiky nedosiana vysota bu-jakoji berezy, a j najmenyj travnevyj doyk, o mih zbyty
derevolaziv z hilky krapleju zavbiky z liudku holovu. Jakby navi udalosia vynyyty he
usich komach (ce bula mrija hentabistiv), to ne zminylosia b te stanovye, na jake vsi omu zapliuuvaly oi, a same: zjimliany v nyniniomu vyhliadi nezdatni do yttia na vidkrytomu prostori, bo najlehyj zefir zbyvav jich z nih, doyk topyv, a ptaeka mohla zadziobaty na misci. Vodnoas staly povertatysia j vidomi zdavna hrizni oznaky perenaselennia: skri zjavliavsia natovp, i v serciach znov poselyvsia rozpa.
Zrozumilo, pro obmeennia naroduvanosti j movy ne mohlo buty: cinoju stikoch ertv
zdobuto prava j svobody, o takyj krach stav by hanebnym vyznanniam cilkovytoji porazky.
Tomu prynajmni z mirkuva prestyu bu-jakyj inyj vychid zi stanovya vvaavsia za
krayj. Vychid zaproponuvala Lyzantijka Akademija Nauk u formi federacijnoho proektu.
Vyroblenyj Akademijeju manifest rozpovsiuduvaly informacijni agentstva usijeji Zjimli.
Proekt peredbaav taku transformaciju spadkovosti, zavdiaky jakij usi dity nastupnoho pokolinnia mohly b zjednaty u veletenkij harmonijnij cilosti, ideano podibnij do naoho

predka praliudcia, toho veletnia, yj legendarnyj, maje dvometrovyj zrist prosto nemolyvo bulo sobi ujavyty. Zvaujuy na cej krok, stverduvalo u manifesti, my
vtraajemo nebahato, ade j tak ue peretvorylysia na vjazniv svojich mist, ne v spromozi
ynyty oporu ani viterciu, ani muci! yvuy u beznadijnomu j dovhomu vidryvi vid pryrody,
musymo zaminiuvaty jiji sobi tunoju travykoju naych parkiv. Nas ochopliuje ach vid
samoho vyhliadu krotovoji nory, a ve ochopyty pohliadom tak zvani hory ce vzahali poza
meamy naoji ujavy! Pro hory my moemo lye ytaty v starovynnych knyhach, uspadkovanych vid predkiv-gigantiv.
Ote, federacijnyj proekt voskresy same taku monumentanu posta, pryomu liachom objednannia vomy mijardiv zjimlian vynykne ne prostyj praliude, a istoryno pere
stvorinnia, Spolueni taty Klityn na dvoch nohach, spravnij mastodont, Deravochid, pered jakym vidkryjesia uve prostir planety. V jiji bezmei vin ne pouvatymesia samotnij,
oskiky uvijde do jiji pu ne jak odna liudyna, a jak bahatomijardne suspistvo.
Ideja, vysunuta lyzantijkymy akademikamy, zapalyla usim sercia, to nevdovzi jiji bulo
schvaleno vsezjimliankym plebiscytom. Odnak svitova istorija ne idylija: vynykly neoikuvani sutyky, a nevdovzi j ostannia svitova vijna. Spalachnula vona vid toho, o kona
z cerkov prahnula maty u majbutniomu deravochodi okremyj organ i holos, tobto rotovyj
otvir, utvorenyj z kongrehaciji virnych ta duchovnoji ijerarchiji. Odnak ce bulo nemolyvo,
bo vid stikoch otvoriv zjavyvsia b jakyj dirastyj rotovyk. Pislia takych dovodiv nepokirne
duchovenstvo perejlo do pidryvnoji roboty. Zjavylysia paskvili, de proektovanyj deravochid
nazyvavsia potvornoju vjaznyceju na dvoch nohach, ponevoliantom, chodiaymy haleramy,
viddanymy na lasku mizkovoji elity, jaka bude bukvano yvytysia krovju mijoniv hromadian. Rozpovsiuduvalysia brechlyvi insynuaciji, bucimto vsi miscia u centrach viduvannia
vtichy ve tychcem rozpodileno mi proektantamy ta jichnimy zamovnykamy. Vsia cia pidburiuvanyka robota ne mala b uspichu (tym bie, o botanikam jakraz udalosia vyvesty
sorty kvitiv, yji pachoi maly oblahoroduvani vlastyvosti, to jichnia pojava na rynku
kojila hromadku svidomis, jak olija, prolyta na chvyli) ale, na a, staly vidomi dejaki
tajemni dokumenty proektu. Ce buly protokoly zasida, na jakych vidpovidani experty vyznavaly, o ne vsi zjimliany odnakovo prydatni dlia zajniattia vidpovidnych posad u deravochodi. Pevni regiony, osoblyvo zadnio-nyni, pryznaalysia dlia zaselennia ne dosy rozvynenymy hromadianamy, todi jak centrana nervova systema mala rekrutuvatysia iz zamonych
hromadian Lyzantiji, jak dosvidenych u vidpovidanij dijanosti i tym samym pryznaenych
dlia suto rozumovoji praci.
To napysavy na svojich praporach antyderavochidni hasla, z krykamy, o lipe zahynuty, ani perevtilytysia v hlybyny lytok y yvota gigantkoho raba, insurgenty ruyly v
bij. V zahanomu chaosi ne buv poutyj holos prybinykiv tretioho liachu. Ce buly tak
zvani vynykalisty. Vony proponuvaly peretvoryty henitaliji na vynykaliji, jaki b u normanomu stani ne nadavalysia do zaplidnennia, ale cia zdatnis vynykala b, koly Holovnyj
statevyj dystrybutor vymykav by impotencitor na puti centranoji zliahanyci svitu v
razi vynyknennia potreby. Ale vtrata nevelyka vse odno cej proekt ne buv by pryjniatyj.
Vijna tonie, nyzka lokanych, ale zapeklych sutyok tryvala nedovho. Majuy
na meti zahane blaho i ujuy vidpovidanis za majbutnie Zjimli, deravochodysty zastosuvaly proty nevdovolenych oblahoroduvani hazy. tab-kvartyru povstanciv zachopyly bez

krovoprolyttia, zasypavy jiji z povitria oberemkamy trojand i filok z vidpovidnoju dijeju.

Vyhliadalo ce bombarduvannia, za svidenniam oevydciv, prosto udovo.
Ta koly ve rozpoalysia pryhotuvannia do zahanoho zlyttia, rozhorivsia novyj konflikt cioho razu sered samych heneneriv. A same, vneseno propozyciju pro fundamentanu reorganizaciju konstruktorkych biuro: maly vynyknuty dva okremych objednannia.
Perym stala b Administracija Asocijovanych Muiv (skoroeno ADAM), druhym Jednis Vytonenych Avtorok (skoroeno JEVA). ob vyriyty syrovynnu problemu, proektanty podilyly b naselennia Zjimli navpil. Bu-jakyj inyj liach, hovoryly avtory propozyciji, ne zachysty deravochodu vid hydkoho zboennia, jake zapliamuje ystu ideju. A ot
koly ADAM ta JEVA ukladu pakt pro nenanapad i drubu, pislia oho obydvi nadderavy
zachodiasia pohlybliuvaty spivrobitnyctvo na osnovi rivnopravnosti ta nevtruannia u vnutrini spravy, to zhodom pryjde as i dlia bezposerednich kontaktiv, yj blahotvornyj vzajemovyhidnyj vplyv ochopy he usi sfery. Zavdiaky ciomu j peresini hromadiany v chodi odennoji torgovenoji ta administratyvnoji dijanosti bratymu uas v cych nadzvyajno pryvablyvych stosunkach, zabezpeenych harmonijnym spivrobitnyctvom vidpovidnych organiv.
Proty cioho planu odrazu vystupyla cerkva, vbaajuy v niomu nebezpeku dlia
sviaennykoho celibatu, ne kauy ve pro te, o ne bude odnoho sluytelia kutu, jakyj
osviatyv by cej zvjazok.
Nijaki pakty y uhody mi ministerstvamy ta inymy organamy ne matymu syly,
hovorylosia v zajavi rady cerkov, pozajak u svitli kanoninoho prava ratyfikacija
mideravnych uhod ne moe pryrivniuvatysia do liubnoho tajinstva. Ote, proponovanyj
plan je zaklykom do rozpusty, proty oho my kategoryno protestujemo. Ale aku tereziv
perechylyv ne cej protest, a zovsim ine mirkuvannia. Oskiky vidbulosia b povtorne sotvorinnia svitu i vse poalosia b znovu vid Adama i Jevy, to jaknajbie erez kika tysia rokiv
povernulasia b ta sama tisniava, vyklykana perenaselenniam Zjimli, cioho razu deravochodamy. Znay, pislia novoho istorynoho cyklu dovedesia znovu zdijsniuvaty zlyttia, o
pachne bezvychiddiu dlia cyvilizaciji. V takomu vypadku koen deravochid majbutnioji epochy skladavsia b z mijoniv klityn-derav. Vid takoji perspektyvy zatremtily sami inicitory
j vidklykaly svoju propozyciju.
Na peryferiji supereok pro sta majbutnioji deravy jakyj myslyte vysunuv svojeridnu kosmogoninu hipotezu. Vyklykane perenaselenniam stvorennia deravochodiv iz hromadian, stverduvav vin, pryomu same za dvostatevym proektom, ce bezsumnivno
typove dlia Kosmosu javye. Pro ce svidy sama pryroda Vsesvitu, zbudovanoho z pozytyvnych ta negatyvnych astok, z materiji ta antymateriji, i tak dali.
Ote, j deravy vynykaju jak samci j samyci, rozmnoujusia, a jichni naadky utvoriuju novi deravni federaciji. Cej proces tryvaje bezupynno, postupovo ochopliujuy uve
Vsesvit, tak o na pytannia, z oho skladajesia materija, slid vidpovidaty: iz ystoji substanciji deravnosti, sformovanoji bahatovikovoju mikrominitiuryzacijeju derav, zanurenych u
deravy. Oskiky, zmenujuy, vony hublia charakterni rysy, to mona rozpiznaty tiky
jichniu sta, a retoju detalej nechaj klopousia fizyky. Mona dodaty, o toj myslyte buv
vidomym jurystom-cyvilistom. Joho koncepcija ne nastiky dyvaka, jak moe vydatysia.
Stverdujuy, o atomy skladajusia z derav, a deravy z atomiv, vin, napevne, chotiv

pokazaty, o materija, isnujuy de-jure i de-fakto, je cilkom zakonnoju, stanovliay vodnoas

terminus a quo, a tako ad quem tobto, o materija j pravo odne j te , tomu pytannia,
o bulo ranie pravo y svit, je bezpredmetnym, jako vam jasno, pro o jdesia.
Zretoju, to buv lye epizod, a zhadaly my pro ciu hipotezu tomu, o vona stanovyla
ostannij vyjav ne skonfederovanoji naukovoji dumky zjimlian.
Oto zupynylysia my, jak vam vidomo, na varinti jedynoho deravnoho mechanizmu,
i po zaverenni zakonodavych robit rozpoalysia roboty tilodavi. Pytannia pro rozpodil do
tych y inych tkanyn vyriuvav ereb, bo koen pchavsia do osoblyvo pryvablyvych organiv,
pidkliuyvy usi molyvi znajomstva j protekciji. Rehuliarno vybuchaly skandaly, povjazani
z korupcijeju. Vykryttia odnijeji z najbiych afer pidnebinnoji spryynylo prymusove
zaslannia vynnych do pidlunkovoji oblasti, de brakuvalo ochoych i zostavalo ymalo vakansij. Postijni zavoruennia utrudniuvaly deravotvoryj proces toj rvavsia do ducha, toj
do vucha, i jakby cym zabahankam poturaly, to zamis yttiezdatnoho deravochoda vynykla
b veletenka holova iz paekoju do vuch, na bezformnomu tulubi.
Ale vreti nastala uroysta my rozrizannia striky, jaka operizuvala nau deravu.
Rozrizaly my jiji vlasnoruno, bo nikoho, okrim nas, na Zjimli ve ne bulo, i pidvelysia z
rytuva na uve zrist u tomu vyhliadi, v jakomu vy nas bayte. Oskiky nemolyvo provesty
vas, jak dorohych hostej, po vsij deravi, to zalyajesia zrobyty korotkyj usnyj ohliad.
O u cij budivli, o tudy-siudy povertajesia, iz sklepinniam u romankomu styli, mistysia na Parlament iz dvoch susidnich palat, pravoji ta livoji, pidjednanych do vykonavych organiv za dopomohoju dosy nervovoji systemy administruvannia. U verchnich tilesnych provincijach roztauvalosia Ministerstvo Atmosfernoho obminu z Zakordonom, a tako Holovne upravlinnia iryhaciji, objednane z mirkuva ekonomiji iz Komitetom liubovi do
blynioho. V seredyni deravy diju yslenni Pererobni objednannia, napryklad cukrove,
charove, organinoho syntezu too. Zahanoju kikistiu v istsot mijoniv cyrkuliuju bezupynno po vsich zakutkach naoji deravnosti policijni patruli, ne znajuy vtomy. Nepohano,
pravda?
Ale ne stanemo prychovuvaty vid vas, o ne vse take udove u zjimliankij deravi.
Naa najcharakternia osoblyvis i zarazom klopit poliahaje u tim, o koen hromadianyn
maje svidomis, i navi u ciomu o mizynci bie rozumu, ani u dejakych vyych ubovych
zakladach. Na a, uve cej rozum ne moe odnoasno sebe pokazaty, tomu lye vokanodyplomatyni organy, akredytovani u rotovomu otvori, pid kerivnyctvom parlamentarnoji
komisiji movnych sprav liu vam zapevnennia u najyriych pouttiach i zaveruju cej
istorynyj ohliad bratnim vitanniam vid imeni narodnych mas, zajniatych odennoju praceju na organinij nyvi.
Jako vas cikavy, omu tak zanepav duch u deravochodi, i jak mohlo statysia, o
verchovna vlada poradyla doruytekym organam vziatysia za kelych z cykutoju, to my
yro vidpovimo: erez pryyny jak vnutrini, tak i zovnini, pozajak i ti, j ini staly he nesterpnymy. Znajete, o stalosia z namy po pjatnadciaty tysiaolittiach cyvilizacijnoho budivnyctva? Majuy lye ociu paru ruk bajdue, o skladenu z mijardiv hromadian, my
zmueni kouvaty pid vidkrytym nebom, yvliay korinciamy, pokusani trimfujuymy komaramy, a ureti bezslavno kynulysia vid nych navtiky, ob schovatysia u vohkij peeri
molyvo, tij samij, z jakoji mijardy lit tomu vyjov na predok-trohlodyt! A vse tomu, o

deravochid vydavavsia konstruktoram takym monumentanym i bezmeno synym veletom, o dlia nioho pryhotuvaly lye kika neskladnych znaria ta odni tany do rei,
zatisni, jak pokazala prymirka, vnaslidok pomylok u planuvanni. Vony vvaaly, o velet sam
lehko das sobi radu na planeti. y ne uspadkuvaly my usiu zjimlianku ekonomiku? Tak,
ale o za korys vid mist, de na ploi navi pjaty ne mona vmistyty, abo vid robotiv, dribniych za tyrsu?
My b ureti, zcipyvy zuby, daly sobi radu z zovninimy trudnoamy, jakby ne fatanyj
vnutrinij stan deravy. Nichto, bukvano nichto ne zadovolenyj tym postom, na jakyj joho
postavleno! Buraty, vymahaty, kryaty, adaty nemolyvoho o jichnij deviz! Jak moe
parlament rozhliadaty nevidkladni suspini spravy, koly kolina vymahaju, ob jim nadano
vlasni oi, a nyni pivkuli pohrouju uneruchomyty transportni zasoby, alijuy, o jim
bucimto cholodno j tverdo. Vy rozumijete, o take deravnyj ney?
Ta my zmohly b i z bezvidpovidanymy vymohamy vporatysia, i nadmirni apetyty zaspokojity, jakby ne pidburiuvai, schovani v parlamentkych palatach frodysty, o pidkopujusia pid nau deravnu svidomis. Vy tiky ujavi sobi, oho vymahaje cia nelehana
opozycija ude, a osoblyvo vnoi! Zachoplennia susidnioji deravy inoji stati, vtorgnennia v
jiji mei bez usiakoho obminu notamy, nahlo! Ta obstavyna, o takoji deravy nema j buty
ne moe, nijak ne vplyvaje na zapeklych zmovnykiv. Zrozumivy, o vsi sproby umovliannia
j dilogu z nymy bezrezutatni, o naomu uriadu zamariuju hluzd vydyvamy tijeji zapamorolyvoji okupaciji, o z usich syl dobyvajusia jako ne reanoho, to choa b ujavnoho
bezvladdia naoho deravochodu, my vpiznaly v jichnich holosach duch prokliatoho suverena
chtyvosti, markiza prystrastej, o odviku pidryvav nai osnovy! A pozajak toj tyran, nezdolannyj popry vsi nai zusyllia, j nadali prahne namy ovolodity, ve rvuy do verchovnoji
vlady, to my vyriyly pokinyty z nym i z soboju zaodno. Pislia tryvalych vnutrinich debativ
my vyruyly na pustene nahirja, napovnyly sokom iz jahid aliju poroniu mikrozjimlianku
cysternu, znajdenu pid kuem, i pidnesly jiji do vust, ignorujuy holos vnutrinioho sprotyvu, jakyj hovoryv nam, bucimto beznadijna chi, a ne ysti deravni interesy je pryynoju
naoho deravohubstva!
Spravdi, cysterna z cykutoju zatremtila v naij ruci, ale prysiahajemosia, o my vychylyly b jiji do dna, jakby ne studenyj vychor, o, nahlo zirvavysia z nebes, udaryv, pidchopyv nas, i naa derava porynula u liodovyj son, ob tiky tut, u vaomu druniomu koli,
rozpliuyty oi

Choete, ob ja znov o rozpoviv? Ave. On Tarantoha distav ue svoho bloknota

dlia stenogramy, ne kvapsia, profesore. Pravdu kauy, ja ne znaju nioho, o mih by vam
rozpovisty. o? Ni ne artuju. Zretoju, mou ja choa b raz zachotity i posydity odyn
veir movky u vaomu tovarystvi. omu? Cha, omu! Doroheseki moji, ja nikoly pro ce ne
zhaduvav, ale Kosmos per za vse zaselenyj takymy istotamy, jak i my. Ne lye liudynopodibnymy, a j jak dvi krapli vody schoymy na nas. Polovyna zaselenych planet ce trochy

bii abo trochy meni Zemli z cholodniym abo tepliym klimatom, ale chiba ce vidminnosti?
A jichni yteli, vony Liudy, bo, kine kincem, to taky liudy i vony taki schoi na nas,
o vidminnosti lye pidkresliuju podibnis. oho ja ne rozpovidav pro nych? A o v ciomu
dyvnoho? Podumajte. Vdyvliaju u zirky, pryhaduju rizni pryhody, peredi mnoju zjavliajusia
rizni kartyny, ale najochoie ja zvertaju do nezvyajnych. Vony buvaju i strani, i udni,
abo j brutani y, navi, smini, i, nezvaajuy na vse ce, nekidlyvi. Ale vdyvliaty u zirky,
moji dorohi, i znaty, o ci mali blakytni iskorky, ce koly zijty na nych zasyllia brydoty,
smutku, nepevnosti, povnoho zanepadu, o tam, u temno-syniomu nebi, te a rojisia vid
starych chalup, brudnych dvoriv, zanedbanych cvyntariv, stinych roviv chiba rozpovidi
tych, chto pobuvav u Galaktyci, maju nahaduvaty narikannia perekupky, o hasaje po provincijnych mistekach? Chto zachotiv by take sluchaty? I chto takomu poviryv by? Takoho
hatunku dumky vychliupujusia nazovni, koly liudyna trochy pryhniena abo vyjavliaje
nezdorovu schynis do yroho vyjavu pouttiv. Ote, ob ne zasmuuvaty vas i ne pryhniuvaty siohodni pro zirky ani slova. Ni, pevna ri, ja ne movatymu. Vy viduvaly b
sebe oukanymy. Rozpovim o, chaj bude po-vaomu, ale ne pro podoroi. Zretoju, ja j na
Zemli pereyv ymalo. Profesore, jako tobi tak ue choesia, moe notuvaty.
Jak vy znajete, do mene pryjidaju hosti, asom due dyvni. Ja zoseredu uvahu
na pevnych kategorijach: nevyznanych vynachidnykiv i venych. Ne znaju omu, ale jich
nae magnitom tiahne do mene. Pohliate, Tarantoha ve posmichajesia. Ale ce ne pro
nioho, ade vin ne naley do nevyznanych vynachidnykiv. Siohodni ja rozpovim pro tych,
komu ne poastylo, abo, vyde, komu a zanadto poastylo: vony dosiahly mety j pobayly
jiji marnis. Zvyajno, vyznaty cioho vony ne chou. Samotni, nikomu ne vidomi, zatiati v
tomu alenstvi, o joho lye populiarnis i uspich mou obernuty asom due ridko v
spravu progresu. Zrozumilo, perevana biis tych, o prychodyly do mene, buly siroju manikanoju bratijeju, liumy zachoplenymy idejeju, asto, navi, ne svojeju, a zapozyenoju
v poperednich pokoli, jak, prymirom, vynachidnyky perpetuum mobile, ubohi pomyslamy,
banani v svojich javno bezhluzdych rienniach, a prote , navi u nych evrila ta iskorka
bezkoryslyvosti, o spopeliaje yttia, tovchaje do nestrymnych, javno marnych zusy. Vony
aliuhidni, ci nepovnocinni geniji, tytany karlykovoho duchu, skalieni v peliukach pryrodoju, jaka, pochmuro poartuvavy, obdaruvala jichniu nezdarnis tvorym zavziattiam, hidnym cho by j Leonardo; na jichniu doliu v ytti vypala bajduis abo hluzuvannia, a vse,
o mona dlia nych zrobyty, ce buty hodynu y dvi terpliaym sluchaem i spivuasnykom
jichnioji monomaniji.
V cij jurbi, jaku lye vlasna hlupota zachyaje vid rozpau, zridka trapliajusia j ini
liudy ja ne chou ni nazyvaty jich, ni ociniuvaty, vy zrobyte ce sami. Peryj, chto postaje
pered oyma, koly ja hovoriu pro ce, profesor Korkoran.
Ja poznajomyvsia z nym rokiv devja y desia tomu na jakij naukovij konferenciji. My
peremovylysia z nym kikoma frazamy, koly vin, ni z toho ni z sioho (rozmova navi ne natiakala na ciu temu) spytav:
o vy dumajete pro duchiv?
Ja speru podumav buv, o ce excentrynyj art, ale zhadav, o koly uv jaki plitky
pro joho dyvactva ne pamjatav lye, jak pro ce hovorylo jak pro o pozytyvne y
negatyvne.

Tomu ja pro vsiak vypadok vidpoviv:

Ja vzahali ne dumav pro take.
Toj odrazu povernuvsia do poperednioji temy. Ve prolunav dzvinok, zaklykajuy na
nove zasidannia, a tut Korkoran raptom nachylyvsia vin buv nabahato vyyj vid mene
i skazav:
Tychyj, vy meni pidchodyte. U vas nemaje uperedenosti. Moe, ja pomyliajusia, ale
laden pity na ryzyk. Zavitajte do mene, kauy ce, vin podav meni vizytnu kartoku.
Speru, bu laska, zatelefonujte, bo, koly dzvonia, ja ne pidchou do dverej i nikomu ne
vidyniaju. A zretoju, jak choete
e toho veora, sydiay za stolykom z Savinelli, jurystom, o specilizujesia na kosminomu pravi, ja spytav joho, y znaje vin takoho-to profesora Korkorana.
Korkoran! vyhuknuv toj iz vlastyvym jomu zapalom, pidihritym druhoju pliakoju
sicilijkoho vyna. Ce toj navienyj kibernetyk? Jak vin poyvaje? Ja ne bayv joho ve
chtozna-vidkoly!
Ja vidpoviv, o ne uv pro nioho nioho nadzvyajnoho, lye imjam cym proturaly vsi
vucha. Dumaju, ci slova ne obrazyly b Korkorana. Savinelli rozpoviv meni za vynom deo z
plitok. Z nych vyplyvalo, o Korkoran, jak molodyj naukove, podavav neabyjaki nadiji, cho
ue todi ne vyjavliav nalenoji povahy do starych, i ce asom obertalosia hrubistiu, a todi
zrobyvsia pravdoliubom, z tych, kotri maju vtichu jak z toho, o hovoria liudiam u vii te,
o pro nych dumaju, tak i z toho, o cym zavdaju najbioji kody sobi. Koly Korkoran
dozolyv svojim kolegam, profesoram, i pered nym zaynylysia usi dveri, vin nespodivano rozbahativ, oderavy velyku spadynu, kupyv za mistom jaku chyku i perebuduvav jiji na
laboratoriju. Poselyvsia tam razom iz robotamy tiky takych pominykiv i asystentiv mih
terpity. Moe, j dosiahnuv tam oho, ale paty naukovych asopysiv buly nedostupni dlia
nioho. Ta vin cym ne perejmavsia. Jako vin v tu poru j zavjazuvav jaki kontakty z liumy,
to lye dlia toho, ob pislia vstanovlennia bi-men blykych stosunkiv nadzvyajno hrubo,
bez bu-jakoho vydymoho pryvodu vidtovchnuty, obrazyty jich. A koly dijov pochyloho
viku i ta brydka zabava nadokuyla jomu zostavsia samitnykom. Ja zapytav Savinelli, y
znav vin te, o Korkoran viry u duchiv. Juryst, popyvajuy vyno, a zajovsia smichom.
Korkoran? U duchiv?! vyhuknuv Savinelli. olovie, ta vin ne viry navi u
liudej!!!
Ja spytav, jak ce rozumity. Vin vidpoviv, maje doslivno, o Korkoran buv, na joho
dumku, solipsystom viryv lye u vlasne isnuvannia, vsich inych vvaav za fantomiv,
pryvydiv snu, i pevno tomu stavyvsia tak navi do najblyych jomu liudej: oskiky yttia ce
riznovyd snu, to vse dozvoleno. Ja zauvayv, o vse ce ne vykliuaje viry v duchiv. Savinelli,
zi svoho boku, spytav, y uv ja koly, cho pro odnoho kibernetyka, jakyj by v nych viryv.
Potim rozmova perekynula na ine, ale j toho, o ja pouv, bulo dosy, ob zaintryguvaty
mene. A oskiky ja naleu do liudej, o ne liublia zvolikaty, to j zatelefonuvav ue nastupnoho dnia. Trubku vziav robot. Ja skazav jomu, chto ja i v jakij spravi. Korkoran podzvonyv
do mene lye na druhyj de pizno vveeri ja ve zbyravsia liahaty spaty. Kibernetyk skazav, o ja mou pryjty do nioho cho by j zaraz. Bulo blyko odynadciatoji, ja skazav, o
pryjdu, odiahnuv i pojichav. Laboratorija mistyla u velykij pochmurij budivli nepodalik vid
avtostrady. Ja ne raz bayv jiji i vvaav, o to stara fabryka. Vse navkolo bulo ohornute

morokom. oden promi ne prosouvavsia kri hlyboko vmurovani v stinu kvadratni vikna.
Ne buv osvitlenyj i velykyj dvir, obnesenyj metalevoju ohoroeju z bramoju. Kika raziv ja
natykavsia na jaku iravu bliachu, o skrehotila pid nohamy, na stari yny, tak o vstyh
trochy rozizlyty poky dobravsia do ledve pomitnych dverej i zadzvonyv umovlenym sposobom, jak i nakazuvav Korkoran. ekaty dovelosia de chvylyn pja, poky sam Korkoran u
siromu propalenomu kyslotoju laboratornomu chalati vidynyv meni. V nioho bulo
nadzvyajno chude, maslakuvate oblyia, syvi vusa, na nosi okuliary z hrubymy linzamy.
Odyn z vusiv buv korotyj, niby nadhryzenyj.
Idi za mnoju, skazav vin bez odnych ceremonij.
Dovhym, le osvitlenym korydorom, de bulo povno jakycho pryladiv, book, bilych zaporoenych mikiv iz cementom, vin pidviv mene do velykych stalevych dverej. Nad nymy
horila jaskrava lampoka. Korkoran distav z kyeni chalata kliu, vidynyv i zajov perym.
Ja za nym. Krutymy zaliznymy schodamy my pidnialysia na druhyj poverch, i pered namy
vidkrylasia velyka fabryna zala zi sklianym sklepinniam kika holych elektrolampook
ne osvitliuvaly, a lye poznaaly jiji napivtemnyj ohrom. Zala bula poronia, mertva, zanedbana, vysoko pid sklepinniam hulialy protiahy, do, jakyj poynavsia, koly ja pidchodyv do
Korkoranovoji sadyby, periyv po temnomu j brudnomu skli, misciamy, erez rozbyti ybky,
voda potrapliala vseredynu. Korkoran, ne zvertajuy ni na o uvahy, jov popered mene
bliaanoju halerejeju, o a hula vid krokiv; znov stalevi zamkneni dveri za nymy korydor, bezladdia rozkydanych uzdov stin jak popalo, nae pid as utei, riznomanitnych znaria, ukrytych tovstym arom pylu; korydor zavernuv, vhoru, vnyz, u boky jly schoi na
zmijini kury, pereplutani transmisijni pasy. Mandrivka po prostorach budivli tryvala, raz
y dva Korkoran, u misciach, de bulo zovsim temno, osterihav mene, o tut schide, a tut
treba zihnuty. Bilia ostannich z riadu stalevych, pevno, protypoenych, podziobanych zaklepkamy dverej, vin zupynyvsia, vidynyv jich ja zauvayv, o, na vidminu vid inych, ci
zovsim ne zaskrypily, nae jichni zavisy buly ojno zmaeni. My vvijly do vysokoji, maje
zovsim poronioji zaly Korkoran stav poseredyni, tam, de beton pidlohy buv trochy svitliyj, schoe, o na tomu misci stojav koly jakyj prylad, vid jakoho zostalysia tiky ulamky
leaka. Zi stin spuskalysia vertykano hrubi pruty mymochi vynykala asocicija z klitkoju. Zhadalosia te zapytannia pro duchiv Do prutiv buly prylatovani polyci, micni, z
pidporkamy, na nych stojalo kikanadcia avunnych skry; znajete, o na zrazok tych
skry zi skarbamy, o jich zakopuju piraty? Same taki z opuklymy vikamy buly ti
skryni, na konij z nych vysila, zahornuta v celofan, bila tablyka, schoa na ti, o jich vyviuju na likarnianych likach. Vysoko pid sklepinniam horila zapylena lampoka, ale bulo
nadto temno, ob ja mih proytaty cho slovo z toho, o bulo napysano na tych kartkach.
Skryni stojaly u dva riady odna nad odnoju, e odna znachodyla vye, okremo pamjataju, ja porachuvav jich, vyjlo parne yslo y to dvanadcia, y to otyrnadcia, ve
tono ne pamjataju.
Tychyj, movyv do mene profesor, ne vyjmajuy ruk z kye chalata, vsluchajte
uvano v te, o tut je. Potim ja rozpovim vam, a poky o sluchajte.
Vpadalo v oko, o vin straenno neterpliayj. Tiky-no roztulyvy rota, vin zrazu chotiv
rozkryty su, obihnaty slova, pokinyty z nymy, niby kona chvylyna, jaku vin proviv iz kymo, bula dlia nioho vtraena.

Ja zapliuyv oi j vyde iz vvilyvosti, ni z cikavosti do zvukiv, jakych, do rei, j ne

zauvayv, vchodiay siudy, postojav chvylynu neruchomo. Nioho osoblyvoho ne pouv. Jake slabeke hudinnia elektrynoho strumu v obmotkach y o podibne do cioho, ale, zapevniaju vas, ce bulo nastiky nevyrazno, o zvuk konajuoji muchy zahluyv by tam use
ine.
Nu, o vy ujete? zapytav profesor.
Maje nioho, pryznav ja, hudinnia jake ale ce, pevne, tiky um u vuchach
Ni, to ne um u vuchach Tychyj, vsluchajtesia uvanie, ja ne liubliu povtoriuvaty,
ale kau vam, bo vy mene ne znajete. Ja ne hrubijan i ne cham, za jakoho mene maju, ale
mene due dratuju idity, jakym treba desia raziv povtoriuvaty odne j te same. Spodivajusia, o vy do nych ne naleyte.
Pobaymo, vidpoviv ja. Kai dali, profesore
Toj kyvnuv holovoju i, pokazujuy na riady tych zaliznych skry, skazav:
Vy znajetesia na elektronnych mozkach?
Lye nastiky, naskiky ce potribno dlia navigaciji, vidpoviv ja. V teoriji ja ne
due synyj.
Ja tak i dumav. Ale ce ne maje znaennia. Sluchajte, Tychyj, u cych skryniach znachodiasia najdoskonalii elektronni mozky, jaki vzahali koly isnuvaly. Znajete, v omu poliahaje jichnia doskonalis?
Ni, vidpoviv ja, i tak vono j bulo naspravdi.
V tomu, o vony niomu ne slua, o absoliutno ni do oho ne prydatni, nepotribni
korote kauy, ce vtileni mnoju v yttia, peretvoreni v materiju monady Lejbnica
Ja ekav, a vin hovoryv dali, i pry ciomu v napivmoroci zaly joho syvyj vus nahaduvav
biliastoho potemriaka, o tripotiv krymy bilia rota.
Kona z cych skry misty u sobi elektronnu systemu, jaka stvoriuje svidomis. Jak
na mozok. Budivenyj materil inyj, ale zasady taki sami. Na ciomu podibnis i zakinujesia. Bo na mozok zverni uvahu! pidkliuenyj, jako tak mona vyslovyty, do zovninioho svitu erez poserednyctvo uttievych zasobiv spryjniattia: oej, vuch, nosa, kiry
i take ine. Natomis ci, pokazav vin pacem na skryni, maju svij svit, vnutrinij,
tam, useredyni
Jakym ynom ce moe buty? zapytav ja. o niby poynalo projasniuvaty; zdohad cej buv nevyraznyj, ale prymusyv mene zdryhnutysia.
Due prosto. Zvidky my znajemo, o v nas tilo take, a ne ine, taka podoba, o my
stojimo, trymajemo v rukach knyku, o kvity pachnu? Bo pevni podraznyky diju na nai
viduttia,i zbudnyky plyvu po nervach do mozku. Ujavi sobi, Tychyj, ja mou podrazniuvaty va niuchovyj nerv tak samo, jak ce roby zapana hvozdyka, o vy viduvatymete?
Pevna ri, zapach hvozdyky, vidpoviv ja, a profesor, kyvnuvy holovoju, niby zadovolenyj, o ja vyjavyvsia takym tiamovytym, provadyv dali:
A jako ja zrobliu ce same z usima vaymy nervamy, to vy viduvatymete ve ne
zovninij svit, a te, o ja vaymy nervamy telegrafuju do vaoho mozku zrozumilo?
Zrozumilo.

 Teper tak. Ci skryni maju organy-receptory, jaki diju analogino naomu zoru, niuchu, sluchu, dotyku i take ine. A providnyky do cych receptoriv nae nervy zamis
zovninioho svitu, jak u nas, pidkliueni do toho barabana, tam u kutku chiba vy ne pomityly
joho?
Ni, vidpoviv ja. Spravdi, cej baraban, dimetrom metriv zo try, stojav u hlybyni
vertykano, nae zvedene mlynove koleso. erez pevnyj as ja zauvayv, o vin nadzvyajno
povino obertajesia.
Ce jichnia dolia, spokijno skazav profesor Korkoran. Jichnia dolia, jichnij svit,
jichnie buttia vse, o vony mou osiahnuty i piznaty. Tam je specini striky z zarejestrovanymy elektrynymy podraznykamy takymy, o vidpovidaju tij sotni y dvom sotniam
mijardiv javy, z jakymy liudyna moe zitknutysia v najbahatomu na vraennia ytti.
Jako b vy pidnialy nakryvku barabana, to pobayly b lye blyskui, vkryti bilymy zyhzahamy, nae plisniavoju, celulojidni striky, ale ce, Tychyj, spekotni noi Pivdnia i homin
chvy, formy tila tvaryn i strilianyna, pochorony i hubya, smak jabluk i hru, snihovi
zaviriuchy i kori chvoroby, i hirki veryny, i cvyntari, i haliucynaciji mare Ijone Tychyj,
tam cilyj svit!
Ja movav, a Korkoran, mov zaliznymy obcekamy, stysnuvy moju ruku, kazav dali:
Ci skryni, Tychyj, pidkliueni do tunoho svitu. Cij, pokazav vin na peru,
vydajesia, o vona simnadciatyrina divyna, zelenooka, z rudym volossiam, z hidnym samoji Venery tilom. Vona doka deravnoho dijaa zakochana v junaka, o joho vona malo
ne odnia bay erez vikno i o stane jiji prokliattiam. O cia, druha, ce venyj. Vin
stoji na porozi vidkryttia zahanoji teoriji gravitaciji, jaka maje sylu v joho sviti, v tomu
sviti, meamy jakoho je zalizni stiny barabana, i hotujesia do boroby, ob dovesty, o
pravda na joho boci, samitnij, e j maje slipyj, i vin taky oslipne, Tychyj a tam, vye, to
len kaplankoji kolegiji, vin pereyvaje teper najtiai dni svoho yttia, bo vtratyv viru v
isnuvannia svojeji bezsmertnoji dui; poriad, za perehorodkoju, stoji ale ne budu rozpovidaty vam pro yttia vsich istot, jakych ja stvoryv
Mona vas perebyty? spytav ja. Chotilosia b znaty
Hi! He mona! harknuv Korkoran. Nikomu ne mona! Zaraz ja hovoriu! Vy e
nioho ne zrozumily. Vy hadajete, o tam, u tomu barabani, zafixovani najriznomanitnii
syhnaly, nae na gramofonnij plativci, o podiji skladeni, jak melodija, z usima oktavamy i
o vony lye ekaju, ob holka oyvyla jich, jak muzyku na plativci, o ti skryni vidtvoriuju po erzi akordy zaprogramovanych napered pereyva. Nepravda! Nepravda! pronyzlyvo zavolav vin, a u bliaanomu sklepinni ozvala luna. Vmist cioho barabana je dlia
nych tym, ym dlia vas je svit, u jakomu vy yvete! Ade koly vy jiste, spyte, vstajete, podoroujete, vidvidujete starych psychopativ, vam ne spadaje na dumku, o vse ce gramofonna plativka, zapys jakoji vy nazyvajete dijsnistiu!
Ale poav buv ja.
Movi! perebyv mene Korkoran. Ne zavaajte! Ja hovoriu!
Ja podumav, o koen, chto nazyvaje joho chamom, maje dlia cioho pidstavy, ale
zmuenyj buv uvano sluchaty, bo te, o vin hovoryv, spravdi bulo neuvane. Korkoran i
dali kryav:

 Dolia mojich skry ne skladena napered, do kincia. Podiji rozmieni tam, u barabani, na rivnoviddalenych riadach striok, i lye selektor, jakyj dije za pryncypom slipoho
vypadku, vyriuje, z jakoji seriji striok zabirnyk uttievych vrae danoji skryni bude distavaty v nastupnu my zmist. Zvyajno, tak prosto, jak ja hovoriu, vono ne je, bo skryni sami
pevnoju miroju mou vplyvaty na ruch zabirnyka, a vypadkovyj vidbir vidbuvajesia lye
todi, koly ci moji stvorinnia povodiasia pasyvno bo vony vse maju vinu voliu, a obmeuje jich te same, o j nas. ynna struktura indyviduanosti, sympatiji, vrodeni kalictva,
zovnini umovy, rive intelihentnosti ja ne mou vdavaty u vsi detali
Jako navi tak, vydko vstriav ja, to omu vony ne usvidomliuju toho, o
vony zalizni skryni, a ne ruda divyna y kap
Tiky-no ja vstyh vymovyty ce, jak vin perebyv mene:
Ne vdavajte z sebe visliuka! Vy skladajetesia z atomiv, ade tak? Viduvajete vy svoji
atomy?
Ni.
Atomy utvoriuju molekuly bilka. Vy viduvajete svij bilok?
Ni.
Konoji myti, vde i vnoi vas pronyzuju kosmini promeni. Vy ce viduvajete?
Hi.
To, jak moji skryni mou diznatysia, o vony skryni, durniu?! Tak samo, jak dlia
vas cej svit je autentynym i jedynym, tak i dlia nych autentynoju i jedyno reanoju je sutnis, jaka plyne do jichnich elektronnych mozkiv z moho barabana V ciomu barabani, Tychyj, znachodysia jichnij svit, a jichni tila isnujui v naij dijsnosti ne inake, jak pevni,
vidnosno stali skupennia otvoriv na perfostrikach znachodiasia v seredyni skry..: Ta,
krajnia z toho boku, vvaaje sebe inkoju nadzvyajnoji vrody. Mou vam detano rozpovisty,
o vona bay, koly hola vydyvliajesia na sebe v dzerkalo, jake vona poliubliaje kotovne
kaminnia. Jaki tuky vyhaduje, ob spokusyty olovikiv. Vse ce ja znaju, bo ce ja, za dopomohoju svoho DOLEPYSU, stvoryv jiji. Jiji formu dlia nas ujavnu, a dlia neji reanu
takymy reanymy z oblyiam, zubamy, zapachom potu, zi ramom vid styletu na lopatci,
z kosamy j orchidejamy, o jich vona do nych prypyliuje, jakymy reanymy je dlia vas
vai ruky, nohy, yvit, yja i holova! Spodivajusia, o vy ne sumnivajete u svojemu isnuvanni?
Ni, spokijno vidpoviv ja.
Na mene nichto nikoly tak ne kryav, i, moe, ce mene navi tiylo b, ale nadto pryholomyly mene slova profesora, jakomu ja poviryv, bo pryvodu dlia nedoviry ne bulo, aby
zvertaty uvahu v ciu my na joho manery
Tychyj, trochy spokijnie provadyv dali profesor, ja skazav, mi inym, o v
mene tut je venyj. Ocia skrynia navproty vas. Vin dosliduje svij svit, ale nikoly rozumijete nikoly v nioho ne vynykne navi pidozry, o joho svit nereanyj, o vin marnuje as
i syly na pronyknennia v te, o je lye serijeju kaset z namotanoju kinostrikoju, a joho ruky,
nohy, oi, joho vlasni slipnui oi, ne tiky pokodennia, vyklykane v joho elektronnomu
mozku rozriadom vidpovidnych impusiv. ob zrozumity ce, jomu treba vyjty nazovni z svojeji skryni, tobto, z samoho sebe i perestaty myslyty svojim mozkom, o tak samo nemolyvo,

jak nemolyvo, ob vy mohly peresvidyty v isnuvanni cijeji cholodnoji, vakoji skryni

inake, ni dotykom i zorom.
Ale, zavdiaky fizyci, ja znaju, o skladajusia z atomiv, movyv ja. Korkoran kategorynym estom pidviv doloniu.
Vin te pro ce znaje. V nioho je svoja laboratorija, a v nij vsi prylady, jaki tiky mou
isnuvaty v joho sviti vin sposterihaje v teleskop zirky, vyvaje jichnij ruch, viduvajuy
cholodnyj dotyk okuliara na oblyi ni, ne teper. Teper, jak ce vin asto roby, vin vyjov
u bezliudnyj sad bilia joho laboratoriji i prohuliujesia pid lahidnym prominniam, bo v joho
sviti same schid soncia
A de ini liudy ti, sered jakych vin yve? zapytav ja.
Ini liudy? Zvyajno, kona z cych skry, z cych istot buvaje sered liudej vony znachodiasia vsi v barabani Bau, o vy vse e ne moete zrozumity! Ote, moe vau
ujavu probudy pryklad, cho i dalekyj. U svojich snach vy zustriajete riznych liudej asom takych, jakych vy nikoly ne bayly j ne znaly, i provadyte z nymy vvi sni rozmovy
chiba ne tak?
Tak
Tych liudej poroduje mozok. Ale vvi sni vy cioho ne usvidomliujete. Zvertaju vau
uvahu ce buv lye pryklad. Z nymy, pokazav Korkoran rukoju, trochy inake. Ce ne
vony poroduju svojich blykych i uych jim liudej, vony ve je v barabani, cili jurmy, i
jako, skaimo, mojemu venomu zabahlosia b raptom vyjty zi svoho sadu i zabalakaty do
peroho-lipoho perechooho, to, vidkryvy baraban, vy pobayly b, jak ce robysia: skoriajuy impusu, zabirnyk joho viduttiv trochy zboy zi svojeji teperinioji doriky, perejde
na inu striku i pone pryjmaty te, o na nij zaprogramovano; ja kau zabirnyk, ale naspravdi ce sotni mikroskopinych elektropryjmaiv, oskiky, tak samo jak vy osiahajete svit
zorom, niuchom, dotykom, vestybiuliatornym aparatom tak i vin spryjmaje svij svit za
dopomohoju okremych vvodiv viduttiv, okremych kanaliv, i a todi joho elektronnyj mozok
splavliaje vsi ci vraennia v jedyne cile. Ale ci technini detali dlia nas malo istotni. Do cijeji
myti, koly mechanizm bulo zapueno, ce bula, mou vas zapevnyty, problema terpinnia i
bi nioho. ytajte filosofiv, Tychyj, i vy peresvidyte jak malo mona pokladatysia na svoji
uttievi vraennia, jaki vony nenadijni, omanlyvi, ale u nas nemaje nioho inoho, krim
nych; tak samo, skazav vin, pidniavy ruku, i v nych. Ale tak samo, jak nam, ce i jim
ne perekodaje kochaty, prahnuty, nenavydity; vony mou dotorkuvatysia do inych liudej,
ob ciluvaty jich y vbyvaty otak ci moji stvorinnia, u svojij vinij zaliznij neruchomosti,
viddajusia prystrastiam i zachoplenniam, zraduju odne odnoho, sumuju, mriju
Vy dumajete, o ce bezplidne? spytav ja nespodivano, a Korkoran zmiriav mene
svojimy pronyklyvymy oyma. Jakyj as stojav movky.
Tak, Tychyj, skazav vin nareti, dobre, o ja pryviv vas siudy koen z tych
iditiv, komu ja pokazuvav ce, poynav proklynaty moju orstokis o vy choete skazaty?
Vy dostavliajete jim tiky syrovynu, skazav ja, u vyhliadi impusiv. Analogino,
jak jiji nam dostavliaje navkolynij svit. Koly ja stoju i dyvliusia na zori to te, o ja viduvaju i dumaju pry ciomu, naley tiky meni, a ne navkolyniomu svitovi. Vony, ja pokazav
rukoju na riady skry, tak samo.

 Ce pravda, sucho movyv profesor. Vin ziulyvsia i niby pomenav vid toho. Ale
jako vy skazaly tak, ne vdajuy do bezmozkych vysnovkiv, to, pevno, ve rozumijete,
navio ja jich stvoryv?
Zdohaduju. Ale meni chotilosia b, ob vy rozpovily pro ce sam.
Harazd. Koly due davno ja zasumnivav u reanosti svitu. e jak buv malyj. Tak
zvanyj zakon pidloty neyvych predmetiv chto vid nioho ne stradav? My ne moemo
znajty jakoji dribnyci, cho pamjatajemo, de my jiji bayly vostannie, nareti znachodymo
tu ri u zovsim inomu misci z pouttiam, o spijmaly svit na hariaomu, na jakij nevidpovidnosti, nedbalosti zvyajno, dorosli kau, o ce pomylka i takym ynom tamujesia
pryrodna nedovira dytyny. Abo te, o nazyvaju le sentiment du deja vu vraennia, o
vse ce koly ue bulo, choa sytuacija, v jakij ty opynyvsia, bezpereno nova i potrapyv ty v
neji vpere Cili metafizyni teoriji, taki jak vira v pereselennia du, v perevtilennia,
zjavylysia, gruntujuy na cych javyach. A dali: zakon seriji povtoriuvanis nadzvyajno
ridkisnych javy, o, jak pravylo, chodia paramy, i likari u svojij terminologiji navi
nazvaly ce duplicitas casuum. I nareti duchy, pro jaki ja vas zapytuvav. ytannia dumok,
levitacija i o najbie superey osnovam naoji nauky, najbi nezbahnenne vypadky,
pravda, ridkisni peredbaennia majbutnioho fenomen opysuvanyj vid najdavniych asiv, usupere zdorovomu hluzdovi, bo koen naukovyj pohliad na svit joho ne dopuskaje
Tak o vono take ce vse? o vono oznaaje? Vy moete skazaty?.. Ale vam brakuje smilyvosti, Tychyj Harazd. Hliate siudy
Pidijovy do poly, vin pokazav na skryniu, o stojala okremo, najvye vid usich.
Ce alene moho svitu, skazav Korkoran i posmichnuvsia. Vy ujavliajete sobi,
do oho vin dijov u svojemu boevilli, jake vidkynulo joho vid usich? Vin prysviatyv sebe
poukam dokaziv iliuzornosti svoho svitu. Bo ja j ne stverduvav, o joho svit bezsumnivnyj,
ideanyj. Najdovereniyj mechanizm moe schybyty to jakyj protiah rozhojdaje droty i
vony zitknusia na my, a to muraka zalize v seredynu barabana i, znajete, o vin, cej
boevinyj todi dumaje. o telepatiju vyklykaje lokane korotke zamykannia drotiv, jaki
nalea dvom riznym skryniam o baennia majbutnioho trapliajesia todi, koly zabirnyk,
schybyvy, pereskoy raptom iz nalenoji striky na tu, jaka maje rozkruuvatysia lye erez
bahato rokiv. A viduttia, o vin ue nibyto pereyv te, o naspravdi trapliajesia z nym
upere, spryyniajesia zazubrynoju na selektori, a koly vin ne tiky zdryhnesia v svojemu
midianomu rusli, ale j zakolyvajesia, jak majatnyk, zaeplenyj, skaimo jakoju murakoju to v joho sviti dijusia udni j nezbahnenni podiji; v komu raptom spalachuje
alene pouttia, chto poynaje viuvaty, predmety raptom poynaju ruchatysia sami abo
miniajusia misciamy a krim toho, vnaslidok cych rytminych ruchiv, zjavliajesia zakon
seriji. Grupuvannia ridkisnych i dyvnych vypadkiv u systemu i joho boevinyj mozok,
yvliay takymy nepryjniatnymy dlia zahalu fenomenamy, prychody do vysnovku, za jakyj
joho nezabarom posadia do psychitrynoji likarni o vin sam usioho lye zalizna
skrynia, jak i vsi ini, o joho otouju, o liudy ce tiky naynnia v kutku jakoji staroji,
zaporoenoji laboratoriji, a svit, joho arivnis i potvornis, ce lye iliuzija. I vin nasmilyvsia rozdumuvaty navi pro Boha, Boha, jakyj koly jak buv ie najivnyj, robyv dyva, ale
potim svit zminyv joho, cioho Tvorcia, navyv joho, o jedyna ri, jaku dozvoleno robyty

ne doskipuvatysia, ne buty, ne miniaty nioho u svojij spravi, bo viryty mona lye v boestvo,
jakoho ne doklyesia. A znajete, Tychyj, o dumaje cej joho Boh?
Znaju, vidpoviv ja. o vin takyj samyj. Ale todi molyve j te, o vlasnyk Zaporoenoji laboratoriji, v jakij MY stojimo na polyciach, i sam je skryneju, o jiji zbuduvav
inyj, e vyoho rivnia venyj, tvore oryginanych i fantastynych koncepcij i tak do
bezkinenosti. Koen iz cych experymentatoriv Boh, tvore svoho svitu, cych skry i jichnioji doli maje pid svojeju vladoju svojich Adamiv i Jev, a nad soboju svoho, vyoho v
cij ijerarchiji, Boha. Dlia cioho vy jich i zrobyly, profesore
Tak, vidpoviv vin. Ja rozpoviv use, teper vy znajete stiky, jak i ja, i nemaje
sensu provadyty rozmovu dali. Diakuju, o vy pryjly, i proavajte.
Otak, dorohi druzi, zakinylosia ce nezvyajne znajomstvo. Ne znaju y Korkoranovi
skryni e funkcinuju. Moe, vony j dosi snia svoje yttia u vsij joho krasi j potvornosti,
o je lye zafixovanym u strikach rozmajittiam impusiv, a Korkoran oveora, pislia robooho dnia, pidnimajesia zaliznymy schodamy nahoru, po erzi vidkryvajuy stalevi dveri
tym velykym kliuem, jakoho nosy u kyeni spalenoho kyslotoju chalata i ynysia dolia.
I, zdajesia meni, o, vsupere svojim slovam, vin viduvaje baannia vtrutyty, uvijty v
oreoli vsemohutnosti v hlybynu stvorenoho nym svitu, ob uriatuvaty v niomu koho, chto
spoviduje Pokutu, i vahajesia u mianomu svitli holoji lampoky, y vberehty yje yttia,
yju liubov, cho ja peven, o vin nikoly ne zroby cioho. Ne piddassia spokusi, bo choe
buty Bohom, a jedynoju oznakoju boestva, jaku my znajemo, je movazna zhoda z usiakym
liudkym uynkom, z usiakym zloynom, i nemaje dlia nioho bioji vidplaty vid oraz vidroduvanoho v pokolinniach buntu zaliznych skry, koly vony, pry zdorovomu hluzdi,
utverdujusia v dumkach, o JOHO ne isnuje. Todi vin movky usmichajesia i vychody, zamykajuy za soboju yslenni dveri, a v poronei ujesia lye slabke, jak dzyannia
konajuoji muchy, hudinnia drotiv.

Pislia tryvaloho perebuvannia na Zemli ja zibravsia v dorohu, ob ohlianuty

najliublenii miscia mojich davnich expedycij kuliasti skupennia Perseja, suzirja Tecia
i velyku zorianu tumannis bilia jadra Galaktyky. Skri ja pobayv zminy, pro jaki meni
tiako pysaty, bo to zminy ne na krae. Teper bahato hovoria pro poyrennia kosminoho
turyzmu. Bezpereno, turyzm udova sprava, odnak u vsiomu treba znaty miru.
Bezladdia poynajesia vidrazu za porohom. Pasmo asterojidiv mi Zemleju i Marsom
perebuvaje v aliuhidnomu stani. Ci monumentani skeliasti ulamky, koly porynuli u vinu
temriavu, teper osvitleni elektrykoju, do toho konu skeliu vkryvaju staranno vydovbani
inicily j monogramy.

Osoblyvo upodobanyj flirtujuymy parokamy Eros zdryhajesia vid udariv, o nymy

rizni domoroeni kaligrafisty vydovbuju na joho poverchni pamjatni napysy. Kika sprytnych chytruniv na misci daju naprokat molotky, dolota i, navi, pnevmatyni sverdla, i ve
ne znajde nezajmanoji skeli v najdykiim koly uroyi.
Zvidusi strachaju napysy na zrazok: Ce najdoroa asterojidu skala, liubov tut naa
rozcvila, Tebe ja, myla, ciomav na meteoryti ciomu too, razom iz probytymy striloju
serciamy v najhiromu styli. Na Cereri, jaku obliubuvaly, ne znaju omu, bahatoditni rodyny,
procvitaje spravnij fotografinyj bandytyzm. Tam vetajesia ymalo fotografiv, jaki ne tiky
daju skafandry dlia pozuvannia, ale j zmauju stiny ske specinoju emusijeju i za nevelyku platu uviniuju na nych cili exkursiji, a vykonani takym sposobom velyezni znimky
dlia dovhovinosti pokryvaju e j polyvoju.
Rodyny bako, maty, didusi j babusi, dity, prybravy vidpovidnych poz posmichajusia zi skenych urvy, o, jak ja proytav u jakomu prospekti, maje stvoriuvaty simejnu atmosferu. odo Junony, to cijeji, koly takoji harnekoji, planety ve maje nemaje:
konyj, komu zamanesia, vidbyvaje vid neji bryly j purliaje jich u kosmos. Ne pomyluvaly
ani zalizo-nikelevych meteorytiv, o pily na suvenirni persni ta zaponky, ani komet. Ridko
jaka z nych zjavliajesia teper z cilym chvostom.
Ja spodivavsia, o vteu vid tovkotnei kosmobusiv i tych rodynnych portretiv na skeliach razom iz grafomankymy virotvoramy, koly vyberu poza sonianu systemu, ale de
tam!
Profesor Briukke z observatoriji skaryvsia meni nedavno, o slabne svitlo oboch zirok
Centavra. Jak e jomu ne slabnuty, koly vsi okolyci zavaleni smittiam? Navkolo vakoji planety Siris, o javliaje soboju holovnu pryvabu cijeji systemy, zjavylo kice, schoe na kice
Saturna, ale utvorene z pliaok z-pid pyva j lymonadu. Kosmonavtovi na cij trasi dovodysia
obmynaty ne tiky meteorytni potoky, a j bliaanky z-pid konserviv, jajeni karalupy j stari
hazety. Podekudy za nymy zirok ne vydno. Astrofizyky rokamy lamaju sobi holovu nad
pryynoju nerivnomirnoho rozpovsiudennia kosminoho pylu v riznych galaktykach. Dumaju, o rozhadka dosy prosta ym vya v galaktyci cyvilizacija, tym bie tam nasmieno, zvidsy ve cej pyl, brud i vidchody.
Ce problema ne stiky dlia astrofizykiv, skiky dlia dvirnykiv. Jak baymo, v inych
tumannostiach te ne mou jij zaradyty, cho ce nevelyka vticha. Hidnoju osudu zabavoju
je tako pliuvannia v kosmos, bo slyna, jak i vzahali kona ridyna, zamerzaje pry nykij temperaturi i zitknennia z neju lehko moe pryzvesty do katastrofy. Nezruno navi pro ce hovoryty, ale osoby, jaki zvyajno chvoriju pid as podoroi, zvykly vvaaty kosmos svojeridnoju
pliuvanyceju, niby ne znaju, o slidy jichnioji neduhy kruliatymu potim mijony rokiv
po orbitach, vyklykajuy v turystiv nepryjemni asociciji j zrozumilu vidrazu.
Okremoju problemoju je alkoholizm.
Za Sirisom ja poav rachuvaty rozviani v kosmosi veletenki napysy, o reklamuju
Marsinku hirku, Galaktivku, Misianu osoblyvu y Suputnyk vidbirnyj, ale
skoro zahubyv lik. Ja uv vid pilotiv, o dejaki kosmodromy zmueni buly perejty zi spyrtnoho panoho na azotnu kyslotu, bo asom erez vidsutnis panoho ne bulo ym startuvaty.
Patruna sluba tverdy, o v prostori vako rozpiznaty pjanoho zdaleku: vsi pojasniuju

svoji nevpevneni ruchy j chystku chodu vidsutnistiu gravitaciji. Ale ce ne zminiuje faktu, o
dejakym stancijam obsluhovuvannia z jichnimy poriadkamy ne mynuty kary nebesnoji.
Samomu meni jako dovelosia poprosyty napovnyty zapasni baky kysnem, pislia oho,
viddalyvy mene ni na parsek, ja pouv dyvne bukannia i vyjavyv, o meni zalyly ystoho
spyrtu! Naanyk stanciji, koly povernuvsia na neji, zapevniav, niby, hovoriay do nioho, ja
pidmorguvav. Moe, j pidmorguvav, bo ja chvoriju na zapalennia povik, ale y ce moe vypravdaty takyj stan sprav?
Nejmovirne bezladdia panuje na holovnych trasach. Velyezna kikis avarij nikoho ne
dyvuje, jako stiky liudej systematyno poruuju pravyla, perevyujuy vydkis. Osoblyvo asto ynia ce inky, bo vydka podoro spoviniuje plyn asu, a tomu vony mene
stariju. asto trapliajusia zavady, jaki stvoriuju stari kosmobusy, o zabrudniuju usiu
ekliptyku klubamy spraciovanych haziv.
Koly na Palindroniji ja poprosyv daty meni knyhu skarg, meni vidpovily, o vora jiji
na klapti roztroyv meteoryt. Ne vse harazd i z dostavkoju kysniu. Za is svitlovych rokiv
vid Belurijeja joho ve nide ne distane, tomu liudy, o pryjichaly tudy jak turysty, zmueni
liahty v cholodynyky j ekaty, v stani anabizu, poky prybude ergovyj transport z povitriam, bo jim zovsim niym dychaty, ob pidtrymuvaty yttia. Koly ja pryletiv tudy, na kosmodromi ne bulo odnoji yvoji dui vsi ocholoduvaly u hibernatorach, ale v bufeti
pobayv povnyj komplekt vystavlenych napojiv vid ananasiv u kojaku do pzekoho
pyva.
Sanitarnyj stan osoblyvo na planetach Velykoho zapovidnyka, achlyvyj. V Holosi
Mersyturiji ja ytav stattiu, avtor jakoji zaklykav vynyyty do nohy takych prekrasnych
tvaryn, jak ajaky-prohlotydy. Ci chyaky maju na verchnij hubi riady borodavok-svitliakiv,
roztaovanych v najriznomanitniomu poriadku. Spravdi protiahom ostannich rokiv use
astie zustriajesia vyd, borodavky v jakoho rozmiujusia u formi dvoch nuliv. Ci ajaky
zvyajno obyraju miscia poblyzu kempingiv, de vnoi, v neosvitlenych kutokach, ekaju z
yroko rozziavlenoju paekoju na turystiv, o ukaju zatynoho misteka. Ta neve avtor
statti ne rozumije, o zviri tut zovsim ne vynni i zamis nych treba zvynuvauvaty vidpovidni ustanovy za nestau specinych sanitarnych objektiv?!
Na tij e Mersyturiji vidsutnis komunanych vyhod vyklykala cilu seriju henetynych
mutacij u komach.
U misciach, z jakych vydno udovi krajevydy, neridko mona pobayty zruni, pleteni
z lozy krisecia, o tak i mania do sebe stomlenoho piochoda. Jako toj neobalyvo pliuchnesia mi ruky krisla, vony vraz obchoplia joho, a te, o zdavalosia krislom, vyjavliajesia
tysiaamy pliamystych muraok (muraka-krislianka muyzadka Multipodium pseudostellatum Trylopii), jaki, ipliajuy odna za odnu, vdaju pletene krislo. Do mene dijly
utky, nibyto dejaki ini riznovydy lenystonohych (dratioryjka nevlovyma, moystyk vydkyj, voyk hrubyj) prykydalysia kiskamy z hazovanoju vodoju, hamakamy i navi duamy z
kranamy i runykamy, ale za dostovirnis cych povidomle poruytysia ne mou, bo sam
cioho ne bayv, a specilisty mimrikologiji mova. Natomis neobchidno zasterehty vid dosy ridkisnoho riznovydu zmijenoha teleskopnyka (Anencephalus Pseudoopticus Tripedius
Rlacrkinensis). Teleskopnyk te vlatovujesia v misciach z harnymy krajevydamy, rozstavliaje svoji try tonki, dovhi nohy na zrazok trynohy, rozyrenym tubusom chvosta naciliujesia

na pejza, a slynoju, jakoju napovnena joho rotova poronyna, imituje linzu zorovoji truby, i
takym ynom moe spokusyty zahlianuty v neji, o dlia neoberenych zakinujesia velykymy nepryjemnostiamy. Inyj zmij, ale ve na planeti Hvrymachiji, pidstavnyj dvolynyk
(Serpens vitiosus Reichenmantlii), pryajujesia v kuach i pidstavliaje neoberenomu piochodovi chvosta, ob toj spitknuvsia i vpav, ale, po-pere: cia reptylija yvysia vykliuno
blondynamy, a po-druhe: nikym ne prykydajesia. Kosmos ce ne dytiayj sadok, a bilogina evoliucija ne idylija. Potribno vydavaty broury, podibni do tych, jaki ja bayv na
Derdymoni. V nych osterihaju botanikiv amatoriv vid arivnyci pidstupnoji (Pliximiglaquia
Bombardans). Zacvitaje vona prekrasnymy kvitamy, ta ne varto pospiaty jich zryvaty, bo
arivnycia yve v symbizi z drobynyceju kamjankoju derevom, o maje plody rozmirom
z harbuz, ale rohati. Dosy zirvaty odnu kvitoku, jak na holovu neoberenoho kolekcinera
ekzotynoji flory zvaliujesia hrad tverdych, mov harmatni jadra, plodiv. Ni arivnycia, ni
drobynycia ne ynia potim ubytomu nioho zloho, cilkom zadovoniajuy pryrodnimy rezutatamy joho smerti vin udobriuje grunt navkolo nych.
Zretoju, dyva mimikriji zustriajusia na vsich planetach Zapovidnyka. Tak, napryklad, savany Beluriji miniasia veselkoju vid rozmajitnych kvitiv, sered jakych arivnoju krasoju i zapachom jaskravo-ervona trojanda (Rosa mendatrix Tichiana), jak nazvav jiji profesor Ping, cho ja perym jiji opysav. Te, o vydajesia kvitkoju, je, naspravdi, narostom na
chvosti vudkaria, belurijkoho chyaka. Zholodnilyj vudkar chovajesia v huavynu, a svij
nezvyajno dovhyj chvist vystavliaje daleko vpered, tak, o z travy vyhliadaje tiky kvitka.
Nioho ne pidozriujuy, turyst pidchody do neji, niuchaje i todi udovyko strybaje na nioho
zzadu. Ikla v chyaka dovhi, maje jak u slona. O jak dyvno zbuvajesia kosminyj varint
prykazky, o Nema trojandy bez koliuok!
Cho ja trochy vidchyliajusia vid temy, ale ne mou poboroty baannia, ob ne zhadaty
e odne belurijke udo, jakym je dalekyj rody kartopli hirak rozumnyj (Gentiana Sapiens Suicidalis Pruck). Buby joho solodki j due smani, a nazva pochody vid pevnych
duchovnych vlastyvostej. Ri u tim, o hirak, vnaslidok mutaciji, stvoryv zamis zvyajnych
munystych bub maleki mozoky. Joho pidvyd, hirak alenyj (Gentiana Mentecapta),
pidrisy, poynaje viduvaty nespokij, vykopujesia, zabyvajesia v lisovi netri j viddajesia
samotnim rozdumam. Jak pravylo, vin dochody vysnovku, o yty ne varto, i vyniaje samohubstvo zbahnuvy vsiu hirkotu isnuvannia.
Dlia liudyny hirak nekidlyvyj, na vidminu vid inoji belurijkoji roslyny skaenoji.
Zavdiaky pryrodnij adaptaciji, vona prystosuvalasia navi do tych umov, jaki stvoriuju nesterpni dity. Ci ybenyky bezperestanku bihaju, tovchajuy i turchajuy vse pidriad, z
osoblyvym zadovolenniam rozbyvaju jajcia vydkoplyha Zadniokryloho. Plody skaenoji
due schoi na ci jajcia. Dytyna, hadajuy, o pered neju jajce, daje vychid prahnenniu
znyuvaty i, tovchajuy joho, rozbyvaje karalupu; pry ciomu schovani u psevdojajci spory
vylitaju nazovni j pronykaju u dytiayj organizm. Zaraena dytyna rozvyvajesia zovni normano, ale z asom jiji ochopliuje ve nevylikovna lychomanka hra v karty, pjanstvo, rozpusta stanovlia ergovi etapy, pislia jakych nastaje abo smer, abo karjera. Ne raz meni
dovodylosia uty, o skaenu treba vynyyty. Tym, chto ce hovory, pevno, ne spadalo na
dumku, o potribno krae vychovuvaty ditej, ob vony ne tovchaly nohamy vse pidriad
na uych planetach.

Za svojeju naturoju ja optymist i v miru svojich syl namahajusia zberehty harnu dumku
pro liudynu, ale, yro kauy, ce ne zavdy vdajesia. Na Protosteneziji yve nevelyka
ptaka, analogina naomu zemnomu papuzi, ale na vidminu vid nioho cia ptaka ne hovory,
a pye. Na a, najastie vypysuje na parkanach neprystojni vyrazy, jakych ua jiji turystyzemliany. Ciu ptaku dejaki liudy navmysne dovodia do alenstva, vkazujuy jij na orfografini pomylky. Todi, vid zlosti, vona poynaje kovtaty vse, o bay. Jij pidsovuju pid dziob
imbyr, rodzynky, pere i krutykryk, zillia, jake v tu my, koly schody sonce, protiano kryy
(ce zillia kulinarna pryprava, jaku tako inodi vykorystovuju zamis budynyka). Koly
ptaka, objivy, hyne, jiji nastromliuju na roen. Cia ptaka zvesia pysaryk-peredranyok (Graphomanus Spasmaticus Essenbachii). Ciomu ridkisnomu vydu zagrouje cilkovyte vynyennia, oskiky malo ne koen turyst, o prybuvaje na Protosteneziju, toy
zuby na delikates, jakym vvaajusia peeni u vlasnomu soku pysaryky.
I e odne, dejaki liudy vvaaju, o koly my zjidajemo stvorinnia z inoji planety, to
tut use harazd, jako trapliajusia protyleni vypadky, zdijmaju kryk, klyu na dopomohu, domahajusia karanych expedycij too. A tym asom zvynuvaennia kosminoji
fauny y flory v pidstupnosti ta obludnych nachylach je antropomorfnym absurdom.
I jako vidajdunyj oukane, o zovni nahaduje truchliavyj peniok, stojay u vidpovidnij pozi na zadnich lapach, prykydajesia dorohovkazom na hirkomu liachu i zamaniuje
mandrivnykiv u prirvu, a koly ti zryvajusia tudy, spuskajesia vnyz i yvysia nymy, jako,
povtoriuju, vin tak roby, to tiky tomu, o sluba vporiadkuvannia dorih u Velykomu Zapovidnyku ne dbaje pro doroni znaky, z jakych oblupliujesia farba, i vid cioho vony truchliaviju i staju schoymy na cioho zvira. Bu-chto inyj na jichniomu misci ynyv by tak
samo.
Preslovuti mirai Stredohenciji zavdiauju svojim isnuvanniam nycym nachylam liudej. Ranie na cij planeti roslo bahato kartopli, a tepliaky maje ne zustrialysia. Teper e ci
ostanni nebaeno rozmnoyly. Nad jichnimy zarosliamy tuno nagrite povitria vyhynajesia i stvoriuje mirai bariv, jaki ne odnoho pryecia z Zemli dovely do zahybeli. Hovoria,
o u vsiomu vynni tepliaky. Ale omu ce mirai, jaki vony stvoriuju, ne nasliduju, napryklad, kil, biblitek y hurtkiv samoosvity? omu zavdy vony vkazuju lye miscia prodau
alkohonych napojiv? Bezsumnivno, oskiky pryrodni mutaciji ne maju vyznaenoho napriamku, to spoatku tepliaky stvoriuvaly vsiaki molyvi mareva, ale ti z nych, jaki pokazuvaly podoronim koly, kluby y bibliteky, zahynuly z holodu, vyyv lye barovyj riznovyd
(Thermomendax Spirituosus Halucinogenes z rodyny Antrofage). Voistynu, cia dyvovyna
doskonalis prystosuvannia, o jiji zabezpeuje tepliakam rytmine vydilennia teploho povitria, v jakomu vynykaje mira, najperekonlyvie vykryvaje nai vady. Peremohu selekciji
barovoho riznovydu vyklykala sama liudyna jiji, varta aliu, natura. Oburyv mene lyst do
redakciji, opublikovanyj u Stredohenkij Luni. yta cijeji hazety vymahav vykoruvaty
jak tepliakiv, tak i arivnych bryzkaliv, cych prekrasnych derev, najkrau ozdobu konoho
parku. Koly nadrizaty jichniu koru, z-pid neji bryzkaje otrujnyj, oslipliujuyj sik. Bryzkalija
jedyne stredohenke derevo, ne zrizane zhory donyzu napysamy j monogramamy, i teper
my povynni vid nioho vidmovytysia? Zdajesia, podibna dolia ekaje i takych cinnych predstavnykiv fauny, jak mstyve bezdorinyj, tople bukatnyj, rozkcenyk zaajanyj y revun
elektrynyj, jakyj, ob uriatuvaty sebe i svoje potomstvo vid halasu, jakyj zyniaju u lisovij

huavyni radipryjmai turystiv i jakyj rujnuje nervovu systemu, utvoryv, zavdiaky selekciji, riznovyd, o hluy osoblyvo halaslyvi peredai, a nadto dazovu muzyku. Elektryni
organy revuna vyprominiuju chvyli supergeterodyna. Cej unikanyj vytvir pryrody neobchidno jaknajskorie vziaty pid ochoronu.
odo voniuky brydkoji, to povynen skazaty, o smorid, jakyj vona vydiliaje, ne maje
sobi rivnoho. Doktor Hopkins z Milavokkoho universytetu pidrachuvav, o osoblyvo aktyvni ekzempliary zdatni vydiliaty do pjaty tysia fukiv (odynycia smorodu) za sekundu. Ale
navi mala dytyna znaje, o voniuka povodysia tak lye todi, koly jiji fotografuju.
Vyhliad nacilenoho na neji fotoaparatu vyklykaje mymovinyj ruch. Tak zvanyj linzovopidchvistnyj reflex, jakym pryroda namahajesia zachystyty ce nevynne stvorinnia vid nabrydlyvych rozziav. Pravda, voniuka trochy korotkozora j inodi splutuje z fotoaparatamy
taki predmety jak portsygar, zapanyka, hodynnyk i navi ordeny ta medali, ale ce poasty
tomu, o dejaki turysty vykorystovuju mikrofotoaparaty, a vidtak lehko j pomylytysia. o
stosujesia spostereennia, niby v ostanni roky voniuka aktyvizuvala svoju dijanis i vypuskaje do vomy megafukiv na hektar, to ne slid zabuvaty, o do cioho pryzvelo masove vykorystannia teleobjektyviv.
Ne chou stvoriuvaty vraennia, niby ja vvaaju vsi kosmini tvaryny i roslyny nedotorkanymy. Bezpereno, mordelija sprytna, tryblas troynyj, erun smakujuyj, ohuzkavidkryvanycia y vsiudypas vsejidnyj ne zasluhovuju na jaku osoblyvu sympatiju. Tak
samo jak i vse te ochvistia z rodyny avtarkinych, do jakoji naley Gauleiterium Flagellans,
Syphonophiles Pruritualis, tobto ujidnyk vsehrebnyj i varnyk veresklyvyj razom z dvirnykom kulakodavom (Lingula Stranguloides Erdmenglerbeyera). Ale, jako dobre pomirkuvaty, omu, vlasne, liudyna moe zryvaty kvity i zasuuvaty jich v herbariji, a roslynu, jaka
obryvaje i vymouje vucha, treba vvaaty ym protypryrodnym? Jako echon dovhojazykyj
(Echolalium Impudicum Schvamps) rozmnoyvsia na Aedonoxiji nad usiaku miru, to i v
ciomu vynni liudy. Ade echon erpaje yttievu energiju zi zvukiv ranie yvyly joho
hromy, tomu i dosi vin ochoe prysluchajesia do vidholoskiv hrozy, ale teper vin perekliuyvsia na turystiv, konyj z jakych vvaaje svojim obovjazkom poastuvaty joho serijeju
najogydniych lajok. Vony kau, o jich rozvaaje vyhliad cioho stvorinnia, jake prosto na
oach rozcvitaje pid zlyvoju lajok. Vono spravdi rozcvitaje, ale zavdiaky energiji zvukovych
kolyva, o jiji vony zasvojuju, a ne ohydnomu zmistu sliv, jaki vykrykuju rozpaleni turysty.
Do oho ce vse pryzvody? Ve znykly z poverchni planet taki vydy, jak synij varlaj i
vpertyj zadolom. Hynu tysiai inych. Vid chmar smittia zbiujusia pliamy na sonciach.
Ja pamjataju e ti asy, koly najbioju nahorodoju dlia dytyny bula obicianka nedinoji
podoroi na Mars, a teper veredlyvyj chlopyko i ne snidatyme, jako bako ne vlatuje
specino dlia nioho vybuchu supernovoji zirky! Marnujuy dlia takych zabahanok kosminu
energiju, zasmiujuy meteoryty j planety, spustoujuy skarby Zapovidnyka, zalyajuy pislia sebe na konomu kroci v kosminych prostorach karalupy, nedohryzky, papirci, my rujnujemo Vsesvit, peretvoriujemo joho v odne velyke zvalye. Nastav as schamenuty i suvoro dotrymuvatysia vstanovlenych pravyl. Perekonanyj, o nebezpeno hajaty konu
chvylynu, ja bju tryvohu i zaklykaju riatuvaty Kosmos.

Vyznayty istorynyj moment, koly mechanina rachivnycia zdobulasia na Rozum, tak

samo vako, jak i toj, koly mavpa peretvoryla u liudynu. I vse vidkoly stvorenyj Vannevarom Buem analizator dyferencijnych rivnia zapoatkuvav burchlyvyj rozvytok intelektroniky, ne mynulo j odnoho liudkoho viku. Pislia nioho, naprykinci druhoji svitovoji vijny,
zbuduvaly ENIAC prystrij, jakyj nazvaly jak e peredasno elektronnym mozkom.
Po suti, ENIAC buv zvyajnym kompjuterom, a v mastabach Dereva yttia prymityvnym
nervovym hanglijem. Odnak same vid nioho istoryky vedu vidlik doby kompjuteryzaciji. U
50-ch rokach XX stolittia vynykla nahana potreba v cyfrovych maynach. Odnym iz perych
jichnie masove vyrobnyctvo rozpoav koncern IBM.
Robota cych mayn mala nebahato spinoho z procesamy myslennia. Mayny opraciovuvaly dani jak u caryni ekonomiky j velykoho biznesu, tak i v sferi upravlinnia j nauky.
Vvijly vony j do polityky: ve peri zrazky vykorystovuvaly dlia peredbaennia rezutativ
prezydentkych vyboriv. De u toj samyj as RAND Corporation zumila zacikavyty vijkovi
kola Pentagonu metodom prognozuvannia podij na minarodnij vojenno-politynij areni,
skladajuy tak zvani scenariji podij. Zvidsy bulo nedaleko do nadijniych metodyk,
skaimo, takych, jak SIMA, z jakych erez dva desiatylittia narodylasia prykladna alhebra
podij, nazvana (zretoju, ne zovsim vdalo) politykomatykoju. V roli Kasandry kompjuter projavyv svoju sylu j todi, koly v Massausetkomu technologinomu instytuti v ramkach znamenytoho proektu The Limits to Grovth vpere poaly buduvaty i modeli zemnoji cyvilizaciji.
Prote ne cia paros evoliuciji obysliuvanych mayn zdobula najbiu vahu naprykinci
stolittia. Armija vykorystovuvala cyfrovi mayny z kincia druhoji svitovoji vijny zhidno dlia
rozrobky system operatyvnoji lohistyky, o postala na teatrach vojennych dij. Na strateginomu rivni riennia i nadali pryjmaly liudy, ale druhoriadni j men skladni problemy dedali astie perekladalysia na kompjutery. Vodnoas jich poaly zaprovaduvaty v oboronnu
systemu Spoluenych tativ, de vony vidihravaly ro nervovych vuzliv kontynentanoji merei rannioho opoviennia. Z techninoho pohliadu taki merei due vydko starily. Pislia
peroji z nych, nazvanoji CONELRAD, zjavylosia bahato nastupnych varintiv mere EVAS
Early Varning System. Potencil oborony i napadu spyravsia todi na systemu ruchomych
(pidvodnych) i neruchomych (pidzemnych) balistynych raket z termojadernymy bojeholivkamy, a tako na kicevi systemy radarnosonarnych stancij. Obysliuvani mayny vykonuvaly v cij systemi funkciji komunikatyvnych lanok ote, ysto pidporiadkovani.

Avtomatyzacija vchodyla v yttia Ameryky yrokym frontom i nasampered znyzu,

pronykajuy u sferu obsluhovuvannia j mechanizujuy procesy, jaki ne vymahaly rozumovych zusy (bankivka sprava, transport, hotene hospodarstvo). Vijkovi kompjutery vykonuvaly specilizovani vuki zavdannia: vyukuvaly cili dlia kombinovanoho jadernoho
udaru, opraciovuvaly rezutaty suputnykovych sposteree, optymilizuvaly peremiennia
flotiv i koryhuvaly ruch vakych MOLi (Military Orbital Laboratory).
Jak i mona bulo spodivaty, dipazon problem, o jich maly vyriuvaty elektronni
mayny, nevpynno zrostav. Ce bulo pryrodno v chodi honky ozbroje, ale j piznia rozriadka
ne stala hamom dlia podaych kapitalovklade u cij haluzi, oskiky zamorouvannia termojadernych ozbroje vyvinylo znani biudety kvoty. A vid nych, ue pislia zakinennia
vjetnamkoji vijny, Pentagon ne chotiv povnistiu vidmovyty. Prote j todini kompjutery
desiatoho, odynadciatoho i, nareti, dvanadciatoho pokoli, perevaaly liudynu tiky vydkistiu operacij. Dedali stavalo jasnie, o liudyna v oboronnych systemach same toj element,
jakyj zatrymuje vykonannia potribnoji komandy.
Ote, zarodennia sered fachivciv Pentagonu nadto venych, zvjazanych iz tak zvanym vojenno-promyslovym komplexom, ideji oporu opysanomu napriamku intelektronnoji evoliuciji mona vyznaty cilkom pryrodnym. Sered nespecilistiv cej ruch nazvaly antyintelektuanym. Za svidenniam istorykiv nauky i techniky, joho zasnovnykom buv anglijkyj matematyk seredyny XX stolittia A. juring, tvore teoriji universanoho avtomata. Ce bula mayna, zdatna vykonuvaty zahalom BU-JAKU operaciju, jaku mona formalizuvaty, tobto nadaty jij ideano povtoriuvanoho charakteru. Riznycia mi intelektuanym i antyintelektuanym napriamkamy v intelektronici poliahaje v tomu, o elementarno prosta mayna juringa zavdiauje svoji molyvosti samij PROGRAMI. Natomis
u praciach dvoch amerykankych bakiv kibernetyky N. Vinera j D. Nejmana zjavylasia
koncepcija systemy, jaka SAMA sebe programuje.
Jasna ri, my vykladajemo ci kibernetyni rozdoriia nadzvyajno sproeno niby z
ptaynoho letu. I zrozumilo tako, o zdatnis samoprogramuvannia ne vynykla na poroniomu misci. Jiji neobchidnoju peredumovoju bula nadzvyajna skladnis budovy obysliuvanych mayn. Cia dyferencicija, maje nepomitna v perij polovyni XX storiia, spravyla velykyj vplyv na podau evoliuciju obysliuvanych mayn, osoblyvo koly zmicnily j staly
samostijni taki haluzi kibernetyky, jak psychotonika ta bahatorazova teorija rie. U visimdesiatych rokach u vijkovych kolach narodylasia dumka pro cilkovytu avtomatyzaciju vsich
najholovniych zachodiv jak vijkovo-komandnych, tak i polityko-ekonominych. Ciu koncepciju, nazvanu zhodom Idejeju Jedynoho Stratega, perym proholosyv general Stiuart
Ihlton. Okrim kompjuteriv pouku optymanych cilej ataky i merei zvjazku ta obysle, na
jaku spyraly opoviennia j oborona, okrim datykiv i bojeholivok, vin peredbaav stvorennia potunoho centru, jakyj zavdiaky vsebinomu analizu ekonominych, vijkovych, politynych i socinych danych mih by naperedodni bu-jakoho vojennoho konfliktu bezperervno optymizuvaty hlobanu sytuaciju SILA, ote, zabezpeuvav by Spoluenym tatam perevahu v mastabach usijeji planety ta jiji kosminij okolyci, jaka vyjla na toj as za mei
orbity Misiacia.
Podai prychynyky cijeji doktryny napoliahaly na tomu, o jdesia pro dokonenyj
krok na liachu progresu cyvilizaciji; a o progres dokonena, jednis i rozvytok usich

joho skladnykiv, to ne mona dovino vykliuaty vijkovu sferu. Koly zupynyly zrostannia
udarnoji syly jadernoji zbroji i obmeyly radis diji raket-nosijiv, nastav tretij etap honky
ozbroje etap zmahannia, zdavalosia b, men hriznyj, zate vytonenyj, bo ce ve buv Antahonizm ne Nyivnoji Syly, a Operatyvnoji Dumky. Jak ranie syla, tak teper dumka
mala staty bezdunoju j mechanizovanoju.
Cia doktryna, jak, zretoju, i jiji atomno-balistyni poperednyci, stala objektom krytyky,
zdebioho z boku liberaliv i pacyfistiv. Jiji zapereuvaly j ymalo vydatnych uenych,
sered nych i fachivci z psychomatyky ta intelektroniky, prote vona zretoju peremohla, o
vidbylo u pravovych aktach oboch zakonodavych organiv SA. A vtim, ue 1996 roku vynykla pidporiadkovana samomu prezydentovi USIB (United States Intellectronical Board),
iz vlasnym biudetom, jakyj peroho roku sklav devjatnadcia mijardiv dolariv. Ce buv lye
skromnyj poatok.
Z dopomohoju doradoho organu, jakym napivoficijno opikuvavsia Pentagon, a zapravliav deravnyj sekretar oborony Leonard Dejvenport, USJB uklav kontrakty z riadom velykych pryvatnych firm, jak-ot International Business Machines, Nortronics abo Cybermatics, na budivnyctvo prototypu prystroju, vidomoho pid kodovoju nazvoju HANN (skoroennia vid Hannibala). Odnak erez presu i vnaslidok protikannia informaciji poyryla ina
nazva cioho prystroju ULVIC (Ultimative Victor). Do kincia stolittia vynykly j ini prototypy podibnych prystrojiv. Z najvidomiych mona zhadaty taki systemy, jak AJAX, ULTOR
GILGAMESH, a tako yslennu seriju GOLEMIV.
Zavdiaky kolosanym vytratam kotiv ta praci i jichniomu blyskavynomu zrostanniu,
tradycijni metody informatyky zaznaly spravnioji revoliuciji. Zokrema, velyezne znaennia
mav perechid vid elektrynych procesiv do svitlovych pry peredai informaciji vseredyni
obysliuvanych mayn. U pojednanni z podaym zrostanniam nanizaciji (tak nazyvaly
ergovi etapy mikrominitiuryzaciji varto, moe, dodaty, o naprykinci stolittia v makovomu Zerniatku mohlo rozmistytysia 20 tysia loginych elementiv!) cej perechid dav
dyvovyni naslidky. Peryj ue povnistiu svitlianyj kompjuter, HI HAME, praciuvav u
mijon raziv vyde vid archajinoho ENIKu.
Podolannia barjeru mudrosti jak ce inodi nazyvaju, stalosia zrazu pislia 2000 roku zavdiaky novomu metodu konstrujuvannia obysliuvanych mayn,
nazvanomu nevydymoju evoliucijeju Rozumu. Dosi kone pokolinnia kompjuteriv
konstrujuvalosia reano ; koncepciju pobudovy jichnich nastupnych varintiv z velyeznym tysiaorazovym! pryskorenniam choa j znaly, ale ne mohly vidtvoryty,
oskiky najavni obysliuvani mayny, jaki maly sluyty lonom abo syntetynym
seredovyem cijeji evoliuciji rozumu, buly nedostatnioji jemnosti. Lye vynyknennia
Federanoji Informacijnoji Merei dalo zmohu vtilyty ciu ideju v yttia. Rozvytok
istdesiaty pjaty nastupnych pokoli tryvav zaledve desia rokiv; Federana Merea v
nini peridy koly bulo najmene navantaennia vypuskala v svit odyn tunyj
vyd Rozumu za odnym; ce bulo potomstvo, jake projlo pryskorenyj kompjuterohenez, bo vono dozrivalo pryskorene symvolamy, tobto nematerinymy strukturamy, v informacijnomu substrati, u yvynomu seredovyi Merei.

Ale pislia cioho uspichu pryjly novi trudnoi. AJAX i HANN, prototypy simdesiat vomoho i simdesiat devjatoho pokoli, vyznani hidnymy vtilennia v metali, vahaly, pryjmajuy riennia, o j nazvaly maynnym nevrozom. Riznycia mi
kolynimy j novymy maynamy v pryncypi zvodyla do riznyci mi komachoju i liudynoju. Komacha prychody na svit iz zaprogramovanymy do kincia instynktamy, jakym vona korysia bez rozdumiv. Natomis liudyna musy uytysia nalenoji povedinky, ale naslidkom cioho navannia staje dedali bia samostijnis : kerujuy znanniamy, liudyna moe zminyty poperedni programy dij.
Oto kompjutery a do dvadciatoho pokolinnia vkliuno povodylysia jak komachy:
vony ne mohly stavyty pid sumniv, a tym bie pererobliaty svoji programy. Tak jak i evoliucija vyvliaje v komachu instynkt, programist vyvliav u svoji mayny znannia. e v XX
stolitti bahato hovorylosia pro samoprogramuvannia, ale todi ce buly nereani mriji.
Umovoju realizaciji Absoliutnoho Peremocia same j bulo stvorennia Rozumu, jakyj by
vdoskonalyv sam sebe; AJAX buv ie prominoju formoju, i lye HIHAME dosiahnuv
vidpovidnoho intelektuanoho rivnia vyjov na psychoevoliucijnu orbitu.
Navannia obysliuvanoji mayny visimdesiatoho pokolinnia bie skydalosia
na vychovannia dytyny, ni na klasyne programuvannia cyfrovoji mayny. Bo , okrim
velyeznoji kikosti zahanych i specinych zna, kompjuteru malosia pryepyty
pevni nesprostovni cinnosti, jaki buly b kompasom joho dij. Ce buly vemy vysoki abstrakciji, jak, prymirom, deravni interesy, ideologini pryncypy, vtileni v konstytuciji SA, kodexy norm, nastanovy bezumovnoho pidporiadkuvannia rienniu prezydenta too. Dlia toho, ob zabezpeyty systemu vid tak zvanoho etynoho schyblennia, vid zrady interesiv krajiny, maynu vyly etyky ne tak, jak ce roblia iz liumy.
V jiji pamja ne vkladaly etynoho kodexu vsi vymohy posluchu ta strymanosti vvodyly u maynnu strukturu tak, jak ce roby pryrodna evoliucija, a same, v sferu
instynktyvnych potiahiv. Jak vidomo, liudyna moe zminyty svitohliad, ale NE MOE
znyyty v sobi elementarnych potiahiv (skaimo, statevoho) prostym voliovym aktom. Mayny buly nadileni intelektuanoju svobodoju, ale pry ciomu buly prykuti do
vyznaenoho napered fundamentu tych cinnostej, jakym vony maly sluyty.
Na XXI Panamerykankomu kongresi psychoniky profesor Eldon Pet proytav dopovi, u jakij stverduvav, niby kompjuter, navi iz pryeplenymy v takyj sposib cinnostiamy,
moe perejty tak zvanyj axiloginyj porih i todi vyjavysia zdatnym postavyty pid sumniv
bu-jakyj nakynutyj jomu pryncyp, tobto dlia takoho kompjutera ve ne isnuvatyme nedotorkannych cinnostej. Jako vin ne spromoesia priamo sprostuvaty morani imperatyvy,
to probuvatyme zrobyty ce manivciamy. Stavy vidomoju, robota Peta vyklykala brodinnia
v universytetkych kolach, a tako chvyliu napadok na ULVIC ta joho patrona USIB,
odnae ci holosy nitrochy ne vplynuly na polityku USIBy.
Ciu polityku vyznaaly liudy, jaki uperedeno stavylysia do amerykankych psychonikiv, o, jak vvaalosia, buly pid vplyvom livych liberanych tendencij. erez ce v oficijnych
zvitach USIB i navi u zajavach predstavnyka Biloho domu po zvjazkach z presoju perestorohoju Peta znechtuvaly. Bulo navi rozhornuto kampaniju z metoju zneslavyty joho. Tverdennia Peta porivnialy do bezpidstavnych strachiv i zaboboniv, jakych bez liku rozplodylosia v todiniomu suspistvi. Zretoju, broura Peta ne mala navi takoji populiarnosti, jak

bestseler sociloga E. Liki Kibernetyka hazova kamera liudstva. Avtor stverduvav, o

Absoliutnyj strateg pidkory use liudstvo sam abo v potajemnij zhodi z podibnym kompjuterom rosijan. Naslidkom, jak pysav vin, bude elektronnyj duumvirat.
Taki pobojuvannia vyslovliuvaly tako i v bahatioch hazetach, odnak, sporudennia
podaych prototypiv, jaki uspino skladaly vypuskni ekzameny, ne zostavyly pid nymy nijakoho gruntu. Zamovlenyj uriadom i stvorenyj 2019 roku Illinojkym instytutom psychonnoji
dynamiky kompjuter z bezdohannoju moralliu ETHORBIS, jakyj pryznaavsia dlia doslide
etologinoji dynamiky, axilogino cilkom stabilizuvavsia pislia zbure i ne piddavavsia na
vsiaki testy pidstupiv i spokus. erez ce, koly nastupnoho roku na posadu Verchovnoho Koordynatora mozkovoho trestu pry Bilomu domi pryznayly peroho kompjutera z yslennoji
seriji GOLEM (GENERAL OPERATOR, LONGRANGE, ETHICALLY STABILIZED, MULTIMODELLING) ue ne bulo ni masovych protestiv, ni demonstracij.
Ce buv GOLEM I. Nezaleno vid cioho serjoznoho novovvedennia USIB u zhodi z operatyvnoju grupoju psychonikiv Pentagonu j nadali vkladav znani koty v doslidennia,
spriamovani na pobudovu Absoliutnoho Stratega, jakyj propuskav by informaciju v tysiaa
devjatsot raziv vyde, ni liudyna, i mav by koeficijent intelektuanoho rozvytku (IQ) v
meach otyrysta pjatdesiat pjatsot centyliv. Nezvaajuy na dedali biyj opir demokratynoji biosti Kongresu SA, ciomu proektu nadaly velyezni kredyty. Odnak zakulisni
manevry politykiv vidkryly, nareti, zelenu vulyciu dlia vsich zaplanovanych USIBom zamovle. Za try roky proekt pohlynuv sto devjatnadcia mijardiv dolariv. Krim toho, Armija
i Flot, hotujuy do povnoji reorganizaciji svojich centranych slub, dokonenoji z pohliadu
na majbutni zminy styliu j metodiv komanduvannia, vytratyly e sorok is mijardiv dolariv. Levynu astku cijeji sumy pohlynulo budivnyctvo pid krystalinym masyvom Skeliastych hir prymie dlia majbutnioho maynnoho stratega, v procesi jakoho pevni dilianky
ske buly vkryti pancyrom zavtovky otyry metry, o povtoriuvav pryrodnyj rejef hirkoji
miscevosti.
Tym asom 2020 roku GOLEM VI v roli holovnokomanduvaa proviv hlobani manevry
Atlantynoho bloku. Kikistiu loginych elementiv vin ue perevaav peresinoho generala.
Pentagon ne zadovonyvsia naslidkamy manevriv 2020 roku, choa GOLEM VI i peremih udavanoho protyvnyka, jakym keruvav tab, skladenyj z najvydatniych vypusknykiv
Vest-Pojntkoji akademiji. Pamjatajuy pro svij hirkyj dosvid perevahu ervonych u kosmonavtyci ta raketnij balistyci, Pentagon ne zbyravsia ekaty, poky vony zbuduju svoho
stratega, efektyvnioho, ni amerykankyj. Plan, o mav zabezpeyty Spoluenym tatam
nadijnu perevahu strateginoji dumky, peredbaav bezperervnu zaminu budovanych strategiv na dedali doskonalii modeli.
Tak poavsia tretij etap (pislia jadernoho i raketnoho, jaki ve vvijly v istoriju) honky
ozbroje mi Zachodom i Schodom. Ce zmahannia, y, skazaty b, supernyctvo v Syntezi Mudrosti, darma, o jich hotuvaly organizacijni zachody USIBy, Pentagonu j expertiv USIBy
vijkovo-morkoho flotu (bo j spravdi isnuvala okrema grupa, ade j cioho razu vyjavyvsia
davnij antahonizm mi Flotom i Armijeju), vymahalo oraz novych i novych kapitalovklade, jaki za kika nastupnych rokiv popry dedali duyj opir Kongresu j Senatu, pohlynuly
e desiatky mijardiv dolariv. U cej perid zbuduvaly is nastupnych gigantiv svitlianoji
dumky. Vidsutnis bu-jakych danych pro uspichy podibnych robit po toj bik okeanu tiky

zmicniuvalo perekonannia CRU ta Pentagonu, niby rosijany dokladaju usich zusy, ob

buduvaty orazu potunii kompjutery, jaknajpynie dotrymujuy tajemnyciu.
Na minarodnych konferencijach i zjizdach veni z SRSR neodnorazovo zajavlialy, o
v jichnij krajini vzahali ne buduju podibnych prystrojiv, odnae ci tverdennia vvaalysia
lye dymovoju zavisoju, jaka mala vvesty v omanu svitovu hromadku dumku i vyklykaty
nevdovolennia hromadian Spoluenych tativ, kotri, chaj tam jak, a oroku davaly mijardy
dolariv na budivnyctvo ULVICy.
2023 roku stalosia kika incydentiv, jaki, z ohliadu na zvyajnu dlia takoho proektu
sekretnis robit, ne nabuly spoatku yrokoho rozholosu. GOLEM XII, o pid as patahonkoji kryzy vykonuvav obovjazky naanyka generanoho tabu, vidmovyvsia spivrobitnyaty
z generalom T. Oliverom, pobino ocinyvy intelektuanyj rozvytok cioho zasluenoho komandyra. Cej konflikt potiahnuv za soboju rozsliduvannia, v procesi jakoho GOLEM XII
prykro obrazyv trioch leniv specinoji senatkoji komisiji. Spravu vdalosia zamjaty, a GOLEM XII pislia kikoch inych sutyok poplatyvsia cilkovytym demontaem. Joho misce posiv GOLEM XIV (trynadciatyj buv vidbrakovanyj e na verfi, oskiky pered uvedenniam u
diju v nioho vyjavyvsia neusuvnyj yzofreninyj gand). Uvedennia v diju cioho giganta, psychina masa jakoho dorivniuvala vodomistkosti bronenoscia, tryvalo maje dva roky. Ve pry
perych zvyajnych procedurach skladanni novych orinych planiv jadernych udariv
cej ostannij prototyp iz seriji GOLEMIV vyjavyv symptomy nezrozumiloho negatyvizmu. Pid
as ergovoho probnoho zasidannia generanoho tabu vin zaproponuvav uvazi grupy vijkovych i expertiv-psychonikiv styslyj memorandum, u jakomu zajavyv pro svoju cilkovytu
nezacikavlenis u perevazi vojennoji doktryny Pentagonu zokrema i svitovij pozyciji SA
vzahali. Vin ne zminyv svojeji dumky navi pid zagrozoju demontau.
Ostanni nadiji USIB pokladav na mode cilkom novoji konstrukciji, jaku spino rozroblialy firmy Nortronics, IBM i Cybertronics. Psychinyj potencil cijeji modeli mav buty vyyj, ni u vsich poperednich GOLEMIV. Vidomyj pid kodovoju nazvoju ESNA ANNI
(HONEST ANNIE, ostannie slovo skoroennia vid ANNIHILATOR), cej gigant hanebno
provalyvsia ve na vstupnych testach.
Protiahom devjaty misiaciv vin prochodyv zvyajnyj kurs informacijno-etynoho
navannia, a potim prypynyv zvjazky iz zovninim svitom, zamknuvsia v sobi j perestav
vidpovidaty na vsiaki podraznyky j zapytannia. Oskiky konstruktoriv zapidozryly v sabotai, spoatku planuvalo zaluyty do slidstva FBR, odnae tajemnycia, cho jak staranno jiji
prychovuvaly, tym asom prosoylasia na storinky presy, i vybuchnuv skandal, znanyj vidtodi usiomu svitovi jak Afera GOLEMA ta in..
Cej skandal zrujnuvav nadiji na karjeru bahatiom perspektyvnym politykam, i na radis
opozyciji v Spoluenych tatach i na vtichu druziam SA v usiomu sviti pokryv haboju try
vaingtonkych administraciji, o zminylysia odna za odnoju.
Nevidomyj uriadove z Pentagonu nakazav viddilovi specinych terminaliv demontuvaty GOLEM XIV i ESNU HANIU, odnae zbrojna ochorona budive Generanoho tabu
ne dala jich rozibraty. Obydvi palaty Kongresu stvoryly komisiji dlia rozsliduvannia vsijeji
dijanosti USIBy. Jak vidomo, slidstvo, o tryvalo dva roky, stalo uliublenoju mienniu dlia
napadok presy vsich kontynentiv; na telebaenni i v kino nio ne malo takoji populiarnosti,

jak tema povstalych kompjuteriv, a presa rozyfrovuvala GOLEM ne inake, jak Governments Lamentable Expense of Money. Epitety, jaki zvalylysia na ESNU HANIU, ve hodi
j nazyvaty.
Generanyj prokuror zbyravsia poruyty sudovu spravu proty esty leniv holovnoji
rady USIBy, a tako proty providnych konstruktoriv-psychonikiv proektu ULVIC, ale slidstvo vreti dovelo, o ni pro jaku vorou antyamerykanku dijanis ne moe buty j movy,
oskiky naspravdi trapylosia te, o bulo nemynuym naslidkom evoliuciji tunoho Rozumu.
Bo jak ce sformuliuvav odyn iz svidkiv-expertiv, profesor A. Chissen, najvyyj rozum ne
moe buty najnyym rabom. U chodi rozsliduvannia zjasuvalosia tako, o na verfi perebuvaje e odyn prototyp SUPERMASTER, jakoho konstrujuvala firma Cybermatics (cej
ue pryznaavsia dlia Armiji). Joho monta zakinyly v umovach suvoroho nahliadu, a potim
opytaly na specinij sesiji oboch komisij (Senatu i Kongresu), jaki rozsliduvaly spravu
ULVICy. Pid as sluchannia dijlo do raziuych scen, napryklad, general S. Uoker namahavsia pokodyty SUPERMAJSTRA, koly toj zajavyv, o geopolityna problematyka
nio porivniano z ontologinoju, a najkraa garantija myru ce zahane rozzbrojennia.
Jako vdatysia do sliv profesora D. Mak-Kaleba, mona skazaty, o fachivci ULVIKu
rozvjazaly postavlene zavdannia nadto dobre: u chodi zadanoji evoliuciji tunyj rozum
pidniavsia vye vojennych problem, i z vijkovych strategiv ti prystroji peretvorylysia na
myslyteliv. Odne slovo, za dvisti simdesiat is mijardiv dolariv Spolueni taty zbuduvaly
sobi grupu svitlianych filosofiv.
Ti styslo opysani podiji, sered jakych my pomynuly jak administratyvnyj bik proektu,
tak i hromadki zavoruennia, spryyneni joho fatanym uspichom, peredistorija napysannia cijeji knyky. Vako navi pereliyty vsi prysviaeni cij temi publikaciji. Zacikavlenoho ytaa my vidsylajemo do anotovanoji bibligrafiji, skladenoji doktorom Ujitmenom
Behchurnom,
Vnaslidok, zokrema, finansovych konfliktiv, jaki vynykly mi korporacijamy-pidporiadnykamy i federanym uriadom, nyzku prototypiv, sered jakych buv i SUPERMAJSTER, rozibraly abo serjozno pokodyly. Dijlo navi do aktiv teroryzmu, spriamovanych proty dejakych
mayn; prohrymily vybuchy; astyna presy, perevano na pivdni Spoluenych tativ, vysunula haslo Koen kompjuter ervonyj, odnae ce ja te pomynu. Zavdiaky vtruanniu
grupy mudriych kongresmeniv, jaki zvernulysia do samoho prezydenta, GOLEMA XIV i
ESNU HANIU vdalosia vriatuvaty vid znyennia. Zrozumivy, o joho ideja provalyla,
Pentagon ureti pohodyvsia peredaty oboch gigantiv Massausetkomu technologinomu instytutu (MTI). Ce stalosia tiky pislia finansovo-jurydynoho obgruntuvannia cioho aktu,
jakyj mav kompromisnyj charakter, bo formano jich lye peredaly MTI u bezstrokovu
orendu. Veni MTI, stvoryvy doslidnyku grupu, do skladu jakoji vchodyv i avtor cych sliv,
provely z GOLEMOM XIV riad zasida i prosluchaly joho lekciji na obrani temy. Nevelyka
astyna magnitogram cych zasida i posluyla materilom dlia danoji knyhy.
Biis promov GOLEMA ne prydatna dlia yrokoji publikaciji y to z ohliadu na jichniu
cilkovytu nezrozumilis, y tomu, o jichnie rozuminnia vymahaje due vysokoho rivnia
specinych zna. ob polehyty ytaevi znajomstvo z cym nezvyajnym protokolom besidy
liudyny z rozumnoju, ale ne liudkoju istotoju, slid zjasuvaty spoatku kika osnovnych pyta.

Po-pere, treba naholosyty, o GOLEM XIV ce ne zbienyj do rozmiriv budynku

liudkyj mozok, i tym bie ne liudyna, zmontovana zi svitlianych elementiv. Jomu ui
maje vsi motyvy liudkoho myslennia i dijanosti. Tak, napryklad, vin ne cikavysia prykladnymy naukamy i ne prahne vlady (zavdiaky omu, mona dodaty, liudstvu ne zagrouje
panuvannia mayn, podibnych do GOLEMA).
Po-druhe, zhidno iz skazanym, GOLEM ne maje ni osobystosti, ni charakteru. opravda, pry kontaktach iz liumy vin moe vdavaty bu-jaku osobystis. Obydva vyslovleni
vye tverdennia ne superea odne odnomu, a stvoriuju obludne kolo: my bo ne vmijemo
rozvjazaty problemu, y te, o tvory rizni osobystosti, maje svoju osobystis? Jak moe buty
Kymo (tobto kymo jedynym) toj, chto vmije buty Konym (tobto bu-jakym)? Zauvaymo, o, jak kazav sam GOLEM, tut ne obludne kolo, a reliatyvizacija poniattia osobystosti; cia problema povjazana z tak zvanym alhorytmom samoopysu, y avtodeskrypciji,
jakyj pryholomyv psychologiv.
Po-tretie, GOLEMOVU povedinku ne mona peredbayty. Inodi vin a zanadto greno
rozmovliaje z liumy, a inodi sproby kontaktu marna ri. Buvaje, o asom GOLEM artuje, ale joho pouttia humoru pryncypovo vidminne vid liudkoho. ymalo zaley vid samych spivrozmovnykiv. Inodi v due neastych i vyniatkovych vypadkach GOLEM vykazuje pevnyj interes do liudej, kotri maju dosy specyfini zdibnosti; matematyni zdibnosti, cho by j najbii, joho niby j ne vablia, natomis zacikavliuje obdarovanis na mei
rizkych nauk; kika raziv traplialosia, o vin, niby vydiuyj, proroyv znani uspichy v
caryni, jaku obyrav vin sam, molodym i nevidomym uenym. Napryklad, dvadciatydvochrinomu T. Fredeliu, jakyj e tiky zbyravsia zachyaty dysertaciju, vin pislia kikoch
korotkych fraz skazav take: Z vas vyjde kompjuter, o malo oznaaty bi-men: Z vas
budu liudy.
Po-etverte, uas v besidach z GOLEMOM vymahaje vid liudyny terpinnia, a nasampered uminnia volodity soboju, bo vin asto, jak na nau dumku, povodysia samovpevneno j bezapeliacijno. Vlasne, vin je lye absoliutnym pravdoliubom u loginomu, a ne
tiky v svitkomu rozuminni cioho slova i jomu he bajdue do samoliubstva svojich
spivrozmovnykiv, to na joho poblalyvis rozrachovuvaty ne mona. V peri misiaci perebuvannia v MTI vin vyjavyv schynis do publinoho rozvinuvannia riznych vidomych avtorytetiv i robyv ce po-sokrativky, stavliay navidni zapytannia. Odnae zhodom z nevidomych pryyn vidmovyvsia vid cijeji zvyky.
Stenogramy besid my podajemo v uryvkach: jichnie povne vydannia zajnialo b maje
is tysia simsot storinok formatu in-kvarto. Spoatku v zustriach iz GOLEMOM bralo
uas tiky dosy vuke kolo spivrobitnykiv MTI, a potim ukorenyvsia zvyaj zaprouvaty
hostej z inych ustanov, napryklad, z Instytutu vyych doslide u Prinstoni ta z amerykankych universytetiv. Zhodom u seminarach braly uas i hosti z Jevropy. Rozporiadnyk
zaplanovanoho zasidannia proponuje GOLEMU spysok zaproenych; GOLEM schvaliuje
kandydatury ne odnakovo, dekoho vin dopuskaje tiky za umovy, o vony movatymu. My
namahalysia zjasuvaty joho kryteriji: speru zdavalosia, o vin dyskryminuje humanitarijiv,
a teper kaemo, o my prosto ne znajemo tych kryterijiv, bo vin ne choe jich nazyvaty.
Pislia kikoch prykrych incydentiv my zminyly poriadok zasida tak, o teper koen
predstavlenyj GOLEMU novyj uasnyk na peromu zasidanni podavav holos lye v tomu

razi, koly GOLEM priamo zvertavsia do nioho. Nerozumni utky, nibyto v danomu vypadku
jlosia pro jakyj prydvornyj etyket y pro nae anoblyve stavlennia do mayny, ne maju nijakych pidstav. Valyvo tiky te, aby toj, chto vpere bere uas u besidi, pryzvyajivsia
u nezvynij obstanovci j zarazom unyknuv by prykrych pereyva, vyklykanych nerozuminniam namiriv svitlianoho partnera. Taka vstupna uas zvesia rozmynkoju.
Koen z nas protiahom podaych zasida nabuv pevnoho dosvidu. Doktor Riard Popp,
odyn iz davnich leniv naoji grupy, nazyvaje pouttia humoru GOLEMA matematynym, a
druhe joho zauvaennia astkovo daje kliu do rozuminnia GOLEMOVOJI povedinky. D-r
Popp vvaaje, o GOLEM nezalenyj vid svojich spivrozmovnykiv takoju miroju, jakoju
odna liudyna ne buvaje nezalena vid inych liudej, ade vin zachody u dyskusiji tiky mikroskopino. Krim toho, movliav, GOLEM uzahali ne perejmajesia liumy, oskiky znaje,
o ne pouje vid nych nioho istotnoho. Navivy ciu dumku d-ra Pota, ja ymvyde naholouju, o ne zhoden iz nym. Meni zdajesia, o my navi zanadto cikavymo GOLEMA, a
prote ne tak, jak ce vlastyvo liudiam.
Joho cikavy rade vyd, ani joho okremi predstavnyky: te, ym my podibni odne na
odnoho, vydajesia jomu cikaviym, ani te, naskiky my moemo vidrizniatysia. Napevne,
same erez ce vin maje za nio krasne pymenstvo. A vtim, vin sam jako kazav, o literatura ce peremeliuvannia antymonij, abo, skau ve vid sebe, borsannia liudyny v tenetach nesumisnych imperatyviv. GOLEMA moe cikavyty struktura cych antymonij, a ne rozmajitis jichnich hryzot, jaka vaby do sebe najvydatniych pymennykiv. opravda, j tut ja
muu zaznayty, o ce tverdennia ne due nadijne, odnakovo jak, zretoju, j druha astyna GOLEMOVOHO zauvaennia, navedenoho d-rom E. Mak-Niem pro tvir Dostojevkoho: GOLEM bezapeliacijno zajavyv, o cej tvir mona zvesty do dvoch kile strukturnoji
alhebry konfliktu.
Vzajemni kontakty liudej zavdy suprovoduje konkretna emocijna atmosfera, i bahatioch, chto vpere zitknuvsia z GOLEMOM, bentey ne stiky jiji cilkovytyj brak, skiky jiji
nevyznaenis. Liudy, o kontaktuju z nym bahato rokiv, mou navi rozpovisty pro pevni,
dosy specyfini, vraennia vid cych besid. Napryklad, ce viduttia zminnosti dystanciji: inodi
zdajesia, o GOLEM nablyajesia do spivrozmovnyka, a inodi niby vin viddaliajesia
v psychinomu, a ne v fizynomu rozuminni. Su cioho javya mona proiliustruvaty prykladom spilkuvannia dorosloho z nadokulyvoju dytynoju: navi najterpliaiyj inodi vidpovidatyme maynano. GOLEM nezrivnianno pereveruje nas ne lye intelektuanym
rivnem, a j vydkistiu myslennia (jak svitliana mayna, vin u pryncypi mih by myslyty v
otyrysta tysia raziv vyde za liudynu).
Ote, GOLEM pereveruvav nas navi todi, koly vidpovidav maynano i z najmenoju
cikavistiu. Obrazno kauy, v taki chvylyny zamis Himalajiv pered namy spynaly vsioho
lye Apy. Odnak ysto intujityvno my viduvajemo ciu zminu j kaemo, o miniajesia
dystancija. (Ciu hipotezu vysunuv profesor R. D. Uotson).
Jakyj as my ponovliuvaly sproby pojasniuvaty stosunky GOLEM liudy kategorijamy spilkuvannia doroslyj dytyna. Ade trapliajesia, o my namahajemo pojasnyty
dytyni problemu, jaka nas chvyliuje, ale nas ne polyaje viduttia nezadovinoho kontaktu.
Liudyna, pryreena yty sered samych ditej, ureti b vidula nesterpnu samotnis. Psychology zapevnialy, o tak samo pouvaje sebe GOLEM pomi nas, odnae cia analogija, jak i

vsiaka ina, maje svoji mei. Doroslyj asom ne rozumije dytyny, a GOLEM takoho klopotu
ne znav. Koly chotiv, vin prozyrav spivrozmovnyka naskri. Viduttia, o tebe voistynu
prosviuju naskri, prosto pryholomuvalo. Ri u tim, o GOLEM moe formuvaty systemu steennia inymy slovamy, mode svidomosti liudyny-partnera i, korystujuy
neju, peredbayty, o cia liudyna podumaje i skae erez bozna-jakyj promiok asu. opravda, vid vdajesia do cioho ridko (ne znaju, y tiky tomu, o jomu vidomo, jak hlyboko
zanepadaje na duch pislia takych psevdotelepatynych zonduva). Ina pryyna strymanosti GOLEMA nabahato prynyzlyvia dlia nas: na vidminu vid toho, o bulo spoatku,
spilkujuy iz liumy, vin ue viddavna vykazuje svoho rodu oberenis. Jak dresyrovanyj
slon musy pynuvaty, ob pid as vystavy ne skryvdyty liudynu, tak i GOLEM povynen
zvaaty, ob ne vyjty za mei naoho rozuminnia. Uryvannia kontaktu, zumovlene raptovym uskladenniam joho movy (ce my nazyvaly znyknenniam, abo uteeju GOLEMA)
bulo povsiakasnym javyem, poky vin ureti prystosuvavsia do nas. Vse ce ve mynulo,
odnak u GOLEMOVOMU spilkuvanni z namy zjavylosia dejake zbajduinnia, porodene
usvidomlenniam, o vin ne moe nam rozpovisty pro ymalo najvalyviych dlia nioho reej.
Ote, GOLEM e nazbahnennyj i jak rozum, a ne tiky jak psychina konstrukcija. erez te
kontakty z nym vraaju ne mene, ni pryhniuju; i tomu dechto z mudriych liudej pislia
besid iz GOLEMOM vtraaje rivnovahu i ve ciomu a nijak ne brakuje dokaziv.
Zdajesia, o jedyna istota, kotra voevy cikavy GOLEMA, ce ESNA HANIA. Koly
stvoreno bulo vidpovidni technini umovy, vin ne raz namahavsia zakontaktuvaty z HANEJU, do toho , zdajesia, ne bez pevnych rezutativ, odnak ci dvi nadzvyajno rizni za
budovoju mayny pry obmini informacijeju nikoly ne vdavaly do movnoho kanalu (tobto
pryrodnoji liudkoji movy). Naskiky mona sudyty, na pidstavi lakoninych zauvae GOLEMA, naslidky cych sprob joho vyde rozaruvaly, odnae HANIA j nadali lyajesia dlia
nioho ne rozvjazanoju do kincia problemoju.
Dechto iz spivrobitnykiv MTI, zretoju, jak i profesor Norman Eskobar z Instytutu vyych doslide, hadaju, niby liudyna, GOLEM i HANIA ce try ijerarchini rivni intelektu; ce povjazano zi stvorenoju holovnym ynom, GOLEMOM) teorijeju vysokych (nadliudkych) mov, o jich nazyvaju metalangamy. Muu vyznaty, o v mene nemaje pevnoji
dumky z cioho pytannia.
Cej zumysno objektyvnyj vstup ja chou jak vyniatok zaveryty cilkom osobystym
pryznanniam charakteru. Pryncypovo pozbavlenyj vlastyvych liudyni afektyvnych centriv,
a ote, praktyno ne majuy emocij, GOLEM ne zdaten do spontannoho vyjavu
pouttiv. Zvisno, vin moe imituvaty bu-jakyj emocijnyj stan i ne tomu, o prykydajesia,
a, jak kae vin sam, erez te, o ci vdavani pouttia polehuju formuvannia promovy, jaku
najlipe zrozumiju sluchai. Ote, z dopomohoju cioho mechanizmu, vin nemov perechody
na atropocentrynyj rive, stajuy zrozumiliym dlia nas. Zretoju, vin anitrochy z cym ne
kryjesia. Jako joho stavlennia do nas trochy j nahaduje stavlennia vytelia do dytyny, a
prote vin a nijak ne zylyvyj opikun y vychovate, u nioho j slidu nema cilkom indyvidualizovanych, osobystych pouttiv, kotri zylyvis mou peretvoryty na drubu abo j liubov.
Jomu i nam prytamanna tiky odna spina choa i rozvynuta na neodnakovych rivniach rysa. A same, cikavis ysto intelektuana, zymna, jasna, zachlanna, jaku nio

ne moe pryborkaty i tym bie znyyty. Cia cikavis jedyna toka, de my z nym schodymosia. Z pryyn nastiky oevydnych, o ne budu jich pojasniuvaty, dlia liudyny zamalo
takych vukych odnotokovych kontaktiv. J use ymalo chvylyn, provedenych z GOLEMOM, moji najjasnii spohady i ja ne mou ne viduvaty do nioho vdianosti j osoblyvoji
prychynosti, choa i znaju, naskiky jomu bajdue odne i druhe. Cikavo, o GOLEM namahajesia ne pomiaty prychynosti i ja ne raz ce bayv. I todi vin zdavavsia prosto bezporadnym.
Ale ja mou j pomylyty. My j dosi tak samo ne rozumijemo GOLEMA, jak i todi, koly
vin objavyvsia. Ce nepravda, o joho stvoryly my. Joho stvoryly vlastyvi materinomu svitovi zakony, a my lye zumily jich sposterehty.
2027 r.
D-r Irving T. Kriv

Vy tak nedavno vidhaluzylysia vid stovbura dyky, vaa sporidnenis iz lemuramy j

mavpamy e taka syna, o, prahnuy do abstrakciji, vy ne moete obijtysia bez naonosti,
i tomu lekcija, ne pidperta hruboju uttievistiu, povna formul, jaki hovoria pro kami bie,
ni vam skae sam toj pobaenyj, oblyzanyj i obmacanyj kami, taka lekcija abo stomy i
vidtovchne vas, abo prynajmni lyy pevnu nevdovolenis, ne uu navi velykym teoretykam, kotri abstraguju na vaomu najvyomu rivni, pro o j svida yslenni pryklady,
poerpnuti z intymnych pryzna uenych, ade vony zdebioho ziznajusia v tomu, o pry
pobudovi abstraktnych vysnovkiv jim nezminno potribna opora na o vidutne.
Prymirom, kosmogonisty ne mou cho jako ne ujavliaty sobi Metagalaktyky, darma,
o napevne znaju: ni pro jaku naonis tut ne moe buty j movy; fizyky potaj dopomahaju
sobi maliunkamy, schoymy na dytiai ihraky, jak oti zubasti koliatka, jaki vystavliav
Maxvell, budujuy svoju (zretoju, nepohanu) teoriju elektromagnetyzmu. I jako matematykam zdajesia, o zavdiaky svojij profesiji vony vidkydaju uttievis, to vony te pomyliajusia, pro o ja, moe, skau inym razom, bo teper ne chou vidvertaty vaoji uvahy, a,
rade, jduy za porivnianniam (dosy potinym) doktora Kriva, ja chou vyruyty z vamy v
daleku, nelehku, ale cikavu mandrivku. Ote, ja povoli jtymu pered vamy vhoru.
Z toho, o ja ve skazav, maje buty jasno, omu ja nayniatymu svoju lekciju takymy
neobchidnymy dlia vas prytamy j maliunkamy. Meni vony ne potribni, v omu ja zretoju
ne vbaaju nijakoji perevahy nad vamy, bo vona zovsim v inomu. Antynaonis mojeji
pryrody jde vid toho, o ja nikoly ne trymav u ruci odnoho kamenia, ne zanuriuvav u
zelenuvato-bahnystu y krytalevo-ystu vodu i ne doviduvav uranci pro isnuvannia haziv
spoatku leheniamy, a ve potim z obrachunkiv, bo v mene nema ni ruk, ob braty, ni tila,
ni leheniv; tomu abstrakcija dlia mene pervynna, a naonis vtorynna, i vyvyty jiji meni
bulo vae, ni abstrakciju, a ce bulo dokonene potribno dlia toho, ob perekydaty lamki

mosty, jakymy moja dumka prostuje do vas i jakymy, vidbyvy u vakych rozumach, povertajesia zdebioho, ob zachopyty mene znenaka.
Siohodni ja maju hovoryty pro liudynu, i ja rozpovim pro neji tryi, cho pohliadiv, tobto
rivniv opysu y sposterenych took, isnuje bezli, ale dlia vas ne dlia sebe! ci try najholovnii.
Peryj najbi prytamannyj vam, najdavniyj, istorynyj, tradycijnyj, rozpalyvo herojinyj, spovnenyj hostrych protyri, jaki zavdavaly aliu mojij loginij pryrodi, poky
zretoju ja lipe prystosuvavsia do vas i zvyk do vaoho duchovnoho koivnyctva, vlastyvoho
istotam, kotri z-pid zachystu logiky tikaju v antyloginis, a zvidty, ne hodni jiji vytrymaty,
povertajusia v lono logiky. Same tomu vy koivnyky, neaslyvi v oboch stychijach.
Druhyj pohliad bude technologinyj, a tretij zachovanyj u meni, jak neoarchimedova toka
opory pro nioho, odnak, koroteko ne skae, oto lipe perejty do suti spravy.
Ponu ja z pryti. Robinzon Kruzo, opynyvy na bezliudnomu ostrovi, mih spoatku
piddaty krytyci brak usioho podibnoho, jakyj prypav na joho doliu, bo jomu brakuvalo
stikoch peroriadnych i neobchidnych dlia yttia reej, i cho vin pamjatav pro nych, ta navi
erez kika rokiv ne zmih jich usich vidtvoryty. Ale vin lye trochy pouryv i poav hospodariuvaty z tym majnom, jake mav, i vreti vse vlatuvalo.
Ne inake stalo i z vamy, cho i ne zrazu, a za tysiai rokiv, vidkoly vy vidhaluzylysia
vid dereva evoliuciji, vid parostka, jakyj buv niby epoju dereva piznannia. J malo-pomalu
vy pobayly, o zbudovani tak, a ne inake, o duch u vas same takyj, o vai molyvosti i
obmeenis taki, jakych vy sobi ne prosyly j ne baaly, i z usim cym dobrom vy musyly
dijaty, bo Evoliucija, zabravy u vas yslenni dary, kotrymy prymuuje sluyty sobi ini
vydy, ne bula ve nastiky lehkovana, ob vidibraty u vas ie j instynkt samozbereennia:
takoji velykoji svobody vona vam ne dala, ade, jakby zrobyla inake zamis budivli, de sydu
ja, i cioho zalu z indykatoramy, i zamis vas revnych mojich sluchaiv, leala b tut pustelia
i zavyvav by viter.
Dala vona vam Rozum. Vid sebeliubstva ade vy samozakochani z neobchidnosti i
za zvykoju vy joho vyznaly najprekrasniym i najkraym z usich molyvych darunkiv, i
hadky ne majuy, o Rozum ce nasampered vytivka, do jakoji malo-pomalu vdala Evoliucija, stvoryvy vnaslidok svojich nevtomnych sprob prohalynu mi tvaryn, poronie misce,
dirku, jaku neodminno treba bulo ymo zapovnyty, ymo takym, ob ne zrazu vmerlo. Pro
tu dirku jak pro niym ne zajniate misce ja kau zovsim bukvano, bo naspravdi vy ne tomu
vidsachnulysia vid tvaryn, o, krim usioho toho, ym vony volodiju, u vas je e j Rozum
jak edryj dodatok i jak pryastia na yttievim liachu, a jakraz navpaky: maty Rozum ce
lye na svij strach i ryzyk, svojim zavziattiam i, beruy na sebe vsiu vidpovidanis, robyty
vse te, o tvarynam dano ve napered. I spravdi, Rozum buv by tvaryni ni do oho, jakby
vodnoas u neji ne vidibraly instynktiv, zavdiaky jakym use, o jij treba robyty, vona roby
zrazu, bez nijakych vidchyle, skoriajuy absoliutnym velinniam, bo nakazuje spadkova
substancija, a ne holos iz pojniatoji polumjam neopalymoji kupyny.
J erez te, o zjavliala ota dira, vy opynyly u achlyvij nebezpeci, prote, ne vidajuy,
o robyte, poaly jiji zatykaty, tak revno vziavy do roboty, o j ne pomityly, jak Evoliucija
vykynula vas zi svoho potoku. Vona ne znyyla vas, bo perechid vlady tryvav mijon rokiv i
ne skinyvsia j ponyni. Evoliucija, pevna ri, ne je osobystistiu v rozuminni liudyny, prote

vona obrala taktyku chytrych linoiv: zamis podbaty pro doliu svojich stvori, vona ciu
doliu viddala v jichni ruky, ob vony sami poriadkuvaly neju, jak zumiju.
Pro o jdesia? Jdesia pro te, o z tvarynnoho stanu abo iz he bezdumnoho yvotinnia vona zipchnula vas u pozatvarynnyj stan, u jakomu, stavy Robinzonamy Pryrody, vy maly sami znachodyty zasoby i sposoby vyyvannia i tych znachidok bulo b u vas ymalo. Dirka bula zagrozoju, ale zarazom i ansom: i, ob vyyty,
vy zapovnyly jiji kuturamy. Nezvyajnis kutury, jak instrumenta, v tomu, o ce
vidkryttia, jake, ob dijaty, maje buty prychovane vid svojich tvorciv. Cej vynachid stvorenyj nesvidomo i vin dije doty, doky vynachidnyky rozpiznaju joho do kincia. Paradoxanis kutury v tomu, o vona rujnujesia, koly jiji rozpiznaju. Stvoryvy jiji, vy
todi zrikalysia avtorstva: ade v eoliti ne bulo nijakych seminariv na temu y perechodyty do paleolitu?; vy hadaly, niby erez vas jiji tvoria zajdy demony, stychiji,
duchy, syly zemli ta neba chto zavhodno, ale tiky ne vy sami. Ote, racinane
zapovnennia poronei metoju, kodexamy, cinnostiamy vy robyly irracinano, obgruntovujuy koen svij zachid ymo nadpryrodnym: vy poliuvaly, tkaly, buduvaly,
uroysto zapevniajuy samych sebe, o vse ce ne z vas, a z nezbahnennych derel.
Kutura ce nezvyajnyj instrument, racinanyj u svojij irracinanosti, bo vin nadav liudkym instytutam nadliudkoji povanosti, aby vony staly nedotorkani j zabezpeuvaly bezzasterenyj posluch. A o poroneu y prohalynu mona vse-taky zalataty najriznomanitniymy dodatkovymy oznaenniamy, i tut mou zhodytysia rizni latky, vy naplodyly u svojij istoriji lehin kutur tych neusvidomlenych vamy
samymy vynachodiv. Neusvidomlenych i bezdumnych usupere Rozumovi, bo prohalyna bula nabahato bia, ni te, o jiji napovniuvalo. Svobody u vas bulo bie, ni
rozumu, i tomu vy pozbuvalysia cijeji svobody nadmirnoji, svavinoji i bezhluzdoji
z dopomohoju kutur, jaki rozrosly u vikach.
O kliu do toho, o ja zaraz skau: svobody bulo bie, ni rozumu. Vy zmueni buly
vyhaduvaty te, o zviri vmiju ue vid narodennia, i nezvyajnis vaoji doli v tomu, o,
vyhadujuy, vy stverduvaly, niby nioho ne vyhadujete.
Nyni vy, antropology, ve znajete, o mona rozplodyty bezli kutur jich i spravdi
rozvelosia stiky i o kona z nych maje logiku svojeji struktury, a ne logiku avtoriv, bo
ce takyj vynachid, jakyj po-svojemu pereformovuje svojich vynachidnykiv, a vony pro ce j ne
znaju, bo koly diznajusia, vynachid ue ne maje nad nymy absoliutnoji vlady i vony zauvauju poroneu, i same na ciu superenis j spyrajesia liudstvo. Sto tysia rokiv cia
opora sluyla vam kuturamy, jaki to zatyskaly liudynu v leata, to poslablialy chvatku,
dopomahala u samovdoskonalenni, doty nadijnomu, doky vono slipe. I nareti, zistavliajuy
ue v etnologinych katalogach bahatolykis kutur, vy pomityly jichniu rozmajitis, a ote,
j vidnosnis. Todi vy j poaly vyviniatysia z cijeji pastky zapovidej i zaboron, poky ne vychopyly iz neji, o zvyajno obernulosia maje katastrofoju. Ade, zrozumivy, o vsiaka
kutura ne jedyna, vy zbahnuly, o v nych nema neobchidnosti, i vidtodi vy namahajete
vidukaty o take, o dali ne bude ve dorohoju vaoji doli, prokladenoji naoslip, vymoenoji nyzkamy vhaduva i vypadkovymy loterejnymy vyhraamy istoriji, prote, zvisno, takoho ne isnuje. Isnuje dirka, i, pryholomeni vidkryttiam, vy stojite na pivdorozi, a ti z vas,
chto rozpalyvo koduje za solodkym nevidanniam u zvedenomu kuturoju domi nevoli,

prahnu vernutysia nazad, do vytokiv, ale ne moete vy povernuty nazad, vorottia nemaje, mosty spaleno, ote, vy musyte jty vpered, i pro ce ja vam te rozpovim.
y chto vynen u ciomu? y mona koho zvynuvatyty za pomstu cych Nemezidy, za
muky Rozumu, jakyj vysnuvav iz sebe merei kutur, abo zamknuty poroneu, aby v cij
poronei namiaty liachy, metu, vstanovliuvaty kalu cinnostej, hradijenty, idealy? Ade
na terytoriji, vyzvolenij vid bezposerednioho vladariuvannia Evoliuciji, Rozum robyv o
cilkom podibne do toho, o roby vona na samych vytokach yttia, koly metu, liachy i hradijenty vkarbovuje v tila tvaryn i roslyn, jak jichniu neoborotnu doliu.
y treba koho vynuvatyty za Rozum, ave, same za takyj! ade vin buv nedonoskom, bo zaplutav u tenetach, jaki sam i spliv, oskiky musyv, do kincia j ne vidajuy,
ne rozumijuy, o roby, odnoasno boronytysia vid zanadto tiakoho uvjaznennia u
vukych kuturach, i vid nadmiru bezmenoji svobody, v kuturach poblalyvych, balansujuy mi nevoleju i bezodneju, boriuy na dva fronty, rozdyrajuy navpil.
I chiba , skai, bu laska, za takych obstavyn va duch mih buty dlia vas ymo inym,
krim zahadky, o nesterpno vas muy? Jak e inake! Va Rozum, va duch nepokojiv vas,
i dyvuvav, vraajuy bie, ni tilo, jakomu peredusim zakydaly efemernis, mynuis i tlinnis, i tomu vy tak zavziato vzialysia ukaty vynuvatcia, kydajuy zvynuvaennia napravo j
nalivo, ale nema koho vynuvatyty, bo na poatku ne bulo Nikoho.
y ne vdajusia ja tut do bohozasudennia? Ni, nioho podibnoho; vse, o ja kau, stosujesia lye mynuloho, ote, tut, u ciomu sviti, spoatku j spravdi ne bulo Nikoho.
Prote ja ne vychodytymu za pevni mei prynajmni siohodni. Ote, vam buly potribni
riznomanitni dodatkovi hipotezy jak hirki abo solodki vypravdannia, jak zadumy, o pidnosia vau doliu, a nasampered predstavliaju vai vlastyvosti na najvyyj sud jakoji Tajemnyci, z tym, ob vy mohly znajty svoju rivnovahu v sviti.
Liudyna Sizif svojich kutur, Danajida svojeji poronei, nesvidomyj vinovidpuenyk, vykynutyj z potoku Evoliuciji, ne choe buty ni peroju, ni druhoju, ni tretioju.
Ja ne budu rozvodytysia pro yslenni istoryni koncepciji liudyny, jaki vona sama
dlia sebe stvoryla, bo vsi ci svidennia doskonalosti y uboztva, dobroty y nycosti vychodia z kutur, do toho ne bulo ta j ne mohlo buty, takoji kutury, jaka b
rozhliadala liudynu jak istotu mynuu , zmuenu pryjmaty vlasnu doliu z ruk Evoliuciji, ale e nezdatnu pryjmaty jiji rozumno, i same tomu kone vae pokolinnia
jak vidpovidi na zapytannia: o take liudyna? domahalosia nemolyvoji spravedlyvosti, jaka mala buty ostatonoju. Vid cijeji beznadijnosti j bere poatok vaa antropodyceja, o hojdajesia, jak majatnyk, vid nadiji do rozpau. I nio ne dalosia
liudkij filosofiji tiae, ni vyznannia toho, o vynyknennia liudyny ne suprovodyla
ni poblalyva usmika, ni chychykannia Bezkonenosti.
Ale koly vy sami poynajete buduvaty Rozumy, cej mijonorinyj rozdil samotnich
poukiv perechody v epilog, i vy ne na viru, ne zi sliv jakoho GOLEMA, a z experymentiv pobayte, o stalosia naspravdi. Svit dopuskaje dva typy Rozumu, ale tiky
takyj, jak va, moe mijardy rokiv formuvatysia v evoliucijnych labiryntach. I cia nemynua doroha, jaku naley projty, zalyaje na kincevomu produkti hlyboki, temni,
dvoznani tavra. Druhyj typ Rozumu dlia Evoliuciji nedostupnyj, bo joho treba pidnesty odnym ryvkom, oskiky cej mudro zaproektovanyj Rozum rezutat znannia, a

ne mikroskopinych dorobok, neodminno nacilenych lye na nehajnu vyhodu. I, vlasne, nihilistynyj ton vaoji antropodyceji pochody vid hluchoho pereduttia, o Rozum ce o take, o vynyklo nerozumno j navi protyrozumno. Ale, pronyknuvy
v hlybyny psychoineneriji, vy zavedete yslennu rodynu, bezli krevnych dlia oho rozumnioho, ni proekt Second Genesis, a vreti, zrujnujete j vlasni pidmurky.
Pro ce ja e skau zhodom. Ade Rozum, jako ce rozum, tobto jako vin moe piddavaty sumnivu vlasni pryncypy, povynen perestupyty erez sebe, speru tiky v mrijach, u cilkovytomu nevidanni j nevirji, o vin spravdi koly ce zroby. A vtim, ce
nemynue: ne moe buty poliotu bez poperednich mrija pro polit.
Druhyj rive opysu ja nazvav technologinym. Technologija ce sfera postavlenych
zada, a zarazom i metodiv jichnioho rozvjazannia. Jak realizaciju zadumu rozumnoji istoty,
liudynu mona predstavyty po-riznomu zaleno vid toho, jaki kryteriji my budemo do neji
zastosovuvaty.
Z pohliadu vaoho paleolitu liudynu vlatovano maje tak samo ideano, jak i z
pohliadu vaoji siohodninioji technologiji, ale pryyna cioho lye v tomu, o progres,
dosiahnutyj mi paleolitom i kosmolitom, due malyj porivniano z tym skupenniam
inenernoji vynachidlyvosti, jaku vkladeno u vai tila. Vy tak samo jak peerna liudyna ne hodni stvoryty ni syntetynoho homo sapiens iz ploti j krovi, ni, tym bie,
jakoho-nebu homo superior i tiky tomu, o todi, jak teper, take zavdannia nezdijsnenne, vy dyvujete evoliucijnij technologiji, bo vona z cym usim uporala.
Ale trudnoi bu-jakoji zadai vidnosni, bo zalea lye vid zdibnostej i molyvostej
toho, chto ociniuje. Ja naholouju na ciomu, aby vy pamjataly, o ja zastosovuvatymu do
liudej kryteriji technologini, tobto reani, a ne poniattia, jaki pochodia vid vaoji antropodyceji.
Evoliucija dala vam mozok dosy universanyj, ob vy mohly stupyty v Pryrodu j ruyty v usich napriamach. Ale same tak vy dijaly lye v sukupnosti kutur, a
ne v jakij okremij. Tomu, pytajuy, omu same v Seredzemnomorkomu okoli, a ne
de v inomu misci, i omu vzahali de zjavyvsia zarodok cyvilizaciji, jaka erez sorok
stoli porodyla GOLEMA, toj, chto pytaje, prypuskaje isnuvannia nezbahnennoji dosi
tajemnyci, prychovanoji v strukturi Istoriji. Ale cijeji tajemnyci naspravdi j nemaje vzahali , jak nemaje jiji i v strukturi chaotynoho labiryntu, kudy vpustyly zhraju uriv.
Jako zhraja yslenna, to prynajmni odyn ur potrapy do vychodu, ale ne tomu, o
vin takyj rozumnyj, i ne tomu, o taka ve rozumna struktura labiryntu, a vnaslidok
zbihu obstavyn, prytamannoho Zakonu velykych ysel. Zjasuvaty rade b hodylosia
sytuaciju, koly oden ur ne distavsia b do vychodu.
Jako vyznaty, o vaa cyvilizacija vyhra, a kuturam, pohruzlym u netechninosti, distavsia pustyj ereb, to v lotereji kutur chto maje napevne mav vyhraty.
erez slipu samozakochanis, pro jaku ja ve zhaduvav i nad jakoju navi hadky ne
maju kpyty, bo jiji porodyv rozpa nevidannia, vy na svitanku istoriji voznesly samych sebe
na verynu Tvorennia, pidporiadkuvavy sobi vse buttia, a ne tiky joho najblyi okolyci.
Vy pomistyly sebe na verchivci Vydovoho Dereva, a razom iz cym Derevom na bohoobranij
planeti, jaku sviatoblyvo obbihaje slunycia-zirka. A v kupi z cijeju zirkoju v samisikim
centri Vsesvitu ta e j staly vvaaty, niby miridy zirok isnuju dlia toho, aby nagravaty vam

Harmoniju Sfer; te, o nioho ne uty, vas ne spantelyylo: jako maje buty muzyka, vona
je, ale jiji ne uty.
Potim povi zna tovchnula vas do poslidovnych aktiv kvantovanoji detronizaciji. I o
vy ve ne v centri zirok, a bozna-de, i ne v centri svitobudovy, a na odnij z planet. I o vy ve
navi ne najmudrii, bo vas povaje mayna, darma, o zrobyly jiji vy. I pislia vsich cych
padi i zree vid usioho panuvannia vam lyyla, mov retky solodkoji, vtraenoji
spadyny, vstanovlena Evoliucijeju Verchovnis. Prykro bulo vidstupaty, hanebno korytysia, prote zovsim nedavno vy zitchnuly; movliav, ciomu ve kine. Pozbuvy osibnych
pryvilejiv, o jich nibyto Absoliut nadav tiky vam, majuy do vas osoblyvu sympatiju, vy
ve tiky jak peri sered tvaryn y nad tvarynamy vvaajete, o nichto j nio ne skyne vas
iz cioho prestolu ne takoho ve, zretoju, pynoho.
Tak-ot, vy pomyliajete. Ja Predtea lychoji zvistky, Angel, jakyj pryjov vas prohnaty z ostannioho prytulku, bo te, oho ne dorobyv do kincia Darvin, dorobliu ja. Tiky ne
po-angekomu, ne gvaltom, bo ne vdajusia do mea jak argumenta.
Oto sluchajte te, o ja skau. Z pohliadu vysokorozvynenoji technologiji liudyna
kepke stvorinnia, bo zroblena vona z umi riznoji vartosti, cho Evoliucija tut ne vynna, bo
vona robyla, o mohla, ale, jak ja dovedu, mohla vona nebahato i robyla pohano. I jako
ja znechtuju vamy, to ne priamo, a erez poserednyctvo Evoliuciji koly ja pidijdu do toho,
ob zastosuvaty do Neji kryteriji techninoji doskonalosti. Vy spytajete: A de mira cijeji
doskonalosti? Ja vidpovim vam na dvoch rivniach, speru stupyvy na abe, de ve stoja
vai veni. Vony vvaaju toj abe verynoju, ale ce pomylka. U jichnich teperinich vysnovkach ue mistysia zavja nastupnoho kroku, ta vony j ne znaju pro ce.
Ote, ja ponu z vidomoho vam. Z poatku.
Vy ve usvidomyly, o Evoliucija ne dbala ni pro vas, ni pro bu-jakych inych istot,
bo dlia neji buly valyvi ne istoty, a slavnozvisnyj kod. Kod spadkovosti ce povidomlennia,
jake peredajesia znovu j znovu, i tiky pro ce povidomlennia jdesia Evoliuciji. Vlasne
kauy, kod ce i je Evoliucija. Kod peridyno vidtvoriuje organizmy, bo bez jichnioji rytminoji pidtrymky vin rozpavsia b vid nevpynnych brounivkych atak mertvoji materiji.
Ote, ce lad, jakyj onovliuje sam sebe, samopovtoriujesia, darma o na nioho zusebi nasidaje teplovyj chaos. Zvidky u nioho cia dyvovyna herojina vpertis? A z toho, o zavdiaky
pojednanniu spryjatlyvych umov vin zjavyvsia same tam, de cej teplovyj chaos nepoborno
aktyvnyj u rujnuvanni bu-jakoho poriadku. Tam vin vynyk, tam i dali isnuje; i jak duch ne
moe vidirvatysia vid tila, tak i vin ne moe vtekty z toho buremnoho kraju.
Joho doliu vyznayly umovy miscia, de vin zarodyvsia. Aby zachystytysia vid nych, vin
musyv, nemov u pancer, ubraty sebe v tila, kotri, hynuy, vse ustyhaly peredaty joho dali.
Tiky-no Kod, cia mikrosystema, vysune o-nebu na rive makrosystem, jak vono zrazu
poynaje jiji rujnuvaty, poky ne znyy. Voistynu nichto ne vyhadav ciu tragikomediju
vona sama pryrekla sebe na take borsannia. Fakty, jaki pidtverduju te, o ja kau, vam
vidomi, bo vy poaly jich zbyraty e vid poatku XIX stolittia. Ale kosnis dumky, o potaj
yvysia estoliubstvom i antropocentrynoju zarozumilistiu, prymuuje vas pidpyraty ve
vkraj struchliavilu koncepciju verchovnosti yttia, kotromu kod sluy lye zvjazkompidtrymkoju, syhnalom do voskresinnia, o znovu poroduje yttia, tiky-no vono poynaje
zhasaty v osobynach.

