Mga Ibong Mandaragit(Nobela)

MGA IBONG MANDARAGIT ni Amado V. Hernandez

Ang tatlong magkakasamang gerilyerong sina Mando, Karyo at Martin aytumakas mula sa paglusob
ng mga Hapon sa kuwartel ng Sampitan sa Tayabas,Quezon. Nakituloy sila sa kwebang tinutuluyan
ni Tata Matyas sa Sierra Madreupang makapagpahinga bago tumuloy sa kanilang lakad patungo sa
Infanta, nasiyang pinakakuta ng mga katulad nila sa Luson.Pinaunlakan sila ng matandang
rebolusyonaryo at pinakain sa abot ngmakakaya nito. Sa pagtulog nina Karyo at Martin, napagusapan nila Mando atTata Matyas ang mga pangyayaring nagaganap sa panahon ng mga Kastila
kungkalian naisulat ni Jose Rizal ang Noli me Tangere at El Filibusterismo na pinaniniwalaan ng
matanda na makatotohanan pagkat nalaman niyang si PadreFlorentino ay may kapangalan na
kamag-anak ni Tata Matyas at ang huling detalyesa pari ay tumutugma sa pagkakalarawan ni Rizal
kung saan itinapon ni PadreFlorentino ang baul ng kayamanan at mga alahas ni Simoun.
Nakahanap ng lugar na tugma sa mga hinala ni Tata Matyas nakinalubugan ng kayamanan sa
Karagatang Pasipiko, ngunit naibuwis ni Karyo ang buhay nito ng umatake ang isang pating.
Naiahon nila Mando at Karyo angkayamanan ngunit sa pagkakaidlip ni Mando ay tinangay ito ni
Martin pero hindiito nakalayo hanggang sa naibuwis ni Martin ang buhay nito sa pagsamsam ng
limpak-limpak na kayamanang yaon, habang si Mando ay nagkapilat sa mukha dahil sa taga ng itak
ni Martin.
Dinala ni Mando kay Tata Matyas ang kayamanan upang sumangguni sadapat na paglaanan nito at
hininging sumama ito sa Maynila. Pinuntahan rin niMando si Magat sa Kalayaan upang hingin na
maging patnugot ng binabalak nitong gawing pahayagan ng katotohanan, ang Kampilan. Sinama
naman ni Magatsi Andres pagkat natatalos nitong mabuti ang hangarin nito sa bayan
atmakakatulong sa pagpapahayag sa Kampilan.Sa tulong ni Magat ay hinanap ni Mando ang
kanyang Tiyuhing si Pastor atang pinsang si Puri na noo'y mga enkargador niDon Segundo sa
hacienda. Nagkaroon ng pagtitinginan sa isa't isa sina Puri at Mando nang sila'y magkitangunit
ikinubli muna ni Mando ang katotohanan sa pagkatao nito sa mag-amamaging kay Magat. Napagusapan nina Mando at Tata Matyas na kailangang maipagpalit angilan sa mga alahas upang ang
mga ito'y mapakinabangan at ang isang paglalakbayni Mando sa iba't ibang panig ng mundo upang
matuto sa mga nararapat na platapormang sundin ng gobyerno at upang makapagbenta ng mga
alahas sa pinakamagandang presyo para magamit saKampilan. Sa kanyang pamamalagi sa
Europa, nakita niya kung paano mamahala atmabuhay ng marangya ang halo-halong lipi ng mga
tao sa mga siyudad nito at ditoniya natutunan ang silbi ng relihiyon sa pagbuo ng matatag na bansa.
