A ratrm a - ncelem e D izisi

DVAN EDEBYATINDA
EDEB MUHTLER
Dr. Halk pekten

stanbul, 1996

MLL ETM BAKANLII Y A Y IN LA RI: 2893

BLM ve KLTR ESERLER D Z S : 839

Kitab ad

DVAN EDEBYATINDA
EDEB MUHTLER
Yayn kodu
% .'4.Y .0002.1354
ISBN ^75.11.0988.4
Bask yl
19%

Bask adedi

5.000
D izgi, bask, cilt

MLL ETM BASIMEV

Yaymlar Dairesi Bakanlnn 7.7.1993 tarih ve 6276 sayl

yazlar ile birinci defa 5.000 adet baslmtr.

XV. - XVI. YZYILLARDA

EDEB MUHTLER

7
N D E K L E R
n s z ...........................................................................................................................................

11

XV. - XVI. y zyllard a edeb m u h i tl e r ..............................................................................

I. Blm : ....................................................................................................................................

A. Devlet m erkezinde (E d irn e-stan b u l) ........................................................

13

1. Padiah Saraylar ...........................................................................................

15

2. Devlet Byklerinin K onaklan .................................................................. 135

B. V ilayetlerde ...................................................................................................... 162
1. ehzade Saraylar ............................. .......................................................... 162
Edirne ............................................................................................................. 162
Konya ............................................................................................................. 166
A m a sy a ........................................................................................................... 171
Manisa ............................................................................................................ 181
T ra b z o n ......................................................................................................

206

Ktahya ......................................................................................................... 209

2. Paa ve Beylerin Konaklar ........................................................................ 218
II. B l m :................................................................................................................................... 225
airlerin T op lan t Y e r le r i................................................................................. 227
1. uara Meclisleri ..................................................................................... 229
2. D k k n la r................................................................................................. 238
3. M ey h an eler............................................................................................... 243
S o n s z .......................................................................................................................................... 253
B ibliyografya ............................................................................................................................ 255

I. BOLUM

11
N S Z
Trk Edebiyatnn balangtan itibaren gelimesini takip ederken Osmanl m
paratorluunun gelimesiyle paralel bir seyir takip ettiini gryoruz. mparatorluk, ku
rulu hazrlklar iinde olduu ilk asrlardan sonra yava yava yeni topraklar kazanarak
kuvvetlendii gibi Edebiyat da siyasi ve sosyal hadiselere bal olarak, balagda bir
emekleme devresi geirmi, sonra gittike gelierek. Kanuni S. Sleyman devrinde en yk
sek derecesini bulmutur. Bu byk padiahtan sonra, Devletin, messeseleride balayan
zlmenin tesiriyle, nceleri pek hissedilmeyen, fa ka t gittike hzlanarak devam eden ge
rilemesine mukabil, Edebiyat-hayata kapal olmasnn da tesiriyle - bir m ddet daha ev
velki yksek durumunu muhafaza edebilmitir.
Trk Edebiyatnn hangi artlar altnda gelime imkan bulduunu aratrrken,
sanatkarlarn baz devirlerde ve baz merkezlerde toplandklarn gryoruz. Bu top
luluklar daima edebiyata ehemmiyet veren, cmertlikleri ile sanatkarlan koruyan, ky
metli eserleri mkfatlandran ahsiyetlerin tesiriyle olmutur. Bylece, bu k
melenmelerden m uhtelif devirlerde ve belirli ahsiyetlerin etrafnda birer edeb muhit
meydana gelmitir.
Bu muhitlerin teekkl ettikleri yerler, Devlet merkezinde Padiahm saray, devlet
byklerinin konaklar, stanbul dnda Sancak merkezlerinde ehzade saraylar veya p a
alarn, beylerin konaklardr. airlerin ou, ya bir resmi vazife ile, veya geimlerini bu
ralara balayarak bu saraylara, konaklara girmiler, buralarda himaye edilmiler, buna
karlk eserler yazp, hamilerine sunmulardr.
Bu edebi muhitlerin en genii, phesiz padiahn etrafnda, yani Saray evresinde
teekkl etmi olandr. Padiah saraynn'yannda devletin yksek ahsiyetlerinin sa
raylar ve konaklar da airlerin itisah ettikleri, istifade enikleri, etrafnda toplandklar
yerler olmutur. B bakmdan Padiahn re sadzamdan balayarak, eyhlislm, ka
zasker, nianc, defterdar gibi, btn yksek ahsiyetlerin oturduklar Edirne, devlet m er
kezi olduktan sonra stanbul, Edebiyatn balca gelime m erkezleri olmulardr. Pa
diahlar r onlara bal olarak dier ahsiyetler, Edebiyatla megul olduklar ve airleri
koruduklar isbette etrafndaki edebi nlit genilemi veya daralmtr. Bu suretle ede
biyatn gelimesi, iirin reva bulmasna bal olmu, buna tesir eden millerin banda
da daima padiahn ahsiyeti grlmtr.
stanbul dnda muhitlerin teekkl de ehzade saraylar etrafnda olmutur. E k
seriya. edebiyat yannda musiki ile de megul olan, veya hi olmazsa musikiden anlayan
ehzadeler, etraflarna saatkarlan toplayarak, bir taraftan zevk ve safa iinde geen
meclisler dzenlemiler, dier taraftan da, bu san'atkarlan koruyarak edebiyatn g e
limesini salamlardr. Bylece devir devir, Anadoluda bata Manisa ve Ktahya
olmak zere, Konya. Amasya, Trabzon gibi ehirler airlerin akn etlikleri, izzet ve ikram
grdkleri birer kltr merkezi haline gelmilerdir.
Edebi Muhillerin teekklnde, etraflarnda toplanlan ahslarn iir ve edebiyatla
ilgileri yannda, nfuzlar, zenginlikleri ve airlerin daima ektikleri geim derdi de rol
oynamtr. airler, hrmet edildikleri re barnabildikleri yerlerde toplanmlardr. Yoksa,
hu muhitlerin, A vrupada m uhtelif devirlerde meydana gelmi edeb mekteplere benzer bir
taraf olmamtr.

12
Bu almada Trk Edebiyatnda XV. >e XVI. asrlarda edeb m uhitlerin nerelerde
ve hangi ahslar etrafnda teekkl ettii aratrlmtr. XIV. asr, lenih edebiyatn ku
rulu devridir. airler daha ziyade Beyliklerin merkezlerinde kmelenmilerdir. Esasen
O smanh padiahlarnn hu asrda edebiyatla ilgilenmee vakitleri de olmamtr. B u ba
kmdan, S. Yldrm Bayezid devrine ksaca gz gezdirdikten sonra, XV. asrn banda e
lebi S. M ehned'den itibaren teekkl etmee balayan edebi muhitler alm a konusu ya
plmtr.
XVII. asrda ise, ehzadelerin sancaa kma usul kaldrldndan, edebiyatn ge
limesinin sadece stanbula inhisar ettiini ve heme biitiin airlerin Padiah saray et
rafnda toplanmaa gayret ettiklerini gryoruz. Bu sebeble alma XVII. asra kadar
uzatlmam, yalnz XV. ve XVI. asrlar iinde kalnmtr.
Muhitlerin teekkl incelenirken, nce ehirler esas tutulmu, sonra buralarda et
raflarnda bir air topluluu meydanc getiren ahslar ele alnmtr. Sonra bu ahslara
itisab eden airler teker teker incelenmitir. Bu bakmdan bilhassa ok sancak deitiren
ehzadelerden birka vilayette ayr ayr bahsetmek lihum hasl olmutur. Baz airler de,
m uhit deitirdike o muhit iinde tekrar ele alnmtr. airlerin, bylece eitli muhitler
iindeki durumlarnn daha kolay takip edilebilmesi iin eserin sonuna bir alus isimleri
indeksi ilve edilmitir.

Prof. Dr. H a l k pekten

13

A. DEVLET MERKEZNDE
(Edirne ve stanbul)
1. Padiah' Saraylar
2. Devlet Byklerinin Konaklar

15

A. DEVLET MERKEZNDE
(Edirne ve stanbul)
1. Padiah Saraylar
Osmanl mparatorluunda Padiah Saraylar, daima, hkmdarlarn
ahsiyetleri ile deien derecelerde, iir ve edebiyatn koruyucusu ve te
vikisi olmutur. Btn marifet sahipleri, limler, irler, sanatkarlar,
devletin mutlak hakimi olan Padiahm saray etrafnda k
melenmilerdir. Padiahlarn iir ve edebiyata olan meraklar lsnde
bu topluluklar artm veya eksilmitir. Padiah Saray, darda yetien
irleri koruduu gibi, bazan kendi iinden de irler yetitirmitir. Sa
raya alnarak terbiye edilen ocuklardan iire kabiliyetli olanlar, Sarayda
hizmet ettikleri mddete, edebiyatn Saray iinde de devamn sa
lamlardr.
Henz pek kk apta olmak zere, Saray etrafndaki irler top
luluu ilk defa elebi Sultan M ehmed ve Sultan M urad II. devirlerinde
Edime Saray etrafnda meydana gelmitir. Fatih Sultan Mehmed ta
rafndan Devletin merkezi stanbula nakledilince bu topluluk stanbul
Saray etrafnda kmelenmee balam ve XV. asr ortalarndan sonra
Trk Edebiyat mn merkezi stanbul olmutur.
mparatorluun kurulu yllarnda padiahlar daha ziyade savalarda
veya sava hazrlklarnda idiler. Yeni bir devlet kurmak iin u
rayorlard. Bu bakmdan ehirlerde ve saraylarnda oturmaa vakitleri
olmuyordu. iirle ve edebiyatla uramak, sanatkrlarla ilgilenmek fr
satm bulamyorlard. Bu sebepten Trk Edebiyat, mparatorluun pek
kark geen ilk asrnda emekleme devresi iinde bulunmutur. Bu de
virde Anadolunun baz ehirlerinde, Beyliklerin merkezlerinde bir ka
ir yetimise de, ancak fetret devri son bulduktan ve imparatorluk kuv
vetli bir hkmdarn etrafnda toparlanmaa baladktan sonra iir ve ede
biyatla ilgilenilmee balanmtr. Bu hareket de en iyi eklini ancak S.
M urad II. zamannda bulabilmitir. Bu devre kadar, S. Yldrm Bayezid,
Emir Sleyman . ve elebi M ehmedin baz irlerle mnsebetleri
olmu, fakat bu, kuvvetli bir edeb cereyann balamas iin yeterli ola
mamtr.
S. Yldrm Bayezid devrinde balayan ilk temas, eylolu Mustafa,
Ahmed ve Bursal Niyazi ile olmutur. Bu irler Pdiaha eserlerini
sunmu, tartir ve iltifatn grmlerdir.

16
Yldrm Bayezid, eyholuna ilk ehzdelii srasnda, Germiyan
valisi olduu sralarda tanmtr. eyholu (. 816/1413), Germiyan Beyi
Sleyman ahn nedimi idi('). Defterdarl ve nianclna kadar yk
selmiti. Onun nmna yazmaa balad Hrid ve Ferahah adl eserini
bu Beyin lmnden sonra tamamlam (789/1387), S. Yldrm Ba
yezid'e sunarak ihsann almtr(2).
Ahm ed (. 815/1412) ile Yldrm Bayezidm tanmas da, yine eh
zadenin Germiyan valilii srasnda olmutur. Ahmed, bu sralarda Iskender-nmesini yazmaktayd. ehzdenin gsterdii tevik ve iltifattan
cesaret alarak, eserini Sleyman aha sunmaktan vaz gemi ve S. Ba
yezide takdim etmek maksadyla, eserin sonuna Osmanl tarihine it Tevarih-i Miilk- Al-i Osman ksmn ilve etmitir. Fakat Yldrm Ba
yezidm Timur'u malub olup lmesi zerine, eserini ancak olu Emir
Sleyman elebiye sunabilmitir.(J)
S - Yldrm Bayezidin himyesini kazanm ve sunduu kasidelerle
bu kran borcunu demi olan Bursal Niyzi lyas ise, Osmanl iirinin
kurucularndan saylabilecek kymette bir irdir. Fakat Osmanl m
paratorluunun kark br devresinde geldii ve Divan'vam. ndir olmas
sebebiyle gerei kadar tanmamtr. Trk Edebiyatnda mehur olan ve
pek ok nazire yazlan Lal, Gne, Ab, Kasr, ikr redifli kasidelerin asl
sahibi NiyzVir. Ahmed Paa'nm kasideleri ona naziredir. Ahmed Paa,
bilhassa Kasr kasidesini beyt beyt tanzir etmitir(4).
Yldum Bayezid, bu irler yannda eyhler ve limlerle de il
gilenmitir. Tezkire yazar Ak elebinisa byk dedesi Seyyid Natta,
Badada gelen Emir Buhar ile tanm ve onu evinde misafir etmiti.
Sonra onunla beraber Anadoluya gelip Bursada yerlemitir. Halk ze
rinde byk tesirleri bulunan bu ahslar Yldrm Bayezid himayesine
alm, hatta Emr Buhariye kzn ve Seyyid Nattaya da shak Paamn

(1) Bursal Tahir, Osmanl Mellifleri, c. 11. st. 1933. s. 121; Sehi Bey, H el Bihit. Sl.
Ktb. Hamidiye 1503. 49 b; Bursal Tahir ve Sehi Bey, Germiyan hkmdar Sleyman
h veya al . diye anlan ahsla, Sultan Yldrm Bayezidin olu Emir Sleyman
elebiyi biribirine kartrmlardr.
(2) /. H. UzuHarl, Osmanh Tarihi, c. I. s. 61, 526. Ank. 1961; Vasf M. Kocatrk,
Byk Trk Edebiyat Tarihi. Ank. s. 122.
(3) N. S. Banal li, Dstan- Tevrih-i Miilk- l-i Osman ve emid ve H urid Hikyesi.
st. 1939. s. 10-11.
(A) Latifi, Tezkire-i u ara. SU. Ktb. Lala sm ail 313. 116 b.

17
kzn vermek suretiyle onlarla akrabalk tesis etmitir('). Muharebeye gi
derken Emir Buhariye. kl kuandnrd. Asrn byk mu
tasavvflarndan Seyyid Al Hemedanye Bursada E m r B u h a ryi zi
yaretinde yaptrd Ak alayan camiinde harcad parann mislini
hediye etmiti. (2)
Bu devirde eyholu gibi Germiyan-oullar saraynda yetien
Ahmed-i D i, Ahmed, ve kardei Hamzav gibi airler, Yldrm Bayezid'in olu Emir Sleyman ., bir ara Edirnede padiahln ilan edip
hkm srmee balaynca Osmanl sarayna intisab etmi ve grdkleri
hsn-i kabul sayesinde eserler vermiler, Trk Edebiyatnn gelimesinde
ol oynamlardrC1).
XV. yy. m banda elebi S. Mehmed, ksa sren padiahl s
rasnda Osmanl Edebiyatnn kurulu halinde bulunduu grlr. Fetret
devrin de kardeler arasndaki mcadeleler sona erip, elebi M ehmed h
kmdar olunca etrafnda baz irler de toplanmaa balamtr. Bylece
asrn banda Osmanl Edebiyat ilk irlerini veriyordu.

(1) k ., M ca'irt' -u ara. ni. Ktb. TY 2406. 288 b.

(2) F. Kprl, S. Sleyman, Yeni Osmanl Edebiyat I. st. 1332. s. 182.
(3) bk. B. Vilyetlerde, ehzade Saraylar. Emir Sleyman .

18

A. Edirnede
elebi S. Mehmed Saray (816-824/1413-1421):
elebi S. Mehmed, Ankara muharebesinden sonra Timura, tabi ola
rak hkmdar olduysa da resm Osmanl padiahl, sa, Emir Sleyman
ve Musa . Ieri malub ettikten sonra 816/1413 ylnda Edirnede kendini
btn devletin hkmdar ilan etmesiyle balamtr. Sekiz yl kadar
sren hkmdarl srasnda Devlet kuvvetlenmi, baz isyanlar bas
trlm ve mparatorluk yeni topraklar da kazanarak genilemitir.
Sultan . Mehmed, ksa padiahl srasnda Germiyan sarayndan
Osmanl sarayna intisab eden Ahmed, Ahmed-i D-i, ve eyhi gibi a
irleri himaye ettii gibi, devrinde ilim ve fikir hareketlerine de ehemmiyet
vermi, bu arada telif ve tercme baz eserlerin yazlmasna sebep ol
mutur. Padiahn himayesini kazanan airlerin bamda Ahm ed'yi g
ryoruz.
Germiyan saraynda Sleyman ahn nedimi iken Timurun Anadolu
fethi srasnda Amasyaya geldiinde ona bir kaside sunan Ahm ed (.
815/1412), hkmdarn iltifatn kazanp, meclislerine dahil olmutu(').
Tim urun Anadoludan ekilmesinden sonra, Yldrm Bayezidm olu
Emir Sleyman /nin hkmdarlnda ona intisab ederek, etrafnda top
lad irlerle birlikte saraynda yaamaa balam ve skender-nmesi
ile, 806/1403de tamamlad emid ii Hrid mesnevisini ona sun
mutur^). Ahmed, Emir Sleyman m 813/1410da kardei Musa .ye
yenilip ldrlmesi zerine tekrar sahipsiz kalm ve yeni bir koruyucu
arayarak 816/1413de Osmanl tahtna oturan S. elebi M ehm edt s
nmtr.

(1) Ahed, ihtimal bu kasidesinden ziyade, ilim ve irfan, zarafeti ve ltifeleri ile Tim urun
houna gitmi olacaktr. nk Timur'un iirlerden ziyade limlere ve irfat sahiplerine
deer verdii malumdur. A h m e d . hretli bir gz hekim i olduu gibi, tasavvufa ve ta
rihe, hendese, heyel ve hikmete de aina idi (F. Kprlii-S. Sleyman, Yeni Osmanl
Tarih-i Edebiyat /. s. 161). Tim ur'la, sonradan yanl olarak Nasreddin H oca'ya maledilen baz ltifeleri olmutur. Bir gn hamamda gzellere baha bierken Timur,
bana ne baha biersin dedikte Ahmed, seksen ake demi. Timur, be-hey in
safsz, seksen ake yalnz belimdeki futadr deyince, A hm ed ben zaten ona baha
bitim, yoksa sen bir ake etmezsin cevabn vermi. Bu ltifeden pek holanan h
kmdar iltifat edip, ihsanlarda bulunmutur (k 47 b; Haan ., 39 a).
(2) N. S. Banarh, Dastan- Tevarih-i Mluk- l-i Osman. st. 1939. s. 10.

19
Btn mrnde rahat bir hayata kavuabilmek iin pek ok kaside
yazan Ahm ed ('), elebi S. Mehmed'e. de bir kaside sunmu, bu vesile ile
Padiaha yaklaarak meclislerine girerek iltifatn kazanmtr.
Ahmed, daha nce tamamlad ve Em ir Sleyman Vye sunduu
Cemid H uid mesnevisini, sonradan baz kk ilveler yaparak e
lebi Mehmede de sunmutur. Ebyat- mesnevi ksmnda ismini zik
rederek Padiah methetmi, bir yerde Emir Sleyman .'nm lmnden
duyduu znty belirtmitir. Eser 806/1413de tamamlandna gre
bu paralarn sonradan ilve edildii aktr. Ahmed, her halde, artk ya
land ve yeni padiah iin bir baka eser yazamayacan bildii iin bu
yola bavurmu olacaktr(5).
Ahmed gibi, evvelce Germiyan saraynda iken Osmanllara intisab
eden Ahmed-i D (. takriben 820/1417) de nce Emir Sleyman . ya
nnda bulunarak Divanm ve eng-nme, Ferah-name adl mesnevilerini
sunmutu. Onun lmnden sonra da elebi S. M ehmede intisab ederek
izzet ve ikram grmtr(3). Bu suretle Padiahn etrafnda yaayan a
irler arama giren Ahmed-i D , ehzde M urad(II)& hoca tayin edil
mitir.
D, ehzde hocal srasnda S. M ur a d '&farsay ve trkede kul
lanlan aruz bahirlerini retmek .maksadyla Ukud- Cevhir adyla arapa-farsa bir manzum lgat kitab da yazp, ehzadeye ithaf etmitir.
Eser, 650 beyt ve 51 ktadan ibarettir(4).
elebi S. M ehm edin him aye ettii airler arasnda eyhyi de g
ryoruz. Yusuf Sinaeddin eyh (. 834/1431), randa tp tahsil edip

(1) D vanm m Murat Molla Ktb. ndeki nshasnda 63 kaside vardr (Dml Baba 401).
(2) N. S. Banarl, Dstan- Tevarih-i Miiluk- l-i Osman, s. 92-93; Ahmednin artk ya
landna ve iir yazma kudretini kaybettiine bir baka delil de udur: Ahd'l-vsinin
Halil-nme mukaddimesinde anlattna gre, S. Mehnted bir gn Veyse vii Rmin hi
kayesi iin ne olurdu bu kitap trke olayd da okuyanlar anlayayd demi ve ter
cmesini A h m ed 'yt emrederek her beytine bir ake vadetmi. Ahmed, ie balam,
ancak be-on beyt yazabilmi ve tamamlayamadan brakmtr. Bu hadise zerine
Ahdiil-vsi, sz iy fsk u mekr tezvir olan bu eski hikyeyi bir yana brakp,
her halde bu kadar cmert bir padiahn ihsanna nail olabilmek maksadyla gerek bir
hikye yazmay dnerek 817/14I4de H alil-nm eyi nazmetmitir (V. M. Kocatrk,
Byk Trk Edebiyat Tarihi. Ank. s. 201).
(3) /. H. Ertaylan tarafndan yaynlanan Ahmed-i D 'i D ivannda S. elehi M eh m ed 't ait
iki kaside vardr (Ahmed-i D 'i. st. 1952. Trke divan, s. 13 vd.).
(4) /. H. Ertaylan, Ahmed-i D , s. 108; Ktip ., K e f el-Znun. II. s. 1156.

20
hekim olmutu(). eyholu, Ahmed, Ahmed-i D gibi Gemiyan sa
rayna mensup airirlerdendir. Sleyman ahm musahibi idi(2). Onun
lmnden sonra olu Yakup Bey zamannda da sarayda bulunan eyhi,
Beyin nedimi ve hususi doktoru olmutu(3).
elebi S. M ehmed 818/1415de Ankarada hastalannca, hzik bir
doktor olarak arlan eyh, hkmdarn hastalnn znt ve s
kntdan olduu ve ferah bir haberle geeceini sylemiti. Hakikaten o
srada gelen bir haberci, uzun zaman fethedilemeyen bir kalenin alnd
haberini getirince Padiah iyilemitir. eyh, Padiahn dier hediyeleri
ile timarna giderken, yolda orann eski sahipleri tarafndan soyulur, ca
nn zor kurtarp kaar. Bu hadise zerine Harname mesnevisini yazarak
hkmdara sunar(4).
elebi S. M ehmedden sonra Trk edebiyatnn ve kltr hayatnn
hzl bir gelime devresine girmesi 5. Murad II. zamannda olmutur.
Devlet kuvvetlendike kltr ve edebiyat da buna uygun olarak ge
limitir.

S. Murad II. Saray (824-855/1421-1451):

elebi S. M ehm ed'm olu S. Murad II., babasnn lmnde durumu
yine olduka kark buldu. Anadoludaki Beylikler onu padiah ta
nmadlar ve ayaklandlar. Memleket, hemen hemen, Timur istilsndan
somaki eklini ald. 5. Murad, iki yl uraarak, kardei Kk Mustafa

(1) eyh, bilhassa gz hekimliinde mahirdi. Fakat kendi gzleri hastayd. Rivayete gre,
zarifin biri dkkanna gelip bir akelik srme alm ve bir akelik daha istemitir. Onu
da eyhye verip bunu da kendi gzne sr der (Taknprii-zde, akayk. Mecdi
tere. st. 1269. s. 128.
(2) Sehi Bey, Hei Bihit. 47 a; eyh, Germiyanda Ahmed ile ayn evde otururdu. iir ka
idelerini on<Jan renmitir (L atifi, 32 a; Haan . , 39 a). Mistakim-zde, Ahm ed ile
Ahned P aay kartrp, Almed P aadan ders grdn sylemitir (M eceletiin nisab. Sl. Ktb. Halet Ef. 528. 283 a).
(3) /. H. Uznarl, Osmanl Tarihi. 1. s. 62; F. K. Timurta, eyhi"nin Husrev irini.
st. 1963. s. XXI; D ivannda Sleyman ah iin bir kasidesi, Yakup Bey iin iki ka
side, bir terci-i bend ve bir mersiyesi vardr (A. N. Tarlan, eyhi Divann Tetkik. st.
1964. s. 200). Ayrca bk. M. Akaln, eyhi Divan. Ed. Fak. Mezuniyet Tezi 1958. Tr
kiyat Ens. T. 509.
(4) k . , 314 a; Haan ., 142 b; F. K. Demirta, Harname. Ed. Fak. Trk Dili ve
Edebiyat Dergisi, c. 111. say 3-4. s. 272; Sehi Bey ise, eyhnin N izam 'n in Husrev
irin tercmesinden sonra S. Mraddan ald hediyelerle G erm iyana giderken yolda
soyulduunu yazar (Sehi Bey, Het Bihit. s. 47 a).

21
ile, elebi S. Mehmed'in kardei Dzme Mustafay malub etti. Beyliklere
hakimiyetini tantt. Balkanlarda Macarlara ve Srplara kar yaplan se
ferlerde baarlar elde etti. Byk bir hkmdar olmasna ramen, skuneti
seven bir insand. Bu sebepten olunu tahta geirip, iki defa saltanattan e
kilmitir. 48 yanda nc hkmdarlnda Edirnede ld(').
S. Murad, zeki, tedbirli, iki ve elenceyi seven bir padiaht. yilik et
meyi severdi. Hayratmn okluu sebebiyle Ebl-hayr diye anlmtr(2).
Osmanl hanedanndan ilk iir syleyen ve airlere an bir ilgi gsteren
odur. Kendi sohbet ve iki meclisleri esnasnda nadiren iir sylemise de
devrinde iir hayli reva bulmutur. Sulh zamanlanda, haftada iki defa ir
ve limleri toplayp mbahese ve mnazara ettirirdi. Nerede bir hner sa
hibi olduunu grse, iltifad eder, ihsann esirgemezdi.(). Edebiyat yannda
musikinin de inkiafna alm, musikiinaslarnda sohbet ve iret mec
lislerine dknd. Saltanat iki defa olu S. Mehmede brakmasndan ve
devlet ilerini vezirleri andarl-zde brahim ve Halil Paalara havale et
mesinden taben skuneti ve elenceyi sevdii anlalyor. Onun za
mannda ilim, iir ve musiki ok ilerlemitir. airlere balad saliyaneler,
kendisinden sonra da, Kanuni S. Sleyman devrinde brahim Paanm l
mne kadar devam etmitir. (4).
Zamannda iir muhitini tekil eden airlerden, bilhassa devrin byk
airi Germiyanl eyhi, yeeni eyhol Cemali, emsi, Nakka Sfi, Ge
libolulu Z aifi, vazpaa-zde A ta i, Hsami, Hassan. Bursal Ulvi ve
Akiyi sayabiliriz.
eyhi, elebi S. M ehm edin lmnden S. Murad' a intisab etmitir.
Bu hkmdar zamannda da hayli izzet ve ikram gren eyhi, S.
- M urad'n tertib ettii meclislere girdi, musahibi oldu. Hatta eyhyi ok
takdir eden Padiah, kendisini vezir yapmak istedi. Fakat, dmanlar
mani oldular. Hamze-i N izam i gibi bir eser versin, airliini gstersin,
ondan sonra vezir edinesin diyerek, S. M urad fikrinden vazgeirdiler.
Padiah, imtihan iin H am ze-i N izam iyi tercme etm esini em retti(5).

(1) Halil nalck, slm Ans. M urad II. maddesi, c. X, 598.

(2) Seli Bey, Het Bilir. 11 b.
(3) Latifi, Tezkire. 24 a.
(4) k ., M eairii-uara. Cini. Ktb. TY 2406. 344 a; /. H. Uznarl, Osmal Ta
rihi. c. I. s. 528. Ankara 1961.
(5) Firdevsi-i Rum, Sleym an-nam e' n d z eyhi'nin, eserine Germiyanda Sleyman
alt'm emri ile baladn, onun lmii zerine 5. M urad'm emri ile tamamlayp ona
sunduunu syler (F. Kprl, slm Ans. Firdevsi mad. c. IV. s. 649).

22
eyh, Hamse'nin Husrev irin mesnevisini tercmeye balad ve biten
bir ksmn Padiaha takdim etti. Bu kadarn bile pek beenen S. Murad,
eyh'yi hediyelere gak etti('). eyh, eseri bitiremeden ktahyada tah
minen 834/143 l de ld(2).
eyh'nin yazd ksm 6844 beyttir. Nizaminin eserine gre yarm
kalan ksm, sonradan 1000 beyt kadar bir ilveyle Husrevin lm ve
irinm intihar ksmlarn yazarak Rumi adnda bir air tamamlam ve
S. Kanuni Sleymana. sunmutur(3). Cemalnin esere yazd 109 beytlik
zeyl ksm sadece eyhnin lmnden bahseder. Sonunda da eseri ta
mamlamak iin S. M urada bir medhiye sylerO).
e;y/?fnin yeeni Cemli
Bayezd, eyholu Bayezidin de S.
M uraddi yaklatn gryoruz. Bunda Padiahn beenip koruduu
eyhnin yeeni olmasnn de tesiri olacaktr. Cemal, Padiaha Husrev
irin zeylini sunarak yaklam, sonra 850/1446 ylnda tamamlad
Hiima vii Hmayun mesnevisini takdim etmitir(5). Sehi B eyin zeyli iin
eyhnit nazmndan ayrd edilmez demesine ram en^), Cemal, eyh
ayarnda bir ari olamamtr.
5. Murad saray airlerinden bir bakas, emsi de, bu muhitin iin
deydi. Kendisini ok takdir eden Padiah, emsiyi nce musahibi, sonra
nedimi yapmtr. 'emsi, mrn sarayda geirmi ve orada lmtr(7).
Bursal Sfi de usta nakka olduu gibi, ayn zamanda airdi. Pa
diahn musahiblerinden olup, meclislerine girer, daima yannda bu
lunurdu. Hkmdara bu yaknln ekemeyen dm anlan, kfr sy

(1) k ., M eair-u'ara. ni. Ktb. TY 2406. 314 a; Haan .. Tezkire. A tf Ef.

2016. 142 b.
(2) F. K. Timurta, eyhinin hayan re ahsiyeti. Ed. Fak. Trk Dili ve Edebiyat Dergisi,
c. V. s. 107.
(3) A k ., Hasa ., ve Bursal Tahir, eyhin'n H usrev ii //inin yarm kalan ksmn
hemire, zdesi Cemali tarafndan tamamlandn sylerler (k . 314 a; Haan .,
142 b; Osmanl Mellifleri, c. II s. 254); F. K. Timurta, B ursada bulduu irin ii Pervi: kitabyla ey/"nin eserini Rumi'nin tamamladn gstermitir (F. K. Timurta,
Ay. esr. s. 57).
(.4) Timurta, Ay. esr. s. 264.
(5) F. K. Timurta, Fatih Devri airlerinden Cemali ve eserleri. Ed. Fak. Trk Dili ve
Edebiyat Dergisi, c. IV. say 3, s. 194; Tezkireler, eserin S. M ehm edt (Latifi, 43 b;
Riyazi, 40 b; Knhiil-alhar 149 a), Haan ., ise S. M urad adna yazldn kay
detm ilerdir (Haan ., 7 1 a).
(6) Sehi Bey, 49 b.
(7) Sehi Bey, 52 a.

23
ledi diye dedikodu karp Sfiyi hapsettirdiler. Nihayet S. Fatih dev
rinde, Kazasker Molla Yeliyddine. bir kaside sunup affolundu ve az
sonra da ld(')
Yine bu muhitte bulunan M ehmed Z a ifi, Gazavat- Sultan Murad
Han adyla Padiahm seferlerini nazmetmitir. Eserin banda, iki, soh
bet, iir ve musiki ile geen Padiah meclislerini tasvir eden Z aifi, Gazavat ksmnda, sade bir trke ile seferlerin hikyesini anlatmtr.
Sonra, eseri S. Murada. takdim etmitir(2).
elebi S. Mehmed ve S. Murad devirlerinde, bilhassa Dzmece M us
tafa vakasnda hayli emei geen Hac vaz Paa'm olu Edirneli Ata
de bu devrin tannm airlerindendir. S. M urad, kendisine sunduu ka
sidelerinden takdir ettii A tyi 831/1428de babasnn lmnden
sonra musahib olarak yanna almak istemi, fakat At, bundan kanarak
Sultana diri radifli bir kaside sunarak, Saraya girmee raz ol
madn bildirmitir:
G grse bir kii der-i sultana azm eder
imdi Ataiye gci sultan eder diri(3)
Atai, ho-sohbet, zarif bir insand. Devrinde ok hret kazanmtr.
Divan iirinde, gazelde mesel sylemeyi, Necatiden evvel o icad etmiitr(4). Gne redifli kasidelerin balangc bununkidir. Ahmed Paa
ve dier airler bundan almlardr.
Bunlardan baka, Hsami, Hassan, Btrsah Ulvi, Aki, Padiahu hi
mayesini kazanm airlerdir. Sarayna girmi ve kasidler, gazeller sun
mak suretiyle Padiahm ihsanm almlardr^).
S. Murad devrinde aapa ve farsa eserlerin trkeye tercmesine de
byk ehemmiyet verilmitir. Bylece trk dilinin inkiaf iin hakikaten

( 1) Sehi Bey, 52 b.
(2) V. M. Koca/rk, Biiyiik Tii k Edebiyat Tarihi, s. 224; Osmanl M ellifleri, c. II. s. 292;
Sehi Bey, ayrca 5. M urad n gazellerini toplayp bir divan yaptn haber veriyor
(Sehi Bey, 53 b).
(3) Sehi Bey, 51 b; L a tifi, 83 b; k . ve Haan . iri Saraya musahip olarak almak
isteyen padiahn S. Mehmed olduunu sylerler (k \, 222 a; H. 15 b.)
(4) Sehi Bey, 5 1 b.
(5) Latifi, 83 b.
(6) Haan ., 181 b; Riyazi 110 b; A knin yalnz gazellerinden meydane gelen kk
Divan m& S. Murad II. ve S. M ehm ed II. vasfnda hayli gazel vardr (V. M. Kocatrk,
Biiyiik Tiirk Edebiyat, Ankara, s. 225).

24
gayret gstermi bir padiahdr. Bu tercmelerin sade, halkn anlayaca
bir dille yaplmasna bilhassa dikkat etmitir. S. M uradm bir sefer es
nasnda, Filibe yaknlarnda sohbetine giren Mercimek Ahmed, Keykavusdan tercme ettii Kabus-nmenin nsznde bunu belirtmi, ki
tab sade bir dille trkeye evirip Padiaha sunmutur.(')
Yine S. M uradm saraynda toplanan airlerden olan ve eyh ve
Ahmed ile hi geinemeyen Hmami, Si-nmey\{2), Manyas kads Mehmed, Glistan&tercme edip Padiaha sunmulardr^1).
S. Mu ad devrinde ok hret kazanm iki airi. emsiyye sahibi, Ya
kc Selahaddin'm oullan olduklar iin, Yazc-oullar diye anlan iki
kardei de zikretmek gerekir. Yazc-zde Ahmed Ercan, 9109 beytlik
Muhanmediyesi ve Yazc-olu M ehmed Bican, Envriil-kn ter
cmesi, devirlerinde halk tarafndan sevilip, okunduu gibi, bilhassa Muhamnediyenin hreti, Sleyman elebi M evlidinden sonra navis halk
ktlelerine kadar yaylm ve bu gne kadar devam etmitir.(4)

(1) Bir gn Filibe yolunda Padiah hizmetine vardm. Grdm ki Sultan- cihan sahibkran- zaman 5. M urad Han elinde bir kitap tular. Bu zaf-i haste-dil ol licenabban'ne kitabdr deyu istid'a eldim. Ol lafz- ekerlerinden Kabus-nam ed\r deyu
cevab verdi ve eyitti ki ho kitabdr ve iinde ok faideler ve nasihatler vardr; amma
farisi dilincedir. Bir kii trkeye tercme elmi, veli ruen deil, ak sylememi
dedi. Velakin bir kimse olsa ki, bu kitab ak tercme etse. Ta ki mefhumundan g
nller haz alsa (Keykavus, Kabus-name. ev. Mercimek Ahmed. Gzden geiren ve
nsz yazar: . . Ckyay. 2. bs. st. 1966, s. 3). K abus-nam e'nin metni iin bk. Tipi
Akal, Kabs-name. Mercimek A hm ed evirisi. Edisyon kritik ve transkripsiyon. Ed.
Fak. Mezuniyet tezi 1966. Tr. Ens. 712.
(2) Uztuarl, I, s. 529, F. Kprlii-. Sleyman, s. 294.
(3) Uzunarl, I, s. 541.
(4) F. Kprl- . Sleym an, s. 295.

25
A. sta n b u lda
Fatih S. M ehm ed S aray (855-886/1451-1481):
stanbul fatihi S. M ehmed II., Osmanl mparatorluunun ge
nilemesi ve kuvvetlenmesi iin ok gayret sarfetmi bir hkmdardr.
Orduyu dzene sokmu, iktisadi, hukuki sahalarda tedbirler alm,
Kanun-nameler karmtr. stanbulu aldktan sonra burasm merkez
yapp bir dnya imparatorluu kurmak fikrindeydi. Bu sebeble s
tanbulun imarna ve iskanna alm, Anadolu ve Rumeli vi
layetlerinden gmenler getirtip yerletirmitir. Bunun yannda ilim, kl
tr, edebiyat ve gzel sanatlarn koruyucusu olmu, her trl hner
sahibini stanbula ekmee almtr.
Trke, yunanca, slavcay iyi bildii, arapa ve farsadan da anlad
rivayet edilen Fatih S. Mehmed, byk bir ilim k idi. Babas S. Muvad
gibi zevk ve safadan, av elencelerinden holanmaz, seferlerden artan za
mann lim ve irlerle sohbet ederek geirirdi('). Bilhassa limlere son
derece hrmet eder, huzuruna girdiklerinde ayaa kalkarak karlar, ya
knlklarndan, sohbetlerinden holanrd. stanbulda Fatih semtinde yap
trd cami yannda 875/1470de Sahn- Semaniye ad verilen sekiz med
rese ve bunlara talebe yetitiren sekiz Tetmme medresesi yaptrd. Ali
Kuu ve Mahmud Paaya, bu medreselerin tekiltn ve okutulacak
dersleri programn hazrlatt^). Birinci medrese mderrisliine Alaeddin
Tus'yi, ikinci medreseye Bursal Hocazade Muhyiddin Mustafay, ncsne Mevl Abdlkerimi, bylece sekiz medrese mderrisliklerine
devrinin en byk limlerini tayin etti('). Bu medrese danimendlerini bir
deftere yazdrp, daima yannda bulundurur ve bu deftere bakarak m
derris ve kad tayinlerini yapard(4).
Zamannda limler iki gurupta toplanmlard. Birincisi, Sinan Paa,
Molla Lurfi, Hoca-zde Mustafa, Zenbilli Ali Ef. diye anlan Ali Cemali Ef.
gibi, olduka geni dnceli limler topluluu idi. Bunlar eyh Muslihiiddin Vefa (. 896/1491) etrafnda birlemilerdi^)- kinci gurup, K a

il ) Halil nalck, slm Ansiklopedisi, M ehmed II. mad.

(2) A. A. Advar, Osmanl Trklerinde lim. st. 1943. s. 32.
(3) /. H. Uznarl, Osmanl Tarihi, c. II. s. 583.
(4) Seli Bey, 11 b; Latifi, 24 b.
(5) eyh Vefa hakknda bk. A. Erdoan, eyh Vefa, hayat ve eserleri. st. 1941.

26
ramani Mehmed Paa, Hatib-zde, Molla zari, Efdal-zde, Ahaveyn diye
anlan Karamanl iki karde, Ahmed ve Mehmed Efendiler gibi daha mutaassb, kat dnceli limlerden meydana gelmiti. Bunlar, birinci guruptakilerin fikirlerini ho grmezler, kfirlikle sularlard^).
Fatih S. Mehmed, geni dnceli bir padiah olarak, eitli fi
kirlerdeki limlere ayn muameleyi yapar, onlar sk sk huzuruna davet
eder, ilmi mnazaralar yaptrrd. Hocazade Mustafa ile Molla Zeyrek ara
sndaki mnakaa, huzurunda tam alt gn devam etmiti(2). Bu m
nakaalarda baarl olanlara, risale, kitap yazarak ilmini gsterenlere he
diyeler veril', ihsanlarda bulunurdu.
Matematiki Ali Kuu, bir gn huzurunda bir geometri meselesi or
taya atm, hazr bulunan dier limler, bunu zmee almlar, Pa
diah, Trk limlerine, Ali Kuuya sormadan birer risale yazarak bu
m eseleyi halletmelerini emretmitir. Bu arada Sinan Paa da dier
limler gibi bir risale yazarak m eseleyi zmee almtr^).
Trabzonun fethinden sonra, mparator Davidin ba-mabeyncisi olan
byk filozof Georgias Amirutzesi stanbula getirtip musahibi yapmtr(4). Fatih, kendisine byk deer verir, meclislerine kabul eder,
onunla felsefi mnakaalar yapard(5)- Ayrca, Angelo Vadin ve Stefano
Emiliano gibi hmanistler de bir mddet yannda kalmlardr(6). Ve
zirlerinden Karamani Mehmed Paa, Sinan Paa, stanbul kads Hzr
Bey, Molla Giirani, Molla lyas, hususi ktphanesine tayin ettii Molla
Lutfi, ilim meclislerinde daima hazr bulunurlard.
Fatih M ehmedin devrinde ilim sahiplerine gsterdii bu rabet, s
tanbula pek ok limin akn etmesine sebep olmutur. Ali Kuu, stanbula eli olarak geldiinde, yannda alkoymu, Uzun Haan a el
ilikle gnderdiinde gnde bin aka gibi m uazzam bir yolluk
vemiti(7). Kuraca byk mparatorluun her bakmdan mkemmel ol
masn isledii iin nerede bir hner sahibi iittiyse stanbula getirtmee a(1) F A. Tansel, slm Ans. Sinan Paa mad. s. 667.
(2) Takprii-zde, akaik-i Nu'maniye. M ecdi Ef. tere. s. 143.
(3) A. A. Advar, Osmanl Trklerinde lim. s. 35.
(4) . Tekinda, slm Ans. Mahmud Paa mad. s. 183.
(5) k ., 162 b; /. H. Uzunarl, Osmanl Tarihi e. II. s. 145.
(6) Halil vick, slm Ans. Mehmed II. mad. s. 535.
(7) A. A. / Jvar, Ayn. esr., s. 33, Fatih devrinde yetimi lim ler iin bk. A. A. Advar,
Ayn. esr. vd, ve . H. Uzunarl, Ayn. Esr. c. II. s. 652 vd.; Bu devirde yazlp Padiaha sunulan eserler iin bk. Uzunarl, Ayn. Esr. c. II. s. 629 vd.