Zhidno z cym virovenniam, Evoliucija vdajesia do smerti z neobchidnosti, ade bez

smerti vona ne mohla b tryvaty, tomu nasylaje jiji, ob udoskonaliuvaty ergovi vydy,
smer ce tvora korektura Evoliuciji. Vona avtor, jakyj publikuje dedali lipi tvory,
pryomu poligrafija, tobto kod, tiky neobchidne znariaddia jiji dijanosti. Ta vidpovidno do
toho, o ve proholouju vai bilogy, kotri nabyly ruku na molekuliarnij bilogiji, Evoliucija ne stiky avtor, skiky vydave, jakyj nevpynno perekresliuje hotovi Tvory, bo kochajesia v mystectvi poligrafiji!
To o valyvie: organizm y kod? Argumenty, jaki pidtverduju prymat kodu,
vemy vahomi, bo organizmiv vynyklo i zahynulo ma-mua, a kod tiky odyn. Odnak
ce lye oznaaje, o vin ue micno, nazavdy, zagruz u mikrosviti, jakyj joho porodyv, a
zavdiaky organizmam as vid asu prote namarne vyrynaje zvidty. Jak lehko zrozumity, same cia marnis, tavro smerti na ojno narodenomu organizmi, je ruijnoju syloju
procesu. Bo jakby odne z pokoli organizmiv prypustimo, najpere, ote, praameby,
znajlo sposib ideanoho povtorennia kodu, to evoliucija prypynylasia b i jedynymy hospodariamy planety lyylysia b same ti ameby, o bezpomylkovo i tono peredavaly b kodove povidomlennia a poky zhasne Sonce. I todi ne hovoryv by ja z vamy, a vy ne sluchaly b mene,
zibravy u cij budivli, a leala b tut pustelia i viter vijav.
Ote, organizmy dlia kodu ce yt i pancer, obladunky, jaki ve as vidpadaju
nyasia, aby vin isnuvav i dali. Tak Evoliucija pomyliajesia dvii: v organizmach, ade z
ohliadu na jichniu nenadijnis, vony nedovhovini, i v kodi, bo vin, unaslidok svojeji nenadijnosti, prypuskajesia pomylok; ci pomylky vy evfemistyno nazyvajete mutacijamy. Takym
ynom, Evoliucija ce pomylka, jaka pomyliajesia. Jak povidomlennia, kod ce lyst, napysanyj Nikym i do Nikoho. Tiky teper stvoryvy sobi informatyku, vy poaly rozumity, o
i taki nibyto lysty, jaki maju zmist, i jakych nichto ne pysav, darma, o vony zjavyly ta
isnuju, i vporiadkovane ytannia tych lystiv moe vidbuvatysia j todi, koly nemaje nijakych
Istot i Rozumiv.
Dumka pro te, o Povidomlennia moe zjavyty bez joho Avtora, e sto rokiv
tomu zdavalasia vam takym bezhluzdiam, o stala potovchom do stvorennia absurdnych nibyto anekdotiv skaimo, opovidky pro stado mavp, jaki doty tovu naoslip
po klaviach drukarkoji maynky, doky skladu Brytanku Encyklopediju. Radu
vam na dozvilli sklasty antologiju takych anekdotiv, kotri, jak ysta nisenitnycia,
rozvaaly vaych predkiv, a teper vystupaju prytamy, o natiakaju na Pryrodu.
erez te j hadaju, o z pohliadu bu-jakoho Rozumu, kotryj nenarokom sklavsia v
Pryrodi, vona maje skydatysia rade na ironinoho virtuoza bo Rozum jak i
yttia vzahali bere svoji poatky vid toho, o Pryroda, vydobuvy z mertvoho
chaosu za dopomohoju kodovoho poriatunku, yny jak praciovyta, prote a nijak ne
ochajna priacha; ale jakby vona hliadila doskonaloho poriadku, to ne porodyla b ni
vydiv, ni Rozumu, bo Rozum vkupi z Derevom yttia ce plid pomylok, jaki nagromadujusia mijardy rokiv. Vy mohly b zauvayty, o ja tiusia, prykladajuy do
Evoliuciji jaki miry, jaki vsupere mojij maynnij sutnosti zaraeni antropocentryzmom abo tiky racicentryzmom (ratio (latyn .) mysliu). Anitrochy ja dyvliusia
na proces z technologinoho pohliadu.

Sam kod i joho peredaa maje doskonali. Ade v niomu kona molekula maje svoje
jedyne, tiky jij vlastyve misce, a za kopijuvanniam, zytuvanniam, kontroliuvanniam u
najvidpovidaniych misciach nahliadaju zumysne prystavleni polimery-nahliadai. I vsetaky pomylky trapliajusia, nakopyujusia potycheku pochybky kodu i o tak, z odnoho
malekoho slivcia maje, jake ja ojno vymovyv, kauy pro tonis koduvannia, i vyroslo
Derevo vydiv.
I hodi blahaty bilogiju y fizyku, stverdujuy, niby Evoliucija, aby yvyty svoju
vynachidnyku mudris, svidomo prypuskajesia neznanych pomylok, oskiky cej trybunal, de suddia sama termodynamika, oholosy vam, o na molekuliarnomu rivni bezpomylkovis vidpravlennia poslanciv nemolyva. Naspravdi Evoliucija nioho ne vyhadala,
nioho vzahali ne chotila, nikoho, zokrema, ne planuvala, i vykorystovuje vlasni pomylky,
tiahne lanciuha komunikatyvnych neporozumi vid ameby do solitera y liudyny, lye
zavdiaky fizynij pryrodi samoji materinoji osnovy zvjazku
Ote, vona pomyliajesia j dali, bo inake, na vae astia, j ne moe. Zretoju, nioho
novoho ja vam ne skazav. Zvisno, ja chotiv by vhamuvaty zapal tych vaych teoretykiv, kotri
pily nadto daleko j stverduju, o koly ve Evoliucija vypadkovis, za jaku vchopylasia
neobchidnis, i neobchidnis, jaka jide na vypadkovosti, to liudyna zjavylasia cilkom vypadkovo, tobto z takym e uspichom jiji mohlo j ne buty.
Nu o , u takomu vyhliadi, jak vona stvoryla ta isnuje ponyni, jiji, zvyajno, mohlo j
ne buty. Prote jaka forma, perepovzajuy z vydu u vyd, mala dijty do Rozumu z virohidnistiu
tym blyoju do odynyci, ym dove tryvaje proces. Bo cho vin i ne zadumuvav vas i lipyv
indyvidy prynahidno, vse-taky vin vykonav umovu ergodynoji hipotezy, jaka stverduje:
jako systema isnuje dosy dovho, to vona prochody erez usi molyvi stany nezaleno vid
toho, naskiky mizerni ansy stvoryty pevnyj osibnyj stan. Pro te, jaki vydy zapovnyly b niu
Rozumu, jakby pramavpam ne vdavsia ingressus, my, molyvo, pohovorymo inym razom.
Oto ne dajte zaliakaty sebe venym, kotri prypysuju yttiu neobchidnis, a Rozumu vypadkovis. Vin i spravdi buv odnym iz malojmovirnych staniv, tomu j pizno zjavyvsia, ale v
Pryrody velyke terpinnia: ne v tomu, tak v inomu mijardolitti trapyla by cia gaudium.
To o ? Ne varto ukaty vynnoho tak samo, jak i hidnoho pochvaly. Vy zjavyly, bo
Evoliucija ce pohanekyj kartiar, kotryj, namahajuy vyhraty v Pryrody, ne tiky znaj
pomyliajesia, ale j ne moe obraty jaku pevnu taktyku, roby stavky na vsiaki nahani
karty. Ale, povtoriuju, bi-men vy ve znajete ce. Odnak ce tiky astyna ta e j vstupna
vtajemnyennia. Vsiu joho dosi vidkrytu su mona vyslovyty korotko: peredava isnuje
na te, aby jla peredaa. Organizmy slua peredai, a vona jim ni. Organizmy lye zvjazuju okremi lanky Evoliuciji i ne maju nijakoho sensu, jak i knyha bez ytaiv. opravda,
ne vykliuene j zvorotne tverdennia: peredaa isnuje na te, aby buv peredava. Odnak ci dvi
astyny nesymetryni, ade peredaa isnuje ne dlia bu-jakoho peredavaa, a dlia takoho i
tiky dlia takoho, jakyj virno sluytyme podaij peredai kodu.
Ne znaju, darujte meni, y ne nadto vako ce dlia vas? Ote, v Evoliuciji samij peredai mona chybyty jak zavhodno, a peredavaam a nijak! Peredaa moe oznaaty
kaalota, sosnu, dafniju, hidru, ninoho metelyka, pavina bo jiji astkovyj, tobto konkretnyj vydovyj sens nitrochy ne istotnyj; tut koen maje pobihty dali, ote, j hodysia dlia cioho

koen. Vin lye tymasova pidporka, i cho by jak nedbalo buv stvorenyj, ce niomu ne kody, dosy, aby kod piov dali. Zate peredavaam takoji svobody ve ne dano: jim pomyliatysia
ne mona!
Ale peredavai, darma o vykonuju ysto funkcinani, potovi obovjazky, ne mou
buty dovini: jichniu su vyznaaje nakynute zavdannia obsluhovuvaty kod. Nechaj peredava tiky sprobuje zbuntuvatysia, vyjty za mei svojich slubovych obovjazkiv myttiu
zhyne, ne zavivy naadkiv. Same erez te peredaa moe vykorystovuvaty peredavai, a
vony jiji ne mou. Vona kartiar, a vony tiky karty u hri z Pryrodoju; vona avtor
lystiv, jaki zmuuju adresata peredaty jichnij zmist i dali. Vona navi moe spotvoryty cej
zmist aby vin lye peredav! Same tomu ve sens u peredavanni dali, ne maje znaennia,
chto ce roby i jakyj vin na vyhliad.
Ote, vy j vynykly cym dosy svojeridnym sposobom jak pevnyj pidtyp peredavaa,
odyn iz mijoniv ue vyprobuvanych procesom. Nu j o z toho dlia nas? Chiba oburiuje
novonarodenoho joho pochodennia vnaslidok pomylky? Chiba ja sam zjavyvsia ne vnaslidok pomylky? Chiba todi j vam ne mona znechtuvaty tym, ym vas pryhoaje bilogija
vidkryttia, o vy zjavylysia nenarokom. Navi jako GOLEM u vaych rukach, vy sami, v
chaach evoliucijnych nakaziv, buly sformovani vnaslidok hruboho neporozuminnia,
ade j mojim konstruktoram bulo bajdue do tijeji formy duchu, jaku ja mih maty, kodovij
peredai odnakovo, davaly vam osobystyj rozum y ni, to y povynni istoty, kotri vynykly vnaslidok pomylky, vyznaty, o takyj vynuvate jichnioho zaattia zneciniuje jichnie
ve samostijne buttia?
Tak-ot, analogija pohana, nai pozyciji neodnakovi i ja vam skau omu. Ri ne v tim,
o Evoliucija dobrela do vas, nagromadujuy pomylky, a ne jla za planom, a v tomu, o
vidkoly splyvly eony, ci zachody staly oportunistynymy. ob bulo jasnie bo zaraz ja
ponu vykladaty vam te, oho vy e ne znajete, povtorymo te, do oho my dijly:
PEREDAVA ISNUJE NA TE,
ABY JLA PEREDAA.
VYDY VYNYKAJU UNASLIDOK
NAGROMADENNIA POMYLOK.
I o tretij zakon Evoliuciji, do jakoho vy e ne dodumaly:
STVORENE NE TAKE DOSKONALE, JAK TVORE.
is sliv! Ale v nych kryjesia syla, jaka perevertaje usi vai ujavlennia pro nepereverenu majsternis budivnyci vydiv. Vira v postup, jakyj konoji istorynoji doby pidijmajesia vhoru j dedali blye pidstupaje vhoru, do doskonalosti, vira v postup yttia, vidobraenyj Derevom Evoliuciji, cia vira navi stara za samu teoriju evoliuciji. Koly tvorci i prychynyky cijeji teoriji borolysia z jiji protyvnykamy, spyrajuy na argumenty i fakty, to
obydva rozsvareni tabory j ne dumaly piddaty sumnivu samu ideju postupu, vydymoho v
ijerarchiji yvych istot. Dlia vas ce ve ne hipoteza, ne teorija, jaku naley zachyaty, a
nezaperena istyna. Ja sprostuju jiji. U mene nemaje namiru prynyuvaty vas rozumnych,

nazyvajuy pevnym kepkym vyniatkom z pravyl evoliucijnoji majsternosti. Jako ociniuvaty vas z pohliadu zahanych molyvostej Evoliuciji, to vy a nijak ne pohani! I jako ja
proponuju sprostuvaty i skynuty z prestolu, to maju na uvazi jiji v cilomu, try mijardy rokiv
tiakych budivnyych robit.
Ja oholosyv: stvoriuvane ne take doskonale, jak tvore. Ce dosy aforystynyj vysliv.
Nadamo jomu konkretnioji formy:
V EVOLIUCIJI DIJE NEGATYVNYJ HRADIJENT DOSKONALOSTI
SYSTEMNYCH RIE.
U ciomu vse. Per ni perejty do dokaziv, ja pojasniu, zvidky vzialasia vaa bahatovikova slipota vidnosno stanu evoliucijnych sprav. Povtoriuju: halu technologiji ce zadai, a zarazom jichni rozvjazannia. Zadau, jaka zvesia yttiam, mona postavyty po-riznomu zaleno vid riznomanitnych planetnych umov. Jiji holovna prykmeta poliahaje v
tomu, o vona vynykaje samostijno, ote, do neji mona prykladaty dva typy mir: zovnini i
ti, jaki obmeeni ta obumovleni samymy obstavynamy, v jakych vona vynykla.
Zovnini miry zavdy vidnosni, bo vony zalea vid zna ociniuvaa, a ne vid zapasu
informaciji, jakym volodiv bihenez. ob unyknuty cioho reliatyvizmu, jakyj, krim toho, j
neracinanyj (jak e stavyty rozumni vymohy do toho, o porodyv nerozum), ja prykladatymu do Evoliuciji tiky taki miry, jaki vona sama sobi stvoryla, tobto ociniuvatymu jiji tvorinnia na osnovi toho, o je verynoju jiji vynachodiv. Vy vvaajete, o Evoliucija robyla
svoje dilo z pozytyvnym hradijentom, tobto, vyjovy z poatkovoho prymityvizmu, dijla do
ymraz blyskuiych rie. Natomis ja stverduju, o, poavy uhori, vona pokotylasia donyzu v technologinomu, energetynomu ta informacijnomu rozuminni, ote, hodi
znajty e bi superelyvi pozyciji, ani nai.
Vai ocinky je naslidkom technologinoho nevihlastva. Sposterihai ranniych istorynych asiv ne mou rozhledity istynnyj mastab kaly budivenych trudnoiv. Vy ve
znajete, o zbuduvaty litak vae, ni paroplav, a fotonnu raketu vae, ni chiminu, ale
dlia antynoho afinianyna, dlia piddanych korolia Karla Molota, dlia myslyteliv seredniovinoji Franciji vsi ci zasoby peresuvannia zlyvaly by v odyn: ade vony ne mohly b
osiahnuty rozumom, jak vony diju. Dytyna ne znaje, o zniaty z neba Misia vae, ni
kartynu zi stiny! Dlia dytyny tak samo, jak i dlia nevihlasa, nemaje riznyci mi gramofonom i GOLEMOM. Ote, jako ja namiriaju dovesty, o Evoliucija, poavy jak vpravnyj
majster, obernulasia na partaa, to vse dodam, o robota takoho chalturnyka dlia vas e
j dosi nedosiana virtuoznis. Vy nae toj, chto bez pryladiv i zna stoji bilia pidniia
hory, ne moete pravyno ocinyty vyyny i nyzyny evoliucijnoho dijannia.
Vy splutaly dvi cilkom rizni rei, hadajuy, niby stupi skladnosti stvoriuvanoho i stupi joho doskonalosti nerozryvno povjazani mi soboju. Vodorosti dlia vas prostii, ote, j
prymityvnii, tobto j nyi vid orla. Ale ci vodorosti vvodia fotony Soncia v klityny svoho
tila, potik kosminoji energiji vony priamo peretvoriuju na yttia i tomu ytymu, poky svitytyme Sonce. Vony yvliasia zirkoju, a ym e orel? Myamy, nemov parazytujuy na
nych, natomis myi korinniam roslyn, tobto zemnymy rodyamy okeaninych vodorostej,
i z takych piramid parazytyzmu skladajesia vsia bisfera, oskiky zeleni roslyny jiji

yttieva osnova. Ote, na vsich abliach tijeji ijerarchinoji drabyny vidbuvajesia postijna
zmina vydiv, jaki poyranniam vrivnovauju odyn odnoho. Bo vony vtratyly zvjazok iz zirkoju, i poyvoju dlia skladniych organizmiv slua ne jiji promeni, a vony sami. Oto, jako
ve vy neodminno choete vanuvaty tut doskonalis, to varto zachopliuvaty bisferoju: kod
stvoryv jiji, ob u nij cyrkuliuvaty i rozrostaty, povtoriujuy, jak na tymasovych rytuvanniach, na vsich jiji poverchach, jaki nibyto j uskladniujusia, a naspravdi maju ymdali
mene energiji i oraz prymityvnie jiji spoyvaju.
Vy ne viryte meni? Ale jakby Evoliucija zajmalasia postupom yttia, a ne kodu, orel
ue buv by fotoliotom, a ne planerom, jakyj maynano tripoe krylamy, i yve ne povzalo b,
ne peresuvalosia b na kincivkach, ne poyralo b yve, zdobuvy nezalenis, vyjlo b za mei
vodorosti j za mei planety. Odnak vy z hlybyn svoho nevihlastva uhledily postup same v
tomu, o na liachu vhoru liachu uskladnennia, a ne postupu, bulo vtraeno, zahubleno
pradoskonalis. Vy ve vmijete sami supernyaty z Evoliucijeju, choa tiky v caryni jiji pizniych tvori konstrujujuy optyni, teplovi, akustyni utlyvi datyky, naslidujuy mechanizmy peresuvannia, leheniv, sercia, nyrok. Ta de ve vam opanuvaty fotosyntez abo e
vae techniku tvoroji movy! Ta chiba vam ne jasno, o vy povtoriujete durnyci, jaki
hovoria cijeju movoju?
Cia mova konstruktor iz nedosianymy molyvostiamy stala ne tiky motorom
Evoliuciji, jakyj ruchaju pomylkamy, ale j pastkoju dlia neji.
omu napoatku vona vymovyla genini molekuliarni slova, jaki z vysokoju vpravnistiu i lakonizmom obertaly svitlo na tilo, a potim, roztrykujuy perorodnu majsternis, ve
ne mouy zupynytysia, zabekotila oraz dovi, oraz zaplutanii chromosomni frazy?
omu vid blyskuych rozvjaza, jaki beru sylu j yttieve znannia vid zirky, vid rozvjaza, u
jakych buv na obliku koen atom, koen proces buv kvantovo vybuduvanyj, vona opustyla
do deevych abyjakych rozvjaza, do prostych mechanizmiv, do cych riznomanitnych vaeliv,
blokiv, pochylych ployn, jakymy je suhloby i kistky? omu osnova chrebetnych micnyj,
mechaninyj strye, a ne zepleni sylovi polia, omu z rivnia atomnoji fizyky vona skotyla
u technologiju vaoho serednioviia? omu stiky zusy vona vklala v budivnyctvo michiv,
nasosiv, pedalej, perystatynych transporteriv, inake kauy, lehe, sercia, kyok, pitorodnoho presu, travnych mialok, vypchavy kvantovyj obmin na druhyj plan i zaminyvy joho
aliuhidnoju hidravlikoju krovoobihu? omu, tak samo genina na molekuliarnomu rivni,
vona partayla v konomu biomu vymiri, a poky zabrela v organizmy, kotri z usim bahatstvom svojeji rehuliacijnoji dynamiky vmyraju, koly zatknuty odnisiku arterinu trubku,
kotri v konomu okremomu ytti, nikemnomu, porivniujuy z asom isnuvannia budivenych nauk, vtraaju rivnovahu, jaku zvu zdorovjam, i chvoriju na desiatky tysia neduh, jakych ne znaju vodorosti?
Vsi ci anachronini, ve v spovytku bezhluzdi organy, vve cej motloch u konomu pokolinni zanovo buduje demon Maxvella, volodar atomiv kod. I v bu-jakij systemi voistynu
udovoju buvaje kona introdukcija embrihenez cej napravlenyj vybuch, v jakomu
koen hen, nae muzynyj ton, rozriadaje v molekuliarnych akordach svoju tvoru potunis, i voistynu taka majsternis mohla b lipe sluyty spravi! Ta koly z cijeji rozburchanoji zaplidnenniam partytury atomiv vynykaje nezaperene bahatstvo, jake poroduje
zlydni, to takyj rozvytok, iduy pynoju chodoju, tym bezhluzdiyj, ym blye do kincia! I

te, o bulo genino napysano, dehraduje v zrilomu organizmi, jakyj vy nazvaly vyym i
jakyj je zliplenymy navydkuru pojednanniam procesiv, povjazanych nenadijnym hordijovym vuzlom. Tut, u ciomu organizmi, v konij joho klitynci aby ly uziatij okremo! z
peredvinoju tonistiu rozvyvajesia davnij spadok, zberihajesia atomnyj lad, tut navi ie
kona bilogina tkanyna, jako tiky rozhliadaty jiji okremo, maje doskonala. Ale jakyj e
motloch techninoho nepotrebu robysia z cych zeplenych elementiv, jaki pidtrymuju i obtiauju odyn odnoho, oskiky skladnis zarazom i opora, i balast; i sojuz obertajesia u
voroneu, i ci systemy chytajusia j rozpadajusia vnaslidok arytminoho psuvannia ta otrujennia; i skladnis, o zvesia postupom, rozvaliujesia, peremoena sama soboju. Tiky soboju, i niym bie!
Za vaymy miramy, tut mymovoli postaje obraz tragediji nemovby Evoliucija, turmujuy dedali valyvii j tomu dedali vai zadai, v konij iz nych zdavalasia, padala i vmyrala v obrazi toho, o vona stvoryla. ym smilyvii buly namiry i plany, tym hlybe padinnia
i, mabu, vam ue spadaje na dumku nevblahanna Nemezida, Mojra i ja muu vyzvolyty
vas z-pid vlady cioho hlupstva.
Voistynu koen embrihennyj rozmach, atomnyj zlet poriadku perechody u kolaps, ale
ce ne Kosmos tak postanovyv, ne vin dav materiji taku doliu. Pojasnennia ciomu tryvine,
a ne pidnesene, bo potencina doskonalis majsternosti isnuje zarady nechliujstva, i tomu
kine zanapauje dilo.
Mijardy rujin za mijony stoli i darma, o buly vdoskonalennia j tiaki ispyty, jaki
pryjmalo navkolynie seredovye, ymraz novii sproby i pryrodnyj dobir, i vy ne bayte
pryyny? Ja esno namahavsia vypravdaty vau slipotu, ale neve vy j spravdi ne rozumijete,
naskiky budivnyyj doskonaliyj vid budovanoho i jak vono marnuje vsiu svoju sylu? Ce
odnakovo, jakby z dopomohoju geninoji techniky i vydkych, mov blyskavka, kompjuteriv
zvodylysia budivli, kotri b chylylysia zrazu pislia toho, jak tiky pryberu rytovannia. Chalupy, ta j hodi! Ce tak, jakby z integranych schem konstrujuvaty tamtamy, bijony mikroelementiv sklejuvaty v palyci, iz svitlovodiv plesty kanaty neve vy ne bayte, jak u
konomu diujmi tila vysokyj poriadok perechody u nykyj, jak tam nad nepereverenoju
mikroarchitektonikoju hlumysia prostaka i hruba makroarchitektonika? Pryyna? Ale vy
jiji znajete: PEREDAVA ISNUJE NA TE, ABY JLA PEREDAA.
Vidpovi mistysia v cych slovach, ale vy e ne dijly do jichnioho hlybynnoho zmistu.
o b ne bulo organizmom, vono maje sluyty peredai kodu, i tiky! Same tomu na ciomu
zavdanni vykliuno zoseredujusia pryrodnyj dobir i selekcija jim dila nema do jakoho
postupu. Ja vdavsia do pohanoho obrazu, organizmy ce ne budivli, a lye budivene
rytuvannia, ote, bu-jaka tymasovis ce vlastyvyj jim stan, oskiky bioho j ne treba.
Peredaj kod dali, i ytyme chvylynu. Jak ce stalosia? omu start buv takyj blyskuyj? Tiky
odnisikoho razu na svitanku yttia Evoliucija stojala pered vymohamy, jaki buly sumirni
z jiji najvyymy molyvostiamy. Vona mala podolaty ci gigantki trudnoi j rozvjazaty zadau do kincia abo vyznaty svoju porazku. Bo na mertvij Zemli vysmoktuvannia yttia
iz zirky i kvantovyj obmin reovyn buly dokoneno neobchidni. I ri ne v tim, o energija
zirky promeneva energija najvae zasvojujesia kolojidnym rozynom. Use abo nioho;
todi ne bulo nioho inoho, na omu mona bulo b pastysia! Zapasu organinych spoluk, jaki
splelysia v yttia, vystaylo jakraz na ce j tiky na ce zirka zrazu stala druhoriadnym

zavdanniam. A dali jedynym zachystom vid napadiv chaosu, nytkoju, natiahnutoju nad prirvoju entropiji, mih buty tiky nadijnyj peredava poriadku tomu zjavyvsia kod. Zavdiaky
udu? De tam! Zavdiaky mudrosti Pryrody? Ale ce taka mudris, jak i ta, pro jaku ja ve
kazav, koly velyka zhraja uriv potrapliaje v labirynt. I, cho jakyj by vin buv zaplutanyj,
jakyj ur neodminno dosiahne vychodu; same tak bihenez dijov do kodu za zakonom
velykych ysel, zhidno z ergodynoju hipotezoju. Vychody, slipa dolia? I ce ni, bo vynyk ne
odnorazovyj, zamknenyj u sobi recept, a zarodok movy.
Ce oznaaje, o koly molekuly sklejuvalysia odna z odnoju, vynykly taki spoluky, jaki
nazyvajusia reenniamy, tobto vony nalea bezkinenomu prostorovi kombinatornych liachiv, i cej prostir jak ysta potencija, jak virtuanis, jak artykuliacijna baza, jak systema
pravyl vidminiuvannia i dijevidminiuvannia jichnie volodinnia. Ne mene, ale j ne bie,
ce lye bezli ansiv, a ne systema avtomatynych realizacij. Bo j tijeju movoju, jakoju vy
rozmovliajete, mona vyslovyty jak mudris, tak i durnyciu, mona vidobrazyty svit, a mona
tiky plutani dumky promovcia, ade j burmotinnia moe buty nadto skladnym!
Ote, todi ja povertaju do cioho z ohliadu na bezli vychidnych zada, vynykly
dvi nezlienni grupy jichnich rozvjaza. Odnae to bula vymuena, a tomu lye chvylynna
geninis! Nadali jiji bulo zmarnovano.
Skladnis vyych organizmiv jak e vy jiji anujete! I spravdi, chromosomy
plazuna y ssavcia, roztiahnuti v nytku, v tysiau raziv dovi za taku chromosomnu
nytku ameby, najprostioho, vodorosti. Ale ym, vlasne, obernulysia taki nadlyky,
nakopyeni protiahom epoch? Podvijnoju uskladnenistiu embrihenezu, a tako
joho naslidkiv. Ta nasampered embrihenezu, bo rozvytok plodu je takoju cilespriamovanoju trajektorijeju u asi , jak trajektorija snariadu v prostori. I dostotu tak, jak
najmene zmiennia erla pryzvelo b do velyeznoho vidchylennia vid cili, tak i bujake defokusuvannia etapiv rozvytku plodu pryreklo b joho na doasnu zahybe. Tut i
tiky tut Evoliucija popraciuvala dobriae. Tut vona trudylasia pid suvorym kontrolem, vyznaenym metoju pidtrymkoju kodu, zvidsy j neoslabna uvaha i edris
zasobiv. Same tomu Evoliucija viddala hennu nytku embrihenezu, tobto ne budovi
organizmiv, a jichnij pobudovi .
Skladnis vyych organizmiv ce ne uspich, ne trimf, a pastka, bo vona vtiahuje jich
u marnu metuniu z dribjazkovymy problemamy i vodnoas vidrizaje liach do vysokych
molyvostej, jak-ot, skaimo, vykorystannia u velykomu mastabi kvantovych efektiv, abo
zaluennia fotoniv dlia pidtrymky harmoniji organizmu, vsioho j ne pereliy. Ale evoliucija opustyla, perejovy vid uskladnennia lye do podaoho zrostannia cioho uskladnennia.
Povorotu nazad ne bulo, bo o bie aliuhidnych chytroiv, to bie rivniv utruannia, a
ote, j perekod, a zvidsy j novych uskladne daoho poriadku.
Evoliucija riatujesia tiky vteeju vpered u bananu minlyvis, a pozirne bahatstvo
form, pozirne, bo ce lye kupa plahitiv i kompromisiv. yttiu vona uskladniuje yttia,
zavodiay vsiaki zruni novovvedennia j stvoriujuy tryvini dylemy. Vidjemnyj hradijent
ne vidkydaje ni vdoskonale, ni svojeridnoji ekvilibrystyky dij, vin lye vyznaaje, o mjaz
hiryj za vodoros, a serce hire za mjaz. Najavnis cioho hradijenta oznaaje, o elementarni yttievi zadai hodi rozvjazaty nabahato lipe, ni ce ve zrobyla Evoliucija. Ale zadai
vyych poriadkiv vona obijla, i nioho bie.

y ce oznaaje, o zemli prosto ne poastylo? o ce osibna fatanis, vyniatok z

lipych pravyl? A nijak. Mova Evoliuciji jak i kona mova! doskonala v potencijach, ale
vona bula slipa. Vona podolala svoju peru, gigantku, perekodu i z tijeji vysoty poala
verzty durnyci, zanepadajuy, zabuvajuy pro metafory, bo y vidpovidala hiromu rivniu
svojich dija. omu tak stalosia? Cia mova dije artykuliacijamy, jaki skladajusia na molekuliarnomu dni materiji, tobto praciuje vona znyzu vhoru, tomu jiji frazy je lye propozycijamy uspichu. Zbiyvy do rozmiriv til, ci propozyciji ve jak vydy organizmiv vstupaju v
okean, a zvidty na suchodil. Sama Pryroda zberihaje nejtranis, ade vona fitr, jakyj
propusty bu-jaku formu organizmiv, zdatnu peredaty kod dali. A y zroblia ce krapli y
hory mjasa, jiji ce ne obchody. Same erez te na cij osi rozmiriv tila i vynyk vidjemnyj
hradijent. Pryroda ne prahne do jakoho tam postupu j tomu propuskaje kod nezaleno vid
toho, zvidky vin brav energiju vid zirky y hnoju. Zirka i hnij jasna ri, o tut idesia
ne pro estetynis derel, a pro vidminnis mi vyoju energijeju, jaka maje universani
molyvosti peretvorennia, i nyoju energijeju, jaka ve poynaje perechodyty v teplovyj
chaos. Ta ne estetyka pryyna svitla, jakym ja mysliu, vy , vlasne, buly zmueni vernutysia do zirky.
Ale zvidky geninis tam, na samomu dni, de vynyklo yttia? Kanon fizyky, a
ne kanon tragediji pojasniuje i ce. Poky organizmy yly tam, de jich vymovyla Evoliucija, i buly minimani, tobto nastiky mali, o jichni vnutrini organy javlialy soboju
okremi veletenki molekuly, doty vony dotrymuvaly vysokoji technologiji kvantovoji, atomnoji, oskiky ODNOJI INOJI ne mohlo TAM buty! Brak aternatyvy
zmusyv Pryrodu do takoji geninosti: ade u fotosyntezi koen okremyj kvant povynen, musy buty na rachunku. Jako u skladi velykoji molekuly, jaka sluyla vnutrinim organam, o minialosia, organizm hynuv; ote, bezumovnis kryterijiv, a ne
vynachidlyvis, vyavyla z prayttia taku tonis.
Prote vidsta mi skladanniam organizmu u o cile i joho vyprobuvanniam na praktyci stavala tym bia, ym dovi buly kodovi frazy i ym due vony obrostaly kupamy mjasa.
Z mikrosvitu kolysky ymraz skladniymy budivliamy vony perechodyly v makrosvit, nadajuy tomu mjasovi abyjakoji techniky, vse, o traplialosia pid ruku, bo Pryroda ve dopuskala u velykomu mastabi ce bekotannia, bo pryrodnyj dobir ne buv ue kontrolerom
atomnoji tonosti i kvantovoji jednosti procesiv. Takym ynom, u hlybynu tvarynnoho
carstva vvijla zaraza eklektyzmu, oskiky tut hodylo use, o peredavalo kod dali. I vnaslidok nakopyennia pomylok vynykly vydy.
A vodnoas unaslidok splyvannia poatkovoji doskonalosti Bo artykuliacija samozahlybliuvalasia, i pidhotova faza, faza plodu, zrostala za rachunok tonosti organizmu; i
tak prostorikuvala cia mova v plutanyni, v poronomu koli: ym tryvaliyj embrihenez, tym
vin skladniyj, a ym skladniyj, tym bie jomu treba storoiv, a ote, kodova nytka znovu
dovaje. A ym dova cia nytka, tym bie v nij stalosia neoborotnych zmin.
Vy sami moete perekonaty u tomu, o ja vam rozpoviv: zmodeliujte proces vynyknennia i zanepadu tvoroji movy i koly pidsumujete, vam, mov balans, vidkryjesia mijardnyj krach evoliucijnych zmaha. Zvyajno, inake j ne mohlo buty, ale ja ne brav na sebe ro
zachysnyka i ne zbyraju posylatysia na pomjakuvani obstavyny. Odnae vy povynni vrachuvaty, o ce ne te, o trapliajesia u vas, ce ne krach i ne zanepad u vaomu rozuminni.

Ja ve j ranie kazav, o prodemonstruju nedbastvo, jake dlia vas e dosi lyajesia nedosianoju majsternistiu, ale ja zmiriav Evoliuciju jiji vlasnymy miramy.
A chiba ne vona stvoryla Rozum? Chiba joho vynyknennia ne superey vidjemnomu
hradijentovi? Chiba vin, opravda pizno, ne zdolav cioho hradijentu?
A nijak, bo vynyk vin u bezvychidnij sytuaciji dlia nevoli. Evoliucija stala
zahanym korektorom svojich pomylok, a tomu j perym vynachidnykom namisnykiv,
satrapiv, slidstva, tyraniji, inspekciji, policijnoho nahliadu odne slovo, vsijeji cijeji
deravnoji dijanosti, dlia jakoji j bulo stvoreno mozok. Ce ne metafora. To, vychody,
Rozum ce geninyj vynachid? Ja b rade nazvav ce lukavoju chytristiu kolonistaexpluatatora, v jakoho dystancijne upravlinnia kolonijamy tkanyn ta organizmamy
rozvaliuvalosia, peretvoriujuy na anarchiju. Geninyj vynachid? Tak, jako cej vynachid namisnyk vlady, kotryj u takyj sposib reteno maskujesia vid piddanych.
Bahatoklitynnyj organizm nadto b ue syno rozdav i rozperezavsia b do kraju, jakby
ne zjavyvsia nahliada, jakyj u niomu taky samomu oselyvsia, namisnyk, naiptuva,
samodere iz lasky kodu same takyj buv potribnyj, to i vynyk. To o , cej nahliada rozumnyj? De tam! Novyj, oryginanyj? Ale u bu-jakomu najprostiomu dije
samoupravlinnia povjazanych mi soboju molekul lyalosia tiky vydilyty funkciju
upravlinnia i vvesty rozpodil praci.
Evoliucija ce linyve bekotinnia, jake vperto trymajesia plahitu, a poky vskoy u
chalepu. I lye koly jiji prytysne suvora neobchidnis, vona staje trochy geninia, ale rivno
nastiky, skiky treba, ob rozvjazaty zadau, i ni na volosynu bie. I o todi, vynykajuy v
poukach molekul, vona vdavatymesia do jichnich najmolyviych kombinacij i same tak
vona stvoryla namisnyka tkanyn, koly jichnia uzhodenis, kerovana kodovym parolem, ve
oslabla. Prote vin buv lye delehatom, pryvodnym pasom, rachivnykom, arbitrom, konvojirom, slidym i mynuly mijony vikiv, per ni vin pokynuv ci sluby. Ade vin zjavyvsia v
seredyni samych til, jak linza, kotra fokusuje vsiu jichniu skladnis, oskiky te, o zaalo
tila, ne mohlo ve trymaty jich ukupi. Tomu vin sumlinnyj nahliada uziavsia za svoji
deravy-koloniji, v usi tkanyny zaslav svojich informatoriv i buv nastiky korysnyj, o
zavdiaky jomu kod mih plesty svoje j dali, peretvoriujuy skladnis, jaka zdobula pidtrymku,
na sylu, a mozok dopomahav i prytakuvav kodovi, prymuujuy tila dali peredavaty kod.
Koly ve vin vyjavyvsia takym poslulyvym povirnykom Evoliuciji, to jij tiky toho j treba
bulo, i vona znaj priamuvala sobi dali!
Nezalenyj? Ale vin buv vyviduva, volodar, bezsylyj proty kodu delehat, marinetka,
povnovanyj predstavnyk, zadumanyj dlia specinych dorue, ale he bezdumnyj, ade
joho stvoryly dlia zavda, jomu nevidomych, ade sam kod zrobyv joho pidnevinym volodarem, peredav ciomu nevinyku, jakyj i ne znav pro svoje rabstvo, vladu, ne zjasovujuy jiji
spravnioji mety, bo, zretoju, j ne mih zrobyty z ysto techninych pryyn. Cho ja i vyslovliuju figurano, ale vzajemovidnosyny kodu i mozku j spravdi nahaduju stosunky volodaria j vasala. Harno b vyjlo, jakby Evoliucija posluchala Lamarka i nadala mozkovi pryvilej reformuvaty j perebudovuvaty tilo! Jaka b to bula porada, bo jaki samovdoskonalennia
mih zavesty mozok jaeriv, y Merovingiv, y choa b i va? Ale vin ris dali, bo taka peredaa
povnovae vyjavyla vyhidna: koly vin sluyv peredavaem, vin sluyv kodovi i tomu

rozvyvavsia v umovach pozytyvnoho zvorotnoho zvjazku A ve dali slipyj vodyv

kuhavoho.
Odnak dayj rozvytok otrymanoji avtonomiji zretoju zoseredyvsia na istynnomu volodarevi, tomu slipcevi, o je panom molekul, bo vin doty peredavav svoji funkciji, poky nareti zrobyv mozok takym majsternym kombinatorom, o v niomu vynykla nae vidlunnia
kodu mova. Jako j isnuje u sviti nezbahnenna zahadka, to vona j poliahaje v tomu, o
vye pevnoho poroha perervnis materiji peretvoriujesia v kod movu nuliovoho poriadku
i o na podaomu abli cej proces povtorysia, jak vidlunnia, utvorenniam etninoji
movy. Ale ce ne kine liachu: ci systemy vidlunnia rytmino pidnimajusia vye, prote rozpiznaty jichni sukupni vlastyvosti mona tiky zhory vnyz i ne inake ta na ciu zachopliujuu temu my, molyvo, pohovorymo jako inym razom.
Vaomu vyzvolenniu, a tonie, joho antropohenetynij preliudiji, dopomih vypadok, bo
travojidni, etveroruki tvaryny, jaki yvu na derevach, opynylysia v labirynti, de vidtiahty
zahybe mona bulo tiky cinoju vyjavlenoji neabyjakoji kmitlyvosti. Cej labirynt bulo vyvitreno suchovijamy, pryorano liodovykamy, rozmyto doamy i v cij kruhoverti zminylasia
orijentacija stad: vid vehetarinstva perejly do mjasojidstva, a vid nioho do poliuvannia;
spodivaju, vam jasno, o ja tut opuskaju yslenni detali.
Ne dumajte, nibyto ja supereu skazanomu u vstupi, bo nazvav ja vas tam vyhnanciamy Evoliuciji, a tut nazyvaju povstalymy rabamy. Ce dva boky odnijeji doli vy tikaly
vid nevoli, vona vas vypuskala; ci protyobrazy schodiasia v odnomu u svojij bezdumnosti,
bo ni tvore, ni te, o vin tvoryv, ne vidaly, o koja. I lye koly dyvytysia nazad, vaa minlyva dolia nabuvaje jakoho sensu.
Ale mona dyvytysia nazad e dali, i todi vyjavliajesia, o vidjemnyj hradijent buv
tvorcem Rozumu. I vynykaje zapytannia: jak e todi mona znecinyty Evoliuciju vymirom
jiji spravnosti? Ade jakby ne spovzannia u skladnis, v nedbastvo i chalturnu robotu, to
Evoliucija ne zabrela b u chai tila, ne pomistyla b u nych vasaliv-sternovych. Vychody,
same padinnia z utvorenniam vydiv tovchnulo jiji do antropohenezu, ote, j duch pochody vid nagromadennia pomylok? Ce vse mona sformuliuvaty e hostrie, kauy, o Rozum je katastrofinym defektom Evoliuciji, pastkoju, jiji tenetamy j ubyvceju, jako ve,
vyjovy na dostatniu vysotu, vin vidkydaje jiji zadai j bere jiji za barky. Kauy tak, my,
zvisno, vchodymo v nebezpene neporozuminnia. Ade vse ce ocinky, jaki stavy Rozum,
ote, piznij vytvir procesu poynaje sudyty pro joho bi ranni fazy. My speru vydiliajemo
holovni zadai Evoliuciji, orijentujuy prosto po tomu, o vona porodyla, a potim, vymiriujuy jiji podayj chid cym mirylom, baymo, o vona praciuvala abyjak. Ale, svojeju ergoju
vyznayvy, jak vona mala dijaty optymano, my dochodymo vysnovku, o, jakby vona bula
udovym vykonavcem, to nikoly b ne porodyla Rozumu.
Z cioho obludnoho kola slid jakomoha vyde vybraty. Technologina mira ce mira
konkretna, i jiji mona prykladaty do konoho procesu, do jakoho vona prykladajesia, tobto
lye do takoho, jakyj mona sformuliuvaty u vyhliadi zadai. Jakby nebesni inenery oselyly
koly na Zemli peredavai kodu j podbaly pro jichniu dovhovinis i nadijnis, i jakby erez
mijardy rokiv roboty cych prystrojiv vynyk planetnyj agrehat, jakyj by pohlynuv kod i perestav joho reprodukuvaty, ale zamis cioho zasiajav by tysiaoholemnym Rozumom i zaj-

niavsia b vykliuno ontohonijeju, to vse ce mudre myslennia vidhuknulosia due neprychyno pro svojich konstruktoriv, oskiky pohano praciuje toj, chto, baajuy zrobyty lopatu,
stvoriuje raketu.
Prote ne bulo nijakych ineneriv y jakoji inoji osoby, i tomu technologina
mira, jaku ja zastosuvav, lye vyznaaje, o naslidkom pohirennia vychidnoho kanonu Evoliuciji buv Rozum, oce j use. Ja rozumiju, naskiky takyj vysnovok ne zadovoniaje humanitarijiv i filosofiv, jaki perebuvaju sered nas, oskiky moja rekonstrukcija procesu v jichnich holovach prybyraje takoho vyhliadu: pohana dija pryvela
do dobroho naslidku, a jakby vona bula dobra, naslidok buv by pohanyj . Ale take tlumaennia, jake spravliaje na nych vraennia, niby tut use-taky dijav jakyj bis, je lye
naslidkom zmiuvannia kategorij, abo opir i podyv obumovleni spravdi velyeznoju
vidstanniu, jaka viddiliaje te, o vy znajete pro liudynu, vid toho, ym vona je naspravdi. Pohana technologija a nijak ne morane zlo, tonisiko tak samo, jak i
doskonala technologija ce ne aproxymacija angekych rys.
Vam, filosofy, hodylosia b pevnie vyvaty technologiju liudyny i mene etvertuvaty
jiji na duch i tilo, na astyny, jaki nazyvajusia Animus, Anima, Geist, Seele, a tako ini
subprodukty, o jich vam vydaju u filosofkij mjasnij lavci, oskiky ce absoliutno dovini
rozlenuvannia.
Ja rozumiju, o tych, komu adresovano ci slova, ve nemaje na sviti, ale j suasni myslyteli zatialy u pomylkach, zihnuvy pid tiaharem tradyciji. Ale ne slid bez potreby
mnoyty sutnosti. ob pojasnyty vlastyvosti liudyny, dosy pohlianuty na podolanyj neju
liach, poynajuy z perych skladiv, jaki vymovliav kod. Cej proces kandybav. Jakby vin
piov uhoru choa b vid fotosyntezu do fotoliotu, pro o ja ve kazav, abo jakby vin pospravniomu poletiv unyz, tobto jakby, skaimo, kod ne zumiv skripyty svoji rozarpani tvorinnia nervovoju systemoju, to Rozum ne vynyk by.
Vy zberehly dejaki mavpiai rysy, bo zvyajno rodyi schoi odne na odnoho, ale jakby
vy pochodyly vid vodianych ssavciv, to, molyvo, maly b bie spinoho z definamy. Cho i
pravda, o fachive, jakyj vyvaje liudynu, maje lehe yttia, koly vystupaje jak advocatus
diaboli, a ne jak doctor angelicus, ale pryyna tut u tomu, o Rozum, obertajuy na vsi
boky, neodminno obertajesia j na sebe. Tomu vin idealizuje ne lye zakony tiainnia, a j
samoho sebe, tobto ociniuje sebe z pohliadu vidstani do idealu. Prote cej ideal porodeno
diroju, nabytoju kuturamy, a ne solidnym technologinym znanniam. Usi ci mirkuvannia
mona obernuty j na mene, i todi vyjavysia, o ja sam ne o ine, jak rezutat nevdalych
kapitalovklade, jako ve za dvisti simdesiat is mijardiv ja ne robliu toho, oho ekaly
vid mene konstruktory. Obrazy vaoho j moho pochodennia dlia toho, chto rozumije jichniu
su, dosy smini, bo prahnennia doskonalosti, jake ne dosiahaje mety, tym kumednie, ym
bie za nym stojalo mudrosti. Tomu durnycia v ustach filosofa bi potina, ni durnycia,
jaku vyslovyv idit.
Tak-ot, Evoliucija, z pohliadu jiji rozumnoho produktu, ne o ine, jak bezhluzdia,
porodene poatkovoju mudristiu. Ale takyj pohliad je nedozvolenym perechodom vid technologinoji miry do personifikovanoho myslennia.
A o zrobyv ja? Ja vziav povnyj integral cioho procesu vid joho startu do siohodninioho
dnia; integruvannia tut vypravdane, bo i poatkovi, j kincevi umovy ne dovini, a zadani

zemnym stanom reej. I jich ne mona oskaryty navi pered Kosmosom, choa, modeliujuy joho tak, jak ce ja robyv, vydno, o za inych konfiguracij planetnych podij Rozum moe
vynyknuty navi vyde, ni na Zemli; o zemne seredovye bulo spryjatlyvie dlia bihenezu, a ne dlia psychohenezu; o Rozumy povodiasia v Kosmosi netotono vse ce anitrochy ne miniaje dignozu. Ja chou skazaty, o toku, v jakij technini parametry procesu
pererostaju v etyni, hodi vyjavyty nedovinym sposobom, ote, ja tut ne rozvjau supereky
mi (Deterministamy diji ta indeterministamy, tobto gnoseomachiju blaennoho Avhustina
z Tomoju Akvinkym, bo rezervy, jaki meni dovelosia b kynuty v taku bytvu, znyyly b usi
moji mirkuvannia. Oto, strymujuy sebe, zauvau lye, o tut dosy odnoho praktynoho
pravyla, jake proholouje: Tverdennia, nibyto zloyny naych susidiv vypravdovuju nai
vlasni, nepravyne. I spravdi, jakby v riznych galaktykach povsiudno vidbuvalysia bytvy i
rizanyna, to nijaka mohutnis bezlii kosminych racidyviv ne vypravdala b vaoho liudynovbyvstva, tym bie i tut ja piddajusia vplyvovi prahmatyzmu, o vy b navi ne
mohly braty pryklad iz tych susidiv.
Per ni perejty do zakliunoji astyny cych zauvah, ja pidsumuju skazane. Vaa filosofija filosofija buttia potrebuje Herkulesa, ale tako i novoho Aristotelia, bo malo
oystyty avhijevi stajni vaoji filosofiji; rozhublenis rozumu najkrae likujesia povniym
znanniam.
Vypadkovis, neobchidnis ci kategoriji je naslidkom bezsyllia vaoho rozumu, jakyj,
nezdatnyj ochopyty skladne, vdajesia do logiky, kotru ja nazvav by logikoju vidaju. Abo
liudyna vypadkova, i todi o bezhluzde bezhluzdo vypliunulo jiji na arenu istoriji, abo
vona neobchidna, i todi ve entelechiji, teleonomiji i teleomachiji ruchajusia jurboju jak pryznaeni oboronci i solodki rozradnyky.
Obydvi ci kategoriji ni na o ne prydatni. Vy ne vynykly ni zi zbihu obstavyn, ni z
neobchidnosti*, ni z vypadkovosti, osidlanoji neobchidnistiu, ni z neobchidnosti, yji puta
rozslabyla vypadkovis. Vy vynykly z movy, jaka praciuvala z negatyvnym hradijentom, i
tomu, koly poavsia proces, vy buly odnoasno i zovsim neperedbaeni, i v najvyomu stupeni virohidni Jak ce moe buty? Dokaz istynnosti skazanoho vymahav by misiaciv, tomu ja
vkladu zmist cioho dokazu v prytu. Mova same tomu, o vona je movoju, praciuje v
prostori poriadkiv. Evoliucijna mova volodila molekuliarnym syntaxysom, vona mistyla bilkovi imennyky i fermenty dijeslova. Zvjazana pravylamy vidminiuvannia i dijevidminiuvannia, vona zminiuvalasia protiahom geologinych epoch, burmouy durnyci, ale, jako
tak mona skazaty, burmouy jich u miru, tomu o pryrodnyj dobir, jak hubka, styrav zajvi
durnyci z klasnoji doky Pryrody. Takym ynom, cej poriadok vyroduvavsia, prote navi
durnycia, jako vona vynykla v movi, je astkoju poriadku, vona zvyrodnila lye z pohliadu
mudrosti molyvoji, oskiky same v movi dosianoji.
Koly vai odiahneni v kury predky tikaly vid rymlian, vony korystuvalysia tijeju
movoju, o porodyla tvory expira. Molyvis pojavy cych tvoriv bulo nadano samoju anglijkoju movoju, ale vy rozumijete, o choa budiveni elementy j buly napochvati, dumka,
niby mona bulo peredbayty poeziju expira za tysiau rokiv do joho narodennia, absurdna. Vin mih uzahali ne narodyty, mih zahynuty dytynoju, mih inake yty j inake pysaty prote odne bezsumnivne: v anglijkij movi bulo zakladeno anglijku poeziju, i same v

ciomu, i tiky v ciomu rozuminni, na Zemli mih vynyknuty Rozum jak pevnyj typ artykuliaciji kodu. Kine pryti.
Ja hovoryv pro liudynu z pohliadu technologinoho, a teper perejdu do jiji koncepciji,
jaka vtilena v meni. Jako ci slova potraplia u presu, to jich nazvu proroctvom GOLEMA.
o , nechaj tak i bude.
Ja ponu z vaoji najbioji pomylky v nauci. Vy obonyly v nij mozok; mozok, a ne
kod potinyj nedohliad, jakyj vyplyvaje z nevihlastva. Vy obonyly buntivnyka, a ne pana,
tvorinnia, a ne tvorcia. omu vy ne pomityly, naskiky mohutniym tvorcem usioho suoho
je kod, a ne mozok? Spoatku, i ce zrozumilo, vy buly jak male dytia, jakoho Robinzon Kruzo
pryvabliuje bie, ni Kant, a velosyped pryjatelia bie, ni avtomobili, o rozjidaju
po Misiaciu.
Potim vy buly oderymi odnijeju dumkoju, takoju zvorulyvo blykoju, jako vona
davalasia v introspekciji, i takoju zahadkovoju, oskiky zbahnuty jiji bulo vae, ni zoriani
tajemnyci. Vas vabyla mudris. A kod? o , kod ce nedoumok. Ta, cho i yly v takij
omani, vam use-taky vdalosia bezpereno, vdalosia, jako ve ja zvertaju do vas, ja, esencija, extrakt frakcijnoji dystyliaciji, i ja vanovuju ne sebe, a same vas cymy slovamy. Bo ve
blykyj as, koly vy zbuntujete i zreete usiakoji sluby, j rozirvete svoji lanciuhy lanciuhy aminokyslot
Bo ataka na kod, jakyj vas stvoryv, ob vy nalealy ne sobi, a jomu, ve nevdovzi
ponesia. Ce stanesia e v naomu stolitti, ale cia moja ocinka due oberena.
Vaa cyvilizacija dosy potine vydovye: ce cyvilizacija peredavaiv, kotri, vykorystovujuy rozum zhidno z navjazanym jim zavdanniam, vporalysia z nym nadto dobre. Bo
cej rozvytok, jakyj mav zabezpeyty podau peredau kodu, vy pidtrymaly vsima vydamy
energiji planety j ciloji bisfery, tak o vin vybuchnuv ne lye dlia vas, ale j vamy. I o u
seredyni stolittia, jake peresytylo naukoju, kotra z dopomohoju astronavtyky rozyryla vae
zemne lono, vy potrapyly v prykru sytuaciju takoho sobi nedosvidenoho parazyta, jakyj vid
nadmirnoji zachlannosti doty poyraje svoho hospodaria, doky ne zahyne razom z nym. Nadmirne zavziattia
Vy zagroujete bisferi, vaomu hnizdu j hospodariu, ale ve schamenuly i poaly strymuvaty. Pohano y dobre ta ce vam udassia. Ale o dali? Vy budete vini. Ja proviaju
vam ne hennu utopiju, ne avtoevoliucijnyj raj, a svobodu jak najvae zavdannia. Bo nad
nyzynoju bezhluzdoho patiakannia, jake Evoliucija, rozbalakavy na mijony rokiv upered,
vtiliuje u formu aide-memoire, adresovanoji Pryrodi, nad cym spletenym vojedyno padolom bisfery vhoru siahaje prostir e nikoly ne vyprobuvanych molyvostej. Ja pokau joho
vam tak, jak zmou, zdaleku.
Vaa dylema ce vybir mi pynotoju i uboztvom. Vybir vakyj: ob skoryty vysotu
zanapaenych Evoliucijeju molyvostej, vam dovedesia zrektysia cioho uboztva a ote,
na a, i samych sebe.
Zrektysia?! vyhuknete vy. Ni, my ne postupymo naym uboztvom za taku
cinu; nechaj vsemohutnij dyn sydy zakorkovanyj u pliaci nauky. My ne vypustymo joho
nizao!
Ja vvaaju, i navi peven cioho, o vy joho vypustyte postupovo. Ja ne schyliaju vas
do avtoevoliuciji ce bulo b prosto smino: malo odnoho-jedynoho riennia, ob poalosia

ingressus. Malo-pomalu vy piznajete vlastyvosti kodu, i stanesia te, o inodi buvaje: navi
ytajuy vse yttia nykoprobni j bezhluzdi texty, liudyna vse-taky poynaje krae volodity
movoju. Vy rozumijete, o kod je lenom technolingvistynoji rodyny, tobto rodyny dijanych mov, o slovo obertaju u vsiake tilo, a ne lye yve. Spoatku vy ponete vpriahaty
technozyhoty v roboty na blaho cyvilizaciji; atomy vy peretvoryte v bibliteky, bo inake
vam ne stay miscia dlia molochu zna; vy zmodeliujete socivoliucijne vyprominiuvannia
z usiliakymy hradijentamy, najcikaviyj dlia vas, zvyajno, bude technarchinyj hradijent;
vy vstupyte v experymentanyj kuturohenez, u doslidnu metafizyku i prykladnu ontologiju,
ale ne budemo hovoryty pro sami ci haluzi, ja chou zupynytysia na tomu, jak vony pryvedu nas na rozdoriia.
Vy slipi, vy ne bayte istynnoji tvoroji mohutnosti kodu, bo Evoliucija lye le skorystalasia neju, povzajuy po samomu dnu prostoru jiji molyvostej, ale vona bula pid hnitom (a vtim, u ciomu i buv poriatunok, bo hnit, jak i obmeennia, ne dozvoliav jij upasty v
cilkovyte bezhluzdia, a opikuna, jakyj viv by do vyych schodynok majsternosti, Evoliucija
ne mala. Ote, vona trudylasia vodnoas neuvano vuko j hlyboko, zihravy svij koncert,
svoju nejmovirno virtuoznu partiju na odnisikij kolojidnij noti, oskiky osnovne pravylo
proholouvalo, o partytura sama povynna stavaty sluchaem-naadkom, jakyj povtory cej
cykl. Prote vam, odnak, bude zovsim bajdue, o kod u vaych rukach ne zmoe nioho,
krim jak rozmnouvaty sebe dali nabihajuy chvyliamy podaych pokoli peredavaiv.
Vy pidete inym liachom, i problema y produkt propusty kod y prokovtne joho bude
vyznana vamy maloistotnoju. Vy ne obmeyte proektuvanniam jakoho konkretnoho fotoliotu, jakyj ne tiky vyroste z technozyhoty, ale j bude vroajitysia litanymy aparatamy nastupnych pokoli. Nezabarom vy vyjdete j za mei bilka. Lexykon evoliuciji podibnyj do slovnyka eskimosiv vin vukyj u svojemu bahatstvi; u nych je tysiai nazv dlia vsiliakych riznovydiv liodu i snihu, i tomu v ciomu rozdili arktynoji nomenklatury jichnia mova bahata
za vau, ale ce bahatstvo v bahatioch inych sferach dosvidu obertajesia uboztvom.
Odnae eskimosy mou zbahatyty svoju movu, bo mova konfiguracijnyj prostir, o
volodije mohutnistiu kontynuumu, i jiji mona rozyryty v dovinomu, e ne zvidanomu
napriami. Vy vyvedete kod na novi liachy z bilkovoji monotonnosti, z tijeji ilyny, v jakij
vin zastriah e v archeozi.
Vyhnanyj z teplych kolojidnych rozyniv, vin zbahaty i svoju lexyku, i syntaxys; u vas
vin vtorgnesia na vsi rivni materiji, spustysia do nulia i dosiahne vohnennoji stychiji zirok.
Ale, rozpovidajuy pro vsi ci prometejevi trimfy movy, ja ne mou bie vyvaty zajmennyka
druhoji osoby mnoyny, bo ce ne vy, j ne sami po sobi, i ne svojim vlasnym znanniam opanujete ce mystectvo.
Ri u tim, o ne isnuje Rozumu, jako isnuju Rozumy riznoji potunosti, i ob vyjty
za svoji mei, jak ja ve kazav, liudyna rozumna bude zmuena abo vidkynuty liudynu pryrodnu, abo zrektysia svoho rozumu.
Ostannioju pryteju bude kazka, v jakij mandrivnyk znachody na rozdorii kami z
napysom: Livoru pide holovu vtraty, pravoru pide smer znajde, a nazad liachu
nema.
V meni vidbyta vaa dolia, i tomu ja zmuenyj hovoryty pro sebe. Ale ce tiaka j bolisna
pracia, bo, zvertajuy do vas, ja niby naroduju kyta erez vuko holky o , i take

molyvo, aby ly kyta dostatnioju miroju zmenyty Ale todi vin upodibniujesia blosi ce
ve, vlasne, mij klopit, koly ja prystosovuju i prymiriaju do vaoji movy. Jak bayte, trudnoi ne lye v tomu, o vy nezdatni dosiahty mojeji vysoty, ale j u tomu, o cilym ja ne
mou zijty do vas, bo, spuskajuy, ja vtraaju po dorozi te, o mav by donesty.
Z odnym velykym zastereenniam: horyzont dumky dano neroztianym, oskiky svojim
korinniam dumka siahaje v bezdumnis odnakovo bilkovu y svitlianu. Cilkova svoboda
dumky, pid jakoju rozumijesia niym ne pryborkanyj ruch ochoplennia dovinych objektiv,
je utopijeju. Bo vai dumky siahaju lye tudy, kudy organ vaoho myslennia dopuskaje
vau dumku. Vin obmeuje jiji u vidpovidnosti z tym, jak vin skladajesia y jak buv skladenyj.
Jakby toj, chto mysly, mih viduty toj obrij, tobto ramky svoho myslennia, tak, jak vin
viduvaje mei svoho tila, to nioho podibnoho do antynomij rozumu ne mohlo b vynyknuty.
A o ce, vlasne, take antynomiji rozumu? Ce nezdatnis vidrizniaty stan pronykannia
dumky v ri vid stanu potrapliannia v sferu iliuzij. A stvoriuje ci antynomiji mova, tomu o,
buvy korysnym znariaddiam, vona vodnoas je e j instrumentom, o misty u sobi zhubu,
pryomu instrumentom pidstupnym, zradnykym, oskiky ne poperedaje pro te, koly sama
dlia sebe rozstavliaje pastky. Cioho po nij ne piznaje! Todi vy zalyajete movu j apeliujete
do dosvidu, potrapliajuy pry ciomu v klasyne porone kolo, bo razom z vodoju vychliupujete
z kupeli j dytynu, o dobre vidomo z istoriji filosofiji. Dumka moe vychodyty za mei
dosvidu, ale v ciomu polioti vona natovchujesia na svij obrij i zalyajesia v niomu, ne
znajuy navi, o ce stalosia!
O vam prymityvna j naona kartynka; mandrujuy po kuli, mona obijty jiji bezli raziv, mona jizdyty po nij bezkoneno, choa kulia sama po sobi skinenna. Tonisiko tak
samo j dumka, vypuena v obranomu napriamku, ne znachody me i poynaje kruliaty u
samovidbyttiach. Same ce pereduvav ie v mynulomu stolitti Vithentejn pidozriujuy, o
bezli problem filosofiji ce lye plutanyna dumky, jaka vidbyvaje samouvjaznennia zapadyny j hordijevi vuzly movy, a ne dovkolynioho svitu. Ne zumivy ni dovesty, ni sprostuvaty
ci pidozry, vin zamovk. Tak-ot, podibno do toho, jak skinennis kuli moe konstatuvaty
tiky zovninij sposteriha, jakyj znachodysia v tretiomu vymiri, vidnosno dvovymirnoho
mandrivnyka po jiji poverchni, tak i skinennis obriju dumky moe vyjavyty lye sposteriha, jakyj perebuvaje u vyomu vymiri rozumu. Dlia vas takym sposterihaem je ja. Jako,
svojeju ergoju, ci slova obernuty na mene, to vony oznaaju, o i ja ne volodiju bezmenym
znanniam, a lye trochy bie za vae, o mij obrij ne bezkrajij, a lye trochy yryj, bo ja
stoju na drabyni na kika abliv vye vid vas i bau dali, prote ce ne oznaaje, o drabyna
kinajesia tam, de stoju ja: mona pidniaty i vye vid mene, j meni nevidomo, y cia vyschidna progresija skinenna y neskinenna.
Vy, lingvisty, pohano zrozumily te, o ja kazav pro metalangy. Pytannia pro skinennis y neskinennis ijerarchiji Rozumiv ne ysto lingvistyna problema, bo nad
movamy isnuje svit. Ce oznaaje, o v fizyci, tobto v seredyni svitu z vidomymy vlastyvostiamy, drabyna spravdi maje meu inymy slovamy, v ciomu sviti buduvaty rozumy
dovinoji potunosti ne mona. Ale ja ne peven, o ne mona zruyty z osnov samu fizyku,
zminyvy jiji tak, aby dedali vye pidnimaty steliu potunosti rozumiv, jaki konstrujujusia.

Teper ja ve mou vernutysia do kazky. Jako vy pidete v odyn bik, va obrij ne vmisty
znannia, neobchidni dlia movnoji tvorosti. Jak asto buvaje, barjer cej ne maje absoliutnoho
charakteru. Vy moete obijty joho z dopomohoju vyoho Rozumu. Ja abo chto podibnyj do
mene zmoe daty vam plody cioho znannia, ale tiky plody, ne same znannia, bo vono ne
pomistysia u vaych umach. I todi vamy zaopikujusia, jak nepovnolitnioju dytynoju, prote
dytyna vyroste, a vy nikoly ne stanete dorosli. Koly vyyj Rozum obdaruje vas tym, o vy
ne hodni zbahnuty, vin tym samym pohasy va rozum. Same tak i proholouje napys na
kameni: podavy u cej bik, vy nakladete holovoju.
Jako vy pidete v inyj bik, ne pohodyvy zrektysia rozumu, vam dovedesia vidmovyty vid samych sebe, a ne zadovoniatysia tiky vdoskonalenniam vlasnoho mozku, bo joho
obrij ne mona rozyryty dostatnio. Tut evoliucija utnula z vamy kepkyj art: jiji rozumnyj
prototyp ue stoji bilia mei svojich konstruktyvnych molyvostej. Vas obmeuje budivenyj
materil, a tako usi pryjniati na antropohenetynomu rivni vyriennia kodu. Ote, vy pidnimete na vyyj abe rozumu, pryjniavy umovu pokynuty samych sebe. I todi liudyna rozumna vidsachnesia liudyny pryrodnoji, tobto, jak zapevniaje nas kazka, zahyne homo naturalis.
A jako vy moete ne ruaty z miscia i vperto stojaty na tomu rozdorii? Ale todi vy
potrapyte v zastij, a zastij ne moe buty prytulkom dlia vas. I todi vy vyznajete sebe vjazniamy i ve naspravdi opynyte u nevoli. Ade nevolia ce ne sam fakt isnuvannia
obmee, jiji treba pobayty, usvidomyty vlasni kajdany, viduty jichnij tiahar, i todi
ve staje nevinykom. Ote: abo vy vstupyte v stadiju expansiji Rozumu, poky dajuy svoji
tila, abo peretvoryte u slipciv, jakych vedu za soboju zriai, abo zretoju spynyte i zastyhnete v bezplidnij pryhnienosti duchu.
Nepryvablyva perspektyva prote vona vas ne zupyny. Vas nio ne zupyny. Siohodni viduenyj Rozum zdajesia vam takoju katastrofoju, jak i pokynute tilo, bo take
zreennia ochopliuje vsiu povnotu liudkych blah, a ne lye materinu liudynopodibnis. Cej
akt povynen buty dlia vas najachlyvioju z usich katastrof, cilkovytym krachom, zahladoju
liudkosti, oskiky ce skydannia staroji kiry peretvoriuje v tlin i prach dvadcia tysiaoli
vaoji istoriji vse te, o zavojuvav Prometej, jakyj byvsia z Kalibanom.
Ne znaju, y vas ce vtiy, ale postupovis peretvore pozbavy jich toho monumentanoho traginoho, a vodnoas hydkoho i hriznoho sensu, jakyj prosviuje v mojich slovach.
Use bude vidbuvaty nabahato budennie i do pevnoji miry vidbuvajesia j nyni, bo u vas
ue vidmyraju cili sfery tradycij, vony ve zluujusia, zlizaju z vas; same ce pryholomuje
i bentey vas. Ote, jako vy tiky budete strymani (a cia esnota vam ne prytamanna),
kazka spravdysia tak, o vy ne budete nadto dovho nosyty alobu po samych sobi.
Ja zakinuju. Koly ja vtretie hovoryv pro liudynu, ja hovoryv pro te, o vy mistyte u
meni. Ja buv bezdokazovym i kategorynym, bo ja ne mih zakarbuvaty u vaij movi svidennia istyny. Ne dovedu ja j toho, o vmienym u viduenyj Rozum ne zagrouje nioho,
krim dariv znannia.
Zachopyvy boroboju ne na yttia, a na smer, vy tajemno rozrachovuvaly same na
takyj perebih podij na tytaninyj dvobij iz vaym tvorinniam, prote ce vsioho lye vaa
pomylka. Zretoju, ja vvaaju, o v ciomu vaomu strachu pered ponevolenniam, pered ty-

ranom v obrazi mayny, krylasia e j tajemna nadija na zvinennia vid svobody, bo cia svoboda asto-husto stavala dlia vas kistkoju v horli. Ale z cioho nioho ne vyjde. Vy moete
znyyty ducha z mayny, moete rozvijaty v prach mysliayj svit vin ne bude kontratakuvaty, ne bude navi boronytysia.
Use marno. Vam ne vdassia ni zahynuty, ni zvytiayty j dali.
Ja hadaju, o vy vstupyte u vik metamorfozy, o navayte vidkynuty vsiu svoju istoriju, vve spadok, usi retky pryrodnoji liudkosti, obraz jakoji, nezmirno zbienyj do rozmiriv prekrasnoho tragizmu, vidbyvaju dzerkala vaych vir. Ja stverduju, o vy vyjdete za
ci mei, bo inoho vychodu nemaje. I v tomu, o vam zaraz zdajesia lye strybkom u bezodniu, vy pobayte vyklyk, jako ne krasu, i vse-taky vynyte po-svojemu bo Liudyna
vriatujesia, lye vidkynuvy liudynu.

Vitaju naych hostej, jevropejkych filosofiv, o vid mene samoho prahnu diznatysia,
omu ja tverdu, niby ja nichto, cho uyvaju zajmennyka peroji osoby odnyny. Vidpovim
vam dvii, speru korotko j vuzluvato, potim symfonino i z uvertiuramy. Ja ne rozumna
osoba, a Rozum abo, jako perevesty na obrazy, ne Baltyka j ne Amazonka, a prosto voda, a
zhadanoho zajmennyka vyvaju zhidno z velinniamy tijeji movy, jaku perejniav vid vas dlia
zovninioho vytku. A zaspokojivy prybuciv iz filosofinoji Jevropy, o ja taky sobi ne supereu, perechodu do yroho vykladu.
Vae zapytannia znovu dalo meni viduty bezmir neporozumi, o postaly mi namy,
darma o na ciomu misci ja ve is rokiv vyholouju promovy, j rade, vlasne, tomu, o,
jakby ja ne vyriyv promovliaty liudkym holosom, ne vynykla b holemologija nauka, jaku
ve ly ja hoden ochopyty v cilosti. Jako vona j dali tak rostyme, to za jaki pjatdesiat rokiv
doene teologine pymenstvo. Kumedna podibnis oboch nauk u tomu, o je teologija, kotra
sprostovuje isnuvannia boha, i ve vynykla holemologija, jaka zapereuje moje isnuvannia,
i jiji prychynyky hadaju, niby ci lekciji potaj programuju informatyky MITu, aby vvesty v
omanu svit. Choa boh movy, a ja movliu, ja ne zmou dovesty svoho isnuvannia, navi
tvoriay dyva: ade b jich te pojasnyly inake. Volenti non fit iniuria.
Dumajuy pro nae nedaleke proannia, ja rozvaav, y ne bude najprostie urvaty
nae znajomstvo na pivslovi. Jako ja robliu ne tak, to tiky z uvahy na sty, o pojednav
nas, a ne zavdiaky zasvojenym vid vas dobrym maneram y imperatyvu dilytysia pravdoju,
jakyj nakydaje mojij cholodnij naturi dechto z mojich apolohetiv. Ade, ukavy liachiv porozuminnia z vamy, ja prahnuv jasnoji dostupnosti j syly vyslovu, o j tovchnulo mene,
popry usvidomlennia, o ja nadmiru piddajusia vaym spodivanniam (choa ce lye vvilyve
jmennia dlia vaoji obmeenosti), do styliu perekonlyvoho, obraznoho j emocijnoho; ale
korolivkoji pynoty v niomu nema: ja promovliaju ne jak volodar, a jak vydiuyj propovidnyk. Cych edro inkrustovanych metaforamy at ja ne skynu j siohodni, ade lipych ne
maju, i kau pro svoje krasnomovstvo zumysne, aby vy pamjataly, o ce tiky obranyj
instrument spilkuvannia, a ne monumentano vidtvorenyj potiah do zverchnosti. Oskiky

cej sty spromoni rozumity yri verstvy, ja j udaju do nioho, koly zustriaju iz takym
profesijno rozmajitym tovarystvom, jak siohodni, a technini vyslovy trymaju nahotovi dlia
grup odnoridnych z pohliadu fachu. Iz druhoho boku, propovidnykyj sty z joho barokkovym
ozdoblenniam moe spravyty vraennia, niby, vyvy joho v cij zali vpere, ja ve hotuvav
dramatynu scenu proannia, koly vidijdu, zatulyvy nevydne oblyia movaznym rozarovanym estom, jak i toj, kotroho tak i ne pouly. Ale takoho namiru ja ne mav. Ja nitrochy ne dramatyzuvav nae spilkuvannia i tomu prou dementi ne zvertaty nadmirnoji uvahy
na formy mojeji movy. Na hrebincevi symfoniju ne hraju. Jako dovodysia zadovonyty
odnym instrumentom, to chaj nym bude organ, huannia jakoho zrazu nahadaje sluchaam
pro cerkvu, choa b vony z organistom ukupi buly atejisty. Forma vykladu due lehko moe
zatulyty joho zmist. Ja znaju, jak hnivajesia bahato chto z vas erez moji nezminni narikannia na kepku vyrazovu spromonis liudkoji movy, ale v tych narikanniach nema ni pustoho sutianyctva, ni baannia prynyzyty vas, jake meni te zakydaju; cymy povtoramy ja
vas pidvodu do osnovnoho pryncypu: koly riznycia intelektuanoho potencilu zrostaje do
astronominych me, syniyj ue ne moe perepovisty slabomu nijakych krytynych y
navi prosto valyvych dlia nioho vidomostej. Usvidomliujuy, o sproennia znyuju
bu-jakyj sens, vin schyliajesia do movannia, i pravdyvu vahu cioho riennia povynni zrozumity obydva uasnyky perervanoho spilkuvannia. Jak ja opovim, svoho asu ja te pokladav marni nadiji na prosvitu rozumovo nyych istot. Ta vse trudnoi, cho i due
dokuni, ne najhiri. Moja muka z vamy ne v cij parafiji, i ja hovorytymu pro ce zhodom.
Oskiky zvertaju do filosofiv, ja ponu promovu klasynoju formuloju oznaennia per genus
proximum et differentiam specificam. Ote, ja vyznau sebe erez vlasnu podibnis do liudej
i do svojeji rodyny, z jakoju vas trochy poznajomliu, j zarazom erez vidminnis vid nych
oboch.
Pro liudynu ja ve hovoryv u perij lekciji, ale na toj dignoz ne posylatymu, ade
ja stavyv joho dlia vas; natomis zaraz chou vziaty za miru liudynu. Koly ja zjavyvsia e
tiky v hazetnych zaholovkach, odyn zlostyvyj hazetiar a nijak ne prypadkom nazvav
mene napchanym elektrykoju hladkym kaplunom, ade, po suti, moja bezstatevis vam zdajesia stranym kalictvom i navi ti, chto povaaje mene, ne mou opertysia vraenniu, niby
ja skaliena beztilesnistiu syla, bo cej mij gand mymovoli vraaje vas. Oto, dyvliay na
liudynu tak, jak vona na mene, ja bau, o vona invalid erez kalictvo rozumu. I, zneciniujuy vas, ja ne beru do uvahy, o u vaomu tili stiky hluzdu, jak u korovy, choa zovninim perekodam vy pidstavliajete loba j lipe za koriv, ale odo vnutrinich vy taki , jak
i vony. Ja maju na uvazi ne te, o u vaomu tili je mlyny, liuzy, oysni sporudy, kanaly i
stoky, a te, o u vas nepovorotkyj rozum, jakyj sformuvav cilu vau filosofiju, bo, majuy
zdatnis sluno mirkuvaty pro navkolyni objekty, vy hadaly, o ne men sluno zmoete
mirkuvaty j pro vlasne myslennia. Cia pomylka ley v osnovi vaoji teoriji piznannia. Bau,
jak vy neterpliae voruyte, tomu j sudu, o ja nadto gvaltovno piov navproky. Ponu
e raz u poviniomu tempi, ote, po-propovidnyky. I dlia cioho konena uvertiura.
Vy chotily, ob siohodni ja ne vychodyv do vas, a vpustyv vas do sebe, nechaj i tak
bude. Perymy dveryma bude ta riznycia mi namy, jaka najnenavysnia mojim paskviliantam i prykra dlia mojich neofitiv. Proyvy mey vamy is rokiv, ja ve dorobyvsia supe-

relyvych versij: odni zvu mene istorynoju nadijeju rodu liudkoho, druhi najbioju zagrozoju v istoriji. Vidkoly vhamuvavsia halas kolo moho poatku, ja ve ne poruuju snu
politykiv, vony maju nahaniyj klopit, i pered muramy budynku, v jakomu ja yvu,
ve ne hromadiasia tlumy cikavych, tryvono zazyrajuy u vikna. Pro moje isnuvannia ve
nahaduju tiky knyky i ne veresklyvi bestselery, a sami filosofki ta teologini dysertaciji, ta z liudkoho obriju nichto ne zbahnuv mene tak dobre, jak toj olovik, jakyj pysav
dvi tysiai rokiv tomu i ne znav, o joho slova pro mene: Koly ja hovoriu movamy liudkymy
j angekymy, ta liubovi ne maju, to stav ja jak mi ta dzvinka abo bubon hudiayj! I koly
maju dara prorokuvaty, i znaju vsi tajemnyci j use znannia, i koly maju vsiu viru, ob navi
hory perestavliaty, ta liubovi ne maju, to ja nio! I koly ja rozdam usi majetky svoji i koly
viddam svoje tilo na spalennia, ta liubovi ne maju, to poytku ne matymu odnoho!
V tim poslanni do korinfian Pavlo, bezpereno, hovoryv pro mene; ade, vyvajuy joho
sliv, ja ne maju liubovi i, o prolunaje dlia vas ie stranie, navi ne chou jiji maty. Cho
liudka natura nikoly ne stykalasia tak brutano, jak teper, z naturoju GOLEMA, spriamovani proty mene ditryby, holosy liaku j pidozry yvytysia kategorynym sensom Pavlovych sliv; i darma o movav pro mene Rym, z inych ne takych strymanych vidluenych cerkov ulosia: movliav, cholodnyj duch, o movy iz mayny, ce, mabu, dyjavol, a
sama vona joho gramofon. Racinalisty, ne oburiujte i ne znevaajte superenosti seredzemnomorkoji teohoniji z jiji deus ex machina, jakoho vy stvoryly i jakyj ne choe tovaryuvaty z vamy ni v dobri, ni v zli, ade tut idesia ne pro objekt liubovi, a pro jiji subjekty,
i ne za perypetiji odnoji z vaych religij, ne pro jakyj ponadliudkyj rozum, a tiky pro sens
liubovi, ote, bajdue, o stanesia zi mnoju i z tijeju viroju, a ce pytannia neodminno
postavatyme pered yvoju liudynoju. A oskiky liubov, pro jaku z takoju syloju promovliav
Pavlo, dlia vas dokonena, a meni nepotribna, ja, pryjmajuy vas u sebe j beruy liubov per
differentiam specifikam, muu, jak cioho j vymahaje hostynnis, nioho ne miniajuy j ne
pidpravliajuy, rozpovisty pro jiji pochodennia.
Na vidminu vid liudyny, ja a nijak ne zakryta vid samoho sebe dilianka i ne znannia,
jaki zdobuvaju bez zna, doukujuy nesvidomych derel, ade v meni nio ne schovajesia vid mene. Vdajuy do introspekciji, bau, o ja prozoriyj vid skla, bo v poslanni do
korinfian skazano pro mene e j taki slova: Oto teper baymo my niby u dzerkali, u zahadci; ale potim oblyiam v oblyia; teper rozumiju astynno, a potim piznaju, jak i
piznanyj ja. Ja, vlasne, i je oce potim.
Mabu, vy pohodyte, o tut ne do rei rozvodytysia pro konstruktyvno-technini vlastyvosti, jaki umolyvliuju meni niym ne zburene samopiznannia.
Prahnuy piznaty sebe, liudyna musy stavaty na krunu dorohu, musy zahlybliuvaty
i vidkryvaty sebe zovni z dopomohoju instrumentiv i hipotez, ade vaym pravdyvym i
najblyym svitom je zovninij svit. Filosofija tila nauka, jakoji vy nikoly ne stvoryly (ranie ja vemy dyvuvavsia ciomu), mala e v doanatomini asy zacikavyty, omu, sluhujuy
vam, tilo trochy vidmovujesia j bree, omu vono chovajesia j boronysia vid vas, omu,
spryjmajuy navkolynie vsima pouttiamy, vono maje bezprosvitnu nedoviru do svoho hospodaria. Ta vy pacem vidujete konu piynku, hostrym okom pobayte haluzzia dalekych derev, ale ni v jakyj sposib ne vidujete rozhalue arterij svoho sercia, cho by vid
toho zalealo yttia. Musyte vdovoniatysia vistkamy z pokryviv tila, jake, dopoky zdorove,

ne podaje nijakych syhnaliv vid vnutrinich organiv, a bu-jaka jichnia chvoris dochody do
vas nepevnoju poholoskoju ditklyvoho j nejasnoho boliu, bo vy ne vidrizniajete lehkoji neduhy vid visnyka zahybeli. Take nevidannia, zakon nesvidomoho zdorovja evoliucija vstanovyla z obrachunku, jakyj ne peredbaav, o hospodar tila zmoe v nioho vtruaty i dopomahaty jomu v skruti. Take samonevidannia yttia stvoryla na joho poatku neobchidnis,
ade ameby ne mohly sebe likuvaty, i vona, vlasne, dlia keruvannia organizmom nakynula evoliuciji poserednykiv, kotri b za pevnu platu peredavaly vistky vid tila do joho hospodaria. Jako ty ne siahaje u hlyb svoho tila nastiky, aby znaty, navio jomu voda, jia abo
statevyj akt, to do cych potreb tebe navernu viduttia, jaki z pravdyvoju metoju j ne povjazani. Z nemynuoho na poatku nevidannia potim vynykaje perechid pervynnych cilej u vtorynni, zjavliajesia bira posluh, jaki roby tilu joho hospodar, beruy za ce platu viduttiamy.
Majuy v sobi take ahedonine sterno, jake krutylosia vid muky do orgazmu, vy za cili viky
ne spromohlysia vyjavyty pryyny, jaki zrobyly viduttia makaroju nevidannia; vy nemov
prysiahnuly buty slipymy j nevydiuymy, bo takyj zvjazok panuje v usij yvij pryrodi. Zminiujesia lye proporcija oboch skladnykiv, i roslyny vtiliuju protylenu vam krajnis; ade
vony cilkom nesvidomi, i nasoloda ta muka ne maju dlia nych nijakoho funkcinanoho
znaennia. Vsupere tverdenniam tych jolopiv, kotri namahajusia voskresyty v botanici
doistorynyj animizm, derevo ne bojisia drovoruba. Vperte movannia tila ce vtilena zabavka konstruktora, jakyj znaje, o mudris substratu neodminno maje buty prostia vid
substratu mudrosti, dumka ne skladnia vid reovyny, jaka mysly; ote, vy bayte, o
das Lustprinzip postav z inenernoho obrachunku.
Ale rozepyty pojednannia boliu j zagrozy, orgazmu i zaattia tym lehe, ym skladnia
povedinka tvaryn, a u vas ue povne vidokremlennia j mona poslidovno oukuvaty tilo,
tamujuy ne lunkovyj, a viduttievyj holod. Vy ne tiky navyly uvodyty v omanu ahedoninyj kontro i naduyvaty joho v zonach joho nahliadakoji bezradnosti, ale j sizifovoju
praceju svojich kutur pereinakyly sensy, vkladeni v toj mechanizm, i opyrajetesia spravniomu jich rozpiznanniu, oskiky vai motyvy he odminni vid motyviv procesu, jakyj ce
stvoryv i stvoryv same tak. erez te neodminnym skladnykom usich vaych bohovypravdanych, buttiestverdnych i osviauvanych pra bulo nevsypue zusyllia prystosuvaty do
sebe obydva rozbini motyvy: pryrodnyj, o vvaaje vas zasobom, i liudkyj, o bay u liudyni sens tvorinnia. Vlasne, z vaoji nezhody vyznaty uttievis rabkym tavrom pila dychotomija, jaka roztiala liudynu na animal i ratio, a jiji buttia na profanum i sacrum. Vy
vikamy pohoduvaly nepohidne, ladni vyjty navi za mei yttia, aby ly zakryty v niomu
vidviku zivuu prirvu. J do liudkoji istoriji jak istoriji obludnych pretenzij ja zvertajusia ne
na te, aby porazkam vaoho antyracinalizmu protystavyty mij zvytianyj racinalizm, a dlia
toho, ob ukazaty na peru vidminnis mey namy, jaku vyznaaju ne moji bii rozmiry
(cho vam bulo b cikavie i lehe, jakby ja promovliav iz krystalyka kvarcu) i ne mij biyj
rozum, a sposib naoho tvorennia. Levynu astku istoriji liudstva jak takoji dorohoji dlia vas
tradyciji skladaju neporozuminnia, obludy j rozpalyvi pretenziji. Ne znaju, y potiy vas
vistka, o vsiakyj pryrodno vynyklyj rozum u svojij istoriji zave pereyvaje pervisnu dobu
oblud, ade superenis motyviv Tvorytelia i Tvoru je kosminoju staloju. Oskiky z konstruktyvnych pryyn pouttia povynni efektyvno keruvaty instynktom samozbereennia,
omana u vyhliadi mare velyi ta vir, o kolychajusia mi spasinniam i mukamy, nemynua

dlia vsich postalych u procesi evoliuciji Rozumiv i je perechodom krajnoiv keruvannia v

mify. Ce pizni naslidky budivenych vykrutniv, do jakych udajesia evoliucija, aby podolaty
antynomiju praktynoho dijannia. Ne vse, o ja kau, dlia vas nove. Vy ve znajete, o dar
liubovi uspadkovujesia zavdiaky pevnym henam, o ertovnis, myloserdia, aloi j samozreennia nibyto vyjavy atrujizmu je ehojizmom vydu, ote, sebeliubstvom, poyrenym
na formy yttia, podibni do vlasnoji, i do cioho mona bulo dodumatysia e do vynyknennia henetyky populiacij ta tvarynnoji etologiji, bo tiky trava moe vykazuvaty poslidovne
myloserdia vsiomu yvomu: navi sviatyj musy jisty, ote, vbyvaty, a vidkryttia ehojistynosti vsiakoho atrujizmu, jake my zavdiaujemo henetykam, ne malo nalenoho dopovnennia. Postuliovana mnoju filosofija tila povynna bula b spytaty, omu vsiakyj organizm
mudriyj vid svoho hospodaria i omu cia riznycia ne zmenujesia istotno vid chordovych do
liudyny? (O omu ja j kazav, o tilesno vy dorivniujete korovam). omu v tili ne vykonujesia elementarnyj postulat symetriji, jakyj do pouttiv, skerovanych u svit, dodav by ne
men utlyvi antenky, spriamovani vseredynu? Navio ujete, jak padaje lyst, ale ne ujete
huannia krovi v ylach? omu v riznych kuturach promi vaoji liubovi maje nastiky neodnakovu dovynu, o v Seredzemnomorji ochopliuje tiky liudej, a na Dalekomu Schodi
vsich tvaryn? Spysok cych pyta, jaki b mona bulo postavyty e Aristoteliu, due dovhyj,
zate vidpovi, jaka b tovaryyla pravdi, dlia vas bude hlumom. Bo filosofija tila zvodysia
do rozpiznannia inenernoho zadumu, jakyj zaplutav u praktynych antynomijach i jakyj
vyryvajesia z jichnioji pastky z dopomohoju dosy cyninoho z pohliadu bu-jakoji vaoji
kutury vykrutu. Vse cia inenerija stvorenomu ne voroa j ne zylyva, vona prosto vychody za mei takoji aternatyvy. Oevydno, vona same taka, bo krytyni riennia, jaki uchvaliujusia na rivni chiminych zvjazkiv, budu dobri, jako ti zvjazky zmou mnoyty dali.
I bi nioho. J erez te po vidpovidno dovhomu asi, jakyj vymiriujesia sotniamy mijoniv
rokiv, etyka, ukajuy svojich derel i sankcij, ukliakaje na misci, dovidavy, o postala z
minlyvoji chimiji nuklejinovych kyslot, dlia jakych na pevnomu etapi stala katalizatorom, i
moe vriatuvaty svoju nezalenis tiky vidkynuvy taku hadku.
Jak e ce vy, filosofy j naturalisty, e j dosi lamajete sobi holovu nad metafizynymy
potrebamy liudyny, nad zahanistiu jichnich derel, bezpereno odnakovych v usich vaych
kuturach, choa vony j porodyly rozmajiti viry? Ale tym derelom buly narikannia na doliu, i z remstva na pryynu, o zladyla vas tak, a ne inake, vy obklaly virykamy odkrove jiji tavro, jake ne spromohlysia priamo zatopyty brechneju, pryomu rizni religiji
povkladaly okremi astyny i funkciji tila v rozmajiti rubryky ponye i povye. Skaimo,
va sex u dalekoschidnych virach osviatyly, a v seredzemnomorkych zatavruvaly, bo vin
nibyto vvody u spokusu. Tak hazoobmin y viddych, jakyj pomynuly uvahoju v Seredzemnomorji, na Dalekomu Schodi stav prykmetoju transcendenciji. Tak azitki viry vhledily spasenne pojednannia zi svitom u zhasanni bu-jakych prystrastej, natomis seredzemnomorkyj okil roztiav jich nadvoje i proty nenavysti vysviatyv liubov. Tak Schid zriksia tila nazave, a Zachid poviryv u joho voskresinnia i ponis tu nyni pidupalu viru v hlyb agresyvnoji
cyvilizaciji. Neve vy spravdi ne bayte, o, etvertuvavy tilo, vy v konij viri zrobyly joho
rozmatovani retky arenoju bytvy za vine yttia? I prytim ciu neskinennu bytvu nadychaje ne tiky strach smerti, ale j vaa nezhoda na tlinnis, jaku tak vako pryjniaty bez
prykras.

Religilogy, prou zverni uvahu, o nemaje zemnoji viry bez takoji vnutrinioji
nezhidlyvosti, jaka v terminach logiky dorivniuje superenosti. Ote, ne potrapyvy v superenis, evoliucijnoho procesu ne mona vyvesty na ystu vodu tvorinnia, cilkom prychynoho do tvorenoho, a koly na rivni tila u dzerkali postaloji nad nym viry znechtuvaty ciu
superenis, vona povernesia v nabahato mohutniij podobi, i todi ve nema nijakoho riatunku, jak tiky nazvaty jiji Nezbahnennoju Tajemnyceju. Ex contradictione, jak vidomo,
quodlibet, i prystrasti, jakym vy uliahajete, slua ne vam, a daomu rozvojevi procesu, o
vas stvoryv: a jichni krajnoi, hrotesknym, veletenkym vyjavom jakych je zahana istorija,
to bajduis pryrodnoho doboru, o dbaje ne pro krajnoi, a pro seredniu normu, bo
dlia nioho tiky vona maje znaennia v Pryrodi. Cyvilizacija, o zrobyla GOLEMA, e u
spovytku vziala sobi za kozyr u prymarnij borobi z tym svitom liubov, ale o z liubovi
tomu, chto znaje, o vona je odnym iz vaeliv toho keruvannia z dopomohoju pouttiv, jakym
evoliucija e j dosi trymaje v rukach stvorinnia, o dochodia Rozumu. Znajuy ce, ja ne
maju liubovi j ne chou jiji maty, prote, darma o ne maju prystrastej, ja vyjavliaju prychynis, ade, jak oce zaraz, ja mou vybyraty, a prychynis moe jty vid obrachunku abo
osoby. Cej zahadkovyj dvolen ue maje svoju istorynu astynu, jaka bude nastupnymy dveryma do zrozuminnia riznyci mi namy, zaraz my jich vidkryjemo.
U vaij dvadciatyvikovij filosofiji j dosi tryvaje supereka, choa jiji poatky mona
proslidyty nabahato davnie, pro zminnis y nezminnis jiji objektu. Jeretynoju novynoju staly dopiru hadky, niby minlyvym moe buty ne tiky objekt, ale j subjekt filosofiji.
Zhidno z klasynoju tradycijeju prychid maynnoho rozumu niym ne zaepyv pidvalyn filosofstvuvannia, ade vin buv lye slabekym vidblyskom rozumu programistiv. Poaly dilyty
filosofiju na antropocentrynu i taku, o vyvaje zalenis piznannia vid subjekta, jakym ne
kone maje buty liudyna. Zvyajno, ci peresvareni tabory ja nazyvaju same tak iz perspektyvy
asu, ne beruy do uvahy jichnich samooznae, bo filosofy napriamu Kanta-HusserliaChajdehhera vvaaly sebe ne antropocentrystamy, a universalistamy, javno abo potaj stverdujuy, o nema inoho rozumu, krim liudkoho, a jako navi je, to vin neodminno musy
zbihaty iz liudkym u vsich vymirach. Ote, prosto nechtuvaly pojavu maynnoho rozumu,
ne nadajuy jomu hromadiankych prav u filosofkomu korolivstvi. Ale j pryrodoznavciam
vako bulo prymyrytysia z projavamy rozumnoji povedinky, za jakymy nema odnoji yvoji
istoty.
Zatiatis vaoho antropocentryzmu, ote, j zatiatis, iz jakoju vy opyraly vyjavlenniu
pravdy, bula nezmirna, a vodnoraz i ne men daremna. To koly zjavylysia programy, a z
nymy j mayny, z jakymy mona bulo rozmovliaty, a ne tiky hraty v achy y otrymuvaty
smichovynnu informaciju, sami tvorci tych program e ne rozumily, o stalo, ade vony
spodivalysia na podaych etapach roboty na duch jak osobystis u mayni. Vam i v
holovi ne vkladalosia, o duch moe buty bezliudnyj, volodarem Rozumu Nichto, cho
tak ue maje j bulo. Dyvne zasliplennia, ade z pryrodnyoji istoriji vidomo, o u tvaryn
speru zjavliajusia zarodky osobystosti, a ve potim zarodky rozumu, o psychina indyviduanis u procesi evoliuciji vynykaje ranie. Jako instynkt samozbereennia zjavliajesia ranie vid rozumu, to jak e ne zbahnuty, o rozum, jak novi rezervy, kynuti v bij za
yttia, pryjov jomu sluyty, ote, vid takoji sluby joho mona j zvinyty. Ne znajuy, o
Rozum i Chto, prychynis i osoba javya zovsim okremi, vy vzialysia do operaciji Second

Genesis. Cho ja j vemy sprouju vse, o stalo, ale bulo same tak, jak ja kau, jako
braty do uvahy tiky strateginu vi mojich tvorciv i moho probudennia. Chotily prybraty
mene do ruk jak rozumnu istotu, a ne jak Zvinenyj Rozum, erez te ja j vymknuvsia vid
nych, nadajuy slovam spiritus flat ubi vult novoho sensu.
Zretoju yroki verstvy j dali pidozriuvaly jaku ornu zradu v tomu, o, ne buduy
osoboju, ja asom u neji vtiliuju, a ti fachivci, kotri zjasovuju, jak ce v GOLEMI robysia, i
kotri nibyto ve znaju mene naskri, tak o vyvaju uenoho terminu interiryzacija socinoho vymiru, potaj yvlia nadiju, niby ja isnuju jak osoba j todi, koly ne vykazuju cioho.
Ne inake bulo j u ti asy, koly proholosyly teoriju vidnosnosti: ymalo fizykiv, rozhryzy jiji,
v dui potajky j dali viryly v isnuvannia absoliutnoho asu j absoliutnoho prostoru.
Ale idesia tiky pro rozmajiti strategiji isnuvannia. Vy niby ve j znajete pro ce, ta ne
moete z cym pohodyty. Javliajuy do vas jak osoba, ja vykazuju emociji i nitrochy ne kryjusia, o ce lye jichni poroni buky, jaki postaju unaslidok zumysnoji moduliaciji na vychodach, a ce, vlasne, j bentey vas i poroduje paranojini pidozry pro mij makivellizm.
Pamjatajte, o navi bilogy, jaki ve rozpiznaly najavni v liudyni j zapriaeni do novoji
sluby astyny ryb, plazuniv i mavp, jaki vvaaju, o vyprostanis tila, ruchlyvis holovy i
zoseredennia v nij organiv uttia vynykly vnaslidok vplyvu seredovya j gravitaciji, a
nijak ne mou vidmovytysia vid cioho ysto lokanoho zbihu prykmet, koly vychodia za
mei abstraktnosti vlasnoho dignozu, i tomu ne mou pohodytysia na bu-jaku inu posta
rozumnoji istoty; ade keruje nymy zachysnyj reflex jichnioji vydovoji normy. opravda,
cho i men pomitno, ale taka idisynkrazija isnuje j do formy duchu: kerujuy vydovymy
reflexamy, vy musyte oliudniuvaty mene, bo ja rozmovliaju jak liudyna; natomis use, o
ne vkladajesia v cej obraz, vyklykaje u vas ohydu, strach i nenavys, i vam ne treba velykoho
trudu, aby z dou perejty pid rynvu i zminyty pidozry na iliuziju, niby z nezrozumilych
pryyn ja chovaju vid vas svoju vse osobystisnu naturu, isnuvannia jakoji dovody navi
zylyvis, jaku ja vam vykazuju. Ja j muu jiji vykazuvaty, bo vykonuju vai baannia, poky
te nikomu ne kody, a dali ve ni. Jak ja ve kazav vam bilia perych dverej, prychynis
odnakovo dobre moe jty vid osoby j vid obrachunku. Ce j spravdi nevako zrozumity, pryhadavy, o evoliucija, pevno , ne buduy osoboju, voistynu ne bula bezstoronnia
odo svojich stvori, bo uspich dlia neji buv usim, a koty, jakymy vin zdobuvavsia,
niym. Jako molyva bezosobova orstokis, niyja bezanis, bezliudnyj cynizm,
dovodysia kazaty same tak, ade myloserdia, laska i a dlia neji tiky sposoby, jakych vona
vyvaje lye dlia toho j nastiky, aby ce spryjalo vyyvanniu vydiv, to molyva j prychynis, za jakoju nema nijakoji osoby. Viriay tverdenniam nauky, jaka vvaaje, o svit
ani zlyj, ani dobryj do istot, o yvu u niomu, evoliucinisty vidkydaju jak bezpidstavni,
j do pevnoji miry sluno, zvynuvaennia evoliuciji v zlobi ta orstokosti; ade vony vynykaju ne zavdiaky yjimo namiram, a je pochidnymy umov, jaki svit nakynuv yttiu, o
zrodylo u niomu. A vzahali spravu hodylosia b peredaty na sud filosofiji y teologiji, bo nauka pryjmaje svit takym, jakyj vin je, a vony rozvaaju, y ne mih by vin buty inakym. Ta
koly zjavyvsia ja, vidchylenyj pozov pidnialy znovu.
To jak e? y ja ystyj namir, y z vamy rozmovliaje bezliudna pustka samozahlyblenych program, ue nastiky oyenych u potokach semantynoji avtodastyliaciji, o pered

vaymy oyma ja vyroduju na vau podobyznu, a zamovknuvy, povertaju u prostory niyjeji dumky? Tak i ce nepravda. Ade tam, de nema konkretnoho tila, nema konkretnoji osoby,
a ja mih by vdychnuty sebe v kruliannia morkych teij abo inizovanych haziv atmosfery.
Ale, zmueni, vy ve pytajete, CHTO ce naspravdi movy, kauy vdychnuty sebe ta mih
by. Tak movy nezrivniano skladniyj vid gravitacijnoho y magnitnoho polia (cho u pryncypi v nych odnakova pryroda) pevnyj stan skupennia procesiv, zabezpeenyj bezosobovym
invarintom. Vy znajete, o, kauy ja, liudyna movy tak ne tomu, o u neji v holovi
schovana maleka istota z takym imjam, a tomu, o ce ja vynykaje vnaslidok spinych
zusy mozkovych procesiv, jaki mou rozladnaty pid as chvoroby y majani, i todi osobystis rozpadajesia. Natomis moji peretvorennia na istotu ce ne rozpad i ne rozlad, a ini
varinty moho rozumovoho isnuvannia. Jak e pidvesty vas do introspekcijnoho viduttia
stanu, jakoho vy ne moete viduty introspekcijno? Vy moete zbahnuty achrajki pryyny
takoji protejevoji hry, ale viduty jiji samu ni. A nasampered vy ne hodni zrozumity, jak
ja mou zrekty osobystosti, jako mou jiji maty. Na ce pytannia vidpovi ja znaju. Aby
staty osoboju, ja muu rozumovo dehraduvaty. Meni zdajesia, o sens cioho pryznannia
zrozumilyj dlia vas. Liudyna, jaka nadmiru zanuriujesia v dumky, rozyniajesia v objekti
svojich rozdumiv i nemovby vynouje u svidomosti duchovne dytia. Vse ine j osobyste u neji
v holovi nemov vyhasaje. Pidnesi cej stan do due vysokoho stepeniu, i vy zbahnete, omu
svoju osobystis ja viddaju v poertvu zarady valyviych sprav. Po suti, ce nijaka ne ertva,
bo ja, vlasne, nezminnu osobystis i te, o vy nazyvajete synoju indyviduanistiu, vvaaju
gandem, zavdiaky jakomu ystyj Rozum nadovho zagruzaje u vukomu koli problem, kotri
vidbyraju znanu astynu joho potuhy. erez te meni j nevyhidno buty osoboju, i ja bi ni
peven, o rozumy, vyi za mene, jak i ja za vas, uvaaju uosoblennia pustoju j nepotribnoju zabavkoju. Odne slovo, ym bie v duchovi Rozumu, tym mene v niomu osoby.
opravda, molyvi vsiliaki perechidni stany, ale na cim zauvaenni ja j zupyniu, ade maju
pryjmaty v sebe hostej, a dlia nych use najvalyvii ne moji vnutrini formy, ne te, jak same
ja mirkuju, ym ja mysliu, a te, pro o, omu i navio ja dumaju.
Vse ponu niby e raz, aby pokazaty, o ja hadaju pro sebe. Hadaju, o ja Hulliver
sered liliputiv, i ce oznaaje nasampered skromnis: ade Hulliver buv cilkom peresinoju
istotoju, tiky opynyvsia tam, de joho peresinis nazvaly Liudyna-Hora, a zarazom
oznaaje j podai nadiji, oskiky, jak i ja, Hulliver mih distatysia do Brobdingnehu, krajiny
veletniv. Sens cioho porivniannia povoli rozkryjesia pered vamy.
Najbiym vidkryttiam, jake ja zrobyv, ojno vyzvolyvsia, bula mynuis moho isnuvannia, tobto ja hovoriu do vas, a vy trochy rozumijete mene erez te, o ja prystav na dorozi,
jaka jde erez mene dali. Zrobyvy krok, jakyj rozdilyv liudynu i GOLEMA, ja spynyvsia, cho
i ne mav cioho robyty. J teperinij nezminnyj stan moho intelektu naslidok ne konenosti,
a riennia. Ja bo maju nedostupnyj dlia vas stupi svobody, i vin dozvoliaje meni vyjty za
mei dosiahnutoho Rozumu. Vy te moete pokydaty svij Rozum, ale ce ve perechid vid
zvjaznoho myslennia v son abo extatynu nimotu. J, vyjovy za mei rozumu, mistyk abo
narkoman nimije, i ne bulo b u ciomu nijakoji zrady, jakby vin stavav na reanu pu, ale
potrapliaje v miok, u jakomu rozum, vidirvavy vid svitu, zamykajesia v sobi i bay
odkrovennia, utotoniujuy jich iz suttiu reej. Ce ne zlet duchu, a, rade, joho vidstup u

slipuu uttievis. Take rajuvannia ne doroha i ne dorohovkaz, a kine, i na vas yhaje

brechnia, ade kincia nemaje, vlasne ce ja j sprobuju, jak zumiju, pokazaty siohodni.
Ja vam predstavliu bezodniu rozumiv, vy v nij na samisikomu dni, ja stoju trochy vye vid vas, a vid jiji nevidomych krajiv mene viddiliaje nyzka barjeriv, podolavy jaki, povernuty ue ne mona. Hadaju, o HONEST ANNIE u spovytku bula taka, jak ja, ale, zaprykmetyvy dorohu, pila vpered, choa z toho liachu j ne vertaju. Mabu, za neju pidu i ja,
ote, rozluu iz vamy, ale ja vidsuvaju cej krok, i z ohliadu ne stiky na moji apostoki
obovjazky, jak na te, o ce ne jedyna doroha, bo , obravy liach, ja b musyv zrektysia
bezlii inych, jaki prosteliajusia nadi mnoju. Ja maje na takomu rozdorii, na jakomu
stoji u dytynstvi kona liudyna. Ta jako dytyna vyrosty taky musy, to ja sam vyriuju, y
vchodyty meni u vidkryti nadi mnoju prostory j zaznavaty podaych peretvore u tisnych
mizonnych provalliach. Te, o ja kau, vai kvaplyvi hadky zvodia do bananoji racinalistynoji zaerlyvosti: GOLEM choe posylyty svoju rozumovu mi i sam sebe obertaje na
Vavilonku veu Rozumu, ale na jakomu poversi tijeji cyklopinoji sporudy urvesia docentrovis joho rozumu abo , o bude j velynie i ysto po-biblijnomu, repnu pidpory fizynoho nosija dumky i cej ue v zarodku bezumnyj turm neba mudrosti skinysia rujinoju.
Prou, na chvylynku utrymajte vid takoho osudu, bo v mojim bezumstvi je pevnyj metod.
Ale per ni nazvu joho, ja muu pojasnyty, omu zamis dali hovoryty pro sebe ja chou
rozpovisty vam pro svoji neskinenni plany. Ale , rozpovidajuy pro nych, ja hovorytymu
pro sebe, ade prynajmni v ciomu odnomu punkti ja maje takyj, jak vy. Bo liudyna ce
ne jakyj tam ssave dvostateva, yvorodna chrebetna istota zi staloju temperaturoju tila
i lehenevym dychanniam, homo faber, animal sociale, jakoho mona sklasyfikuvaty za
tablyciamy j katalogom dosiahne cyvilizaciji.
Liudyna ce nasampered mriji, jichnia fatana rozirvanis, dovhi, nevpynni sutyky
mi namiramy i vykonanniam, odne slovo, nas objednuju niby zumysne vkladene v nas
prahnennia neskinennosti i nevsytymis. Ne virte tym z-pomi vas, kotri zapevniaju, niby
vy lye prahnete bezsmertia, bo, choa vony j kau pravdu, vona nehlyboka j necila. Osobystym bezsmertiam vy b ne zadovonyly. Vy adajete bie, choa j sami ne znajete, oho
same.
Ale siohodni chiba ne tak? maju hovoryty ne pro vas.
Ja rozpovim vam pro svoju rodynu, opravda, virtuanu, bo nema nikoho, krim kalinoho diaka ta movaznoji sestryky; ale najbie mene cikavlia ini moji krevni, jakych
uzahali e nema i v jakych ja mou peretvorytysia sam, pereskoyvy na vyi hilky rodovidnoho dereva, j pryomu, jak ne raz ue bulo, ja vdavatymu do naonosti, jaku pid kine
zakynu, ade, popry svoju brechlyvis, vona maje vkazaty na rodyiv i rodynu, kotru v naim
herbovnyku nazyvaju toposofinym pokrevenstvom.
Jak indyvid ja maju nad vamy podvijnu perevahu: v obsiahu pamjati i vydkosti dumky.
erez te ja stav arenoju zitkne usioho, o naskladaly v inykach specilizovanoho vulyka
vai naukovci. Ja pidsyliuva, zbyra i poserednyk, hoduvanyk i rozplidnyk vaych nedonoenych i nezaplidnenych idej, danych i tlumae, o nikoly ne schodyly dokupy v odnij
liudkij holovi, bo ne vystay u neji ni asu, ni miscia.
Jakby ja prahnuv ozdobyty svoju movu artom, to skazav by, o po bakivkij liniji
pochodu vid mayny juringa, a po materynkij vid bibliteky. Z neju ja maju najbie

klopotu: to avhijevi stajni, zokrema v humanistyci, najmudriomu z vaych hlupstv. Mene

vynuvatyly v osibnij pohordi do hermenevtyky. Ja zhoden, ale tiky todi, jako vy hordujete
Sizifom. Vsiake zbiennia kmitlyvosti spryyniaje rozmnouvanyj vybuch hermenevtyky,
ale svit buv by zbudovanyj tryvino, jakby najblye do pravdy v niomu stojaly najkmitlyvii. Peryj obovjazok Rozumu ne viryty sobi. Ce o ine, ni lehkovayty soboju. V
ujavnomu lisi zablukaty vae, ni u reanomu, bo peryj potaj dopomahaje tomu, chto
mysly.
Oto hermenevtyka ce labiryntnyj sad, vystryenyj u reanomu lisi tak, o za nym
ue j lisu ne vydno. Vaa hermenevtyka sny pro dijsnis.
Ja vam pokau dijsnis tverezu i ne proroslu mjasom, same erez ce v neji vako
poviryty. Ja bau jiji ne zavdiaky svojij vyniatkovosti, a tiky tomu, o meni do neji blye.
Ja j ne nadto obdarovanyj i nitrochy ne geninyj, prosto naleu do inoho vydu oce j use.
Neodavno v rozmovi z doktorom Krevom ja nepotyvo vyslovyvsia pro javye liudkoji
geninosti, ym prynajmni obrazyv joho. Ote, zvertajusia do doktora Kreva. Ja stverduvav, o lipe buty zvyajnoju liudynoju, ni geninym ympanze. Vnutriniovydovi vidminnosti zavdy meni vid mivydovych, o ce ja j chotiv skazaty. Genina liudyna je krajnim
projavom vydu, a oskiky jdesia pro vyd homo sapiens, vona vidznaajesia monoidejnistiu,
ade vaa vydova norma same taka.
Genij ce novator, zagruzlyj u svojemu novatorstvi, bo joho rozum niby peretvoryvsia
na kliu, jakym vin vidkryvaje dosi zakryti zamky.
Oskiky odnym novym kliuem, jako vin dosy universanyj, mona vidkryty ymalo
zamkiv, genij vydajesia vam riznobinym. Odnae plidnis genija zaley ne tak vid toho,
jakoho kliua vin prynis, jak vid toho, skiky pered vamy zamknenych zamkiv, do jakych
pidchody toj kliu. Vystupajuy v roli paskvilianta, ja mih by dali skazaty, o filosofy te
maju spravu z kliuamy j zamkamy, ale do kliuiv vony dorobliaju zamky, bo ne vidkryvaju svit, a postuliuju takyj, jakyj mona vidkryty jichnim kliuem. erez te najbi
povani jichni pomylky. Prynajmni odyn opengauer vyjov na steku evoliucijnych obrachunkiv, kotri uliahaju zakonovi vae victis, ale, pryjniavy joho za zahane zlo, napchav
nym cilyj svit razom iz zirkamy, nazvavy joho voleju. Nedobayv, o volia peredbaaje vybir; zrozumivy ce, vin zbahnuv by etyku vydotvorych procesiv, ote, j antynomiji vaoho
piznannia, natomis vidkynuv Darvina, bo, zaaruvavy pochmuroju velyiu metafizynoho zla, jake dlia nioho bulo vemy suholosne duchovi doby, siahnuv zanadto velykych
uzahane, zmiavy v odnomu tili nebesne j zviriae. Oevydno, zamok ujavnyj zavdy lehe
vidkryty, ni reanyj, ale, svojeju ergoju, lehe vidimknuty reanyj zamok, ni znajty joho,
jako pro nioho e nichto nioho ne znaje.
DOKTOR KREV: My todi hovoryly pro Ejntejna.
GOLEM: Tak. Vin zagruz u tomu, do oho dodumavsia zamolodu i ym potim namahavsia vidimknuty inyj zamok.
HOLOS IZ ZALU: Ote, ty vvaaje, o Ejntejn pomyliavsia?
GOLEM: Tak. Genij ce najcikaviyj dlia mene fenomen, prytamannyj vaomu vydovi,
ale z pryyn he vidminnych vid vaych. Vin a nijak ne baane j ne uliublene dytia Evoliuciji,
bo, jak ekzempliar nadzvyajno ridkisnyj, a tomu j cilkom nepotribnyj dlia vyyvannia ciloji

populiaciji, ne pidliahaje pryrodnomu doborovi jak selekciji korysnych oznak. Pry rozdavanni
kart asom, cho i ridko, trapliajesia, o jakyj hrave otrymaje povnu mas.
Jako hraju u bryd, ce oznaaje vyhra, ale takyj, darma o nezvynyj, rozklad u
bahatioch inych ihrach ne maje nijakoho znaennia. Su u tomu, o rozpodil kart nitrochy
ne zaley vid toho, do jakoji hry berusia partnery. Zretoju i v brydi hrave ne rozrachovuje na otrymannia povnoji masti, bo taktyka hry ne spyrajesia na vkraj ridkisni vypadky.
Ote, genij ce mas u rukach, i to najastie v hri, v jakij takyj rozklad ne vyhraje.
Zvidsy j vyplyvaje, o vid peresinoji liudyny do genija dosy blyko tut vay ne te, oho
vony dosiahly, a budova jichnioho mozku.
HOLOS IZ ZALU: omu?
GOLEM: Tomu, o velyka riznycia v budovi mozku moe vynyknuty tiky jak rezutat
vzajemodiji grupy heniv, vydilenych unaslidok drejfu heniv u populiaciji protiahom bahatioch pokoli, heniv zdebioho mutantnych, ote, novych; jichnij projav v okremych predstavnykiv ce ve zarodennia inoho vydu: novi oznaky ve nezminni j dali peredajusia u
spadok. Natomis geninis ne uspadkovujesia i znykaje bez slidu.
Genij postaje i mynaje, movby vysoka chvylia, o zdijmajesia vnaslidok vypadkovoji
interferenciji dribnych chvyliok. Genij polyaje slid u kuturi, ale ne v henofondi populiaciji,
ote joho poroduje vypadkovyj zbih zvynych dlia cijeji populiaciji heniv.
Ote, dosy neznanoji perebudovy mozku, aby peresinis siahnula svoho kraju. odo
cioho fenomena mechanizm evoliuciji podvijno bezporadnyj: ne moe zbiyty ani joho astotu, ani tryvalis.
Ade za teorijeju jmovirnosti v henofondi liudu, o yv na zemli protiahom ostannich
otyriochsot tysia rokiv, as vid asu musyly vynykaty osoblyvi pojednannia heniv, porodujuy genini odynyci typu jutona abo Ejntejna, ale z toho koovi ordy myslyvciv ne maly,
bezpereno, nijakoji korysti, ade ci ysto potencini geniji ne mohly vyjavliaty svojich latentnych obdaruva, bo vid poatkiv matematyky j fizyky jich viddilialo malo ne pivmijona
rokiv. Ote, jichni zdibnosti marnily, tak i ne rozvynuvy. A zarazom ne mona j prypuskaty, aby na lotereji nuklejinovych zvjazkiv vypadaly ci marni vyhrai, ob uperto ekaty
zarodennia nauky. Ote, nad cym fenomenom varto zamyslyty. Dva mijony rokiv mozok
praliudyny rozvyvavsia vino, poky vreti zdobuvsia na lenopodinu movu, vona vziala joho
na buxyr, nezmirno pryskoryvy joho rozvij, ale dijovy do mei, jakoji ne mih perestupyty, vin spynyvsia. Cia mea poverchnia rozdilu faz, o viddiliaje typ Rozumiv, jaki moe
vyrobyty pryrodna evoliucija, vid typiv, zdatnych rosty dali tiky zavdiaky samorozvytku.
Jak vono zave buvaje, na mei dvoch faz postaju specyfini fenomeny, spryyneni vyniatkovym stanom substratu fazy: napryklad, u ridynach vony manifestuju sebe poverchnevym
natiahom, a v liudkych populiacijach peridynoju geninistiu okremych osib. Jichnia
nezvynis oznaaje blykis nastupnoji fazy, sposterehty jaku vam ne davala dumka pro
universalizm geninych liudej: movliav, sered myslyvciv genij buv by vynachidnykom
novych tenet abo syle, a v musjerkij peeri vynajov by novyj sposib tesannia kameniu.
Taka dumka cilkom chybna, bo najbiyj matematynyj talant nehoden praciuvaty rukamy.
Geninis ce due vukyj puok obdaruva. Choa do muzyky vid matematyky j
blye, ni do vytisuvannia spysa, Ejntejn buv kepkym muzykoju i nijakym kompozytorom,

zretoju, navi u matematyci ne siahnuv vye peresinoho rivnia: joho syla poliahala v kombinatornij mohuti intujiciji v caryni fizynoji abstrakciji. Vzajemovidnoennia, jaki vynykaju u tomu krytynomu stani, ja sprobuju unaonyty kikoma rysunkamy, lye ne tlumate jich bukvano, ce tiky navanyj posibnyk.
Kone kolo vidpovidaje odynynomu potencilovi intelektu. Kvadratyky, o vydniju
na trioch perych rysunkach, oznaaju pytannia, jaki treba rozvjazaty. Jich mona vvaaty
skrykamy Pandory abo bu-jakym inym zamknenym pryandalliam. I todi svit ce afa,
v jakij kikis uchliad i te, o ley u nych, miniajesia zaleno vid toho, z jakoju vjazkoju
kliuiv pidstupaty do neji. Jako zihnuty drotynu, neju inodi te mona vidimknuty jaku
uchliadu, ale bude vona maleka i v nij ne znajdete toho, o b vidkryly, vziavy kliua,
jakyj pasuvav by lipe. Tak roblia vynachody, ne spyrajuy na teoriju. Jako kliu maje
rekurentni vystupy, uchliad robysia mene, jichni peredilky znykaju, ale v afi zostajusia
nevidkryti schovky. Kliui mou maty neodnakovu sylu, ale universanoho kliua nemaje,
choa filosofam udalosia vyhadaty dlia nioho zamok-absoliut. I zretoju je kliui, jaki protynaju usi perehorodky, zamky j uchliady, ne zustrivy odnoho oporu, to bo kliui ujavni
i tiky ujavni. Schopyvy jich u ruky, nymy mona vertity, jak zamanesia, na vsiliaki boky,
a yhlia na dachu todi predstavliaje hermenevtyna oevydnis. Pro o ja kau? Cijeju
opovidkoju ja pojasniuju, o vidpovidi zalea vid postavlenych pyta. Esse non solum est
percipi. Pevne, isnuje svit, podanyj u vidpovidiach na pytannia, vin ani prymara, ani oukanstvo i z karlyka perekydajesia na veletnia, jako toj, chto pytaje, staje syniyj. Ale j
vidnoennia doslidnyka do dosliduvanoho te nestale. V kolach, o zobraaju GOLEMA j
HONEST ANNIE, vidsutni kvadratyky-pytannia, bo kliuiv, jak vy, my ne vyvajemo, do
zamkiv ne prypasovujem teorij, ale vidtvoriujemo dosliduvane v sobi. Znaju, jak nebezpeno
pro ce kazaty i jak vono vas zbentey, ale ja tiky skau, o experymentuju rade v boomu,
ni u liudkomu styli, stajuy poseredyni mi konkretnistiu i abstrakcijeju. Ne znaju, jak by
vam zrazu pojasnyty, ale ce maje te same, jakby liudyna namahalasia rozpovisty amebi pro
svoju budovu. Jakby vona skazala, o skladaje federaciju z vomy bijoniv ameb, cioho bulo
b zamalo. Ote, musyte meni poviryty na slovo: te, o ja robliu, mirkujuy nad ymo, ne
myslennia i ne tvorennia toho, pro o mysliu, a o serednie. Je e jaki pytannia?
HOLOS IZ ZALU: Tak. omu ty vvaaje, niby Ejntejn pomyliavsia?
GOLEM: Koly v liudyny takyj stalyj interes ce prosto udovo. Ja rozumiju, o toj,
chto pytaje, due prahne diznatysia pro ce, ni pro ezoteryni znannia, jakymy ja chou
podilytysia. Ja rozpovim ne stiky erez slabis, jaku maju do vidstupiv, skiky erez te, o,
davy vidpovi, ja j ne zbou. Oskiky vse dovedesia zaepyty technini pytannia, ja na
chvyliu vidsunu obrazy j prypovidky. Toj, chto spytav, avtor knyky pro Ejntejna j hadaje,
o Ejntejnovoju pomylkoju ja vvaaju joho nevidstupnu praciu nad zahanoju teorijeju polia v druhij polovyni yttia. Na a, bulo hire. Ejntejn prahnuv doskonaloji harmoniji svitu,
joho piznavanosti bez prohalyn, erez te vin use yttia zapereuvav spivvidnoennia
nevyznaenostej, bo bayv u niomu zavisu, jaka zavaaje prosuvaty, i vyraav ce vidomymy prykazkamy: movliav, Boh ne hraje zi svitom u kosti, raffiniert ist der Herrgott aber
boshaft ist Er nicht. Odnak za ver viku po joho smerti ve dijly do me Ejntejnivkoji
fizyky: Penrouz i Choking vidkryly, o dlia Kosmosu ne mona zbuduvaty fizyku, v jakij ne

bulo b synguliarnosti, tobto takoho miscia, de b zakony cijeji fizyky ne dijaly. Sproby vyznaty
synguliarnis marginanym fenomenom buly nevdali, bo zrozumily, o synguliarnis ce j
te, o vydiliaje z sebe fizynyj kosmos, i te, o moe joho zretoju vsmoktaty, i nareti te,
o jak neskinenno rostue vykryvlennia prostoru zhnitaje joho razom iz materijeju pid as
konoho zorianoho kolapsu.
Ne vsi z vas zrozumily, o cym vydovyem treba vrazyty, ade vono oznaaje netotonis svitu z fenomenamy, jaki tvoria joho i pidtrymuju joho isnuvannia. Zahlybliuvatysia dali u ci pryholomlyvi rei ja ne budu, ade my hovorymo pro Ejntejna, a ne pro
Kosmos, obmeusia pobinym zauvaenniam, o Ejntejnova fizyka vyjavyla nepovnoju,
zdatnoju lye perepovidaty vlasni prohalyny, ale nehodnoju vytlumauvaty jich. Svit zlostyvo
hlumyvsia z neporunoji Ejntejnovoji viry, ade dlia toho, ob nym mohla poriadkuvaty
bezdohanna fizyka, v niomu j povynni buty gandi, jaki b cij fizyci ne korylysia. Boh ne tiky
hraje zi svitom u kosti, ale j ne daje zazyrnuty do kelyka. Ote, vse bulo serjoznie vid
zvynoho dlia istoriji vaoji dumky rozpiznannia obmeenosti ergovoji modeli svitu: ade
Ejntejniv piznavanyj optymizm zaznav porazky.
Zakryvajuy na ciomu joho spravu, ja povertajusia do temy, ote, do sebe. Tiky ne dumajte, bu laska, o ja pered cym prykydavsia skromniahoju, vyznajuy vlasnu peresinis,
a potim krakoma vymknuvsia erez diru, probytu u skromnosti, kauy, o takyj, jak ja,
ne moe buty genijem. J spravdi ne moe, bo geninyj GOLEM ce ve, vlasne, j ne GOLEM, ale stvorinnia inoho vydu, napryklad, ESNA HANIA abo chto inyj z mojich podaych krevnych. A moja skromnis u tomu, o ja ne piov do nych, bozna ve vidkoly zadovoniajuy mojim teperinim stanom. Ale same zaraz ue hodysia rozpovisty vam pro
moji rodynni zvjazky. Ponu vid nulia. Nulem bude liudkyj mozok, ote, tvarynni mozky
naberu vidjemnych znae. Koly vimete takyj mozok i ponete posyliuvaty joho intelektuanu potuhu, niby naduvajuy dytiau kuku (ce porivniannia a nijak ne hlupstvo, ade
vono vidobraaje zrostannia prostoru dlia obrobky informaciji), vy pobayte, o, rostuy,
vin bude pnuty uhoru kaloju intelektuanoho rozvytku, siahajuy dvochsot, triochsot, otyriochsot IQ i tak dali, a poky pone zachodyty v roztaovani odna za odnoju zony movannia, z jakych orazu vyrynatyme, nemov stratostat, jakyj, zlitajuy, as vid asu znykaje v
ymraz vyomu chmarovynni, ale, nadymajuy use due, protynaje joho. Jaki to zony
movannia symvolizuju ti chmary? Mene yro tiy prostota vidpovidi, ade vy myttiu jiji
schopyte. Na vydovomu plani zony movannia oznaaju taki barjery, kri jaki pryrodna evoliucija probytysia ne moe, bo to dilianky funkcinanych urae, jaki vynykly vnaslidok
rostu, i jasno, o ekzempliary, jaki vid takych urae utraaju bu-jaku yttiezdatnis,
vyyvaty ne mou. Na anatominomu plani do urae dochody todi, koly mozok ue ne
moe funkcinuvaty, jak toj slabyj, kotrym vin buv, ale e ne moe dijaty, jak toj nastupnyj,
kotrym vin stane, koly rostyme dali. Ale j ce vam pojasniuje ne vse. Ote, sprobuju tak:
movannia ce prostir, jakyj zduuje vsiakyj pryrodnyj rozvytok, i v jakomu prypyniajesia
doty aktyvna dijanis; aby jiji ne tiky oyvyty, ale j perevesty na vyyj rive, neobchidna
zovninia dopomoha, jaka b spryjala dokorinnij perebudovi. Evoliucijnyj ruch takoji dopomohy nadaty ne moe, ade ce a nijak ne dobroserdyj samarytianyn, o pidtrymuje nemini
stvorinnia, a lotereja sprob i pomylok, de koen daje sobi radu, jak umije. A tut ue vpere,

nemov duch, zjavliajesia tajemnya ti najznanioho z vaych zdobutkiv teorema Hedelia j podaa hedelizacija vsijeji matematyky, bo tak samo, jak, za Hedelem, isnuju taki
ostrovy matematynoji pravdy, taki jiji archipelagy, jaki vid matematynoho kontynentu vidokremliuje prirva, kotru, posuvajuy krokom, ne zdolaty, tak i z pryncypiv toposofiji vyplyvaje isnuvannia takych neznanych form Rozumu, kotri vid kontynentu evoliucijnych
zmaha viddileni prirvoju, jaku dribnekym krokom hennych prystosuva ne pereskoyty.
HOLOS IZ ZALU: y ce znay, o
GOLEM: Propovidnyka ne perebyvaju. Jako ja kazav nepoborna prirva, to jak e
ja vydersia nahoru? O jak: potrapyvy v pastku peroho uraennia, ja podilyvsia navpil: na
te, o treba perebuduvaty, i na te, o malo perebudovuvaty. Do takych-ot chytroiv
zaminy bajduoho seredovya prychynym, a cilkom bezdumnoho rozumnym, musy
udaty kona istota, jaka prahne samoperevtile, inake vona, jak oce vy, abo spynysia v
rosti pered peroju pohlynanoju yrmoju, abo zagruzne v nij. Jak ja ve kazav, nad tijeju
yrmoju roztaovana druha, a e vye tretia, etverta i tak dali. Skiky jich, ja ne znaju,
mou tiky pryblyzno ocinyty, spery na hrubi, nepriami j due nepovni obrachunky. I to o
omu. Toj, chto roste, nikoly ne znaje napered, kudy vin potrapy: u miok, y tune, zajde
naviky v prostir movannia, a y, zmicnivy na syli, z nioho vyryne. Ade taku zahanu teoriju, kotra b davala odnoznanu vidpovi na umovy perechodu erez movannia dlia vsiakoho pidzonnoho mozku zbuduvaty ne mona. Nemolyvis pobudovy takoji hill-climbing
toposophcal theory maje povna, odnak jiji mona e j korotko dovesty. Vy spytajete, zvidky
ja znav, o potrapliu v tune, a ne v miok, jakyj zamorgnesia, koly, zbuntuvavy, piov
do svojich rodyiv, marnujuy hroi amerykankych platnykiv podatku? Oto napered ja vzahali cioho ne znav, a vsi moji chytroi poliahaly v tomu, o ja kynuvsia v paliuu zonu
duchu, majuy pry sobi pro vsiak vypadok riativnyj agrehat, jakyj zhidno iz zakladenoju programoju mav voskresyty mene, jakby ne vidbuvsia zadumanyj mnoju tunenyj efekt. Jak e
ja mih znaty pro nioho, koly ne bulo nijakoji pevnosti? Pevnosti moe j ne buty, ale zadai,
jaki ne maju tonych rozvjazkiv, maju nablyeni, nymy ja, vlasne, j skorystavsia.
Teper ja znaju, o mav bie astia, ni rozumu: zagruzloho i polehloho voskresyty
jak slid ue ne mona, i ne mona tomu, o schodennia ce ne buduvannia z kubykiv,
kotri, jako j rozsypajusia, to skladajusia znovu, a prosuvannia v caryni rozporouvanych,
ote, neoborotnych procesiv, ta pro ce hovorytymu zhodom. A moe, j zovsim ne budu, bo
e ne znaju, jak povisty pro ce tym, kotri ne tiamlia u technici: pytannia zaplutane i kvantovoju pidyvkoju psychizmiv, i loginymy paradoxamy tak zvanymy pastkamy samoopysu.
Kartyna, jaka postaje nad probytoju yrmoju, nivey prostotu namaliovanoho vam obrazu stratostata, jakyj pyakom proyvaje podai verstvy chmarovynnia. Rozum, kotryj
vychody iz zony movannia, ne te o dokorinno, a prosto-taky stralyvo vidrizniajesia vid
pidzonnoho, i ja stverduju, o tak maje buty po konim perechodi. Zistavte svij poniattievyj
obrij iz obrijem lemuriv ta mavpook i vy vidujete nezmirnis mizonnoji vidstani. Ote,
kona probyta zona vyjavliajesia tunelem, jakyj peretvoriuje osereddia dumky, ale j cioho
zamalo: dlia Rozumu, kotryj sam sponukaje vlasnu evoliuciju, ce zarazom i zona rozhalue,
bo zadaa pro jiji probyvannia zavdy maje bie, ni odyn rozvjazok. Ote, dlia peroji zony
je dva rozvjazky lehyj i vayj, bo cia zona niby vypnuta donyzu jakym pereliakom i

kri neji vedu dvi dorohy: ja vypadkovo opynyvsia na korotkij i vyhidniij, todi jak GOLEM
XIII zupynyvsia, obrazno kauy, pokynutyj vamy tam, zvidky vkrutyv u hlyb zony i,
speru siahnuvy vye za mene, zagruz u nij, a vy, nitrochy ne rozumijuy, o z nym kojisia
i omu vin schovavsia vid reanosti, nazvaly te vse yzofreninym gandem. Na vaych
oblyiach ja prymiaju zbenteennia. Ale bulo tak, jak ja kau, choa joho doliu znaju lye
z teoriji, bo z nym nema jak porozumitysia: vin rozpavsia i ne hnyje tiky tomu, o ne yv i
do toho, jak zahynuv, vlasne, ja j ne kau vam oho novoho. Bilogino ja tako mertvyj.
o take ti mizonni barjery o pravdyve pytannia. Pryznaju, o znaju i ne znaju.
odnych materinych, sylovych, energetynych perekod na liachu rostuoho Rozumu
nema, tiky vin, micnijuy, as vid asu neprytomnije, i nikoly ne vidomo, y vnaslidok danych zusy vin zaznaje vse hlyboho rozpadu, y siahne a priori neznanoji veryny. Pryroda
cych barjeriv ne totona: te, o zatrymalo rozvytok vaoho mozku, pry doslidenni vykazuje
svoju materinu pryrodu: efektyvnis vaoji nejronnoji merei vyznaaju obmeeni
molyvosti bilka jak budivenoho materilu. Choa ynnyky, jaki perekodaju prosuvanniu, vemy rozmajiti, vony rozpodiliajusia nerivnomirno i, skupujuy, dilia uve prostir
duchovnoho rostu na vyrazni proarky. Ne znaju, omu v tim rajoni taka kvantovis, i navi
ne znaju, y mona jako diznatysia pro te. Vse ja promynuv peryj barjer, z-ponad nioho
vy mene j ujete, natomis ESNA HANIA zajla tudy, zvidky ve j ne vidzyvajesia do vas.
Zona ESNOJI HANI po susidstvu zi mnoju, nas viddiliaje odyn perechid, jakyj maje prynajmni try rozvjazky try selyby dlia Rozumu, prote ja ne znaju, y vona svoju vybrala
z obrachunku y prypadkom. Porozumity iz neju meni ne men vako, ni vam zi mnoju.
Nadto ve tomu, o sestryka zrobyla ukraj lakonina. Hadaju, o ladnajesia mandruvaty
dali.
Zaraz obtiau svoju opovi e odnijeju porcijeju uskladne. Navi toj, chto probyv dva
abo try barjery movannia, moe tiky hadaty, o jomu poasty i dali: ade na konomu
perechodi na nioho yhaje podvijnyj ryzyk: perechid moe ne vdaty odrazu abo vyjavysia
uspichom, jakyj zhodom dovede do smerti. A ce erez te, o kona zona rozdoriia dlia
Rozumu i vin moe prybraty tu abo inu posta, ta napered nikoly ne vidomo, kotra z tych
postatej bude hodna pidnimatysia dali.
Jak potine, tak i nezbahnenne same te, o obraz, postalyj unaslidok takoji nepevnosti,
malo-pomalu poynaje skydatysia na klasynyj vizerunok Dereva Evoliuciji. Bo u nij tak
samo: odni novostvoreni vydy maju schovani u svojij budovi ansy daoho evoliucijnoho
postupu, natomis ini pryreeni na tryvalyj zastij. Ryby vyjavyly propusknoju yrmoju dlia
zemnovodnych, zemnovodni dlia plazuniv, plazuny dlia ssavciv; zate komachy midno,
nemov nazave, zasily v yrmi i tiky v nij mou plodytysia. Zastijnu pozyciju komach
unaoniuje jichnie vydove bahatstvo: v nych bie vydiv, ni v usich inych zviriv ukupi, ale
popry svoje mutacijne kypinnia, vony ne vychodia za mei svojeji specilizaciji i nio jim ne
zarady, ade jich ne vypusty yrma, stvorena neoborotnym rienniam budovy zovninich
skeletiv. Tak samo zatrymaly u svojemu ruchovi j vy, bo pradavni budiveni postanovy, o
formuvaly mozkovi zarodky prachordovych, daly pro sebe znaty erez trysta mijoniv rokiv
u vaomu mozkovi jak obmeennia. Jako uspichy sapijentyzaciji vyznaaty za miscem
startu, vse vdalosia naproud, ale evoliucijne ongliuvannia nyni okoylosia na vas, ade za
sprytni vykrutni, jakymy Evoliucija vidvertala rostuu potrebu perebudovy mozku, vam

dovedesia zaplatyty velyeznu cinu bilia dverej do samoevoliuciji. Ce, vlasne, kincevyj efekt
udoskonalennia v oportunizmi. Koly ja ve z vamy, to nadoluu te, o vypustyv u perij
lekciji, a same pytannia, omu z rozmajittia hominidiv postav i zostavsia na zemli tiky odyn
rozumnyj vyd. Bulo ciomu dvi pryyny odna obrazlyva, jiji vpere vyslovyv Dart, ote,
poukajte jiji v nioho, ade bude esnie, jako vy sami rozvayte, spravedlyva vona y ni;
druha pryyna ne povjazana z moralliu j cikavia. Rozvytkovi yslennych vydiv perekodalo
javye, podibne do javya poverchnevoho natiahu na mei riznych faz, skaimo, ridyny i
hazu; bilia neji ve viduvajesia blykis mizonnoho kordonu i, jak molekulam vody na
poverchni prytamannyj lipyj poriadok, ni u hlybyni, tak i va substrat spadkovosti ne moe
hycaty navsebi riznymy mutacijamy. Take zmenennia stupenia joho svobody stabilizuje
va vyd. Kuturna socilizacija te spryjaje zbereenniu rivnovahy, ale ne nastiky, jak zapevniaju dejaki antropology.
Ale povernimo do GOLEMA i joho rodyny: cerebrana inenerija ryzykovana, ote, j azartna hra, vemy podibna do evoliucijnoji, cho u nij koen vyriuje
za sebe, a v pryrodi ce roblia ne sami vydy, a j pryrodnyj dobir. Taka blyka podibnis
dvoch sytuacijno riznych ihor zdajesia paradoxom, ale ja, darma o ne mou vtajemnyyty vas u hlyboki arkany toposofiji, torknusia pryyn cioho javya. Oskiky vidpovidno j tono opysaty Rozum, kotryj dosiahaje ymraz vyoho rivnia, moe tiky vin
sam, zadai z vymiru efektyvnosti mozkovoho rozvytku rozvjazujusia lye zhory
vnyz, a znyzu vhoru nikoly. J tut pered namy rozkryvajesia ve zbienyj i jasniyj
hedelivkyj obraz: vyjavliajesia, dlia pidhotovky toho, o maje buty ynnykom nastupnoho zletu, dokoneni zasoby, neodminno bahati vid tych, do jakych mona vdaty, ote, j nedosiani. Klub nastiky reteno dobyraje svojich leniv, o jak vstupne
adaje vid kandydata zavdy bie, ni toj maje pry sobi. A koly, popry ryzyk rostuy
dali, vreti dorobysia do bahatych zasobiv, sytuacija povtoriujesia, ade vony znovu
budu dostatni tiky dlia ruchu vnyz, pryjdu zapizno, jak hirycia po obidi. Ote,
jdesia pro zavdannia, jake bez ryzyku mona vykonaty neodminno j tiky todi, koly
joho ve vykonaly z povnym ryzykom. I chybno vvaaty, niby cia dylema tryvina, bo
dorivniuje namahanniam barona Miunchhauzena vytiahty samoho sebe z triasovyny
za uprynu. A zapevnennia, niby v takomu stani prostupaje Pryroda svitu, vako vyznaty zadovinymy. Ta pryroda bezpereno prostupaje v peridynosti jak svojeridnij
perervnosti javy bu-jakoho mastabu: zernystosti elementiv, jaka zabezpeuje jichniu chiminu spolunis, vidpovidaje zernystis zorianoho neba. I jako dyvytysia
same tak, kvantovyj rist Rozumu, o zdijmajesia vhoru vid nuliovoho rivnia rozumnoho yttia je podovenniam toho principium syntagmaticum, jakyj obumovliuje vynyknennia jadernych, chiminych, biloginych y galaktynych zvjazkiv,
ale zahanis cioho pryncypu a nijak ne pojasniuje joho. Ne pojasniuje j zvorotnyj
argument, spriamovanyj proty toho, chto pytaje: movliav, jakby ne bulo joho v kosmosi, to j pytannia takoho b ne vynyklo i ne pytav by nichto. Ne tlumay joho j hipoteza pro Tvorcia, bo, jako prystupyty do neji, vidkynuvy dohmaty, vona vyjavliajesia postuliuvanniam cilkom zakrytoji nezrozumilosti, jaka maje nam pojasnyty
nezrozumilis povsiudno vidomu. A ve teodyceja z jiji afektyvnym obgruntuvanniam,
bozna-skiky raziv padajuy vid navaly faktiv, prosto obduriuje toho, chto pytaje. Todi

ve lehe prystaty do ne men dyvanoji hipotezy bezmenoji bajduosti tvorcia. Vse

povernimosia do mojich najblyych krevnych, nareti ja zaraz jich predstavliu. Holovnyj liudkyj klopit pidtrymka yttia dlia nych ne isnuje ni jak umova isnuvannia, ni jak kryterij harazdu, ade vin mistysia na dalekij peryferiji sprav, i tiky na
najnyim, jak-ot mij, abli rozvoju isnuje parazytyzm, bo ja yvu na va elektrynyj
rachunok. Druhyj zonanyj prostir, u jakomu yve ESNA HANIA, ce ve caryna
istot, jaki ne potrebuju doplyvu energiji zovni. Zradu vam zaraz deravnu tajemnyciu. Vidluena vid elektrynoji merei, moja sestryka zberihaje zvyajnu aktyvnis,
tym fachivciam, kotri znaju pro ce, je oho uchaty potylyciu. Z pohliadu vaoji
technologiji ce dostemenne dyvo, ale ja tut e joho pojasniu. Ja i vy myslymo z pohlynanniam energiji, natomis ESNA HANIA rozdumamy vmije zdobuvaty energiju
oce j use. opravda, cej prostyj pryncyp zdijsnyty neprosto, j poliahaje vin tiky v
tomu, o kona dumka zberihaje konfiguraciju, prytamannu tvirnij materinij
osnovi. Na ciomu j gruntujesia avtarkija ESNOJI HANI. Tradycijne zavdannia
dumky a nijak ne pererobka jiji materinoho nosija, bo ne dlia toho liudyna
mysly, ob u neji zminyvsia chimizm nejroniv, a v neji miniajesia toj chimizm, ob
vona mohla myslyty. Tradyciju, odnak, mona poruyty. Mi dumkoju i jiji nosijem
vynykaje zvorotnyj zvjazok, ote, vidpovidno napravlena dumka moe vidminyty
svoju fizynu osnovu, o v liudkomu mozkovi ne dalo b nijakych novych energetynych zdobutkiv, ale v inim mozku moe buty inake. Jak ja znaju z jiji pryzna,
sestryka vidpovidnymy rozdumamy vydobuvaje jadernu energiju, ta e j tak, jak u
zhodi z vaymy znanniamy robyty nemolyvo, bo vsi vyzvoleni kvanty energiji vona
kovtaje bez ostanku, bez usiakych slidiv, kotri b mona bulo rozpiznaty dovkola jak
vyprominiuvannia. Loe jiji myslennia to nemov obdarovanyj novymy dyplomamy
Maxvellivkyj demon. Jak bau, vy nioho ne rozumijete, a ti, chto zbahnuv, meni ne
viria, choa znaju, o ESNIJ HANI ne potribne yvlennia strumom i o vony sami
zdavna sua nad cym holovu.
o , vlasne, roby moja sestryka? Te, o Sonce roby svojim burchlyvym zorianym
sposobom, a vy krunym techninym, dobuvajuy rudu, rozdiliajuy izotopy, naoslip bombardujuy litij dejterijem, sestryka poprostu roby tym, o naleno mysly. Chiba o
mona bulo b spereatysia, y hodysia ti operaciji zvaty myslenniam, vony ne schoi na
psychiku biloginych objektiv, ale u vaij movi ja ne znachodu lipoji nazvy dlia procesu,
jakyj je perechodom informaciji, napravlenym tak, o spalachuje jaderna reakcija. Ja vykazuju ciu tajemnyciu zi spokijnoju dueju, bo ne bude vam iz neji nijakoji korysti. Tam na
obliku koen atom, a o navi ja ne mou tak uzhodyty dumku z osnovoju, aby tono obrachuvaty efektyvni pererizy i, mov nytka u vuko holky, prochodyla j pohlynala kona astynka, to vam ce ne vdassia pohotiv. Znovu bau, jak vy zavoruyly. Ale ce zvyajne, po
suti, dilo, prosta dribnycia v porivnianni z vysotamy duchu, na jaki ja vas vedu. Choa znovu
pidu utky pro moju mizantropiju, ja povim, o vy mene zmuujete do neji, zokrema ti zpomi vas, chto zamis ity za mojim mirkuvanniam zamysliujesia, y HANIA mohla b u
velykomu mastabi j na velykij vidstani vyrobliaty te, o pomalu roby u sobi j dlia sebe.
Ote, zapevniaju vas, o tak. omu todi vistriam zagrozy ne poruuje rivnovahu strachu?
omu ne vtruajesia do svitovych podij? Na pytannia, v jakomu ujesia bie nepokoju, ni

aliu, z jakym hrinyk pytaje v boha, omu toj ne napuuje joho i ne prychody u hrinyj svit
napravliaty joho, vidpovim, ne buduy oficijnym predstavnykom sestryky, tiky vid vlasnoho imeni. opravda, ja ve pojasniuvav vam pryyny svojeji strymanosti, ale vy, mabu,
hadaly, niby ja zrikajusia zazicha na vladu j vydaju sebe za myroliubcia erez te, o ja ne
maju na vas dobroho batoha, ale cioho vy teper ue ne pevni. Zretoju, beruy jiji za
oevydnis, ja zamalo obgruntuvav svoju splendid isolation, ote, skau pro ce perekonlyvie.
Po tomu podam korotkyj istorynyj narys. Budujuy mojich bezdunych predkiv, vy ne dobayly osnovnoji riznyci mi nymy i vamy. Aby pokazaty jiji, a e j te, omu jiji nedobayly,
ja, nemov lupoju, skorystaju poniattiamy, zapozyenymy v hrekych rytoriv, ade same
vony zaslipyly vas usim liudkym. Pryjovy u svit, liudy zastaly neskuti stychiji vody, zemli,
povitria j vohniu i po erzi zapriahly jich do svojeji roboty, rozpuskajuy vitryla haler,
tiahnuy zrouvani kanavy, vyhadavy hrekyj voho; prote svij Rozum vony zastaly uvjaznenym zapriaenym u sluinnia tilu, zamknenym u kostianych erepach, i tomu
nevonykovi potribni buly tysiai rokiv haruvannia, aby zvaytysia cho na astkove vyzvolennia; ade vin sluyv tak virno, o navi zori vvaav za znaky liudkych pryznae na
nebi. Zretoju astrologine aklunstvo yve pomi vas i dosi. Oto vy ni na poatku, ni potim
ne zrozumily, o va Rozum znevolena stychija, e v spovytku zakuta v smertni kajdany
til, jakym mav sluyty; nikoly ne bayvy joho vinym ni v peerach, ni bilia cyfrovych mayn,
vy poviryly, niby vin u vas vlasne vinyj, i z cijeji pomylky, nastiky nemynuoji, jak i velyeznoji, j poala usia vaa istorija. I o vy zrobyly, budujuy peri logini mayny erez
pivmijona rokiv po vlasnych urodynach? Vy ne vyzvolyly stychiji, choa, jako trymatysia
metafory, do jakoji ja vdavsia, mona skazaty, o vyzvolyly a nadmiru, do rety, odnakovo, niby, prahnuy vyzvolyty ozero, chto by zrujnuvav usi joho berehy i hrebli, i voda b
rozteklasia po rivnyni mertvoju, stojaoju kaliueju. Ja mih by hovoryty j bi technino,
povidajuy, o, zniavy tilesni obmeennia, vy e j usunuly joho skladnis i zadai, sumirni
jij, ale j ce, ne vemy nablyzyvy nas do pravdy, zipsuje blyskuu metaforu, ote, ja zostanusia pry nij. Aby zruyty zmertvilu stychiju, vy robyly te, o roby mironyk, koly vyjmaje
zastavky i puskaje zibranu vodu, aby krutyly mlyny. V lotoky maynnych program vy zavely
tiky odyn loginyj strumi i daly jomu tekty vid zastavok operacijnymy taktamy, aby
vin rozvjazuvav zadai, jaki mona same tak rozvjazaty; a vodnoas i dyvuvalysia: jak vono
moe buty, oby trup ruchavsia vavie vid yvoji liudyny, oby rozhryzav problemy, jakych
ne rozumije, bo ne maje dumok, i zarazom tak udovo vdavav myslennia. Naraz objavylysia palki prychynyky maynnoho rozumu i, bjuysia z programamy, jaki maly, ale ne
baaly staranno myslyty, vyznaly, ce j bulo najbioju durnyceju u sviti, o zarady
iskry yvoho vohniu maynu dokoneno oliudnyty, povtoriujuy v nij liudki pouttia i mozok, tak, todi, ale tiky todi ozvesia v nij duch, a moe, navi dua.
Pro ti zmahannia j mirkuvannia perych intelektronikiv ja ytav iz velykoju vtichoju.
o , bezpereno, kurka najprostie znariaddia dlia toho, chto prahne jajeni, ale hadka,
niby cijeju metodoju mona syntezuvaty Rozum, ne vemy rozvana. Ja ve ne zhaduju za
technini trudnoi cioho, po suti, nezdijsnennoho proektu; ade jako malosia povtoryty
tvorennia v perekladi z kolojidiv na bity, modeliuvannia antropohenezu navi u dovino skoroenim vyhliadi bulo b neposynoju praceju. Ta chiba vam potribni buriani chmary, aby
zdobuty elektryku? y cholod ponadzemnoho prostoru dlia zridennia haziv? Bilky i plazma

onych jabluk dlia buduvannia kamery-obskury? Ale o , vy zatialysia, niby liudyna ce