Naging ahente dito ni Mando si Helen sa bentahan ng alahas, habang dito rin niyanatagpuan si
Dolly at naging kasintahan. Nang una sa pagpunta niya sa Amerika, naging nakamamangha ang
mganakita niyang progreso ng pinakamalakas at pinakaasensadong bansa sa mundongunit nang
kalaunan ay nakita rin niya ang masamang panig nito kahit na nasademokratikong pamamahala ang
gobyerno: ito ay ang diskriminasyon sa lahing de-kolor, kaiba sa mga puti nilang kulay, pagkat ang
mga de-kolor ay limitado langang mga nagagamit at nararanasan maging gaano man kalaki ang
naitulong nila sasariling bansa. Nang makabalik si Mando sa Pilipinas ay dala na niya ang sapat na
salapi para maituloy ang tripleng kanyang ninanais na magawang sangay ng
Kampilan;ang radyo, ang telebisyon at ang bagong imprenta ng pahayagan.
Lalong umigtingang mga unyon hindi lamang ng mga magsasaka sa Hacienda
Montero kundi patimga obrero sa mga lungsod. Ipinakiusap ni Don Segundo sa
anak na si Dolly nanawa'y makausap nito ng personal ang napupusuhan ng
kanyang dalaga, salayunin magamit ang matatag na tiwala ng tao sa Kampilan

upang mapabuti angkanilang mga reputasyon at negosyo ngunit di sumang-ayon si Mando at sa

pagkakataong ito'y isiniwalat na niya ang totoong Mando, na walang iba kundi siAndoy, na kanilang
naging katulong at pinagmaltratuhan noon at ngayo'y isa nangmayamang lalaki na nagpatibok ng
puso ni Dolly at kumakalaban sa kanyang ama.Pagkaraan ng ilang araw, may mga nagbantang
patayin si Mando ngunitdahil sa pagiging gerilya nito'ynakaiwas sa tiyak na kamatayan.
Dalawa sa tatlongsuspek ang nabuhay at kumanta kung sino ang mga salarin habang si Mando'y
may dalawang sugat sa tadyang at balikat dulot ng tama ng bala. Nagsilikas angmga kilalang
masasamang elemento upang magpalamig mula sa init ng sitwasyonng Maynila tulad nila Heneral
Bayoneta, Senador Botin atbp. Nagkaroon ng sunog sa Hacienda Montero at ang itinurong mga may
salaay mga magsasaka at naglagay ang mga civilian guards ng mga baril at ibangdokumento sa
mga bahay-bahay upang mapalabas na may binabalak na masamaang mga magsasaka kaya't
pinaghuhuli sila. Matapos na mabugbog si Pastor sa kulungan nang ayaw niyang amining totoong
may mga armas sa kanilang bahay,isinunod naman si Mang Tumas at isa pang magsasaka na ang
kinahantungan aykamatayan nila at ang pagliyab ng damdamin ng mga magsasaka na pinamunuan
ni Danoy kasama ang mga taonglabas upang maghiganti at makuha ang Hacienda Montero, na
dapat ay sa kanila mapunta.
Dahil sa mga pangyayari na kaguluhan, ang army ay nagbigay ng report samga maaaring mangyari
kapag natuloy ang mga pag-aalsa at marahas na gawainng mga magsasaka kaya naipatawag ng
Presidente sina Mando, Senador Maliwanag at Dr. Sabio upang mahingan ng opinyon ngunit sa huli
ay nagdesisyon pa rin sa sarili niyang pag-iisip pagkat sa mga oras na sila'y nag-uusap ay sumugod
ang dalawang trak ng civilian guard sa Hacienda at pinagpuputukan angmga nagmimiting na
magsasaka na siyang ikinasawi ni Pastor.
Dito'y nakita nila Mando,Danoy at iba pang natira na dapat nang simulan ang pagbabago, ang
sama-samang pagtuwid sa mga baluktot na prinsipyong kumakatig sa dambuhalangmandaragit na
walang habas sa pagsipsip sa dugo ng mga nangangamatay na mgaPilipino sa kanilang hangad ng
wastong at pantay na pagtrato sa tao, magingmilyonaryo o isa lang obrero.