27
hmtr. Uzun Haan zerine yapt seferden dnnde, randan bir
ok sanatkar getirmi, ayrca Avrupadan da ressamlar istemiti. Venedikte yetimi Mastori Pavli Da agoza ile Veronal Matteo Pasti, Ferraral Konstanico stanbula gelmiler, kendileri eser verdikleri gibi,
emirlerine verilen baz ahslar da yetitirmilerdir. Pavli, Saray res
samlarndan Sinan Beyi yetitirmi, o da portre resmi yapmakta usta olan
ibli-zde Ahmed .nin hocas olmutur('). Ayrca Gentille Bellini, 884/
1479da Venedik Cumhuriyeti tarafndan gnderilmi, stanbulda iki yl
kalarak, bir trk kadn, bir yenieri ve Fatihin biri madalyon ve dieri
yal boya olmak zere iki resmini yapmtr(2).
Musiki sahasnda da Fatih devrinde baz usta musikiinaslarn ye
titiini gryoruz. Abdlkadir Meragi, devrin byk staddr. Sarayda
irmend isminde bir udi ile shak adnda bir kanuni vard(3). Abdlkadir
Kellt, randan gelmi, sarayda itibar grm, musiki meclislerine ka
tlmtr. Bu meclislerden birinde Nahifi mahlas ile iirler de yazan ha
nende Usta ems, Kellti ile bir imtihana girip, Sultamn huzurunda hem
irticalen iir sylemi ve hem de besteleyip okumutur(4).
Bu devirde hat sanatm Osmanl lkesinde en mkemmel derecesine
karan byk hattatlar da yetimitir. Fatihin divan katiplerinden Yahya
Rumi ve Ali b. Yahya her eit yazda usta idiler(5). Abdullah Amasi(*), Ali
Yetim, Bursal eyh Ayas) , eyh Hamdullahn akrabalarndan Amas
ya lI Celal ve oullar Cemal ve Mukyiddin Amasi{8), Eseddullah Kirmani,
Handan, Padiahn hocas Kazasker Haan E f.(), bilhassa S. Sleyman
devrine kadar btn hattatlarn eyhi olan eyh Hamdullah(w), bu devirde
yetimi byk hattatlardan
Fatih S. Mehmed devrinde Edebiyat alannda da byk gelimeler ol
mutur. Padiah, iir ve edebiyatn da tevikisiydi. Molla Camiyi l

(1)
(2)
(3)
(4)
(5)
(6)
(7)
(8)
(9)
(10)

. H. Uzunarl, c. II. s. 617.

Uzunarl, II, s. 618.
Ayn. es\ s. 610.
Sehi Bey, 59 b.
Nefes-zde brahim, Giilzar- Savab. Ner. Kilisli Rfat. si. 1939, s. 47.
E. H. Ayverdi, Fatil devri hattatlar ve hat sanat, st. 1953, s. 9.
Mstakim-zade S. Sadeddin, Thfe-i Nattatin. st. 1928, s. 133.
Mstakim-zde, Tuhfe-i Hattatin. st. 1928, s. 152, 397, 511.
E. H. Ayverdi, Fatih Devri Hattatlar, s. 39, 40.
Tuhfe-i Hattatin. s. 185; Nefes-zde brahim, Giilzar- Savab. s. 48.

28
kesine getirmek iin Hoca Ataullah Kirmani ile Halebe be bin altn
gndermiti. Bu srada Cami, Diyarbekire geldii iin buluma mmkn
olmad. Her yl Camiye bin filori altn gnderirdi(').
Fatih, edebiyatla yakndan ilgilenir, ran ve Trk edebiyatlarn iyi
bilirdi, OsmanJ padiahlar iinde mahlas kullanan ve ilk defa Divan ter
tip eden odur(2). iirleri devrindeki orta derecedeki airlerin arasnda sa
ylabilecek kymettedir(3). D ivani ilki Avrupada, hayli eksik olarak ve
dierleri Trkiyede olmak zere defa baslmtr(4).
Devrinde Trk dili ve edebiyat o zamana kadar grlmemi bir e
kilde inkiaf etmitir. stanbulda, hizmetinde daimi 185 airi bulunurdu
(5). 30 air, air ulufesi alrd(fi). Bu airler Padiah bata olmak zere dev
rin hemen btn ileri gelenleri tarafndan korunur, cizeler, ihsanlar alr
lard. Bu sebepten, bu devirde, bata asrn iki byk airi, Ahm ed Paa ve
Necati Bey olmak zere pek ok air yetimitir. Fatihin sadrazamlar
Mahmud Paa, Karamani M ehmed Paa, Sinan Paa, hem iir ve nesir
sahasnda devrin tannm ahsiyetleri olmular, hem de bir ok iri hi
mayelerine almakla edebiyatn gelimesine zemin hazrlamlardr.
Cezeri-zade Mahmud Vefayi, Sinan Paanm talebesi Molla Lutfi, ilk
stanbul Kadlm yapan Hzr Bey, inlar ve iirleri ile tannm, Sul
tann yakn evresinde bulunmu ahslardr. Devrin tannm airlerinden
Melihi, Aki, Mehdi, Kazasker Fenari-zde Ali ., Defterdar emsi, Fatih
Mehmedin daima yannda, musahabetinde bulunan, onun tarafndan be
enilip ok makbul tutulan airler olmulardr. Bu devir airlerinden Ulvi,
Katibi, Zeyneb Hanm, Cemal Bayezid, Kvami, Amasyal ehdi; d
ardan gelip, Saray airi olarak stanbulda kalan Hmidi, Kabuli, Kifi,
Shili, Vhidi, ve bunlara zenerek acemlik iddias ile Saraya girmeyi
baaran L ealiyi sayabiliriz. Btn bu airler Padiah tarafndan takdir
edilmi, korunmu ve Fatih M ehmed adna kasideler syleyip, Divan ter
tip etmilerdir.

(1) Latifi, 29 b; Z. V. Togan, slm Ans. Cami mad. s. 17.

(2) k ., 21 a.
(3) F. Kprl, Fatih Devrinde edebi hayat. kdam Gazetesi, 3 Haziran 1332.
(4) Georg Jacob, Der Divan S. Mehmeds des Zweiten. Berlin 1904; Fatih Divan. st.
1944; Keml Edip nsel, Fatihin iirleri. Ank. 1946; Fatih S. M ehm edin iirlerinin
tetkiki j in bk. A. Karahan, Fatih, air Avni. Ed. Fak. TUrk Dili ve Edebiyat Dergisi,
c. VI. s. 1-38.
(5) Hamer-Pourgstall, Devlet-i Osmaniye Tarihi. ev. M. Ala. st. 1330, c. III, s. 236.
(6) Latifi, 24 b.

29
Fatih S. M ehm ed'm tevecchn kazanan ve yllarca yanndan ayr
mad Ahmed Paa (. 902/1497), Edime kads iken, babas Molla Veliyddin'in lm zerine nce kazasker, sonra Sultann hocas ve mu
sahibi olmutur. Nihayet, Fatih, kendine vezir yapt('). stanbul
muhasarasnda yannda bulundurdu^). Saray ve orduda sevildiinden si
pahi mftisi diye anlrd^). stanbul fethinden sonra da Ahmed Paa,
yllarca zarfeti, nkteleri ve irlii yannda ilmi ile de S. Fatihin daima
iltifatna ve tevecchne nail olmutur. Bu arada sarayda dzenlenen ilim
ve iir meclislerinde daima hazr bulunmu, her vesile ile Padiaha ka
side ve gazeller sunmutur(4). Ayrca ehzade S. Cem vasfnda benefe
redifli bir kaside ile gazellerinin medhi iin dier bir kaside sylemitir
(5). Fatih S. Mehmed' e Melihi gibi baz airleri tantan ve air ulufesi ba
lanmasn salayan Ahmed Paa olmutur(6).
Ahmed Paa, bu yaknlk ve iltifata ramen, gzdelerinden birine
k olmas sebebiyle Fatihin gazabn celbetti. Sarayda dolaan de
dikodularn kulana gitmesi zerine padiah, hakikati onlamak iin gz
denin san kestirip Ahmed Paaya onunla erbet gnderdi. Paa, erbeti
alrken bu beyti syledi:
Zlfn gidermi ol sanem kafirliin komaz henz
Znnarm kesmi veli dahi kselman olmam
Bylece dedikodularn doruluunu anlaynca Fatih, Ahmed Paann l
drlmesini emretti. Paa, nce kapclar odasna hapsedildi. BuradI me
hur kerem redifli kasedisini yazarak sunmas zerine hocalk hakkn
da dnerek Fatih, Ahm ed P a a 'y affetti^) ve B ursada 30 ak

(1) S. M ehmed bir gn H afzm bu m sram okuyup:

gerisi nedir diye sormu, Alned Paa da,
cevabn vermi, bylece git gide iltifatm kazanp hocas olmutur
(Osmanl Mellifleri, . II, s. 74).
(2) Takpr-zde, akaik. st. 1269. s. 242.
(3) Sehi Bey, 18 b.
(4) A. N. Tarlan, Almed Paa Divan. st. 1966. Divanda Padiah iin yazlan kasideler:
12. kaside Fatihin kasr vasfnda, 13. -17. ve 19. 20. 22. kasideler.
(5) Divanda 26. 27. kasideler (Ay. esr. s. 77, 80).
(6) Latifi, 104 a.
(7) Sehi., 18 b; Latifi, 29 b; k ., 42 b; Hocam Prof. A li N ihad Tarlan, Kerem ka
sidesinin tezkirelerin bahsettikleri sebebden deil, fakat baka bir hadise yznden Padiahn tevecchn kaybeden Ahm ed Paa'nn onu yeniden kazanmak iin ya
zldm sylyor (A. N. Tarlan, Ahm ed Paa Divan. st., 1966. s. VIII)

30
elik S. Orhan mtevelliliiyle saraydan uzaklatrd. Sonra Muradiye
mtevellisi ve devaml ricalar ve dostlarnn tesiriyle Sultan-n, Tire ve
Ankara sancak beyi yapld(').
Fatih S. Mehmed devrinde Ahmed Paa'dan sonra gelen ve XV. asrn
en byk airi saylan Necati Bey (o. 914/1509) EdimeTi olmakla beraber
Kastamonuda yetimi ve oral saylmtr(2). Fatih S. M ehmed devri son
larnda iddetli bir kta Kastamonudan stanbula geldi ve padiaha;
Old nkim melah- berf havadan nzil
M ezra- sebz-i tarabdan gnl umma hsl
m atla itaiyyesini sundu inam ve ihsann ald. Baharda;
Handan eder cihan yine fasl- nevbahr
Niteki cn- k- gam-kni vasl- yr
bahariyye ve suriyyesini sundu ve tekrar ihsann ald().
Bylece sunduu kasidelerle mkaftlandrlan Necati Bey, herhalde
bunlar kafi grmemi, devaml bir i ve gelir sahibi olmak, padiaha yak
lap meclisine kabul edilmek iin baka bir are aramtr. Bu maksada,
Eser etmez nidelim ah- seher-gh sana
Meer insf vere sevdiim Allah sana
m atlal gazeini yazmtr.
Aslnda aktan ve sevgiliden bahseden, fakat ayn zamanda gzya,
meclise gel,nidelim devr sunarsa sana erbet bana zehr, Husrev kul
larnn eyle rev hcetini, bir nazar eyler ise himmet ile ah sana gibi pa
diaha telmihlerde bulunan bu gazelini Padiahn nedimi ve mushibi
Amirutzes'in sar arasna sokarak Padiaha gndermitir Fatih S. M eh
m ed bu ahsla satran oynarken sangn arasndaki kd grp gazeli
okumu, beenmi ve Necatiyi yedi ake ulufe ile divan katipliine tayin
etmitir *)
(1) Haan ., 35 a; F. Kprl, Ahmed Paa mad. slm Ans. s. 188.
(2) Latifi, 107 b.
(3) Haan ., 348 a; A. N. Tarlan, Necati Bey Divan, st., 1963, s. XVI.
(4) k bu hadiseyi Necati'nin olu Hseyin elebiden iiten Naki . den naklen
anlatmtr (k ., 162 b), k .nn, H am m er'in Tchekrighi diye yazd bu ahs
Trabzon Rum mparatoru D avidin maiyetinde bulunan ve sadrazam M ahmud
P aanin akrabasndan olduu rivayet edilen Geogias Am irutzesdir. Alim, fazl bir filozofdur. Fatih bunu kendisine musahib yapm ve sk sk huzuruna kabul ederek fi
kirlerinden istifade etm itir (A. N. Tarlan, Necati Bey Divan. st., 1963. s. XVI).

31
Fatih S. M ehmet'in son zamanlarnda henz pek gen olduu halde
Necati, dier airler arasnda kendisini tantmaa balayarak iirini kabul
ettirmitir. Zaten stanbula gelmeden nce, daha Kastamonuda iken h
ret bulduunu ve Ahmed Paa, Bursada sancak beyi iken Kas
tamonudan gelen bir kervanla baz iirlerinin geldiini, bunlarn Ahmed
Paa meclisinde okunup, takdir edildiini biliyoruz(').
Necati, bu hretini stanbulda da devam ettirmi, Padiaha sun
duu itaiyye ve bahariyyesinden baka bir feth zafer kasidesi sunmutur(2). Bylece Padiahn takdirini kazanmak ve bu sayede divan ka
tibi olmakla beraber Fatih S. Mehmedm ani lm zerine, onun
zamannda daha fazlasn elde edememi, bu Padiah devrinde en ehem
miyetsiz airlere bile gsterilen iltifata nail olamamtr.
Fatihin yakn evresinde bulunan airlerden Adni Mahmud Paa (.
879/1474), kkten Molla lyas ve Mevlana Abdlkerimle birlikte Edirne
sarayna alnp yetitirilmi, kabiliyeti fark edilince derece derece yk
selerek beylerbeyi ve vezir olmutur. Fatih S. M ehmedin pek ok se
ferlerinde beraberinde bulunmu nihayet vezir-i zam olup 858-872/14541468 ylarnda ve 877-878/1473-1474 yllan arasnda biri ndrt yl ve
kincisi be ay olmak zere iki defa sadaretde bulunmutur. Azlinden sonra
ehzade Mustafann lm zerije ehzadenin kendisi tarafndan zehirletildii rivyetini yalanlamak iin Fatihm huzuruna kt. Daha n
ceden dmanlarun tesiri ile birka defa Padiahm gazabn zerine
eken Mahmud Paa, bu sefer Yedikuleye hapsedildi(3). lm ekli ken
disine brakld ve damarlarndan kan alnmak suretiyle ldrld.O
Mahmud Paa, Fatih S. M ehmedin takdirini kazanm bir vezirdi.
Padiah gibi lim ve airleri korur, adna yazlp sunulan her eser iin bin
dka altn ihsanda bulunduu rivayet edilirdi(5). Medresesindeki da-

(1) Haan ., 248 a; Ayrca bk. B. Vilyetlerde 2. Paa ve Beylerin konaklar.

(2) Divanda 14, 6, 1 numaral kasideler (A. N. Tarlan, ayr, esr.)
(3) . Tekinda, slam Ans. M ahmud Paa mad. s. 187.
(4) Latifi, 82 a; Haan ., Mahmud Paa'nin lmn M olla K irimirin sebeb olduunu
rivayet eder. Padiah bign Molla ile konuurken, Krm gibi bir ilim ve irfan bel
desinin byle harab olmasnn sebebini sorar. Molla Kirimi, kt niyetli bir vezirin
buna sebeb olduunu syleyince Fatih, M ahm ud Paaya serte kr. Paa, Pa
diaha kendisi gibi kt bir adam vezir yapmakla kabahatin kendisinde olduunu
syler. Buna kzan Fatih Mehmed, M ahm ud Paay Y edikuleye hapsettirir ve ldrtr (Haan ., 157 b).
(5) . Tekinda, Mahmud Paa mad. s. 188.

32
nimendlerine iki dlbend, bir sof, beyz ake verirdi('). Medresede her
cuma gecesi verdii yemekte pilava altndan nohutlar katarm(2). s
tanbul, Edime, Bursa, Ankara gibi vilayetlerde ok hayrat vardr. Halk
tarafndan da ok sevilmi bir vezirdi. Halk arasnda hreti Mahmud
Paa-y Veli olarak yaylmtr(3).
Fatih S. M ehmedva yaptrd Tetmme ve Sahn M edreselerinin Ali
Kuu ile birlikte tekiltlandran M ahmud Paadr(4).
Farsa ve trke iirleri vardr. Yz kadar trke ve krkbe farsa
gazelini havi bir divan tertib etmitir. (5) Tezkirecilerin rivyetine gre in
as iirinden de ve nesir stadlar saylan Karamam M ehmed Paa ve
Tci-zade C afe r . nin inalarndan da stnd(6).
Fatih S. Mehmed''m vezirleri iinde iirle ve edebiyatla uraan bir
baka ahs da Niani mahlasl Karamni M ehmed Paa dr (. 886/
1481). Gen yanda M ahmud Paaya intisab etmi, tahsilini ta
mamladktan sonra M ahmud Paa Medresesinde mderris olmutur. Ha
misi tarafndan Padiaha da tantlan Niani 869/1464 de Niancla
tayin edildi(7). Gedik Ahmed Paa sadaretten ekilince sadrazam oldu
(882/1478). Fatih S. Mehmed''m lmnde, saltanatn varisi olarak gr
d S. Cemi tahta geirmek iin uram, fakat ayaklanan yenieri ta
rafnda ldrlmtr(8).
M ehm ed Paa, Fatih S. M ehm edin takdirini kazanan ve devrinde
hayli hret sahibi bir vezirdi. Devletin idari tekilatnda baz yenilikler
yapt gibi Fatih Kanunnameleri'nin hazrlanmasnda da balca rol oy
namtr. Devrinde lim ve airlerin koruyucusu olarak tannmt. Za
mannda yaayan pek ok air M ehmed Paa'ya kasideler yazmlar,
medhini yapmlardr(9).
{I) Haan ., 157 b.
(2) k ., 214 b.
(3) . Tetnda, ay. mad. ayn. yer.
(4) A. A. - Advar, Osmanh Trklerinde ilim. st., 1943, s. 32.
(5) Divan nshalar iin bk. stanbul Ktphaneleri Yazma D ivanlar Katalogu, C. I, s. 27;
divann transkripsiyonu iin bk. Bercis Miskiolu, Adni Divan. Ed. Fak. Mezuniyet
Tezi, 1951. Trkiyat Ens. T 372.
(6) k 214 b.; Haan 157 b.
(7) Sehi Bey, 22 b.
(8) . Tekinda, M ehm ed Paa, Karamani mad. slam Ans., s. 539; Kvami, Fetihname-i
S. Mehmed. Ner. Franz Babinger. st., 1955. s. 289.
(9) Necati B eyin bir kasidesi (A. N. Tarlan, N ecati Bey Divan. 2. kaside); Kabuli (1. H.
Ertaylan, Kabuli Divan. st., 1948. s. 193 vd.); H amidi (. H. Ertaylan, Hamidi D i
van. st., 1949, s. 293-296) nin kasideleri.

33
Kendi de air olan ve Niani mahlas ile yazd iirleri yannda nesri
ile de tannan M ehmed Paa, devrinin M ahmud Paa ve Tci-zade C af er
e ile birlikte ina stad olarak tannmtr. Fatih S. M ehmed tarafndan
Uzun Haana gnderilen mehur mektub onun kaleminden kmtr^).
Hatta sadarete tayinine bu mektub sebebtir derler.
Karamani Mehmed P aa'nin iiri ve inas yannda bir de tarihilii
vardr. ki tarih risalesinde Osmanl tarihini S. Osmandan balayarak
885/1480 ylna kadar yazmtr.
Fatih S. Mehmed devrinde yksek mevkilerde bulunmu ahslardan biri
de Hoca Paa diye anlan Sinan Paa (. 891/1486)dr. lk stanbul kads
Hzr Beyin olu ve Bursa Mftisi Ahmed Paa ile, Bursa kads Yakub
Paa' nin kardei olan Sinan Paa, asrnda ilmi, irfan ve fazileti ile ta
nnmt. Padiahn dikkatini ekmi, Edirnede Darl-hadis mderrisi iken
sahn mderrislii ve sonra vezirlik verildii gibi, Sultann hocas da ol
mutur. Bu sebeble Hoca Paa diye anlrd(2). Hocal srasnda stanbula
gelen Ali Kuunun matematik bilgisinden talebesi Molla Lutf vastas ile is
tifade ederdi. Molla Lutfi, ondan rendiklerini gelip, hocas Sinan Paaya
anlatrd. Bu bilgi ile amini rislesine bir erh yazmtr(3). 881/1476da
Gedik Ahmed Paa yerine vezirzam olmu ve bir yl kadar sonra azledilerek
hapsolunmutur. Bunun zerine devrin limleri, Padiaha mracaat ederek,
Sinan Paanin affedilmesini, aksi halde kitaplarm yakarak Osmanl lkesini
terkedeceklerini sylediler. Bylece Sinan Paa, hapisten karlp, Sivrihisara kad tayin edildi. S. Bayezid clusunda vezirlii iade edilip Edime
Darl-hadisesine mderris tayin edilmitir. Edirnede ld(4).
Sinan Paa, devrinin sayl limlerinden olup, reisl-ulem idi.
Henz sinn-i blua ermeden krsiye kp halka vaaz ederdi (a). Zeki,
idrak sahibi, gzel konuan ve bu meziyetleri ile, Fatih S. Mehmed''m
huzurunda yaplan btn ilmi ve felsefi mnakaalara itirak eden bir
vezirdi. leri dnceli bir limdi. Hatta felsefedeki phecilii yznden
sk sk babas H zr B e y in azarn iitm itir. D evrinde h re t bulan

( 1) Feridun Bey, M iine'at- Selttim. st., 1264. C. I, s. 271; Latifi, 110b; Kiih'l-ahbar,
152 a.
(2) F. A. Tansel, slm Ans. Sinan Paa mad. s. 666.
(3) A. A. - Advar, Osmanl Trklerinde lim. s. 34.
(4) t. H. Uzunarl, Osmanl Tarihi, e. II. s. 534; F. A. Tansel, Ayn. mak. s. 667.
(5) Latifi ve Haan ., azlinden sonra Sinan P a a 'nin eyh Vefa'ya intisab ettiini ya
zyorlar (Latifi, 67 a; Haan ., 130 b.).

DVAN EDEBYATINDA EDEB MUHTLER F.3

34
Molla Lutfi, Sar Ciirz, stad-zde Taddin brahim, Kayserili Nureddin, Mirim ., Aydnl Kara Bali onun talebesi olmulardr. Siv
rihisara srldnde Molla Lutfi, hocasn yalnz brakmam. Padiahn ktphane memurluundan ayrlarak onunla birlikte gitmitir(').
Fatih S. M ehmedin dier vezirleri, M ahmud Paa, Karamani M eh
med Paa gibi, Sinan Paa da iirinden ok nesri ile tannmtr. Fatih
zamannda daha ok ilim tarafyla grnen Sinan Paa, matematik,
heyet, fkh ve hikmete dair arapa risaleler, erhler yazmtr. Bir nesir
stad olarak, asl hretini temin eder Tazarru-nme ve Tezkiretl ev
liya gibi trke eserlerini ise S. Bayezid devrinde ve stanbuldan uzakta
bulunduu sralarda yazmtr(2).
Bu devirde inas ile tannm bir baka ahs da ezeri-zde M ah
mud Vefayidir. S. Fatih M ehmed devrinde uzun zaman nianclk etti.
Ayn zamanda Padiahn musahibi idi, meclislerine girer, sohbetlerinde
bulunurdu. Bu yzden, vezirlerden ve dier yksek memurlardan ok iti
bar grmtr. Bu kadar iltifat grp, takdir edilmesi, kendisine ok d
man kazandrm, bir ok defa iftiraya uramtr. Fakat, Padiah, bu gibi
szlere aldr etmemitir.
nas ok iyi idi. Osmanl lkesinde inaya ilk defa Vefayi bir slub
ve kaide getirmitir. Safi mahlasl Kasm Paa onun yetitirmesidir(r').
Sinan Paa'nm talebesi olan Tokatl Molla Ltfi (. 900/1495) de bu
devrin lim-irlerindendir. Sar Lutfi veya Deli Lutfi diye de anlrd. Ali
K uunun da talebesi olmutur(4). S. Fatih Mehmed, ktphanesine bir
hfz- ktp isteyince, Sinan Paa Molla Ltfiyi tavsiye etmi, burada
bir ok limin bulamad nadide kitaplar okumak imkanm bulmutur
(5). Latifeci ve heccavd. Sznn saknmaz, herkese satard. Bu sebeble Deli Lutfi diye arlrd(6). lmini, ho sohbetini beenen Padiahm meclislerine girip, musahibi olmutur(7). Padiahla serbeste
konuur,* onunla da latifeler ederdi. Bir gn bir kitap almak iin k
tphaneye gelen Padiah, istedii kitaba uzanm ak iin bir tan ze
rine basan Molla Lutfiye Hey neyledn, o ta sa peygamberin zerinde
( 1) A. A. - Advar, Osmanl Trklerinde lim, s. 35.
(2) F. A. Tansel, slm Ans. Sinan Paa mad. s. 668.
(3) Sehi Bey, 20 b.
(4) Haan ., 325 a.
(5) F. A. Tansel, Ayn. mad. s. 666.
(6) Latifi, 100 a.
(7) Sehi Bey, 38 b.

35
doduu tadr demi. Sesini karmyan Molla Lutfi, az sonra pis, tozlu,
gveler yemi bir bezi gtrp izaz ve ikrmla Padiahn dizleri zerine
koymutur. S. Mehmed, Bunu benim stme niye getirdin deyince,
Molla Lutfi, Devletli Padiah, niye b-huzr olursuz, bu sa peyganberin
beii bezidir cevabn vermitir(').
Fatih S. Mehmed, bir gn sen de iir der misin diye sormu, Molla
Lutfi bu beyt ile cevap vermitir:
Fazl u hikmet ehline ger olmasa er r
Arz ederdim ben de eyyamnda ear- lebid(2).
Hocas Sinan Paa, Sivrihisara srldnde onunla birlikte giden
Molla Lutfi, ancak S. Bayezidin clusundan sonra stanbula dnerek
Sahn mderrisi olmutur(3).
Bu devrin sayl lim-airlerinden olan Hzr Bey (. 863/1459),
Molla Mehmed Yaandan ders grp, doduu Sivrihisarda mderris ve
kad, sonra Bursa mderrisi ve negl kads oldu. Edirnede kad iken s
tanbulun fethi ile Fatih S. Mehmed tarafndan ilk stanbul kads tayin
edildi. olu, Sinan Paa, Bursa kads Yakub Paa, Bursa mftisi
Ahmed Paa, devirlerinde zeklar, bilgi ve faziletleri ile mehur ol
mulardr.
Hzr fi eyin ilmi yannda iir ve edebiyatla da meguliyeti vard.
Arapa, farsa ve trke iirleri vardr. A kid zerine bir nuniyye ka
sidesi ve daha baka iirler yazmtr(4). Kad iken hccetlerinin altna im
zasn ekseriya manzum atard(5).
Hzr B eyin, ilim ve faziletleri ile hret yapan olu ve ye
titirdii limlerden Muslihiddin Kestelni, Hayali ., Hatib-zde, Bu sal Hocazade, Taci-zde, M uarref-zde, Mirim Kesi ., Kasm .(6)
ilim ve irfanna delil saylr. Zaten kendisine devrinde ilim daarc
ad verilmiti.

(1) Sehi Bey, 39 a.

(2) Latifi, 100 a.
(3) A. A. - Advar, Osmanl Trklerinde lim. s. 35.
(4) F. Babinger, slm Ans. H zr Bey mad. s. 471; Bu kasideye bir ok erh yaplmtr.
Uryan-zde smet Ef. ve Hayali . erhleri en m ehurlardr (Osmanl Mellifleri, c. 1.
s. 290).
(5) Sehi Bey, 37 b.
(6) Haan 95 b; M olla Grani ile aralarnda geen bir fkra iin bk. Osmanl M
ellifleri c. II. s. 291 ve . H. Uzunarl, Osmanl Tarihi. II. 652.

36
Fatih S. Mehmed devrinde iiri ile hret kazanm ahsiyetlerden
Tokatl Melihi, onun ok takdir ettii bir airdi. Genliinde tahsil iin
rana gitmi, bu srada Cami ile birlikte ders okumutur('). stanbula
dndkten sonra iiri ile hret kazanm ve Ahmed Paaya intisab et
mitir. Onun vastasyla S. M ehmede de tantlm ve Padiahn iir mec
lislerine kabul edilmee balanmtr. Fatih, M elihinin sohbetlerinden
ok memnun kalrd, onun bulunmad meclisleri skntl bulurdu.
Fakat, buna karlk, Melihi, gece gndz ier ve meyhane kelerini Pa
diah n meclislerine tercih ederdi. Fatih S. M ehmed ikiye tvbe etdirdi
ve bu artla bir mansb verdi(2). Melihi, ikinin yokluunu boza, afyon ve
esrarla gidermee alt, fakat olmad. Sultan, bir gn halini renmek,
tvbesini bozup bozmadn anlamak iin arattrd. avular btn mey
hane kelerini aradlar, nihayet Tahta-kalede buldular. Durmadan bu
beyti okumakta idi:
ferinler arab- gl-renge
Lanet olsun bozaya v benge
Melihi Padiah huzuruna getirildiinde ayakta duracak hali yoktu.
Bodurulmas emredildi. Fakat, yeminini bozmadna ve iki imediine
yemin ediyordu(-). Nihayet avular azn kokladlar. arap kokusu
yoktu. Padiahn srar zerine Melihi, iki imediini, fakat da
yanamayp arab kendisine rnga ettirdiini, ondan sarho olduunu iti
raf etti. Fatih, bunun zerine ldrtmekten vazgeti, fakat bir daha da
meclisine kabul etmedi(4).
Bylece, Padiahn himayesinden de uzak kalan Melihi, bundan
sonra bsbtn harabatilie vurdu. Meyhanelerden kmaz oldu. randa
tahsil arkada olan Cami, Melihiye baz kitaplarn gndermi, getirenler
onu meyhanede bulmulardr. Kitaplar grnce Melihi, biz bunlar ele
almaa Jyk deiliz diyerek alam ve Camiye azdan selm gn
dermitir^).
(I ) k ., 157 b; Riyazi, 135 b.
(2) Latifi, 104 a; Sehi Bey, 54 a; li, Kiinhu l-ahbar. Sl. Ktb. Fatih 4225 151 a.
(3) zz-i huzur- ehiyrda ahd peymn edelden ele peymn almadm ve cm- mey
gibi uhdemde olan ahde ikest verp peymn-iken olm adm (Ak . 158 b).
(4) k ., 157 a; Latifi, 104 a; Hasa ., 239 a; Kiinhit'l-ahbar, 151 a. Gelibolu li'nin
maietini temin iin G alatada yahudi ocuklarna ders verip, kazand para ile arap
ald rivayeti k .den alnmtr. Halbuki Ak ., M elihimn gece gndz sarho
olduunu anlattktan sonra, bizim zamanmzda da rif ve fzl M olla M ansur Acem
adnda biri vard.. diyerek, bu hadiseyi baka bir ahs iin anlatyor.
(5) k ., 157 b.

37
Ayk iken bir asaya dayanarak dolar, meyhaneden dnte ise asa
kullanmazd. Bunun sebebini sorduklarnda u beyt ile cevap vermitir:
Bu M elih iki as gtrr
Biri rhn biri cismn
Ol ki cismndir aadandr
Ol ki rhnidir lal-i rmmni(')
eyh Ruen de Melih? nin tahsilden arkada idi. Genliklerinde gece
gndz meyhanelerde beraber dolamlard. Rueni, sonra tvbe edip,
randa eyh Yahya yanma gidip eyh olmutu. Eski arkadana haber
gnderip gelsin ben ona mahabbet cmndan ak arabn iireyim, gr
sn ki evk hal ve zevk keyfiyyet nasl olur der. M elih eer kadeh
arabnn zevk ve haletin ve hlet-i keyfiyyetin verebilirse lnce sitnei hankhna mrid olaym diye cevap vermitir(2).
Gen yanda aznda dii kalmamt. Bir gn Padiahla sohbet
ederken, S. Mehmed bunun sebebini sormu, Melihi bu beyt ile cevap ver
mitir:
Mh-rular leblerine di bilerdim dem-be-dem
Ol kadar ta urdlar azmda diim kalmad(3)
Melihi, Fatih devrinin byk airlerindendir. Fenn-i iri bilmede
stadd. airler meclislerinde daima iir zerine konuurdu. Fakat der
bederlii sebebi ile iirlerini toplayamamtr(4). Ahmed Paamn ken
disinden ok istifade ettii muhakkaktr(5).
Fatih S. M ehmedin iltifatn kazanm airlerden biri de A^Afdir.
Ak lyas ve dier Aklerden ayrmak iin Ak-i Kadm diye anlrd.
Padiah, Akyi ok takdir eder, meclislerinden, sohbetlerinden ayr
mazd. hsann ve iltifatn ondan esirgemezdi(6). Ak, iir kaidelerine

(1)
(2)
O)
(4)

Sehi Bey, 54 a.
k \, 157 b; Latifi, 104 a.
Latifi, 104 a.
iir m ecm ualan ve nazire m ecm ualannda bulunan 18 iiri Muharrem Ergin ta
rafndan yaynlanmtr (bk. Melh. Edebiyat Fak. Trk Dili ve Edebiyat Dergisi, c.
II. say 1-2. s. 70-78); Ayrca bk. M. Ergin, Melihi. Edebiyat Fak. Mezuniyet tezi
1947. Trkiyat Ens. T 211.
(5) Sehi Bey, 54 a.
(6) Sehi Bey, 57 b.

38
ve Acem edebiyatndan gelen mazmunlara hakkyla vakft. Bunlar Trk
iirine aktarmak iin almtr. Sehi Bey hari, btn tezkireciler, i
irinin sade ve manzum szlerden ibaret olduunu ve buna ramen gnde
100 ake air ulufesi almakta bulunduunu sylemilerdir. Hatta bu du
rumu ekemeyen devir airleri tarizlerde bulunmulardr. Fermyi,
Sadinin gnde 30, Aki'nin ise 100 ake ulufe almasma bu beyti sy
lemitir:
Aki yz yer S a di otuz bu Fenyniin dahi
Haftada yedi gni var tonluk u timarda
Bir baka air de bu beyti sylemitir:
Akiy tliine ak olsun
Geri nazmun kt sitren iyi(').
Ak nin yalnz gazellerinden meydana gelmi kk bir Divanesi
vardr. Bu gazellerden bir ksm S. Murad II. ve Fatih M ehm edin medihleri iin yazlmtr(2).
A k gibi, Fatih M ehmedin ok makbul tuttuu bir dier ir, Bur
sak M ehd de, tezkireciler ve zaman airleri tarafndan tarizlere hedef ol
mutur. Gelibolulu lye gre, iirlerinde mana aramak bounadr ve
henz szleri-n-puhte iken Padiah onu air addetmitir(3). S. Fatih,
herhalde, Latifinin sayd meziyetlerini; neefi, gler yzl oluunu ve
derhal, irticalen iir sylemesini takdir etmi olacaktr. Yanndan ayr
mad, sadk nusahibi idi. Sultanu ok ihsann grmtr. Bir gn ehir
iinde Padiahla beraber dolarken, ayamda halkalar ve zincirlerle do
laan bir hayderi derviine rastladklarnda, Mehdi, hemen bu gazeli sy
lemitir:
Bir gn felegn tabii kim ter idi gm gm
Sincab- sehb zre ke giymi idi kakum(4).
Fatihin saraynda takdirle karlanan ve himaye edilen airlerden
biri de Fenri-zde Ali .dir. randa tahsil edip dnm, kadlk etmi,
nihayet derece derece ykselerek Anadolu ve Rumeli kazaskeri olmutur.
Fatih S. M ehmed, kendisini ok beenirdi. M usahibi yapp, yanndan

(1) Latifi, 83 a; Haan ., 164 b; Knhiil-ahbar, 150 b.

(2) V. M. Kocatrk, Byiik Trk Edebiyat, s. 227.
(3) li, Knh-l-ahbar. 152 a.
(4) Latifi, Tezkire-i Latifi. st. 1314. s. 319

39
ayrmamtr. Acem edebiyatna hakkyla vakft. Padiahn bu edebiyat
tarumasma ok yardm olmutur. Padiahla konumalan daima bu ede
biyat zerinde cereyan ederdi. Fatih S. Mehmed, devrinde hi bir ka
zaskere gstermedii yaknl Ali . ye gstermitir.
Fenari-zdenin trke iirleri varsa da, daha ziyade farsa iir sy
lemeyi tercih ederdi(').
Devrinde Fatih S. M ehmed'm himyesini kazanan airlerden biri de
Cenderaci-zde emsidir. nce ticaretle megul olurken, Hind, Hotan,
Adem ve Yemen lkelerini dolam, buralardan toplad nadide eyalar
stanbula getirip Fatih Mehmede hediye etmitir. Kendisinden ve ge
tirdii hediyelerden memnun kalan Padiah, onu nce meclislerine kabul
etmee balam, sonra musahibi yapmtr. Sonra baka kabiliyetleri de
olduunu grerek Defterdar tayin etmitir. Bu sebepten emsi-i Defterdar
diye hret bulmutu. dilde iirler yazard, Arapa ve farsay ok
gzel konuurdu(2).
S. M urada intisab olan Ulvi, ah Ali, daha sonra Fatih S. Mah
muda da yaklam, onun da takdirini ve iltifatn kazanmtr. Muhtelif
vesilelerle kasideler sunar, her kasideden ihsan ve caizeler alrd. h
tiyarlnda yryemedii ve Saraya gidemedii iin kasidelerini talebesi
ile gndererek Mahmud Paa vastasiyle Padiaha takdim ederdi. Bu ha
linde bile iir yazmaa devam etmitir(3).
Bu devirde Saray tarafndan korunan ve air ulufesi balanan a
irlerden bir dieri de Bur sal Ktibid. Usta hattat olduu iin bu mah
las almt. Ulufesi 5. Selim devrine kadar devam etmiti(4). Devrinde
herkesin dilinde olan bu beyti ok mehur olmutu:
Yine grdk seni ay cm- musaffa silme
Meclisin revnaksn dnyede art eksilme(5)
Yine bu devir airlerinden Zeyneb Hatun (. 879/1474). Kad Kara
Belayi M ehmed .nin kzdr. Bahasnn gayreti ile tahsil ettirilmi, fars
a ve arapa retilmi, musiki dersi aldrlmtr. Bylece yetien Zeyneb
Hanm, yazd trke ve farsa iirlerle hret kazanmt. Fatih

(1) Sehi Bey, 25 b.

(2) Latifi, 71 a.
(3) Sehi Bey, 56 b.
(4) Latifi, 94 b.
(5) Haan ., 212 a.

40
S. M ehmed adna Divanm tertib ederek Padiaha sunmutur('). Padiah,
Zeyeb Hanma ihsanlar ve caizelerde bulundu(2).
Zeyneb, bir mddet, S. Bayezidin ehzadesi Ahm ed'm yannda da
bulundu. Burada Mihri Hanmla dostluklar olmutur. Biribirine mek
tuplar ve latifeleri vardr. Daha sonra evlenerek evine ekilmi, iiri de
brakmtr^1).
eyhinin H usev irin'ine kk bir zeyl yazp, S. M urad a sunan
Cemali, Bayezid, Fatih S. M ehmed devrinde de ahlak ve tasavvufi ma
hiyetteki Miftahiil-fere adl bir eser yazp 860/1456 ylnda Fatih S.
M ehmede sunmutur(4).
Fatih S. M ehmedin hizmetinde olup, sarayna giren ahsiyetler ara
snda Fetih-nme-i Sultan M ehmed adndaki eserin sahibi Kvamiyi de
sayabiliriz. Eserinde anlattna gre Kvam, uzun zaman Padiahn sa
raynda bulunmu, musahibi olmu, meclislerine girmitir. Padiahla bir
likte seferlere de katlan Kvam, bu yaknlktan gerei gibi istifade ede
memi, dier musahibler kadar mkfatlandrlmamtr.
Sonradan S. Bayezidin emri ile yazd Fetihnemesinde bu du
rumdan ikyet eden mellif, Fatih M ehmed iin yazd bir kaside ile
mersiyeyi de eserine ilve etmitir.
S. M ehmedin seferleri ile S. Bayezidin ilk senelerini anlatt ese
rine ilve ettii 108 iire baklrsa Kvamm n air taraf da vardr. Hatta
iirinin nesrinden stn olduu sylenebilir(5).
Bu devirde, izmeci olduu iin Hffi mahlas ile iirler yazan bir
air, lim ve airlerle dp kalkarak bilgisini ve kltrn ilerletmi,
mfti ve mderris olmutur. Aslnda mmi idi. Fatih Mehmed, byle deftersiz, kitapsz, mderrislik yapan, iirler yazan bir air bulunduunu iidince, arm ve kendisini grmek istemitir. Huzuruna getirilen
H uffye iirlerini okutup dinlemi, kabiliyetini takdir ederek iltifat etmi,
ihsanlarda bulunmutur. (6)

( 1) Latifi, 62 b; H aan ., 116a; Osmah Mellifleri, c. II. s. 219.

(2) Kiinll-ahhar, 149 b.
(3) k ., 104 b.
(4) F. Timurta, eyhi'nin Husrev irin'i, st. 1963. s. 55.
(5) Franz Babinger, Fetihnme-i Sultan Mehmed, st. 1955. s. V.
(6) Latifi, 53 a; Kiinhl-ahhar, 149 b.