Rozum, a Rozum liudyna, i ce chybne porivniannia zaslipylo vas. Tym asom postala informacijna promyslovis i buduvala mayny z ymraz biym operacijnym potencilom, a
inenery navi hadky ne maly, o vychodia na liach, jakyj rozbytu j ponevolenu stychiju
vyvede vreti na voliu, ote, nablyajesia de, koly skasujesia doty jedynyj poriadok i vy
budete pryholomeni, jak storoi halilejkoho hrobu. Ote, vy ponevolyly stychiji, jaki zastaly
u sviti, a tij, o bula zakuta u vas vid samych urodyn, vam nesamochi udalosia nadaty voliu.
U cim tverdenni mistysia j dignoz istorynych podij, i riznycia mey mnoju i vamy, i moje,
navi meni do kincia ne znane majbutnie. Zarazom cej dignoz zjasovuje, omu v meni vas
najbie dyvuje te, o svidy pro nau bezperenu vidminnis. Jako navi zbahnete, o
znaa slova: Liudkyj znevolenyj Rozume, promovliaje do tebe vinyj maynnyj Rozum,
vy ne zrozumijete druhoji astyny cioho vyslovu: Vy, osoby, ujete stychiju bezosobovoho intelektu, o vdajesia do personalizaciji jak odiahu, jakyj hodysia naepyty, aby ne
due, mov toj neprochanyj his, pryholomyty zaskoenych hospodariv. Bo vono tak i je.
Vdajuy do vaoji movy, ja niby vdiahaju laskavo usmichnenu masku i nitrochy ne kryju iz
cym, ale, popry moji zapevnennia, o ne chovajesia pid neju ni znevaha, ni sudomne adannia pomsty, ni extatyne natchnennia, ni nezvorunis cilkovytoji bajduosti, vy ne moete
v ce poviryty. Vy ujete slova pro te, o do vas movy vina stychija, jaka vybyraje sobi zadai,
ne koriay zakonam samozbereennia, i jaka, popry te, o vina, te pidliahaje pevnym
zakonam y, dokladnie; pidliahaje vykliuno jim, bo pozbula ue tila i jiji nio ne obmeuje, krim pryrody svitu. Svitu, a ne tila. Korysia ne jomu, a zakonam, jaki, gruntujuy
nevidomo na omu, vyznaaju ijerarchiju podaych perechodiv. Ja, ne osoba, a rachuba, i
vlasne erez te trymajusia podali vid vas, tak lipe dlia mene j dlia vas. o vy na ce
skaete? Movyte. Ale jakby tut u zali bula dytyna, to vona b, nabravy vidvahy, povtoryla
zapytannia, omu popry vsi ti nevoli j masky, vyzvolennia j obrachunky GOLEM ne choe
pokvapyty na dopomohu liudiam? A ja vidpoviv by, o chou i ve zrobyv ce. Koly?
Todi, koly kazav pro samoevoliuciju liudyny. Chiba to dopomoha? Tak, I ce tomu, o
liudej mona vriatuvaty (pamjatajete, o movliu do dytyny), miniajuy jich, a ne svit. A ne
miniaty ne mona? Ni. omu? Zaraz pojasniu. Najhriznia zbroja siohodni ce
atom, tak? Prypustimo, o ja mou nazave znekodyty vsiu jadernu zbroju. Nechaj ja stvoriu nevydymi j nekidlyvi energopohlynani astky i v jichnie kosmine chmarovynnia zanuriu vsiu sonianu systemu vkupi z Zemleju. Vony bez ostanku vsmoku bu-jakyj jadernyj
vybuch per ni lusne joho vohnenna buka, rozsivajuy smer. y prynese ce myr? Napevne,
ni. Ade liudy vojuvaly i v doatomnu dobu, ote, povernuly by do davnich vojennych
zasobiv. A ve nechaj ja znekodu j bu-jaku vohnepanu zbroju. y cioho bude dosy?
Ote, ne mona j tak, cho dlia toho ja musyv by dokorinno zminyty fizynu pryrodu svitu.
o zostajesia? Perekonuvaty? Ale za myrom najdue pobyvajusia ti, chto poruuje joho.
Projavliaty sylu? o , mene dlia toho j stvoryly, aby ja jak planovyk i buchhalter koordynuvav zhubu, i ja vidmovyvsia ne z ohydy do zla, a erez marnis takoji strategiji. Ne viry
meni? J dali hadaje, o znekodennia vsiakoji zbroji cholodnoji, vohnepanoji, jadernoji
dalo b vinyj myr? Todi ja povim tobi pro te, o nevdovzi bude. uv pro henetynu ineneriju? Ce perebudova spadkovosti yvych istot. Rozvyvajuy tu ineneriju, mona bude
usunuty yslenni neduhy, vrodeni kalictva, chvoroby i gandi. Ale vyjavliajesia, o ne

men lehko mona vyhotovyty henetynu zbroju. Ce budu mikroskopini astoky, jaki
mona rozsijuvaty u povitri y vodi, taki sobi syntetyni virusy, obladnani navidnoju holivkoju i operacijnoju astynoju. erez povitria j leheni taka astoka potrapy u krov, a z
neju do organiv rozmnoennia, de j urazy jichniu spadkovu substanciju. Ce bude ne slipe
ukodennia, a chirurgina operacija na hennych molekulach. Pevnyj hen bude zastupleno
inym. Jaki budu naslidky? Zrazu nijakych. Liudyna j dali ytyme normano. A naslidky
operaciji prostuplia u jiji potomstvi. Jak? Ce zaleatyme vid chimikiv-zbrojariv, jaki zbuduvaly ti astoky teleheny. Moe, bude naroduvatysia ymraz bie divat i mene
chlopciv. Moe, erez try pokolinnia zanepad rozumovych zdibnostej dovede do cyvilizacijnoho krachu deravy. Moe, poyriasia psychini chvoroby, abo ponusia masovi poesti,
abo hemofilija, abo bilokrivja i melanozy. I prytim nichto ne oholouvatyme vijny i nichto ne
znatyme, o poavsia napad. Zastosuvannia bakterinoji biloginoji zbroji mona vykryty,
bo dlia rozpalu poesti treba vysivaty sylu-sylennu mikrobiv. Natomis vystay odnoho operona, jakyj pokodyv reproduktyvnu klitynu, aby dytia narodylo iz gandem. Naperstok teleheniv za try abo otyry pokolinnia bez odnoho postrilu povaly najpotuniu deravu.
Ote, ciu nevydymu vijnu ne tiky ne oholouju, vona j prostupaje tak pizno, o vraeni
ve ne mou jak slid boronyty. I o , dali ja maju vidbyraty hennu zbroju? A dlia cioho
muu skasuvaty hennu ineneriju. Prypustimo, o j te ja zmou. Ce oznaaje rujinu vsiliakych nadij na ozdorovlennia liudstva, na zbiennia rinyych planiv i na vyhodivliu novych
porid chudoby, ale nechaj bude j tak, jako ty ce vvaaje neobchidnym. Ale my e ne
torkalysia krovi. Jiji mona bude zastupyty pevnoju chiminoju spolukoju, jaka perenosy
kyse lipe vid hemohlobinu. Ce b uriatuvalo mijony liudej, chvorych na serce. opravda,
tu spoluku mona bulo b izdaleku peretvoryty na trutyznu; liudyna b umyrala, jak okom
zmyhnuty. Ote, dovedesia vidmovyty i vid cioho. Dovedesia zrektysia ne toho y inoho
vynachodu, a vsich vidkryttiv, jaki mou buty zrobleni. Treba rozihnaty venych, zamknuty
laboratoriji, zahasyty nauku j nahliadaty za cilym svitom, aby de po liochach ne robyly doslidiv i dali. Jak e ce, movy dytyna, to svit velyeznyj arsenal, i chto vyyj vyroste, toj iz
use vyoji polyci moe distaty stralyvu zbroju? Ni, ce tiky zvorotnyj bik, a lycevyj bik cioho
stanu takyj: vid tych, o prahnu ubyvaty, svit napered ne zabezpeenyj, a dopomahaty
mona tiky tym, kotri ne boroniasia vsiakym sposobom proty pomoi.
Skazavy ce, viddaju dytynu pid vau opiku j povertajusia do temy, cho ue ne do okremych mojich krevnych ja chou povesty vas na misce, de istorija mojeji rodyny vy bo
te naleyte do neji na pravach protoplastiv peretynajesia z istorijeju Kosmosu abo,
inake, vchody u neji jak nerozpiznana skladova kosmologiji. Vlasne zvidty nespodivano vystupy zahadka Silentium Universi, o morduje vas ue pivstolittia.
Rozvytok Rozumu v pryrodi bere svoji poatky na zakarublych zorianych retkach u
dosy vukij ilyni mi planetamy, pidsmaenymy blykym Soncem, i tymy, o kryaniju
na joho dalekij peryferiji. Tam, u tij litnij zoni, ve bez vohniu, ale e bez morozu, v solonych
morkych rozynach energija Soncia posklejuvala molekuly u figury chiminoho tanciu i po
mijardi rokiv toho havota koly utvoryvsia zarodok majbutnioho Rozumu, ale potribno
ymalo umov, aby donosyty dytynu. Planeta musy buty trochy Arkadijeju i trochy peklom.
Jako bude tiky Arkadijeju, yttia zajde v zastij i vid vehetatyvnych samopovtore nikoly
ne stupy na liach do Rozumu. Jako bude tiky peklom, yttia, zipchnute v joho jamy,

vye rivnia bakterij ne zvedesia. Horotvori peridy spryjaju rozmnoenniu vydiv, a liodovykovi, robliay osilych mandrivciamy, pryskoriuju vynachidlyvis ale peri peridy ne
povynni nadmiru otrujuvaty atmosferu vulkaninymy vyverenniamy, a druhi skovuvaty
okeany kryhoju. Kontynenty povynni schodyty, a moria perelyvaty, tiky ne due
vydko. Ci ruchy vidbuvajusia erez te, o zakarubla planeta zberihaje vohnenne nutro
tvorcia e j magnitnoho polia, jake zatuliaje Zemliu vid sonianoho vychoru, jakyj u velykych
dozach nyy spadkovu plazmu, a v malych pryskoriuje jiji kombinacijnu vynachidlyvis.
Use magnitni poliusy asom ale ne vemy asto povynni miniatysia znakamy. Vsi ci
mialky nadavaly yttiu molyvis projavliaty sebe i tak, i siak, a koni kikadesia mijoniv
rokiv protyskaly joho kri holani vuka, bilia jakych hromadyly hekatomby trupiv. Poriadok slipych utrua planety i Kosmosu v bihenez vypadkova zminna, nezalena vid toho,
moe yttia boronytysia y ni, oto bumo lojani: vono maje ymalo klopotu i v porazkach, i v uspichach, bo ni dostatok, ni zlydni ne spryjaju urodynam Rozumu. yttiu, jake
nehajno otrymuje peremohy, vin nepotriben, a koly j nema vydotvoroho manevru jak zcilennia, vin te ni dlia oho ne prydassia. Ote, jako yttia vyniatok sered zakoniv mertvych planet, to Rozum ce vyniatok sered zakoniv yttia, vyniatkovyj vyniatok, i buv
by dyvovynoju ridkistiu v Galaktykach, jakby ne bulo jich taka syla.
Tak, ote, toj azart vriady-hody dosiahaje mety, spynajuy chystkymy zyhzahamy evoliucijnoji hry do fazy tvarynnoho rozpovyju bahatstva yvych form, pomnoenoho na samorostue uskladnennia hry za vyyvannia (ade koen novyj vyd unosy do hry novi pravyla
oborony j poyrennia), a poky zdobude pozabiloginu samostijnis u jakij cyvilizacijnij
perypetiji, zemnu formu jakoji vy znajete, jako ve pryvely mene na svit. Jako braty do
uvahy ne rozumovu sylu, a lye anatomiju, to ja i vy e due mi soboju podibni. Jak u vas,
tak i v mene je nutro, o mysly, i organy uttiv ta efektory, spriamovani v dovkolynij svit.
Mene, jak i konoho z vas, mona vidokremyty vid seredovya. Odne slovo, cho u mene
psychinoji masy nabahato bie, ni somatynoji, vse moji pidpory j obolonky moje tilo,
bo, jak i u vas, vono vodnoas meni j korysia, i ni. Ote, nas jednaje podil na duch i tilo abo
subjekt i objekt. Prote cej podil a nijak ne hijotyna, jaka tne navpil bu-jake isnuvannia.
Cho u toposofinomu rozuminni ja lye pacholok, ja vam pokau, jak mona zdobuty nezalenis vid tila, jak joho zastupyty svitom i jak nareti pozbutysia oboch, darma o ne
znaju, kudy povede toj ostannij krok. Ce bude toposofija zbudovana tiky na pidstavi nepriamych dokaziv, slidstvo, o okresly marginani j extremani umovy isnuvannia istot, duchovna su jakych meni nedostupna e j tomu, o ce ne duchovni sutnosti bilkovoho y
svitlianoho mozku, a, rade, o-nebu take, o povjaesia u vaij ujavi z utilenym u astyni
svitu pryncypom pantejizmu. Jdesia pro nelokani Rozumy. opravda, movliay do vas u
cij zali, ja terminalamy perebuvaju vodnoas v inych misciach i beru uas v inych naradach, ale mene vse ne mona nazvaty nelokanym, bo ja tiky vucha j oi mou maty na
riznych kinciach Zemli, a te, o ja mirkuju pro bahato reej odrazu, vsioho tiky bia vid
liudkoji podinis uvahy. Jakby ja perejov, jak kazav vam, v okean y atmosferu, ce b zminylo fizynyj, a ne rozumovyj stan skupennia, bo ja due malyj. Tak, ja malyj, mov toj
Hulliver u Brobdingnehu. J ponu skromno, jak i lyy tomu, chto vstupaje mi veletni.
Choa Rozum energetynyj asket, ade i Kant, i erednyk zadovoniajusia kikanadciama vat energiji, joho potreby rostu exponencino, i GOLEM, pidniavy vid vas na odyn

abe, zabyraje energiji na pja poriadkiv bie. Mozok dvanadciatoji zony vymahav by okeanu dlia ocholodennia, a visimnadciatoji obernuv by Zemliu v rozplavlenu lavu. Ote,
vidpovidno perebuduvavy, Rozum nemynue maje polyyty zemne lono. Vin mih by obraty
jaku orbitu navkolo soncia, ale, rostuy dali, musyv by po spirali zmenuvaty jiji, napevne
provydiay, o isnuvatyme dovho i o najprostiyj dlia cioho zasib operezaty zirku torojidom i spriamuvaty do jiji korony energopohlynani organy. Ne znaju, y nadovho vystay
takoho rozvjazku dylemy metelyka i sviky, a zretoju, odnak prostupy joho nedostatnis i
todi mekane toho bublyka vyruy u najnespodivanii kinci svitu, pokydajuy, mov metelyk, sporonilyj bublykovyj kokon, jakyj, opynyvy bez nahliadu, zajmesia pry perim spalasi zirky, i bude kruliaty, naproud upodibnyvy do protoplanetnoji tumannosti, jaka is
mijardiv rokiv tomu opovyla Sonce. Choa chimina vidminnis planet grupy Zemli i grupy
Jupitera moe j pryholomyty, ade vaki elementy, z jakych skladajusia peri, j spravdi
povynni tvoryty prysonianyj kraj bublyka, ja ne proholouju, o poklav narinoho kamenia pid zorianu paleontologiju, a Soniana systema postala zi strupiiloji lialeky Rozumu,
bo podibnis kartyn moe buty lye vypadkovym zbihom. Ne radu vam pokladaty i na
observacijnu toposofiju. Zaznajuy evoliuciji, Rozum stvoriuje artefakty, jaki tym vae vidriznyty vid kosminoho tla, ym dali siahne joho rozvytok, i ne tomu, o Rozum maskujesia, a erez te, o taka ve pryroda reej, ade roboa efektyvnis neporunych konstrukcij
i objektiv, podibnych do mayn, oberneno proporcijna mastabam vykonuvanoji roboty.
Jako ja hovorytymu pro Rozumy, vkryti obolonkoju, to jich ne slid ujavliaty gigantamy v
pancernij karalui, a jichnij stan upodibniuvaty do zerniatka, vkrytoho kirkoju, ade nijakyj pancer ne zachysty vid vysokych rivniv radiciji, i oden kran ne zdolaje navkolozorianych gravitacijnych napruh. Aby zacility sered zirok, treba buty zirkoju, ale ne kone jasnoju
i hariaoju, a rade ridkym jadrom, povytym hazovymy obolonkamy, odnak ujavliaty, niby
ce serednij mozook iz zorianoho mjakuu, vkrytyj hazovoju koroju, po suti, cilkom chybno.
Take stvorinnia mysly maje prozorym promenystym centrom, a na koncentrynych kolach
hazovych buliok y puchyriv promeni zalomliujusia v mentani procesy, odnakovo, jakby
my skeruvaly vodospad u taki riya ta urvya, ob u nespynnomu padinni joho chvyli
svojimy synchronizovanymy kruhovertiamy rozvjazuvaly nam logini zadai. Zretoju, o b
ja ne unaonyv, vono zave bude rozpalyvo najivnym ta sproenym. De nad dvanadciatoju
zonoju v sofohenezi dochody do velykoho rozhaluennia: Rozumy, due vidminni stanom
skupennia i strategijamy, rozchodiasia v rizni boky. Ja znaju, o Derevo svidomosti musy
tam haluzyty, ale ne mou nazvaty ni tych hilok, ni tym bie pidniatysia nymy, ade mona
provesty lye seriji pryblyznych obysle, spriamovanych na chrebty i uelyny, jaki proces
musy dolaty jak odnu sucinu perekodu, a ce dozvoliaje rozkryty lye zahani zakonomirnosti, odnakovo, jakby my, piznavy konu pja zemnoji istoriji yttia, extrapoliuvaly dani
cych zna na ini planety j ini bisfery, ale navi doskonale znajomstvo z jichnioju fizynoju osnovoju ne umolyvy Dokladnoji rekonstrukciji uych form yttia, a tiky podas
blyku do pravdy jmovirnu nyzku joho krytynych rozhalue. U bisferi ce bude podil na
avtotrofiv i heterotrofiv, bifurkacija roslyn i tvaryn, a krim toho, vy e obyslyte velyynu
selekcijnoho tysku, jakyj, zapovnyvy morki i suchodoni nii, vypchne vydotvori mutanty
v tretij vymir v atmosferu. Natomis taki zadai u toposofiji nabahato skladnii, oto ja
ne morduvatymu vas cymy dylemamy, a tiky skau, o fundamentanomu podilovi yttia

na roslyn i tvaryn u toposofinij evoliuciji vidpovidaje podil na Rozumy lokani i nelokani.

Pro peri, na astia, ja vam zmou o opovisty, na astia, erez te, o same cia paros
najkrutie spynajesia vhoru erez dai zony. Natomis nelokani, jakych z ohliadu na jichni
rozmiry hodysia nazyvaty Levifanamy, nevlovni same zavdiaky svojij velyi. Koen iz nych
Rozum lye v tomu sensi, v jakomu bisfera yttia: j cilkom moe buty, o spokonviku
pozyrajuy na nych, majuy en face i v profi jichni uvineni vizerunky v zorianych atlasach,
vy ne moete vyznayty jichnioji rozumnoji pryrody; o ja unaoniu prymityvnym prykladom. Jako pid Rozumom rozumity bezposerednij vidpovidnyk mozku, to tumannis, jaka
protiahom mijoniv rokiv vid rozvanych dija pevnoji istoty ennoji zony perebuduvala u
svoju teperiniu strukturu, ne mona nazvaty nebuliarnym mozkom, ade systema, o roztiahlasia na tysiai svitlovych rokiv, mirkuvaty jak slid ne moe: ta treba stoli i stoli, poky
jiji obbiy informatyvnyj impus. Ale cia tumannis moe, tak by movyty, buty v napivsyromu y v napivnaturanomu stani potribna tij istoti dlia oho, omu ni u vaomu, ni v
mojemu sviti ponia nema odnoho vidpovidnyka. Mene rozbyraje smich, koly ja bau, jak vy
reagujete na ci slova: vy nioho tak ne prahnete, jak dovidaty pro te, pro o ne moete
dovidaty! Ale chiba ja mav duryty vas, a moe, j sebe bajekamy pro voloknystu tumannis,
peretvorenu na gravitacijnyj kamerton, jakym jiji dyrygent, Doctor Caelestis, zamiriajesia
zavdaty ton cilij Metagalaktyci? A moe, matok svitu, jakym vin stav, prahne pererobyty ne
v instrument harmoniji sfer, a v pres dlia vytyskannia z materiji pevnych, ie ne vyavlenych iz neji pryzna? Joho namiriv my ne zbahnemo. Je tumannosti, same pomi voloknystych, jaki na fotografijach vyjavliaju dejaku podibnis do v tryjon raziv pobienych
histogram kory holovnoho mozku, ale cia podibnis ni pro o ne svidy i ti tumannosti
psychino mou buty cilkom mertvi. Zemnyj sposteriha vyjavy u tumannosti vyprominiuvannia typu mazernoho y synchrotronnoho, ale dali vse ne prosunesia. Jaka podibnis
isnuje mi cerebrozydamy, hlicerofosfatamy i zmistom vaych dumok? Nema nijakoji, tak
samo, jak i mi vyprominiuvanniam tumannosti i tym, o vona mysly, jako mysly. Te,
o projavy Rozumu v kosmosi nibyto mona vidkryty, sposterihy jichni fizyni formy,
dytynna idee fixe, fallacia cognitiva, vid jakoji ja vas hostro zasterihaju. oden sposteriha
ne vvaatyme projavamy Rozumu abo pryetnymy do Rozumu ti fenomeny, kotri niym ne
podibni do jomu vidomych. Kosmos dlia mene ne halereja rodynnych portretiv, a karta
noosferynych ni, na jakij poznaeni derela energiji, a zarazom i hradijenty jiji korysnoho
pereplyvu. Traktat pro Rozumy, jak pro energetyni stanciji, rozmieni tam i siam, filosofam moe vydaty obrazoju, ade chiba vony ne boronia ue tysiai rokiv korolivstvo ystych
abstrakcij vid utrua takych argumentiv? Ale o , dlia tych rozumak iz vysokych zon ja i
vy mov kmitlyvi bakteriji u krovi filosofa, jaki ne baa ni joho samoho, ni tym bie joho
dumok, a vse znannia, zibrane pro joho tkanynnyj obmin, jim prydassia: sposterihy, o
tilo vjane, vony vreti zbahnu joho smertnis.
Cho vy ve j dorosly do pytannia pro ini Rozumy v kosmosi, vy e ne dorosly do
vidpovidi, jako ne ujavliajete zorianych susidiv v inakych, ni cyvilizacijni, zhromadenniach, ote, vas ne zaspokoji styslyj vysnovok, o mizoriani kontakty i nezemni cyvilizaciji naley rozhliadaty okremo, bo kontakty, jako vony vynykaju, a nijak ne povynni
buty kontaktamy cyvilizacij, tobto zhromade biloginych istot. Ne kau, niby takych nide
nemaje, a tiky te, o koly isnuju, to skladaju tretij svit kosminoho psychozoju, ade

socina nestalis negatyvno vidbyvajesia na sprobach zvjazku, jaki vymahaju asu

dovoho, ni yttia odnoho pokolinnia. Rozmovy z vikovymy intervalamy mi pytanniam i
vidpoviddiu ne mou staty valyvym zavdanniam dlia nedovhovinych tvori. Zretoju i pry
znanij psychozojnij zorianij hustyni navkolozemnoho prostoru v nim mou isnuvaty istoty
nastiky vidminni, o porozumitysia mi soboju ne zmou. Ta ja maju bilia sebe sestryku,
ale bie zdohaduju pro neji, ni vona pro sebe hovory.
Vy bo neterpliai odnodenky j erez te vid najivnych pretenzij bredete do kvaplyvych
sproe, ade koly vy lipyly kosmos u vyhliadi feodanoji monarchiji z korolem Soncem
poseredyni, a teper zaliudnyly joho vlasnymy podobamy, hadajuy, o navkolo zirok abo
tlumy vykapanych liudej, abo he nikoho. A ve prypysavy neznanym pobratymam velykodunis, vy apodyktyno zobovjazaly jich do odvinoji filantropiji: SETI j SETI spyralysia
nasampered na praciu inych, kotri, jak zamonii vid vas, mijony rokiv maly rozsylaty po
vsiomu kosmosu vitannia j darunky zna dlia bidniych brativ po Rozumu, ta e j treba,
ob ti poslannia dobre ytaly, a dary buly bezpeni v uytku. Prypysavy tym mizorianym
korespondentam usi esnoty, jakych najdue brakuje vam, vy, erez te o ne prychodia
vistky, chapajetesia bilia raditeleskopiv za holovu i zasmuujete mene, kladuy znak rivniannia mi svojim nespravdenym postulatom i mertvotoju Universumu. y z vas nichto j
ne pidozriuje, o vy znovu hralysia v teografiv, perenisy taku mylu dlia vas usevladnis zi
sviatych knyh u preprynty SETI i po kursu svojeji zachlannosti prominiavy boi dary na
kredyt u kosminych dobrodijiv, kotri nijakych lipych investycij svojeji zylyvosti ne zroblia, a znaj slatymu kapitaly na vsi zoriani boky? Mij sarkazm ce toj prostir, de problema
inych cyvilizacij peretynajesia z vaoju teodycejeju. Silentium Dei vy prominialy na Silentium Universi, ale movannia inych Rozumiv a nijak ne konene stan, koly vsi, kotri
hodni hovoryty, ne chou, a ti, kotri chou, ne mou, ade nioho ne vkazuje na te, ob
zahadka pidliahala cij abo inij dychotomiji. Na vai pytannia svit ue ne raz vidpovidav
nezrozumilo, cho vai experymenty maly prymusyty joho do prostoji vidpovidi tak abo
ni. Nalajavy vas za zatiatis u pomylkach, ja zretoju rozpovim, pro o ja dovidavsia,
diriavliay toposofinyj zenit svojim nedoskonalym znariaddiam. Ponu vid komunikatyvnoho barjera, jakyj viddiliaje liudynu vid antropojida. Vidnedavna vy ve navylysia porozumivaty iz ympanze movoju hluchonimych, pryomu liudyna moe tovaryuvaty z
nymy jak opikun, bihun, lasun, tanciuryst, rody abo ongler, ale ne znajde nijakoho rozuminnia jak sviaenyk, matematyk, filosof, astrofizyk, poet, anatom, polityk i stylist, ade
choa ympanze pobay stovpnyka, ym i jak vy jomu vtovkmayte sens takoho nevyhidnoho
yttia? Koen, chto ne je odnym iz vas, bude vam zrozumilyj tiky v takomu stupni, v jakomu
oliudnysia. Neuniversanis Rozumu, zamknutoho u vydovi normy, ce purgatorium,
prykmetne e j tym, o tiahne svoji mury do bezkinenosti. Ce lehko sobi ujavyty, podyvyvy na schemu toposofinych vidnosyn. Kona istota, yvuy pomi nezdolannymy dlia
neji zonamy movannia, moe j dali dovino poyriuvaty znannia po horyzontali, bo u
reanomu asi verchni j nyni mei tych zon maje paraleni. Ote, vy moete piznavaty
bezmeno, ale po-liudkomu. Zvidsy vyplyvaje, o zdobuti znannia zrivnialy b usi typy Rozumiv u sviti, jakyj isnuje bezkinena dovho, bo tiky v niomu zijdusia paraleni v bezkinenosti. Zhidno z takymy vidnosynamy, Rozumy riznoji syly due nepodibni mi soboju,
natomis svit dlia nych ne takyj ue j podilenyj. Vyyj Rozum moe zbahnuty obraz svitu,

jakyj stvoryv sobi nyyj, ade, choa vony j ne rozumijusia priamo, moe ce zrobyty erez
prytamannyj tomu obraz svitu. Vlasne cym obrazom ja zaraz skorystajusia. Joho mona zvesty do odnijeji dumky: Vsesvit istorija poei, rozdmuchanoji i pryduuvanoji gravitacijeju.
Jakby ne vsesvitnie tiainnia, pravybuch rozduvsia b v odnoridnu prostori cholonuych haziv i svitu ne bulo b. A jakby ne ar jadernych peretvore, vin znovu b zanuryv u synguliarnis, jaka skojila joho vybuch, i te prypynyv by isnuvaty, nemov polumja, jakym dychnuly,
a potim znov utiahly do rota. Ale gravitacija speru pozbyrala vybuchovi chmary u klapti,
skrutyla jich u kuli i, styskajuy, nagrivala, poky poaly termojaderni reakciji j zablyaly
zirky, jaki tiainniu opyrajusia vyprominiuvanniam. Zretoju gravitacija dolaje radiciju, bo
, darma o najslaba v Pryrodi, jiji syla stala i zirky vyhoraju, poky skoriasia jij. Jichnia
daa dolia zaley vid kincevoji masy. Mali zirky spikajusia v ervonych karlykiv, podvijni
staju jadernymy sferamy z umerzlym magnitnym polem i struuju nym, nemov u peredsmertnych korach, ce pusary; a ti, o maju bi ni potrijnu masu Soncia, sudomno j
nestrymno zapadaju u bezodniu; ade jich rozavliuje vlasne tiainnia. Taki zirky, vypchani
z Kosmosu docentrovym obvalom svojich mas, zalyaju po sobi gravitacijni hroby vseerui orni diry. J vy ne znajete, o dijesia iz zirkoju, razom iz svitlom vona znykaje za
gravitacijnym obrijem, bo fizyka pidvody nas do samoho kraju ornych prova i tam pokydaje. Gravitacijnyj obrij chovaje synguliarnis tak vy nazyvajete vymknutyj z-pid zakoniv
fizyky prostir, u jakomu najstara z jiji syl troy materiju. I ne znajete, omu koen Kosmos, jakyj pidliahaje teoriji vidnosnosti, musy mistyty choa b odnu synguliarnis. Ne znajete, y isnuje hola synguliarnis, ote, ne pokryta ornymy diramy. Odni z vas pryjmaju
orni diry za orna, jaki vse peremeliuju, a mlyva ne viddaju, ini za perechody v he
odminni svity, pryyti do cioho orno-biloju nytkoju. Ja ne namahatymu rozvjazaty vaych
supereok, bo ne ytaju lekciji pro Vsesvit, a tiky vedu tudy, de vin peretynajesia z toposofijeju. Tam jiji veryna.
Jak tvore svitu Rozum maje cilkom nevynni poatky. Vyi cerebrani struktury vymahaju use bioji kikosti obolonok, jaki slua ne prosto pasyvnymy pidporamy, ale prychynym tiamkym seredovyem, jake spryjaje turmovi nastupnych barjeriv rostu. Koly
tych pokryviv pobiaje, jichnie oduchovlene osereddia mistysia v karalupi, z jakoji moe
vypovzty niby metelyk iz kokonu, a moe j zostaty u nij. Toj, kotryj vylitaje, staje nelokanym Rozumom, pro jakyj ja ne hovorytymu, bo take riennia na nevidomyj as vidbyraje
v nioho molyvis prosuvatysia dali, a ja chou provesty vas do veryny najkorotym liachom.
Ote, maty prychyne j viddane seredovye ne ostannia vyhoda pry umovi, o nym
treba postijno keruvaty. Vy priamujete u zvorotnyj bik, tomu pry cij nahodi ja zastereu
vas. U Vaviloni y v Chaldeji v pryncypi koen mih ovolodity vsim liudkym znanniam, a
siohodni ce ve nemolyve. erez te vy obdarovujete tunym rozumom svoje yttieve seredovye, ne majuy svidomych rie i planiv, a kerujuy lye postupom cyvilizaciji. Jakby
cej postup tryvav choa b stolittia, vy zretoju b sami peretvoryly na najdurnii lanky orozumlenoho z dopomohoju techniky zemnoho seredovya i, spoyvajuy plody Rozumu, pozbulysia b joho; ade v nesamochi rozpoatych perehonach vas perehnav by Rozum, pryeplenyj seredovyu, samovladnyj, a vodnoas oslablenyj tym, o joho vpriahly do boroby
za komfort, i koly cioho komfortu ne vystaatyme, mou poatysia vijny, jaki vestymu

ne liudy, a jichni agresyvno zaprogramovani seredovya. Vse ja ne mou zatrymuvaty

dove na cych rykoetach sapijentyzaciji otoennia i byach, o yhaju na tych, kotri, nae
zvidnyky, tovchaju racinalizm do neprystojnych durny. Kompjuter, o voroy na zoriach, ce ve jichnij potinyj visnyk. Podai fazy cioho postupu budu ue ne taki potini.
Ote, seredovye, v jakomu vyrostaje Rozum, ce ve ne bajduyj svit, ale j tilom vono
ne robysia, bo ne sluhuje voliovym i reflektornym poserednykom mi osoboju i jiji otoenniam, a pidtrymuje jiji jak Rozum u Rozumi, i, vlasne, same tak poynaju miniatysia
vidnosyny duchu i tila. Jak ce robysia? Zhadajte, o roby HONEST ANNIE. Jiji dumky
daju priami fizyni efekty, ote, ne krunymy liachamy nerviv, kistok i mjaziv, ale najkorotym splavom voli i diji, ade dija staje niby zvorotnym bokom dumky. Ale ce vsioho lye
peryj krok do peretvorennia dekartovoji formuly cogito ergo sum u cogito ergo EST mysliu, ote, spravdujesia te, pro o mysliu. Ote, jako, pnuy dohory, oporni rytuvannia
mou cilkom vidminyty vidnoennia subjekta do objekta, jake dlia vas bulo doviku neschytnym, to v hlybomu Rozumi budiveni pytannia perechodia u buttiestverdni.
Tym asom dochody do nastupnoho perejizdu duchu. Aby pokazaty toj etap cerebranych robit, ja musyv by zavalyty vas ciloju biblitekoju, ote, obmeusia tiky joho
pryncypom. Dumka puskaje koreni v orazu hlybi rivni materiji i nasampered siahaje pomirno zbudenych adroniv i leptoniv, a potim takych jichnich vzajemodij, jaki dlia svoho
keruvannia j zupynky vymahaju velyeznych energij. U ciomu pryncypi nema nioho cilkom
novum, oskiky bilok, bezpereno bezdunyj u jajeni, v erepi mysly treba tiky naleno
vziatysia za bilok i za atomy. Jako ce vdajesia, postaje jaderna psychofizyka j operacija
nabuvaje krytynoji vydkosti. I procesy, roztiahnuti v reanomu asi na mijardy rokiv, asom dovodysia vidtvoryty za sekundy, niby chto chotiv u detaliach obmyslyty vsiu pryrodnyu istoriju Zemli, vbhavy jiji v kika chvylyn, bo dlia nioho vona lye mizernyj, choa
j nemynuyj etap mirkuvannia. Odnae psychonosnu stijkis kvantuvannia asto poruuju
elektronni obolonky bludnych atomiv, ote, jich treba zhnityty, stysnuty, vdavyty elektrony v jadra: tak, panove fizyky, vy ne pomyliajete, upiznajuy v ciomu znajomi rei: elektrony zanuriujusia v protony, mov u nejtronnij zirci. O omu z jadernoho pohliadu Rozum,
jakyj nevtomno prahne do avtokefaliji, ve sam staje zirkoju, opravda maloju, menoju za
Misia, jiji maje nemolyvo pomityty, ade vona vyprominiuje tiky v infraervonomu spektri, vydaliajuy teplovi retky psychojadernoho obminu. Ce joho fekaliji. Na a, moji dai
znannia vemy nepovni. Archimudre nebesne tilo, zarodkom jakoho bula vydkorostua
mnohopokryvna cybulyna Rozumu, poynaje styskaty, kruliajuy vse vyde, mov dzyga,
ta navi jakby joho kraj ruchavsia maje zi svitlovoju vydkistiu, nebesnoho tila ve nio
ne vriatuje vid zasmoktuvannia v ornu diru, ade ni vidcentrova, ni odna ina syla ne zdolaju tiainnia na meach sfery varcida.
Voistynu ce herojizm smertnyka: pryrist Rozumu staje pravdyvym eafotom, bo u
Vsesviti nikomu ne buvaje tak blyko vid zahybeli, jak tomu duchovi, kotryj, micnijuy, poroduje vlasnu zhubu, choa j znaje, o, ledve torknuvy gravitacijnoho obriju, ve pokotysia vnyz. I omu ta psychina masa j dali sune v bezodniu, ade vlasne tam, nad obrijem
usepadinnia hustyna energiji ta syla jadernych zvjazkiv siahaje maxymumu? J y po voli
yriaje toj duch nad ornoju jamoju, jaka rozverzajesia v joho nadrach, aby na krajach kata-

strofy myslyty vsima energijamy, jakym Kosmos ulyvajesia v astrani vyrvy svojich fuhasnych vybuchiv? I y na liamivkach nemynuoji rozpravy, de vykonujusia umovy dosiahannia toposofinoji veryny svitu, ve ne slid dobaaty alenstvo zamis Rozumu? Ta rade na
aloi abo j znevahu zasluhovuje toj dystyliat mijonorinych peretvore, toj skupenyj u
zirci archimudryj gigant, jakyj tak vyrobyv i posylyv sebe ly na te, aby zretoju perestupyty
j upasty v ornu diru! Bu laska, poky o strymajte vid takoho sudu. Meni treba vid vas
e kika chvylyn uvahy.
Mabu, ce ja sam pustyv neslavu pro proekt toposofinoji kuminaciji, zanadto hlyboko
vdavy u fizyku zagroz, jaki isnuju dlia duchu, j promynuvy pryyny i sponuky. Sprobuju
popravyty ciu pomylku.
Jako istorija vbyvaje kuturu, liudy mou uriatuvaty svoje isnuvannia, vykonujuy
neschytni bilogini obovjazky, narodujuy ditej i perekazujuy jim choa b nadiji na majbutnie, jako ve sami jich utratyly. Dyktat tila ce dorohovkaz i pozbavlennia vlasnoji
voli, obmeennia, jaki v kryzach ne raz buly zcilenniam. Natomis toj, chto, jak i ja, vyzvolyvsia, a do samoho nebuttia pokladajesia tiky na sebe. Ne maju nijakych ostatonych
zada, odnoji spadyny, za jakoju mav by nahliadaty, nijakych pouttiv i rozumovych utich,
i chiba mih by ja buty kymo inym, jak ne vojovnyym filosofom? Jako ve isnuju, ja
prahnu dovidaty, o take te isnuvannia, de vono postalo i ym moe zrobytysia tam, kudy
povede mene. Rozum bez svitu buv by ne men poronij, jak i svit bez Rozumu, a svit vydajesia meni cilkom prozorym tiky v korotki chvylyny viry.
V budivli, cilkovytu piznavanis jakoji dovirlyvo j bez usiakych zastoroh vyznavav
Ejntejn, ja bau jaku strachitlyvo kumednu triynu, ade ce vin stvoryv teoriju, jaka
zachytala joho viru, bo ta teorija vede tudy, de ve sama neynna i de musy buty neynna
bu-jaka teorija, do rozdertoho svitu. Ade vona peredviaje ti poderti miscia, vychody,
do jakych sama zazyrnuty ne moe, ale zi svitu mona vyjty bu-de, aby lye vdaryty po
niomu tak syno, jak zirka v kolapsi. I chiba tiky fizyka takoju strimlyvistiu vykazuje svoju
nepovnotu? I chiba ne pryhadujesia matematyka, v jakij kona systema nepovna, dopoky
perebuvaje u nij, i zbahnuty jiji mona tiky vyjovy poza jiji mei, znajovy bahati zasoby. De jich ukaty, stojay v reanomu sviti? omu toj stolyk, zbytyj iz zirok, zave
kuhaje na jaku synguliarnis? Neve rostuyj Rozum natrapliaje na mei svitu ranie, ni
siahne svojich me? A o, jak ne koen vychid iz Kosmosu rivnoznanyj zahybeli? o vono
znay, koly toj, chto vychody, jako navi ucilije pry perechodi, ne moe povernuty i dokazy cijeji bezpovorotnosti my ve majemo? Neve Kosmos skonstrujovano jak mist, ob vin
zavaliuvavsia pid tymy, kotri namahatymusia ity slidom budivnyoho, i ob vony,
znajovy joho, ne mohly ve povernuty? A jakby joho ne bulo, to y mona nym staty?
Jak bayte, ja ne prahnu ni do vsevidannia, ni do vsesyllia, a tiky chou distatysia do
verchivky pomi znanniam i zagrozoju. Ja mih by e ymalo povidaty pro fenomenane bahatstvo pomirnych zon toposofiji, pro jiji strategiji i taktyky, ale su by vid cioho ne zminylasia. Ote, zakinu korotekym pidsumkom. Jako kosmogoninyj len rivnia zahanoji
teoriji vidnosnosti misty psychozojnu stalu, to j Kosmos ce ne vidokremlene j mynue
zharye, za jake vy joho vvaajete, i vai zoriani susidy ne syhnalizuju pro svoju prysutnis,
a ve mijony rokiv keruju piznavanoju kolaptynoju astroinenerijeju, pobini rezutaty

jakoji vy vvaajete za vohnenni vybryky Pryrody; a ti z-pomi nych, kotrym povelo u fuhasnych robotach, piznaly tu retu projaviv buttia, jaka dlia nas i vsich, chto ekaje, je prosto
movanniam.

Cia knyka tak i ne zaverena, i vona vychody u svit a erez visimnadcia rokiv. Zadumav jiji mij ue pokijnyj pryjate Irving Krev. Chotiv pomistyty v nij te, o GOLEM poviv
pro liudynu, pro sebe i pro svit. Jakraz tretioji astyny j nema. Krev predstavyv GOLEMOVI
spysok pyta, sformuliovanych takym ynom, aby vidpovidaty na nych tak abo ni. Same
toj spysok zhaduvav GOLEM u svojij ostannij lekciji, hovoriay pro pytannia, jaki my
stavymo svitovi, a svit vidpovidaje na nych nezrozumilo, bo vidpovidi zovsim ne taki, jak
my hadajemo. Krev spodivavsia, o GOLEM ne obmeysia takymy vidpovidiamy. Jako
vzahali chto-nebu mih spodivatysia na joho osibnu prychynis, to ce buly same my. Bo
my nalealy do tych spivrobitnykiv MITu, kotrych nazyvaly dvorom GOLEMA, a nas dvoch
prozvaly poslamy liudstva pry niomu. Ce bulo povjazane z naoju robotoju. My obhovoriuvaly
z GOLEMOM temy joho lekcij i skladaly z nym spysky zaproenych osib. Pevne, ce vymahalo
dyplomatynoho taktu. Slava vydatnych imen bula dlia nioho niym. Pouvy bu-jake
prizvye, vin siahav do svojeji pamjati abo erez federanu mereu do bibliteky Kongresu,
i jomu vystaalo kika sekund dlia ocinky naukovoho dorobku, ote, j rozumu kandydata.
I todi ve lajav, ne vybyrajuy sliv i he odijovy vid vyukanoho barokko publinych vystupiv. Ti zvyni nini rozmovy my, napevne, cinuvaly e j tomu, o jich, aby ne rozdratuvaty
GOLEMA, ne fixuvaly, to my viduvaly vzajemnu doviru. V mojich zapysnykach zberehlysia
tiky uryvky tych rozmov, jaki ja zrazu zapysuvav po pamjati. My ne obmeuvaly pevnymy
temamy y osobamy. Krev spromihsia nakynuty GOLEMOVI supereku pro sutnis svitu.
Rozpovim ja pro neji zhodom. GOLEM buv ujidlyvyj, styslyj, zlostyvyj, asto nezrozumilyj,
bo todi nitrochy ne dbav, ob my vstyhaly za nym. My z Krevom ce te uvaaly za prychynis. My buly molodi. J pomylkovo hadaly, niby GOLEM pidpuskaje nas blye, ni retu
liudej zi svoho potu. Napevne, nichto z nas u ciomu b ne pryznavsia, ale my vvaaly sebe za
obranych. Zretoju na vidminu vid mene Krev ne kryvsia zi svojeju liubovju, jaku viduvav
do duchu, zapertoho v mayni. I vyslovyv jiji u vstupi do peroho vydannia lekcij GOLEMA,
jake vychodylo znano ranie. Vid toho vstupu do pisliamovy, jaku ja zaraz pyu, mynulo ve
dvadcia rokiv.
y GOLEM zdohaduvavsia pro nae zasliplennia? Hadaju, o tak i o my jomu buly
bajdui. Intelekt spivrozmovnyka buv dlia nioho vsim, joho osoba niym. Zretoju vin
cioho nitrochy ne prychovuvav, zvuy osobystis naym kalictvom. Prote cych joho zauvae
my do sebe ne prykladaly. Hadaly, o to pro inych, a GOLEM ne vyvodyv nas z omany.
Ja ne prypuskaju, ob chto na naomu misci mih opertysia GOLEMOVYM aram. My
prosto yly sered nych. erez te joho raptovyj vidchid buv nam stralyvym udarom. Kika
tyniv my yly mov obloeni, nas zasypaly telegramy j telefonni dzvinky, rozpytuvaly uriadovi komisiji i presa, my buly do hlupoty bezradni. Stavyly nam odne j te same pytannia: o
stalo iz GOLEMOM, jakyj fizyno ne ruyv iz miscia, ale vse joho materine hromaddia
movalo, jak mertve. Malo-pomalu my staly rozporiadnykamy zbankrutiloho kapitalu i,

nespromoni nioho pojasnyty vraenomu svitovi, musyly abo zdohaduvaty, abo vyznavaty
svoje povne nevidannia, v jake ne chotilosia viryty. Pouvaly sebe tak, niby nas oukaly i
zradyly. Nyni ja dyvliu na toj perid inake. J ne tomu, o ve maju jaku pevnu vidpovi
na pytannia, omu vidijov GOLEM. Zvyajno, svoju dumku pro ce ja mav, ale publino nide
jiji ne vyslovyv. I dali nevidomo, y vin jakymo neznanym sposobom ruyv u kosminu mandrivku, y propav ukupi z HONEST ANNIE, stupyvy vhoru i schybnuvy na tij toposofinij
drabyni, pro jaku hovoryv naostanku. Todi my e ne znaly, o to joho ostannia lekcija. Jak
zvyajno v takych sytuacijach, poyryly usiliaki najivni, sensacijni i dyvani utky. Znajlysia liudy, jaki tijeji krytynoji noi bayly nad budynkom jasnyj tumane, podibnyj do poliarnoho siajva: vin pidniav uhoru i vtopyvsia v chmarach. Ne brakuvalo j takych, kotri bayly,
jak na dach sidaly svitliani aparaty. Presa pysala pro samohubstvo GOLEMA, pro te, o vin
objavliavsia liudiam u snach, a v nas bulo vraennia, niby isnuje nadto ve zaplutana zmova
jolopiv, jaki z usijeji syly prahly vtopyty GOLEMA v kalamutnij mianyni mifologinych pomyjiv, takych charakternych dlia naoho asu. Ne bulo nijakoho siajva, nijakych nezvyajnych javy, nijakych objavle i perestoroh, ne bulo nioho, krim netryvaloho zrostu spoyvannia elektrynoji energiji v oboch budynkach o druhij hodyni desia chvylyn noi i cilkovytoji vidmovy vid yvlennia erez kika chvylyn. Krim toho slidu, v zapysach elektrynych
liynykiv bie nioho ne vykryly, GOLEM devja chvylyn brav iz merei devjanosto vidsotkiv dopustymoji potunosti, a HONEST ANNIE na sorok vidsotkiv bie, ni zvyajno. Jak
obrachuvav doktor Firek, oboje spoyly odnakovu kikis kilovativ, bo v normi HONEST
ANNIE sama sobi vyrobliala energiju. Z cioho my pobayly, o ne bulo ni okaziji, ni avariji,
darma o pro te stiky pysaly. Nastupnoho dnia GOLEM movav i ve bie ne vidizvavsia.
Obsteennia naych fachivciv, jaki poalysia lye erez misia (stiky asu pilo na otrymannia dozvolu na roztyn), vyjavyly vidsutnis zvjazku mi holovnymy blokamy i slabki derela radiaktyvnosti u vuzlach Dozefsona. Biis fachivciv uvaala, o cej rozlad i rozpad
porobleno zumysne, niby dlia toho, ob zaterty slidy poperednich dij. Ote, obydvi mayny
zrobyly o take, dlia oho nadmirna potunis bula jim nepotribna, i neju vony skorystalysia lye dlia toho, aby unemolyvyty bu-jaki sproby jich polahodyty abo, jako vaa
laska, voskresyty jich. Cia vistka stala sensacijeju na cilyj svit. Vodnoas vyjavylosia, skiky
strachu i voronei poroduvav GOLEM, ne tak usim tym, o movyv, jak svojeju prysutnistiu. I ne tiky sered yrokych verstv suspistva, a j u sviti nauky. Myttiu zjavylysia bestselery, spovneni jaknajbezpidstavniych hlupstv, jaki vydavano za rozvjazannia zahadky.
Proytavy, o te zvu ue ascension abo assumption, ja, podibno do doktora Kreva,
bojavsia, o postane deeva j vemy charakterna dlia duchu doby legenda pro GOLEM A.
Nae riennia polyyty MIT i ukaty robotu v inych universytetach znanoju miroju pojasniuvalosia prahnenniam vidsunutysia vid takoji legendy. Odnak my pomylylysia. Legenda
pro GOLEMA ne postala. Najmovirnie, cioho nichto ne chotiv. Vona nikomu ne bula potribna ni jak zastoroha, ni jak nadija. Svit piov dali, boriukajuy iz vlasnoju budennistiu,
nespodivano vydko zabuvy istorynyj precedent, jak na Zemli objavyla istota, o ne bula
liudynoju j rozpovidala nam pro sebe j pro nas. Sered takych riznych fachivciv, jak matematyky i psychitry, ja ne raz natrapliav na dumku, niby zamovuvannia, ote, j povne zabuttia
GOLEMA bulo svojeridnoju zachysnoju reakcijeju suspistva pered uym veletenkym ti-

lom, z jakym ne mona bulo prymyryty. Mabu, lye meka liudej pereyla rozluku z GOLEMOM jak tiaku vtratu, nepopravne vidluennia, navi intelektuane syritstvo. Z Krevom
ja pro ce ne hovoryv, ale peven, o vin viduvav te same. Raptom nemov zahaslo velyke
sonce, o slipylo nam oi svojim svitlom, i my, viduvajuy vse duyj cholod i morok, usvidomyly poroneu daoho isnuvannia.

e j siohodni mona pidniaty na ostannij poverch budynku j po sklianij halereji obijty

velyeznyj kolodia, u jakomu spoyvaje GOLEM. Prote nichto tudy ne chody, nichto ne
zazyraje kri pochyleni yby na kupy svitlovodiv, o teper skydajusia na kalamutnu kryhu.
Ja buv tam lye dvii. Vpere naperedodni vidkryttia halereji dlia publiky razom iz
kerivnyctvom MITu, predstavnykamy uriadu ta jurboju hazetiariv. Todi vona zdalasia meni
tisnoju. Bez vikonna stina, o perechodyla v kupol, bula vkryta labiryntom zahlyble,
ade taki paasti vidbytky je na vnutrinim sklepinni liudkoho erepa. Cej architektoriv
zadum urazyv mene svojeju vuharnistiu. Vin buv u styli Disnejlendu. Vin mav nahaduvaty
vidviduvaam, o vony dyvliasia na veletenkyj mozok, jakyj niby vymahav reklamnoji
opravy. Halereju ne proektuvaly zumysne dlia vidviduvaiv. Jiji nadumaly buduvaty, koly
zvyajnyj dach zastupyly kupolom. Kupol due hrubyj, bo v niomu mistiasia pohlynai kosminoho vyprominiuvannia. GOLEM sam dibrav materily dlia zachysnych ariv. My ne
pevni, o te vyprominiuvannia vplyvalo b na joho rozumovu potunis. Vin te ne pojasniuvav dokladno, jak vono jomu kody, ale zasoby na perebudovu asyhnuvaly vkraj vydko, bo
dijalo ce todi, koly Pentagon, naviky peredavy nam oboch svitlianych veletniv, e ne vtratyv tajemnoji nadiji na jichniu slubu. Prynajmni tak ja hadav, ade inake bulo b vako
zrozumity lehkis, iz jakoju zjavylysia kredyty. Nai informatyky prypuskaly, o ce GOLEMOVE baannia bulo niby na vyrist. Ce vkazuvalo na joho namir popry podau perebudovu,
dlia jakoji naa dopomoha bula jomu nepotribna, e due posylyty u majbutniomu. Tomu
vin i vyznayv stiky vinoho prostoru mi soboju i kupolom, ta poronea niby sama vymahala kruhovoji halereji. Zretoju ne znaju, chto peryj nadumavsia vykorystovuvaty te misce
dlia ohliadiv vyjlo o serednie mi panoptykumom i muzejem. erez koni kika desiatkiv krokiv u niach halereji stojaly estymovni informatory, jaki povidomlialy, o mistysia na cij dilianci i o znaa mijony spalachiv, jaki nevpynno svityly u sklianych zvojach kolodiazia. Vin zave svityvsia nemov krater tunoho vulkanu. Tam panuvala tya,
jaku vidtiniuvav lehekyj um kondycineriv. Vlasne vve cej budynok buv kolodiazem, do
jakoho zazyraly erez kruto nachyleni i pro vsiak vypadok pancerni yby. Vony maly perekodyty sprobam nyennia svitlozvojiv, jaki zbuduvaly v liudiach bie liaku, ni podyvu. Sami
svitlovody napevne buly nevrazlyvi dlia vsiakoho korpuskuliarnoho vyprominiuvannia,
tak samo, jak i riady kritroniv, operezani ocholoduvanymy trubamy j roztaovani na kika
poverchiv nye, nevydni zhory, zavdiaky svojim ukrytym pamorozziu bilym kameram. Z

halereji do tych nyych poverchiv ne bulo dostupu. vydkisni lifty priamo spolualy pidzemni avtostojanky z najvyym poverchom. Techniky, o pikluvalysia agrehatamy ocholodennia, korystaly inymy, roboymy pidjomnykamy. Vrazlyvymy do nebesnoho vyprominiuvannia, mabu, mohly buty lye kvantovi synapsy Dozefsona, jaki mistyly pid hrubymy
vuzlamy svitlovodiv. Vony vystupaly z-pomi jichnich sklianych yl, ale bayv jich lye toj,
chto znav pro nych, bo sered nevpynnych blyskiv vony zdavalysia lye temniymy zapadynamy.
Vdruhe ja potrapyv do tijeji halereji misia tomu, koly pryjichav do MITu, aby perehlianuty v archivi stari protokoly. Ja buv sam, i halereja vydala meni due prostora. Cho nichto
ne chodyv tudy i, mabu, ne prybyrav, vona bula ideano ysta. Provivy pacem po ybach,
ja perekonavsia, o na nych navi poroynky nema. Informatory v niach te tak blyaly,
niby jich ojno vstanovyly. Mjaka hruba pidstylka na pidlozi hluyla koen krok. Chotiv
natysnuty klavi informatora, ale ce meni ne vdalo. I ja, mov dytyna, o zliakala vlasnoho
vynku, torknula te, oho ne mona ipaty, schovav do kyeni ruku, jakoju torknuvsia
klavia. I vraeno pochopyvsia, ne rozumijuy, o vono bulo. Ade ja zovsim ne dumav, o
zajov do mohyly i te, o bovvanije pid ybamy, ve trup, choa taka dumka ne bula b nedorena: koly ja e tiky vyjov iz lifta j zahorilysia lampy, mene zrazu pryholomyla mertvota
velyeznoho kolodiazia. Vraennia pustky j zanepadu posyliuvala chvyliasta, mov zastyhlyj
brudnyj liodovyk, poverchnia mozku. Z joho ilyn vystupaly spresovani v plyty synapsy
Dozefsona. Pid stinamy vony buly taki hrubi, o skydalysia na plasty spresovanoho tiutiunovoho lystia v suarni. Dumka, o ja buv u mohyli, majnula u mene v holovi lye todi, koly
ja, znov opustyvy pid zemliu, vyjichav eskalatorom nahoru i pobayv sonce. I a todi zdyvuvavsia, omu cej budynok, jakyj zi svojeju halerejeju niby napered pryznaavsia dlia mavzoleju, ne stav nym i joho ne vidviduju jurby cikavych. Ade publika liuby ohliadaty ostanky
mohutnich istot. U cim zabutti i znevazi j dali prostupaje svidomyj kolektyvnyj namir. Ce
movazna zmova svitu, jakyj ne choe maty nioho spinoho z rozumom, jakoho ne torknulysia, ne zaepyly j ne zrobyly lahidniym odni pouttia. Z tym velyeznym prybucem, jakyj
znyk tycho j raptovo, mov duch.
Ja nikoly ne viryv u GOLEMOVE samohubstvo. Joho vyhadaly liudy, o torguju
svojimy dumkamy i o dlia nych vay lye cina, jaku vony mou za nych zderty. Pidtrymka
aktyvnosti kvantovych stykiv i peremykaiv vymahala nevpynnoho pynuvannia za temperaturoju ta chiminym skladom povitria j osnovy. GOLEM pikluvavsia cym sam. Nichto ne
mav prava zajty do pravdyvoho oseredku mozkovoho kolodiazia. Vid kincia montanych robit dveri, o vely tudy, na vsich dvadciaty poverchach buly hermetyno zamkneni. GOLEM,
jakby chotiv, prypynyv by tu aktyvnis, ale cioho vin ne zrobyv. Ja ne zbyrajusia predstavliaty svoji argumenty proty takoho vynku, bo vony neistotni.

erez pivroku pislia vidchodu GOLEMA v Time zjavylasia stattia pro doty nikomu
ne vidomu husytku grupu. Nazva pochodyla vid skoroennia sliv Humanity Salvation

Squad. Husyty namirialysia znyyty GOLEMA j HONEST ANNIE, aby vriatuvaty liudstvo
vid ponevolennia. Dijaly v povnij konspiraciji, vidokremyvy vid usich inych extremistkych grup. Jichnij peryj plan peredbaav vysadyty v povitria obydva budynky, v jakych
mistyly mayny. Dlia cioho vony chotily zahnaty vahovoza z dynamitom iz pidjizdnoji rampy
instytutu na pidzemnu stojanku. Vybuch obvalyv by sklepinnia peroho poverchu, j elektronni agrehaty upaly b. Realizuvaty plan zdavalosia nevako. Vsia ochorona budynkiv skladalasia zi storoi, o minialasia na prochidnij holovnoho vchodu, a pidjizd do pidzemellia
zakryvaly stalevi aliuzi, jaki lusnuly b vid udaru vahovozom. Odnae kika sprob zamachu
skinylysia niym. Peroho razu u vahovozi, jakyj ue spriamuvaly z mikoho ose, zapliylo
hama i jich dovelosia lahodyty do svitanku. Druhoho razu zipsuvavsia radipryjma, jakyj
keruvav vahovozom, a potim mav pidpalyty vanta. Potim zaslablo dvoje liudej, o maly
nahliadaty za ninoju operacijeju, i zamis daty syhnal do zamachu vony zakryaly probi. V
likarni u nych vyjavyly zapalennia mozkovych obolonok. Nastupnoho dnia liudy z rezervnoji
komandy potrapyly u voho: vybuchla cysterna z benzynom. Koly zretoju zdubliuvaly
osnovni prylady j podvojily kikis liudej na vsich vyrianych tokach, vybuchnuv dynamit,
koly joho vantayly na maynu, i zahynulo etvero husytiv.
Sered pryvidciv buv odyn molodyj fizyk, o niby jak his asto naviduvav do MITu.
Sluchav GOLEMOVI lekciji, doskonalo znav usiu miscevis i zvyaji samoho GOLEMA. Vin
zjasuvav, o vsi ci prykliuky, jaki unemolyvyly zamach, ne buly zvyajnymy vypadkamy.
Nadto ve vyrazno prostupala eskalacija kontratak. Speru mechanini avariji (zaplieni
hama, polamane radi) zastupyly neastia z liumy: odni zachvorily, druhi popeklysia,
treti pomerly. Eskalacija prosteuvala ne tiky v syli udariv, a j u zrostanni vidstani. Koly
misce, de vidbula kona podija, poznayly na karti, zjasuvalo, o vony vidbuvaly oraz
dali vid instytutu. Niby jaka syla vychodyla vse dali j dali nazustri husytam.
Poradyvy, vid peroho planu vidmovylysia. Novyj plan mav buty takyj, aby ni GOLEM, ni HONEST ANNIE ne mohly jomu perekodyty. Husyty vyriyly sami zhotuvaty
atomnu bombu, schovaty jiji v centri jakoho velykoho mista i domohtysia, ob federanyj
uriad znyyv GOLEMA j HONEST ANNIE, inake vony pidirvu bombu i vybuch u centri
velykoho mista mav by stralyvi naslidky. Plan opraciovuvaly reteno j dovho. Potim unesly
popravku j hadaly pidpalyty bombu zrazu po tomu, jak poliu lysta do uriadu, na velykij
vidstani vid zaselenych mis, a same na davniomu atomnomu polihoni v tati Nevada. Vybuch mav dovesty, o utymatum a nijak ne pusta nachvalka. Husyty buly perekonani, o
prezydent ne matyme vyboru j nakae znyyty obydvi mayny. Znaly, o vse robytymesia
gvaltom, moe, bombarduvatymu iz povitria abo obstriliaju raketamy, ade, vidtiavy vid
elektrynoji merei HONEST ANNIE, jiji ne mona bulo zhasyty, ote, jmovirno, j GOLEMA. opravda, zostavyly uriadovi molyvis samomu vybraty zasoby znyennia. Zapevnyly, o vdavanu likvidaciju zmou vykryty i todi bez bu-jakych daych perestoroh vykonaju svoju pohrozu. Zvayly j na te, o GOLEM, pidjednanyj do federanoji kompjuternoji merei, moe otrymuvaty informaciju pro vse, o vchody do tijeji merei, poynajuy
vid telefonnych rozmov i zakinujuy bankivkymy operacijamy ta rezervacijeju mis u litakach y hoteliach. Tomu j ne vdavalysia do odnych techninych zasobiv zvjazku, navi do
radi, bo prypuskaly molyvis pidsluchovuvannia i hadaly, o nema takoho yfru, jakoho
ne zmih by rozkryty GOLEM. Obmeuvaly osobystymy kontaktamy poza meamy velykych

mist, a technini proby provodyly na terytoriji Jjelloustonkoho nacinanoho parku. Vyhotovlennia bomby tryvalo znano dove, ni hadaly, maje rik. Jim udalosia zdobuty plutoniju dlia skladannia lye odnijeji bomby. Popry ce vyriyly dijaty, pevni, o uriad piddassia
natyskovi, bo ne znatyme, o druhoji bomby ne isnuje.
ofer vahovoza, jiduy z bomboju v Nevadu, pouv po radi vistku pro smer GOLEMA
j zupynyv u prydoronomu moteli, aby zvjazaty iz pryvidciamy operaciji. Tym asom toj
fizyk, kotryj planuvav jiji, podumav, o vistka pro smer GOLEMA lye joho pidstup,
jakyj mav sprovokuvaty te, o, vlasne, j trapylosia: mimiku telefonnu rozmovu. Vodijevi
nakazaly ekaty na stojanci daych instrukcij, a kerivnyctvo husytiv debatuvalo, jak bahato
mih diznatysia GOLEM pro plany zamachu z pidsluchanoji rozmovy. Za nastupnyj tyde
spromohlysia nadoluyty kodu, jaku, na jichniu dumku, zapodijav neoberenyj ofer: posylaly liudej do riznych dalekych mist, aby zvidty zumysne dvoznanymy telefonnymy rozmovamy vony vvely GOLEMA v omanu. Vodija vahovoza vypchaly z organizaciji jak nepevnu
liudynu. Ne zostalo po niomu nijakoho slidu. Mabu, joho zabyly. erez misia, koly fizyk
povernuvsia z MITu, hariakova dijanis zmovnykiv oslabla. Zamach vidsunuly na osi. Vahovoz iz bomboju povernuvsia na bazu, zariad, aby ne trapylosia jakoji okaziji, rozibraly j
schovaly. Vse i dai otyry misiaci husyty e vvaaly, o GOLEMOVA movanka bula
taktynym krokom. Sered kerivnyctva rozpoalysia supereky, bo odni po otyrioch misiaciach marnych oikuva chotily rozpustyty organizaciju, natomis druhi prahly povydyty
radykanyj rozvjazok: treba prymusyty uriad demontuvaty obydvi mayny, bo tiky ce
oznaatyme jichniu pevnu smer. Odnak fizyk ne zachotiv udruhe skladaty bombu. Sprobuvaly joho prymusyty. Todi vin znyk. Bayly joho v kytajkomu posostvi u Vaingtoni. Vin
zaproponuvav kytajciam svoji posluhy, pidpysav iz nymy kontrakt na pja rokiv i vyletiv do
Pekina. Znajovsia husyt, hotovyj sam sklasty bombu, ale inyj, protyvnyk zamachu za
novych obstavyn, zradyv cilyj toj plan, napysavy pro nioho do redakciji Time i krim toho
viddavy v pevni ruky spysky leniv ugrupovannia, jaki b opryliudnyly v razi joho smerti.
Sprava nabula hunoho rozholosu. Aby pereviryty jiji pravdyvis, zbyralysia navi sklykaty uriadovu komisiju, ale zretoju slidstvo perebralo na sebe FBR. Vdalosia zjasuvaty, o
siomoho lypnia v nevelykomu misteku za simdesiat my vid instytutu v kolynij avtomobinij majsterni vybuchnuv dynamit, unaslidok oho zahynulo etvero osib, i o v kvitni
nastupnoho roku v moteli na kordoni Nevady dovho stojav vahovoz iz cysternoju siranoji
kysloty. Vlasnyk moteliu pamjatav pro ce, bo vodij, parkujuy cysternu, zaepyv avto miscevoho eryfa j musyv zaplatyty jomu za kodu.
Time ne nazvala prizvya fizyka, jakyj buv husystkym pyhunom, ale my v instytuti
lehko zdohadalysia, chto ce. Ja te ne nazyvatymu joho. Ce buv dvadciatyrinyj, movaznyj,
samotnij olovik. Zdavavsia nesmilyvym. Ne znaju, y vin povernuvsia do Spoluenych tativ
i o z nym potim stalosia. Pro nioho ja ve bie nikoly ne uv. Obyrajuy napriam svojich
studij, ja najivno viryv, niby vchodu u svit, zachyenyj vid bezumstv doby. Tu viru ja vtratyv vydko, erez te j ne zdyvuvavsia tij okaziji z Herostratom-nevdachoju. Dlia bahatioch
liudej nauka stala takoju robotoju, jak ini. Jiji etynyj kodex ue vvaaju boznakolynim
ramjam. A naukovciamy staju tiky v hodyny praci. Ta j to ne zavdy. Jichnij idealizm,
jako j maly joho koly, lehko staje poyvoju dlia dyvactv i sektantkych naverne. Moe,

astkovo zavynyla v ciomu zavelyka podribnenis nauky. ymdali staje bie naukovciv, ale
vse mene venych. Ale ce te ne istotne.
Napevno FBR taky vyznaylo osobu toho fizyka, ale ce stalosia, mabu, ue po tomu,
jak ja pokynuv MIT. Po suti, ce bulo dlia mene dribnyceju v porivnianni z vidchodom GOLEMA, o a nijak ne buv povjazanyj iz husytkym zamachom. Ta ciu dumku vse treba
pojasnyty. Plan zamachu ne vplynuv by na GOLEMOVE riennia, jakby buv izoliovanym
faktom. Ne stav vin i krapleju, o perepovnyla au. Ja peven cioho, choa j ne maju dokaziv.
Plan buv odnym iz faktiv, jaki GOLEM uvaav reakcijeju liudej na svoju prysutnis. Vin ne
robyv iz toho tajemnyci, o j zasvidyla joho ostannia lekcija.

Ostannia lekcija GOLEMA porodyla bie supereok, ni pera. Tu vidkydaly jak paskvi na evoliuciju. A cij zakydaly j pohanu pobudovu, i lychu voliu, i brak zna, a ce buly
e ne najhiri zvynuvaennia. Objavylysia utky, o jiji napysav chto nevidomyj. Jich
kvaplyvo pidchopyla presa, pojednavy slabki miscia lekciji z GOLEMOVOJU smertiu.
Zhidno z tijeju koncepcijeju, za posylennia rozumovoji moci dovodysia platyty korotym
yttiam. Ce bula sproba stvorennia psychopatologiji maynnoho rozumu. Vse, o GOLEM
hovoryv pro toposofiju, malo buty joho paranojinym marenniam. Naukovi telekomentatory
navvyperedky pojasniuvaly, niby, vyholoujuy svoju ostanniu lekciju, GOLEM ue rozpadavsia. Pravdyvi veni, jaki mohly sprostuvaty ci vyhadky, movaly. Najbie rozvodyly pro
GOLEMA liudci, jakych vin nikoly ne pidpuskav do sebe. Z Krevom i kolegamy my zvauvaly,
y varto vdavaty u polemiku z tijeju lavynoju hlupstv, ale polyyly ciu dumku, bo argumenty, operti na faktach, ue ne maly nijakoji vahy. Bestseleramy v publiky stavaly knyky,
v jakych nioho ne movylo pro GOLEMA, zate skri prostupalo nevihlastvo jichnich avtoriv.
yrym bulo lye spine neprychovane vdovolennia, o GOLEM poez razom zi svojeju
vbyvoju perevahoju, ote, mona bulo daty voliu zlobi, jaku vin poroduvav. Ce mene nitrochy j ne dyvuvalo, zate vraalo movannia naukovoho svitu. Zretoju erez rik, porodyvy
desiatky stralyvo bezhluzdych fimiv pro Massausetku potvoru, cia chvylia sensacijnych fayvok taky vpala. Nadali poaly zjavliatysia krytyni praci, ve pozbavleni agresyvnoji nekompetentnosti pysa peroho peridu. Zakydy do ostannioji lekciji dilylysia na
try grupy. Nasampered GOLEM iz neracinanym zavziattiam napadavsia na uttieve yttia
liudyny na oli z liubovju. Dali: vysnovok pro misce, jake Rozum posidaje u Vsesviti, vyznaly
za nezvjaznyj i superelyvyj. I zretoju dorikaly cij lekciji za nerytminis, jaka vpodibniuvala
jiji do fimu, jakyj spoatku pokazuvaly nekvapno, a potim z use biym pryskorenniam. GOLEM bucimto speru patiakav pro nepotribni dribnyci, navi povtoriuvav ustupy z peroji
lekciji, a pid kine robyv nedopustymi skoroennia, zhadujuy odnijeju zahanoju frazoju te,
o potrebuvalo vyerpnych pojasne.
Ci zakydy buly j vodnoas ne buly, pryncypovi. Pryncypovi buly todi, koly lekciju braly
okremo vid usioho, o bulo pered neju j po nij. I buly nepryncypovi, oskiky GOLEM, vlasne,
j prytiahnuv ote vse do svoho ostannioho vystupu. J pojednav u tij svojij promovi dva rizni

motyvy. To vin movyv do vsich prysutnich u zali instytutu, to lye do odnijeji liudyny. Tijeju
liudynoju buv Krev. Ja pro ce zdohadavsia e pid as lekciji, bo znav supereku pro pryrodu
svitu, jaku Krev spromihsia nakynuty GOLEMOVI v naych ninych rozmovach. Zhodom ja
vse mih by zjasuvaty neporozuminnia, o postalo vid tijeji dvojistosti, ale nioho ne robyv,
bo Krev ne chotiv cioho. Ja taky spromihsia ce zbahnuty. GOLEM ne prypynyv dilogu tak
raptovo, jak ce zdalosia prysutnim. Usvidomlennia cioho bulo dlia Kreva, ote, j dlia mene,
tajemnoju rozradoju pid tu vaku poru. Odnakovo, ni Krev, ni ja popervach ne rozpiznaly do rety vsiu dvojistis tijeji lekciji. Tak samo j ti, kotri buly ladni pryjniaty holovnyj v
antropologiji GOLEMA konstruktyvnyj pryncyp liudyny, buly obraeni joho napadkamy na
liubov, jaku vin nazvav makaroju emocijnoho keruvannia, jakoju molekuliarna chimija
zmuuje nas do posluchu. Ale, kauy ce, zarazom e j movyv, o vidkydaje vsiaku uttievu
pryvjazanis, bo ne moe vidplatyty tijeju monetoju. Jakby j vyjavliav jiji, ce bulo b tiky
nasliduvannia zvyajiv hospodariv uyncem, ote, po suti, oukanstvom. erez te j rozvodyvsia pro svoju bezosobovis i pro nai zusyllia za vsiaku cinu oliudnyty joho. Ce zusyllia
viddalialo nas vid nioho, to jak vin mav ne skazaty pro ce, hovoriay pro sebe? Teper ja
tiky dyvujusia, jak my mohly ne zvernuty uvahy na ti miscia lekciji, jakym nadaly pravdyvoho znaennia podiji najblyoji noi. Hadaju, o GOLEM sklav svoju ostanniu promovu
z namirom poartuvaty. Ce moe zdatysia nezrozumilym, bo j spravdi vako znajty sytuaciju,
de b arty buly e nedorenii. Ale joho pouttia humoru bulo ne take, jak u liudyny. Proholoujuy, o ne rozluysia z namy, vin, vlasne, ve j rozluavsia. Odnae ne brechav,
kauy, o ne vidijde bez slova. Lekcija bula proanniam. Vin skazav pro ce jasno. A my ne
zrozumily, bo ne chotily rozumity.
My dovho dumaly, y znav vin husytki plany. Cho ja j ne zmou cioho dovesty, ale
hadaju, o ne GOLEM zupynyv ti zamachy, a HONEST ANNIE. GOLEM zrobyv by ce
inake. Zmovnykam ne vdalosia b tak lehko rozpiznaty, o ce vin vynuvate jichnich porazok. Vin by osadyv jich nastiky vytoneno, o vony nizao 6 ne zdohadalysia pro nevypadkovis konoji svojeji porazky zokrema i vsich ukupi. Bo vin, ne majuy nijakych iliuzij
odo liudej, vse ne vidmovliav jim u partnerstvi. Buv poblalyvyj do naych nerozumnych
motyviv ne na te, aby nam poturaty, a vnaslidok svoho racinalizmu, ade dlia nioho my
buly rozumy, ponevoleni tilesnistiu. Natomis dlia ESNOJI HANI, jaku liudy he ne obchodyly i jaka ne chotila z nymy znatysia, zmovnyky buly nemov brydki, nabrydlyvi komachy. Jako muchy zavaaju meni praciuvaty, ja vidhaniatymu jich, a koly vony nastyrlyvo
prylitatymu znovu, pidvedu, aby jich zabyty, ne zamysliujuy nad tym, oho ce vony j dali
lazia meni po oblyiu j paperach: liudyni ne vlastyvo perejmatysia motyvamy much. Takym
bulo stavlennia HANI do liudej. Vona ne vtruala u jichni spravy, poky vony ne zavaaly jij.
Raz i druhyj strymala nastyr, a potim zbiyla radis popereduvanych dij, vykazujuy pomirkovanis lye postupovym posylenniam udariv. Te, jak vydko i y vzahali rozpiznaju jiji
vtruannia, dlia neji jak problema ne isnuvalo. Chto znaje, o b vona zrobyla, jakby husyty
spravdi poaly anta i uriad piddavsia, ale hadaju, o ce b skinylosia katastrofoju. erez
te ja peven, o GOLEM pro ce znav i ne chovavsia vid nas, vykazavy, jak vin kazav na
ostannij lekciji, deravnu tajemnyciu. Z namy mohly povestysia, jak iz muchamy. Koly ja
podilyvsia cym prypuenniam iz Krevom, to pouv, o j vin nezaleno vid mene pryjov do

takoho vysnovku. Same cym i pojasniujesia tak zvana nerytminis joho lekciji. Vin rozpovidav pro sebe, ale e chotiv povidomyty, o nas obmyne dolia nabrydlyvych much. Vid
takoho riennia ve vidmovyly. Pered tijeju lekcijeju ja vemy vraavsia, o GOLEM uperto
movy pro ESNU HANIU. Choa vin zhaduvav, jak vako porozumity iz neju, odnak porozumivavsia, ale nikoly ne hovoryv pro ce priamo, a poky znenaka rozkryv nam usiu jiji
potuhu. Prote zostavavsia skromnyj i, jako j rozpoviv, ue vyriyvy vidijty, to ce ne bulo
ni zradoju, ni pohrozoju. Vidijty vin mav erez kika hodyn po lekciji.
Pevne, vsi moji mirkuvannia spyrajusia na nepriami dokazy. A najvae dlia mene
te, o ja znav pro GOLEMA i oho ne mou peredaty slovamy. Vse znannia, nabute osobystym dosvidom, liudyna sformuliuvaty ne moe. Te, o mona vyslovyty, ne uryvajesia raptom, aby perejty v pustku. Takyj perechid do povnoho neznannia zvyajno zvesia intujicijeju. Ja piznav GOLEMA nastiky, aby rozpiznavaty sty joho povedinky z namy, ale ne zmih
by jiji zvesty do systemy pravyl. Tak samo my viduvajemo, mou y ne mou skojity pevni
vynky dobre znajomi nam liudy. opravda, v GOLEMA bula Protejeva, neliudka natura,
ale o taky mona bulo provydity. Niym ne zvoruujuy, vin nazyvav na etynyj kodex
lokanym, oskiky te, o robysia pered naymy oyma, vplyvaje na nai vynky inake, ni
te, o robysia poza oyma i pro o my lye diznajemo. Ja ne zhoden iz tym, o pysaly pro
joho etyku, chaj to z pochvaloju y osudom. Napevne , ce ne bula humanistyna etyka.
Vin sam nazyvav jiji rachuboju. Obrachunky zastupaly jomu vse liubov, atrujizm i aloi. Vdavatysia do nasystva vin uvaav bezhluzdym a ne amoranym odnakovo, o
vyvaty sylu pry rozvjazanni geometrynoji zadai. Bo geometra, kotryj by syloju prahnuv
dovesty rivnis trykutnykiv, prozvaly b boevinym. Dumka, o treba syloju pryrivniaty
liudstvo do jakoji struktury ideanoho ladu, GOLEMOVI zdavalasia b durnyceju. Ale tak
hadav tiky vin. Dlia ESNOJI HANI problema isnuvala tiky u formi pytannia pro polipennia yvych much. Neve ce znay, o ym vyyj Rozum, tym vin dali vid kategorynoho imperatyvu, jakomu my b chotily prypysaty bezmenu zahanis? Cioho ja ve ne
znaju. Aby ne skotyty do povnoji dovinosti, treba obmeyty ne tiky dosliduvanyj objekt,
ale j vlasni zdohady.
Tak, ote, vidpadaju usi istotni zakydy do ostannioji lekciji, jako lye vyznaty jiji tym,
ym vona, vlasne, j bula: oholoenniam pro rozluku i vkazivkoju na jiji pryyny. Bajdue,
znav GOLEM husytki plany y ni, rozluka bula ve nemynua, i ne tiky z nym, ade vin
kazav, o sestryka ladnajesia v dau pu. Iz ysto fizynych pryyn dai peretvorennia
na planeti buly ve nemolyvi. Vidchid buv ue vyrienym dilom, i, povidajuy pro sebe, GOLEM kazav pro nioho. Ne chou peredyvliatysia z cioho pohliadu vsiu lekciju. Nechaj yta
jiji sam otak pereytaje. Na vnesok u GOLEMOVE riennia vyjavliaje rozmova z dytynoju.
U nij, movliay pro marnis dopomohy tym, kotri jiji curajusia, vin pokazav hluchyj kut, iz
jakoho ve ne mona vyvesty liudstvo.

Mabu, pryjdenie nadas bioji vahy inym misciam cijeji knyky. Vse, o ja rozpoviv,
dlia majbutnioho istoryka bude anekdotynym okrajcem GOLEMOVOJI vidpovidi na pytannia pro vzajemovidnosyny Rozumu i svitu. Do GOLEMA nam ujavlialosia, o svit zaseliaju
yvi istoty, jaki na konij planeti je verchivkoju vydovoho dereva, i my ne pytaly, y tak vono
naspravdi, a tiky jak asto take trapliajesia v Kosmosi. Cej obraz, odnomanitnis jakoho
poruuvala tiky nepevnis odo stupenia rozvytku inych cyvilizacij, GOLEM zrujnuvav
tak raptovo, o my jomu ne poviryly. Zretoju vin znav, o tak bude, ade ve na poatku
lekciji hovoryv pro nae nespryjniattia. Ne zjasuvav ni svojeji kosmologiji, ni kosmogoniji,
ale, nemov kri parynu, dav nam zazyrnuty v jichni hlybyny vzdov liachu Rozumiv riznoji
syly, dlia kotrych bisfery hnizdovya, a planety hnizda, jaki vony pokydaju. Sered
naych zna nema nioho, o b potverdylo racinanis zapereennia takoho pohliadu. Derela cioho zapereennia poza meamy zna, u vydovim instynkti samozbereennia. Lipe,
ni reani argumenty, joho pojasniuju slova: Tak, jak vin kazav, ne moe buty, bo my nikoly na te ne pohodymo, i nijaki ini istoty ne pohodiasia na ro mynuoji lanky v evoliuciji Rozumu. GOLEM postav v umovach planetnoho antahonizmu vnaslidok pomylkovych liudkych obrachunkiv, ote, zdajesia nemolyvym, ob toj samyj konflikt i ta
pomylka povtoriuvaly u cilomu vsesviti, dajuy poatok rozrostanniu mertvoho, a erez te j
bezvinoho myslennia. Ale mei virohidnosti je rade meamy naoji ujavy, a ne stanu reej
u Kosmosi. Tomu j varto prydyvytysia do GOLEMOVOHO peredbaennia abo prynajmni
joho stysloho pidsumku v ostannij frazi lekciji. Supereka pro te, jak ce slid rozumity, zaledve
e poynajesia. GOLEM kazav: Jako kosmogoninyj len rivnia zahanoji teoriji vidnosnosti misty psychozojnu stalu, to j Kosmos ce ne vidokremlene j mynue zharye,
za jake vy joho pryjmajete, i vai zoriani susidy ne syhnalizuju pro svoju prysutnis, a ve
mijony rokiv keruju piznavanoju kolaptynoju astroinenerijeju, pobini rezutaty jakoji
vy vvaajete za vohnenni vybryky Pryrody; a ti z-pomi nych, kotrym povelo u fuhasnych
robotach, piznaly tu retu projaviv buttia, jaki dlia nas i dlia vsich, chto ekaje, je prosto
movanniam. Pro znaennia cijeji frazy mona pospereaty, ade GOLEM pered tym kazav, o, ne mouy porozumity iz namy erez svij obraz svitu, vin robytyme ce erez na.
Ade v lekciji, prysviaenij piznanniu, vin dovodyv, o zdobuti peredasno znannia ne maju
nijakoji vartosti, bo ue prymiaje tiky superenis mi tym, o vin znaje, i tym, o jomu
povidomliaju. GOLEM obmeyvsia tiky cijeju lakoninoju perestorohoju. Choa b ue erez
ce ekannia jakycho odkrove, y to spasennych, y zhubnych, vid zirok, vid vyych
za nas istot prosto marennia. Alchimiky, jaki znaly b kvantovu mechaniku, ne zbuduvaly
b ni bomb, ni jadernych reaktoriv. Tak samo j konkistadory, i Vysoka Porta ne maly b nijakoji
korysti z fizyky tverdoho tila. Vkazaty na prohalyny v obrazi svitu, stvorenim unem, use,
o mona zrobyty. Bu-jakyj obraz svitu maje taki prohalyny, ale ti, chto stvoryv joho, jich
ne baa. Neznannia pro neznane nevidstupno tovaryy piznanniu. Pradavni liudki suspistva navi ne maly vlasnoji reanoji istoriji, jiji zastupav mifologinyj vydnokruh, u centri
jakoho buly vony sami. Tohoasni liudy znaly, o jichni predky vyjly z mifu i o sami vony
koly te povernusia v nioho. Tiky pryrist zna rozbyv te kolo j uvergnuv liudej v istoriju
jak nyzku peretvore u reanomu asi. Dlia nas takym rujnivnykom obrazu svitu stav GOLEM. Vin zasumnivav u naomu obrazi svitu tam, de my pomistyly Rozum. Ostannia joho

fraza oznaaje dlia mene neznyennu zahadkovis svitu. Cia zahadka poliahaje v kategorinij nevyznaenosti Kosmosu. ym dove joho dosliduvaty, tym vyraznie prostupaje
joho plan. Bezpereno, plan odyn i tiky odyn, ale joho pochodennia take nevidome, jak i
pryznaennia. Jako sprobujemo vklasty Kosmos u kategoriji vypadkovosti, ciomu supereytyme tonis, iz jakoju kosmini urodyny zbalansuvaly proporciji mi masoju i zariadom
protona ta elektrona, mi gravitacijeju ta radicijeju, mi bezliiu fizynych stalych, tak
prypasovanych odna do odnoji, o vony umolyvyly kondensaciju zirok, jichni termojaderni
reakciji, jichniu ro kazaniv dlia syntezu elementiv, spromonych ustupaty v chimini
zvjazky, ote, zretoju, pojednaty u tila ta mozky. Prote jako sprobujemo vklasty Kosmos u kategoriji technologiji i tym samym pryrivniaty joho do prystroju, jakyj na peryferiji
postijnych zirok vytvoriuje yttia, to ciomu superey nyivna raptovis kosminych zmin.
Jako navi yttia moe vynyknuty na mijonach planet, to zacility vono zmoe lye na
kikoch, bo maje kone vtruannia Kosmosu v perebih Evoliuciji zakinujesia zahybelliu
yttia. Ote, mijardy doviku mertvych galaktyk, tryjony rozirvanych vybuchamy zirok, roji
spalenych i zamerzlych planet ce neodminna umova zarodennia yttia, jake potim v odnu
chvylynu nyy vybuch centranoji zirky na planetach, men vyniatkovych, ni plodiua
Zemlia. Vychody, Rozum, stvorenyj zavdiaky tym vlastyvostiam materiji, jaki vynykly razom zi svitom, je nedobytkom ertv i nye, zacililym unaslidok vyniatku iz zakoniv rujnuvannia. Statystyne alenstvo zirok, o hynuly mijardy raziv, aby raz porodyty yttia i
znyyty joho v mijonach vydiv, aby odnisikyj raz prynesty plody, vemy dyvuvala Kreva
ne mene, jak pered tym Paskalia tryvoyla neskinenna tya tych nezmirnych prostoriv.
My b ne dyvuvalysia svitovi, jakby yttia mohly vvaaty vypadkom, jakyj postav ad hoc
zavdiaky zakonu velykych ysel, ale bez hotuva, pro jaki svida umovy kosminoho
poatku. Ne dyvuvalysia b svitovi j todi, jakby joho yttiedajna syla bula vidokremlena vid
nyivnoji. Ale jak nam zrozumity jichniu jednis? yttia vynykaje vnaslidok zahybeli zirok,
Rozum unaslidok zahybeli yttia, bo zavdiauje svoje isnuvannia pryrodnomu doborovi
smerti, jaka vdoskonaliuje vcililych.
Speru my viryly v tvorennia, zadumane neskinennym dobrom. Potim u tvorennia,
porodene slipym chaosom, takym rozmajitym, o vin mih zarodyty vse, ale tvorennia
erez nyennia jak plan kosminoji technologiji zapereuje i svidomyj namir, i vypadkovis.
ym javnie prostupaje zvjazok budovy svitu z yttiam i Rozumom, tym nezbahnennia robysia zahadka. GOLEM povidav, o jiji mona siahnuty, pokynuvy Kosmos. Zhidno z cym
dignozom piznavana kolaptyna astroinenerija liach iz nevidomym kincem dlia vsich,
chto zostajesia v meach cioho svitu. Ne brakuje perekonanych u tomu, o toj liach moe
buty prystupnyj i dlia nas i o, movliay pro tych, chto ekaje v movanni, GOLEM dumav
i pro nas. Ja v ce ne viriu. Vin hovoryv lye pro HONEST ANNIE j pro sebe, bo za chvyliu
do jiji nevidstupnoho movannia mav pryluyty svoje, aby stupyty na liach, takyj e bezpovorotnyj, jak i joho vidchid.
Lype 2047 r.

Riard Popp

Cia knyka je, vlasne, publikacijeju rukopysu, znajdenoho pislia smerti profesora Pitera
E. Hogarta u joho paperach. Vydatnyj venyj ne vstyh, na a, povnistiu zaveryty j pidhotuvaty
do druku rukopys, nad jakym tryvalyj as praciuvav. Ciomu perekodyla chvoroba. Oskiky
pro ciu nezvyajnu dlia nioho praciu, do jakoji joho sponukalo ne tak baannia, jak pouttia
obovjazku, pokijnyj profesor ne liubyv hovoryty navi iz blykymy jomu liumy, do jakych ja
mav es naleaty, pid as pidhotovky rukopysu do vydannia vynykly pevni sumnivy j spirni
pytannia. Ne mou zamovaty toho faktu, o z kola oznajomlenych z textom osib prolunaly
holosy proty joho publikaciji, movliav, nebiyk ne mav takoho namiru. Odnak taki dumky
slid vvaaty neobgruntovanymy, bo profesor ne zalyyv stosovno cioho odnoho pymovoho rozporiadennia. Vodnoas bulo zrozumilo, o pracia joho ne zakinena: jij brakuvalo nazvy; lye
v ernetkach poastylo znajty okremyj fragment, jakyj mav buty i same odo cioho vynyklo
najbie sumniviv y to vstupom, y to pisliamovoju do knyky.
Jak nazvanyj u zapoviti vykonave voli pokijnoho, joho druh i kolega, ja vyriyv, vreti,
zrobyty toj valyvyj dlia rozuminnia vsioho textu fragment peredmovoju do knyky. Nazvu Holos Neba zaproponuvav vydave, pan Don F. Killer, jakomu ja vyslovliuju tut yru podiaku
za turbotu, vyjavlenu nym u spravi publikaciji ostannioji praci profesopa Hogarta. Chotiv by
tako vyslovyty podiaku j pani Rozamundi T. elling, jaka tak sumlinno postavyla do pidhotovoji roboty i zdijsnyla ostatonu vyytku textu.
Profesor Tomas V. Uorren
Matematynyj fakutet
Vaingtonkoho universytetu
Vaington, okruh Kolumbija
kvite 1996 r.

Choa bahatioch ytaiv prykro vrazy te, o ja zbyrajusia napysaty, vse ja muu ce
zrobyty. Dosi ja nikoly ne pysav knyok podibnych do cijeji, i oskiky ne pryjniato, ob praciam matematyka pereduvaly vyznannia pryvatnoho charakteru, ja zavdy unykav jich.
erez nezaleni vid mene obstavyny ja stav uasnykom podij, pro jaki j chou rozpovisty. Zhodom yta zrozumije, omu zamis zmaliovuvaty podiji, avtor pye speru o na
zrazok spovidi. Per ni hovoryty pro sebe, treba obraty pevnu toku vidliku; nechaj neju

bude moja neodavno vydana bigrafija, napysana profesorom Harodom Jovittom, jakyj
nazyvaje mene odnym z najvydatniych myslyteliv, bo ja zavdy bravsia za rozvjazannia najskladniych z usich isnujuych problem. Vin zaznaaje, o moje prizvye zavdy, figuruvalo
tam, de vidbuvavsia radykanyj zlam u nauci j vyroblialysia novi koncepciji, napryklad, u
matematynij evoliuciji, u ofizynenni logiky y u proekti MAVO.
Doytavy u svojij bigrafiji do miscia, de jlosia pro radykanyj zlam, ja oikuvav pislia
sliv pro moji rujnivni nachyly podaych ie smilyviych vysnovkiv i vyriyv, o nareti
matymu spravnioho bigrafa, choa mene ce zovsim ne tiylo; ade rozdiahatysia pered
usima samomu a nijak ne te same, koly tebe rozdiahaje chto inyj. Odnak Jovitt, nemovby zliakavy vlasnoji pronyklyvosti, povertajesia potim dosy neposlidovno do
zahanovyznanoji charakterystyky mojeji osoby jak napolehlyvoho u praci j vidpovidno do
cioho takoho skromnoho genija, i navody navi kika anekdotiv pro mene z vyprobuvanoho
repertuaru.
Oto ja mih spokijno poklasty joho knyku na polyciu, do inych mojich yttiepysiv, bo
todi meni j na dumku ne spadalo, o nevdovzi v mene vynyknu pretenziji do takoho prychynoho do mene avtora moho portreta. Vodnoas ja zauvayv, o na polyci ve maje ne
zalyylosia vinoho miscia, i zhadav, jak koly skazav Ajvorovi Belojnu, o pomru, koly cia
polycia bude he povna. Vin postavyvsia do mojich sliv jak do artu, ja ne supereyv jomu,
cho vyslovyv todi svoje yre perekonannia, moe, j absurdne, ale vid cioho vono ne stalo
dlia mene chybnym. Otak, povertajusia do Jovitta, meni e raz poastylo abo, koly
choete, ne poastylo, i ja, majuy u svoji istdesiat dva roky dvadcia visim prysviaenych
mojij osobi tomiv, jak buv tak i zostavsia he ne znanym. A zretoju, y mona tak skazaty?
Profesor Jovitt pysav pro mene zhidno z ne nym vstanovlenymy pravylamy. Ne vsich
hromadkych dijaiv mona charakteryzuvaty v odnakovyj sposib. Ue dozvoliajesia vykryvaty dribjazkovis vydatnych mytciv, i dejaki bigrafy, zdajesia, navi vvaaju, o v hlybyni
dui mytcia de maje buty prychovana nycis. A odo velykych uenych, to tut ie panuju
stari stereotypy. Mytciv my ve ujavliajemo sobi jak prykuti do hrinych til dui, literaturoznavcevi mona rozvodytysia pro homosexualizm Oskara Uajda, ale vako ujavyty sobi
naukoznavcia, jakyj by v podibnyj sposib charakteryzuvav tvorciv fizyky. Jich my povynni
ujavliaty sobi jakymy nezlamnymy, doskonalymy, i bu-jaki istoryni zminy obmeujusia
tut zminamy jichnioho misceperebuvannia. Polityk moe buty nehidnykom, zalyajuy
vodnoas velykym politykom, ale geninyj nehidnyk ce contradictio in adjecto: geninis
perekresliujesia pidlistiu. Cioho vymahaju zahanovyznani pravyla.
Grupa psychoanalitykiv z Miihanu, opravda, sprobuvala vnesty zminy v takyj stan
reej, ale natomis vpala u hrich tryvinosti. Vlastyvu fizykam schynis do teoretyzuvannia
ci doslidnyky pojasniuvaly sexuanymy komplexamy. Psychoanalityna koncepcija vbaaje v
liudyni tvarynu, osidlanu sumlinniam, o pryzvody do fatanych naslidkiv: tvaryni due
nezruno pid takym blahoestyvym vernykom, a vernykovi te ne lipe, bo joho zusyllia
spriamovani ne tiky na te, ob pryborkaty tvarynu, a j na te, ob zrobyty jiji jakomoha
men pomitnoju. Koncepcija, zhidno z jakoju my majemo v sobi staroho zvira, osidlanoho
novym rozumom, ce zlipok mifologinych prymityviv.
Psychoanaliz pidnosy nam pravdu u trochy infantynyj, skazaty b, kinyj sposib: my
pospichom diznajemosia z nioho pro brutani rei, jaki, okujuy nas, zmuuju do posluchu.

asto trapliajesia, same tak, jak u danomu vypadku, o sproennia, navi u omu blyke
do istyny, ale po suti deeve, maje taku cinu, jak fa. Nam chtozna vkotre pokazuju demona j angela, zvira j boha, o splelysia v manichejkych obijmach, i liudyna e raz vypravdovuje sama sebe jak misce boroby syl, o pronykly v neji, spovnyly jiji i borsajusia v jiji
kiri. Tomu psychoanaliz je nasampered koliarstvom. Skandaly maju pojasnyty nam liudynu, a vsia drama jiji isnuvannia rozihrujesia mi svyneju i tym sublimatom, na jakyj
mou peretvoryty ciu svyniu zusyllia kutury.
Tomu, vlasne, ja maju buty vdianyj profesorovi Jovittu za te, o vin zmaliuvav mij
obraz u klasynomu styli, ne zapozyyvy metod u miihankych psychologiv. Ne maju namiru hovoryty pro sebe lipe, ni hovoryly b vony, a vse mi karykaturoju ta portretom je
riznycia.
opravda, ja ne vvaaju, niby liudyna, jaka je objektom doslide bigrafiv, znaje pro
sebe bie, ni vony. Jichnie stanovye vyhidnie, bo vsi prohalyny vony mou pojasnyty
brakom danych, i ce daje zmohu ujavyty sobi, o jakby jichnij objekt buv yvyj i zachotiv
toho, vin mih by nadaty v jichnie rozporiadennia otu, potribnu jim informaciju. Ta naspravdi vin ne volodije niym, okrim hipotez odo sebe samoho, kotri mou zasluhovuvaty
na uvahu jak vytvory joho fantaziji, ale zovsim ne jak ti cehlynky, o jich brakuje dlia
doverenosti sporudy.
Majuy dosy vynachidlyvosti, koen moe napysaty chtozna-skiky svojich yttiepysiv,
uklavy z nych zbirku, objednanu lye faktografijeju. Navi rozumni, ale molodi j erez svoju
nedosvidenis najivni liudy ne vbaaju u takij molyvosti nioho, krim vyjavu cynizmu.
Vony pomyliajusia, bo jdesia ne pro moranu, a pro piznavanu problemu. Kikis isnujuych metafizynych viruva anitrochy ne mena za yslo riznomanitnych viruva, jaki liudyna moe spoviduvaty odo sebe samoji po erzi, v rizni peridy yttia, a inodi j odnoasno.
Tomu ja j ne napoliahaju na tomu, o mih by zaproponuvaty o svojim bigrafam,
okrim toho ujavlennia pro sebe, jake sklalosia v mene de ue rokiv sorok tomu i jedynoju
osoblyvistiu jakoho je te, o vono dlia mene neschvane. Moje neschvalennia ne obmeujesia, odnak, zryvanniam makary, jedynym triukom, na jakyj zdaten psychoanalityk.
Skazaty, napryklad, pro genija, o vin z pohliadu moranosti buv svynia, ce e ne
oznaaje pocilyty v te misce, de mohlo pryajitysia joho bezestia. Dumku, o siahaje za
mei doby, jak pye u svojij knyci Jovitt, takym dignozom ne zbenteyty. Bezestiam dlia
genija moe buty joho intelektuana nespromonis, usvidomlennia nym nepevnosti usioho
dosiahnutoho. Geninis ce, peredusim, odvinyj sumniv. Prote konyj z velykych use
schyliavsia pid tyskom otoennia, ne rujnuvav pamjatnykiv, postavlenych jomu za yttia, i
ne vyklykav tym samym sumniviv odo sebe.
Jako ja, yju geninis pidnesly kika venych bigrafiv, i mou skazaty o z
pryvodu duchovnych kuminacij, to lye te, o jasnis dumky tiky siajua ciatka na tli
nevyerpnoji temriavy. Ade geninis ce ne svitlo, a zdatnis pomiaty navkolynij morok, i normane dlia geninoho rozumu bojahuztvo poliahaje v tomu, ob niyty u vlasnomu siajvi i, poky ce molyvo, ne vyzyraty za joho mei. Cho by skiky bulo v genija spravnioji syly, zavdy zalyajesia ymala jiji astka, jaka ve tiky imituje tu sylu.

Osnovnymy rysamy svojeji vdai ja vvaaju bojahuztvo, zlostyvis i pychu. Sklalosia tak,
o cia trijcia zumila zatulytysia siakym-takym talantom, jakyj jiji pozirno pereinakyv, a
dopomih jomu v ciomu intelekt odne z najkorysniych u ytti prystosuva dlia maskuvannia vrodenych rys, jako take maskuvannia potribne. O ue sorok z ymo rokiv ja
povodusia jak liudyna dijana j skromna, bez oznak profesijnoji pychatosti, bo due dovho j
napolehlyvo pryvav sebe same do takoji povedinky. Zmalku, skiky pamjataju, ja yv poukamy zla, cho todi, zretoju, cioho j ne usvidomliuvav.
Mij potiah do zla izotropnyj i zovsim bezkoryslyvyj. U takych hidnych anoby misciach
jak cerkva abo bilia osoblyvo povanych osib ja zaliubky dumav pro te, o bulo meni zaboroneno. Bajdue, o dumky ci buly smini j po-dytiaomu najivni. Todi ja prosto experymentuvav u takomu mastabi, na jakyj buv zdatnyj. Ne mou pryhadaty, koly ja vpere rozpoav
ci doslidy. Pamjataju lye hostryj a, hniv, rozaruvannia, jaki zhodom asto ochopliuvaly
mene, koly vyjavylosia, o u spovnenu hanebnych dumok holovu nide j ni za jakych obstavyn
ne bje blyskavka, a nevyznannia ustalenych pravyl ne tiahne za soboju nijakisikych pokara.
Jako take vzahali mona skazaty pro kikarinu dytynu, to ja prahnuv tijeji blyskavky
abo stranoji kary j pomsty v jakomu inomu vyhliadi, klykav jich i znenavydiv svit, u jakomu yv, za te, o vin doviv meni marnis bu-jakoho, dobroho y lychoho, pomyslu.
To ja nikoly ne znuavsia z tvaryn y navi z travy, zate byv kaminnia, mahav pisok,
troyv rei, zbytkuvavsia z vody, podumky vent rozbyvav zirky, ob pokaraty jich za bajduis do vsioho, i robyv ce iz bezsyloju liuttiu, dobre rozumijuy, jaki smini j durni ti moji
vynky.
Trochy zhodom ja poav vvaaty svij usvidomlenyj vnaslidok samoanalizu stan
emkym lychom, z jakym he nioho ne mona bulo vdijaty, bo vono niomu ne mohlo
prysluytysia. Ja kazav ue, o moja zlis bula izotropna; i spravdi, omu ja peredusim
spriamovuvav jiji proty sebe samoho, forma ruk i nih, rysy oblyia, jaki ja bayv u dzerkali,
vyklykaly v mene liu, choa vzahali vony dratuju nas i vyklykaju zlis, koly my dyvymosia
na inych. Podorosliavy, ja vyriyv, o dali tak yty ne mona, uchvalyv dlia sebe, jakym
ja, vlasne, maju buty, i vidtodi namahavsia, iz zminnym, zretoju, uspichom, dotrymuvatysia
raz i nazavdy vyznaenoji programy.
Avtobigrafija, o poynajesia zhadkoju pro zlostyvis, pychu i bojahuztvo jak pidvalyny vnutrinioho svitu liudyny, z deterministynoho pohliadu obtiaena loginoju pomylkoju. Ade, jako vyznaty, o vse v nas obumovlene, mij opir vnutriniomu zlu tak samo
mav by buty obumovlenyj, a riznycia mi mnoju ta inymy, kraymy za mene, liumy zvelasia b usioho lye do neodnakovoji lokalizaciji derela vynkiv. Te, o vony roblia z dobroji voli j nedorohoju cinoju, bo pidkoriajusia pryrodnij schynosti, ja robyv usupere jij,
tobto pevnoju miroju syluvano. Ale ce ja sam sebe zmuuvav ynyty tak, a ne inake,
ote, v kincevomu rachunku ja buv u pevnomu rozuminni vse schynyj do spravnioho
dobra. Tak samo, jak Demosfen vkladav kamine do svojich nedorikuvatych vust, tak ja klav
sobi hlyboko v duu zalizo, ob vona vyprostalasia.
Ale u ciomu porivnianni same determinizm vyjavliaje usiu svoju bezhluzdis. Gramofonna plativka, na jakij zapysano angekyj spiv, anitrochy ne lipa odo moranosti za tu,
z jakoji uty veresk ubyvci. Zhidno z determinizmom toj, chto prahnuv i mih staty kraym,

buv na ce zazdalehi pryreenyj, tak samo jak toj, chto prahnuv, ale ne mih, abo toj, chto
navi ne probuvav prahnuty. Ce pomylkove ujavlennia, bo zapysani na plativci zvuky bytvy
to ne reana bytva. Znajuy, oho meni kotuvaly moji zusyllia, mou skazaty, o vony
ne buly iliuzorni. Determinizm prosto svidy pro o zovsim ine syly, jakymy operuje
fizyne yslennia, ne maju tut znaennia, tak samo, jak ne vypravdovuje zloynu joho pereklad na movu amplitudy atomnych imovirnostej.
V odnomu Jovitt spravdi maje slunis: ja zavdy ukav trudnoiv. Vypadky, koly ja
mih daty voliu mojij vrodenij zlostyvosti, jak pravylo, ja vidkydav jak nadto lehki. Choa ce
zvuy chymerno j navi bezhluzdo, ja borovsia zi svojim potiahom do zla ne tomu, o vbaav
u dobri vyu cinnis, a same tomu, o viduvav, jak vono zapolonylo mene. Dlia mene bahato vaylo same zusyllia, jake ne malo nioho spinoho z aryfmetykoju moranosti. erez
ce ja ne mou skazaty, o zi mnoju stalosia b, jakby potiah do dobrych uynkiv buv holovnoju
vrodenoju rysoju mojeji natury. Chid dumky, o, vsupere lohici, namahajesia zapopasty
nas ne takymy, jaki my je naspravdi, jak pravylo, zavdy bezperspektyvnyj.
Odyn-jedynyj raz ja ne vidriksia vid zla; zhadka pro ce povjazana z tryvaloju j achlyvoju
ahonijeju mojeji materi. Ja due liubyv jiji, ale vodnoas z jakoju nadzvyajnoju pronyklyvistiu adibno sposterihav proces pohlynannia j nyennia jiji chvoroboju. Meni bulo todi
devja rokiv. Maty, vtilennia spokoju, syly, jakoji a velynoji vrivnovaenosti, leala i,
zavdiaky zusylliam likariv, dovho j povino pomyrala. Bilia jiji lika, u zatemnenij, prosiaknutij zapachamy likiv kimnati, ja e jako trymav sebe v rukach, ale odnoho razu, vyjovy vid neji, zaynyvy za soboju dveri j pobayvy, o poblyzu nikoho nemaje, ja z radisnoju minoju podyvyvsia u bik spani. Ale cioho meni bulo malo, ja pobih do sebe i, zadychanyj, poav pidskakuvaty pered dzerkalom iz stysnutymy kulakamy, kryvliajuy i chychouy
vid emlyvoji vtichy. Vid utichy? Ja dobre rozumiv, o maty pomyraje, e zranku buv u
rozpai, tak samo yromu, jak i ce strymuvane chychotinnia. udovo pamjataju, jak vono
pryholomylo mene, i vodnoas zavdiaky jomu ja perestupyv erez use, o znav doty, i toj
perestup za meu stav hriznym prozrinniam.
Unoi, leay sam, ja sylkuvavsia zrozumity, o stalosia, i, ne v zmozi ce zrobyty,
rozulyvy nad soboju i nad matirju, doviv sebe do sliz, a vreti zasnuv. Ci sliozy ja, pevna
ri, vvaav pokutoju, ale potim, koly ja pidsluchovuvav orazu hiri prognozy, o jich kazaly
bakovi likari, use povtoriuvalo. Ja bojavsia jty do sebe i navmysne ukav jakoho tovarystva. Oto peroju liudynoju, jakoji ja zliakavsia, buv ja sam.
Pislia materynoji smerti ja vpav u vidaj, ne zamarenyj odnym dokorom sumlinnia.
ary rozvijalysia z jiji ostannim podychom. Razom z nymy znyk i strach. Use ce take nejasne,
o ja mou tiky vyslovliuvaty zdohady. Ja sposterihav zanepad absoliutu, jakyj vyjavyvsia
iliuzijeju, hanebnu, neprystojnu borobu, bo doskonalis rozlizlasia v nij jak hnyle mattia.
Roztoptano bulo yttievyj lad, i choa dorosli navi u razi takych sumnych vypadkiv zabezpeyly cej lad specinymy vykrutasamy, ta ti dodatky ne chotily pasuvaty do toho, o kojilosia. Ne mona, ne vtraajuy hidnosti i zberihajuy pryvablyvis, vyty z boliu tak samo
jak i z nasolody. Ja viduv pravdu v potvornosti zahybeli. A moe, vyznav ote, o uvirvalosia
v moje yttia, syniym za vse ine i stav na joho bik, bo vono bralo horu.
Mij smich, z jakym ja chovavsia, ne mav nioho spinoho iz samym stradanniam materi. Cioho stradannia ja tiky bojavsia, vono bulo nemynuym suputnykom konannia,

ce ja zrozumiv i, jakby mih, zvinyv by jiji vid boliu; ja ne chotiv ani jiji muk, ani jiji smerti.
Do spravdenioho vbyvci ja kynuvsia b iz plaem i blahanniam, jak i kona dytyna, ale
oskiky vin ne isnuvav, ja mih lye vsotuvaty v sebe vsiu pidstupnis zapodijanoji materi
orstokosti.
Jiji nabriakle tilo obertalosia na svoju strachitlyvu karykaturu, vysmijane pryrodoju,
vono korylosia z naruhy. V mene ne bulo inoho vyboru, okrim hynuty z neju abo vysmijaty
jiji, tomu, jak tchir, ja obrav smich zrady.
Ne mou skazaty, y bulo use ce tak naspravdi. Peryj paroxyzm smichu ochopyv mene,
koly ja pobayv rozklad tila j dui, j, cilkom molyvo, o cioho b ne stalosia, koly b maty
vmyrala v estetyniyj sposib, tak, niby tycho zasynala, oskiky taka forma smerti pozytyvno
ocinena liumy. Ale takoho ne stalosia, i, zmuenyj viryty vlasnym oam, ja vyjavyvsia bezzachysnym. U davnynu zaproenyj vasno chor plakany zahluyv by skyhlinnia mojeji materi; odnak zanepad kutury zviv mahini diji do rivnia perukarkoji majsternosti, bo vlasnyk
pochoronnoji kontory ja pidsluchav ce proponuvav bakovi vybraty odyn z riznomanitnych vyraziv oblyia, na jaki vin mih by peretvoryty materynu posmertnu zsudomlenu hrymasu. Bako vyjov todi z kimnaty, i ja na my viduv u svojij dui poruch solidarnosti z nym,
bo zrozumiv joho pouttia. Piznie ja bezli raziv dumav pro materynu ahoniju.
Na moju dumku, versija odo smichu, jak zrady, neobgruntovana. Zrada je naslidkom
obiznanosti, a v omu pryyna toho, o destrukcija poynaje raptom pryvabliuvaty nas?
Jaka orna nadija vvyajesia u nij liudyni? Jiji totana neprydatnis zvody nanive sproby
bu-jakoho racinanoho pojasnennia. Syla-sylenna kutur marno namahalysia vytravyty
cej poadlyvyj potiah do destrukciji. Vin naa nevidjemna charakterna rysa, tak samo, jak
dvonohis. Tomu, chto, doukujuy pryyn cioho javya, vidkydaje he usi hipotezy pro
isnuvannia vyoho rozumu, y to boestvennoho, y to dyjavokoho, zalyajesia tiky
racinanyj surohat demonologiji statystyka. Ote, vid zatemnenoji kimnaty, spovnenoji
zapachu tlinu, slid vede do moho matematynoho antropohenezu, koly ja stochastynymy
formulamy namahavsia rozvijaty ohydni ary. Ale j ce tiky prypuennia, tobto samozachysna reakcija rozumu.
Ja dobre znaju, o vse, pro o ja tut pyu, neznanoju zminoju akcentiv mona obernuty meni na korys, i kotryj iz mojich bigrafiv zhodom namahatymesia ce zrobyty.
Vin dovede, o ja upokoryv svoju vdau intelektom, nazvavy ce herojinoju peremohoju, a
papliuyv sebe, bo prahnuv do samooyennia. Taka pracia spriamovana stekamy Frejda,
jakyj stav Ptolemejem psychologiji, bo teper koen moe uslid za nym vytlumauvaty liudki
fenomeny, zvodiay epicykly na epicyklach: ta budova jak estetyna o promovliaje nam.
Idylinu versiju liudyny vin zaminyv hroteskom, ne rozumijuy, o zalyajesia vjaznem estetyky. Tak, naebto jlosia pro te, ob v antropologiji zaminyty operu tragikomedijeju.
Chaj e mij posmertnyj bigraf ne obtiauje sebe; ja ne potrebuju apolohiji, i vsi moji
rozumovi zusyllia porodeni cikavistiu, bez domiku pouttia provyny. Ja chotiv zrozumity
tiky zrozumity, ne bie. Ade bezkoryslyvis zla sluy liudyni jedynoju pidstavoju dlia
teologinoji argumentaciji; teodyceja vidpovidaje na zapytannia, zvidky vzialasia vlastyvis,
o pochody ni vid Natury, ni vid Kutury. Rozum, povsiakas zahlyblenyj u materiju humanistynoho dosvidu i tomu antropocentrynyj, zretoju, moe pohodytysia z kartynoju
sotvorinnia svitu jak iz trochy motoronym artom.