El filibusterismo(nobela)
Buod
Nagsimula ito sa isang paglalakbay ng bapor sa pagitan ng Maynila at Laguna. Kabilang sa mga
pasahero ang mag-aalahas na si Simoun, si Isagani, at si Basilio. Labintatlong taon na ang
nakalipas mula nang mamatay si Elias at si Sisa.
Nakarating si Basilio sa San Diego at sa isang makasaysayang pagtatagpo ay nakita niya si Simoun
na pagdalaw sa libingan ng kanyang ina sa loob ng libingan ng mga Ibarra. Nakilala niyang si
Simoun ay si Ibarra na nagbabalatkayo; Upang maitago ang ganitong lihim, ay tinangka ni Simoun
na patayin si Basilio. Nang hindi ito naituloy ay hinikayat niya ang binata na makiisa sa kanyang
layuning maghiganti sa Pamahalaang Kastila. Si Basilio ay tumanggi dahil gusto niyang matapos
ang kanyang pag-aaral.
Habang ang Kapitan Heneral ay nagliliwaliw sa Los Baos, ang mga estudyanteng Pilipino ay
naghain ng isang kahilingan sa Kanya upang magtatag ng isang Akademya ng Wikang Kastila. Ang
kahilingang ito ay di napagtibay sapagka't napag-alamang ang mamamahala sa akademyang ito ay
mga prayle. Sa gayon, sila'y di magkakaroon ng karapatang makapangyari sa anupamang
pamalakad ng nasabing akademya.
Samantala, si Simuon ay nakipagkita kay Basilio at muling hinikayat ang binatang umanib sa
binabalak niyang paghihimagsik at mangulo sa isang pulutong na sapilitang magbubukas sa
kumbento ng Sta. Clara upang agawin si Maria Clara. Subali't hindi naibunsod ang ganitong gawain
dahil sa si Maria Clara'y namatay na nang hapong yaon.
Ang mga estudyante naman, upang makapaglubag ang kanilang sama ng loob ukol sa kabiguang
natamo, ay nagdaos ng isang salu-salo sa Panciteria Macanista de Buen Gusto. Sa mga
talumpating binigkas habang sila'y nagsisikain ay tahasang tinuligsa nila ang mga prayle. Ang
pagtuligsang ito ay nalaman ng mga Prayle kaya ganito ang nangyari: Kinabukasan ay natagpuan
na lamang sa mga pinto ng unibersidad ang mga paskin na ang nilalaman ay mga pagbabala,
pagtuligsa, at paghihimagsik. Ang pagdidikit ng mga pasking ito ay ibinintang sa mga kasapi ng
kapisanan ng mga estudyante. Dahil dito ay ipinadakip sila at naparamay si Basilio, bagay na
ipinagdamdam nang malabis ni Juli na kanyang kasintahan.
Ang mga estudyanteng ito ay may mga kamag-anak na lumakad sa kanila upang mapawalang-sala
sila, si Basilio ay naiwang nakakulong dahil wala siyang tagapagmagitan. Sa isang dako naman ay
ipinamanhik ni Juli kay Pari Camorra na tulungan siya upang mapalaya nguni't sa halip na
makatulong ang paring ito ay siya pang nagging dahilan ng pagkamatay ni Juli, gawa ng
pagkalundag nito sa durungawan ng kumbento.

Upang maisagawa ni Simoun ang kanyang balak na paghihiganti, ay nakipagsama siya sa negosyo
kay Don Timoteo Pelaez, ang ama ni Juanito. Sa ganitong paraan ay nagawa niyang
maipagkasundo ang kasal nina Juanito at Paulita Gomez. Ang magiging ninong sa kasal ay ang
Kapitan Heneral. Naanyayahan din niya upang dumalo sa piging na idaraos, ang mga may matatas
na katungkulan sa Pamahalaan at mga litaw na tao sa lunsod.