41
Kendisi trk olduu halde, mkemmel farsas ve farsa iirleri olan
Amasyal ehdi Mehmed ., bu devirde ok hret kazanm a
irlerdendir. S. Mehmed, farsadaki bu ustalm takdir ederek, ehnme
tarznda bir Tevrih-i l-i Osman yazmaa memur etmitir. Fakat, on bin
beyt yazabildi ve ehnamesini tamamlayamadan ld(')nce Mahmud Paamn himayesini kazanarak meclislerinde hazr
bulunan Hudy Salih Dede (. 885/1480), M ahmud Paa tarafndan Pa
diaha da tantlmtr. Gen yanda tarikata girip, Emir-i lem ve Abap u un hizmetlerinde bulundu, Dervilikle Irak ve ran dolaarak s
tanbula geldiinde sadrazam M ahmud Paa himayesine girdi. S. Fatihin
de iltifatn kazanan Hudayiye Padiah, memleketi olan M ulada Seyyid
Keml trbesini zaviye olarak verdi. mrn burada Mesnevi okutarak
tamamlad(2).
Bu devir iirlerinden olup, Fatih'in takdirini kazand halde,
Saraya girmek frsatn bulamayan Karamanl Nizmi (. tahminen 880/
1475), Konyadan tahsil iin rana gidip, yine Konyaya dnm, Ka
raman Beyi brahim Beye (. 868/1464) intisab etmitir^). Onun l
mnden sonra Bey olan Pir Ahm ede st ste kasideler sunan Nizami(4),
pek gen yata iirleriyle hret yaparak stanbulda sadrazam Mahmud
Paa tarafndan S. M ehmede Ahmed Paadan stndr eklinde met
hetmesi sonucu stanbula davet edilmi ve zamann en mehur airi
Ahmed Paanin Kasr, L al ve Gne kasidelerine ve yedi gazeline na
zireler syleyerek yola kmtr. Nizami, stanbula varamadan yolda l
mtr. Tezkireciler, airin ldnde sakal ve by henz kmam
olduunu, 14-18 yalarnda bulunduunu yazarlar(5).
Kaynaklar bu gen yanda len airi an derecede methetmiler,
hatta Ahmed Paa'dan stn olduunu sylemilerdir(6). Herhalde
Nizam, stanbula gelip, Fatih S. M ehmed gibi bir padiaha intisab edebilseydi, asrn mhim airleri arasnda yer alabilirdi.
(1) Sehi Bey, 57 a; k ., 313 b; Hasa ., 147 a; Osmanl M. c. II. s. 257.
(2) Esrar Dede, Tezkire-i tara-y Mevleviyyi. Sl. Ktb. Hlet Ef. ilvesi 109. 32 a.
(3) bk. H. pekten, Karamanl Nizami, hayat, edebi ahsiyeti ve D ivanmm edisyon kri
tii. Ed. Fak. Mezuniyet Tezi 1955. Trkiyat Ens. T 433. III. numaral kaside.
(4) D ivan'diki II., VIII. kasideler.
(5) Latifi, 112 a; Hasa ., 251 a; K nh'l-ahhar, 152 b; akik tere, s. 226.
(6) ak' ik'de Nizam i ve Ahm ed Paa mukayese edilerek ikisi dahi fenn-i iirde mhir
ve keml-i hilsn-i nazmda kadir idi. Amma Mevlaa N izam sirkati iriyye vadisine
uramayup kimsenn m anasn almaz idi (s. 227).

42
Nizami, Divanndaki Fatih Mehmed adna yazlm Nergis ka
sidesini herhalde yola karken Padiaha takdim edilmek zere yazm
olacaktr(').
Fatih S. Mehmed devrinde randan gelen lim ve airlere,
sanatkarlara an bir rabet gsterilmitir. Bu sebeble pek ok nakka,
musavvir, lim, air stanbula akn etmilerdir(2). Bu ekilde stanbula
gelerek izzet ve ikram gren ve Fatihin saray ma yerleen bilhassa iki a
irden bahsedebiliriz. Bunlar Mevtana Hmid ve Kabuldir.
Hmid, sfahandan kp otuz yl kadar seyahat ettikten sonra Osmanl lkesinde yerleti 865/146l de Kastamonu ve sonra Bursaya geldi.
Oradan stanbula geerek, nce M urad Paaya smd ve onun vastasiyle Padiaha tantld. Fatih S. M ehmedm takdirini kazanarak 20
yl mddetle musahibi ve nedimi oldu. Bu uzun mddet zarfnda mec
lislerine girmi, stanbulda ve seferde bulunduu zaman, her vesile ile
kasideler, ktalar, terci ve terkib-i bendler, tarihler sunmutur. Osmanl
saraynda grd izzeti Hasb-hal-nme' sinde anlatan Hmid, Padiah
adna yazp sunduu iirlerden baka, Sultan ktphanesi iin ndir ki
taplar kopya etmi, arapadan farsaya baz tercmeler yapm ve bu hiz
metleri karlnda saysz hediyeler, hilatler, kleler, atlar ve altnlar almtr(3).
Bu yirmi yllk saray airliinden soma Hmid, bir anlk gafleti ne
ticesinde Padiah gcendirmi ve hem nedimlikten ve hem saraydan
uzaklatrlmtr. Kefe zaferi vesilesiyle yaplan enlikler srasnda bir
kaside sunup yine hediyeler ve bu arada iki kle verilmitir. Hmid, bun
lar yerine biraz toprak iki kz bahetse idiniz de bir keye ekilip
otursaydm demek gafletinde bulunmutur. Bu sze gcenen Fatih, onu
derhal yanndan uzaklatrlp Bursada S. Murad trbesine eyh yapmty. Hmid, Bursadaki hayatndan memnun kalmam, fakat, btn
gayretlerine ramen bir daha da Saraya dnememitir. Bursada ld(4).
Hmid, stanbulda bulunduu 20 yl iinde Padiaha bir ok medhiyeler sunup, sonra farsa ve trke iirlerini Divan halinde tertib ederek
onu da Padiaha sunarak Fatih S. M ehm edin iltifatn kazanm as y a

(1) D ivanf a V. kaside.

(2) Ol zamanda fuzela-y acem gayet de riyet olunurm ve an iidip Acemden Ruma
ok kmil kimse gelirmi (L atifi, 98 a); At Bey, Tarih-i Enderun, . V. s. 160.
(3) . H. Ertaylan, Klliyat- Divan- Mevln Hmid, st. 1949. s. 13.
(4) Ayr. Esr. s. 25.

43
nnda, devir ricalinden vezirizam Mahmud ve Mehmed Paalara Nesih
Paa'ya da medhiyeler sunup, onlarn da takdirini ve himyelerini ka
zanmaa gayret etmitir(').
Hmidden sonra Fatih Mehmedin sarayna kabul edilen yabanc a
irlerin kincisi Kabul (. 883/1478), irvandan kp Anadoluya gel
diinde, nce Amasya valisi ehzde Bayezide arka arkaya iki farsa ka
side sunup, himayesini istedi(2). Bir zaman musahibi ve nedimi olarak
ehzdenin yannda kald, izzet ve ikram grd. Fakat, asl arzusu Fatih
Mehmedm himyesini kazanmakt. Bu maksatla bir kaside yazp gnderdi
ve Padiah tarafndan bu iiri sayesinde Osmanl Sarayna girdi(3).
Kabul, bundan sonra Fatih M ehmedle meclislerde ve seferlerde be
raber bulundu. Padiahn Aki ve Ahmed Paann gazellerine yapmasn
emrettii trke nazireleri yapt. Ayrca farsa kasideler sundu. Ali
Kuu un stanbula gelii mnasebetiyle (877/1472) bir kaside-i kudmiyye yazp sundu. Bunlardan baka, vezirlere ve dier devlet ricaline
de yaranabilmek iin onlara da iirler sunmutur.
Fakat, bu gayretlerine ramen, airin Padiahn himyesinde ancak
alt, yedi yl kadar kalabildii grlyor. Kendisini sevmeyenlerin tesiri
ile Saraydan uzaklatrlm ve bundan sonraki hayat perianlk iinde
gemitir. Tekrar yaklaabilmek iin'yazd kasideler, hatta 880/1475 ta
rihinde Divann tertib ederek Padiaha gndermesi de bir fayda ver
memitir. Byle zaruret iinde ld(5).
Kabul, Hamid kadar Sultan ve etrafndakileri idare edecek ka
biliyeti gsteremedii iin maiyyetinde fazla kalamamtr. Esasen, hayli
geimsiz ve haim bir tabiate sahip olduu de anlalyor. Divannda
birok kimseye atamalar vardr. Vatanda olan ve iraz saraynda be
raber bulunduu arkada Kifye de hicivler yazmtr(6). htimal Fatih
Mehmed ve etrafndakiler bu tarafn beenmemi ve Saraydan uzak
latrm olacaklardr.

(1) . H. Ertaylan, Klliyat- Diva-t Hnid. st. 1949. s. 39.

(2) 1. H. Ertaylan, Klliyat- Divan- Kabul, st. 1948. s. 9.
(3) Ay. Esr. s. 17.
(4) . H. Ertaylan, Ay. Esr. Metin s. 190.
(5) Vatanda Mevln Hnidnin lm iin bir ktas vardr. Bk. . H. Ertaylan, Divan Mevln Hmid. s. 340.
(6) . H. Ertaylan, Klliyat- Divan- Kabuli. s. 13.

44
Kabul D/va/mnda trke iirler de bulunmakla beraber, daha ok
farsa iirler vardr('). Bu iirlerden Padiahn meclislerine daha baka
ranl airlerin de devam ettiklerini reniyoruz. Bunlar, Kabulnin sev
medii ve hicivler yazd Kif ile Shil ve Vhidir. Bu airler hak
knda tezkirelerde herhangi bir bilgi yoktur. Yalnz, Kifinin irvan a
hnn saraynda Kabuli ile beraber bulunduu, sonra Baku ve Halebde
kaldn biliyoruz. Kabulya gre, Kifi, buralarda baar sa
layamam ve bunun zerine Osmanl lkesine gelmitir(2).
randan gelen airlere gsterilen ar hayranlk, L e li isminde bir
airi de heveslendirmi, Tokatl olduu halde, kendini acem tantarak Padiahn sarayma girmi, fakat bir mddet sonra hakikat anlalnca mec
lislerden koulmutu.
Genliinde rana tahsile giden L e li, orada Molla Cami ile ta
nm, meclislerinde bulunmu ve Osmanl lkesine bir acem dervii k
yafetinde gelmitir. Molla Caminin selamn da getirdi. Acemlii se
bebiyle Fatihin Sarayna girdi ve zel meclislerine katld(3). Sarayda
hayli iltifat, izzet ve ikram grm, Fatih S. Mehmed, Yedikulede bir ki
liseyi tekke yapp Leliye vermitir. Bir taraftan tekkesinde eyhlik
yapar, ayn zamanda, Padiah sohbetlerine ve iir meclislerine devam
ederdi. Bu srada trke ve farsa iirler yazarak Padiaha takdim et
mitir. Fakat bir zaman sonra, acemliinin uydurma olduu anlalnca,
Padiah, meclislerinden kovduu gibi, tekkeyi de elinden ald(4).

Sultan Bayezid II. Saray (886-918/1481-1512):

Fatih S. M ehmed'den sonra Osmanl mparatorluunun sekizinci pa
diah olarak tahta geen S. Bayezid II., bir zaman kardei ehzade S.
Cemin isyan ile uram, Avrupada bulunduu yllar sresince de
rahat edememi, ancak, 900/1495de lmnden sonra huzura kavuabilmitir. Tahta oturduunda Fatih M ehm edin brakt geni ve
kuvvetli bir mparatorluk bulmu, kendisi fazla yorulmadan rahat bir h
kmdarlk etmitir. ehzdeliinde olduka geni fikirli, zevk ve safaya
dkn olan S. Bayezid, hatta babas tarafndan azarlanacak kadar iki ve

(1) Trke iirleri iin bk. XV. asr airlerinden H m id ve K abulrin trke iirleri. Ed.
Fak. Mezuniyet Tezi, 1950. Trkiyat Ens. T 353.
(2) 1. H. Ertaylan, Dva- Kabuli. s. 7.
(3) Kiinhl-ahbar, 151a.
(4) Sehi Bey, 60 b.

45
afyona dknd. Padiah olduktan sonra da bu zevk ve safa ve iret
lemlerini bir mddet devam ettirmitir. Sonradan yann ilerlemesi ve et
rafm saran mutaassb ulemann da tesiri ile bu hayatn brakm, lene
kadar vaktini ibadetle geirmitir. Devrinde stanbula gelip, Padiahla te
mas olan elilerin rivyetine gre, skunu ve rahat sever, iki imez, vak
tini kitap okuyarak ve ibadetle geirir, daima hznl, hemen hemen hi
glmeyen bir padiaht(). Sakin kalabilmek ve rahat edebilmek iin devlet
ilerini vezirlere ve bilhassa Hadm Ali Paaya brakmtr. Babas Fatih S.
Mehmed ve olu S. Selimin cevvaliyeti onda yoktu. Dindarl sebebiyle
halk arasnda Bayezid-i Veli diye anlmtr. Tutumlu olduu halde, fakirleri
gzetir, bol sadaka datrd. stanbul, Edime ve Amasyada pek ok hayrat
yaptrmtr. Yalmz 909/1503 ylnda hayr ileri iin harcanan para ve fkaraya datlan sadaka 65 bin ake idi.
Devrinde yenieri tekilatnda yaplan slahat, donanmann kuv
vetlendirilmesi, ilk kalyonun yaplmas gibi baz hareketler grlr. 915/
1509 ylndaki kyamet-i sugra denilen byk zelzelede ehir deta
yerle bir olunca stanbula onbinlerce usta ve ii getirterek iki ylda
ehri eski haline getirmiti(2).
Babas devrinde balayan ilim ve fikir hareketi onun zamannda da eskisine nazaran olduka yava olmakla beraber- devam etmitir. Fakat,
Fatih devrindeki ileri fikir hayat hayli zayflamtr. Devrinde daha zi
yade Hatibzde, Molla zari, mleki-zde Keml ., Efdal-zde gibi
muhafazakr limlerin sz sahibi olduu ve Molla Lutfi gibi, ileri fikirli
baz limlerin susturulduu grlr. Buna ramen, babasnn tesis ettii
ananeyi srdrm, devrinin lim ve airlerinin koruyucusu olmutur.
Ahmed Paa, Necati, Zati gibi XV. asrm en byk airleri olgunluk dev
relerini onun zamannda yaamlardr. Fatih M ehmed gibi Camiya ylda
bin filori altn gndermee devam etmitir. Mevln Celleddin Devvaniye de her yl caize gnderirdi. Onlar da kasideler ve risalelerle bu ih
sana cevap verirlerdi(3).
Devrinde otuzdan fazla air salyane alrd. Bu sebepten namna ok
kaside yazlm, kitap ve risale sunulmutur. Kendisine sunulan eserleri
bizzat okur ve fikrini sylerdi(4). zel ktphanesinde pek ok kitap top

(1)
(2)
(3)
(4)

. H. Uzunarl, Osmanl Tarihi, c. II. s. 247.

. H. Uzunarl, slm Ans. Bayezid 11. mad. s. 387.
Haan ., 25 a.
. H. Uzunarl, Osmanl Tarihi, c. II. 396.

46
lamtr. Fakat sonradan muhtelif devirlerde bu kitaplar dalm, satlm
ve pek ou Avrupa ktphanelerine gitmitir. Bunlar arasnda Hoca
M esudun Shely Nev-bakar ve Kvam rim F etihm m e-i S. M ehmed
gibi tek nsha, kymetli eserler de vardr(').
Kendisi de airdi. Adl mahlas ile trke ve farsa iirler yazmtr.
iirde Ahmed Paanin tesiri altndadr. Trke iirleri kk, mretteb
bir D ivanda toplanmtr(2). 1 mnet, 1 nat ve 121 gazelden ibaret
Divan bata M ehmed F uadm yazd S. Bayezidin hayat ve iirlerine
dair ksa bir girile birlikte stanbulda baslmtr(3). Orta derecede bir
air olan A dlinin iirlerinin bir ksm, devrinde yaayan airler tarafndan
tanzir edilmitir(4).
Devrinde yaayan limler ve airler Padiahn lutfundan, ihsanndan
ok faydalanmlardr. Pek ok air, ulufe alm, salyne alm, olduka
rahat bir hayat srmlerdir. iirinden ok ilmiyle tannan Molla Lutf,
Htemi mahlas ile iirler yazan Mu eyyed-zde Abdurahman Ef., K a
nuni Sleyman devrine kadar 24 yl eyhlislamlk eden Ami Cemli Ef.
(5) Hatib-zde, Molla zari, Efdal-zde S. Bayezid devrinin byk
limlerinden olmulardr.
Bu devir tarihilerinden, Padiahn himyesini kazanm olan
Kvam, Kemlpaa-zde, Ktib evki, Akkoyunlular sarayndan Os
manlIlara sman dris Bitlis, bu devir tarihini aydnlatan mhim eserler
vermilerdir.
Hat sanatnda Osmanl hattnn en byk stadlarndan olan eyh
Hamdullah da olgunluk devrini bu devirde idrak etmitir. ehzdeliinden

(1) Franz Babinger, Fetihname-i S. M ehmed st. 1955. s. III.

(2) B k ^stanbul Ktphaneleri Trke Yazma D ivanlar Katalogu, s. 85.
(3) D ha- Sultan Bayezid-i Sni. st. 1308. Mehmed F uad, D ivanm 1121 tarihli bir ns
hadan alnarak bastrldn sylyor (s. 4); Ayrca D ivan zerinde iki mezuniyet
tezi yaplmtr; Gzin entrk, Bayezid II. (Adli'nin siyasi hayat, edebi ahsiyeti ve
Divan' transkripsiyonu. Ed. Fak. 1944-45. Trkiyat Ens. T 200; Saniye nal, Ba
yezid-i Veli D in in edisyon kritik ve tetkiki. Ed. Fak. Mezuniyet Tezi 1951. Tr-

m atlal gazeline Necati, C a fe r ., Vasfi ., M eyyed-zde, Kemlpaa-zade na

zireler sylemilerdir (Haan ., 25 a; Riyazi, 6 a).
(5) S. Bayezid cam ii karsnda yaptrd medresede eyhlislmlarn ders vermesini art
koymutu. Zenbilli A li Ef. adyla hret bulan Ali Cemli Ef.. bu medresenin ilk m
derrisi olmutur (. H. Uzunarl, Osmanl Tarihi. II. 663
J

47
tand ve takdir ettii bu byk hattat S. Bayezid, padiahlnda re is-i
hattatin yapm, himayesinde bulundurmutur^).
Devrin airlerine gelince: S. Bayezid devri, Osmanl Edebiyatnn
balangcnda yetien byk airlerin hretlerinin devam ettii devir ol
mutur. Fatih zamannda yetien Ahmed Paa ve Necati Bey, en gzel i
irlerini bu devirde yazmlardr. S. Kanuni Sleyman devrine kadar btn
airlerin stad olan Zati, ilk hretini bu devirde yapmtr. Taci-zde
Cafe r ., Safi mahlasl Kasm Paadan biri nianc, dieri vezir olarak
Padiahn hizmetinde alan airler olmulardr. Bunlardan baka, Bihiti Sinan ., akeri, dris Bitlisi nm olu Fazl, Kara eydi, ami M us
tafa Bey, Safayi Lokman Dede, Dervi Ferruhi Padiahn himayesini
grm airlerdir. Yabanc airlerden Basiri ve ah Muhammed Kazvini,
stanbulda Padiahn sarayna girmi ve iltifatm grmlerdir.
Bu devrin byk limlerindin Molla Ltfi (. 900/1495), Fatih'm
lmnden sonra hocas Sinan Paa ile gittii Sivrihisardan dnerek, S.
Bayezidden Bursa ve Edirne mderrisliklerini almtr. Nihayet s
tanbulda Sahn mderrisi olan Lutfi, latifeleri, alaylar, hicivleri ile za
mannda yaayan pek ok limin dmanlklarn kazanmtr. Kendine
olan gveni ile etrafndakileri krm, S. Bayezide Semniede yapd
ders-i ma bu sekiz medresenin limleri gelip benden her fende ders oku
sunlar diye teklif etmi, bu sz ile dier limleri kendisine dman etmitir(2). Molla Araba, Hatib-zdeye satamalar, Fahr- lem ve Leys
.ye dair latifeleri(), S. Bayezidin sadk bendelerinden skender Paay
incitmesi dmanlarnn adedini arttrmtr. Bu hareketlerinin sonucu
olarak skender Paann Padiaha ikyeti zerine 19 gn hapsedildi
( 4). mleki-zde, Hatib-zde, M olla zari gibi mutaassb limler,
zaten dman olduklar Molla L utfinm zndk olduundan bahisle kat
lini istediler(s). Sokratm mahkemesini hatrlatan mahkemesi byk bir

(1)
(2)
(3)
(4)
(5)

Mstakim-zde, Tuhfe-i Hattatin. s. 185.

Latifi, 100 a.
Bu latifeleri in bk. Latifi, 100 b.
k ., 131 a.
Molla Lutfi, Sahnda vakf artna uyarak, derse balamadan Buhariden bir hadis oku
yup erhederdi. Bir gn bir hadisi izah ederken, Hz. /i/i nin vcuduna saplanan bir
okun karlmas iin uralrken acsna dayanamadn, bir namaz esnasnda oku
kardklarn ve acsn hissetmediini anlatarak hakiki namaz ite budur, bizim kl
dmz ise kuru eilip bklmelidir demi, dinsizlikle sulanmasna bu sz sebep
olmutur (. H. Uzunarh, II. 660).

48
meclis huzurunda yapld. 200 kadar ahit dinlendi. Efdal-zde ve Ahaveyn kardeler mdafaa ettilerse de, M olla Arab ve Hatib-zde katli iin
fetva verdiler. Molla Lutfi, aff iin Padiaha, sadrazam Davud Paa'ya,
ikinci vezir brahim Paaya., Hadm Ali Paaya, Rumeli kazaskeri Hac
Hasan-zde, Anadolu kazaskeri mam Ali Efe'ye, C af e r .ye iirler gn
derdiyse de fayda vermedi(')- S. Bayezid, katlini hemen tasdik etmeyerek
bir mddet geciktirdi. Fakat Hatib-zdenin srar ile tasdik etmek zo
runda kald. Molla Lutfiyi Sultanahmed m eydannda astlar(2).
ldrleceine yakn bu iiri sylemitir:
Akun kopuzm ele alaym m ne dersn
lemlere vze salaym m ne dersn
Rsv-y cihan olmak iin e-i r
Hey n olsa gerek taa alaym m ne dersn(3)
Molla Lutfi, devrinin en byk limlerindendir. Serbest dnceli idi. Bir
ok talebe yetitirmitir. bn Keml bunlarn en mehurudur. iir de yaz
mtr. Fakat asl hretini ilmi eserleri ile temin etmitir. En mhim
eseri, yz kadar ilmin konularndan bahseden el-Metlibl-lhiyye fi
M evzuatiI-ulunda. Ayrca Tazifl-Mezbah adnda mhim bir ge
ometri risalesi vardr(4).
5. Bayezid devrinin ilmi yannda drstl ve fazileti ile de ta
nnm bir simasi, Mi eyyed-zde Abdunahm an Efi (. 922/1516), ayn
zamanda Htemi mahlasyla iirler de yazan bir airdir. S. Bayezidin eh
zadeliinde Amasyada yannda bulunmu ve ehzadeyi ikiye ve af
yona altryor eklindeki ikyetler zerine, lmden kurtulabilmek
iin rana kamtr(5). Ancak Fatihin lmnden sonra stanbula ge
lebildi. Sultan tarafndan Sahn mderrislii ve Edirne kadlna tayin
edildi. Sonra 909/1505de Rumeli kazaskeri oldu. Yedi yl bu vazifede
kald(&). S. Selim devrinde tekrar kazaskerlie getirilen M eyyed-zde
yaad mddete, ilmi, irfan, ahlak, cmertlii ile tannmtr. Her
kesin saygsn kazanmt. Hattatl ve dilde yazlm iirle ri v ar

(1)/4j 131 a.
(2) A. A. - Advar, Osmanl Trklerinde lim. s. 47.
(3) Latifi, 100 a.
(4) Bu son eserin ehemmiyeti ve neri iin bk. A. A. -Advar, Ayn. Esr. s. 44.
(5) Takpr-zde, akik. Mecdi Ef. tere. s. 309.
(6) k ., 321 a; Haan ., 88 a; Riyazi, 60 a.

49
dr('). Genliinden itibaren S. Bayezidin sevgisini kazanm, mec
lislerinde ve sohbetlerinde bulunmu, daima ihsanlarn ve iltifatm gr
mtr.
Pek ok ahs himyesine almt. Kemlpaa-zde, onun hi
mayesinde yetitii gibi, Tarihini yazmasna da o sebep olmutur(2). Ne
cati Bey, Divanm onun adma tertib edip, mukaddimesinde medhini yap
mtr. iirlerinden, S. Bayezide sunduu haner redifli kasidesi
mehurdur('). Pek ok ilmi risale yazmt. ldnde yedi bin ciltlik
byk bir ktphanesi olduu ortaya kmtr(4).
Bu devirde, mhim bir eserin sahibi Kvam, Fatih S. M ehmedin de
iltifatm kazanm, musahibi olmu bir ahsiyettir. Fakat, kendi kavlince,
dier musahibleri kadar insanna nail olamamtr. S. Bayezid padiah ol
duktan sonra ona da intisab eden Kvami, Padiah tarafndan babas iin
bir fetihname yazmakla grevlendirilmitir. Eserini yazdka para para
5. Bayezide okumu, iltifat grm ve eseri bitirmee tevik edilmitir.
Bu suretle yazlp, 895/1490 ylnda bitirilen Fetih-nme-i Sultan Meh
medin 25 blm Fatih S. Mehmed ve sonundaki blm S. Bayezid
devrinde yaplan seferlere aittir. Kvami, eserine 108 iir de ilve etmitir
(5). Bunlar iinde S. Fatih iin sylenmi bir medhiye ve bir mersiye, S.
Bayezid adma yazlm kasideler vardr. Hatime-i kitab ksmnda zamann
sadrazam Davud Paa, ikinci vezir brahim Paa ve Hadm Ali Paala
medhedilmitir(6).
Bu devrin byk limi Kemlpaa-zdenin de bir Osmanl Tarihi
yazdm gryoruz. Anadolu kazaskeri M eyyed-zdenin himyesi ve
tesiriyle S. Bayezid tarafndan bir Tevrih-i Al-i Osman yazmaa memur
edilmi ve bu i iin kendisine 30 bin ake ihsan edilmitir. Ayrca S. Ba
yezid, sk sk hediyeler ve cizeler verirdi(7). Bu tevik ve himye ne
ticesinde mkemmel bir Osmanl Tarihi meydana getirmitir.

(1) Mstakim-zde, Tuhfe-i Hattatin. s. 249; E. H. Ayverdi, Fatih devri hattatlar ve hat
san'at. st. 1953. s. 8.
(2) Hasar ., 32 a.
(3) k ., 321 a.
(4) Osmanl Mellifleri, c. I. s. 355.
(5) Kvami, Fetih-nme-i Sultan Mehmed. Ner. Fanz Babinger. st. 1955. s. V.-VIII.
(6) Fatihe medhiye s. 12; mersiye s. 274; S. B ayezide clusiyye s. 281; medhiye s. 287;
kaside-i feth s. 315; Hatime-i kitap s. 320.
(7) akik tere. s. 383; Haan ., 32 a.

50
Bu iki kym etli tarihiden baka, S. Bayezid devrinde yine mhim
bir eserin sahibi dris B itlis? yi gryoruz. Akkoyunlu saraynda divan
ktibi iken Osm anlIlara snan dris, S. B ayezid'in emri ile H et Bihit adn verdii farsa bir tarih yazmtr. Bilhassa giri ksm nda
OsmanlIlarn ilk zamanlarna dair verdii bilgiler bakm ndan bu eser
ok mhim dir(')Ayrca, 5. Bayezidin ehzadesi M ehmedin M anisada divan katibi
olan Ktib <?v/:/nin de bir Tevrih-i Al-i Osman vardr. Padiahn hat
tnn gzellii sebebiyle ktip ulufesi balad evki nin tarihi, Sehi
Beye gre ok mkemmel bir eserdir ve byle bir tarih daha ya
zlmamtr.
S. Bayezidin gzel yazya da merak vard. Am asyada
ehzdeliinde tand eyh Hamdullah Padiahlnda da himayesine
almtr. ehzadenin Amasyadan ayrlndan sonra stanbula gelip yer
leen eyh Hamdullah Padiah, bir yazsndan tanm ve hemen bul
durarak Sarayda ktip ve hat hocas yapmtr. Sonra reis-i hattatin tayin
edilen eyh Padiahn ok takdirini ve hrmetini kazanmt. Padiah
meclislerinde bir ok tannm limin st tarafna oturtulduu iin itiraz
edilince, S. Bayezid, bir Kuran getirterek limlere bunu dier kitaplarn
stne mi altna m koyalm diye sormu, tabii stne koymak gerekir
cevabm alnca, latife ederek K uran eyh kadar ihya eden iinizde
kimse yoktur. Onu nasl sizden alt tarafa oturturum diyerek limleri susturmutur(2).
Bu devrin byk airlerinden Ahmed Paa, Fatih S. M ehmed ta
rafndan S. Orhan ve Muradiye mtevellilii ile Bursaya srlmt. S.
Bayezid tahta clus eder etmez, eski saltanat gnlerine dnmeyi ar
zulayarak Padiaha bir clusiyye yazd. Arka arkaya medhiyeler, idiyyeler takdim etti. Hemen her kasidesinde halinden, dkt gzyalarndan bahsederek astin-i kerem le bu yalarn silinmesini rica
etti(3). Fakat 5. Bayezid devrinde de tekrar stanbula dnemedi. Ancak,

(1) . H. Uzunarl, Osmanl Tarihi, c. II. s. 604.

(2) Nefes-zde brahim, G har- Savab, st. 1939. s. 48.
(3) A. N. Tarlan, Ahm ed Paa Divan. st. 1966. 18, 23-25, 34-37, 44. kasideler.

51
Bursa sancak beyliini alabildi. Bylece, lmne kadar Bursada, Keidanda iirle ve dost meclisleri ile megul olarak mrn tamamlad
(')

Ahmed Paanin tekrar stanbula dnp Saray muhitine gi

rememekle beraber, S. Bayezidin takdirini ve hayli iltifatn kazandn
gryoruz. Divanm onun adna tertib ettii gibi(2), Tezkirecilerin ri
vayetine gre, Ali ir N evinin S. Bayezide gnderdii 33 gazeli Pa
diah, Ahmed Paaya gndererek nazire yapmasn istemitir^1).
Fatih S. Mehmed devrinin sonlarnda yetien Necati Bey (. 914/
1509) asl hretine S. Bayezid devrinde erimitir. Padiah olur olmaz,
Bir gn ki klm idi cemline fitab
Mkin kellesin gecenn anberin nikab
m atlal clusiyyesini sundu(4). Bylece Padiaha intisab ederek, il
tifatn kazand. ehzade Abdullah Karaman sancak beyi olunca, onun di
vanna ktip tayin edilerek beraberinde gnderildi. Bu vazifede fazla ka
lamayan Necati Bey, ok sevdii bu ehzadenin lmnden sonra
stanbula dnd (888/1483). Terkib-i bend eklinde bir mersiye yazp S.
Bayezide sundu(5). Bundan sonra Necati Bey, 910/1504 ylnda ehzade
M ahmudla birlikte M anisaya gidinceye kadar yirmi yldan fazla s
tanbulda kalmtr. Bu senelerde, edeb hayatnn en verimli ve hretli
devrini yaamtr. Bir yandan Padiaha arka arkaya kasideler sunnu(6),
dier taraftan devlet ricalini de ihmal etmemitir. Bu arada himyelerini
grd anlalan Ksm Paaya bir kaside(7), Mustafa Paaya bir ka
side ve bir terkib-i bend(8), sadrazam D avud Paa (888(1) k ., 42 b; Bursada sancak beyi iken Muradiye civarnda bir medrese yaptrmt.
Babam burada mderrislik etti (Haan ., 35 a).
(2) F. Kprl, si. Ans. Ahm ed Paa mad. s. 189.
(3) KiinhTl-ahbar, 148 a; k ., 42 b. Haan ., k .den ald bu rivayeti her
zaman yapt gibi, babasna malederek, dedesi Miri E f.den naklen anlatmtr. Miri
E f nin dediine gre, Ahm ed Paa'nn ilk iirlerinde letafet yoktu. N evi nin ga
zellerine nazire dedikten sonra slbu dzelm itir (Haan ., 35 a). Halbuki /Vevinin
iirlerini gnderdii S. Bayezid devrinde Ahm ed Paa, hretini oktan yapm bir a
irdi.
(4) A. N. Tarlan, Necati Bey Divan. 3. kaside.
(5) k . de bu mersiye terci-i bend olarak gsterilmitir (162 b).
(6) Bk. A. N. Tarlan, Necati Bey Divan. st. 1963. 7. 8. 9. 11. 15. 20. ve 25. kasideler.
(7) D ivanda 17. kaside, s. 67.
(8) D ivanz 23. kaside, s. 90; Terkib-i bend s. 107.

52
903/1483-1496), Mesih Paa (905-907/1499-1501) ve Hadm Ali Paa
(ilk sadareti 907-909/1501-1503)lara birer kaside sunmutur(').
stanbulda bulunduu bu devirde Necati Bey, Padiahn ve bilhassa
M eyyed-zde Abdurrahman .nin himyelerinde olduka rahat bir
mr srmtr. Divanm da M ileyyed-zdenin istei zerine tertib
etmi ve mukaddimesinde hayli medhini yapmtr(2).
ehzde Mahmud Manisaya vali tayin edilince, niancs ve mu
sahibi olarak onun yannda bulunmu, lmnden sonra stanbula d
nerek yazd mersiyeyi Padiaha sunmutur(3). Necati Bey, bu eh
zadenin lmnden sonra, artk vazife almam ve S. Bayezidin balad
ayda bin aka maala iktifa ederek inzivada yaamtr. lmne kadar
kimse ile grmedi. Yalnz Sehi Bey, Nakka Bayram ve damad AmmiVeled-zde yannda bulundular. Bunlar dnda yalnz koruyucusu
M iieyyed-zde ziyaretine giderdi(4).
S. Bayezid devrinde n yapm airlerden Zati, Satlm (. 953/
1546), yaad mddete airlerin stad olmu, bu hretini lmne
kadar srdrmtr. Balkesirde izmecilik ederken, iire heves edip, s
tanbula gelmi ve iirleriyle ksa zamanda kendini tantmtr. k .,
hretine ramen niin bir vazife almadm sorduunda Zati, hayatm u
u ekilde anlatmtr: stanbula S. Bayezid devrinde geldim. Sadrazam
Hadm Ali Paaya kasideler verdim ve meclislerine dhil oldum. Padiah
ailere bol para veriyordu. Ali Paa ve defterdar Piri Paa vastasyla S.
Bayezide bir idiyye ve bir itiyye verdim. ok ihsan aldm. Padiaha
ylda kaside verirdim. Biri nevruzda, dierleri bayramlarda. Nevruzda
iki bin ake alrdm. Bayramlarda birer ipek ve uha elbise verirlerdi. Padiahm ve dier vezirlerin meclislerine girerdim. Hersek-zde Ahmed
Paa, bizi daima himye eder, ekseriya bizimle iret ederdi. Hadm Ali
P a a n n , Rumeli kazaskeri Hac Hasan-zde, Anadolu kazaskeri
M eyyed-zde ve nianc C a'fer .nin ihsanlar ile geinip mansb is
temedim. Piri Paa vastasyla sunduum kaside ve gazelleri Padiah
ok beenmi, ok bahi verdi. Ayrca bir mansb verilmesini em
retm ii). Vzera ardlar. Sarln sebebiyle sana verilecek en iyi
(1) Davud Paaya 13., Mesih Paaya 10., A li Paaya 19. kasideler.
(2) Ali N. Tarlan, Necati Bey Divan, s. 10.
(3) k ., 162 a; Necati Bey Divan, s. 110.
(4) Knhiil-ahbar, 195 a.
(5) Padiah zemnede mazmun kalmad derler. Ustalk denizdeki inciyi bulup karm akdr deyip iltifa etmi ve bir mansb verilmesini emretm itir (Knhl-ahbar,
356 a).

53
mansb tevliyettir deyip Bursada 30 akelik bir tevliyet verdiler. Dost
lardan ayrlmamak, Padiah salyanesinden ve dier ekbirin ih
sanlarndan olmamak iin kabul etmedim( 1)S. Bayezid devrindeki bu rahat hayatn Ali Paa nin ldrlmesi ve
M iieyyed-zde ile Caf e r Vnin azillerinden sonra devam ettirememitir.
S. Selim'in daima seferde bulunuu ve S. Sleyman devrinde de, kendisini
sevmeyen brahim Paa'dan yz bulamay sebebiyle hayatmn son
larnda hayli skntya dmtr.
hretini yapt devirde eyhi mesnevide, Ahmed Paa kasidede ve
Necati Bey gazelde stad saylrlard. Zati, esasl bir tahsili olmad
halde, srf yaradlndaki iir kudreti sayesinde bu airlerin yannda ken
dini stad kabul ettirmitir(2). Daha stanbula geldii sralarda bile h
reti etrafa yaylmt. 910-911/1504-1505 yllarnda stanbulda bir iir
meclisinde Necati Beyin Zatiyi ar szlerle methetmesi onun da tak
tirini kazandn gsterir.(-).
5. Bayezid devrinin yksek devlet memurlarndan ve nfuzlu ah
siyeti, Cafe r . (. 921/1515), ayn zamanda iiri ve inasyla da tannmtr. S. Bayezid'in ehzadeliinde Amasyada hizmetinde bulunan
Tac Bey'in oludur. Amasyada yetimi, tahsili srasnda eyh Ham
dullahd m hsn-i hat dersi de almtr(4). Baz medreselerde mderrislik
ettikten sonra, 50 ake ile M ahmud Paa medresesi mderrisi olmutur.
S. Bayezid, devrin limlerinden, irfan sahibi, iyi inas olan bir ahs tav
siye etmelerini isteyince, vezirler Cafe r .yi sylediler. Bu suretle, daha
Amasyadan kendisini tanyan S. Bayezid, Cafe r .yi niancla getirdi
(904/1498)(5). Kuvvetli ahsiyeti, ahlak ve inasnn gzellii ile abucak
Padiahn tamdirini kazand. O zamana kadar nianclar terifatta def
terdarlardan aa mevkide iken Cafe r .den sonra Divanda st tarafta
oturmalar usul kabul edildi(f). S. Bayezidin sonlarna kadar 14 yl ni
anclkta kald. Devrin sz dinlenen, hrmet edilen, fazilet sahibi bir
devlet adam olarak yaad. P adiahn daim a yannda, mec(1) k ., 344 a; Hasn ., bu bilgiyi k .den aynen alp babam kendisine niin
mansb almadn sorduunda... eklinde tekrar etm itir (356 a).
(2) k ., 341 a; Felek nice mddet dnmeli ki onun gibi bir kabiliyet meydana ge
tirsin (Latifi, 55 b).
(3) k ., 341 a; bu meclis iin bk. II. airlerin toplant yerleri, a) uar Meclisleri.
(4) Mstakim-zde, Tuhfe-i hattati. s. 148.
(5) k ., 74 a.
(6) T. Gkbilgin, slm Ans. C af e r . mad. s. 8.

54
slerinde ve sohbetlerinde beraberinde olurdu. Kendisi de edebiyatla u
rat iin airleri korurdu. kram ve bahii boldu. Devrin airleri mec
lislerinden eksik olmazlard. Bunlardan Zati, Mesihi ve Makali en tannmIardrC).
S. Bayezid devri sonlarnda meydana gelen yenieri isyannda, eh
zade Ahm ed taraftar olduu iin evi yamaland ve ertesi gn ni
anclktan azledildi (918/1512). Kendisine balanan gnde 100 ake te
kat maan da almak istemedi(2). S.Selim padiah olduktan sonra C afe r
.yi yeniden niancla getirdii gibi, kardeini kendisine tercih ettiini
de unutarak ok hrmet gsterdi, iltifatn esirgemedi.
Devrinde inas yannda, hattnn gzellii ve iiri ile de tannmt
(3). S. Bayezid adma 899/1493 ylnda yazlm Heves-nme adl mes
nevisi bilhassa hretini temin eden eseridir. Aslnda bir stanbul ehrengizi olan bu mesnevi, stanbulun Ayasofya, Fatih, Yedikule ve bu
ralardaki eserler ve bilhassa Kathanenin tasvirini yapar. Burada
kurulan iki meclisini ve gzelleri anlatr(4).
S. Bayezid vezirlerinden Sf mahlasl Ksm Paa, ihtiyar bir ka
dnn evlatl olarak bytlm ve M evlana Cezeri-zde Vefay ta
rafndan yetitirilmitir. Vefaynin lm zerine M ahmd Paam n hiz
metine girdi. Onun himayesiyle S. M ehmedm defterdar, sonra
Amasyada ehzade Bayezidin defterdar ve sultan olunca da veziri oldu.
Tekade ayrlp Selanik sancak beyliine gnderildi ve burada ld(5).
Devrinde iiri ile hayli hret kazanmtr. Ekser iirleri Ahmed
Paaya naziredir. iirde mesel sylemeyi Osmanl edebiyatnda ilk defa
Safi denemi, sonra Necati, bu iin stad olmutur(6).
S. Bayezid devri airlerinden Bihiti Sinan ., Padiahn hi
mayesinde iken uygunsuz bir hareketi sebebiyle ldrlmek korkusundan

( 1) M esihi'nin divan katiplii istemek iin sunduu kasidesi mehurdur:

Hb- gafletden uyanmaa uyn- ezhr
Her seher su sepeler yzlerine ebr-i bahr
0Haan 231 b).
(2) Takpr-zde, akik-i Nu'maniye. Mecdi Ef. tere. st. 1269. s. 335.
(3) Osmanl lkesinde nianclkta onun benzeri gelm em itir (L atifi, 42 a).
(4) A. S. Levend, Trk Edebiyatnda ehretgizler ve ehrengizlerde stanbul. st. 1958. s.
63. S. N. Ergun, Trk airleri. st. c. II. s. 882.
(5) Sehi Bey, 13 a.
(6) Haan ., 146 b; Knh'l-ahbar, 150 a; Latifi, 75 b.

55
rana kam ve Hseyin Baykara'ya snmtr. Burada Cami ve Nevai
ile mnasebet kurdu. Meclislerinde ve sohbetlerinde bulundu. Hseyin
Baykara Bihitinin affn rica etmek zere S. Bayezid&bir eli gnderdi.
Bihiti, Padiahn affn temin edince N ev' ve Caminin efaat mek
tuplar ile stanbula gelerek tekrar S. Bayezidin hizmetine girdi(')- San
cak beylii verildi(2).
Bihiti, Padiahn ok takdirini kazanm bir airdi. Hayli iltifatn
ve ihsann grmtr. Affedilip randan dndkten sonra da Padiaha
yaknl Sancak beylii ile stanbulda ayrlncaya kadar srmtr.
Zamannda iiri ile hret kazanmt. Be mesneviden meydana gel
mi bir Hamse sahibidir(3). Ayrca S. Bayezid ve S. Cemin mcadelesine
dair kk bir tarihesi vardr.
S. Bayezidin yakm ilgisini gren airlerden biri de aker Sinan
B eydir. Yenieri iken stanbul su-bas olmu, sonra Padiahn silahdarl ve Sancak beyliine tayin edilmitir. S. Bayezidin sevgisini ka
zandndan daima himaye edilmi, ihsann ve lutfunu grmtr(4). Pa
diahn meclislerine kabul olunurdu. Ho-sohbet, zarif bir kimse idi.
Sakal erken aard iin boyard. Bir gn Padiah meclisinde ko
nuulurken, S. Beyazid, sakalnn boyasn kastederek Bu nuru niin zul
mete koyarsn demi. Hazr ceVap bir ahs olan akeri, Ben yam bi
lirim, sakal ise yalan syler. Onun iin yzne kara ekip intikam aldm
diye cevap verir. Bu zarafetini pek beyenen Padiah, akeriye iltifat
etmi ve maan ykseltmitir^).
dris-i Bitlisinin olu Fazl mahlasl Ebl-fazl Ef. de 5. Bayezidin
himayesini gren airlerdendir. Miieyyed-zdenin mlzimi olduktan
sonra kadlk istemi, fakat Rumeli kazaskeri Mustafa Habib Ef., Molla
drisi sevmediinden olunu Rum elide Bronik kadlna tayn etmitir.
Az sonra M iieyyed-zde tekrar kazasker olunca izzet ve ikram ile s
tanbula getirtti ve Anadolu defterdar yapt. Soma Rumeli defterdarlna
tayin edildi(6). Bu vazifelerde iken S. Bayezidin de dikkatini
(1) Sehi Bey. 73 b; Kinll-ahbar 193 a; Fazla bilgi iin bk. S. N. Ergun, Trk airleri, c.
11. s. 794.
(2) k ., 71 b; Hasa ., 61 b.
(3) Hamse mesnevileri: Vank u Azra, Yusuf u Ziileyla, Hiisn-i Nigar, Sheyl ii Nevbahar,
Leyli vii Mecnun (Latifi, 39 a); Sehi Beye gre Nizami Hanisesini tercme etmitir (73 b).
(4) Kiinhiil-ahbar, 193 a; Osmanl Mellifleri, c. II. s. 134.
(5) L a tifi 41 b.
(6) c 243 b; Haan 198 b.