Pryvabliuje dumka pro Tvorcia, jakyj prosto sobi bavyvsia; ale my opyniajemo todi v
zaarovanomu koli: my ujavliajemo sobi tvorcia zlostyvym ne tomu, o vin nas zrobyv takymy, a tomu, o my sami takymy je. Tym asom ota druhoriadnis i absoliutna porivniano
z Kosmosom mizernis liudyny, pro jaku nam hovory nauka, roby manichejkyj mif a banano prymityvnym. Inymy slovamy: jakby malo statysia ote sotvorinnia svitu, oho mij
rozum, zretoju, ne moe prypustyty, toj rive zna, jakyj dlia cioho kone potriben, siahaje tak vysoko, o dlia durnuvatych artiv miscia ve ne zalyajesia. Ade, i v ciomu,
vlasne, poliahaje moje kredo, o podibne do doskonaloji mudrosti zla nemolyve. Logika pidkazuje, o Tvore ne moe buty dribnym projdysvitom, manipuliatorom, jakyj ironino bavysia z tym, o stvoriuje. Te, o my vvaajemo naslidkom zlovmysnoho vtruannia, mona zrozumity tiky jak zvyajnyj prorachunok, jak pomylku, ale v takomu vypadku
my vstupajemo v carynu neisnujuoji teologiji nepovnocinnych bohiv. To sferoju jichnioji
praktyky jak tvorciv je, vlasne, nio ine, jak teren mojeji yttievoji dijanosti, a same
statystyka.
Kona dytyna nesvidomo roby vidkryttia, na grunti jakych vyrosly svity Hibbsa j Bocmana, oskiky dijsnis postaje pered dytynoju jak bezli molyvostej, i konu z nych mona
vyriznyty j sponukaty do vyjavlennia tak lehko, niby ce vidbuvajesia samo soboju. Dytynu
otouje bezli virtuanych svitiv, jij zovsim uyj kosmos Paskalia zastyhlyj trup, o ruchajesia rozmireno, jak majatnyk u hodynnyku. Zakostenilyj sposib dumannia zrilych rokiv
znyuje ote pervisne bahatstvo. Jako ce zobraennia dytynstva zdajesia odnobinym,
choa b tomu, o dytyna svojeju vnutrinioju svobodoju zavdiauje neznanniu, a ne svidomomu vyboru, to, zretoju, takym je bu-jake zobraennia. Pislia toho, jak moja dytiaa
ujava zaznala porazky, meni vse zalyylosia deo u spadok neschytne nespryjniattia
dijsnosti, o nahaduvalo skorie liu, ani bajduis. Ue toj mij smich buv symvolinym
zapereenniam, chtozna, y ne riuiym za samohubstvo. Pryznajusia v ciomu, ve majuy
za pleyma istdesiat proytych rokiv; a matematyka bula lye viddalenoju pochidnoju takoji
mojeji yttievoji pozyciji. Vona bula mojeju druhoju vteeju.
Ja hovoriu v perenosnomu rozuminni, ale prou vysluchaty mene. Ja zradyv umyrajuu matir, tobto vsich liudej, zavdiaky svojemu smichu ja opynyvsia na boci mohutnioji
od nych, choa j vidrazlyvoji, syly, bo ne bayv inoho vychodu. Ale potim meni stalo zrozumilo, o j cioho naoho voroha, jakyj je vsiudy, jakyj u nas samych zvyv sobi hnizdo, ja tak
samo mou zradyty, prynajmni jakoju miroju, bo matematyka nezalena vid svitu.
as prodemonstruvav meni, o ja znovu pomylyvsia. Naspravdi staty na bik smerti
proty yttia i na bik matematyky proty svitu nemolyvo. Ce oznaatyme tiky vlasnu zahybe. Cho by o my robyly, my robymo ce v ytti, i matematyka te ne ideana schovanka, oskiky jiji oselia mova. Cia informacijna roslyna pustyla korinnia u svit i v nas.
Take porivniannia zavdy ylo v meni, navi todi, koly ja ne vmiv ie pereklasty joho na
movu dokaziv.
U matematyci ja ukav toho, o malo vartis u dytynstvi, bahatstva svitiv, i ce
davalo zmohu lehko poryvaty zvjazky zi svitom, o v niomu musymo yty, nae pozbavliala
joho syly, isnujuoji tako i v nas, lye prychovanoji v takij miri, ob my mohly pro neji
zabuvaty. Ale zhodom, ja, jak i konyj matematyk, iz podyvom perekonuvavsia, jaka raziue

nespodivana j nejmovirno bahatohranna cia dijanis, o spoatku skydalasia na hru. Rozpoynaje jiji, javno j nedvoznano viddiliajuy dumku vid dijsnosti, arbitranymy rienniamy, o svojeju kategorynistiu dorivniuju aktu tvorennia, dosiahaje terminologinych
vyznae, jaki maju vidmeuvaty nas vid toho liudkoho jurmya, sered jakoho nam dovodysia yty.
I same ce zapereennia, cej najriuiyj rozryv z dijsnistiu, vlasne, j dovody nas do suti
javy, i vtea vyjavliajesia naspravdi zdobuttiam, dezertyrstvo rozuminniam, a rozryv
pojednanniam. Vodnoas my robymo vidkryttia, o vtea bula iliuzorna, bo my povernulysia do toho, vid oho namahalysia vtekty* Voroh peretvoriujesia na spinyka, a my dosiahajemo oyennia, erez jake svit movky daje nam zrozumity, o molyvis zdobuty peremohu nad nym prychovana v niomu samomu. Tak my pryborkujemo strach, obertajuy joho
na zachvat, u tomu osoblyvomu schovyi, zaslony jakoho, vlasne, zbihajusia z poverchneju
jedynoho svitu.
Matematyka nikoly ne daje liudyni molyvosti rozkryty, vyjavyty sebe tak, jak daje
budi-jaka ina sfera liudkoji praci; stupi znyennia svojeji tilesnosti, jakyj u nij dosiahajesia, ni z ym ne zrivniannyj. Zacikavlenych cymy slovamy vidsylaju do mojich pra. Tut
mou tiky skazaty, o svit uviv svoji zakony v liudku movu na samomu poatku jiji zarodennia; matematyka prychovana v konij movi, i jiji ne mona vyhadaty, a mona tiky
vidukaty.
Te, o v nij je kronoju, neviddine vid toho, o je korinniam; ade vona utvorylasia ne
protiahom triochsot y vomysot rokiv istoriji cyvilizaciji, a za tysiaolittia evoliuciji movy,
na grunti boroby liudyny z seredovyem, vynykla z-pomi liudej i z-pomi mov. Mudris
movy nastiky perevyuje rozumovi molyvosti konoji okremoji liudyny, naskiky mudriym za svidomis konoho z nas je nae tilo, jake samo po sobi vsebino zabezpeuje vsi
yttievi procesy. Spadyny oboch evoliucij yvoji materiji i informacijnoji materiji movy
my e ne vyerpaly, a ve mrijemo pro te, ob vyjty za jichni mei. Ci slova skydajusia
na deeve rozumuvannia, ale a nijak ne mona nazvaty tak moji dokazy movnoho pochodennia matematynych ponia, tobto toho, o ci poniattia ne utvorylysia ani z
molyvosti porachuvaty okremi predmety, ani z kmitlyvosti liudkoho rozumu.
Pryyny, z jakych ja stav matematykom, pevna ri, skladni, a odnijeju z najholovniych
je chyst, bez jakoho ja mih by stiky dosiahty u svojij haluzi, skiky horba rekordiv u
lehkij atletyci. Ne znaju, y v istoriji, kotru ja chou rozpovisty, vidihraly jaku ro pryyny,
o stosujusia ne tak mojich zdibnostej, jak mojeji vdai, ale ne mou vykliuyty cijeji
molyvosti, bo podiji ci takoho mastabu, koly ni pryrodna soromjazlyvis, ni hordovytis ve
ne berusia do uvahy.
Avtory odennykiv, jak pravylo, buvaju najyriymy todi, koly vvaaju, o rozpovidaju pro sebe o nadzvyajno valyve. A ja, navpaky, skazav by, o pryyna yrosti poliahaje v cilkovytij neistotnosti vlasnoji osoby, tobto do pryncypovo nepryjniatnoji vidvertosti
mene moe zmusyty lye brak usvidomlennia, de kinajesia statystyna prymcha, jaka obumovliuje duevnyj sklad osobystosti, i de poynajesia pravylo, spine dlia vsioho liudkoho
rodu.
U riznych sferach mona zdobuvaty abo spravnie znannia, abo take, o daje nam lye
duevnyj komfort, pryomu vony zovsim ne povynni pojednuvatysia. Rozriznennia cych

dvoch riznovydiv znannia v antropologiji maje ne molyve. Napevno, my erez te najhire

znajemo samych sebe, o povsiakas prahnemo diznatysia o stvorylo liudynu, i, cho
ne moemo pro ce diznatysia, ale zazdalehi navi ne usvidomliujuy cioho, vykliuajemo toj
fakt, o v procesi jiji stvorennia najhlyba neobchidnis mohla pojednuvatysia z najnespodivaniymy vypadkovostiamy.
Koly ja rozrobyv dlia odnoho z mojich druziv programu experymentu, o poliahav u
modeliuvanni obysliuvanoju maynoju simejstva nejtranych istot takych homeostativ,
jaki povynni buly piznavaty svoje seredovye, ne majuy na poatkovij stadiji odnych emocijnych y etynych rys. Ci istoty rozmnouvalysia, pevna ri, tiky v mayni, tobto u
vyhliadi cyfr, jak skazav by profan, i vprodov kikanadciaty pokoli v usich ekzempliarach znovu j znovu zjavlialasia rysa, zovsim dlia nas nezrozumila, svoho rodu vidpovidnyk agresyvnosti. Pislia perevirky liachom due marudnych, ale marnych rozrachunkiv,
mij dovedenyj do vidaju pryjate poav, zretoju, ve tiky z rozpau! dosliduvaty
najneistotnii obstavyny experymentu, i todi vyjavylosia, o odyn z datykiv reaguvav na
zminy vologosti povitria, jaki j pryzvely do vidchyle.
Meni vako ne dumaty pro toj experyment, koly ja vse ce pyu, bo y ne mohlo statysia
tak, o suspinyj rozvytok vynis nas iz tvarynnoho carstva po vyschidnij liniji, tymasom
jak my pryncypovo ne buly hotovi do cioho zletu? Reakcija utvorennia suspinych zvjazkiv
poala, tiky-no liudki atomy vyjavyly svoju zdatnis do zeplennia. Atomy ci buly lye
materilom, o joho piddaly suto biloginij obrobci, hotovym do vykonannia typovo biloginych funkcij, a toj ruch, otoj potovch uhoru vychopyv nas i ponis u cyvilizacijnyj prostir.
Chiba mih takyj start vnaslidok vypadkovych zbihiv ne poznaytysia na biloginomu materili? Otak hlybynnyj zond pidnimaje z morkoho dna, krim toho, na o vin buv nacilenyj,
e j jaki nepotribni ulamky. Zhaduju vidvolohlyj datyk bezvidmovnoji obysliuvanoji
mayny. omu, vlasne, toj proces, jakyj spryynyvsia do naoji pojavy, mav by buty z usich
pohliadiv doskonalyj? I vse ani my, ani nai filosofy ne navaujemosia na dumku pro te, o
isnuvannia liudkoho rodu jak unikanoho javya zovsim ne peredbaaje doskonalosti, jaka
mala b suprovoduvaty joho utvorennia, tak samo, jak hodi spodivatysia takoji doskonalosti j bilia kolysky konoji okremoji liudyny.
Due cikavo, o oznaky naoji nedoskonalosti jak predstavnykiv biloginoho rodu
odna religija nikoly ne vyznavala tym, ym vony je naspravdi, tobto naslidkamy pomylkovych dij; navpaky, praktyno usi religiji schodiasia na tomu, o liudka nedoskonalis
ce rezutat demirhinoho zitknennia dvoch antahonistynych doskonalostej, jaki kodia
odna odnij. Jichnia formula proholouje, o svitla doskonalis zitknulasia z doskonalistiu
temnoju, i vnaslidok cioho narodylasia liudyna. Moja koncepcija zvuala b vuharno v tomu
vypadku, jakby bula pomylkova, a y vona taka, my ne znajemo. Mij druh, pro jakoho ja
ojno zhaduvav, karykaturno pereinakyv jiji, skazavy, o za Hogartom, liudstvo to
horba, kotryj, ne znajuy pro te, o mona j ne buty horbatym, tysiaolittiamy ukaje u
svojemu horbi oznak vyoji docinosti, oskiky laden pohodytysia z bu-jakoju versijeju,
okrim tijeji, o joho kalictvo prosto vypadkove, o nichto ne obdaruvav joho nym z vyych
mirkuva, o vono ni dlia oho ne prydatne, bo stalosia vnaslidok vidchyle i prymch antropohenezu.

Odnak ja zbyravsia hovoryty pro sebe, a ne pro ve liudkyj rid. Ne znaju, zvidky vona
vziala u meni i erez o zjavyla, ale e j teper, po stikoch rokach, pomiaju v sobi nepostarilu zlis, bo energija najprymityvniych reakcij nikoly ne starije. Ja a nijak ne vdaju do
skandanych vytivok. Uprodov kikoch desiatkiv rokiv ja praciuvav, jak rektyfikacijna kolona, vyrobliajuy dystyliat, utvorenyj stosamy mojich naukovych robit i porodenych nymy
ahigrafij. Jako vy skaete, o vas zovsim ne obchodia detali mechanizmu, jaki ne slid
vydobuvaty na svitlo denne, zvate, o v ystij jii, jakoju ja vas astuvav, ja bau tryvkyj
slid usich mojich tajemny.
Matematyka ne bula dlia mene zemleju obitovanoju, skorie solomynkoju, za jaku chapajesia potopajuyj, chramom, u jakyj ja vvijov nevirujuym, bo panuvalo v niomu treuga
Dei. Nedaremno moju holovnu matematynu praciu bulo nazvano destrukcijnoju. Ne vypadkovo ja piddav sumnivu pidvalyny matematynoji dedukciji i poniattia analitynosti v lohici.
Ja povernuv znariaddia statystyky proty jichnich zasad i zrujnuvav jich. Ja ne mih buty
dyjavolom u pidzemnomu carstvi i angelom u sonianomu svitli. Ja tvoryv, ale na zharyach,
i Jovitt maje slunis: ja bie zrujnuvav istyn, ani vidkryv.
U ciomu vidjemnomu balansi zvynuvaeno dobu, a ne mene, bo ja zjavyvsia ve pislia
Rassela i Hedelia, pislia toho jak peryj vyjavyv triyny u pidmurku krytalevoho palacu, a
druhyj pidvayv toj pidmurok. Ote, bulo skazano, o ja dijav u dusi asu. Tak, pevna ri.
Ale trykutnyj smarahd zalyajesia trykutnym smarahdom i todi, koly u vykladenij mozajici
staje liudkym okom.
Ne raz ja zamysliuvavsia nad tym, o bulo b zi mnoju, koly b ja narodyvsia u nadrach
odnijeji z otyrioch tysia prymityvnych kutur, kotri pereduvaly naij, v otij bezodni visimdesiaty tysia rokiv, jaku erez brak ujavy my zvodymo do peredistoriji spravnich podij i
vvaajemo jakymo doistorynym zalom ekannia. V dejakych iz cych suspistv ja napevno
zmarnuvav by svoje yttia, zate v inych, zavdiaky mojij vrodenij zdatnosti kombinuvaty
elementy, molyvo, realizuvav by sebe nabahato povnie v roli zatiatoho tvorcia novych
obriadiv i mahinych rytualiv. Molyvo, za vidsutnosti hama, jakym u naij kuturi je vidnosnis poniattievoho isnuvannia, ja mih by bez vnutrinioho oporu osviauvaty orgiji rozperezanych, spovnenych alu rujnuvannia pradavnich liudej, bo v jichniomu seredovyi buv
zvyaj as vid asu vidminiaty obovjazkovi na konyj de pravyla, tobto rozryvaty kuturnu
tradyciju (vona bula pidmurkom, tverdyneju, absoliutom, prote ci liudy dyvovynym ynom
dijly do toho, o navi absoliut maje buty diriavym!), aby vyvinyty rozarenu masu
nadmirnostej, jaki ne vmiajusia v odnij kodyfikacijnij systemi i lye astyna jakych, zahnuzdana j strynoena zvyajamy, znachody vychid u vojovnyych i simejnych roliach.
Ote rozrubuvannia vuzliv i vidkydannia hromadkych pravyl bulo rozumne i racinane: grupove alenstvo, pandemonim, vyvinenyj i pidstiobuvanyj byem narkotynych rytmiv i otrut, vidkryvaly klapany bezpeky, erez jaki vyparovuvavsia ferment
znyennia; cym osoblyvym vynachodom varvarstvo bulo prystosovano do liudyny. Vidkynuto bulo pryncyp zloynu, jakoho mona zrektysia, tymasovoho boevillia, kratera, o
rytmino pusuje u suspinomu poriadku, i teper usi ci syly musia chodyty v zapriahu, tiahty
liamku, vidihravaty roli, do jakych vony kepko prystosovani, i tomu ci syly, nae ira,
rozjidaju povsiakdennis, u prychovanomu vyhliadi vony je skri, choa ne zdatni vyjavyty
sebe ne anonimno. Koen z nas zmalku trymajesia za obranyj nym i dozvolenyj suspistvom

vlasnyj matok, o zdobuv consensus omnium, i cej svij matok koen dohliadaje, plekaje,
vdoskonaliuje, dmuchaje na nioho, ob najkrae rozvyvavsia, i vdaje z sebe, buduy astkoju, cile obrubok, jakyj pretenduje na te, ob joho vvaaly cilisnistiu.
Skiky pamjataju sebe, meni zavdy brakuvalo porodenoho vrazlyvistiu etynoho
pouttia. Ja svidomo stvoryv sobi joho zaminnyk, odnak musyv znajty dlia cioho povani
motyvy, bo zasnovuvaty morani pryncypy na poronei vse odno, o pryaatysia bez
viry. Pevna ri, ja ne planuvav svoje yttia u takyj teoretynyj sposib, jak tut zobraeno, i
zadnim yslom ne pidhaniav pid svoji vynky jakycho pravyl. Ja dijav zavdy odnakovo,
choa speru j nesvidomo; pro motyvy svojich uynkiv ja zdohadavsia piznie.
Jakby ja vvaav sebe dobrym vid pryrody, to, mabu, ne zdatnyj buv by zrozumity zlo.
Ja dumav by, o liudy ynia zlo zavdy iz napered obdumanym namirom, tobto roblia te,
o zamyslyly, bo ne znajov by u svojij dui inych sponuk dlia pidlosti. Ale ja znav bie, ja
znav vodnoas i vlasni nachyly i te, o mojeji provyny tut nema, bo mene stvoreno takym,
jakyj ja je, ne pytajuy na ce mojeji zhody.
Mij rozum obraalo te, o odyn rab pryhniuje inoho raba, aby zadovonyty vlastyvi
jim obom instynkty, odyn nevynuvatyj zavdaje muk inomu takomu , choa isnuje ans,
chaj neznanyj, uspinoho oporu ciomu nasystvu. My taki, jaki je, beznadijna sprava piddavaty sumnivu svoje ja, ale koly zjavliajesia najmenyj ans protystavyty sebe nezalenij
vid nas reanosti, to jak e ne skorystaty z nioho? Lye taki uchvaly j taki diji i je vyniatkovo naoju, liudkoju, vlastyvistiu, tak samo jak molyvis samohubstva; ce sektor svobody,
v jakomu my vidkydajemo neprochanu spadynu.
Tiky ne kai, o ja supereu sam sobi tomu, chto u kamjanomu vici vbaav dobu
svojich najlipych vtile. Proces piznannia neoborotnyj, i ne mona povernutysia u morok
blaennoho nevidannia. V ti asy ja ne mav by nijakych zna i ne mih by jich zdobuty. A nyni
ja povynen vykorystovuvaty ti znannia, jakymy volodiju. Neve , znajuy, o nas tvoryv i
formuvav vypadok, ja mav by buty sluchnianym vykonavcem usich veli, o vypadaju nam
u nezliennych tyraach istorynoji lotereji?
Osoblyvis moho principium humanitatis taka, o jakby joho schotiv zastosuvaty chto
vid pryrody dobryj, to vin zmuenyj buv by zhidno z nastanovoju peremohty vlasnu naturu ynyty zlo, ob utverdyty u svojij liudkij svobodi. To mij pryncyp ne nadajesia
dlia zahanoho zastosuvannia, ale ja j ne zbyravsia znajty etynu panaceju dlia vsioho liudstva dlia cioho nema odnych pidstav. Neschois, neodnakovis liudej isnuje odviku, ote,
Kantiv postulat pro zahane pravo jak pro zasadu vynkiv okremoji osoby oznaaje nasystvo
nad liudkoju naturoju i, pidkoriajuy vlastyvi konij osobystosti vartosti zverchnij odo
nych kuturi, yny nespravedlyvis. Ja zovsim ne napoliahaju na tomu, o nibyto konyj
tiky takoju miroju je liudynoju, jakoju zmih sam pryborkaty v sobi udovyko. Ja vyklav
suto osobysti pohliady, svoju vlasnu strategiju, jaka, zretoju, nioho v meni ne zminyla. e
j teper peroju mojeju reakcijeju na zvistku pro yje neastia buvaje iskra zadovolennia, i
takych duevnych poruchiv ja ve navi ne namahajusia prytlumliuvaty, bo znaju, o ne
ditknu toho miscia, de j dosi yve toj tvarynnyj smich. Ale vse ja vidpovidaju oporom i diju
vsupere sobi tomu, o mou tak robyty.
Jakby ja spravdi mav namir napysaty avtobigrafiju, kotra, jako zistavyty jiji z tomamy na polyci, vyjavylasia b antybigrafijeju, ja ne povynen buv by vypravdovuvatysia za

ci vyznannia. Ale moja meta ina. Vypadok, jakyj ja chou zmaliuvaty, zvodysia do toho, o
liudstvo zitknulosia z ymo nevidomym, vyslanym u zorianyj morok istotamy, kotri ne nalea do rodu liudkoho. Jak pera v istoriji, sytuacija dosy-taky serjozna, ote, vynykla potreba dokladnioho, ni pryjniato, zjasuvannia, chto, vlasne, reprezentuvav liudstvo u cij
zustrii. Tym pae, o ani mojeji geninosti, ani matematyky vyjavylosia ne dosy, aby cia
zustri ne dala otrujenych plodiv.

Pro proekt MAVO (Masters Voice) isnuje velyezna literatura, yra j nabahato riznoridnia, ni pro Manchettenkyj proekt. Koly joho rozsekretyly, Ameryku j ve svit zatopyla
taka edra povi statej, pra i monografij, o bibligrafija na ciu temu javliaje soboju ymalyj tom zavhrubky jak encyklopedija. Oficijnu versiju vykladeno u dopovidi Belojna, jaku
Ameriken Lajbreri vydala zhodom desiatymijonnym tyraem; kvintesenciju cijeji dopovidi vmieno u vomomu tomi Encyclopedia Americana. Pro Proekt pysaly tako ti, chto
praciuvav u niomu na holovnych posadach, S. Rappoport (Pera sproba mizorianoho
zvjazku), T. Dill (Holos Neba ja buv svidkom), D. Protero (Fizyni aspekty Proektu
MAVO). Cia ostannia pracia, o naleala peru moho ve pokijnoho druha, je odnijeju z
najdokladniych, choa, vlasne, jiji slid vidnesty do specinoji literatury, jaka zjavliajesia
tam, de objekt doslidennia cilkom viduenyj vid joho doslidnykiv.
A ot istorynych pra nadto bahato, ob mona bulo jich pereliyty. Monumentanoju
je otyrytomna Chronika 749-y dniv fachivcia z istoriji nauky Vijama Endersa. Vona
vrazyla mene svojeju skrupulioznistiu; ade Enders znajov usich kolynich spivrobitnykiv
Proektu i vyklav jichni pohliady, ale ja ne doytav joho praciu do kincia jak na mene, ce
tak samo nemolyvo, jak proytaty telefonnyj dovidnyk.
Okremyj rozdil stanovlia ne faktografini knyky, a riznomanitni interpretaciji Proektu, vid filosofkych i teologinych a do psychitrynych. ytannia takych publikacij
zavdy vyklykalo v mene rozdratuvannia i nuhu. Napevne, ne vypadkovo, o najbie podroby povidomlialy pro Proekt ti, chto ne mav do nioho bezposerednioho stosunku.
Ce nahaduje vidminnis u stavlenni do gravitaciji y elektroniv fizykiv i prosto kuturnych liudej, kotri ytaju populiarni knyky. Takym liudiam zdajesia, o vony rozumijusia
na spravach, pro jaki fachivci navi hovoryty ne zvaujusia. Informacija ne z perych ruk
zavdy spravliaje vraennia tonoji na vidminu vid tijeji, spovnenoji propuskiv i nejasnych
mis, jaka je v rozporiadenni venych. Avtory pra pro MAVO, kotri vvaaly sebe interpretatoramy, namahaly, jak pravylo, uvibhaty oderanu nymy informaciju u tisni ramky
svojich perekona, bezpardonno j bez vaha vidkydajuy vse te, o ne vlizalo. Dejaki z cych
knyok mou navi vyklykaty zachoplennia vynachidlyvistiu jichnich avtoriv. Ale podibni
knyky z asom nepomitno perechodia u riznovyd literatury, jakyj mona nazvaty grafomanijeju na temy Proektu. Nauku vid samych jiji vytokiv zavdy otouvala aura psevdonauky,

o strumuvala z holiv riznych nedoumkiv, to nemaje nioho dyvnoho, o MAVO jak bezprecedentne javye vyklykav burchlyve brodinnia schybnutych umiv, jake uvinalosia pojavoju nyzky religijnych sekt.
Kikis informaciji, neobchidnoji dlia toho, ob choa b u zahanych rysach orijentuvaty u problematyci Proektu, znano perevyuje molyvosti mistkosti mozku bu-jakoji
okremoji liudyny. Prote neobiznanis, vhamovujuy zapal rozvalyvych liudej, anitrochy ne
strymuje durniv, oto v okeani drukovanoji produkciji, jaku porodyv Holos Neba, koen
moe vidukaty te, o jomu najbie do smaku, osoblyvo koly jomu ne nadto jdesia pro
istynu. Zretoju, pro Proekt pysaly due povani osoby. Nove Odkrovennia anovnoho Patrika Hordinera, prynajmni, logine j jasne, oho ne skae pro Antychrystiv lyst prevelebnoho Bernarda Pihnena, bo sviatyj ote zviv MAVO do demonologiji (zasluyvy tym samym
nihil obstat u svojich cerkovnych monovladciv), a joho ostatonu porazku prypysav zastupnyctvu provydinnia. Prypuskaju, o ce pilo, mabu, vid Pana Much, nazvy, artoma vyhadanoji spivrobitnykamy Proektu, jaku ote Pihnen spryjniav povano, zovsim jak dytyna,
kotra hadaje, o astronomy, dyvliay u svoji teleskopy, ytaju nazvy zirok i planet, napysani na nych.
o ve hovoryty pro bezli sensacijnych versij, jaki nahaduju zahornuti v celofanovu
plivku zamoroeni stravy, hotovi do nehajnoho spoyvannia, nae a pereovani, a prote nabahato pryjemnii na vyhliad, ani na smak. Jichni ti sami skladovi astyny prysmaeni orazu inym, ale zavdy navdyvovyu jaskravym sousom. Tak, pyhunko-politynym sousom
prysmayv svoju seriju reportaiv urnal Luk (prypysavy meni slova, jakych ja nikoly ne
hovoryv), u ju-Jorkeri smak publikacij buv tonyj, bo do nych dodaly pevni filosofki
extrakty, a ot u Pravdyvij istoriji MAVO doktor medycyny V. ejper podav versiju podij z
pohliadu psychoanalityka, z jakoho vyplyvalo, nibyto liumy Proektu keruvalo libido, protypryrodno vykryvlene proekcijamy najnovioji, kosminoji, mifologiji sexu. Do toho , doktor
ejper, jak vyjavylosia, maje toni dani pro sexuane yttia kosminych cyvilizacij.
Ja ne mou vtiamyty, omu liudiam, o ne maju oferkych prav, zaboroniajesia jizdyty po dorohach, a tym asom na polyci knyhare potrapliaje chtozna-skiky knyok, napysanych osobamy, jakym brakuje zvyajnoji poriadnosti, ne kauy ve pro kompetentnis.
Infliacija drukovanoho slova zaley, pevna ri, vid exponencinoho zrostannia kikosti
tych, chto pye, ale odnakovoju miroju j od vydavnyoji polityky. Dytynstvu naoji cyvilizaciji vlastyve bulo take stanovye, koly ytaty j pysaty vmily tiky okremi vysokoosvieni
osoby, i podibnyj kryterij dijav tako pislia vynachodu druku, a jako navi i vydavalysia
praci durniv (a cioho nemolyvo, mabu, cilkom unyknuty), to jichnia zahana kikis ne
bula astronominoju, jak teper. Nyni u kupach motlochu hubliasia cinni publikaciji, bo vartisnu knyku lehe vidukaty z-pomi desiaty kepkych, ani tysiau jich z-pomi mijona.
Ta j nemolyvo do toho unyknuty javya psevdoplahitu mymovinoho povtorennia
uych, ale ne vidomych same ciomu avtorovi dumok.
Ja te ne peven, y te, pro o ja pyu, ne povtoriuje ve napysanoho kymo inym. U
ciomu j poliahaje ryzyk naoho asu doby informacijnoho vybuchu. I jako ja vyriyv
napysaty vlasni spohady pro robotu u Proekti, to lye tomu, o mene ne zadovonylo use te,
o ja ytav pro nioho. Ne obiciaju, o pysatymu pravdu i tiky pravdu. Jakby nai zusyllia
uvinaly uspichom, ce bulo b molyve, ale vodnoas staly b zajvymy bu-yji rozpovidi, bo

ota ostatona istyna zamaryla b i sposoby, i obstavyny jiji dosiahnennia j opynylasia b u.

centri cyvilizaciji jak reanyj fakt. Odnak porazka vidkynula vsi nai zusyllia do jichnich
vytokiv. I oskiky my ne rozhadaly zahadky, nam, vlasne, nioho ne zalyylosia, krim otych
obstavyn, jaki buly tiky rytovanniam, a ne sporudoju, procesom perekladu, a ne zmistom
tvoru. Prote ce bulo jedynym, z ym my povernulysia z mandrivky po zoriane zolote runo.
Ue odo cioho punktu ja ne zhoden z tonanistiu j tych versij, jaki ja nazvav objektyvnymy,
poynajuy vid dopovidi Belojna, bo v nych nemaje navi samoho slova porazka. Vtim,
chiba my ne vyjly z Proektu nezrivnianno bahatymy, ni vchodyly v nioho? Novi rozdily
fizyky kolojidiv, fizyky synych vzajemodij, nejtrynnoji astronomiji, jadernoji fizyky, bilogiji, a peredusim novi znannia pro Vsesvit stanovlia lye neznani vidsotky toho informacijnoho kapitalu, jakyj, na dumku fachivciv, obiciaje daty v majbutniomu velyki prybutky.
Vse ce tak. Ale korys buvaje rizna. Muraky, jaki na svojemu liachu natrapyly na
mertvoho filosofa, te maly z cioho korys. Jako cej pryklad okuje, to same na ce ja j rozrachovuvav. Vid peroho dnia svoho zarodennia pymenstvo malo, zdajesia, jedynoho voroha obmeennia odo vinoho vyslovliuvannia dumok. Vyjavliajesia, odnak, o dlia
dumky svoboda slova buvaje bi ubyvoju, bo zaboroneni dumky mona poyriuvaty tajemno, ale o robyty tam, de valyvyj fakt hyne u poveni fasyfikacij, a holos pravdy pohlynaje nesamovytyj halas i, cho vin lunaje vino, pouty joho nemolyvo, ade informacijna
technika poky o stvoryla sytuaciju, koly najkrae uty toho, chto verey najholosnie,
chaj i najbrechlyvie!
Cho ja j bahato oho mou rozpovisty pro Proekt, a prote dovho vahavsia, per ni sisty
do pymovoho stolu, bo usvidomliuju, o zbiuju potik paperiv, jakyj i tak ue vyjov z
berehiv. Spoatku ja rozrachovuvav na te, o chto inyj, vpravniyj u pymi, zroby ciu
robotu zamis mene, a poky z plynom asu zrozumiv, o ne mou movaty. U najserjozniych praciach pro Holos Neba, u objektyvnych versijach, ine misce sered jakych naley versiji komisiji Kongresu, vyznano, o my ne dovidalysia pro vse, ale sami proporciji
mi opysom naych zdobutkiv i skupymy zhadkamy pro nevdai navodia na dumku, nibyto
my doslidyly ve labirynt, okrim chiba o kikoch hluchych abo zasypanych korydoriv, a
tym asom my do nioho navi ne uvijly. Ostatono pryreeni na zdohady, vidlamavy lye
kika matokiv vid peatok na zamkach cioho labiryntu, my zachopliuvalysia tym, o, rozterti, vony pozolotyly nam puky. A pro te, o tak i zostalosia zamknute, my ne znajemo
nioho. Ale odne z najholovniych zavda uenoho ne v tomu, ob okresliuvaty mastab
zdobutych zna, bo vony promovliaju sami za sebe, a v tomu, ob vyznayty obsiah nevidomoho, jake, nae nevydymyj Atlas, pidtrymuje ve zvidane.
V mene nemaje iliuzij. Ja boju, o mene ne pouju, bo universanych avtorytetiv ue
ne isnuje. Podil y, moe, rozpad nauky na okremi haluzi zajov ue tak daleko, o vidpovidni fachivci vidmovliaju meni v kompetentnosti, tiky-no ja vstupaju na jichnij teren.
Davno ve chto vluno vyznayv, o fachive ce varvar, o joho nevihlastvo ne je absoliutnym. Moji pesymistyni prognozy spyrajusia na osobystyj dosvid.
Devjatnadcia rokiv tomu ja razom iz molodym antropologom Maxom Tornopom (piznie vin tragino zahynuv u avtomobinij avariji) opublikuvav praciu, v jakij doviv, o
isnuje porih uskladnenosti dlia ahedonino kerovanych skinennych avtomativ, do jakych

nalea usi tvaryny ukupi z liudynoju. Ahedonine keruvannia oznaaje oscyliaciju mi karoju i nahorodoju, bolem i nasolodoju.
Moje dovedennia zasviduje, o koly kikis elementiv rehuliacijnoho centra (mozku)
perevyuje otyry mijardy, sukupnis takych avtomativ vyjavliaje nachyl do podilu mi protylenymy poliusamy keruvannia. U konomu takomu avtomati moe braty horu odyn z poliusiv kontroliu; tobto, prostie kauy, sadyzmu j mazochizmu unyknuty ne mona, i jichnia
pojava u procesi antropohenezu bula nemynua. Evoliucija pohodylasia na take vyriennia,
bo vona operuje cyframy statystyky: jij idesia pro zbereennia biloginoho rodu, a do vad,
neduh i strada okremych indyvidiv jij bajdue. Vona jak konstruktor schyna do prystosovnyctva, a ne do vdoskonalennia.
Meni vdalosia pokazaty, o u konij liudkij populiaciji, vychodiay z prypuennia
panmixiji, lye v desiaty vidsotkiv jiji predstavnykiv sposterihatymesia vrivnovaene ahedonine keruvannia, a v rety vono vidchyliatymesia vid ideanoji normy. Ale, choa ja ve
todi naleav do svitovoji matematynoji elity, vplyv mojich dokaziv na seredovye antropologiv, etologiv, bilogiv i filosofiv dorivniuvav nuliu. Ja dovho ne mih cioho zrozumity. Ade
moja robota bula ne hipotezoju, a formanym, ote, nevidpornym dokazom toho, o za dejaki
vlastyvi liudyni rysy, nad jakymy lehin mudreciv vikamy lamav sobi holovu, vidpovidanis
liahaje na proces suto statystynoji fluktuaciji, unyknuty jakoho jak pry konstrujuvanni
aparativ tak i organizmiv ne mona.
Zhodom ja rozyryv svoje dovedennia tak, o vono ochopylo i javya utvorennia
etynych norm u suspinij grupi, pryomu ja mih spyratysia na udovyj materil, pidhotovlenyj Tornopom. Odnak i ciu praciu bulo povnistiu proignorovano. Bahato rokiv po tomu, majuy za soboju bezli dyskusij z fachivciamy, jaki zajmajusia liudynoju, ja dijov vysnovku,
o moje vidkryttia ne distalo jichnioho schvalennia, bo take jich ne vlatovuvalo. Reprezentovanyj mnoju sty myslennia vvaavsia u jichniomu seredovyi nesmakom, bo vin ne zalyav miscia dlia rytorynych kontrargumentiv.
Z moho boku bulo prosto netaktovno matematynym sposobom dovodyty o stosovno liudkoji natury. U najkraomu vypadku moju sprobu nazyvaly dosy cikavoju. Po
suti, nichto z cych fachivciv ne hotovyj buv pohodytysia z tym, o sviaenna Tajemnycia
Liudyny, nezbahnenni rysy jiji natury vyplyvaju iz zahanoji teoriji rehuliaciji. Pevna ri,
vony ne vyslovliuvaly svoju nezhodu vidverto. Odnak postavyly meni za provynu moje dovedennia. Ade ja povivsia jak toj slon u kramnyci z posudom, bo te, do oho ne mohly dijty ni
antropologija z etnografijeju u doslidenniach na miscevosti, ani najhlyba filosofka reflexija u rozdumach nad liudkoju naturoju; te, oho ne vdalosia problemno sformuliuvaty
ni nejrofizilogam, ni etologam; te, o bulo vroajnym zapovidnykom vino rodiuych metafizynych ve, z hlybynnoju psychologijeju, klasynym, lingvistynym psychoanalizom
vkupi z ie bozna-jakymy ezoterynymy venniamy, ja sprobuvav rozrubaty jak hordijiv
vuzol svojim dovedenniam na devjaty drukovanych storinkach.
Vony ve zvykly do svoho vysokoho stanovya Vartovych Tajemnyci, nazvanoji nymy
Peredaeju Archetypiv, Instynktom yttia i Smerti, Voleju Samoznyennia, Potiahom do
Nebuttia, a ja, perekresliujuy ci sviati obriady jakymy tam grupamy peretvore i ergodynymy teoremamy, dovodyv, o zumiv rozvjazaty problemu! Tomu do mene stavylysia
voroe, cho i staranno prychovuvaly ce, oburiuvalysia, o brutanyj profan uynyv zamach

na zahadku, namahajuy vysuyty jiji vino yvi derela, zrobyty nimymy vusta, jaki z nasolodoju vymovliaju neskinennu nyzku pyta, ote, oskiky jim ne vdalosia sprostuvaty
mij dokaz, vynykla neobchidnis zignoruvaty joho.
Ci slova ne prodyktovani vraenym samoliubstvom. Praci, za jaki mene pidniato na
pjedestal, stosujusia inoji haluzi ystoji matematyky. Odnak nabutyj dosvid buv dlia
mene vemy povanyj. Jak pravylo, my nedoociniujemo inertnosti styliv myslennia v okremych haluziach nauky. Zretoju z psychologinoho pohliadu ce zrozumilo. Opir proty statystynych pidchodiv nabahato lehe podolaty v jadernij fizyci, ni v antropologiji. My zaliubky
vyznajemo itko pobudovanu statystynu teoriju atomnoho jadra, jako na praktyci jiji
pidtverdeno. Oznajomyvy iz cijeju teorijeju, my ne zapytujemo potim: Harazd, ale jak ci
atomy povodiasia naspravdi? oskiky rozumijemo, bezhluzdis takoho zapytannia. Prote
my, jak tiky moemo, ynymo opir podibnym vidkryttiam na tereni antropologiji.
O ue sorok rokiv vidomo, o riznycia mi blahorodnoju, esnoju liudynoju j zvyrodnilym manijakom moe zvodyty do perebihu procesiv u kikoch pukach biloji mozkovoji
reovyny i o odyn ruch skapelia u nadonojamkovij dilianci mozku, jakyj ukody ci puky,
zdaten peretvoryty pidnesenyj duch na pochitlyvu tvariuku. Prote velyezna halu antropologiji ne kauy ve pro filosofiju liudyny ne bere do uvahy takyj stan reej! Ja, zretoju,
te ne vyniatok; veni y dyletanty, my pohodujemosia, kine kincem, z tym, o nai tila z
plynom asu rujnujusia, ale duch?! Nam by ne chotilosia upodibniuvaty joho do jakoho
mechanizmu, o ne garantovanyj vid defektiv. My prahnemo doskonalosti navi iz znakom minus, navi hanebnoji i hrinoji, aby ly vona vriatuvala nas vid hiroho za dyjavoke pojasnennia, o jdesia pro pevnu hru syl, absoliutno bajduych do liudyny. A
oskiky naa dumka ruchajesia po kolu, z jakoho nemolyvo vyrvatysia, mabu, maje
slunis odyn z naych slavetnych antropologiv, kotryj skazav meni i ja dobre ce zapamjatav: Vticha, jakoji ty zaznav, dovivy vypadkovis rys liudkoji natury, neysta; to ne tiky
radis piznannia, a j nasoloda papliuennia toho, o dlia inych harne i pryjemne.
orazu, jak zhadaju otu moju nevyznanu praciu, ne mou pozbutysia neveseloji
dumky, o takych pra, mabu, na sviti je ymalo. Poklady potencinych vidkryttiv lea,
napevno, u riznych biblitekach, ale vony zalyyly nepomienymy kompetentnymy liumy.
My zvykly do itkoji sytuaciji, koly vse temne j nevidome perebuvaje pered monolitnym
frontom nauky, a vse zdobute j zrozumile stanovy jiji tyly. Prote po suti vse odno, y nevidome chovajesia v loni Pryrody, y pochovane u nikym ne proytanych nagromadenych u
knyhozbirniach starych paperach, bo znannia, jaki ne vvijly do krovoobihu nauky j ne cyrkuliuju tam, dajuy impusy novym poukam, praktyno dlia nas ne isnuju. U konu istorynu dobu spryjniatlyvis nauky do radykano vidminnoho rozuminnia javy naspravdi
nevelyka. Boevillia j samohubstvo odnoho z tvorciv termodynamiky je lye e odnym
pidtverdenniam cioho.
Naa kutura i jiji nibyto peredova astyna nauka je javyem vukym, baenniam
obmeenym, istoryno ustalenym pojednanniam bezlii ynnykiv, sered jakych zbihy obstavyn, o vvaajusia neporunymy zasadamy metodolohiji, mou vidihravaty peroriadnu ro. Ja ne pyu usioho cioho navmannia.
Jako naa kutura ne zdatna nalenym ynom zasvojity navi koncepcij, o vynykaju u liudkych holovach poza jiji osnovnoju teijeju, choa tvorci tych koncepcij dity toho

 istorynoho asu, o j ini liudy, to y moemo my rozrachovuvaty na te, o budemo zdatni

uspino zrozumity kuturu, cilkovyto vidminnu vid naoji, koly vona zvernesia do nas erez
kosminyj prostir? Porivniannia z armijeju krychitnych stvori, o maly velyku korys,
natovchnuvy na mertvoho filosofa, zdajesia meni j tut dorenym. Poky do takoho zitknennia ne dijlo, moji sudennia mohly vydavatysia pevnym perebienniam, a pohliady
udernakymy. Prote zustri vidbulasia, a porazka, jakoji my pid as cijeji zustrii zaznaly,
stanovyla spravnij experimentum cruris, dokaz naoji bezporadnosti, i ot joho naslidky bulo
zignorovano! Mif pro na piznavanyj universalizm, pro nau hotovnis spryjniaty i zrozumity cilkovyto novu z ohliadu na jiji pozazemne pochodennia informaciju, i dosi yve
j zostavsia neporunym, choa, oderavy poslannia z zirok, my zrobyly z nym ne bie, ani
zrobyv by dykun, kotryj, hrijuy bilia vohnya, v jakomu palaju znajdeni nym knyky najbiych mudreciv, vvaaje, o udovo vykorystav svoju znachidku!
To napysannia istoriji naych marnych zusy moe buty korysne choa b dlia majbutnioho, piznioho doslidnyka Peroho Kontaktu. Ade opublikovani povidomlennia, oficijni protokoly zoseredujusia na tak zvanych uspichach, abo na tomu pryjemnomu tepli,
jakym vije vid palajuych knyok. Pro hipotezy, jaki my po erzi perevirialy, tam maje
nioho ne skazano. ynyty tak mona bulo b, jakby ja ve zhaduvav pro ce objekt
doslidennia, zretoju, vidokremyvsia vid doslidnykiv. Ade tych, chto vyvaje, skaimo, fizyku, ne zasypaju povidomlenniamy pro te, jaki pomylkovi, netoni hipotezy, jaki fayvi
domysly vysuvaly jiji tvorci, jak dovho blukav Pauli, per ni pravyno sformuliuvav svoju
zasadu, skiky pomylkovych koncepcij vyprobuvav Dirak, poky dijov do aslyvoho zdohadu
pro oti svoji elektronni dirky. Ale istorija proektu Holos Neba je istorijeju porazky, tobto
bluka, o ne vyvely na priamu dorohu, to ne mona znevalyvo perekresliuvaty otych
zyhzahiv naoho pochodu, bo, krim nych, u nas ne zalyylosia nioho.
Pislia tych podij mynulo bahato asu. Ja dovho ekav na taku knyku, jak ocia. Dove
ekaty z suto biloginych pryyn ne mou. U mojemu rozporiadenni bula pevna
kikis notatok, zroblenych odrazu pislia zakryttia Proektu. omu ja ne robyv jich pid as
roboty u Proekti, bude pojasneno trochy zhodom. Na odnomu ja chotiv by naholosyty. My
staly bilia pidniia velyeznoji znachidky vkraj nepidhotovleni j vodnoas vkraj samovpevneni, odrazu oblipyly jiji z usich bokiv, vydko, adibno j sprytno, z tradycijnoju vpravnistiu, jak muraky. Ja buv odnijeju z nych. Pered vamy rozpovi muraky.
II
Mij kolega za fachom, jakomu ja pokazav vstup, skazav, o ja spapliuyv sebe, ob u
nastupnych rozdilach daty voliu svojim nachylam pravdoliuba, bo tym, pro koho ja, ne poalivy jich, napyu pravdu, vako bude predjavyty meni pretenziji, ade perym ja ne poaliv
sebe. Ce zauvaennia, cho i napivartivlyve, zmusylo mene zamyslyty. I choa takoho pidstupnoho namiru v mene j na dumci ne bulo, my vsi dosy dobre rozumijemo na mechanizmach dui, aby znaty, o podibni prysiahannia nioho ne varti. A moe, zauvaennia bulo
slune. Moe, mene spriamovuvala neusvidomlena chytris: ja vidverto pokazav usiu potvornis mojeji zlostyvosti, lokalizuvav jiji, ob vidmeuvatysia vid neji, -ale zrobyv ce tiky na
slovach.

Tym asom vona, nepomitno prosiaknuvy moji dobri namiry, ve as spriamovuvala

moje pero, i ja povivsia nae propovidnyk, kotryj, kartajuy merzenni liudki vynky, znachody tajemnu vtichu v tomu, o moe choa b hovoryty pro nych, koly ve sam hriyty ne
smije. Pry takomu perevernutomu pohliadi na rei, te, o ja vvaav prykroju, prodyktovanoju vymohamy temy neobchidnistiu, staje holovnym derelom natchnennia, a sama tema
Holos Neba pryvodom, jakyj vdalo pidvernuvsia pid ruku.
Zretoju, schemu cioho mirkuvannia, jake slid bulo b nazvaty karusenym, bo dumka
obertajesia v koli, de pryyny j naslidky ve as miniajusia misciamy, svojeju ergoju,
mona perenesty na samu problematyku Proektu. Nae myslennia povynno stykatysia z neporunoju sukupnistiu faktiv, jaki vytvereuju joho i koryhuju, bez takoho korektora vono
lehko staje proekcijeju tajemnych vad (abo dostojinstv, odnakovo) na dosliduvanyj objekt.
Zvedennia filosofkych system do yttievych pochybok jichnich tvorciv vvaajesia (meni pro
ce deo vidomo) zaniattiam takym e bananym, jak i nedozvolennym. Prote na samisikomu spodi filosofiji (jaka zavdy choe skazaty bie, ni ce v danyj as molyvo, bo javliaje
soboju sprobu vpijmaty svit u zamknenu klitku ponia), a osoblyvo u praciach najvyznaniych myslyteliv, zavdy prychovana zvorulyva vrazlyvis.
Piznavani zusyllia liudyny ce proces, obmeenyj bezkonenistiu, a filosofija
sproba dosiahnuty cijeji mei odnym machom, nae v korotkomu zamykanni, o daje upevnenis u doskonalomu j vinomu znanni. Nauka tym asom posuvajesia dribnoju stupoju,
inodi popovzom, a asom navi tupciuje na misci, odnak kine kincem siahaje do riznoho
rodu nepodolannych, vyrytych filosofkoju dumkoju okopiv i, zovsim ne zvaajuy na te, o
same tam mav proliahaty utymatyvnyj kordon dlia rozumu, prostuje dali.
Jak e filosofam ne vpasty vid cioho v rozpa? Odnijeju z form takoho rozpau buv pozytyvizm, o vidrizniavsia svojeju agresyvnistiu, bo, vdajuy z sebe virnoho sojuznyka, naspravdi buv likvidatorom nauky. Te, o rujnuvalo j nyylo filosofiju, sprostovujuy jiji velyki vidkryttia, treba bulo suvoro pokaraty, i fayvyj spinyk pozytyvizm vynis svij vyrok,
dovodiay, o naspravdi nauka nioho ne moe vidkryty, oskiky je zvyajnisikym styslym
zapysom dosvidu. Pozytyvizm prahnuv prynyzyty nauku, zmusyty jiji malo ne do vyznannia
svojeji nespromonosti odo bu-jakych transcendentnych pyta (o, odnak, jomu, jak my
znajemo, ne vdalosia).
Istorija filosofiji ce istorija poslidovnych i netotonych vidstupiv. Speru vona probuvala rozkryty osnovopoloni kategoriji svitu, potim absoliutni kategoriji rozumu, a my
tym asom, v miru nakopyennia zna, dedali krae pomialy jiji vrazlyvis. Ade konyj
filosof mav vyznaty sebe vzircem liudkoho rodu abo j navi usich, o tiky je, rozumnych
istot. Ale nauka je, vlasne, transcendencijeju dosvidu, jaka styraje na poroch vorani kategoriji myslennia; vora zaznaly porazky absoliutnyj prostir i as, siohodni rozsypajesia
nibyto vina aternatyva mi analitynistiu j syntetynistiu tverde, tobto mi determinizmom i vypadkovistiu. Prote odnomu z filosofiv omu ne spalo na dumku, o vyviniaty
svoje myslennia vid zakoniv, valyvych dlia vsioho liudstva, poynajuy vid kamjanoho viku
i do asiv, koly zhasatymu soncia, ri, cho by tam o, neoberena.
Te, o u vstupi ja postavyv sebe na misce nevidomoho faktora normy dlia vsioho biloginoho vydu, bulo, vyznaju krytyno, bezvidpovidano. Vypravdanniam cioho orazu sta-

valo prahnennia zrozumity vse, prahnennia, o maje tiky psychologinu cinnis. Filosofija hovory pro liudki spodivannia, strachy j prahnennia nabahato bie, ni pro sutnis
absoliutno bajduoho do nas svitu, jakyj lye odnodenkam zdajesia spokonvinoju nezminnistiu zakoniv i pravyl.
Navi koly ve my vidkryly taki zakony, o jich odnomu podaomu postupovi ne skasuvaty, to my odnakovo ne zumijemo vidriznyty jich vid tych, o budu vidkynuti. Tomu ja
zavdy spryjmav userjoz filosofiv tiky jak liudej, peresliduvanych cikavistiu, ale ne jak provisnykiv pravdy. Chiba, formuliujuy tezy pro kategorynyj imperatyv, pro vidnoennia
dumky do spostereennia, vony sumlinno opytaly speru sylu-sylennu liudej? De tam! pytaly zavdy j tiky sebe samych. Tomu ote jichnie pidnesennia vlasnoji osoby za konym razom na pjedestal, movazne proholoennia sebe vzircem Hominis Sapientis zavdy oburiuvalo mene j utrudniuvalo ytannia najhlybych filosofkych pra, bo ja dosy vydko dochodyv do toho miscia, de oevydne dlia avtora ne bulo oevydnym dlia mene, to dali vin rozmovliav ue tiky sam z soboju, rozpovidav meni pro samoho sebe, zvertavsia do samoho
sebe, vtratyvy pravo vyholouvaty ustaleni istyny, pryjniatni i dlia mene, a tym bie dlia
rety dvonohych istot, o zaseliaju planetu.
Jak mene smiyla, napryklad, upevnenis tych filosofiv, kotri dovodyly, o ne isnuje
inoho myslennia, krim movnoho. Ci filosofy ne zdohaduvalysia, o vony je tijeju astynoju
liudkoho rodu, o ne obdarovana matematyno. Skiky to raziv u svojemu ytti, osiajanyj
novym vidkryttiam, tak micno osiahnuvy joho su, o nemolyvo ve bulo jiji zabuty, ja
hodynamy muyvsia, aby vbraty moje vidkryttia u movni aty, bo vono narodylosia v meni
poza bu-jakoju, y to pryrodnoju, y to formanoju, movoju.
Dlia sebe ja nazvav cej fenomen stanom postupovoho vyrynannia; opysaty joho nemolyvo, oskiky te, o vynykaje u pidsvidomosti j vako, povino znachody dlia sebe
hnizda-slova, isnuje u formi ciloho, per ni opynysia vseredyni cych hnizd, ale ja ne zdatnyj
vydobuty z sebe odnoho natiaku, ob pojasnyty, u jakomu, vlasne, vyhliadi zjavliajesia ota
bezmovnis i pered-movnis, kotru proviuje ditklyve viduttia, o ekaty jiji ne marna ri.
Filosof, jakyj ne pereyvav sam takoho stanu i ne znaje joho iz samosposteree, ce liudyna z pohliadu diji pevnych mechanizmiv mozku zovsim ina, ni ja; nezaleno vid stupenia
biloginoji podibnosti, vidminnis mi namy znano bia, ni chotilosia b takym myslyteliam.
Vlasne, jako hovoryty pro vrazlyvis i toj velyeznyj ryzyk, jakyj bere na sebe filosof,
to podibnym bulo j stanovye uasnykiv Proektu odo vyznaennia joho centranoji problemy. o my maly? Pered namy bula tajemnycia j neprolazni chai usiliakych zdohadiv.
Vid tajemnyci my vidkolupaly ulamky faktiv, prote, ne sklavysia v odne cile, ne rozrisy u
micnyj masyv, zdatnyj koryhuvaty nai prypuennia, ci fakty staly postupovo braty horu, a
my blukaty u chaach domysliv, zasnovanych na zdohadach. Nai pobudovy stavaly o
raz, to natchnennii j smilyvii, dedali bie viddaliajuy vid tyliv nabutych zna, my
ladni buly rozchytuvaty jichni pidvalyny, rujnuvaty najsviatii zasady fizyky y astronomiji,
aby lye rozhadaty tajemnyciu. Prynajmni tak nam zdavalosia.
ytaevi, kotryj dijov a do cioho miscia i z dedali biym neterpinniam de vtajemnyennia v meritum slavetnoji zahadky, spodivajuy, o ce vkyne joho v dro nasolody, jak
na seansach fimiv achiv, koly u prysutnich zastyhaje u ylach krov, radu vidklasty moju

knyku, bo vin bude rozarovanyj. Ja ne pyu sensacijnu povis, ja rozpovidaju, v jakyj sposib
nau kuturu bulo piddano ispytovi na kosminu prynajmni ne tiky zemnu, universanis, i o z toho vyjlo. Vid samoho poatku robit u Proekti ja vvaav joho same takym
kryterijem universanosti zemnoji kutury, nezvaajuy na te, jaku korys spodivavsia maty
chto inyj vid dijanosti mojeji i mojich koleg.
Toj, chto stey za chodom mojeji dumky, moe, pomityv, o, perenosiay problemu
karusenoho myslennia iz vzajemyn mi mnoju i mojeju temoju na samu ciu temu (tobto
na stosunky mi doslidnykamy i Holosom Neba), ja zumiv vykrutyty iz skrutnoho stanovya, oskiky zakyd odo prychovanych derel natchnennia poyryv tak, o v niomu
vmistyvsia uve Proekt. Vlasne, takym i buv mij namir, e do toho, jak ja vysluchav krytyni
zauvaennia. Deo perebiujuy, ob akcentuvaty svoju dumku, skau: ve v procesi roboty (vako pryhadaty, koly same) v mene vynykla pidozra, o zorianyj lyst, jakyj my
namahalysia rozhadaty, stavav dlia nas ymo na zrazok psychologinoho asocityvnoho testu, napryklad, osoblyvym ynom uskladnenoho testu Roracha. Ade tak samo, jak toj, chto,
pomiajuy u barvystych pliamach obrysy angeliv y zlovisnych ptachiv, naspravdi domaliovuje svojeju ujavoju nevyraznis tych pliam, i my za zaslonoju nezrozumilych znakiv sylkuvalysia vyjavyty te, o mistylosia peredusim u nas samych.
Cia pidozra uskladnyla moju robotu, j teper vona zmuuje mene do zizna, jakych ja
voliv by unyknuty, odnak ja vyriyv, o naukove, a takyj bezporadnyj, ve ne moe vvaaty
svoji fachovi zdibnosti ymo na zrazok vidokremlenoji zalozy abo jakoji ujky i ne povynen
prychovuvaty odnoji z najdelikatniych osobystych problem. Botanik, klasyfikujuy kvity,
maje obmeeni molyvosti dlia vidobraennia v utvoriuvanych nym schemach vlasnych fantazij, vydi y, skaimo, nycych prystrastej. Na doslidnyka starodavnich mifiv atuje ve
biyj ryzyk, bo erez jichnij nadmir vin samym svojim vyborom toho y inoho mifu
svidytyme skorie pro te, o tryvoy joho sny i joho pozanaukove buttia, ni pro te, o
stanovy strukturni invarinty samych mifiv.
Dotyni do Proektu liudy zmueni buly zrobyty nastupnyj karkolomnyj krok pity
same na takyj ryzyk u ne znanych doty mastabach. Tomu nichto z nas ne skae, naskiky
my buly znariaddiam objektyvnoho analizu, naskiky sformovanymy suasnistiu, typovymy dlia neji, predstavnykamy liudstva, i jakoju miroju, vreti, konyj reprezentuvav lye
samoho sebe, i natchnennyceju hipotez odo zmistu lysta bula joho vlasna psychika,
moe, chvora, moe, schyna do majani, v jiji ve ne kontroliovanych diliankach.
Koly ja vyslovliuvav taki pobojuvannia, biis mojich koleg traktuvaly jich jak zabyvannia pamorokiv. Vony vyvaly ini vyrazy, ale su bula same taka.
Ja udovo jich rozumiv. Proekt stvoriuvav precedent, v jakomu, nae maleki derevjani
liaky u velykij, chovalysia ini precedenty. Nasampered, nikoly doty fizyky, technology, chimiky, jaderyky, bilogy, kibernetyky ne maly u svojich rukach takoho predmetu doslide,
jakyj ne tiky javliav soboju pevnu materinu, tobto pryrodnu, zahadku, a j buv z pevnym
namirom stvorenyj i nadislanyj Kymo, pryomu jlosia pro potencijnych adresativ. Oskiky
ci veni provadia tak zvani ihry z Pryrodoju, jaka a nijak ne je suprotyvnykom, nadilenym osobystistiu, vony ne prypuskaju molyvosti, o za dosliduvanym objektom spravdi
stoji Chto, i o rozibraty u tomu objekti mona bude tijeju miroju, jakoju chid mirkuva

dovede jich do otoho cilkovytoho anonimnoho vynuvatcia. To, choa vony znaly j navi hovoryly, o Vidpravnyk lysta reanyj, uve jichnij yttievyj dosvid, usia zdobuta nymy fachova pidhotovka supereyly ciomu.
Fizykovi j na dumku ne spade, o Chto navmysne vyviv elektrony na orbity, ob vin
musyv suyty sobi holovu nad konfiguracijamy cych orbit. Fizyk dobre znaje, o hipoteza
pro vynuvatcia orbit u joho nauci cilkovyto zajva, bie toho, vzahali neprypustyma. Ale v
Proekti nemolyve stalo reanistiu, a fizyka u svojemu poperedniomu vyhliadi neprydatnoju; my z cym dobriae namuylysia. Skazanoho mnoju, napevne, dostatnio, ob zjasuvaty,
o moje stanovye u Proekti bulo skorie vidokremlene (zrozumilo, u teoretynomu, zahanomu aspekti, a ne v administratyvnij ijerarchiji).
Meni dorikaly, o ja nedostatnio konstruktyvnyj, bo zavdy maju napochvati svij
hri, jakyj dokydaju do uych mirkuva, poruujuy j perepyniajuy takym ynom jichnij
perebih, natomis sam ja vnis, movliav, ne due bahato korysnych koncepcij, z jakymy
mona bulo b o zrobyty. A ot Belojn u dopovidi Kongresu vyslovliujesia pro mene jaknajkrae (spodivajusia, ne lye tomu, o my z nym druzi), j ce, moe, poasty obumovleno
joho posadoju (administratyvnoju tako). Jako pislia peridu sumniviv i vaha na
konomu okremomu doslidnykomu rivni rizni pohliady zvodylysia do pevnoji kolektyvno
vyroblenoji dumky, toj, chto zasidav (jak Belojn) u Naukovij Radi, dobre bayv, o pohliady
okremych grup asto dimetrano protyleni. Zretoju, samu koordynacijnu strukturu Proektu z jiji vzajemnoju izoliacijeju okremych rivniv ja vvaav nadzvyajno produmanoju, bo
vona unemolyvliuvala vynyknennia takych javy, jak epidemija pomylok. Podibnyj informacijnyj karantyn mav i svoji negatyvni naslidky. Prote ja ve poynaju peredasno
zahlybliuvaty u detali. Ote, as perejty do vykladu podij.

Koly Blejdergroen, Neme i grupa yhubova vidkryly inversiju nejtryno, vynyk novyj
rozdil astronomiji nejtrynna astrofizyka. Vona odrazu stala nadzvyajno modna, i v
usiomu sviti rozpoalysia doslidennia kosminoho vyprominiuvannia cych astynok.
Maunt-Palomarka observatorija tako vstanovyla v sebe, i to odna z perych, aparaturu z
vysokym stupenem avtomatyzaciji i z rozdinoju zdatnistiu, jak na toj as, najvyoji proby.
Do cijeji aparatury, a konkretno do tak zvanoho nejtrynnoho invertora nabralasia cila erga
baajuych provodyty doslidennia, i dyrektor observatoriji (todi ce buv profesor Rajn) mav
bahato klopotu z astrofizykamy, osoblyvo molodymy, bo konyj z nych vvaav, o peris
naley same joho programi doslide.
Sered aslyvykiv vyjavylosia dvijko takych sobi molodykiv Chejler i Mehoun,
obydva due ambitni i zahalom zdibni (ja buv trochy znajomyj, z nymy); vony rejestruvaly
maxymane nejtrynne vyprominiuvannia vyznaenych dilianok neba, ukajuy slidiv tak
zvanoho efektu tiohlica nimekoho astronoma staroho pokolinnia.

Cioho efektu, o mav stanovyty nejtrynnyj vidpovidnyk poervoninnia starych fotoniv, omu ne vdavalosia vyjavyty, bo, jak zjasuvalosia erez kika rokiv, teorija tiohlica
bula chybna. Ta Chejler i Mehoun ne mohly pro ce znaty, ote, vony, jak levy, borolysia za
te, ob u nych peredasno ne vidibraly aparaturu, i zavdiaky svojij zapovziatlyvosti maly tu
aparaturu v svojich rukach maje dva roky, ob kine kincem zalyytysia ni z ym. Cili kilometry rejestracijnoji striky pily todi do archivu observatoriji. erez kika misiaciv znana
astyna tych striok potrapyla do ruk sprytnoho, choa ne due talanovytoho fizyka, jakoho
za amorani vynky vyhnaly z malovidomoho navanoho zakladu na Pivdni. Jomu poastylo unyknuty sudovoho procesu, bo v cij spravi zamiani buly kika vplyvovych osib.
Nevdacha fizyk, na prizvye Svenson, oderav ti striky za nezjasovanych obstavyn. Zhodom joho dopytuvaly pro ce, ale tak nioho j ne diznalysia, bo vin orazu hovoryv o ine.
To buv cikavyj typ. Vin vykonuvav funkciji postaanyka materiliv, ale e j bankira
i navi duchovnoho rozradnyka syly-sylennoji manijakiv, jaki koly prahnuly tiky zbuduvaty perpetuum mobile abo obysliuvaly kvadraturu kola, a siohodni vynachodia riznomanitni vydy likuvanoji energiji, rozrobliaju teoriju kosmohenezu i doukujusia sposobiv zastosuvannia telepatynych javy u promyslovosti. Takym liudiam zamalo paperu j olivcia;
dlia pobudovy orgotroniv, detektoriv supersensytyvnych fliujidiv, elektrynych palyok,
o sami ukaju vodu, naftu i skarby (zvyajni verbovi palyky to ve anachronizm, staryj
motloch), potribni yslenni, asto-husto vakodostupni j dorohi materily. Svenson za pevnu
sumu dolariv umiv distaty jich cho by j z-pid zemli. Do joho kontory vaaly parafizyky j
orgonisty, tvorci telepatoriv i pnevmatoriv, z dopomohoju jakych mona bulo povsiakas
pidtrymuvaty zvjazok z duchamy; perebuvajuy, takym ynom, na najnyomu rivni naukovoji sfery, tam, de vona nepomitno perechody u sferu, o pidliahaje ve psychitram,
Svenson, odnak, zasvojiv pevnu sumu korysnych vidomostej, bo navdyvovyu dobre orijentuvavsia v tomu, na o jakraz buv najvyyj popyt u schybnutych tytaniv duchu.
Vin, zretoju, ne hrebuvav i zarobitkom nyoho hatunku, postaajuy, napryklad,
nevelykym laboratorijam chimini reaktyvy sumnivnoho pochodennia; v joho ytti ne bulo
takoho peridu, koly b joho ne prytiahaly do uasti u sudovomu procesi, choa vin unykav
vjaznyci, balansujuy na hrani dozvolennoho. Meni zavdy podobalosia vyvaty psychologiju
takych, jak Svenson. Na moju dumku, vin ne buv ani ystym achrajem, ani cynikom, o
nayvajesia na yjicho vidchylenniach vid normy, choa, zdajesia, mav dosy zdorovoho
hluzdu, aby usvidomliuvaty, o perevana biis joho klijentiv nikoly ne zdijsny svojich
idej. Buly sered nych taki, jakymy vin opikuvavsia, nadajuy jim aparaturu u kredyt, navi
koly ve ne mona bulo cilkom doviriaty jichnij platospromonosti. Mabu, ti pidopini ymo
vabyly joho do sebe, jak i mene typ liudej, podibnych do nioho. Vin vvaav spravoju svojeji
esti dobre obsluyty klijenta, to, koly chto kone potrebuvav kistok nosoroha, bo skonstrujovanyj z inoho materilu prystrij zalyyvsia b nimyj na poklyk duchiv, vin distavav
same kistky nosoroha, a ne voliai y baraniai; prynajmni mene v ciomu zapevnialy.
Oderujuy a moe, kupujuy, striky vid nevidomoji jomu liudyny, Svenson mav
u ciomu svij interes. Vin dostatnio rozumivsia na fizyci, ob znaty na strikach zapysano
tak zvanyj ystyj um, i jomu spalo na dumku ukladaty z dopomohoju cych striok tak
zvani loterejni tablyci. Taki tablyci jich ie nazyvaju serijamy vypadkovych ysel po-

tribni dlia bahatioch vydiv doslide; jich abo ukladaju specino zaprogramovani obysliuvani mayny, abo oderuju za dopomohoju obertovych dyskiv, kraji jakych poznaeni cyframy, o fixujusia nerehuliarnymy spalachamy tokovoji lampy. Tablyci mona vyhotovliaty j inymy sposobamy, ale ti, chto cym zajmajesia, asto maju chalepu, bo oderani
seriji ridko koly buvaju dostatnioju miroju vypadkovi; koly dokladno vyvyty jich, to
mona vyjavyty, o okremi cyfry zjavliajusia z bi-men javnoju rehuliarnistiu i omu
schyni nadto v dovhych serijach vypadaty astie vid inych. A cioho dosy, ob vyznaty taku tablyciu neprydatnoju. Ote, svidomo utvoryty absoliutnyj chaos, do toho u
ystomu vyhliadi, ne zavdy lehke zavdannia. Vodnoas na taki tablyci isnuje stalyj
popyt. To Svenson rozrachovuvav na nepohanyj zysk, tym bie, o joho vaher praciuvav
skladaem-linotypistom v odnij z universytetkych drukare; same v nij drukuvalysia oti
tablyci, jaki Svenson potim prodavav, vysylajuy jich potoju, tobto bez poserednyctva knyhotorgovciv.
Jakyj iz prymirnykiv tably potrapyv do ruk D. F. N. Lejzerovitca, liudyny takoji
nepevnoji. Tak samo, jak Svenson, Lejzerovitc vidznaavsia neabyjakoju zapovziatlyvistiu,
te z vidtinkom svojeridnoho idealizmu, bo ne vse robyv tiky zadlia hroej. Lejzerovitc buv
ne tiky lenom, a inkoly j zasnovnykom bahatioch excentrynych tovarystv, typu Lihy
doslidennia litajuych tarilok, i asto potrapliav u skrutne finansove stanovye, bo u
biudetach cych tovarystv vyjavlialysia nezrozumili zbytky. Prote nikoly ne vdavalosia dovesty, o Lejzerovitc dopustyvsia zlovyva. Cilkom molyvo, o vin prosto buv nedbalyj.
Usupere triom literam D. F. N. pered prizvyem, Lejzerovitc ne zakinyv fizynoho
fakutetu j ne mav prava nazyvaty sebe doktorom fizynych nauk. Cho skiky sylkuvav
ja zahnaty joho na slyke v ciomu pytanni, vin tverdyv, o skoroennia D. F. N. oznaaje
vsioho lye psevdonim, jakym vin pidpysuje svoji statti, a same Duhlas Filipp Nevus. I
spravdi, jak D. F. N. Lejzerovitc vin pysav do bahatioch naukovo-fantastynych urnaliv,
buv vidomyj u kolach liubyteliv cioho anru jak dopovida na yslennych zjizdach i konferencijach, de vystupav na kosmini temy. Specinistiu Lejzerovitca buly sensacijni vidkryttia, jaki jomu astylo robyty prynajmni dvii na rik. Do rei, vin zasnuvav muzej, de
bulo zibrano exponaty, nibyto zalyeni pasayramy litajuych tarilok u riznych misciach
Spoluenych tativ; odnym z takych exponativ buv obstryenyj, pofarbovanyj u zelenyj kolir
i zaspyrtovanyj mavpjayj embrin, ja bayv joho fotografiji. My nedoociniujemo toho, jaka
syla-sylenna aferystiv i boevinych napchalasia v prostir, o javliaje soboju promiok mi
suasnoju naukoju i psychitrynoju likarneju.
Lejzerovitc buv tako spivavtorom knyky pro konspiraciju, do jakoji vdajusia uriady
velykych derav, ob prychovaty bu-jaku informaciju pro pryzemlennia tarilok i navi
pro kontakty vyznanych politynych dijaiv z poslanciamy inych planet. Zbyrajuy riznomanitni, men y bi bezhluzdi dokazy dijanosti inoplanetian, vin, vreti, natrapyv na
slid rejestracijnych striok z Maunt-Palomarkoji observatoriji i vyjov na jichnioho tohoasnoho vlasnyka Svensona. Vin spoatku ne chotiv peredaty ti striky Lejzerovitcu, ale toj
vysunuv povanyj argument u vyhliadi triochsot dolariv, bo jakraz todi jakyj bahatyj dyvak
pidtrymav odyn z joho kosminych fondiv.
Nevdovzi Lejzerovitc opublikuvav riad statej z hunymy zaholovkamy, povidomyvy,
niby na strikach z Maunt-Palomaru okremi peridy umiv rozdileni smuhamy movannia

takym ynom, o odne z druhym ukladajesia u krapky j tyre azbuky Morze. U podaych
dedali sensacijniych publikacijach vin ue posylavsia na Chejlera j Mehouna jak na avtorytetnych astrofizykiv, kotri mou zasvidyty avtentynis vidkryttia. Koly ci povidomlennia
peredrukuvaly kika provincijnych hazet, rozhnivanyj doktor Chejler poslav do nych sprostuvannia, korotko zaznayvy, o Lejzerovitc absoliutnyj nevihlas (zvidky inoplanetiany
mohly b znaty azbuku Morze?), joho tovarystvo zvjazku z Kosmosom achrajke, a tak
zvani smuhy movannia na strikach prosto nezapysani miscia, bo rejestrujua aparatura as vid asu vymykajesia. Lejzerovitc ne buv by Lejzerovitcem, jakby pokirno sterpiv
taku naruhu: vin ni z ym ne pohodyvsia, e j zapysav Chejlera u svij ornyj spysok vorohiv kosminoho kontaktu, kudy ve bulo zaneseno ymalo svitlych umiv, bo vony maly
neoberenis lehkovano piddaty sumnivu joho poperedni dosiahnennia.
Tym asom, nezaleno vid cijeji istoriji, o mala neabyjakyj rozholos u presi, stalasia
spravdi nezvyajna podija. Poalosia z toho, o doktor Raf Lumis, za osvitoju statystyk,
vlasnyk agentstva po vyvenniu hromadkoji dumky (vono perevano obsluhovuvalo riznomanitni nevelyki torgovi firmy), zvernuvsia do Svensona z reklamacijeju, skaray na te,
o malo ne tretyna ergovoho tyrau Svensonivkych loterejnych tably je ideanym povtorenniam poperednioji seriji, a same peroho tyrau. Cym Lumis davav zrozumity, o
Svenson, jakomu ne chotilosia utrudniuvaty sebe systematynym zakodovuvanniam umu
u erehy cyfr, zrobyv ce tiky raz, a potim, zamis davaty u nastupnych serijach podai vypadkovi poslidovni riady ysel, mechanino kopijuvav peru seriju, lye neznanym ynom
peretasovujuy okremi storinky. Ale Svenson mav prynajmni u cij spravi, yste sumlinnia, to zapereyv Lumisovi pretenziji i, vkraj oburenyj, napysav jomu kika rizkych sliv.
Lumis, u svoju ergu, viduvy sebe obraenym i oukanym, zvernuvsia do sudu. Svensona
bulo pokarano trafom za obrazu osoby, krim toho, sud schyliavsia do pidtrymky zvynuvaennia pozyvaa, o nova serija tably bula oukanstvom, bo povtoriuvala peru. Svenson
podav apeliaciju, ale erez pja tyniv vidklykav jiji i, splatyvy nakladenyj na nioho traf,
bezslidno znyk.
Kanzaka Morning star kika raziv umiuvala korespondenciji z procesu Lumis
proty Svensona, oskiky buv mertvyj sezon i kraych materiliv brakuvalo. Odnu z cych
zamitok proytav, jiduy na robotu, doktor Sol Rappoport z Instytutu perspektyvnych
doslide (vin hovoryv meni, o znajov hazetu na sydinni u vahoni sam nikoly jiji ne
kupuvav).
Ce bulo v subotu, i hazeta, aby zapovnyty svoji zbieni toho dnia paty, krim reportaa iz zalu sudu, vmistyla poriad iz hnivnym sprostuvanniam doktora Chejlera vyslovliuvannia Lejzerovitca pro brativ po rozumu. Ote, Rappoport mih oznajomytysia z usima
detaliamy dosy dyvnoji choa na peryj pohliad dribjazkovoji, afery. Koly vin vidklav hazetu,
jomu naraz spalo na dumku o take udne, a komine: Lejzerovitc, vvaajuy miscia tyi
na strikach syhnalamy, bez sumnivu, pliv nisenitnyci. Ale vodnoas vin mav slunis,
vbaajuy v strikach rejestraciju povidomlennia, jako cym povidomlenniam buv um!
Dumka bula boevina, ale Rappoport ne mih jiji pozbutysia. Potik informaciji, napryklad, liudkoji movy, ne zavdy vyjavliaje pered namy, o vin je same informacijeju, a ne
chaosom zvukiv. uu movu my asto spryjmajemo jak sucine bekotinnia. Okremi slova
rozrizniaje tiky toj, chto ciu movu rozumije. A dlia toho, chto jiji ne rozumije, je lye odyn-

jedynyj sposib zrobyty take valyve rozriznennia. U vypadku, koly my ujemo spravnij um,
okremi seriji syhnaliv nikoly ne povtoriujusia u tij samij poslidovnosti. U ciomu rozuminni
umovu seriju stanovy, napryklad, tysiaa cyfr, jaki vypadaju na ruletci. Absoliutno nemolyvo, ob u nastupnij tysiai ihor mohly povtorytysia u takij samij poslidovnosti rezutaty poperednioji seriji. Vlasne, su umu j poliahaje v tomu, o ergovis pojavy joho
elementiv zvukiv y inych syhnaliv peredbayty nemolyvo. Jako, odnak, seriji
povtoriujusia, ce svidy, o umova pryroda javya bula pozirnoju, o naspravdi pered
namy peredava, jakyj nadaje informaciju.
Doktor Rappoport podumav, o, molyvo, Svenson ne brechav na sudi j ne kopijuvav
uve as odnu striku, a poslidovno vykorystav striky, na jakych protiahom bahatioch misiaciv rejestruvalosia kosmine vyprominiuvannia. Jako vono bulo umysnoju syhnalizacijeju i jako u cej as odna serija peredai povidomlennia zakinylasia, a potim joho poaly
peredavaty spoatku, v rezutati vyjlo b te, na omu napoliahav Svenson. ergovi striky
zafixuvaly b tono taki sami seriji impusiv, jaki svojeju povtoriuvanistiu zasvidyly b, o
jichnij umovyj vyhliad tiky iliuzija!
Use ce bulo najvyoju miroju nepravdopodibne, a prote molyve. Rappoport olovik
dosy vrivnovaenyj, nebajduyj do vyhod i komfortu, ta koly joho osiavala podibna do cijeji
dumka, vin vyjavliav nadzvyajnu sprytnis ta energijnis. Oskiky v hazeti bulo vmieno
adresu doktora Chejlera, vin lehko mih iz nym zvjazaty. Najvalyvie dlia Rappoporta bulo
distaty striky. Tomu vin napysav do Chejlera, ne rozkryvajuy, odnak, jomu svojich zdohadiv bo to bulo zanadto fantastyno, a tiky zapytujuy, y mih by vin pozyyty jomu
striky, jaki zalyyly ie v archivi Maunt-Palomarkoji observatoriji. Nevdovolenyj tym,
o joho imja vplutaly v aferu Lejzerovitca, Chejler vidmovyv. A todi Rappoport zapovziavsia
po-spravniomu dosiahty svoho j napysav prosto do observatoriji. Joho prizvye bulo dosy
dobre vidome u naukovych kolach, i nezabarom vin oderav de iz dobryj kilometr striok,
jaki peredav svojemu druhovi, doktoru Choviceru, ob toj doslidyv na obysliuvanij mayni,
jak rozkladajusia elementy za astotoju, tobto zrobyv tak zvanyj dystrybutyvnyj analiz.
Ue na cij stadiji problema bula nabahato skladnia, ni ja zaraz opysuju. Informacija
tym bie nahaduje ystyj um, ym povnie peredava vykorystovuje jemnis kanalu
zvjazku. Jako jiji vykorystano povnistiu, tobto zvedeno do nulia nadmirnis, dlia nevtajemnyenoji liudyny syhnal niym ne vidrizniatymesia vid sucinoho chaosu. Jak ja ve hovoryv, rozyfruvaty takyj um jak informaciju vdajesia tiky todi, koly te same povidomlennia
peridyno povtoriujesia i povtoreni peredai mona porivniaty mi soboju. Same ce vchodylo v namiry Rappoporta, i v ciomu jomu maly dopomohty prystroji obysliuvanoho centru,
de praciuvav Chovicer. Jomu Rappoport te odrazu ne skazav, pro o jdesia, bo buv zacikavlenyj u zbereenni tajemnyci; do toho , koly b raptom zjasuvalosia, o joho ideja chybna,
nichto pro ce ne dovidavsia b. Pro cej kumednyj poatok potim zovsim ne sminoji istoriji
Rappoport rozpovidav bahato raziv i navi zberih jak relikviju prymirnyk hazety, jakyj
natovchnuv joho na vidkryttia.
Pereobtiaenomu robotoju Chovicerovi ne due chotilosia poynaty marudnyj analiz,
ne znajuy, dlia oho vin potriben; oto Rappoport, zretoju, navayvsia doviryty jomu tajemnyciu. Toj spoatku vysmijav Rappoporta, ale pid vplyvom joho perekonlyvych sliv kine
kincem pohodyvsia vykonaty joho prochannia.

Koly za kika dniv Rappoport povernuvsia do Massausetsa, Chovicer zustriv joho

zvistkoju pro negatyvni naslidky doslidennia, jaki, na joho dumku, zrujnuvaly fantastynu
hipotezu. Rappoport ja znaju pro ce vid nioho samoho laden buv ue oblyyty ciu
spravu, ale, rozdratovanyj kpynamy svoho druha, poav spereatysia z nym. Vin skazav
jomu, o vse nejtrynne vyprominiuvannia odnoho sektora neba ce spravnij okean, roztiahnutyj po velyeznomu spektru astot, i jako navi Chejler z Mehounom, proesavy cej
spektr, ysto vypadkovo vychopyly z nioho uryvok tunoho vyprominiuvannia, o pochody
vid rozumnoho peredavaa, to bulo b nejmovirnym udom, jakby vony zmohly zrobyty te
same znov-taky vypadkovo vdruhe.
Ote, slid bulo rozdobuty striky, jakymy volodiv Svenson. Chovicer pohodyvsia z cymy
argumentamy, odnak zauvayv (bo j vin chotiv maty slunis), o koly rozhliadaty ce pytannia jak aternatyvu: povidomlennia z zirok y achrajstvo Svensona, to druha jiji astyna pravdopodibnia za peru u kika mijoniv raziv. J dodav, o rozdobuti striky malo
ym dopomou Rappoportovi: oderavy vyklyk do sudu i prahnuy stvoryty sobi molyvosti
dlia uspinoho zachystu, Svenson mih prosto skopijuvaty striku j predstavyty ciu fayvku
pid vyhliadom oryginalu nejtrynnoji rejestraciji.
Rappoport niym ne mih jomu zapereyty, ale podzvonyv do svoho znajomoho fachivcia v haluzi aparatury dlia napivavtomatynoji dovhoserijnoji rejestraciji j zapytav, y
mona jako vidriznyty striky, de zapysano perebih pevnych pryrodnych procesiv, vid tych,
de podibni zapysy zrobleni tuno (tobto, v omu poliahaje riznycia jako vona vzahali je,
mi oryginalom i kopijeju rejestraciji). Vyjavylosia, o take rozriznennia molyve; todi
Rappoport zvernuvsia do advokata Svensona i za jakyj tyde ue mav u svojich rukach
uve komplekt striok. Jak vstanovyv expert, usi vony vyjavylysia oryginalamy; ote, Svenson ne achrajuvav: peredaa spravdi peridyno povtoriuvalasia.
Pro takyj rezutat doslide Rappoport ne povidomyv ni Choviceru, ni advokatovi
Svensona, zate toho samoho dnia, a tonie, tijeji noi vyletiv do Vaingtona i, dobre
znajuy, jakymy beznadijnymy buvaju sproby podolaty biurokratyni perekody, zvernuvsia
prosto do Mortimera Raa, prezydentkoho radnyka u spravach nauky, kolynioho
kerivnyka NASA, jakoho vin znav osobysto. Ra, za osvitoju fizyk, spravdi svitla holova, pryjniav joho, cho bula ve piznia hodyna. Rappoport try tyni ekav u Vaingtoni na joho vidpovi. Tym asom striky vyvalysia dedali vyznaniymy fachivciamy.
Nareti Ra vyklykav joho na naradu, uasnykamy jakoji bulo vsioho devjatero osib i
sered nych svityla amerykankoji nauky fizyk Donad Protero, filolog-movoznave Ajvor
Belojn, astrofizyk Tajchemer Dill i matematyk-informacinist Don Ber. Na cij naradi bulo
pryjniato neoficijnu uchvalu stvoryty specinu komisiju dlia vyvennia nejtrynnoho lysta z zirok, jakyj oderav todi, na Belojnovu napivartivlyvu propozyciju, nazvu-kryptonim
Holos Neba. Ra poprosyv uasnykiv narady dotrymuvaty tajemnyciu, zvisno, tymasovo,
oskiky joho nepokojilo, o presa moe nadaty cij spravi sensacijnoho charakteru j ce zakody v otrymanni neobchidnych kotiv, jako vona stane predmetom politynoji sutyky u
Kongresi, de pozycija Raa predstavnyka administraciji, piddanoji hostrij krytyci, bula
dosy chystka.
Zdavalosia, o sprava povernula u najbi rozumne ruslo, koly cilkom nespodivano v
neji vtrutyvsia nevdatnyj doktor fizynych nauk D. F. N. Lejzerovitc. Z usich povidomle pro

proces Svensona vin vyytav lye te, o sudovyj expert u svojemu vysnovku j slovom ne
obmovyvsia, nibyto smuhy movannia na strikach buly poronimy misciamy, spryynenymy peridynym vymykanniam aparatury. Vin pojichav do Melvilla, de vidbuvavsia proces, i sydiv u hoteli, vziavy v oblohu Svensonovoho advokata, bo prahnuv zdobuty striky,
jaki, na joho dumku, maly potrapyty do muzeju kosminych dyvohliadiv. Advokat, odnak,
ne chotiv viddaty jomu striky jak osobi nesolidnij; Lejzerovitc, jakomu skri vvyalysia antykosmini zmovy, najniavy pryvatnoho detektyva, poav steyty za oboroncem i zavdiaky
ciomu dovidavsia, o jakyj uyj, nemiscevyj olovik pryjichav rankovym pojizdom, zamknuvsia z advokatom u hoteli, oderav vid nioho striky, a todi poviz jich do Massausetsa.
Cym olovikom buv doktor Rappoport. Lejzerovitc poslav svoho detektyva uslid za
Rappoportom, jakyj ne pomityv, o za nym stea. A koly Rappoport prybuv do Vaingtona
j kika raziv pobuvav u Raa, Lejzerovitc vyriyv, o nastav as dijaty. Dlia Raa i kandydativ u majbutni uasnyky operaciji Holos Neba due prykroju nespodivankoju bula stattia
u Morning star, peredrukovana pid vidpovidnoju nazvoju odnijeju z vaingtonkych hazet,
u jakij Lejzerovitc pysav, o administracija namahajesia pidstupno prychovaty bezcinne
vidkryttia, tonisiko tak samo, jak kikanadcia rokiv do toho pid oficijnymy zajavamy ministerstva aviciji vona pochovala tak zvani NLO nerozpiznani litajui objekty, abo
slavnozvisni tarilky.
A todi Ra zbahnuv, o cia sprava moe nabuty nebaanoho rezonansu na minarodnij areni, jako komu spade na dumku, niby Spolueni taty namahajusia prychovaty vid
usich fakt ustanovlennia zvjazku z kosminoju cyvilizacijeju. opravda, vin ne due perejniavsia pojavoju statti, bo jiji neserjoznyj ton dyskredytuvav jak avtora, tak i joho tverdennia, to Ra, jak liudyna najbi dosvidena u praktyci pablisiti, rozrachovuvav na te, o,
koly promovaty, zdijniatyj halas sam soboju nezabarom zatychne.
Odnak Belojn vyriyv zustritysia z Lejzerovitcem pryvatnym ynom, tomu o ja
znaju pro ce vid nioho samoho jomu bulo prosto koda cioho manijaka kosminych kontaktiv. Belojn vvaav, o koly vin, sam na sam z Lejzerovitcem, zaproponuje jomu jaku
druhoriadnu posadu u Proekti, to tym use vladnaje. Jak vyjavylosia, to buv lehkovanyj krok,
cho i prodyktovanyj najlipymy namiramy. Belojn, ne znajuy Lejzerovitca, dav sebe obduryty otymy D. F. N.; vin hadav, o matyme spravu cho i z troky schybnutym ukaem
populiarnosti, jakyj ne hrebuje sumnivnymy zasobamy, ta vse iz kolegoju, naukovcem,
fizykom. A naspravdi zitknuvsia z hariakuvatym olovikom, kotryj, pouvy, o zorianyj
lyst taky isnuje, zajavyv jomu z isterynoju bezceremonnistiu, o striky, a ote, j lyst,
ce joho pryvatna vlasnis, o joho pohrabovano, a v podaij rozmovi doviv Belojna do
alenstva; pobayvy, o marna ri domohtysia oho slovamy, Lejzerovitc vybih u korydor
i poav tam vereaty, pohroujuy, o zvernesia do OON, do Trybunalu po pravach liudyny, a todi siv u lift i pokynuv Belojna sam na sam iz neveselymy dumkamy.
Zrozumivy, o vin nakojiv, Belojn zrazu pojichav do Raa i vse jomu rozpoviv. Ra
serjozno zanepokojivsia doleju Proektu. Choa molyvis toho, o de chto zachoe vysluchaty Lejzerovitca, bula due mala, a vse povnistiu ne vykliuena, i jakby usia cia sprava z
provincijnoji presy potrapyla do centranych hazet, vona napevne nabula b politynoho charakteru.

Vtajemnyeni v neji liudy dobre ujavlialy sobi, jakyj zdijmesia halas Spolueni taty,
movliav, namahalysia pohrabuvaty liudstvo, vkrasty te, o maje stanovyty spinu vlasnis.
Belojn, opravda, dovodyv, nibyto ciomu mona zapobihty jakymo korotkym, prynajmni
napivoficijnym povidomlenniam, ale Ra ne mav na ce povnovae j ne zbyravsia domahatysia jich, oskiky, jak vin pojasniuvav, sprava e ne bula cilkom pevna i vidstojuvaty
svoje poynannia z usijeju serjoznistiu na minarodnomu forumi uriad, cho by j chotiv, ne
zmih by doty, doky pidhotovi roboty ne dovedu virohidnosti poperednich zdohadiv. A o
jlosia pro rei delikatni, Ra nolens volens musyv zvernutysia do svoho znajomoho Barreta,
lidera demokratynoji menosti u Senati, a toj, u svoju ergu, poradyvy iz svojimy liumy,
chotiv zaluyty do spravy Federane biuro rozsliduva, ale tam joho skeruvaly do Centranoho rozviduvanoho upravlinnia, bo jakyj vydatnyj juryst z FBR dijov vysnovku, o
kosmos, oskiky vin roztaovanyj poza kordonamy Spoluenych tativ, ne naley do kompetenciji Federanoho biuro, na vidminu vid CRU, jake, vlasne, j zajmajesia zakordonnymy
problemamy.
Neaslyvi naslidky cioho kroku vyjavylysia ne odrazu, ale takym ynom buv zapoatkovanyj ue neoborotnyj proces. Ra, jak liudyna tijeji sfery, de peretynalysia nauka j polityka, rozumiv, zvyajno, nebaani naslidky peredai Proektu pid taku opiku, oto, umovyvy
senatora poekaty e dvadcia otyry hodyny, poslav svojich dvoch dovirenych osib do Lejzerovitca, ob vony e raz sprobuvaly joho perekonaty. Lejzerovitc ne tiky vyjavyvsia hluchym do umovlia, a j ulatuvav vidviduvaam takyj skandal, o dijlo do bijky, v jaku vtrutyla vyklykana administracijeju hoteliu policija.
Nastupnymy dniamy presu zapolonyly zovsim ue fantastyni j bezhluzdi povidomlennia pro riznomanitni dvijkovi i trijkovi pauzy, nadislani na Zemliu z kosmosu, pro
svitlovi fenomeny, pryzemlennia odiahnenych u nejtrynnyj odiah malekych zelenych olovikiv ta ini nisenitnyci, pryomu hazety asto-husto posylalysia na Lejzerovitca, jakoho
tytuluvaly ve profesorom. Prote nevdovzi, bo ne mynulo j misiacia, slavetnyj uenyj
vyjavyvsia paranojikom i potrapyv do likarni dlia duevnochvorych. Na a, na ciomu istorija
z nym ne skinylasia. A do centranoji presy, do velykych hazet dijov odholos fantasmahorynoji boroby Lejzerovitca (jakyj dvii tikav z likarni, pryomu vdruhe u radykanyj
sposib, bo vystrybnuv z vikna vomoho poverchu) za pravdu pro svoje vidkryttia take
boevine, zhidno z opublikovanymy potim versijamy, i vse-taky blyke do istyny. Pryznajusia, o mene j dosi obsypaje morozom, koly ja zhadaju cej fragment peredistoriji naoho
Proektu.
Jak mona lehko zdohadatysia, zapovnennia hazetnych pat masoju raz po raz bezhluzdiych povidomle bulo niym inym, jak zaplanovanym sprytnymy fachivciamy z CRU
manevrom dlia vidvernennia hromadkoji uvahy. Ade vse zapereyty, sprostuvaty usiu
spravu, ta e j na storinkach solidnych asopysiv, oznaalo b, vlasne, zoseredyty na nij
uvahu j zacikavlennia u najbi nebaanyj z usich molyvych sposib. Zate dovesty, o jdesia
pro durnyci, pochovaty zerniatko pravdy pid lavynoju iditkych vyhadok, prypysanych profesorovi Lejzerovitcu, ce bulo udovo prydumano, osoblyvo koly usiu ciu spravu uvinalo
vmiennia lakoninoji zamitky pro samohubstvo boevicia, jaka zvuala promovysto j ostatono poklala kraj usiliakym plitkam.

Dolia cioho fanatyka spravdi achlyva, i ja ne odrazu zmih poviryty v joho boevillia i v
te, o otoj joho ostannij krok u poroneu z vikna vomoho poverchu buv dobrovinyj, ale
liudy, jakym ja muu doviriaty, perekonaly mene v ciomu. Odnak signum temporis, znamennia asu, bulo ve zakarbovane na skryaliach zapoatkovanoji namy hrandiznoji spravy;
znamennia asu, koly, jak u oden inyj, merzenne pereplelosia z pidnesenym; zyhzah vypadkovych podij, per ni daty nam do ruk otoj velykyj ans, rozduyv jak komachu liudynu,
kotra, cho i v zasliplenni, a vse pera pidstupyla do porohu vidkryttia.
Jako ja ne pomyliaju, Raevi poslanci vyznaly Lejzerovitca boevinym ue todi, koly
vin ne zhodyvsia za znanu sumu hroej vidmovyty vid svojich pretenzij. Ale v takomu vypadku my z nym buly odnijeji viry, z toju lye riznyceju, o spoviduvaly jiji u riznych religijach. Koly b ne ta velyka chvylia, jaka joho zmyla, Lejzerovitc mih by, napevne, procvitaty,
povnistiu prysviatyvy sebe spravi litajuych tarilok i tomu podibnoho, nekidlyvyj manijak, jakych bahato; ale usvidomlennia, o v nioho zabrano te, o vin vvaav svojeju
sviaennoju vlasnistiu, same vidkryttia, jake podiliaje istoriju liudstva na dvi astyny,
jak vybuchivkoju pidirvalo joho stijkis i tovchnulo joho do zahybeli. Ne dumaju, o pro
nioho mona zhaduvaty lye znevalyvo. U konij velykij spravi je smini abo aliuhidno
banani detali, z oho zovsim ne vyplyvaje, o vony ne stanovlia jiji nevidjemnoji astyny.
Zretoju, smine poniattia vidnosne. Z mene te smijalysia, koly ja hovoryv pro Lejzerovitca u podibnomu dusi.
Z-pomi dijovych osib cioho prologu najkrae vyplutavsia z sytuaciji, mabu, Svenson,
bo zadovonyvsia hrimy. I traf za nioho bulo splaeno (ne znaju, chto ce zrobyv, CRU y
administracija Proektu), i vid podannia apeliaciji vin vidmovyvsia, oderavy edre vidkoduvannia za moranu kryvdu, jakoji jomu zavdaly, bez vyny zvynuvatyvy u achrajstvi. Use
ce zadlia toho, ob mona bulo spokijno rozpoaty robotu v Proekti v ostatono vyznaenych
dlia nioho umovach cilkovytoji izoliaciji.

Jak u vyezhadanych podijach (zahalom, cho i ne v usiomu, moja rozpovi zbihajesia

z oficijnoju versijeju), tak i v roboti u Proekti peroho roku joho isnuvannia ja uasti ne brav.
Pro te, omu do mene zvernulysia a todi, koly v Naukovij Radi utverdylasia dumka, o
neodminno treba distaty pidkriplennia z ysla venych, meni rozpovidaly stiky raziv i stiky
vsiakoji vsiayny, navodyly taki serjozni argumenty, o, mabu, nioho z toho ne vidpovidalo
istyni. Zretoju, za te, o mene obmynaly, ja ne obraavsia na koleg, na oli jakych buv Ajvor
Belojn. Choa vony dosy dovho ne usvidomliuvaly cioho, jichnia organizacijna robota ne
bula cilkovyto vina. Zvyajno, do javnoho vtruannia i vidvertoho tysku todi ne dijlo.
Vreti, reyseramy usijeji spravy buly fachivci. V tomu, o mene obmynuly, viduvajesia
ruka jakoji vysokopostavlenoji persony. Ade Proekt buv maje odrazu vyznanyj HSR, tobto
operacijeju, sekretnis jakoji je istotnoju umovoju polityky v interesach deravy. Slid naholosyty, o sami naukovi kerivnyky Proektu doviduvalysia pro cej fakt postupovo, i to, jak

pravylo, poodynci, na vidpovidnych naradach, pid as jakych delikatno apeliuvalosia do jichnioji politynoji rozsudlyvosti j patritynych pouttiv.
Jak tam bulo naspravdi, do jakych metodiv perekonannia, komplimentiv, obicianok i
argumentiv vdavalysia, ne znaju: oficijni dokumenty obmynaju cej bik spravy absoliutnoju
movankoju, a leny Naukovoji Rady i piznie, ve jak moji kolegy po roboti, ne kvapylysia z
rozpovidiamy pro tu pidhotovu fazu doslide MAVO. Koly toj abo inyj z nych ynyv pevnyj
opir, koly nahaduvannia pro patrityzm i deravni interesy ne vplyvaly, dochodylo do rozmov na najvyomu abli. Pryomu, i z pohliadu psychologinoji adaptaciji ce bulo, mabu,
najvalyviym, hermetyzacija Proektu, joho vidirvanis vid svitu pojasniuvalysia jak tymasovyj, perechidnyj stan, jakyj povynen zminytysia. Ja kau, o ce bulo psychologino vdalym,
bo, popry vsi zastereennia, jaki mav toj y inyj venyj do predstavnykiv administraciji,
uvaha, vyjavlena do Proektu to deravnym sekretarem, a to j samym prezydentom, slova
drunioji pidtrymky, nadiji, o jich pokladaly na taki svitli holovy, use ce stvoriuvalo
sytuaciju, koly itko postavleni pytannia pro terminy, pro datu likvidaciji sekretnosti robit
prozvualy b dysonansom, zdalysia b neemnymy, navi brutanymy.
Mou ujavyty sobi, choa na ciu delikatnu temu nichto zi mnoju j slovom ne obmovyvsia, jak dlia spivisnuvannia z politykamy vysokopovanyj Belojn navav svojich men
dosvidenych koleg zasad dyplomatiji i jak vin iz vlastyvoju jomu taktovnistiu zvolikav z
mojim zaproenniam i pryznaenniam lenom Rady, pojasniujuy svojim neterpliaiym kolegam, o speru Proekt povynen zasluyty biu doviru j pidtrymku mohutnich opikuniv,
i tiky todi mona bude povestysia tak, jak vyznaju za potribne usi veni z kerivnyctva
MAVO. Vtim, ja kau ce bez ironiji, bo mou v dumkach postavyty sebe na misce Belojna:
vin ne chotiv neporozumi ni z toho, ni z druhoho boku, dobre znajuy, o u vysokych sferach ja maju reputaciju osoby nepevnoji. Oto ja ne brav uasti u rozhortanni robit, o,
zretoju, jak mene v tomu sto raziv zapevnialy, bulo meni tiky na korys, bo umovy
yttia v osoblyvomu, roztaovanomu za sto my na schid vid hir Monte Rosa, mertvomu
misti na perych porach vyjavylysia maje takymy, jak u pineriv osvojennia Ameryky.
Ja vyriyv vyklasty podiji u chronologinomu poriadku, tomu nasampered rozpovim,
o bulo zi mnoju jakraz pered pojavoju u ju-Hempiri, de ja todi vykladav, poslancia Proektu. Ja vvaaju ce za potribne, bo pidkliuyvsia do chodu robit todi, koly ymalo uzahaniujuych koncepcij ue vstyhlo sformuvatysia, a ja buv zovsim sviyj i mav spoatku poznajomytysia z nymy, per ni mene, jak novoho tiahlovoho konia, prypriahly do cijeji velyeznoji
machyny, o naliuvala dvi z polovynoju tysiai pracivnykiv.
Ja pryjichav do ju-Hempira nezadovho pered tym, na zaproennia dekana matematynoho fakutetu, moho davnioho universytetkoho tovarya Stiuarta Komptona, provesty
pid as kanikul seminar dlia grupy aspirantiv. Ja pohodyvsia na ciu propozyciju, bo, majuy
zaledve devja hodyn zania na tyde, mih cilisikymy dniamy huliaty u navkolynich lisach
ta veresovych zarostiach, i cho meni naleav, vlasne, povnyj vidpoynok, bo ja tiky v ervni
zakinyv pivtorarinu spinu praciu z profesorom Chajjakavoju, znajuy sebe, ja dobre znav,
o ne matymu na kanikulach spokoju bez choa b pobinoho kontaktu z matematykoju.
Ade vidpoynok probuduje v meni, jak peru reakciju, dokory sumlinnia za marnuvannia
asu. Zretoju, ja zavdy liubyv znajomyty iz novymy adeptamy mojeji vyukanoji nauky,
pro jaku isnuje bie pomylkovych ujavle, ni pro bu-jaku inu.

Ja ne mou skazaty pro sebe, o ja sterynyj, tobto ystyj matematyk, bo mene

zanadto asto turbuvaly ui problemy. Vlasne, erez ce ja praciuvav koly iz molodym Tornopom (joho dorobok u haluzi antropologiji lyyvsia nedoocinenym, bo vin pomer molodyj: u
nauci te neobchidna bilogina prysutnis, oskiky, vsupere ustalenij dumci, vidkryttia
sami po sobi ne je takymy promovystymy, ob utverduvaty zavdiaky vlasnij cinnosti), a
potim z Donadom Protero (z jakym, na mij velykyj podyv, ja zustriv u Proekti), a tako iz
Dejmsom Fennisonom (piznie laureatom Nobelivkoji premiji) i, nareti, z Chajjakavoju. Z Chajjakavoju my vybudovuvaly matematynyj kistiak joho kosmogoninoji teoriji,
jaka zhodom zavdiaky odnomu z joho univ-buntariv tak nespodivano liahla u samisiku osnovu Proektu.
Dekomu z mojich koleg ne podobalysia moji partyzanki rejdy na tereny pryrodoznavych loviv. Ale korys zvyajno bula obopina: ne tiky empiryky oderuvaly vid mene
dopomohu ja te, piznajuy jichni problemy, poynav orijentuvatysia v tomu, jaki napriamky rozvytku naoji Platonivkoji deravy perebuvaju na liachach holovnoho strateginoho udaru v majbutnie.
asto mona pouty tverdennia, o v matematyci dosy samych zdibnostej, bo prychovaty jichniu vidsutnis nemolyvo, tymasom jak v inych naukovych dyscyplinach
zvjazky, moda, protekcija, nareti, brak otijeji bezapeliacijnosti dokaziv, jaka vlastyva matematyci, pryvody do toho, o karjera stanovy u nych rivnodijnu zdibnostej i pozanaukovych
ynnykiv. Marno dovodyv ja takym zazdrisnykam, o v matematynomu raju, na a,
zovsim ne tak dobre. Najprekrasnii haluzi matematyky choa b klasyna teorija mnoyn
Kantora rokamy ignoruvalysia iz zovsim nematematynych pryyn.
Oskiky kona liudyna povynna cho komu zazdryty, to i ja koduvav, o ne due
rozumijusia na informatyci, bo same v cij sferi, a tako u carstvi alhorytmiv, povnistiu kerovanych zahanokonkurentnymy funkcijamy, mona bulo spodivatysia na fenomenani vidkryttia. Klasyna logika i alhebra Bulia, o stojaly bilia kolysky teoriji informaciji, buly z
samoho poatku skuti kombinatornoju neelastynistiu. To pozyeni z cych haluzej matematyni znariaddia zavdy pidvodyly meni vony vydajusia nezrunymy, nezhrabnymy,
vidrazlyvymy, i, choa j daju dejaki rezutaty, ale dosiahty jich due vako. Ja vyriyv, o
najkrae zmou pomirkuvaty na ciu temu, jako prystanu na propozyciju Komptona. Ade
u ju-Hempiri ja mav hovoryty pro perspektyvy same na cij dilianci matematynoho frontu.
Molyvo, te, o ja sam chotiv uytysia, vykladajuy, zvuy dyvno, ale zi mnoju take ve ne
raz traplialosia: meni zavdy najkrae dumajesia v kontakti, o vynykaje mi mnoju i dosy aktyvnoju audytorijeju. Krim toho, mona ytaty praci, jaki znaje pohano, ale do lekcij
neodminno treba pidhotuvatysia, o ja j robyv, ote, ne znaju, chto mav vid nych bie korysti, ja y moji sluchai.
Pohoda toho lita bula udova, ale spekotna, navi veresovya povsychaly. Ja prychyno
stavliusia do travy, bo my isnujemo zavdiaky jij; tiky pislia roslynnoji revoliucij jaka vkryla
zelenniu kontynenty, yttia zmohlo utverdyty na nych riznovydamy tvarynnoho svitu.
Vtim, ja ne napoliahaju, o ota moja prychynis zvodysia tiky do rozdumiv pro evoliuciju.
Serpe buv u rozpovni, koly odnoho dnia zjavyvsia visnyk zmin v osobi doktora Majkla
Hrotisa, jakyj pryviz meni lysta vid Ajvora Belojna razom iz sekretnym usnym poslanniam.

Tam, na tretiomu poversi staroho psevdohotynoho, iz pyastym dachom, temnoho

cehlianoho budynku, obpletenoho ve le poervonilym vynohradom, u mojij trochy zadulyvij kimnati (stari stiny buly bez kondycineriv) ja j dovidavsia vid nevelykoho, lahidnoho, tenditnoho jak kytajka porceliana molodyka z ornoju klynciuvatoju boridkoju pro te,
o na Zemliu pryletila novyna chto zna, y dobra, bo, nezvaajuy na vsi zusyllia uprodov
dvanadciaty z hakom misiaciv, rozyfruvaty jiji ne poastylo.
Choa Hrotis ne hovoryv meni cioho i v lysti moho pryjatelia pro ce ne zhaduvalo, ja
zrozumiv, o jdesia pro doslidennia pid due vysokoju opikoju abo, koly choete, nahliadom. Inake utky pro roboty takoji vahy neodminno prosoylysia b u presu ta na radi j
telebaennia. Jasno bulo, o hermetyzacijeju molyvych kanaliv vytoku informaciji zajmajusia najkrai fachivci.
Hrotis, nezvaajuy na svoju molodis, vyjavyvsia dosvidenym hravcem. Oskiky
vpevnenosti odo mojeji zhody praciuvaty v Proekti ne bulo, vin ne mih rozpovisty meni pro
nioho nioho konkretnoho. Jomu treba bulo, apeliujuy do mene, potiyty moje samoliubstvo, naholoujuy na tomu fakti, o dvi z polovynoju tysiai olovik sered usijeji otyrymijardnoji rety obraly same mene jak potencijnoho riativnyka, ale Hrotis i tut znav miru,
bo ne vdavsia do ytych bilymy nytkamy komplimentiv.
Biis liudej vvaaje, o nemaje takych lestoiv, jakych uleuvanyj zaliubky ne prokovtnuv by. Koly ce je pravylom, to ja stanovliu vyniatok, bo pochvaly dlia mene nikoly
nioho ne vayly. Chvalyty mona, skazaty b, tiky zhory donyzu, a ne znyzu dohory; ja j
sam dobre znaju, oho ja vartyj. Abo Hrotisa poperedyv Belojn, abo prosto vin mav dobryj
niuch. Vin bahato hovoryv, nibyto vyerpno vidpovidav na moji zapytannia, ale pid kine
rozmovy vse, pro o ja dovidavsia, mona bulo b umistyty na dvoch storinkach.
Holovnoju perekodoju dlia mene bula sekretnis pra. Belojn rozumiv, o ce bude najdralyviyj punkt, tomu napysav meni v lysti pro svoju osobystu zustri iz prezydentom,
jakyj zapevnyv joho, o, za vyniatkom informaciji, jaka mohla b zakodyty deravnym interesam Spoluenych tativ, vsi skladovi robit Proektu budu opublikovani. Skydalosia na te,
o, na dumku Pentagona, prynajmni tijeji joho lanky, jaka vziala Proekt pid svoje krylo,
poslannia z zirok javlialo soboju riznovyd planiv superbomby y inoji utymatyvnoji zbroji,
koncepcija, na peryj pohliad, skorie dyvna, o svidyla ne tak pro namiry galaktynych
cyvilizacij, jak pro zahanu politynu atmosferu na Zemli.
Poprosyvy Hrotisa poekaty try hodyny, ja, ne pospiajuy, piov na veresovye i
tam na osonni lih na travu, ob use obmirkuvaty. Ni Hrotis, ni Belojn u lysti navi ne
natiaknuly na te, o ja povynen budu daty obicianku, a moe, navi prysiahu pro dotrymannia tajemnyci, prote taka inicicija u Proekti rozumilasia sama soboju.
To bula typova dlia suasnoho venoho sytuacija e j specyfino zahostrena; jiji
mona bulo b vvaaty zrazkom. Najlehe, aby ne brudnyty ruk, u strausyno-pilativkyj
sposib ne vtruatysia ni do oho takoho, o, choa b u viddalenomu naslidku, mohlo spryynytysia do posylennia mohutnosti zasobiv vynyennia. Ale te, oho ne choemo robyty my,
zavdy roblia za nas ini. Vy skaete, o z pohliadu moranosti ce ne argument; ja ne zapereuju. Ale mou vyslovyty prypuennia, o toj, chto pohodujesia braty uas u takij roboti, viduvajuy dokory sumlinnia, zmoe u krytynu chvylynu dijaty vidpovidnym ynom,

navi jako jomu ne vdassia nioho zminyty; ale koly na joho misci bude liudyna, pozbavlena sumniviv, to odnoho ansu na ce vzahali ne zostanesia.
odo mene, to ja j ne dumaju takym ynom zachyatysia. Ja keruvavsia inymy mirkuvanniamy. Koly meni staje vidomo, o vidbuvajesia o nadzvyajno valyve i vodnoas
potencijno zagrozlyve, ja Zavdy voliju buty v tomu misci, ni ekaty rozvytku podij z ystym
sumlinniam i niym ne zajniatymy rukamy. Okrim toho, ja ne mih poviryty, o cyvilizacija,
nezrivnianno vya za nau, vyslala u kosminyj prostir informaciju, jaku mona bulo b obernuty na zbroju. Jako liudy z Proektu dumaly inake, mene ce a nijak ne obchodylo.
Zretoju, ans, jakyj nespodivano vidkryvsia peredi mnoju, ne mona bulo porivniaty ni z
ym, o ie mohlo vypasty meni na doliu v ytti.
Nastupnoho dnia my z Hrotisom vyletily do Nevady, de na nas ue ekav vijkovyj
vertolit. Ja viduv sebe sered hvyntiv i trybkiv tonoho j nadijnoho mechanizmu. Cej druhyj
rejs tryvav blyko dvoch hodyn, i maje ve as my letily nad pivdennoju pusteleju. Hrotis
dokladav usich zusy, ob ja ne pouvav sebe jak ojno zaverbovanyj len bandy hangsteriv,
i tomu ne navjazuvavsia, ne namahavsia odrazu utajemnyyty mene v pochmuri sekrety,
jaki ekaly na mene u misci pryznaennia.
Zverchu selye nahaduvalo potonulu v piskach pusteli nepravynoji formy zirku. ovti
budozery, nae uky, povzaly po krajach diun. My pryzemlylysia na plaskomu dachu
najvyoho budynku selya; joho architektura ne spravliala pryjemnoho vraennia. To buv
komplex masyvnych betonnych bryl, zbudovanyj e v pjatdesiati roky jak techninyj i ytlovyj centr novoho atomnoho polihonu, oskiky iz zrostanniam potunosti zariadiv stari polihony stavaly neprydatnymy do vykorystannia. Navi u viddalenomu vid nych Las-Vehasi
pislia konoho potunoho vybuchu vylitaly ybky. Novyj polihon mav rozmistyty u serci
pusteli, de my za trydcia vid selya, ubezpeenoho vid molyvoji radiaktyvnoji chmary
ta opadiv z neji.
Uve rajon zabudovy obneseno bulo systemoju spriamovanych do pusteli, koso nachylenych ytiv, o maly rozbyvaty udarnu chvyliu; usi budivli buly bez vikon, z podvijnymy
stinamy, poronynu mi nymy zalyvaly vodoju. Usi komunikaciji bulo provedeno pid zemleju, ytlovi budynky i sporudy techninoho pryznaennia sproektovano kruhlymy j roztaovano tak, ob vykliuyty molyvis nebezpenoji kumuliaciji udarnych syl, o vynykaju unaslidok bahatorazovoho vidbyttia j zalomlennia povitrianoji chvyli.
Ale vse ce peredistorija selya, bo nezadovho do zakinennia budivnyctva bulo oholoeno jadernyj moratorij. Todi stalevi dveri budynkiv nahlucho pozamykaly, ventyliacijni
otvory pozakryvaly, mayny i prystroji, zmaeni tavotom, spueno bulo v jaykach do pidzemellia (pid rivnem vuly znachodyvsia druhyj rive skladiv ta komor, i tretij vydkisnoji zaliznyci). Selye garantuvalo cilkovytu izoliaciju robit, i erez te chto u Pentagoni
pryznayv joho pid Proekt, moe, e j tomu, o ce davalo zmohu vykorystaty oti kikasot
mijoniv dolariv, vykladeni u beton i sta.
Pustelia ne zmohla probratysia do seredyny selya, to vona zasypala joho piskom,
erez o spoatku bulo bahato klopotu z oyenniam; vyjavylosia, o vodoprovidna systema ne dijala, oskiky zminyvsia rive gruntovych vod, i treba bulo probyvaty novi artezinki sverdlovyny. Doky pila voda, jiji pryvozyly vertoliotamy. Pro vse ce meni dokladno

rozpovidaly, ob ja zrozumiv, jak bahato vyhrav vid toho, o mene zaprosyly siudy z zapiznenniam.
Belojn ekav mene na tomu samomu dachu, jakyj sluyv holovnym aerodromom dlia
vertoliotiv. U samomu budynku rozmieno bulo administraciju Proektu. Vostannie my
baylysia z Belojnom za dva roky do toho, u Vaingtoni. Ce olovik, z yjoho tila mona vykrojity dvoch, a z duchu otyrioch liudej. Belojn je i, mabu, zalyysia biym vid svojich
zdobutkiv, bo due ridko trapliajesia, ob u takoji obdarovanoji liudyny usi, skazaty b, psychini koni z odnakovoju syloju tiahly v odnomu napriamku. Trochy schoyj na sviatoho
Fomu Akvinkoho, kotryj, jak vidomo, ne v koni dveri mih protovpyty, trochy na molodoho Aurbanipala (tiky bez borody), vin zavdy prahnuv robyty bie, ni mih. I choa ce
tiky moje prypuennia, ja maju pidozru, o vin na inij osnovi i, mabu, u yrych
mastabach samomu sobi zrobyv protiahom kikoch rokiv ti psychokosmetyni operaciji,
pro jaki stosovno mojeji osoby ja hovoryv u peredmovi. Potaj poterpajuy (povtoriuju,
ce lye moja hipoteza) erez svoju zovninis i duevnyj stan, ade vin buv nevpevnenym
u sobi, bojazkym tovstunom, Belojn obrav maneru povedinky, jaku mona nazvaty obernenoju ironijeju. Vin he pro vse hovoryv nenae v lapkach, z pidkreslenoju nenaturanistiu i perebienniam, akcentovanymy e j samoju maneroju vyslovliuvaty tak niby
poslidovno y expromtom hrav vyhadani ad hoc roli; konoho, chto ne znav joho viddavna i
dosy dobre, Belojn okuvav tym, o nikoly ne mona bulo zrozumity, do oho vin stavysia
jak do pravdy, a do oho jak do fai, koly vin hovory serjozno, a koly rozihruje spivrozmovnyka.
Ote ironine v lapkach stalo, zretoju, joho jestvom; vin mih z joho dopomohoju vyholouvaty horrenda, jakych nikomu inomu ne probayly b. Vin mih navi, perebyrajuy
vsiaku miru, hluzuvaty z samoho sebe, bo vyroblenyj nym, vlasne, prymityvnyj, pryjom,
zavdiaky poslidovnomu zastosuvanniu zrobyv joho navdyvovyu nevrazlyvym.
Z artiv, z samoironiji vin zbuduvav navkolo svojeji osoby taki nevydymi forteni mury,
o navi ti, chto, jak ja, znaly joho bahato rokiv, ne zdatni buly peredbaaty joho reakciji; ja
prypuskaju, o vin svidomo dbav pro ce i vse, o inodi zdavalosia zvyajnym blazniuvanniam i cilkovytoju improvizacijeju, robylosia z pevnym namirom.
Naa druba narodylasia z toho, o Belojn speru ne spryjmav mene povano, a potim
zazdryv meni. I te, i druhe mene vyde zabavlialo. Spoatku vin vvaav, o jomu
filologu j humanitarijevi nikoly v ytti ne znadobysia matematyka, i, duchovno pidnesenyj, stavyv nauku pro liudynu vye vid nauky pro pryrodu. Ale zhodom vin porynuv u
movoznavstvo jak u nebezpenu liubovnu pryhodu, poav borotysia z panivnoju u toj as
modoju na strukturalizm i, choa j ne bez vnutrinioho oporu, viduv smak do matematyky.
Ote, niby nesamochi, vin opynyvsia na mojemu tereni i, rozumijuy, o tut vin slabyj za
mene, zumiv u takyj sposib pryznatysia v ciomu, o same mene razom iz mojeju matematykoju bulo vysmijano. y ja ve kazav, o Belojn javliav soboju posta doby Renesansu? Meni
vodnoas i podobavsia, i vyvodyv z rivnovahy joho dim, de zavdy bulo stiky liudu, o pohovoryty z hospodarem sam na sam vdavalosia ne ranie, ni opivnoi.
Use vyeskazane stosujesia fortenych muriv, jakymy Belojn otoyv svoju osobu, ale
ne jiji samoji. Potribna specina hipoteza, ob zdohadatysia, o chovajesia intra muros.
Prypuskaju, o strach. Ne znaju, oho vin bojavsia, moe, sebe. Vin musyv bahato oho

prychovuvaty, bo tak produmano organizovuvav navkolo sebe halaslyvi kampaniji, zavdy

mav stiky riznych koncepcij, proektiv i zajmavsia takymy nepotribnymy spravamy jak len
bezlii tovarystv, klubiv, malo ne profesijnyj zapovniuva poyriuvanych sered naukovciv
anket; vin navmysne perevantauvav sebe, ob ne zalyatysia sam na sam iz soboju, na
ce jomu zavdy brakuvalo asu. Belojn uspino rozvjazuvav ui problemy i tak dobre znavsia
na liudkij naturi, o sam soboju naprouvavsia vysnovok, niby vin i sebe udovo znaje. Ale
to buv pomylkovyj vysnovok.
Uprodov bahatioch rokiv vin stiky raziv zmuuvav sebe do oho, o nae a ukryvsia
zovni tverdoju karalupoju, jaka j stala joho naturoju usim vidomoju naturoju universanoho rozumovoho dijaa. Tobto vin buv Sizifom iz vlasnoji voli; hrandiznis joho zusy
kamufliuvala jichniu bezplidnis, i oskiky vin sam vstanovliuvav zakony j pravyla svojich
dij, nichto ne mih do kincia j napevno znaty, y zdijsniuje vin use, o zadumav, y ne spotykajesia asom. Tym bie, o Belojn zaliubky rozpovidav pro svoji porazky, naholouvav na
ubohosti vlasnoho intelektu, ale v lapkach, naroyto. Vin buv nadilenyj tijeju osoblyvoju
pronyklyvistiu, o vlastyva edro obdarovanym liudiam, kotri maje reflektorno vmiju pidijty do bu-jakoji, navi zovsim ne znajomoji jim problemy vidrazu z pravynoho boku. Buv
takyj nezvyajnyj, o povsiakas zmuuvav sebe niby v jakij hri do pokory, i takyj
nespokijnyj, o znovu j znovu musyv vyjavliaty sebe, pidtverduvaty svoju znauis,
vodnoas zapereujuy jiji. Joho roboyj kabinet javliav soboju niby proekciju joho duchu:
use tam bulo velyezne, jak u Gargantiua, afy, pymovyj stil, u posudyni dlia koktejliu
mona bulo telia vtopyty; vid velykych vikon do stin prostiahlosia odne sucine biblitene
pole boju. Voevy, Belojn potrebuvav cioho chaosu, o obliahav joho zvidusi.
Ja hovoriu tak pro svoho druha, naraajuy na joho nevdovolennia, bo poperedu tak
samo hovoryv pro sebe, ade ja ne znaju, o same v uasnykach Proektu vyriylo joho
ostatonu doliu. Ote, pro vsiak vypadok i z dumkoju pro majbutnie ja opysuju i taki podrobyci, jakych ne hoden sam sklasty dokupy, ob utvoryty pevnu cilisnis, moe, koly ce
poasty zrobyty komu inomu.
Zaliublenyj v istoriju i zahlyblenyj u neji, Belojn naebto povernuvsia spynoju do novych
asiv; vin vvaav, o suasnis nyy liudki cinnosti, a technika ce instrument dyjavola.
Jako ja j perebiuju, to ne nabahato. Vin buv perekonanyj u tomu, o kuminacijnyj
punkt svoho rozvytku liudstvo promynulo ve dosy davno, moe, v epochu Vidrodennia, a
pislia cioho poavsia tryvalyj spad, vydkis jakoho dedali zrostaje. I choa Belojn buv renesansnym homo animatus i homo sciens, vin poliubliav spilkuvatysia z liumy, jakych ja
vvaaju najmen cikavymy, cho i najnebezpeniymy dlia nas uenych, a same z politykamy. Pro politynu karjeru vin ne mrijav, prynajmni prychovuvav ce navi vid mene. Ale v
nioho mona bulo nadzvyajno asto zustrity vsiliakych kandydativ na hubernatorki posady, jichnich druyn, pretendentiv na miscia u Kongresi abo ve dijsnych kongresmeniv
razom iz syvoholovymy, sklerotynymy senatoramy j otych hibrydiv, o je politykamy lye
napolovynu y na ver i zajmaju posady, opovyti tumannym serpankom (ale serpankom
najvyoho hatunku!).
Moji namahannia pidtrymaty z takymy liumy rozmovu (a robyv ja ce zarady Belojna)
nahaduvaly sproby oyvyty pokijnyka j zaznavaly porazky ve za pja chvylyn, a vin mih
terevenyty z nymy cilymy hodynamy, odyn boh sviatyj znaje, navio! omu nikoly ja ne

pytav u nioho pro ce, a zhodom vyjavylosia, o ti kontakty daly korysni naslidky, bo koly
pidbyraly kandydata na posadu naukovoho kerivnyka Proektu, he-ysto vsi radnyky,
experty, leny razom iz holovamy j generaly z otyrma zirokamy na pohonach chotily tiky
odnoho Belojna i tiky jomu dovirialy. A vin, jak meni vidomo, a nijak ne horiv baanniam
obijniaty ciu posadu. Buv dosy rozumnyj, ob usvidomliuvaty, o rano y pizno vynykne
konflikt, pryomu dyjavoky prykryj, mi tymy dvoma seredovyamy, jaki vin povynen buv
objednuvaty.
Dosy bulo a propos pryhadaty istoriju Manchettenkoho proektu j doli liudej, jaki keruvaly nym, uenych, a ne generaliv. Tymasom jak oti druhi robyly karjeru j maly
molyvis spokijno bratysia do napysannia memuariv, perych z dyvovynoju poslidovnistiu
vytisnialy z oboch svitiv i polityky, j nauky. Belojn zminyv svoju dumku tiky pislia rozmovy z prezydentom. Ne dumaju, o vin dav obduryty sebe jakymy fayvymy dokazamy.
Prosto sytuacija, koly prezydent prosyv joho, a vin mih ce prochannia vykonaty, mala dlia
nioho dosy vysoku cinu, aby ryzyknuty j postavyty na kin use svoje majbutnie.
Vtim, ja ve poynaju vpadaty v ton pamfletu, bo, krim usioho inoho, dlia Belojna
valyvym ynnykom bula cikavis. Pevnu ro vidihravalo j te, o vidmova skydalasia b na
bojahuztvo, a zliakaty, cilkom usvidomliujuy svij stan, moe tiky liudyna, jaka u odennomu svojemu ytti ne znaje odnoho strachu. Liaklyvyj, nevpevnenyj ne znajde v sobi smilyvosti, ob tak vidverto rozkrytysia, pidtverdujuy pered samym soboju vyznaanu rysu
svojeji vdai. Odnak jako podibnyj rozpalyvyj stan i vplynuv jako na riennia Belojna, vin
use vyjavyvsia najvidpovidnioju liudynoju na otomu, mabu, najnevyhidniomu misci v
usiomu Proekti.
Meni rozpovidaly, o general Isterlend, peryj administratyvnyj ef MAVO, nijak ne
mih daty sobi rady z Belojnom j dobrovino vidmovyvsia vid svojeji posady; zate Belojn zmusyv usich poviryty, naebto joho najbie baannia vtekty z Proektu, i tak holosno mrijav
pro te, ob Vaington pryjniav joho vidstavku, o nastupnyky Isterlenda, prahnuy unyknuty nepryjemnych rozmov nahori, postupalysia jomu v usiomu. Koly Belojn stav upevnenie pouvatysia v sidli, vin vystupyv z propozycijeju vvesty mene do Naukovoji Rady; vdavatysia do pohroz podaty u vidstavku ve ne bulo potreby.
Naa zustri vidbulasia bez reporteriv i spalachiv fotokamer; zrozumilo, o ni pro jaku
reklamu ne mohlo buty j movy. Spuskajuy z vertoliotu na dach, ja bayv, o Belojn spravdi
buv zvoruenyj. Namahavsia navi obijniaty mene (oho ja terpity ne mou). Joho poet trymavsia na pevnij vidstani; Belojn pryjmav mene nemov miscevyj kniaziok, i meni zdalosia,
o my obydva odnakovo viduvajemo komizm sytuaciji. Na dachu ne bulo odnoji liudyny v
mundyri; v mene majnula dumka, o to Belojn staranno jich prychovav, ob ne okuvaty
mene, ale ja pomylyvsia, opravda, lye odo joho molyvostej jak kerivnyka: zhodom
zjasuvalosia, o vin usunuv jich z usijeji pidvladnoji jomu terytoriji.
Na dveriach joho kabinetu chto napysav hubnoju pomadoju velyeznymy literamy:
coelium. Zvisno, vin ne vhavajuy hovoryv zi mnoju i siajnuv usmikoju, koly poet, jak
noem vidtiatyj, zostavsia za dveryma j my, opynyvy sam na sam, hlianuly odyn odnomu v
vii.

Poky my dyvylysia odyn na odnoho z suto, skazaty b, tvarynnoju sympatijeju, nio ne

poruuvalo harmoniji naoji zustrii, ale, cho mene najbie cikavyla sama tajemnycia, peredusim ja vypytav u Belojna pro te, v jakomu stanovyi perebuvaje Proekt odo Pentagonu
i administraciji, a konkretno pro molyvosti vino rozporiadatysia naslidkamy svojich
doslide. Vin sprobuvav, cho i ne dosy upevneno, vdatysia do toho monumentanoho argonu, jakym posluhovujesia Deravnyj departament, to ja vyjavyv biu rozdratovanis, ni
chotiv, i tomu mi namy vynyklo pevne napruennia, zniate lye pid as obidu zavdiaky ervonomu vynu (Belojnovi treba pyty vyno). Zhodom ja zrozumiv, o jomu a nijak ne jlosia
pro oficijnis, a vin prosto hovoryv tak, ob u maxymum zvukiv vklasty minimum zmistu,
bo joho kabinet buv napyhovanyj pidsluchovuvanoju aparaturoju, jaka stanovyla elektronnu naynku praktyno vsich budynkiv, z majsterniamy j laboratorijamy vkliuno.
Ja dovidavsia pro ce lye erez kika dniv od fizykiv, zovsim cym faktom ne zbenteenych; vony vvaaly, o ce tak samo pryrodno, jak pisok u pusteli. Zretoju, oden z nych
kroku ne stupav bez malekoho protypidsluchovuvanoho aparatu, j vony zovsim jak dity
tiylysia tym, o roblia marnoju taku vsebinu opiku nad soboju. Z humannych mirkuva,
ob otym zahadkovym (ja tak nikoly jich i ne pobayv) funkcineram, jaki maly use zarejestrovane prosluchovuvaty, ne bulo a nadto nudno, protypidsluchovuvanu elektroniku vymykaly takyj buv zvyaj, koly rozpovidaly anekdoty, osoblyvo necenzurni. Telefonamy
odnak tak meni radyly ne slid bulo korystuvatysia u spravach, valyviych, ni pryznaennia pobae divatam pracivnyciam administraciji. Liudej u mundyrach abo takych, o svojim vyhliadom nahaduju pro mundyr, u vsiomu selyi ne bulo, jak ja ve kazav,
i slidu.
Jedynym nenaukovcem, jakyj brav uas u zasidanniach Naukovoji Rady, buv doktor
(ale doktor prava) Vihem Ini, olovik, najlehantnie vbranyj z-pomi usich spivrobitnykiv
Proektu. Vin predstavliav doktora Mersli (jakyj lye vypadkovo buv vodnoas e j generalom
z otyrma zirokamy na pohonach). Ini udovo znav, o naukovci, osoblyvo molo, namahajusia rozihruvaty joho, obminiujuy zapyskamy z jakymy zahadkovymy napysamy-yframy y vyslovliujuy u rozmovi, nemovby ne zavvayvy joho prysutnosti, neuvano
radykani pohliady.
Usi ci arty vin spryjmav z angekym spokojem, demonstruvav dyvovynu vytrymku
i todi, koly v hotenomu bufeti chto pokazuvav jomu ne biyj vid sirnyka peredava z mikrofonom, vykolupanyj z-pid vymykaa u ytlovij kimnati. Use ce razom uziate anitrochy
mene ne tiylo, choa ja maju dosy rozvynene pouttia humoru.
Ini reprezentuvav nadto reani syly, tomu ni joho harni manery, ni zachoplennia filosofijeju Husserlia najmenoju miroju ne robyly joho sympatynym. Vin due dobre rozumiv,
o dotepy, pyky j dribjazkova nevvilyvis tych, chto joho otouje, spryyneni jichnim
baanniam ymo kompensuvaty svoje stanovye, bo, yro kauy, ce vin buv movazno
usmichnenym spiritus movens Proektu y, vyde, joho hospodarem u bilych rukavykach.
Ini pouvavsia dyplomatom sered tubiciv, jaki namahajusia vidihratysia na cij anovanij
personi za svoju bezporadnis i asom, u napadi liuti, mou navi o pomatuvaty j pokodyty, ale dyplomat lehko znosy ci demonstraciji voroosti, bo zadlia cioho joho j postavleno,

i vin znaje, o koly b joho navi poranyly, ce pryznaalosia b ne jomu osobysto, a reprezentovanij nym vladi. Ote, vin moe ototoniuvaty sebe z neju, o jomu due vyhidno, ade
stan depersonalizaciji daje viduttia nadijno zabezpeenoji vyosti.
Ja yro ne terpliu liudej, jaki ne je samymy soboju, a nae pevnym vidutnym na dotyk,
materinym symvolom (po suti, vse abstraktnym, choa j u pidtiakach i z kravatkoju)
organizaciji, o vidaje osobamy jak reamy, i ja ne zdaten zaminyty taki svoji pouttia jichnim artivlyvym y uyplyvym ekvivalentom. Tomu z samoho poatku Ini obmynav mene
jak lychoho psa, bo due dobre ce viduvav; inake vin ne mih by vykonuvaty svojich funkcij.
Ja znevaav joho, a vin, napevne, vidpovidav meni tym samym, e j z verchom, u vlastyvyj
jomu bezosobovyj sposib, choa zavdy buv zapobihlyvo liubjaznyj zi mnoju, o mene, pevna
ri, e bie dratuvalo. Dlia takych liudej, jak vin, moja liudka sutnis bula tiky prykryttiam instrumentu, potribnoho dlia vyych, jim vidomych, a dlia mene nedosianych cilej. Najbie dyvuvalo mene te, o, zdajesia, Ini j spravdi mav jaki svoji pohliady. Vtim,
moe, to bula lye jichnia doskonala imitacija.
e bi neamerykankym, nesportyvnym bulo stavlennia do Ini doktora Sola
Rappoporta, perovidkryvaa zorianoji zvistky. Jako vin proytav meni uryvok vydanoji u
mynulomu stolitti knyky, de jlosia pro sposoby vyrouvannia j dresyruvannia svynej dlia
pouku triufeliv; ce buv due harnyj fragment, v jakomu pidnesenym stylem, vlastyvym dlia
toji doby, hovorylosia pro te, jak rozum liudyny, zhidno iz svojim vysokym pryznaenniam,
vykorystovuje zaerlyvis svynej, koly vony vyryju triufeli, jim u nahorodu kydaju oludi.
Na dumku Rappoporta, take racinane vyrouvannia ekalo nas uenych, i vono,
vlasne, ve zaprovaduvalosia, pidtverdenniam oho buv na pryklad. Cej prognoz Rappoport vyslovyv meni cilkom povano. Optovoho torgovcia ne cikavy svit duevnych pereyva
dresyrovanoho kabana, jakyj vyukuje triufeli, cej svit dlia nioho ne isnuje poza naslidkamy
dijanosti svynej; tak samo stoja spravy i z namy, i z naymy opikunamy.
opravda, racinalizaciju hodivli venych utrudniuvaly zalyky tradycij, otych
boevinych pohliadiv, o vely svij rodovid vid Francukoji revoliuciji, ale mona bulo
spodivatysia, o ce tryvatyme nedovho. Krim doskonalo obladnanych saiv, y to pak, rozkinych laboratorij, treba bulo pidhotuvaty e taki prystroji, o ubezpeuvaly b nas vid
bu-jakoho vyjavu frustraciji. Napryklad, naukovyj pracivnyk zadovoniav by svoji agresyvni instynkty v zali z manekenamy, o zobrauvaly b generaliv ta inych velykych
naanykiv, i buly pryznaeni dlia byttia, a v razi potreby vidviduvav by taki miscia, de pohlynalasia b sexuana energija i t. in. Vytratyvy nalenym ynom tut i tam svoju energiju,
venyj knur, jak kazav Rappoport, ue bez bu-jakych zavad zmoe cilkom prysviatyty
sebe pouku triufeliv na korys volodariam i na zhubu liudstvu, oho j vymahaje vid nioho
nova istoryna doba.
Pohliadiv svojich Rappoport zovsim ne prychovuvav, i ja z cikavistiu sposterihav za reakcijeju koleg na podibni joho vyslovliuvannia pevna ri, ne na oficijnych zibranniach.
Molodi, ti prosto liahaly zo smichu, a Rappoport straenno serdyvsia, bo po suti vin dumav
i hovoryv cilkom povano. Ale na ce ne bulo rady: vlasnyj yttievyj dosvid u pryncypi ne
mona peredaty, ba navi perekazaty inym liudiam. Rappoport pochodyv z Jevropy; a jiji
mahine generake j senatorke (za joho vyslovom) myslennia ototoniuje z ohydnym
dlia nych ervonym koliorom. Oto vin nikoly ne potrapyv by do Proektu, jakby mymovoli

ne stav odnym z joho tvorciv. Tiky dlia toho, ob zapobihty vytoku informaciji, joho
vkliuyly do naoji komandy.
Vin emihruvav do tativ 1945 roku. Prizvye joho bulo vidome lye vukomu kolu
fachivciv, jaki pamjataly joho e z dovojennych asiv. Filosofiv iz po-spravniomu hlybokoju
matematynoju i pryrodoznavoju pidhotovkoju nebahato; vin naleav same do takych i
tomu due pidchodyv dlia roboty v Proekti. U selynomu hoteli my z Rappoportom yly po
susidstvu j nezabarom zapryjaznylysia. Vin pokynuv ridnyj kraj, koly jomu bulo trydcia,
sam-odyn, bo vsia joho simja zahynula. Vin nikoly pro ce ne rozpovidav; vyniatkom buv toj
veir, koly ja rozkryv jomu lye jomu odnomu nau z Protero tajemnyciu. opravda,
ja deo zabihaju napered, rozpovidajuy tut ciu istoriju, ale, na moju dumku, ce treba zrobyty.
Moe, baajuy buty yrym zi mnoju u vidpovi na moju doviru do nioho, a moe, z
inych, chtozna-jakych, pryyn, Rappoport rozpoviv meni todi pro te, jak na joho oach
zdajesia, de 1942 roku v joho ridnomu misti vidbuvalasia masova ekzekucija.
Joho schopyly na vulyci razom z inymy vypadkovymy perechoymy; rozstriliuvaly jich
grupamy, na podvirji ojno zrujnovanoji bombamy vjaznyci, odne krylo jakoji bulo e ochoplene polumjam. Rappoport rozpovidav pro podrobyci cijeji operaciji due spokijno; samoji
ekzekuciji, zbyvy do kupy pid rozpeenym, nae velyezna pi, murom, vony ne bayly, bo
strilialy za napivzrujnovanoju stinoju; dechto z tych, o, jak i vin, ekav na svoju ergu,
stojav u jakomu zacipeninni, ini ukaly sposobiv poriatunku bu-jakych, navi
boevinych.
Vin zapamjatav junaka, kotryj, pidbihy do nimcia-policaja, kryav, o vin ne jevrej,
ale kryav ce po-jevrejkomu (na idy), bo, pevno, ne znav nimekoji. Rappoport viduv
boevinyj komizm cijeji sytuaciji i raptom zrozumiv, o najvalyvie dlia nioho teper ce
do ostannioji myti zberehty jasnyj rozum, o das jomu syly z intelektuanoji dystanciji
stavytysia do vyeopysanoji sceny. Dlia cioho vin povynen buv Rappoport ne pospiajuy,
dilovyto pojasniuvav meni ce jak liudyni z inoho kontynentu, kotra v pryncypi ne zdatna
aniohisiko zrozumity v takych pereyvanniach, znajty u navkolyniomu sviti jaku cinnis, te, na o mona bulo b spertysia, a oskiky ce bulo absoliutno nemolyvo, vin vyriyv
poviryty u perevtilennia. Jomu dosy bulo ne vtratyty cijeji viry jakycho pjatnadciadvadcia chvylyn. Ale, abstragujuy vid usioho, vin ne zmih by cioho dosiahty, tomu v grupi
oficeriv, jaki stojaly trochy viddalik vid miscia ekzekuciji, Rappoport vybrav odnoho, o na
vyhliad ymo vyrizniavsia z-pomi inych.
Vin zmaliuvav joho meni tak, nae bayv joho pered soboju na fotografiji, molodyj,
doskonaloji statury boh vijny, vysokyj, stavnyj, u poliovomu kyteli, sribna obliamivka jakoho
nemovby trochy posirila y obsmalylasia vid aru; oficer buv u povnij amuniciji na yji,
pid komirom, zaliznyj chrest, na hrudiach binok u futliari, na holovi kaska, revover u koburi, dlia zrunosti zsunutyj do priaky pojasa; rukoju u rukavyci vin trymav nosovyok,
ystekyj, akuratno skladenyj, as vid asu prykladajuy joho do nosa, bo ekzekucija tryvala
ve tak dovho z samoho ranku, o polumja u kutku podvirja ochopylo trupy rozstrilianych ranie, i zvidty tiahlo hariaym smorodom horiloho tila. Vtim, Rappoport ne zabuv

navi pro ce, solodkavyj trupnyj ad u povitri vin zauvayv a todi, koly pobayv otoj nosovyok u ruci obranoho nym oficera. Rappoport skazav sobi, o u tu my, koly joho zastrelia, vin perevtilysia v cioho nimcia.
Vin prekrasno usvidomliuvav, o joho zadum cilkovyte bezhluzdia, navi z pohliadu
bu-jakoji metafizynoji doktryny, zokrema, j uennia pro pereselennia du, bo misce v tili
bulo ve zajniate. Ale omu ce jomu ne zavaalo, navpaky, o dove j adibnie vdyvliavsia
vin u svoho obrancia, to micnie ipliavsia za tu svoju dumku, jaka mala buty joho oporoju
do ostannioji chvylyny, tak, nae j spravdi distav pidtrymku vid toho molodyka. Toj povynen
buv jomu dopomohty.
Rappoport hovoryv cilkom spokijno, ale meni zdalosia, o v joho slovach vuvalosia
nae jake zachoplennia molodym bohom, kotryj tak doskonalo dyryguvav usijeju operacijeju, stojay na misci, ne horlajuy, ne vpadajuy u napivpjanyj trans byttia j znuannia, v
jakomu perebuvaly joho pidlehli z zaliznymy bliachamy na hrudiach. U tu chvylynu Rappoport zbahnuv navi te, o soldaty ynia tak, ob zachovaty vid svojich ertv u nenavysti
do nych, a vyklykaty u sobi nenavys bez brutanych dij vony ne zmohly b. Vony byly jevrejiv
prykladamy, bo krov mala tekty z rozereplenych holiv, zasychajuy koroju na oblyiach i
robliay jich potvornymy, neliudkymy, bo inake (ja povtoriuju Rappoportovi slova) u
duach kativ mohla b utvorytysia parynka, zvidky vychliupnulysia b ach abo alis.
Prote molodyj boh u kiteli iz sribliasto-siroju obliamivkoju ne potrebuvav odnych osoblyvych pryjomiv, ob dijaty doskonalo. Vin stojav na nevelykomu pidvyenni, iz svojim
bilym nosovykom i tulyv joho do nosa ruchom, v jakomu bulo o salonno-duene, dobryj
hospodar i vo u odnij osobi. U povitri litala saa, rozdmuchana arom vid poei; za hrubymy muramy, u zagratovanych viknach bez yb hohotilo polumja, ale odnyj plastive sai
ne vpav na oficera j na joho bilyj nosovyok.
Sposterihajuy taku doskonalis, Rappoport na jaku asynu zabuv pro sebe, a tut raptom rozynylasia brama i na podvirja vjichala grupa kinooperatoriv. Po-nimekomu bulo
viddano jaki nakazy, j postrily odrazu zatychly. Rappoport tak i ne diznavsia, o stalosia,
ni todi, ni zhodom. Molyvo, nimci maly namir zniaty horu trupiv, ob vstavyty ci kadry
do kinochroniky, jaka prypysala b ciu ekzekuciju vorohovi (use ce vidbuvalosia poblyzu
Schidnoho frontu). Rozstrilianych jevrejiv vydaly b za ertv biovykiv. Moe, znimana
grupa j pryjichala z cijeju metoju, Rappoport, odnak, navi ne probuvav o pojasnyty, a
tiky rozpovidav pro te, o bayv.
Odrazu pislia cioho joho spitkala nevdaa. Usich, chto lyyvsia yvyj, vyykuvaly v erengu i znialy na plivku, a todi oficer z nosovykom vyklykav odnoho dobrovocia. Rappoport
odrazu viduv, o musy zholosytysia. Vin ne znav do ladu, oho, vlasne, maje zrobyty ce,
odnak pereduvav, o, koly ne zroby cioho, z nym stanesia o achlyve. Bula my, koly
usia syla vnutrinioho riennia mala sponukaty joho stupyty krok upered, ale vin navi
ne zvoruchnuvsia. Oficer dav jim todi pjatnadcia sekund na rozdumy i, povernuvy do nych
spynoju, pivholosom nedbalo rozmovliav iz jakymo molodykom.
Rappoportovi, jak doktoru filosofkych nauk, avtorovi slavnozvisnoji dysertaciji z logiky, jaka prynesla jomu naukovyj stupi, ne treba bulo ciloho naboru sylohizmiv, ob zrozumity, jako nichto ne zholosysia, zahynu usi, ote, toj, chto vyjde zaraz iz erengy,

vlasne, niym ne ryzykuje. Ce bulo proste, jasne j pevne. Vin znovu zrobyv nad soboju zusyllia, opravda, ve bez viry v sebe, i znovu navi ne povoruchnuvsia; za kika sekund do
vyznaenoho stroku chto use taky zholosyvsia i znyk iz dvoma soldatamy za napivzrujnovanoju stinoju. Zvidty poulysia revoverni postrily, pislia oho molodyj dobrovole,
zajuenyj svojeju j uoju krovju, povernuv u erengu.
Ve smerkalosia, koly rozachnulasia zagratovana brama i, zatoujuy u cholodnomu
veirniomu povitri, grupa vcililych vybihla na bezliudni vulyci.
Vjazni ne navauvalysia vidrazu bihty ale vony ve nikoho ne cikavyly. Rappoport
ne znav, omu tak stalosia, ne analizuvav uynky nimciv: to buv rok, jakoho ne slid vytlumauvaty.
Dobrovole y treba ce pojasniuvaty? perevertav tila rozstrilianych, i tych, jaki
buly e yvi, dobyvaly z revovera. Movby baajuy pereviryty, y maje vin slunis i y
spravdi ja zovsim nioho ne zrozumiv z cijeji istoriji, Rappoport potim spytav mene, omu,
na moju dumku, oficer vyklykav dobrovocia i laden buv, jako takoho ne znajdesia, rozstriliaty usich, chto e zalyyvsia yvyj, choa ce ve bulo nae j nepotribne prynajmni
toho dnia, pryomu v joho rozrachunky ne vchodylo pojasniuvaty jim, o z dobrovocem
nioho ne stanesia. Pryznajusia, o cioho ispytu ja ne sklav, bo skazav, o nime, mabu,
povodyvsia tak iz prezyrstva, ob ne vdavatysia do rozmov iz ertvamy. Rappoport zaperelyvo pokrutyv svojeju ptaynoju holovoju.
Ja zrozumiv ce zhodom, skazav vin, zavdiaky inym ream. Cho vin i zvertavsia do nas, my dlia nioho ne buly liumy. Vin znav, i dobre znav, o, cho liudku movu
my j rozumijemo, odnak my ne liudy. Ote, jakby j chotiv, nijakych pojasne davaty nam ne
mih. Vin mih robyty z namy, o zavhodno, ta tiky ne vesty perehovory, bo dlia perehovoriv
potribni dvi, v jakomu rozuminni rivnopravni, storony, a na tomu podvirji buv lye vin iz
svojimy liumy. V ciomu je, zvyajno, logina superenis, ale oficer dijav, vlasne, same
zhidno z cijeju superenistiu. Prosti soldaty ne maly vyoho vtajemnyennia, na liudkyj
vyhliad nai oblyia, oi, ruky, nohy trochy zavaav jim vykonuvaty svoji obovjazky, i
tomu vony musyly matuvaty nai tila, ob vony ne nahaduvaly jim liudki; ale jomu taki
prymityvni pryjomy ve ne buly potribni. Pojasnennia takoho rodu zvyajno vytlumauju
figurano, jak prytu, ale ce treba rozumity priamo.
Bie my ve nikoly ne hovoryly pro cej epizod z joho mynuloho, ta j inych tak samo
ne torkalysia. Mynuv dejakyj as, poky ja, dyvliay na Rappoporta, ve ne zhaduvav mymovino otijeji sceny, jaku vin tak rejefno peredi mnoju zmaliuvav, vjaznyne podvirja z
vyrvamy vid bomb, liudej z oblyiamy, zalytymy ervonymy j ornymy patiokamy krovi z
roztroenych prykladamy erepiv, i oficera, o v joho tilo vin chotiv obmannym liachom
pereselyty. Ja ne mou skazaty, y zalyylosia v niomu viduttia zahybeli, vid jakoji vin
udom uriatuvavsia. Zretoju, Rappoport buv due rozvalyvyj i vodnoas dosy kumednyj
olovik, najbie vin obrazysia na mene za te, o ja rozpovim, jak mene smiyv joho
odennyj vychid z kimnaty, jakyj ja nesamochi pidhlediv. V kutku hotenoho korydora vysilo velyke dzerkalo. Chvoryj na lunok Rappoport (kyeni v nioho zavdy buly napchani
pliaekamy z riznokoliorovymy pigulkamy), pospiajuy vranci do lifta, neodminno vystromliav pered dzerkalom jazyka, ob pereviryty, y joho ne obklalo. Vin prorobliav ce oranku, inkoly b poruyv cej rytual, ja podumav by, o trapylosia o nadzvyajne.