Pagkaraan ng dalawang buwang pagkapiit ay nakalaya rin si Basilio sa tulong ni Simoun. Kaagad
siyang nagtungo kay Simoun upang umanib sa paghihimagsik. Sinamantala ni Simoun ang ganitong
pagkakataon upang ipakita sa binata ang bomba na kanyang ginawa. Ito ay isang lampara na may
hugis Granada at kasinalaki ng ulo ng tao. Ang magarang ilawang ito ay siya niyang handog sa mga
ikakasal na sina Juanito at Paulita. Ipalalagay ni Simoun ang lamparang ito sa gitna ng isang
kiyoskong kakanan na ipasasadya niya ang pagkakayari. Ang ilawan ay ay magbibigay ng isang
maningning na liwanag at pagkaraan ng dalawampung minuto ay manlalabo. Kapag hinagad na
itaas ang mitsa upang paliwanagin, ay puputok ang isang kapsulang fulminato de mercurio, ang
Granada ay sasabog at kasabay nito ay ang pagkawasak at pagkatugnaw ng kiyoskong kakanan --at walang sinumang maliligtas sa mga naroroon. Sa isang dako naman, ay malakas na pagsabog ng
dinamita sa lampara ay siyang magiging hudyat upang simulan ang paghihimagsik na
pangungunahan ni Simoun.
Mag-iikapito pa lamang ng gabi ng araw ng kasal, at si Basilio ay palakad-lakad sa tapat ng bahay
ng pinagdarausan ng handaan. Di-kawasa'y nanaog si Simoun upang lisanin niya ang bahay na
yaong di malulutawan ng pagsabog. Ang nanlulumong si Basilio ay sisinod sana nguni't namalas
niyang dumatng si Isagani, ang naging katipan at iniirog ni Paulita. Pinagsabihan niya itong tumakas
nguni't di siya pinansin kaya't napilitan si Basilio na ipagtapat kay Isagani ang lihim na pakana
subali't hindi rin napatinag ang binatang ito.
"Nanlalamlam ang lampara," ang pansin na di mapalagay na Kapitan Heneral. "Utang na loob,
ipakitaas ninyo, Pari Irene, ang mitsa."
Kinuha ni Isagani ang lampara, tumakbo sa azotea at inihagis ito sa ilog. Sa gayon ay nawalan ng
bisa ang pakana ni Simoun para sa isang paghihimagsik sa sandatahan. Tumakas sya sa bahay ni
Pari Florentino, sa baybayin ng karagatang Pasipiko. Nang malapit nang mapagabot ng mga alagad
ng batas ang mag-aalahas,
uminom siya ng lason upang huwag pahuli nang buhay. Ipinagtapat niya sa pari ang tunay niyang
pagkatao at isinalaysay niya sa dito ang malungkot na kasaysayan ng kanyang buhay. Mula nang
siya ay bumalik sa Pilipinas buhat sa Europa, labintatlong taon na ang nakalipas, ang pag-iibigan
nila ni Maria Clara at pagbabalatkayo niya na mag-aalahas sa pakay na maiguho ang Pamahalaan
at makipaghiganti sa pamamagitan ng isang paghihimagsik. Pagkatapos na mangungumpisal ay
namatay si Simoun.
Sa nais na maiwaksi ang napakalaking kayamanang naiwan ng mag-aalahas, kayamanang naging
kasangkapan nito sa pagtatanim ng mga bukto't na Gawain ay itinapon ni Pari Florentino sa
karagatan ang kahong asero na kinatataguan ng di-matatayang kayamanan ni Simoun.

Patikim ng Gagambeks, Nobela ni Mark Angeles

Kung may kuwento noon na ang mga bagong panganak na sanggol ay dinadala ng tagak sa
pintuan ng bahay, ako naman napulot lang daw sa tae ng kalabaw.