56
ekerek himayesine girmitir. Padiahu meclislerine girerdi. Bu arada
Padiaha kasideler de sunmu, iltifatma, hediyelerine nail olmutur^).
Yine bu devir airlerinden shak-olu K ara eydi, Padiahm tak
dirini kazanm airlerdendi. Sahn mderrisliine kadar ykselmitir. M
derrisken Padiahm takdirini ve iltifatm kazanarak stanbul kadlna
tayin edildi. dilde iir yazmaa muktedir bir airdi(2).
ami Mustafa Bey, Padiah hizmetinde uzun zaman alm ve nihayet
sancak beyi olmutur. Fakat Modon kalesini denizden korumakla vazifelendirildiinde baarszlk gsterdii iin bir ok gemici ile birlikte hap
sedilmi, ancak kale alndktan sonra serbest braklmtr. Bu hadiseden son
derece mteessir olan Mustafa Bey, bir mddet sonra lmtr(3).
S. B ayezide sunduu kasideler iinde karanfil redifli kasidesi
mehurdur^). Gzel iirleri vardr. Bilhassa bu beyti zamannda be
enilmi, dillerde dolamt:

Yetmez mi tem-y ceml el de sunarsn

Ey k- mihnet-zede bulduka bunarsn(5)
S. B ayezidin dindar bir padiah olmas sebebiyle devrinde, tarikat
eyhlerinin, hocalarn itibar kazanmalarna ve Saraydan iltifat gr
melerine sebep olmutur. Tarikatlardan mevlevilie meyli vard. Galata
mevlevihanesi eyhi Sinoplu Safayi D ede, iltifatn kazanm airlerden
olmutur. D ivan\m Padiah adna tertib etmitir(6). 910/1504de
Konyaya giderek Mevln trbesine trbedar olan Lokmani D ede (. 925/
1519). stanbulda bulunduu sralarda Padiah'n beendii airlerden
idi. Menakb- sipehslr adndaki eserini S. B ayezide sunarak hayli izzet
ve ikram grmtr(7).

Bir dier mevlevi airi Den>i Ferruhi, ilim ve irfandan pek nasibi
olmamasna ramen Padiahm takdirini kazanmtr. iirinde de bir g
zellik yoktu. S. Bayezid farsa bir beyt sylemi ve nazire yazmas iin
Ferruhiye vermitir. O da beyti tanzir edip Padiaha sunmutu(8).
(1) Ak ., 243 b.
(2) k ., 204 a.
(3) Seli Bey, 34 b.
(4) Latifi, 6 8 b.
(5) Hasa ., 134 a.
( 6 ) Latifi, 77 b; Knhi' l-ahbar, 194 a.
(7) Esrar Dede, 103 b.
( 8 ) k ., 242 b; Latifi, 90 a; Osmanl Mellifleri s. II. s. 364.

57
Bu devirde randan gelmi yabanc airlerden S. B ayezid tarafndan
beenilen ve korunan iki ahs sayabiliriz. Bunlar Basiri ve ah Muhammed Kazvinidi.
Basiri (941/1535), Alaca B asili diye hret yapmtr. Uurlu-olu
M irzanm elisi olarak S. B ayezid. e gelmi ve o sralarda M irza lnce
stanbulda kalmtr. S. B ayezidden ok hrmet ve itibar grm, Pa-

diahn meclislerinde bulunmu, ayrca devrin byklerinin de ko

naklarna devam ederek himyelerini kazanm. Ho-sohbet, neeli bir
ahst. Trk airleri ile mnasebeti vard. air toplantlarndan eksik ol
mazd. Trke iirler de yazmtr('). skender .nin musahibi ve nedimi
olmutu. Her meclisinde hazr bulunur, latifeleri ile meclisleri ssler ve
syledii hicivleri okurdu(2).
Osmanl lkesine gelmeden iirleri ile mehur olmutu. Hseyin Baykaranm da himayesini kazanmt. Cami ve N evinvn dostu idi. Anadoluya onlarn mektuplar ile gelmitir. N evi Divann Osmanl lkesine
ilk getiren odur(3).
ah Muhammed Kazvini ise, hekim olarak S. B ayezide yaklamtr.
Memleketi olan Kaizvinden karak Mekke ve M edineyi dolaarak, gez
dii yerlere ve tbba dair yazd risaleleri Padiaha gndermitir. Nikriz
hastalndan muztarib olan S. B ayezid, hretini duyduu ve ri
salelerinden tand ah M uhammedi adam gndererek getirtmi,
Saraya almtr. Hekimliinden memnun kalm, ok izzet ve ikram gstermitir(4). Bu derece yaknl kskanan dier hekimler, ehzade S.
Selim\e mnasebeti vardr diye saraydan uzaklatrlmasna sebep ol
dular. Eski itibarn ancak S. Selim devrinde tekrar kazand.
S. B ayezidin yakn ilgisini, iltifatn gren ah Muhammed, he
kimlii yannda iiri ve nesri de olan bir ahsiyetti. Asl hretli devrini 5.
Selim zamannda yapmakla beraber, S. B ayezid devrinde de Padiaha riseleler sunmu, farsa ve trke iirler yazmtr.

Bu devirde Saray tarafndan takdir edilerek itibar edilmi airler ya

nnda Padiahn houna gitmeyen ve iltifatn esirgeyerek reddettii a
irler de olmutur. Bunlar Firdevsi-i Rumi, Likayi ile Tezkirecilerin ri
vayetine gre Hamdullah H am didir.
(1)
(2)
(3)
(4)

Ahdi, 64 b.
Sehi Bey, 87 b; k ., 67 b.
Latifi, 38 4 .
k ., 304 b.

58
Firdevsi-i Rum, Firdevsi-i Tavil veya Uzun Firdevsi diye de anlr.
Zamannda iyi bir tahsil grp pek ok ilim renmi ve krk kadar eser
yazmtr('). S. B ayezidin emri ile yazd Sleyman-namede Hz. S
leym ann hayat ve menkbelerini anlatr. Fakat, Firdevsi, ak hikayeleri,
dini hikyeler, kahramanlk hikyelerinden baka, tb, astronomi, felsefe,
tarih, hendese gibi bir ok ilimlere ait bilgiler vererek eserine an
siklopedik bir mahiyet vermitir. Nesir ve nazm kank yazlm, 360
czden meydana gelen eserin(2) yazl srasnda, S. Bayezid, Fir
devsinin rahat almas iin emrine ktipler tayin etmitir. Eser ta
mamlanarak Padiaha sunulunca, fazla hacimli bulunmu, stelik put
perestlere ait hikyeler de ihtiva ettii iin iyi karlanmamtr. Padiah
eseri 80 cze indirerek gerisini yaktrmtr. Bunun zerine eserinin an
lalmadna kzan Firdevsi, birka uygunsuz beyt syleyerek rana kamtr(3).

Tezkireler, herhalde eseri grmeden Siileyman-namenin deersizlii

zerinde sz-birlii etmilerdir(4). Halbuki, eser, D ede Korkudu andran
temiz, akc bir slubla yazlmtr. Firdevsi herhalde, halkn okuyacam
dnerek byle bir dil kullanmtr. kinci bir zellii de Efrasiyab-
Trk adn verdii Alp Er Tungaya geni yer aymak suretiyle milli bir
mahiyet arzetmesidir. S. Bayezid gibi sofu bir hkmdar, byle putperest
bir kahraman ven ve ayrca Tevratdan da hikyeler nakleden eseri
kabul edememitir(3).

(1) F. K prl, slm As. Firdevsi mad. s. 651.

(2) K aynaklar eserin cz adedi iin eitli rakam lar verm ilerdir; Latifi, 360 c. (89 b);
Hasn ., 380 c. (197 a); Kiinln'il-ahbar 360 c (194 b); Ktib ., 330 c. (Kef-el
Znun c. II, s. 1026) olduunu sylerler. E ser, halk arasnda her akam bir cz o k u n
m ak hesabyla 360 cz olarak yazlm tr. (Osmanl Mellifleri, c. II. s. 357; V. M.
K oc^trk. Biiyiik Tiirk Edebiyat, s. 300).
(3) Latifi, 89 b; Haan ., 197 a; Kiinhl-ahhar, 194 b; Osmanl M ellifleri, c. II. s. 357.
Firdevsi 909/1503 ve 914/1508 yllarnda B alkesirde eser y azm olduuna gre, ih
tim al 5. Bayezidi hicvettikten sonra hem en m em leketten ayrlm am , belki bu tarihten
sonra S. Bayezid in son senelerinde ran a gitm i olacaktr (F. K prl, Islm As. Fir

devsi mad. s. 651).

(4) Kitab- M nzelde ne kadar ksas ve ahbar ve lem de ne kadar hikyt ve esm r var
ise ilm -i hikm et, hendese ve ncum ile anda dere e d p (L atifi , 89 b); iiri kelm -
m evzun m akulesindendi (Haan ., 197 a); P adiah eseri okuyup hafiyattan tem izleyi 80 cilde indirsin deyince , bugn bir nshas bile kalm am , unutulm utur.
N e olurdu her air liyakatine gre bir m ahlas alsayd. Firdevsi-i T u siye zenm eseydi
(K nhl-ahbar, 194 b).
(5) V. M. K ocatrk, Byk Trk Edebiyat, s. 301.

59
S. B ayezidm beenmeyip, iltifatn esirgedii ikinci air Likyi, s
tanbulda bezzazistanda sahhaft. iiri zamannda beenilmemitir(').
Fakat Ahmedi'nm Yusuf u Ziileyhasna nazire demee heves etmi ve
eserini tamamladktan sonra Padiaha sunmutur. S. Bayezid, kitab gz
den geirmi ve ehil olmayan bu gne emr-i muazzama mbaeret etmesn diyerek reddetmitir(2).
Akem seddinin kk olu Hamdullah Hamdi (914/1508) de Pa-

diahdan iltifat gremeyen airlerdendir. yi bir tahsil grmesine ramen,

Hamdullah Hamdi, mderrislik veya kadlk gibi bir vazife almam, in

zivaya ekilerek yaamtr. Devrinin byk bir airi saylan ve bilhassa

mesnevide stad bilinen Hamdullah Hamdi, Cam iden ksmen tercme
etmek suretiyle meydana getirdii Yusuf ii Ziileyha adl mesnevisini Tezkirelerin rivayetlerine gre- nce S. B ayezide sunmu, fakat Padiahdan iltifat grmeyince adm eserinden karmtr(). Bylece Padiahdan yardm gremeyen Hamdi, paras olmadndan eserini mstensihlere yazdramaz, kendi hatt ile yazar satarm(4). M ellif hatt
olduu iin de eser, zamannda hayli pahal satlrm.

Yavuz S. Selim Saray (918-926/1512-1520):

S. B ayezid IIin olu olan Yavuz S. Selim, saltanatnn ok ksa sr
mesine ramen, Osmanl mparatorluunun byk padiahlarndan bi
ridir. Babasnn hayli hareketsiz geen devrine kar, S. Selimm sekiz yl
sren saltanat seferler ve zaferlerle gemitir.
Hiddetli, sert, abuk kzan bir yaradla sahipti. Bir ie karar ver
meden nce ok dnr, fakat bir kere karar verdi mi, kimse bu ka
rarndan dndremezdi. Sekiz ylda sekiz veziriazam deitirmi, bun
lardan K oca Mustafa Paa, Dukakin-zde Ahm et Paa, Yunus P a a y

(1) air Nidayi onun hakknda bu kt'ay dem itir:

Seniin gibi diyeydim i'ri ben de
M eze olup ele hret bulurd
E ger evsafn divne yazsam
G eyik destan ol vaktn olurd
(Latifi, 101 a).
{2) Latifi, 101 b.
(3) Latifi, 49 a; Hasa ., L a tifiden ald ayn rivayeti -k .den aldklarnda da y a p
t gibi- babasndan duyduu eklinde tekrar etm itir (85 a).
(4) Haan ., 85 a.

60
idam ettirmitir. Ahmed P aay haneri ile bizzat kendi vurmutu. Bu sebeble zaman airlerinden biri bu beyti sylemitir:
Rakbn lmesine re yokdur
Meer vezir ola Sultan Selne
Amasyada yenieri isyanna kartndan phe edince, ok sevdii
nedimi Tci-zde C afe r .yi bile ldrtmekten ekinmemitir. Kzd
zaman vezirleri, dverdi. Yalanm yakalad oban Mustafa Paa, ran
seferinde baarsz grd veziriazam H ersek-zde Ahmet Paa, Piri
Mehmed Paa, bizzat onun tarafndan dvlmlerdir.
Devrinde vezirler, daima lm korkusu iinde yaamlardr. G
vendii ve takdir ettii Piri M ehm ed Paa bir gn, naslsa bir gn bir ba
hane ile beni ldreceksin, bir an evvel halas etsen mnasiptir diyerek
korkusunu belirtmi, padiah ise, bir zaman glm, sonra benim dahi
muradm budur, lkin yerini tutar bir adam bulunmaz diyerek iltifat etmitir(').
Fakat bu sert idaresi sayesinde S. B ayezid zamannda iyice dur
gunlaan ve geveyen devlet idaresine eki-dzen vermi, asayii sa
lam, mparatorlua bir hareket' getirmitir. Ksa saltanat daima se
ferlerle gemitir. Anadolu iin gerek bir tehlike olarak grd, Snn
halk iinde iilii yaymaya alan ah sm aili bertaraf etmitir.
Bir taraftan askeri dehas sayesinde zaferler kazanp mparatorluun
emniyetini salarken, dier taraftan edebiyat ve kltrn de yaylmasna,
yerlemesine hizmet etmitir. Tebriz fethinde ran air, alim
sanatkarlarmdan birka yz kiiyi toplayp beraberinde stanbula ge
tirmii2), bunlar sayesinde Osmanl sanatkarlarm yetitirmee, Fatih S.
Mehmedin btn gayretine ramen hala revata olan Acem ilmine, iirine
ve dier sanat kollarna kar Osmanl iir ve kltrnn inkiafna a
lmtr. Bu gayretlerine ramen halkn ranllara stad nazar ile bakp on
lar, Trk sanatkarlanna tercih ettiini iidince zlm, bu zntsn
aka nedimi H ayali .ye aklamaktan ekinmemitir^1). randan ge
tirdii sanatkarlar arasnda ah M ehmed, A bdulgani, D ervi B ey ad
larndaki ressamlarla, A laeddin M ehmed, M asur B ey, eyh Km il, Ali
B ey, A bdulhalik adlarndaki nl nakkalar vard. A yrca babas dev

C1) . H. 7 -iiarl, C. II, s. 303.

(2) . A ltunda, Islm Ans. Selim 1. mad. s. 427.
(3) Ak ., 332 a.

61
rinde Trkiyeye gelen ve ehzade Ahmed in Amasyada yannda bu
lunan ah Kulu.yu stanbula davet ederek ba-nakka tayin etmiti. Ken
disinin de resim yapt rivayet edilir. Hatta ah smail ile olan aldran
savan yal boya ile resmedip Venedik Cumhuriyetine hediye olarak
gndermitir(').
Tebrizden getirdii sanatkarlar arasnda Neyzen eyh M uradla.
mam Kuru ve Mehmed Kasm, Kanuni ahmeran, Maksud, kemence s
tad ah Kulu vard(2). Osmanl lkesinde yetien musikiinaslardan
Fehmi, iyi kopuz alan Saar i bu devrin nl stadlarmdan idiler. S.
Selim, seferlerden arta kalan zamann meclislerde airlerle musahabet et
mekle, musiki meclisleri tertib etmekle geirirdi.
Devrin byk alimleri arasnda S. Bayezid devrinde hretini yapan
M eyyed-zde Abdurrahman Ef., Zenbilli Ali Ef. namyle anlan Ali C e
mali Ef., bn-i Kem l seferlerde de beraberinde olmulardr. Ali Cemali
Ef., btn saltanat boyunca eyhlislam kalm, birok meselede Pa
diahn hiddetini teskin etmi, szn dinletmi bir bilim adamyd, S.
Selim, ona hep sayg gstermi, fikirlerine deer vermitir.
Yapt seferlerin tarihini yazdrmaa ehemmiyet verir, seferlerine
yanmda airleri ve tarihileri beraber gtrrd. Kem lpaa-zde,
Revn, Halm, Siicd, Tli, Giivht, Fehmi, Nihl daima beraberinde
idiler. Bunun neticesi olarak birok Selim-nme yazlmtr^).
S. Selim devrinde iir ve edebiyat da hayli inkiaf etmiti. Daha Trab
zonda ehzadelii zamanndan itibaren etrafna pek ok air toplanm,
kaside ve eser sunanlar caize ve ihsanlan ile memnun etmitir. Kendisi
de iir yazard. Fakat daha ziyade farsa iir yazmay tercih etmitir. Bu
iirleri bir divan halinde toplanm t r('). Divan edebiyatnda farsa divan
tertib edip, trke divan olmayan tek airdir(5). Trke iirleri olduu
baz kaynaklarda zikredilir ve rnekler verilirse de, bu iirlerin S. Selim e
ait olduklar phelidir(6).
(1) U zunarl, C. II, s. 619.
(2) U zunarl, C. II, s. 6 1 1.
(3) Bu Selim -nam eler iin bk. H am m er, C. III, s. 3; A. S. Levend, G azavat-m m ehr. Ank.
1956; F. E. K aratay, Topkap Saray Mzesi Ktphanesi Trke yazmalar katalogu.
st. 1961.
(4) Farsa Divan A. N. Tarlan tarafndan tercme edilmitir. (Yavuz S. Selim Divan. st. 1946).
(5) Latifi, 27 a.
( 6 ) Hi trke iir dem em itir. O nun adna sylenen trke iirler onun deildir, if
tiradr. (Sehi Bey, 14 b; Latifi, 28 a).

62
Zamannda iirler hret bulmu, takdirini ve iltifatn kazanm, hi
mayesi altna girmi pek ok air vardr. Bu arada bilhassa ilmi ile de h
ret yapan M eyyed-zde, Kem lpaa-zde, Taci-zde Cafer . saylabilir.
Rem zi mahlasl Piri Paa, Zeynel Paa aym zamanda iirle de megul ol
mulardr. Hizmetinde uzun yllar geiren, nihayet nakibl-eraf tayin et
tii Seyyid Mahmud Emiri, hayli ihsann iltifatn grmtr('). S.
Selim in harem-i hasnda yetimi Sadrazam H ersek-zde Ahmed
P aa mn olu ir Ali Bey, sarayda kapc-ba ve mirahur olarak pa
diahn hizmetinde bulunmutur(2). S. B ayezid devrinde saraya alnarak
yetitirilen Asaf-name sahibi Lutfi Paa da padiahn ok makbul tuttuu
ahslardand^1). Bunlarn hepsi Padiahn yakn evresine dahil olup i
irleri ve dier kabiliyetleri ile mehur olmulardr. Trabzonda eh
zadeliinden itibaren nedimlerinden olan Halimi eleci, H ayali Abdlvehhab elebi, Revani; seferlerine beraberinde gtrd Siicd,
Talii, Giivh, shak ., Nihali Cafer ., Fehmi; meclislerine alp iltifat
ettii kri, Sga ; ulufe verip koruduu Zati, Ahi ., Taci-zde Sadi .,
Lam ii, Mu ammayi; yabanc airlerden ah Muhammed Kazvini, D ervi
emsi, ah Kasm S. Selimin evresinde toplanm, izzet ve ikram gr
m veya uzaktan himayesini kazanm airlerdir.
S. B ayezid devrinde ilmi ve ahlak ile kendini tantp Rumeli Ka
zaskerliine kadar ykselen M eyyed-zde Abdurrahman Ef. (. 922/
1516), S. B ayezid IIin son gnlerinde yenieri isyan srasnda evi ya
malanm ve kazaskerlikten azledilmiti. S. Selim I. tahta getikten sonra,
onun S. Ahm edi kendisine tercih ettiini unutarak izzet ve ikram gs
termi, tekrar kazaskerlie tayin etmitir. Padiah kendisine ok hrmet
eder, daima meclislerinde, sohbetlerinde hazr bulundururdu. ah smail
zerine yaplan seferde, Cafer ., ile daima padiahla beraber bulunmu,
sonradan erkandan ounun azledilip yerine yenilerinin tayin edildii s
rada M eyyed-zde, S. Ahmed taraftar olmakla sulanmtr. Her ne
kadar bu ikayeti yapanlar ldrldlerse de az sonra M eyyed-zdede
azledildi (920/1512)(4).
(X) Latifi, 31 b; A k 60 b.
(2) A k ., 317 a.
(3) Sehi Bey, 25 a.
(4) aldran seferi dnde M iieyyed-zde'nin ehzade S. A hm ed taraftar olduunu bil
d iren b ir m ektup okla Padiahn adrna atlm tr. S. Selim / bu m ektubun kim in ta
rafndan yazlabileceini Miieyyed-zde'ye sorm u, o d a M olla Grz ve talebelerinin
yapabilecei cevabn verm itir. H akikaten m ektubun m sveddesi bulunm u, Molla
Grz azledilip iki talebesi ldrlm tr (U zunarl, C. I, s. 664; Haan ., 8 8 a).

63
Son yllarn stanbulda inzivada geiren M eyyed-zde Msr seferi
srasnda ld ve Eyb Sultana gmld(').
S. Selim, M eyyed-zdeyi ok takdir ederdi. lm nden sonra

her zaman Saltanatmz iki vcud- bi-nazir ile eref-pezir olmu idi.
Biri M eyyed-zde Abdurrahman E f.dir. Amma hayf u diri ki ebab
ikest olduu zamana rast geldik diyerek sevgisini ve iltifatn gsterm itir(2).
Zamannda cmertlii ile hret yapan M eyyed-zde, Ha temi mah
las ile dilde iirler yazmtr. 5. Selim e sunduu arapa kasidesi o
zaman ok mehur olmutu().
Bu devirde ilmi yannda iiri ve tarihi ile de tannm olan ve Ibn
Kem al diye de anlan Kem alpaa-zde (. 940/1534), sipahi iken ilme a
larak, M eyyed-zdenin de yardmyla derece derece ykselerek ni
hayet S. B ayezid medresesi mderrisi olmutu.
S. Selim I devrinde ran seferinden nce, iilik hakknda yazd ri
sale ile padiah pek memnun eden K em lpaa-zade aldran seferinden

dnnde 922/1516 da onu Anadolu kazaskeri tayin etti. Msr seferinde

padiahn yannda bulundu. Bu sefer srasnda yl kadar S. Selimin ya
nndan ayrlmayan Kem alpaa-zde Padiahdan ve gerek et
rafndakilerden daima hrmet ve itibar grmtr. S. Selimle onun ara
snda geen baz latifeler ve hikayeler bu sefer srasnda meydana
gelmitir^).
Bu sefer esnasnda Padiahm emriyle bn Tagribirdinin Ncumlzahire adl tarihini tercmeye balam ve stanbulda da devam etmitir.
Her gece sabaha kadar alp tercme eder, A -zde Haan .nin be
yaza ekdii ksmlar ertesi sabah para para Padiaha sunard(5).

(1) Osmanl Mellifleri, C. I, s. 355.

(2) Ak ., 321 a; Haan ., 8 8 a; Riyazi, 45 a.
(3) Ak 321 a.
(4) S efer dnnde bir vezirin atnn ayandan padiahn elbisesine am ur srar. 5.
Selini dehal vezirin ldrlm esini em reder. E trafndakilerin ricalar zerine balar.
Ertesi gn ayni hadise Padiahn atnn yannda giden Kemlpaa-zadenin bana
gelir. Fakat m olla bir hikaye anlatarak padiahn hiddetini yattrr. (Haan ., 32 a);
K aram anda iken frtnal bir havada 5. Selim, K aram an diyarnn bu kadar frtnal
oluunun sebebi nedir diye sorunca Kemlpaa-zde E fendim iz, buras M evlananm
diyardr. T a, toprak, rzgar onun akna sem aederler cevabn verir (Hasa ., 32
a; Riyazi, 19 b).
(5) Haan ., 32 a.

64
S. Selim in Kem alpaa-zdeye ona tevecch lmne kadar devam

etmitir. Msr seferi dnnde yine meclislerine girdi. Bu sohbetlerden

birinde S. Selim, ehzade S. Sleyman da yanma anp, ona baz nasihatlar etmi, bu arada K em lpaa-zdeye de baz vasiyetlerde bulunmutur(').
lmi eserlerinden baka dilde iir de yazan K em alpaa-zdenin
itibar S. Sleyman devrinde daha da artmtr. eyhlislmla getirilmi,
efsanevi bir hret kazanmtr. Gnde 1000 fetva verdii ve cinlerin bile
ondan fetva istedii rivayet edilirdi(2). 300 den ziyade eser sahibidir.
Hemen her sahada risale yazmtr(3).
hretini S. B ayezid II devrinde yapan Taci-zde a f e r ., Yavuz S.
Selim in en muteber, takdir ve hrmet ettii adamlarndan olmutur. S.
Selim tahta geer gemez evvela stanbul civarnda k a d lk la r vermi, az
sonra da nianc yapmtr(4). Erdebil seferinde ordu ile beraberdi. Bu
sefer esnasnda d is Bitlisi, H alim i . ve Taci-zde C a f e r . Padiahn
daima yannda idiler. S. Selim onlarla grr, fikirlerini alrd(5). aldranda esi edilen ah sm ailin kars T a d H anm Padiah C a f e r
.ye vemi ve yine bu sefer srasnda Rumeli kazaskerliine getirilen
Zeyrek-zade Rukneddin Ef. yerine C a fe r . Anadolu kazaskerliine tayin
edilmitir (920/1514)(6).
Bylece Padiahn gzdesi durumuna giren C a fe r .nin, sefer d
n Amasyada kland srada talii birden dnd. Sadrazam is
temeyen yenieriler C afe r ve Halimi .lerin nasihatlerini dinlemeyip
isyan ettiler. Bunlarn ve vezirizamn evlerini yamaladlar. Yenierileri
tevik eden Dukakinzde Ahmed Paa hemen asld ise de hadise ka
panmad. Padiah stanbula gelince iin i yzn aratrd. Hain
Ahm ed Aa, bir ka kii ile birlikte C afer .ye de iftira edip idamma
sebep oldu. S. Selim, sulu bulduu bu ahslar hemen astrm, ok
takdir ettii C a fe r .nin idamn ise bir m ddet geciktirmitir. Bir gn
meclisinde slam askerini isyana tevik edenin cezas nedir diye so r

(1) . Parm akszolu, Kemalpaa-zde mad. s. 564.

(2) Latifi, 31 a.
(3) P ek o k eseri vardr. yle ki douundan lm ne k ad ar giinde bir c z eser yazm
olduu hesaplanr {Ahdi, 21 b).
(4) Sehi Bey, 28 a; Latifi, 42 a.
(5) Ak ., 7 4 a; Haan ., 6 6 b.
( 6 ) T. G kbilgin, Cafer . s. 9.

65
mu, C a fe r Vde eer sabit olursa, katildir. cevabn vermitir. By
lece kendi idam hkmn kendisine verdiren S. Selim 921/1515 de ldrtmtr(').
C afe r . ldrleceini anlaynca padiaha baz hikayeler anlatm
Harun R eidin veziri Cafer Bermeki' yi ldrmekten nadim olduunu
ihsas etmi, fakat padiahn gazabn nleyememitir. Hakikaten S. Selim,
sonradan piman olmu etrafna niin hapsettirmediniz diye kmtr
0.
Padiahn bu pimanl uzun zaman devam etmi, sk sk devr-i sal
tanatmz iki vcud- bi-nazir ile eref-pezir olmu idi. Biri M iieyyed-zde
Abdurrahman E f dr. Amma keyf diri ki ebab ikest olduu za
manna rastgeldik. Biri dahi Taci-zade C a f e r .'dir. Lkin sad-hezar
efsus ki hrmen-i mrn tnd-bad- gazab ile berbad eyledik demitir
(3).

Bir ara Bezzasistan civarndaki byk bir yangnn sndrlmesine

nezaret eden S. Selim, yanndaki veziriazam Sinan P aaya Bu C afer
.'nin erare-i ate-i ah- bi-gnahdr. Korkarm vcudumuzu ve sal
tanatmz yakp harap etm esin diyerek C a fe r Vyi bir trl unu
tamadm gstermitir(4).
Tezkirecilerin rivayetine gre-Cafer . lmnden birka gn evvel
air N ecm iye bir yeni gazel dedim ve iinden en ok bu beyti beyendim diyerek u beyti okumutur:
Ben ehd-i tg-i ak oldukda rh- yrda
Yumadan defn eylenz tenden gubr gitmesn
-Gerekten ykanmadan, kanl elbiseleri ile S. Selim camii yannda kendi
yaptrd Nianc mescidi yanma gmld(5).
C afe r . devrinde ok tutulmu ve sevilmi ahsiyetlerden biridir.
Bilhassa S. Selim devrinde ksa sren niancl esnasnda yanndan ayr
mad, daima meclislerine ald, fikrini alp, hrmet ettii gzdesi ol
mutur.

(1) Sehi Bey, 28 a; Ak ., 74 a; Haan ., 6 6 b; Riyazi, 45 a.

(2) Ak ., 75 b; A yrca bk. H am m er-PurgstalI, Devleti Osmaniye Tarihi. ev. M. Ata.
st. 1330, C. III, s. 149.
(3) Riyazi, 45 a; Hasar ., 6 6 b.
(4) Hasa ., 66 b.
(5) Haan ., 6 6 b.

D V A N E D E B Y A T I N D A E D E B M U H T L E R F.5

66
Farsa inas trke inasna, inas ise daima iirine tercih edilirdi.
Kasideleri de gazellerinden stn tutulmutur. iiri sade, ak tekellfszdr. Ak atei yoktur. Bunu Ca'fer Vnin kendisi de itiraf et
mitir. Bir gn padiahn huzurunda C a fe r . ben aka mnkirim
demi. S. Selim bu sizin iirinizden anlalyor cevabn vermitir(').
C a fe r .nin mretteb bir divan vardr. Arapa ve farsa 6 kasidesi
ile 29 trke kasidesi ve 104 gazelini ihtiva eden bir nshas Nuruosmaniye ktphanesindedir (No. 3811) (2).
S. Selim I devrinde Padiahn daima yaknnda bulunup, devlet ida
resinde en yksek m evkie kadar ykselen ve Rem zi mahlas ile iirler de
yazan P ir M ehmed Paa (. 939/1532), 5. Bayezid devrinde kadlklarda

bulunmuken somadan ilmiye mesleini terkedip hazine defterdar olmutu(3).

Yavuz S. Selim devresinde, padiahla birlikte ah smaile kar yaplan

sefere katld. aldran seferi dn, bu seferde gsterdii yararlklara m

kafat olarak nc vezir oldu. Fakat Amasyada yenieriler isyannda ve
ziriazam Ahmed Paa, Halimi . ve Taci-zde ile birlikte Piri Paann da
evi yamaland. stanbula dnldnde tahkikat sonunda vezirlikten az
ledildi, sonra bir mddet Yedikulede hapsedildi. S. Selim Msr seferine
karken stanbul muhafz tayin edildi ve bu sefer srasnda ldrlen Yunus
Paa yerine ama davet edilerek sadrazam oldu (924/1518). S. Selimin
lmne kadar bu makamda kalan Pir Paa, Kanuni S. Sleymanm ilk se
nelerinde, 929/1523 ylndaki azline kadar sadereti muhafaza etmitir.
Sonra Silivride uzlete ekildi ve Sadrazam brahim Paamn teviki ile
kendi olu tarafndan Edirnede zehirletildi (939/1532)(4).

(1) Hastn ., 6 6 b.
(2) D ivann tavsifi iin bk. stanbul Ktphaneleri Trke Yazma Divanlar Katalogu I s.
91; Y azm a D ivanlarn edisyon kritii m ezuniyet tezi olarak yaplm tr. Bk. M ahigiil
A kkoyunlu, Taci-zde C a'fer .'ni divannn Edisyon kritii. Ed. F ak. 1955. T r
kiyat Ens. t. 464.
(3) T. G kbilgin, XV-XVI. asrlarda Edirne ve Paa livas st. 1952. s. 92; Sehi, 24 a; La

tifi, 59 b.
(4) erafeddin T uran, slm Ans. Piri M ehmed mad. s. 560: lm ne Edirneli N azm i bu
tarihi dem itir:
,
o , /t

(939)

(Faizi, Zbdetl-ear, ehit Ali Haa Kth. 1877. 4 6 a).

67
Pir Mehmed Paa, drst, iyi
yllk saltanatnn ilk alt ylnda
n idam ettiren Yavuz S. Selim
yl veziriazamlk etmesi olgunluu

ahlak sahibi, muktedir bir vezirdi. Sekiz

yedi sadrazam deitiren ve bunlardan
gibi sertlii ile tannm bir padiaha iki
ve dirayetine delil saylr(').

stanbul muhafzlndan kanun hilafma ikinci ve nc vezirlerin

sras iken sadarete getirilmesi de Padiahn tevecchn gsterir.
Devrinde sadaretteki iktidar kadar iirde de hret kazanmtr.
Bazan ismini, bazen Remzi mahlasn kullanarak iir yazmtr(2). Bu
devre ait iir mecmualarnda ve Edirneli Nazm inin Cam iii-n-nezairinde
iirlerine tesadf edilir(3).
Zamannda stanbul, Silivri, Konya ve Belgradda mescit, medrese,
tekke, imaret gibi pek ok hayrat brakmtr. Mevlevi tarikatna mensup
olup konanda daima mevlevi cppesi ve kavuu giyerdi(4).
Pir Paa gibi 5. Selim in vezirliini yapm bir dier air de Zeynel
P aadr. Padiahla beraber seferlere katlm, Anadolu beylerbeyi olarak

Mercidabk muharebesinde (922/1516) ordunun sa tarafnda bu

lunmutur^). Msr seferi dnnde yolda sadrazam Yunus P aanin l
drlmesi zerine 2. vezir olan Zeynel P aanin sras iken S. Selim
ama gelene kadar veziriazam tayin etmeyerek bir mddet denemeyi ter
cih etmitir. Bu mddet zarfmda Zeynel P aay sadrazamla yeterli bul
mayan Padiah, stanbula haber gnderip, stanbul muhafz P ir P aayi
ama arp mhr ona teslim etmiti(6). Zeynel Paanin kadn el
biseleri giydirilip ordu iinde dolatrlmas, herhalde sra kendisinde
iken, P ir Paa' n sadarete getirilmesi zerine Padiahn houna git
meyen baz szler sylemesinden ileri gelmi olacaktr(7).
Zeynel Paa, farsa bilgisi ile mehurdu. limle ve airle u
ramaktan zevk duyard. Bu sebeple alim ve airlerle sk mnasebeti ol
mutur. Z eyneli mahlas ile iirleri vardr. Farsa ve edebi bilgilerdeki
kuvveti sebebiyle kimsenin iirini beenmez, hatalar bulurdu. Bir gn S.
(1) Haan ., 111 a; Z eka ve feraseti ile em salsiz b ir v ezirdi. O nun kadar kanun bilir
kim se Rum vilayetinde yoktur (Sehi B ey, 2 4 a).
(2) Latifi, 59 b.
(3) Osmanl Mellifleri, M ettep bir divanesi olduunu haber veriyorsa da k
tphanelerde yoktur (Bursal Tahir, c. II., s. 111).
(4) Sakb D ede, Sefine-i. Nefise-i mevleviye. M sr 1283. C. I, s. 121.
(5) H am m er-M . Ata. D evlet-i Osmaniye Tarihi IV. st. 1330. s. 194.
(6 ) Hammer, IV. s. 239; U zunarl, Osmanl Tarihi, C. II, s. 284-294.
(7) Haan ., 116 a.

68
Selim meclisinde yine bir iiri tenkit edince padiah, senin mahlasn

Dahli olsun diye latife etmitir(').

S. S e lim e yaknl Trabzonda Sancakbeyi bulunduu zamandan
balayan H alim (. 923/1517), ehzadenin musahibi, sonra hocas ol
mutu. Padiah olunca ayn itibar gsterilerek stanbula getirildi(2). Ri
vayete gre S. Selim, Halimi stanbula geldiinde bizzat karlam,
bahe kapsndan Saraya alp halini hatrn sormu, saltanata nail olduk
ama, dostlar halinden gafil olduk, byle saltanatda ne zevk olur demitir.
Halimi, lmne kadar Sultann hocas ve musahibi olarak hrmet ve iti
bar grm, gerek stanbulda ve gerek seferde bir an Padiahn yanndan
ve meclislerinden uzak kalmamtr. S. Selim e bu yaknl, devlet ri
calinin de hrmetini ve muhabbetini kazanmasna sebeb olmutur. Ve
zirler bile ilerini onun vastas ile Padiaha sunarlard.

M sr seferinde yine Padiahla beraber bulunmu, ordu am da k

lad srada 923/1517de lmtr. Cenazesinde S. Selim bizzat bulunmutur^).
Devrinde herkesin sevgi ve hrmetini kazanm olan Halimi, iyi ah
lak ve olgunluu ile tannmt. iir de yazar, fakat iirlerini kimseye
gstermez, herkesten saklard. Bu yzden iiri yaylmamtr(4).
Halim i gibi S. Selimin takdirini kazanan ve yannda ayrmad bir
baka air de Hayali, Adlvehhab . (. 929/1523)dir S. Selim H ayaliyi
de Trabzonda ehzadeliinde tanm, kad iken musahibi ve nedimi yap
mtr. Kardeleri ile mcadelesi srasnda Selanik kadlna tayin edilen
H ayaliyi sultan olduktan sonra stanbula getirtip, trl iltifat gstererek
badefterdarla tayin etti. Hayali, Padiah meclislerine devama balad,
Padiahn dert-orta oldu. Hazarda seferde beraberinde idi. aldran
Seferinden dnerken Am asyada klandnda, yenieri isyan se
bebiyle azledildi ise de(5) Padiah katnda itibarn hi bir zaman kay
betmedi- Sefer dnnde bir gn sohbet esnasm da Padiahn zntl
olduunu gren H ayali ., sebebini sormu, S. Selim Acem mlkne
sefer ettik, btn sanatkarlarn toplayp getirdik. Rumdaki stadlar ye
tiip onlar gesin istedik. Hl halkm z acem lere m racaat edip Rum

Sehi 24 b.
Latifi, 47 b.
L a tifi, 47 b; Knhl-ahbar 237 b.
Riyazi, 67 a.
(5) Sehi Bey, 32 a.

(1)
(2)
(3)
(4)

69
sanatkarlarna ba vurmazlarm diyerek zntsnn sebebini sy
leyince, Hayali ., bunun doru olmadn anlatp, sanat erbabnn isim
lerini saym, ustalklarn sylemitir. Padiah iddian isbat et deyince,
Hayali . btn sanatkarlarn en nadide eserlerini toplayp Padiaha gs
termi ve onu inandrp memnun etmitir(').
H ayali . S. Selimm lmnden sonra tekrar kad oldu ve S. Kanuni
Sleymanm ilk yllarnda zmir kads iken ldii(2).

Devrinde ilmi eserleri yanmda iiri ile de tannm airlerdendir. U

dilde iirleri vardr. iirlerinden bazlar H ayali B eye isnad edilmitir.
Ondan bahseden kaynaklar bir Leyli vii Mecnun mesnevisi olduunu sy
lerlerse de eser bugn ortada yoktur(3).
Yine ehzadeliinde S. Selime intisab edip Padiahl devrinde de
muhitinden ayrlmayan bir baka airde Revani Ilyas .dir (. 930/1524).
stanbula S. Selim / ile beraber gelmi ve Yenibahede ota ku
rulduunda M eyyed-zde ve Abdi .nin yannda at zerinde hararetle
Padiahn medh senasn etmi, sevincinden boynundaki tlbendi
karp havaya atmtr(4). Clusundan sonra Revani matbah katibi, matbah
Emini ve Surre emini olmutur, S. Selim in Msr seferinde musahib ola
rak Padiahm beraberinde bulunmu ve sunduu b e f' redifli bir kaside
bu scak iklimde garip karlanp Padiahn houna gitmeyince, ayn se
fere itirak etmi olan Siicudi bir beyt sylemi, Revani de bu latifeye, o
sralarda ihtiyarlktan beli iki kat olmu Scclnin bu halini telmih ede
rek u cevab vermitir:
Yzn tokunmadk yer yok cihanda
Anunn dediler sana Scd(-)
Surre emini olarak Padiahn Kabe fakirlerine gnderdii altnlar
gtren Revani, altnlarn hepsini fakirlere datmamak ve zimmetine ge
irmekle sulanm, hatta zamann airleri dnnde gzlerinin has
talanmasn bu hadiseye balayarak bu ktay demilerdir:
Mselmanlk mdr bu kim Revn
Unutdun kabeye varal hakk
(1) A ., 332 a.
(2) Seii Bey, 32 a.
(3) Seli, 32 a; Latifi, 53 b; Riyazi, 67 a; Osmanl Mii., C. I, s. 357; A. S'. L evend. Avap,
Fars ve Trk Edebiyatlarnda Leyla vii Mecnun Hikayeleri. Ank. 1959, s. 358.
(4) A k ., 297 a.
(5) Latifi, 64 b; Haan ., 120 a.