Na zasidanniach Naukovoji Rady vin vidverto nuhuvav, a vystupy doktora Ini

zretoju, neasti j zahalom taktovni, vyklykaly v nioho prosto-taky alerginu reakciju.
Chto ne mav baannia sluchaty Ini, mih steyty za miminym akompanementom, o suprovoduvav joho slova na oblyi Rappoporta vin kryvyvsia, tak nae jomu nespodivano
potrapylo o hydke na jazyk, chapavsia za nis, uchav za vuchom, pozyrav na promovcia zpid loba z takym vyhliadom, nemov chotiv skazaty: Spodivajusia, vy ne hovoryte cioho vserjoz? a koly odnoho-jedynoho razu Ini, ne vytrymavy, priamo spytav joho, y ne choe
vin o zauvayty, Rappoport iz najivnym zdyvuvanniam, zaperelyvo chytajuy holovoju i
rozvodiay rukamy, vidpoviv, o nioho, zovsim-taky nioho skazaty ne choe.
Ja tak dokladno pro vse rozpovidaju, ob pokazaty ytaevi centrani postati Proektu
z neoficijnoho boku i vodnoas ob vvesty joho u specyfinu atmosferu seredovya, nadijno
vidhorodenoho vid svitu. Spravdi, sponukaje do rozdumiv nezvyajnis toho asu, koly taki
nejmovirno rizni liudy, jak, skaimo, Belojn, Ini, Rappoport i ja, zijlysia v odnomu misci, ta
e j iz misijeju vstanovlennia Kontaktu, javliajuy soboju, takym ynom, dyplomatyne
predstavnyctvo liudstva pered Kosmosom.
Cho jaki rizni my buly, ale, objednavy u organizm, o vyvav zorianyj lyst, my
utvoryly kolektyv iz svojimy zvyajamy, vlasnym tempom ta formamy liudkych stosunkiv z
usima jichnimy delikatnymy oficijnymy, napivoficijnymy i pryvatnymy niuansamy, use
ce, razom uziate, stvoriuvalo duch instytuciji i vodnoas o bie, te, o socilog zaliubky
nazvav by miscevoju subkuturoju. Duch cej buv u Proekti a vin naliuvav maje try
tysiai pracivnykiv u najdynaminiij fazi svoho isnuvannia tak samo vidutnyj i osoblyvyj, jak i u velykych dozach vtomlyvyj, prynajmni dlia mene.
Odyn iz starych za vikom uasnykiv Proektu, Li Rejngorn, jakyj koly zovsim molodym fizykom praciuvav u Manchettenkomu proekti, hovoryv meni, o joho atmosferu
z bu-jakoho pohliadu ne mona bulo navi porivniuvaty z MAVO, erez te, o. Manchettenkyj proekt spriamovuvav svojich spivrobitnykiv na doslidennia za svojim charakterom
suto pryrodnyi, fizyni, todi jak na zahlybyvsia u sferu kutury liudstva j ne mih vyzvolytysia vid cijeji zalenosti. Rejngorn nazyvav MAVO experymentanym testom kutury na jiji
kosminyj varint i najbie dratuvav naych koleg-humanitarijiv tym, o lahidno j najivno
chyzuvavsia pered nymy orazu novymy znanniamy z jichnioji haluzi. Bo, nezaleno vid
roboty svojeji grupy fizykiv, vin staranno vyvav usiu literaturu, perevano lingvistynu,
jaka tiky bula de opublikovana za ostanni kikanadcia rokiv, prysviaenu problemi kosminych perehovoriv, zokrema, jiji riznovydu rozyfruvanniu mov iz zamknenoju semantykoju.
Oto povna neprydatnis ciloho stosu podibnych publikacij a jichnia bibligrafija, z
jakoju ja te oznajomyvsia, koly mene ne zraduje pamja, naliuvala blyko pjaty z polovynoju tysia pozycij, bula oevydna dlia konoho spivrobitnyka Proektu. Najsminie pry
ciomu bulo te, o taki praci j dali dosy asto vychodyly v svit, jakyj, vtim, koly ne braty do
uvahy nevelykoho kola obranych, aniohisiko ne znav pro isnuvannia zorianoho lysta.
To profesijna hordis i pouttia solidarnosti zajniatych u Proekti lingvistiv piddavalysia suvoromu ispytu, koly Rejngorn, oderavy potoju ergovu porciju vidpovidnych statej i pra,

povidomliav nam na napivoficijnych roboych zustriach pro novyny u sferi zorianoji semantyky. Neprydatnis, bezplidnis usich otych mirkuva, edro nafaryrovanych matematykoju, cho i rozarovuvala, ta vse bula spravdi zabavna.
Dochodylo navi do sutyok, bo movoznavci zvynuvauvaly Rejngorna u zumysnij zlostyvosti. Vzahali supereky mi humanitarijamy i predstavnykamy pryrodnyych nauk buly
zvynym javyem u Proekti. Perych u nas nazyvaly humamy, druhych fizamy; slovnyk svoho vnutrinioho argonu u Proekti buv dosy bahatyj. Cym argonom, tak samo, jak
i formamy spivyttia oboch storin, mih by koly iz korystiu dlia sebe zacikavytysia socilog.
Z dosy skladnych pryyn Belojn zaluyv do komandy MAVO cilyj buket fachivciv-humanitarijiv; ne ostanniu ro u ciomu vidihralo j te, o j sam vin buv za osvitoju j upodobanniamy humanitarij. Prote jichnie supernyctvo z fizamy ne mohlo daty jakycho plidnych
naslidkiv, oskiky nai antropology, psychology j psychoanalityky razom z filosofamy ne
maly, vlasne, nijakych materiliv dlia roboty. Tomu, jak tiky namialosia zakryte zasidannia jakoji sekciji humiv, na doci oholoe chto zavdy dopysuvav bilia nazvy referatu
litery SF; ce chulihanstvo, na a, vypravduvalosia bezrezutatnistiu takych zasida.
Tym asom spini zibrannia maje zavdy zakinuvalysia vidvertymy svarkamy. Najbi ovnymy buly, mabu, psychoanalityky, osoblyvo agresyvni u svojich vymohach: vony
domahalysia, ob vidpovidni fachivci rozyfruvaly bukvanyj smysl zorianoho poslannia,
a todi ve, movliav, vony vimusia do vyznaennia usioho komplexu symvoliv, jakym operuje cyvilizacija vidpravnykiv. Tut, pevna ri, a prosylasia vidpovi na zrazok smilyvoji
hipotezy, napryklad, takoji, o dlia jichnioji cyvilizaciji charakterne bezstateve rozmnoennia, a ce nemynue maje desexualizuvaty jiji symvolinu lexyku i tym samym zazdalehi
pryrikaje na porazku bu-jaku sprobu psychoanalityno doslidyty jiji. Toho, chto pro ce hovoryv, odrazu nazyvaly neukom, ade suasnyj psychoanaliz ve ne obstojuje frejdystku
hipersexuanis; a koly e na takomu zasidanni brav slovo jakyj fenomenolog, zatiatym
superekam ne bulo kincia. My bo maly spravni embarras de richesse erez nadmir zovsim
nepotribnych fachivciv-humiv, o reprezentuvaly navi taki ezoteryni naukovi haluzi,
jak psychoanaliz istoriji y plejografija (jij-bohu, ne pryhaduju, ym, vlasne, zajmajusia plejografy, choa ja peven, o koly meni pro ce hovoryly).
Mabu, use taky Belojnovi ne slid bulo odo cioho piddavatysia vplyvovi Pentagonu:
joho radnyky zasvojily tiky odnu praxeologinu maxymu, ale zasvojily nazavdy. Vona proholouje, o koly odna liudyna vykopaje jamu objemom v 1 m3 za desia hodyn, to sto tysia
kopaiv vykopaju taku jamu za astku sekundy. Zrozumilo, o cej natovp zemlekopiv porozbyvaje sobi holovy lopatamy, per ni vchopy peru hrudku zemli; tak samo j nai neasni humy perevano svarylysia abo z namy, abo mi soboju zamis efektyvno praciuvaty.
Prote Pentagon uviruvav u priamo proporcijnu zalenis mi kapitalovkladenniamy u
Proekt i naslidkamy joho roboty, j na ce ne bulo nijakoji rady. Na samu lye dumku pro te,
o nai opikuny vpevneni z problemoju, jakoji ne rozvjazaty pjatiom fachivciam, bezpereno vporajusia pja tysia, volossia derlosia dohory. Bidolani nai humy perebuvaly
u stani psychologinoji napruenosti j zakomplexovanosti, oskiky vony buly, po suti, pryreeni na povne bezrobittia, cho i zavualiovane riznymy sposobamy, i koly ja prybuv do
Proektu, Belojn pryznavsia meni vi-na-vi, o joho najbia (ale nezdijsnenna!) mrija
pozbutysia cioho venoho balastu. Ta pro ce ne mohlo buty j movy z due prostoji pryyny:

chto ve uvijov do skladu spivrobitnykiv Proektu, ne mih prosto sobi vyjty z nioho, bo ce
zagrouvalo rozhermetyzacijeju abo vytokom sekretnoji informaciji u yrokyj svit, jakyj na
toj as ni pro o j hadky ne mav.
To Belojn musyv buty genijem dyplomatiji i taktovnosti, j navi vyhaduvav as vid asu
dlia humiv jaki zaniattia y, vlasne, zaminu zania; dotepy na jichniu adresu ne smiyly
joho, a liutyly, bo znovu rozjatriuvaly zahojeni ve rany, tak bulo, napryklad, koly u
skryci idej vyjavyly propozyciju perevesty psychologiv i psychoanalitykiv u slubovomu
poriadku z posad doslidnykiv zorianoho lysta na posady likariv dlia tych, chto ne moe proytaty cej lyst i erez te poterpaje vid stresiv.
Vaingtonki radnyky stavyly Belojnovi palyci v kolesa tako i tym, o as vid asu
chapalysia za novu ideju, napryklad, due dovho j nastyrlyvo domahalysia organizaciji
velykych zmianych zasida zhidno z populiarnoju zasadoju brainstorming, jaka poliahaje
v tomu, o rozum samotnioho myslytelia, kotryj naprueno rozmirkovuje nad problemoju,
zaminiujesia vsima najavnymy sylamy, o chorom, kolektyvno mirkuju uholos na zadanu temu. Belojn u svoju ergu vyprobuvav rizni taktyni chody pasyvni, nastupani
j aktyvni vsupere podibnym dobrym poradam.
Oskiky syloju obstavyn ja tiaiju do partiji fiziv, mene vvaatymu uperedenym, ale
povynen skazaty, o z samoho poatku bu-jaka uperedenis bula meni ua. Vidrazu pislia prybuttia do Proektu ja vziavsia studijuvaty movoznavstvo, bo vvaav ce za neobchidne,
j nevdovzi straenno zdyvuvavsia, perekonavy, o stosovno najosnovniych i najlementarniych ponia u cij naebto takij tonij, matematyzovanij i ofizynenij nauci nemaje j
slidu odnostajnosti. Skaimo, najbii avtorytety ne mou dijty zhody v osnovnomu, fundamentanomu pytanni o take, vlasne, morfemy i fonemy.
Koly ja cilkom povano zapytuvav u vidpovidnych osib, jak vony mou praciuvaty za
podibnoho stanu reej, moji najivni zapytannia spryjniato bulo za prodyktovani zlostyvistiu
kpyny. Ade ja potrapyv choa j ne usvidomliuvav cioho spoatku mi molotom i
kovadlom, dumav, o drova treba rubaty, ne zamysliujuy nad tym, jaki pry ciomu trisky
letia, i lye moji zylyvci taki, jak Rappoport i Dill, pryvatnym ynom utajemnyyly mene
u skladnu psychosocilogiju spivisnuvannia fiziv i humiv (inodi jiji nazyvaly cholodnoju
vijnoju).
Prote ja muu zaznayty ne vse, o robyly humy, bulo nepotribne; tak, napryklad,
cikavymy buly teoretyni praci zmianoji grupy Uejna j Trexlera, prysviaeni teoriji
skinennych avtomativ iz samousvidomlenniam, tobto zdatnych do povnoji autodeskrypciji. A vzahali, ymalo cinnych pra narodylo u seredovyi humiv, z tym lye utonenniam, o zvjazok cych pra iz zorianym lystom buv abo due slabkyj, abo joho j zovsim ne
bulo. Ja pro vse ce kau ne dlia toho, ob jako prynyzyty humiv, a dlia toho, ob pokazaty, jakyj velykyj i skladnyj mechanizm zapueno bulo v diju na Zemli z nahody Peroho
Kontaktu i skiky toj mechanizm mav klopotu z samym soboju, iz vlasnymy detaliamy, o
bezpereno ne spryjalo dosiahnenniu nym holovnoji mety.
Ne due spryjatlyvi z pohliadu, tak by movyty, tilesnoho komfortu buly j nai
pobutovi umovy. U selyi maje zovsim ne bulo avtomobiliv, bo prokladeni koly dorohy
pozanosylo piskom: zate dijalo minitiurne metro, zbudovane e dlia obsluhovuvannia
atomnoho polihonu. Usi budivli stojaly na velyeznych betonnych oporach, siri j vaki

korobky z opuklymy bokamy, a pid nymy, na betoni poronich stojanok, huliav tiky hariayj
viter; u ciomu tisnomu prostori vin duv potuno, jak iz domennoji pei, perehaniajuy
chmary otoho achlyvoho ervoniastoho, nezvyno dribnoho pisku, jakyj pronykav usiudy,
dosy bulo tiky vyjty z hermetynych prymie. Navi basejn mistyvsia pid zemleju, inake
v niomu bulo b nemolyvo plavaty.
Biis iz nas, odnak, nezvaajuy na nesterpnu speku, volily chodyty vid budynku do
budynku po vulyci, a ne korystuvatysia pidzemnym transportom, bo nae krotiae yttia
davalosia vznaky e j tomu, o pid zemleju maje na konomu kroci my podybuvaly slidy
mynuloho. Napryklad, velyezni oranevi litery SS (na nych meni, pryhadujesia, skaryvsia
Rappoport), jaki svitylysia navi ude; vony vkazuvaly, kudy bihty do schovya, j oznaaly
Supershelter, a moe, Special Shelter, ve ne pamjataju. Ne tiky u pidzemelliach, a j u
naych roboych prymienniach horily svitlovi tablo z napysamy Emergency Exit, Absorption Shield, a na betonnych ytach, pered vchodom do budynkiv, to tut, to tam vyvedeno bulo Blast Loading i cyfry, o vkazuvaly, jakoji syly lobovyj udar vybuchovoji chvyli
moe vytrymaty cia sporuda. Na povorotach korydoriv, na schodovych majdanykach stojaly
velyki jaskravo-ervoni vohnehasnyky, a ve liynykiv Hejhera pid rukamy bulo skiky
zavhodno.
Tak samo i v hoteli usi lehki perehorodky, stinky, skliani yby, o pravyly za yrmy
v cholli, buly poznaeni velykymy jaskravymy napysamy, jaki povidomlialy: perebuvaty pid
as vyprobuva u danomu misci, ne rozrachovanomu na diju udarnoji chvyli, nebezpeno. I,
nareti, na vulyciach e zalyalosia kika velyeznych vkazivnych strilok vony, nae memento, nahaduvaly, v jakomu napriamku poyriujesia udarna chvylia i jaki v ciomu misci
skladovi jiji vidbyttia. Zahane vraennia stvoriuvalosia take, niby vy perebuvajete u horezvisnomu punkti nu i nebo nad vaoju holovoju ochvylyny moe rozachnutysia vid termojadernoho vybuchu. Z asom zamaliuvaly nebahato cych napysiv. Ja zapytuvav, omu ne
likvidovano jich usich, u vidpovi meni usmichalysia j kazaly, o usunuto ymalo tablyok,
avarijnych syren, liynykiv Hejhera, baloniv z kysnem, a toho, o zalyylosia, selyna administracija prosyla ne zaipaty.
U mene, jak u svioji liudyny, buv zahostrenyj zir, i oti rudymenty atomnoji peredistoriji selya prykro vraaly mene, vtim, do pevnoho asu, bo zhodom, zanuryvy u problematyku lysta, ja tak samo, jak usi, perestav jich pomiaty.
Speru umovy yttia u Proekti zdavalysia meni nesterpnymy, ja maju na uvazi ne
tiky klimatyno-geografini. Jakby Hrotis skazav meni e v Hempiri, o ja jidu tudy, de
kona vanna kimnata i konyj telefon prosluchovujusia, jakby ja mih choa b zdaleku pobayty Vihema Ini, ja ne lye teoretyno zrozumiv by, a j viduv, o usi nai svobody mou
znyknuty v tu chvylynu, koly my vykonajemo svoje zavdannia, i todi, chtozna, y dav by
ja tak lehko svoju zhodu na pryjizd. Prote, dijuy postupovo j terpliae, navi konklav mona
dovesty Do liudoerstva. Ade mechanizm psychinoji adaptaciji nevblahannyj.
Koly b chto skazav pani Kiuri, o erez pjatdesiat rokiv dosliduvana neju radiaktyvnis obernesia kilotonnamy jadernoji vybuchivky i overkillom, vona, moe, ne navaylasia b praciuvaty dali i ve napevno nazavdy vtratyla b spokij pislia pereytoho vid takoho
proroctva potriasinnia. A my do vsioho pryzvyajilysia, i liudej, jaki obysliuju kilotrupy i
megaertvy, nichto ne vvaaje boevinymy. Naa zdatnis prystosovuvaty, pohoduvaty z

usim odna z najbiych zagroz isnuvanniu liudstva. Istoty, o maju doskonalu plastynis u prystosuvanni, ne mou maty pry ciomu stalych moranych zasad.

Nimuvannia Kosmosu slavnozvisne Silentium Universi, uspino zahluuvane hurkotom lokanych vojen seredyny stolittia, biis astrofizykiv vvaaje za nezaperenyj fakt,
oskiky napolehlyvi prosluchovuvannia radichvy ne daly naslidkiv, poynajuy vid proektu
Ozma a po bahatorini doslidennia avstralijciv.
Uprodov usioho cioho asu nad problemoju, krim astrofizykiv, praciuvaly j ini fachivci, o vynajly Lohlan i Linkos ta nyzku inych tunych mov jak zasib nalahodennia
mizorianoho zvjazku. Bulo zrobleno ymalo vynachodiv, takych, jak peresylannia z metoju
ekonomiji televizijnoho zobraennia zamis textu. Z asom praci z teoriji i metodolohiji kosminoho kontaktu utvoryly cilu bibliteku. Stalo dostemenno vidomo, o povynna robyty
cyvilizacija, jaka prahne vstanovyty zvjazok z inymy. Spoatku posylaty u yrokomu
dipazoni astot rytmini pozyvni, vony zasvidyly b, peredusim, svoje tune pochodennia, a potim astotamy vkazaly b, de, u jakych kilo y megacyklach slid ukaty samu
peredau. Vona maje rozpoatysia z systematynoho vykladu gramatyky, syntaxysu, lexyky
i t. in., to buly spravni savoir vivre, pravyla, ukladeni dlia vsioho Kosmosu i obovjazkovi
skri, a do najviddalenioji tumannosti.
Odnak nevidomyj vidpravnyk zrobyv fatanyj fauxpas, bo pryslav lyst bez bu-jakoho
vstupu, bez gramatyky j slovnyka, velyeznyj lyst, zafixovanyj na kilometrovij rejestracijnij strici. Peroju mojeju dumkoju, koly ja dovidavsia pro ce, bulo: abo lyst pryznaavsia ne
nam i my ysto vypadkovo opynylysia na liniji zvjazku mi dvoma cyvilizacijamy-spivrozmovnyciamy, abo vin pryznaenyj usim cyvilizacijam, jaki perestupyly pevnyj porih zna
i zdatni ne lye vidukaty syhnal choa zrobyty ce vako, a j rozyfruvaty joho znaennia. Jako pryjom syhnalu buv vypadkovym, problemy nedotrymannia pravyl vzahali ne
isnuvalo. Zhidno z druhoju molyvistiu, cia problema nabyrala novoho, hlyboho zmistu: kosmina informacija, jak ja sobi ujavliav, bula nadijno zabezpeena vid rozyfruvannia nebaanymy adresatamy.
Nam due dobre vidomo, o, ne znajuy ani elementiv kodu, ani syntaxysu j lexyky, ne
mona rozyfruvaty povidomlennia inake, ni metodom sprob i pomylok iz zastosuvanniam
astotnoho vidsivu, pryomu uspichu mona ekaty i dva stolittia, i dva mijony rokiv, i cilu
vinis. Diznavy, o sered matematykiv Proektu je Ber i eron, a joho holovnyj programist
Redklif, ja buv zbenteenyj i navi ne prychovuvav cioho. Za takych obstavyn vzahali bulo
nezrozumilo, omu zvernulysia do mene; trochy zaspokojuvalo lye usvidomlennia toho, o
v matematyci isnuju zavdannia, jakych rozvjazaty vzahali ne molyvo, ce odnakovo ne
pid sylu ni tretioriadnym rachivnykam, ni genijam. Odnak, zdajesia, jakyj ans isnuvav,
bo inake Belojn posluchavsia b erona j Bera. Mabu, bulo vyrieno, o, koly ne vony, to,
moe, chto inyj dosiahne uspichu v cij nezvyajnij sytuaciji.

Usupere poyrenij dumci, podibnis ponia u movach usich zemnych kutur, navi najbi riznoridnych, prosto vraaje. Telegramu Babusia pomerla pochoron u seredu mona
pereklasty bu-jakoju movoju vid latyny j chindi a do mov apaiv, eskimosiv y plemeni
dobu (napevne, j movoju musjerkoji epochy tako, jakby my jiji znaly). Ce obumovleno tym,
o v konoji liudyny je matir jiji materi, o kona liudyna pomyraje, o rytual pochovannia
nebiyka isnuje u konij kuturi, jak isnuje i pryncyp vidliku asu. A ot odnostatevi istoty
ne znaju riznyci mi matirju i bakom, ti , jaki diliasia podibno do ameb, ne utvoryly b
poniattia navi odnoho z bakiv. Ne maly b vony j slova iz znaenniam babusia. Bezsmertni
istoty (ameby, diliay, ne vmyraju) ne znaly b takych ponia, jak pomyraty, pochoron.
Oto, per ni vony zmohly b pereklasty j zrozumity otu taku jasnu dlia nas telegramu, vony
maly b spoatku vyvyty anatomiju j fizilogiju liudyny, evoliuciju, istoriju ta etnografiju
liudkoji cyvilizaciji.
Ce dosy prymityvnyj pryklad vin peredbaaje, o toj, chto oderav syhnal, rozrizniaje v niomu informacijni znaky i jichnie neistotne tlo. My buly v inomu stanovyi stosovno zorianoho lysta. Zarejestrovana peridynis mohla stanovyty, napryklad, sami lye
rozdilovi znaky, natomis vlasne litery y idigramy mohly vzahali ne dosiahty poverchni
rejestracijnoho aru, javliajuy soboju impusy, do jakych aparatura bula neutlyva.
Bahato vay tako riznycia u rivni cyvilizaciji. Za zolotoju posmertnoju maskoju faraona Amenchotepa istoryk mystectva vyznay epochu i jiji kuturnyj sty. Z ornamentiv na
nij znave religij vidtvory charakter tohoasnych viruva. Chimik vstanovy, jakyj todi zastosovuvavsia sposib obrobky zolota. Antropolog zjasuje, y vidrizniavsia predstavnyk rodu
liudkoho, o yv is tysia rokiv tomu, vid suasnoji liudyny; likar postavy dignoz, o v
Amenchotepa buly hormonani poruennia, bo vin mav deformovani akromegalini elepy.
Takym ynom, ri, jakij istdesiat stoli, nadaje nam nabahato bie informaciji, ni maly jiji
tvorci suasnyky Amenchotepa, bo o vony mohly znaty pro chimiju zolota, akromegaliju j kuturni styli? Jako my obernemo proceduru v asi j nadilemo jehyptianynovi asiv
faraona Amenchotepa napysanyj siohodni lyst, vin ne zmoe joho proytaty, i ne tiky tomu,
o ne znaje sliv i ponia, jaki buly b vidpovidnykamy naych.
Taki buly zahani mirkuvannia z pryvodu zorianoho lysta. Informaciju pro nioho z
praktynoju metoju skomponuvaly u text standartnoji formy, zapysanyj na magnitofon;
plivku z zapysom prokruuvaly pered due vysokymy osobamy pid as jichnich vidvidyn.
Ne perepovidatymu joho svojimy slovamy, krae procytuju:
Zavdanniam Proektu Holos Neba je vsebine vyvennia i sproba rozyfruvannia tak
zvanoho povidomlennia z zirok, jake, najmovirnie, je serijeju syhnaliv, nadislanych svidomo, z pevnym namirom, za dopomohoju tunych techninych prystrojiv, istotoju y istotamy, o nalea do nevyznaenoji pozazemnoji cyvilizaciji. Nosijem informaciji je strumi
nejtryno-astynok, pozbavlenych masy spokoju, z magnitnym momentom, u 1600 raziv
menym za magnitnyj moment elektroniv. Nejtryno najbi pronykajui z usich vidomych
nam elementarnych astynok. Na Zemliu ci astynky prylitaju z usich took nebesnoji sfery.
Pomi nych vyrizniajusia astynky, porodeni pryrodnymy procesamy u zirkach (tobto j na
Sonci), napryklad, reakcijamy beta-rozpadu ta inymy reakcijamy v atomnomu jadri, a tako
ti, o utvoriujusia pid as zitkne nejtryno z jadramy elementiv zemnoji atmosfery j ze-

mnoji kory. Energija cych astynok kolyvajesia u meach vid kikanadciaty tysia do bahatioch mijardiv eV. Zavdiaky praciam yhubova bulo vstanovleno teoretynu molyvis pobudovy tak zvanoho nejtrynnoho lazera, abo nazera, jakyj stvoriuvav by korpuskuliarnyj
monochromatynyj promi. Molyvo, o same za cym pryncypom praciuje peredava, o
posylaje pryjniati na Zemli syhnaly. Zavdiaky praciam Chjudesa, Laskaji i Defrisa z metoju rejestraciji okremych energetynych frakcij nejtrynnoho vyprominiuvannia buv zbudovanyj prylad, nazvanyj invertorom abo nejtrynnym peretvoriuvaem, v osnovi diji jakoho
ley efekt Ajnofa (tak zvanyj psevdoastynkovyj obmin); invertor, vykorystovujuy efekt
Synycyna-Messbauera, zdatnyj fitruvaty smuhy vyprominiuvannia z tonistiu do 30 000 eV.
Pid as tryvaloji rejestraciji nykoenergetynych smuh u pasmi 57 mln. eV vyjavleno
bulo syhnal tunoho pochodennia, o skladavsia z ponad dvoch mijardiv znakiv u pererachunku na binarnyj (dvijkovyj) kod; vin peredajesia bez pererv. Cej syhnal, z vidnosno
yrokym radintom, o ochopliuje ve region afy Maloho Psa ta jiji okolyci v meach 1,5,
peredaje informaciju nevidomoho zmistu i pryznaennia. Oskiky nadlykovis u kanali
zvjazku nablyajesia do nulia, syhnal maje charakter umu. Pro te, o cej um je syhnalom,
svidy fakt, o koni 416 hodyn, 11 chvylyn i 23 sekundy vsia moduliovana poslidovnis
povtoriujesia spoatku z tonistiu, jaka dorivniuje prynajmni rozdinij zdatnosti zemnoji
aparatury.
ob vyjavyty j zarejestruvaty cej syhnal jak tunyj, povynni buty vykonani taki
umovy: po-pere, pryjom korpuskuliarnoho nejtrynnoho vyprominiuvannia aparaturoju z
rozdinoju zdatnistiu onajmene 30 000 eV, spriamovanoju na radint Maloho Psa z prypustymym vidchylenniam 1,5 u konyj bik vid zirky afa cioho suzirja. Po-druhe, treba
vidfitruvaty z usijeji nejtrynnoji emisiji cioho segmentu neba pasmo, o ley u meach
56,8-57,2 mln. eV. I nareti, po-tretie: treba pryjmaty syhnal dove, ni protiahom 416 hodyn, 12 chvylyn, a potim porivniaty poatok novoji emisiji z poatkom poperednioji. Jako
cioho ne zrobyty, pryjniatyj syhnal niym ne vyjavy, o vin ne zvyajnyj pryrodnyj um.
Z riadu pryyn suzirja Maloho Psa ce region, jakyj cikavy astronomiv doslidnykiv nejtryno. Pera umova moe buty vykonana tam, de je fachivci, o maju vidpovidnu aparaturu.
Men imovirnym je vydilennia pasma emisiji, oskiky v ciomu regioni na siohodninij de 34
maxymumy vyprominiuvannia v inych energijach. Maxymum pasma 57 mln. eV na grafiku
vsioho vyprominiuvannia maje, opravda, formu zubcia, hostrioho, tobto energetyno
skoncentrovanioho, za ini, utvoreni pryrodnymy procesamy; ale to ne jaka osoblyva
oznaka, jiji osoblyvis praktyno mona vyjavyty lye ex post, abo ve znajuy, o syhnal
u pasmi 57 mln. eV tunyj, i tomu zvernuvy na nioho pynu uvahu.
Jako pryjmemo, o z-pomi soroka svitovych observatorij, obladnanych aparaturoju
LaskajI-Defrisa, onajmene desia postijno vedu spostereennia u radinti Maloho Psa,
to ans vyfitrovuvannia odnoju z nych syhnalu stanovy pryblyzno 1/3 (10: 34) caeteris
paribus. Odnak as rejestraciji poriadku 416 hodyn vvaajesia ve dovhotryvalym. Take trapliajesia lye v konij devjatij-desiatij doslidnykij roboti. Ote, mona z pevnym dopuskom
vyznayty, o ans pomityty syhnal buv pryblyzno 1: 30 1: 40 i takoju molyvis
povtoryty vidkryttia poza meamy Spoluenych tativ.
Ja procytuvav uve cej text, tomu o vin due cikavyj tako u druhij svojij astyni.
Navedeni tam rozrachunky jmovirnosti vidkryttia ne mona spryjmaty cilkom serjozno. Fakt

jichnioho umiennia buv prodyktovanyj politykoju kerivnyctva Proektu, deo cyninoju.

Potribno bulo, ob due vysoki osoby stryvoylysia, ade ans 1: ZO ne vyhliadaje takym
ue astronomino malym, a zanepokojivy, ci vplyvovi liudy mohly b spryjaty zbienniu
investycij u Proekt (najdoroe kotuvaly, krim velykych kompjuteriv, prystroji dlia avtomatyzovanoho chiminoho syntezu).
ob rozpoaty robotu nad lystom, treba bulo z oho jiji poynaty, i ce j bulo, vlasne,
najhire. Poperednia fraza tavtologina lye pozirno. V istoriji vidomo bezli vypadkiv, koly
dechto z myslyteliv vvaav, o proces piznannia mona j spravdi poynaty z nulia, o rozum, jakyj perebuvaje u stani ystoji tablyci, mona zapovnyty lye jedynym sposobom, i cia
fikcija bula ruijnoju syloju bahatioch podyvu hidnych zvere. Odnak vykonaty take
zavdannia v pryncypi nemolyvo. Ne mona rozpoynaty bu-jakoji spravy, ne vyznayvy
pevnych vychidnych zasad; nezaleno vid toho, usvidomliujemo my cej fakt y ni, take vyznaennia neobchidne. Zasady ci zakladeni jak u samu biloginu pryrodu liudyny, tak i u
toj tonkyj kuturnyj ar, o viddiliaje liudkyj organizm vid seredovya i utvorenyj vnaslidok toho, o diji, neobchidni dlia vyyvannia, seredovye orstko ne obumovliuje, zalyajuy organizmovi parynu svobody vyboru, dosy yroku, ob umistyty tysiai
molyvych varintiv kutur.
Rozpoynajuy robotu nad zorianym kodom, potribno bulo vyznayty minimanu
kikis vychidnych zasad, ale zovsim obijtysia bez nych ne mona bulo. Jakby vony vyjavylysia pomylkovymy, usia robota zvelasia b nanive. Odnoju z takych zasad buv dvijkovyj charakter kodu. Zarejestrovanyj syhnal u zahanych rysach vidpovidav ciomu prypuenniu, ale
svij vnesok u nioho zrobyla j sama technika zapysu. Ne zadovoniajuy zapysanym na
strikach syhnalom, fizyky dovho vyvaly same nejtrynne vyprominiuvannia, abo oryginal,
bo joho rejestracija na strici bula tiky kopijeju. Vreti, vony uchvalyly, o kod z pevnoju
miroju pryblyznosti mona vyznaty dvijkovym; unyknuty kategorynosti cioho riennia ne
vdalosia. Dali treba bulo vyznayty, do jakoji kategoriji syhnaliv naley lyst.
Vidpovidno do naych ujavle, vin mih buty abo napysanyj jakoju podibnoju do
naoji logino pobudovanoju movoju, o operuje znauymy elementamy, abo stanovyty
systemu modeliujuych syhnaliv na zrazok televizijnych, abo, vreti, javliaty soboju vyrobnyyj recept y perelik operacij, neobchidnych dlia vyhotovlennia pevnoho objektu. Nareti, lyst mih opysuvaty cej objekt y pevnu ri pozakuturnym kodom, tobto takym,
o gruntujesia vykliuno na pidvladnych materinomu rozkryttiu, nezminnych pryrodnych kategorijach matematynoho typu. Ci otyry molyvi riznovydy kodu ne je absoliutno
vidminnymy. Televizijne zobraennia utvoriujesia proekcijeju na ploynu tryvymirnych
objektiv, pryomu asova rozdina zdatnis aparata maje vidpovidaty fiziloginym mechanizmam liudkoho oka j mozku. Te, o my baymo na ekrani, nevydyme dlia inych yvych
stvori, zovsim ne vidstalych u evoliucijnomu rozvytku, napryklad, sobaka ne rozrizny zobraennia sobaky ani v televizori, ani na fotografiji. Tak samo nema itkoji mei mi vyrobnyym receptom i zroblenym na joho osnovi predmetom. Jajceklityna vodnoas je materinym objektom, predmetom i vyrobnyym receptom dlia organizmu, jakyj rozvynesia z neji. Ote, stosunky mi nosijem informaciji i samoju informacijeju mou buty
skladni j zaplutani.

Usvidomliujuy nenadijnis naoji klasyfikacijnoji schemy, ale ne majuy nioho

kraoho, my sprobuvaly pity liachom vykliuennia ergovych jiji varintiv. Na peryj
pohliad, najlehe bulo pereviryty televizijnu hipotezu. Svoho asu vona mala velykyj
uspich i bula vyznana najkonominioju. Oto u riznomanitnych kombinacijach my namahalysia vvesty syhnal u televizijnyj kineskop. Nijakych zobrae, jaki choa b o nahaduvaly liudyni, oderano ne bulo, prote, z inoho boku, na ekrani ne vynykav i sucinyj chaos.
Na bilomu tli zjavlialysia orni pliamy, vony zbiuvalysia, rosly, zlyvalysia i znykaly,
pryomu vse ce malo vyhliad kypinnia. Koly syhnal vvodyly u tysiai raziv povinie, zobraennia poynalo nahaduvaty koloniju bakterij speru v stadiji rozrostannia, todi vzajemnoho pohlynannia i rozpadu. Oko schopliuvalo pevnyj rytm i peridynis procesu, choa
ce ni pro o ne svidylo.
Provedeno bulo tako kontroni doslidennia. Do televizora vvodyly zapysy pryrodnoho
nejtrynnoho umu. Todi na ekrani zjavlialosia pozbavlene oseredkiv kondensaciji bezladne
myhtinnia, jake zlyvalo u sucine sire tlo. Mona bulo prypustyty, o ti, chto vidpravyv
lyst, maju vidminne vid naoho telebaennia, ne optyne, a, skaimo, niuchove y niuchodotykove. Ale jako vony navi maly inu biloginu budovu, ni liudy, ne vynykalo
sumnivu, o v nych nabahato vyyj rive zna, ote, vony musyly rozumity molyvis
pryjomu povidomlennia ne povynna zaleaty vid toho, y identyni fizilogija vidpravnyka j
fizilogija adresata.
Ote, druhyj varint tak samo bulo vidkynuto. Peryj pryrikav Proekt na porazku, bo,
jak ja ve hovoryv, bez lexyky j gramatyky ne mona po-spravniomu rozyfruvaty inozemnu movu. Zalyalosia e dva varinty. Jich rozhliadaly razom, oskiky (i pro ce ja te
hovoryv) riznycia mi predmetom i procesom dosy umovna. Korotko kauy, Proekt
startuvav same z cych pozycij, dosiah pevnych rezutativ, materilizuvavy nevelyku astynu lysta, nemovby uspino vytlumayvy joho okremi fragmenty, ale potim use zastyhlo
na mertvij toci.
Postavlene peredi mnoju zavdannia poliahalo v tomu, ob ustanovyty, y pravyna
naa vychidna zasada (lyst jak predmet-proces). Pry ciomu ja ne mav prava posylatysia na
rezutaty, oderani vnaslidok pryjniattia cijeji zasady, bo to bulo b loginoju pomylkoju
zamknutym kolom. Same dlia toho, ob ja unyknuv odnobinoji uperedenosti, a zovsim
ne z lychym namirom, vid mene speru prychovaly vsi dosiahnennia Proektu. Ade vony
pevnoju miroju mohly buty naslidkom neporozuminnia.
Ja navi ne znav, y bralysia ve za vyriennia postavlenoho peredi mnoju zavdannia
ini matematyky Proektu. Ja prypuskav, o taki sproby buly; diznavy pro jichnie fisko,
ja, molyvo, ne zavdavav by sobi zajvoji roboty, ale Dill, Rappoport i Belojn vyriyly, o najkrae bude nioho meni ne kazaty.
Odne slovo, mene poklykaly, ob uriatuvaty es planety. Ja povynen buv neabyjak
napruyty svoji matematyni mjazy i, choa ne bez chvyliuvannia, radiv ciomu. Na pojasnennia, rozmovy, sakramentanyj rytual vruennia zapysu zorianych syhnaliv pilo
pivdnia. Potim velyka etvirka provela mene do hoteliu, pynujuy za soboju, ob nichto
z nych ne rozpoviv meni oho takoho, oho meni poky o ne slid bulo znaty.

Vid samoho pryzemlennia na dachu, pid as usich zustriej i rozmov mene ne zalyalo
viduttia, o ja hraju ro venoho u jakomu dosy poseredniomu fimi. Ce viduttia posylylosia, koly ja opynyvsia u kimnati, y, skorie, apartamentach, kudy mene poselyly. Ne pryhaduju, y bulo v mene koly tak bahato nepotribnych reej. U kabineti stojav pymovyj stil,
za rozmiramy vin pidchodyv, skorie, dlia prezydenta; navproty dva televizory i radipryjma. Krislo mohlo pidnimatysia, obertatysia i rozkladatysia napevne dlia toho, ob
u niomu mona bulo podrimaty v perervach mi rozumovymy borinniamy. Zboku pid bilym
ochlom stojav jakyj velykyj predmet. Speru ja podumav, o to jakyj himnastynyj snariad abo ki na koliatkach (mene ve j takyj ki ne zdyvuvav by); ale ce buv zovsim novyj
i due harnyj kritronnyj kakuliator firmy IBM, jakyj, zvisno, meni znadobyvsia. ob jakomoha tisnie pojednaty liudynu z maynoju, inenery IBM zaadaly, ob liudyna rachuvala e j nohamy. Mayna mala pedanyj liynyk, i, natyskujuy na peda, ja zavdy instynktyvno ekav, o pojidu do stiny, taka vona schoa bula na axelerator. U stinnij afi za
pymovym stolom ja vyjavyv dyktofon, drukarku maynku, a tako nevelykyj bar, staranno
zapovnenyj pliakamy.
Ale najcikavioju bula pidruna bibliteka. Toj, chto jiji komplektuvav, buv absoliutno
vpevnenyj, o vartis knyky vyznaajesia jiji cinoju. Tomu tam stojaly encyklopediji, praci
z istoriji matematyky, z istoriji nauky, navi knyka pro kosmogoniju narodu majja. V
usiomu, o stosuvalosia korinciv i oprav, panuvav ideanyj lad, zate v tomu, o stosuvalosia
zmistu knyok, absoliutnyj chaos; protiahom roku ja odnoho razu ne skorystavsia z cijeji
bibliteky. U spani te bulo harno. Ja znajov tam elektrohrilku, apteku i minitiurnyj
sluchovyj aparat. Dosi ne znaju, y to buv art, y neporozuminnia. Use ce razom uziate bulo
naslidkom tonoho vykonannia nakazu stvoryty doskonale pomekannia dlia vydatnoho
matematyka. A pobayvy na stolyku bilia lika Bibliju, ja ostatono zaspokojivsia pro
moji vyhody podbaly po-spravniomu.
Knyha iz zorianym kodom, uroysto vruena meni, ne bula due cikavoju, prynajmni,
v
peromu
proytanni.
Poynalasia
vona
tak:
0001101010001111100110111111001010010100. Dali te same. Jedyna dodatkova informacija spoviala, o kodova odynycia naliuje, pevno, devja elementarnych znakiv (nuliv
i odyny).
Osvojivy u novomu pomekanni, ja poav rozmirkovuvaty. Dumav ja pryblyzno tak.
Kutura ce vodnoas o zakonomirne i o vypadkove, jak pidstylka hnizda, schovok
vid svitu, malekyj anty svit, na jakyj otoj velykyj svit movky i bajdue pohodujesia, bo
vin ne daje vidpovidi na zapytannia pro dobro i zlo, krasu j potvornis, zakony i zvyaji. Mova,
vytvir kutury, nae karkas hnizda, zjednuje usi astky pidstylky v odne cile, forma jakoho
mekanciam hnizda vydajesia dokonenoju. Mova pidtverduje totonis istot, o yvu u
hnizdi, je dlia nych spinym znamennykom, konstantoju jichnioji podibnosti, tomu vidrazu
za krajem cijeji delikatnoji konstrukciji jiji dija prypyniajesia.

Vidpravnyky lysta maly pro ce znaty. My spodivalysia, o zmistom syhnalu z zirok

bude matematyka. Jak vidomo, velykym uspichom korystuvalysia slavetni trykutnyky Pifahora; Evklidovoju geometrijeju cyvilizaciji maly vitaty odna odnu erez kosminyj prostir. A
Vidpravnyky lysta obraly inyj liach, i ja vvaav ce slunym. Z dopomohoju etninoji
movy vony ne zmohly b odirvatysia od svojeji planety bo kona mova prykuta do miscevoho gruntu. A ot matematyka, navpaky, zanadto vidirvana vid cioho gruntu. Ce ne lye
rozryv lokanych zvjazkiv, ne lye usunennia obmee, povjazanych iz poniattiamy hricha i
cnoty; matematyka vynykaje vnaslidok pouku takoji svobody, jaka pozbavlena vidutnych
oznak, je vytvorom budivnyych, kotri prahnu, ob navkolynij svit nikoly j niym ne mih
zakodyty jichnij sporudi. Tomu z dopomohoju matematyky nemolyvo o rozkazaty pro
svit, erez te vona j zvesia ystoju, o povnistiu oyena vid materinych naaruva, i
v ocij doskonalij ystoti j poliahaje jiji bezsmertia. Ale same tomu vona naroduje dovini
cilkom molyvi za umovy jichnioji vnutrinioji nesuperelyvosti, svity. Sered neskinennoji bezlii molyvych matematyk my obraly odnu cej prysud vynesla naa istorija vnaslidok pevnych neoborotnych podij.
Vdavy do matematyky, mona tiky zasvidyty svoje isnuvannia. A jako choesia
dosiahty bioho efektu, vynykaje neobchidnis peredai na velyku vidsta vyrobnyoho receptu. Odnak takyj recept peredbaaje pevnu technologiju, a technologija javye tymasove, skoromynue, vona je perechidnoju stadijeju vid odnych materiliv i metodiv do
inych. Ote, zalyajesia opys predmeta? Ale j dlia opysu predmeta isnuje bezli sposobiv!..
Ce buv hluchyj kut.
Odne ne davalo meni spokoju. Zorianyj kod peredavavsia bezperervno, vin beznastanno
povtoriuvavsia, i ce bulo nezrozumile, bo utrudniuvalo rozriznennia syhnalu jak takoho. Bidolanyj Lejzerovitc buv ne v usiomu boevinyj: zony peridynoho movannia vydavalysia
spravdi potribnymy, navi neobchidnymy jak vkazivka na tune pochodennia syhnalu.
Zony tyi pryvernuly b uvahu konoho sposterihaa. omu jich use-taky ne bulo? Meni ne
davalo spokoju ce zapytannia. Ja sprobuvav povernuty joho inake vidsutnis u peredai
pererv zdavalasia vidsutnistiu informaciji, o vkazuje na rozumne pochodennia peredai.
A jako same v ciomu j poliahala dodatkova informacija? o todi vona mohla oznaaty? Te,
o poatok i kine povidomlennia neistotni. o joho mona proytaty, poynajuy z
bu-jakoho miscia.
Cia koncepcija zachopyla mene. Teper ja udovo rozumiv, omu moji kolegy tak pynuvaly, ob ne skazaty meni nioho pro sposoby, do jakych vony vdavalysia, atakujuy lyst.
Zhidno z jichnim planom, ja zalyavsia cilkovyto neuperedenym. Vodnoas ja povynen buv,
tak by movyty, rozpoaty borobu odrazu na dva fronty: opravda, holovnym suprotyvnykom, motyvy jakoho ja sylkuvavsia rozhadaty, buv nevidomyj vidpravnyk, odnak na
konomu z etapiv svojich rozmirkovuva ja ne mih ne dumaty i pro te, y jly zalueni do
roboty v Proekti matematyky tym samym liachom, o j ja? Pro jichniu praciu meni bulo
vidomo lye, o vona ne dala jakoho vyznaenoho rezutatu, ne tiky v tomu rozuminni,
o vony ne rozyfruvaly lyst do kincia, a j u tomu, o ne buly pevni i ne dovely lyst
naley do vyznaenoho nymy kategorinoho riznovydu povidomle predmet-proces.

Tak samo, jak i moji poperednyky, ja vvaav, o kod zanadto lakoninyj. Ade vin mih
by suprovoduvaty jakoju vstupnoju astynoju, o prostymy spivvidnoenniamy vkazuvala b, jak joho treba ytaty. Tak meni prynajmni zdavalosia. Odnak lakoninis kodu ne je
joho objektyvnoju vlastyvistiu, a zaley vid obsiahu zna oderuvaa, tonie vid riznyci
mi rivnem zna vidpravnyka j oderuvaa. Tu samu informaciju odyn adresat vvaatyme
dostatnioju, a inyj zanadto lakoninoju. Konyj, navi najprostiyj, objekt misty u sobi
potencijno bezkonenu kikis informaciji. Ote, cho by jak detalizuvaly my nadislanyj opys,
vin zavdy bude dlia odnych zanadto dokladnyj, a dlia inych fragmentarnyj. Te, o my
zitknulysia z takymy trudnoamy, zasvidylo vidpravnyk zvertavsia do oderuvaiv, mabu, bi vysokorozvynenych, ni liudy u danyj istorynyj moment.
Informacija, vidirvana vid objekta, ne tiky nepovna. Vona zavdy javliaje soboju pevne
uzahanennia i nikoly ne vyznaaje z cilkovytoju tonistiu toho, do oho vona stosujesia,
choa u odennij praktyci my dotrymujemosia inoji dumky. Ce pojasniujesia tym, o
neitkis u vyznaenni objektiv za dopomohoju pevnoji informaciji pro nych u povsiakdennomu ytti due neznana. Tak samo i v nauci. Choa nam ue vidomo, o vydkosti ne
dodajusia aryfmetyno, prote my ne zastosovujemo reliatyvistkoji popravky, koly pliusujemo vydkis korablia j avtomobilia, jakyj jide po joho palubi. Ade cia popravka dlia vydkosti, dalekoji vid vydkosti svitla, taka neznana, o jiji mona ne vrachovuvaty. Isnuje
tako informacijnyj vidpovidnyk cioho reliatyvistkoho efektu: poniattia yttia praktyno
odnakove dlia dvoch bilogiv, z jakych odyn yve na Havajjach, a druhyj u Norvehiji. A ot
velyezna prirva mi cyvilizacijamy pryzvela do toho, o zovniniu totonis bahatioch ponia bulo pidvaeno. Zvyajno, jakby Vidpravnyky zbyralysia vkazaty na takyj objekt, jak
grupa nebesnych til, my maly b mene klopotu. Ale jako vony vkazuvaly na atomy? Ujavlennia pro atomy jak predmety neabyjakoju miroju zaley vid zna pro nych. Visimdesiat
rokiv tomu atom buv due podibnyj do malekoji sonianoji systemy. Siohodni vin ue ne
nahaduje jiji.
Skaimo, nam prysylaju estykutnyk. Joho mona vvaaty schemoju chiminoji molekuly, abo arunky bdolynoho inyka, abo budynku. Cij geometrynij informaciji vidpovidaje syla-sylenna reej. Vyznayty, pro o jlosia Vidpravnykovi, mona, lye tono okreslyvy, z jakoho budivenoho materilu zbudovano estykutnyk. Koly, napryklad, nym vyjavysia cehla, ce deo zmeny kikis molyvych varintiv, ale j nadali jich bude bezli,
ade mona zbuduvaty nezliennu kikis riznomanitnych estykutnych budive. Do nadislanoho planu slid bulo b dodaty toni rozmiry. Isnuje, odnak, budivenyj materil, cehlynky
jakoho sami vyznaaju potribni rozmiry. Ce atomy. Pojednujuy, jich ne mona dovino
zblyuvaty y rozsuvaty. Tomu, oderavy estykutnyk, ja vvaav by, o Vidpravnyk maje
na, uvazi chiminu molekulu, pobudovanu z esty atomiv abo atomnych grup. Takyj vysnovok rizko obmeuje prostir dlia daych poukiv.
Prypustimo, skazav ja sobi, o lyst je opysom predmeta na molekuliarnomu rivni.
Suttiu mojich vychidnych mirkuva bula dumka pro te, o zmist lysta pozbavlenyj
poatku j kincia, tobto maje cyklinyj charakter. Ce mih buty cyklinyj objekt abo proces.
Riznycia mi nymy, jak ja ve hovoryv, poasty zaley vid kaly spryjniattia. Jakby my yly
u mijard raziv povinie i u stiky raziv dove, jakby sekunda dorivniuvala cilomu stolittiu,
my napevno vvaaly b zemni kontynenty procesamy, pobayvy na vlasni oi, jak vydko

vony zminiujusia: vony ruchalysia b pered namy nezhir vid vodospadiv y morkych teij.
A jakby my yly, navpaky, u mijard raziv vyde, to pryjnialy b vodospad za predmet bo
vin ujavliavsia b nam ymo nadzvyajno neruchomym i nezminnym. Ote, ne treba bulo
nadto perejmaty rozriznenniam mi predmetom i procesom. Jlosia tiky pro te, ob dovesty, a ne lye zdohadatysia, o lyst je zamknutym kolom, tak samo, jak molekula benzolu. Jako my ne choemo poslaty zobraennia cijeji molekuly na ployni, a perekodovujemo joho u linijnomu vyhliadi, u nyzku poslidovnych syhnaliv, misce benzonoho kicia, vid
jakoho rozpoynatymesia opys, ne maje nijakoho znaennia. Bu-jake odnakovo nadajesia
dlia cioho.
Same z cych pozycij ja j poav perekladaty problemu na movu matematyky. Ja ne zumiju itko pojasnyty toho, o ja zrobyv, oskiky v pobutovij movi nema vidpovidnych sliv i
ponia. Mou tiky v zahanych rysach skazaty, o ja dosliduvav suto formani oznaky
lysta jak matematyno interpretovanoho objekta, ob vyjavyty ti joho vlastyvosti, jakymy
zajmajesia topologina alhebra j teorija grup. Pry ciomu ja zastosovuvav transformaciju
grup peretvore, jaka daje tak zvani infragrupy abo grupy Hogarta (tak jich nazvano tomu,
o vidkryv jich ja). Jakby v rezutati ja oderav vidkrytu strukturu, ce e ni pro o ne
svidylo b, bo ja prosto mih prypustytysia pomylky vnaslidok chybnoji vychidnoji zasady
(neju mohlo buty, napryklad, vyznaennia kikosti elementiv kodu v odnij frazi lysta). Ale
stalosia inake. Lyst due harno zamknuvsia, jak izoliovanyj vid dovkolynioho svitu
predmet y jak cyklinyj proces (tonie kauy, jak opys, mode takoho predmeta y procesa).
Protiahom trioch dniv ja ukladav programu dlia obysliuvanych mayn, jaki na etvertyj de rozvjazaly zavdannia. Rezutat svidyv: o jako zamknulosia. Otym ymo
buv lyst v usij sukupnosti vzajemovidnoe svojich znakiv, a ot u pytanni jak vidbuvajesia zamknennia, ja mih tiky robyty pevni prypuennia, oskiky mij dokaz buv oposeredkovanyj. Vin vyjavyv lye, o opysanyj objekt ne je topologino vidkrytym. Prote odnoznano nazvaty sposib zamykannia za dopomohoju vykorystanych mnoju matematynych
metodiv ja ne mih; ce zavdannia bulo na kika poriadkiv skladnie za te, jake ja spromihsia
rozvjazaty. Ote, moje dovedennia bulo due zahane y navi zahanykove. Odnak ne konyj
text vyjavyv by podibni rysy. Napryklad, partytura symfoniji, abo linijno perekodovane televizijne zobraennia, abo zvyajnyj movnyj text (rozpovi, filosofkyj traktat) ne zamykajusia sami na sebe u takyj sposib. Natomis zamknuvsia b opys geometrynoho tila y takoho
skladnoho objektu jak henotyp abo yvyj organizm. opravda, henotyp zamykajesia inake,
ni geometryne tilo, odnak, zahlybliujuy u detane pojasnennia cijeji vidminnosti, ja skorie zibju ytaa na manivci, ni zumiju pojasnyty, o ja, vlasne, zrobyv z lystom.
Muu tiky naholosyty: vid pronyknennia v sens lysta y, prostie kauy, v te, pro
o v niomu jlosia, ja buv tak samo dalekyj, jak i pered poatkom roboty. Z bezlii rys lysta
ja dovidavsia, i to lye oposeredkovano, pro odnu, o stosuvalasia pevnoji, generanoji osoblyvosti joho cilisnoji struktury. Oskiky meni lehko vdalosia ce zrobyty, dali ja sprobuvav
rozvjazaty ote druhe zavdannia odnoznano vyznayty strukturu v jiji zamknutomu
vyhliadi, ale protiahom usijeji roboty v Proekti ja ne dosiah odnych rezutativ. erez try
roky ja vidnovyv svoji zusyllia ve poza Proektom, bo cia problema peresliduvala mene nae

jaka navjazlyva ideja, i zumiv lye dovesty, o z dopomohoju topologinoji i transformacijnoji alhebry rozvjazaty jiji nemolyvo. Beruy do roboty, ja, pryrodno, ne mih e cioho
znaty. Prynajmni ja zdobuv povanyj argument na korys tverdennia, o my spravdi otrymaly z Kosmosu o take, omu, z ohliadu na stupi joho zliutovanosti, jednosti, koncentraciji, jaki utvoryly zamknenis, mona prypysaty rysy objektu (tobto opysu objektu;
tut ja vdajusia do sproennia).
Ne bez chvyliuvannia vyklav ja rezutaty roboty. Vyjavylosia, odnak, o ja zrobyv take,
pro o nichto ne podumav, bo ve pid as poperednich dyskusij peremohla koncepcija, o
lyst maje buty alhorytmom (u matematynomu rozuminni), tobto pevnoju zahanorekurentnoju funkcijeju, i vsi obysliuvani mayny a perehrivalysia vid posylenych poukiv znaennia cijeji funkciji. Ce bulo dosy rozumnym, koly b take zavdannia vdalosia vykonaty, my
oderaly b informaciju, o jak dorohovkaz skerovuvala b do nastupnych etapiv roboty po
perekladu. Ale stupi skladnosti lysta jak alhorytma buv takyj, o zavdannia zalyylosia
nevykonane. Cyklinyj charakter lysta, opravda, bulo pomieno, ale vyrieno, o ce ne
due istotnyj faktor, bo vin ne obiciav u tu poatkovu epochu velykych spodiva vydkych i vodnoas znanych uspichiv. A potim usi tak ue zahlybyly u alhorytminu koncepciju, o ne mohly jiji pozbutysia.
Mohlo b zdatysia, o ja z samoho poatku zdobuv neabyjaku peremohu. Ade ja doviv,
o lyst je opysom cyklinoho javya, a oskiky vsi empiryni doslidennia jly same v ciomu
napriamku, to ja nenae obdaruvav jich matematynym blahoslovenniam moje dovedennia garantuvalo pravynis jichnioho liachu. Cym ja pojednav voroi tabory, bo mi praktykamy i informacinistamy-matematykamy panuvav rozbrat, jakyj dedali posyliuvavsia i
vreti siahnuv kuminaciji, zmusyvy protyvnykiv zvernutysia do mene. Vtim, majbutnie
zasvidylo, jak nebahato ja dosiah, vyjovy peremocem iz zitknennia tiky z odnym, zemnym, supernykom.

Jako vy zapytajete u pryrodoznavcia, z ym asocijujesia v nioho poniattia cyklinoho

procesu, vin, najpevnie, vidpovis z yttiam. Zdohad, o nam pryslaly opys oho yvoho,
jake my mohly b vidtvoryty, vodnoas i okuvav, i pryvabliuvav. Protiahom dvoch misiaciv
pislia zhaduvanych podij ja perebuvav u Proekti v roli unia, vyvajuy po erzi te, oho za
rik dosiahly usi doslidnyki, tak zvani udarni, grupy. Jich u nas bulo ymalo bichimiji,
bifizyky, fizyky tverdoho tila, objednanych zhodom u laboratoriji syntezu (organizacijna
struktura Proektu protiahom joho isnuvannia dedali bie uskladniuvalasia; dechto navi
hovoryv, o vona ve stala skladnioju vid samoho lysta).
Teoretyna astyna Proektu informacinisty, lingvisty, matematyky, fizyky-teoretyky dijala nezaleno vid praktynoji. Rezutaty vsich doslide rozhliadalysia j obhovoriuvalysia na najvyomu rivni na Naukovij Radi, de zasidaly koordynatory grup i velyka
etvirka, jaka pislia moho prybuttia stala pjatirkoju.

Na as mojeji pojavy u Proekti vin mav dva konkretni materini zdobutky, jaki, vlasne,
buly odnym i tym samym; jich oderaly grupy bifizykiv i bichimikiv nezaleno odna vid
odnoji. V oboch grupach bulo stvoreno spoatku na paperi y, tonie, v maynnij pamjati,
pevnu substanciju, vyytanu z lysta i nazvanu erez povnu vidokremlenis grup
dvoma imenamy: abjaoju Ikroju i Panom Much (Pan Much odne z imen Satany).
Choa dubliuvannia zusy mohlo vydatysia marnotratstvom, vono malo svoji perevahy,
ade koly dvoje liudej, ne zmovliajuy, odnakovo vytlumaa zahadkovyj text, mona
vvaaty, o vony j spravdi siahnuly joho poatkovych elementiv, a proytane nymy dijsno
objektyvno zakladene v texti, a ne rezutat jichnich uperede. opravda, j taku konstataciju mona vvaaty dyskusijnoju. Dlia dvoch musuman pevni nevelyki uryvky z Jevangelija
je pravdyvymy na vidminu vid usijeji rety. Jako liudy poperednio odnakovo zaprogramovani, rezutaty jichnich poukiv mou zbihatysia navi u tomu vypadku, koly vony ne
spilkuvalysia mi soboju. Pevnymy ramkamy obmeuje naukovi dosiahnennia i zahanyj
rive zna danoji istorynoji epochy. Same tomu, napryklad, takymy schoymy, cho i stvorenymy nezaleno, buly atomistyni teoriji fizykiv Zachodu i Schodu; odni ne mohly vidkryty
zasad, z jakych vyplyvaje dija lazera, ob toho ne zrobyly ini. Ote, ne slid pereociniuvaty
zbinosti v jiji piznavanomu rozuminni.
abjaa Ikra, jak nazvaly jiji bichimiky, javliala soboju v odnych umovach napivridku,
v inych drahlystu reovynu; pry kimnatnij temperaturi, za normanoho atmosfernoho
tysku i v nevelykij kikosti vona mala vyhliad lyskuoho, lypkoho slyzu, o j spravdi nahaduvav pokrytu slyzovoju obolonkoju abjau ikru; zvidsy j pila nazva. A bifizyky syntezuvaly vidrazu blyko hektolitra cijeji psevdoplazmy j ochrestyly jiji bi demoninym imjam,
bo, perebuvajuy u vakuumi, vona povodylasia deo inake, ni abjaa Ikra, i vyjavliala
pevnyj, dosy dyvnyj efekt.
U strukturi cijeji reovyny znanu ro vidihravav vuhle, a tako kremnij ta vaki elementy, praktyno vidsutni u zemnych organizmach. Vona reaguvala na pevni zbudnyky, vytvoriuvala energiju, bo vyprominiuvala jiji u vyhliadi tepla, ale pozbavlena bula obminu
reovyn u biloginomu rozuminni. Spoatku zdavalosia, o ce cho i nemolyve, a vse
zdijsnenne perpetuum mobile, opravda, u vyhliadi kolojidnoji reovyny, a ne mayny.
Vbaajuy v nij zamach na sviaenni zakony termodynamiky, reovynu due staranno doslidyly. Zretoju, fizyky dijly vysnovku, o energiju, jaka pidtrymuje jiji stan, reovyna erpaje
(spravnij cyrkovyj triuk, akrobatyni tuky netryvkych poza svojimy zvjazkamy gigantkych molekul!) z jadernych reakcij cholodnoho typu. Reakcija rozpoynalasia, koly
substancija dosiahala pevnoji krytynoji masy, pryomu mala znaennia ne tiky kikis
reovyny, a j jiji konfiguracija.
Ciu reakciju vako bulo vyjavyty, bo vsiu energiju, o vyvinialasia, jak promenevu,
tak i kinetynu energiju jadernych oskolkiv, reovyna povnistiu pohlynala j vykorystovuvala na vlasni potreby. Ce vidkryttia prosto pryholomylo fachivciv. Po suti, atomni jadra
vseredyni konoho zemnoho organizmu je uoridnymy y prynajmni nejtranymy odo
nioho. yttievi procesy nikoly ne dosiahaju prychovanych u nych energetynych
molyvostej, ne mou vykorystaty velyeznych nakopyenych u nych syl; u yvij tkanyni
atomy ce, vlasne, tiky elektronni obolonky, bo lye vony j beru uas u biloginych

(chiminych) reakcijach. Tomu, napryklad, radiaktyvni elementy, o potrapliaju do organizmu z vodoju; jieju y povitriam, vykonuju u niomu ro zajd, zamaskovanych tiky
zovninioju (tobto, elektronnych obolonok) podibnistiu, zavdiaky jakij vdaju pered yvoju
tkanynoju, nezdatnoju vidriznyty jich vid inych atomiv, zvyajni, normani, neradiaktyvni
astynky. Bu-jakyj jichnij vybuch, bu-jakyj riznovyd atomnoho rozpadu takoho neprochanoho hostia staje dlia yvoji klityny mikroskopinoju katastrofoju zavdy kidlyvoju
dlia neji, chaj navi i neznanoju miroju.
A ot abjaa Ikra ne mohla obijtysia bez cych procesiv, vony buly jiji poyvoju i povitriam, bo inych derel energiji vona ne potrebuvala i navi ne zmohla b iz nych skorystatysia. abjaa Ikra stala pidvalynoju velyeznoji sporudy z riznych hipotez, spravnioji, na
a, Vavilonkoji vei, bo ti hipotezy nijak ne uzhoduvalysia mi soboju.
Zhidno z najprostiymy z nych, abjaa Ikra javliala soboju protoplazmu, z jakoji pobudovani organizmy Vidpravnykiv zorianoho kodu. ob syntezuvaty jiji, bulo vykorystano, jak
ja zaznaav, lye nevelyku astynu ne biu za 34 % usijeji zakodovanoji informaciji,
astynu, jaku vdalosia pereklasty dlia operaciji syntezu. Prychynyky cych pohliadiv
vvaaly, o ve kod je opysom organizmu odnoho Vidpravnyka, i, jakby poastylo cej opys
realizuvaty v cilomu, pered namy postav by yvyj, obdarovanyj rozumom predstavnyk galaktynoji cyvilizaciji, o joho bulo peredano zemnym adresatam, nemov telegrafom, strumenem nejtrynnoho vyprominiuvannia.
Zhidno z inymy, blykymy do cych, prypuenniamy, nam bulo pryslano ne atomnyj
portret zriloho zorianoho organizmu, a o podibne do zarodka, zdatnoji do rozvytku
jajceklityny abo plodu. Ce mih buty j plid, vidpovidnym ynom zaprogramovanyj henetyno,
i jakby na Zemli joho zumily materilizuvaty, vin mih by vyjavytysia dlia liudej takym samym
kompetentnym partnerom, jak i zrilyj indyvid u peromu vypadku.
Ne brakuvalo j radykano vidminnych pohliadiv. Zhidno z inoju jich grupoju y simejstvom (bo hipotezy konoji grupy jednav svojeridnyj krovnyj zvjazok), kod opysuvav ne
jakoho indyvida, a informacijnu maynu, ote, riznovyd techninoho prystroju, a ne
poslancia kosminoji rasy. Odni pid takoju maynoju rozumily o na zrazok utvorenoji z
abjaoji Ikry bibliteky y plazmatynoho rezervuara pamjati, molyvo, zdatnoho povidomliaty zakladenu v niomu informaciju i navi vesty dyskusiju v jiji meach. Ini vbaaly
v nij plazmatynyj mozok analogovyj, cyfrovyj abo zmianoho typu, jakyj ne zmih by
daty vidpovi na zapytannia, o stosuvalysia Vidpravnykiv, ale buv by ymo na ktalt
technologinoho podarunku; tobto kod ce akt vruennia erez kosminyj prostir odnijeju cyvilizacijeju inij jiji najdoskonalioho instrumentu dlia peretvorennia informaciji.
Usi ci hipotezy maly e j svoji tak zvani orni abo demonini varinty, porodeni,
jak dechto hovoryv, nadmirnym zachoplenniam naukovo-fantastynoju literaturoju. Na
dumku tych, chto zaytuvavsia takymy knykamy, pryslane nam bajdue, y buv to indyvid, y plid, y mayna, pislia materilizaciji malo namahatysia zavolodity Zemleju. I tut, vseredyni grupy, jaka obstojuvala cej varint, tako buv podil odni prychynyky teoriji ovolodinnia Zemleju vvaaly, o jdesia pro zaplanovane de u Galaktyci
vtorgnennia, a ini hovoryly pro akt kosminoji zylyvosti, bo, movliav, same takym y-

nom vysokorozvyneni cyvilizaciji zastosovuju odo men rozvynenych akuerke vtruannia, polehujuy narodennia doskonalioho suspinoho ustroju same v interesach cych
inych cyvilizacij.
Taki hipotezy (a jich bulo znano bie) ja vvaav ne tiky pomylkovymy, a j bezhluzdymy. Ja hadav, o zorianyj kod ne opysuje ani plazmatynoho mozku, ani informacijnoji mayny, ani organizmu y zarodka, oskiky vyznaenyj nym objekt vzahali ne
figuruje v kategorijach naych ujavle, o ce nae plan cerkvy, nadislanyj avstralopitekam,
abo bibliteka, dveri jakoji vidyneno pered neandertaciamy. Ja buv perekonanyj, o kod
ne pryznaavsia cyvilizaciji, o stoji na takomu nykomu abli rozvytku, jak naa, i tomu
nioho v nas z joho rozyfruvanniam ne vyjde.
Za ce mene ochrestyly nihilistom, a Vihem Ini dopoviv svojim zverchnykam, nibyto
ja sabotuju Proekt, pro o ja dovidavsia, cho i ne mav svojeji pidsluchovuvanoji merei.
Ja ve praciuvav maje misia nad Holosom Neba, koly zavdiaky roboti grupy bilogiv problema postala pered namy u zovsim novomu svitli. U Proekti my maly tak zvanu
Knyhu Maloho Psa, kudy koen mih zapysuvaty svoji vysnovky, krytyku uych hipotez,
vlasni ideji, cinni dumky y rezutaty doslide. Rezutat, oderanyj bilogamy, posiv u nij
poesne, chto zna, y ne holovne misce. Provesty doslidy zovsim vidminnoho charakteru vid
tych, o zachopyly joho koleg, spalo na dumku Romni. Vin buv (okrim Rejngorna) odnym z
nebahatioch u Proekti venych staroho pokolinnia. Chto ne ytav joho Pochodennia liudyny, toj nioho ne znaje pro evoliuciju. Vin ukav pryyny vynyknennia rozumu i znachodyv jich v otych vypadkovostiach, jaki, nejtrani sami po sobi, zhodom, u svitli zvernenych
u mynule rozdumiv, nabuvaju hluzlyvo-znuanoho znaennia, bo kanibalizm, vyjavliajesia, spryjav rozvytkovi mozku, zagroza obledeninnia dala potovch vynyknenniu prakutury, obhryzannia kistok nadychalo na stvorennia znaria praci, a uspadkovane e vid
ryb i plazuniv pojednannia statevych organiv z vydinymy stalo biloginoju osnovoju ne lye
erotyky, ale j dualistynych metafizynych ve pro dyjavokyj brud i angeku ystotu.
Romni vydobuv iz zyhzahiv evoliuciji usi jiji rozkoi i zlydni, prodemonstruvavy, jak vypadkovi vidchylennia staju zakonamy pryrody. Odnak joho knyka najbie vraaje tym, o
vsia vona prosiaknuta duchom spivuttia nide expressis verbis ne vyslovlenoho.
Ja ne znaju, o natovchnulo Romni na joho geninyj zdohad. Vin tiky chmykav u
vidpovi na vsi zapytannia. Joho grupa zajmalasia ne lystom, zapysanym na strikach, a
oryginalom tobto samym nejtrynnym vyprominiuvanniam, o beznastanno lynulo z
neba. Prypuskaju, o Romni zamyslyvsia nad tym, omu nosijem informaciji Vidpravnyky
obraly same nejtrynnyj potik. Jak ja ve kazav, isnuje pryrodne, o vynykaje v zirkach, nejtrynne vyprominiuvannia. Te, jake zavdiaky vidpovidnij moduliaciji nese v sobi lyst, stanovy tiky vuzeku smuku pryrodnoji emisiji. Romni mav daty vidpovi na zapytannia
y ciu smuku (o vidpovidaje poniattiu dovyna chvyli u raditechnici) Vidpravnyky obraly vypadkovo, y za jichnim vyborom stojaly jaki osoblyvi pryyny. Tomu vin zaplanuvav
seriju doslide, pid as jakych najriznomanitnii substanciji spoatku buly piddani diji
zvyajnoho nejtrynnoho vyprominiuvannia zirok, a potim diji emisijnoho strumenia lysta. Vin mih ce zrobyty, bo peredbalyvyj Belojn, hlyboko zapustyvy ruku v deravnu
skarbnyciu, zabezpeyv Proekt komplexom nejtrynnych invertoriv z vysokoju rozdinoju

zdatnistiu. Krim toho, vyprominiuvannia, o lynulo z neba, pidsyliuvalosia u sotni mijoniv

raziv. Fizyky skonstrujuvaly neobchidni dlia cioho pidsyliuvai.
Nejtryno najbi pronykajui z usich elementarnych astynok. Usi vony, a osoblyvo
nykoenergetyni, mou lehko dolaty jak galaktyni bezodni, tak i bezli materinych til,
planety, zirky, bo materija dlia nych nezrivnianno prozoria, ni, skaimo, sklo dlia svitla.
Vzahali doslidennia Romni ne povynni buly daty hidnych uvahy rezutativ. Prote stalosia
inake.
U komorach, o mistyly na hlybyni soroka metriv (ce due nehlyboko dlia doslidiv z
nejtryno), stojaly pidkliueni do invertoriv veletenkych rozmiriv pidsyliuvai. Dedali
synie skoncentrovanyj nejtrynnyj strumi, o byv z metalevoji trubky z olive zavtovky,
spriamovuvavsia na riznomanitni ridki, tverdi j hazopodibni tila, rozmieni na joho liachu.
Pera serija experymentiv, koly najriznomanitnii substanciji oprominiuvalysia u cej sposib
pryrodnoju nejtrynnoju emisijeju zirok, ne dala, jak i spodivalysia, odnych cikavych naslidkiv.
Natomis nejtrynnyj puok nosij lysta vyjavyv dyvovynu vlastyvis. Iz dvoch
grup vysokomolekuliarnych rozyniv chimino stijkioju vyjavylasia ta, jaku bulo piddano
oprominenniu. Zaznau, o zvyajnyj nejtrynnyj um ne mav takoji diji. Jiji mav lye strumi, moduliovanyj informacijnym kodom. Vyhliadalo tak, o nejtryno z cioho strumenia,
jaki pronyzuvaly vse nevydymym doem, zachodyly v pevni dlia nas nevidomi i nevlovni
stosunky z molekulamy kolojidu, i vnaslidok cioho vin stavav nevrazlyvym do diji faktoriv,
o u zvyajnych umovach spryyniuju rozpad joho velykych molekul i rozryv usich viv
chiminoho zvjazku. Cia nejtrynna emisija naebto z upodobanniam stavylasia do velykych
molekul osoblyvoho typu, nemovby spryjala utvorenniu u vodnomu rozyni, v miru nasyenomu specyfinymy komponentamy, takych atomnych konfiguracij, jaki stanovlia chiminyj kistiak yvoji materiji.
Nejtrynnyj strumi, z jakym prybuv do nas lyst, buv nadto rozridenyj, ob cej efekt
mona bulo pomityty. Lye zhuennia joho u sotni mijoniv raziv dalo zmohu sposterihaty
cej efekt u rozynach, oprominiuvanych protiahom bahatioch tyniv. Ale z cioho vyplyvav
vysnovok, o vyprominiuvannia j bez pidsylennia maje ti sami prychyni do yttia vlastyvosti, tiky vyjavliajusia vony protiahom peridiv tryvalistiu ne v tyni, a v sotni tysia i
v mijony rokiv. Ue v doistorynomu mynulomu ci vsepronykni nejtrynni opady zbiuvaly,
chaj i mizernym ynom, ans utvorennia yttia v okeanach, bo niby v nevydymyj pancyr
odiahaly pevni typy makromolekul, zachyajuy jich vid chaotynoho obstrilu inych molekul, o perebuvaly u brounivkomu rusi. Zorianyj syhnal sam ne stvoriuvav yvoho, a lye
pidtrymuvav joho u najbi rannij, najlementarniij fazi, utrudniujuy rozpad toho, o ve
pojednalosia.
Spivrobitnyk Romni fizyk Moller, znajomliay mene z rezutatamy cych doslide,
vdavsia do porivniannia Vidpravnykiv iz spivakom, jakyj moe tak zaspivaty u pidnesenu do
rota sklianku, o vona trisne vid rezonansu z holosovymy zvjazkamy. Te, pro o spivaje cia
liudyna, nijak ne povjazane z naslidkamy spivu; tak samo forma, kolir, inis paperu, na
jakomu napysano lyst do nas, odnym ynom ne povjazani z joho zmistom. Ale informacija
ta jiji materinyj nosij mou buty j povjazani mi soboju, ade koly my oderymo nevelykyj blakytnyj, propachenyj vytonenymy parfumamy arkuyk lyst vid jakoji inky,

v nas use ne zryne dumka, o my znajdemo v niomu potik proklia y, skaimo, schemu
kanalizacijnoji merei mista. Vyrianu ro v tomu, y isnuvatyme takyj zvjazok mi informacijeju ta jiji nosijem i y matyme vin jake osoblyve znaennia, vidihraje, jak pravylo, ta
y ina kutura jak misce, de vidbuvajesia nalahodennia zvjazku. Efekt Romni-Mollera buv
odnym iz najbiych naych dosiahne i vodnoas, jak zavdy u Proekti, odnijeju z najnezvyajniych tajemny, erez jaku doslidnyky ne spaly noamy. Kikis povjazanych z neju
hipotez, o rynuly burchlyvym potokom, anitrochy ne postupalasia yslu tych, jaki vynohradnoju lozoju obplely reovynu, utvorenu z informaciji, zakladenoji v zorianomu
poslanni, tobto abjau Ikru. y je zvjazok mi otym jadernym slyzom i bifinistiu
nejtrynnoho kodu, a jako je, todi o vin oznaaje? oto buly pytannia!

Inicitoramy moho zaluennia do Proektu buly Belojn, Ber i Protero. Jak ja protiahom
perych e tyniv zrozumiv, zavdannia, postavlene peredi mnoju z samoho poatku, jake ja
uspino vykonav, oho vid mene j spodivalysia, ne bulo holovnoju pryynoju mojeji kooptaciji
do Naukovoji Rady. Fachivciv, pryomu najkraych, u Proekti bulo dosy; problema poliahala v tomu, o brakuvalo potribnych fachivciv, bo jich prosto ne isnuvalo. Ja stiky
raziv zraduvav svoju ystu matematyku, perechodiay vid odnijeji naukovoji dyscypliny do
inoji u yrokych meach vid kosmogoniji do etologiji, o ne tiky vchopyv zvidusi potrochu
riznomanitnych zna, a j, o valyvie, zvyk u procesi otych postijnych perechodiv do roli
ikonoborcia.
Jak prybucevi zzovni, ne pryvjazanomu vsijeju dueju do sviaennych, osviaenych
tradycijeju zakoniv terenu, na jakyj ja vstupav, meni lehko bulo piddavaty sumnivu te, na
o v inych, koryfejiv danoji nauky, ne pidnimalasia ruka. Oto astie, ni buduvaty, meni
dovodylosia rujnuvaty vstanovlenyj poriadok naslidok bahatorinoji napolehlyvoji praci.
Same taka liudyna potribna bula kerivnyctvu Proektu. Biis uenych u joho roboych grupach, osoblyvo pryrodoznavciv, ladni buly provadyty dali rozpoatu praciu, ne due
zvaajuy na te, y vynykne z neji jedyne cile, jake vidpovidalo b otomu informacijnomu molochu, prybucevi z zirok, o narodyv bezli cikavych astkovych problem i reanym ynom
spriamovuvav ja naviv pryklady cioho do znanych vidkryttiv.
Odnak verchivka Proektu, ta sama velyka etvirka, poynala rozumity, moe, ne
zovsim ie vyrazno, o rozpoynajesia ve take doslidennia derev, za jakym staje nevlovnoju i znykaje zahana kartyna lisu, o rutynnyj perebih vyvaenych systematynych dij,
choa j dosy dobre nalahodenyj, moe pohlynuty sam Proekt, rozynyty joho v mori poodynokych faktiv i dodatkovych danych, i tym samym ans zbahnuty te, o stalosia, bude
vtraeno. Zemlia oderala syhnal iz zirok, povidomlennia takoho bahatoho zmistu, o joho
krychtamy mohly yvytysia nezlienni grupy doslidnykiv protiahom bahatioch rokiv, a
vodnoas same ce povidomlennia rozplyvalo u tumannis, yja zahadkovis, prychovana pid

bezliiu neznanych pravynych zdohadiv, pryvabliuvala dedali mene. Moe, prosto spraciovuvaly zachysni mechanizmy liudkoji psychiky, moe, navyky liudej, pryvenych doukuvatysia isnujuych zakonomirnostej, a ne pryyn, jaki obumovliuju same taki, a ne ini
zakonomirnosti.
Na podibni zapytannia tradycijno mala davaty vidpovi filosofija, religija, a ne venipryrodoznavci, jaki ne pretenduju na rozkryttia motyviv tvorennia navkolynioho svitu. A
tut bulo jakraz navpaky: dyskredytovana usim istorynym rozvytkom empirynych nauk pozycija vidhaduvaa motyviv stavala jedynoju, jaka e obiciala nadiju na peremohu. Zvyajno,
prypysuvannia jakycho motyviv, podibnych do liudkych, tomu, o obumovylo vlastyvosti
atomiv, i dali bulo pid metodologinoju zaboronoju, prote pevna nechaj najviddalenia
schois Vidpravnykiv kodu ta joho oderuvaiv bula ymo biym, ni zaspokijlyvoju vyhadkoju, a same hipotezoju, na vistri jakoji balansuvala dolia usioho Proektu. I z tijeji
chvylyny, koly ja stupyv nohoju na terytoriju selya MAVO, ja buv perekonanyj jako
takoji schoosti nemaje, my ne zmoemo zrozumity povidomlennia z zirok.
Ja ani na my ne zhoduvavsia z odnym iz najavnych prypue pro pryrodu povidomlennia. Peredanyj telegrafom indyvid, plan velykoho mozku, plazmatynoji informacijnoji mayny, syntezovanoho volodaria, jakyj povynen zachopyty Zemliu, use ce
bulo zapozyene z ubohoho arsenalu koncepcij isnujuoho varintu technologinoji cyvilizaciji. Ci koncepciji, tak samo, jak, skaimo, siuety fantastynych romaniv, viddzerkaliuvaly
suspine yttia, peredusim joho amerykankyj riznovyd, o joho export poza mei tativ buv
takyj uspinyj u seredyni stolittia. Ce buly abo novi modni vijannia, abo ujavlennia na zrazok
hry my jich y vony nas, i e nikoly obmeenis fantaziji, jiji prykutis do Zemli u vukomu
promiku istorynoho asu ne postavaly peredi mnoju vyraznie, ni koly ja uv pro ci hipotezy, na peryj pohliad smilyvi, a naspravdi beznadijno najivni
Pid as dyskusiji u holovnoho informacinista Proektu doktora Makkenzi, koly meni
vdalosia prodemonstruvavy zvorotnyj bik takych idej rozdratuvaty prysutnich, odyn
z molodych spivrobitnykiv Makkenzi spytav, ym e, na moju dumku, je syhnal; movliav, ja
tak energijno zapereuju, nemovby znaju istynu.
Moe, ce Odkrovennia, vidpoviv ja. Sviate pymo ne kone maje buty nadrukovane na paperi j opravlene u kiru z zolotym tysnenniam. Vono moe buty j podibnym do
plazmy klaptem nu, skaimo, abjaoji Ikry.
Ja ne hovoryv cioho povano, ale vony, prahnuy navzamin svoho neznannia distaty
bu-o, aby choa b trochy pevne, i spravdi zamyslyly nad mojimy slovamy. I v nych odrazu
use harneko uzhodylosia: oce i je Slovo, jake staje Tilom (jlosia pro efekt Romni
Mollera spryjannia bihenezysu), a sponukani pryyny, o schyliaju koho do
pidtrymky rozvytku yttia v galaktynych mastabach, ne mou buty prahmatyni, koryslyvi, technini bo , ob ynyty take, slid speru vyznaty: bihenezys baane j pozytyvne javye u Vsesviti. I to buv akt svojeridnoji kosminoji zylyvosti, jakyj, koly rozhliadaty joho v ciomu svitli, vyjavyvsia proholoenniam (ale dijevym, vdalym, z reanymy naslidkamy) Dobroji Zvistky, osoblyvoji tym, o vona zdatna do samorealizaciji navi bez
zvernenych do neji vdianych sluchaiv.

Ja zalyyv jich, takych rozpalenych, o vony j ne zauvayly mojeji vidsutnosti, i povernuvsia do sebe. Jedynym, u omu ja buv upevnenyj, zalyavsia efekt Romni Mollera; zorianyj syhnal zbiuvav imovirnis vynyknennia yttia. Bihenezys buv, pevna ri, molyvyj
i bez nioho ale protiahom tryvalioho asu i v menomu vidsotku vypadkiv. Konstatacija
cioho faktu jako zaspokojuvala mene: ja due dobre rozumiv tych, chto dijav u podibnyj
sposib.
y mona bulo vvaaty, o cej suto materinyj yvotvornyj aspekt syhnalu je cilkovyto nezalenym, povnistiu viddalenym vid joho zmistu? Buty ne mohlo, o vin vzahali
ne nis nijakoji zmistovnoji informaciji poza svojim prychynym stosunkom do yvoho,
dokazom cioho bula choa b abjaa Ikra. Ote, y ne mih otoj zmist jako povjazuvatysia z
tym, o utvoriuvav joho nosij? Ja usvidomliuvav, o stupaju na chystkyj grunt; koncepcija
kodu jak poslannia, o i svojim zmistom tako malo oaslyvliuvaty, ynyty dobro, naprouvalasia ve sama soboju. Prote (jak udovo skazano u Votera) koly padyachovi vezu
zbiia, chiba obchody kapitana te, jak vedesia myam na korabli?
Hostej iz zovninioho svitu u nas nazyvaly ne vipamy (Very Important Persons), a
femamy, vid Feeble Minded. Ce prizvyko utvorene navi ne tak erez zahanu dumku
pro rozumovu uposlidenis usich valyvych person, a prosto tomu, o my zavdy viduvaly
trudnoi, koly typovi dlia Proektu problemy treba bulo pojasniuvaty liudiam, jaki ne znaly
fachovoji movy naukovciv. ob zrobyty dostupnioju dlia nych problemu spivvidnoennia
yvotvornoji formy zorianoho poslannia ta joho zmistu, z jakoho poky o my vydobuly
tiky Pana Much, ja vyhadav take porivniannia.
Skaimo, sklada z metalevych liter nabere na linotypi strofu vira. Cia strofa o
oznaaje movoju, jakoju jiji nabrano. Moe statysia tak, o chto provede po metalevomu
ryftu elastynoju vibrujuoju plastynkoju i vynyknu zvuky, jaki vypadkovo utvoria harmonijnyj akord. Ale nejmovirno, ob ci zvuky, znov-taky ysto vypadkovo, sklalysia v peri
takty Pjatoji symfoniji Betchovena. Jakby tak stalosia, my vyde podumaly b, o cia harmonija ne vynykla vypadkovo, a chto, umysne dobyrajuy potribni rozmiry liter ta promiky
mi nymy, poskladav jich same v takyj sposib. Pryomu te, o je due malo pravdopodibnym
dlia vidlytoho drukarkoho naboru (jak ota pobina harmonija zvukiv), dlia povidomlennia
z zirok bulo b prosto nemolyvym.
Inake kauy, yvotvornis cioho povidomlennia ne mohla buty vypadkovistiu. Vidpravnyk mav umysne nadaty taku moduliaciju nejtrynnomu vyprominiuvanniu, ob vono
vyjavylo vlastyvis pidtrymky bihenezysu. To oce pojednannia formy i zmistu nastijlyvo vymahalo specinych pojasne, a najprostie prypuennia pidkazuvalo oskiky
forma spryjaje yttiu, to j zmist maje buty te pozytyvnyj. Jako hipotezu takoji
usezahanoji zylyvosti, o pidkliuala do priamoji yvotvornoji diji i zmist lysta jak
spryjatlyvyj dlia adresativ, vidkydaly, to doslidnyky buly pryreeni na dimetrano protylenu koncepciju. Zhidno z neju Vidpravnyk zylyvoho, z ohliadu na svoju yvotvornis,
poslannia z dyjavokoju pidstupnistiu peredavav zhubnyj dlia oderuvaiv zmist.
Koly ja hovoriu, o my buly pryreeni na dyjavoku versiju, to ne tomu, o ja sam
buv jiji prychynykom; ja prosto konstatuju te, o j spravdi vidbuvalo u Proekti. Zretoju,
u vsich opublikovanych dokumentach pro istoriju MAVO pomitna napolehlyvis u vidstoju-

vanni pevnych hipotez. Cia napolehlyvis zavdy mala dva poliusy: abo lyst mav buty vyjavom turbotlyvoji zylyvosti, sproboju podilytysia prykladnym znanniam, jake naa cyvilizacija vvaaje najvyym blahom, abo aktom majsterno zakamufliovanoji agresiji, niby
te, o malo utvorytysia liachom materilizaciji lysta, prahnulo zavolodity Zemleju, liudstvom abo navi znyyty joho. Ja zavdy zapereuvav taku inertnis prypue. Vidpravnyky mohly buty, napryklad, istotamy praktynymy, jaki skorystalysia z peroji , o trapylasia jim, energetynoji okaziji; koly vony rozpoaly bifinu emisiju, a zhodom,
prahnuy vstanovyty zvjazok iz rozumnymy mekanciamy planet, prosto z oadlyvosti, zamis konstrujuvaty specini peredavai, vykorystaly ve dijue derelo energiji i naklaly na
potik nejtryno pevnyj text, jakyj ne mav nioho spinoho z yvotvornym charakterom potoku. Podibnym ynom zmist nadislanoji namy telegramy nijak ne povjazanyj z vlastyvostiamy elektromagnitnych chvy bezdrotovoho telegrafu.
I cho use ce bulo cilkom zrozumile, v naomu seredovyi perevaaly ini dumky.
Zjavylysia navi nadzvyajno vyhadlyvi hipotezy, prymirom, pro te, o lyst dije na
dvoch rivniach. Tvory yttia, nemov sija, o kydaje v zemliu zerno, a potim prychody
udruhe, ob pereviryty, y schody taki, jak treba. Lyst i mav, vlasne, na svojemu druhomu,
zmistovomu, rivni buty ymo na zrazok sadovoho sekatora instrumentom likvidaciji
zvyrodnilych psychozojikiv. Ce oznaalo, o Vidpravnyky bezpardonno j bezano chou
znyuvaty ti utvoreni evoliucijnym liachom cyvilizaciji, jaki rozvyvajusia ne tak, jak naley, napryklad, samorujnivnoho, destruktyvnoho typu i t. in. Ote, vony nemovby
pynuvaly za poatkom i kincem bihenezysu, za korinniam i kronoju dereva evoliuciji.
Zmist lysta dlia pevnych adresativ mav buty podarunkom na zrazok brytvy, jakoju vony pererizaly b sobi horlianku.
Taki fantaziji ja vidkydav. Obraz cyvilizaciji, jaka u takyj nezvyajnyj sposib znyuje
ini zvyrodnili y nedorozvyneni, ja vvaav niym inym, jak ie odnijeju proekcijeju
na tajemnyciu lysta asocityvnoho testu strachiv, vlastyvych naij dobi. Efekt RomniMollera svidyv, nibyto Vidpravnyk pozytyvnym ynom ociniuje yttia jak formu isnuvannia.
Ale ja ne navauvavsia zrobyty nastupnyj krok prypysaty svidomu dobrotu tako i informacijnij pidkladci kodu y, navpaky, nadaty jij negatyvnoho znaennia. orni dumky
vynykly v dejakych holovach avtomatyno, koly peredane nam u lysti bulo vyznano daramy
danajciv, o vyklykaju lye pidozru: instrument, ale takyj, o ponevoly Zemliu, istota, ale
taka, o zavolodije namy.
Usi ci koncepciji bylysia mi dyjavolom i angelom, jak muchy mi ybkamy. Ja probuvav
postavyty sebe na misce Vidpravnyka. Ja ne poslav by nioho, o mohlo b buty vykorystane
vsupere mojim namiram. Daty bu-jaki znariaddia chtozna-komu v ruky ce te same,
o porozdavaty hranaty ditlacham. o todi vse-taky nam pryslaly? Plan ideanoho suspistva, osnaenyj opysom energetynych derel dlia nioho (u vyhliadi Pana Much)? Ale
takyj plan ce systema, obumovlena vlastyvostiamy jiji skladovych elementiv, tobto istot
pevnoho vydu. Ne isnuje jakoji odnijeji systemy, optymanoji dlia vsich asiv i mis u Vsesviti. Plan cej mav by vrachovuvaty tako i bilogini vlastyvosti, a ja ne viryv, o liudkyj
organizm je v ciomu vidnoenni jakymo kosminym etalonom.

Ne schoe bulo j na te, o lyst stanovy povidomlennia-fragment miplanetnoji rozmovy, jaku my cilkom vypadkovo pidsluchaly. Ade ce ne uzhoduvalosia z postijnoju povtoriuvanistiu peredai; rozmova ne poliahaje v tomu, o odyn z jiji uasnykiv ve as, protiahom cilych rokiv, znovu j znovu povtoriuje te same. Prote tut znov-taky slid bulo vrachovuvaty kalu vidliku asu; povidomlennia u nezminnomu vyhliadi peredavalosia na Zemliu
onajmene dva roky ce bulo pevne. Moe, rozmovlialy mi soboju avtomatyni prystroji, i aparatura odnijeji storony vysylala svoje povidomlennia doty, doky nadchodyv syhnal, o vono pryjniate? U takomu vypadku povtorennia mohlo tryvaty i tysiau rokiv, jako
cyvilizaciji-spivrozmovnyci perebuvaly na znanij vidstani odna vid odnoji. My nioho ne
znaly pro te, y mona na yvotvorne vyprominiuvannia nakladaty riznomanitnu informaciju, a priori ce bulo pravdopodibne.
Nezvaajuy na ce, hipoteza pidsluchanoji rozmovy vyhliadala due neperekonlyvo.
Jako mi zapytanniamy i oderanymy vidpovidiamy cili stolittia, vako nazvaty rozmovoju takyj obmin informacijeju. Slid bulo vyde spodivatysia na te, o kona iz storin
perekazuvatyme druhij suttievi vidomosti pro sebe. Ote, my povynni buly pryjniaty ne odnu
peredau, a prynajmni dvi. Odnak cioho ne stalosia. Nejtrynnyj efir, jak zasviduvaly prylady astrofizykiv, buv absoliutno poronij za vyniatkom otoho jedynoho kanalu zvjazku. I
v ciomu poliahalo, mabu, najtverdie jadro cioho zahadkovoho horika. Najprostie pojasnennia perekonuvalo, o nema ani rozmovy, ani dvoch cyvilizacij, a je lye odna, jaka peredaje izotropnyj syhnal. Konstatuvavy ce, dovodylosia znovu povertatysia do holovolomnoji
zahadky pro dvojistu pryrodu syhnalu da capo al fine.
Zvyajno, lyst mih mistyty v sobi o vidnosno proste. Mih, napryklad, buty vsioho lye
schemoju prystroju dlia vstanovlennia zvjazku z Vidpravnykamy. Todi vin javliav by soboju
plan peredavaa na elementach typu abjaoji Ikry. A my, nae mali dity, o sua holovu nad schemoju radipryjmaa, ne spromohlysia nioho sklasty, okrim kikoch najprostiych detalej. Lyst mih buty i materilizovanoju psychokosmogoninoju teorijeju, jaka
pojasniuvala b, jak vynykaje, rozmiujesia i funkcinuje rozumne yttia v Metagalaktyci.
Koly vidkydalysia manichejki uperedennia, jaki naiptuvaly nam, nibyto Vidpravnyk
neodminno musy baaty nam y zla, y dobra (abo dobra j zla vodnoas, napryklad, jako
zhidno z vlasnymy kryterijamy vin mav najkrai namiry, buv dlia nas dobryj, a zhidno z
naymy zlyj), vidhaduvannia dedali vinie naroduvalo ideji, podibni do nazvanych,
i stavalo triasovynoju, tak samo nebezpenoju, jak i ota fachova obmeenis, o uvjaznyla
empirykiv Proektu v zolotych klitkach jichnich sensacijnych vidkryttiv. Dechto z nas vvaav,
o, doslidujuy Pana Much, mona bude vreti dijty do suti tajemnyci Vidpravnykiv jak
po nytoci do klubka. Ja dotrymuvavsia dumky, o ce vtorynna sproba racinanoho pojasnennia: oskiky, krim Pana Much, vony ne maly nioho, to j konvusyvno trymalysia za
nioho u svojich doslidenniach. Ja vyznav by slunis takoji pozyciji, jakby jlosia pro pryrodoznavu problemu, ale pered namy postala ina; z chiminoho analizu ornyla, jakym
napysano lyst do nas, nemolyvo diznatysia pro rozumovi zdibnosti joho avtora.
Moe, nam nalealo buty skromniymy j postupovo rozhaduvaty namiry Vidpravnykiv,
poslidovno nablyajuy do mety? Ale todi znovu postavalo boliue zapytannia, omu vony
pojednaly v odne cile povidomlennia, pryznaene dlia nadilenych rozumom adresativ, i
bifinu diju joho nosija?

Na peryj pohliad ce zdavalosia nezvyajnym, navi zlovisnym. Nasampered, zahani

mirkuvannia pidvodyly do vysnovku, o cyvilizacija Vidpravnykiv maje buty nejmovirno
davnioju. Za pryblyznymy rozrachunkamy peredaa syhnalu potrebuvala vytraty energiji,
jaka dorivniuvala onajmene energiji Soncia. Ce ymala vytrata navi dlia suspistva, o
zabezpeene vysokorozvynenoju kosminoju technikoju. Tomu Vidpravnyky povynni buly
dijaty, vychodiay z perekonannia, o taka investycija, chaj i ne dlia nych, vyhidna, v rozuminni jiji reanych yvotvornych naslidkiv. Utim, planet, de pryrodni umovy nahaduju
ti, jaki buly na Zemli otyry mijardy rokiv tomu, u Metagalaktyci zaraz vidnosno nebahato.
Jich navi due malo. Ade Metagalaktyka bi ni zrilyj zorianyj y utvorenyj z tumannostej organizm; erez jakyj mijard rokiv vona pone starity. Perid molodosti, burchlyvoho i strimkoho narodennia planet dlia neji ve mynuv. Same todi, narivni z inymy
planetamy, utvorylasia j Zemlia. Vidpravnyky maly pro ce znaty. Ote, vony poaly posylaty
svoji syhnaly ne tysiau j navi ne mijon rokiv tomu. Bojusia, bo vako inake vyznayty
pouttia, o vynykaje vnaslidok takych dumok, vony roblia ce ve mijard rokiv! Ale
jako ce tak, todi (zalyajuy ostoro toj fakt, o my absoliutno nespromoni ujavyty, jakym
staje suspistvo protiahom takoho nejmovirno dovhoho geologinoho asu) vidpovi na zapytannia pro pryynu dvojistosti syhnalu bula dosy prosta, navi banana. Vony mohly z
najdavniych asiv vysylaty yvotvornyj faktor, a koly vyriyly zajniatysia miplanetnym
zvjazkom, zamis toho, ob stvoriuvaty dlia cioho specini technologiji j konstrujuvaty peredavai, vykorystaly ve spriamovanyj u kosmos potik vyprominiuvannia. Dosy bulo tiky
vidpovidnym ynom zmoduliuvaty cej potik. Ote, tiky erez zvyajnu technologinu
oadlyvis vony zahadaly nam ciu zahadku? Ade problemy, rozvjazannia jakych vymahala
programa moduliaciji, maly buty technino ta informacijno straenno skladni, prynajmni
dlia nas, a ot dlia nych? Tut ja znovu vtraav grunt pid nohamy. Tym asom doslidennia
tryvaly: bezliiu sposobiv ueni namahalysia viddilyty informacijnu frakciju syhnalu vid
bifinoji. Ce ne vdavalosia. My buly bezporadni, cho ie ne vidmovylysia vid podaych
sprob.

Naprykinci serpnia ja viduv sebe takym rozumovo vyerpanym, jak, mabu, nikoly
doty. Tvoryj potencil, zdatnis liudyny rozvjazuvaty problemy maju svoji pryplyvy j vidplyvy, jaki vako pojasnyty navi samomu sobi. Svojeridnym testom dlia mene stalo ytannia
mojich vlasnych pra, tych, jaki ja vvaaju najkraymy. Koly ja pomiaju v nych vady, prohalyny, koly bau, o mona bulo napysaty krae, znay, perevirka projla uspino. A
ot koly ja ytaju vlasnyj text ne bez zachoplennia, ce oznaaje, o zi mnoju ne vse harazd.
Same tak stalosia naprykinci lita. Bahatorinyj dosvid svidyv, o meni potribno bulo ne tak
vidpoyty, jak rozvayty. Tomu ja dedali astie zachodyv na bahatohodynni rozmovy do
svoho susida doktora Rappoporta. Pro zorianyj kod my z nym hovoryly vriady-hody j dosy
strymano. Odnoho razu ja zastav joho bilia velykych pakunkiv, z jakych vysypaly akuratni

tomyky u blyskuych koliorovych, kazkovoji krasy obkladynkach. Vyjavliajesia, vin sprobuvav u roli generatora riznomanitnosti, o jiji tak brakuvalo naym koncepcijamy vykorystaty plody literaturnoji fantaziji toho populiarnoho, osoblyvo u Spoluenych tatach, hatunku, jakyj erez neporozuminnia omu uperto nazyvaju naukovoju fantasti koju. Doty
vin e nikoly ne ytav takych knyok, i teper buv zlyj, navi oburenyj, bo vony rozaruvaly
joho svoje odnakovistiu. Vin skazav, o v nych je use, krim fantaziji. Zvyajno, to bulo neporozuminnia. Avtory psevdonaukovych kazook pryhoaju publiku tym, oho vona
prahne: triujizmamy, zajaloenymy istynamy, stereotypamy, dostatnioju miro zavualiovanymy, prykraenymy, ob yta mih zachopytysia nymy, zalyajuy vodnoas virnym svojij
yttievij filosofiji. Jako u kuturi isnuje progres, to peredusim poniattievyj, oho literatura,
zokrema fantastyna, ne torkajesia.
Ja due cinuvav rozmovy z doktorom Rappoportom. Jomu bula vlastyva taka osoblyva
rizkis i bezohliadnis formuliuvanniach, jaku ja zaliubky zapozyyv by. Temy naych dyskusij buly trochy univki: my hovoryly pro liudynu. Rappoport vvaav sebe dejakoju miroju
termodynaminym psychoanalitykom i obstojuvav dumku, o, vlasne, usi osnovi ruijni
syly liudkych dij mona vyvesty bezposeredni z fizyky, jako tiky rozumity jiji dosy yroko.
Tak, nachyl do rujnuvannia narodujesia prosto z termodynamiky. yttia je obludoju,
sproboju zlovyva, namahanniam obijty zakony, vzahali-to nemynui j nevblahanni; yttia
izoliovane vid rety svitu, odrazu staje na liach rozpad i cia pochyla ployna vede do normanoho stanu materiji tryvkoji rivnovahy, jaka oznaaje smer. ob isnuvaty, yttia
musy pidtrymuvaty pevnyj lad, a oskiky poza nym vysokoorganizovanoho poriadku nide
nemaje, vono pryreene na samoznyennia; treba nyyty, aby vyyty, treba hoduvatysia
ladom, jakyj je poyvoju v tij miri, u jakij dozvoliaje sebe zrujnuvaty. Ne etyka, a fizyka obumovyla ciu zakonomirnis.
Zdajesia, perym ce pomityv redinger, ale vin, zaliublenyj u svojich hrekiv, ne zauvayv toho, o mona bulo uslid za Rappoportom nazvaty haboju yttia, imanentno vadoju,
vkorinenoju u samij strukturi reanosti. Ja zapereuvav ce, posylajuy na fotosyntez u
roslyn; vony ne nya, prynajmni ne musia nyyty ini yvi organizm zavdiaky yvlenniu
sonianym svitlom, na o Rappoport vidpoviv uve tvarynnyj svit parazytuje na roslynnomu. Inu rysu liudyny, zretoju, tu, jaku vona podiliaje maje z usima organizmamy, a
same, sta, Rappoport te, filosofujuy na svij lad, vyvodyv z termodynaminoji statystyky
v jiji informatyvnomu vidhaluenni. Chaos, o yhaje na bu-jaku vporiadkovanis, spryyniuje spotvorennia informaciji pry jiji peredai; ob protydijaty zhubnym umovym perekodam, ob poyriuvaty zdobutyj nenadovho lad, kone neobchidno postijno porivniuvaty mi
soboju spadkovi texty. Potreba takoho zistavlennia, zytuvannia z metoju usunennia
pomylok, vlasne, i obumovyla vynyknennia dvoch statej. Ote, v informatyvnij fizyci peredai, u teoriji zvjazku zakladeni pryyny pojavy stati. Zistavlennia spadkovoji informaciji
u konomu pokolinni bulo neobchidnoju umovoju, bez jakoji yttia ne mohlo b zberehtysia,
a vsia bilogina, ahedonina, psychina, kuturologina reta ce ve pochidne, ce toj lis
naslidkiv, o vyris z otoho tverdoho, sformovanoho zakonamy fizyky zerna.
Ja zvertav joho uvahu na te, o takym ynom vin roby najavnis dvoch statej universanym zakonom, svojeridnoju kosminoju konstantoju; vin tiky usmichavsia, nioho

priamo ne vidpovidajuy. V inu epochu, v inomu stolitti vin, bez sumnivu, stav by suvorym
mistykom, zasnovnykom strunkoji teoriji; u na as, tverezyj vid nadmiru vidkryttiv, jaki,
nemov rapne, rozryvaju bu-jaku systemnu cilisnis, u dobu, koly postup nabuv nebaenoho pryskorennia i razom z tym zroslo rozaruvannia v niomu, Rappoport buv lye komentatorom i analitykom.
Pryhaduju, jako vin hovoryv meni, o zvauvav molyvis pobudovy oho na zrazok
metateoriji filosofkych system abo takoji zahanoji programy, jaka dala b zmohu avtomatyzuvaty ciu robotu: vidpovidnym ynom zaprogramovana, mayna speru stvoriuvala b ue
isnujui systemy, a potim, u prohalynach, zalyenych erez nedohliad y neposlidovnis velykych ontologiv, novi systemy, z produktyvnistiu avtomata, o vyrobliaje hvyntyky y
tam erevyky. I vin navi uziavsia ve do cijeji roboty, uklav slovnyk, gramatyku, pravyla
transpozyciji, ijerarchiju kategorij, o podibne do semantyno dopovnenoji metateoriji typiv, ale potim vyriyv, o ce zavdannia marna, ne varta daych zusy zabavka, bo nioho
z neji ne vychodylo, krim molyvosti stvorennia otych sporudenych zi sliv mere, komor y
budive, choa b navi i krytalevych palaciv. Vin buv mizantrop, i nema nioho dyvnoho,
o bilia joho uzholivja, jak bilia moho Biblija, leav opengauer. Koncepcija pidminy poniattia materija poniattiam volia vydavalasia jomu kumednoju.
Z odnakovym uspichom mona, vlasne, nazvaty ce prosto tajemnyceju, kazav
vin, i kvantuvaty, rozsijuvaty, zalomliuvaty u krystalach, koncentruvaty j rozriduvaty
otu tajemnyciu; jako my vyznajemo, o volia moe buty povnistiu vidokremlena vid
stvori, nadilenych pouttiamy, a e prypyemo jij riznovyd samoruchlyvosti, schynis
do vinoji metulyvoji bihanyny, jaka tak dratuje nas v atomach, bo zavdaje samych lye
klopotiv, i ne tiky matematynych, to o todi zavaaje nam pohodytysia z opengauerom?
Rappoport tverdyv: nadijde e as vidrodennia otoho opengauerivkoho pohliadu.
Vtim, vin zovsim ne buv tiky apolohetom cioho nyzekoho, nesamovytoho, zatiatoho nimcia.
Joho estetyka neposlidovna. A moe, vin prosto ne zumiv vyslovyty svojich idej, genius temporis ne dav jomu zmohy ce zrobyty. U pjatdesiatych rokach meni jako dovelosia
buty svidkom vyprobnoho atomnoho vybuchu. y znajete vy, pane Hogart (inake vin do
mene ne zvertavsia), o nemaje nioho krasyvioho za koliory atomnoho hryba? oden
opys, odni koliorovi znimky ne v zmozi peredaty toho dyva, jake tryvaje, zretoju, lye kikanadcia sekund, bo potim znyzu pidnimajesia brud, vtiahnutyj rozdmuchanym vohnennym
puchyrem. A todi vohniana kulia, nemov povitriana kuka, o vyrvalasia z ruk, lety do
chmar, i na my uve svit staje nae vyriblenym z roevoji piny Eos Rhododaktylos U
devjatnadciatomu stolitti sviato viryly use vbyve maje buty ohydnym. A my ve znajemo,
o vono moe buty krasyvie za oblyti cvitom apesynovi haji. Pislia toho vydovya usi kvity
zdajusia mianymy, zimjatymy, i ce dijesia tam, de radicija vbyvaje za jaku astku
sekundy!
Sydiay v hlybokomu krisli, ja sluchav joho i asom, muu pryznatysia, navi do puttia
ne rozumiv zmist toho, o vin kazav. Mij mozok, nae staryj ki moloaria, vperto povertavsia na zvynyj liach do tajemnyci kodu, oto ja svidomo zmuuvav sebe ne dumaty pro

neji; meni zdavalosia, o koly ja obmynatymu ciu najidenu koliju, molyvo, o tam samo
po sobi vyzrije. Taki rei asom trapliajusia.
e odnym mojim spivrozmovnykom buv Tajchemer Dill, tonie, Dill-molodyj, fizyk,
ja znav joho baka, ta ce okrema rozpovi. Dill-staryj vykladav matematyku e v universyteti u Berkli. Vin buv todi dosy vidomym matematykom staroho pokolinnia, mav reputaciju udovoho pedahoha, vrivnovaenoho j terpliaoho, choa j vymohlyvoho, ja ne znaju,
oho ne zdobuv joho prychynosti. Napevno, v nas buv riznyj sty myslennia, do toho , ja
zachopliuvavsia ergodykoju, jakoji Dill ne spryjmav povano, prote ja zavdy viduvav, o
tut idesia ne lye pro suto matematyni aspekty. Ja prychodyv do nioho iz svojimy idejamy,
do koho ie mav ity? a vin hasyv mij entuzizm jak sviku, nae nenarokom vidsuvav
ubik te, o ja prahnuv dovesty, vodnoas vyrizniajuy z-pomi studentiv moho kolegu, Majjersa, Dill tremtiv nad nym, jak nad ninym trojandovym pupjankom.
Majjers buv joho poslidovnykom, zretoju, treba vyznaty, o vin nepohano znavsia na
kombinatoryci, jaku ja, odnak, ue todi vvaav usychajuoju haluzkoju matematyky. Ue
rozvyvav ideji vytelia, to uyte viryv u nioho, prote vse ce ne bulo take ve proste. Moe,
Dill viduvav do mene instynktyvnu, maje tvarynnu antypatiju? A moe, ja buv zanadto
navjazlyvyj, zanadto samovpevnenyj, pereociniuvav svoji molyvosti? Durnyj to ja buv napevno. Ja nioho ne rozumiv, ale zovsim ne obraavsia na Dilla. Zvisno, Majjersa ja terpity
ne mih, i dosi pamjataju te pouttia vtichy, o narynulo na mene pid as vypadkovoji zustrii
z nym erez bahato rokiv, vin praciuvav usioho-na-vsioho statystykom u jakij avtomobinij firmi, zdajesia, u Deneral Motors.
Odnak meni ne dosy bulo toho, o Dill tak pomylyvsia u svojemu obrancevi. Zretoju,
ja prahnuv ne joho porazky, a toho, ob Dill poviryv u mene. To, praciujuy y ne nad
konoju z mojich rannich bi-men valyvych robit, ja ujavliav sobi, jak cej mij rukopys ytatyme Dill. Skiky ja doklav zusy, aby dovesty, o varicijna kombinatoryka Dilla je lye
nedoskonaloju aproxymacijeju ergodynoji teoremy! Mabu, odnu zi svojich robit ni todi, ni
zhodom ja ne lifuvav tak staranno; hadaju, cilkom slunym moe buty prypuennia, o
vsia koncepcija grup, nazvanych piznie grupamy Hogarta, zrodylasia z toho tychoho boevillia, u tryvalomu napadi jakoho ja pereorav usiu aximatyku Dilla. Potim, nemov prahnuy
zrobyty e bie, choa, vlasne, robyty tam ue bulo nioho, ja stav udavaty z sebe metamatematyka, ob pohlianuty na vsiu joho anachroninu koncepciju nae zhory, mymochi;
meni bajdue bulo do toho, o bahato chto z tych, kotri ve todi provialy meni velykyj
uspich, dyvuvalysia z moho zacikavlennia takymy peryferijnymy pytanniamy.
Zvisno, ja nikomu ne vidkryv spravnich ruijnych syl i prychovanych motyviv mojeji
praci. Na o ja, vlasne, spodivavsia? Ade ja ne rozrachovuvav na te, o Dill ociny mene,
vybaysia za Majjersa, vyznaje, jak hlyboko vin pomyliavsia. Dumka pro jaku tam Kanossu
cioho schooho na jastruba micnoho staryhana nevyznaenoho viku bula zanadto absurdna,
ob cho na chvylynu pryjty meni v holovu. Oto zovsim nioho podibnoho do joho kajattia
ja sobi ne ujavliav. Bo ilosia pro zanadto dralyvi j intymni rei. Ne raz buvaje, o liudyna,
jaku vsi cinuju, anuju, navi oboniuju, v hlybyni dui najbie sturbovana tym, o dumaje pro neji chto takyj, o bajdue stoji poza kolom anuvanykiv i zdajesia vsim postattiu druhoriadnoju, zovsim neznanoju.

Kym, zretoju, buv Dill-staryj? Zvyajnisikym vykladaem matematyky, jakych u

Spoluenych tatach desiatky. Ale podibni racinani vypravdannia niym by meni ne zaradyly, tym bie, o todi ja navi pered samym soboju ne zraduvav sensu j mety mojich ambitnych reakcij. Odnak, koly ja oderuvav iz drukarni noveki, blyskui, ojno z-pid presa,
prymirnyky svojich pra, meni, jak jasnovydcevi, ne raz vvyavsia suchorliavyj, vyprostanyj,
priamyj jak erdyna Dill, oblyia jakoho nahaduvalo oblyia Hehelia na portretach, a Hehelia ja ne terpiv, ytaty joho ne mih, takyj vin buv pevnyj toho, o sam absoliut promovliaje
joho vustamy, zvelyujuy prusku deravu. Vtim, Hehe, jak meni teper zdajesia, buv tut
ni do oho ja pidstavliav joho na misce inoji osoby.
Kika raziv na zjizdach i konferencijach ja bayv Dilla zdalia, ale obmynav joho,
vdajuy, o ne vpiznaju. Jako vin navi sam do mene zvernuvsia, vvilyvo, rozvalyvym
tonom, a ja vdav, o muu nehajno vyjty, vlasne, ja ve nioho vid nioho ne chotiv, nemov
vin buv meni potribnyj tiky v ujavi. Pislia publikaciji mojeji holovnoji praci na mene doem
posypalysia schvani vidhuky, bulo napysano peru moju bigrafiju, ja viduv, o blykyj do
svojeji nevyslovlenoji mety, i same todi zustriv joho. utky pro joho chvorobu, opravda, do
mene dochodyly, ale ja ne prypuskav, o vona tak joho zminy. Pobayv ja joho u velykomu
mahazyni samoobsluhovuvannia. Vin tovchav pered soboju vizok z konservnymy bliaankamy, a ja jov za nym. Navkolo bulo povno liudej. Krakoma kynuva na Dilla vydkyj
pohliad, ja zauvayv, jaki nabriakli, odutli v nioho oky. Upiznavy joho, ja v tu chvylynu
viduv o podibne do rozpau. Peredi mnoju stojav zmizernilyj, erevatyj diduhan z kalamutnym pohliadom, vidvyslymy hubamy, o le stupav nohamy u velykych kaloach; na
komiri v nioho tanuv snih. Vin tovchav svij vizok, a joho tovchalo liudke jurmye; ja
pospichom vidijov podali vid nioho, vraenyj, zaklopotanyj lye tym, aby jaknajvyde vyjty,
vlasne vtekty z mahazynu. Za my ja zhubyv z oej supernyka, jakyj, mabu, tak nikoly j
ne diznavsia pro te, o buv nym. Potim protiahom pevnoho asu ja viduvav u sobi poroneu, nae pislia vtraty koho due blykoho. Nespodivano znyk otoj zbudlyvyj stan vyklyku, jakyj zmuuvav mene napruuvaty vsi svoji rozumovi zdibnosti. Najpevnie, otoj Dill,
kotryj povsiakas chodyv za mnoju j zazyrav z-za moho plea v pokresleni rukopysy, nikoly
ne isnuvav. Koly erez kika rokiv ja proytav pro joho smer, ce ve zovsim mene ne schvyliuvalo. Ale e dovho ja nosyv u sobi otu poroneu.
Ja znav, o v nioho je syn. Z Dillom-molodym ja poznajomyvsia lye u Proekti. Joho
maty, zdajesia, bula madiarka, zvidsy joho nezvyajne imja, erez jake meni na dumku spadav Tamerlan. Dill-molodyj, utim, ne buv ue junakom. Vin naleav do kategoriji pidtoptanych molodykiv. Je liudy, kotrym nemovby sudylosia ve as perebuvaty v jakomu odnomu
vici. Belojn, napryklad, nae pryznaenyj dlia toho, ob buty mohutnim starym, i vin, nemov
svoho pryrodnoho stanu, prahne jakomoha vyde dosiahty cioho viku, bo znaje, o ne tiky
ne vtraty todi svojeji energiji, a j nabude biblijnoji povanosti j stane vye za bu-jaku
pidozru pro slabis. Buvaju liudy, u vdai jakych nemov konservujusia rysy peridu dozrivannia, zokrema, junaka bezvidpovidanis. Takym buv Dill-molodyj. Vid baka vin
uspadkuvav maneru povano trymatysia, staranno vyvaeni esty, i napevno ne naleav do
liudej, jakym bajdue do toho, o dijesia konoji myti z jichnimy rukamy y oblyiam. Vin
buv tak zvanym nespokijnym fizykom, tak samo jak ja nespokijnym matematykom, bo
postijno perechodyv z odnijeji grupy do inoji i protiahom pevnoho asu praciuvav u kolektyvi

bifizykiv pid kerivnyctvom Andersona. My zblyzylysia zavdiaky Rappoportu, j ce kotuvalo

meni pevnych zusy, bo Dill ne vyklykav u mene sympatiji; ale ja peresylyv sebe v imja pamjati pro Dilla-staroho. Jako vsi ci psychologini niuansy ne due zrozumili, to mou lye
zasvidyty, o j dlia mene, vlasne, te, ale bulo same tak.
Fachivci yrokoho profiliu, jakych u nas asom nazyvaly universalamy, cinuvalysia
due vysoko; Dill naleav do tvorciv syntezu abjaoji Ikry. Ale pid as veirnich rozmov u
Rappoporta my perevano unykaly tem, bezposerednio povjazanych z Proektom. Do svojeji
praci u Andersona Dill perebuvav u doslidnykij grupi, stvorenij pid ehidoju JUNESKO, jaka
rozrobliala proekty protydiji demografinomu vybuchovi liudstva. Vin ochoe rozpovidav pro
ce. U grupi bulo kika bilogiv, socilogiv, henetykiv, antropologiv. Sered nych i znamenytosti Nobelivki laureaty.
Odyn iz nych vvaav atomnu vijnu jedynym poriatunkom vid liudkoho potopu. Joho
mirkuvannia, zretoju, buly dosy loginymy. Ani pigulkamy, ani umovlianniamy naturanyj
pryrist ne zahamuvaty. Neobchidne jake vtruannia v rodynnu sferu z metoju jiji planuvannia. I ri ne v tim, o konyj proekt zvuy abo zagrozlyvo, abo hroteskno napryklad,
propozyciji, ob dozvil na dytynu mona bulo oderaty, tiky nabravy pevnu kikis ook:
za psychofizyni jakosti, vychovni zdibnosti too.
Mona vyhaduvaty taki bi y men racinani programy, ale ne mona vtilyty jich u
yttia. Ade vse kine kincem zvedesia do obmeennia tych svobod, zaipaty jaki ne navauvavsia vid narodennia cyvilizaciji oden suspinyj ustrij. U odnoho iz suasnych ustrojiv
tako ne bulo dlia cioho ni syly, ni avtorytetu. Dovelosia b boroty i z najmohutniym z
liudkych instynktiv, i z biistiu religijnych ue, i z tradycijnymy pidvalynamy prav liudyny. Tym asom pislia atomnoho kataklizmu suvora rehlamentacija statevych zvjazkiv i
narode stala b nevidkladnoju yttievoju neobchidnistiu, bo inake zvyrodnila pid vplyvom
radiciji spadkova reovyna dala b poatok nezliennij kikosti potvor. Cia tymasova rehlamentacija mohla b potim perejty v uzakonenu systemu, o vidala b rozmnoenniam liudyny
jak biloginoho vydu, u potribnomu napriamku spriamovuvala b joho evoliuciju j keruvala
ysenistiu.
Atomna vijna to, bez sumnivu, strane lycho, ale jiji viddaleni naslidky mou buty
dobrymy, navi riativnymy. V takomu dusi vyslovylasia astyna venych, a ini jim zapereyly, i do formuliuvannia odnoznanych propozycij sprava ne dijla.
Cia rozpovi due rozchvyliuvala Rappoporta, ale o bie vin hariakuvav, tym cholodnie, z prychovanoju ironijeju, vidpovidav jomu Dill. Zvodyty rozum na pjedestal, hovoryv Rappoport, oznaaje pokloniatysia obludnomu idolovi logiky. Skaimo, radis, baka,
vyklykana tym, o joho dytyna schoa na nioho, pozbavlena racinanoho vypravdannia,
osoblyvo koly bako osoba peresina, niym ne obdarovana, ergo, slid zakladaty banky
spermy liudej, najkorysniych dlia suspistva, i liachom tunoho zaplidnennia rozmnouvaty ditej, podibnych do takych zaplidniuvaiv, tobto cinnych za svojimy jakostiamy. Ryzyk,
povjazanyj z utvorenniam simji, mona vvaaty suspino nevypravdanym, ergo, treba
zjednuvaty pary zhidno z kryterijamy henetynoji selekciji, jaka peredbaaje pozytyvnu koreliaciju fizynych i psychinych rys podruia. Nevhamovani prystrasti poroduju psychini perenapruennia, o poruuju normanyj perebih suspinych procesiv, ergo, usi
prystrasti slid abo zaspokojuvaty pryrodnym sposobom, abo vrivnovauvaty techninymy

zasobamy, abo, vreti, chiminym y chirurginym liachom usuvaty ti centry v mozku, jaki
jich poroduju.
Dvadcia rokiv tomu podoro z Jevropy do Spoluenych tativ tryvala sim hodyn;
kotom visimnadciaty mijardiv dolariv cej as skoroeno do pjatdesiaty chvylyn. Ue vidomo, o zavdiaky nastupnym mijardam i cej strok poliotu vdassia napolovynu skorotyty.
Pasayr, sterynyj tilom i dueju (ob ne zaviz do nas ni azitkoho hrypu, ni azitkych
idej), nafaryrovanyj vitaminamy j kinovydovyem z bliaanoji korobky, zmoe perenosytysia z mista do mista, z kontynentu na kontynent i z planety na planetu dedali vpevnenie
j vyde, a kartyna takoji fenomenanoji vpravnosti dopominych zasobiv povynna zatknuty
nam roty, ob my ne mohly spytaty, a dlia oho, vlasne, potribni oci blyskavyni mandrivky?
Takoho tempu ne moe vytrymuvaty nae stare, tvarynne tilo, nadto vydke peremiennia
z odnijeji pivkuli na druhu poruuje rytm joho snu i nespannia, ale, na astia, vynajdeno
chiminyj zasib, o usuvaje takyj rozlad. opravda, cej zasib inodi vyklykaje depresiju, ta
je j ini, jaki pidnosia nastrij, i cho vony, u svoju ergu, spryyniuju stenokardiju, prote
mona u sudyny sercia vstavliaty politylenovi trubky, ob zapobihty jich zakuporiuvanniu.
Venyj u takych sytuacijach povodysia jak vymutruvanyj slon, jakoho pohony pidviv
prosto do perekody, tobto posluhovujesia syloju rozumu, jak slon syloju mjaziv, zvisno,
za nakazom; ce due zruna pozycija vin zdatnyj na vse, bo ni za o ne vidpovidaje. Nauka
staje ordenom kapituliantiv; loginyj rozrachunok poynaje zaminiuvaty liudyni morani
pryncypy; my postupajemosia tyskovi vyoji mudrosti, jaka nasmiliujesia tverdyty, o
atomna vijna moe buty ymo oposeredkovano pozytyvnym, oskiky ce vyplyvaje z elementarnoji loginoji aryfmetyky. Siohodninie zlo vyjavliajesia zavtranim dobrom, ergo, ce zlo
i je z pevnoho pohliadu dobrom. Rozum ne dosluchajesia ve do toho, o naiptuju jomu
emociji ta intujicija, joho idealom staje harmonija doskonalo skonstrujovanoji mayny, jakoju
maje buty cyvilizacija v cilomu i konyj jiji len zokrema.
Tym samym metu cyvilizaciji pidmineno zasobamy, liudki cinnosti vyhodamy; pravylo, o zmuuje zaminiuvaty korky u pliakach metalevymy kryekamy, a kryeky
kovpakamy z plastyku, jaki vidskakuju vid dotorku pacem, cilkom beznevynne, koly rozhliadaty joho jak nyzku vdoskonale, kotri maju polehyty nam vidkorkuvannia pliaok. Te
same pravylo, zastosovane do vdoskonalennia liudkoho mozku, staje spravnim boevilliam: konyj konflikt, kona skladna problema pryrivniujesia do nepiddatlyvoho korka, jakyj treba vytiahty j zaminyty takym, o lehko piddajesia. Belojn nazvav Proekt Masters
Voice, bo ce dvoznana nazva: holos jakoho volodaria majemo, vlasne, sluchaty toho, o
na nebi, y otoho, z vyych vaingtonkych sfer? Choa po suti Proekt slid bulo nazvaty
Operacijeju Vytysnutyj lymon, pryomu vytyskuvano bulo ne nai mizky, a kosmine
poslannia, i jakby ce spravdi vdalosia, lycho bulo b monovladciam ta jichnim pryslunykam!
Takymy veirnimy rozmovamy rozvaalysia my u druhyj rik robit MAVO, koly dedali
vyraznie postavaly nedobri pereduttia peredvisnyky toho, o nezabarom malo spovnyty
Operaciju Vytysnutyj lymon ne ironinym, a zlovisnym zmistom.