Ganoon ang tukso nila sa akin noong bata pa ako. Naririnig ko sa mga nagtsitsismisan sa harap
ng tindahan ni Aling Ludy na takbuhan ko kapag nauubusan si Mamang Annie ng paminta na
binubudbod niya sa paborito niyang lutuing adobong baboy. Yung buo ha, hindi durog. Buo,
hindi durog, naaalala ko pang sabi niya. Inuulit-ulit ko yun sa utak ko habang naglalakad sa

daan papunta sa tindahan ni Aling Ludy. Buo, hindi durog. Buo, hindi durog. Buo, hindi durog.
Nakabuo na ako ng kanta.
Pagdating ko sa tindahan, tinutuktok ko ng barya ang rehas na may chicken screen at sinisilip
ko kung naroon ang may-ari. Pagbilan po ng paminta. Yung buo, hindi durog!
Eto ba ang anak ni Stella? maririnig kong sasabihin ng isang babae. Boses palengkera.
Ay siya, ang laki na ah! sunod naman ng isa pa.
Sayang, ano? Maagang naulila.
Anak sa pagkadalaga.
Wag kang maingay, baka marinig ka ng bata.
Nakakaintindi na ba yan? Ang bata-bata pa niyan ah.
Alam ba niya kung saan siya galing?
Napulot sa tae ng kalabaw.
Pagkatapos, maghahalakhakan sila. Patuloy sila sa pagtatawanan habang inaabot ko ang
bayad kay Aling Ludy at inaabot naman niya sa akin ang dalawang pakete ng paminta. Buo,
hindi durog. Hanggang sa pagtalikod ko, sa paglakad ko palayo sa tindahan ni Aling Ludy,
maririnig ko pa rin ang mga hagalpakan nila. Maiiwan sa akin ang alingawngaw hanggang sa
dumating ako sa bahay at iabot ko ang paminta kay Mamang Annie. Bakit ganyan ang mukha
mo? itatanong ni Mamang sa akin. Wala po, patay-malisyang isasagot ko.
Napulot nga ba talaga ako sa tae ng kalabaw? Im sure hindi ako nalaglag mula sa puwerta ng
kalabaw. Sino ang mag-iiwan ng sanggol sa tae ng kalabaw? Siguro isang inang hindi gusto
ang anak niya. Siguro ang inang isinusumpa araw-araw ang anak niya habang dala-dala niya
ito sa sinapupunan ng siyam na buwan. Pabigat nang pabigat araw-araw ang dala niya. Palalim
nang palalim ang kapit ng sumpa.
Pero ano yung sabi nilang anak ako sa pagkadalaga? Ang bahaging yun ang hindi malinaw sa
akin noong bata pa ako. May dalaga bang nanganganak nang basta-basta na lang? Alam ko,
may ganoon sa mga kuwento noong unang panahon. Nabuntis ng bula sa dagat. Nabuntis ng
sisne. Nabuntis ng kalapati. Hinugis mula sa luwad. Iniluwa ng kawayan.
Napansin siguro ng Mamang ko ang pagkabalisa ko. Nahulaan siguro niya na tungkol ito sa
pagkatao ko. Sa tukso ng mga tao sa akin. Kaya isang araw, ikinuwento niya ang nangyari.
Hindi ka napulot sa tae ng kalabaw, sabi niya. Hindi ka rin inilagay sa loob ng kahon ng
sapatos at iniwan sa kung saan.
Anak ka ng anak ko, sabi niya. Tunay kitang apo. Dugot laman ko rin dahil ang nanay mo ay sa
akin din nanggaling.
Medyo nandiri ako sa pag-imagine na lumalabas sa kanya ang ulo ng nanay ko habang umiire
siya. At lumalabas din ang ulo ko sa pagitan ng mga hita ng nanay ko. Mali! Suhi nga pala ako.
So dapat una ang mga paa.