70
Ne gam ger dinne noksan gelrse
Hele dnyna etdrdn terakki
ine kan olup turd gzne
Seni ahr onarmaz K abe hakk
R eva n de bu dedikodular zerine u ktay sylemitir:

Be R evn gr a neler derler

Bal tutan barman yalar derler
Kabeyi bylece ziyret eden
Dn dnysn yapar derler(')
Btn bu dedikodulara ramen S. Selim R evani den sevgisini ve te
vecchn eksik etmemitir. K abe dnnde Ayasofya mtevelliliine
tayin etti. Revani mtevelli iken adna bir mescit ve yanna odalar yap
trd. Bir gn tesadfen inaatn nnden geen Padiah, mescidi kimin
yaptrdn sormu, Revani kulunuzundur dediklerinde glerek Aya
sofya byk bir binadr, ylda byle nice mescid yaptrsa baid deildir
demitir(2).
Devrinde Zati ile iirlerinde baz benzerlikler bulanlar ikisini de sirkat-mana ile sulamlar. Bu yzden airlerden bazlar, bu arada Sehi
Bey, latife yollu ktalar, beyitler sylemilerdir().
Revani, S. Selim devrinin byk airlerinden saylr. Zamann iret
ve sohbetle geirirdi. Sultan Selim adna gl, serv, bef, benefe edifli ka

sideleri vardr. Gazelleri mestanedir. Saki, arap, mey, meyhane tasvirleri

iirlerinde ok kullanlmtr. iir sanatlarna hakkyla vakft. ret-name
mesnevisinde sohbet ve iret adabn anlatmtrC). Mretteb bir divan sa
hibidir^).
Padiahn Irak ve Msr seferlerinde beraberinde olan airlerden biri
de Scd' dir. Pir Paa ve C a fe r . tarafndan yetitirilmi, divan ka

(1) Haan ., 111 b; Latifi. 60 a.

(2) Haan ., 1 11 b.
(3) B hususta bk. C. airlerin toplant yerleri. I. ara meclisleri.
(4) Ak ., 297 a; Latifi, 60 a; Hasa ., 111 b; Kiinhu l-albar, 238 a.
(5) D ivan nshalar iin bk. st. Ktphaneleri Yazma D ivanlar Kat. s.
m ualarndaki iirleri iin bk. A. N. T arlan, iir M ecmualarnda XVI.
Divan iiri Fas. 4, s. 10-22; D ivannn edisyon kritii E d. F akltesinde
plm tr (S. nceolu, Revani Divannn Edisyon Kritii. 1 9 6 1. T rk iy at

97; iir m ec

ve XVII. asr
tez olarak y a
Ens. T. 581).

71
tibi, sonra silahdar katibi olmutur. Rind-mereb, derya-dil bir kimse idi.
ok iki ierdi. Bu yzden kendisine Sucu iti derlermi('). S. Selim Msr
seferine karken fetihlerini yazmak zere Scd ve Tlif yi de be
raberinde gtrmt. Sefer srasnda R evn? nin sunduu B e f ka
sidesinin hoa gitmesi zerine, Scd bu beyti sylemiti:
Souk szlerle tondurdun cihn
Bana tolular yasn Revn-)
Bu sefer esnasnda hayli ihtiyard, beli iki kat olmutu. shak Vnin
Selim-namesine zeyl olarak, Msr fethine kadar yazd Selim-namesi(3)
Padiah tarafndan beenilmemitir. Esasen iirde pek fazla kudreti
yoktu. Daha ok nazire sylemitir(4). Buna ramen Pir Paa ve C a fe r
.ye yaknl sebebi ile S. Selim e yaklaabilmitir.
Msr seferinde Padiahn maiyyetinde bulunan airlerden bir dieri
de Tali, Mehmed .dir. Genliinde S. Bayezid IIin ehzadesi S. Mahmud Manisada vali iken hizmetinde idi. lmnden sonra stanbula
gelip ble girmi, yenieri katibi olmutu(5). S. Selime sunduu i
irlerle takdirini kazanan Talii, Siicudi ile birlikte Msr seferi tarihini
yazmaa memur edilmitir. Sk sk padiah meclislerine dahil olur, soh
betlerinde bulunurdu. Fakat manzum ve mensur olarak yazd tarih pa
diah tarafndan beenilmemitir. 'Ayrca huzurunda azndan kard
garip szler yznden S. Selim i gcendirmi ve bundan sonra boynun
vurulmasndan endie edip, trl zrlerle meclislerinden kaar olmutur.
Sefer dn Amasyadaki yenieri isyannda 7tf//7nin de hadiseye ka
rt ve yenierileri tevik ettii rivayetleri dolamtr. S. Selim, ye
nieri isyan ile stanbula dndkten sonra yakndan ilgilenmi, bu arada
7a//f nin daha evvel Padiaha sunduu ve beendirip ihsan ald ktas
hatra gelmitir:
Keskin olduu bu yenierinn
Daima sey-i kat biledr
Baht krdr bugn bu t'ifen
Kanda vaursa Talii biledr
(1) Ak ., 185 b.
(2) Sehi Bey, 84 a; Latifi. 64 b.
(3) Osmanl Mii. C. II, s. 76; H am m er, Devlet-i Osmaniye Tarihi. C. /// , s. 3; T opkap Sa
ray, Revan Ki. 1284.
(4) Haan ., 224 a; KnluT l-ahbar, 238 a.
(5) Sehi Bey, 6 6 a; Latifi, 79 a.

72
S. Selim, ktay yeniden okuyunca Am asyada vzer evini bas
tklarnda da bile miymi deyince Talitnn korkusundan eli aya tut
maz olmu ve yenieri katipliinden istifa ederek inzivaya ekilmitir. Az
sonra 922/1516 da lmtr(').
T alii devrinde ok mehur olmu bir airdir. Hatta Latifinin ta
biriyle Necati B eye e varsa odur. Fakat Talii, bu hretini uzun zaman
devam ettirememitir(2).
Giivahi (o. 926/1520)de Padiahn seferlerine katlmtr. Sipahi idi.
Toplad ataszlerini nazma geirmi ve Kenziil-bedayi ad ile S.
Selim e sunmutur. Buna karlk Geyvede kendisine bir timar verilmi,
seferden dndkten sonra lmne kadar burada oturmutur(3).

Acem seferinden dnerken ordunun Am asyada klad srada, Pa

diahn tand Hafz Acem, Mehmed S. B ayezid devrinde kardei Kukla
Acem le beraber stanbula gelmi, kazasker M eyyed-zdenin hi
mayesiyle mderris olmutur. Merzifonda mderrislik ederken, S. Selim
Amasyadan av iin merzifona inmi, ehrin ileri gelenleri ile birlikte Pa
diah karlayan Hafz Acem, S. Selime bir gazel sunmutur. iirini be
enen padiah, kendisini stanbulda Ali Paa medresesine mderris tayin
etti(). Sonra ykselerek Sahn ve Ayasofya mderrisi oldu(5).
Baz risaleleri ve dilde iirleri vardr. Arapa ve farsas ok kuv
vetli idi. Trke iirlerinden bazlar hret bulmu, fakat ou azeri trkesi ile yazldndan, anlalamam, devrinde garip karlanarak beenilmemitir. Kardei Kukla Acem'in lmne syledii mersiye de
bunlardandr((').
Padiahn Msr seferinde bir ara yanmda bulunan airlerden skiiplii
shak . (. 949/1542), Edirnede brahim Paa, skb, Bursada Kap
lca ve znik medreselerinde mderris olmu, 933/1527de Edime D arlhadising tayin edilmiti. Burada iken Sahn m derrislii iin m

(1) Ak ., 114 a; Hasa ., 224 a.

(2) Latifi 79 a; K n h ffl -ahbar, 239 a.
(3) A k ., 130 b; Hasa ., 324 a; Ali, bu eseri Pend-ame ve Kenziil-bedayi isim leri
ile iki eser olarak gsterm i. B irincisinin m anzum , kincisinin m an su r b ir risale ol
duunu sylem itir (239 b).
(4) Ak ., 104 b; Haan ., 75 b.
(5) Riyazi, 50 a.
( 6 ) Haan ., 75 b; "R isalelerindeki korkun hayaller, bo ve g a rip m an a lar iirlerinde de
v a r d r (Ak ., 104 b).

73
racaat ettiinde, aym yere tayinlerini isteyen ivi-zde ve Efdal-zde ile
Rumeli Kazaskeri Muhyiddi Ef. ve Anadolu Kazaskeri Kadiri Ef. hu
zurunda Ayasofyada gn sren bir imtihan geirmitir. Sonunda de
biribirinden stn grlemedii iin yine eski vazifelerine gnderildiler(').
mr stanbuldan uzakta ve mderrisliklerde gemi olan Ishak .,
ksa bir zaman da olsa, S. Selimin muhitinde bulunmutur. skb m
derrisi iken 923/1517de S. Selim Msr seferine karken sohbetine dahil
olacak birka musahib istedi. Devlet erkan Galata kads Nihal i Cafer .,
Mihali kads Kad Buzei ve skp mderrisi shak .yi tayin ettiler.
Fakat el pmek i Padiahn huzuruna bellerinde kllarla girmeleri, S.
Selimi kzdrd. ldrlmelerini emretti. Sonra affederek denemee
karar verdi. Lkin bunlar laubali hareketlerine devam ettiler. El perken
kendi nne geen N ihaliye kzan shak ., onun iin bir hicviye yazd.
Bunu haber alan Nihali, bir beytle cevap verdi. Padiahla satran oy
namaa davet edildiklerinde yine uygunsuz bir kyafetle huzuruna k
tlar. Satrantan sonra musahabet balayp shak . ve Nihali yazdklar
mstehcen hicviyeleri okuyunca sabr tkenen Padiah, yol yordam bil
meyen bu kaba-saba ahslar hemen geri gnderdi(2).
937/153l de Sahn mderrisi ve 942/1535de am kads oldu. Bu va
zifede iken ld(3).
shak ., devrinde ilmi ve iiri ile tannm bir ahsiyettir. Za
mannda ivi-zde, srafil-zde, Yegan-zde ve Gazali gibi lim ve a
irlerle yakn dostluu vardk). dilde iir sylemee kadirdi. Mretteb,
hayli hacimli bir divani ve Bursa ehrengizi vardr(5). S. Selimm kardei
. Ahmed ile olan mcadelelerini yazd mensur bir de Selim-name sa
hibidir^).
( 1) Hasat ., 42 b.
(2) Haan 42 b.
(3) Ak ., 51 a; shak .nin hastalnda kendi lm ne syledii taih budur: G elicek
halet-i n e z a dedi tarihini shak
(949) {Haan .. 42 b).
lm tarihi kaynaklarda eitlidir: akayk tercm esinde ve Osmanl Melliflerinde
943/1537 (C. II, s. 76); F aizide (7 b), Riyazide (23 b) ve Kiinhu l-ahbarda (348 b)
944/15 3 7 dir.
(4) Ak ., 51 a.
(5) D ivan nshalar iin bk. st. Ktphaneleri Yazma Divanlar Kat. C. I, s. 111
(6 ) Kiinh'l-ahbar, 348 b; Osmanl MU. C. II, s. 76; H am er, C. III, s. 3; Selim-namenin
nshalar iin bk. F. E. K aratay, Topkap Saray Ktphanesi Trke Yazmalar Ka
talogu st. 1961. C. L -ll, No. 629-633, 2906.

74
S. Selim ile birlikte ah smail zerine yaplan sefere katlan a
irlerden Nihali C afe r . (. 949/1542), genliinde meyhaneden kmaz,
daima mest gezerdi. Taci-zde C a fe r .den ders okuyup mulazim
olmu, Pilevne mderrisliinde Nihal-olu M ehm ed B eyin musahibi ola
rak ok iltifat grmtr. Sonra stanbula gelip M urad Paa mderrisi ve
Galata kads olmutur. Yavuz S. Selim, Msr seferinde birka iyi musahib araynca Nihalide bu sefere katlmtr. Fakat her ahsn da ne
zaketsiz hareketleri sebebiyle de geri gnderildiler. Nihali, tekrar Ga
lata kads olduysa da dilini tutamamas ve herkesi hicvetmesi sebebiyle,
az soma azledildi. Hayli zaman isiz ve perian kald. Ancak S. Sleyman
Padiah olduktan sonra yksek bir ulufe balanarak rahata kavuabildi(').

Devrinde iiri ve bilhassa latifeleri ile tannmtr. Bunun iin mec

lislerde aranrd. Fakat latifeleri ok zaman hicve dnm ve bu yzden
bir yerde tutunup rahat edememitir.
Padiahla Msr seferinde beraber bulunan airlerden biri de Fehmidir.
Kulolu olup sipahi blnde iken hare emini olmu ve S. Selimin Msr
seferine itirak etmitir. iiri yannda musikiinash da vardr. Zamann ta
nnm kemenecisi ah kulu ve neyzen M ehmed Kasm ile Padiah mec
lisine girmi ve iltifatn, ihsann almtr. Edirnede iken ehrin a
murundan ikayet eden bir iir yazp btn Edime airlerini kzdrm ve
Sagarinin de bir hicviye yazmasna sebep olmutur(2).
S. Selim in iltifatna nail olan, musahib ve nedimi kri, aslen Krd
beylerindendi. stanbula gelip Yavuz S. Selim e bir kaside sunarak pa
diahn iltifatn kazanmtr. Has meclislerine girer, sohbetlerinde bu
lunurdu. Ho sohbeti ve iirleri sebebi ile grd iltifata kar Yavuz
Selim ' in aldran ve Msr seferlerini yazm, padiaha sunmu ve Diyarbekirde bir zeamet verilmitir(3). Eserin nsznde anlatldna gre
sefere katlan ehsuvar-ol Ali Bey, anlatm, kri de bahr- remelde
Selim-amesm yazmtr. A li B eyin lm zerine H alil-zade K oi Bey,
uzun yllar S. Sefimin yannda bulunduunu ve eserin birok tarihi yan
llklarla dolu olduunu syleyince, kri, eserini, yeni batan Koi
B eyin anlattklarna gre yazmtr.

(1) A k ., 176 a; Haan ., 257 a.

(2) Ak 264 a.
(3) Ak .. 308 b; /'nin K ayseride bir D ulkadir alim inden iittiine gre kri Selimnam esini P ad iah a sunduunda ald zeam et 80 bin ake tutarnda idi ( Knhii'Ialbar, 361 a).

75
Selim-name, Sultan Selim in Trabzondaki ehzadelik hayatndan ba
layp aldran seferi sonuna kadarki hayatn ihtiva etmektedir. Nazm
teknii bakmndan byk bir ehemmiyeti yoksa da tarih olarak ky
m etlid ir')
S. Selim in takdir ettii ve iltifatn esirgemedii airler arasnda mu
siki ile uraanlardan Sagari, K azzaz Ali, Fatih S. M ehmed devrinden K a
nuni S. Sleyman devri balarna kadar yaam, 100 yanda lmtr.
Daima mest gezer, kadehi elinden brakmazd. Bu sebeble Sagari mah
lasn almtr. yi kopuz alard. iiri ve musikisindeki ustal sebebiyle
S. Selimin takdirini kazanp meclislerine girmi, saz alm iir sy
lemitir. Devrinde tannm musiki stadlar Usta ems ve Ali Prtk ile
bir tutulmutur(2). iiri daha ziyade hezele meyyaldi. htiyarlnda bile
gzeller peinde komay, ikiyi, saz brakmamtr. Bu iki beyti dilinden
drmezdi:

Pir oldu Sgr komaz elden piyleyi

Ddi asaya nergis-i zerrin-kadeh gibi
eng-i hamde-kmete dndi kdi henz
Ne saz koydu Sgar elden ne sgar
mrnn sonunda mezarn, yaptrm, etrafna eftali, servi ve
badem aalan diktirmi ve mezar tana bu iiri yazdrmtr:
Ann in mezrm stnde
Ben bu ecr byle vazetdm
Ki gen sormadan bile hlm
Bu cihan ire neyledm nitdm
Bir by serv emi: bdmun
eftalisine doymadan gitdm()
S. Bayezid devrinde stanbula gelip hret yapan devrin byk airi
Zati, Satlm (. 953/1546), S. Selim devrinde bu airlerin stad olarak
hretini korudu. S. Selim tahta geince sunduu culusiyyenin, bilhassa:

(1) V. M. Kocatrk, Biiyiik Trk Edebiyat, s. 319; Selim-name nslas Afyon K

tphanesi 30; K atip Y usuf tarafndan nesre evrilm i nshalar iin bk. F. E. Karatay,
Topkap Saray Mzesi Ktphanesi Trke Yazmalar Katalogu. No. 638-639.
(2) Ak 184 a; Sehi Bey. 75 b.
(3) Latifi, 63 b; Hasa ., 1 18 b.

76
Se ver bir bende-i bi-kayddr kapunda adi
Tutamazd an zencre ekp Nrevan
beytini beenen Padiah ihsan ve hediyelerde bulunduu gibi, Bursada
bir kyde balamtr. Ayrca yeni Padiahtan da air ulufesi almaa
devam etmitir('). Fakat ksa saltanat devresinde S. Selim, daima se
ferlerde bulunduu iin, Zati, stanbulda Padiahtan daha fazla bir ey
elde edemedii gibi, devlet ricalinden de faydalanamamtr. Onlar da pa
diahla beraber daima seferde idiler. Bu devir zarfnda Zati, ulufesi ile ik
tifa etmi, S. B ayezid II devrindeki rahat hayatn bulamamtr.
Bu devirde padiahn dikkatini ekmi airlerden biri de Benli Haan
Nam ile anlan hi . (. 923/1517)dir. Niboluda babasnn lm
zerine onun mesleini devam ettirip ticaretle uramaa balam, fakat
annesinin baka bir adamla evlenmesi zerine iini ve memleketini b
rakp stanbula gelmitir. Tahsiline devam ederken iirleri ile de tanmm ve eyhinin Husrev ii ii'inine nazire yazd irin Perviz-)
mesnevisinden birka paray grp beenen Yavuz S. Selim, Kazasker
Zeyrek-zade ve Kem alpaa-zdeye durumunu sormu Kara Bali Ef. den
mlazim olup meyhane meyhane dolatn, halinin perian olduunu
renince bir mderrislik verilmesini emretmitir. Kem alpaa-zde
Bursada Bayezid Paa medresesine 20 ake yevmiye ile tayinini teklif
etmi, Zeyrek-zde ise, Bu medrese nia layk deildir, padiahn ri
ayeti var. Daha fazlasn verecektir eklinde haber gnderince hi, bu
vazifeyi kabul etmemitir. Bu harekete gcenen S. Selim, bir daha bana
Ahi'nm adn anmayn demitir. Ahi ise, Ahmed Paa ve N ecatinin
eri" redifli gazellerine nazire deyip, iinde
O kad bl v zlf egi diy- hsn piir-b
Memlik fitne eh zlim lem serke siph eri
beytini Syleyince 5. Selim bsbtn hiddetlenmitir. Bu beyt nerdeyse
A/?nin hayatna mal olacakt().
Bylece padiah gcendiren hi, mrn perianlk iinde ge
irmitir. Zamannn mehur meyhaneleri Efe Meyhanesi ile Yani M ey
hanesinden kmaz, zarifler ve irlerle beraber bulunurdu. Meclislerde
konumaz, sadece dinlerdi. Hayatnn sonlarnda Karaferye m(1) Ak ., 340 b.
(2) Osmanl Mii., Hikayet-i irin ii Perviz ve Rivayet-i Giilgun u ebdiz adtndaki bu eseri
iki ayr m esnevi eklinde gsterm itir (B. T ahir, C. II, s. 67).
(3) Haan ., 52 a; Knhiil-ahbar, 237 a.

77
demsliini alabilmi, burada air H averinin kzkardei ile evlenerek 923/
1517 de lmtr(').
Hayatnda daima zdrab ekmi, rahat bir hayata kavuamam
olan hi, devrinde mehur olmu airlerdendir. Nazm kuvvetli, iiri ya
nnda nesri de iyidir. stanbula geldiinde nakbendi eyhi eyh M ah
mud E f.ye intisab etmi ve onun tesiri ile irin P ervizi yarm b
rakm tr^).Sonra K azasker Fenr-zde ah .nin srar ile Lam ii nin
Hiisn ii D iline nazire yazmaa balam, onu da bitirem em itir^). Bu
eseri Kafile-i ara yazar aylak Fevfik tarafndan stanbulda bastrld(4).
A hiden bahseden btn kaynaklar iirim medhetmilerdir. Bilhassa
matlalan ok mehurdur. Kk, gazellerinden mteekkil bir divanes
stanbul niversitesi Kitaplndadr(5).

Padiah muhitinde bulunmayan Taci-zde Sadi . (. 922/

1516)nin de S. Selim le kk bir temas olmutur. Kardei C a fer
.nin katlinden sonra Padiaha ok beddua ettiinden, kulana gider
korkusu ile Sahn-i Sem aniyedeki dersleri ile megul olup ortaya k
mamaa almtr.
S. Selim, Msr sultan Kansu G avriye bir mektup gndermek ge
rektiinde imdi C a fe r . sa qlsayd bu mektubu yazard demi, et
rafndakiler kardei Sahn mderrisi Sadi .nin de inas iyidir diyerek
S adi .yi tavsiye etmilerdir. Bunun zerine avu gnderilip
Saraya arlan Sadi . ldrleceini sanarak ailesi ve dostlan ile helallap S. Selim'm huzuruna kmtr. Kendisinden bir mektup yazmas

(1) Seli Bey, 81 a; Kiilii'l-ahhar 237 ;: Osmanl Mii ('. II. s. 67; lm tarihi:
,

(9 2 3 ) (Faizi. 11 b)

(2) M ahmud H u sw -i Pcrvi: Hz. MlanneJ' in m ektubunu yrtan ahstr. O nun

hakknda eser yazp tavsifini yapm ak g n a h n " diyerek h f yi korkutm utur (A k .,
62 b).
(3) Ak ., 62 b; Kiihiil-ahhar, 237 a.
(4) Hiis-i Dil, I2 8 7 de A sr G azetesinde tefrika edildikten sonra ayrca kitap halinde ba
slm tr. ( hi, Hiisn-i Dil. N ereden: T evfk. st. 1287, s. 243.
(5) niversite K tphanesi 1942/2. Tavsifi iin bk. stanbul Ktphaneleri Yazma Di
vanlar Katalogu, s. 93; iir m ecm ualarndaki iirleri iin bk. A . H. T aplan, iir mec
mualarnda XVI. ve XVII. asr Ed. Fas. 4, s. 65-82; D ivannn E disyon kritii iin bk.
M ustafa Baturalp, li D ivan'nm edisyon kritii E debiyat F akltesi m ezuniyet tezi
1949, T rkiyat Enstits. T. 334.

78
istendiinde, evine dnp sabaha kadar alarak mektubu yazmtr.
Arapa inasn pek beenen S. Selim 30 bin ake ihsan ettii gibi ma
ana zam ve ar hediyeler vermek suretiyle C a f e r .nin lmnden
duyduu znty biraz olsun gidermek istemitir. S adi ., az sonra
ld(').
Devrinin ilmi ve ahlak ile tannm ahsiyetlerinden idi. Son derece
drst bir insand. mrnde yalan sylememiti. Kaynaklar ilimde, ol
gunlukta C a f e r . ile eit, arapa inada ondan stn olduunu sylerler.
C afe r .nir inas daha mehur olmusa da S adi elebininki kar
deinin inasndan daha stadnedir(2).
Arapa baz risaleleri vardr. dilde iiri varsa da arapa kasideleri
daha kuvvetlidir. Esasen iirlerini toplamaa frsat bulamam ve bu yz
den iirle hret kazanamamtr^).
S. Selim devrinin byk airlerinden Lam ii, Mahmud . (. 938/
1532), stanbulda bulunmad halde, S. Selim m takdirim kazanm ve
himayesinde bulunmu airlerdendir. Bursada doup, eyh Emir Buhariye intisab etmi ve hayatn burada inzivada geirmitir. Cam inirt
birok eserini tercme ettii iin, Cami-i Rum diye anlan Lam ii, Fettah
N iaburiden tercme ettii ve en gzel mesnevilerinden saylan Hiisn
D il'i S. Selime, takdim ederek karlnda 35 ake ulufe almtr. Bu pa
rayla iktifa eden air, daha soma Ferhad-namesini de padiaha sunmu,

bunun karlnda da kendisine Bursada bir ky veilmitir(4).

hreti Kanuni S. Sleyman devrinde daha da artan Lamii, gerek pa
diaha ve gerek veziriazam brahim P aaya sunduu eserlerle olduka
rahat bir hayat geirmitir(").

(1) H asal., 124 b; A k ., 194 b; lm tarihi:

(922)
(2)
(3)
(4)
(5)

Hasar ., 124 b.
Latifi, 6 6 a.
Ak ., 135 a; Kiinhl-ahhar, 369 b; A. K arahan. L m ii. slam As. S. II .
L am ii hakknda fazla bilgi iin bk. A hm ed R asim , L am ii. E d. Fak. m ezuniyet tezi
1928. T rkiyat Ens. T. 18; M ihrinur Y cel, Bursal air L am ii nin hayat. E debiyat
Fakltesi M ezuniyet Tezi. 1946. T rkiyat E nstits t. 202: H am it B ilen B urm aolu,

Lam ii Divan (Y aynlanm am doktora tezi) A ta. . Fen. Ed. Fakltesi A ratrm a K i
tapl.

79
Bu devir airlerinden M uammayi, Ali, Tireli bir macuncunun o
ludur. Genliinde ok seyahat etmi randan farsa ve muamma ilmini
renmitir. Farsay ataszlerine kadar bilir, ok gzel konuurdu.
S. Selim aldran zaferinden sonra Tebrizden getirdii acem
sanatkarlan vastasyla Trk sanatkarlarnn yetimesini istiyordu. Mu
ammay, bu muamma ustalar ile padiahn huzurunda muammalar sy
leyip, ayrca bir Muamma R isalesi yazp sununca, tarihlerden de mu
ammalar kardm gren S. Selim, bu ilmin kendi memleketinde de
stadlar yetitiine memnun olmu, aire ok iltifat etmi, ayrca 300
flori ihsan etmitir(').

Devrinde bu sahada stad olmakla beraber, sonra Edirneli Emri or

taya knca hreti unutulmutur.(2)
S. Selim devrinde de acem airleri yine itibar gryor, el stnde tu
tuluyordu. Fakat bundan S. Selim in rahatszlk duyduu iir ve ede
biyatn ve dier sanatlarn Osmanl lkesinde de yaylmas ve yer
lemesine gayret gstermesinden anlalyor. Bu maksatla aldran seferi
esnasnda urad Tebrizde ne kadar, air, nair, sanat erbab bulduysa
beraberinde stanbula getirmi, yerletirmi ve Trklerin bunlardan ye
timesini arzulamtr. Buna ramen halkn Trk sanatkarlarma bavurmayp randan gelenleri tercih ettiini renince nedimi H ayali .ye
zntsn ifade etmitir(3).

Yabanc airlerden daha evvel Osmanl lkesine gelip, hekim sfatiyle

S. Bayezidin nikriz hastaln tedavi maksadyla saraya girmi olan ah
Muhammed Kazvini (. 926/1520), saray hekimlerinin kendisini e
kememesi sonucu saraydan uzaklatrlmsa da S. Selim I devrinde daha

tyk bir itibar kazanmtr. Hekimlii yannda tefsir ve hadiste ve edebi

ilimlerde de ustad olan ah Muhammed, Padiahn emri ile Ali ir
Nevainin Mecalisn-nefaisini farsaya tercme ettii gibi sonraki a
irleri de kendisi ilve etti. Padiahn meclislerine ve sohbetlerine girdi, ok
itibar grd. Padiahn msahib ve nedimlerinden oldu. Ay m zamanda Saraydada reis-i etibba tayin edildi. S. Selim'm son zamanlarnda Msra
gitti, Padiahu hastaln duyunca, iyileecei umudu ile stanbula bir
mektup gndermitir. S. Selimden az sonra kendisi de ld(4).
(1 ) Ak ., 155 a; Haan ., 236 a.
(2) E m ri ve babam Kalzade A li .nin m uam m alar ortaya knca bununkiler unu
tulm utur (Haan ., 236 a).
(3) Ak ., 332 a.
(4) Ak 304 b; Haan ., 137 b.

80
Yine daha evvel S. Bayezid zamannda Osmanl lkesine gelen a
irlerden dervi emsi, ok seyahat etmi, nihayet stanbula gelip S.
Selim& Dihmurg adl mesnevisini sunmutur. Padiah eseri pek be
enmi, hediye ve caizeler vermitir('). S. Selim devri sonlarnda ld.
emsi, eserini S. B ayezid devrinde 909/1503 ylnda yazmtr. Bu
kk mesnevi, bir bahede toplanan on kuun aralarnda konumalarm
ve sonunda namazn faziletine karar vermelerini anlatmaktadr. Algorik
bir hikayedir(2).

Kendi devrinde randan getirilen airlerden olan ah Ksm (. 946/

1539), ayn zamanda tefsire kadir alimlerden idi. Yavuz Selim onu Teb
rizde, hocas H alim i . vastas ile tanmtr. H alimi ., eyh Mahdumiden tvbe ve inabet ederken onun olu ah K asm grp tanm
ve Padiaha da tantmtr. S. Selim, ah K sm dnerken beraberinde
stanbula getirdi. Meclislerine kabul edip, iltifatm gsterdi. Daima ya
nnda gezdirdi. Edirnede bir meclisde padiahm emri ile baz ayetleri tef
sir edince, ok memnun kalan S. Selim, Ksma 40 ake ulufe ba
lamtr. S. Selim in lmnden soma itibar daha da artm ve Kanuni
devrinde ulufesi 100 akeye karlmtr(3).

Kanuni S. Sleyman Saray (926-974/1520-1566):

Osmanl tarihinde Kanuni Sleyman ad ile anlan S. Sleyman
XVI. asrn ve btn Osmanl mparatorluu tarihinin 46 yl gibi en uzun
saltanatm srm, en byk hkmdardr. Saltanat srasnda Osmanl
mparatorluu en geni hudutlarna eritii gibi en kuvvetli, en aaal
devrini de yaamtr. Osmanl ordusu ve donanmas, devrinde dnyann
en kuvvetli ordu ve donanmas haline gelmitir. Kanuni Sleyman, btn
byk seferlerde daima ordusunun banda idi. Siyasi stnlk hemen her
sahada kendini gsterdi. Akdenizi bir Trk gl haline getiren Trk dep
...
nizciliginin en byk simas Barbaros Hayrettin Paa, Trk mimarisinin
dehas M imar Sinan bu devirde yetitiler.
S. S leym an, F atih S. M eh m ed tarafndan dzenlenen K a

nunnam eleri tekrar ele alarak, tatbik edilm ekte olan m ev z u at ve te

(1 ) Latifi, 72 a; Haan ., 140 a; Ak .de eserin ad Murg-name o larak zikredilm i (309

b).
(2) V. M. K ocatrk, Byk Trk Edebiyat, s. 317.
(3) Ak 303 a.

81
amlleri ve eyhlislm fetvalar ile idare edilen hususlar da birletirerek
kendisine Kanuni lakabn veren Kanun-namelerini meydana getirdi. Bu
i iin devrinde byk hizmetleri olan Nianc Cell-zde, eyhlislm
Kem lpaa-zde ve Ebus-suud efendilerden faydaland. Kanun-nmesini
ceza kanunlar, vergi kanunlar, reaya ve askeri kanunlarla ilgili ana
blmde toplatt. B ylece kendisinden sonra asrlarca Osmanl m
paratorluunun hukuki, mal, dar ve askeri ilerini idare edecek kanun
namesini meydana getirdi(').
mparatorluun siyasi gelimesi yannda Osmanl ilmi de Kanuni
devrinde byk bir ilerleme gsterdi. Devletin snrlan geniledike ilmi
messeseleri ihtiyac karlayamaz duruma gelmiti. Bilhassa msbet
ilimlerde bu eksiklik kendini hissettirmeye balad. Kanuni bu eksiklii
gidermek iin Sleymaniye Klliyesini yaptrd. Fatih S. Mehmed'm kur
duu Sahn- Semniye medreselerinde tefsir, hadis, fkh, kelam, edebiyat
ve ilahiyat gibi manevi ilimler okutulurken Sahn- Sleymaniyede ma
tematik okutulan drt medrese bir darl hadis ve bir tb medresesi ku
ruldu. 957/1550 ylnda eyhlislm Ebussuud Ef. tarafndan temeli at
lan Sleymaniye klliyesi, M imar Sinan tarafndan alt ylda bitirildi ve
963/1556da byk bir merasimle ald. Padiah mderris tayini ile biz
zat ilgilenerek devrin en byk alimlerinin tayin edilmesi iin gayret gsterdi(:).
Osmanl ilim tarihinin en byk simalar bu devirde yaamlarda.
Bunlar arasnda Ibn Keml, Ebus-sud E f, akayk- Numaniye sahibi
Takpriizde Uzmeddin, Ahlak- A layi eseri ile mehur Knalzade Ali
., Cell-zde Salih ., Mustafa Bostan ., Ahteri Mustafa E f, byk
corafyaclardan Piri Reis, eydi Ali Reis saylabilir. Bunlardan baka
Kanuni ve vezirlerinin himayelerini kazanm, eserler vermi daha pek
ok lim bu devirde yaamtr.
S. Sleymanm uzun saltanat devrinde edebiyat hi bir devirde g
rlmemi derecede hzl bir gelime gsterdi. Saltanatnn ilk yllarndan
itibaren kendi de aii" olan ve airlerin koruyucusu olarak tannan Ka
nuninin etrafnda geni bir air topluluu meydana geldi. Eli kalem
tutan, bir hneri olan her ahs, iiriyle biraz mehur olmaya balayan her
air memleketin drt bir tarafndan, hnerini gstermek, iirlerini sun
mak, Padiahn gzne girip beenisini kazanmak ve himayesine s
nabilmek iin stanbula kouyordu.
(1) T. G kbilgin, slm Ans. SiUeymaiye I. mad. s. 150.
(2) T. G kbilgin, slm Ansiklopedisi. Sleyman I. maddesi s. 138.

82
Badad, Konya, Bursa, Edime gibi, o devre kadar birer kltr mer
kezi olan ehirler ehemmiyetlerini kaybettiler. lim, edebiyat tahsili iin
Osmanl lkelerinden rana yaplan akn durdu. Bu devirde yetien a
irler artk kendilerini Acem meslektalarn seviyesinde grmeye ba
ladlar. stanbul ksa zamanda byk air ve sanatkarlarn yetitii bir
kltr merkezi haline geldi.
Bu gelimede Padiahn etrafnda Sadrazamdan balayarak devlet b
yklerinin edebiyatla uramalar veya uraanlar korumalarnn da
byk tesiri oldu. Kanuninin sevgili damad brahim Paa, Defderdar s
kender ., Nianc Cell-zde Mustafa ., eydi Ali Reis, Kemalpaazde, kazakser Kadri Ef. gibi ahsiyetlerin konaklar hner sahiplerinin
sna halinde idi. Sarayda veya bu byk ahsiyetlerin konaklarnda
ilim ve iir zerinde tartmalar yaplr, musiki ve iki alemleri d
zenlenir, herkes iktidarna ge bu meclislerde yer alr, her air eserini or
taya kor, kymetine gre derece derece ihsan ve ltuf grr, himaye edi
lirdi.
Bylece Fatih S. Mehmed devrinde balayan edebiyat ve kltr ha
reketi Kanuni S. Sleyman saltanat yllarnda daha byk bir hamle yap
m oluyordu. Bu devir, mparatorluun siyasi alanda en muhteem devri
olduu gibi kltr ve edebiyat bakmndan da en yksek devri olmutur.
Bizzat Kanuni, devrinin belli bal airleri arasmda saylmtr.
iirlerinde Muhibbi bazan Muhib mahlasn kullanrd. Kendisine ge
linceye kadar Osmanl padiahlar iinde en fazla iirle uram ve en
hacimli divan tertib etmi padiah, Kanunidir. eitli iirleri ve 2802 ga
zeli olan divannn eitli kitaplarda nshalar vardr('). Divanda hayli
acemice ve yaln kat iirler yannda mkemmel olanlar da grlyor.
Anlalan Divanm tekil eden iirlerin ounu daha ehzadeliinde yaz
mtr. Arada rastgelinen hayli gzel, olgun iirlerin daha sonra, Pa
diahlmda usta airlerle temas neticesinde syledii muhakkaktr. Esa
sen Sehi"Beyin tezkiresinde Divanndan bahsettiine gre, ilk divan
tertibini 945/1538den nce yapt anlalyor. Daha sonraki divan tertibi
Fevri Ahmed tarafndan Nahcvan seferi esnasnda 960/1593de yaplmtr(2).
(1) D ivan nshalar iin bk. st. Ktphaneleri Trke Yazma Divanlar Kat. S. 147: F. E.
K aratay, Topkap Saray Mzesi Ktphanesi Trke Yazmalar Kat. C. II, No. 23302332. 2331 num aral nsha (H azine 1132) hkm darn elyazs ile ve m svedde ha
lindedir. B ir ksm iirlerini havi divan Adile S. tarafndan 1308 de stanbulda bas
trlm tr. A yrca Bkz. M ulibhD ivan (H az. C okun A k) A nk. 198.b
(2) N ev i-zde A tayi, Zeyl-i akayik. st. 1268, s. 142.

83
Kanuni devrinde yaayan ahsiyetler arasnda, yakn muhitinde bu
lunan saraydan yetimi, muhtelif vazifeler grerek veziri olmu Cenabi
Paa, emsi Ahmed Paa, sonradan vezir olan D ervi Aa, ayn zamanda
iir de yazmlardr. Koca Nianc lakab ile anlan ve devrinde byk n
fuzu olan Cell-zde Mustafa .nin Nian mahlas ile yazd gzel i
irleri vardr. Tannm corafyaclardan ve gemi kaptanlarndan eydi Ali
Reis, Katibi mahlas ile yazd iirlerle devrinde hayli hret ka
zanmtr.

Devrin tannm alimlerinden ve Kanuninin eyhlislmlarndan bn

Kemal, Ebus-suud Efendiler ve Kazaskerlerinden Knal-zde Ali . ve
Perviz E. Cell-zde Salih ., ilimde hret yapm, fakat bu arada iirle
de uramaa frsat bulmulardr. Bunlar padiahn en yakn muhitinde
yaam, onunla daimi temas olmu ahsiyetlerdir. Bunlarn dnda renk
li ahsiyeti ile gze arpan Gazali, Kanuninin ok takdir ettii bir airdir.
Asrn byk stad Hayali Bey, Padiahn, yanndan ayrmad, ihsanna
gark ettii, tezkire sahibi Ak .nin tabiri ile elinden yem yiyen bir
ahin idi. Her meclisinde hazr bulunur, her vesile ile iirler sunar, ih
sann, caizesini, hediyelerini alrd. Padiahn iltifatna nail olan ve ok
takdir ettii airlerden bir dieri de ehnameci A rif Fetullah .dir. Pa
diahn temin ettii imkanlar iinde yllarca alarak ehnamesini yaz
mtr.
Devrin byk airlerinden bilhassa mesnevileri ile tannm olan TaIcal Yahya Bey, Hayali Bey kadar olmamakla beraber Padiahn hayli il
tifatn ve himayesini grmtr. Nihayet bu asrn en byk airi Baki,
Padiah katnda daha nce H ayali B eyin grd itibar grm, el s
tnde tutulmutur. Daha sonra gnden gne artacak olan hretini Kanuni
S. Sleymanm son yllarnda kazanmaya balamtr.
Devrinde ayn zamanda ilmi ile de tannm olan Fevri, Kanuninin
musahiblerinden olup Nahvan seferinde beraberinde bulunmu, Nakka
Bali-zade Rahmi, erife-zde Edayi meclislerine kabul edilip iltifatn ka
zanmlardr.
Bunlardan baka, Gubari Abdurrahman ., Kami, kri, Mevlevi
ehlerinden Semai, S. Yavuz Selim devri airlerinden Lam ii, yaad
mddete airlerin kendisi stad tandklar Zati, A rif ., M ecm annezair sahibi Edirneli Nazmi, Ubeydi, aym zamanda musikiinas olarak
tannan Bursal Selman, Hersek-zde Ahmed P aanm olu Siri Ali Bey,
Sami Hiisam ., D a i Abdurrahman . gibi pek ok air, Kanuninin
yakn evresine girememekle beraber, muhtelif ekillerde onunla te-

84
malar olmu, Padiahn ilgisini ekmi, ulufesini veya ihsann al
mlardr. Bunlara devrinde yaam, kasideler sunmu, daha yzlerce
airi de ilave etmek mmkndr.
Btn saltanat mddetince herkese iktidar ve kabiliyeti derecesinde
vazifeler verip ykselten, adam semekte daima baarl olan Kanuni S.
Sleyman, iyi ve kt iiri ayrdedebilecek bir edebi zevke sahip idi. Bu
sebepten baz airleri o kadar gayretlerine ramen yaknna sokmam,
reddetmiti. Bunlardan Senayi ile, devrinde airlerin alay konusu olan Kireci-zde Guba i saylabilir.
Yabanc airlerden, daha nce S. Selim / in de takdirini kazanm ah
Kasm, kazasker Kadri Ef .nin Tebrizden stanbula getirdii ehabi-i
Acem bu devirde de Sarayn himayesinde kalan acem airlerindendir.

Cenabi Paa (. 969/1562), S. Sleymanm saraynda yetimi ve

ani-gir balkla kmtr. Sonra mirahur oldu. Padiahn yakn ev
resine dahil olup daima beraberinde bulunurdu. Nihayet Anadolu bey
lerbeylii verildi ve 20 yl bu vazifede kald. Beylerbeyi iken ld(').

ok vekarl, ciddi ve terbiyeli bir ahsiyetti. mrnde kahkahasn

duyan olmamt(2). Eski airleri okumu, kendisi de iir yazmtr. i
irleri daha ziyade dnlerde, panayrlarda gsteri yapan cambazlar, hok
kabazlar arasnda mehur olmutu. Muammalar da vardrp).
Sarayda yetimi airlerden biri de emsi mahlas ile iirler yazan
Ahmed Paa (. 988/1580)dir. S. Yavuz Selim devrinde saraya alnarak
yetitirilmi, Kanuni S. Sleyman devrinde ulufeci-ba ve sipahi aas ol
mutur. Sonra am, Anadolu ve Rumeli Beylerbeyi oldu, bir mddet uz
lete ekildi. S. Selim IIin padiahlnda stanbula gelerek meclislerine
girmeye balad, musahibi oldu. Yanndan ayrlmazd. S. M urad III dev
rinde ld(4).
emsi Ahmed Paa, Kanuni S. Sleyman'm ok iltifatn grmtr.
Musahibi olmu, meclislerine devam etmitir^). Kendi de iir yazar, a
(1)
(2)
(3)
(4)

Ak .. 84 a; Hasa ., 72 a.
Kiihu l-ahbar, 353 a.
Hasa ., 72 a.
Ak ., 309; . Sam i, Kamusl-l. s. IV. s. 2873: S a i 'n in lm tarihi:
(988) (R iyazi, 89 b)

(5) Ahdi, 12 a.