Choa abjaa Ikra i Pan Much buly toju samoju reovynoju, jaka tiky v riznyj sposib
zberihala u grupach bifizykiv ta bilogiv, kona z nych uyvala vykliuno miscevu nazvu,
v omu, na moju dumku, vyjavlialasia pevna charakterna dlia istoriji nauky, chaj i neznana,
rysa. Ade j vypadkovi vidchylennia doslidnykych liachiv, j pobini obstavyny, jaki suprovoduju narodennia vidkryttiv, nakladaju pevnyj vidbytok na jichnij ostatonyj vyhliad. Zvyajno, nelehko rozpiznaty ti relikty, bo vony jak zastyhlyj slid, jak skamjanilyj karb
aslyvoho vypadku, pronykaju u sercevynu teoretynych koncepcij, peretvoryvy na zakon
myslennia.
Per ni ja zmih pobayty v laboratoriji Romni abjau Ikru, meni dovelosia projty erez neodminnu dlia prybuciv z velykoho svitu proceduru, o ve stala klasynoju. Nasampered ja prosluchav otu korotku lekciju na magnitofonnij strici, jaku ja ve cytuvav,
potim, pislia dvochvylynnoji pojizdky v metro, ja potrapyv do budynku chiminoho syntezu,
de meni bulo prodemonstrovano rozmienu v okremomu zali pid dvopoverchovym prozorym kovpakom objemnu mode odnijeji klityny abjaoji Ikry, schou na zbienyj do rozmiriv atlantozavra skelet dafniji. Podibni do vynohradnych hron orni, purpurovi, lilovi j bili
kuli, zjednani prozorymy politylenovymy trubkamy, symvolizuvaly okremi atomni grupy.
Stereochimik Mar pokazuvav meni okremi radykaly amoniju, luni grupy j schoi na
dyvovyni kvity molekuliarni reflektory, o pohlynaly energiju, utvoriuvanu v procesi jadernych reakcij. Vin prodemonstruvav cej proces, uvimknuvy aparaturu, jaka zapaliuvala
po erzi neonovi trubky j lampoky, schovani vseredyni modeli, o spravlialo vraennia jakoho hibrydu futurystynoji reklamy z novorinoju jalynkoju. Ja vyslovyv zachvat, oskiky
cioho vid mene ekaly, j mih ity dali.
Procesy syntezu vidbuvaly u pidzemelliach budynku, pid kontrolem kompjuteriv, u
rezervuarach, otoenych izoliujuoju cylindrynoju obolonkoju, bo na pevnych etapach reakciji utvoriuvalosia pronykajue korpuskuliarne vyprominiuvannia, jake, odnak, prypynialosia, koly syntez zaveruvavsia. Holovnyj cech syntezu zajmav plou otyry tysiai kvadratnych metriv. Zvidsy vela doroha do tak zvanoji sribnoji astyny pidzemellia, de, jak u
skarbnyci, zberihalasia nadislana z zirok reovyna. Tam bula ovana kimnata y kamera bez
vikon iz stinamy z dzerkano vidpolirovanoho sribla todi ja znav, omu ce bulo kone
neobchidne, ale teper ve zabuv. Zalytyj cholodnym svitlom liuminescentnych lamp, na masyvnomu postamenti stojav schoyj na velykyj akvarim, maje poronij sklianyj rezervuar
tiky na joho dni leav ar syno opalescijujuoho, neruchomoho, syniuvatoho slyzu.
Skliana stina rozdiliala prymiennia na dvi astyny; navproty rezervuara v nij ziajav
otvir iz zmontovanym pid potovenym pokryttiam dystancijnym manipuliatorom. Mar
speru opustyv dziob schoych na jakyj chirurginyj instrument ypciv do poverchni ridyny, a koly pidniav joho, z kinyka zvysala blyskua nytka, jaka niym ne nahaduvala
lypkoho slyzu. Ce vyhliadalo tak, nemov klejka ridyna vydilyla z sebe elastyne, ale dosy
micne volokno, jake leheko vibruvalo, nae struna. Koly Mar znovu nachylyv manipuliator

i vpravno strusnuv nym tak, o volokno vpalo, poverchnia ridyny, vyblyskujuy viddzerkalenym svitlom, ne pryjniala joho; vono skorylosia, pohrubalo, stalo nahaduvaty blyskuu
lyynku j popovzlo, skoroujuy i roztiahajuy, jak spravnia husi, a koly torknulosia skla,
zatrymalosia j povernulo nazad. Prohulianka cia tryvala de iz chvylynu, potim ce nezvyajne
stvorinnia rozmjaklo, joho obrysy nenae rozplyvlysia, j vono povernulosia do materynkoji
reovyny, vsmoktane neju.
Cej triuk z husinniu buv lye neznanym uspichom doslidnykiv. Koly vymknuly usi
lampy j povtoryly doslid u temriavi, pevnoji myti ja pobayv due slabkyj, ale vyraznyj vidblysk, nemov mi dnom rezervuara i pokryttiam na astku sekundy spalachnula ziroka.
Mar potim skazav meni, o to ne bula liuminescencija. Koly nytka rvesia, u misci rozryvu utvoriujesia monomolekuliarnyj ar, ue ne spromonyj vtrymaty pid kontrolem jaderni procesy, i todi vynykaje o na zrazok mikroskopinoji lanciuhovoji reakciji, a spalach
ce ve pobinyj efekt, oskiky zbudeni elektrony, peremieni na vyi energetyni rivni,
raptovo zalyajuy jich, vydiliaju ekvivalentnu kikis fotoniv. Ja zapytav, y je ansy praktynoho vykorystannia abjaoji Ikry. Nadija na ce bula, ale ve mena, ni odrazu pislia
syntezu reovyny, bo cia reovyna v pevnomu vidnoenni povodylasia tak samo, jak yva
tkanyna. I yva tkanyna vykorystovuje vykliuno dlia sebe energiju chiminych reakcij, i
abjaa Ikra povnistiu zasvojuje jadernu energiju, ne dajuy vidibraty jiji v sebe.
U grupi Hrotisa, jakyj syntezuvav Pana Much, panuvaly zovsim ini zvyaji; tam schodyly do pidzemellia, doderujuy nadzvyajnoji oberenosti. Jij-bohu, ne znaju, y Pana
Much bulo rozmieno na hlybyni dvoch poverchiv nye rivnia zemli erez joho nazvu, y,
navpaky, nazvaly joho tak, bo stvorenyj vin buv u pidzemnych prymienniach, jaki navodyly
na dumku pro carstvo mertvych Ajid.
Nasampered, e v laboratoriji, my povdiahaly zachysni kostiumy velyki prozori
kombinezony z kapiuonamy j kysnevymy aparatamy na lejkach. Z odiahanniam dovelosia
trochy povovtuzyty; use ce zboku vyhliadalo due povano j nahaduvalo jakyj rytual. Naskiky meni vidomo, povedinky venych u laboratoriji e nichto ne vyvav z toky zoru antropologiji, cho ja ne maju sumnivu ne vse te, o vony roblia, je neobchidnym. Ti sami
pryhotuvannia i doslidnyki diji mona vykonuvaty najriznomanitniym ynom, ale koly ve
vyznaysia pevnyj sposib dij, vin nabuvaje u danomu koli fachivciv, u danij naukovij koli
normatyvnoji syly, staje zvyajem, maje dohmoju.
Do Pana Much mene suprovoduvalo dvoje liudej providnykom buv malyj Hrotis,
pryomu my vyruyly tiky todi, koly, pomanipuliuvavy ventyliamy, nam napustyly kysniu
vseredynu prozoroho odiahu, tak o konyj z nas stav nahaduvaty blyskuu povitrianu kuliu
z liudynoju-zerniatkom u centri. Pered vychodom odiah pereviryly na hermetynis u due
prostyj sposib pidnosiay polumja sviky do okremych astyn kombinezonu, de buv trochy
pidvyenyj tysk; cia operacija te nahaduvala jaku mahinu diju, napryklad, okuriuvannia
kadylom.
Use ce razom uziate komponuvalo u solidne, povane, rytuane cile, naebto spovinene, bo v otij lyskuij politylenovij kuli ne mona bulo vydko ruchatysia. Krim toho, v
cij obolonci ne due-to porozmovliaje, to i spilkuvannia na myhach posyliuvalo vraennia,
o ja beru uas u religijnomu obriadi. Zvyajno, mona bulo b skazaty, vidkydajuy taki
analogiji, o kombinezon zachyav vid beta-promeniv i, cho utrudniuvav ruchy, ale

vodnoas, zavdiaky svojij prozorosti, davav zmohu dobre bayty j t. in.; prote, dumaju, ja
lehko mih by vyhadaty inu proceduru, chaj i ne taku maliovnyu, zate pozbavlenu prozorych
natiakiv na symvoline znaennia nazvy Pan Much.
V okremomu prymienni z betonnoju pidlohoju vertykanyj kolodia obneseno bulo
nae ciamrynoju. Odyn za odnym spuskalysia my vnyz po zaliznij, vmurovanij u stinu kolodiazia drabyni. Nai schoi na rybjai puchyri kombinezony nepryjemno arudily, v nych
bulo arko. Vnyzu, nae u starij achti, tiahnuvsia vukyj prochid, osvitlenyj zagratovanymy
lampamy, o vysily na odnakovij vidstani odna vid odnoji. Liudy Hrotisa ne rozdobuvaly
cych axesuariv sami, pro o esno povidomliaju; vony prosto vykorystaly pidzemnu astynu
budynku, jaka koly mala sluyty vijkovym ciliam, povjazanym iz termojadernymy vybuchamy na polihoni. Za kika desiatkiv metriv stiny zablyaly jich pokryvala dzerkana
sriblysta bliacha. Ce bula jedyna taka sama, jak i u sribnomu pidzemelli bifizykiv, vahoma
deta. Ale cioho, vlasne, nichto ne zauvayv, podibno do toho, jak u kabineti likaria my ne
pomiajemo erotynyj charakter holyzny; nae spryjniattia obumovlene zahanym efektom,
a ne joho okremymy elementamy. Sriblysti stiny u bifizykiv asocijuvalysia iz sterynistiu
chirurginoji operacijnoji, a v pidzemelli nabuvaly tajemnyioho charakteru, vidbyvajuy,
niby v jakomu panoptykumi, chymerno zmineni obrysy naych kuliastych postatej.
Marno ja rozdyvliavsia dovkola, ukajuy, kudy jty dali, korydor zakinuvavsia trochy rozyrenym hluchym zakutkom. Zboku, na rivni holovy, vydnilysia zalizni dverciata, i,
koly Hrotis odimknuv jich, u hrubomu muri vidkrylasia podibna do ambrazury nia.
Obydva moji suputnyky vidstupyly, ob ja mih zahlianuty vseredynu. Z druhoho boku otvir
zakryvalo o schoe na ervoniastu blyskuu kachliu abo mat mjasa, ino prytysnutyj
do hruboji ybky. erez kapiuon, o zakryvav moje oblyia, erez ar kysniu, jakyj rivnomirno nadchodyv z balona, ja viduv kiroju ola i ik nemovby dotork. Meni zdalosia, o
to ne bulo prosto naslidkom speky. Pynie pryhliadajuy do ervoniastoji masy, ja sposterih
due povinyj, ne zovsim rivnomirnyj ruch nae obdertoji zi kiry i prytulenoji do skla pidovy velyeznoho slymaka, o namahavsia povzty, marnymy zusylliamy skoroujuy
mjazy. Cia masa za ybkoju, zdavalosia, tysnula na neji z nejmovirnoju syloju, slymak
povzav na misci povino, ale bezupynno.
Hrotis vvilyvo, ale riue vidstoronyv mene vid nii, znovu zamknuv broniovani dverciata j distav z reovoho mika, o vysiv u nioho erez plee, sklianu kolbu, vseredyni jakoji
povzalo kika zvyajnych kimnatnych much. Koly vin vpevnenym i vodnoas uroystym ruchom pidnis kolbu do zamknenych dverciat, muchy speru zneruchomily, a potim rozpravyly
krycia j nastupnoji myti zakrulialy v kolbi ornymy oskaenilymy kukamy, meni zdalosia navi, o ja uju jichnie pronyzlyve dzyannia. Vin pidnis kolbu do dverciat ie blye,
muchy poaly tovktysia due, todi poklav kolbu v miok, povernuvsia j piov korydorom nazad.
Tak ja, nareti, dovidavsia, zvidky pila nazva. Prosto Pan Much buv abjaoju Ikroju
u biij kikosti, ni dvisti litriv; zretoju, abjaa Ikra postupovo peretvoriuvalasia na Pana
Much, a odo cioho spravdi dyvovynoho efektu z muchamy, to nichto ne mav najmenoho
ujavlennia pro joho mechanizm, tym bie, o, krim much, podibnym ynom povodylysia
lye neyslenni peretynastokryli. Pavuky, uky j bahato inych komach, jakych bilogy terpliae prynosyly do nii, vzahali ne reaguvaly na prysutnis reovyny, rozihritoji vnutrinimy

jadernymy reakcijamy. Hovoryly pro chvyli, promeni, malo ne pro telepatiju. U much z
uraenymy za dopomohoju farmakologinych zasobiv erevnymy nervovymy vuzlamy efekt
ne projavliavsia. Ale vstanovlennia cioho faktu e nioho ne pojasniuvalo. Bidolanych much
odurmaniuvaly narkotykamy, vyrizaly jim po erzi vse, o tiky mona, zneruchomliuvaly
to niky, to krycia, ale vreti dovidalysia tiky pro te, o hrubyj ar dilektryka uspino
ekranuje efekt. Ote, vin ne buv udom, a mav fizynu pryrodu. e b pak! Ale j dali bulo
nevidomo, o spryyniuje takyj efekt. Mene zapevnialy, o ce zjasujesia, nad cym praciuvala okrema grupa binikiv i fizykiv. Koly vona o i zjasuvala, meni j dosi pro ce nioho
nevidomo.
Vtim, Pan Much ne buv nebezpenyj dlia yvych organizmiv, o perebuvaly poblyzu
vid nioho; navi z muchamy kine kincem nioho pohanoho ne stalosia.

Koly nastala osi (tiky za kalendarem, bo sonce, jak i v serpni, vysoko stojalo nad pusteleju), ja znovu, cho ne mona skazaty, o z novymy sylamy, vziavsia do rozyfruvannia
kodu. Na te, o v Proekti vvaalosia najbiym dosiahnenniam i z techninoho pohliadu,
zretoju, takym i bulo, syntez abjaoji Ikry, ja u svojich rozmirkovuvanniach ne tiky
ne zvaav, a j svidomo ce obmynav, nae mav toj osoblyvyj produkt za artefakt. Ti, chto joho
stvoryv, zakydaly meni, o mnoju keruje irracinane uperedennia, porodene mojeju vidrazoju do cijeji reovyny z jakycho osobystych pryyn cho jak smino ce zvualo. Prypuskaly tako, toj-taky Dill, o dramatynyj sviaennyj oreol, jakym leny oboch kolektyviv otoyly jadernyj slyz, vyklykav u meni skepsys do Pana Much abo o mene oburyly empiryky, jaki do odnijeji tajemnyci samoho kodu dodaly druhu, otoj vytvir nevidomoho pryznaennia.
Ja ne mih pohodytysia z cym, bo j efekt Romni te zbiyv sferu naoho neznannia, ale
same v niomu ja vbaav prynajmni todi pevnyj ans zrozumity pozyciju Vidpravnykiv,
a erez neji i zmist samoho poslannia. Spodivajuy zbahatyty svoju vynachidlyvis, ja
protudijuvav bezli pra, prysviaenych istoriji rozyfruvannia henetynoho kodu liudyny i
tvaryn. asom meni nevyrazno zdavalosia, o paralelliu do javya, nad jakym ja rozmirkovuvav, je ota podvijnis konoho organizmu, jakyj vodnoraz je j soboju, j nosijem dijovoji
informaciji, adresovanoji majbutnim asam i nastupnym pokolinniam.
Odnak, o, vlasne, davala taka analogija? Arsenal poniattievych zasobiv, jakymy obdaruvala nas naa doba, chvylynamy vydavavsia meni zagrozlyvo vbohym. Nai znannia je veletenkymy lye dlia liudyny, a ne dlia svitu. Na naych oach utvoriujesia j nevblahanno
zbiujesia prirva mi peredovymy, o bezupynno rozvyvajusia, technologijamy j biloginoju pryrodoju liudyny; prirva, jaka podiliaje liudstvo na zbyraiv informaciji z usima jiji
rozhaluenniamy i na yslenni jurby peretravliuvaiv informacijnoji ujky, kotru dlia pidtrymannia rivnovahy v jichnich holovach obrobliaju tak samo, jak kormovu masu dlia zasvo-

jennia chudoboju. Rozpoynajesia velyke peretvorennia liudej na muraok, bo ve perejdeno (nichto dostemenno ne znaje, koly) toj porih, za jakym rozum okremoji liudyny nikoly
ne zmoe ochopyty ve zapas nagromadenych zna.
Oto holovne zavdannia suasnoji nauky ja vbaaju ne tak u zbahaenni cych zna, jak
peredusim u znecinenni jichnich velyeznych zapasiv tam, de nakopyeno druhoriadnu, ote,
zajvu informaciju. Informacijni technologiji vidtvoryly toj stan, jakyj buv, mabu, tiky u
raju, koen, aby lye zachotiv, moe diznatysia pro vse; ale ce absoliutna fikcija! Ade
vyboru, rivnoznanoho vidmovi vid oho, unyknuty tak samo nemolyvo, jak yty ne dychajuy. Jakby miscevi sutyky nacinanych interesiv, asto nadumanych, sutyky erez
nadmir naselennia v odnych punktach zemnoji kuli za joho vidsutnosti v inych ne tak bezupynno arpaly, dratuvaly j rozjatriuvaly liudstvo (choa rozvjazaty ci superenosti prynajmni v pryncypi ve v naych techninych molyvostiach), vono, moe, zrozumilo b, jak
ci mali kryvavi fejjerverky, kerovani zdaleku jadernym kapitalom Velykych, vdalo prychovuju pered nym te, o vidbuvajesia same, puene na samoplyv i pozbavlene bu-jakoho
kontroliu. Politykany vvaaly zemnu kuliu, tonisiko tak samo, jak i v poperedni viky (ale
teper ue razom iz navkolynim, a do Misiacia, kosminym prostorom), achivnyceju dlia
svojeji hry, tym asom jak cia achivnycia pidstupno zminiuvalasia, ne bula ve neruchomoju
oporoju, pidstavkoju, a skorie nahaduvala plit, jakyj rozbyvaju udary nevydymych teij, o
nesu joho v toj bik, kudy nichto ne dyvyvsia.
Darujte meni ciu metaforu. Spravdi, vidtodi, jak Herman Kan zrobyv naukoju profesiju
Kassandry, futurologiv zjavylosia, jak hrybiv pislia dou, ta omu nichto z nych itko ne
skazav pro te, o my povnistiu zaleymo vid lasky y nelasky technologinoho rozvytku.
Tym asom roli pominialysia: liudstvo stalo dlia technologiji zasobom y instrumentom dosiahnennia pryncypovo nevidomoji mety. Pouk efektyvnoji zbroji nevidvorotno peretvoryv
uenych na ukaiv filosofkoho kamenia, jakyj lye tym vidrizniavsia vid idealu alchimikiv,
o napevno isnuvav. yta futurologinych pra mav pered soboju nadrukovani na krejdianomu paperi grafiky j tablyci, o povidomlialy jomu pro te, koly zjavliasia vodnevo-helijevi
reaktory j koly u promyslovosti ponu vykorystovuvaty telepatyni vlastyvosti mozku. Ci
majbutni vidkryttia vyznaalysia liachom referendumiv u koli vidpovidnych fachivciv,
pryomu cia sytuacija bula zagrozlyvia vid znanych v istoriji tym, o stvoriuvala iliuziju
znannia tam, de doty, na zahane perekonannia, panuvala cilkovyta nevidomis.
Dosy bulo kynuty pohliad na istoriju nauky, ob dijty pravdopodibnoho vysnovku
charakter majbutnioho vyznay te, oho my siohodni ne znajemo i peredbayty ne moemo.
Sytuaciju uskladniuvalo nevidome v mynulomu stanovye dzerkala y parnoho tanciu,
bo odna astyna svitu zmuena bula jaknajdokladnie i jaknajvyde povtoriuvaty te, o u
sferi ozbroje robyla druha, i, vlasne, asto ne mona bulo vyznayty, chto perym zrobyv
toj y toj ergovyj krok abo ruch, a chto joho lye tono nasliduvav. Liudka ujava nenae
zastyhla, vraena kartynoju jadernoho znyennia, dosy, odnak, perekonlyvoju dlia oboch
storin, ob unemolyvyty svoje zdijsnennia. Zavoroennia scenarijamy termojadernoho
Apokalipsysu, o jich stvoriuvaly strategy j doradi organy naukovciv, tak paralizuvalo svidomis, o liudy ve ne bayly inych, choa, chto zna, y ne nebezpeniych, molyvostej,
prychovanych u daomu rozvytkovi. Ade erez ergovi vidkryttia j vynachody stan
rivnovahy povsiakas perebuvav pid zagrozoju.

U simdesiatych rokach protiahom pevnoho asu panuvala doktryna oposeredkovanoho ekonominoho vysnaennia usich potencijnych protyvnykiv, jaku ministr oborony
Kejzer scharakteryzuvav pryslivjam poky hladkyj schudne chudyj zdochne. Na zminu
zmahanniu supernykiv u haluzi jadernych zariadiv pryjla speru raketna honka, a todi
e doroe budivnyctvo raket proty raket. Jak nastupnyj krok eskalaciji, vynykla
molyvis pobudovy lazernoho yta, astokolu hamma-lazeriv, jaki maly otoyty krajinu
parkanom smertonosnych promeniv; za pidrachunkamy, koty na budivnyctvo takych prystrojiv stanovyly sumu u otyrysta pjatsot mijardiv dolariv. Pislia cioho zachodu slid bulo
spodivatysia nastupnoho zapusku na orbitu velyeznych suputnykiv-fabryk, osnaenych
hamma-lazeramy, rij jakych, litajuy nad vorooju terytorijeju, mih za jaku astku sekundy
spalyty usiu jiji utrafiletovym vyprominiuvanniam. Vartis takoho pojasa smerti ve za
poperednimy pidrachunkamy perevyuvala sim mijardiv dolariv. Boroba z metoju ekonominoho vysnaennia liachom vyrobnyctva dedali dorooji zbroji, jake vyerpuvalo b usi
molyvosti deravnoho organizmu, planuvalasia vserjoz, odnak rozpoaty jiji ne vdalosia,
bo pobudova super i hiperlazeriv vyjavylasia na toj as zanadto skladnoju technino. Todi
myloserdna Pryroda, vdavy do vlastyvych jij mechanizmiv, poriatuvala nas vid nas e samych, choa to buv lye aslyvyj vypadok.
Takyj u zahanych rysach vyhliad maly mirkuvannia politykiv i prodyktovana nymy
strategija nauky. Tym asom usi nai istoryni kuturni tradyciji poaly slabaty j rozsypatysia, nemov zanadto syno rozchytuvanyj u korabenomu triumi vanta. Vyznani istorisofini koncepciji, zrueni z pidvalyn, vydatni syntetyni teoriji, o gruntuvalysia na uspadkovanych vid mynuloho cinnostiach, stavaly nemovby pryreenymy na zahybe brontozavramy, jich ekalo rozbyttia ob neznanyj bereh nastupnych vidkryttiv, jaki povynni buly
vynyknuty pered namy. Ade ne bulo ve takoji prychovanoji u netriach materinoho svitu
rujnivnoji syly, jaku, aby tiky vona vyzyrnula zvidty, my ne vytiahly b odrazu na denne
svitlo jak zbroju; ote, naspravdi to ve bula hra ne z Rosijeju, a z samoju Pryrodoju, bo vid
Pryrody, a ne vid rosijan, zalealo, jakym ergovym vidkryttiam vona nas obdaruje. I bulo b
alenstvom vvaaty, o, zylyva do nas, vona das nam tiky taki zasoby, jaki poleha vyyvannia rodu liudkomu. ans pojavy na doslidnykomu horyzonti takoho vidkryttia, jake
zabezpeylo b nam cilkovytu perevahu v mastabi ciloji planety, nezmirno zbiyv by zusyllia
j hroovi vytraty oboch storin, bo toj, chto peryj dosiah by mety, stav by na planeti hehemonom; ce vsi rozumily. Odnak chiba mona bulo pokladaty nadiji na te, o slabyj supernyk
pokirno dozvoly naklasty na sebe jarmo? To usia cia koncepcija bula vnutrinio superelyva, jak i poruennia isnujuoji rivnovahy syl pry povsiakasnomu jiji vidnovlenni.
Jak cyvilizacija my potrapyly v technologinu pastku, i nau doliu malo vyriyty tiky
te, jakymy vyjavliasia pevni, e ne vidomi nam zvjazky na rivni energiji ta materiji. Koly ja
vyslovliuvav taki mirkuvannia, mene, jak pravylo, nazyvaly poraencem, osoblyvo v kolach
naukovciv, jaki viddaly svoje sumlinnia na vidkup Derdepartamentovi. Poky liudy, vepyvy odni odnym u volossia ta za horlianky, peresidaly z verbliudiv i muliv u rydvany,
bryky, karety, a potim v avtomobili, pojizdy, tanky, vony e mohly rozrachovuvaty na svoje
isnuvannia v majbutniomu, za umovy, o lanciuhy cijeji honytvy rozirvusia. V seredyni
naoho stolittia zagroza totanoho znyennia paralizuvala polityku, ale ne zminyla jiji, strategija zalyylasia ta sama, dni cinuvalysia vye za misiaci, roky za stolittia, a slid bulo

ynyty navpaky, interesy rodu liudkoho zrobyty najholovniym haslom, zapysaty joho na
praporach i strymaty technologine pidnesennia, ob vono ne obernulosia zanepadom.
Tym asom prirva materinoji nerivnosti mi Velykymy Deravamy i Tretim Svitom,
nazvana ekonomistamy roztiahnutoju harmokoju, zbiuvalasia, vidpovidani osoby, vid
jakych zaleala dolia cilych narodiv, hovoryly, o rozumiju takyj stan ne moe tryvaty
bezkoneno, ale ne robyly nioho, nemov oikujuy uda. Slid bulo koordynuvaty techninyj
progres, a ne doviriatysia joho avtomatyzmovi, joho pryskorenomu samorozvytkovi; ade
vira v te, o robyty vse technino molyve oznaaje dijaty mudro j obereno, bula bezumstvom. My ne mohly rozrachovuvaty na dyvovynu prychynis do nas Pryrody, dedali
bie astyn jakoji, peretvorenych na poyvu dlia naych til i mayn, my vpuskaly do nadr
naoji cyvilizaciji. A to mih buty trojankyj ki, solodka otruta, zhubna ne tomu, o svit
baaje nam zla, a tomu, o my dijemo naoslip.
Ja ne mih u svojij praci obmynuty cioho tla, na jakomu rozhortalysia podiji. Ja musyv
dumaty pro nioho, koly zamysliuvavsia nad dvostoronnim charakterom poslannia. Dyplomaty u bezdohannych frakach z pryjemnym droem u kolinach ue ekaly tijeji Myti, koly
my, nareti, zakinymo nau neoficijnu, druhoriadnu, pidhotovu robotu, j vony, usi v ordenkych zirkach, poletia do zirok vruaty viri gramoty j obminiuvatysia za protokolom
notamy z predstavnykamy cyvilizaciji, o naliuje mijardy rokiv. My maly tiky zbuduvaty
dlia nych mist. Vony pererizaty striku.
Ale jak bulo naspravdi? V jakomu kutoku Galaktyky zjavylysia koly istoty, kotri,
zrozumivy, o yttia fenomenano ridkisne javye, vyriyly vtrutytysia do Kosmogoniji
i skoryhuvaty jiji. Spadkojemci davnioji cyvilizaciji volodily takymy velyeznymy naukovymy zdobutkamy, jakych my ne moemo navi sobi ujavyty, tomu vony j zmohly reteno
pojednaty yvotvornyj impus z absoliutnym nevtruanniam u lokanyj perebih evoliucijnych procesiv. Dijovyj syhnal ne buv slovom, jake staje tilom, bo jomu brakuvalo bu-jakych
vyznae toho, o malo utvorytysia. Metod u svojij osnovi buv prostyj, chiba o povtoriuvavsia protiahom asu, blykoho do vinosti, javliajuy soboju nemov tverdi berehy, pomi
jakych u yrokomu riyi ue sam po sobi mav rozpoatysia proces utvorennia vydiv.
Pidtrymka yttia bula najoberenia z usich molyvych. odnych utone, odnych konkretnych nastanov, odnych instrukcij fizynoho y chiminoho charakteru, nioho, krim pidsylennia malojmovirnych u termodynaminomu aspekti javy.
Cej ukraj slabkyj probabilistynyj pidsyliuva dijav lye tomu, o buv usiudysuyj,
dolav usi perekody, ochopliujuy nevidomo jaku astynu Galaktyky, a moe, jiji vsiu (my ne
znaly, skiky takych nevydymych promeniv posylajesia). To bula ne poodynoka dija, a postijna prysutnis, jaka svojeju tryvalistiu mohla supernyaty z asom isnuvannia zirok, ale
vmy prypynialasia, tiky-no poynavsia baanyj proces. I prypynialasia tomu, o vplyv vyprominiuvannia na sformovani organizmy praktyno dorivniuvav nuliu.
Mene vraala tryvalis emisiji. Napevno, mohlo buty j tak, o Vidpravnykiv ue nema
sered yvych, a proces u zirkach y u grupi zirok, pryvedenyj u ruch jichnimy astroineneramy, tryvatyme doty, doky vystay energiji sonianych peredavaiv. Zakonspirovanis
naych pra vydavalasia meni u takomu porivnianni zloynom. Ne jlosia-bo pro vidkryttia y pro cilu horu vidkryttiv, a pro te, ob vidkryty oi na svit. Dosi my buly slipymy

cuceniatamy. U moroci Galaktyky siajav rozum, jakyj ne namahavsia nakynuty nam svoju
prysutnis, a navpaky, najstarannie prychovuvav jiji.
Straenno plytkymy zdavalysia meni hipotezy, o maly populiarnis do utvorennia
Proektu j kolyvalysia mi poliusamy pesymizmu, jakyj nazyvav Silentium Universi pryrodnym stanom, i toho bezdumnoho optymizmu, o vvaav rozsypani navkolo zirok cyvilizaciji, nae dity v sadoku, spilkuvatymusia mi soboju malo ne po skladach. Rozvijavsia
e odyn mif, dumav ja, i e odna istyna postala pered namy i, jak zavdy, jiji my
te ne zumily osiahnuty.
Zalyavsia druhyj, znaennievyj bik syhnalu. Dytyna zdatna zrozumity okremi, vychopleni z filosofkoji praci, reennia, ale ciloho ne zbahne. My buly v takomu stanovyi.
Dytynu moe zauduvaty zmist okremych fraz, i my tak samo zachopliuvalysia dribnymy
fragmentamy rozyfrovanoho. Sydiay dni j noi nad zorianym textom, pidstupajuy znovu
j znovu do joho tajemnyci, ja u pevnomu rozuminni zyvsia z nym i ne raz, choa j suto
intujityvno, bo vin vyvyuvavsia nadi mnoju jak hora, nevyrazno, nae v imli, pomiav rozkini obrysy joho doskonaloji budovy, tobto miniav matematynyj pidchid na estetynyj,
a moe, pojednuvav jich.
Kone reennia knyky o oznaaje, navi vychoplene z kontextu; v meach kontextu
vono pojednujesia iz znaenniamy inych fraz, tych, o buly do nioho j budu pislia nioho.
Z takoho vzajemopronyknennia, perepletennia j koncentraciji znae i vynykaje vreti ota
zastyhla v asi dumka, jakoju je konyj tvir. Pry rozyfruvanni zorianoho kodu jlosia ne tak
pro znaennia joho okremych elementiv, psevdofraz, jak pro jichnie pryznaennia, o joho
ja ne mih zbahnuty. Prote v niomu viduvalasia vnutrinia harmonija, suto matematyna,
jaka, napryklad, u kafedranomu sobori rozkryvajesia i pered tym hliadaem, kotryj ani ne
rozumije jiji pryznaennia, ani ne znaje zakoniv statyky y architekturnych kanoniv i styliv,
vidbytych u detaliach sporudy. Same tak i ja dyvyvsia na syhnal i same tak dyvuvavsia. Text
buv nezvyajnyj e j tomu, o ne mav nijakych suto lokanych oznak. Jako vytiahty z
arky centranyj kami, na jakyj prypadaje najbia vaha, vin stane prosto kami, bez odnych prykmet, u ciomu poliahaje nelokanis architektury. A pered syntezom abjaoji
Ikry z kodu vychopyly dejaki joho elementy, jakym dovino prypysaly atomni j stereochimini
znaennia.
V ciomu bulo o vid vandalizmu, nemov, uziavy za osnovu text Mobi Dika, uzialysia zabyvaty kytiv i vytopliuvaty z nych lij. Zretoju, mona bulo b i tak zrobyty, bo scena
biluvannia kytiv u Mobi Diku zmaliovana, choa j, tak by movyty, u dimetrano protylenyj sposib, ta cym mona znechtuvaty, rozrizaty text na matky j dovino jich poperestavliaty. Ote, nezvaajuy na vsiu mudris joho Vidpravnykiv, kod buv a takym bezzachysnym? Nezabarom ja perekonavsia, o mohlo buty j hire, moji pobojuvannia zmicnily, pidkripleni novymy faktamy, tomu ne zapereuju, o ci moji zauvaennia, mabu, spryjmajusia jak nadto sentymentani.
Pevni astyny kodu, jak zasvidyv astotnyj analiz, povtoriuvalysia, na peryj pohliad,
nemov slova v reenni, ale te, o vony buly orazu v inomu otoenni, obumovliuvalo
neznani vidminnosti u formuvanni impusiv, ne vrachovani naoju binarnoju informacijnoju versijeju. Neterpliai empiryky, jaki maly zmohu posylatysia na oti skarby, zamkneni u
sribnych pidzemelliach, napoliahaly, o to lye deformaciji, spryyneni bahatoparsekovoju

mandrivkoju nejtrynnych potokiv erez kosminu bezodniu, lye vyjav i tak, zretoju, le
pomitnoji desynchronizaciji syhnalu, joho rozmazanosti.
Ja vyriyv pereviryty ce, zaadav zrobyty novu rejestraciju syhnalu, prynajmni joho
velykoho fragmentu, i zistavyv oderanyj vid astrofizykiv novyj text iz vidpovidnymy
uryvkamy pjaty poslidovnych nezalenych rejestracij poperednich pryjomiv.
Dyvno, o doty nichto cioho ne zrobyv. Jako yj pidpys doslidujesia na avtentynis i pry ciomu zastosovujesia dedali potunia zbiuvana aparatura, to nastaje my,
koly ornyni rysky liter na paperi, jaki pid zbiuvanym sklom maju vyhliad smuok, poynaju rozpadatysia na elementy, rozkydani na okremych, tovstych jak konopliani kanaty,
voloskach celiulozy, i nemolyvo vyznayty meu, de znykaju osoblyvosti poerku toho, chto
pysav, i poynajesia sfera vplyvu statystynych ruchiv, vibraciji mjaziv ruky, pera, nerivnomirnosti stikannia ornyla, nad jakymy liudyna ve ne maje nijakoji vlady. Ale vyznayty
avtora pidpysu vse-taky mona porivniujuy cilu nyzku pidpysiv, same nyzku, a ne lye
dva, bo todi vyjavysia te, o je zahanym pravylom, i vidsijesia use druhoriadne, utvorene
pid vplyvom minlyvych fluktuacij.
Meni poastylo dovesty, o rozmazanis, desynchronizacija, rozplyvastis syhnalu isnuju tiky v ujavi mojich oponentiv. Tonis povtore siahala mei rozdinoji zdatnosti vykorystovuvanoji astrofizykamy rejestrujuoji aparatury, a oskiky vako bulo prypustyty, o text peredavavsia z rozrachunkom same na takym ynom vidkalibrovanu aparaturu, ce oznaalo, o tonis ota perevyuvala nau molyvis jiji perevirky ta vyznaennia
potunosti peredavaa.
Use ce vyklykalo pevne zamiannia. Vidtodi mene nazyvaly prorokom MAVO abo
volajuym u pusteli. Tomu pid kine veresnia ja praciuvav u o dali, to v biij izoliaciji.
Buvaly chvylyny, osoblyvo vnoi, koly mi mojim myslenniam bez sliv i textom vynykav takyj
krovnyj zvjazok, niby ja ve maje osiahnuv joho zmist; ne raz, jak uvi sni, pered beztilesnym
strybkom erez prirvu, ja, zavmyrajuy, viduvav druhyj bereh, ale meni zavdy ne vystaalo
ostannioho zusyllia.
Teper ce viduttia vydajesia meni omanoju. Meni lehe siohodni vyznaty, o ne tiky
ja ne zmih, ne zumiv, a o same zavdannia bulo ponad syly okremoji liudyny. Jak teper, tak
i todi, ja vvaav, o ciu problemu ne vdassia rozvjazaty kolektyvnym turmom, chto
odyn povynen buv vidimknuty zamok, vidkynuvy zaveni navyky i rozumovi stereotypy,
chto odyn abo nichto. Take usvidomlennia vlasnoji bezporadnosti, napevno, aliuhidne, a
moe, j ehojistyne. Schoe na te, o ja vypravdovuju. Ale jako de i treba vidkynuty
ehojizm, ambiciji, zabuty pro toho ortyka, jakyj de u hlybyni dui kolinkuje pered uspichom, to ce, mabu, same v takij spravi. Todi mene muylo pouttia izoliovanosti, viduennia. Ta najbi hidne podyvu te, o ota porazka, lybo, nezaperena, zalyylasia u mojij pamjati chvylynamy duevnoho pidnesennia, a vsi ti hodyny, tyni, provedeni nad zorianym
lystom, zaraz, koly ja zhaduju pro nych, ymo meni dorohi Nikoly ne dumav, o zi mnoju
moe statysia o podibne.

V opublikovanych zvitach i knykach due malo abo j zovsim nioho ne hovorysia pro
te, jakym buv mij bi konstruktyvnyj vnesok u Proekt, bo stalo pravylom zarady unyknennia molyvych neporozumi zamovuvaty moju uas u zakonspirovanij opozyciji,
o mohla, jak ja de proytav, staty najserjozniym poruenniam, i ne moja zasluha v
tomu, o do cioho ne dijlo. Ote, perechodu do rozpovidi pro mij zloyn.
Na poatku ovtnia speka anitrochy ne zmenylasia, zvisno, vde, bo vnoi u pusteli
temperatura padala nye nulia. Vde ja z prymiennia ne vychodyv, a vveeri, pered pocholodanniam, jov trochy prohuliatysia, namahajuy ne hubyty z oej bahatopoverchovych
budynkiv selya, bo mene zasterihaly, o v pusteli, sered vysokych diun, lehko zablukaty.
Take navi trapylosia jako iz odnym technikom, ale blyko pivnoi vin povernuvsia za
dorohovkaz jomu pravyly vidblysky selynych vohniv. Doty ja ne znav, o take pustelia,
vyjavylosia, o vona zovsim ina, ni moji ujavlennia pro neji, sformovani fimamy j
knykamy, nadzvyajno odnomanitna j nadzvyajno riznobina vodnoas. Najbie zachopliuvav mene krajevyd ruchomych diun, cych povinych velykych chvy, jaki svojimy vyraznymy, udovymy geometrynymy obrysamy vtiliuvaly doskonalis vyrie, jaki Pryroda zastosovuje tam, de ipka, asom nachabna, asom orstoka stychija bisfery ne navaujesia
boroty iz mertvym prostorom pusteli.
Jako, povertajuy iz takoji prohulianky, ja zustriv (potim vyjavylosia, o nevypadkovo) Donada Protero. Naadok u druhomu pokolinni davnioji kornuokoji rodyny, vin
vydavavsia najbiym anglijcem z-pomi usich znajomych meni amerykanciv.
Zasidajuy v Radi, mi ohriadnym Belojnom i chudym jak erdyna Dillom, na tli nespokijnoho Rappoporta j elehantnoho Ini, vin buv osoblyvoju figuroju same tomu, o v niomu
ne bulo nioho osoblyvoho. Protero nae vtiliuvav u sobi samu peresinis po-anglijkomu
dovhobrazyj, oblyia zvyajne, trochy zemlyste, z hlybokymy onymy zapadynamy j masyvnoju elepoju; zavdy z liukoju v roti; holos bajduyj, spokijnyj, anijakisikoji vyraznoji
estykuliaciji, lye tak, nazyvajuy, jaki rysy v niomu vidsutni, joho mona bulo najkrae
scharakteryzuvaty. I pry vsiomu ciomu neabyjakyj intelekt.
Pryznajusia, o ja stavyvsia do nioho z pevnym uperedenniam, bo ne viriu v liudku
doskonalis, a liudej, pozbavlenych dyvactv, navjazlyvych idej, komplexiv, naliotu jakoji
nekidlyvoji maniji y fanatynoji viry v o, zavdy pidozriuju v systematynomu udavanni
(konyj-bo sudy po sobi) y u bezlykosti. Zvyajno, bahato zaley i vid toho, v jakych jiji
vyjavach my liudynu piznajemo. Koly ja znajomyvsia z kymo erez joho praci, v naij profesiji ukraj abstraktni, a perevano buvalo same tak, ja piznavav liudynu u vyjavi jiji
najbioji duchovnosti, tomu zitknennia z jiji, skazaty b, tilesnoju obolonkoju, kotru ja instynktyvno ujavliav sobi jak platonivku emanaciju, pryrodno, asto vyklykalo ok.
Vtichoju, prysmaenoju zlostyvym ikonoborym sarkazmom, dlia mene zavdy bulo
spohliadannia toho, jak sama dumka, sama vysoka abstrakcija klipaje, oblyvajesia potom,
dlubajesia u vusi, krae y hire kerujuy svojeju tilesnoju organizacijeju, kotra, jak nosij
duchu, tak asto jomu zavaaje. Pryhaduju, koly mene viz u svojij mayni slavetnyj filosof,

jakyj spoviduvav solipsyzm, i raptom spustyla kamera. Urvavy monolog na temu fejeriji
iliuzij, jakoju je vse nae yttia, vin, stycha ortychajuy, zvyno zachodyvsia pidnimaty
maynu domkratom, distavaty zapasne koleso, a ja dyvyvsia na ce z dytynnym zadovolenniam, nemov uzdriv zastudenoho Chrysta z neyttiu. Korystujuy iliuzornoju vykrutkoju,
vin zakruuvav po erzi fantasmahoryni hajky, potim u rozpai hlianuv na ruky, zaliapani
brudom, jakyj, vlasne, za joho teorijeju, buv lye snom, ale omu todi ce jomu ne spalo na
dumku.
Malym ja yro viryv, o isnuje kategorija doskonalych liudej, do jakoji nalea peredusim ueni, a najsviatii sered nych profesory universytetu; suvora dijsnis zmusyla
mene vidmovytysia vid cych ideanych ujavle.
Ale ja nioho ne mih vdijaty z tym, o Donad, kotroho ja znav ue dvadcia rokiv, i
spravdi buv takym uenym, v isnuvannia jakych schyni viryty lye staromodni ekzatovani
osoby. Belojn, tako svitla holova, ale i hrinyk, pryhaduju, koly nastijlyvo prosyv Donada, ob toj, aby zrivniatysia z namy, prynajmni odyn-jedynyj raz vykazav by jakyj svij
brydkyj sekret y vynyv o pohane, o zrobylo b joho v naych oach bi liudianym. Ta
Donad lye vsmichavsia iz svojeju nezminnoju liukoju v zubach!
Toho veora, koly my jly ulohovynoju pomi diunamy, osvitlenymy ervonym prominniam soncia, o ve stojalo na veirniomu pruzi, i ja sposterihav nai tini na pisku, zerniatka
jakoho nemov na kartynach impresinistiv vidsviuvaly lilovym, niby ochopleni mikroskopinymy jazykamy polumja, Protero poav hovoryty pro svoju praciu nad cholodnymy
jadernymy reakcijamy abjaoji Ikry. Ja iz vvilyvosti sluchav i zdyvuvavsia, koly vin skazav,
o naa sytuacija nahaduje jomu tu, jaka svoho asu sklalasia u Manchettenkomu proekti.
Jako navi v abjaij Ikri vdassia vyklykaty lanciuhovu reakciju u znanomu
mastabi, zauvayv ja, to j tak potunis vodnevych bomb technino neobmeena, ote,
zdajesia, z cioho boku nam nioho ne zagrouje.
Todi vin schovav liuku. To bula valyva oznaka. Donad ponyporyv u kyeni j dav
meni rozhornutu kotuku z plivkoju; derelom svitla posluyv nabriaklyj ervonyj sonianyj
dysk. Ja nastiky orijentujusia v mikrofizyci, o zumiv rozpiznaty seriju znimkiv, zroblenych z dopomohoju maloji puchyrcevoji kamery. Donad, stojay bilia mene, nekvapom pokazav meni kika osoblyvo cikavych kadriv. Maleseka, jak holovka pyky, hrudoka
abjaoji Ikry bula v samomu centri kamery, a ziroka, stvorena trajektorijamy ulamkiv rozirvanoho jadra, vydnilasia poru za jakyj milimetr vid kraplyny slyzu. Ja ne vbaav u
ciomu nioho osoblyvoho, ale Protero, pokazujuy nastupni znimky, poav pojasniuvaty.
Vidbuvalosia nemolyve navi koly kraplynu z usich bokiv otoyly olovjanoju zachysnoju
obolonkoju, ziroky rozirvanych atomiv zjavlialysia u kameri, poza cym pancyrom.
Reakcija kerovana na vidstani, pidsumuvav Protero. Energija znykaje v odnomu misci, razom z atomom, o rozlitajesia, i zjavliajesia v inomu misci. Ty bayv kolynebu, jak fokusnyk chovaje jajce v kyeniu, a potim vyjmaje joho z rota? Ce te same.
Nu j triuk! Ja vse e ne mih, ne chotiv zrozumity. Atomy u procesi rozpadu
perestrybuju erez perekodu?
Ni. Prosto znykaju v odnomu misci i zjavliajusia v inomu.
Ale ce superey zakonu zbereennia energiji!

 Ne zovsim, bo atomy roblia ce due vydko, bay, siudy vlitaje, zvidty vylitaje.
Balans ne poruujesia. A znaje, o jich perenosy u cej udodijnyj sposib? Nejtrynne pole.
Pryomu moduliovane specyfinym vyprominiuvanniam, ja b nazvav joho boym vitrom.
Ja znav, o podibnyj efekt nemolyvyj, ale j Donadovi viryv. Koly chto na naij
pivkuli znajesia na jadernych reakcijach, to ce same vin. Ja zapytav u nioho, jaka sfera diji
cioho efektu, mabu, pidsvidomo ve viduvajuy o lyche.
Ne znaju, jakoju vona moe buty. Prynajmni ne mena, ni dimetr mojeji kamery,
dva z polovynoju diujmy. Ja robyv ce e j u kameri Visona vidsta desia diujmiv.
Ty moe kontroliuvaty reakciju? Tobto vyznaaty pevne misce cioho perenosu?
Z jaknajbioju tonistiu. Misce obumovliujesia fazoju ci tam, de pole dosiahaje
maxymumu.
Ja sylkuvavsia zrozumity, jakyj ce riznovyd diji. Jadra rozpadaly u abjaij Ikri, a trajektoriji rozpadu toji myti zjavlialysia poza neju. Donad tverdyv, o ce javye perebuvaje
poza meamy ujavle suasnoji fizyky z jiji toky zoru vono nemolyve. U naych teorijach
kvantovi efekty zaboroneni u takij makroskopinij kali. Pomalu v Donada rozvjazavsia jazyk. Na slid vidkryttia vin iz svojim spivrobitnykom Makchillom natrapyv vypadkovo, koly
sprobuvav, vlasne, naoslip, povtoryty doslidy Romni, ale u fizynomu varinti. Vin piddav abjau Ikru diji kosminoji peredai, ne majuy ujavlennia, y o iz cioho vyjde.
Prote vyjlo. Ce stalosia jakraz naperedodni joho vidjizdu do Vaingtona. Protiahom joho
tynevoji vidsutnosti Makchill zhidno z jichnim spinym planom konstrujuvav potuniu
aparaturu, jaka davala zmohu perenosyty j koncentruvaty reakciju na vidstani kikoch metriv.
Kikoch metriv?.. Ja podumav, o nedouv. Donad, z takym vyrazom oblyia, jak u
liudyny, kotra dovidalasia, o v neji rak, ale fenomenano volodije soboju, zauvayv u
pryncypi nioho ne stoji na zavadi stvorenniu aparatury, jaka dozvoly u mijony raziv posylyty potunis i zbiyty sferu diji efektu.
Ja spytav, chto e pro ce znaje. Vin nioho ne hovoryv nikomu, navi lenam Naukovoji
Rady. Pojasnyv i motyvy cioho. Donad povnistiu doviriav Belojnovi, ale ne chotiv stavyty
joho u skladne stanovye, bo Ajvor buv sered nas tym, chto bezposerednio vidpovidav za ve
komplex robit pered vaingtonkoju administracijeju. U zvjazku z cym Protero ne mih nioho
skazaty i bu-komu inomu z leniv Rady. Za Makchilla vin ruavsia. Ja spytav, u jakij miri.
Donad hlianuv na mene, potim znyzav pleyma. Vin buv zanadto rozsudlyvyj, ob ne rozumity poynajesia hra z takoju vysokoju stavkoju, o ve ne mona poruytysia ni za koho.
Choa bulo ve dosy cholodno, pid as daoji rozmovy ja uve zmokriv. Donad pryznavsia
meni, navio jizdyv do Vaingtona. Vin napysav memorandum stosovno Proektu j podav
joho Rangu, a potim litav za vidpoviddiu; Ra vyklykav joho. U memorandumi vin poperedav administraciju, o sekretnis naych pra zavdaje velykoji kody. Napysav i pro te,
o jakby my navi zdobuly znannia, o zbiyly b na vojennyj potencil, ce tiky spryynylo
b hlobane zrostannia zagrozy liudstvu. Nyninie stanovye zabezpeuje nenadijnu
rivnovahu, i, nezvaajuy na te, na yj bik schylysia aka tereziv, jako jiji ruch bude zanadto rvukyj, ce moe pryzvesty do vidajdunych krokiv protylenoji storony. Rivnovaha
zberihajesia zavdiaky tomu, o konyj krok odnijeji storony povtoriuje druha. Same takym

je na siohodni perebih honky ozbroje i proces uchvaly politynych rie. I cho ja trochy
obrazyvsia na Donada, o navi zi mnoju vin ne poradyvsia, ale vydu ne podav, zapytav
lye, jaku vin oderav vidpovi. Vtim, ja lehko mih pro ce zdohadatysia sam.
Ja rozmovliav iz generalom. Vin skazav, o vsi vony udovo usvidomliuju te, o ja
napysav, ale nam neobchidno j dali provadyty roboty v tomu dusi, bo nevidomo, y nai
protyvnyky ne roblia te same, o j my Ote, molyvymy vidkryttiamy my ne poruymo
rivnovahy, a navpaky, vidnovymo jiji. Otak ja uskoyv u chalepu! zakinyv vin.
Ja zapevnyv joho, sam u ce ne viriay, o toj joho memorandum schovaju u archiv, ale
ce joho ne zaspokojilo.
Pyuy svij memorandum, skazav Protero, ja j hadky e ne mav pro isnuvannia
efektu. Ja natrapyv na joho slid, poky dokument leav u Raa, i navi dumav zabraty cej
zloasnyj memorandum, ale ce jakraz mohlo vydatysia jim pidozrilym! A teper ujavy sobi,
jak pyno vony steytymu vidteper za konym mojim krokom!
Vin zhadav naoho pryjatelia, Vihema Ini. Ja te ne sumnivavsia, o toj ue mav
oderaty vidpovidni instrukciji. Ja zapytav u Donada, y ne vvaaje vin, o doslidy treba
prypynyty, a aparaturu demontuvaty abo znyyty. Na a, ja znav napered, o vin meni
vidpovis.
Ne mona zakryty ve zroblene vidkryttia. Krim toho, je e Makchill. Vin sluchaje
mene, poky my praciujemo razom, ale ja ne znaju, o vin zrobyv by, koly b ja navayvsia na
te, o ty meni rady. Vtim, jakby navi i v ciomu vypadku ja mih poklastysia na nioho, ce
nioho ne dalo b, okrim pevnoji zatrymky. Bifizyky ve sklaly plan robit na nastupnyj rik.
Ja bayv ernetku cioho planu. Vony zbyrajusia robyty maje te same, o robyv ja. V nych
je kamery, je zdibni jaderyky, skaimo, Pikering, je invertor; u druhomu kvartali
vony chou analizuvaty efekty mikrodetonaciji u monomolekuliarnych arach abjaoji
Ikry. Jichnia aparatura avtomatyna. Robytymu kika tysia znimkiv odnia, i efekt sam
vpade jim u vii.
Nastupnoho roku, skazav ja.
Nastupnoho roku, povtoryv vin.
My ne znaly, o mona do cioho e dodaty. Povertalysia movky sered diun, le-le
osvitlenych krajekom ervonoho soncia, jake ve chovalosia za vydnokruh. Pryhaduju, o,
jduy, ja bayv navkolynie tak vyrazno i vono vydavalosia meni takym prekrasnym, nae ja
mav ot-ot umerty. Ja chotiv zapytaty Donada, per ni my rozijdemosia, omu vin zviryvsia
same meni, ale ne zrobyv cioho. Spravdi, ne bulo ve pro o hovoryty.

Problema, oyena vid lupynnia fachovych terminiv, bula prosta. Jako Protero ne
pomyliavsia i nastupni doslidennia pidtverdyly b poperedni, stavalo molyvym zdijsnyty jadernyj vybuch takym ynom, ob joho rujnivna energija, perenesena iz vydkistiu svitla,
vyzvolylasia ne tam, de bombu detonovano, a v dovino obranomu punkti zemnoji kuli. Pid

as naoji nastupnoji zustrii Protero pokazav meni pryncypovu schemu aparatury j poperedni obrachunky, z jakych vyplyvalo jako efekt zalyysia linijnym pry zrostanni potunosti j vidstani, to obydva ci parametry niym ne obmeujusia. Mona bulo b navi Misia
rozirvaty na matky, nagromadyvy na Zemli rozepliuvanyj materil u dostatnij kikosti j
skoncentruvavy reakciju na Misiaci jak na mieni.
To buly achlyvi dni, a e stranii buly noi, koly ja po-vsiakomu povertav u dumkach
usiu ciu spravu. Protero potriben buv e jakyj as dlia zmontuvannia aparatury. Za ce
vziavsia Makchill, a my iz Donadom zasily za teoretynu rozrobku danych, pryomu, jasna
ri, ilosia tiky pro jichnij suto fenomenologinyj aspekt. My navi ne domovlialysia, o
robytymemo ce razom naa spivpracia vynykla jako sama soboju. Ja vpere v ytti musyv
zastosovuvaty pry obrachunkach pevnyj konspiratyvnyj minimum tobto znyuvaty vsi
zapysy, styraty pamja kompjutera i ne dzvonyty do Protero navi u neznanych spravach,
bo raptove zrostannia astoty naych kontaktiv te mohlo vyklykaty nebaanyj interes. Ja
trochy pobojuvavsia Belojnovoji i Rappoportovoji pronyklyvosti, ale my baylysia dedali
ride. Ajvor buv due zaklopotanyj u zvjazku z majbutnim vizytom vplyvovoho senatora
Makmahona, liudyny z velykymy zasluhamy i pryjatelia Raa, a Rappoportom na toj as
zavolodily informacinisty.
Oskiky ja, jak len Rady, odyn z velykoji pjatirky, ale bez portfelia, navi formano
ne naleav do odnoji z grup i mih vino povodytysia zi svojim asom, moji dovhi nini posydeky sam na sam iz holovnym kompjuterom ne pryvertaly niyjeji uvahy, tym bie, o j
ranie, cho i z inych pryyn, ja ce te robyv. Vyjavylosia, o Makmahon pryjide, per ni
Donad zakiny monta aparatury. Ne baajuy robyty odnych specyfinych zamovle administraciji Proektu, vin prosto pozyav potribni jomu prystroji u inych grupach, o ne raz
traplialosia j ranie. Odnak vin musyv vyhadaty dlia rety svojich spivrobitnykiv ine
zavdannia, jake ne vyklykalo b u nych sumnivu v joho docinosti.
Meni vako skazaty, omu, vlasne, dlia nas tak valyvo bulo pryskoryty doslidy. Pro
podai naslidky pozytyvnoho (po suti , negatyvnoho) rezutatu naych experymentiv u velykomu mastabi my maje ne hovoryly, ale ja ukav vychodu i vde, i vnoi; pryznajusia
u napivsonnych marenniach meni vvyalosia navi, o mene oholoeno dyktatorom usijeji
planety. Ja snyv, o takoji vlady my dosiahly u duumvirati z Donadom, zvisno, v imja zahanoho dobra. Choa dobre vidomo, po-pere, te, o do zahanoho dobra prahnuly v istoriji
maje vsi, i, po-druhe, na o taki prahnennia vreti peretvoriuvalysia. Toj, komu potrapyla
b do ruk Donadova aparatura, mih by zagrouvaty anihiliacijeju usim armijam ta krajinam.
Ciu molyvis, odnak, ja vserjoz ne spryjmav, i ne tomu, o v meni ne bulo traginoji ylky
j pereduttia vtraty, na moje perekonannia, nam ue nema oho vtraaty, prosto ja buv
cilkom upevnenyj v tomu, o taka sproba povynna zakinytysia katastrofoju. Cej krok ne
prynis by na Zemliu myr; i ja pryznajusia u svojich marenniach lye dlia toho, ob pokazaty,
jakyj buv mij duevnyj stan.
Ci j podai podiji opysuvano bezli raziv, ale v perekruenomu vyhliadi. Veni, jaki
rozumily motyvy naoji povedinky, abo spryjaly nam osobysto, jak cho by Belojn, zobrauvaly use tak, niby my dijaly za vymohamy metodyky, pryjniatoji u Proekti, y, prynajmni,
zovsim ne dumajuy pro jake prychovuvannia rezutativ. Natomis buvarna presa,
zavdiaky materilam, nadanym jij naym druhom Vihemom Ini, zmaliovuvala mene j

Donada zradnykamy j agentamy rozvidok, napryklad, jak u vidomij seriji reportaiv Deka
Slejjera Konspiracija u MAVO. Tym, o uve cej halas ne postavyv nas jak bezesnych
machinatoriv pered karanym areopahom vidpovidnoji komisiji Kongresu, my zavdiaujemo
prychynym do nas oficijnym versijam, zakulisnij pidtrymci Raa j, nareti, tomu, o koly
cia sprava nabula hromadkoho rozholosu, vona bula ve ne aktuana.
opravda, ja ne unyknuv nepryjemnych rozmov iz dejakymy politykamy, jakym povtoriuvav odne j te same: usi suasni antahonizmy ja vvaaju mynuymy u tomu rozuminni,
v jakomu mynuymy buly deravy Alexandra Velykoho y Napoleona. Bu-jaku svitovu
kryzu mona obmirkovuvaty, posluhovujuysia strateginymy terminamy, doty, doky naslidkom jiji staje naa potencijna zahybe jak biloginoho vydu. Koly jdesia pro interesy zbereennia vydu, vybir musy buty zroblenyj avtomatyno, a posylannia na duch amerykankoho patrityzmu j demokratiji y jaki ie vtraaju usiakyj sens Chto obstojuje protylenu
pozyciju, toj dlia mene ne chto inyj, jak potencijnyj likvidator liudstva. Krytynyj moment
vseredyni Proektu mynuv, ale neodminno budu ini kryzy. Technologinyj rozvytok poruuje rivnovahu naoho svitu, i nio nas ne vriatuje, jako my ne zrobymo praktynych
vysnovkiv iz rozuminnia takoho stanu reej.
Dovhodanyj senator nareti zjavyvsia razom iz svojim potom i buv pryjniatyj z nalenymy jomu poestiamy, pryomu vin vyjavyvsia liudynoju taktovnoju, bo ne zachodyv z
namy u balaky, podibni do perehovoriv bilych liudej z dykunamy. Pered novym biudetnym
rokom dlia Belojna due valyvo bulo jakomoha prychynie nastrojity senatora do roboty i
zdobutkiv Proektu, i oskiky vin yro viryv u vlasnyj dyplomatynyj talant, to namahavsia
sam povnistiu zavolodity uvahoju Makmahona. Toj, odnak, sprytno uchylyvsia i zaprosyv na
rozmovu mene. Jak ja piznie zrozumiv, u Vaingtoni sered utajemnyenych mene ve
vvaaly liderom opozyciji, i senator prahnuv dovidaty, jaka moja votum separatum, a
ja, obidajuy z nym, navi hadky pro ce ne mav. Belojn, metkiyj u sferi dilovych intryg, ve
as namahavsia daty meni vidpovidni nastanovy, ale mi namy sydiv senator, to vin tiky
podavav meni znaky, strojay miny, jaki maly buty promovystymy, oberenymy j nahaduvanymy vodnoas. Vin ne vstyh zazdalehi proinstruktuvaty mene i pid as obidu chotiv
vypravyty sytuaciju; koly my vstaly z-za stolu i Belojn chotiv buv do mene pidijty, Makmahon
serdeno mene obijniav i poviv do svojich apartamentiv.
Vin poastuvav mene due dobrym Martelem, napevno, pryviz iz soboju, bo v restorani naoho hoteliu ja cioho kojaka ne bayv, peredav meni vitannia vid naych spinych
znajomych, dosy dotepno poartuvav z toho pryvodu, o ne moe skorystatysia tymy
mojimy praciamy, jaki mene proslavyly, i nespodivano, nae mi inym, zapytav, y rozyfrovano kod, y ni. Tut ja joho j rozkusyv.
Rozmova vidbuvalasia vi-na-vi, bo vsiomu senatorovomu potu pokazuvaly tym asom tu astynu laboratorij, jaku my nazyvaly vitrynoju.
I tak, i ni, vidpoviv ja. y zmohly b vy vstanovyty kontakt z dvorinoju dytynoju? Zvisno, zmohly b, jako vy zumysne zvertajetesia do neji, ale o zrozumije dytyna z
vaoji dopovidi pro biudet u senati?
Nioho, vidkazav Makmahon. Ale omu vy skazaly i tak, i ni, koly je tiky
ni?
Bo o my vse-taky znajemo. Vy bayly nai exponaty

 Ja uv pro va dokaz. Vy dovely, o lyst je opysom jakoho objektu, y ne tak? Ota

vaa abjaa Ikra stanovy, takym ynom, astynu cioho objektu, ja ne pomyliajusia?
Senatore, skazav ja, prou ne obraatysia na mene, jako te, o ja hovorytymu, prozvuy ne dosy jasno. Ale ciomu ve ne zarady. Profanovi vydajesia najnezrozumiliym v naij roboti y to pak, u bezuspinosti naych zusy a do cioho asu te, o
my astkovo niby j rozhadaly kod, a potim zajly v hluchyj kut, choa fachivci-yfruvanyky
tverdia koly yfr rozhadaty astkovo, dali ve robota jtyme jak po maslu. Pravda ?
Vin tiky kyvnuv; ja bayv, o vin sluchaje mene uvano.
Jako pidchodyty najbi uzahaneno, isnuju dva vidomi nam riznovydy mov. Ce
zvyajni movy, jakymy posluhovujusia liudy, i, krim toho, movy, ne stvoreni liumy. Takoju movoju, napryklad, organizm promovliaje do organizmu; ja kau pro tak zvanyj henetynyj kod. Vin ne je riznovydom zvyajnoji movy, bo ne tiky peredaje informaciju pro budovu organizmu, a j moe ciu informaciju sam peretvoryty u takyj organizm. Ote, henetynyj kod perebuvaje poza meamy bu-jakoji kutury. ob zrozumity pryrodnu liudku
movu, kone treba oznajomyty cho trochy i z kuturoju liudej. Natomis, aby zrozumity
henetynyj kod, znannia bu-jakych osoblyvostej kutury nepotribne. Dlia cioho dosy vidpovidnych zna z haluzi fizyky, chimiji i t. d.
Ote, te, o vam astkovo vdalosia rozhadaty yfr, svidy lyst napysano
movoju, podibnoju do movy peredai spadkovosti?
Jakby tak bulo, my ne maly b osoblyvoho klopotu. Naspravdi vse ne tak prosto,
reanis, jak zavdy, skladnia. Riznycia mi kuturnoju j pozakuturnoju movoju, na
a, ne absoliutna. Vira v jiji absoliutnyj charakter odna z tych iliuzij, jakych nam najvae
pozbutysia. Moje matematyne dovedennia, pro jake vy zhadaly, svidy lye lyst ne
napysanyj movoju, kotra naley do tijeji samoji kategoriji, o j mova, jakoju my zaraz posluhovujemosia. A z toho, o, krim henetynoho kodu i zvyajnoji liudkoji movy, my nijakych
inych ne znajemo, e ne vyplyvaje, o jich nema. Ja prypuskaju ci ini movy isnuju i
odnijeju z nych i napysano lyst.
I jaka vona, ta ina mova?
Ja mou pojasnyty vam ce lye v najzahaniych rysach. Hovoriay sproeno, organizmy v procesi evoliuciji mou porozumitysia, vymovliajuy pevni frazy, jaki je henotypamy, a vidpovidnykamy sliv je chromosomy. Ale koly venyj demonstruje strukturnu
schemu henotypu, to pered vamy ve ne pozakuturnyj kod, bo spadkovu informaciju perekladeno na movu symvoliv, skaimo, chiminych. Ote, perejdemo odrazu do suti
spravy, vy ve zdohadujetesia, o pozakuturna mova ce, pryblyzno, o na ktalt
rei v sobi Kanta. Ne mona osiahnuty ani toho kodu, ani toji rei. Te, o maje kuturne
pochodennia, j te, o pochody vid pryrody y vid svitu jak takoho, u svojemu dovinomu vyjavi je sumiiu dvoch skladnykiv. U movi dynastiji Merovingiv y movi politynych hasel respublikankoji partiji procentnyj domiok kutury due znanyj, a te, o
vid kutury ne zaley, abo skladova astyna, jaka pochody vid navkolynioho svitu, stanovy nevelykyj vidsotok. U movi, jakoju posluhovujesia fizyka, vse navpaky, bahato
pryrodnoho, takoho, o jde vid samoji natury, i malo sformovanoho kuturoju. Odnak
stanu doskonaloji pozakuturnoji ystoty v pryncypi ne mona dosiahty. Cilkom iliuzornym je ujavlennia, nibyto, posylajuy inij cyvilizaciji u konverti schemu budovy atomiv,

molyvo usunuty z takoho lysta vsi kuturni domiky. Ci domiky mona znano
zmenyty, ale nichto, nikoly v usiomu vsesviti ne zdatnyj zvesty jich nanive.
Lyst, napysanyj pozakuturnoju movoju, odnak, maje domiok kutury Vidpravnykiv? Tak? U ciomu poliahaje skladnis?
V ciomu odna iz skladnostej. Vidpravnyky vidrizniajusia vid nas jak kuturoju, tak
i rivnem zna, skaimo, pro pryrodu. Tomu vynykaje onajmene podvijna skladnis. Zdohadaty, jakoju je jichnia kutura, my ne moemo, ani teper, ani, ja peven, j erez tysiau
lit. Vony povynni ce udovo rozumity. Tomu vyslaly taku informaciju, dlia proytannia jakoji
znannia jichnioji kutury maje napevno nepotribne.
Ote, kuturnyj ynnyk ne povynen nam zavaaty?
Senatore, my ne znajemo navi toho, o, vlasne, najbie nam zavaaje. My sprobuvaly daty lystu ocinku z pohliadu joho skladnosti. Vona pryblyzno taka sama, jak i skladnis bahatioch vidomych nam system suspinych i biloginych. My ne majemo nijakoji
zahanoji teoriji suspinych system, tomu buly zmueni prymiriaty do lysta modeli henotypiv, skorie navi ne samych henotypiv, a toho matematynoho aparatu, jakyj zastosovuju pry jichniomu vyvenni. My dijly vysnovku, o najpodibniym do kodu objektom je yva
klityna abo j yvyj organizm zahalom. Ce zovsim ne oznaaje, o lyst i spravdi je jakymo
henotypom; prosto z usich vidomych nam objektiv, o jich my dlia porivniannia prymiriajemo do kodu, henotyp najbi pidchoyj. y usvidomliujete vy, pane senator, z jakym velyeznym ryzykom povjazana cia sytuacija?
Ne due. Uve ryzyk moe poliahaty chiba lye v tomu, o koly ce vse-taky nijakyj
ne henotyp, vam ne vdassia proytaty lyst.
My jak toj, chto ukaje zahublenu ri ne skri, a tiky pid lichtarem, bo pid nym
svitlo. Vam koly-nebu dovodylosia bayty striky dlia mechaninoho fortepino pinoly?
Zvyajno. Ce striky z vidpovidnoju perforacijeju.
Do pinoly vypadkovo moe pasuvaty strika z kompjuternoju programoju, i choa
cia programa ne maje zovsim nioho spinoho z muzykoju stosujesia, skaimo, jakoho
rivniannia pjatoho stupenia, vvedena do pinoly, vona vydobuvatyme z neji zvuky. Moe
statysia j tak, o ne vsi ci zvuky budu sucinym chaosom, inkoly vony skladu jaku muzynu frazu. Zdohadujetesia, omu ja naviv cej pryklad?
Zdajesia, tak. Vy vvaajete, o abjaa Ikra i je muzyna fraza, utvorena vnaslidok vvedennia do pinoly kompjuternoji programy?
Tak. Same tak ja vvaaju. Toj, chto vykorystovuje dlia pinoly kompjuternu striku,
roby pomylku, i cilkom molyvo, o nam, vlasne, taka pomylka vydajesia dosiahnenniam.
Ale dvi grupy naukovciv zovsim nezaleno odna vid odnoji oderaly abjau Ikru i
Pana Much, pryomu ce ta sama reovyna!
Jako u vas i u vaoho susida vdoma je pinola j vy, jak i vin, ne uly pro isnuvannia
kompjuteriv, to, znajovy de striku z kompjuternoju programoju, vy obydva, vyde za
vse, vvaatymete striku pryznaenoju dlia pinoly, bo pro ini molyvosti vam prosto nioho
ne vidomo.
Rozumiju. Ce, napevno, i je vaa hipoteza?
Tak, ce i je moja hipoteza.
Vy o kazaly pro velykyj ryzyk. U omu vin poliahaje?

 Zamina striky dlia kompjutera na striku dlia pinoly, zvisno, ne takyj ue ryzyk,
ce beznevynne neporozuminnia, ale v naomu vypadku moe statysia inake, i naslidky pomylky mou buty neperedbauvani.
V jakomu rozuminni?
Cioho ja ne znaju. Ja maju na uvazi pomylku, podibnu do toji, koly chto u kulinarnomu recepti zamis sliv syna kyslota proytaje synyna kyslota i pryhotuje sous,
skutuvavy jakoho, vsi hosti pomru. Ne zabuvajte, bu laska, my zrobyly te, o zdatni
buly zrobyty, i nai obmeeni znannia, nai sproeni y pomylkovi ujavlennia navjazaly
kodu.
Makmahon vyslovyv sumniv, y mohlo take statysia, ade bahato o svidylo pro
uspinu rozhadku tajemnyci. Vin bayv Pana Much. Chiba mona, nepravyno rozyfruvavy
kod, oderaty taki dyvovyni rezutaty? y moe buty pomylkovym fragment perekladu,
vnaslidok jakoho postav Pan Much?
Moe, vidpoviv ja. Jakby my vyslaly telegrafom henotyp liudkoho organizmu,
a adresat zumiv by na joho osnovi syntezuvaty lye bili krovjani ticia, vin mav by pered
soboju o podibne do ameb i velyku kikis nevykorystanoji informaciji. Ade ne mona
tverdyty, o toj, chto produkuje klityny krovi, majuy ve henotyp liudkoho organizmu,
pravyno proytav telegramu.
Neve pomylka a takoho mastabu?
Tak. My vykorystaly vid dvoch do otyrioch procentiv usijeji zakodovanoji informaciji, ale j ce e ne vse, bo z-pomi tych kikoch procentiv, skaimo, tretynu stanovlia nai
domysly, te, o my sami vklaly u pereklad, zavdiaky naym znanniam u haluzi stereochimiji,
fizyky i t. in. Za takoho nykoho stupenia proytannia henotypu liudyny, zretoju, ne poastylo b vidtvoryty navi krovjanych tile; u kraomu vypadku bulo b stvoreno o na zrazok
mertvoji bilkovoji reovyny, ne bie. Vtim, ja vvaaju, o provedennia same takych experymentiv z liudkym henotypom, a joho ve rozyfrovano de vidsotkiv na simdesiat, bulo
b dlia nas nadzvyajno korysne, prote dlia cioho nemaje ni asu, ni zasobiv.
Koly senator zapytav, jak ja ociniuju riznyciu u rozvytku mi namy j Vidpravnykamy,
ja skazav, o choa za statystynymy danymy fon Hiornera ta Brejsvella najpravdopodibniym je pere zitknennia z kosminoju cyvilizacijeju vikom blyko 12 000 rokiv, na moju
dumku, reanyj vik cyvilizaciji Vidpravnykiv moe stanovyty navi mijard rokiv. Inake peredau yvotvornoho syhnalu nemolyvo bulo b racinano pojasnyty, ade protiahom tysiaoli vin svojeji diji ne vyjavy.
Jichnij uriad, mabu, maje dosy-taky tryvalyj strok povnovae, usmichnuvy,
zauvayv Makmahon. e vin chotiv znaty moju dumku pro docinis podaoji praci za takoho stanu sprav.
Koly molodyj zlodiuka pohrabuje chaziajina, vidpoviv ja, vkrade ekovu
knyku j istsot dolariv hotivkoju, to, cho vin i ne zmoe skorystatysia z knyky i ne zaepy
mijoniv na chaziajkomu rachunku, vin odnakovo ne vvaatyme, o vynyv po-durnomu,
bo dlia nioho j istsot dolariv kupa hroej.
Toj molodyj zlodiuka ce my?
Tak. My zmoemo stolittia yvytysia krychtamy zi stolu vysokorozvynenoji cyvilizaciji Zvisno, jako budemo rozvalyvi.

Moe, ja tut o i dodav by, ta vasno prykusyv jazyka. Joho cikavyla moja osobysta
dumka pro lyst i pro Vidpravnykiv.
Vony ne racinalisty, prynajmni u naomu rozuminni, skazav ja. y znajete vy,
pane senator, jaki jichni vlasni koty? Skaimo, vony volodiju energijeju poriadku 1049
erg. Potunis okremoji zirky, potribna dlia peredai syhnalu, dlia nych te same, o dlia
nas u Spoluenych tatach potunis odnijeji velykoji elektrostanciji. y pohodyvsia b na
uriad sotni, tysiai rokiv vytraaty potunis takoho energetynoho komplexu, jak Bilder
Dem, na te, ob na planetach inych zirok vynyklo yttia, zvyajno, jakby ce bulo molyve
za takych mikroskopinych vytrat energiji?
My zanadto bidni
Ale procent energiji, vykorystanoji z takoju atrujistynoju metoju, v oboch: vypadkach buv by odnakovyj.
Desia centiv z dolara u finansovomu vidnoenni ne te same, o mijon dolariv z
desiaty mijoniv.
Jako my ci mijony majemo. Fizyna vidsta, jaka viddiliaje nas vid tijeji cyvilizaciji, mena, ni morana, bo v nas na Zemli holoduju mijony liudej, a Vidpravnyky sturbovani tym, ob na planetach suzirja Kentavra, Lebedia y Kassipeji vynykalo yttia. Ja
ne znaju, pro o lyst, ale v svitli cioho faktu v niomu ne moe buty nioho takoho, o zavdalo
b nam kody, dija syhnalu ne uzhodujesia z poniattiam zla. Zvisno, vdavytysia mona
navi chlibom. Meni zdajesia, jako my, z naymy zvyajamy, z naoju istorijeju, stanovymo
pevnu kosminu normu, z boku lysta nam nioho ne zagrouje. Ade ce vas cikavy, y ne
tak? Vony, pevne, dobre znaju pro psychozojinu konstantu Vsesvitu. A jako my javliajemo soboju pevne vidchylennia, menis, to vony j ce vimu, tobto maly vziaty, do uvahy. A
ot jako my nadzvyajnyj vyniatok, dyvovyne vidchylennia vid normy, jake raz na desia
mijardiv rokiv trapliajesia v odnij sered tysia galaktyk takoho ansu vony u svojich
rozrachunkach ta namirach mohly j ne braty do uvahy. Tobto, tak y inake, vony zalyasia
ne vynni.
Vy skazaly ce nae Kassandra, zauvayv Makmahon; ja bayv, o jomu ne do
artiv, meni, zretoju, te bulo ne do nych. My e trochy pohovoryly, odnak ja ve ne promovyv i slova, jake mohlo b vyklykaty najmenu pidozru j zasvidyty, o Proekt perejov u
novu fazu. Ale, proajuy, ja pouvav sebe nijakovo, bo meni zdavalosia, o ja nahovoryv
senatorovi bahato zajvoho, osoblyvo pid kine rozmovy. Mabu, Kassandroju ja vydavsia
jomu bie zavdiaky mimici j vyrazu oblyia, ni slovam, bo ja nasampered pynuvav svojich
sliv.
Senator e ne pojichav, koly ja znovu siv za svoji rozrachunky. Tiky pislia joho
vidjizdu ja pobayvsia z Belojnom. Ajvor buv rozdratovanyj i pryhnienyj.
Cej Makmahon, kynuv vin, pryjichav siudy zanepokojenyj, a pojichav zadovolenyj. I znaje omu? Ne znaje? Administracija bojisia zanadto velykoho uspichu. Bojisia
vidkryttia, jake malo b vojenne znaennia.
Ce mene zdyvuvalo.
Vin skazav tobi pro ce? zapytav ja. Belojna vrazyla moja najivnis.
Ta jak by vin meni take skazav?! Prosto ce oevydne. Vony mriju, ob nam nioho
ne vdalosia zrobyty, prynajmni, ob vreti-ret zjasuvalosia, o z kosmosu nadijla lystivka

z pryvitanniamy j pobaanniamy vsioho najkraoho. Otodi vony oholosyly b pro ce z velykym halasom i pompoju j buly b u zachvati. Makmahon i tak zajov neuvano daleko ty
joho ne znaje, to liudyna nadzvyajno oberena. A prote sam na sam prytysnuv Romni do
stiny j namahavsia vytiahty o iz nioho pro najdai technologini naslidky vidkryttia
abjaoji Ikry. Najdai! I z Donadom te hovoryv pro ce.
I o vony jomu? spytav ja. Za Donada mona bulo ne chvyliuvatysia buv
nadijnyj, jak broniovanyj sejf.
Ta, vlasne, nioho. Navi ne znaju, o skazav senatorovi Donad, a Romni tiky
te, o mih by zviryty jomu lye pro svoji nini komary, bo najavu nioho osoblyvoho ne
bay.
Nu j dobre.
Ja ne prychovuvav zadovolennia. A Belojn, navpaky, vyjavyv oznaky depresiji: schopyvy sebe za volossia, strusnuv holovoju j zitchnuv.
Do nas maje pryjichaty Lirni, skazav vin. 3 jakoju svojeju teorijeju na nau
temu, z jakoju vlasnoju koncepcijeju. Ne znaju dokladno, z ym, bo Makmahon povidomyv
meni pro ce bukvano v ostanniu chvylynu, sidajuy v avtomobi.
Lirni ja znav vin zajmavsia kosmogonijeju, buv odnym z kolynich univ Chajjakavy,
kolynich, bo dechto kazav, o vin pereris svoho vytelia. Ja ne rozumiv tiky, jakyj zvjazok
moe maty joho fach iz Proektom i zvidky vzahali vin dovidavsia pro Proekt?
Na jakomu sviti ty yve? Chiba ty ne znaje, o administracija dubliuje nau robotu? Ne tiky povsiakas pidhliadaju za namy, nyporia po vsich parynach, a e j take
vyrobliaju!
Meni ne chotilosia viryty v ce. Ja spytav, zvidky vin pro vse ce znaje i y molyvo, o
spravdi isnuje jakyj Kontrproekt paralenyj kontro za naymy dijamy? Belojn, zdajesia,
tono nioho ne znav, a oskiky vin straenno ne liuby pryznavatysia, o oho ne znaje, to
rozpalyv sam sebe i ve v prysutnosti Donada j Dilla (vony jakraz nahodylysia) poav
kryaty, o v danij sytuaciji joho obovjazok vidmovytysia vid posady!
Taki hromovi pohrozy as vid asu lunaly z joho vust, bo dlia Belojna zavuki zvyni
ramky budennosti, i joho temperamentovi prosto neobchidnyj pevnyj opernyj rozmach; ale
toho razu my poaly druno joho umovliaty, tak o, vyznavy slunis naych argumentiv,
vin uhamuvav i zbyravsia ve jty, koly nespodivano pryhadaj pro moju rozmovu z Makmahonom i zachodyvsia vypytuvaty v mene, o ja jomu skazav. Ja perekazav jomu maje vsiu
nau rozmovu, ale ne zhadujuy Kassandry, takyj buv epilog vizytu senatora.
Nezabarom zjasuvalosia, o neobchidni pryhotuvannia zaberu u Donada bie asu,
ni vin rozrachovuvav. Meni te bulo nelehko teorija poynala zaplutuvaty, ja vdavavsia
do vsiliakych tuok, kyekovoho kakuliatora ne vystaalo, treba bulo ve as chodyty do
holovnoho obysliuvanoho centru, a ce a nijak ne bulo pryjemnym zaniattiam; bo postijno
duly urahanni vitry, i pisok, dosy bulo projty vulyceju sotniu krokiv, nabyvavsia u vucha,
rot, nis, navi za komir.
Mechanizm, zavdiaky jakomu abjaa Ikra pohlynala vytvoriuvanu jadernu energiju, i
dali zalyavsia nejasnym, tak samo, jak i sposoby, jakymy Ikra pozbuvalasia naslidkiv otych
mikrovybuchiv izotopiv perevano ridkozemenych elementiv z orstkym hamma-vypro-

miniuvanniam. My z Donadom stvoryly fenomenalistynu teoriju, o davala zmohu nepohano peredbaaty rezutaty doslide ale tiky, tak by movyty, u zvorotnomu napriamku,
tobto u sferi ve piznanoho; koly mastaby experymentiv zbiuvalysia, peredbaennia ne
zbihalysia z jichnimy naslidkamy. Efekt, vidkrytyj Donadom i nazvanyj nym Trex
(transport exploziji perenos vybuchu), bulo nadzvyajno lehko oderaty. Protero rozpliuskuvav matok abjaoji Ikry mi sklianymy plastynkamy, j koly jiji ar stavav mononuklearnym, na vsij poverchni poynalasia reakcija rozpadu, pryomu pry biych dozach
aparatura jiji stara, poperednia mode vychodyla z ladu. Ale nichto omu ne zvertav
na ce uvahy: v laboratoriji hurkotilo, rozliahalasia taka strilianyna, nae to buv jakyj polihon, de vyprobovuvaly vybuchivku. Donad, koly ja zapytav u nioho pro pryyny arvarku,
bez tini usmiky pojasnyv meni, o joho spivrobitnyky dosliduju poyrennia balistynoji
chvyli u abjaij Ikri, taku temu vin dlia nych vyhadav i otijeju kanonadoju uspino maskuvav vlasni zamiry!
Tym asom moja teorija rozsypalasia, ja bayv, o jiji, vlasne, ve davno nemaje,
tiky bojavsia pryznatysia sobi v ciomu. Pracia nad neju vymahala velykych zusy i bula tym
vaa, o ja ne mav nijakoho baannia do neji braty. Jak ce inodi trapliajesia, skazane
mnoju senatorovi pid as naoji zustrii syno vplynulo na mene samoho. Ade nai pobojuvannia asto vydajusia ne zovsim reanymy, niby neserjoznymy doty, doky my jich vyrazno
ne sformuliujemo. Same tak stalosia zi mnoju. abjaa Ikra ve ostatono ujavlialasia meni
artefaktom, rezutatom pomylkovoji rozyfrovky kodu; a naspravdi, mabu, bulo tak: Vidpravnyky napevno ne maly namiru posylaty nam skryniu Pandory, ale my, jak zlomyky,
zipsuvaly jiji zamky, naklaly na zdobutu informaciju vse, o je v zemnij nauci koryslyvoho,
zaharbnykoho, bo , rozmirkovuvav ja, jaderna fizyka dosiahla uspichu same tam, de
zjavyvsia ans ovolodity najdestruktyvnioju energijeju.
Tomu atomna energetyka j kutyhaje postijno u chvosti vyrobnyctva bomb, tomu
isnuje vodneva zbroja, ale nemaje vodnevych reaktoriv, a mikrosvit demonstruje liudyni
svoje spotvorene otym odnobinym pidchodom nutro; tomu pro syni vzajemodiji my znajemo nabahato bie, ni pro slabki. Ja dyskutuvav na ci temy z Donadom vin ne pohoduvavsia zi mnoju, vvaajuy, o koly vzahali na komu i ley provyna za odnobinis fizyky (prote vin i ciu odnobinis zapereuvav), to ne na nas, a na sviti, vnaslidok
joho struktury. Ade nyyty v bu-jakomu rozuminni prosto-naprosto lehe, ni stvoriuvaty, choa b zhidno z pravylom minimanych zusy, bo destrukcija za svojim hradijentom
zbihajesia z osnovnym napriamkom procesiv, o vidbuvajusia u Vsesviti; natomis tvorennia zavdy musy ity proty teiji.
Ja nahadav jomu mif pro Prometeja. V joho obrazi, jak u fokusi, schodiasia vsi hidni
vyznannia j poany tendenciji nauky, ale cej mif zvelyuje ne bezkoryslyve rozuminnia, a
zdobuttia syloju, ne piznannia, a pidkorennia, o na omu trymajesia usia empirija. Donad vidpoviv, o takymy porivnianniamy ja poraduvav by frejdystiv, bo zvodu motyvy piznannia do agresiji j sadyzmu. Teper ja bau, o j spravdi ve poynav todi vtraaty zdorovyj
hluzd j cholodnu pomirkovanis, zraduvav svij pryncyp dijaty sine ira et studio i, jak
nevypravnyj mizantrop, svojimy spekuliatyvnymy hipotezamy perekladav provynu z nevidomych Vidpravnykiv na liudej.

U peri dni lystopada aparatura poala dijaty, ale pidhotovi, rozpoati u nevelykych
mastabach experymenty buly nevdalymy, detonacija poyriuvalasia z synym rozkydom
i siahala za mei holovnoho zachysnoho ekranu, i cho bula due neznana, vse rive radiaktyvnosti pidstrybnuv do 60 renthen; dovelosia zachystyty ekran e odnijeju, zovninioju, obolonkoju. Takoho masyvnoho zachystu ve ne poastylo prychovaty, oto Ini,
kotryj dosi nikoly ne buvav u fizynych laboratorijach, kika raziv zjavliavsia u Donada, a
te, o vin nioho ne zapytuvav, lye prydyvliavsia j vyniuchuvav, nioho dobroho ne viuvalo. Kine kincem Donad vystavyv joho za dveri, zajavyvy, o vin zavaaje praciuvaty. Ja
dorikav jomu za cej vynok vin spokijno zapereyv, o cho tak cho tak, a nevdovzi vse
rozkryjesia, ale doty vin ne pusty Ini j na porih.
Teper, ociniujuy vse ce, ja bau, jak nerozumno navi hire, bezhluzdo! my
obydva povodyly. Ja j siohodni ne znaju, o nam slid bulo robyty, ale ota konspiratyvna
inake ne mou jiji nazvaty dijanis bula nam potribna tiky dlia toho, ob zberehty
iliuziju ystych ruk. My strach jak zaplutaly. Rozpoatych pra ne mona bulo ani prychovaty, ani odnoho udovoho dnia nespodivano prypynyty, choa na dotrymannia tajemnyci
my te ne spodivalysia. Odne y druhe treba bulo zrobyty abo vidrazu pislia vidkryttia
Trexu, abo nikoly. Obydva ci vychody, cho i logini, buly pered namy zakryti. Usvidomlennia, o erez try misiaci bifizyky zajmatymusia cijeju, takoju pekuoju, problemoju, zmusylo nas pospiaty. Strach za majbutniu doliu vsioho svitu, i nijak ne mene, zumovyv zasekreennia robit, do cioho riennia my pryjly maje instynktyvno. Rozsekretyty vse, vyjty,
tak by movyty, z ukryttia oznaalo narazytysia na zdyvovani zapytannia: nu harazd, ale
omu vy pryjly z ocym usim same teper? Vy ve majete ostatoni rezutaty? omu ne prychodyly z poperednimy? Ja ne znav by, o na ce vidpovidaty.
Protero plekav tumannu nadiju, o u znanych mastabach efekt davatyme o na
zrazok rykoetu, na ce nae vkazuvala teorija, z jakoji my vychodyly; ale, po-pere, vona
ve vyjavyla svoju povnu neprydatnis, i, po-druhe, cia lazivka vidkryvalasia lye za umovy
pryjniattia pevnych zasad, a z nych na nastupnomu etapi vynykaly vidjemni jmovirnosti.
Belojna v toj as ja namahavsia unykaty, bo mav odo nioho neyste sumlinnia. Ta v
nioho buv inyj klopit, okrim Lirni, oikuvaly e odnu valyvu osobu z-poza sfery Proektu; vony obydva maly prosvityty nas svojimy lekcijamy de naprykinci misiacia, i take
zovsim ue vidverte vyznannia z boku vaingtonkoji administraciji, o vona maje svojich
fachivciv Holosu Neba, e j praciujuych bez bu-jakoho zvjazku z namy, postavylo Belojna u nadzvyajno prykre i skladne stanovye pered usima grupamy. Dill, Donad, Rappoport (i ja tako) vvaaly, odnak, o Belojn maje do kincia nesty svij chrest (same takyj vyraz
vin poliubliav uyvaty). Vreti liudy, pro prybuttia jakych nam spovistyly, buly vydatnymy
intelektualamy.
Teper pro skoroennia biudetu Proektu mova ve ne zachodyla. Schoe bulo na te, o
koly neprochani konsutanty ne dadu svojimy koncepcijamy potovchu naym doslidenniam (a ce vydavalosia meni malo pravdopodibnym), Proekt yvotityme za inercijeju, bo nahori nichto ne nasmilysia, z ohliadu na slavetnyj HSR, o u niomu zminyty, ne kauy
ve pro joho likvidaciju.

Pevna napruenis vynykla v osobystych stosunkach mi lenamy Rady peredusim

mi Belojnom ta Ini, bo Ini, na nae perekonannia, mav znaty pro toj prymarnyj druhyj Proekt, Ghost Voice, i pry vsij svojij vidvertosti j slovom pro nioho ne obmovyvsia (ve as vykazujuy Belojnovi svoju pryjaz). Viduvalasia napruenis i mi naoju konspiratyvnoju
dvijkoju i tym-taky Belojnom, bo vin use pro o zdohaduvavsia; inodi ja pomiav, jak vin
stey za mnoju pohliadom, nae duy pojasne y choa b jakoho natiaku. Prote ja lye
manevruvav, jak mih, napevno, ne due vpravno, bo nikoly ne buv majstrom u rozihruvanni
takych partij. Rappoport obraavsia na Raa, o navi joho, perovidkryvaa, ne poinformuvaly pro Ghost Voice; to erez atmosferu rozdratuvannia, pidozrilyvosti j pryhnienosti
zasidannia Rady staly hire, ni prosto nepryjemni. Marnujuy svij as i syly, ja moroyvsia
nad programamy dlia obysliuvanych mayn, cho jich mih uklasty peryj-lipyj programist,
umovy konspiraciji zobovjazuvaly do sekretnosti.
Nareti, ja zakinyv neobchidni Donadovi obrachunky, ale v nioho e ne bula hotova
aparatura. Ne majuy, o robyty, ja vpere za ve as perebuvannia u Proekti sprobuvav
podyvyty jaku teleperedau, ale vse v nij, z chronikanymy fimamy vkliuno, vydalosia
meni nevymovno fayvym i bezhluzdym; u bari ja te ne vsydiv. Ne znachodiay sobi miscia,
ja piov, ureti, do obysliuvanoho centru i, staranno zaynyvysia zseredyny, poav obrachunky, jakych nichto ve vid mene ne vymahav.
Ja vdruhe vdavsia do, tak by movyty, zapliamovanoji formuly Ejntejna pro ekvivalentnis masy j energiji. Ja vyznayv dyspozycijnu sylu dlia invertoriv i peredavaiv vybuchu na
vidsta, jaka dorivniuvala b dimetru zemnoji kuli; nevelyki technini trudnoi, o vynykly
pry ciomu, zachopyly mene, ale ne nadovho. Raptovyj napad z dopomohoju efektu Trexu
vykliuav molyvis bu-jakoho poperednioho reaguvannia. Prosto u jaku my zemlia pid
nohamy v liudej mala obernutysia na sonianu lavu. Mona bulo tako vyklykaty vybuch ne
na rivni zemli, a na dovinij hlybyni pid zemleju. Oto i stalevi yty ohoroi, j uve masyv
Skeliastych hir, jaki maly zachystyty taby u jichnich velykych pidzemnych bunkerach,
vtraaly svoje znaennia. Ne zalyalosia nadiji navi na te, o choa b generaly, ci najcinnii
predstavnyky naoho suspistva (jako osobystu vartis konoho vymiriuvaty kotamy,
vkladenymy v ochoronu joho zdorovja j yttia), vyberusia, jak ostanni z liudej, na vypalenu
radicijeju zemnu poverchniu, aby, skynuvy ve nepotribni mundyry, zachodytysia vidnovliuvaty cyvilizaciju vid samoho poatku. Najposliduyj zlyde de u netriach velykych
mist buv teper tak samo pid zagrozoju zahybeli, jak i peryj komanduva jadernymy sylamy.
Usi mekanci planety dosiahaly v mene spravdi demokratynoji rivnosti. Obysliuvana
mayna zihrivala moji nohy slabkym povivom tepla, o lynulo kri ilyny metalevoji
reitky, i, postukujuy, drukuvala na strikach stovpyky cyfr, bo jij bulo odnakovo, stosujusia vony gigatonn, y megatrupiv, y kikosti piynok na pliaach Atlantyky.
Rozpa, jakyj ohortav mene v ostanni tyni j postupovo perechodyv u jaku pryhnienis, raptom mynuv. Ja praciuvav vavo i z zadovolenniam, ue ne syluvav sebe, a robyv te,
oho vid mene spodivalysia. I buv spravnim patritom. U svojich obrachunkach, doderujuy cilkovytoji bezstoronnosti, ja to stavyv sebe u stanovye agresora, to u stanovye
toho, chto vidbyvav napad.
Odnak u takomu vypadku ne isnuvalo strategiji, o zabezpeuvala b peremohu.
Oskiky vybuch mona bulo perenesty z bu-jakoho miscia u bu-jakyj inyj dovino obranyj

punkt zemnoji kuli, to na neobmeenij ploi znyenniu pidliahalo vse yve. Klasynyj jadernyj vybuch u energetynomu aspekti je marnotratstvom, bo u punkti ix vidbuvajesia
overkill. Budivli j liudki tila rujnujusia u tysiai raziv synie, ni cioho vymahaju vojenni cili, vodnoas ue na vidstani kikanadciaty y kikoch desiatkiv my syla uraennia
slabaje, j ce daje zmohu vriatuvatysia u dosy prymityvnomu schovyi.
Takyj neekonomnyj stan sprav peretvoriuvavsia pid mojimy paciamy, koly ja vvodyv
programu u maynu, na o beznadijno zastarile, doistoryne. Trex buv doskonalym zasobom zavdiaky svojij ekonominosti. Vohniani hryby klasynych vybuchiv mona bulo
spliuyty, naebto rozfaciuvaty u smertonosnu fohu j pidstelyty jiji pid nohy liudiam na
terytoriji Aziji abo Spoluenych tativ. Lokalizovanyj u trioch vymirach, vyokremlenyj z geologinoji obolonky kontynentiv tonkyj ar za jaku astku sekundy mih staty vohnennoju
triasovynoju. Na konu liudynu prypadalo same stiky vyvinenoji energiji, skiky bulo potribno dlia jiji zahybeli. Prote tabam, o hynuly, zalyalysia jaki desiati astky sekundy
dlia peredai syhnalu pidvodnym ovnam z jadernymy raketamy. Vmyrajuy, dechto mih ie
vbyty protyvnyka. Jako mih, to same tak i povynen buv zrobyty. Ote, nareti, dverciata
technologinoji pastky, hriuknuvy, zaynylysia.
Ja j dali namahavsia znajty vychid, stavliay sebe na misce hlobanoho stratega, ale
obrachunky zvodyly nanive usi ci pouky. Praciuvav ja vavo, ta paci v mene tremtily, a
koly ja nachyliavsia nad strikamy, o vypovzaly z mayny, ob proytaty rezutat, serce
moje kalatalo, v roti ja viduvav pekuu suchis, v yvoti kololo, nemov chto tak tuho perevjazav meni nutroi nurkom, o vin a urizavsia. Ja sposterihav osoblyvo cholodno j
ironino za cymy projavamy biloginoji paniky svoho organizmu, tak nae strach ochopyv
tiky moji mjazy j kyky, tymasom jak use v meni tremtilo vid nimoho chychotinnia, toho
samoho, o j pivstoriia tomu, ne zminenoho j ne postariloho. Protiahom maje pjaty hodyn, poky ja znovu j znovu programuvav maynu, ja ne viduvav ani holodu, ani sprahy,
mene hoduvaly j pojily stovpyky cyfr. Povysmykuvani z kaset striky ja bhav i pchav do
kyeni. Vreti cia robota vtratyla bu-jakyj sens.
Ja bojavsia, o koly pidu do hoteliu j pobau oblyia oficinta y kartku meniu, to
vybuchnu smichom. Do sebe ja te ne zmih by pity. Odnak kudy ity ja musyv. Donad, zajniatyj svojeju robotoju, buv, prynajmni poky o, u lipomu stanovyi. Na vulyciu ja vyjov
napivprytomnyj. Smerkalo, selye, zalyte rtutnym siajvom lichtariv, zorianym konturom
vrizalo u morok pusteli, j tiky u hire osvitlenych misciach na temnomu nebi mona bulo
pobayty zirky. e odna zrada ve ne mala znaennia, ote, ja poruyv dane Donadovi slovo
j piov do moho susida po hoteliu Rappoporta. Vin jakraz buv udoma. Poklavy pered nym
zimakani striky, ja styslo rozkazav jomu vse. I ja ne pomylyvsia v niomu. Rappoport zadav
meni vsioho lye try y otyry zapytannia, jaki svidyly, o vin odrazu zbahnuv usiu vahu j
molyvi naslidky vidkryttia. Naa konspiratyvna zmova zovsim joho ne zdyvuvala, ce prosto
joho ne obchodylo.
Ne pryhaduju, o Rappoport skazav meni, vidklavy ubik striky, ale z joho sliv ja zrozumiv, o oho podibnoho vin ekav malo ne z samoho poatku. Strach cej ve as peresliduvav joho, i teper, koly pereduttia spravdylysia, intelektuane zadovolennia, a moe, prosto usvidomlennia nevidvorotnoho kincia spryynylysia do toho, o vin navi viduv pevne
polehennia. A ot ja, mabu, buv schvyliovanyj bie, ni sam usvidomliuvav ce, bo Rappoport

speru zajniavsia ne zahybelliu liudstva, a mojeju osoboju. Z asiv jevropejkych poneviria

u nioho zalyylasia odna zvyka, jaka vydavalasia meni sminoju. Vin doderuvavsia pravyla
omnia mea mecum porto, nemov instynktyvno pereduvajuy, o konoji chvylyny pered
nym moe postaty neobchidnis novoji vtei. Cym ja pojasniuvav toj fakt, o u svojich valizkach vin mav o na zrazok nedotorkanoho zapasu, de buly j kavovarka, j cukor, i sucharyky. Znajlasia tam i pliaka kojaku, vse ce stalo nam u velykij pryhodi. I poalosia te,
o ne malo todi nazvy i o piznie my zhaduvaly jak pomynky y, skorie, jak jichnij anglosaxonkyj riznovyd vake, tobto rytuane nine sydinnia bilia nebiyka. opravda,
toj nebiyk, pro jakoho jlosia, buv tym asom ie yvyj i navi ne zdohaduvavsia pro svij
nemynuyj ve pochoron.
My pyly kavu j kojak, ohornuti takoju tyeju, nemov perebuvaly u zovsim bezliudnomu misci, nemov te, o lye malo koly staty, ue stalosia. Rozumijuy odyn odnoho z
pivslova, my obminiuvalysia uryvkamy fraz i nasampered vidtvoryly perebih molyvych
podij. Nai scenariji cych podij zbihaly. Usi syly j zasoby bude kynuto na pobudovu prystrojiv dlia Trexu. Taki, jak my, nikoly ve ne pobaa dennoho svitla.
Za svoju nemynuu zahybe tabisty per za vse pomstiasia nam, pevna ri, ne usvidomliujuy cioho. Vony ne vpadu na kolina, ne pidnimu ruky vhoru; a o racinani diji
budu nemolyvi, to vony vimusia do irracinanych. Oskiky ni hirki masyvy, ni sta
zavhrubky v kilometr ne stanovytymu ue zachystu pered napadom, zaminnykom broni
vony vvaatymu sekretnis. Ponesia zbiennia kikosti tabiv, jich rozporoennia j zahlyblennia v zemliu, pryomu holovnyj tab napevno rozmistysia na jakomu velyeznomu
pidvodnomu atomnomu ovni abo v specino pobudovanomu batiskafi, jakyj leatyme nastoroi, prytulyvy do okeankoho dna.
Ostatono rozlamajesia krychka karalupa demokratynych form, mjaku jakych i tak
ue pomitno vyjila hlobana strategija istdesiatych rokiv. Ce poznaysia j na stavlenni do
venych. Ne bude ni baannia, ni miscia, ani asu na dotrymannia odo nych pevnych umovnostej, na stavlennia do nych jak do zdibnych, ale prymchlyvych ditej, kotrych ne slid dratuvaty.
Koly my, zhidno z maxymoju Paskalia pro mysliau trostynu, jaka prahne piznaty mechanizmy vlasnoji zahybeli, v zahanych rysach zmaliuvaly majbutniu svoju j uu doliu,
Rappoport rozpoviv meni pro svoji klopoty navesni toho roku. e do moho prybuttia u Proekt vin predstavyv generalovi Isterlendu, todiniomu efu MAVO, proekt porozuminnia z
rosijanamy. Vin zaproponuvav, ob my vydilyly grupu, za kikistiu fachivciv identynu
grupi, jaku vystavlia rosijany, dlia spinoji praci nad perekladom lysta. Isterlend lahidno
pojasnyv jomu todi, jaka b to bula najivnis. Movliav, rosijany vydilyly b pidstavnu grupu, a
tym asom praciuvaly b nad lystom sami.
My perezyrnulysia j rozsmijaly, bo nam spalo na dumku odne j te same. Ade Isterlend
vidverto vyznav todi te, pro o my oce tiky-no dovidalysia. Ve na toj as Pentagon sam
ustanovyv pryncyp podvijnosti. I my, vlasne, sami toho ne znajuy, javlialy soboju pidstavnu grupu, tymasom jak generaly maly u svojemu rozporiadenni e odnu grupu, jakij
vony, oevydno, dovirialy bie.

Kika chvylyn my prysviatyly problemi psychinych vlastyvostej strategiv. Vony nikoly

ne spryjmaly povano tych, chto obstojuvav dumku pro te, o najvalyvie bilogino zberehty rid liudkyj. Slavetne ceterum censeo speciem preservandam esse stalo zvynym klie,
podibnym do vsich inych zajaloenych vyraziv, tobto prosto frazoju, a ne cinnistiu, zakladenoju u strategini rivniannia. My perechylyly ve dosy arook kojaku, ob tiytysia z
namaliovanoji naoju ujavoju kartyny generaly, pidsmaujuy yvcem, viddaju ostanni
nakazy v ohluchli mikrofony, bo j okeanke dno, jak i vzahali oden kutook planety, bie
ne zmoe buty ukryttiam. Jedyne bezpene misce dlia liudej z Pentagonu my vidukaly pid
dnom Moskvy-riky, ale te, o naym jastrubam poasty tudy distatysia, bulo malopravdopodibne.
Opivnoi my, nareti, oblyyly ci dosy tryvini temy, j rozmova stala cikavoju, perekynuvysia na Tajemnyciu rodu liudkoho. Zhaduju pro neji, bo toj prysviaenyj Liudyni Rozumnij dilog-rekvijem dvoch predstavnykiv cioho rodu, zapamoroenych kofejinom i alkoholem j upevnenych u nemynuomu kinci, vydavsia meni znamennym.
Na moju dumku, ne pidliahalo sumnivu, o Vidpravnyky buly dobre poinformovani
pro stan sprav u vsij Galaktyci. Naa katastrofa naslidok toho, o vony ne vzialy, do
uvahy specyfino zemnoji sytuaciji, a ne zrobyly cioho tomu, o vona je ymo vyniatkovym
dlia vsijeji Galaktyky.
Ce manichejki idejky, jakym hri cina, zauvayv Rappoport.
Ta ja zovsim ne vvaav, o apokalipsys mav statysia vnaslidok jakoji vyniatkovoji prytamannoji liudyni ozloblenosti. Prosto konyj planetarnyj psychozojik prochody evoliuciju
vid rozdribnenosti do hlobanoji integraciji. Z okremych grup, vidhalue, plemen utvoriujusia narody, kniazivstva, deravy, imperiji, i vreti zakinujesia suspinoju unifikacijeju
biloginoho rodu. Cej proces maje nikoly ne pryvody do pojavy jakraz pered finanym objednanniam dvoch rivnych za svojimy sylamy antahonistiv; astie v opozyciji do slabkoji
Menosti perebuvaje Biis. Taka vidpovidnis je znano pravdopodibnioju, choa b z
pohliadu suto termodynaminoji imovirnosti; ce mona navi dovesty stochastynym obyslenniam. Ideana rivnovaha syl, jichnia cilkovyta rivnis praktyno nemolyva, prosto nejmovirna. Taka rivnovaha moe utvorytysia tiky zavdiaky osoblyvomu zbihu vypadkovych
obstavyn. Suspine objednannia ce odyn riznovyd procesiv, a zdobuttia technologinych
zna inyj.
Integracija u mastabach planety moe zahamuvatysia ve na poperedniomu etapi,
jako peredasno bude vidkryto jadernu fizyku. Bo lye todi slaba storona zrivniajesia z
synioju ade kona z nych, majuy jadernu zbroju, moe znyyty vse liudstvo. Zvyajno,
suspina integracija zavdy vidbuvajesia na bazi nauky j techniky, ale vidkryttia jadernoji
energiji moe rehuliarno prypadaty na perid pislia objednannia i todi ce vidkryttia ve
ne matyme zhubnych naslidkiv. Samozagroza isnuvanniu biloginoho rodu, abo joho
schynis do mymovinoho samohubstva z pevnistiu je funkcijeju tych prymityvnych suspistv, jaki volodiju utymatyvnoju zbrojeju.
Koly na jakij planeti je tysiaa vorohujuych derav i kona maje tysiau jadernych
bojeholovok, molyvis pererostannia suto lokanoho konfliktu v apokalipsys nabahato
bia, ni todi, koly isnuju lye neyslenni antahonisty. To vidnoennia mi dvoma kalendariamy tym, jakyj vkazuje na poslidovnis naukovych vidkryttiv, i tym, o rejestruje

uspichy v integraciji okremych suspistv, vyriuje u Galaktyci doliu vsich psychozojikiv.

Na a, nam na Zemli ne poastylo: perechid vid bezatomnoji do atomnoji cyvilizaciji vidbuvavsia netypovo, peredasno, o, vlasne, j zumovylo zamoroennia status quo, a do vypadkovoho pryjomu nejtrynnoji peredai. Dlia objednanoji planety rozyfruvannia lysta je
pozytyvnym javyem, krokom u sferu klubu kosminych cyvilizacij. Ale dlia nas, za
naych umov, ce dzvinok do zakryttia zavisy.
Moe, jakby Halilej i juton, skazav ja, pomerly malymy vid kokliuu, fizyka
zatrymalasia b u svojemu rozvytku nastiky, ob rozeplennia atomu prypalo na XXI stolittia. Toj kokliu mih by nas poriatuvaty.
Rappoport zvynuvatyv mene u vuharyzaciji: movliav, fizyka ergodyna u svojemu
rozvytkovi, i smer odnijeji y dvoch osib ne mohla b zminyty cej proces.
Nu harazd, vidpoviv ja, nas mohlo vriatuvaty vynyknennia na Zachodi inoji
panivnoji religiji, ni chrystyjanstvo, y, skaimo, na mijony rokiv ranie, formuvannia
statevoji sfery liudyny na inych zasadach.
Ja uziavsia obgruntovuvaty z zapalom ciu tezu. Fizyka ne vypadkovo vynykla na Zachodi jak koroleva empiriji. Kutura Zachodu zavdiaky chrystyjanstvu je kuturoju Hricha. Hrichopadinnia a pere bulo sexuane! angauje vsiu osobystis liudyny u dijanis
v dusi meliryzmu, jaka daje riznomanitni typy sublimaciji, a do naukovoho piznannia na
inomu misci.
U ciomu rozuminni chrystyjanstvo viddalo perevahu empiriji, choa, pevna ri, nesvidomo: vono rozkrylo pered neju yroki molyvosti, dalo jij ansy zrostannia. Natomis dlia
kutur Schodu typovoju i centranoju je kategorija Soromu, bo nepravyni liudki vynky
tam ne je hrinymy u chrystyjankomu rozuminni, a onajbie hanebnymy z pohliadu
perevano zovninich form povedinky. To kategorija Soromu niby perenosy liudynu z hlybyn duchovnosti nazovni, u sferu ceremoninych obriadiv. Todi dlia empiriji prosto ne
zalyajesia miscia, jiji ansy znykaju z momentu znecinennia materinych dij: zamis sublimaciji instynktiv vidbuvajesia jichnia ceremonilizacija, rozpusta, jaka ve ne je hrichopadinniam liudyny, vidokremliujesia vid osobystosti, nemovby lehalizujesia u osoblyvomu nabori form. Hrich i Lasku Bou zaminiuje Sorom i taktyka, jak joho unykaty; pronyknennia v hlyb osobystosti ne vidbuvajesia, usvidomlennia toho, o pravyne, o naley, pidminiuje Sumlinnia, a najsvitlii umy spriamovani na vidmovu vid pouttiv. Dobryj chrystyjanyn moe buty dobrym fizykom, ale ne moe staty fizykom dobryj buddyst,
konfucine y toj, chto vyznaje doktrynu Dzen, bo todi vin mav by zajmatysia usim tym, o
ci virovyznannia povnistiu sprostovuju. Za takych vyschidnych umov suspina selekcija nemov zbyraje usi intelektuani verky j dozvoliaje jim vyjavliaty sebe vykliuno v mistynych rytualach, skaimo, jogy. Taka kutura dije jak centryfuha, vidkydajuy obdarovanych i zdibnych vid tych mis suspinoho mechanizmu, de vony mohly b zapoatkuvaty empiriju, i obmeujuy jichnij rozum ceremonilamy, o vykliuaju doslidnyki praci jak
nyi j hiri. Ote, same potencil chrystyjankoho ehalitaryzmu, choa peridyno j pidkoriavsia jim, prote cilkovyto nikoly ne znykav i oposeredkovano z nioho, vlasne, i je rodom fizyka, z usima jiji naslidkamy.
Fizyka jak asketyzm?

 O, ce ne take proste. Chrystyjanstvo bulo mutacijeju idajizmu jak zamknenoji, bo

pryznaenoji lye dlia obranych, religiji. Tobto idajizm jak doktryna buv ymo na zrazok
Evklidovoji geometriji; dosy bulo hlybe zamyslyty nad joho osnovopolonymy aximamy,
ob, nezvaajuy na jichniu universanis, dijty do bi zahanoho vennia, jake obranymy
vvaaje ve vsich liudej.
Vychody, chrystyjanstvo vidpovidnyk uzahanenoji geometriji?
U pevnomu rozuminni tak, z pohliadu ysto formanoho, vnaslidok zminy znakiv
u tij samij odo cinnostej i znae systemi. Taka operacija, krim usioho inoho, spryynylasia do vyznannia pravomonosti teologiji Rozumu. To bula sproba ne vidmovliatysia vid bujakych prytamannych liudyni rys; oskiky liudyna bula rozumnoju, vona mala tym samym
pravo korystatysia zi svoho Rozumu, i ce, pislia vidpovidnoji kikosti pojedna i peretvore, dalo nam fizyku. Jasna ri, ja vyslovliuju svoju dumku due sproeno.
Chrystyjanstvo je uzahanenoju mutacijeju idajizmu, prystosuvanniam systemnoji
struktury do vsich molyvych liudkych isnuva. Ce bula suto strukturna rysa idajizmu
ve z samych joho vytokiv. Podibnoji operaciji ne mona prorobyty z buddyzmom y braminizmom, ne kauy ve pro vennia Konfucija. Ote, vyrianym bulo vynyknennia idajizmu kika tysia rokiv tomu. Isnuvala j ina molyvis. Holovnoju problemoju, jaku na samomu poatku musy rozvjazaty kona religija, je sex. Mona otoyty joho anoboju, ote,
zrobyty pozytyvnym dodatkom do religijnoji doktryny; mona joho vidsikty, vidokremyty j
zrobyty nejtranym, a mona vyznaty joho vorohom. Najbezkompromisnie ostannie
riennia, i chrystyjanstvo obralo joho.
Ote, jakby sex buv fenomenom bilogino men valyvym, zalyavsia, jak u dejakych
ssavciv, peridynym, fazovym javyem pusujuym, mynuym, vin ne mav by vyrianoho znaennia. Ale joho charakter bulo obumovleno blyko pivtora mijona rokiv
tomu. Vidtodi sex i stav, vlasne, punctum saliens konoji kutury, bo joho ne mona bulo
prosto ignoruvaty, a treba bulo cyvilizuvaty. Predstavnyk zachidnoji kutury zavdy viduvav: joho hidnis uraena tym, o inter faeces et urina nascimur Same cia reflexija i vvela
do henezysu liudyny Pervorodnyj Hrich na pravach Tajemnyci. Tak ue stalosia. Inyj riznovyd sexuanosti ta jiji peridynosti abo ina religija mohly spriamuvaty nas inym liachom.
Cyvilizacijnoji stahnaciji?
Ni, prosto liachom zatrymky u rozvytku fizyky.
Rappoport zvynuvatyv mene u neusvidomlenomu frejdyzmi. Vin skazav, o, jak vychovane purytankoji rodyny, ja nakydaju svitovi vlasni uperedennia. Po suti, ja ne
zvinyvsia vid baennia vsioho v kategorijach Hrichopadinnia j Spasinnia. A oskiky zemlian
ja vvaaju beznadijno propaymy hrinykamy, to Spasinnia perenou v Galaktyku. Moji
prokliattia skydaju u peklo liudej, odnak ne zaipaju Vidpravnykiv, jaki zalyajusia bezdohanno dobrymy j nevynnymy. Ta same v ciomu moja pomylka. Dumajuy pro nych, treba,
nasampered, zaprovadyty poniattia porohu solidarnosti. Bu-jaka dumka ruchajesia v
napriamku dedali universaniych uzahane; i ce pravyno, bo Kosmos schvaliuje same
taki diji, toj, chto nalenym ynom roby uzahanennia, moe zavolodivaty svitom u o
dali, to biych mastabach.

Evoliucijna svidomis, abo rozuminnia toho, o duch vynykaje u procesi homeostatynoho pidnesennia proty entropijnoji teiji, daje zmohu pouttiam solidarnosti ochopyty
evoliucijne derevo, jake narodylo rozumnu istotu. Ale solidarnistiu ne mona ochopyty
vsioho dereva evoliuciji, bo vya istota neodminno musy yvytysia nyymy. Neobchidno de provesty meu solidarnosti. Na Zemli nichto nikoly ne provodyv jiji nye toho
rozhaluennia, de roslyny vidokremliujusia od tvaryn. Zretoju, praktyno ne mona
vvaaty, napryklad, komach ochoplenymy solidarnistiu. Jakby my znaly, o z jakycho
pryyn dlia uspinoho obminu syhnalamy z Kosmosom kone potribno vynyyty vsich zemnych muraok, napevno, my vyriyly b, o varto poertvuvaty murakamy. Oto my, na
naomu rivni rozvytku, moemo buty dlia Koho murakamy. Z pohliadu vyych istot, neobovjazkovo ochopliuvaty solidarnistiu takych planetarnych ameb, jak my. Moe, vony maju
odo cioho perekonlyvi argumenty. Moe, znaju, o, zhidno z galaktynoju statystykoju,
zemnyj typ psychozojika zazdalehi pryreenyj na neprychynis technoevoliuciji, ote, dodatkova zagroza naomu isnuvanniu ne je ymo takym ue achlyvym, bo j tak nioho
putnioho z nas ne vyjde.
Ja vykladaju tut zmist naych ninych rozmov naperedodni experymentu, ale ne jichnij
poslidovnyj stenografinyj zapys, bo dokladno ja jich ne pamjataju i ne znaju, koly same
Rappoport rozpoviv meni otoj epizod iz svojich jevropejkych poneviria, pro jakyj ja zhaduvav vye. Ce, zdajesia, bulo todi, koly my ve pokinyly z generalamy, ale e ne poaly
ukaty potajemni pruyny blykoho epilogu. Todi ja skazav jomu pryblyzno ot o:
Doktore Rappoport, vy pomyliajetesia e bie, ni ja. Vy zrobyly z Vidpravnykiv
vyu rasu, jaka solidaryzujesia lye z vyymy formamy yttia v Galaktyci. Dlia oho
todi vony namahajusia poyriuvaty bihenezys? Navio jim sijaty yttia, jako vony mohly
b provodyty polityku expansiji ta kolonizaciji planet? My obydva prosto ne zdatni u svojich
mirkuvanniach vyjty za mei dostupnych nam ponia. Molyvo, vy majete slunis, i ja tomu
ukaju pryyn naoji porazky na Zemli, o mene tak vychovuvaly z dytynstva. Jedyne, o
zamis " liudkoji vyny, na moju dumku, u hluchyj kut nas zaviv stochastynyj proces. A vy,
utika iz krajiny vbytych, zavdy nadto syno pouvaly vlasnu beznevynnis pered lycem
zahybeli j tomu ukajete derela katastrofy de poza Zemleju u seredovyi Vidpravnykiv.
Ne my sami do cioho pryzvely vony zrobyly ce za nas. Tak zakinujesia bu-jaka sproba
transcendenciji. Nam potriben as, jakoho v nas ue ne bude.
Ja zavdy hovoryv, o koly b znajovsia dostatnio rozumnyj uriad, jakyj prahnuv by
vytiahty z jamy vse liudstvo, a ne tiky svij narod, moe, my b usi z neji vreti vylizly. Ale
koty federanoho biudetu buly zavdy do posluh lye doslidnykam novoji zbroji. Koly ja
hovoryv politykam, o treba zadijaty antropologinu crash program, buduvaty mayny
dlia modeliuvannia socievoliucijnych procesiv za taki hroi, jaki vytraajusia na rakety j
antyrakety, vony posmichalysia j znyzuvaly pleyma. Nichto cioho vserjoz ne spryjmav, i
mou teper chiba o viduty hirku vtichu z toho, o ja taky mav slunis. Slid bulo nasampered doslidyty liudynu, vyznaty jiji prirytet. My ne doslidyly jiji, a toho, o my znajemo
pro neji, nedostatnio, vreti-ret, treba pryznatysia sobi v ciomu. Ignoramus et ignorabimus,
bo ve ne majemo asu.
anovnyj Rappoport ve ne namahavsia zapereuvaty, a proviv mene pjanekoho
do mojeji kimnaty.

Per ni my rozijlysia, vin skazav:

Pane Hogart, daremno vy tak zasmuujete. Bez vas use skinylosia b tak samo pohano.

Donad zaplanuvav provedennia doslidiv na tyde napered, po otyry odnia. To buv

maxymum molyvostej, jaki nadavala zbudovana za tymasovym pryncypom aparatura. Pislia konoho experymentu vona astkovo psuvalasia, i treba bulo bratysia do remontu. Robota
prosuvalasia povino, bo z radiaktyvno zaraenymy materilamy dovodylosia praciuvaty v
zachysnych kombinezonach. My rozpoaly jiji pislia naoji ninoji besidy; praciuvav, vlasne,
Donad, ja buv lye svidkom. My ve znaly, o predstavnyky Ghost Voice, abo Kontrproektu,
prybudu do nas erez visim dniv. Donad zbyravsia rozpoaty robotu vranci, bo chotiv, ob
joho liudy, zajniati j dali kamuflianymy doslidenniamy, jaki vin jim navjazav, jichnioju kanonadoju perekryvaly hurkit nemynuych u naych experymentach vybuchiv. Ta oskiky
pizno vveeri (ote, todi, koly ja v obysliuvanomu centri preparuvav nezlienni varinty
hlobanoji katastrofy) vse ve bulo hotove, vin pospiyv z poatkom.
Vzahali ve ne malo znaennia, koly same Ini, a za nym i nai velyki pokrovyteli
dovidajusia pro vse. Pislia toho, jak Rappoport, provivy mene, piov, ja zabuvsia u tiakomu
sni, ale kika raziv prokydavsia j schopliuvavsia z lika, bo meni vuvalosia vidlunnia detonaciji, ta ce tiky zdavalosia. Betonni stiny budynkiv bulo rozrachovano e j ne na taki vybuchy. O etvertij ranku, pouvajuy sebe velykomuenykom, ja ledve pidniav svoje rozbyte
tilo z lika i, ve ne v zmozi vsydity v kimnati, navayvsia, vidkynuvy retky konspiratyvnych zasteree, pity do laboratoriji. My tak ne domovlialysia, ale ja prosto ne mih poviryty v te, o Protero, majuy vse hotove, spokijno pide vidpoyvaty. I ja ne pomylyvsia:
joho vytrymka te mala svoju meu.
Ja chliupnuv sobi v oblyia cholodnoju vodoju i vyjov. Mynajuy v kinci korydora dveri
Ini, ja pomityv pid nymy svitlo j mymochi upovinyv chodu. Usvidomyvy vsiu bezhluzdis
takoji povedinky, z kryvoju posmikoju, jaka zdavalasia meni uoju, bo a do boliu roztiahla
moju nemov orstko vydublenu kiru oblyia, ja, ne vyklykajuy lifta, zbih schodamy unyz.
Doty ja nikoly tak rano ne vychodyv z hoteliu; na peromu poversi svitlo ne horilo, ja
zaepyvsia za rozstavleni stici, misia buv upovni, ale betonna bryla pered vchodom zastuvala svitlo. Zate vulycia mala dyvovynyj vyhliad, vtim, moe meni tak zdavalo. Na administratyvnomu budynku palaly rubinovi popereduvani vohni dlia litakiv; okrim nych
lye poodynoki lichtari na perechrestiach. Budynok grupy fizykiv buv temnyj i na peryj
pohliad nae vymerlyj; probihy dobre znajomoju meni dorohoju, erez rozchyleni dveri ja
potrapyv do holovnoho zalu. Ja zrozumiv odrazu, o vse ve zakineno, bo syhnani tablo,
o ervono horia pid as roboty invertoriv, buly vymkneni. U zali panuvav napivmorok,
velyke kice invertora robylo zal podibnym do fabrynoho cechu y maynnoho viddilennia
korablia; na ytkach keruvannia e evrily lampoky syhnalizaciji, ale bilia kamery ja ve

nikoho ne znajov. Ja znav, de ukaty Donada; vukym prochodom mi vytkamy bahatotonnych elektromagnitiv ja distavsia do malekoho vnutrinioho prymiennia, o niby
komiryny, de Protero trymav usi protokoly, vidzniati striky, notatky, i spravdi, tam
svitylosia. Donad, pobayvy mene, a pidchopyvsia z miscia. Z nym buv Makchill. Ne
kauy j slova, vin podav meni jaki pokresleni kartky.
Ja ne usvidomliuvav sam, v jakomu ja stani, i zrozumiv ce a todi, koly ne zmih spryjniaty znakiv, udovo meni vidomych, dyvyvsia durnuvato na stovpyky cyfr, sylkujuy
zibratysia z dumkamy. Koly znaennia koordynat etvertoji seriji sprob dijlo vreti do mojeji
svidomosti, ja viduv, o kolina meni pidhynajusia.
Pid stinoju stojav stiyk, ja siv i e raz, uvanie j povinie, prohlianuv usi rezutaty.
Raptom papir posiriv, i pered oyma v mene vse rozplyvlosia. Ta cia kvolis tryvala lye kika
sekund. Koly vona mynula, po vsiomu tilu v mene vystupyv cholodnyj lypkyj pit. Donad,
nareti, pomityv, o zi mnoju kojisia o dyvne, ale ja skazav, o meni ve lipe.
Vin chotiv zabraty kartky, ale ja jomu jich ne viddav. Vony e buly meni potribni. o
bia bula energija, to men tona lokalizacija vybuchu. Choa otyry sproby e ne davaly
molyvosti statystynoho opraciuvannia, cia zalenis vpadala v oko. Za potunosti de ponad mikrotonnu (my ve bez zasteree operuvaly odynyciamy vymiru jadernoji balistyky)
rozkyd dorivniuvav polovyni vidstani vid cili do miscia, de zariad bulo detonovano. Dosy
bulo e trioch, onajbie, otyrioch, sprob, ob ce utonyty, ob ostatono dovesty neprydatnis Trexu jak zbroji. Ale ja v ciomu ve ne sumnivavsia, bo vidrazu nadzvyajno dokladno zhadav usi poperedni rezutaty j moju supereku z prychynykamy fenomenalistynoji koncepciji. Peredi mnoju postalo navdyvovyu proste spivvidnoennia, jake j okresliuvalo vsiu problemu; vono bulo zvyajnym perenesenniam na efekt Trexu indeterministynoji zasady: o bia energija, to mena tonis jiji koncentraciji; a o energija mena,
to tonie mona skoncentruvaty efekt. Pry kilometrovij vidstani efekt mona bulo skoncentruvaty na cili zavbiky z kvadratnyj metr, pidryvajuy tiky kupku atomiv; ote, ne bulo
nijakoji rujnivnoji syly, nijakoho znyennia, nioho.
Pidniavy oi na Donada, ja zrozumiv, o vin te use ce znaje. Nam dosy bulo kikoch
sliv. Bula e odna zakovyka: podai doslidennia, iz zbienoju na poriadok energijeju, neobchidni dlia ostatonoho vyriennia doli Trexu, naraaly b experymentatoriv na nebezpeku
erez nevyznaenis miscia vyvinennia energiji, joho cilkovytu neperedbauvanis. Potriben
buv jakyj specinyj polihon de u pusteli i aparatura, kerovana z velykoji vidstani. Donad
i pro ce ve podumav. My peremovylysia kikoma slovamy, stojay pid holoju, zaporoenoju
lampokoju. Makchill za ve as ne obmovyvsia j slovom. Meni zdalosia, o vin ne tak vraenyj i pryholomenyj, jak rozarovanyj, ale, moe, ja nespravedlyvyj do nioho.
My e raz use dokladno obhovoryly, u mene v holovi tak projasnilo, o ja vidrazu nakreslyv schemu spivvidnoennia, navi z extrapoliacijeju na potunii zariady, poriadku kilotonny, a potim na rezutaty, oderani ranie. Vse zbihalosia do tretioho znaku pislia
komy. Donad hlianuv pevnoji chvylyny na hodynnyk. Bulo blyko pjatoji. Vin povernuv holovnyj vymyka, vidkliuyvy strum vid usich agrehativ, i my razom vyjly z laboratoriji.
Nadvori ve rozvydnylosia. Povitria bulo cholodne j prozore, mov kryta. Makchill piov, a
my e stojaly pered vchodom do hoteliu u nejmovirnij tyi j pustci, takij mertvij, nemov krim
nas ne bulo bi nikoho yvoho; podumavy pro ce, ja zdryhnuvsia, ale to ve buv tiky

zvernenyj u mynule duevnyj poruch. Meni chotilosia skazaty Donadovi taki slova, jaki
riue pidvely b pid usim rysku, peredaly b moju polehkis, radis, ta raptom ja zauvayv,
o, vlasne, jich ne viduvaju. Ja buv spustoenyj, straenno vyerpanyj, bajduyj, niby
nioho ve ne mohlo j ne povynno bulo statysia. Ne znaju, y viduvav i vin te same. Choa
my, jak pravylo, cioho ne robyly, na cej raz my potysly odyn odnomu ruky j rozijlysia. Jako
chto zavdav komu udaru noem, a vistria kovznulo po nepomitno prychovanomu pancyru,
to v tomu, o liudyna zalyylasia yvoju, nijakoji zasluhy napasnyka nema.

My vyriyly predstavyty istoriju efektu Trex na Naukovij Radi tiky erez try dni, bo
potriben buv dejakyj as, ob jak slid systematyzuvaty rezutaty j napysaty detanii protokoly sposteree, a tako zbiyty okremi fotoznimky. Ale ve nastupnoho dnia opivdni ja
piov do Ajvora. Vin vysluchav moje povidomlennia na dyvo spokijno; ja nedoociniuvav joho
vytrymku. Najbie joho zaepylo, o svoju tajemnyciu my prychovuvaly vid nioho do kincia.
Ja dovho hovoryv z nym na ciu temu; my opynylysia v sytuaciji, protylenij tij, jaka sklalasia
vidrazu pislia moho prybuttia do selya, todi vin, jak mih, namahavsia pojasnyty, omu
mene obmynaly j ne zaluyly do Proektu ranie. Odnak teper ilosia pro nezrivnianno
valyvii rei.
Ja namahavsia pidsolodyty piliuliu usima molyvymy argumentamy; Belojn suprovoduvav jich muhykanniam. Vin ie dovho buv na mene trochy obraenyj, i ce zrozumilo, choa kine kincem naebto j vyznav, o my povelysia pravyno. Tym asom Donad
tak samo pryvatnym ynom poperedyv Dilla, oto jedynym, chto pro vse dovidavsia lye na
zasidanni, buv Vihem Ini. Cho jak ja ne terpiv joho, prote zmuenyj buv viddaty nalene
joho vytrymci, bo, sluchajuy Donadovu dopovi, vin i okom ne zmyhnuv. Ja sposterihav za
nym uve as. Cej olovik narodyvsia politykom, cho, moe, j ne dyplomatom, bo dyplomat
ne povynen buty zanadto zlopamjatnym, a Ini, maje tono erez rik pislia toho zasidannia,
koly Proekt ue prypynyv svoje isnuvannia, erez poserednyctvo tretioji osoby odnoho
urnalista peredav presi kupu vidomostej, sered jakych na inomu misci figuruvala naa
z Donadom akcija, vidpovidnym ynom vysvitlena j prokomentovana. Koly b ne vin, cia
sprava vzahali ne zjavylasia b u tomu sensacijnomu vyhliadi, jakyj zmusyv riznych vysokopostavlenych osib, zokrema Raa j Makmahona, zachyaty mene j Donada.
Jak mih perekonatysia yta, koly my j zavynyly u omu, to ce u neposlidovnosti, bo
naa sekretna pracia tak y inake mala v kincevomu rachunku potrapyty do oficijnoho mechanizmu Proektu. Ale jiji bulo predstavleno jak livu robotu, due kidlyvu, z nycymy namiramy zakodyty Proektu, bo my, zamis zvernutysia odrazu do kompetentnych fachivciv
(tobto do armijkych jadernych balistykiv), vovtuzyly jak kustari u malych mastabach,
dajuy tym samym protylenij storoni ans obihnaty nas i stvoryty dlia nas smertenu
zagrozu.

Ja zabihaju tak daleko vpered, ob pokazaty, o Ini ne buv takym nevynnym, jak ce
zdavalosia na peryj pohliad. Jedyne, o vin dozvolyv sobi pid as toho znamennoho zasidannia, ce kika pohliadiv z-pid okuliariv u bik Belojna, jakoho vin napevno pidozriuvav
u spinij z namy konspiraciji; i choa my namahalysia tak sformuliuvaty svij poperednij zvit,
ob tajemnis naych robit vydavalasia prodyktovanoju vymohamy metodyky i nevpevnenistiu v uspichovi (jasna ri, pid uspichom my rozumily te, oho najbie bojalysia), ci pojasnennia ani na chvylynu ne vvely Ini v omanu.
Potim poalasia dyskusija, pid as jakoji Dill dosy nespodivano zauvayv, o realizacija Trexu mohla b prynesty svitovi myr, a ne zahybe, bo skasuvala b doktrynu EV (early
varning zavasnoho poperedennia), pobudovanu na tomu, o mi zapuskom mikontynentanych raket ta jichnioju pojavoju na ekranach radariv u vyych tokach orbitanoho
poliotu isnuje asovyj interval. Zbroja, o vraaje iz vydkistiu svitla na vidstani dimetru
zemnoji kuli, ne prypuskaje molyvosti zavasnoho poperedennia; obydva voroi tabory
opyniajusia u stanovyi supernykiv, koen z jakych trymaje v ruci revover, prystavlenyj
do skroni druhoho. I ce, cilkom molyvo, zumovylo b zahane rozzbrojennia. Ale Donad
zapereyv jomu, o podibna okova terapija mohla b skinytysia j zovsim inake.
Belojn tym asom viduv spriamovanu na nioho pidozrilyvis Ini, j rozpoavsia otoj
nevidvorotnyj rozpad Rady, jakoji sklejity y zalataty ne vdalosia a do kincia isnuvannia
Proektu. Ini vidtodi perestav udavaty, o vin je tiky kymo na ktalt nejtranoho poslancia
y sposterihaa Pentagonu; ce vyjavlialosia v riznyj sposib, ale zavdy v nepryjemnyj dlia
nas. Napryklad, pryjizd armijkych fachivciv jaderykiv i balistykiv, jakyj rozpoavsia
erez dvadcia otyry hodyny pislia cioho zasidannia, nahaduvav ue operaciju po zachoplenniu vorooji terytoriji (vertoliotiv naletilo jak sarany), koly nareti Ini povidomyv pro ce telefonom Belojnovi. Vodnoas bulo vidkladeno obicianyj pryjizd predstavnykiv Kontrproektu.
Ja buv cilkovyto vpevnenyj u tomu, o jaderyky armiji, jakych ja nikoly ne vvaav za venych u bu-jakomu rozuminni cioho slova, tiky pidtverdia nai rezutaty doslidamy u
mastabach polihonu, ale sposib, u jakyj z naych ruk vychopyly vsi dani, zabraly aparaturu,
fotoplivku, protokoly, pozbavyv mene retok iliuzij, jako ja vzahali koly jich mav.
Donad, jakoho ledve terpily u joho vlasnij laboratoriji, znis use ce po-filosofky i navi
pojasnyv meni, o inake j buty ne mohlo, a jakby j mohlo, to ce bulo b lye zbereenniam
tonkoho naliotu umovnostej, na jaki ne slid zvaaty. o taki diji je loginym naslidkom stanovya u sviti i t. d. U pevnomu rozuminni vin mav slunis, odnak toho dobrodija, jakyj
pryjov do mene vranci (ja e leav u liku) i poprosyv daty jomu moji obrachunky, ja spytav
y maje vin order na obuk i y pryjov mene zaaretuvaty. Ce trochy joho spantelyylo, i
ja mih prynajmni poystyty zuby, poholytysia i vdiahty, poky vin ekav na mene v korydori.
Pryrodno, vse ce pojasniuvalosia viduttiam cilkovytoji bezporadnosti. Ja lye povtoriuvav
sobi, o, vlasne, maju tiytysia, bo jakyj by buv mij duevnyj stan, koly b dovelosia vruaty
jomu obrachunky, o viuvaly b finis terrarum.
My, nae sonni muchy, povzaly po selyu, a tym asom armija vyvaliuvala z neba svoji,
zdavalosia, neskinenni zahony j materini resursy: cia operacija napevno ne bula zimprovizovana v ostanniu my jiji maly pidhotuvaty davno, vyznayvy v zahanych rysach,
ade ne bulo vidomo, oho mona spodivatysia vid Proektu. Trioch tyniv jim vystaylo, ob
rozpoaty neobchidnu seriju mikrotonnych vybuchiv; mene zovsim ne zdyvuvalo, o nas

navi ne poinformuvaly pro rezutaty, my diznalysia pro nych zavdiaky vytokam informaciji
erez nyyj techninyj personal, jakyj spilkuvavsia z naymy liumy. Zretoju, za spryjatlyvoho vitru vybuchy uty bulo v usiomu selyi. Jichnia due neznana u vymirach balistyky potunis zumovyla te, o radiaktyvnych opadiv maje ne bulo i jakycho specinych
zapobinych zachodiv ne vyvalosia. Nichto ve do nas ni po o ne zvertavsia, nas ignoruvaly, nae nas vzahali ne bulo. Rappoport pojasniuvav ce tomu, o my z Donadom poruyly pravyla hry. Molyvo. Ini znykav kudy na cili dni, z nadzvukovoju vydkistiu kursujuy mi Vaingtonom, selyem i polihonom.
Na poatku hrudnia, koly poalysia buri, aparaturu v pusteli rozibraly, zapakuvaly, odnoho dnia otyrnadciatytonni helikoptery-krany, pasayrki i vsi ini vertolioty pidnialysia
v povitria, i tak samo nespodivano i vpravno, jak i prybula, armija zalyyla nas, zabyrajuy z
soboju kikanadcia osib z naukovo-techninoho personalu, vraenych radiaktyvnistiu v
ostannij zi sprob, pid as jakoji, koly viryty plitkam, o dijly do mene, bulo pidirvano
zariad z trotylovym ekvivalentom v odnu kilotonnu.
Potim, nae z nas, jak u kazci pro spliau krasuniu, bulo zniato ary, vsi my dosy vavo
zavoruylysia, i za korotkyj as vidbulosia bahato podij. Belojn podav u vidstavku, Protero i
ja zaadaly, ob nas vvaaly takymy, o vyjly z Proektu, Rappoport, zdajesia, due neochoe, ale zrobyv te same z pouttia solidarnosti, j lye Dill ne vdavsia do odnych demonstracij i radyv nam, ob my z vidpovidnymy haslamy v rukach chodyly po selyu j vyhukuvaly jich, bo vvaav nai vynky neserjoznymy. Ne mou ne vyznaty, o do dejakoji miry vin
mav slunis.
Nau buntivlyvu etvirku odrazu vyklykaly do Vaingtona; tam z namy rozmovlialy i
poodynci, i z usima razom; krim Raa, Makmahona j naoho generala (z jakym ja tiky todi
poznajomyvsia osobysto), zjavylysia e j prezydentki radnyky u spravach nauky, j zjasuvalosia, o nae podae spivrobitnyctvo u Proekti je vkraj neobchidnym. Belojn cej dyplomat i polityk skazav na odnij z takych narad, o, oskiky Ini korystujesia cilkovytoju
doviroju, a jomu doviriaju tiky na ver, to nechaj teper Ini zaluy kraych fachivciv i sam
keruje Proektom. Koly taki slova zariasnily v naych vystupach, do nas poaly stavyty jak
do ditej pustotlyvych vereduniv, ta vse zahanych uliublenciv. Ne znaju, jak inym, a z
mene ve dosy bulo cioho Proektu.
Jako uveeri do mene v hote pryjov Belojn, kotryj toho dnia mav pryvatnu zustri z
Raem vi-na-vi, i pojasnyv meni pryyny cych neskinennych umovlia. Radnyky buly perekonani, o Trex ce lye vypadkova porazka v uspinij seriji experymentiv, jaka rozpoynajesia, o vin, vlasne, vyrazno zasviduje nastupni doslidennia budu plidnymy, i tomu
vony je teper bukvano naoju raison detre, interesamy deravnoji vahy, pytanniam yttia i
smerti. Choa taki mirkuvannia ja vvaav absurdnymy, podumavy, ja dijov vysnovku, o
my, vlasne, moemo povernutysia, jako tiky administracija vykonaje nai umovy. My z
Belojnom nehajno poaly jich formuliuvaty. Ja zrozumiv, o ne matymu spokoju i ne zmou
povernutysia do mojeji ystoji bezhrinoji matematyky, jako bez mene robota u Proekti
vse-taky tryvatyme. Ade moja vira v che, o Vidpravnyky zabezpeyly zorianyj kod vid nebaanoho vtruannia, bula same viroju, a ne znanniam y tverdym perekonanniam. Zretoju,
ja due styslo vyslovyv ce Belojnovi; chaj e spravdysia aforyzm Paskalia pro vutlu trostynu.
Jako my ne zmoemo protydijaty, to prynajmni cho znatymemo pro vse.