Delikado raw ang panganganak ng nanay ko. Kahit nung buntis pa siya, ipinaalam na sa kanya
ng doktor na magiging kalbaryo ang pagdaraanan niya. Niresetahan siya ng sangkatutak na
gamot. Pero dahil kapos kami kahit noon pa, hindi nila nabili yun lahat. Dinaan na lang nila sa
prutas. Tamang diyeta. Tamang pangangalaga ng katawan. Sapat na tulog. Bawal magpagod.
Ganoon naman daw talaga kapag nagbubuntis. Ang isang paa mo ay nakabaon na sa hukay.
Ganoon kahirap ang panganganak. Buwis-buhay daw talaga. Para kang umiire ng pakwan.

Hindi makukuha ng palangis-langis lang para dumulas. Pero may problema talaga sa piyesa ng
nanay ko. Malakas ang ulan noong pumutok ang panubigan niya. Kumukulog at kumikidlad
nang isugod siya sa ospital. Parang pa-welcome sa akin ni Inang Kalikasan. O babala sa
sansinukob. Heto na si Angelo Ballesteros, iluluwal na ng nagdala sa kanya ng ilang buwan.
Siguro nagbubunyi ang mga engkanto nang mga oras na yun. Nakapaligid sa nanay ko.
Tinutulungan siyang umire.
Siyempre biro lang yun. Ipinanganak ako noong August 27, 1990. Sa ilalim ng zodiac sign na
Virgo. Double-bodied tulad ng Gemini (kambal), Sagittarius (taong kabayo), at Pisces
(dalawang isda). Ako naman, maiden and bird. Babae at ibon. Babaeng may ibon? Joke. Sabi
sa nabasa ko, ito raw ang mga katangian ko: introvert, practical, associated with change.
Si Mamang Annie ang nagdala sa amin sa ospital. Kasama niya si Kagawad Jun, ang
kapitbahay namin. Sinabihan na sila ng doktor na 50-50 ang laban. Isa lang ang kaya niyang
buhayin. Pinapili si Mamang: ako o ang nanay ko. Kung ang nanay ko ang pipiliin, baka
manganak pa siya in the future. Ng maraming-marami. Kung ako ang pipiliin, well, hindi ko alam
kung bakit ako ang pipiliing buhayin. Sanggol lang ako noon. Partida, suhi pa. Baka nakatulong
yung pagiging suhi ko. Suwerte raw kasi sa pamilya ang suhi. Siya ang nagtatanggal ng tinik sa
lalamunan.
Nang iluwal ako ng nanay ko, umiyak daw ako agad. Hindi na kailangang paluin pa ng nurse.
Pumadyak-padyak pa ako.
Pero hindi na nailigtas ang nanay ko. Sabi ko, baka kaya ako umiyak agad eh dahil alam ko na
ang mangyayari. Alam ko nang kapalit ng buhay ng nanay ko ang buhay ko. May nagbuwis
agad ng buhay para lang sa akin sa unang araw ko sa mundo. Nanay ko pa. Tumatak yan sa
isip ko hanggang sa pagtanda ko. Magsasakripisyo rin ako para sa iba.
Dahil wala akong ina at mahalaga ang gatas ng ina sa sanggol, may naganap na himala sa
maternity ward. Habang hinahanda ang katawan ng nanay ko para sa burol, naroon ang mga
bagong panganak na ina, nagbigay sa akin ng tulong. Ibinigay nila sa akin ang biyaya ng
kanilang mga dibdib. Pinasuso nila ako. Pinasuso ako ng buong maternity ward. Bawat isa sa
kanila, nagbigay sa akin ng gatas.
Kaya lahat sila ay nanay ko. Hindi lang iisa ang nanay ko, na siyang nagluwal sa akin. Pati na
rin silang lahat na nagpasuso sa akin. Hindi ko na alam kung paano sila matutunton para
makapagpasalamat.
At sobra talaga ang pagpapasalamat ko. Marami akong naging nanay. Pati si Mamang Annie.
Lalo na si Mamang Annie na siyang nagpalaki sa akin.