85
irlerle sohbet eder, onlar meclislerinde toplard. Fakat Padiahn gzdesi
olduu ve devrinde nfuz sahibi bulunduu halde airleri korumakta ol
duka ihmal gsterir, ihsann, parasn esirgerdi. H alid Bin Velid nes
linden olduunu iddia ederdi(').
Devrinde hayli hret kazanmtr. emsi mahlas ile yazd iirleri
mretteb bir divanda toplanmtr. 500e yakn gazeli vadr(2).
S. Sleyman devrinde sarayda yetimi ve vezirlie kadar ykselmi
bir baka air de Den-i Aa (Paa) (. 1012/1603). ocukken Bosnadan
getirilmi, Atmeydan sarayna alnarak yetitirilmitir. Doanc oldu. S.
Kanuni Sleyman, kabiliyetini grp Has-odaya alm ve Binayi'nin Sehaname adl kitabnn tercmesini emretmitir. Dervi, tercmesini bi
tirince Padiaha sundu. Mkafat olarak doanclar kedhdarl verildi. 5.
Sleymanm lmne kadar bu vazifede kalan Dervi Aa, S. Murad dev
rinde Bosna Beylerbeyi yapld ve bu vazifede iken ld.
D ervi Paa, Beylerbey ilie tayinine kadar hep stanbulda ve sa
rayda bulunmutu. S. Sleymandan balayarak, S. Selim II, S. Murad
H' in takdirlerini ve iltifatlarn kazanmtr. Hatta S. M urad devrinde ve
ziriazam olmak zere iken baz dedikodular sebebiyle Beylerbeylikle s
tanbuldan karlmtr(').
S. Sleyman devrinin yksek'memurlarndan Niani mahlast Celalzade Mustafa elebi (. 975/1567), memleketinde tahsil edip stanbula

gelmi ve Sahna girmitir. Mlazim olduktan sonra mderris olmad.

Yazs ok gzel olduundan Pir P aamn tezkiecisi ve bu vesile ile S.
Selimin dikkatini ekip Divan Katibi oldu. Bu devrede Padiahla ya
knl fazla idi. Yavuz Selim, gizli baz yazlarn ona yazdrrd(4). K a
nuni S. Sleyman devrinde Sadrazam brahim P aanin sr katibi olarak
itirak ettii Badad seferinde (941/1535) N ian a eydi B eyin lm
zerine niancla getirildi. 964/1557 ylnda sadrazam R iistem Paa
zamannda emekli oluncaya kadar 23 yl bu vazifede k ald (?). Sonra
(1) Haan .. babas Knal-zacle Ali E f den naklen Halid Bin Velidin ol olm adn ve
Ahmed Paanin da onun neslinden gelem eyeceini sylem itir. (Hasa 140 a).
(2) D ivan nshas iin bk. stanbul Ktphaneleri Yazma D ivanlar Kat. s. 166.
(3) Haan ., 145 b.
(4) Ak ., 167 a; Haan .. 250 a; T ezkireci Beyani, Y avuz S. Selim yaz yazdrrken
baz yerlerde Niani itiraz eder, Padiah nce kzar, sonra dediim gibi yaz derm i
(Beyani. 108 a).
(5) Sadr- azam Riistem Paa, kendisini sevm ediinden ve Padiahda ekinip azli yoluna
da cesaret edem ediinden, niancl oluna verelim diye Cellzdenin istifa et
m esini salam , sonra olunu da nianc yapm am tr (KnhiV l-ahhar. 372 b).

86
Eybde bir ev, ba, bahe, hamam ve bir cami yaptrp burada inzivaya
ekildi. Sakin bir hayat geirip kitap yazmakla megul oldu. Zigetvar se
ferinde nianc tayin edilip orduya davet edildi. Fakat gittiinde Padiah
lmt. Bu ikinci niancl bir yl kadar srm ve nianc iken lmtr(')-

Devrinde ok sevilen, Kanuni Sleymanm ok itibar gsterdii ve

bu sebeple vezirlerin de hrmet ettii nfus sahibi bir ahsiyetti. Koca N i
anc nam ile anlrd. S. Sleyman Kanunnamelerinin hazrlanmasnda
byk rol olmutur. Taci-zde C a'fer . den sonra bu makama onun
kadar ehliyetli, faziletli baka bir kimse gelmemiti(2). Devrinde c
mertlii, yardmseverlii, iyi ahlak, air ve ediplerin koruyucusu olmakla
tannmtr. Bu sebeble hakknda ok kaside denmiti. Evinin kaps
daima akt.
Kendi de iirle urald. Fakat iirleri nadirdir. nada daha ustadr.
Bir ok eseri yanmda S. Selim iin yazd bk Selim-amesi ve Kanuni S.
Sleyman m clusundan, ehzade B ayezid vakasma kadar 975/1567 de
yazd Osmanl Devlet Tekilat ve idaresinden de bahseden ve 30 ta
baka zerine tertiplenmi Tahakatiil-memalik ve derecatu l-meslih adl
tarihi mehur eserlerindendir(-).
Yazs k gzeldi. eyh Hamdullahm son yllarna yetimi ve ta
lebesi olmutu(J).
S. Sleymann kaptanlarndan eydi Ali R e'is (. 970/1563), deniz
seferleri, maceral seyahati ve corafya eserleri yanmda iirleri ile de ta
nnmt. Bir denizci ailesine mensup olup ocukluunda tersaneye ya
zlm, kaptan olmu, Barbaros Hayrettin P aanin yannda birok se
ferlere katlmtr. Azaplar katibi ve Galata tersanesi kethdas oldu. Piri
R eisin Svey donanmasn B asrada brakp gemi ile yola kmas
( 1) Ak .. 167 a; Haan .. 25(1 a: lm ne Deli Kaili bu tarihi sylem itir:

~A L . ~ >
L
^
(975)
M stakim zade Tuhfe-i luiii. si. 192K, s. :>25.
(2) Latifi. l l a .
(3) Latifi. l l a ; E serleri iin bk. Osmanl Mellifleri. C. III, s. 38: Selim-name nshalai
iin bk. F.E .K aralay, Topkap Saray Mzesi Ktphanesi Trke yazm alar katalogu.
st. 1961. C. I. No. 635-636; Tehakatii'l-memalik ayn eser C. I, No. 674-676; Mhammed Ferahi den Kanuni Sleyman'n em ri ile tercm e ettii M e'ricii'l-hvve
adl eseri iin bk. Ayn eser C. I, No. 1057; Esii'l-Seltn iin bk. Ay eser C. I, No.
1502-1505.
(4) M slakim -zde. Tuhfe-i Hattt, s. 525.

87
ve Hrmz muhasarasn rvet olarak kaldrd yolundaki dedikodular
sebebiyle M srda idam edilmesinden sonra tayin edilen M urad R eisin
de baarszl zerine 150 ake yevmiye ile 960/1553de Kaptan-
Derya oldu. P iri R eisin Basrada brakt donanmay M sra getirmek
zere yola ktnda Hrmz adas aklarnda Portekiz donanmas ve
frtna sebebiyle Hindistan sahillerine dt. Gemileri ve askerin bir ks
mn burada brakan eydi Ali Reis, karadan stanbula dnmek zere yola
kp, Sind, Delhi, Lahor, Kabil, Semerkant, Buhara, Mehed, Kazvi ve
Badad yolu ile iki yl be ay sren ve trl maceralarla geen bir kara
yolculuundan sonra stanbula geldi ve hemen Edirnede bulunan Padiahu huzuruna vard (eceb, 964/1557 mays). Getirdii nadide he
diyeler, 18 mslman hkmdardan ald mektuplar ve sunduu Kitabu l-muhit eydi Ali R eisi, Piri R eisin akibetinden kurtarm hatta
birikmi maa dendii gibi 80 ake yevmiye ile mteferrikala, sonra
Diyarbekir timar defterdarlna tayin edilmitir. 970/1563 de bu vazifede
ld(').
eydi A!i Reis, Padiaha sunduu K itabiil-muhit, 961/1554 de Hind
denizinde sefer yapmak isteyen gemiciler iin Ahm ed-bdda yazlm
bir corafya eseridir. Esere Amerikanm kefine dair en yeni bilgileri ih
tiva eden bir blm de eklenmitir. Bu, ok mhim eserin nshalar nadirdir(2).
eydi Ali Reis' in Badadda yol arkadalarnn srar ile balad ve

stanbula dnnden birka ay sonra bitirerek Padiaha sunduu() ikin

ci mhim eseri M ir'atiil-memalikiu:. Hindistanda karaya kncaya kadarki deniz yolculuunun ve ondan sonraki maceral kara yolculuunun,
grt hkmdarlar ve grd memleketleri anlatan bu se
yahatnamesi yer yer kendi iirleriyle de sslenmitir. Eser, Necib Asm'm
nsz ile Ahmed Cevat tarafndan kdam Kitaphaesinde bastrlmtr
(J).

eydi Ali Reis ayn zamanda iyi bir airdi. K atibi mahlas ile iirler
yazard. Yol boyunca urad memleket hkmdarlarna iirler sunarak
bir ok kt durumdan kurtulmutur. Seyahatinde rendii aatayca

(1) . T uran, slm As. Sevdi Ali Reis mad. s. 528-530.

(2) M uhil nshalar iin bk. A. A. A dvar, Osmanl Trklerinde lim. st. 1943 s. 70; F. E.
K aratay, Kat. /, No. 1341
(3) Aldi, 165 b; Krliil-ahhar, 368 b.
(4) M iratii'l-temalik. st. 1313; Y azm a nshalar iin bk. F. E. K aratay, C. I, s. 1333-35.

88
ile yazd iirler dolay isiyle Hmayun ah, kendisine Ali r-i sn adyia anntr(').
eydi Ali Reis, btn mrnce padiahn iltifatm ve ihsann gr
mtr. Seyahatinden dnte Edirnede padiahtan ve veziriazamdan,
Riistem P a adan ok ihsan ald. Kendisine gsterilen hrmet lmne
kadar devam etmitir. Devrinde denizcilii, corafya alimlii, airlii ya
nnda cmertlii ile de mehurdur. 947/1540 da G alatada yaptrd
byk kona fukarann ve airlerin urak yeri idi. Kaps her gelene ak
t. Kami, Muslini, Sabuhi, Hatifi gibi airler bilhassa Yetim Ali evinin
daimi misafiri idiler(2).
S. Yavuz Selim' in Msr seferinde Anadolu kazaskeri olan bn Keml
(. 940/1534), bk ara Edirnede S. B ayezid medresesi mderrisliinde bu
lunmu, Kanuni S. Sleymann clusundan sonra itibar tekrar artm ve
asl olgun devrini bu padiah zamannda yaamtr. Kanuninin ilk se
ferlerine itirak ettii gibi Zenbilli Ail E f nin lmnde eyhlislm tayin
edilmitir (932/1525-26). lmne kadar sekiz yl kadar bu makamda
kald. Bu devrini eser yazmak ve fetva vermekle geirmitir. Halk ara
snda hreti o kadar artmtr ki insan st kuvvetlere sahip olduu,
gnde 1000 fetva verdii, cinlerin bile ondan fetva ald rivayetleri do
lard. Bu yzden M ftis-sakaleyn diye anlmtr('). ou arapa
kitap ve risale olmak zere 300 akn eser sahibidir. Bilhassa nakli ilim
lerde zerine yoktu. Zeki, muhakemesi kuvvetli, alim bir ahsiyetti.
Kabz isminde bir mderrisin Hz. say Hz. Muhammedden stn gr
mesi ve devrin kazaskerlerini susturmas zerinde Ibn-i Kemal'in bu ahs
malup edip, halkn galeyann yattrmas S. Kanuniyi pek memnun et
mitir.

Bu kadar ilmi eseri ve arapa, farsa ve trke iirleri yannda en

mhim eseri Kem alpaa-zde Tarihi ad ile anlan tarihidir. S. B ayezidin
emri ile ^balad ve sonradan S. Sleymann emri ile 933/1526 ylna
kadar devam ettii Tevarih-i A l-i Osman devri iin ana kaynaklardan sa

(1) . T uran, slam Ans. eydi Ali Reis mad. s. 531; Katibinin iir m ecm ualarnda d e r
lenm i iirleri. A. N. Tarlan, (iir mecmualarnda XVI. - XVII. asr divan iiri. Fas. 3.,
s. 83-95); aatayca iirleri Kemal Erarslan tarafndan {Trk Dili ve Edebiyat D er
gisi C. XVI. s. 41-54. 1968) yaynlanm tr.
(2) Latifi, 123 a; Kiinhl-chbar, 368 b; A yrca bk. A. D evlet M erkezinde 2. D evlet B
yklerinin saay ve konaklan.
(3) Latifi, 31 a; Ahdi, 21 b.

89
ylr('). Bunlarn yannda iir ve edebiyatla da urard. Glistana nazire
olarak bir farsa Nigaristan ve ksmen Molla Cami' den tercme ettii
7777 beyitlik bir Yusuf u Zleyha sahibidir. Ayrca bir Divan da vardr.
300 kadar gazelinin bulunduu divan Ahmed Cevdet tarafndan bas
trlm t^2).
Yine Kanuninin yakn evresinde bulunan mhim ahsiyetlerden
Ehu'ssuud Ef. (. 982/1574), XVI. asrn en byk alimlerindendir. Daha
talebelii srasnda S. B ayezidin dikkatini ekip 30 ake elebi ulufesi
alan Ebu's-suud Ef. tahsilini bitirdikten sonra neglde shak Paa, s
tanbulda Davutpaa, Mahmudpaa ve Satn medreselerine mderris tayin
edildi. 939/1533 de Bursa ve sonra stanbul kads oldu. 944/1537 de Ru
meli Kazaskeri nihayet 952/1545 de Fenari-zde Muhiyeddin E f yerine
eyhlislm tayin edildi. 982/1574 ylndan lmne kadar 29 yl bu ma
kamda kald(3).
Devrinde btn slam aleminde mehur olmutur. lm yayldmda
arap limleri gaib namaz klmlardr(4). Hoca Ef. veya Mu allim- Sani
diye anlrd. Asm byk alimleri airleri hep onun talebesi olmulardr.
Bu arada Me' lul-zde Mehmed, eyhi, Hoca Sadeddin, Bostanzade Meh
med, Su ullah Ef. Bostanzade Mustafa, Baki, tezkire sahibi Haan . sa
ylabilir. S. Kanuni Sleyman, kendisine ok hrmet gsterirdi. Zigetvar se
ferinde yazd mektuba halde haldan, sinde sinda, ahiet
karudaun, tarik-i Hakda yoldam szleri ile balamas, Sleymaniye
Camii inasnda ona temel attrmas, gsterdii takdir ve hrmetin ifa
desidir. Iradu l-aklu s-selim adu verdii mehur tefsirini henz bi
tirmeden Padiah grmek istemi, yazlan ksm temize ekilecek 972/1565
de sunulmu ve Kanuni Sleyman memnuniyetini, maan 200 akeden
500 akeye karmakla gstermitir. Tefsir, 973/1566 da tamamlanp su
nulduunda maa 600 olmutur(3). Zamanna kadar Rumeli Kazaskerlii
eyhlislmlktan yksek bir mevki iken, Ebus-suud E f den sonra ey
hlislmlk en yksek ilmiye makam olmutur(().
(1 ) . P arm akszolu. Islm Ans. Kelpaa-zde mad. s. 565.
(2) Kemlpua-zde Divan. si. 1313. kdam M atbaas; D ivann yazm a nshalar iin bk.
stanbul Ktphaneleri Yazma Divanlar Katalogu. st. s. 104; D ivan'm edisyon kritii
E debiyat F akltesinde T ez olarak yaplm tr; B irsen zelik, Kemlpaa-zde D i
van, Edebiyat Fakltesi M ezuniyet T ezi 1966. T rkiyat Es. T. 713.
(3) C. B aysun, slm A nsiklopedisi. E b u s-suud m ad. s. 92.
(4) . H. U zunarl, Osmanl Tarihi C. II, s. 677.
(5) C. B aysun, slm Ans. Eln's-suud Ef. mad. s. 96.
( 6 ) . H. U zunarl, Osmanl Tarihi C. II, s. 590.

90
lmi kudretinin yannda Padiahtan grd hrmet ve sevgi ne
ticesinde Ebus-sud E f devrinin en nfuzlu ahsiyetlerinden olmutu.
Fakat bu nfuzunu ktye kullanmam ve siyasi ilere karmaktan
daima ekinmitir(').
lmi meguliyeti yannda iirle de urard. Arapa, farsa ve ok az
olmak zere trke iirleri de vardr. Bilhassa Arapa iirleri ok ba
arldr. Bunlar arasnda K aside-i M im iyyes ve S. Sleyman mersiyesi
en mehur iirleridir.
K nal-zde A li Ef. (. 979/1571-72), devrinin byk alimlerinden
ders okumu ve ivi-zde Muhyiddin Ef .'den mlazim olmutur. 20 ake

ile Edirnede Hsamiye medresesine tayin edilmi, sonra Bursa, Ktahya

ve stanbulda mderris olmutur. S. Sleymann yaptrd Sleymaniye
medresesi mderrisliinde bulunduktan sora am, Kahire, Bursa ve ni
hayet 968/1560 de stanbul kads olmutur(-). Kanuni S. Sleyman ta
rafndan 978/1570 de Anadolu kazaskerliine tayininden bir yl sonra
nikriz hastalndan lmtr(3).
Knal-zde Ali Ef. devrinin en byk limlerinden saylmtr. Tef
sir, hadis, fkh, riyaziye, hikmet, belagat ve edebiyatda limdi. Pek ok
erh ile haiye yazmtr(4). Hafzasnn kuvveti ile pekok eyi ezbere
okurdu. Genliinde, spartada bir kr gezintisi suasnda ylece bir bak
t C am inm Baharistanm ezbere okumu, herkesi hayrete drmtiir(3).

lmi meguliyetinden baka edebiyatla da urard. Aruz ilmini iyi

bilirdi. Edirne'de mderris bulunduu srada Emri ile Hseyin Niabtrin'm Muamma risalesini tetkik edip muammalar yazmtr(').
En mhim eseri, am kads bulunduu srada Suriye beylerbeyi Ali
Paa namna yazd iin Allk- A l i diye adlandrlan ahlak kitabdr.

( 1) Haan .. 98 a.
(2) A. A. -A dvar, slm Ans. Kmahzdc Ali Ef. mad. s. 709.
(3) A ta'i. bir yahudi doktorun tedavi m aksad ile zehirli bir ilala vcudunu ovarken l
dn yazar (Zeyl-i akayk. t. 1268. s. 164); olu Knalzade Haan ., babasndan
pek ok yerde bahsettii gibi, ayrca Ali m addesinde 22 yaprak y e r verm itir (J 69 a181 b).
(4) Ahdi, 26 b.
(5) Haan .. 170 a.
( 6 ) Haan ., 169 a.

91
Ahlak- N airiden istifade edilerek yaplan bu eser(') yakn zamanlara

kadar hretini devam ettirmi, mekteplerde okutulmutur.

dilde iir sylemee kadirdi. Mretteb bir divan sahibidir(2).
Nianc M ustafa Vnin kk kardei C elal-zde Salih . (.
973/1565), kardei gibi Padiahn yaknnda bulunmamakla beraber
onun takdirini kazanm ve namna yazd eserlerle ihsanna nail
olmu ahsiyetlerdendir bir tahsil grp E bu s-suud E f den mlazim
olduktan sonra Edirnede Saayii m edresesi mderrisi olmutur. Bu
rada S. Sleym ann Rodos ve Budin seferlerini yazp, brahim Paa
vastasyla Kaniim Sleym ana sundu. brahim Paa kardei dolaysiyle de Salih . ile ilgilenm i, onun himmeti ile stanbulda
M urad P aa, sonra A li Paa m edreseleri m derrisliklerine tayin edil
mi, A yas P a a mn sadrazamlnda Sahn mderrisi olm utur('). S.
Sleym anm emri ile M enakb- Behmen ah b. F iru al hikayesini
tercme etti. Bu esere mkafat olarak hediyeler ald gibi am ka
dlna tayin edildi. M sr kadlndan tekad olup Eyb Ni
ancsnda kardeinin cami ve evi yannda yaptrd geni bir bahe
iindeki evinde inzivaya ekildi. Kanuninin olu ehzade B ayezid'in
emri ile yapt Cami iil-hikayat(A) tercm esine karlk ehzade, ta
lebeleri dalmasn diye onun iin E ybde bir medrese yaptrd. Az
sonra gzleri grmez olduu iin hocal da brakp evinde istiahate
ekildi. 973/1566 tarihinde ld(5).
Salih ., ahlak, bilgisi ve eserleriyle, biraz da kardeinin tesiri ile
devrinde geek S. Sleyman ve Geek brahim Paadan ve ehzade B a
yezid'den ok itibar ve himaye grmtr. Padiaha yaknl, Edirnede
yazd Fetih-name-i Rodos ve Tarih-i Budun ile balad. Soma Padiahn emri ile Menakb- Behmen ah 8 cilt halinde tercme etti.
Ta ih-i M sr- C edidde S. Sleym ann Msr seferini, M oha-nam e'dt
(1) A. A .-A dva, slm Ans. Knalzade A li Mad. s. 710; E ser yazlrken a m 'd a bulunan
Gelibolu'l< Ali, Kualzade E f nin yannda idi. Y azlrken para para beraber o k u

(2)
(3)
(4)

(5)

m ulard (Kiihu Hihhur, 363 b). N shalar iin bk. F. E. Karatay, Topkap Saray
Miizesi Klb. Tiirke Yazmalar Kat. C. I.. No. 1507-1517. C. L No. 3043.
Osmanl M. C. 1, s. 400.
Ak ., 266 b; Hasa ., 147 a.
Bu tercm enin Antalya nshas iin bk. A. ate, Burdur-Antalya r? havalisi k
tphanelerinde bulunanan Trke-Arapa ve Farsa mhim eserler. (Ed. Fak. Trk
D ili ve Edebiyat D ergisi. C. II. S. 3-4, s. 178).
Ak .. 266 b; Haat ., 147 a; K ardei N iairim lm tarihi;
(973) (Riyazi, 93 b; Faizi, 57 b)

92
Moha seferini yazd. Bunlardan baka birok eser kaleme ald(')- Aynca
iirle de megul oldu. iirlerini ota hacimde bir Divanda toplamtr(2).
Bir cariyeden olan shale isimli olunun lm zerine HatifiTn eserini
rnek alarak 42 gnde yazd bir Leyli vii Mecnun mesnevisi vardr Q .
nas da mkemmeldi. Latifi, iirden ok ina ile megul olduunu
ve bu sebepten inasnn iirinden stn bulunduunu syler^).
Bu devir alimlerinden Perviz b. Abdullah (. 978/1570), ayn za
manda iirleri ile de tannm bir ahsiyettir. Genliinde Efanc Meh
med Bey' e intisab etmi, bn-i K em alden mlazim olup muhtelif yerlerde
kadlklarda bulunmutur. Ali Kuumm Risale f i l - h e y t adl farsa ese
rini M irkatii's-soma adyla tercme edip brahim P a a ya sunmutur^).
Onun yardm ile de Kanuni S. Sleymana intisab etmi, Padiahn da hi
mayesini kazanarak Anadolu Kazaskeri tayin edilmiti(6).
yi ahlakl, drst bir insand. Kadlk ettii yerlerde halk ken
disinden daima memnun olmutur. Ayn zamanda devrinin tefsir, hadis ve
riyaziyede tannm alimlerindendir. Birok ilmi eserleri vardr(7). Ayn
zamanda iirle de meguldu. Trke ve farsa iirler yazmtr. Hayr
sever, fkaraya yardmdan ekinmez, cmert bir adamd. Tezkireci Ahdi,
ok iyiliini ve ihsann grmtr. Zamannda biri kendisine kafir dedii
iin bir ktayi sylemiti:
B i z e k a f i r de mi b i r l i m - i d e h r
Y a la n n y o k d u r h erg iz fiir g
M i i s e l m a n d i y e l i m b iz d a h i ana

(")
(1) Eserleri iin bk. Osmanl Mii. C. //. s. 278 ve . H. U zunarl, Tosya/ Celal -zde
Mustafa v<- Salih . B elleten, XII, S. 87, 1958; T aih eserleri iin bk. A. S. L evend,
Gazavtnameler. A nkara 1956.
(2) Bir nshas N uruosm aniye K ib.de (bk. st. Ktphaneleri Yazma Divanlar Kat. s.
146), dieri A yasofya Ktb. dir. (.Osmanl Mii. C. II. s. 288); A yrca bk. Ulvi A lunlu,
Celal-zde Salih .. Hayat, edebi ahsiyeti eserleri ve divannn transkripsiyonu. Ed.
Fak. M ezuniyet tezi 1961 T rkiyat Ens. T. 574.
(3) Ak ., 266 b; A. S. Leved, Arap, Fars ve Tiirk Edebiyatlarnda Leyla ve Mecnun hi
kayesi. A nkara, 1959 s. 297.
(4) Latifi, 75 b.
(5) A. A. A dvar, Osmanl Trklerinde lim. st. 1943, s. 81.
( 6 ) Ahdi, 23 b.
(7) E serleri iin bk. Osmanl Mii. C. I, s. 260.
( 8 ) Ahdi, 23 b.

93
Bu devrin, eitli ynleriyle hret yapm, renkli bir simas, D eli Bi
rader namyla anlan Gazali, M ehmed (. 941/1535), gerek Padiah ka
tnda, gerek vezirler arasnda makbul tutulmu, bir sre iirinin gc, co
kulu yaradl, rindlii, girikenlii ho sohbetleriyle, hatta muhtelif
kimselere yazd hicivleriyle stanbulun tannm bir simas olmutur.
Genliinde yazd bu beyt yznden kendi ismi unutulmu, hayatnn
sonuna kadar D eli Birader diye tannmtr:
Mecnun ki bela detiini get etdi seraser
Gam-haneme geldi dedi halin ne birader
Gazali, Bursada Bayezid Paa mderrisi iken S. Bayezid ehzadesi
S. Korkuda intisab ederek bir zaman M anisada ehzadenin meclislerine

girmi, nedimi ve elence arkada olmutu. ehzadenin lmnden

sonra, Bursada Uludadaki Geyikli Baba tekkesinde inzivaya ekilmi,
eyhlik etmitir. Gazali mahlasn bu sebeple ald. Fakat Gazali, burada
da duramad. Bir mddet sonra mderrislik isteyip Sivrihisar ve Ak
ehirde mderrislik yapt('). Nihayet mderrislikten bsbtn vaz
geerek kadlk istedi. Kazasker Kadri Ef. kadlk senin yerin deildir
dedii iin mderrislikten de vazgeerek Fatih S. Mehmed vakfndan
ayda 1000 ake ile tekad edildi ve stanbula yerleti(2).
Hayatnn bu devrinde D eli B irader hayli rahat bir mr srmtr.
Bilgili, ho sohbet, ltifeci olmasyla vezirler ve dier devlet b
yklerinden ok kimse ile mnasebet kurmu, onlarn yardmlarn gr
mtr. Bilhassa Defterdar skender .nin evinin daimi misafiri idi.
Onun sayesinde Sadrazam brahim P aaya. tantlm, bu iki ahsn hi
mayelerine snmtr. Bunlarm vastasiyle Padiah ile de mnasebeti
olmu, onun da takdirini ve iltifatn kazanarak, bu arada hayli ihsann,
caizesini de grmtr(5).
Eski dostlarndan Seydi-olu Dervi . ve Sirkeci Bahi, Beiktada
gzel baheler yaptrmlard. Yaz gnlerinde baheleri airlerin, zariflerin
toplant yeri idi. Gazali bunlara zenerek deniz kenarnda bir bahe,
ev, tekke ve m escit, geim ini tem in iin de bir ham am y ap

t ) S ivrihisarda m derrisken m ddetini doldurm adan kp stanbula gelm i, K azasker

Kadri E f, byle erken ayrlm asnn sebebini sorunca Sultanm , sivri yerdi otu
ram adm . D z bir yer ihsan ediniz m azeretiyle A k eh ire tayin edilm itir (A k .,
356 b).
(2) Kiih l-ahbar, 365 a.
(3) Latifi, 8 6 b.

94
trmak zere harekete geti. Paras olmadndan cer-name adn ver
dii manzum bir arzhal yazp padiaha ba vurdu:
nk mr-i mcerridn oldum
Bana bir yer gerek emrne
Padiah arz- halini okuyup Sadrazama havale etti. brahim Paa pa
diah ve kendi tarafndan byk paralar verdi. Ayrca bir avu tayin edip
vezirleri dolatrd. Para toplatt. Gazali, btn vezirleri tand, ken
disini sevdirdii iin gereken paray toplamakta zorluk ekmedi('). Bah
esi, bilhassa hamam ksa zamanda mehur oldu. Hamamnda bir de
havuz yaptrmt. stanbul halk akn akn hamamna gelmee baladlar.
stanbul hamamclar zor durumda kald. Piri Paa olu Mehmed Ef .de
Haskydeki hamamnda bir havuz yaptrnca D eli Birader, kendi ha
mamn tahdit etti diye ar szlerle hicvetti. Mehmed Ef. hamamclar
toplayp Biraderin hamam fesat yuvasdu diye brahim P aaya i
kayete gtrd. brahim Paa ikayetler oalmca hamamn havuzunu
yktrmak zorunda kald. Bu hadise zerinde zntsnn Kapluca-nme
admda 25 beyitlik bir kta ile belirten D eli B irader bir mddet skender
.nin himayesinde kald. Gece gndz meclislerinde hazr bulundu. Bu
arada padiaha ve vezirlere ktalar, gazeller takdim edip Hicaza gitmek
iin yardm istedi. S. Sleyman tekadiyesini surreye evirip ayrca para
ihsan etti. Dier vezirler de yardm ettiler. Evini bahesini satp 938/
153 l de M ekkeye gitti. Orada yine bir yer alp ev, bahe ve mescid yap
trp yerleti. 941/1535 de arap byklerine ziyafet verdii bir gn fe
nalap ld(2). ldnde yetmiini gemiti. M ekkeden gnderdii;
Sanmauz ki diyar- gurbetde
Kii merr olup saf srmez
Dr olur geri kim ehibbdan
Hele a d yzn dahi grmez
beyitleriyle balayan mektubun sonundaki eyti mi" redifli mehur
ktasnda stanbuldan ve dostlarnn halinden haber sormutur. Mek
tubun bu son ksmna Zati ve Rumi eydr" redifli cevaplar ver
m ilerdi^).

(1) Ak ., 360 b.
(2) Ak 362 a; Haan ., 189 b.
(3) F. K prl, slm Ans. Gazali mad. s. 728.

95
Devrinde ahsiyeti ve iirleri ile mehur olmutur. Gazelleri, k
talar vardr. Tarihte de usta idi. Zamannda yaad pek ok airle latifesi, hicvi vardr. Hayali ile hi anlaamazd. Hicivlerinin ekseri ms
tehcendir.
Kanuni S. Sleyman devrinin Baki yetiinceye kadar en byk airi
saylan H ayali Bey (. 964/1557), memleketi olan Vardar Yeniesinde
Hayderi eyhi Baba A li M estm mridleri arasna karp stanbula gel
mi, kalenderilerle dp kalkmaya balamt. stanbul kads San Crz.
Ef.nin byle gzel, ocuk yanda bir gen dervilie yakmaz di
yerek H ayaliyi stanbul muhtesibi Uzun A liye emanet etti.

Bu arada erken balad iirde hret bulmaa balamt. 928/1522

Rodos fethi iin bir kaside yazp padiaha sundu. Defterdar skender .,
H ayalinn hretini duyunca himayesi altna ald. Vezirlerden Halil Paa
da H ayali ile ilgilendi ve Sadrazam brahim P aaya bahsetti. Bylece
H ayali Bey, srf iirdeki kudreti sayesinde gen yanda devlet erkannn
himayesini kazanarak hrete doru gidiyordu. brahim P aada bir md
det sonra H ayaliyi Padiaha tantmakla Kanuniaia iltifatn ve hi
mayesini kazanmasma vesile oldu(').
Bylece kk bir kasabadan kp dervilerle dp kalkarken ksa
zamanda hrete ulap, mparatorluun tek hakimi byk bir padiahn
aaal muhitine gie Hayali, meclise ilk girdiinde arm, bir mddet
azn aamamtr. Ancak neden sustuu, konumad sorulduunda bu
beyt ile cevap vermitir:
Bir bezm-i hsa mahrem olupdur Hayl kim
Almaz anda gonce-i cennet hicbdan(2)
Bylece Hayali Bey, Kanuninin himayesinde hayatnn en rahat ve
sanatnn en parlak devrini yaamaa balad. Her vesile ile Padiaha ga
zeller, kasideler sunuyordu. Bunlara kar kendisine nce ulufe baland,
sonra timar ve zeamet verildi. Her sunduu iire hediyeler, ihsanlar al
yordu. Zeameti 100 bin ake ykseltildi. Padiahn musahibi ve nedimi
olmutu. Artk Pene-i sultaniden tumeyiyip sid-i saadetde karar eden
ahbaz olmutu(3).

(1) Ak ., 333 a.
(2) Hasa ., 101 a.
(3) Ak 334 a.

96
Padiahn bu kadar iltifatn, ihsann gren Hayali, te yandan devlet
byklerinin de sevgisini ve iltifatn kazanmt. Devrinde airlerin ko
ruyucusu olan skender . ve brahim Paa, H ayaliden iltifatlarn ve
yardmlarn esirgemiyorlard. Bilhassa brahim Paa, efendisinin makbul
tuttuu H ayaliye trl iltifat gsteriyor, himaye ediyordu. H ayali B eyde
Sadrazamn himayesine layk olabilmek iin ona gazeller, kasideler su
nuyordu. 930/1520 de Kanuninin kzkardei H atice S. ile evlendiinde
bir sriyye yazp Atmeydannda yaplan muhteem dnde okudu.
Sonra bir s e n kasidesi sundu(')
te yandan Padiah tevecch her gn artyordu. 941/1535 Irakeyn seferinde yannda bulundu. Bir mddet meclisinden uzak kalsa
rahat edemezdi. Bir seferinde Kanuni Edirneye giderken H ayali B eyi
beraberinde gtrmemi, bir ay Padiahtan uzak kalnca dayanamayan
H ayali Bey, arkasndan Edirneye gitmi, huzura kp bir gazel sunm utu(2).
Haftada bir veziriazam brahim Paa, vezirler, badefterdar s
kender . kendisine para ve hediyeler gnderirler, Padiah ay gemez
bir iki bin filori altn ihsan ederdi(3). Padiahn gsterdii bu iltifatn
karln H ayali B eyde bol bol demitir. M uhtelif vesilelerle sun
duu 20 kaside bunun delilidir. Ayrca Padiahn iki gazelini de tahmis
etmitirC).
Padiahn ve sadrazamdan balayarak btn devlet byklerinin hi
mayesinde ve srf iiri sayesinde el zerinde tutulmas, mreffeh bir
mr srmesi, bu kadarn elde edemeyen devir airlerini ks
kandryordu. Bata Zati olmak zere Yahya Bey, Kandi, Kefi, H asbi,
B a sili, Seliki gibi devrin dier airleri bu sebeple H ayali'yi sev
mezlerdi. Bu yzden devrinde ok tenkide uramtr. Z ati uzun mddet
zaman airleri iinde stad durumunda iken srd perian hayat hazmedemiyordu. H ayali Bey de birok air gibi balangta Z a ti' yi stad

(1)
(2)
(3)
(4)

bk. Ali N. T arlan, Hayali Divan , st. 1945, s. 35 ve 43.

Kiinhiil-ahbar, 355 a.
Kiinhiil-ahbar, 355 a.
Kan yudarsa t a n deiil la I-i leb-i yr isteyen
C an verr bu yolda bir zlf-i siyeh-kr isteyen
ve htiyr- fark eden dergh u divn istem ez
Z d- gam dan zge hergiz kendye nn istem ez
m a tla l gazeller. (A. N. Tarlan, Havali Bey Divan, s. 78, 8 6 ).

97
bilmi hatta bir gazelini tahmis etmiti('). Fakat sonralar biribirine d
man olmulardr. Zati, ileride daha ayrntl grlecei zere onun y
znden sadrazamla mnakaa etmi, zaten kendisini pek sevmeyen b
rahim P aay bsbtn kzdrmtr(2).
Talcal Yahya Bey de H ayaliyi sevmezdi. Kanuni S. Sleyman'la.
birlikte Irak seferinde iken, Padiaha sunduu kaside de bu anlamazlu ortaya koymutu.
H ayali Bey, ulufe alabilmesi iin blk halkna kaydolunca, bu ha

reket dier airler arasnda kt karlanm, dedikodulara sebeb olmu

ve Kandinin yazd bir hicv zere H ayali Bey, eteine ta doldurup
K andirim Bayezid camii avlusunda bulunan dkkanndaki eker ka
vanozlarn para para edip dkkan harebeye dndrmt. Z atinin n
derliinde arkadalar olan airlerle Kandi brahim P aaya ikayete git
tiinde eline be kuru verilip savulmutuO).
H ayali Bey, bylece zaman airleri ile mnasebet kuramam, s
telik onlara ehemmiyet de vermemitir. mrn Padiah, sadrazamn ve
dier vezirlerin meclislerinde geirmitir. Zaman airlerinden sadece
hemehrileri Usuli ve Hayreti ile aras iyi idi.(4). Tezkire sahibi Ak .,
ile de Irakeyn seferi dnnde 942/1536 ylnda balayan ve lmne
kadar devam eden dostluu vard(5).

Kendisini koruyan skender .ni Irakeyn seferi esnasnda 941/

1535 de Badadda idam edilmesi, stanbula dndkten az sonra 942/
1536da sadrazam brahim P aanin da idam H ayali Bey in durumunu
sarst. Bunlarn yerine sadrazam ve defterdar olan Ay a s Paa ile Mahmud
elebi, iirden ve airlerden holanan ahslar deillerdi. lk i olarak bt
ede kstlamay salamak iin ai- ulufelerini kesmilerdi^). Buna kar
Kanuni S. Sleyman yine eski ilgisini srdryor ve airi koruyordu.
H ayali B ey, yine iirler sunup caizeler alyor, yine zeam etinden gelen
bol para ile rahat bir hayat sryordu. 9 4 6 /1 5 3 9 da ehzadelerden

(1 ) N oldu inlersin felek hercyi cnnun m var

H er m akam seyreder bir m h- tbnun m var
(A. H. T aian, Hayati Bey Divan, s. 91).
(2) Ak 340 b.
(3) Ak 282 b.
(4) Kiihu t-ahbar, 355 a.
(5) Ak 333 a.
( 6 ) Ak ., 340 b.

D V A N E D E B Y A T I N D A E D E B M U H T L E R F.7

98
5. B ayezid ve S. Cihangir iin yaptrlan muhteem snnet dnnde bir
kaside yazp padiaha sundu. Kanuninin ok sevdii olu ehzade M ek
medin 950/1543de lm zerinede bir mersiye yazd(').
Btn bunlara kar H ayali Bey, saraydaki durumunu eskisi gibi g
venceli olmadn sezinliyordu. Artk brahim Paa ve skender Vnin
devirleri gemiti. A yas P aadan sonra gelen Rstem Paa da airlerden
holanmyordu. stelik Hayali B eyide hi sevmiyor, ona kar Yahya
B eyi koruyor ve ykseltmeye alyordu^). Bu nedenle, dostlarnn da
nerisiyle saraydan kmay dnerek ilk kez grev istedi. Bir kaside ve
bii' gazeliyle sancak; baka bir gazeli ile Rumeli kethdal ve Kerem ka
sidesiyle de herhangi bir mansb istedi(3). Bey unvann aldna gre,
herhalde hayatnn sonunda bir sancak beylii ald dnlebilir^). 964/
1557 ylnda Edirnede ld. Devir airlerinden Gnahi, Ari, i Ali .
lm tarihleri demilerdir(5).
Hayali Bey, Padiahn koltuunda yaam, devlet byklerinden
trl ihsanlar grm olduu halde dervi-mereb, rind yaradll bir a
irdi. Parasnn hesabm bilmezdi. Her yl zeametinden gelen para ve ar
maanlar unun bunun elinde kalrd(6). Byle olduu halde, ldnde
hayli zengindi. Varislerine ok para ve mlk kalmtr(7).

Derbederlii sebebiyle hayatnda iirlerini toplayp bir divan tertib

etmemitir. lmnden sonra S. Sleyman divann isteyince hayli aran
m, nihayet iirleri Silistreli iri A li Vde bulunmutur(s).
S. Kanuni Sleyman devrinde ok itibar grm, padiahn ihsanna
gark olmu airlerden biri de A rifi Fethullah . (. 969/1562)dir. b
rahim Gleninm torunudur. lim tahsil edip heyet ve hendese
renmi, bu arada iirle de uramtr. Kaside ve gazelleri ve ilmi ri
saleleri ile Padiahn dikkatini ekerek, ulufe balanm tr. Parasnn,
(1) Bk. A. tjl. T arlan, Hayali Bey Divan, s. 49 ve 80.
(2) Haan ., 276 b.
(3) Ak ., 344 b; bk. A. N. T arlan, Hayali Bey Divan. K aside 21, G azel M kafiyesi 15,
Y kafiyesi 10.
(4) M enzel, slm Ans. Hayali mad. s. 384; A. N. T arlan, Ay. Esr. s. X.
(5) Giinifnin T arihi
Ar nin T arihi

(964)
(964)

iri Ali .nin T arihi

( k 339 a).
( 6 ) A k ., 333 a; Haan ., 101a.
(7) KiinhI-ahhar, 355 a.
( 8 ) Ak 339 a.

(964)

99
ok iyi oluu sebebiyle S. Sleyman tarafndan bir ehname yazmaa
memur edildi('). Bylece imparatorluun resmi ehnamecisi olan A rif .,
imparatorluun balangcndan itibaren hazmetmee balad. Yazdka
cz vz Padiaha takdim edip takdirlerini ve iltifatm kazand. Eser, 3040 bin beyt olunca rtbesi arttrld. Bu srada kendisini ekemeyen Nak
ka ah Kulu ve sonradan yerine ehnameci olan Esiri mahlash Eflatun,
iirinin kt olduu, ehnamecilikte baar salayamad hakknda de
dikodular kardlarsa da Padiah bu szlere ehemmiyet vermedii gibi
A rif . rahat alsn diye kendisine bir bina yaptrd. Yanna usta hat
tatlar ve nakkalar tayin etti. Eser bittii zaman 60 bin beyt olmutu. Pa
diaha sunulduunda ok beenildi(2).
A rif ., bundan sonra Hadm Sleyman P aa' nm Hind seferine ait 2
bin beytlik bir trke mesnevi de yazmtr. Bu eser yazlrken Ak ., ile

eser hakknda grmler, elebi dncelerini, fikirlerini sylemitir.

Bunlardan baka A rif mahlas ile yazd farsa ve trke iirleri, muh
telif airlere syledii nazireleri de vardr. iirlerini mretteb bir divanda
toplamsa da bu farsa divan bugn elde deildir(3).
Arif, devrinde byk stad saylmtr. Padiah ve etrafndakilerin
tevecchn kazand gibi, yllarca sren almalar sonunda nazm, ya
zs, minyatrleri ve hatta cildiyle mkemmel bir eser meydana ge
tirmitir. abuk ve kolay yazard. Gnde 500 beyt yazd rivayet edilir
(4). Muarzlar kendisini tenkid etmilerse de bu, hretine halel ge
tirmemitir^).

Zamannda lim ve airlerle mnasebeti vardr. Ak . ile dost idiler.