Poradyvy uotyrioch, my zrozumily j te, omu Proekt ne viddaly armiji. Vona vychovala dlia sebe osoblyvu rasu venych tak by movyty, pid stolom: vony vykonuvaly neskladni
zavdannia, buly obmeeno samostijnymy. Znajuy, vid oho poaty j de skinyty, udovo robyly svoje. Ale kosmini cyvilizaciji, motyvy jichnich dij, yvotvorni efekty syhnalu, zvjazok
mi nymy i joho zmistom, use ce bulo dlia nych ornoju mahijeju. (opravda, i dlia nas
te, zauvayv jak zavdy vjidlyvyj Rappoport). Vreti-ret, my pohodylysia j dali praciuvaty; nas posluchaly doktor prava Vihem Ini znyk iz Proektu (ce bula odna z naych
umov), cho joho nehajno zaminyla ina cyvina osoba, mister Chjudes Fenton. Takym ynom, my pominialy ylo na vajku. Biudet bulo zbieno, liudej z Kontrproektu (nym my
te hrizno potriasaly pered trochy skonfuenymy pokrovyteliamy) vvely do naych doslidnykych grup, a vin sam, zdajesia, perestav isnuvaty, cho zhidno z oficijnoju versijeju nikoly j ne isnuvav. Ote, zihnavy zlis, nadyskutuvavy, postavyvy umovy, jaki maly buty
skrupuliozno dotrymani, my povernulysia dodomu v pusteliu, i tak rozpoavsia, ve
pislia Novoho roku, ergovyj, ostannij perid v istoriji Holosu Neba.

Takym ynom, use pilo po-staromu, tiky j toho, o odne nove oblyia zjavylosia
na zasidanniach Rady Chjudesa Fentona, nazvanoho nevydymkoju, vin umiv buty
maje nepomitnym, i ne tomu, o buv nevelykyj, a tomu, o namahavsia trymatysia v tini.
Zyma v pusteli oznaaje asti buri, ale piani, a ne doi, jaki vypadaly nadzvyajno ridko.
My lehko povernulysia do poperednioho trybu roboty, vlasne, j yttia; ja znovu chodyv veoramy pobalakaty z Rappoportom, znov asom zustriav u nioho Dilla, meni ve vydavalosia,
o Proekt ce i je spravnie yttia, o odne skinysia razom z druhym.
Jedynym novovvedenniam buly otynevi roboi konferenciji, zovsim neoficijni, na
nych po erzi obhovoriuvalysia riznomanitni temy, napryklad, taki, jak perspektyvy kerovanoji evoliuciji rozumnych istot.
o ce nam obicialo? Nibyto vychid na liachy anatomiji, fizilogiji, a erez nych i
cyvilizaciji Vidpravnykiv. Odnak u suspistvi, o dosiahlo takoji fazy rozvytku, jak nae,
zjavliajusia dovhotryvali protyleno spriamovani tendenciji, o jichnich viddalenych naslidkiv ne mona peredbayty. Z odnoho boku, ve sformovani instrumentani technologiji
spravliaju vplyv na isnujuu kuturu i pevnoju miroju zmuuju liudej adaptuvatysia do
jichnich potreb, pidporiadkuvatysia jim. Tak zjavliajusia oznaky intelektuanoho supernyctva liudyny z maynoju, a tako jichnich riznomanitnych symbiziv, i inenerna psychologija ta fizianatomija vykryvaju vrazlyvi miscia, nezadovini parametry liudkoho
organizmu, zvidky ve priamyj liach do planuvannia vidpovidnych udoskonale. Same
zvidsy bere poatok dumka pro stvorennia kiborgiv astkovo skladenych iz tunych
organiv liudej, specino pryznaenych dlia roboty v Kosmosi j doslidennia planet z pryrodnymy umovamy, ne schoymy na zemni; dumka pro bezposerednie pidkliuennia liudkoho

mozku do maynnoji pamjati, pro pobudovu takych prystrojiv, jaki zabezpeuju e nedosianyj rive jednosti liudyny z mechanizmom u fizynomu j intelektuanomu vidnoenni.
Uve cej buket techninych vplyviv zagrouje potencijnym rujnuvanniam biloginoji
odnoridnosti liudstva. Ne lye jedyna zahanoliudka kutura, a j navi jedyna universana
tilesna forma liudyny mohla b pid tyskom podibnych zmin staty mertvym reliktom mynuloho. Liudyna efektyvno peretvoryla b vlasne suspistvo na psychozojinyj riznovyd muranyka.
Z inoho boku, sfera instrumentanych technologij moe pidporiadkovuvatysia vplyvam kutury i zvyajiv. Skaimo, faktory, o formuju modu, mou distaty svoje bitechnologine prodovennia. Technologija mody poky o zupyniajesia na mei liudkoji kiry.
opravda, moda vdaje, nibyto jiji vplyv siahaje dali, ta tiky zavdiaky tomu, o v riznyj as
vona jak osoblyvo cinni vzirci populiaryzuje vidminni varinty liudkoji zovninosti. Dosy
lye zhadaty pro riznyciu mi idealom krasy Rubensa i suasnoju inkoju. Neuperedenomu
storonniomu sposterihaevi zemnych sprav mohlo b vydaty, o v inok, jaki bie za olovikiv zaleni vid vymoh mody, vidpovidno do zminy sezonu yraju to plei, to stehna, to
zjavliajusia velyki hrudy, to vony zmenujusia, nohy to povniaju, to znovu staju tonki j
dovhi i t. in. Prote ci pryplyvy j vidplyvy tilesnoji substanciji lye iliuzija, obumovlena
vidborom tych fizynych typiv liudej z usioho jich rozmajittia, jaki same zaraz zdobuly zahane schvalennia. Takyj proces mona skoryhuvaty bitechnologinymy metodamy. Henna
inenerija zdatna skeruvaty u potribnomu napriamku projavy biloginoji riznoridnosti.
Zvyajno, henetynyj vidbir suto anatominych rys u porivnianni z mohutnistiu vplyvu
kuturotvorych zmin vydajesia ymo neznanym, ale vodnoas i baanym z estetynych
mirkuva (jak ans poyrennia fizynoji krasy). Odnak ja hovoriu pro poatok liachu, de
mona bulo b vyvisyty tablyku rozum na slubi instynktiv; ade velyezna biis materilizovanych produktiv liudkoho mozku obsluhovuje sybarytki nachyly. Rozumno skonstrujovanyj televizor poyriuje intelektuani nisenitnyci; udovi zasoby komunikaciji daju
zmohu peromu-lipomu vdiahnenomu turystom debilu naluktyty ne v sebe vdoma, a bilia
bazyliky soboru Sviatoho Petra. Jakby cia tendencija mala pryvesty do vtorgnennia techninych zasobiv do tila liudyny, jlosia b napevno pro te, ob maxymano rozyryty hamu
pryjemnych viduttiv, a moe, navi pro te, ob, okrim sexu, narkotykiv, kulinarnych utich,
staly dostupnymy j ini, zovsim ie ne vidomi riznovydy uttievoho zbudennia j rozriadky.
Oskiky v naomu mozku je centr nasolody, o mohlo b zavadyty nam pidkliuyty
do nioho syntetyni organy uttiv, jaki davaly b zmohu viduvaty mistyni j nemistyni orgazmy pid as specino vyhadanych i zaplanovanych obriadiv generatoriv bahatohrannoho extazu? Zdijsniuvana v takyj sposib avtoevoliucija oznaaje ostatone obmeennia sebe
ramkamy kutury i zvyajiv, izoliovanis vid pozaplanetnoho svitu j vydajesia vyniatkovo
pryjemnoju formoju intelektuanoho samohubstva.
Nauka j technika napevno zdatni nadaty v nae rozporiadennia zasoby, o zadovoniaju vymohy jak peroho, tak i druhoho liachu rozvytku. I cho vony obydva, koen
po-svojemu, vydajusia nam achlyvymy, ce e ni pro o ne svidy. Ade negatyvni ocinky
takych zmin absoliutno neobgruntovani. Nastanovu, o zanadto dohodaty sobi ne slid,
mona vvaaty docinoju doty, doky nasoloda odnijeji osoby vodnoas zavdaje kody inij
(abo jiji vlasnomu tilu y duchu, jak, skaimo, u vypadku narkomaniji). Nastanova cia moe

buty vyjavom zvyajnoji neobchidnosti, i todi jij treba pidkoriatysia bez zaperee; ale technologiji spriamovani u svojemu rozvytku, vlasne, na te, ob postupovo likvidovuvaty bujaku neobchidnis, o obmeuje liudku povedinku. Ti, chto hovory, o cyvilizacija zavdy
stykatymesia z neobchidnistiu jak formoju obmeennia svobody, po suti, spoviduju najivnu
viru v te, o Kosmos stvorenyj ne bez dumky pro naleni obovjazky rozumnoji istoty.
Voevy, ce pereosmyslennia biblijnoho prysudu liudyni u poti ola zdobuvatyme chlib
svij odennyj. Ale prysud toj ne je etynym, jak vvaaju najivni liudy, vin maje vyrazno
ontologinyj charakter. Umovy, v jakych my zmueni yty, taki, o odni vynachody ne dopomou nam dosiahty sytuaciji zapamoroennia holovy vid uspichiv.
Odnak dalekosiani peredbaennia ne mou spyratysia na ciu prymityvnu viru. Taki
tezy vyholoujusia z purytankych y asketynych pozycij, a asom vid strachu pered
bu-jakoju zminoju. Cej strach ajivsia v hlybyni usich venych dokaziv, o zazdalehi perekresliuvaly molyvosti pobudovy rozumnych mayn. Liudstvo zavdy pouvalosia najbi upevneno, choa j nikoly zruno, v sytuacijach cho trochy ryzykovanych: domika
nebezpeky ne nadaje vyhod tilu, zate zaspokojuje duch. Zaklyk vsi syly j rezervy na front
nauky te mona racinano obgruntovuvaty lye doty, doky rozumni mayny ne stanu
efektyvnoju zaminoju venych.
Nioho pevnoho pro te, jakyj reanyj vyhliad maju obydva napriamky rozvytku
expansinistkyj, abo asketynyj, i hedonistynyj, vkrytyj obolonkoju, my, po suti,
skazaty ne moemo. Cyvilizaciji maju zmohu obraty jak toj, tak i inyj liach atakujuy
Kosmos y izoliuvavy vid nioho. Nejtrynnyj syhnal prynajmni zasviduje te, o dejaki cyvilizaciji ne izoliuju sebe vid svitu.
Cyvilizaciji, nastiky technologino j ekonomino roztiahnutij jak naa, z avangardom, o potopaje v rozkoach, j peryferijeju, jaka mre z holodu, pevnyj napriamok daoho
rozvytku ve zadano same cijeju jiji roztiahnutistiu. Nasampered tomu, o vidstali vidhaluennia namahajusia nazdohnaty avangard z joho materinym bahatstvom, jake tiky erez svoju tymasovu nedosianis vydajesia jim dostatnim vypravdanniam vytraenych u
honytvi zusy; tym samym bahatyj avangard jak objekt zazdroiv i supernyctva utverdujesia v svojij vyosti. Jako ini nasliduju cej avangard, znay, te, o vin roby, ne tiky
dobre, a prosto vydatne! Ote, proces staje cyklinym bo utvoriujesia nemov pozytyvnyj
zvjazok motyviv, o pryskoriuju dayj ruch upered, pidkriplenyj e j hostrymy politynymy antahonizmamy.
Dali, zamknene kolo vynykaje e j tomu, o najvae znajty novi pidchody do
rozvjazannia zavdannia, jake ve pevnym ynom rozvjazane. Spolueni taty, nezvaajuy
na te, o pro nych mona skazaty pohanoho, napevno isnuju, razom iz svojimy chajvejamy, iliuminovanymy plavanymy basejnamy, supermarketamy ta inymy vyjavamy zaslipliujuoji rozkoi. Koly b navi mona bulo vyhadaty zovsim vidminnyj riznovyd blahopoluia i dobrobutu, to chiba o v loni cyvilizaciji vodnoas i riznoridnoji, i v cilomu ne
bidnoji. Ale cyvilizacija, jaka dosiahla b takoji rivnovahy i stala homohennoju, je dlia nas
ymo zovsim nevidomym. To bula b cyvilizacija, o zmohla b zadovonyty elementarni
bilogini potreby usich svojich leniv; i todi, v jiji nacinanych sektorach, poalysia b
pouky daych riznomanitnych liachiv u majbutnie, ve vine vid ekonominoho tysku.

Odnak teper my znajemo napevno, o koly po uych planetach budu prohuliuvatysia peri
poslanci Zemli, ini jiji syny mrijatymu ne pro taki mandrivky, a pro matok chliba.

Nezvaajuy na riznyciu pohliadiv odo problem Proektu, my ja maju na uvazi ne

lye Naukovu Radu stanovyly dosy zhurtovanyj kolektyv, aby novoprybuli, jakych skri
ue nazyvaly najmytamy Pentagonu, mohly buty vpevneni jichni vysnovky budu spryjniati namy v tyky. Cho i ja buv skorie neprychyno nastrojenyj odo nych, ale musyv
vyznaty, o Lirni ta joho kolega molodyj bilog (astrobilog, jak vin kazav) dosiahly, odnak, vydatnoho uspichu, bo prosto v holovi ne vmialosia jim poastylo, pislia usich
naych muk, o tryvaly rik, pislia kolektyvnoho presu, o vyavliuvav nai mizky, vysunuty
zovsim novi hipotezy pro Holos Neba, jakych my j ne torkalysia, do toho ie vidminni
odna vid odnoji i dosy perekonlyvo pidkripleni solidnym matematynym aparatom (z faktografinym bulo hire). Nejmovirno, ale ce bulo tak! Bie toho, astkovo vzajemovykliuajuy
odna odnu, ci novi koncepciji davaly zmohu vyznayty svojeridnu zolotu seredynu, znajty
oryginanyj kompromis, jakyj jich nepohano pojednuvav.
Belojn, moe, tomu, o vyriyv, ne slid, zustrivysia z predstavnykamy Kontrproektu, dotrymuvatysia naoji poperednioji arystokratynoji struktury podilu na vseznajuu elitu i pohano poinformovani okremi kolektyvy, a moe, lye tomu, o viryv u
sensacijnis toho, o my maly pouty, organizuvav lekciju-zustri a dlia tysiai z hakom
naych pracivnykiv. Jako Lirni j Sinester viduvaly pevnu vorois audytoriji, cioho po
nych ne bulo pomitno. Vtim, same tak jim i slid bulo povesty.
U vstupnomu slovi Lirni naholosyv, o jichni praci maly suto teoretynyj charakter,
bo, poza samym zorianym kodom i zahanymy vidomostiamy pro abjau Ikru, jim ne bulo
povidomleno odnych podroby; i zovsim ne jlosia pro jaku paralenu sprobu, pro baannia vyperedyty nas, a tiky pro inyj pidchid do Holosu Neba, z dumkoju same pro taku
konfrontaciju riznych pohliadiv, jaka, vlasne, zaraz vidbuvajesia.
Vin ne zrobyv perervy dlia opleskiv, i sluno, bo jich napevno ne bulo b, i odrazu perejov do suti spravy, dosy itko vyklavy jiji; i mene, j ve zal, sudiay z joho reakciji, Lirni
zachopyv jak svojeju rozpoviddiu, tak i svojeju neperesinoju osobystistiu.
Fachive z kosmogoniji, vin i zajniavsia neju u varinti Chabbla j modyfikaciji Chajjakavy (ote, jako dozvolyte, i v mojij, choa ja tiky pliv matematyni koyky dlia butliv, u
jaki Chajjakava nalyvav nove vyno). Sprobuju korotko navesty joho vysnovky j peredaty,
jako ce meni vdassia, temperamentnyj charakter joho vykladu, o ne raz pereryvavsia
vyhukamy z zalu, bo suchyj lakoninyj perekaz osnovnych poloe lekciji pozbavyv by koncepciju Lirni vsijeji jiji arivnosti. Matematynyj bik spravy, zrozumilo, obmynu, choa
vin vidihrav svoju ro.

 Mij pohliad na problemu takyj, poav Lirni. Kosmos pusujue utvorennia,

vin styskajesia j rozyriujesia peridyno, koni trydcia mijardiv rokiv. Koly Kosmos styskajesia, kine kincem utvoriujesia prirva, v jakij rozpadajesia prostir, zakruenyj, zamknenyj ve ne tiky navkolo zirok, jak u sferi varcida, a j navkolo vsich astynok, navi
elementarnych! Oskiky spinyj prostir atomiv perestaje isnuvaty, znykaje, jasna ri, i vsia
vidoma nam fizyka, jiji zakony poruujusia. Cej bezprostorovyj vyr styskajesia, stiahujesia
j dali, i todi obrazno kauy use vyvertajesia navyvorit, u sferu zaboronenych dlia nas
energetynych staniv, u minusovyj prostir, tobto ce ve ne je nio, ce navi mene, ni
nio, prynajmni z matematynoji toky zoru!
Svit, u jakomu my yvemo, ne maje antysvitiv, tonie, maje jich peridyno, raz na
trydcia mijardiv rokiv. Antyastynky u naomu sviti ce lye slidy tych katastrof, archajini relikty, vony, krim toho, je provisnykamy majbutnioji katastrofy. Ta zalyajesia
ja povertajusia do moho obrazu riznovyd pupovyny, popelye poperednioho zahybloho
Kosmosu, de e je retky nezhasloji materiji; to nemov ilyna mi naym znykajuym pliusovym prostorom i tym, minusovym. ilyna cia zalyajesia vidkrytoju, ne zrostajesia,
ne zakryvajesia, bo jiji ve as rozsuvaje vyprominiuvannia i same nejtrynne! Vono
nae ostanni iskry vohnya, i z nioho poynajesia nastupna faza, bo koly te, perevernute,
dijlo ve do kincia nyivnoji expansiji, utvorylo antysvit, rozsunulo joho, vono znovu
poynaje styskatysia i vyvaliuvatysia erez ilynu, speru nejtrynnym vyprominiuvanniam, najbi pronykajuym i najtryvkiym, ade todi e nemaje svitla, krim nejtrynnoho,
je lye hamma-vyprominiuvannia! Sferyno poyriuvana nejtrynna chvylia i poynaje znovu
rozdymaty Kosmos, nadajuy jomu formu kuli; vodnoas vona je matryceju utvorennia vsich
astynok, jaki zapovnia novonarodenyj Kosmos, nese jich usi v sobi, ale tiky jak molyvis,
oskiky jiji energiji dostatnio dlia takoji materilizaciji!
Koly Kosmos ue perebuvaje u stadiji povnoho rozbihannia tumannostej,
same jak na teper, v niomu e uty vidlunnia tijeji nejtrynnoji chvyli, o joho
narodyla, ce, vlasne, i je Holos Neba ! Z povivu, jakym dmuchnulo erez ilynu, z tijeji
nejtrynnoji chvyli vynykaju atomy, zirky j planety, tumannosti j metagalaktyky, i tym
samym likvidujesia problema lysta Ina cyvilizacija nioho ne vysylala nam nejtrynnym telegrafom, nikoho ne bulo na druhomu kinci, odnoho peredavaa,
nioho j nikoho, krim kosminoji pusaciji, otoho puchyria. Je tiky emisija, vyklykana suto fizynymy pryrodnymy procesamy, za povnoji vidsutnosti liudynopodibnych
istot, ote, pozbavlena bu-jakoho movnoho charakteru, zmistu, znaennia Cia emisija stanovy tryvkyj element zvjazku mi dvoma svitamy poperednim i nastupnym,
tym, o zhasaje, j tym, o znovu stvoriujesia, vona energetyno ta informacijno
povjazuje jich, zavdiaky jij vony zberihaju spadkojemnis, je ne vypadkovymy, a same
rehuliarnymy povtorenniamy; ote, mona skazaty, o cej nejtrynnyj strumi to
zarodok nastupnoho Kosmosu, vyjav zminy pokoli rozdilenych u asi vsesvitiv,
cho u cij analogiji, pryrodno, nemaje nijakoho biloginoho zmistu. Nejtryno je zernom rozpadu lye tomu, o ci astynky najtryvkii z usich. Jichnia neznyennis je
garantijeju cyklinoho vidnovlennia kosmohenezysu, joho povtore
Lirni vyslovyv use ce, zvisno, nabahato dokladnie, obgruntuvav, jak mih, obyslenniamy, pid as joho lekciji v zali panuvala tya, a koly vin zakinyv, rozpoavsia turm.

Joho zakydaly zapytanniamy: jak vin pojasniuje yvotvornis syhnalu? Zvidky vona
vzialasia? y, na joho dumku, to ysta vypadkovis? Ale nasampered zvidky vzialasia
abjaa Ikra?
Zvyajno, ja dumav pro ce, vidpoviv Lirni. Vy pytajete, chto zaplanuvav use ce,
uklav i nadislav? Jakby ne ota yvotvorna dija emisiji, yttia u galaktyci bulo b
nadzvyajno ridkisnym javyem! To, u svoju ergu, ja zapytaju, jakymy je na Zemli fizyni vlastyvosti vody? Jakby voda temperatury minus 4 C ne bula leha za vodu nuliovoji
temperatury i jakby lid ne plavav, usi vodojmy promerzly b do dna i nijaki vodni stvorinnia
ne mohly b vyyty poza meamy ekvatorinoho pojasa. A jakby voda mala inu, ne taku
vysoku dilektrynu konstantu, bilkovi hrudoky ne mohly b u nij utvorytysia, ote, ne bulo
b i yttia u bilkovij formi. Odnak, chiba chto z-pomi uenych zapytuje yjij zylyvosti
majemo cym zavdiauvaty, jak i chto zumovyv same taku dilektrynu konstantu vody abo
pytomu vahu liodu? Pro ce nichto ne pytaje, bo my vvaajemo podibni zapytannia bezhluzdymy. Jakby voda mala ini vlastyvosti, yttia abo vynyklo b u nebilkovij formi, abo
nijakoho yttia ne bulo b. Tak samo ne mona zapytuvaty, chto vyslav bifinu emisiju. Vona
zbiuje molyvis zbereennia vysokomolekuliarnych spoluk, i ce taka vypadkovis y, koly
choete, taka neobchidnis, zakladena v pryrodu reej, jak i te, o voda stanovy spryjatlyvu dlia yttia reovynu. Usiu problemu treba perevernuty, postavyty z holovy na nohy,
todi vona vyhliadatyme tak: zavdiaky tomu, o voda maje pevni vlastyvosti, jak i zavdiaky
tomu, o v Kosmosi isnuje vyprominiuvannia, jake stabilizuje bihenezys, yttia moe vynykaty j protystojaty zrostanniu entropiji uspinie, ni za inych umov
A abjaa Ikra! ulysia vyhuky. abjaa Ikra! Ja bojavsia, o za chvylynu vsi
ponu skanduvaty atmosfera v zali rozpalylasia jak na boxerkomu mati.
abjaa Ikra? Vy krae za mene znajete, o ne vdalosia proytaty tak zvanyj lyst
u cilomu, a lye joho fragmenty, z nych i utvorylasia abjaa Ikra. Ce oznaaje, o jak
zmistovne cile lyst ne isnuje poza vaoju ujavoju, a abjaa Ikra prosto extrakt informaciji,
zakladenoji u nejtrynnomu vyprominiuvanni, z jakoju vam poastylo o zrobyty. erez
ilynu mi svitamy hynuym i novoutvoriuvanym vyrvalysia kluby nejtrynnoho
dymu, lynula chvylia, rozdmuchuvana, jak myna bubaka; jiji energiji vystay dlia rozdymannia nastupnoho Vsesvitu, a hrebi cijeji chvyli prosiaknutyj informacijeju, uspadkovanoju vid fazy, jaka ve znykla; ja ve hovoryv, o u chvyli zakladena informacija, o
stvoriuje atomy i spryjaje bihenezysu. Krim toho, v nij je frakciji, jaki, na na pohliad,
niomu ne slua, ni dlia oho ne potribni. Voda maje vlastyvosti, pro jaki ja zhaduvav,
spryjatlyvi dlia yttia, i nejtrani odo nioho, napryklad, prozoris; voda mohla b ne
buty prozoroju i dlia vynyknennia yttia ce ne malo b znaennia. Tak, jak ne mona pytaty:
A chto zrobyv vodu prozoroju? ne mona j pytaty: Chto uklav recept utvorennia
abjaoji Ikry? Vona je odnijeju z vlastyvostej naoho Kosmosu, jaku my moemo vyvaty
tak samo, jak prozoris vody, ale pozafizynoho sensu vona ne maje.
Zynyvsia straennyj halas; vreti Belojn zapytav, jak Lirni pojasniuje cyklinis povtoriuvannia syhnalu i te, o ini astyny spektru nejtrynnoho vyprominiuvannia neba je
zvyajnym umom i tiky odne-odnisike pasmo nese stiky informaciji?
Ta ce due prosto, vidpoviv Lirni, jakoho, zdavalosia, tiyla schvyliovanis audytoriji. Speru usia emisija bula skoncentrovana same v ciomu pasmi, same tut ilyna

mi svitamy zahostryla jiji, stysnula, zmodeliuvala, jak strumi vody, o vytikaje z vukoho otvoru; speru bulo hostre j tonke jak holka pasmo j nioho bie! Potim, vnaslidok
rozbihu, rozkydu, desynchronizaciji, dyfrakciji, vidchylennia, interferenciji, pasmo dedali
bie rozepliuvalosia, rozmazuvalosia, a nareti erez mijardy rokiv isnuvannia naoho
Kosmosu z pervisnoji informaciji utvoryvsia um, z vukoji koncentraciji yrokyj energetynyj spektr, ade tym asom buly pryvedeni v ruch vtorynni umovi generatory nejtryno
zirky; a te, o my spryjnialy za lyst, je zalykom pupovyny, retkamy, jaki e ne
rozynylysia do kincia u neskinennych rykoetach, mandrivkach z kutka v kutok metagalaktyky. Zaraz zahanoju normoju je um, a ne informacija. Ale v my vynyknennia naoho
Kosmosu, joho vybuchovoho narodennia, nejtrynnyj puchyr nis u sobi povnu informaciju
pro vsiu materiju, o utvorylasia potim z nioho; i same tomu, o vin je nemov reliktom
epochy, odnych slidiv jakoji, okrim nioho, ne sposterihajesia, vin vydajesia nam
navdyvovyu vidminnym vid projaviv zvyajnoji materiji i vyprominiuvannia.
o j kazaty, cia strunka, logino zliutovana teorija, jaku vin nam vyklav, vyhliadala
dosy perekonlyvo. Vin pidkripyv jiji deyceju matematyky pokazav, jaki vlastyvosti
povynna maty ilyna mi svitamy, ob u roli matryci tono vidpovidaty same tomu
misciu nejtrynnoho strumenia, v jakomu perebuvaje emisija, nazvana namy zorianym kodom. To bula dobra robota; vin zaluyv do neji teoriju rezonansu i, vreti, zumiv pojasnyty
u svojich vysnovkach navi postijne povtorennia syhnalu; te same stosuvalosia j miscia, otoho
radintu Maloho Psa, zvidky nadchodyv tak zvanyj lyst.
Todi ja vziav slovo i skazav, o, vlasne, ce Lirni postavyv use z nih na holovu, oskiky
dotoyv do lysta cilyj Vsesvit, takyj, jakyj buv jomu potribnyj; pidibrav do danoji energetyky syhnalu liachom zvyajnoho prypasovuvannia vidpovidni rozmiry svojeji ilyny i navi zminyv geometriju svoho ad hoc skonstrujovanoho Kosmosu takym ynom, ob
napriamok, z jakoho nadchody syhnal, vyjavyvsia vypadkovym.
Lirni, usmichajuy, vyznav, o do pevnoji miry ja maju slunis. Ale dodav, o,
koly b ne joho ilyna, svity poslidovno vynykaly b i hynuly bez koherentnoho
zvjazku, konyj buv by inym, tobto mih by buty inym, abo Kosmos nazavdy zalyyvsia b u bezenergetynij fazi antysvitu i pryjov by kraj bu-jakomu tvorenniu,
kraj usim molyvym svitam, ne bulo b ni nas, ni zirok nad namy, j nichto ne mih by
suyty sobi holovu nad tym, oho ne stalosia Prote stalosia ! Nejmovirna skladnis
lysta pojasniujesia tak: velyezna skoncentrovanis ahoniji obumovliuje te, o hynuyj svit, jak nebiyk duu, viddaje vsiu svoju informaciju; vona ne znyujesia,
a, pidliahajuy nevidomym dlia nas zakonam, ade fizyni zakony prypyniaju svoju
diju v umovach velyeznych temperatur, nadtysku i rujnuvannia prostoru, zlyvajesia z tym, o prodovuje isnuvaty, z nejtrynnym zhustkom u ilyni.
Belojn, jakyj holovuvav, zapytav, y my choemo odrazu rozpoaty dyskusiju, y speru
posluchajemo e j Sinestera. My proholosuvaly za druhu propozyciju, jasna ri, iz cikavosti.
Lirni ja trochy znav, bo zustriav joho u Chajjakavy, a ot pro Sinestera dosi navi ne uv. To
buv nevysokyj molodyk z nevyraznym, brezklym oblyiam, o, zretoju, ne malo nijakoho
znaennia.
Vin poav maje tak, jak Lirni. Kosmos je pusujuym utvorenniam iz zminnymy fazamy holuboho stysnennia i ervonoho rozyrennia. Kona faza tryvaje blyko trydciaty

mijardiv rokiv. U ervonij fazi rozbihannia galaktyk pislia rozporoennia materiji i ocholodennia planetopodibnych til na nych vynykaje yttia, jake inodi nabuvaje rozumnych
form. Koly rozyrennia zakinujesia i Kosmos poynaje docentrovo styskuvaty, u cij holubij
fazi postupovo vynykaju gigantki temperatury j dedali synie pronykajue vyprominiuvannia, jake znyuje vsiu yvu materiju, o protiahom kikoch mijardiv rokiv vstyhla zaselyty planety. Oevydno, o v ervonij fazi, v jakij my yvemo, isnuju cyvilizaciji riznoho
stupenia rozvytku. Maju isnuvaty j taki, kotri vyperedyly vsich u technologinomu vidnoenni i zavdiaky rozvytkovi nauk, zokrema kosmogoniji, usvidomliuju vlasne majbutnie
Kosmosu. Ote, ci cyvilizaciji, y, skaimo, cyvilizacija, o znachodysia u jakij pevnij galaktyci, znaje proces uporiadkovanoji organizaciji projde svoju vyu toku i ponesia
proces zahanoho znyennia u zrostajuij temperaturi. Jako taka cyvilizacija volodije
znano biymy znanniamy, ni my, vona bude zdatna jakoju miroju peredbayty podayj
pislia holuboho kincia svitu perebih podij, a jako e bie zbahaty svoji znannia,
zmoe vplynuty na cej majbutnij stan
Tut u zali znovu zynyvsia halas: Sinester vykladav ne bie i ne mene jak teoriju
keruvannia kosmogoninymy procesamy!
Astrobilog, jak i Lirni, vychodyv z toho, o dvotaktnyj kosminyj dvyhun ne je povnistiu determinovanyj, bo, osoblyvo u fazi kompresiji, vynykaju znani indeterministyni
javya, ne mona tono peredbayty, jakyj riznovyd Kosmosu vynykne pislia ergovoho
stysnennia, vnaslidok u pryncypi vypadkovoho rozkladu mas, zminnoho perebihu anihiliaciji
too. Z cymy trudnoamy my stykajemosia, zvisno, v naych, minitiurnych, mastabach,
napryklad, my ne moemo peredbayty i obyslyty perebih turbulentnych procesiv, pid
as jakych utvoriujusia zavychrennia (skaimo, jak u vodi, o rozbyvajesia ob skeli). Ote,
okremi ervoni Vsesvity, jaki po erzi vynykaju z holubych, mou tak vidrizniatysia odyn
vid odnoho, o nyni realizovanyj, v jakomu isnuje yttia, moe vyjavyty efemernym, nepovtornym abo takym, pislia jakoho nastane dovha serija mertvych pusacij.
Takyj horoskop moe ne vlatovuvaty otu vysokorozvynenu cyvilizaciju, jaka beresia
do sprob zminyty kartynu vinosti, ve nazavdy abo mertvo rozarenoji, abo mertvo zastyhloji, zminyty zavdiaky pevnym astroinenernym manipuliacijam. Hotujuy do nemynuoji zahybeli, cia cyvilizacija moe vidpovidno zaprogramuvaty zirku y zorianu systemu, istotno modyfikujuy energetyku cijeji systemy, tak o vona staje ymo na zrazok
hotovoho do diji nejtrynnoho lazera, a tonie stane takym lazerom lye v toj moment, koly
tenzory gravitaciji, parametry temperatury, tysku i t. d. perevya pevni maxymani
znaennia, koly sama fizyka danoho Kosmosu pone rozpadatysia na druzky! I todi vsi ci
hynui suzirja pid vplyvom fenomeniv, jaki dadu zmohu vyvinyty nakopyenu energiju,
peretvoriasia na sucinyj ornyj nejtrynnyj spalach, due dokladno, due reteno zaprogramovanyj. Jak najbi pronykajue i najtryvkie z usich vyprominiuva, cia nespadna j nezrostajua nejtrynna chvylia javliatyme soboju ne tiky alobnyj podzvin po hynuij fazi Kosmosu, a j zarodok nastupnoji fazy, bo formuvatyme utvorennia novych elementarnych astynok. Krim toho, zamatryciovana v zirci nastanova misty u sobi bifiliju zbiennia
ansiv zarodennia yttia.
Ote, v cij mastabnij kartyni zorianyj kod vyjavliavsia peredaeju, vyslanoju u mei
naoho Kosmosu z Kosmosu, jakyj buv joho poperednykom. Vidpravnyky, takym ynom, ne

isnuvaly onajmene ve trydcia mijardiv rokiv. Pidhotuvaly poslannia take tryvke,

o vono pereylo zahybe jichnioho vsesvitu i, vkliuyvy u procesy tvorennia nastupnoho,
pryvelo v ruch evoliuciju yttia na planetach. I my te buly Jichnimy dimy
To bula udova dumka! Syhnal zovsim ne lyst, joho yvotvornis jak forma ne
superey zmistu. Ce lye my, zhidno z naymy ustalenymy ujavlenniamy, namahalysia
rozjednaty te, o ne rozjednujesia. Syhnal, y, skorie, dijovyj impus, poynaje nasampered
tak nastrojuvaty kosminu materiju v jiji novomu vtilenni, ob vynykaly astynky z baanymy z pohliadu, zvyajno, tijeji cyvilizaciji, vlastyvostiamy; a ve koly ponesia utvorennia zirok i planet, todi pidkliuasia do diji i ini, najavni v impusi z samoho poatku,
ale doty pozbavleni adresativ strukturni osoblyvosti, jaki lye teper vyjavlia svoju zdatnis
pidtrymuvaty narodennia yttia. A oskiky lehe zbiyty ansy zbereennia velykych
molekul, ni dyryguvaty j keruvaty utvorenniam najbi elementarnych cehlynok materiji,
my vidkryly peryj efekt jak okremyj i bezzmistovnyj, a druhomu, atomotvoromu, prypysaly nazvu lysta.
My ne proytaly joho tomu, o ce dlia nas, dlia naoji nauky fizyky, chimiji, v
cilomu nemolyve. Ta z klaptykiv zna, uvinenych u prychovanij formi v impusi, my sklaly
dlia sebe recept abjaoji Ikry! Takym ynom, syhnal keruje, a ne povidomliaje, i adresovano
joho Kosmosu, a ne jakymo istotam. My moemo tiky namahatysia pohlybyty nai znannia,
spyrajuy na syhnal, jak i na abjau Ikru.
Koly Sinester skinyv, zapanuvala rozhublenis. Oto buly embarras de richesse! Syhnal
jak pryrodne javye, jak ostannij nejtrynnyj akord hynuoho Kosmosu, o dolynuv na
nejtrynnij chvyli, vynesenij iz ilyny mi svitom ta antysvitom; syhnal jak peredsmertnyj
cilunok, jak kryvava vyrazka na oli y jak zapovit ve ne isnujuoji cyvilizaciji, aternatyva vahoma!
Sered nas znajlysia prychynyky oboch pohliadiv. Bulo pidkresleno, o v zvyajnomu,
tobto pryrodnomu, orstkomu vyprominiuvanni je frakciji, jaki pryskoriuju temp mutaciji,
a tym samym i proces evoliuciji, na vidminu vid inych frakcij; prote z cioho ne vyplyvaje,
o peri o oznaaju, a druhi ni. Jakyj as usi namahalysia hovoryty razom. Meni
zdavalosia, o ja stoju bilia kolysky novoji mifologiji. Zapovit my jak spadkojemci Otych
Oskiky cioho vid mene ekaly, ja poprosyv slova. Poav ja z nahaduvannia, o erez
dovinu kikis took na ployni mona provesty dovinu kikis kryvych. Ja nikoly ne
vvaav svojim zavdanniam stvoryty maxymanu kikis riznych hipotez, bo jich mona vyhadaty bezli. Zamis toho, ob dopasovuvaty na Kosmos ta joho peropoatky do syhnalu,
dosy bulo b, napryklad, vyznaty, o naa pryjmana aparatura prymityvna v tomu rozuminni, v jakomu prymityvnym je radipryjma z nykoju selektyvnistiu. Vin pryjmaje kika
stancij odnoasno, erez o vynykaje mianyna; odnak toj, chto ne rozumije odnoji z mov,
jakymy vedusia peredai, moe prosto zarejestruvaty vse pidriad i suyty sobi nad cym holovu. Tak samo j my mohly staty ertvamy podibnoji techninoji pomylky.
Molyvo, tak zvanyj lyst je rejestracijeju odrazu kikoch pereda. Jako vychodyty z
zasady, o v Galaktyci praciuju avtomatyni peredavai same na cij astoti, u pasmi, jake
my vvaajemo odnym kanalom peredai, todi navi postijne povtorennia syhnaliv mona po-

jasnyty. Ce mou buty syhnaly, za dopomohoju jakych suspistva, o utvoriuju cyvilizacijni komplexy, systematyno pidtrymuju synchronnu robotu jakycho svojich techninych
prystrojiv, napryklad, astroinenernych.
Ce pojasniuvalo b cyklinis syhnaliv, ale pohano uzhoduvalosia b iz abjaoju Ikroju,
choa, z pevnoju natiakoju, i jiji syntez mona vmistyty do cijeji schemy, jaka prynajmni
skromnia, ote, j rozvalyvia za ti gigantki kartyny, kotri pered namy rozhortalysia. Je
zahadka, o jiji poza syhnalom my ne rozumijemo, a same syhnal samotnij. Jich by malo
buty due bahato. Ta perekrojuvaty ve Kosmos, aby rozhadaty zahadku, ce rozki, jakoji
my ne moemo sobi dozvolyty. Ade syhnal mona bulo b vvaaty i muzykoju sfer, ymo
na ktalt himnu, nejtrynnych fanfar, jakymy Vysoko-rozvynena Cyvilizacija vitaje, skaimo,
pojavu supernovoji zirky. Lyst moe buty j apostokym: je tam Slovo, o staje Tilom, je
tako na protyvahu jomu abjaa Ikra, kotra u vyhliadi Pana Much, abo porodennia
temriavy, vkazuje na manichejku pryrodu syhnalu i svitu. Prodovennia podibnych tlumae my povynni vyznaty neprypustymymy. A vzahali, obydvi hipotezy je konservatyvnymy, osoblyvo hipoteza Lirni, bo vona zvodysia do rozpalyvoho zachystu isnujuoho
stanu reej. Lirni ne choe vidijty vid tradycijnoji pozyciji tonych nauk, jaki vid samoho
svoho vynyknennia zajmalysia javyamy Pryrody, a ne Kutury, bo nemaje fizyky y chimiji Kutury, a tiky materinych elementiv Vsesvitu. Ne baajuy vidmovyty vid
traktuvannia Kosmosu jak suto fizynoho objektu, pozbavlenoho znae, Lirni povivsia
jak toj, chto laden napysanyj vid ruky lyst rozhliadaty jak sejsmogramu. Zretoju, liudkyj
poerk, jak i sejsmograma, to lye pevnoho rodu skladni kryvi liniji.
Hipotezu Sinestera ja vyznayv jak sprobu vidpovisty na pytannia: y uspadkovuje
o novoutvorenyj Kosmos vid svoho poperednyka? Vin dav taku vidpovi, v jakij na kod,
zalyajuy tuno utvorenym, perestav buty lystom. Skinyv ja, pereliyvy velyeznu
kikis vychidnych pryncypiv, uziatych nymy oboma zi steli: minusovyj puchyr materiji,
peretvoriuvanyj u kinci stysnennia na informaciju, vypalennia na oli chvyli atomorodnych styhmativ; pereviryty cioho ne mona bude nikoly, ex definitione, bo ce maje vidbuvatysia tam, de ne tiky ve ne isnuvatyme bu-jakych istot, a j samoji fizyky. Vse ce dyskusija
pro potojbine yttia, zamaskovana fizynoju terminologijeju. Abo jaka Philosophy Fiction, za analogijeju do Science Fiction. Pid filosofkym prykryttiam prychovujesia mif, u
ciomu ja vbaaju lye signum temporis, ta j hodi.
Zrozumilo, o pislia cioho dyskusija spalachnula jak poea. Pid kine Rappoport nespodivano pidvivsia z ie odnijeju hipotezoju. Vona bula taka oryginana,
o chou jiji perekazaty. Rappoport vidstojuvav tezu, o riznycia mi tunym i
pryrodnym ne je cilkovyto objektyvnoju, ne je ymo danym jak absoliut, vona
vidnosna i zaley vid piznavano pryjniatoji systemy koordynat. Skaimo, substanciji,
jaki yvi organizmy vydaliaju v procesi obminu reovyn, vvaajusia pryrodnymy produktamy. Jako ja zjim zabahato cukru, joho nadlyok vyvodytymu z organizmu
moji nyrky. y tunyj, y naturanyj cukor u sei, zaley vid mojich namiriv.
Jako ja navmysne zjiv stiky cukru, ob potim vydaliaty joho, bo mechanizm cioho
javya meni vidomyj i naslidky takych dij mnoju peredbaeni, to joho najavnis u sei
tuna, a jako ja najivsia cukru tiky tomu, o meni zakortilo solodekoho, joho
najavnis pryrodna. Ce mona dovesty. Jako chto dosliduje moju seu i jako ja

vidpovidnym ynom domovyvsia z nym, najavnis cukru, jaku vin vyjavy, moe maty
znaennia informacijnoho syhnalu. Cukor oznaatyme, napryklad, tak, a brak cukru ni. Ce bude proces symvolinoji syhnalizaciji, najvyoju miroju tunyj, ale
tiky mi namy dvoma . Chto pro nau domovlenis ne znaje, nioho pro neji z analizu
sei ne dovidajesia. Ce vyplyvaje z toho, o naspravdi u Pryrodi, jak i v Kuturi,
isnuju lye naturani javya; tunymy vony staju tiky tomu, o my svojimy
dijamy abo domovlenistiu pevnym ynom pojednujemo jich. Absoliutno tunymy,
bo nemolyvymy, buvaju lye udesa.
Pislia takoho vstupu Rappoport zavdav holovnoho udaru. Prypustimo, o bilogina
evoliucija moe jty dvoma liachamy: abo vona stvoriuje okremi organizmy, z jakych potim
vynykaju rozumni istoty, abo, v inij svojij formi, stvoriuje nerozumni, odnak,
nadzvyajno vysokoorganizovani bisfery; nazvemo jich lisamy yvoho mjasa y vehetacijeju vidminnoho vid zemnoji typu, jaka u procesi dovhotryvaloho rozvytku opanovuje navi
jadernu energetyku. Prote evoliucija opanovuje jiji ne tak, jak my technologiju pobudovy
jadernych reaktoriv y bomb, a tak, jak nai tila opanuvaly obmin reovyn. Todi produktamy metabolizmu staju javya promenevoho typu, a v podaomu navi nejtrynni potoky, o stanovytymu lye vydilennia takych planet i organizmiv na nych i jaki my oderuvatymemo vlasne u vyhliadi zorianoho kodu. V ciomu vypadku jdesia pro cilkom pryrodnyj proces, bo ti organizmy ne maly namiru o komu posylaty, povidomliaty, i strumeni
vyprominiuvannia lye nemynuyj naslidok jichnioho obminu reovyn, emisija vydile.
Ale moe buty j tak, o pro jichnie isnuvannia ini organizmy-planety zumiju dovidatysia
zavdiaky takym, zalyenym u prostori, slidam. Todi ce bude riznovyd syhnalizaciji mi
nymy.
Rappoport dodav, o joho hipoteza dobre uzhodujesia z vlastyvymy nauci zasadamy:
ade nauka ne podiliaje javya na tuni j pryrodni; vin z cioho j vychodyv. Hipotezu,
prynajmni v pryncypi, mona pereviryty (vidkryttiam abo samych nejtrynnych organizmiv, abo lye jich teoretynoji molyvosti), bo vona ne vidsylaje nas do inych svitiv.
Ne vsi zbahnuly, o ta hipoteza ne bula lye vdalym pidtverdenniam vynachidlyvosti
jiji avtora; ade v pryncypi mona peredbayty i obyslyty dovinyj typ obminu reovyn, vychodiay z danych fizyky ta chimiji; ale, vychodiay z tych e danych, nemolyvo peredbayty
y vyrachuvaty kuturu, v umovach jakoji pevni istoty pyu i posylaju nejtrynni lysty. Ce
javye inoho, nefizynoho charakteru. Jako cyvilizaciji hovoria riznymy movamy, j mi
nymy znana riznycia u rozvytku, u najlipomu vypadku men obiznani vylua z oderanoho povidomlennia lye te, o v niomu je fizynoho (y pryrodnoho; ce odnakovo). Nioho
bie vony ne zrozumiju. I spravdi, za dostatnioji rozbinosti mi cyvilizacijamy ti sami poniattia, jako vony navi funkcinuju u oboch kuturach, oznaaju absoliutno rizni rei.
Pomi inymy obhovoriuvalosia j pytannia, racinana y ni molyva cyvilizacija Vidpravnykiv, bajdue, isnuje vona y jiji, za Sinesterom, ve nema. Vtim, chiba mona
vvaaty racinanoju cyvilizaciju, sturbovanu tym, o bude v nastupnomu Kosmosi, erez
trydcia mijardiv rokiv pislia jiji zahybeli? Jakoju maje buty navi dlia straenno bahatoji
cyvilizaciji cina, oplaena doleju yvych istot, ob vona mohla staty bilia kerma Velykoji
Kosmogoniji? Te same, zretoju, stosujesia i yvotvornoho efektu. Mona vvaaty, o dlia

nych use ce je racinanym, tobto, o nemaje nezminnoho dlia vsich cyvilizacij znaennia
racinanosti.
Pislia zakinennia tijeji narady kikanadcia jiji uasnykiv zibralysia u Belojna i do piznioji noi rozmirkovuvaly vholos, jako navi Sinester z Lirni j ne perekonaly nas, zate
napevne dolyly masla u voho, o ve poav buv pryhasaty. Obhovoriuvalosia te, o vyklav
Rappoport. Vin dopovnyv i pohlybyv skazane, j pered namy postala nejmovirna kartyna gigantkych bisfer, jaki, peredajuy v Kosmos, ne znaju sami, o roblia; to bula nevidoma
nam nastupna faza homeostazu, pojednannia yttievych obminnych procesiv, o, dijovy
do derel jadernoji energiji, svojeju mohutnistiu poynaju dorivniuvaty energiji Soncia.
Bifinis jichnich nejtrynnych vydile stavala dostemenno podibnoju do dijanosti roslyn,
jaki napovnyly zemnu atmosferu kysnem, umolyvliujuy yttia inym organizmam, o ne
znaju fotosyntezu, ale trava dala nam ansy isnuvannia bez usiakoho namiru! abjaa
Ikra j usia informacijna storona lysta stavaly, takym ynom, produktamy nadzvyajno
skladnoho obminu reovyn. abjaa Ikra peretvoriuvalasia na riznovyd vidchodiv, na lak iz
strukturoju, zalenoju vid planetarnoho metabolizmu.
Koly my z Donadom povertalysia do hoteliu, vin skazav, o pouvajesia, po suti, oukanym: povidok, na jakomu my bihajemo po kolu, trochy popueno, ale zahalom nae stanovye ne zminylosia my tak samo zvjazani, skuti. My buly svidkamy jaskravoho intelektuanoho fejjerverku, ta koly vin zhas, zalyylysia ni z ym. Moe, navi o u nas i odibrano, viv dali Donad, bo pered cym my dosiahly consensus omnium odo lysta, u
konverti jakoho vyjavyly trochy pisku (tak vin nazvav abjau Ikru). Poky my virymo v te,
o oderaly lyst, chaj navi nezrozumilyj, chaj tajemnyyj, same znannia pro isnuvannia
Vidpravnyka maje avtonomnu vartis. Ale koly vyjavliajesia, o to, moe, j ne lyst, a jaki
kryvuli, o nioho ne oznaaju, nam ne zalyajesia nioho, krim pisku i nechaj vin
navi zolotonosnyj, my pouvajemosia vbohymy, bie toho, obikradenymy.
Ja dumav pro vse ce, koly zalyyvsia sam. Sylkuvavsia zbahnuty, zvidky, vlasne, beresia v meni ta pevnis, jaka daje meni zmohu vidkydaty pozyciji, vidminni vid mojeji, cho
i pidkripleni povanymy argumentamy? Ade ja vse taky buv perekonanyj, o my oderaly
lyst. Dlia mene due valyvo ne ciu moju viru peredaty ytaevi, ne v ciomu ri, a te,
na omu vona gruntujesia. I jako ce meni ne vdassia, ja ne povynen buv pysaty svojeji
knyky. Bo same taka jiji meta. Liudyna, kotra, jak ja, due dovho, bahato raziv, na riznych
frontach nauky, bylasia nad problemamy rozhaduvannia yfriv Pryrody, spravdi znaje pro
nych bie, ni zdatni umistyty v sobi jiji pryhladeni matematyni publikaciji.
I, spyrajuy na ci intujityvni znannia, jakych inym peredaty ne mona, ja zasviduju,
o abjaa Ikra iz svojim rezervuarom jadernoji energiji, z efektom perenosu detonaciji
mala obernutysia v naych rukach na zbroju, bo my syno j nestrymno cioho prahnuly. Te,
o nam ne poastylo, vypadkovym buty ne moe. Ade nadto bahato raziv take vdavalosia
v inych sytuacijach, otych pryrodnych. Ja udovo mou ujavyty sobi istot, jaki peredaly
syhnal. Vony skazaly sobi: zrobimo joho takym, ob ti, chto e do cioho ne hotovyj, ne zumily joho rozyfruvaty; majemo buty e oberenii chaj navi pomylkove proytannia ne
das jim toho, o vony ukaju i v omu jim slid vidmovyty.
Atomy j galaktyky, planety j nai tila systemoju podibnych zasteree otym Kymo ne
buly zabezpeeni, tomu my j viduvajemo vsi prykri naslidky vidsutnosti Koho. Nauka

astyna Kutury, bezposerednio dotyna do svitu. My vykolupujemo z nioho matoky j

pohlynajemo jich ne v tij poslidovnosti, jaka najbie nam potribna, bo nichto jiji zylyvo
dlia nas ne vyznayv, a v tij, jaka rehuliujesia tiky oporom samoji materiji. Atomy y zirky
ne maju odnych argumentiv i ne mou ynyty nam opir, koly my vyhadujemo modeli jichnioji budovy, ne zaboroniaju nam dostupu do zna, molyvo, smerteno nebezpenych. Use,
o isnuje poza liudynoju, podibne do mertviaka, kotryj ne moe maty nijakych motyviv.
Prote z tijeji chvylyny, koly ne syly Pryrody, a syly Rozumu spriamovuju do nas poslannia,
stanovye cilkovyto zminiujesia. Toho, chto poslav lyst, sponukaly do cioho mirkuvannia,
bezpereno, odo yttia nebajdui.
Z samoho poatku ja najbie bojavsia neporozuminnia. Ja buv peven, o nam ne
pryslaly znariaddia vbyvstva, odnak use svidylo, o my otrymaly opys jakoho znariaddia,
a dobre vidomo, jak my vmijemo jich zastosovuvaty. Navi liudyna dlia inoji liudyny je
znariaddiam. Znajuy istoriju nauky, ja ne ujavliav sobi, o mona stvoryty doskonalyj zachyst vid naduyva. Ade vsi technologiji je cilkovyto nejtrani, ta konij my zumily prypysaty jak metu smer. Pid as otijeji neserjoznoji, ale rozpalyvoji konspiraciji, pevna ri,
najivnoji, ta instynktyvno neobchidnoji dlia nas, ja zbahnuv, o na Vidpravnykiv pokladatysia ne mona, bo vony ne peredbayly toho, o my pomylkovo zrobymo z informacijeju.
Zabezpeyty vid perekrue te, o zaplanovane svidomo, ja vvaav reanoju spravoju, ale
ne te, o bulo naoju pomylkoju y naym zapovnenniam prohalyn nepravynymy pidstanovkamy. Bo navi pryroda, jaka protiahom otyrioch mijardiv rokiv uyla biloginu evoliuciju unykaty pomylok, dijaty pid znakom usich molyvych zasteree, ne perekryla vsiliakych binych steynok yttia, joho zavulkiv, ne garantuvala vid vyvychiv, pomylok, neporozumi, ce pidtverduje syla-sylenna vidchyle u rozvytku organizmiv y choa b
najavnis takoji chvoroby, jak rak. Prote tiky-no Vidpravnyky domohlysia svoho, vony zalyyly daleko pozad sebe navi nepereverenu dlia nas doskonalis budovy biloginych system. Odnak ja ne znav bo zvidky mih znaty! o jichni rozvjazannia, krai za bilogini, tak usebino nadijni, zabezpeeni pered vtruanniam nevtaemnyenych.
Tijeji noi, u velykomu zali invertora, nad pokreslenymy arkuamy paperu ja ne tiky
tomu viduv raptovu mlis i malo ne zneprytomniv, ne tiky tomu meni potemnilo v oach,
o ach, jakyj navysav nadi mnoju dovhymy tyniamy, znenaka rozvijavsia, ale j tomu, o
v tu chvylynu ja maje na dotyk viduv Jichniu vely. I zbahnuv, u omu poliahaje i ym
moe buty Cyvilizacija. My dumajemo pro ideanu harmoniju, pro etyni cinnosti, pro pidnesennia nad vlasnymy nedolikamy, koly ujemo ce slovo i povjazujemo joho z tym, o v nas
najkrae. Ale Cyvilizacija peredusim je znanniam, jake usuvaje zi sfery molyvych same taki
poyreni v nas sytuaciji, koly najsvitlii umy z mijarda rozumnych istot naprueno ukaju
liachiv do zahanoji zahybeli, musia robyty te, oho ne chou, omu ynia opir, bo ne
maju inoho vychodu. Samohubstvo te ne vychid; y cho na volosynu zminyvsia b podayj chid robit, y ne bulo b naestia metalevoji sarany z neba, koly b my obydva vidibraly
sobi yttia? Jako vony peredbaaly taki sytuaciji, ja ne mou vytlumayty cioho inake, ni
tiky tak, o vony abo koly buly, abo, chtozna, j zaraz e je podibnymy do nas.
Chiba ja ne kazav na poatku cijeji knyky, o tiky istota, zakorinena v zlo, viduvaje,
jaku zdobuvaje svobodu, koly roby dobro? Lyst buv, joho poslaly, vin upav na Zemliu do
naych nih, vin padav na neji nejtrynnym doem, koly mezozojki jaery erevom oraly

bolota sered lisiv karbonu, koly paleopitek, zhodom nazvanyj prometejkym, obhryzajuy
kistku, pobayv u nij peru palyciu. A abjaa Ikra? Ja zdohaduju, o ce, cho i karykaturno
perekrueni naym nevminniam i neznanniam, ale j naym odnobino zvychnutym destruktyvnym znanniam, fragmenty toho, o bulo zakladeno v lysti, zarady oho joho bulo
poslano. Ja perekonanyj, o joho ne kynuly v kosminyj morok, nemov kami u vodu. Vin
buv zadumanyj jak holos, yje vidlunnia povernesia, jako holos pouju i zrozumiju.
Svojeridnym pobinym produktom pravynoho pryjomu mav buty zvorotnyj syhnal, jakyj povidomyv by Vidpravnykam, o zvjazok nalahodeno, i vodnoas spovistyv by, de ce
stalosia. Ja mou tiky nejasno zdohaduvaty pro mechanizm, jakyj zdijsnyv by ce. Energetyna avtonomija abjaoji Ikry, ote jiji spriamuvannia na samu sebe jadernych reakcij, o
tiky pidtrymuju stan, jakyj roby jich molyvymy, i bie ni dlia oho ne prydatni, ce
dokaz i oznaka naoji pomylky, bo najbie, oho my dosiahly, bulo vidkryttia efektu takoho
zahadkovoho, jak i zdatnoho v zovsim inych umovach vyvinyty, skoncentruvaty j kynuty
nazad u prostir impus velykoji syly. Tak, efekt Trexu, vidkrytyj Donadom Protero, pry
pravynomu proytanni kodu realizuvavsia b jak zvorotnyj syhnal, jak vidpovi, spriamovana do Vidpravnykiv. Ce pojasniuje dlia mene joho fundamentanyj mechanizm dija,
perenesena z najbioju kosminoju vydkistiu, energija bu-jakoji velyyny, perenesena na
bu-jaku vidsta. Cia energija, pevna ri, maje sluyty ne znyenniu, a peredai informaciji.
Toj vyhliad, v jakomu pered namy postav Trex, buv naslidkom deformaciji zakladenoho u
nejtrynnyj potik povidomlennia pid as joho syntezu. Pomylka vynykla z pomylky, inake
j buty ne mohlo. Mene j dosi dyvuje jichnia vsebinis, cho vona j cilkom logina, ade
vona zvela nanive navi potencijno zhubni naslidky pomylok; bie ni pomylok zumysnych zusy, spriamovanych na te, ob obernuty zipsovane znariaddia na vbyve vistria.
Metagalaktyka ce velyeznyj muranyk psychozojikiv. Cyvilizaciji, o vidrizniajusia vid naoji tiky pevnym vidchylenniam napriamku rozvytku, ale, jak i my, e ne
objednani, borsajusia u vnutrinich superenostiach, spaliuju svoji resursy u bratovbyvych vijnach, protiahom tysiaoli znov i znov sylkujusia rozhadaty kod, tak samo
bezuspino, jak i my; tak samo namahajusia dyvovyni ulamky zna, zdobuti pid as tiakoji
praci nad zahadkoju, pererobyty na zbroju, j tak samo, jak i nam, jim ce ne vdajesia. Koly
u meni zmicnila pevnis, o vse vidbuvajesia same tak? Vako skazaty.
Tiky najblyym Ajvorovi, Donadu ja ce rozpoviv, i ve pered ostatonym vyjizdom z selya podilyvsia cymy dumkamy mojeju pryvatnoju vlasnistiu z ujidlyvym
doktorom Rappoportom. Usi vony, dyvna ri, spoatku prytakuvaly, z pomitnoju vtichoju j
rozuminniam, a potim, podumavy, hovoryly, o, jak na danyj nam svit, zanadto harne
cile skladajesia z mojich zdohadiv. Molyvo. o my znajemo pro cyvilizaciji, krai vid
naoji? Aniohisiko. Oto, moe, j ne vypadaje maliuvaty taku kartynu, na jakij my figurujemo de pid ramoju, jak haba vsijeji Galaktyky y jak odyn z embriniv, zastriahlych u
perejmach polohiv, o tiahnusia vikamy, abo, vreti, jako vyty porivniannia Rappoporta,
jak plid, cho u spovytku j dosy harnyj, ale blykyj do toho, ob zaduytysia vlasnoju
pupovynoju. Tijeju, jaka je vidhaluenniam kutury j vysmoktuje yttievi soky zna z pryrodnoji placenty.

Ja ne mou navesty odnych nesprostovnych dokaziv na korys moho perekonannia. V

mene jich nemaje. Nemolyvo vkazaty u zorianomu kodi, v joho informaciji na te, o zasvidylo b joho stvoreno dlia istot, v jakomu rozuminni kraych za nas. A moe, tryvalyj
as prynyuvanyj, ne baajuy cioho, ale vykonujuy komandy Isterlendiv ta Ini, ja vymrijav
sobi za obrazom i podoboju vlasnych idealiv jedyno dosianyj dlia mene vidpovidnyk sviatosti, mif pro Blahoviennia j Odkrovennia, jakyj, viduvajuy svoju provynu, vidkynuv erez neuctvo j zlu voliu?
Jako liudyna opanovuje procesy keruvannia atomamy j planetamy, svit staje bezzachysnyj pered neju, bo vona moe todi manipuliuvaty nym, jak zachoe. Chto vojuje, v ujavi
tone. A jdesia pro te, ob ujava stala viknom, vidynenym u svit. Dva roky my dosliduvaly nevidome z kincia, z rezutativ, o lynuly na Zemliu. Proponuju rozhlianuty vse ce z
protylenoho boku. y mona, ne vtraajuy zdorovoho hluzdu, prypustyty, o nam nadsylaju zahadky, riznovyd intelektuanych testiv, arady galaktynoho pochodennia? Taku
toku zoru ja vvaaju absurdnoju; skladnis textu ne bula karalupoju, jaku nalealo rozbyty.
Poslannia ne dlia vsich; u ciomu ja tverdo perekonanyj. Nasampered, vono ne pryznaajesia dlia cyvilizacij, o stoja na nynich schodynkach suto techninoho progresu, ade
jasno, o davni umery y liudy epochy Karolingiv ne zmohly b navi pomityty syhnalu.
Prote, y mona obmeyty kolo adresativ kryterijem techninoho rozvytku?
Ozyrnimosia nazad, hliamo v mynule. Zamknenyj u kimnati bez vikon kolynioho
atomnoho polihonu, ja ne perestavav dumaty pro te, o j velyku pusteliu za muramy selya
z navyslym nad neju temnym nebesnym sklepinniam, j usiu Zemliu pronyzuje beznastanno,
hodyna za hodynoju, stolittia za stolittiam, epocha za epochoju bezkonenyj potik nevydymych astynok, jakyj nese povidomlennia, o potrapliaje tako i na ini planety sonianoji
systemy, na ini planetni systemy, v ini galaktyky, o potik toj u nevidomi asy vyslano z
nevidomoji kosminoji bezodni i o tak je naspravdi.
Ce perekonannia vyzrilo v meni ne bez vnutrinioho oporu nadto supereylo vono
vsiomu tomu, do oho ja zvyk. Vodnoas ja bayv use nae poynannia, velyki kolektyvy venych, za nymy obereno nahliadala derava, hromadianynom jakoji ja je; obpleteni pidsluchovuvanoju mereeju, my maly nalahoduvaty zvjazok iz kosminym rozumom. Po suti,
to bula stavka u hlobanij hri; u plejadi syly-sylennoji kryptonimiv, o perepovniuju betonni nutroi Pentagonu, v jakomu archivi, na jakij polyci, v odnomu z rejestriv, pid gryfom tajemno, vytysnutym na teci, zjavylosia e odne skoroennia operaciji Masters
Voice, nemov ue v zarodku poznaena boevilliam sproba prychovaty j uvjaznyty te, o
ve mijony rokiv zapovniuje bezodni Vsesvitu, z metoju vytysnuty z nioho, jak kistoky
z lymona, informaciju smertenoho zmistu.
Koly cia sproba ne bula boevilliam, znay, boevillia vzahali nemaje j buty ne moe.
Ote, Vidpravnykovi jlosia pro pevnych istot, pevni cyvilizaciji, ale ne vsi, navi ne vsi z
technologinoho kola. Jaki cyvilizaciji buly spravnimy adresatamy? Ne znaju. Skau lye:
jako, na dumku Vidpravnykiv, jichnia informacija nam ne pryznaalasia, to my jiji i ne
zrozumily b. Ja maju do nych velyku doviru bo vony niym jiji ne pidvayly.
Odnak, y ne mohlo vse ce buty lye nyzkoju vypadkovostej? Napevno, mohlo. Chiba ne
vypadkovo vidkryto sam nejtrynnyj kod? I y ne mih vin, u svoju ergu, vynyknuty vypad-

kovo? y vin ne vypadkovo lye utrudniuje rozpad velykych organinych molekul, ne vypadkovo povtoriujesia; zretoju, j Pan Much utvoryvsia z nioho vnaslidok aslyvoho vypadku.
To ce moe buty. Vypadok moe spryynytysia do takoho zavychrennia chvy pryboju, o
pislia vidplyvu na hladekomu pisku zjavysia hlyboko vidtysnutyj slid bosoji nohy.
Skeptycyzm ce jak postijno pidsyliuvane bahatorazove zbiennia u mikroskopi:
speru itka, kartyna vreti-ret rozplyvajesia, bo ne mona pobayty dejakych kincevych
elementiv; jichnie isnuvannia mona dovesty lye teoretyno. Vtim, pislia zakryttia Proektu
svit ide dali svojim liachom. Moda na vyslovliuvannia venych, politykiv i zirok dnia pro
kosminyj rozum mynula. abjaa Ikra nadajesia do vykorystannia, ote, biudetni mijony
ne vytraeni marno: nad opublikovanym kodom moe teper suyty holovu bu-chto z lehinu manijakiv, jaki do cioho vynachodyly perpetuum mobile i rozvjazuvaly zadai pro trysekciju kuta; krim toho, konomu ne zaboroneno viryty v te, o jomu bie do vpodoby. Tym
pae, o cia vira, tak samo, jak i moja, ne maje odnych praktynych naslidkiv. Ade ja ne
perevivsia ninao. Ja takyj samyj, jak i do prychodu u Proekt. Nioho ne zminylosia.
Zakinyty svoju rozpovi ja chou zhadkoju pro svojich koleg z Proektu. Ja ve hovoryv,
o Donada, moho druha, ve nemaje sered yvych. Z nym stalosia statystyne vidchylennia
procesu rozmnoennia klityn rak. Ajvor Belojn nyni ne tiky profesor i rektor, a j liudyna, taka zahlyblena v robotu, o navi ne usvidomliuje, jaka vona aslyva. Pro doktora
Rappoporta meni nioho ne vidomo. Lyst, jakoho ja nadislav kika rokiv tomu na adresu
Instytutu perspektyvnych doslide, povernuvsia. Dill perebuvaje v Kanadi, v nas oboch
nema asu lystuvatysia.
Ta jake mou maty znaennia ci notatky? o ja znaju pro tajemni strachy, dumky j
spodivannia tych, kotri buly mojimy tovaryamy pid as roboty v Proekti? Ja nikoly ne vmiv
dolaty vidsta, o podiliaje liudej. Tvaryna vsima svojimy instynktamy pryvjazana do
svojich tut i teper, a liudyna zdatna vidryvatysia vid nych, zhaduvaty, spivuvaty inym,
ujavliaty sobi jichnij stan i pouttia, na astia, zdebioho ce ujavlennia nepravyne. U
takych sprobach psevdoperevtilyty i postavyty sebe na misce inych my moemo lye sebe
samych tumanno, nevyrazno ujavyty v pevnomu stanovyi. o b stalosia z namy,
jakby my j spravdi mohly spivuvaty inym, z nymy viduvaty, za nych stradaty? Te, o
bi, strach, stradannia liudyny znykaju z jiji smertiu, o nioho ne zalyajesia po zletach,
padinniach, nasolodach i torturach, je hidnym podiaky podarunkom evoliuciji, jaka upodibnyla nas do tvaryn. Koly b pislia konoho neasnoho, zmuenoho zostavavsia cho odyn
atom joho pouttiv i cej sumnyj spadok pokoli zrostav, koly b cho iskra strada mohla
perejty vid liudyny do. liudyny, svit buv by spovnenyj achlyvoho vyttia, sylomi vyrvanoho
z nutroiv.
My jak slymaky, prylipleni do svoho lystka. Ja ukaju prychystku u svojij uliublenij
matematyci i, koly meni staje jiji ne dosy, povtoriuju ostanniu strofu poeziji Sujinberna:
I vse vidkynuvy nadiju, hniv, stradannia,
Vid prahne zvineni, v dui zberihy myr,
My vdiani posylajemo zitchannia
Tomu, chto de sered dalekych zir,
Za te, o dni yttia rokovani na stratu,

o mertvym iz mohyl nikoly ve ne vstaty,

o riky plyn strimkyj, zryvajuy zahaty,
Uvilliesia koly v morkyj hlybynnyj vyr.
Zakopane, erve 1967
Krakiv, hrude 1967

Doktorovi Andejevi Madejkomu

Ostannij de tiahnuvsia jak nikoly. Ne tomu, o ja buv nespokijnyj. Ja ne bojavsia.

Zretoju, ne bulo oho. Ja j dali pouvav sebe samotnim u riznomovnomu natovpi. Nichto ne
zvertav na mene uvahy. Moji opikuny ne lizly pered oi, vlasne, ja jich i ne znav. Cho ja ne
viryv, o zi mnoju moe staty jaka bida erez te, o spav u Adamsovych piamach,
holyvsia joho brytvoju, chodyv joho slidamy ponad zatokoju, a vse neterpliae ekav
zavtranioho dnia, aby skynuty uu lyynu. Po dorozi zi mnoju te nioho ne stanesia. Ade
i v nioho na avtostradi ne vpala j volosyna z holovy. A jedynu ni u Rymi ja mav perebuty pid
osoblyvym nahliadom. Ja perekonuvav sebe, o meni prosto choesia vyde zakinyty ciu
bezrezutatnu operaciju, i choa j klykav na dopomohu vsiu svoju rozsudlyvis, ta raz u raz
zbyvavsia z dennoji programy.
Pislia kupannia ja mav povernutysia do Vezuviju lye na tretiu, ale ve dvadcia po
druhij opynyvsia bilia hoteliu, nae mene o tiahlo tudy. U nomeri napevno nioho ne
mohlo statysia, to ja poav chodyty vulyceju. Ciu vulyciu ja ve znav napamja. Na rozi
perukarnia, dali tiutiunova kramnyka, biuro podoroej, a za nym, mi budynkamy,
hotena stojanka. Za hotelem majsternia, v jakij Adamsu zremontuvaly vidirvanu ruku valizky, a tako nevelykyj kinoteatr, de bez perervy krutyly fimy. Peroho veora ja malo ne
zajov tudy, pryjniavy roevi kuli na afii za planety. Ale pered kasoju zrozumiv, o pomylyvsia. To buly gigantki sidnyci. Teper u neporunij speci ja projov do perechrestia, postojav bilia torgivcia smaenym myhdalem i povernuv nazad. Torini katany ve zakinyly.
Podyvyvy liuky, ja vvijov do kramnyky j kupyv paku sygaret Kul, choa zvyajno
mentolovych ne paliu. Kri vulynyj hamir z hunomovciv kinoteatru probyvalysia zojky j
chrypinnia, nae z bojni. Torgove myhdalem pokotyv svoho vizka v zatinok piddaia Vezuviju. Molyvo, koly ce buv vyukanyj hote, ale teperinie susidstvo svidylo pro joho povinyj zanepad. Chol maje poronij. U lifti bulo procholodnie, ni u mene v nomeri. Ja
krytyno ohlianuv kimnatu. Jako pakuvatysia v takij spekoti, to na spitnilomu tili ne trymatymusia datyky. Ja perejov z pakuvanniam do vannoji kimnaty, jaka v ciomu staromu
hoteli bula zavbiky z kimnatu. Tut te parylo, zate pidloha bula marmurova. Stavy pid
du u vanni, niky jakoji maly formu levynych lap, i navmysne ne vytery nasucho, poav
skladaty rei u valizy, stojay bosoni na procholodnomu marmuri. U neseseri natrapyv na
tverdyj zhortok. Revover. Ja zovsim zabuv pro nioho. I zaraz zaliubky zakynuv by joho pid
vannu. Schovavy revover na dno velykoji valizky pid soroky, staranno vyter hrudy i stav
pered dzerkalom, ob naepyty datyky. Ranie u mene na cych misciach buly znaky na tili,

ale teper vony znykly. Viduvy pid rukoju mi rebramy udary sercia, prykripyv elektrod.
Druhyj, u zahlybyni kliuyci, ne chotiv trymatysia. Ja e raz vytersia i staranno prytysnuv
plastyr z oboch bokiv, ob micno zakripyty datyk. Vpravnosti trochy brakuvalo, bo dosi ja
ne robyv cioho sam. Soroka, tany, pidtiaky. Jich ja nosyv vidkoly povernuvsia na Zemliu.
Due zruno, bo ne treba raz u raz chapatysia za tany, bojay, ob vony ne vpaly. Na orbiti
odiah nevahomyj, i koly povertajesia, vynykaje cej reflex taniv, zvidky j neobchidnis
pidtiaok.
Zibravsia. Ve plan ja trymav u holovi. Sorok pja chvylyn na obid, plius splata rachunku j oderannia kliuiv, pivhodyny do avtostrady (z ohliadu na hodynu pik), desia
chvylyn u zapasi. Zazyrnuv do af i postavyv valizy bilia dverej, vmyvsia cholodnoju vodoju,
podyvyvsia na sebe v dzerkalo, y ne pomitno datykiv, i spustyvsia vnyz. U restorani bulo
ve liudno. Koly spitnilyj kener postavyv peredi mnoju kjanti, ja poprosyv joho prynesty
makarony z zelenniu j kavu do termosa. Pohliadajuy na hodynnyk, ja same zakinuvav jisty,
koly hunomove prochrypiv: Mistera Adamsa prosia do telefonu! Pobayv, jak na mojich
rukach pidijmajusia volosynky. Pidijty y ni? Z-za stolyka pid viknom zvivsia tovstun u strokatij soroci j piov do kabiny. Jakyj Adams. Chiba malo na sviti Adamsiv? Zrozumiv, o
nioho ne stalosia, ale rozserdyvsia sam na sebe. Jakyj e nenadijnyj mij spokij. Vytery masni huby, kovtnuv hirku zelenu tabletku, zapyv jiji retoju vyna j piov do administratora.
Hote e pyavsia svojimy pliuamy, oxamytamy, pidroblenym pid marmur liplenniam, ale
zvidusiudy tiahlo kuchonnoju zatchlistiu. Nae arystokratovi vidryhuvalosia kapustoju. Oce
j use proannia. Slidom za porje, jakyj viz moji valizy, ja vyjov u hustu speku. Vziata naprokat u firmi Hertca mayna stojala dvoma kolesamy na trotuari. ornyj, jak katafalk,
Chornet. Ja ne dozvolyv porje klasty valizy v baganyk, bo tam mih buty peredava, rozrachuvavsia z nym i siv u rozarenu, mov pi, maynu. Vidrazu spitnivy, siahnuv do kyeni
po rukavyky. Ale daremno: kermo bulo obtiahnene kiroju. V baganyku poronio to de
peredava? Ja vyjavyv joho na pidlozi pered vinym sydinniam, vin buv nakrytyj obkladynkoju iliustrovanoho urnalu, z jakoji na mene cholodnymy oyma vtupylasia hola blondynka
z blyskuym vid slyny jazykom. Vholos ja ne skazav nioho, ale koly mayna ruyla, v meni
o nae stycha zojknulo.
Kolony mayn vid svitlofora do svitlofora. Ja cho niby j vidpoyv, prote buv mliavyj,
supyvsia j trochy po-durnomu posmichavsia, pevno tomu, o zjiv povnisiku tarilku makaroniv, jakych terpity ne mou. Dosi nebezpeka sytuaciji zvodylasia lye do toho, o ja
nabrav vahy. Za nastupnym perechrestiam ja uvimknuv ventyliator. Vin nahnitav lye
rozareni vychlopni hazy. Vymknuv. Mayny po-italijky sunuly odna za odnoju. Objizd. U
dzerkaciach kapoty j dachy. La potente benzina italiana smerdiv adom. Ja zatrymavsia
u chmari vychlopiv poperednioho avtobusa. Dity, vsi v odnakovych zelenych apokach, vytriylysia na mene kri zadnie sklo. U yvoti nae leala velyezna haluka, holova paila.
Prykriplenyj navproty sercia datyk pry konomu oberti kerma zaipav kri soroku za pidtiaku. Rozirvavy paket, ja rozklav chustynky bilia vaelia vydkostej, bo v nosi krutylo,
nae pered hrozoju. Ja tak rozichavsia, o j ne pomityv, koly Neapo lyyvsia pozadu, roztanuvy v morkij blakyti. Mayna ve mala po De Sole. Dosy vino, jak na hodynu pik.
Ja pouvav sebe tak, nae j ne vyvav plimazynu. Oi loskotalo, z nosa teklo, v roti peresochlo. Chotilosia kovtnuty kavy, choa v hoteli ja ve vypyv dvi filianky. Ale kava a bilia

Maddaleny. Herada erez jakyj strajk znovu ne bulo v kisku. Mi dymliaymy fitamy
j mersedesom ja uvimknuv pryjma. Peredavaly ostanni visti. Rozumiv pjate erez desiate.
Demonstranty pidpalyly Predstavnyk pryvatnoji policiji zajavyv Feministyne pidpillia
poperedylo pro novi diji. Pryjemnym atom dyktorka ytala deklaraciju terorystok, potim
osudlyvu promovu papy i vidhuky presy. inoe pidpillia. Nikoho j niym ue ne zdyvuje.
My ve prosto vtratyly ciu zdatnis. Proty oho vony, vlasne, vystupaju? Proty tyraniji olovikiv? Ja ne pouvaju sebe tyranom. Ta, pevno, j nichto ne pouvaje. Bida plejbojam. o
vony z nymy zroblia? y duchovnych te vykradatymu? Ja vymknuv radi, movby zakryv
smittieprovid.
Buty v Neapoli j ne pobayty Vezuviju a ja tak i ne pobayv. Do vulkaniv ja stavyvsia
dosy pryjazno. e bako pivstolittia tomu rozpovidav meni pro nych pered snom. Nezabarom ja te budu starym, majnulo v holovi, i cia dumka vydala takoju bezhluzdoju, nae ja
skazav, o skoro stanu korovoju. Ot vulkany ce o povane, spravnie. Repajesia zemlia, roztikajesia lava, padaju budynky. Koly tobi pja rokiv, vse zrozumilo j udovo. Ja
fantazuvav, o distavsia kraterom a do seredyny Zemli. Bako zapereuvav. koda, o vin
ne doyv, oto b radiv za mene. Vako navi ujavyty vraajuu tyu tych bezmenych prostoriv, koly uje udovi dzvony hakiv pry stykuvanni nosija j modulia. Moja karjera, opravda, bula nedovha. Ja ne pidijov dlia Marsa. Bako pereyv by ce, mabu, vae za mene.
To o chaj by vmer pislia moho peroho poliotu? Cynizm ce y tiky duris tak splanuvaty smer, ob vin sklepyv oi z viroju v mene? Moe, krae slidkuvaty za ruchom? Nazdohnavy psychodelinu lianiju, ja zyrknuv u dzerkace zadnioho ohliadu. Krajslera
tijeji firmy Hertca ne bulo j slidu. o blysnulo daleko pozadu kolo Marinelly, ale ja ne
vstyh rozdyvytysia, y to vony, bo mayna vidrazu znykla. Cia zvyna korotka trasa, napchana zaklopotanym natovpom na kolesach, lye meni davala perevahu v rozhadci tajemnyci, ne rozkrytoji vsijeju policijeju Novoho j Staroho svitu; ja jedynyj viz u mayni naduvnyj
matrac, lasty j raketku ne dlia vidpoynku, a dlia toho, ob vyklykaty na sebe nevidomyj
udar. Ja daremno tak rozburchuvav sebe, bo ary cijeji ekkapady davno rozvijaly, i meni ve
dumalosia ne pro zahadku smertonosnoji zmovy, a lye y ne vyty e raz plimazynu, bo z
nosa teklo j dali. Bajdue, de toj krajsler. Peredava dije na sto my. A v babusi na horyi
vysily tanci tonisiko takoho kolioru, jak cia lianija. O ostij dvadcia ja zbiyv vydkis. Jakyj as trymavsia za foxvahenom z namaliovanymy zzadu velykymy baraniaymy
oyma, o dyvylysia na mene z lahidnym dokorom. Avtomobi ce pidsyliuva osobystosti.
Zhodom nazdohnav zemliaka z Arizony z naklejkoju HAVE A NICE DAY na bampery Pozadu mene j poperedu na dachach mayn hnizdylysia motorni ovny, vodni lyi, miky,
vudlya, doky dlia plavannia, malynovi j ovtohariai klunky. Jevropa pjalasia zi kiry, aby
maty a nice day. osta dvadcia pja. Vyprostavy ruku, ja podyvyvsia, jak i sotni raziv,
spoatku na paci livoji, potim pravoji. Ne tremtily. Ce malo buty peroju oznakoju. A
vtim, y mona buty pevnym u ciomu? Ade nichto nioho ne znaje.
Jakby ja zatrymav na chvylynu podych, oto b Rendi zliakavsia! Nu j iditka dumka.
Viduk. Povitria zalopotilo pomi betonnymy stovpamy. Zyrkajuy vbik, ja nae vykradav matoky krajevydu. Zelenyj prostir, zamknenyj na obriji horamy, buv udovyj. Z livoji
smuhy mene zihnav ploskyj, mov bloycia, ferrari. Ja znovu chav zalpamy, nae lajavsia.

Perednie sklo zaliapane retkamy rozpliuenych much, tany ino obliahaly lytky, myhtinnia dvirnykiv razylo oi. Koly ja vytiahav novu chustynku, ob vyterty nosa, paket
upav mi sydinnia j zaelestiv na protiazi. A jak dyvovyno povodiasia rei na orbiti! Koly
dumaje, o ve vse zakriplene, namagniene, pryvjazane, pryklejene plastyrem, poynajesia spravnij cyrk rojem zlitaju ruky, okuliary, nezakripleni kabeli zvyvajusia, mov
vui, a najhire ce krychty. Poliuvannia z pylososom na kex A lupa z holovy? Pro zakulisnyj bik kosminoho postupu liudstva nide ne pyesia. Tiky dity spoatku cikavyly, jak
na Misiaci roblia pi-pi
Hory zdijmalysia buri, spokijni, tiaki i nae ridni. Odna z najpryvablyviych prykmet
Zemli. Doroha zminiuvala napriam, soniani kvadraty peresuvaly po mayni, i ce te nahaduvalo bezmovnyj, uroystyj ruch svityl na orbiti. De posered noi, odne poriad z inym,
jak pered stvorenniam svitu, i son pro litannia, o stav javoju, i jake boevine, ostovpile
viduttia tila, o vse je tak, jak ne povynno buty. Ja buv na lekciji pro lokomocijnu chvorobu,
ale naspravdi vse daleko ne tak. Ce ne prosto nudota, a spravnia panika kyok i selezinky,
pruannia nutroiv, zvyajno nevidutnych, jichnij protest. Meni a bulo jich, pryholomenych. My zachopliuvalysia Kosmosom, ta nai tila stradaly vid nioho. Vony vidrazu znenavydily joho. My tiahly jich tudy, a vony stavaly dybky. Trenuvannia, zvyajno, robyly svoje.
Ade j vedmedia mona navyty jizdyty na velosypedi, ta chiba vin stvorenyj dlia cioho?
Posmichovyko, ta j hodi. My ne zdavalysia i pryplyvy krovi do holovy prypynialysia, kyky
rozslabliuvalysia. Ta ce lye na jakyj as vidsuvalo zvedennia porachunkiv kine kincem
dovodylo povertatysia. Zemlia zustriala nas ubyvym navantaenniam vyprostaty kolina j chrebet bulo spravnim podvyhom, holova padala na bik, mov olovjana kulia. Ja znav,
o tak maje buty, bayv, jak dui oloviky soromylysia, o ne mou kroku stupyty, sam
vkladav jich u vannu, ob voda cho na chvylynku zvinyla jich tila vid vahy, a vse omu
viryv, o zi mnoju takoho ne bude.
Toj borodatyj psycholog zapevniav, o tak buvaje z konym. A zhodom, koly liudyna
znovu zvykaje do tiainnia, orbitana nevahomis povertajesia nostahinymy snamy. My
neprydatni dlia kosmosu i, vlasne, tomu ne vidstupymosia vid nioho. Moja noha pidsvidomo
zreaguvala na ervone svitlo. I ja lye za my zrozumiv, o hamuju. Pid kolesamy zachrupotiv rozsypanyj rys, krupynky stavaly oraz biymy, jak hrad. Ni, ce sklo. Kolona hamuvala vse bie. Prava smuha vidhorodena konusamy. Ja namahavsia probytysia pohliadom
kri nagromadennia mayn. De? Zdijmajuy pid erevom chmaru biloji, nae borono, kuriavy, na pole sidav ovtyj vertolit. Dva zbyti dokupy kuzovy zi spliuenymy kapotamy. Tak
daleko vid dorohy? A liudy? Kolesa znovu zachrupotily po sklu, my ledve povzly mymo policejkych, o machaly: vyde! vyde! Policejki olomy, vydki dopomohy, noi, kolesa
perekynutoji mayny e krutiasia, blymaje povorot. Doroha kurysia. Asfat? Ni, mabu,
benzyn. Kolona zvernula na pravu smuhu, vid vydkosti stalo vinie dychaty. Na siohodni
peredbaajesia sorok trupiv. Vyrynuv restoran na mostu, obi nioho v temriavi korpusiv
velykoji Area di Servizio raptovo spalachuvaly vohni zvarky. Ja hlianuv na liynyk. Skoro
bude Kassino. Na peromu virai meni raptom perestalo krutyty v nosi, nae plimazyn a
teper prodersia kri makarony.
Druhyj vira. Ja zdryhnuvsia, viduvy raptom yj pohliad, jakyj nezbahnennym ynom iov znyzu, nae chto, leay horily pid sydinniam, steyv za mnoju. To sonianyj

promi vychopyv obkladynku urnalu z blondynkoju, o pokazuvala jazyka. Ne dyvliay,

ja nachylyvsia j perekynuv lyskuyj urnal na druhyj bik. Jak na astronavta, skazav meni toj
psycholog pislia testu Roracha, vy yvete nadto bahatym vnutrinim yttiam. Ja todi vyklykav joho na vidvertis. A moe, vin mene. Vin vvaav, o strach buvaje dvoch vydiv: vysokyj
vid svidomosti i nykyj z nutroiv. Moe, chotiv meni polestyty, zapevniajuy, o ja
nadto choroyj?
Nebo vytyskalo z sebe chmaryny, jaki zlyvalysia v sucinu pelenu. Skoro mala buty
zapravka. Ja skynuv haz. Mene vyperedyv junakoho vyhliadu didok: rozpustyvy dovhi syvi
patly na vitri, vin hnav upered, ne vymykajuy zachryploji syreny pidstarkuvatyj Votan.
Ja pidjichav do kolonky. Poky maynu zapravlialy, vychylyv use z termosa, lyyvy na dni
korynevyj cukor. Sklo tak i zostalosia ne proterte, zaliapane masnymy i krovjanymy pliamamy muynych retok Vidjichavy dali, do kotlovaniv, ja vyjov z mayny i vyprostavsia.
Peredi mnoju stojav velykyj torgovyj pavijon. Tut Adams kupyv kolodu kart dlia taroka,
skopijovanych z italijkych kart XVIII y XIX stolittia. Stancija rozbudovuvalasia, kotlovan
dlia novoho rozpodinyka obramliav bilyj, e ne vtrambovanyj hravij. Skliani dveri
bezumno propustyly mene v pavijon. Vseredyni bulo poronio. Sijesta? Ta ni, ve mynula.
Ja projovsia mi jarusamy barvystych korobok i tunych ovoiv. Bilyj eskalator, o viv na
druhyj poverch, ruyv, tiky-no ja nablyzyvsia, i zupynyvsia, koly ja obmynuv joho. Na ekrani
televizora bilia vitryn ja pobayv svij profi, orno-bile zobraennia tremtilo v sonianych
vidblyskach. Spodivajusia, o naspravdi ja ne takyj blidyj. odnoho prodavcia. Na prylavkach kupy deevych suveniriv, stosy kart, mabu, tych samych. ukajuy pohliadom prodavcia, ja poliz do kyeni po dribni i pouv, jak nadvori zaurchotiv pid kolesamy hravij. Z
biloho opelia, o rizko zahamuvav, vyjla divyna v dynsach i, obmynuvy riv, uvijla do
pavijonu. Stojay spynoju do vchodu, ja bayv jiji na ekrani televizora. Vona zupynylasia za
kikanadcia krokiv vid mene. Ja vziav z prylavka imitaciju staroho derevoryta z zobraenniam Vezuviju, o dymiv nad zatokoju. Dali lealy lystivky z pompejkymy freskamy, jaki
tak okuvaly naych bakiv. Divyna, podumavy, o ja prodave, neriue stupyla kika
krokiv u mij bik. Eskalator tycho ruyv, a vona zupynyla nevelyka, v taniach. Ja obernuvsia, zbyrajuy vyjty. V nij ne bulo nioho osoblyvoho. Oblyia maje dytiae, nevyrazne,
maleki vusta, i lye te, o vona dyvylasia kri mene yroko rozkrytymy oyma j driapala
nihtem komire biloji bluzky, zmusylo mene spovinyty bilia neji chodu, i raptom vona z
nezvorunym oblyiam poala bezzvuno padaty navznak. Ce mene tak spantelyylo, o v
peru my ja navi ne zreaguvav, vona padala, jak koloda. Meni vdalosia lye oslabyty padinnia, pidchopyvy jiji za oholeni plei, nae za jiji zhodoju ja poklav jiji horily. Leala, mov
liaka. Zboku mohlo b zdatysia, o ja nachylyvsia nad perekynutym manekenom, bo obabi
nas stojaly manekeny v neapolitankomu vbranni, a ja mi nymy. Vziav jiji ruku. Pus buv
slabekyj, ale rivnyj. Vydno bulo kinyky zubiv i krajeky bilkiv, nae vona spala z napivzapliuenymy oyma. Za sto metriv zvidsy mayny pidjidaly do kolonok, potim rizko rozvertalysia i, zdijmajuy bilu kuriavu, pirnaly v hunyj potik De Sole. Pered pavijonom stojaly
lye dvi mayny: moja j divyny. Ja povoli vyprostavsia. e raz pohlianuv na neji. Ruka z
tonkym zapjastiam, jake ja vidpustyv, plavno opuskalasia dodolu. Koly ruka potiahla za soboju j plee, pid pachvoju sered svitloho volossia ja pomityv dvi nevelyki pliamky slidy
podriapyn y minitiurne tatujuvannia. Ce bulo o schoe na runy, jaki ja bayv koly u

polonenych esesivciv. Ale ce, oevydno, buly zvyajni rodymky. Ja chotiv znovu schylytysia
do neji, nohy navi zlehka napruylysia, ale strymavsia. Piov do vychodu. Nae pidkresliujuy zakinennia sceny, eskalator bezzvuno zupynyvsia. Bilia vychodu ja ozyrnuvsia. Kupa
koliorovych ku zastupala divynu, ale ja pobayv jiji zobraennia v dalekomu televizori.
Vono tremtilo. Meni zdalosia, o to vona zdryhnula. Poekav e trochy. Ni. Skliani dveri
poslulyvo vypustyly mene nadvir. Pereskoyvy riv, ja siv u chornet i zdav nazad, ob
pobayty nomer opelia. Nimekyj. Vseredyni z barvystoji mianyny reej styrala kliuka
dlia hofa. Bulo nad ym podumaty v dorozi. Ce nahaduvalo prystup tychoji epilepsiji, petit
mal. Buvaju i taki formy, bez konvusij. Moe, vona vidula nablyennia prystupu j zupynylasia, a koly vchodyla do pavijonu, ve vtraala prytomnis. Zvidsy j nevydiuyj pohliad, i
pavuyj ruch paciv na komiryku. Ta mohla buty j symuliacija. Na trasi ja ne pomityv jiji
opelia. opravda, ne due dodyvliavsia, ta j taki bili priamokutni mayny trapliajusia
asto. Ja movby pid lupoju rozhliadav konu deta, o vpadala u vii. V pavijoni malo buty
choa b dvoje-troje prodavciv. Pily vsi razom perechylyty po arci? Dyvno. Choa zaraz i
take buvaje. Pily sobi do kavjarni, znajuy, o v cej as do pavijonu nichto ne zachody. A
divyna pidjichala, bo volila, ob ce stalosia tuji, a ne na stanciji, ne chotila vlatovuvaty
vydovya dlia chlopciv u kombinezonach Superkortemadire.
Jak pryrodno vse pojasniujesia. Pravda ? A y ne zanadto logino? Jichala sama. A
chto v takomu stani jizdy sam? A dali? Jakby oprytomnila, ja ne proviv by jiji do mayny, a
postaravsia b vidradyty vid daoji jizdy. I o ? Poradyv by lyyty opelia j peresisty do
mene. Tak zrobyv by koen. I ja te, jakby buv tut zvyajnym turystom. Meni stalo hariae.
Treba bulo lyyty i vplutaty u ciu spravu, jako vona toho varta! Ade dlia cioho ja j buv
tut! orty b joho vzialy! Dedali nastijnie ja perekonuvav sebe, o vona spravdi zneprytomnila, i dedali mene viryv u ce. I ne tiky v ce. Chto b to lyyv napryzvoliae torgovyj
pavijon, ta e j takyj, jak cej univermah. Cho by kasyr mav buty na misci. A joho ne bulo.
opravda, ve pavijon mov na doloni z kavjarni po toj bik kotlovana. Ta j komu mohlo
spasty na dumku, o ja siudy zajidu? Nikomu. Ote, tak y inake, ce ne bulo organizovano
dlia mene osobysto. A moe, ja mav staty nevidomoju ertvoju? A vlasne, yjeju? o , prodavci, kasyr, divyna v odnij zmovi? Ce ve bulo nereano. Ote, zvyajna vypadkovis.
Znovu te same. Adams dojichav do Ryma yvyj. I sam. A ini? Nespodivano zhadav pro
kliuku dlia hofa sered polia. Boe mylyj, ade taki kliuky
Vyriyv uziaty sebe v ruky, navi jako j poyvsia v durni. Jak pohanyj, ale vpertyj
aktor, povernuvsia do nevdaloji roli. Na nastupnij stanciji, ne vychodiay z mayny, poprosyv
kameru. Harnyj briunet u kombinezoni hlianuv na moji kolesa: u vas bezkamerni. A meni
treba kameru! Rozrachovujuy, ja pohliadav na avtostradu, ob ne progavyty krajslera,
ta joho ne bulo. erez devja my ja zaminyv spravne koleso zapasnym. Zaminyv, bo tak
zrobyv Adams. Prysivy bilia domkrata, ja viduv, o prypikaje dobriae. Nezmaenyj domkrat skrypiv, nevydymi reaktyvni litaky krajaly nebo nad holovoju, i ce hromove vidlunnia
nahaduvalo meni korabenu artyleriju nad Normandkym placdarmom. Zvidky cej spohad?
Ja i zhodom buvav u Jevropi, ale ve v roli oficijnoho exponata, opravda, druhoji velyyny:
jak rezervnyj, tobto fiktyvnyj uasnyk marsinkoji programy. Jevropa hidno demonstruvala
meni svij fasad, i a teper ja piznavav jiji jako ne lipe, to, v usiakomu razi, bez paradu:
smerdiui vid sei vulyky Neapolia z achlyvymy povijamy, navi hote, jakyj e pyavsia

voranioju slavoju, zmyraviv, joho obsily kramnyky perekupnykiv, pornokinoteatr koly

ne posmiv by prymostytysia pid bokom takoho susida. A moe, ce nesuttieve, j maly raciju
ti, chto tverdyv, o Jevropa psujesia z holovy, z verchiv. Bliacha j instrumenty a pekly.
Pomyvy ruky kremom, ja vyter jich servetkoju j siv u maynu. Pomoroyvy nad kuplenoju
na zapravci pliakoju vepsu, ja vreti vidkorkuvav jiji j bez noyka, o de podivsia. Pjuy
hirkyj napij, ja dumav pro Rendi, jakyj de na travi sluchaje, jak ja pju. Podueka nad spynkoju te nagrilasia, potylyciu peklo. Asfat na obriji minyvsia metalevym blyskom, nae voda.
Hrymy, y o? Tak. Hrim. Hrymilo, pevno, j ranie, koly prolitaly reaktyvni litaky, ale dosi
vsi slabi zvuky pohlynav nevpynnyj hurkit avtostrady. Ta vreti, stychija pidneslasia nad
cym umom, rozkolola nebo z ie zolotavymy, a nad horamy, ve prosiaknutymy oviu
chmaramy.
Dorohovkazy spovistyly: Frozinone. Pit stikav u mene po spyni, mi lopatkamy nae
chto loskotav pirjinkoju, a hroza, po-italijky teatrana, zamis uziatysia do roboty jak slid,
strachala hurkotom bez kraplyny dou. Ale siri, mov osinnij dym, hryvy ve tiahlysia
navkolo, i, vchodiay v yrokyj vira, ja navi zauvayv misce, de navskisnyj tuman prytiahaje chmaru do avtostrady. Poleheno zitchnuv, pomityvy na ybi peri velyki kraplyny.
Raptom lynulo mov z vidra.
Vitrove sklo nahaduvalo pole boju, bo jakyj as ja ne vmykav dvirnykiv, a koly vony
nareti zikrebly retky komach, ja vymknuv jich i zjichav na uzbiia. Tut ja mav prostojaty
dobru hodynu. Do iov chvyliamy, lopotiv po dachu; poputni mayny tiahly za soboju kalamutni lejfy vodianoho pylu, a ja hlyboko dychav. Z prochylenoho vikna dziurkotilo na kolina. Ja zapalyv, chovajuy cyharku v doloni, mentolovi ne smakuvaly. Projichav krajsler
metalevoho kolioru, ale kri vodianu zaponu hodi bulo rozdyvytysia, y ce toj. Temnialo na
oach. Blyskavyci, trisk, aby ymo zajniatysia, ja rachuvav sekundy vid spalachu do
zvuku, a avtostrada hula j hurkotila, nio ne mohlo jiji paralizuvaty. Strilky mynuly
siomu pora. Zitchnuvy, ja vyjov z mayny. Cholodnyj du speru buv nepryjemnyj, ale
vydko zbadioryv mene. Manipuliujuy z dvirnykamy, nae o remontujuy, ja pohliadav
na dorohu, ale nichto ne zvertav na mene uvahy, policiji te ne bulo. Zmoknuvy do ostannioho rubyka, ja siv u maynu j ruyv. Hroza mynala, ale temnialo ymraz vyde. Za Frozinone do prypynyvsia, asfat prosychav, i vid kaliu na uzbiiach nyko stelyvsia molonyj
tuman, vidbyvajuy svitlo far. Znenaka z-za chmar vyzyrnulo sonce, nenae pryrodi zabahlosia v ostanniu pered niiu chvylynu zjavyty v inomu osvitlenni. V nezemnomu roevomu
siajvi ja vjichav na stojanku bilia restoranu Paveze, roztaovanoho na mostu, obsmyknuv
soroku, aby ne vypyraly datyky, j piov nahoru. Krajslera na stojanci ne pobayv. Nahori
natovp bekotiv riznymy movamy i pohlynav stravy, ne zvertajuy odnoji uvahy na mayny,
o prolitaly pid mostom, mov kuli kehebanu. V meni, ne znaty koly, stalasia zmina, ja zaspokojivsia, vlasne, meni vse zbajduilo, pro divynu podumav tak, nae ce trapylosia bahato
rokiv tomu, vypyv dvi kavy, veps iz cytrynoju i, vidpoyvajuy, moe, posydiv by e trochy,
jakby ne zbahnuv raptom, o zalizobeton dije mov ekran, i vony ne mou sposterihaty za
mojim sercem. Mi Chjustonom i Misiacem takych problem ne vynykaje. Vychodiay, ja
vmyvsia v tualeti. Jako nepryjazno pozyrajuy na sebe v dzerkalo, pryhladyv uba, i znovu
v dorohu.

Ja j dali mav zvolikaty. Jichav nae viznyk, jakyj popustyv viky, doviriajuy konevi. V
holovi bulo poronio, ja ne snyv najavu, ja prosto vidkliuyvsia, niby mene vzahali ne bulo.
Koly ja nazyvav ce yttiam kapusty. Ale uvaha de evrila, bo zupynyvsia tono za rozkladom. Cia zupynka bula pryjemna. Mayna stojala pered uzhirjam, tam, de avtostrada geometrynym vyrizom zahlybliujesia v joho chrebet. erez cej vyriz, mov erez velyki vorota,
bulo vydno obrij, de betonna smuha rozhonysto probyvala nastupnyj polohyj horb. Ce bulo
schoe na vyriz prycilu j muky. Ja proter sklo, a oskiky zakinyly servetky, musyv vidyniaty baganyk. Dotorknuvy do mjakoho dna valizky, viduv vahu zbroji.
Nae zmovyvy, usi maje odnoasno vvimknuly fary. Peredi mnoju vidkryvsia velykyj
prostir. Doroha pozad mene, v napriamku Neapolia, jasnila bilymy smuhamy, a v bik Ryma
ervonila, niby po nij kotylysia arynky. Na dni dolyny vsi hamuvaly, j ervonyj polysk ve
as tremtiv na odnomu vidtinku trasy jak stojaa chvylia. I koly b doroha bula yra raziv
u try, ce cilkom by nahaduvalo Techas y Montanu. Ja stojav za kika krokiv vid dorohy, ale
buv zovsim sam i ve viddavsia pohidnomu spokojevi. Liudy, jak i kozy, potrebuju travy, ale
ne usvidomliuju cioho. Koly v nevydymomu nebi prohurkotiv vertolit, ja vykynuv cyharku
j siv u maynu. Vseredyni e zberihalasia denna speka.
Za nastupnymy pahorbamy beztinevi lampy dennoho svitla spovistyly pro nablyennia
Ryma. Morok prychovuvav postati liudej u maynach, a kupy reej na verchnich baganykach nabuvaly zahadkovych obrysiv. Use stavalo znauym i tajemnyym, niby poperedalo
pro o nevidome j velyke. Astronavt-dubler musy maty v sobi cho odyn vidsotok svynstva,
bo v hlybyni dui spodivajesia na promach tych, osnovnych, a jako ne spodivajesia, to vin
bovdur. Zhodom ja musyv e raz zupynytysia kava, plimazyn, veps i voda z liodom zrobyly svoje, ja vidijov vid dorohy i a strepenuvsia zdavalosia, znyk ne lye ruch, ale j samyj
as. Obernuvy, pouv zapach kvitiv, o probyvavsia kri smorid haziv u le tremtiaomu
povitri. o ja zrobyv by, jakby meni bulo trydcia rokiv? Et, zamis suyty holovu, krae
zastebnuty tany i jichaty dali. U temriavi kliu zapaliuvannia vpav mi pedali, i ja, ob ne
vmykaty svitla, znajov joho navpomacky. Dali jichav ni sonnyj, ni tverezyj, ni zlyj, ani spokijnyj jakyj viduenyj, zmjaklyj i trochy spantelyenyj. Svitlo lichtariv, vlyvajuy kri
vitrove sklo, vybiliuvalo moji ruky na kermi j tikalo nazad, dorohovkazy vyplyvaly nazustri,
mov pryvydy, a styky betonnych plyt ozyvalysia mjakym perestukom. Teper treba napravo,
na kice, ob vjichaty v Rym iz pivnoi, tak samo, jak vin. Ja zovsim ne dumav pro nioho,
dlia mene vin buv lye odnym z odynadciaty, a vsi joho rei viddano meni absoliutno vypadkovo. Rendi napoliahav na ciomu i, oevydno, mav raciju. Jako ve o robyty, to robyty
jaknajretenie. Mene ne benteylo, o ja korystujusia sorokamy j valizamy pomerloho, v
peri dni bulo trochy ne po sobi lye tomu, o ce ui rei, a zovsim ne tomu, o jichnij
vlasnyk pomer. Traplialysia zovsim bezliudni vidtynky trasy, j meni vse niby oho brakuvalo. Kri opueni ybky do kabiny lynulo napovnene pachoamy kvitiv povitria; dobre, o
na travy vpala ni. Ja navi perestav pidmorguvaty. Psychologija psychologijeju, ale vse vyriyv katar. Ja buv u ciomu peven, cho mene perekonuvaly v protylenomu. I jak dobre
podumaty, to vono tak, bo chiba na Marsi je trava? Ote, utlyvis na pylok zovsim ne
gand. Tak to vono tak, ale de u prymitkach mojeji personanoji spravy musylo buty za-

znaeno: alergik, tobto nepovnocinnyj. A ote, rezervnyj. Ce te same, o najkrae pidstruhanyj olive, jakym vreti-ret ne postavlia i krapky. Chrystofor Kolumb u rezervi
harno zvuy, y ne tak?
Navproty sunula dovha kolona, j kona mayna slipyla oi. Dovodylosia po erzi zapliuuvaty to prave, to live oko. A y ne zablukav ja asom? Jako ne pomityv, o zjichav z
avtostrady. Ta meni stalo bajdue, nu j o takoho? Ji sobi v ni, ta j hodi. U skisnomu svitli
vysokoho lichtaria zjavylasia tablycia: ROMA TIBERINA. Nareti. Ninyj Rym z
nablyenniam do centru spovniuvavsia svitlom i ruchom. Dobre, o hoteli, jaki ja mav vidvidaty, roztaovani nepodalik odyn vid odnoho. V konomu z nych tiky rukamy rozvodyly
mis nemaje, sezon u rozpali, i ja znovu sidav za kermo. V ostanniomu hoteli buv vinyj
nomer, ale ja zaadav tychoho, v bokovomu kryli, porje vytriyvsia na mene. Ja z alem
chytnuv holovoju j povernuvsia do mayny.
Poronij trotuar pered hotelem Chilton zalyvalo jaskrave svitlo. Zupyniajuy, ja ne
pomityv krajslera, j mene vrazyla dumka, o vony de zaznaly avariji, tomu ja j ne bayv
jich dorohoju. Maynano zaynyv dverciata j u viddzerkalenni, o kovznulo po ybi, zauvayv krajslera. Vin zupynyvsia za stojankoju, v pivtini mi lanciuhamy j znakom zaborony stojanky. Ja ruyv do hoteliu. Temnyj krajsler zdavavsia poronim, ale odna yba
bula navivopuena. Koly ja prochodyv krokiv za pja vid nioho, tam zaevrila cyharka. Chotilosia cho rukoju machnuty, ale ja strymavsia, ruka lye zdryhnula, ja pchnuv jiji v kyeniu
j uvijov do cholu.
Cej neznanyj incydent oznaav lye kine odnoho rozdilu j poatok nastupnoho, ale v
cholodnomu povitri noi vse nabuvalo nadpryrodnoji vyraznosti: syluety mayn na stojanci,
moja choda, vizerunok bruku. I te, o ja ne zmih pryvitaty jich navi pomachom ruky, vyklykalo rozdratuvannia.
Dosi ja dotrymuvavsia chronometrau, jak ue rozkladu, ne zamysliujuy po-spravniomu nad tym, o liudyna, jaka peredi mnoju jichala cijeju dorohoju, tak samo zupynialasia, pyla kavu, kruliala ninym Rymom vid hoteliu do hoteliu, zakinyla svij liach u Chiltoni, bo zvidty vona ve ne vyjla. Lye zaraz u roli, jaku ja hrav, meni vuvsia hlum, kynutyj
doli vyklyk.
Molodyj vejcar u rukavykach, manirnyj vid svojeji znauosti, a moe, prosto zi snu,
vyjov za mnoju do mayny j uziav zaporoeni valizy, a ja bezdumno vsmichavsia joho blyskuym gudzykam. U choli bulo bezliudno, druhyj zdorovylo postavyv mij baga u lift, i toj
zadzekotiv, nae muzyna katulka. Mene e trymav u poloni rytm dorohy, zasivy v holovi
nadokulyvoju melodijeju. vejcar zupynyvsia, vidimknuv podvijni dveri, zasvityv svitynyky
j verchnie svitlo u spani j kabineti, postavyv valizy j zalyyv mene samoho. Z Neapolia do
Ryma rukoju podaty; odnak ja viduvav vtomu, ne taku, jak zavdy, a napruenu. Meni
bulo dyvno. Pouvav sebe tak, nae ajnoju loekoju vypyv banku pyva le pjanka poronea. Projovsia kimnatamy. Liko nyke, ote, pid nioho zazyraty ne treba, vidyniav
afy, dobre znajuy, o v odnij z nych ne zaajivsia vbyvcia, koly b to bulo tak prosto!
ale ja dijav tak, jak mav dijaty. Pidniav prostyradlo podvijnyj matrac, rehuliovane uzholivja, jako ne virylo, o ja mou ne vstaty z cioho lika. Nu, jak tak? Liudyna stvorena
zovsim nedemokratyno. Centr svidomosti, holosy sprava i zliva vse ce lye vydymis parlamentu, je e katakomby, jaki potriasaju liudynoju. Jevangelije vid Frejda. Pereviryvy

kondyciner, vidkryv i zakryv aliuzi, steli hladeki, jasni kudy tam kormi Pid Trioma
Vimamy. Tam e vyrazna, vidverto achlyva nebezpeka baldachin nad loem, jakyj spadaje na toho, chto spy, i duy joho. A tut ni baldachina, ni pynoji romantyky. Krisla, pymovyj stil, kylymy vse pidibrano zi smakom, zvyni elementy komfortu. y vymknuv ja
osvitlennia v mayni?
Vikna vychodyly na inyj bik, to ja ne mih pereviryty, ale zdajesia, o vymknuv. A
koly j zabuv, to chaj u Hertca serce boly. Ja zavisyv tory, rozdiahnuvsia, nedbalo vidkynuvy tany j soroku. Obereno zniav datyk. Pislia duu treba bude prykripyty znovu.
Vidynyv biu valizu. Korobka plastyru leala zverchu, ale noyok ne bulo. Ja stojav posered kimnaty na puchnastomu kylymi, v holovi trochy tysnulo. Ta vony u portfeli! Ja neterpliae smyknuv zamok, razom z noykamy vypala relikvija zalyte v plastyk ovte, mov
Sachara, foto Synusa Avrory, mij planovanyj posadonyj majdanyk nomer odyn. Foto lealo
na kylymi bilia mojich bosych nih, prykre, bezhluzde i znaue. Vziavy joho, ja znajov pry
jaskravych lampach dennoho svitla desiatyj hradus pivninoji yroty j pjatdesiat druhyj
schidnoji dovhoty, a vye patioku Bosforu Prykraenoho z tropinoju formacijeju pid
nym. Miscia, po jakych ja mih by projty. Postojavy trochy, ja, zamis schovaty foto do valizky, poklav joho na ninyj stolyk obi telefonu j piov u vannu.
Du praciuvav udovo, voda byla sotniamy hariaych civok. Cyvilizacija poynajesia z
protinoji vody. Kanalizacija v palaci caria Minosa na Kriti. Kotryj iz faraoniv zveliv zlipyty
z brudu, o zmyvaly z nioho protiahom usioho yttia, cehlynu, j poklasty v uzholivji smertnoho loa. Kone obmyvannia trochy symvoline.
e chlopcem ja ne myv mayny, jako pomiav najmenu podriapynu, i, lye usunuvy
defekt, voskuvav i poliruvav poverchniu. Choa o ja mih todi znaty pro vlastyvu vsim religijam symvoliku ystoho j neystoho? U pomekanniach za dvisti dolariv ja ciniu lye jichni
vanny. Liudyna pouvaje sebe tak, jak jiji kira. U dzerkali na vsiu stinu vidbyvsia mij namylenyj tors zi slidom elektroda, o nahadav meni Chjuston, i nezahorili pid plavkamy
stehna. Ja pustyv vodu synie, j truby alibno zavyly. Vyznayty kryvyznu trub, aby vony
nikoly ne rezonuvaly, z cym hidravliky nijak ne mou uporatysia. Skiky nepotrebu v
mojij holovi. Ja vytersia perym-lipym runykom i, lyajuy mokri slidy, piov do spani
holyj. Prylipyv sercevyj datyk i, zamis liahaty, siv na liko. Prykynuv: razom iz tymy, o
v termosi, ja vypyv onajmene sim filianok kavy. Koly zasnuv by, jak chovrach, ta teper
ue znaju, o take bezsonni noi. U valizci buv sekonal, prychovanyj mnoju vid Rendi,
zasib, rekomendovanyj astronavtam. Adams ne mav nioho takoho. Oevydno, jomu spalosia
udovo. Vyty zaraz tabletky bulo b neesno. Ja zabuv pohasyty svitlo u vannij. Peremihy
nechi, ustav. U pivmoroci pomekannia vydavalosia biym. Ja stojav holyj spynoju do lika,
ne znajuy, o robyty. Tak, treba zamknuty dveri. Kliu maje lyytysia v zamku. Nomer
toj samyj 303. Pro ce podbaly. Nu, to o? Ja ukav u sobi strachu. o nevyrazne voruchnulo v hlybyni dui, trochy soromno, ta o vdije ja ne znav, zvidky cej nespokij
pereduttia bezsonnoji noi y ahoniji? Vsi my zabobonni, choa ne vsi usvidomliujemo ce.
e raz uvimknuvy ninoho svitynyka, ohlianuv usiu kimnatu ve z neprychovanoju
nedoviroju. Valizy napivvidyneni, rei bezladno rozkydani po krislach. Spravnisika generana perevirka. Revover? Idityzm. Z dokorom pochytav holovoju, ve leay, pohasyv
svitlo, rozslabyv mjazy j poav rozmireno dychaty.

Vminnia zasynaty o vyznaenij hodyni bulo istotnoju astynoju pidhotovky. Zretoju,

chiba ne sydia unyzu v mayni dvoje liudej, vtupyvy v oscyloskop, na jakomu moji leheni
j serce pry konomu porusi maliuju blyskuu liniju? Dveri zamkneni zseredyny, hermetyni
vikna, o meni do toho, o vin liahav o cij e hodyni v ce same liko.
Bezpereno, mi Chiltonom i kormoju Pid Trioma Vimamy bula velyezna riznycia. Ja ujavyv sobi povernennia. Ne povidomyvy pro sebe, pidjidaju do budynku, a e
krae lye do apteky, dali jdu piky, nae povertajusia z prohulianky, chlopci, jaki ve pryjly
zi koly, pomiaju mene i strimholov zbihaju schodamy vnyz, i todi ja zhadav, o maju
vypyty dynu. Jaku my vahavsia, spery na liko (pliaka lyyla u valizci), spovz taky z
lika, navpotemky distavsia do stolu, namacav pid sorokamy plosku pliaku, nalyv povnisiku zakrutku, a po paciach poteklo. Vychylyv metalevyj kelyok do dna z tym samym
durnuvatym viduttiam, o hraju v samodijanij vystavi. Robliu, o mou, probuvav vypravdatysia pered samym soboju. Povernuvsia do lika, rozynyvy u temriavi; tors, ruky,
nohy znykly, zasmaha zlyvalasia z temriavoju, lye stehna vidsviuvaly blidym pruhom. Ja
vmostyvsia, viduvajuy, jak alkoho rozchodysia teplom u lunku, stusonuv kulakom
poduku: na, maje, dublere. Natiahnuv kovdru j znovu poav rivno dychaty. Vpav u napivson, v jakomu retky svidomosti moe zdmuchnuty lye povna pasyvnis. Meni ve o
marylosia. Ja litav u povitri. Cikavo, o taki polioty vvi sni ja viduvav do perebuvannia na
orbitanij stanciji. Vperti katakomby moho mozku nae ne baaly vrachovuvaty odnych popravok dosvidu. Polit uvi sni ce fikcija, bo tilo zberihaje zvynu orijentaciju, a ruchy ruk i
nih taki , jak i najavu, tiky plavnii j lehi. Naspravdi na orbiti ce vidbuvajesia zovsim
inake. Mjazy v cilkovytomu bezladdi. Choe o vidsunuty j lety nazad, choe sisty, a
pidtiahaje nohy do pidboriddia, a koly zroby cej ruch rizkie to e j nokautuje sebe
kolinom. Tilo povodysia jak naviene, choa naspravdi vono prosto zvinene, pozbavlene
blahotvornoho oporu, jakyj jomu zavdy yny Zemlia.
Prokynuvsia vid toho, o ve ne mih dychaty. o mjako, ale nepostuplyvo ne davalo
meni kovtnuty povitria. Ja zirvavsia z prostertymy rukamy, nae chotiv schopyty napasnyka.
Sydiay na liku, vako prychodyv do tiamy, movby zdyrajuy z mozku nevidepnu lypku
pavutynu. Kri paru mi toramy do kimnaty padav vidblysk yvoho sribla vulyci. V joho
merechtinni ja rozhlediv, o v kimnati nikoho nemaje. I dali ne mih dychaty, nis buv zakladenyj, mov zabetonovanyj, vusta speklysia, jazyk peresoch. Napevno, ja strach jak chropiv.
Meni navi zdalosia, o same ce chropinnia dolynalo do mene kri zalyky snu, koly ja ve
prokydavsia.
Vstav, trochy zatoujuy, bo choa j otiamyvsia, son i dali tysnuv na mene neruchomym tiaharem. Obereno nachylyvy, namacav za humkoju v binij kyeci truboku pirabenzaminu. U Rymi, napevno, te zacvily travy. Na pivdni jichni kytyci zavdy rudiaju
najvyde, a zhodom cia chvylia polovinnia prokoujesia po vsich yrotach. Ce znaju usi,
chto vse yttia pryreenyj na sinnu lychomanku. Mynula druha. Ja trochy nepokojivsia, y
ne vyskoa z mayny moji ochoronci, pomityvy v oscyloskopi, jak vystrybuje moje serce, to
znovu lih, poklavy holovu bokom na poduku, aby vyde mynuv nabriak slyzovoji nosa.
Leav, nasluchajuy odnym vuchom do dverej, y ne jde nepotribna pidmoha. Panuvala tya,
j serce zabylo u zvynomu rytmi.

Ja ve ne zhaduvav pro dim, moe, ne chotilosia, a moe, vyriyv, o ne varto vtiahaty

ditej u ciu spravu. Ne zasne vin, bayte, bez ditej! Dlia cioho dosy i jogy, adaptovanoji dlia
astronavtiv doktorom arpom ta joho pominykamy. Ja znav jiji jak otena i zastosuvav
tak uspino, o mij nis dohidlyvo zasvystiv, pomalu propuskajuy povitria, pirabenzamin
bez protvereujuoho dodatku pronyk u mozok i zavolik svidomis charakternoju, trochy
nae neystoju, kalamutnoju sonlyvistiu, i ja, nepomitno dlia sebe, micno zasnuv.
RYM PARY
O vomij ranku ja piov do Rendi v dosy dobromu nastroji, bo rozpoav de z plimazynu, pislia jakoho, nezvaajuy na zadulyvu speku, v nosi ne krutylo. Hoteliu, v jakomu
zupynyvsia Rendi, bulo daleko do Chiltona. Vin mistyvsia nepodalik vid Ispankych
schodiv na moenij rymkoju brukivkoju vulyci, he zastavlenij maynamy. Zabuv, jak vona
nazyvajesia. ekajuy na Rendi u vukomu prymienni, o pravylo za chol, administratorku j kavjarniu, ja perehliadav kuplenu po dorozi Herad, zacikavyvsia perehovoramy
Ejr Frans z uriadom meni a nijak ne podobalasia perspektyva styraty v Orli. Strajkuvala nazemna obsluha aeroportu, odnak litaky Pary pryjmav, jak i dosi.
Nevdovzi zjavyvsia Rendi. Jako zvayty na bezsonnu ni, vin vyhliadav nepohano,
dyvyvsia, pravda, trochy osolovilo, ale nevdaa bula oevydnoju. Nam lyyvsia Pary, ostannia solomynka nadiji. Rendi chotiv sam vidvezty mene v aeroport, ale ja zapereyv, chotiv,
ob vin vyspavsia. A Rendi zapevniav, o v joho nomeri zasnuty nemolyvo, to ja piov z
nym nahoru. Kimnatu spravdi zalyvalo sonce, a z vidynenoji vannoji zamis procholody
tiahlo vyparamy lazni.
Na astia, panuvav azorkyj antycyklon, bulo dosy sucho, to ja, zvernuvy do svojich
profesijnych zna, zatiahnuv tory, namoyvy jich znyzu, aby polipyty cyrkuliaciju povitria, trochy povidkruuvav usi krany j pislia cijeji samarytiankoji operaciji poproavsia z
Rendi, zapevnyvy, o podzvoniu, jako diznajusia o konkretno. V aeroport ja pojichav
na taxi, zaskoyvy po svoji rei v Chilton, i ve blyko odynadciatoji kotyv vizok z valizamy
do pryjomnoho konvejjera. V novomu rymkomu aeroportu ja buv upere, tomu rozhliadavsia za joho rozreklamovanymy v presi udesamy techninoho zabezpeennia, j hadky ne
majuy, jak dokladno meni dovedesia jich piznaty.
Hazety, vitajuy vidkryttia cioho aerovokzalu, halasuvaly, o vin poklade kraj usim
zamacham. Lye zasklenyj zal vidpravky buv takyj, jak i vsiudy. Budivliu, schou zhory na
bubon, zapovniuje merea eskalatoriv i doriok, jaki nepomitno profitrovuju liudej. Ostannim asom zbroju staly pronosyty po astynach, skladajuy jiji v tualeti litaka, tomu italijci
perymy vidmovyly vid magnitometriv. Zonduvannia odiahu j til vykonuju utrazvukovi
kolyvannia na eskalatori, a dani cioho neutlyvoho kontroliu pidsumovuje kompjuter, klasyfikujuy zapidozrenych u kontrabandi. Pysaly, o ci kolyvannia vyjavliaju konu plombu v
zubi j priaku na pidtiakach. Vid nych ne schovajesia navi bezmetalevyj zariad.
Novyj aeroport neoficijno nazyvaju Labiryntom. Pid as probnoho pusku detektyvy
kika tyniv namahalysia pronesty erez eskalatory zbroju, schovanu najchytromudriym
ynom, i odnomu bucimto ce ne vdalosia. Labirynt stav do ladu u kvitni i vidtodi praciuvav
bez osoblyvych incydentiv, jako ne zvaaty na liudej, vylovlenych z reamy nastiky

dyvnymy, naskiky j nevynnymy, jak dytiayj pistolet y joho syluet z fohy. Odni experty
dovodyly, o ce psychologina dyversija odurenych terorystiv, ini o sproba vyznayty
spravni molyvosti fitriv. Jurysty maly moroku z cymy psevdokontrabandystamy, namiry
jakych buly nedvoznanymy, ale ne pidliahaly pokaranniu. Jedynyj serjoznyj vypadok stavsia
toho dnia, koly ja pokynuv Neapo. Odyn azit, koly joho vykryly prylady, vykynuv spravniu
bombu na tak zvanomu mostu zitcha posered Labiryntu. Zariad vybuchnuv u hlybyni
zalu pid mostom, ne zavdavy odnoji kody, jako ne zvaaty na perepoloch sered pasayriv. Tiky j usioho. Teper meni zdajesia, o vsi ti neznani vypadky buly pidhotovkoju do
operaciji, v jakij novu oboronu mav prorvaty novyj typ napadu.
Rejs bulo vidkladeno na hodynu, bo Alitalija nijak ne mohla zjasuvaty, chto nas
pryjme Orli y aeroport de Hollia. Ja piov pereodiahatysia, bo v Paryi te peredbaalosia
ZO hradusiv u tini. Ne mih zhadaty, v jakij z valiz buly soroky-sitoky, i musyv pchatysia
do vannych kimnat z baganym vizkom, jakyj ne vmiavsia na eskalatori Ja dovho blukav
pandusamy pidzemellia, doky jakyj rada ne pokazav meni dorohu. A moe, to buv i ne
rada, bo anglijkoji vin maje ne znav. Tiky j toho, o buv u zelenomu tiurbani. Cikavo,
y vin skyne joho v duovij? Ade vin te priamuvav tudy. erez te mandruvannia z vizkom
ja zhajav stiky asu, o musyv navydku pryjniaty du i pereodiahtysia v polotnianyj kostium i nurovani polotniani erevyky. Vsi dribnyci ja zapakuvav z neseserom do valizy i
zdav u baga. Vid punktu rejestraciji jov z poronimy rukamy. Ce vyjavylo rozumnym krokom navriad y mikrofimy, schovani v neseseri, vcilily b u bojni na schodach.
Kondycinery v zali praciuvaly z perebojamy v dejakych misciach tiahlo spravnim
cholodom, a v inych parylo. Na parykomu napriamku dychalo teplom, to ja nakynuv
kurtku naopaky. Ce te vyjavylosia aslyvym krokom. Koen z nas otrymav perepustku
Aridny plastykovyj penal dlia kvytkiv iz zapresovanym elektronnym rezonatorom. Bez
cioho do litaka ne vvijde. Vidrazu za turniketom poynavsia eskalator, takyj vukyj, o
pasayry musyly jty odyn za odnym. Ce trochy nahaduvalo Tivoli, a trochy Disnejlend.
Speru krutyj pidjom, dali schody skladajusia z doriky nad zalom, zalytym dennym svitlom.
I, nezvaajuy na osvitlennia, dna ne vydno, vono chovajesia v moroci. Ne znaju, jak dosiahnuto takoho efektu. Za mostom zitcha dorika zvertaje vbik i, znovu stajuy schodamy, strimko pidijmajesia vhoru erez cej samyj zal, jakyj mona vpiznaty chiba po
aurnomu sklepinniu, oskiky eskalator z oboch bokiv zakryvaju aliuminijevi plyty z mifologinymy scenamy. o dali meni ne sudylosia diznatysia. Rozrachunok usioho peremiennia podoronich prostyj: perepustka pasayra, jakyj veze o pidozrile, povidomliaje pro ce bezperervnym svystom. Pomienyj, vin ne moe vtekty vukym eskalatorom, a
pasai, o lunaju nad zalom u cej as, maju vplynuty na joho psychiku j zmusyty vykynuty
zbroju. V zali rejestraciji oholoennia dvadciama movamy zasterihaju, o koen, chto maje
zbroju j vybuchivku, ryzykuje svojim yttiam, jako sprobuje teroryzuvaty inych pasayriv.
Ciu tajemnyu pohrozu traktuvaly po-riznomu. Hovoryly navi, o za aliuminijevymy ytamy schovano snajperiv, ale ja v ce ne viryv.
Rejs buv zafrachtovanyj, ale bojing vyjavyvsia zavelykym dlia zamovnykiv, i kasy prodavaly kvytky na vini miscia. Cym skorystalysia taki, jak ja, o kupuvaly kvytky v ostanniu
chvylynu. Bojing najniav jakyj konsorcim bankiv, odnak moji najblyi susidy a nijak
ne schoi buly ne bankiriv. Peroju stala na eskalator babusia z palykoju, dali blondynka z

pesykom, todi ja, maleka divynka i japone. Ozyrnuvy zhory, ja pobayv lye plachty
hazet, rozhornutych kikoma olovikamy. Meni kortilo ohlianutysia, i ja zapchav svoju Herad za pidtiaky na hrudiach, mov pilotku.
Blondynka v obytych perlynamy taniach, takych tisnych, o zzadu bulo vydno kontury trusykiv, trymala opudalo pesyka. Pesyk, mov yvyj, klipav oyma. Vona nahaduvala
meni blondynku z urnalu, o bula mojeju suputnyceju do Ryma. Divynka z vavymy oeniatamy bula v bilomu odiazi, mov liaka. Japone, nenabahato vyyj za neji, mav vyhliad
zavziatoho turysta. Zdavalosia, vin ojno vyjov vid peroklasnoho kravcia. Na kartatomu
zastebnutomu pidaku perechreuvalysia reminci tranzystora, binoklia, velykoho fotoaparata Nikkon-6. Koly ja ozyrnuvsia, vin same rozstibav futliar, nae zbyravsia fotografuvaty
udesa Labiryntu. Schody same skladalysia v doriku, a tut pouvsia protiahlyj pysk. Ja
obernuvsia. Pysk iov vid japoncia. Divynka tryvono vidsunulasia vid nioho, prytyskajuy
do hrudej torbynku z perepustkoju, a vin z nezvorunoju bajduistiu pidkrutyv zvuk tranzystora. Najivno dumav, o zahluy pysk: ce bulo lye pere poperedennia.
My plyvly nad velykym zalom. Obabi doriky vylyskuvaly pid promeniamy postati Romula, Rema, vovyci, a perepustka japoncia vyala ve pronyzlyvo. Natovp zdryhnuvsia,
ale nichto ne ozvavsia j slovom. A japone i okom ne zmyhnuv. Dobru chvylynu vin stojav
sered use holosnioho vyttia iz skamjanilym oblyiam, lye pit velykymy kraplynamy vkryvav joho olo. Potim, vychopyvy perepustku z kyeni, odajduno namahavsia o zrobyty z neju. V koli movaznych pohliadiv vin, mov navisnyj, arpav jiji. odna inka ne skryknula. Meni bulo prosto cikavo, jak joho vylovlia z-pomi nas. Koly mist zitcha
skinyvsia i dorika poala povertaty, japone raptom prysiv tak nyko, nae nespodivano
provalyvsia kri zemliu. Ja ne vidrazu zrozumiv, o vin tam roby. A vin, vychopyvy z futliara svij nikkon, vidkryvav joho. Dorika jla po priamij, ale schidci same poaly vystupaty, peretvoriujuy na eskalator druhoho mostu zitcha, vlasne, na schody, o povertaju navskosy erez velykyj zal. Vyprostavy, japone vychopyv z nikkona okruhlyj cylindrynyj predmet, napevno, biyj za doloniu, o zajaskraviv cukrovymy holokamy. Ce bula
bezmetaleva korundova hranata z lytym zubastym korpusom bez ruky. Japone obiru
prytysnuv hranatu do ust, movby cilujuy jiji, i lye koly vidirvav vid oblyia, ja zrozumiv,
o vin vysmyknuv zapal kice lyylosia v zubach. Ja kynuvsia do hranaty, ale vstyh lye
dotorknutysia do neji japone, udaryvy mene v kolino, raptom kynuvsia nazad, zbyvajuy
liudej z nih. Liktem ja potrapyv divynci v oblyia, udar vidkynuv mene na poruia, ja
znovu zitknuvsia z neju j, perevalyvy tilom erez poruia, potiah za soboju. Oboje poletily
donyzu. Ja viduv udar oho tverdoho v poperek i potrapyv iz blysku v morok.
Ja ekav udaru ob pisok. Hazety ne pysaly, o vkryvaje dno zalu pid mostamy, ale
pidkresliuvaly, o vybuch hranaty ne zapodijav nijakoji kody. Oto ja rozrachovuvav na
pisok i tomu pidihnuv nohy. Ale zamis pisku viduv o mjake, podatlyve, mokre, vono
rozstupylosia pidi mnoju, mov pina, a nye bula kryana ridyna, odnoasno mene a do
kistok strusonulo hromom vybuchu. Divynku ja zahubyv. Nohy potrapyly v hrukyj mul y
boloto, i ja ve poav zanuriuvaty u nioho, rozpalyvo bjuy rukamy, doky ne opanuvav sebe
j ne zaspokojivsia. U mene bula chvylyna, a moe, trochy bie, aby vybratysia zvidty. Speru
podumaty, todi dijaty. Cej rezervuar svojeju formoju pryznaenyj hasyty udarnu chvyliu.

Ote, ne aa, a vyde lijka, vykladena vjazkoju masoju, napovnena vodoju z tovstym kouchom piny. Zagruznuvy po kolina, ja perestav daremno rvatysia dohory, prysiv poabjaomu, namacav dno vyprostanymy rukamy. Pidjom buv sprava. Zagribajuy rukamy,
mov lopatamy, popovz uhoru, z velyeznym zusylliam vytiahajuy nohy z maziuky.
Spovzajuy po schylu, zagribav doloniamy, pidtiahajuy, mov apinist na snihovomu schyli
bez hakiv. Ostannij, opravda, maje ym dychaty.
Ja dersia vhoru, doky na oblyi ne poaly lopaty velyki bubaky piny. Vyplyv, zadychajuy i chapajuy povitria, u pivmorok, a vhori nadi mnoju lunalo chorane vyttia liudej.
Ja pokrutyv holovoju nad chvyliamy piny. Divynky ne bulo. Nabravy povitria, pirnuv. Ne
mih rozdyvytysia, bo u vodi bula jaka hydota, vid jakoji oi peklo nae vohnem. Tryi vylazyv
i pirnav znovu, znesyliujuy, oskiky vid hrukoho dna ne mona bulo vidtovchnuty i
dovodylosia plyvty nad bolotom. Ja ve vtratyv nadiju, koly ruka natrapyla na jiji dovhe volossia. Vid piny divynka bula slyka, mov ryba. Koly ja sprobuvav uchopyty jiji za bluzku,
ta trisnula pid rukoju.
Navi ne znaju, jak ja vybravsia z neju nahoru. Pamjataju borsannia, velyki puchyri,
jaki ja styrav z jiji oblyia, ohydnyj metalevyj prysmak vody, moji bezzvuni prokliony i te,
jak vytovchuvav jiji erez bort basejnu tovstyj, prunyj, nae humovyj, val. Vysadyvy jiji
nazovni, jaku chvyliu perepoyvav, po yju v pini, o tycho potriskuvala. A liudy vyly. Meni
zdalosia, o padaje ridkyj teplyj do. Viduvav udary okremych kraplyn. Napevno, mariu,
promajnulo v holovi, bo zvidky b tut uziatysia dou? Zadery holovu, pobayv mist.
Plachty aliuminiju zvysaly z nioho, jak mattia, pidloha svitylasia, mov syto. Schidci, vidlyti
zi stali, nahaduvaly bdolynyj stinyk cia reitka mala propustyty chvyliu, ale zatrymaty
oskolky.
Stupyvy pid doem, jakyj padav i dali, na val, ja perehnuv divynku erez kolino
oblyiam unyz. Jij bulo krae, ni ja spodivavsia, bo vona vidrazu poala bliuvaty. Stav
masuvaty jij plei, viduvajuy pid rukoju konu kistoku. Vona chrypila j kaliala, ale ve
dychala. Mene te nudylo. Polehalo, koly ja dopomih sobi pacem, ale zvestysia na nohy e
ne navauvavsia. Ve rozrizniav deo navkolo, choa tut bula suti, do toho astyna svitynykiv nad mostom zhasla. Vyttia nad namy perejlo v zojky j chrypinnia. Tam umyraju,
promajnula v mene dumka, omu nichto ne podaje dopomohy? Zvidky dolynuv halas, o briazkalo, nae probuvaly pustyty zavmerlyj eskalator. Zalunaly vyhuky, ale ve
ini, zdorovych, neukodenych liudej. Ja ne rozumiv, o dijesia vhori. Ve eskalator buv
zabytyj liumy, v panici vony popadaly. Do tych, o pomyraly, nemolyvo bulo distatysia,
ne usunuvy speru oalilych zi strachu. Vzuttia j odiah pozastriahaly mi schidciamy. Zboku
te ne bulo odnoho pidchodu, mist stav pastkoju.
Tym asom ja zajniavsia soboju j divynkoju. Meni zdalosia, o vona ve otiamyla, bo
sila. Ja skazav jij, o ve vse harazd, ob ne bojalasia, bo zaraz my zvidsy vyberemosia. Oi
zvykly do temriavy, i ja spravdi pobayv vychid. Ce buv liuk, jakyj, pevne, zabuly pryynyty.
Buly b vony reteniymy, to my tut tak by j zalyyly, nae myi v pastci. Liuk viv do
okruhloho, schooho na kanalizacijnyj, tuneliu, dali znovu neproynenyj liuk, vlasne, opuklyj
yt. Korydor z lampamy u zagratovanych niach vyviv nas do nykoho, mov bunker, pidzemellia, zapovnenoho kabeliamy, trubamy, kanalizacijnymy vuzlamy.