Knalzade Ali Vnin ve Ebl-fazl E f.nin meclislerine girer kard.
Garip icadlar vard. Haan ., babasnn meclisinde kendisini tanm ve
icatlarndan birini grmtr. Arifi, bir gzel resmi yapm ve her uzvuna
kendisinin veya bakalarnn beytlerinden mnasip rnekler seip yaz
mt. Bunu herkese gsterirdi(f).
(1 )A k ., 206 a.
(2) Kiih'l-ahbar, 262 a; A rif ., ehnamesinin bilinen tek nshas, stanbul Belediye K i
tapl M. Cevdet kitaplar arasndadr.
(3) Osmanl Mellifleri, C. I. s. 117.
W Ahdi, 136 b.
(5) Hasa ., B abasndan naklen A rifi'nin hadsiz hesapsz beyitleri olduunu ve p a
diahn farsa bilm edii iin kendisini usta ehnam eci olarak kabul ettirdiini ve k o
cam an eserinden baz beyitler seilirse ancak ele alm ann kabul olacan sylem itir
(227 a).
(6 ) Hasa ., 227 b.

100
Ordudan yetimi ve devrinde mehur olmu bir baka air, Talcal
Yahya Bey (. 990/1582), S. Sleymann hayli iltifatn grmtr. Ar
navut sandalndan ve acemi olanhndan yetiti. Yenieri katibi ihabeddin B eyin himayesinde tahsil ettirildi. Yenierilikte yaya-balna
ykseldi. lk iirlerini yazd sralarda Defterdar skender . ve brahim
P a a ya kasideler sunarak himayelerini kazand. Asker olduu halde daha
ziyade edebiyatla urar, airlerle dostluk kurar, onlarn muhitlerine gi
rerdi. Devrin nfuzlu ahsiyetleri, eyhlislam K em alpaa-zde, Ka
zasker M uhyiddin . ve Kadri E f ile mnasebeti vard. ltifatlarna ve ih
sanlarna nail olurdu. Bir defasnda yenieri kyafetiyle eyhlislmn
huzuruna girip bir kasidesini okumutur. Zaman alilerinden shak .,
Hafz Acem, Hayali B eyle meclislerde buluur, iir zerinde konuur ve
iirlerini okurlard. Bu meclislere giren ve stad durumunda olan H ayali
B eye bir kaside sunmutur().
Kanuninin 941/1535 seferine H ayali B eyle birlikte itirak eden
Yahya Bey, Padiaha takdim ettii;

ekelim gn gibi ak sancak ile arka eri

Kara topraa karalm kralm surh-seri
matla l kasidede,
Bana olayd Haylye olan rabetler
Hak bilr sh-i hell eyler idim ir-i teri
Ben erenler nacaym o klar teberi
Ben sava gni eriyim o hemen erde ceri
beyitleriyle halinden ve H ayali B eyin Padiah katrnda grd itibarn
fazlalndan ikyet etmitir. Bu ikayeti zerine Eyb ve sonra S. Ba
yezid vakflar mtevellilii verildi(2).
Kanuni Sleymanm 960/1553 ran seferinde Yahya Bey, yine ordu
ile beraberdi. Ereli yaknlarnda orduya iltihak eden ehzade M us
tafa'nn ldrlmesi zerine btn asker gibi Yahya B eyde sonsuz bir
zntye kapld.

Meded' meded bu cihanun ykld her yan

Ecel cellileri ald Mustafa Han
( \ ) A k ., 119 a.
(2) Haan ., 276 b.

101
beyti ile balayan mersiyesini yazd. Asker arasnda bu ite Rstem
Paann parma olduu bilindiinden
"
(960) terkibini
tarih drd(').
ki yl sonra Rstem Paa, ikinci defa sadarete getirilince Yahya
B eyi mtevellilikten azledip, 30 bin akelik bir zeamet vererek s
tanbuldan uzaklatrmak suretiyle hncn almtr.
976/1568de Ak . kendisinin Tamavarda bulunduunu sylyor.
Mverrih Ali 983/1575de hayatta ve 80 yan akn olduunu haber ve
riyor^).
Yahya B eyi divanndan baka bir hamsesi vardr. ah u Geda ve
Gencine-i R ai genlik eserleridir. Sonra hacc dnnde Hz. Yusuf un va
tan olan Kenan diyarn grd ve Yusuf u Zleyha mesnevisini yazd.
Usul-nme de Kanuninin 941/1535 ran seferinden nce yazlmtr. La
tifi 953/1546da tezkiresini yazd zaman hepsi nazmedilmi bu
lunuyorlard^). Hamse mesnevilerinden bilhassa Yusuf u Zleyha ok

mehur olmutur.
Devrinin ve btiin divan edebiyatnn en byk airlerinden saylan
Baki, Abdulbaki Mahmud (. 1008/1600), iirleri sayesinde Padiahm il

gisini kazanm, Sultan-uara ilan edilmi ve fakir bir mezzin olu

olduu halde en yksek mevkilere kadar ykselmitir. Tahsili srasnda
hem devrin byk alimlerinden istifade etmi, hem de sonradan tannm
ahsiyetlerden olan N evi, Valihi, Hoca S adeddinle ders arkadal et
mitir. Bu srada iire balam, Bayezid camii avlusunda gen airlerin
urak yeri olan Zarinin remilet dkkanna devam etmi, iirlerini ona
gstermi, takdir ve tevik gmtr(4).
Bu arada hocalar Karamanl Mehmed Ef.' ye sunduu Snbiil ka
sidesi, K ad-zde emseddin Ahm ed E f.'ye sunduu R iyye kasidesi ve

(1) 982/1574 tarihinde Mverrih Ali ile gren Yahya Bey, M e siy e yi yazdktan sonra
adrda sakladn, dostlarndan biri o uyurken alp etrafa yaydn, Riistem Paann
kendisini arp ok fena azarladn ve zr dileyerek hala ettiini sylediini a n
latm tr (KiinluTI-ahbar , 374 b).
(2) Riyazi, Faizi ve Osmanl Mellifleri lm tarili olarak 990/1582 yln verm ilerdir
(Riyazi, 147 b; Faizi, 114 a; Osmanl Mellifleri, C. II, s. 497).
(3) Latifi, 123 a; Ak ., U 8 a; D ivan nshalar iin bk. stanbul Ktphanesi Yazma D i
vanlar Katalogu, s. 170; H am sesi iin bk. stanbul Ktphaneleri Trke Hamseler
Kat. st. 1961. s. 42-81.
(4) Haan ., 54 a.

102
Ebussud Ef.ye sunduu bir kaside ve gazelleri ile hret bulmaa ba
layan Baki, S. Sleymana 962/1555de ilk kasidesini sundu().
Kad-zde Ef.nin talebesi olduunu, Sleymaniye medreselerinin

yaplnda nezareti olarak altn, nice yl gnc-i medrisde yatp

elemini ektiini, anlatarak Padiahn himayesini istedi. Fakat Bakinin
yldz ancak airlerden pek holanmayan Rstem P aanm lp yerine
Semiz A li P aanin sadarete gelmesi ile parlayabildi. 969/1562de danimend oldu(2). Padiah iirlerinden tand Baki'rim hala danimend ol
duunu renince byle bir kimsenin medresede yatmas doru olmaz
diyerek 971/1564de elde 25 akelik bir medreseye tayinini emretti. Ru
meli kazaskeri H m id Ef. henz danimend olan bir kimsenin m
derrislie tayini hilhaf- kanundur dediyse de Kanuni hazine-i hassadan
30 ake ile Silivri Pir Paa medresesi mderrisliine tayin ettif'). Bir yl
sonra da Mahmud Paa mderrislii ile stanbula aldrd.
Baki, artk hretli bii' airdi. Padiahn gzdesi durumunda idi. Pa
diah kendisine gazeller gnderip, nazire sylemesini istiyor, Baki de is
tedii nazireleri yapyor, mehur;

Halk iinde muteber bir nesne yok devlet gibi

Olmayu devlet cihanda bir nefes shhat gibi
gazelini tahmis ediyor, divan tertibine bir kaside sunuyor, bir kta yazp,
kendisine gnderilen gazelini vyordu^).
B akinin Kanuni S. Sleyman iin himayesindeki bu parlak devri Pa

diahn lmne kadar sdii. Yazd mersiyede onun lmne zld

kadar, kendi mreffeh hayatnn sona ermesi ihtimalinin de endiesi
vard. Mehur mersiyesinin sonuna yeni padiah S. Selim ve sadrazam Sokullu M ehmed P aa medhinde birer bend ilve etmesi de hep bu en
diesini gpstermitir.
Baki'nin S. Selim II devrinde de hreti ve rahat devam etmitir.

Bu devrin mehur alim-airleinden biri de Fevri, Ahmed (. 978/

1570) dir. Hristiya ocuklarndan iken bytlm, Rumeli Beylerbeyi
Lutfi Paa ve D efterdar Nakka A li Bey' in klesi olmutur. Efendisi
onu okutup yetitirdi. Takpr-zde, A rap-zde, Bostan Ef. gibi devrin

(1)
(2)
(3)
(4)

N e v i-zde A ta i, Zeyt-i akayk. st. 1268. s. 434.

F. Kprl, i. A. B k m ad. C. II. s. 243.
Ahdi. 33 b; Riyazi, 36 a.
S. N. Ergim , Baki Divan. st. 1935 s. 94, 14, 15.

103
byk alimlerinden ders okuyup arapada, tefsir ve hadiste alim oldu.
951/1544de Bostan Ef., Bursa kads iken ondan mlazm olup hacca
gitti ve dnnde devrin eyhlislamna arapa bir kaside sunup, bu dile
ve arap edebiyatna hakkiyle vakf olduunu isbat etti. 954/1547de 25
ake ile Edime Kad medresesine tayin edildi. Kanuni S. Sleyman Tebriz
seferine karken Rumeli muhafazasna tayin ettii ehzade S. Selim Edir
nede bulunurken sunduu iirlerle ehzadeye intisab etti, bk mddet
onun himayesinde kald. Sonra Kanuninin 960/1553de Nahvan se
ferine kt sralarda syleyip padiaha sunduu;
Musahhar oldu hal-i ry- yre barmun ba
Diyr- Rm Sultn bu kez alur Kzlba
beytine kar 100 altn ald gibi, Padiahn musahipleri arama dahil
edilip bu sefer mddetince yannda bulundu. Ayrca 200 beyitlik bir ka
side verip her beyitine bir altn ald. Bu sefer esnasnda Padiahm
D ivanm da tertib etmitir. Fevri bylece Padiahn gzdesi olduu gibi,
etrafmdakilerin de hrmetini kazanmtr(')Sefer dn Bursada Kaplca medresesine sonra stanbulda Sul
taniye medresesi mderrisliine tayin olundu. Sonra am mfts olup
978/1570de burada ld(2).
Devrinde usta bir air olarak hayli mehur olan Fevri, irticalen iir
sylemekte usta olduu iin bu mahlas almtr. dilde iir sylemitir.
Ayrca hatt da gzeldi, nesih ve sls yazlarn gayet iyi yazard. Yazda
krullah Halife' nin talebesi idi('). nas da vard. Byke mretteb bir
divan sahibidir(4). Ak .nin beraber tahsilde bulunduklar zamandan
yakn arkada idi. Bu sebeble Tezkiresinde ok geni yer vermitir.
Bursada mderris olduu zaman yazd mektupta, onun iin syledii
bir ktay gstermitir(s).
Kanuni devrinin tannm airlerinden biri de Rahmi mahlas ile i
irler yazan Nakka Bali-zde P ir Mehmed (. 975/1568)dir. Genliinde

( 1) Ak ., 254 b; Kiinhiil-chbar. 418 a.

(2) A ta 'i, ZtJv/- akayik s. 1-12: liim la n h lj Z i s j J A
(Riyazi, 120 a; Faizi, 77 ;);
Lp J jJj 'cJ1* '
(A. N. T arlan, iir m ecm ualarnda XVI. ve X \ II. asr divan iiri Fas. 1. s. 56.
(3) M stakim -zde, Tulfe-i Hattati. s. 78.

(978)
(978)

(4) D ivan nshalar iin bk. stanbul Ktphaneleri Yazma Divanlar Katalogu, s. 155; iir
m ecm ualarndaki iirleri iin bk. A. N. T arlan, ay w eser. Fas. 1. s. 55-110.
(5) Ak .. 224 b.

104
gzellii ile tannmt. Rengarenk elbiseler giyer gezerdi('). Babas gibi
nakka olduu halde, bununla uramaz, iir yazard. ok gen iken i
irleri ile tannmaya balad. nce defterdar skender .nin himayesini
kazand. Onun sayesinde brahim P a a ya. takdim edildi. Sadrazamdan da
iltifat grp meclislerine kabul edilmeye balad. hsann, hediyelerini
ald. Nihayet brahim Paa vastasiyle 936/1530 ylnda ehzade Mustafa
M ehmed ve Selim iin yaplan ve dillere destan olan Snnet dnnde
bir kasidesini Padiahn huzurunda okumak erefine nail oldu. Bu, henz
pek gen airi takdir eden S. Sleyman ihsan ve caizeler verip, Rahm iyi
memnun ettii gibi himayesine de ald(2). Bundan sonra hreti git gide
artan Rahmi, skender . ve brahim P a a nin meclislerine girmi, soh
betlerinde bulunmu, iltifatlarna ve hediyelerine nail olmutur. Mec
lislerinde dier airlerle sohbetlerde bulunur, nazireler sylerdi. Bu ha
yat, skender .nin 941/1535 de idamna kadar srd. ok gemeden
bir yl sonra brahim P aa' da idam edilince kouyucusuz kald ve perian
oldu. Bundan sonra tekrar tahsile dnp, C elal-zde Salih Ef.den mlazim ve Bursa Yeniehirinde 20 ake yevmiye ile mderris oldu(3). Bu
medreseyi de ancak hayatnn sonlarnda 973/1506da S. Selim II tahta
geince sunduu tir kemiz" kaside ile elde edebilmitir. Bir yl sonra
mderrislikte ld(J).
Rahni, devrinde ok mehur olmu airlerdendir. Btn tezkire ya
zarlar ondan hrmetle ve iirini verek bahsederler. iirleri Divan ha
linde toplanmamtr. Bu devre ait iir mecmualarnda pek ok iirinin
bulunmas, takdir edilip sevildiini gsterir(5). Ram azaniyyesi, S. Mus
tafa iin yazd mersiye, Necati B eyin gazellerine yapt tahmisler ta
nnm iirleridir. Yahya Beyle ayn zamanda bir ah u Geda mesnevisi
yazmaa balamlardr. kisi ayn zamanda bitirmi, Yahya B eyin eseri
mehur olmu, bununki ise pek tutulmamtr. Bu mnasebetle yle de
dii rivayet olunur: Yahya Beyle ayn hedefe ok attk. O iri att
halde niana vurdu. Ben doru attm, vuramadnvC)Ahdi, 95 b.
Haan .. 106 a.
Ak 285 b; Hasm ., 106 a.
Khl-ahhar, 357 a.
(5) Ak ., 285 b. iir m ecm ualarndaki iirleri iin bk. F. E. K aratay, Topkap Saray
Mzesi Ktphanesi Trke Yazmalar Kat. C. II. 2633, 2657, 2658, 2662, 2665, 2690.
(1)
(2)
(3)
(4)

2693, 2695, 2698, 2944, 2971 num aral m ecm ualar. A yrca m ecm ualardan toplanm
iirler iin bk. A. N. Tarlan iir M ecmualarnda XVI. ve XVII. asr divan iiri Fas. I .
(6) Riyazi, 73 b.

105
S. Kanuninin meclislerinde hazr bulunan E dayi, erife-zde (.
982/1574), hem gzel sesi ve hem iiri ile tannmt. ehzade Mustafa
Manisa valisi iken ona intisap etmi, 960/1533'de ldrlmesinden
sonra birok air gibi o da sahipsiz kalmtr. Nihayet stanbulda Piyale
P aa ' nin Kapudanl srasnda ona intisab etmitir. Piyale Paa ya
nnda ok mal ve para kazand. Onun sayesinde Padiaha da yaklap
meclislerine girmeye balad. Sesinin gzellii ile Padiah mec
lislerinde ok makbul tutulmutur. Kapudan dairesinde timar deftardar
iken ld(').

Gzel sesi yannda iiri de vard. Fakat iirleri ile fazla bir hret kazanamamtr(2).
Bu devirde Padiahla mnasebeti az olmasna ramen, daha ziyade
Nianc Mehmed .nin himayesinde, stanbul airleri arasnda hret ka
zanan Gbari Abdurrahman . (. 982/1574), K m ahzade Ali ve Mslim

.Ierden ders grm, sonra tarikata girip nakbendi olmutur. Vefa

semtinde eyh Vefa tekkesi hcrelerinde otururdu. Bu sebeple bu beyti
demitir:
Ser-i ky- Vefnm hk-sr
Ayaklar topra yani Gubr
stanbulda, gerek tahsili srasnda, gerek tarikata girdikten sonra Ramazan-zde Mehned .nin himayesinde yaad. 941/1535 Iak seferi dolaysiyle;
Ne bilr ak her mecnn sen o ahvli benden sor
Ne bilr kssa-i rni Husrev Kuhkeden sor
matlal gazelini Kanuniye sunup iltifatna nail oldu. 944/1537de
M ehm ed . sayesinde surre tayin edilip hacca gitti. Uzun zaman
Kabede kald. Bu srada ehzade M ustafaya hoca olan Suuriye bir
kta gnderip, hocal kabul ediini ayplad(). Fakat ayn hal Gub a rinin de bana geldi. Mekke ve M edinede bir zaman kalp Ana
doluya dnerken Ktahyaya uradnda. ehzade B ayezidin teklifi ile
nce sarayndaki hizmetlilerin, soma olu Orhann hocalm kabul etti.

( 1) Ak ., 50 b; Hasa 4 0 a.
(2) Ak 50 b; Ahdi, 54 b; 'Ak . ve A hdi kendisini a ir sayarlar. H albuki iir diye
syledii sade szlerden ibarettir (KUhii' 1-alhar, 348 b).
(3) Ak ., 350 b; Surride bir k t'a ile G uhari'nin sitem ine cev ap verm itir (bk. Ak .
Sururi m ad. 192 b).

106
Bylece S. B ayezide intisab etmi oldu. Bayezidin isyan srasnda ya
nnda idi. Efendisi yenilip ldrlnce bir zaman dada krda serseriyane
dolat. Sonra yakalanarak stanbula getirildi ve Rumelihisarna hap
sedildi. Buradan kurtulmak iin, Padiaha sunduu iirler sebebiyle K a
nuni, G ubari'y affetti. Hatta takdir ve iltifatn gsterip am kads yapt.
S. Selim devrinde 982/1574 ylnda ld().
Devrinde hayli mehur olmu bir airdi. M ekkede iken yazp gn
derdii ve bendi;
Gafil olma gzn a lem-i kbrsm sen
Sidre v levh kalem ar- m uallsn sen
beyti olan teci-i bendi devrinde ve sonra eyh G alibc kadar tesir edeu
mehur iirlerinden olmutur. am kads iken yazd;
Nak eden Hakk hilli tk- mna stne
Grmedm ebr ben ol ebr-y garr stne
matlal gazeli de ok mehur olmu ve pek ok air nazire sylemitir(2).
Bu devrin Padiaha yaklap ihsann grm airlerinden bir dieri
de M esnevi-han-zde M ehmed Kam i (. 987/1579)dir. randa tahsil
edip, stanbulda Ebuss ud //'.den mlazin olduktan sonra 50 ake yev
miye ile Mustafa Paa mderrisi oldu. Kanuni S. Sleyman ilmini ve i
irdeki kabiliyetini grp kendi medresesine mderris tayin etti. Bu arada,
daha evvel Sehabinn de tercme ettii imam G azalinin Kimya-y
Saadetini tercme etmesini emretti. Kami, Padiahn kendisine gs
terdii bu liitfa kar kaside ve gazeller sunuyordu. Rstem P a a mn ikin
ci sadrazamlna (962/1555), bir tarih sylemi, Padiaha da noktasz
harflerle bir mektup yazmtr. Van seferinde;
Nin olmaya mbarek bana ey h sefer
Eyledi sen eh-i hbn ile hem-rh sefer
m atlah bir gazel sunmu, bir baka gazelindeki;
Kendi ehri herkese Badaddr derler bana
msrasndan dolay tekrar Padiahn ltfunu grerek Edirneye kad tayin
edilmitir. 974/1566 Zigetvar seferinde Kanuni Sleyman Edirnede bu
lunurken yine bir gazel yazmtr;

(1) Ak ., 350 b; Haan ., 187 a.

(2) Ak ., 350 b.

107
Nev-bahr erdi ser-gz etdi blbller yine
Sald gl-bank-i guzt fka gulguller yine
m atlal bu gazeli pek beenen Padiah takdirlerini bildirmi ve 200 filori
ihsan etmitir(').
Kam inin yldz S. Sleyman m lm ile snm grnyor. Yeni
Padiah Edirneye geldiinde, dmanlar, halkn ikayeti vardr diyerek
kadlktan azlettirdiler. 979/157l de Kbrs fethinden sonra oraya kad
tayin edildi ise de, zaten fakir dm olan halktan para toplayp kendine
gelemedi. 90 ake ile tekad olup inzivaya ekildi. Kimya-y Saadet ter
cmesini de bitiremeden ld(2).

Devrinde iiri kadar inas ile de mehur olmutu.

S. Selim devrinde stanbula gelmi ve Padiah seferlerini nazmederek bir Selim-nme vcuda getirmi olan Krd beylerinden kri, S.
Sleyman Devrinde de hayli itibar grmtr. Padiahla 927/1521 Belgrad seferine itirak etti ve Rodos fethinde hazr bulundu. Bu srada yaz
d kasideleri Padiaha sundu. Kendisine Selim-nme gibi bir de Sleyman-nme yazmas emredildi. kri esere balam, fakat Padiahn
doumundan clusuna kadar olan devrini yazabilmitir. Yazd ksmlar
Kanuniye sunulunca ok beenilmi, 20 bin ake caize ve yksek bir
timar verilmi, ayrca sadrazam brahim Paa da saysz hediyeler ve para
vererek airi memnun etmitir. kri eseri tamamlayamadan ld(3).
S. Sleyman saltanatnn ilk yllarnda byk mevlevi eyhlerinden
Sultan Semai (. 936/1529) M ehmed D e d eyi stanbulda gryoruz.
Mevlevi eyhlerinden Ab-puun olu olup Fenayi D e d ed en yetien
S em a i, babasnn lm zerine eyh olmu, M evlananin ah smail
elinde bulunan D ivanm almak iin rana gitmi, bu sebeble de Divan

diye anlmaa balamt(4). Divan aldktan sonra Badad ve Halepte

bir mddet kalan Divani, Konyaya dnp D ivan teslim ettikten sonra
Kahireye gitmi, Kansu Gavri tarafndan hapsedilen brahim Gleniyi
hapisten kurtarmtr. Bu srada S. Selim in Msr seferinde tand
Semai'deki baz haller somadan Kanuni Sleymana anlatlnca eli gn
derip bu mehur eyhi stanbula davet etti. Sultan Divan 936/1529 y(V )A k ., 138 a.
(2) Haan ., 214 a.
(3) KnhT l-ahbar, 361 a; Latifi, SiUeyman-name ile Selim -nam eyi biribirm e kartrm
grnyor. O na gre Sleyman-nme'de tam am lanp P a d ia h a sunulm utur(71 a).
(4) Osmanl M., C.
s. 79.

108
lrnda stanbula gelince ok iyi karland. Padiah bata olmak zere,
btn devlet byklerinden izzet ve ikram grd. Devlet ricalinden ba
zlar mevlevi oldular. skender Paa Galatada Kule Kapsndaki bah
esini mevlevihane yaplmas iin verdi. Sultan Divan, yaplan ve son
radan Galata mevlevihanesi adn alan binada birka gn oturduktan
sonra hastaland ve yerine Safayi D e d e y i eyh tayin edip memleketi Karahisara dnd ve ksa bir zaman sonra ld(').
iirlerini Sem a'i mahlas ile yazard. Divan toplanmamtr. Bilhassa
mevleviler arasnda dolaan gzel iirleri vardr.
Bel dildendir ol dil-d elinden ddmz yokdur
Gnldendir ikayet kimseden feryadmz yokdur
nakaratl mseddesi en mehur iirlerindendir.
hretini S. Selim I devrinde yapan Bursal Lam ii (. 938/1532),
bu devirde de yaamtr. stanbuldan uzakta, Bursada yerlemi ol
masna ramen devrin byk airlerinden olmas sebebiyle S. Sleyman
Lam ii nin iirdeki ve bilhassa tercmedeki ustaln duyup uzaktan da
olsa L am ii ile ilgilenmitir. Padiahn Bursay ziyaret edecei ri
vayetleri knca Lam ii hemen bir ehrengiz yazmtr. Bursa g
zellerinden ziyade ehrin gzelliklerinden bahseden bu eserde Sad
razam brahim P a a nn da ad getiine gre 929/1523 ylndan sonra
yazlm olnaldr(2).
htimal Kanuni kendisine takdim edilen bu eserden sonra Lam i'i'ye
Unsun nin Vamk u / I / y j s u u tercmesini emretmitir. Lam ii eseri bitilip
g l redifli kasidesi ile birlikte sunmu ve karlnda caize almtr.
Eseri beenen Padiah bu sefer Fah - Curcan"nin Veyse v Ramin ese
rini tercme etmesini emretti. Bu eseri de bitiren Lam ii brahim Paa va
stasyla Padiaha sundu. Bu hizmetine karlk sadrazam kendisine
gnde 20 ake ulufe baladp).
Lam ii bu parayla iktifa edip Bursadan ayrlmad ve 938/1532de

burada ld.
Ramazanolu Piri P aamn kethdas D ervi B eyin olu Lazim i (.
949/1542), Edirnede tahsil edip stanbul'a gelmi ve bu devir airleri ile
(1) Esrar Dede. 34 b; olu ah .'in tarih!

j V

^
^

i W
*

6
*

(936)
(2) A. S. L evend, Trk Edebiyatnda elr^zlcr ve elregizlerdc stanbul, st. 1958, s.
26; A. K arahan, Lari'i-slam As. S. 13.
(3) Ak .. 135 a.

109
dp kalkmaya balamtr. nce iire Pervane mahlas ile balam,
sonra Lazim i mahlasm almtr. stanbul airleri iinde kendine bir yer
tutmaa balayan Lazimi, Padiaha da iirler sunmu, 949/1542de K a
nuni S. Sleymanm syledii;
Dostlar mihman eyledm bu gece cnneyi
em ile cem eyledm bir araya pervneyi
gazeline devrin airleri nazireler sylerken Lazimi de bir nazire sy
lemitir:
Can revn etdm grnce rz- cnneyi
Vsl- em -i cihan-sz eyldm pervneyi
Fakat bu gazeli Padiaha sunmaa frsat bulamadan ertesi gn l
mtr. stidad ve iir kabiliyeti olan bir airdi. Gen ldnden mehur
olamad(').

Zati, S. Sleyman devrinde de airlerin stad olmak durumunu mu

hafaza etmitir. S. B ayezid devri geip, C a f e r . ve M iiyyed-zde gibi
ahslar da lnce koruyucusuz kalan Zati, Yavuz S. Selim'e. sunduu

kasidelerle ihsanna nail olmu, hatta kendisine Bursa da 10500 akelik

bir ky de verilmitir. Fakat ne bu padiah devrinde, ne de Kanuni za
mannda eski rahatn bulamamtr. S. Sleyman m clusunda kasideler
sunup caizeler alm, fakat bu devirde en nfuzlu ahsiyet olan brahim
P a a ya kendisini sevdirememitir. Paa, H ayali Bey'in de tesiri ile Zati
ve arkadalarna ehemmiyet vermezdi. stelik Zati de sadrazam kz
dracak baz hareketler yapmaktan ekinmemitir. Ak . Kanuni S. S
leyman devrindeki hayatn onun azndan yle anlatmtr: Sadrazam
brahim Paa, air H asbiyi habsedince, kardei K efinin srar ile a
irler toplanp affn rica etmek iin sarayna gittik. Can skld. Sonra
H ayali Bey, Kan d i'ye kzp dkkann talaynca tekrar toplanp i
kayete gittik. Bize bsbtn kzd. Kand ye be ake verip bandan
savd. H ayali Bey'de, bir taraftan zahirde duanz ederler, tenhada hic
vederler deyip sadrazam bizim aleyhimize kkrtyordu. Bu ha
diselerin tesiri ile, brahim Paa, dn vesilesiyle verdiim Suriyyeyi beenmedi, kmseyerek Kaside byle denir diyerek H ayali
B eyin bu beytini okudu:

{ l ) Ahdi,

171 a.

110

Ne tozlar kim koparmdr semend-i tab- mevzunum

Gzine tty eyler Sfahanda Keml an
Bu beyt yle deildir, byledir dedim:
Ne tozlar kim koparmtr semend-i tab Ztnn
Gzine thuty eyler Sfahanda Keml am
S. Sleyman'a verdiim Culusiyye kasidesinde vardr. yice hiddetlendi.

uaraya birbirine tan ederler veya tevard davasn ederler, dedi. Bu ha

diseden sonra aramz bsbtn soudu. Ben de midimi kesip ii remile
dktm()Z atinin bundan sonraki hayat, lmne kadar hayli zor gemitir.
Ay as P aanin sadaretinde air ulufeleri, saliyaneler de kesilmi, iyice za
rurete dmtr. Dkkannda remil amak, smarlama iirler yazmakla
geinmeye almdr(2). iirini geim vastas yapt bu devirde Zati,
hep ayn eyleri tekrarlam, her isteyene iir yazm, kasidesine nark
koyup medrese danimendlerine bile kaside sunmutur. Son iirlerinin bu
sebebten kymeti yoktur(3).
stanbulda yaayp, Kanuni 'nin ihsann grm airlerden biri de
Enveri, Mehmed (. 954/1547)dir. Bit pazarndaki dkkannda oturur,
mrekkep yapp satar, dnlerde ate-bazlk ederek geinirdi. Bir zaman
dkkanm kapayarak 'Nakka H aydarm evinde kahya oldu. Soma buakp
tekrar dkan at. Bir zaman da humbaraclar kethdas oldu. Okuyup
yazmas yoktu(4). Zaman airlerinden Kyasi, hakknda latife yollu bu
beyti demitir:
O bir cehl-i mrekkepdir mrekkeb satmadr kr
Cihanda Enver gibi siyah-kr olmasn kimse(3)
H ayatn perianlkla srdrd. Rind, cokun bir airdi. Meyhaneden
kmaz, daima sarho gezerdi. Bir gn iki testi arapla meyhaneden
(1) Ak ., 340 b; Ak .den naklen Haan ., Tezkire. sim Bey, Kprl Ktb. 386,
149 b.
(2) Ak ., 340 b; Riyazi, 70 b.
(3) Tezkieci Latifinin fikrine gre Hayatnn yarsndan sonra yazd iirlerde tasannu
ok fazladr ve anlayabilmek iin tefekkr ister. Nevai ve Cami devrinde yetise veya
m aiet derdinden kurtulup iirlerini seerek yazabilseydi ok hret bulabilir, cihann
yeganesi olurdu. Bedii sanatlarda o bir bahr ise zaman airleri ancak bir nehirdir (55
b).

(4) mmi idi. Elifi doruluundan, kafi eriliinden bilirdi (Latifi, 36 a).
(5 ) Haan .,51 b.

111

evine gelirken suba tarafndan yakalannca, Ahmed P aanin Kerem kasidesini tazmin ettii bu beyti okuyarak kurtulmutur:
ki destim dolu mey desdimi sndrma benim
Tutalm iki elim kanda imi kan kerem(])
mmi olmakla beraber doutan airdi. Zaman airleri ile sk te
mas vard. Onlardan ok istifade etmi ve gzel iirler yazmtr. Molla
Kyasi ve Yahya Bey ile geinemezdi. Bilhassa Yahya Bey ile biribirlerine
hicivler sylemilerdir. S. Sleymanm 946/1539da yaptrd snnet d
nnde ate-bazlk etmi, ayrca bir gazel sunmu, Padiahn takdirini
kazanarak hayli ihsanm almtr. Ayrca Kanuniye sunduu kasideleri de
vardr. Kumbarac iken kaza ile evini yakm, bu arada D ivan da yan
mtr. S. Siileymana sunduu kasidelerinden birinde bundan bahsederek
yardmm istemitir(2). Devrinde iiri ile hayli hret kazandn bu
devre ait iir mecmualarndaki iirlerinden anlyoruz^).
Bu devirde Sarayn himayesinde olan airlerden A rif Hseyin . (.
959/1552), gzel yazs sebebiyle hazine katibi olmu, sadrazam brahim
Paa' ya sunduu bir kaside ile Anadolu deftardarl kaleminde ahkam
tezkireciliine tayin edilmitir. skender .den sonra defterdar olan M ah
mud . ile geinemediinden M sra gitmek istemi, Kanuninin msadesi ile nce K abeye gitmi, sonra bir mddet M srda brahim Giileni hizmetinde kalmtr. 940/1534de eyhirim lmnden sonra
stanbula dnerek uzun mddet isiz kalmtr. Bu zaman iinde halini
soran olmad. Yalnz Emir Haan Zer-niani ve muhasebeci Mehmed
Vden yardm grd. Ancak S. Sleyman 947/1540da Yetim Ali . ile
Arifiye 15 er akelik silahdarlk vererek onlar fakr u zaruretten kurtard
ve himayesi altna ald. Esasen iirlerini tanyan S. Sleyman GUI re
difli bir kaside sunmas zerine maan 20 akeye ykseltti ve 955/1548
Van seferine karken stanbulda beytl-mal katibi tayin etti. Bu va
zifede iken ldf4).
Arifi, devrinde iiri ile hayli hret bulmu airlerdendir. A rif veya
Arifi mahlaslarn kullanrd. M sr'da brahim Gleni hizmetinde iken

yazd ve btn tasavvuf mertebelerini toplayan terci-i bendi mehur i-

(1) Ahdi, 59 a; Haan ., 52 a; Riyazi, 32 b.

(2) Ak ., 62 a.
(3) F. E. Karatay, C. II, 2690, 2692, 2698 numaral mecmualar.
(4) Ak ., 207 b; Haan 230 b.

112
irlerindendir. Ayrca Ahmed Paa' ya nazire olarak yazd K asr ve Gne
kasideleri Kanuni Steymanla sunulmutur. K em lpaa-zde eyhlislam
bulunduu sralarda sunduu latife yollu bir k tas, eyhlislmn pek
houna gitmitir().
Emir Hsrev D ehlevinin Derya-y E brarna bir naziresi vardr. i
irleri bir divan halinde toplanmamtr. Ayrca iyi hattatt. Sls, nesih,
rika ve divani yazlar ok gzel yazard(2).

Padiahn takdirini kazanan bu devir ahsiyetlerinden biri de M

eyyed-zde A bdi . (. 961/1554)dir. Kad Abdurrahman .kardei olan
Abdi, tahsilini bitirdikten sonra ksa zamanda ilmi ve iiri ile tannmaya
balam ve Padiaha sunduu kasidelerle iltifatn kazanmtr. S. S
leyman birden 50 akelik kadlk verince, devir ekabirinin gzne arp
mtr. Sadrazam Piri Paa kzn vermek suretiyle himayesi altna ald.
Sonra nianc ve defterdar yapmak niyetindeydi. Fakat P iri P aamn sa
daretten azli ile talii dnd. skp ve Sirozda yllarca kadlk yapt. 961/
1554de Sofya Kads iken ld.
Okumaya dkn, kitap merakls ve gzel yazs olan bir ahst. n
as ve iiri de vard. Muamma zmekte usta idi(-).
Kanuni devrinde ordudan yetien airlerden E dirneli Mehmed
Nazmi (. 962/1555), nce ahkam katipliinde bulunmu, sonra sipahi
olup blk-bala kadar ykselmitir. 5. Selim devrinde ran ve Msr
seferlerine itirak eden Nazmi Kanuni S. Sleyman devrinde de ordu ile
birok sefere katlmtr. Latifi, tezkiresini yazd 953/1546da hala si-

lahdar bulunuyordu^).
Btn hayatn orduda geiren Nazm i, Riistem P a a nin ilk vezaretinde nfuzlu ahsiyetlerden olan ve B aba Ef. nam yla anlan F i
libeli eyh M ehm ed Ef. tarafndan himaye edilm itir. 948/1541 ve
954/1547de b ahs adna tarihler sylemi, onun vastasyla Rstem

(1)

mam- dn millet a ni miift

Ki yokdur ana benzer ehl-i dem
u denl ihtisr eyler cevb
Olur olmaz yazar vallahu a lem
(Latifi, 80 b; Kiinhl-ahbar, 362 b).
(2) Mstakimzde, Tuhfe-i Hattatin. st. 1928. s. 179.
(3) Ak ., 210 a.
(4) Latifi, 112b.

113
P aa nin dikkatini ekmee almtr. N azm inin, 945/1538 de Anadolu
beylerbeyi oluundan 962/1555 de ikinci defa sadarete getiriliine kadar
Rstem P a a ya tarihler takdim ettiini de gryoruz. Nazmi bir mansb
alabilmek, hayatm dzene koyabilmek iin devrinde pek ok ahsa ka
sideler, tarihler sylemitir('). Bu tarihler Nazm inin tezkirelerin 955/
1548de ldne dair haberlerini de yalanlamaktadr. Nazm i , herhalde,
962/1555 den sonra lmtr(2).
Nazmi, asker olduu ve hatta ordu ile birok seferlere itirak ettii
halde, daha ziyade edebiyatla uram, devrinde airlerle dostluklar kur
mutur. Z atiye hayranln, kendi gibi kul-olu olan Hseyin Arifi ile
dostluunu, Enveri, Ferdi, Ray ile mnasebeti olduunu gryoruz()-

En mhim eseri saylan M ecm an-nezairim daha genliinde mey

dana getirmitir. 243 ire ait 3356 gazel toplam ve her bahrda kendi de
nazireler yapmtr. Eserini Padiaha takdim eden Nazmi, Kanuninin de
takdirini ve ihsanlarn kazanmtr(4).
Ayrca, byk bir edebi kymeti olmamakla beraber 7777 gazelden
ve daha birok iirden meydana gelmi muazzam bir divan tertip etmitir.
Bu eserin ehemmiyeti, yer yer saf trke ile yazlm iirleri ihtiva et
mesidir. Bu iirler Fuad Kprl tarafndan seilerek Divan- Trki-i
B asit ad altnda yaynlanmtr^).
Kanuni S. Sleyman devrinde air ulufesi alanlardan Ubeydi Abdurrahman . (. 981/1573), tahsiline Edirnede baladktan sonra s
tanbula gelerek devrin alimlerinden ders okumu, K adt-zde emsettin
Ahmed E f nin talebesi ve mlazimi olmutur. Henz tahsilde iken iire
balam, danimendliide S. Sleyman& bu gazeli sunup, hem ihsan

alm hem de air ulufesi balanmtr:

( 1) Bu tarihler iin bk. F. Kprl. M ill edebiyat cereyannn ilk m iiheireleri ve Divan-
Trki-i Basit. s. 1928. s. 56.
(2) R iyazi, Nazminin lm tarihi olarak 955/1548 yln gstermitir (Riyazi, s. 141 a).
Buna dayanarak (Faizi, 100 a, B. Talir, C. II, s. 436) ayn yl gstermilerdir.
(3) F. K prl ayn eser. s. 59.
(4) Osm anl M. C. II, s. 436; Sehi B ey in 945/1538de yazd tezkiresinde bu eserden
bahsetmesi N azm inm eserini daha nce tertip ettiini gsteriyor (98 a).
(5) F. Kprl, Mill E debiyat Cereyannn lk M iibeirleri ve D ivan- Trki-i Basit. s
tanbul 1928. Trkiyat Ens. neriyat; N azm inin D ivan nshalar iin bk. stanbul K
tphaneleri Yazma D ivanlar Katalogu, s. 123.

114
Bu tk- laciverdi zer-beft otagun olsun
Mihr ile meh yannda iki solagun olsun(').
Tahsilini bitirip mlazim olduktan sonra muhtelif kasabalarda kadlk
etmiti. 976/1569de Ak . tezkiresini yazd srada Lofa kads bu
lunuyordu^). 150 ake yevmiye ile Eski Zara kads iken 981/1573de
ld(3).
Ahlakl, terbiyeli bir insand. Dostlar meclisinde biri bir latife yapsa
utancndan kpkrmz olurdu. Musikide de usta idi. Hem besteler yapar,
hem sylerdi. Besteledii murabbalar ok mehur olmutur(4). Ayrca i
irde de stad airdir. Osmanl lkesinde ilk m uammalar diyenlerdendi.
Genliinde Edirnede Emri, Knal-zde Ali . ile dost idiler. Muamma
zerinde almlar ve bu air muamma sanatn Trk Edebiyatma
yerletirmilerdir^).
iirleri akane ve rindanedir. Devrinde iiri ile ok mehur olmu,
beenilmitir. Mretteb bir divan olduu gibi(6), o devre ait iir mec
mualarnda da pek ok iiri olmas hretine delildir(7).
Padiah meclisine girip iltifatn gren airlerden biri de R ahm i nin
yakn arkada B ursal Sel m andr. Her nevi hatt gzel yazar, miskal ve
defi iyi alard. Ayrca sesi gr ve gzeldi. stanbul kads Haan Vden
mlazim ve kad oldu. Bu srada iirleri ve musikisi Padiahn kulana
kadar giden Selman, Sarayda dzenlenen musiki meclislerine arlmaya
baland. iirleri ve besteleri ile S. Sleymanm takdirini ve iltifatn ka
zand. hsanlarna nail oldu. Fakat Padiahn bu yaknl uzun srmedi.
Kanuni seferlerde olduu zaman sahipsiz ve koruyucusuzdu. Esasen
hayatmda daima zdrap ekmi bir insand. eitli hner ve marifeti ol

(.1) Haat ., 156 b;f(nhl-ahbar, 416 b.

(2) Ak ., 313 a.
(3) Riyazi, 101 a; Faizi, 62 a. Bu iki tezkirede lm ii iin verilen tarih udur:
(981)
(4) Ahdi, 137 b.
(5) Haan ., 156 b.
(6) D ivan nshalar iin bk. stanbul Ktphaneleri Trke Yazma Divanlar Katalou. s.
159.
(7) iir m ecm ualarndaki iirleri iin bk. A. N. Tarlan, iir Mecmualarnda XVI, ve XVII.
asr divan iiri. Fas. 2 ve F. E. Kaatay, Topkap Saray Mzesi Ktphanesindeki
Trke Yazmalar Katalou. C. II, 2648, 2650, 2655, 2657, 2700 num aral iir m ec
m ualar.