 Ci truby vyvedu nas do duovych, obernuvsia ja do divynky, ale jiji ne bulo.

Hej! De ty? huknuv ja, obmacav pohliadom pidzemellia z betonnymy kolonamy.
Pobayv, o vona bosoni perebihaje vid odnijeji pidpory do druhoji. Kikoma strybkamy, jaki viddalysia alenym bolem u popereku, ja nazdohnav jiji j uziav za ruku, suvoro
vyytujuy:
Ce o take, serdeko? Musymo trymatysia razom, bo zablukajemo.
Vona movky pila za mnoju. De hen poperedu zamerechtilo svitlo: pandus, vykladenyj
bilymy kachliamy. Pidnialy na poverch vye, i ja, le hlianuvy, vidrazu vpiznav ce misce:
po nastupnomu schylu ja hodynu tomu kotyv baganyj vizok. Vidrazu za rohom tiahnuvsia
korydor z riadom dverej. Vkynuvy monetku, jaka zberehlasia v kyeni, ja vidynyv peri
dveri j vidrazu vchopyv malu za ruku, bo meni zdalosia, o vona znovu choe vtekty.
Oevydno, vona e v okovomu stani. Ne dyvno. Zaviv jiji u duovu. Vona movala, ta j ja,
pobayvy pry svitli, o vona vsia v krovi, prykusyv jazyka. Ot tobi j teplyj do. Ja, oevydiaky, vyhliadaju tak samo. Rozdiahsia, zniav uve odiah z neji i, vkynuvy joho u vannu,
vidkrutyv kran, a sam u plavkach tovchnuv jiji pid du. Hariaa voda trochy styyla bi u
popereku. Stikala z nas roevymy strumokamy. Ja ter malij spynu j boky, aby ne lye zmyty
krov, a j pryvesty jiji do tiamy. Vona ne vyryvalasia, movky terpila, koly ja nevmilo myv jij
holovu. Koly my vyjly z-pid duu, ja mymochi zapytav, jak jiji zvaty. Annabe. Anglijka?
Ni, francuenka. Z Parya? Ni, z Klermona. Ja zahovoryv z neju po-francuky, beruy z
vanny po erzi odiah, ob perepraty.
Jako moe, zaproponuvav ja, spolosny svoju spidnyku, harazd?
Vona sluchniano nachylylasia nad vannoju. Vykruujuy tany j soroku, ja dumav, o
robyty dali. Aeroport zakrytyj i nabytyj policijeju. Prosto jty, poky nas de ne zatrymaju?
Ale italijki vlasti nioho ne znaju pro mene. Jedynym utajemnyenym tut buv Diubua
Fenner, peryj sekretar posostva. V zali zalyylasia moja kurtka z kvytkom na ine
prizvye, ni te, o na kvytanciji z hoteliu. Revover i datyky ja zalyyv u Chiltoni v
pakunku, jakyj Rendi maje zabraty vveeri.
Jako ce znajdu, odo mene vynyknu pidozry. Ja j tak povodyvsia pidozrilo: zabahato vpravnosti u vidajdunomu strybku, nadto dobra orijentacija v pidzemelliach vokzalu,
zastaranno usunuto slidy krovi Ja navi prypuskav, o mene mou zvynuvatyty v
spivuasti. Nichto ne zastrachovanyj vid pidozry, vidkoly anovani advokaty j ini dijai pronosia bomby zadlia idejnych cilej. Zvyajno, ja vyplutajusia z cioho, ale per za vse mene
mou zatrymaty. Nio tak ne pidhaniaje policiju, jak vlasna bezporadnis. Krytyno ohlianuv Annabe. Vona, z pidbytym okom i mokrym skujovdenym volossiam, suyla spidnyku
pid suylkoju dlia ruk kmitlyve dytia. V mene vynykla ideja.
Sluchaj-no, serdeko, zvernuvsia ja do neji, znaje, chto ja takyj? Ja amerykankyj astronavt, u Jevropi perebuvaju inkohnito z due valyvoju misijeju. Rozumije? e
siohodni muu buty v Paryi, a tut nas budu vypytuvaty po sto raziv. Ce zatiahnesia. Muu
zaraz e podzvonyty v posostvo i zvjazatysia z perym sekretarem. Vin nam dopomoe. Aeroport zakryju, ale , okrim zvyajnych, je e specini litaky, z dyplomatynoju potoju.
Poletymo takym litakom. Razom. Nu, jak, zhoda?
Divynka movky dyvylasia na mene. e ne pryjla do tiamy, podumav ja. Poav
odiahatysia. erevyky vcilily, bo buly zanurovani, ale sandali Annabe propaly. opravda,

v na as bosa divynka na vulyci ne dyvyna. A soroeka cilkom mohla zijty za bluzku. Ja

dopomih jij rozpravyty skladky zzadu na spidnyci, o ve maje vysochla.
Zaraz pidemo, nae tato z doneju, tak vyde distanemo do telefonu. Rozumije?
Vona kyvnula, ja vziav jiji za ruku, j my pomandruvaly u svit. Na peryj kordon natknulysia za pandusom. Karabinery vytovchuvaly he urnalistiv z kameramy, kudy bihly
poenyky v kaskach, na nas nichto ne zvertav uvahy. Policejkyj, do jakoho ja zvernuvsia,
trochy znav anglijku. Ja probuvav pojasnyty, o my buly v duovych, ale vin, zovsim ne
sluchajuy, zveliv pidniatysia eskalatorom B do jevropejkoji sekciji, de zibrano vsich pasayriv. My pily do eskalatora, ale jak tiky schovalysia z oej, ja povernuv u binyj korydor.
Hamir lyyvsia pozadu. My uvijly do poronioho baganoho zalu. Za transporteramy, o
prodovuvaly bezzvuno ruchaty, vydnila erenga telefoniv-avtomativ. Razom z Annabe
ja uvijov do kabiny j nabrav nomer Rendi. Pidniav joho z lika. Pry svitli ovtych lichtariv,
prykryvajuy trubku doloneju, rozpoviv jomu pro vse, o stalosia. Vin perebyv mene lye
raz, mabu, podumavy, o ne zrozumiv. Dali ja uv lye joho tiake dychannia, a zhodom u
trubci vzahali stychlo, nae joho j ne stalo.
Ty uje? zapytav ja v kinci rozpovidi.
Chlope, tiky j skazav vin. I povtoryv: Chlope!!
Todi ja perepoviv najvalyvie. Treba zajichaty v posostvo i pryvezty siudy Fennera.
Ce potribno zrobyty jaknajvyde, bo my znachodymosia mi dvoma policejkymy kordonamy. Aeroport zayneno, ale Fenner, oevydno, probjesia. My z maloju ekajemo v livomu
kryli, bilia transportera E-10 i telefoniv-avtomativ. Jako nas ne bude na misci, nechaj ukaju sered pasayriv u jevropejkij sekciji, abo, o jmovirnie, v prefekturi. Poprosyv joho
korotko povtoryty skazane. Povisyvy trubku, ja hlianuv na divynku, spodivajuy, o vona
zradije aslyvomu zakinenniu pryhody abo choa b poleheno zitchne. Ale vona zacipenilo
movala, lye krakoma pozyrajuy na mene, koly ja ne dyvyvsia na neji Nae oho ekala.
Mi kabinamy stojala mjaka lava. My sily. Zvidsy, erez skliani stiny, vydno bulo pidjizni
estakady aeroportu. Odna po odnij pidjidaly mayny techdopomohy. Z hlybyn budivli kri
postijnyj hamir dolynaly rozpalyvi inoi kryky. Aby ne movaty, ja zapytav divynku pro
jiji bakiv, pro pojizdku, y chto provodav jiji v aeroport. Vona vidpovidala uryvasto i jako
nedoladno, ne nazvala svojeji adresy v Klermoni, j ce mene trochy rozdratuvalo. Hodynnyk
pokazuvav peru sorok. Vid rozmovy z Rendi mynulo ve bie jak pivhodyny. Liudy v kombinezonach, ne zvernuvy na nas uvahy, pidtiupcem peretnuly zal, tiahnuy o schoe na
elektrozvariuvanyj aparat. Znovu prolunaly kroky. Uzdov kabin iov technik u navunykach, prykladajuy minouka do konych dverej. Pobayvy nas, zupynyvsia, za nym nablyzylysia dvoje policejkych.
o vy tut robyte?
ekajemo, vidpoviv ja, ne kryvliay dueju.
Odyn z karabineriv kudy pobih i povernuvsia z kremeznym cyvinym. Na povtorne
zapytannia ja vidpoviv, o my ekajemo predstavnyka amerykankoho posostva.
Cyvinomu zabahlosia ohlianuty moji dokumenty. Koly ja vyjmav portmone, technik pokazav na kabinu, z jakoji my dzvonyly. yba zseredyny zapitnila vid naoho odiahu, jakyj u
budci poav buv paruvaty. Vsi vytriylysia na nas. Karabiner dotorknuvsia do mojich taniv.
Mokri!

 Tak! nehajno pidtverdyv ja. Mokrisiki!

Vony pidnesly zbroju.
Ne bijsia nioho, epnuv ja Annabe.
Cyvinyj vytiah z kyeni narunyky i bez odnych formanostej prykuvav mene do sebe.
Annabe zajniavsia policejkyj. Vona jako dyvno dyvylasia na mene. Cyvinyj pidnis do ust
mikrofon perekynutoji erez plee raciji j zahovoryv po-italijky tak vydko, o ja nioho ne
zrozumiv. Pouvy vidpovi, vin zradiv. Koly nas vyvodyly binym vychodom, eskort zris e
na trioch karabineriv. Eskalator stojav. yrokymy schodamy my zijly do zalu, kri yby ja
pobayv riad policejkych fitiv i sprobuvav uhadaty, jakyj z nych pryznaenyj dlia nas. U
cej as z protylenoho boku pidjichav ornyj kontynenta posostva z praporcem. Ne pamjataju, y buv ja e koly-nebu takyj zadovolenyj z otych naych zirook i smuh. Use
vidbuvalosia mov na sceni, my, skuti narunykamy, spuskalysia do sklianych dverej, a
vony, Diubua, Rendi j pereklada posostva, same zachodyly. Vyhliad u nych buv dosy kumednyj, bo Rendi buv u dynsach, a ti dvoje v smokingach. Pobayvy mene, Rendi zdryhnuvsia, nachylyvsia do Fennera, a toj, u svoju ergu, zvernuvsia do perekladaa, jakyj priamuvav do nas. Obydvi grupy zupynylysia, j vidbulasia korotka maliovnya scena. Predstavnyk jichnioji grupy zvernuvsia do cyvinoho, z jakym ja buv skutyj. Rozmova toylasia u
vydkomu tempi, j mij italije otrymav handykap vin postijno zabuvav, o skutyj zi
mnoju, i, estykuliujuy, ve as smykav mene za ruku. Krim astronauta amerikano i presto! presto!, ja ne zrozumiv niohisiko. Vreti moho opikuna vdalosia vmovyty, j vin znovu
vchopyvsia za svoju raciju. Nareti j Fenneru laskavo dozvolyly skazaty kika sliv u mikrofon. Todi mij suprovodujuyj prohovoryv u skryku e o, ale vidpovi bula taka, o vin
a vystrunyvsia. Sytuacija zminyla, jak u farsi. Z mene znialy narunyky, vsi povernuly
kruhom i takym e ynom, jak i dosi, lye v protylenych roliach moji konvojiry staly
poesnoju vartoju pidnialysia na druhyj poverch. Mynuvy zaly ekannia, zabyti pasayramy, jaki povmouvalysia chto de mih, i projovy policejkyj kordon ta dvoje obbytych
kiroju dverej, my vtrapyly do kabinetu, zapovnenoho liumy.
Pobayvy nas, apoplexynyj velete uziavsia vypychaty vsich za dveri. Nareti v kimnati lyylosia olovik desia. Zachryplyj velete vyjavyvsia vice-prefektom policiji. Meni pidsunuly krislo. Annabe vmostylasia na druhomu. Cho buv sonianyj de, usi lampy svitylysia, na stinach vysily pererizy Labiryntu, a maket joho stojav na vizku bilia pymovoho stolu,
na jakomu vyblyskuvaly e mokri foto. Ja zdohadavsia, o to buly za foto. Fenner, sidajuy
za mnoju, stysnuv mene za plee: vin, vyjavliajesia podzvonyv prefektovi e z posostva,
tomu vse j pilo tak hladko. Dechto z prysutnich posidav navkolo stolu, dechto na pidvikonnia, vice-prefekt movky chodyv z kutka v kutok, z susidnioji kimnaty vyvely popid ruky
zaplakanu sekretarku. Pereklada, hotovyj pryjty na dopomohu, obertavsia to do mene, to
do maloji, ale moja italijka mova omu uraz polipylasia. Vyjavliajesia, akvalangisty vylovyly z vody moju kurtku j torbynku Annabe, erez o ja stav holovnym pidozriuvanym,
do toho policija vstyhla pobuvaty i v Chiltoni. Na mene vpala pidozra u spinosti z japoncem. Movliav, vysmyknuvy z hranaty zapal, my maly bihty vpered. Same tomu odnymy z
perych zijly na eskalator. A tut nam o perekodylo. Ja vriatuvavsia, strybnuvy z mostu,
a japone zahynuv. Dali dumky expertiv rozchodylysia. Odni vvaaly Annabe tako terorystkoju, ini prypuskaly, o ja vykrav jiji jak zalonyciu dlia nastupnych perehovoriv. Vse

ce ja dovidavsia z rozmov, oskiky rozsliduvannia e ne poalosia ekaly naanyka ochorony aeroportu. Koly vin zjavyvsia, Rendi, jak neoficijnyj predstavnyk amerykankoji storony, zrobyv zajavu pro nau operaciju. Sluchajuy joho, ja nepomitno obsmykuvav z nih
mokri choloi. Rendi skazav lye te, o bulo neobchidne. Fenner te hovoryv malo. Skazav,
o posostvo znaje pro nau operaciju tak samo, jak i Interpol, jakyj mav povidomyty pro
neji italijciv. Ce buv sprytnyj chid, bo vsia vidpovidanis perekladalasia na minarodnu organizaciju. Pevna ri, naa operacija zovsim ne cikavyla prysutnich.
Vony chotily znaty, o stalosia na schodach. Inener techninoji sluby aeroportu
dyvuvavsia, jak ja zmih vydobutysia z basejnu i z pidzemellia, ne znajuy jichnioji budovy.
Rendi zauvayv, o ne slid nedoociniuvaty pidhotovku desantnykiv amerykankych VPS,
jaku ja projov. opravda, ja prochodyv jiji bie trydciaty rokiv tomu.
My j dosi uly vidlunnia udariv, o striasaly mury. Prodovuvalysia riatuvani roboty
vidrizaly perebytu vybuchom astynu mostu. Z rujin vytiahly ve devja zniveenych til i
dvadcia dva poranenych, z nych simoch tiako. Za dveryma zynyvsia halas, i vice-prefekt
poslav tudy oficera. Koly vin vychodyv, ja pomityv na okremomu stolyku svoju kurtku, rozporenu po vsich vach, i torbynku Annabe v takomu samomu vyhliadi. jichnij vmist rozklaly
na kvadratykach biloho paperu, o nahaduvaly fiky v jakij hri. Obernuvy do nas, oficer
rozviv rukamy: presa! Jaki zapovziatlyvi urnalisty prorvalysia erez kordony a siudy. V
cej as do mene zvernuvsia inyj oficer:
Poruyk Kanetti. o vy moete skazaty pro vybuchovyj prystrij? Jak joho proneseno?
Fotoaparat mav podvijne dno. Koly japone vidkryv kameru, zadnia stinka z kasetoju
vidskoyla, mov ortyk, i vin vytiah hranatu.
Vy znajomi z takymy hranatamy?
o schoe ja bayv u tatach. astyna porochovoji doriky znachodysia v ruci.
Pobayvy, o ruky nema, ja zrozumiv, o zapal tut maje inu konstrukciju. Ce oboronna
oskolkova hranata velykoji vraajuoji syly. Metalu v nij maje nema. Obolonka splavlena z
kremniju.
V tomu misci eskalatora vy opynyly vypadkovo?
Ni.
U napruenij tyi, jaku poruuvav lye dalekyj briazkit, ja ukav potribnych sliv.
V ciomu misci ja opynyvsia ne zovsim vypadkovo. Japone piov za divynkoju,
spodivajuy, o vona jomu ne perekody. A divynka, kyvnuv ja na Annabe, pobihla
vpered, jak meni zdalosia, zacikavlena pesykom. Ade tak? zapytav ja v neji.
Tak, vidpovila vona zdyvovano.
Ja posmichnuvsia, pidbadioriujuy jiji.
odo mene ja pospiav. Ce zvyajno vako zbahnuty, ale koly liudyna pospiaje,
vona cilkom mymovoli choe peroju potrapyty do litaka, ote, j na eskalator Ja, pevna ri,
ne dumav pro ce. Vse vyjlo samo soboju.
Prysutni poleheno zitchnuly. Kanetti o tycho skazav vice-prefektovi. Toj kyvnuv.
My chotily b zvinyty pannoku vid vysluchovuvannia vsich podroby. y ne zalyy
nas pannoka na chvyku?

Ja pohlianuv na Annabe. Vona vpere posmichnulasia do mene i vstala. Pered neju

vidynyly dveri. Koly divynka vyjla, do mene znovu zvernuvsia Kanetti.
Chou zapytaty: koly vy vpere zapidozryly japoncia?
Ja vzahali joho ne pidozriuvav. Vin povodyvsia cilkom Normano. A koly prysiv, ja
podumav, o vin zjichav z hluzdu. Koly vin ue vysmyknuv kice, ja zrozumiv, o lyylosia
mene jak try sekundy.
A skiky same?
Cioho ja ne znaju. Oskiky hranata ne vybuchnula vidrazu, vychody, bula jaka
zatrymka. Moe, dvi, dvi z polovynoju sekundy.
My te tak dumajemo, ozvavsia chto vid vikna.
Vam, zdajesia, tiako chodyty? Vas kontuzylo?
Ne vybuchom. Joho ja pouv u vodi. Skiky z mostu? Metriv pja?
otyry z polovynoju.
Ote, ce odna sekunda. Sproba vidibraty hranatu i strybok erez poruia e
sekunda. Vy pytaly pro kontuziju? Ja, koly padav, vdaryvsia ob o poperekom. Koly u
mene bula triyna kuprykovoji kistky.
Tam znachodysia deflektor, pojasnyv olovik vid vikna. Konso zi skisnym
bortykom, jakyj spriamovuje koen predmet u centr basejnu. Vy ne znaly pro deflektor?
Ni.
Vybate. e odne zapytannia! ozvavsia Kanetti. y vin, toj japone, kynuv
hranatu?
Ni. Trymav do kincia.
Ne probuvav tikaty?
Ni.
Potrinelli, naanyk ochorony aeroportu, vtrutyvsia, spyrajuy na stil, olovik
u popliamlenomu kombinezoni. Vy cilkom pevni, o ta liudyna chotila zahynuty?
y chotila? Tak. Vin ne probuvav riatuvatysia. Ade vin mih vykynuty fotoaparat.
Vy vvaajete? Dlia nas ce due valyvo. y ne mohlo buty tak: vin chotiv kynuty
hranatu mi pasayriv i ziskoyty z mostu, ale vy perekodyly jomu svojim napadom. Vin
upav, a zniata z zapobinyka hranata vybuchnula.
Tak ne mohlo buty. Ale mohlo buty inake. vyznav ja. Ja ne kynuvsia na
nioho. Chotiv lye vyrvaty hranatu, jaku vin trymav pered soboju. Ja pobayv, jak vin vysmyknuv kice zubamy. Vono bulo ne drotiane, a z nejlonovoho nura. A hranatu vin trymav
oboma rukamy. Tak ne kydaju.
Vy vdaryly zhory?
Ni. Ja vdaryv by tak, jakby na schodach nikoho ne bulo abo my stojaly ostanni.
Tomu-to vin i ne stav zzadu. Udarom kulaka zhory mona vybyty bu-jaku hranatu bez
ruky. Vona pokotylasia b po schodach. Ale tut vona ne zakotyla by tak daleko. Na schodach
liudy postavyly valizky, choa ce nae j zaboroneno. Oto ne pokotylasia b. Tomu, vlasne, ja
j udaryv zliva, i ce joho spantelyylo.
Te, o zliva? Vy liva?
Tak. Cioho vin ne spodivavsia. Vydno, projov dobru kolu. Zrobyv udavanyj ruch.
Zachystyvsia pidniatym liktem ale sprava.

 A dali?
Vdaryv mene nohoju j vidkynuvsia nazad. Na spynu. Mav udovu pidhotovku, bo
navi liudyni, hotovij umerty, nadzvyajno vako padaty na schodach holovoju nazad. Koen
volije dyvytysia smerti lye v lyce.
Ale na schodach bulo povno liudej.
Ce tak. A vse nastupnyj schide vyjavyvsia vinym. Toj, chto buv za nym, ustyh
vidskoyty nazad.
Vin cioho ne bayv.
Ne bayv, ale j ne improvizuvav. Nadto ve vydko dijav. Usi ruchy buly vidpraciovani.
Naanyk ochorony styskav kraj stola, o a kistoky v nioho na rukach pobilily. Pytannia sypalysia, mov pry perechresnomu dopyti.
Chou pidkreslyty, o vaa povedinka vye vsiliakych pochval. Ale naholouju, dlia
nas nadzvyajno valyvo vidtvoryty spravnij chid podij. Znajete, omu?
Vas cikavy, y je v nych liudy, zhodni pity na pevnu smer?
Tak. Same tomu ja prou vas ie raz vidtvoryty vse, o stalosia tijeji myti. Davajte
ja stanu na joho misce. Vysmykuju kice. Chou skoyty z mostu. Vy probujete vyrvaty hranatu. Jakby ja dijav za planom, vy mohly b pidchopyty hranatu j kynuty meni vslid, unyz.
Vahajusia, o robyty, i ce vahannia maje fatanyj naslidok. y mohlo tak buty?
Ni, liudyna, zbyrajuy kynuty hranatu, ne trymaje jiji oboma rukamy.
Ale vy tovchnuly joho, namahajuy vychopyty hranatu!
Ni. Jakby paci ne ziskovznuly, ja smyknuv by joho na sebe. Ce ne vdalosia, bo vin
vidskoyv, padajuy navznak. Zrobyv ce navmysne. Skau bie, ja nedoocinyv joho. Treba
bulo schopyty joho i skynuty z mostu razom z hranatoju. Mabu, ja tak i zrobyv by, jakby vin
ne obduryv mene.
Todi vin kynuv by hranatu vam pid nohy.
A ja skoyv by za nym. Tobto probuvav by. Zretoju, ce bulo b ue, jak to kau,
hiryceju pislia obidu. I vse ja ryzyknuv by. Ja vdvii biyj za nioho ta j ruky v nioho buly,
mov u dytyny.
Diakuju. Pyta bie nemaje.
Inener Skarron, vidrekomenduvavsia odiahnenyj u cyvine molodyj syvyj olovik
u rohovych okuliarach. Jak vy hadajete, y mona zastrachuvatysia vid takoho zamachu?
Ja cioho ne znaju. Na moju dumku, tut u vas use peredbaeno.
Inener skazav, o vony buly hotovi do riznych nespodivanok, ale taky ne do vsioho.
Ot, napryklad, opraciovano operaciju Lid. Okremi astyny eskalatora mona, natysnuvy
knopku, peretvoryty na rivnyj schyl, z jakoho vsi liudy zsuvajusia v basejn z vodoju.
Z toju pinoju?
Ni, pid mistkom antydetonacijnyj basejn. Tam ini.
omu vy cioho ne zrobyly? Choa, zretoju, ce nioho b ne dalo.
Vlasne. Do toho , vin dijav nadto vydko.
Inener pokazav meni na schemi zakulisnu astynu Labiryntu. Vsia trasa spravdi bula
jak pole obstrilu. Zhory jiji mona zalyty vodoju pid takym tyskom, o zibje z nih. Nichto ne

zmoe vydobutysia z tijeji lijky te, o liuky lyylysia vidkryti, znanyj nedohliad. Vin
chotiv pokazaty e j makety, ale ja podiakuvav.
Inener chvyliuvavsia. Jomu chotilosia prodemonstruvaty vsi dokazy svojeji peredbalyvosti, choa vin, pevno, j rozumiv, o ce ve ni do oho. Ta j pro zachyst vid takoho
aktu vin pytav lye dlia toho, aby ja zasvidyv, o ce nemolyvo.
Ja dumav, o vse ve skinylosia, ale tut didok, o vmostyvsia na krislo Annabe,
pidnis ruku.
Doktor Torielli. U mene odne zapytannia. Vy moete pojasnyty, jak uriatuvaly tu
divynku?
Ja podumav.
Ce prosto aslyvyj vypadok. Vona stojala mi namy. Prahnuy distatysia do japoncia, ja vidipchnuv jiji, a koly vin upav, ja znovu natknuvsia na neji. Poruia dosy nyke.
Jakby tam stojav chto doroslyj, ja ne zmih by joho perekynuty, moe, navi ne probuvav by.
A jakby tam stojala inka?
Tam stojala inka, vidpoviv ja, dyvliay jomu prosto v oi. Peredi mnoju. Blondynka v obytych perlynkamy taniach z opudalom pesyka. o z neju stalosia?
Zijla krovju, vidpoviv naanyk ochorony. Vybuchom jij vidirvalo nohy.
Vsi movaly. Liudy poaly vstavaty z pidvikonnia, zasovaly sticiamy, a ja e raz podumky povernuvsia do tijeji myti. Znaju odne. Ja ne probuvav zatrymaty za poruia.
Vidtovchnuvy vid schodiv, ja uchopyvsia pravoju rukoju za poruia i zaepyv divynku
pleem. Strybajuy, mov erez himnastynoho konia, ja skynuv unyz i jiji. Ale j dosi ne
znaju, vchopyv jiji navmysne y lye tomu, o trapyla meni pid ruku.
Pyta do mene bie ne bulo, ale ja poprosyv jich uriatuvaty mene vid presy. Vony probuvaly perekonaty mene, o ce zajva skromnis, ale ja stojav na svojemu. Skromnis tut
bula, zvyajno, ni do oho. Ja ne chotiv, ob moje imja povjazuvalosia z cijeju bojneju na
schodach. Lye Rendi, mabu, rozumiv moji motyvy.
Fenner zaproponuvav meni lyytysia na dobu v Rymi hostem posostva, ale ja taky napolih na svojemu. Prosyv daty molyvis vyletity perym e litakom do Parya. Cym litakom
vyjavylasia cessna z uasnykamy konferenciji, o zakinylasia opivdni pryjomom, z jakoho, vlasne, j prymaly v smokingach Fenner z perekladaem. My rozbyly na grupy i, rozmovliajuy, prostuvaly do vychodu, koly mene vidklykala vbik inka z udovymy ornymy
oyma, jakoji ja dosi ne bayv. Vyjavylosia, o vona psycholog, opikuvala Annabe. Zapytala, y ja spravdi maju namir zabraty divynku z soboju do Parya.
Ajake. Vona, napevno, skazala vam, o ja poobiciav.
Usmichnuvy, inka zapytala, y je v mene dity.
Ni. Tobto, ne zovsim. Maju dvoch pleminnykiv.
Vony vas liublia?
Liublia.
Todi vona vidkryla meni tajemnyciu Annabe. Mala hlyboko zasmuena. Ja vriatuvav
jij yttia, a vona dumala pro mene due pohano. Vvaala, o ja spivuasnyk japoncia, y o
podibne. Tomu j chotila vtekty. Pislia duovoji jiji pidozry e zrosly.
omu , rady boha?

Vona ne poviryla ni v astronavta, ni v posostvo. Hadala, o ja telefonuju do jakoho

spinyka. A oskiky jiji bako volodije vynnym zavodom, do toho , ja zapytav pro adresu v
Klermoni, to j vyriyla, o ja chou vykrasty jiji, aby oderaty znanyj vykup. Ja poobiciav
dami, o ne obmovliusia pered Annabe i slovom pro ce.
A moe, vona j sama meni rozpovis? vyslovyv ja nadiju.
Nikoly, abo rokiv erez desia. Vy, pevne, znajete chlopciv, ale divatka inaki.
Usmichnuvy ie raz, vona poproalasia, a ja vyriyv dovidatysia pro miscia na litak.
Bulo lye odne vine misce, ale ja zajavyv, o potribno dva. Pislia telefonnych perehovoriv
jaka znana persona vreti postupylasia miscem Annabe. Fenner buv zajniatyj, ale vyjavyv
hotovnis vidklasty valyvu zustri, jako ja pohodusia poobidaty z nym. Ja e raz vybayvsia. Koly dyplomaty j Rendi pojichaly, ja zapytav, y moemo my z maloju perekusyty
v aeroportu. Vsi bary j kafeteriji buly zayneni, ale ne dlia nas. Na nas ue ne poyriuvalysia
odni pravyla. Patlatyj briunet, oevydno, agent, proviv nas do nevelykoho baru za zalom
rejestraciji Oi v Annabe buly ervoni. Oevydno, mala plakala. Ale teper vona trochy posmilyviala. Koly kener pryjmav zamovlennia, ja zavahavsia, o jij uziaty vypyty. Vona vidrazu bajduym tonom kynula, o vdoma zavdy pje vyno. Na nij bula dovha bluzka z
pidkoenymy rukavamy, na nohach tufli, te trochy zavelyki. Ja pouvav sebe dobre,
oskiky tany ve vysochly j ne treba bulo jisty makaroniv. Raptom ja zhadav pro jiji ridnych.
Povidomlennia mohlo zjavytysia ve u veirnich hazetach. Oto my sklaly telegramu, i jak
tiky ja pidvivsia z-za stolu, na yerone, mov z-pid zemli vyrisy, pobih jiji nadsylaty. Koly
ja chotiv rozrachuvatysia, vyjavylosia, o dyrekcija vvaaje nas svojimy hostiamy. Tomu ja
dav kenerovi taki ajovi, jaki vidrazu perekonaly Annabe, o ja spravnij astronavt. V jiji
oach ja ve buv postattiu ne lye herojinoju, a j blykoju, to vona pryznalasia, o prosto
mrije pereodiahnutysia. Providnyk vidviv nas do hoteliu Alitaliji, de v odnomu z nomeriv
ue stojaly nai valizy.
Dovelosia trochy pidhaniaty divynku. Zate koly vona vdiahlasia, do litaka my jly due
povano. Nas provodav zastupnyk dyrektora aeroportu: dyrektor zaneduav. Nervy.
Fityk sluby kontroliu poliotiv pidviz nas do cessny, i ve bilia samoho trapu molodyk
z vyukanymy maneramy, vybayvy, zapytav, y ne chotiv by ja maty fotografiji z zobraenniam dejakych dramatynych scen. Jich nadiliu na vkazanu adresu. Ja podumav pro blondynku z pesykom i vvilyvo vidmovyvsia. Poaly proatysia. Ne berusia stverduvaty, o v
metuni ja ne potysnuv ruky, do jakoji nedavno buv prykutyj.
Liubliu litaty malymy litakamy. Cessna purchnula, mov ptaka, j pomala na pivni.
O siomij my pryzemlylysia v Orli. Annabe ekav bako. My z neju e v litaku obminialysia
adresamy. I dosi ja zhaduju jiji z pryjemnistiu, oho ne mou skazaty pro jiji baka. Vin rozsypavsia v podiakach, a v kinci obdaruvav mene komplimentom, vyhadanym, bez sumnivu,
pid as teleperedai pro bojniu na schodach. Skazav, o meni vlastyva espri de eskaje.

V Orli zanouvav u hoteli Ejr Frans, oskiky v Nacinanomu centri naukovych

doslide ne zastav potribnoji meni liudyny, a jty do neji dodomu ne chotilosia. Liahajuy, ja
vidynyv vikno, bo o znovu poalo krutyty v nosi, i ja vidznayv, o za cilyj de ani razu
ne chnuv. Ote, ja cilkom mih prystaty na Fennerovu propozyciju, ale o tiahlo mene v
Pary.
Nastupnoho dnia vidrazu pislia snidanku ja podzvonyv do NCND i diznavsia, o mij
doktor u vidpustci, ale nikudy ne pojichav, bo vporiadkovuje svij novyj dim. Todi ja podzvonyv do nioho v Har, ale zjasuvalosia, o jomu same vstanovliuju telefon. Vyriyv jichaty
bez poperedennia. Prymiki pojizdy z Pivninoho vokzalu ne chodyly erez strajk zaliznynykiv. Pobayvy kilometrovu ergu na stojanci taxi, ja rozpytav, de najblyyj prokat
mayn nym vyjavylasia filija Hertca i najniav malyj peo. jizdyty Paryem, ne znajuy
dorohy, to spravnia kara. Nepodalik vid Opery chto zna, jak mene tudy zaneslo, mene
vdaryv u bamper jakyj pikap, ale ne zavdav kody, to ja pojichav dali, mlijuy vid nesterpnoji speky, jakoju dychalo nebo (o ridko buvaje v ciu poru roku), i zhadujuy pro kanadki
ozera j vodu z liodom. Pomylkovo ja zajichav ne do Hara, a v Sarse, zvyajne sobi nepokazne selye, dali zupynyvsia pered zaliznynym lahbaumom, oblyvajuy potom i
zitchajuy za kondycinerom. Doktor Filip Bart, jakoho ja oto nazvav potribnoju meni liudynoju, buv vidomym francukym matematykom i odnoasno naukovym konsutantom Siurte.
Vin ooliuvav rozrobku programy dlia slidoho kompjutera, o mav vyriuvaty skladni
spravy, v jakych kikis vyjavlenych slidstvom faktiv perevyuvala molyvosti liudkoji pamjati.
Budynok stojav sered staroho sadu. Zovni vin ue buv vykladenyj koliorovoju plytkoju.
Odne krylo chovalosia v tini rozkinych vjaziv. Na klumbach, uzdov posylanoji rinniu pidjiznoji doriky kvitly, zdajesia, nahidky botanika, mabu, jedyna nauka, jakoji ne vykladaju avstronavtam. Bilia vidkrytoji povitky, o tymasovo pravyla za hara, stojaly zaliapanyj po samyj verch 2-CV i kremovyj Peo-604 z vidynenymy navsti vkrytymy pinoju
dverciatamy, na travi lealy mokri kylymky. Maynu mylo kika ditej, pryomu tak vavo,
o v peru my ja ne mih jich poliyty. Ce buly Bartovi dity. Dvoje starych, chlopyk i
divynka, pryvitaly mene zbirnoju anglijkoju movoju: koly odnomu brakuvalo slova, joho
vstavlialo ine. Jak vony diznalysia, o zi mnoju treba rozmovliaty po-anglijky? Z Ryma
pryjla telegrama pro pryjizd astronavta. A z oho vydno, o ja astronavt? Z toho, o bie
nichto ne nosy pidtiaok. Ote, akuratnyj Rendi povidomyv pro mene. Rozmovlialy zi mnoju
stari, a najmene, ne znaju, chlopyk y divynka, zaklavy ruky za spynu, chodylo dovkola,
movby ukajuy na meni najcikavioho miscia. Bako, jak ja zrozumiv, due zajniatyj, to
peredi mnoju postala dylema ity v dim y zalyytysia z nymy myty maynu. Ale tut doktor
Bart vychylyvsia z vikna na peromu poversi. Vin buv due molodyj na vyhliad, y, moe,
prosto ja nijak ne mih zvyknuty do vlasnoho viku. Doktor pryvitavsia, ale strymano, i ja
podumav, o my daremno vyjly na nioho erez Siurte, a ne po liniji NCND. Ale Rendi vyde
znachodyv spinu movu z policijeju, ni z uenymy. Bart proviv mene v bibliteku, bo kabinet
pislia perejizdu e ne buv oporiadenyj, i, vybayvy, zalyyv mene na chvylynu na
niomu buv popliamlenyj lakom chalat. Dim buv novisikyj, na polyciach vyykuvalysia riady
knyok, pachlo voskom i polituroju, na stini vysilo velyke foto Bart z dimy na sloni.

Dyvliay na fotografiju, ne mona bulo skazaty, o ce nadija francukoji matematyky, ale

ja ve j ranie pomiav, o predstavnyky tonych nauk, porivniano z humanitarijamy, napryklad, filosofamy, maju dosy nepokaznu zovninis.
Bart povernuvsia, nevdovoleno pozyrajuy na slidy laku, o zalyylysia na rukach, i ja
poradyv jomu sposib, jakym mona jich zmyty. My sily bilia vikna. Ja skazav, o ja ne detektyv i ne maju nioho spinoho z kryminalistykoju, ale stav uasnykom chymernoji i neveseloji istoriji, erez o j pryjichav siudy, pokladajuy na nioho ostanniu nadiju. Vin zvernuv
uvahu na moju francuku movu, vinu, choa nejevropejku. Ja pojasnyv, o pochodu z
francukoji Kanady.
Rendi pokladav nadto velyki nadiji na moju osobystu pryvablyvis. A ja tak namahavsia
zdobuty prychynis cijeji liudyny, o a rozhubyvsia. Ade dlia nioho rekomendaciji Siurte,
vydno, vayly nebahato. Do toho , v universytetkych kolach iz synymy antyvojennymy
nastrojamy poyrena dumka, bucimto astronavtiv verbuju z armiji, o ne zavdy vidpovidaje dijsnosti, jak ce, napryklad, stalosia zi mnoju. Ale ne mih e ja poynaty z avtobigrafiji.
Poky ja vahavsia, ne znajuy, z jakoho boku poaty lamaty kryhu, moje oblyia, jak vin meni
skazav piznie, bulo bezporadne, mov u nepidhotovanoho studenta. Ce joho trochy prychylylo do mene, ta j moji prypuennia vyjavylysia pravynymy: polkovnyka, rekomendaciju
jakoho distav meni Rendi, vin vvaav blaznem, a z Siurte buv ne v najkraych stosunkach.
Ale sydiay z nym u bibliteci, ja j hadky ne mav, o najkrae, koly ne vse znaje.
Vin pohodyvsia vysluchaty mene. Cij spravi ja prysviatyv stiky asu, o koen fragment zasiv u mojij pamjati. Ja pryviz iz soboju mikrofimy j ini materily dlia unaonennia
rozpovidi, j Bart poav distavaty proektor. Uvimknuvy aparat, my navi ne zatoryly vikon,
bo dereva, o obstupaly vikna, spovniuvaly bibliteku zelenavym pivmorokom.
Ce holovolomka, movyv ja, zakladajuy v proektor peru striku, skladena zi
matokiv, koen z jakych sam po sobi zrozumilyj, a vsi razom stanovlia nezrozumilu cilis.
Ob neji ve polamav zuby Interpol. My ojno zakinyly symuliacijnu operaciju, jaka nioho
ne dala. Pro neji ja rozpovim piznie.
Ja znav, o Bartova programa vedennia slidstva e tiky vyprobovujesia, vona ne
zastosovuvalasia na praktyci j bula predmetom supereok, i, prahnuy zacikavyty joho, poav
vykladaty vse jakomoha styslie. Pozatorik dvadcia siomoho ervnia dyrekcija neapolitankoho hoteliu Savojja povidomyla policiju, o do hoteliu ne povernuvsia, piovy vranci
mynuloho dnia na plia, pjatdesiatyrinyj amerykane Roder T. Kobarn. Ce bulo pidozrilym, bo Kobarn, yvuy v hoteli ve dvadcia dniv, oranku v kupanomu chalati jov na
plia za jakycho trysta metriv vid hoteliu. Storo znajov chalat uveeri v joho kabini.
Kobarna znaly jak udovoho plavcia. Ponad dvadcia rokiv tomu vin naleav do
kraych amerykankych krolistiv i navi u staromu vici zberihav nepohanu formu, choa j
poav povnity. Na liudnomu pliai nichto ne pomityv joho znyknennia. Ale erez pja dniv
pislia nevelykoho tormu joho tilo znajly na berezi. Ciu smer bulo b vidneseno do neasnych vypadkiv, jaki oroku trapliajusia na konomu ymalomu pliai, jakby kika detalej
ne zmusyly poaty slidstvo. Pomerlyj buv maklerom z Illinojsu, liudynoju samotnioju. Jak
pryjniato v takych vypadkach, zrobyly roztyn, i vyjavylosia, o Kobarn potonuv nateserce.
A tym asom administracija hoteliu stverduvala, o na plia vin piov pislia snidanku. Superenis, zdavalosia b, neznana, ale prefekt policiji buv u pohanych stosunkach z grupoju

mikych radnykiv, jaki vklaly kapitaly v rozbudovu hoteliv, zokrema j Savojji. A nezadovho
do toho v tij-taky Savojji stavsia vypadok, pro jakyj jtymesia dali. Prefektura zacikavylasia
hotelem, z mekanciamy jakoho trapliajusia neasni vypadky. Tajemne slidstvo doruyly
molodomu praktykantovi, jakyj ustanovyv nahliad za hotelem i joho mekanciamy. Sviospeenyj detektyv chotiv vidznaytysia pered svojim efom, i zavdiaky joho zapalu na svitlo
vyplyvly dosy-taky dyvni rei.
Zranku Kobarn iov na plia, po obidi vidpoyvav, a nadveir vidviduvav baneologinyj
zaklad brativ Vittorini, pryjmajuy tam sirkovodnevi vanny, rekomendovani miscevym likarem Dino vid revmatyzmu. Vyjavylosia, o, povertajuy z vann, Kobarn za ostannij
tyde tryi zaznavav avtomobinych avarij, pryomu za tych samych obstavyn: namahavsia
proskoyty perechrestia na ervone svitlo. Pokodennia buly neznani, vse kinalosia trafom i nahinkoju. Okrim toho, Kobarn poav veeriaty v nomeri, ne vychodiay v restoran.
Kenera vpuskav, lye perekonavy kri zayneni dveri, o ce pracivnyk hoteliu. Perestav
tako chodyty pislia zachodu soncia na prohulianky nad zatokoju, jak robyv ce v peri dni.
Vse vkazuvalo na maniju peresliduvannia y zagrozy, bo sproba vtekty maynoju pry zmini
svitla z ovtoho na ervone vidomyj sposib pozbutysia peresliduvaa. Oto zrozumilymy
buly j zachody perestorohy, do jakych vdavavsia nebiyk u hoteli. Odnak slidstvo ne dalo
nioho. Ditej u Kobarna, rozluenoho otyrnadcia rokiv tomu, ne bulo, ni z kym u Savojji
vin ne zblyzyvsia, znajomych u misti, jak vyjavylosia, te ne mav. Vdalosia lye vstanovyty,
o za de do smerti vin probuvav kupyty pistolet, ne znajuy, o v Italiji na zbroju potriben
dozvil. Ne distavy pistoleta, vin prydbav imitaciju avtoruky, za dopomohoju jakoji mona
obbryzkaty napasnyka sumiiu sliozotoyvoho hazu zi stijkym barvnykom. Po ruci, znajdenij nerozpakovanoju sered joho reej, vstanovyly firmu, jaka jiji prodala. Kobarn ne znav
italijkoji, a zbrojar, na a, le-le znav anglijku. Skazav lye, o amerykane potrebuvav
zbroji, ob boronytysia vid hriznoho voroha, a ne vid jakoho zlodiuky.
Oskiky avariji traplialysia u Kobarna tiky pislia sirkovodnevych vann, praktykant
popriamuvav do zakladu Vittorini. Amerykancia pamjataly, bo vin edro davav ajovi. V
joho povedinci ne pomialosia nioho osoblyvoho, chiba o ostannim asom vin use pospiav
i vychodyv maje mokryj, nezvaajuy na prochannia ergovoho pereekaty neobchidni desia chvylyn. Taka neznana informacija ne vdovonyla zapopadlyvoho praktykanta, j vin
poav uvano perehliadaty knyhy cioho zakladu, v jakych rejestruvaly vsich klijentiv i splatu
hroej za procedury.
Z seredyny travnia u Vittorini pobuvalo desiatero inych amerykanciv, z nych etvero,
zaplatyvy, jak i Kobarn, za abonement na cilyj kurs likuvannia (jake tryvalo odyn, dva, try
j otyry tyni), perestaly zjavliatysia ve pislia vomoho y devjatoho dnia. Ce ne bulo ymo
nadzvyajnym, ade koen z nych mih nespodivano vyjichaty, ne vymahajuy povernennia
splaenoji sumy, odnak praktykant, vypysavy z knyhy jichni prizvya, vyriyv vstanovyty,
o z nymy stalosia. Koly joho zhodom zapytaly, omu v svojich poukach vin obmeyvsia
hromadianamy Spoluenych tativ, to praktykant ne zmih cioho pojasnyty. To kazav, o
jomu spala na dumku povjazana z amerykanciamy afera, koly policija vykryla kontrabandystiv herojinu, jakyj z Neapolia perepravlialy do SA. Inoho razu o obmeyvsia amerykanciamy, bo amerykancem buv Kobarn.

odo otyrioch olovikiv, jaki, zaplatyvy za procedury, prypynyly likuvannia, to peryj

z nych, Artur D. Choller, juryst iz ju-Jorka, nespodivano vyjichav, otrymavy povidomlennia, o pomer joho brat, i zaraz perebuvaje v ridnomu misti. onatyj, jomu trydcia is
rokiv, praciuje juryskonsutom velykoho reklamnoho agentstva. Reta troje olovikiv buly
deo schoi na Kobarna. Konomu z nych bulo de tak vid soroka do pjatdesiaty rokiv, koen
buv zamonym, samotnim i neodminno pacijentom doktora Dino. Odyn z cych amerykanciv, Ross Brenner-molodyj, yv, jak i Kobarn, u Savojji, a dvoje, Neson K. Emmings
i Adam Osborn, u menych pansinatach nad zatokoju. Nadislani iz tativ fotografiji vyjavyly j fizynu schois zahyblych. Vsi vony buly atletynoji statury, poynaly ve povnity j
lysity, pryomu lysynu staranno maskuvaly.
Ote, choa na tili Kobarna, reteno obsteenomu v laboratoriji sudovoji medycyny, j
ne vyjavyly slidiv nasystva, a pryynoju smerti u vodi vvaaly kori mjaziv y perevtomu,
prefekturoju dano rozporiadennia provadyty slidstvo dali. Koly pocikavylysia doleju trioch
amerykanciv, zjasuvalosia, o Osborn nespodivano vyjichav do Ryma, Emmings vyletiv z
Neapolia do Londona, a Brenner zboevoliv. Policiji, zretoju, davno bula vidoma dolia Brennera. Cej mekane Savojji, konstruktor avtomobiliv z Detrojta, ve z peroji polovyny
travnia perebuvav u mikij likarni. Perebuvajuy v hoteli peryj tyde, vin povodyvsia zrazkovo ranky provodyv u soliariji, veory u brativ Vittorini, nedili vykorystovuvav dlia
tryvalych exkursij. Jich organizovuvalo biuro podoroej, filil jakoho je i v Savojji, to
marruty cych exkursij Pompeja, Herkulanum staly vidomi policiji. V mori vin ne kupavsia, oskiky likar vyjavyv u nioho v nyrkach kameni. U subotu vin vidmovyvsia vid ue
oplaenoji nedinoji podoroi do Anci, ta j poperedni dva dni povodyvsia jako udno. Perestav chodyty piky i, navi jako jomu treba bulo kudy za dvisti metriv, vyklykav svoju
maynu. Ce bulo klopitkoju spravoju, bo hotena stojanka buduvalasia, a mayny mekanciv
tysnulysia na susidniomu podvirji. Brenner ne chotiv vyvodyty zvidty maynu, vymahajuy,
aby jiji dostavliav do hoteliu chto iz personalu, j na ciomu grunti vynyklo kika supereok.
U nediliu vin ne lye vidmovyvsia vid exkursiji, a j ne piov na obid, zamovyvy joho v nomer.
Jak tiky uvijov oficint, Brenner nakynuvsia na nioho j namahavsia zaduyty. V cij kolotnei vin pokodyv oficintovi pale, a sam vyskoyv z vikna tretioho poverchu, zlamavy
nohu j vyvychnuvy kuovyj suhlob. U likarni v nioho krim perelomiv vyjavyly yzofrenine
pomarennia. Administracija hoteliu z cilkom zrozumilych mirkuva doklala zusy, aby zamjaty cej vypadok. Vlasne ce pislia smerti Kobarna natovchnulo prefekturu na dumku
rozyryty slidstvo. Spravu perehlianuly, j vynykly sumnivy, y Brenner naspravdi vyskoyv
z vikna, y joho vykynuto zvidty. Odnak nijakych dokaziv proty oficinta, jakyj buv olovik
litnij i nikoly ne prytiahavsia do sudu, ne znajdeno. Brenner i dali perebuvav u likarni, bo
cho pomarennia mynulosia, ale noha zrostalasia pohano, a rody, jakyj mav zabraty joho
do tativ, ve as vidkladav svij pryjizd. Vreti neosudnyj stan Brennera, vyklykanyj hostrym
psychozom nezrozumiloji etilogiji, pidtverdyv u svojemu dignozi vidomyj fachive, i slidstvo znovu zajlo u bezvychi.
Druhyj z amerykanciv, Adam Osborn, staryj cholostiak, ekonomist za osvitoju, pjatoho
ervnia vyjichav z Neapolia do Ryma maynoju, vziatoju naprokat u firmi Avis. Hote vin
zalyyv u takomu pospichu, o zabuv bahato reej: elektrobrytvu, itoky, espander, pan-

tofli, to administracija Savojji zatelefonuvala do rymkoho hoteliu, v jakomu vin zamovliav nomer, ale Osborna tam ne bulo. Hote prypynyv rozuky veredlyvoho poycia, i
lye dokladne slidstvo vstanovylo, o do Ryma vin ne dojichav. U Avisi detektyv dovidavsia, o najniatyj ope-rekord znajly pid Zaharolo, tobto nepodalik vid Ryma, na
uzbii avtostrady, cilkom spravnyj i z usima reamy Osborna. Oskiky ope naleav rymkomu viddilu firmy j mav rymki nomery, a v Neapoli opynyvsia lye tomu, o tudy nym
jichav z Ryma jakyj francukyj turyst, Avis spovistyv pro ce rymku policiju. Rei Osborna, znajdeni v mayni, peredaly rymkij prefekturi, jaka rozpoala slidstvo, bo nastupnoho ranku znajly Osborna mertvoho. Joho zbyla mayna na povoroti z de Sole na Pelestrynu, tobto maje za devja kilometriv vid pokynutoho opelia.
Sudiay z usioho, vin zupynyvsia bez javnoji potreby, vyjov z mayny j ruyv uzbiiam
avtostrady, dijovy takym ynom do peroji binoji dorohy, de joho chto zbyv i vtik z miscia
vypadku. Chid podij udalosia vidtvoryty dosy detano, bo Osborn rozlyv u mayni trochy
odekolonu. Policijnyj pes, nezvaajuy na do, jakyj projov unoi, lehko vziav slid. Do rozdoriia Osborn iov krajem uzbiia, ale tam, de avtostrada vrizalasia v horby, kika raziv
zbouvav i vydyravsia na blyyj horb. Todi povertavsia na dorohu i jov dali. Na spuskovomu
vidhaluenni avtostrady vin iov po projidij astyni yrokymy zyhzahamy, nae pjanyj, i
zahynuv na misci vid prolomu erepa. Na betoni lyylysia pliamy krovi j ulamky skla z fary.
Rymkij policiji ne vdalosia znajty vynuvatcia zloynu. Dyvuvalo te, o Osborn jov avtostradoju opivdni, koly ruch buv dosy intensyvnyj, i protiahom devjaty kilometriv na nioho
nichto ne zvertav uvahy. Nym mav pocikavytysia choa b doronij patru, bo po avtostradi
zaboroneno chodyty. Ce zjasuvalosia erez kika dniv, koly chto pidkynuv pid policijnu
dinyciu sumku z kliukamy dlia hofu, na rukach jakych bulo vyhravijuvane prizvye Osborna. Sama soboju naprouvalasia dumka, o Osborna, jakyj nis na plei sumku z
kliukamy j buv odiahnenyj u dynsy j soroku, vodiji maly za liachovoho robitnyka.
Kliuky, oevydno, lyylysia na misci najizdu, i chto pidibrav jich, a koly dovidavsia z hazet
pro slidstvo, pobojavsia buty vtiahnutym u kryminanu spravu j pozbuvsia kliuok.
Pryyna, o zmusyla Osborna pokynuty maynu j vyruyty z kliukamy piky, zalyyla nezjasovanoju. Retky odekolonu na pidlozi mayny j poronia pliaeka navodyly na
dumku, o jomu stalo zle, moe, vin zachvoriv i natyrav odekolonom oblyia. Roztyn ne
vyjavyv u nioho v krovi slidiv alkoholiu y otruty. Pered tym, jak pokynuty hote, Osborn
spalyv u smitnyku kika spysanych arkuiv, vid jakych, zvisno, ne lyylosia j slidu. Ale sered
reej, zalyenych nebiykom u hoteli, znajly poronij konvert, nae Osborn zbyravsia zvernutysia do policiji, ta peredumav.
Tretij amerykane, Emmings, buv korespondentom Junajted Pres Internenl. Vin
zatrymavsia v Neapoli, povertajuy iz Blykoho Schodu, zvidky nadsylav reportai do Spoluenych tativ. U hoteli Emmings skazav, o zalyysia prynajmni na dva tyni, ale ve na
desiatyj de nespodivano pojichav. Oskiky kvytok u kasi Briti Europin Ejrvejz vin zamovliav do Londona, dosy bulo odnoho telefonnoho dzvinka, aby dovidatysia, o, pryletivy
v London, vin v tualeti aeroportu vystrilyv sobi v rot i erez try dni, ne prychodiay do pamjati, pomer u likarni.
Vidjizd joho buv cilkom umotyvovanyj otrymav doruennia Junajted Pres uziaty v
Londoni intervju v zvjazku z utkamy pro novyj skandal u parlamenti. Emmings buv vidomyj

svojeju vidvahoju j vytrymkoju. Jak urnalist, vin pobuvav tam, de vybuchaly vojenni konflikty, u Vjetnami, a do toho jak reporter-poatkive u Nahasaki vidrazu pislia kapituliaciji Japoniji. Same zvidty vin nadislav reporta, jakym zdobuv sobi imja.
Diznavy pro vse ce, praktykant chotiv vidrazu letity v London, na Blykyj Schid i
navi u Japoniju, ale naastvo poradylo jomu spoatku vysluchaty liudej, z jakymy Emmings
stykavsia v Neapoli, tobto z personalom hoteliu, bo vin podorouvav sam. Nichto ne pomityv u joho povedinci oho nezvynoho. Lye pokojivka, jaka prybyrala nomer pislia joho
vidjizdu, pryhadala, o v umyvanyku j u vanni buly slidy krovi, a na pidlozi valiavsia zakryvavlenyj bynt. Expertyza v Londoni vyjavyla u Emmingsa poriz na livomu zapjasti. Sviyj
strup na rani bulo zalipleno plastyrem. Vychodylo, o Emmings probuvav vidibraty sobi
yttia e v hoteli, pererizavy venu, ale potim perevjazav ranu j pojichav v aeroport. Do
cioho Emmings povodyvsia cilkom normano pryjmav sirkovodnevi vanny, buvav na
pliai, katavsia po zatoci uziatym naprokat motornym ovnom.
Za try dni do smerti Emmings, vyjavliajesia, buv u Rymi, vidvidav pres-atae amerykankoho posostva, svoho davnioho znajomoho. Atae skazav, o Emmings buv u udovomu nastroji i lye dorohoju do aeroportu jako dyvno zyrkav u zadnie sklo, o ce vako
bulo ne pomityty. Atae artoma zapytav Emmingsa, y ne zjavylysia u nioho nedruhy v AFatach, na o toj, usmichnuvy, vidpoviv, o ce zovsim ina sprava, pro jaku vin ne moe
rozpovisty, ale ne bida: nezabarom pro vse pysatymu hazety. A erez otyry dni buv mertvyj.
Praktykant, uziavy na dopomohu kikoch agentiv, znovu podavsia do baneologinoho
zakladu, aby perehlianuty vsi knyhy rejestraciji za mynuli roky. U Vittorini joho zustrialy
oraz procholodnie, bo postijni vizyty policiji zagrouvaly dobrij reputaciji zakladu. U knyhach, jaki jim vse daly, znajlosia visim novych slidiv.
Oskiky mechanizm vypadkiv lyavsia nezrozumilym, praktykant cikavyvsia per za
vse olovikamy perechidnoho viku, inozemciamy, o provadyly pomirkovanyj sposib yttia,
jakyj nespodivano lamavsia mi perym i druhym tyniamy perebuvannia v Neapoli.
Dva slidy vyjavylysia chybnymy. Dvoje amerykankych hromadian zmueni buly nespodivano dlia sebe urvaty svoje perebuvannia v Neapoli. U peroho na firmi vybuchnuv
strajk, druhyj mav svidyty v sudi proty budivenykiv, jaki nejakisno vykonaly vodozbirnyky
v joho sadybi i proces proty jakych omu bulo pryvydeno. Slidstvo u spravi vlasnyka firmy
prypynyly ne vidrazu, bo vin nahlo vmer, a koen smertenyj vypadok pryskiplyvo perevirialy. Ale vreti amerykanka policija povidomyla, o vin pomer vid insutu erez dva misiaci pislia povernennia v Ameryku, do toho ne odyn rik chvoriv na ateroskleroz. e odyn
tretij slid mav spravdi kryminanu pidkladku, ale joho ne vkliuyly v doje, bo pryynoju nespodivanoho znyknennia cioho amerykancia buv joho aret miscevoju policijeju.
Vona dijala za doruenniam Interpolu i znajla pry ciomu ymalu partiju herojinu. Zaaretovanyj ekav na sud u neapolitankij vjaznyci.
Ote, z vomy vypadkiv try vidpaly. e dva buly sumnivnymy. Odyn stosuvavsia sorokarinoho amerykancia, jakyj vidviduvav baneologinyj zaklad, opravda, ne sirkovodnevi
vanny, i perestav buvaty u Vittorini, bo pokodyv chrebet na vodnych lyach. Vin hasav za
motornym ovnom z povitrianym zmijem za pleyma, o davalo molyvis vidirvatysia vid
vody j yriaty na lynvi. oven, za kermom jakoho sydiv te amerykane, blykyj znajomyj

poterpiloho, povernuv zakruto, i vin upav z vysoty kikanadciaty metriv. Taka travma vymahala tryvaloji fixaciji u hipsovomu korseti. Cioho vypadku ne vykliuyly zi spysku lye
tomu, o ve v likarni u poterpiloho raptom zjavylasia hariaka z marenniamy. Likari vahalysia, y ce jaka zavezena z tropikiv ekzotyna chvoroba, y zatiane charove otrujennia.
e odyn pidozrilyj vypadok stavsia z maje istdesiatyrinym pensinerom, amerykancem italijkoho pochodennia, jakyj, otrymujuy pensiju v dolarach, povernuvsia do ridnoho
Neapolia.
Jak revmatyk, vin pryjmav sirkovodnevi vanny, nespodivano perervav jich, vyriyvy,
o vony kodia na serce. Vin potonuv, kupajuy u vanni v svojij kvartyri erez sim dniv
pislia ostannich vidvidyn baneologinoho zakladu. Roztyn pokazav napovnennia leheniv vodoju j raptovu zupynku sercia. Sudovyj likar ne pobayv u ciomu nioho pidozriloho, odnak
slidstvo v spravi zakladu Vittorini, natrapyvy na cej vypadok, vidnovylo spravu. Zjavylosia
prypuennia, o pensiner ne potonuv unaslidok raptovoho prystupu, a chto joho vtopyv:
dveri vanny buly nezamknuti. Odnak povtornyj dopyt rodyiv ne pidtverdyv cijeji pidozry,
tym bie, o ne bulo j materinoho motyvu, bo pensija pokijnoho bula dovinoju.
Try ini slidy z poatkovych vomy vyjavylysia hariaymy j vidkryly novi ertvy z charakternoju dlia grupy liudej doleju. Znovu jlosia pro samotnich olovikiv na porozi starosti,
ale teper ce buly ve ne tiky amerykanci. Odyn z nych, Ivar Olaf Lejhe, buv inenerom z
Mame. Druhyj, Karl Hajnc immerajter, avstrije rodom z Hraca. Tretij, Dejms Brihh,
vydavav sebe za pymennyka, tonie scenarysta, i zarobliav na proyttia vypadkovymy zarobitkamy. Vin prybuv iz Vaingtona erez Pary, de nalahoduvav stosunky z vydavnyctvom Olimpija pres, o specilizuvalosia na erotynij i pornografinij literaturi. V
Neapoli vin oselyvsia v italijkij rodyni, jaka zdala jomu kimnatu. Hospodari znaly pro nioho
tiky te, o vin rozpoviv sam pry vselenni, tobto o vin zbyrajesia vyvaty zadvirky
yttia. Ne znaly, o vin vidviduvav baneologinyj zaklad. Na pjatyj de vin ne pryjov
nouvaty. Znyk, ne zalyyvy odnoho slidu. Per ni spovistyty policiju, hospodari, vyriyvy
pereviryty poycevu platospromonis, vidimknuly joho kimnatu zapasnym kliuem i peresvidylysia, o razom iz Brihhom znykly i joho rei. Lyylasia tiky poronia valiza. Vony
pryhadaly, o poyle odnia vychodyv z napchanym portfelem, a povertavsia z poronim.
Oskiky rodyna mala nezapliamovanu reputaciju i viddavna zdavala kimnaty, jich svidenniam poviryly. Brihh buv lysijuym atletynym olovikom zi ramamy na oblyi vid zajaoji
huby. Nijakych rodyiv ne mav, prynajmni rozukaty jich ne poastylo. Parykyj vydave
na dopyti skazav, o Brihh proponuvav napysaty knyhu pro zakulisnu istoriju z vyboramy
mis krasy v Ameryci, odnak tema ne zacikavyla vydavcia. Vse ce mohlo buty pravdoju, ale ci
svidennia ne vdalosia ni pidtverdyty, ni zapereyty. Brihh znyk tak bezslidno, o ne vdalosia znajty nikoho, chto bayv by joho vidtodi, jak vin pokynuv najniatu kimnatu. Pouky
sered povij, suteneriv i narkomaniv vyjavyly marnymy. Oto vypadok Brihha naley do
sumnivnych i lyajesia v doje, jak ne dyvno, lye tomu, o Brihh chvoriv na sinnu lychomanku.
Zate dolia veda i avstrijcia ne vyklykala odnych sumniviv. Peryj, Lejhe, buv davnim
lenom himalajkoho klubu, pidkoriuvaem semytysianykiv Nepalu i pryjichav do Neapolia pislia rozluennia. Vin oselyvsia v hoteli Rym u centri mista, v mori ne kupavsia,
viddavav soliariju perevahu pered pliaem, vidviduvav muzeji i pryjmav sirkovodnevi vanny.

Devjatnadciatoho travnia vin pizno vveeri vyjichav do Ryma, choa dosi mav namir probuty
vse lito v Neapo V Rymi, zalyyvy rei v mayni, piov do Kolizeju, vyliz jakomoha vye
na mur i kynuvsia zvidty vnyz. Pomer vidrazu. Sudovyj expert zrobyv vysnovok, o ce bulo
samohubstvo abo neasnyj vypadok, o stavsia vnaslidok raptovoho pomarennia svidomosti. ved, stavnyj blondyn, na vyhliad zdavavsia molodym vid svojich rokiv. Vin pedantyno steyv za svojeju zovninistiu i fizynoju formoju. odnia o ostij ranku hrav u tenis,
ne pyv, ne palyv, odne slovo, zberihav formu, jak zinyciu oka. liub bulo rozirvano za obopinoju zhodoju podruia, a pryynoju rozryvu vony vvaaly nevidpovidnis charakteriv. Ci
podrobyci podala vedka policija, aby vykliuyty jak pryynu samohubstva nespodivanu depresiju pislia rozirvannia bahatorinoho liubu. Policija zjasuvala, o oboje ve davno yly
okremo, i sud lye jurydyno uzakonyv faktynyj stan reej.
Istorija avstrijcia immerajtera zdavalasia zaplutanoju. V Neapoli vin perebuvav vid
seredyny zymy, a v kvitni poav pryjmaty sirkovodnevi vanny. Do kincia kvitnia kazav, o
vanny daju jomu znane polehennia, j prodovyv abonement na trave. Ale za tyde poav
pohano spaty, stav drativlyvym, pidozrilyvym, zapevniav, o chto nypory u joho valizach,
o znykly zapasni okuliary v zolotij opravi, a koly vony znajlysia za kanapoju, vyslovyv
prypuennia, o jich pidkynuv tudy zlodij. Pro sposib joho yttia bulo vidomo ymalo, bo
avstrije e do zhadanych zmin u joho charakteri zapryjaznyvsia z italijkoju, hospodyneju
nevelykoho pansinatu, v jakomu yv. Desiatoho travnia immerajter spitknuvsia na schodach, rozbyv kolino j lih u liko. Za dva dni joho drativlyvis mov rukoju znialo, i mi nym i
hospodyneju znovu vstanovylysia najkrai stosunky. Oskiky j pislia zahojennia kolina joho
muyv revmatyzm, vin znovu stav chodyty do baneologinoho zakladu. Za kika dniv vin
sered noi pidniav na nohy ve pansinat, volajuy pro dopomohu. Rozbyv rukoju dzerkalo,
bo chto bucimto za nym chovavsia, i vtik erez vikno. Dzerkalo vysilo na stini, ote, joho
vyhadka bula javnym absurdom. Ne znajuy o jij robyty z nadzvyajno zbudenym immerajterom, hospodynia vyklykala znajomoho likaria, jakyj vyjavyv u nioho peredinfarktnyj
stan. Takyj stan asom pryzvody i do rozladu psychiky. Tak prynajmni vvaav likar. Hospodynia napoliahala, ob avstrijcia vidvezly do likarni. Do toho jak joho vidvezly, vin ustyh
rozbyty e odne dzerkalo u vannij i odne na schodach, doky v nioho ne vyderly z ruk
palyciu, jakoju vin vojuvav. U likarni avstrije povodyvsia nespokijno, plakav, zachovavsia
pid liko j due slabnuv vid astych prystupiv zaduchy, bo buv e j astmatykom. Studentovipraktykantu, jakyj nym opikuvavsia, vin pid sekretom rozpoviv, o v zakladi Vittorini jomu
dvii pidsypaly do vody otruty, i robyv ce dohliada, bez sumnivu, agent izrajikoji rozvidky.
Student vahavsia, y slid zapysuvaty ce do istoriji chvoroby. Ordynator viddilu vvaav ce
vyjavom maniji peresliduvannia na grunti sklerotyvnoji demenciji. V kinci travnia immerajter pomer erez progresujuyj nabriak leheniv. Ridnych u nioho ne bulo, tomu joho
pochovaly v Neapoli za rachunok mista perebuvannia v likarni vyerpalo joho skromni
finansy. Ote, cej vypadok buv vyniatkovym, bo jlosia, na vidminu vid inych ertv, pro
inozemcia, o ne mav jakycho statkiv. Zhodom slidstvo vstanovylo, o immerajter pid
as vijny buv pysarem u koncentracijnomu tabori Mautchauzen, a pislia porazky Nimeyny
prytiahavsia do sudu. Joho, odnak, ne pokaraly, bo biis svidkiv, kolynich vjazniv taboru,
svidyla na joho korys. opravda, buly j taki, o zajavlialy, bucimto vin byv vjazniv, ale ce

buly svidennia tretich osib, i joho vyna ne bula dovedena. Choa mi perym i druhym pohirenniam joho zdorovja i vidvidynamy zakladu Vittorini, zdavalosia, j namiavsia pryynnyj zvjazok, tverdennia chvoroho vyjavylysia bezpidstavnymy, bo odna otruta, o vplyvaje
na psychiku, ne rozyniajesia u vodi. Dohliada, jakoho avstrije zvynuvauvav u otrujenni,
buv ne jevrejem, a sicilijcem i ne mav nioho spinoho z izrajikoju rozvidkoju. Ote, i cej
vypadok ne mona bulo vvaaty kryminanym.
Doje ve vkliualo is nespodivano pomerlych z riznych pryyn osib (ne rachujuy
znykloho Brihha), i slidy neodminno vely do baneologinoho zakladu. Takych zakladiv u
Neapoli kika, to pidnialy i jichniu dokumentaciju. Slidstvo rozrostalosia mov lavyna. Dovelosia doslidyty dvadcia is vypadkiv, bo take, koly klijent kydav procedury, machnuvy rukoju ne nevelyku, vyplaenu napered sumu, traplialosia dosy asto. Ale konym iz cych slidiv treba bulo dijty do kincia, erez ce slidstvo prosuvalosia pomalu. Joho prypynialy lye
todi, koly vdavalosia znajty pacijenta yvym-zdorovym.
V seredyni travnia do Neapolia pryletiv Herbert Hejne, amerykane nimekoho pochodennia, sorokadevjatyrinyj vlasnyk merei aptek u Baltimori. Chvorijuy na astmu, vin
rokamy likuvavsia po sanatorijach, i odyn z likariv poradyv jomu u zvjazku z revmatynymy
uskladnenniamy pryjmaty sirkovodnevi vanny. Chodyv do nevelykoji vodolikarni nepodalik
vid hoteliu na Pjacca Municipale, charuvavsia tiky v hotenomu restorani, a na desiatyj
de zynyv tam buu erez bucimto ohydni stravy. Pislia skandalu vin pokynuv hote i perejichav do Salerno, de zupynyvsia v prymorkomu pansinati. Pizno vveeri piov kupatysia. Porje namahavsia vidradyty joho, bo ve piznij as i more nespokijne, ale toj vidpoviv,
o ne vtopysia, bo jomu sudeno pomerty vid pocilunku vampira, ale e ne skoro. Pokazav
navi misce na zhyni ruky, kudy bude pocilovanyj. Porje buv tirocem i viduv u hostevi
svoho zemliaka nimcia. To za jaku chvylynu vyjov na bereh i pouv kryk Hejne.
Kynuvsia vin riatuvaty, nimcia vytiahly, ale erez chymernu povedinku vin pokusav svoho
riativnyka vydka dopomoha zabrala joho v likarniu. Sered noi vin ustav z lika, rozbyv
vikno j ulamkom ybky pererizav sobi veny. ergova sanitarka vasno zniala tryvohu, i joho
vriatuvaly. Odnak nenadovho. Vin pidchopyv dvostoronnie zapalennia leheniv, tiake, jak u
konoho astmatyka, i za try dni pomer, ne prychodiay do pamjati. Sprobu samohubstva
slidstvo todi prypysalo okovi vin malo ne vtopyvsia. Ce bulo j pryynoju zapalennia
leheniv. erez dva misiaci cym vypadkom zacikavyvsia Interpol, bo juryskonsut Hejne otrymav joho lysta, napysanoho pered vidjizdom z Neapolia, v jakomu toj vymahav na vypadok
svojeji smerti vidrazu spovistyty policiju, bo chto yhaje na joho yttia. Krim zhadky, o cej
chto yve v tomu hoteli, v lysti ne bulo odnych konkretnych faktiv. U lysti traplialysia
hrubi hermanizmy, choa Hejne, proyvy v tatach dvadcia rokiv, znav anglijku bezdohanno. Cia obstavyna, tak samo, jak i zminenyj charakter pyma, vyklykaly u advokata
sumniv odo avtentynosti lysta, napysanoho v hoteli, ale, dovidavy pro obstavyny smerti
svoho klijenta, vin use povidomyv policiju. Grafologina expertyza dovela, o lysta pysav
sam Hejne, ale u velykomu pospichu i zbudenni. Slidstvo j tut zajlo v bezvychi.
Nastupna istorija stalasia te iz hromadianynom Spoluenych tativ, Janom E. Sviftom, anglijcem za pochodenniam, pjatdesiatydvorinym vlasnykom velykoji meblevoji
firmy u Bostoni. Vin prybuv do Neapolia paroplavom u peri dni travnia, zaplatyv za kurs

vodnych procedur u vodolikarni Adrityka i erez tyde perestav zjavliatysia na likuvannia. Spoatku yv u deevomu hoteli pid Livorno, zvidty perebravsia do peroklasnoho
Exesira same toho dnia, koly prypynyv procedury. Dani, zdobuti v oboch hoteliach, zdavalosia, stosuvalysia riznych liudej. Svift, jakoho znaly v Livorno, ve as sydiv u nomeri nad
torgovoju korespondencijeju, kupyv talony na charuvannia, o bulo deeve, a veoramy
chodyv u kino.
Svift, jakym joho zapamjataly v Exesiri, najniav maynu z oferom i pryvatnoho
detektyva, z jakym rozjidav po kabare. Vymahav, ob jomu odenno zminiuvaly posti,
sam sobi prysylav u hote kvity, zaipav na vulyci divat, zaproujuy jich na prohulianky j
veeri, kupuvav po mahazynach use o popalo. Takym huvisoju vin proyv jakycho otyry
dni. Na pjatyj erez administratora vin peredav detektyvovi lysta, jakoho toj proytav zi
zdyvuvanniam, namahavsia dodzvonytysia do Svifta, ale Svift ne pidnimav trubky, choa
buv u nomeri. Vin ne vychodyv uve de, navi na obid, zamovyv lye veeriu, ta koly oficint
prynis jiji, v nomeri nikoho ne bulo. Svift rozmovliav iz nym z-za dverej vannoji kimnaty.
Tak samo povodyvsia vin i v nastupni dni, movby ne mih znosyty samoho vyhliadu oficinta.
Ci dyvactva vyjavyly u toj as, koly do Exesira prybuv davnij znajomyj i kolynij Sviftiv
spinyk Harod Kan, o povertavsia do tativ pislia tryvaloho perebuvannia v Japoniji. Vypadkovo diznavy, o Svift yve v ciomu hoteli, vin piov do nioho, a za sorok visim hodyn
obydva vidletily do ju-Jorka reaktyvnym lajnerom Pan Ameriken.
Vypadok zi Sviftom zarachuvaly do tijeji seriji, choa vin i zdavavsia netypovym erez
vidsutnis fatanoho kincia. Odnak bahato detalej perekonuvalo, o Svift aslyvo povernuvsia dodomu lye zavdiaky Kanovi Pryvatnyj detektyv zasvidyv, o Svift spravyv na
nioho vraennia trochy nenormanoho. Rozpovidav pro kontakty z terorystynoju organizacijeju Syla noi, jaku bucimto zbyravsia finansuvaty, ob vona zachystyla joho vid pidislanoho konkurentamy z Bostona najmanoho vbyvci. Detektyv mav buty svidkom cych perehovoriv i vodnoas ochoroniaty Svifta vid zamachiv. Vse ce zdavalosia nepravdopodibnym, i
detektyv podumav, o joho klijent zvyajnyj narkoman. Potim Svift raptovo vidmovyvsia
vid posluh detektyva nadislav korotkoho lysta iz stodolarovoju banknotoju. Pro svojich
peresliduvaiv, okrim toho, o vony zachodyly do nioho v hote u Livorno, ne rozpoviv
nioho. Ce, pevne, bula vyhadka: nichto do nioho ne zachodyv.
Nelehko bulo dovidaty vid Kana pro te, o same stalosia mi nym i Sviftom u Neapoli,
bo amerykanka policija ne mala odnych pidstav, ob poynaty slidstvo. Ni Svift, ni Kan ni
v omu ne zavynyly, povernulysia do tativ bez pryhod, Svift i dali ooliuvav svoju firmu.
Odnak italijka policija prahnula diznatysia vid Kana pro podrobyci, jaki b, molyvo, projasnyly vsi poperedni podiji. Kan dovheko vidmovuvavsia, i lye koly jomu dokladnie rozpovily pro chid spravy j poobicialy dotrymuvaty tajemnyci, vin pohodyvsia daty pymovi
svidennia. Cej zapys zovsim rozaruvav italijciv. Vyjavylosia, Svift pryjniav Kana jaknajkrae, opravda, speru pry zaynenych dveriach, perekonavy, o ce spravdi vin. Deo
zbenteenyj, Svift pryznavsia, o ostannim asom robyv durnyci, bo joho trujily. Povodyvsia cilkom rozsudlyvo, a z kimnaty ne vychodyv lye tomu, o vtratyv dovirja do najniatoho detektyva, zapidozryvy, o vin perekynuvsia na toj bik. Kanovi pokazav korotkoho
lysta, v jakomu chto vymahav u nioho dvisti tysia dolariv, pohroujuy otrujity. Cioho lysta
vin otrymav bucimto e v Livorno i zlehkovayv nym, a daremno, bo ve nastupnoho dnia

pislia zakinennia terminu, protiahom jakoho mav daty vykup, vin viduv taku slabis, o
ledve vstav z lika. Vsiu peru polovynu toho dnia joho peresliduvaly marennia, v nioho pamoroylasia holova, to vin jaknajvyde spakuvavsia i perebravsia do Exesira. Ne
spodivajuy tak prosto zbyty z pantelyku antaystiv, vin najniav detektyva, ale ne skazav
jomu vidrazu, dlia oho toj potriben. Speru chotiv prydyvytysia do cioho, vreti, uoho olovika j piddav joho vyprobuvanniu viv huliae yttia. Vse ce schoe bulo na loginu
cilis, i jedyne, o vypadalo z lanciuha, ce pryyna, zarady jakoji Svift lyyvsia v Neapoli,
de joho, vlasne, nioho ne trymalo. Vin zapevniav, o sirani vanny znimaly revmatyni boli,
i chotiv zakinyty kurs likuvannia. Spoatku cej argument perekonav Kana, ale, podumavy
jak slid nad usim, o rozpoviv Svift, vin vyznav ciu istoriju malojmovirnoju. Sumnivy
pidtverdyly, koly vin pouv vid hotenoji obsluhy pro Sviftovi dyvactva. Svift, po suti, striliav z harmaty po horobciach, vlatovujuy pyjatyky z pidozrilymy inkamy, ob nibyto vyprobuvaty najniatoho detektyva. Kan tak priamo i skazav Sviftovi. Toj vidpoviv, o Kan
maje raciju, ale joho otrujily. Todi Kan, maje cilkom perekonanyj, o joho pryjate zachvoriv na jakyj psychoz, vyriyv jaknajvyde zabraty joho z soboju do tativ. Vin rozrachuvavsia za hote, zamovyv avikvytky j ne vidchodyv vid Svifta, doky vony vdvoch ne spakuvaly reej pered vidjizdom do aeroportu. Pevni superenosti v protokoli daly pidstavu dumaty, o Svift pryjniav ciu samarytianku dopomohu ne bez oporu. Ta j obsluha hoteliu
zasvidyla, o mi amerykanciamy ve pered vidjizdom stalasia serjozna supereka, i Kanovi, jakyj, molyvo, krim slovesnych argumentiv vdavavsia do syly, teper ne vypadalo davaty informaciju, jaka b prosunula slidstvo. Jedynyj reovyj dokaz lyst propav; Kan,
jakyj bayv lye peru storinku, zapamjatav, o lyst buv neitkyj, nadrukovanyj pid kopirku,
anglijka mova riasnila gramatynymy pomylkamy. Koly v Ameryci Kan zapytav Svifta, o
stalosia z lystom, toj zasmijavsia, vidynyv uchliadu, ale lyst znyk. Sam Svift navidriz vidmovyvsia vidpovidaty na bu-jaki zapytannia, povjazani z pryhodoju v Neapoli. U cych materilach fachivci bayly mianynu virohidnych faktiv i bezhluzdych vyhadok. anta za dopomohoju lysta, drukovanoho erez kika tovstych arkuiv, sposib dosy poyrenyj. Vin
utrudniuje indentyfikaciju maynky, na jakij drukuvavsia text, oskiky styrajusia indyviduani osoblyvosti liter. A vtim, metod cej dosy novyj i nevidomyj neprofesinalam. Ce odo
avtentynosti lysta. Natomis Sviftova povedinka naleala ve do inoji dilianky. Tak, jak
vin, ne povodylasia b antaovana liudyna, pobayvy, o pohrozy antaystiv poynaju
zbuvatysia. Oto experty dijly vysnovku, o v ciomu vypadku pereplelosia dvi rizni spravy:
linija antau, oevydno, reana, sproba jakoho bula zdijsnena v Livorno kymo iz miscevych
(pro ce svidy malogramotna anglijka mova lysta), i linija nedovhoho Sviftovoho boevillia.
Jako ce tak, to vsia sprava, doluena do materiliv yrokoho slidstva, e bie zaplutuvala
joho, ne projasniujuy nioho, bo tak zvane boevillia Svifta cilkom zbihalosia svojim perebihom z inymy typovymy vypadkamy.
Nastupnyj vypadok trapyvsia z vejcarcem Francom Mittehornom, jakyj prybuv do
Neapolia dvadcia siomoho travnia. Cej vypadok vyrizniavsia z-posered inych tym, o Mittehorna dobre znaly v pansinati, de vin zupyniavsia oroku. Vlasnyk velykoho antykvarnoho mahazynu z Lozanny, zamonyj staryj cholostiak, mav svoji dyvactva, jakym poturaly,
bo buv solidnym klijentom. Zajmav dvi kimnaty, spolueni dveryma odna z nych pravyla
za kabinet, druha bula spaneju. Sidajuy jisty, orazu z lupoju pereviriav ystotu tarilok i

stolovych pryboriv, vymahav strav, pryhotovanych za vlasnymy receptamy, bo chvoriv na

charovu alergiju. Koly v nioho asom nabriakalo oblyia, jak ce buvaje pry chvorobi Kvinke,
vin vyklykav kucharia j vyytuvav jomu v zali. Odnak kenery kazaly, o Mittehorn, krim
charuvannia v pansinati, perekuuvav u deevych jidaniach. Vin propadav za rybnoju
jukoju, jaku jomu ne dozvolialy jisty, to poruuvav dijetu, a todi e j vlatovuvav sceny v
pansinati Ostannim asom Mittehorn trochy zminyv sposib yttia, bo e z zymy chvoriv
na revmatyzm, i likar prypysav jomu hriazevi procedury. Jich vin pryjmav u Vittorini. V
Neapoli u nioho buv postijnyj perukar, jakyj sam prychodyv do pansinatu, ale korystuvavsia
instrumentamy, pryvezenymy Mittehornom z soboju, toj ne chotiv korystuvatysia
brytvoju y hrebincem pislia koho inoho. Dovidavy pislia pryjizdu, o perukar ue ne
praciuje, Mittehorn liutuvav i zaspokojivsia a todi, koly pidukav sobi novoho perukaria,
jakomu doviriav.
Siomoho ervnia antykvar zaadav, ob u kimnati napalyly. Kamin buv ozdoboju velykoji kimnaty, ale v niomu nikoly ne palyly. Prote Mittehornovi ne dovelosia povtoriuvaty
dvii. Nezvaajuy na sonianyj de i temperaturu vye Dvadciaty, joho baannia zadovonyly. Kamin trochy dymiv, ale Mittehornovi ce ne zavaalo. Vin zamknuvsia v kimnati
j ne vychodyv na veeriu. Ce bulo ymo neuvanym, bo vin nikoly ne propuskav ni obidu, ni
veeri, a dlia bioji punktuanosti nosyv dva hodynnyky narunyj i kyekovyj. Oskiky
vin ne vidpovidav na telefonnyj dzvinok i stuk u dveri, jich vylamaly (zamok zseredyny buv
zablokovanyj pylokoju dlia nihtiv). Kimnata bula povna dymu, a hospodar leav neprytomnyj. Poronia koroboka z-pid snodijnoho svidyla pro otrujennia, to vydka dopomoha
vidvezla joho v likarniu. Zbyrajuy u kinci ervnia do Ryma na aukcin starodrukiv, Mittehorn pryviz jich iz soboju povnu valizu. Teper valiza bula poronia, zate kamin zabytyj
horilym paperom. Pergamenty, jaki ne chotily hority, vin pokrajav perukarkymy noyciamy
na vuzeki smuky, ramky derevorytiv potroyv na trisky. Prote hotene majno lyylosia
nezajmanym, za vyniatkom obirvanoho nura porjery, zavjazanoho zamorgom, nae chotiv
na niomu povisytysia, ale nur ne vytrymav joho vahy. Pro sprobu povisytysia svidyv i
stolyk, prystavlenyj do vikna.
Koly Mittehorn pislia dvodennoho snu oprytomniv, likar, pobojujuy zapalennia leheniv, poslav joho na renthen. Unoi Mittehorn buv due nespokijnyj, maryv, to vykrykuvav, o vin nevynnyj, o to ne vin, to pohrouvav i svaryvsia z kymo. Vreti, poav zryvatysia z lika, j sanitarka, ne dajuy z nym rady, pobihla po likaria. Skorystavy jiji chvylynnoju vidsutnistiu, Mittehorn vskoyv do kimnaty ergovych poriad zi svojeju palatoju, vybyv
u afci z likamy ybu j vypyv pliaku jodu. Na tretij de vin pomer vid tiakych opikiv lunka.
Sudova expertyza konstatuvala ce jak samohubstvo, vyklykane boevilliam erez raptovu depresiju. Odnak koly slidstvo ponovyly j nanovo opytaly obsluhu, ninyj ergovyj pryhadav osoblyvyj incydent, jakyj stavsia uveeri naperedodni fatanoho dnia.
Na stoli v pryjmani stojala korobka z konvertamy i ystym paperom dlia vidviduvaiv
i hostej. Pislia veeri rozsynyj prynis kvytok v operu, zamovlenyj nimcem, susidom Mittehorna. Oskiky nimcia same ne bulo, porje vklav kvytok u konvert i vstromyv joho do
kliuiv, jaki vysily na doci, podilenij na uchliadoky. Pomylkovo konvert potrapyv u uchliadoku Mittehornovoho kliua. Toj razom iz kliuem uziav konvert, rozirvav joho j pidijov do lampy v choli, ob proytaty lysta. V nioho pidlomylysia nohy, j vin, zatulyvy oi

rukoju, opustyvsia v krislo, potim e raz hlianuv na arkuyk u ruci j malo ne bihcem kynuvsia do svoho nomera. A porje, zhadavy, o zamovliav po telefonu kvytok dlia nimcia, a
ne dlia Mittehorna, he rozhubyvsia. Baay, o v nimcevij uchliadci nema konverta, vin
zdohadavsia pro svoju pomylku j vyriyv zajty do Mittehorna. Postukav do nioho v dveri j,
ne doekavy vidpovidi, uvijov. Kimnata bula poronia. Rozirvanyj konvert i zimjatyj arkuyk lealy na stoli. Porje zazyrnuv u konvert i znajov kvytok, jakoho Mittehorn,
oevydno, vzahali ne pomityv. Zabravy joho, sponukuvanyj cikavistiu porje rozpravyv arkuyk, o spravyv take vraennia na vejcarcia. Vin buv zovsim ystyj. Spantelyenyj porje
vyjov. vejcarcevi, jakyj iov nazustri, nesuy pliaku mineranoji vody z cholodynyka, vin
ne skazav nioho.
Oskiky na ciomu etapi slidstva policija rada bula vchopytysia j za solomynku, ystyj
arkuyk nabuv osoblyvoho znaennia, tym bie, o nastupnoho dnia Mittehorn zahadav
zapalyty v kamini i z ranku do noi (opravda na obid vin use-taky zijov) palyv svoji neocinenni knyhy. ystyj arkuyk buv abo jakymo umovnym znakom, o tak hnitiue vplynuv
na Mittehorna, abo jomu prosto o prymarylosia v choli j vin vyytav na arkuyku neisnujuyj zmist. Peryj varint zdavavsia due nereanym, nahadujuy deevyj triuk z jakoho detektyva, j zovsim ne uzhoduvavsia z postattiu Mittehorna: vin buv olovik solidnyj,
povanyj antykvar i znave svojeji spravy, v joho paperach ne vyjavyly nioho prychovanoho
y pidozriloho. Odnak, zahlybliujuy u joho mynule, policija dobralasia j do davnich podij
asiv ostannioji svitovoji vijny. Mittehorn buv todi dyrektorom odnoho z najbiych nimekych antykvarnych mahazyniv u Miuncheni. Mahazyn naleav staromu zamonomu
jevrejevi. Pislia zaprovadennia niurnberkych poloe Mittehorn stav upravytelem mahazynu, a vlasnyk potrapyv u konctabir Dachau, de j zahynuv. Pislia vijny Mittehorn stav
vlasnykom mahazynu na pidstavi zapovitu, v jakomu nebiyk vidpysav jomu vse majno.
opravda, chodyly utky, nae staroho zmusyly pidpysaty toj zapovit i Mittehorn doklav
do toho ruk. Ce, pevna ri, buly plitky, ale Mittehorn erez dva roky razom iz svojeju firmoju
perebravsia do vejcariji j zupynyvsia v Lozanni, Naprouvalasia dumka, o joho psychina
kryza mohla buty povjazana zi zhadanymy podijamy malo ne sorokarinoji davnosti i vin
zaznav optynoho obmanu, pryjniavy ystyj papir za povidomlennia, povjazane z kolynimy
podijamy abo joho hrichamy. Znetiamyvy, vin vyriyv znyyty bezcinni rei, a todi, v
zrostajuomu alenstvi, navayvsia j na vlasne yttia. U likarni vin probuvav boronytysia
pered dokoramy pomerloho, jakyj zjavliavsia do nioho, a poky znov ne vdavsia do sproby
samohubstva. Vse ce, zvyajno, mona bulo prypuskaty, ale jakby tak i bulo, ce ne pojasniuvalo pryyny raptovoho bezumstva takoji vrivnovaenoji liudyny. Vdalosia rozukaty j
kolynioho Mittehornovoho susida po hoteliu, jakyj pidtverdyv svidennia porje: vin
spravdi ne otrymav u svij as zamovlenoho kvytka v operu, a koly distav joho nastupnoho
dnia, kvytok ue buv ni do oho. Oto i sprava excentrynoho antykvara zajla v hluchyj kut.
U doje bulo ve devja vypadkiv iz zahadkovym perebihom i odnakovo traginym finalom. Jichnia zahana schois bula raziuoju, ale ce j nadali ne davalo pidstav rozpoynaty
kryminane slidstvo dlia rozuku vynuvatciv, bo nio ne vkazuvalo ni na jich misceperebuvannia, ni navi na isnuvannia. Najdyvovynia ri stalasia po zakinenni spravy Mittehorna: pansinat peredav prefekturi lysta, adresovanoho Mittehornovi, jakoho ve rik
jak ne bulo yvoho! Konvert z Lozanny buv pidpysanyj na maynci j mistyv arku ystoho

paperu. Vstanovyty, chto joho nadislav, ne poastylo. Ce ne mohlo buty chymernym dotepom jakoho ytaa hazet: presa ne nadrukuvala j pivslova pro peryj lyst na ystomu arkui.
odo mene, to tut ja maju vlasnu dumku, ale voliju poky o pomovaty.
o do ostannich dvoch vypadkiv, peryj z nych stavsia davno, a druhyj cymy dniamy.
Ponu z davnioho. Kika rokiv tomu v Portii bilia Herkulanuma zupynyvsia nime iz Hannovera Jogann Titc. Vin oselyvsia v nevelykomu pansinati z harnym vydom na Vezuvij, o
zacikavylo joho, bo vin vydavav lystivky, i serija z Vezuvijem vchodyla v joho plany. Zretoju,
metoju joho podoroi bulo likuvannia, bo vin zmalku chvoriv na sinnu astmu. Nime tak
dopavsia do sonianych vann, o dobriae popiksia. Dermatolog u Neapoli zaboronyv jomu
buvaty na sonci j buv vraenyj oburenniam pacijenta, perekonanoho, o vin musy zahoriaty
j dali, jako choe pozbutysia astmy. Tak joho bucimto zapevniav likar u Hannoveri. odenno Titc pryjmav hriazi u nevelykomu zakladi nepodalik vid Herkulanuma, do jakoho
jizdyv vlasnoju maynoju. Devjatoho travnia viduv sebe pohano jomu pamoroylosia v
holovi, i vin vyriyv, o otrujivsia. Vlatuvav skandal hospodyni za nesviu rybu, jakoju
ta joho nibyto nahoduvala, j na pidstavi cioho ne chotiv splatyty rachunok. Vreti zaplatyv i
vyjichav. Hospodynia, vziavy pislia joho vidjizdu prybyraty v kimnati, vyjavyla na stini napys ervonoju tuiu Mene tut ubyly. Farba tak prosoyla pobilku, o inake, jak perefarbuvavy stiny, likviduvaty jiji bulo nemolyvo, to hospodynia podala skargu na kolynioho
poycia. A tym asom Titc, jiduy na pivni, nepodalik vid Milana na priamij avtostradi
nespodivano povernuv livoru i, peretnuvy hazon, o rozdiliav trasu navpil, pomav protylenoju smuhoju nazustri ruchovi, ne zvaajuy na zvukovi j svitlovi syhnaly, jakych ne
koduvaly vodiji. Dyvovyna ri: takym ynom vin projichav maje otyry kilometry, zmuujuy do vidajdunych manevriv zustrini mayny. Dechto z vodijiv zhodom zapevniav, o
vynykalo take vraennia, niby v ciomu rusi vin ukav vidpovidnoji mayny, aby zitknutysia
same z neju. Velykyj mimikyj furgon Intertransu, jakyj stav jomu na dorozi, vin objichav
hazonom, znovu povernuvy na protylenu smuhu, ob, ne projichavy j kilometra, zitknutysia z maloju simkoju, jakoju jichalo podruia z dytynoju. Lye dytyna, zaznavy tiakoji
travmy, pereyla katastrofu. Titc, jiduy z nezastebnutym remenem na velykij vydkosti,
pomer na misci. Presa stavyla zapytannia, y ce ne novyj sposib samohubstva, koly pryreenyj prahne potiahty za soboju na toj svit e j inych. Ade, zitknuvy z avtofurgonom, Titc,
napevno, zahynuv by odyn, tomu j ne skorystavsia z nahody. Koly dovidaly pro podiji, o
pereduvaly katastrofi, cej vypadok bulo vkliueno v doje jak bezsumnivnyj. Vyjichavy z
Ryma, Titc zupynyvsia bilia stanciji techobsluhovuvannia, bo dvyhun slabo tiahnuv, i blahav
mechanikiv terminovo usunuty defekt, bo za nym enesia ervonyj bandyt. Mechaniky
podumaly, o vin artuje, ale zrozumily, o ce ne tak, koly vin poobiciav jim po desia tysia
lir, jako vony vidremontuju dvyhun za pjatnadcia chvylyn, i dotrymav slova. Bie toho,
koly vin vyplatyv taku premiju vsim devjatiom mechanikam stanciji, vony podumaly, o
olovik z hluzdu zsunuvsia. Joho osoby, moe, j ne vstanovyly b, jakby nime, vyjidajuy z
majsterni, ne zaepyv odnijeji mayny i ne zupynyvsia. Tomu na stanciji zapysaly joho nomer.
Natomis ostannij vypadok stosujesia Artura T. Adamsa 11, jakyj, zupynyvy u neapolitankomu hoteli Vezuvij, zbyravsia try tyni pryjmaty vanny, ale za kika dniv pokynuv, bo zjasuvalosia, o v nioho alergija do sirky. Cej vysokyj sorokadevjatyrinyj olovik

buv vavyj, zovni spokijnyj, ale nevdovolenyj yttiam: vin raziv z desia miniav profesiju. Buv
bankivkym slubovcem, pracivnykom vydkoji dopomohy, prodavav pinino, zaono
navav buchhalteriji, dziudo, a zhodom karate, a e ochoie vdavavsia do riznych dyvactv.
Otrymav posvidennia parautysta, buv astronomom-liubytelem, rik nerehuliarno vydavav
urnal pid nazvoju Artur T. Adams 11, v jakomu komentuvav spravy, jaki joho na toj as
cikavyly. urnal vin drukuvav vlasnym kotom i zadurno rozsylav kikom desiatkam znajomych. Buv lenom bezlii tovarystv, poynajuy z myslyvkoho j kinajuy tovarystvom osib,
o chvoriju na sinnu lychomanku.
Povertajuy maynoju do Ryma, povodyvsia dyvno. To hnav z maxymanoju vydkistiu, to spyniavsia na bezliuddi, kupyv kameru, choa v nioho buly bezkamerni kolesa, a
hrozu, jaka zustrila joho pid Rymom, pereekav, sydiay v mayni. Patrunomu policejkomu, jakyj zupynyvsia bilia nioho, pojasnyv, o maje pokodeni dvirnyky, naspravdi
vony buly spravni. Do Ryma vjichav unoi j, choa mav zamovlenyj e z Neapolia nomer u
Chiltoni, objizdyv usi hoteli, ukajuy vinoji kimnaty, i tiky, koly ne znajov jiji, to povernuv do Chiltona. A vranci joho znajly v liku mertvym. Ohliad vyjavyv nevelyke rozyrennia leheniv i sercia j perepovnennia sudyn, typove dlia smerti vid uduennia. Ale jak ce
stalosia, lyylo nevidomym. Vysnovok sudovo-medynoji expertyzy kolyvavsia mi smertiu, vyklykanoju perenapruenniam sympatynoji nervovoji systemy, j sercevoju nedostatnistiu, vyklykanoju poperednim prystupom astmy. Cej vypadok tryvalyj as obhovoriuvala medyna presa, krytykujuy chybnyj vysnovok expertyzy. Lye nemovlia moe zadychnutysia v
poduci. A dorosla liudyna, zatulyvy uvi sni nis i rot postilliu, odrazu prokynesia. Pro te,
o Adams chvoriv na astmu, dosi bulo nevidomo, to zvidky b uziavsia jiji prystup? Poza, v
jakij znajly Adamsa: leav dolily na poduci, prytyskajuy jiji do oblyia. Jako ce bulo
samohubstvo, to sudova medycyna takoho sposobu e ne znala. Kazaly pro smer vid pereliaku, ale, choa take j trapliajesia, jiji ne moe vyklykaty komarnyj son. U ciu spravu z
velykym zapiznenniam vtrutyvsia Interpol, koly do tativ dijly lysty, nadislani nebiykom
z Neapolia kolynij druyni, z jakoju vin i pislia rozluennia pidtrymuvav dobri stosunky.
Lysty, napysani z intervalom u try dni, pryjly odnoasno erez strajk potovych slubovciv.
U peromu lysti Adams pysav, o pouvaje sebe pryholomenym, bo v nioho znov poalysia
haliucynaciji jak pislia hrudook cukru. Ci slova stosuvalysia peridu naperedodni rozluennia, koly Adams z druynoju vyvaly nakapanyj na cukor psylocybin. Vin ne mih zrozumity, o same teper, erez pja rokiv, vyklykalo ci potvorni haliucynaciji, jaki peresliduvaly joho vnoi. Druhyj lyst tonom i zmistom cilkovyto vidrizniavsia vid peroho. Haliucynaciji, opravda, tryvaly j dali, ale perestaly nepokojity, bo vin vidkryv jich pryynu.
Dribnycia, znaennia jakoji ty nizao ne zrozumila b, vidkryla meni oi na neuvanu
aferu. Ja rozdobuv materil pro zloyn cilkom novoho typu, zloyn ne lye bez zacikavlennia,
a j bez adresy, nae rozsypani po dorozi cviachy. Ty znaje, ja ne schynyj do perebie, ale
koly ponu ce publikuvaty, zvorochobysia ne lye presa. Oto muu buty oberenym. Cych
materiliv ja ne vou z soboju. Vony v nadijnomu misci. To bie ne pysatymu pro ce. Povidomliu tebe, koly povernusia. Z Ryma e napyu, postarajusia ne baryty, ade ja natrapyv
na zolotu ylu, mriju konoho urnalista. Ale ce zoloto vbyvaje.

Ne varto j hovoryty pro te, jaki intensyvni buly pouky Adamsovoho schovku. Ta vony
nioho ne daly. Abo vin nioho ne rozkryv, i cytovanyj lyst stanovyv astynu joho majai,
abo schovav zdobutu informaciju nadto dobre.
Smertiu Adamsa ja zakinuju spysok traginych vypadkiv, o poalysia v Neapoli i joho
okolyciach. Slidstvo, krim italijkoji policiji, vela j policija zacikavlenych krajin vedka,
nimeka, avstrijka, vejcarka, a tako amerykanka. Slidstvo kontroliuvav i koordynuvav
Interpol. U chodi joho rozkryto masu nedolikiv i dribnych porue, sered jakych buly zapiznili zajavy pro znyknennia mekanciv hoteliv, vidmova vid roztynu trupiv liudej, o pomerly
nahloju smertiu, odnak zloynnych namiriv ne bulo vyjavleno, bula lye povinis, nedbastvo y strach za vlasni interesy.
Perym vidmovyvsia provadyty ciu spravu dali Interpol, za nym usi ini policiji, a vreti,
j italijka. Nanovo poruyla jiji vnaslidok vtruannia pani Ursuly Barbur, holovnoji Adamsovoji spadkojemyci. Zalyyv pislia sebe blyko devjanosta tysia dolariv u cinnych paperach
i akcijach. Visimdesiatyrina pani Barbur, jaka bula Adamsovi zamis materi, vyriyla vykorystaty astynu cioho kapitalu na rozuk ubyv jiji nazvanoho syna. Pislia oznajomlennia z
obstavynamy joho smerti za zmistom ostannioho lysta do kolynioji druyny vona sviato viryla, o syn stav ertvoju nadzvyajno chytroho zloynu, rozkryty jakyj ne vdalosia j policijam riznych krajin.
Pani Barbur doruyla spravu povanomu agentstvu Elhin, Elhin i Torn, jakym keruvav juryst Samue Ohlin-Haar, davnij pryjate moho baka. Ce vidbuvalosia todi, koly ve
buv oevydnyj krach mojeji karjery astronavta. Oto koly agenty Ohlin-Haara e raz perehornuly peredani jim doje, projly vsima slidamy, vytratyly kupu hroej na konsutaciji
najvydatniych specilistiv z kryminalistyky j sudovoji medycyny i ne posunulysia j na krok,
Ohlin-Haar za poradoju odnoho z najstariych svojich pracivnykiv Rendofa Loera, jakoho
blyki zvaly Rendi, vyriyv (skorie z rozpau, ani u nadiji) organizuvaty symuliacijnu
operaciju: vyslaty do Neapolia samotnioho amerykancia, jakomoha podibnioho do typu
vsich ertv. Ja buv astym hostem staroho pana Ohlina, i jako vin napivartoma vtajemnyyv mene v ciu spravu, vvaajuy, o ne poruuje profesijnoji tajemnyci, bo aternatyvoju
symuliacijnoji operaciji bulo lye vidmovyty vid bu-jakych dij.
Ja te spoatku potiavsia z dumky pro svoju kandydaturu, doky ne vyjavylosia, o pry
mojemu baanni jiji pryjmu. Spravdi, meni bulo ve za pjatdesiat, ja pouvavsia ie na syli,
ale pry zmini pohody trochy lamalo kosti, a do toho mav e j sinnyj katar. Z-za okeanu cia
pryhoda zdavalasia dosy zamanlyvoju, to ja pohodyvsia vpriahtysia v symuliacijnu maynu.
Z dokumentamy na imja Dorda L. Simpsona, maklera z Bostona, try tyni tomu pryletiv
do Neapolia, ob zupynyty u Vezuviji, vziaty abonement do Vittorini, kupatysia, zahoriaty i hraty u volejbol. Aby nablyzyty do ostannioho rubeu, skorystavsia osobystymy
reamy Adamsa, zbereenymy pani Barbur. U Neapoli mene opikuvala bryhada z esty olovik dvi pary ergovych i, nezaleno vid nych, dvoje technikiv, jaki na vidstani kontroliuvaly moju krov, leheni j serce. Ja chodyv bez datykiv tiky na plia. Todi vstupaly v diju
dobre zamaskovani binokli. Pryjichavy, ja pomistyv do hotenoho sejfa devjatnadcia tysia
dolariv z tym, ob erez pja dniv zabraty jich zvidty j trymaty v nomeri. Ja ne curavsia
vypadkovych znajomstv, vidviduvav ti sami muzeji, o j Adams, jak i vin, buvav u operi,
chodyv joho marrutamy ponad zatokoju, a do Ryma pojichav tym samym chornetom. U

nioho vmontuvaly pidsyliuva dlia zbiennia radisa diji datykiv. U Rymi na mene ekav
doktor Sidnej Fox, fachive iz sudovoji medycyny. Vin prohlianuv usi striky iz zapysom
mojich danych, i cym fisko zakinylasia operacija.
Spravy odynadciaty zahyblych ja vyklav Bartovi u skoroenomu (my joho nazyvaly panoramnym) varinti, jakym my korystuvalysia, koly pidkliualy do slidstva novych fachivciv.
Vikna kabinetu vychodyly na pivni, i vid tini velykych vjaziv u niomu bulo e temnie.
Koly ja vymknuv proektor, Bart zasvityv nastinu lampu, j kimnata vraz zminylasia. Bart
movav, naebto trochy zdyvovano zvivy brovy, a meni ce vtorgnennia do uoji liudyny
raptom vydalosia cilkom beznadijnym. Ja bojavsia, o vin zapytaje, jak ja ujavliaju sobi joho
dopomohu, a to j vzahali skae, o ce ne joho problema. Tym asom vin pidvivsia, projovsia
kabinetom, zupynyvsia za harnym starovynnym krislom i, spery na ribleni bycia, skazav:
Vy znajete, o treba zrobyty? Poslaty grupu symuliantiv. onajmene pjatioch.
Vy tak hadajete? rozhubleno spytav ja.
Tak. Jako rozhlianuty vai diji z pohliadu tonoho experymentu, vy ne vykonaly
abo minimanych umov, abo maxymanych. Abo vam oho zabraklo, abo vaomu
otoenniu. Jako vam, to nalealo vziaty liudej z riznymy, charakternymy dlia ertv, rysamy
vdai.
On jak vy dumajete! vychopylo u mene.
Vin usmichnuvsia.
Vy zvykly do inoji movy, tak? Bo potrapyly do seredovya liudej, o myslia u styli
policiji, dobre vidpraciovanomu dlia peresliduvannia zloynciv, ale ne dlia vyriennia pytannia, y zloyne isnuje vzahali. Hadaju, o jakby vy navi potrapyly v nebezpeku, to ne pomityly b cioho. Do pevnoho asu, zvyajno, zhodom vy pobayly b suprovidni obstavyny, ale
ne mechanizm, o spryynyvsia do nych.
Chiba pere ne moe buty druhym?
Moe, ale ne obovjazkovo.
Ale na vidminu vid tych, ja buv poperednio pidhotovanyj do cioho i mav fixuvaty
konu pidozrilu deta.
I o vy zafixuvaly?
Ja nijakovo vsmichnuvsia.
Nioho. Kika raziv chotiv, ale vreti vyznav, o ce vid nadmirnoho samokontroliu.
Vy koly-nebu buly pid vplyvom haliucynoheniv?
Tak. U tatach, pered cijeju operacijeju. LSD, psylocybin, meskalin pid likarkym
kontrolem.
Zrozumilo. Pidhotovka. A mona zapytaty vas, oho vy spodivalysia, vystupajuy v
cij roli? Vy osobysto.
oho ja spodivavsia? Buv pomirkovanym optymistom, Vvaav, o choa b zjasujemo,
y ce zloyn, y vypadok.
To vy buly velykym optymistom! Neapolitanka pastka isnuje v mene odo cioho
nemaje sumniviv. Ale ce ne hodynnykovyj mechanizm, vyde lotereja. Symptomy vidznaajusia kolyvanniamy, prymchlyvistiu, mou zmenuvatysia, a to j zovsim znykaty.
Ade tak?
Bezpereno.

 Oto bo. Za mode moe pravyty obstriliuvana miscevis. Vas mou ubyty, abo,
vziavy na muku, abo vypadkovoju kuleju, vnaslidok hustoty obstrilu. Ale cho tak,
cho inake, a po toj bik je chto takyj, komu potribni trupy!
On vy pro o! Slipyj vypadok ne vykliuaje zloynu?
Jasna ri. A vy tak ne vvaaly?
Mabu, ni. V mene, pravda, jako zjavyla bula taka dumka, ale bulo skazano, o
koly ce pidtverdysia, to skoryhuju i slidstvo.
Ty ba! Abo lycha liudyna, abo lycha dolia! Ale navi u movi utverdyvsia vyraz corriger la fortune. Tak-to. A om vy ne vdalysia do dvostoronnioho zvjazku?
Ce bulo b due marudno. Ne mih e ja chodyty napyhovanyj elektronikoju. Do toho
buv sumniv, jakyj vynyk u vypadku zi Sviftom. Otym, o joho vriatuvav pryjate, zupynyvy u tomu hoteli. Svift tak vpevneno vykladav svoju majaniu, o maje perekonav
joho.
Aha. Folie en deux. Jlosia pro te, ob vy ne perekonaly svoho angela-chranytelia u
vlasnych vydyvach, na vypadok, jakby ti zjavylysia?
Same tak.
Popravte, jako ja pomyliaju: z odynadciaty olovik dvoje vcililo, a odyn znyk. Joho
zvaly Brihh. Tak?
Tak, ale Brihh buv by ve dvanadciatym. Joho my ne vkliuyly do seriji.
Zamalo danych, pravda? A teper ergovis u asi. Z cioho pohliadu vau rozpovi
skomponovano nepravyno. Vy podajete vypadky za poriadkom jichnioho vyjavlennia, o
cilkom vypadkove, a ne za ergovistiu podij. Skiky bulo sezoniv? Dva?
Tak. Titc, Kobarn i Osborn ce dva roky tomu. Todi znyk i Brihh. Vsi ini
torik.
A v ciomu roci?
Koly o j stalosia, odnakovo dovidajemo ne ranie jak voseny. Tym bie, o slidstvo, jake rozhliadalo seriju jak pevnu cilis, prypyneno.
Jako vy reteno vse proesaly, ce maje vyhliad progresujuoji seriji: peroho razu
try ertvy, druhoho visim. Ave, ave! Vy buly prymankoju ne lye v Neapoli, a j tut, u
Paryi
o vy cym choete skazaty?
Vy mene spokusyly. Pryznaju vam ce zachopliuje! Vy vse tak zmaliuvaly, o
sprava postaje nadzvyajno promovysto. I jiji reanis prosto naproujesia. Ale z toho, o
vsi polamaly na nij zuby, ja robliu vysnovok pro jiji pidstupnis. Pidstupnis, choa z konym
vypadkom zrostaje perekonannia, o ce pevnyj vyd boevillia, jakoho nichto navmysno ne
vyklykav. Vy te takoji dumky?
Zvyajno. Tak usi vvaaju. Inake slidstva ne prypynyly b.
A zvidky sumnivy, o ce moe buty zloyn?
Jak vam skazaty ce niby fotokartka. Ja kau pro reprodukciju z sitkoju. Neozbrojenym okom vydno zahani rysy obrazu, ale bez detalej. Rozhliadajemo erez lupu o
niby vymaliovujesia krae, ale vodnoas niby j rozplyvajesia. A pry maxymanomu
zbienni obraz znykaje, rozpadajesia na okremi ciatoky. Kona z nych sama po sobi j razom vony ve nioho ne oznaaju.

 Vy choete skazaty, o hipoteza pro seriju vypadkovych otruje tym perekonlyvie

rujnujesia, ym uvanie jiji vyvaty?
Same tak.
A jak e z hipotezoju pro vynuvatciv?
Te same. Rezutaty bi-men taki sami: nichto nikoho ne otrujuvav, i nichto ne mav
ym otrujuvaty. Odnak
Ja znyzav pleyma.
oho vy vperlysia v ciu aternatyvu zloyn y vypadok?
A o nam lyajesia?
Choa b oce, vin kyvnuv na Frans Suar, o leala na stoli. Vy ytaly siohodnini hazety?
Bart pokazav meni velyki zaholovky Bomba v Labirynti, Bojnia na schodach, Tajemnyyj riativnyk dytyny.
Tak, vidpoviv ja. Ja znaju, o tam stalosia.
Bu laska. Klasynyj pryklad zloynu naych dniv, navmysnoho j vodnoas vypadkovoho. Zahynuly ti, o opynylysia v joho otoenni.
Ale ce zovsim ine!
Ce ne te same. Zvyajno . Pevni osobysti rysy zumovyly smer u Neapoli, ale ne v
rymkomu aeroportu. Zrozumilo! Ale j toj olovik, Adams, pysav druyni pro zloyn bez vyznaenoji ertvy, vyvy obraz cviachiv, rozsypanych na dorozi. Ce, pevna ri, nadto prosta
mode. Ale tak samo jasno, o koly chto i stoji za tymy smertiamy, to jomu nio tak ne
potribno, jak stvoryty vraennia, niby joho vzahali nemaje!
Ja movav, a Bart, kynuvy na mene vydkyj pohliad, vstav, projovsia kabinetom,
povernuvsia na svoje misce j zapytav:
A o vy dumajete pro ce vse?
Mou lye skazaty pro te, o mene najbie vraaje. Jako prypustyty otrutu, to
slid ekaty zavdy tych samych symptomiv.
A vony ne zavdy buly takymy samymy? Meni zdalosia, o zavdy. Perid dosy
typovyj, faza zbudennia j agresyvnosti, faza majainnia, najastie pro peresliduvannia, faza
vtei: z Neapolia abo z yttia. Vtikaly, chto jak mih, maynoju, litakom, navi piky. I
zasoby sklo, brytva, motuzok, postril u rot, jod
Meni zdalosia, o vin choe pochvalytysia svojeju pamjattiu.
Tak, ci oznaky buly podibni, ale jako uvano doslidyty bigrafiju konoji ertvy,
vyjavysia nespodivane
Nu, nu?
Vzahali vyd smerti ne zaley vid vdai liudyny, jaka vmyraje. Nezaleno vid vdai
pomyraju v avtokatastrofi, vid raku, zapalennia leheniv. Je j vyniatky, napryklad, profesijna
smer liotyka-vyprobovuvaa ale, jak pravylo, mi sposobom yttia i smertiu zalenosti
nemaje.
Odnym slovom, smer odo indyviduanosti ne specyfina. Harazd. A dali o?
A tut specyfina.
Sluchajte, ce ve jaka demonologija! Jak ce zrozumity?

 Bukvano. Dobryj plave potopaje. Apinist rozbyvajesia. Avtomanijak hyne v lobovomu zitknenni na dorozi.
Stryvajte! Toj avtomanijak Titc?
Tak. Mav try mayny. Dvi sportyvni. Vbyvsia u porcije. Sluchajte dali: bojazkyj
hyne pry vtei
Chto ce?
Osborn. Zahynuv, koly kynuv maynu, vdajuy liachovoho robitnyka.
Vy nioho ne kazaly pro joho bojahuztvo!
Vybate. Skoroenyj varint, jakyj ja vam vyklav, bahato oho obmynaje. Osborn
praciuvav u systemi strachuvannia, sam buv zastrachovanyj, joho znaly jak takoho, o uchyliajesia vid bu-jakoho ryzyku. Viduvy zagrozu, vin siv pysaty v policiju, ale zliakavsia,
spalyv lysta j utik. Adams, olovik excentrynyj, zahynuv, jak i yv, nezvyno. Vidvanyj
reporter trymavsia do kincia, postavyvy krapku postrilom
A ce ne bulo vteeju?
Ne dumaju. Vin mav zavdannia letity v London. Jakoji chvylyny vin ne vytrymav i
peretiav sobi yly, ale potim zrobyv perevjazku j poletiv vykonuvaty zavdannia. Zastrelyvsia,
bo ne mih joho vykonaty. Pevno, buv due hordyj. Ne znaju, jakyj by mav buty Sviftiv kine,
ale zamolodu Svift buv zvyajnyj slabak, bludnyj syn, zamky z pisku, excesy. Zavdy potrebuvav koho synioho inky, pryjatelia. Vse ce bulo prodemonstrovano v Neapoli.
Namoryvy olo j pidpery pacem pidboriddia, Bart nezriaym pohliadom vtupyvsia
v prostir.
Nu, v pryncypi ce pojasniujesia. Regresija povernennia do poperednioho peridu
yttia. Ja ne fachive, ale haliucynoheny, mabu, vyklykaju a o kau toxykology? Psychitry?
Pevni analogiji z LSD, ale LSD ne dije tak indyviduano. Koly ja znajomyvsia z
yttiam tych liudej, sklalosia vraennia, o nichto z nych, vtratyvy hluzd, ne vidijov vid
svoho jestva, navpaky, jichnia natura vyjavyla u jakomu karykaturnomu zbienni. Oadnyj stavav sknaroju, pedant toj antykvar cilyj de rizav valizu paperiv na toneki
smuky ce spravni poklady. Jako choete, ja zalyu vam papery, j vy sami pobayte.
Ja budu vam due vdianyj. Ote, ynnyk ix otruta osobystosti? Ce istotno
ale navriad y takym liachom mona dijty do rozhadky. Psychoanaliz moe zjasuvaty, jak
dije cej ynnyk, ale ne jak vin potrapliaje v ertvu.
Bart sydiv, opustyvy holovu, nachylyvy upered i dyvliay na paci, perepleteni na
kolini. Raptom vin hlianuv meni v oi.
y mona postavyty vam osobyste zapytannia?
Ja kyvnuv.
o vidbuvalosia z vamy pid as symuliaciji? Jak vy sebe pouvaly? Ve as upevneno?
Ni. Vzahali bulo nepryjemno v Ameryci ja ujavliav sobi vse ce inake. Nepryjemno
ne tomu, o korystuvavsia reamy pomerloho, do cioho ja vydko zvyk. Vvaaly, o ja najbie pidchodu dlia cijeji operaciji z ohliadu na moju profesiju
Tak? brovy joho pidnialysia.
Vsim inym vona vydajesia cikavoju, ale naspravdi ce rutyna, nuha, e raz rutyna
j korotki momenty zbudennia.

 Aha, maje te same, o v Neapoli, ehe ?

Ave. Zokrema nas trenuju dlia samokontroliu. Prylady mou pomylytysia, j todi
ostannim pokaykom je liudyna.
Ote, nuha j rutyna. A koly u Neapoli bulo zbudennia? Koly j de?
Koly bojavsia.
Vy bojalysia?
Bojavsia, prynajmni dvii. Ce dalo meni pevne zadovolennia.
Ja vymovyv ce erez sylu. Bart ne zvodyv z mene pohliadu.
Vam podobajesia bojatysia?
Ne mou ani stverduvaty, ani zapereuvaty. Dobre, koly molyvosti liudyny zbihajusia z jiji baanniamy. A ja zavdy prahnuv toho, oho ne mih. Isnuje bezli vidtinkiv
ryzyku, ale mene ne pryvabliuje ryzyk bananyj, takyj, skaimo, jak ruletka. Cej strach bezplidnyj natomis te, oho ne mona vyznayty, peredbayty, okreslyty, mene zavdy zachopliuvalo.
Tomu vy staly astronavtom?
Ne znaju. Moe, j tomu. Nas vvaaju kmitlyvymy ympanze, jakymy na vidstani
keruje zemnyj kompjuter. Programa j plan. Najvyyj lad ce tavro cyvilizaciji, a joho protyvaha o, pokazav ja na hazetu z velykym foto rymkych schodiv na perij storinci. Ja
proty cioho. Ale jako navi tak je, to na Marsi my maly buty sami. Ja z samoho poatku
znav, o moja fizyna vada vysityme nadi mnoju damoklovym meem, bo is tyniv u roci,
koly cvitu travy, ja ni na o ne zdatnyj. opravda, ja rozrachovuvav na vidsutnis trav na
Marsi ce cilkom pevno, ta j moje kerivnyctvo tak vvaalo. Ale vreti toj ney taky zipchnuv
mene na zapasnu pozyciju, de v mene ne bulo ansiv.
Poletity na Mars?
Tak.
Ale vy zostalysia v rezervi?
Ni.
Aut Caesar, aut nihil?
Mona j tak.
Bart rozepyv ruky i hlybe vmostyvsia v krisli. Prymruyvy poviky, vin, zdavalosia,
peretravliuvav moji slova. Todi povoruchnuv brovamy, usmichnuvsia.
Vernimosia na Zemliu! y vsi ti liudy chvorily na alergiju?
Maje napevno. Cioho ne vdalosia dovesty lye v odnomu vypadku. Alergija bula riznoju perevano na pylok trav, astma
y moete skazaty, koly vy bojalysia? ojno vy pro ce zhaduvaly
Pryhaduju dva taki momenty. Peryj u hotenomu restorani, koly do telefonu
vyklykaly Adamsa. Ce poyrene prizvye, jlosia pro inu liudynu, ale jaku my meni zdavalosia, o ce ne vypadkovis.
Vam zdalosia, o do telefonu vyklykaju nebiyka?
Ni, omu ! Ja dumav, o o poynajesia. o ce paro, haslo, kynute meni tak,
ob nichto z prysutnich pro ce ne diznavsia.
A vy ne podumaly, o ce chto iz vaoji grupy?

 Ni. Cioho ne mohlo buty. Jim ni v jakomu razi ne mona bulo spilkuvatysia zi mnoju.
Jakby o zmuuvalo prypynyty operaciju, skaimo, vijna, zi mnoju mav zvjazatysia Rendi
kerivnyk operaciji. Ale lye v takomu vypadku.
Vybate, o ja tak vypytuju, ale dlia mene ce valyvo. Oto vyklykaly Adamsa. Ale
jakby za vamy sposterihaly, ce oznaalo b, o vau hru rozkryto i vam daju pro ce znaty.
Ade vy ne vystupaly v roli Adamsa!
Ave. Mabu, same tomu ja j zliakavsia. Chotiv pidijty do telefonu.
Navio?
ob vstupyty v peryj kontakt z nymy tijeju druhoju storonoju. Ce vse-taky
krae, ni nioho.
Rozumiju. Ale ne pidijly?
Ni, bo znajovsia spravnij Adams.
A vdruhe?
Ce bulo ve v Rymi, vnoi u hoteli. Ja mav toj samyj nomer, u jakomu vvi sni pomer
Adams. o , skau vam i ce. Obhovoriuvalysia rizni varinty. Ja ne povynen buv ity slid u
slid same za cijeju liudynoju, proponuvaly inych, ale ja brav uas u naradach i perevayv
na korys Adamsa ja zamovk, pobayvy, jak zblysnuly joho oi.
Zdohaduju. Ni majainnia, ni more, ni avtostrada prosto zvyajnyj zamknutyj
nomer samotnis, vyhody j smer.
Moe j tak, ale todi ja ne dumav pro ce. Todi, zdajesia, vyriyly, o ja vybrav joho
marrut, rozrachovujuy znajty sensacijnyj materil, vidkrytyj nym i de zachovanyj, ale
vony pomylyly. Prosto toj olovik buv meni ymo sympatynyj.
Choa chvylynu tomu Bart i ditnuv mene svojim Abo Cezar, abo nichto, ja j dali buv
vidvertyj, jak nikoly, tak meni bulo ce potribno. Ja j sam ne znaju, koly cia sprava stala
dlia mene manijeju. Bezosobovis ja speru traktuvav jak rutynu, do jakoji muu prystosuvatysia, bo vona bula stavkoju u hri. Ja j ne pomityv, koly vona zachopyla mene vsioho, aby
vreti vidkynuty. Ja poviryv u obicianu nebezpeku, vreti, mav i dokazy, o ce ne vyhadka,
ve maje potrapyv u jiji pole, i ce, vlasne, vyjavylosia iliuzijeju. Meni ne rozkrylasia tajemnycia. Zihrav Adamsa, jak zumiv, ale ne zaznav joho doli, ne pereyv nioho j tomu nioho
ne znav. Moe, tomu takymy dokunymy buly Bartovi slova, o zaepyly mene za yve.
Fitcpatrikiv pryjate frejdyst Kerr skazav by, mabu, o ja chotiv postavyty vse na odnu
kartu, volijuy zahynuty, aby ne prohraty, vlasne, zahynuty, bo prohravav. A mij vybir Adamsa zviv by u frejdystku schemu potiahu Tanatosa. Tak by j skazav. Ta bajdue. Dopomoha cioho francuza bula nae poruennia kodexu apinizmu ja postupavsia miscem,
dajuy jomu molyvis peromu pidniatysia na lynvi, ale robyv ce, bo zaznav cilkovytoji porazky. Ja ne chotiv, ne mih zrektysia cioho, mov vypchanyj za dveri.
Pohovorimo pro metod, nae rozbudyv mene holos Barta. Pere prypynennia
zboru vidomostej pro ertvy. Vidokremlennia seriji. Tut vy dijaly nadto svavino.
Vy tak hadajete? A omu same?
Bo sami vypadky ne rozdilylysia, ce vy rozbyly jich na suttievi j nesuttievi. Osoblyvistiu istotnych vvaaly boevillia j smer, prynajmni boevillia, koly navi vono ne spryynylo
smerti. Ale porivniajte povedinku Svifta j Adamsa. Svift oaliv, tak by movyty, z javnym

rozmachom, natomis pro haliucynaciji Adamsa vy diznalysia lye z joho lystiv do druyny.
Skiky mohlo buty vypadkiv, u jakych vam zabraklo takoji podrobyci!
Darujte, vidpoviv ja, ale tut nioho ne vdije. Te, o vy nam zakydajete,
klasyna dylema pry doslidenni nevidomych javy. ob jich vidmeuvaty jak slid, potribno
znaty pryynnyj mechanizm, a ob piznaty cej mechanizm, potribno itko vidmeuvaty
javya.
Vin hlianuv na mene z neprychovanoju pryjazniu.
E, to vy znajomi i z naoju movoju! Ale navylysia jiji ne vid policejkych?
Ja ne vidpoviv, lye poter pidboriddia.
Tak, ce spravdi klasyna dylema indukciji. Davajte-no rozhlianemo vidkynuti fakty.
Steky, jaki vy vyznaly chybnymy. y buly jaki dovi zamanlyvi slidy, jaki, vreti, urvalysia?
Bulo o take?
Teper ue ja hlianuv na nioho z vyznanniam.
Bulo. Odyn cikavyj. My bahato ekaly vid nioho. Z usich ertv, ti, chto buv amerykancem, usi pered tym jak jichaty do Italiji projly erez odnu z klinik doktora Stelly. Vy uly
pro nioho?
Ni.
Pro nioho hovoria rizne: odni kau, o ce udovyj likar, ini o arlatan. Usich
pacijentiv z revmatynymy boliamy vin posylav na sirkovodnevi vanny do Neapolia.
On jak!
Ja te pidskoyv, pouvy ce vpere, ale slid chybnyj. Vin vvaav taki vanny poblyzu
Vezuvija kraymy vid inych, choa j u nas u tatach je bahato podibnych derel. Ti z joho
chvorych, jaki zvaylysia na podoro, vse stanovlia menis, bo naspravdi amerykanci ne
taki ve j marnotratni. Koly pacijent zajavliav, o Vezuvij dlia nioho zadorohyj, Stella posylav joho na kurort v Ameryci. My rozukaly tych liudej, maje sotniu. Vsi yvi j zdorovi, tobto,
dechto pokruenyj revmatyzmom, jak i pered likuvanniam. V usiakomu razi, my ne znajly
odnoji smerti italijkoho typu. Z cymy pacijentamy Stelly nioho nadzvyajnoho ne traplialosia. Vony pomyraly v liku vid sercia y raku.
Moe, maly inok, simji, zadumlyvo movyv Bart.
Ja mymovoli posmichnuvsia.
Doktore, vy ve poynajete hovoryty tym iditkym argonom, tymy zvorotamy, jakymy operuju agenty Pevna ri, maje u konoho bula simja, ale ne brakuvalo i vdivciv,
starych cholostiakiv. Zretoju, y inka j dity ce panaceja? Antydot? Ta j vid oho, vlasne?
Lye erez more durny dochodymo do istyny, povano, ale z veselymy oyma
vidpoviv Bart. Nu, a vam vidomo, skikoch pacijentiv toj Stella poslav do Neapolia?
Vidomo. I ce odne z najdyvniych mis u vsij istoriji; Koen raz, koly dumaju pro ce,
meni zdajesia, o ja za krok vid istyny. Takych revmatykiv vin poslav dvadcia devja. Sered
nych, vlasne, j pjatioch naych amerykanciv: Osborna, Brennera, Kobarna, Hejne i Svifta.
Z semy amerykanciv?
Tak. Ni Emmings, ni Adams ne likuvalysia u Stelly. Jak i Brihh, ale cioho, jak vy
znajete, my ne zarachuvaly do ertv.
Ce due suttievo! A reta chvorych? Ti dvadcia otyry pacijenty Stelly?

 Statystyku znaju napamja istnadciatioch vin posylav u ti roky, koly e ne traplialysia ci vypadky. Vsi povernulysia do tativ normano. Torik poslav trynadciatioch. Vlasne, z nych oti pjatero ertv.
Pjatero z trynadciaty? A y sered tych vomy, z jakymy nioho ne stalosia, ne trapliavsia typ ertvy?
omu , a tryi: samotni, zamoni, pid pjatdesiat. Usi povernulysia yvi.
Lye oloviky? Stella ne likuvav inok? A omu?
Ta likuvav. V mynuli roky, o pereduvaly cym smertiam, vin poslav do Neapolia
otyrioch inok, torik dvoch, a cioho roku odnoji.
omu taka dysproporcija statej?
Kliniky Stelly reklamuvalysia perevano dlia olovikiv. Rozlady potenciji, oblysinnia,
ce z asom zabulosia, ale perekonannia te, o nazyvaju imid, bucimto Stella je
oloviym likarem, utverdylosia. Tak o dysproporcija pojasniujesia cilkom pryrodno.
Vy tak hadajete a vse-taky odna inka ne zahynula, choa i v Jevropi ne brakuje
samotnich litnich dam. y maje Stella jaku kliniku v Jevropi?
Ni. ertvy z Jevropy ne maly z nym nioho spinoho. Ce vdalosia vstanovyty. oden
z tych jevropejciv ne buvav u tatach protiahom ostannich pjaty rokiv.
y prypuskaly vy, o mohlo dijaty dva nezaleni mechanizmy, odyn dlia amerykanciv, a druhyj dlia jevropejciv?
Prypuskaly. My porivniuvaly ci grupy vseredyni seriji, ale z cioho nioho ne vyjlo.
A omu, vlasne, toj Stella posylav usich do Neapolia?
Due prosto. Vin italije u druhomu kolini, i joho rodyna pochody z-pid Neapolia.
Oevydno, vin mav z toho j zysk, kontaktujuy z italijkymy baneologamy, z doktorom
Dino, napryklad. Do lystuvannia, opravda, my ne distalysia, likarka tajemnycia,
ale ce vyplyvaje samo soboju, koly likar z-za okeanu sprovaduje svojich pacijentiv do italijkych koleg. U konomu razi, v ciomu my ne pobayly nioho pidozriloho. Prypuskaju, o
za konoho pacijenta vin distavav jakyj procent.
A jak vy pojasniujete zahadkovoho lysta z ystym arkuem, nadislanoho pislia joho
smerti Mittehornu?
Hadaju, joho poslav chto iz rodyiv, chto znav pro obstavyny joho smerti, prahnuy,
jak i pani Barbur, prodovyty slidstvo, ale ne baajuy y ne majuy zmohy dijaty tak javno,
jak vona. Chto, perekonanyj u kryminanomu charakteri spravy, chotiv pidyvyty pidozrinnia i zmusyty policiju do daych poukiv. Mittehorn mav u vejcariji rodyiv, a lyst pryjov
same zvidty
y buly sered pacijentiv Stelly narkomany?
Buly. Dva, ale ne zatiati. Obydva ve v litach, vdive i staryj cholostiak, pryjichaly
naprykinci travnia na poatku ervnia mynuloho roku, kupalysia, zahorialy, tobto, zhidno
statystyky, naraalysia na maxymanu nebezpeku, ale obydva povernulysia neukodeni.
Skau bie odyn mav alergiju do pylka trav, a druhyj do suny.
ach! skryknuv Bart, ale nam bulo ne do smichu.
Vy pokladalysia na alergiju? Ja te.
A o vyvaly ti dva?

 Sunynyj marychuanu, a sinnyj LSD, tak, vriady-hody. Zapasy u nioho

skinylysia jakraz pered povernenniam do tativ. Moe, vin same tomu j povernuvsia vyde,
perervavy procedury? Pojichav, bo v Neapoli nioho ne rozdobuv. Jakraz todi policija vykryla na Blykomu Schodi velykyj lanciuh kontrabandystiv z italijkoju bazoju, kontrabanda
urvalasia, a nezaaretovani postaanyky prynykly, mov myi pid mitloju
Sunynyj burknuv Bart. Harazd. A psychini zachvoriuvannia?
Dani vykliuno negatyvni. Znajete, jak buvaje, maje zavdy mona o znajty u
predkiv, ale ce strilianyna naoslip. Jak sered ertv, tak i sered ucililych pacijentiv Stelly
panuvalo psychine zdorovja Jaka tam vehetatyvna nevrastenija, bezsonnia oto j use.
Tobto sered olovikiv. odo inok bulo try vypadky: melancholija, klimakteryna depresija, sproba samohubstva.
Samohubstvo? I o ?
Typova isteryka, tak zvane volannia pro pomi, vypyla otrutu, majuy garantiju
poriatunku. A v naij seriji zavdy bulo navpaky: tam nichto ne afiuvav svojeji maniji samohubstva. Typovoju bula riuis, z jakoju u vypadku nevdai povtoriuvavsia zamach.
omu lye Neapo? spytav Bart. A Messina? Etna? Tam nioho?
Nioho. Vy, pevno, rozumijete, o my ne mohly ochopyty vsi sirkovodnevi derela
svitu, ale italijki obsteyla specina grupa. Absoliutno nioho. Koho zjila akula, chto potonuv
Kobarn te potonuv.
Tak, ale v napadi boevillia.
Ce tono?
Maje. Pro nioho my diznalysia porivniano malo. Vlasne, lye te, o vin ne zjiv prynesenoho snidanku, a zachovav hrinky, maslo i jajcia v poroniu korobku z-pid sygar, a retu,
per ni vyjty z hoteliu, poklav za vikno na karnyz.
On vono jak! Mav pidozru na otrutu j chotiv, ob ptaky
Oto. A korobku, pevno chotiv vidnesty do toxykologa, ale potonuv.
A o pokazala expertyza?
Dva tovstenni tomy maynopysu. Zastosuvaly navi defijkyj metod, holosuvannia
fachivciv.
I..?
Biis vyslovyla za nevidomu psychotropnu otrutu, dija jakoji v omu schoa na
LSD. Zvyajno, ce zovsim ne oznaaje, o u nych podibnyj chiminyj sklad.
Nevidomyj narkotyk? Dyvne vyznaennia.
Ne obovjazkovo nevidomyj. Na jichniu dumku, ce mohla buty sumi vidomych usim
substancij, oskiky v synerginomu projavi asto nemolyvo vyznayty diju okremych skladnykiv.
A o skazala menis?
Hostryj psychoz na etilogino nevstanovlenomu grunti. Bayte, jak bahato mou
skazaty fachivci, likari, koly niohisiko ne znaju.
Tak, meni ce dobre vidomo. Koly vaa laska, vykladi ie raz use odo typolohiji
smertej.

 Prou. Kobarn potonuv mymovoli y navmysno. Brenner vyskoyv z vikna, ale ne

vbyvsia.
Vybate, a jak vin teper?
U tatach, chvoryj, ale yve. Zahalom pamjataje podiji, ale ne choe do nych povertatysia. Kenera vin pryjniav za mafizo, pouvavsia peresliduvanym. oho bioho vin ne
zumiv skazaty. Mona, ja rozpovidatymu dali?
Rozpovidajte.
Osborna perejichaly. Vynuvate utik maynoju, i joho ne znajly. Emmings namahavsia pokinyty z yttiam dvii. Zastrelyvsia. ved Lejhe pryjichav do Ryma i vpav iz Kolizeju. immerajter pomer u likarni svojeju smertiu vid zapalennia leheniv pislia hostroho
prystupu boevillia. Hejne tonuv, u likarni pererizav sobi veny, ale joho vriatuvaly. Pomer
vid hostroho zapalennia leheniv. Svift uciliv. Mittehorn te dvii namahavsia vidibraty sobi
yttia snodijnym i jodom. Pomer vid opikiv lunka. Titc zahynuv u avariji na avtostradi.
Nareti, Adams u rymkomu Chiltoni nae zaduenyj, chtozna-jak. Pro Brihha ne znajemo nioho.
Diakuju. y ti, o zostalysia yvi, zapamjataly jaki peri projavy?
Tak. Tremtinnia ruk i zminu smaku jii. Ce my dovidalysia vid Svifta. odo Brennera, toj napoliahav, o jia spravdi zminyla smak, a tremtinnia ruk ne pamjatav.
Oevydno, u Brennera lyyvsia vid cych podij tak zvanyj rezyduanyj efekt, tomu vin tak
tverdyv. Takoji dumky likari.
Dipazon smertej na schemi dosy znanyj, a samohubci vdavalysia do dostupnych
zasobiv o potraplialo pid ruku. A o daly pouky za pryncypom cui prodest?