115
duu halde, bunlardan istifade edip rahat bir mr geirememitir. Ta
lihsiz bir adamd: Tahsilini bitilince divan katibi olmak istemi, araya bir
mani girip muvaffak olamamtr. Yazd gazeller, besteledii naklar
Aydn l Selmana mal edilmitir. Nihayet hayatnn sonlarnda Ar
navutlukta kk bir kasaba kadl elde edebilmi, mrn burada ge
irmitir. Kad iken ldrld. Arkasndan hi bir ey kalmad iirleri bile
kaybolmutur(').
S. Selim devrinde kapc-balk, verilen ve Padiahn himayesine
nail olan H esek-zde Ahm ed P aanin olu iri Ali Bey, S. Sleyman
devrinde de makbul tutulmutur. Hatta itibar dahada artm sancak bey
likleri verilmitir. Nikriz hastalna mptela olduu iin hayatnn so
nunda hayli ac ekmitir. Tayin edildii Msr sancak beyliinde zdrabm hafifletmek iin durmadan imi, elden ayaktan dt
zamanlarda bile, bakalarnn elinden imee devam etmitir. Gen ya
nda ld(2).
Kanuni S. Sleyman m yakn evresinde ve hizmetinde bulunmu a
irlerden biri de Sami mahlas ile iirler yazan Hsam .dir. Genliinde
Manastrdan stanbula gelip tahsilini tamamlam ve Kars defterdar
K am Hoca hizmetine girmitir. Onunla birlikte Karsa gitti. Efendisinin
kzlba enginde lm zerine, Nahvan seferinde H zr P aaya intisab etti. Kabiliyeti sayesinde Paann takdirini kazanarak onun vastasiyle Padiaha da tantld. Kap kethdas tayin edildi. 960/1553 ran
seferinde Kanuni ile beraber bulundu. Padiaha iirler verdi.

iirde fazla iktidar yoktur. Daha ziyade devrin byk airlerine na

zireler sylemitir^).
Devrin tannm alimlerinden K ad-zde emseddin Ahm edin olu
Abdurrahman . de bu devir airlerindendir. Tahsilden sonra mderris
olmu, bu srada kasideler sunarak kendisini Padiaha tantmtr. i
irlerini takdir eden Padiah, Abdurrahman .yi artp iltifat ederek
D i mahlasn vermitir. Seferlerde yanmda gtrrd. Mderrislikten
mteferrika blne geti(4).
Kanuni S. Sleyman devrinde Saray etrafndan toplanan, ya Pa
diahn muhitine girip izzet ve ikram gren, veya hi olmazsa Saray d

(1) Ak ., 201 a; Hasar ., 128 b.

(2) Ak ., 317 a; Haan ., 145 a.
(3) Ahdi* 111 a.
(4) Ak 87 a.

116
ndan bir frsatn bularak iirler sunup ihsann alan airler yannda, bun
lara zenerek iir yazmaya kalkan, Padiahtan bu vesile ile bir mansp,
para ve hediye almay dnen airler de kmtr. Fakat iyi iirle, kt
iiri ayrdedebilen Kanuniran yannda bu gibi airler bir ey elde ede
memilerdir. Bunlar arasnda D ervi Senayi ve K irei-zde G ubariyi
sayabiliriz.
Senayi, D evri H alil (. 950/1543), Konyada mevlevi dervii iken
Abdiilvehhab Henedani'mn menkbelerini tercme edip Kanuniye sun
mu, fakat Padiah indinde makbul olmamtr. Esasen Mahmud
D e d erim tercmesi ile bu eser bsbtn unutulmutur(').
K irei-zde Mahmud Gubari (. 974/1566)ye gelince, onun Pa
diaha yaklamak iin geirdii macera daha baka olmutur. Kireizdeler afyona alkn iki kardetiler. Her sabah bir kazan afyon kaynatr,
akama kadar yerler, ertesi gn tekrar kaynatrlard. Sinan ., ilim ve ir
fan, fazileti ile tannm, iki bin beyitlik bir Leyli v Mecnun mes
nevisinin sahibi bir ahst(2). Kk kardei Gubari ise, Sinan .ye ben
zemez, iir yerine samasapan szler sylerdi. Bin zorlukla Cem al-zde
M olla .den mlazim oldu. Kendisini yakndan tanyan Ak . halini
yle anlatmtr. iir yerine herze syler, gnde drt yz beyt sy
ledim diye iftihar ederdi. Afyonu yutar, sonra keyif halinde iirler yazard
ki, hibir beyt dierini tutmazd. uadan hicvetmedii kimse kal
mamtr. Padiaha bir mektup yazp ehname yazmakta olduu sy
lemi. Kanuni, belki bakalarndan almtr. Bakalm, kendisinin ol
duuna inanalm demi. Hepimizin iiri topland, karlatrld. Gubari
iirlerinin hali grlnce rivayete gre atee veya suya atld. Sehabi-i
Acem, uram, ehnamesinden 50-60 beytin eski hamselerde aynn bul
mutur. Bir gn ehnameci A rif ile Ebl-fazl Ef.nin meclisinde idik.
Ona getirdii iirleri bize verdi. Biraz sonra Gubaride geldi beraberce
okuduk ve gzel bir beyt bile bulamadk. Gubari, o sralarda stanbula
gelen eyh Abdl latif Ne harye gidip, iirlerini methetmesini, bu suretle
Padiaha yaknlamay istemi. eyh kimseyi krmak istemedii halde
onun manasz iirlerinden bkp evine almamtr(3). Bu gayretleri netice
vermeyince kadlk istedi. Fakat tayin edildii Tava kadlnda hara al
d ikayet edilerek azledildi.
( 1) Esrar Dede, 119b.
(2) Ak 351 a; A. S. Levend, Arap, Fars ve Tiirk Edebiyatlarnda Leyla ve Mecnun
Hikayesi, Ankara, 1959. s. 559.
(3) Ak ., 351 a.

117
Daha nceki padiahlar devrinde olduu gibi, dardan Osmanl l
kesine S. Kanuni devrinde de yabanc airler gelmilerdir. Fakat ya
banclara gsterilen ar hayranlk artk bu devirde grlmemitir. nk
Osmanl lkesinde de byk alimler, airler, sanatkarlar yetimi bu
lunuyordu. Bu devirde stanbulda bulunan belli-bal acem airi g
ryoruz. S. Yavuz Selimin randan getirdii ah Kasm, ve bu devirde
gelen Sehabi ile kardei Bidari. Bidari' nin padiahla pek temas olmam,
fakat devrin yksek ahsiyetleri tarafndan korunmu ve Osmanl airleri
ile yakn temaslar olmutur. Dier iki air az da olsa Padiaha yaklaabilmilerdir.
S. Yavuz Selimin, Tebrizde tand ve stanbula getirip 40 ake
ulufe balad ah Kasm (. 946/1539), Kanuni S. Sleyman devinde de
yaam, hreti ve Padiahdan grd itibar gnden gne artmtr. Ca
milerde hutbe verir ve halk tarafndan ok beenilirdi. Nazm yanrnda
nesri ile de mehur olmutur. Genlere edebiyat zerinde dersler verirdi.
Ak . kendisinden mneat dersleri alm, olu A li . yakn arkada ol
duundan temas hayli fazla olmutur. S. Sleymanm ekli hakknda
yazd eser Padiah tarafndan ok beenilmi, ulufesi 100 akeye
karlmtr. Ayrca bir Osmanl tarihi de yazmaya balad. Fakat mr
vefa etmediinde bitiremedi(').
Sehabi, Hsameddin (. 971/1564), K azasker K adri E f nin sa
yesinde stanbula gelebilmitir. S. Sleyman, brahim P a a nm sedarlnda nden giden ordu ile bulumak iin yola ktnda Tebrize
girmi, burada Sehabi, Kazasker Kadri E f nin dikatii ekmitir. Ken
disine musahib olarak yannda alkoyduu Kadri Ef., Sehabi'yi Padiaha
da tantm ve sefer dnnde kardei Bidari ile birlikte stanbula ge
tirmitir. Sehabi 30 yl stanbulda Osmanl airleri ile dp kalkt. Dev
let ricalinin himayelerinde meclislerine girdi(2). Eski Padiahlaru tarihini
bilmede stad idi. iiri yannda inas da vard. yi muamma zerdi. Bu
kabiliyetleri sebebiyle Padiah kendisine 30 ake air ulufesi balad ve
imam G azalinm Kimya-y Saadetini tercme etmesini emretti. Sehabi,
tercmesini bitirip 970/1563de Tebri-i ksir adyla padiaha sundu. Bu
arada iirlerini de divan halinde tertib ederek Kanuniye. sunmutur^). Bu
hizmetlerinden pek memnun kalan Padiah pek

(1) Ak ., 303 a.
(2) Ak ., 186 a.
(3) Tedbir-i ksir nshalar iin bk. F. E. Karatay. C. I, No. 142-145.

118
ok para ve hediyeler verdi('). Bundan cesaret alan Sehabi, Kimya-y
H azain-i rfan adnda bir eser daha yazmtr(2). Eserlerini bitirip Pa
diaha sunduktan bir yl sonra 9 7 1/1564de ld.

Sultan Selim II. Saray (974-982/1566-1574):

Kanuni S. Sleymann olu olan S. Selim II, kardei ehzade Ba
yezid m lmnden sonra tek bana tahda varisti. Babas ldnde

byk, kudretli bir imparatorluk brakmt. Sekiz yl sren ksa sal

tanatnda byk hadiseler olmad. Skuneti seven, harpten holanmayan
bir Padiaht('). Bu sebepten devrinde hi bir sefere itirak etmemi, dev
let ilerini tamamen Sadrazam Sokullu M ehmed P aaya brakmtr.
Genliinde Konya, Manisa ve Ktahya sancaklarnda bulunduu s
ralarda ikiye, zevk ve sefaya dkn olduu halde, bu hayatm Pa
diahlnn yalnz ilk yllarnda devam ettirmi,sonra hayatnn son se
nelerinde bunlardan vazgemi, hatta halveti eyhi A m id Sleyman Ef.yi
Saraya artarak eski gnahlar iin tvbe edip, ikiyi tamamen b
rakmtr. lm ile son bulan hastalnda doktorlarn ila olarak ver
dikleri arab bile imemitir(4).
Babasnn uzm sren saltanat devresinde bir ilim ve kltr mer
kezi haline gelen stanbulda, S. Selim devrinde de bu hareket devam
etmi, yine bir ok air ihsanndan, ulufelerinden faydalanmlardr.
Fakat saltanatnn ksa srmesi, hele son zamanlarndaki ar dindarl,
yalnz eyhler ve hocalarla temas sebebiyle Saray muhiti airler iin bir
snk olmaktan kmtr. stelik Padiahn av merak ve sk sk s
tanbuldan ayrlarak Edirneye gitmesi daha nceki devirde yaam ve
cmertlikleri ile airlere gsterdikleri yaknlkta tannm devlet adam
larnn bu devirde yokluu, bu neticenin meydana gelmesini kolaylatrmtf.

(1) Ak ., 107 b; K iih u l-ah bar, 359 a.

(2) Osm anl M ellifleri, C. //, s. 227.
(3) Manisada iken musahibi C elal B eyle bir iki meclisinde halk arasnda bizim iin ne
derler, saltanat kime tahmin ederler diye sorduunda C elal Bey, "ehzade M ustafa'y
askerin, ehzade B ayezit i anne ve babas ve Riistem P aa' nin istediklerini, kendisinin
ise bir tedariki olmadn sylemi, ehzade Selim fakire de Mevlas rabet etsin, biz
safamz srelim, yarnn sahibi var diyerek ii mukadderata braktn gstermitir (.
H. Uzunarl, Osmanl Tarihi C. Illll. Ankara, 1951 s. 40.)
(4) . Turan, slm Ans. Selim II mad. s. 440.

119
S. Selim devri airlerinin ou daha evvel, ehzadelii zamannda Sa
rayna intisab eden ve himayesini kazanan ahsiyetlerdir. S. Selim ken
disine yaplan hizmeti asla unutmaz ve dostluklar vefal bir tabiata sa
hipti. Bylece eskiden hizmetinde bulunanlar Padiah olunca ya
beraberinde stanbula gelmiler veya sonradan gelip Saraya intisab et
milerdir. Saraydan uzaklaanlarn ouna eski hizmetlerine karlk yk
sek vazifeler verilmitir.

Kendisi de iirle urard. Divam olmamakla beraber, perakende

gzel iirleri vardr. Bilhassa;
Biz blbl-i muhrik-dem-i glzr- fikz
te kesilir gese sab glenimizden
gibi ok kymetli beytlerine rastlamak mmkndr.
jjjcjc
Saltanat devrinde yaayan airlerin en nemlileri unlardr: S. K a
nuni devri airlerinden emsi Ahmed Paa, asrn byk airi Baki, S.
Selim devrinde de Padiahn ltfunu grm, iltifatn kazanmlardr.
Daha evvelki ehzadelik devrinde yanmda bulunan musahibi ve dert or
ta C elal Bey, yine M anisada musahibesi olan Hubbi Kadn, Tezi-zde
Ulvi, Hatemi, Padiah olduktan, sonra sarayna alarak yetitirdii ami
Mustafa Bey, asrn byk alim eyhlerinden Beikta!t Yahya Ef., yine
alimlerden Haletinin babas Azmi Ef., bu sekiz yllk ksa saltanat dev
rinde muhitine girebilmi ve himayesini kazanm airlerdir.
emsi Ahmed Paa (. 988/1580), S. Selim devrinde de Kanuni dev
rinde de Kanuni devrindeki itibarm grmtr. an, Sivas bey
lerbeyliklerinde bulunmu, sonra Anadolu ve Rumeli beylerbeylii yap
m olan Ahmed Paa, Ahdi ve Ak . tezkirelerinin yazld tarihlerde
(971/1564 ve 976/1568) Rumeli Beylerbeyi bulunuyordu('). Sonra bir
mddet inzivada kalm, S. Selim II devrinde uzun bir ayrlktan sonra
tekrar stanbula Ogelmitir.
>
Ahmed Paa, bu defa stanbulda ok iyi karland. Ho sohbet, iyi

ahlakl bir ahs olmas sebebiyle ksa zamanda Padiahm itibarn ka

zand. S. Selim e sunduu kaside ve baka iirlerle kendini Saraya kabul
ettirdi. Padiahn musahibi oldu. Takdir ve iltifatn kazand. yle ki, bir
an sohbetlerinden ve meclislerinden ayrlmaz oldu.
., 309 b.

120
Ahmed P aan bu ikbal devri S. M urad III saltanatnda da devam
etmi, bu devirde de Padiahm musahibi olmu ve Saraydaki itibar gn
den gne artmtr.
S. Selim devrinde, Padiahn gzdesi oldua iin nfuzu da fazla ol-

mutir. Bu devrinde air ve ediplerle temas eder, onlar meclisinde toplar,

iirler okutur, mnakaalar yaptrrd. Fakat olduka hesapl bir tabiata
malik olduu iin, evine girip kanlar iinde himayesini gren, parasn
alan pek bulunmazd(').
Devrin byk airi Baki, Kanuni devrinde grd itibar S. Selim
devrinde de fazlas ile grmtr. Tahta geer gemez,
Bi-hamdillh eref buldu yine tahl- Sleyman
Cls etdi saadet tahtna skender-i sn(2)
matlal bir clus kasidesi sunmu, fakat ilk zamanlarda Padiahtan hayli
uzak kalmtr. Hatta bir ara taiii ters dnm, M urad Paa med
resesinden azl edilerek iki yl kadar akta kalmtr. Sonra Mahmud
Paa, Eyb ve 981/1573de Sahn mderrisi olmutur. Bu devirde Sokullu
M ehmed Paamn en yakn adam Feridun B eyin evini tavsif eden bir
kaside sunarak, onun vastasiyle sadrazama yaklam ve Kanuni dev
rinde olduu gibi Padiahn meclislerine girmeye balamtu\ Baki S.
Selim in yazd gazelleri tahmis ederek ve gazellerine nazireler yazarak
Padiahn ok takdirini kazannntr(3). Daima meclislerinde bulunur, Sa
raydan uzak olduu zamanlar Padiah m hatt- eriflerini, mektuplarm
alrd^). Fakat bu ikinci ikbal devri ksa srmtr. Baki Padiahn lm
ile tekrar himayesiz kalmtr. Neyse ki artk herkesin hayranln eken
byk bi- airdi. Ve Sadrazam Sokullu M ehmed Paa gibi bir koruyucusu
vard.

(1 ) H asa ., 140 a; . Sami, Kam tsiil-alm , C. IV. s. 2873.

(2) H aan .. 54 a.
(3) Baki'ni S. Selini\n,
Hordur emende seyr edelm taze yr ile
T dtimenn yiiei yana tze yareyle
Kudretn izhar edp Hak Hazreti azze ve celi
Cm le hbn ire sen cnn klm b-bedel

m atlal gazellerine iki tahmisi vardr (bk. S. N. Ergun, Baki D ivan. st. 1933. 33. ve
34. iirler.)
(4) H asa 54 a.

121
ehzadeliinde S. Selim m yannda bulunan Hseyin Celal Bey, sul
tan olduktan sonra da musahibliini devam ettirmi ve padiahn itibarn
ve iltifatn grm airlerdendir. Sultan Selim 20 yl meclislerinde bu
lunmu olan C elal B eyi stanbula beraberinde getirmiti. Anadolu timar
defterdarlna tayin etti('). Bu arada yine Padiahn muhitinde ve mec
lislerinde bulundu. Padiah nezdinde ok tutulurdu. Bu sebeple de dev
rinde hayli nfuz sahibi idi.
Celal B eyin Padiah himayesindeki bu hayat eyhlislam
Ebussnd Ef. olan anlamazlna kadar devan etti. Sokullu Mehmed
Paa, eyhlislm hakknda baz na-ho szler syledii iin Padiah
zerine tesir ederek onu saraydan uzaklatrd. Celal B ey in ricalar netice
vermedi. Bylece hemen btn hayatm beraberinde geirdii 5. Selim in

muhitinden ayrlmak zorunda brakld. am beylebeyiliine tayin edildi.

Halbuki iki gn nce yine huzura kabul edilerek, Padiahn iltifatn gr
mt. S. Selim den am a gitmeden nce, bir kere memleketine gitme
msadesi ald ve Manastr yolunda teessrnden ld(2). Saraydan ay
rlrken S. Selime bu beyti yazp vermitir:
Bunca feryadm iitdn demedn dd edeyin
Sen ki dd etmeyesin ben kime feryad edeyin(3)
Devrinde gerek Padiahdan ve gerek etrafndan ok hrmet ve itibar
grm bir ahsiyetti. iiri yannda gzel yazs ve sesi ile de tannmt.
Baz mensur eserleri de vardr. Hs/-i Yusuf isimJi kiik eserinde insan
vcudunun her azas iin bir gazel sylemek suretiyle 29 gazel top
lamtr^).
S. Selim in ehzadeliinde yannda bulunan Aye Hubbi Hatun (.
998/1590), M anisada ehzade tarafndan ok makbul tutulmu ve ko
cas emsi . ldkten sonra da maiyyetindeki airlerle beraber s
tanbula getirilmi ve eski itibarn muhafaza etm itir(s). S. M urad III
devrinde de musahibliei devam etmitir. Hayli yalanm olarak 998/
I590da ld.

( 1) Ahdi. 18 a; A i'/t .. 78 a.
(2) Ki'mlTl-albar. 411 b; H asa ., (70 a) ve H am ner (C. VI. s. 287) C elal B ey in tekad edilip M anastra gnderildiini sylerler. ehzadelii zamanndan beri C elal
B ey'in dosl olan linin rivayeti daha doru olsa gerek.
(3) Hasa ., 70 a.
(4) Ahdi. 18 a.
(5) Hasa ., 11 a; Ayrca bk. B. Vilyetlerde I. ehzade Saraylar.

122
Asrnda ilmi ve iiri ile tannan ve Molla . lakab ile anlan stanbul
kads M ehm ed Vusul i Hubbi Kadn m damad idi. Bu sebeble Hubbi
M ollas diye anlmtr.(').
Gazelleri, 5. Selim ve S. M urad namna kasideleri ve ayrca H urid
C em id isimli 3 bin beytten fazla bir mesnevisi vardr. M ihi, Zeyneb
Hatun gibi kadm airler iinde en fazla hret bulan H bb Hatun ol
mutur^).
ehzadeliinde Manisada sarayna intisab eden Te zi-zde Mehmed
Ulvi (. 993/1585), Sultan Selimin Padiahlnda da yannda bulunmu,
Padiahn ve yksek devlet memurlarnn meclislerinden eksik ol
mamtr. 970/1563 de Durak .nin ldrlmesi zerine yazd tarih ve
bu sralarda halkn dilinde dolaan bir beyti sebebiyle katline ferman
kan Ulvi, kap uzun zaman gze grnmemeye alm, ancak S.
Selim tahta getikten sonra stanbula gelebilmitir^). Eski efendisi S.
Selim U lviden bu defa da iltifatn esirgememi ve himayeye devam et
mitir. Fakat Ulvi, son senelerdeki maceral ve korkulu hayattan soma
yarm brakt tahsilini bitirip ilmiye mesleine gemeyi dnerek,
Hubbi Mollas M ehmed Vusuli E f den mlazim ve mderris olmutur.
Bu arada S. Selim, eski gzdesi U lviyi korumaya devam ediyordu. Ma
nisadaki parlak gnler gibi olmamakla beraber, yine Padiahn ihsann
alyordu. Fakat geirdii korkulu gnler onda bir illet-i vehine b
rakm ve bunun tesiri ile ikiye dmt.
Mderris olduktan sonra da ireti brakmayan, hatta daha da arttran
Ulvi meyhaneden kmaz olmutu. S. Selim in lmnden sonra talii bs

btn dnd. Yine de devir byklerinin meclislerine giriyordu. 987/

1579daki byk yangmda evi yand. Shhati de bozulunca artk ekabir
meclislerine de giremez oldu. Mzmin bir hastal var diye herkes ken
disinden kayordu. Kendini bsbtn ikiye verdi, meyhane kelerinde
ayyalarlatlp kalkarak 993/1585 de ld(4).

(1) Mehmed Zihni, Mehiriin-i.sa. stanbul 1295. C. II. s. 17.

(2) Acem Kadn airlerinden Cilayi, Afaki, Cihan, Dilad ve Tklerden Mihri ve Zeyneb
HattnIardan stnd (Ak ., 232 a).
(3) Haan ., 167 b.
(4) Knh'l-ahbar. 417 a: ' ci pa/.arl Vali lmne ni tarihi sylemitir:
( 993 )

(Riyazi, 109 a: I n i:i. 7 I \x(()sihinl Mellifleri ( . II, s. 31 1).

123
Devrinde hayli tannm bir airdi. ok iir sylemitir. Kasidede de
usta idi. Kendi icad kasideleri vardr. Hazan kasidesinin her beytinde
bahar ve hazan, tir keman kasidesinde tir ve keman kelimelerini kul
lanm, evi yandnda yazd kasidede ise her beytde ate ve ab ke
limeleri yer almtr. Mesel sylemesi, nazik edas ve belagat ile Necati,
H ayali ve Zati yolunda idi. Mretteb divannda her eit iirleri yannda
600 kadar gazeli vardr().
S. Selimin ehzadeliinde Saray hizmetlilerinden olup, Padiah ol
duktan sonra da yanndan ayrmad airlerden bir dieri de Htemi b
rahim Bey (. 1004/1596)dir. Bu devirde de ayn itibar grmeye devan
etmitir. Ktahyadaki sarayuda musahiblii erefine erien Haremi, eh

zade ile stanbula gelip sarayda yine sipahilik vazifesi ald. Yine pa
diahn gzdesi ve musahibi olarak kald. iirler sunarak bu durumunu
muhafaza etmesini bildi. Fakat S. Selimin lmnden sonra memleketi
olan Edirnede oturmak zorunda kald. 80 yan am olduu halde S.
M urad devrinde ld(2).
Devrinde iyi airlerden saylmtr. S. Selim e sunulmu kasideleri
vardr. Edebi sanatlarda, aruz, kafiye ve muammada usta idi. Tezkire sa
hibi Ahdi, Edirne ve stanbula bulunduu sralarda kendisi ile dostluk
kurmutur. Hasar . ile de mnasebeti vardr. iirlerinden setii baz
gazelleri tezkiresine koymak zere ona gndermitir(3).
S. Selim m ehzadeliinde yannda bulunan ve sonra stanbulda sa
rayna giren airlerden biri de Cami B eyd\x. Ktahyada etafnda te
ekkl eden airler arasnda, sk sk tekrarlanan iret meclislerinden eksik
olmazd. S. Selim padiah olunca stanbula birlikte geldi. Sarayda atmacac-ba tayin olundu. Av merakls bulunan Padiahn daima ya
nndayd^). S. Selim in lmnden soma yerine geen S. M urad IIIden
ayn iltifat gremedi ve Msrda sancak beylii verilerek saraydan uzak
latrldn.
(1) Haan ., 167 b; Ahdi. 143 a; Divan nshalar iin bak. stanbul Ktphaneleri yazm a
D ivanlar K atalogu s. 174; iir mecmualarndan derlenen iirleri iin bk. A. N. Tarlan,
XVI. ve XVII. a sr D ivan iiri. stanbul, 1943. Fas. 3, s. 30.
(2) Kiinlu l-ahbar, 413 a; lmne H adinin tarihi:
N ola ger tarih olursa ana hatm- bi-bedel
(_/> (JJ'<*
(1004) (Faizi, 35 a)
(3) Ahdi, 83 b; Haan . , 90 b.
' 'I
(4) Ahdi, 71 b; Klu l-ahhar, 4 1 1 b .
(5) H asa ., 66 b.

124
Bu devirde Padiaha kasideler sunmu ve himayesini grm olan
bir baka air, ami Mustafa Bey, defterdar ivi-zde Mahmud E f nin pa
diaha tavsiyesi ile saraya alnarak yetitirilmi ve ani-gir balk ile sa
raya hizmet grmtr. Bu arada S. Selim e. iirler de sunmu ve iltifatn
grmtr. S. M urad zamannda Amasyaya tayin edildi. Haan . tez
kiresini yazd 994/1586 ylnda bu vazifede bulunuyordu(').
Mderrisi mahlas ile iirler yazan B eik ta l Yahya Ef. (. 978/
1570), S. Selim in saltanat devrinde ancak birka yl yaad halde, Pa
diahn dikkatini ekmi ve iltifatn grm ahsiyetlerdendir.
Yahya Ef., devrinin byk alim ve tarikat eyhlerindendi. Sahn-
Semanda mderris bulunduu iin bu mahlas alntr. slam ilimlerde,
ilm-i ncumda, hatta tp ve hendesede derin bilgisi vard. Hayatnn son
larnda mderrislii brakarak Beiktata denizi doldurmak suretiyle bir
ev yaptrp skunet iinde yaamtr. Burada kabiliyetli genlere dersler
verirdi. Yzden fazla talebe yetitimitir(2).
S. Selim, hayatnn sonlarnda genliinden beri srdrd zevk ve
iret hayatn brakp Halveti eyhi m id Sleyman Ef.den tvbe etmi,
ve daha ziyade alimler ve eyhlerle mnasebet kurmaya balamt. Ya
ad devirde kutbl-ulema olarak tannan Yahya Ef.yi tanmas bu dev
reye rastlamtr: Yahya Ef.ye byk sayg ve sevgisi olan S. Selim, onu
sk sk sarayna arr, tlerini ve iirlerini dinlerdi. Bu, eyhin l
mne kadar srmtr(').
eyh Yahya Ef.' nin nutasavvfane iirleri vardr. Bir ksm Mehmed
Nuri tarafndan Menkb- B eikta M derris Yahya Ef. bn-i merii'lA a b adl eserde neredilmitir (stanbul, 1314).

XVII. yzyl airlerinden Hletnin babas D efterdar-de Azm

(lm. 990/1582) de Padiahla ilikisi olan airlerden idi. Azm, Pr M eh
med, devrinde ilmi ile de tannmt. Km al-zde Ali .den mlazim
olup mdenris tayin edilmiti. Ykselerek Sahn- Seman ve Sleymaniye
medreselerinde mderris oldu. Nihayet S. M urad III devrinde bu vazifede
iken ehzade M ehmede Haydar Ef.'den sonra hoca tayin edildi. Hoca
iken stanbulda ld^).
( 1) Haan .. I34 b; Riyazi, 88 a.
(2) Ak ., 149 b; Osmanl Mellifleri. C. I, s. 200.
(3) eyh Yahyann lmne bu tarih sylenmitir:
(978)
Atayi Zeyl-i akik, s. 147; Osmanl Mii. C. I, s. 2(11*.
(4) Atayi, ayn eser, s. 267; Haan .. 161 b. Sadki'nin lm tarihi:
(990 )

(Riyazi, 103 b; Faizi, 64 b

^ fis-t)*i*(J A

125
Azmi Ef., ok mehur alimlerdendiM ekrim -i Ahlak adl eseri za
mannda byk bir hret kazanmtr. S. Selim ahlak ve fazileti yannda
ilmi ve iiri ile de tannm Azm iye eyh Muhammed U ssarm Mihr ii
M teri adl eserinin tercmesini verdi. Fakat Padiahn lm zerine
eser yarm kald. Sonradan olu H aleti esere 500 beyt ilave etmise de
eser yine tamamlanamamtr(').

Sultan Murad III Saray (982-1003/1574-1594):

S. Selim U in 982/1574de lm zerine M anisadaki sancandan
gelip tahta oturmutur. Devrinde eskiden grlen askeri baarlar g
rlmemi, buna kar saray kadnlarnn devlet idaresine mdahaleleri art
m rvet alp verme gnlk hadiselerden olmutur. Padiahn zevk ve
elenceye dknl, kadere, uursuzlua inan ve bilhassa rya ta
birlerine merakl olmas sebebiyle Saray rakkaseler, hokkabazlar, m
neccimler ve rya tabircileri doldurmutur. Nakibendi eyhi aban Ef.
ve bilhassa daha ehzadeliinde rya tabirleri ile takdirini kazanan Hal
veti eyhi eyh u c a , devrinde byk nfuz sahibi olmulardr. 21 yllk
saltanatnda stanbuldan hatta sarayndan kmayan S. Murad, dedesi
Kanuni Sleyman devrinden beri devleti baar ile idare etmi bulunan
Sokullu Mehmed Paay istiskal ederek, nfuzunu krm ve onun l
mnden sonra on sadrazam deitirmesine ramen kuvvetli bir ahsiyet
bulamamtr.

Osmanl imparatorluunun hayli zayflamaa balad, devrinde, si

yasi ve iktisadi knt ile birlikte iir ve edebiyatta eski parlak devri ile
mukayese edilemeyecek derecede zayflamtr. Kendi de air olduu
halde sanatkarlara fazla ehemmiyet vermemitir(2).
Aslnda ehzadelii devrinde ok iyi yetitirilmi idi. Arapa ve farsay iir yazacak kadar iyi renmi, brahim . ve Sadeddin Ef. gibi
alim ahsiyetler hocas olmulardr. Ayrca hsn-i hat dersi alm, nesih
ve talik yazda maharet gstermitir(). Kanuni S. Sleymandan sonra en
(1) Riyazi, M ihr ii M teri'ye ehzade M ehm ed in emri ile baladn ve 2500 beyi ter
cme edebildiini sylyor (103 b); Haan 7000 beyt (161 b); Osmanl M ellifleri
ise 1000 beyt tercme ettiini yazyorlar (C. II, s. 310).
(2) Feridun Bey, Miie'ar- Selatin adl eserini bitirip sunduunda -biraz da Sokullu'nun
adam olmas sebebiyle hi takdir etmemi, ehemmiyet bile vermemitir (/. H. Uzunarh, C. III. I. s. 42).
(3) Ayasofya C am i'i iin yazd yazlar hakknda bk. Mstakim-zde, Tuhfe-i Hattatin,
stanbul, 1928 s. 516.

126
fazla iir yazm Osmanl Padiah idi. Dier iirleri yannda yalnz 1400
kadar gazel yazmtr. M uradi mahlasn kullanm ve iirlerini trke,
farsa ve arapo olmak zere divanda toplamtr(').
ok iir yazd halde iirleri fazla tutulmamtr. Baz iirleri an
lalmaz bulunarak aklamak gerei duyulmutur. Emriyle Baki, Hoca
Sadeddin, skdarl Haimi, Subhi, Zekeriya E f nin iirlerine yaptklar
aklamalar kk bir eser halinde toplanmtr(2).
Devrinde phesiz pek ok air Padiaha yaklaabilmek veya hi ol
mazsa ihsanna nail olabilmek iin kasideler sunmulardr. Bu arada b
lnde avu olan Badadl eydi Beyani, her beytinde bahar ve ha
zandan bahseden bir kaside sunan T ireli H amdi (3), hocas brahim Vnin
yeeni Bahri Haan, ve daha bakalar az da olsa S. M uradla mnasebeti
olan airlerdir.
Padiahn himayesini ve iltifatn yakn muhitinde olan airlerden
ou kazanm olan ve babas hatta dedesi Kanuni devrinden kalm olan
lardr. Bu airlerin banda gelen N evi Yahya (.
/1599), stanbulda
muhtelif medreselerde mderrislik yaptktan sonra Badad kadlna
tayin edilmiken, henz stanbuldan ayrlmadan ehzade M ustafann ho
calna tayin edilerek saraya alnm. Baki de bu devirde hretini mu
hafaza etmi ve yksek memuriyetlerde bulunmutur. S. Selim devrini ya
ayan Gelibolu lu Ali, bilhassa Lala Mustafa P aanin lmnden sonra
stanbulda kald seneler zarfnda sunduu eserlerle Padiahm ilgisini
ekebilmitir. Hubbi Kad, S. Selim den sonra S. M uradm da musahibesi
olmu, devrin byk alimlerinden H oca Sa deddin E f, Padiah hocas ol
duu devirden itibaren daima en yakn evresinde bulunmutu. Bunlara
saraydan yetien ve doanclar kethdal ile S. M uradm hizmetinde bu
lunan D ervi Aa ile, meclislerine kabul ederek iltifatn gstermi ol
duu Kssa-hn Nutkiyi de ilve edince S. M urad devri airleri ta
mamlanm olur.

Drt padiah devrinde yaayan Baki, S. Sleyman devrinde hret

bulmaya balam, S. Selim in saltanatnda bu hretini arttrm, nihayet
S. M urad devrinde hretinin en yksek derecesine erimitir. S. M urad
(1) Divan nshalar iin bk. stanbul Ktphaneleri Trke Yazma Divanlar Kat. C. I, s.
177; O sm anl M ellifleri, C. II, s. 413.

(2) B. Ktkolu, slm As. Murad III mad. s. 625.

(3) Ahdi, 63 a; Riyazi, 59 a.

127
padiah olunca Baki, culus tebriki ini bir terci-i bend yazp Padiaha
sundu. Karlnda Sleymaniye mderrisliine tayin edildi. Bu srada
iki padiah devrinde daima gzde olmasn ekemeyen dmanlar aym
iltifatn yeni Padiah tarafndan da gsterileceini anlaynca Mevlana
Fazl Ef.nin yetitirmesi olan air Nam inin,
Cihnun n imetinden kendi b u danemiz yedir
Elin knesinden ke-i vrnemiz yedir
matlah gazelini Padiaha B a k i n in d i diye gsterip, bilhassa,
Gn sadrndaki magrr u n-sde serverden
Fen bezminde hb-lt olan mestnemiz yedir
beyti ile babas S. Selim'ln kastedildiini, Padiahm kulana koydular.
Bylece babanz size tercih eder diyerek Bakinin Sleymaniye m
derrisliinden azlini saladlar('). Fakat Bakinin dostlar gazeli eski bir
mecmuada bulur. Nam inin olduunu isbat edince Baki srlmekten kur
tuldu. Fakat stanbulda da tutulmad, Edirnede Selimiye mderrislii ve
rilerek yine doup byd ehirden uzaklatrld. Bir mddet Edirnede
kalan Baki, 1579 (987)de Mekke kadlna tayin edildi. Sonra Medine ka
ds oldu. Doup byd ehre alm ve Padiah koltuunda yetimi
olan Baki, kadlkta baar salayamad. Gevek davrand. Bu sebeble hakkndaki ikayetler oalnca Medine kadlndan azledilerek stanbula
arld. Tekrar Padiah muhitine girebilmek iin S. M urada. kasideler
sundu, dier iki Padiaha yapt gibi gazellerine nazireler syledi. B k ga
zelini tahmis etti(2). Bu ekilde tekrar ve nc defa olarak Padiaha yak
lam oluyordu. Koruyucular Ferhad ve Siyavu Paalar, medrese arJcada Hoca Sadeddin E f nin yardm ile stanbul kads, sonra 997de
Anadolu kazaskeri ve nihayet Rumeli kazaskeri oldu. Artk ilmiye yolunun
eyhlislmlktan sonraki en yksek mevkiine ykselmi oluyordu. Fakat
emeline eriemeden tekade sevkedildi.

(1) Haan ., 54 a; Sultan Selim genliinde ok iki ierdi. Sonradan ikiyi brakm,
hatta doktorlar ila olarak arap verdikleri zaman azna koymamtr (erafettin
Turan, Selim IIIslm As. s. 440) Genliinde syledii,
Benim tab- selimim bde-i hamrya m ildir.
beyti ok tannmtr.
(2) S. N. Ergun, Trk airleri C. II. s. 697;
Nice tkat getrsn em-i k ry- dildre
Getiirmez tb iin bir lahza berk-i tb- envre
gazeline tahmisi iin bk. S. N. Ergun, Baki Divan. stanbul, 1935 s. 97.

128
Fakir bir mezzin evinden bu kadar yksek mevkilere ykselmesi
Baki' nm haris ruhunu tatmin etmemiti. Emeline kavuup eyhlislm
olabilmek iin rpmyordu. stelik S. M urada sunduu bir kasidesinde;

imdi g- cn ile dinler cihan enm

Medhn etsem bir yere mecmu- ins can gelr
beyti ile byk bir air olduunun farknda bulunduunu sylyor, bu su
retle eyhlislmlk makamnda hakk olduuna inanyordu. Tekad edil
mesi midini krd. Bu znt ile drt yl evine kapanp kald. Ancak
S. M uradm yerine S. M ehmed'm Padiah olmas ile yeniden mitlenip
canlanacakt, (bk. S. Mehmed III saray)
S. Selim m Ktahyadaki sancak beyliinde hizmetinde bulunan ve
Padiahl srasnda ehzadenin lalas K ara M ustafa P a a ya intisab
eden Gelibolulu Ali (1008/1599), Paann divan katibi olarak ok yer do
lam ve Kbrs fethinde (985/1577), ran seferi serdarlnda yannda
bulunmutur. Efendisi Mustafa P aamn lm zerine sahipsiz kalnca
stanbula gelerek devrin Padiah S. III. Murad'a. intisab etmee a
lmtr. Bu devirde de edebi ve ilmi almalarna devam eden Al, Pa
diaha st ste iirlerini ve eserlerini sunmutur. S. M urad adma ka
sideler sylemi, Nusret-ame adyla ran seferini yazp sunmu, ayrca
Padiahn houna gitmesi iin Hz. Peygamberin mucizelerini M iratlAvlin adyla yazp takdim etmitir('). S. M uradm emriyle muaeret ka
idelerine dair yazd Kava idiil-m eclis adl eserini 995/1587de bi
tirmi ve bu eser, S. M urad tarafndan ok takdir edilmitir. Hoca
Sadeddin Ef. de eseri beenmi ve daha mufassal yazlmasn temenni etmitir(2).
Ali, Menkb- Hnerveran adndaki mhim eserini de bu srada ya
zarak Padiaha sunmutur. Nihayet daha evvel 982/1574de V ridatu lenika adyla tertib ettii divanndan sonra yazdklarm 999/1590 ylnda
Lyihatl-hakika adm verdii ikinci divannda toplayarak bunu da pa
diaha sunmutur. Fakat limlere ve sanatkarlara kar hayli ilgisiz dav
ranan S. M uraddan pek fazla bir ey elde edemedi. Ancak Yenieri ka
tiplii, bir mddet sonra da defter-eminlii alabildi. Bu sebeble bilhassa
ikinci divanm tekil eden iirlerinde daima halinden ve iirlerinin takdir
edilmemesinden ikayet etmitir.

(1) K. Sssheim, slm Ans. li mad. s. 305.

(2) Gelibolulu Mustafa Ali, Mevidiin-nefis f i kavaidil-meclis. Tpk basm. Nereden.
Yenia Tarihi Krss stanbul, 1956, s. 4.

129
S. M ehm ed devrinde li, biraz daha rahata kavuabilmi, Padiah
tahta geer gemez kendisine mhimce bir maa balamtr. li bun
dan sonraki almasn tarihine hasretmi ve drt kitap halinde
KnhiV l-ahbar adn verdii slm ve Osmanl tarihini yazmtr. Eserin
drdnc kitab III. Osmanl tarihini kapsar. Eserin en mhim ksm da
drdnc cilttir. Ayrca her padiah devri sonunda o devrin, bilim
adam, eyh ve airleri hakknda bilgi vermesi, eserine ayr bir deer kazandrmtr(').
Hubbi Aye Kadn (. 998/1590), S. Selimden sonra S. Murad za
mannda da makbul tutulan airlerden olmutur. Amasyada eh
zadeliinden itibaren muhitinde bulunan musahibesi ve nedimesi olan
Hubbi Kadn, S. Selimin padiahlnda ve sonra S. M uradn da sal
tanatnda Saraydaki itibarn muhafaza etmitir. Sanat hayatnn en olgun
devrini bu padiah zamannda yaayan Hubbi Kadn, onun adna kasideler
sylemi, iirlerine nazireler yapmtr. S. Muradm bir arapa-trke mlemmasna syledii nazire mehurdur ve her bakmdan Padiahm i
irinden stndr. Hayli yal olarak S. M urad devrinde ld(2).

Devrin byk limlerinden Hoca Sadeddin (. 1008/1599), Ebussuud Ef.nin mlazimi olup, stanbul ve Bursada mderrislik ettikten
sonra ahn mderrisi olmutur. 981/1573de ehzade M urad'm hocas
brahim E f.nin lm zerine M anisada ehzade hocas tayin edildi. Bir
yl sonra tahta geince sultan hocas olarak stanbula geldi ve hreti git
tike artarak devlet ilerinde sz sahibi olmaya balad. Padiah zerinde
de tesiri vard^1).
S. M uradn lmnden sonra da Padiah hocal ve itibar devam
etti. Hatta mevkiini daha da kuvvetlendirerek d siyasette bile sz sa
hibi oldu. Nihayet Bostanzade M ehm ed Ef.nin yerine 1006/1598de ey-

(1) Eserin ilk cildi ile drdnc cildin 5. M ehm ed II devrinin ilk yllarn iine alan
ksm baslmtr (st. 1277-1285). u ara tezkiresi ksmnn ediysyon kritii stanbul
niversitesi Ed. Fak. de mezuniyet tezi ve Atatrk niversitesi Ed. Fak. de doktora
tezi olarak hazrlanmtr (M uazzez Taku, Knhl-ahbardaki alim ve airler. 1937.
Trkiyat Ens. T. 90; Knhl-ahbar m Tezkire Ksm -ncelem e M etin.) Erzurum 1979.
Mustafa sen, Ayrca li hakknda fazla bilgi iin bk. .M.K.nal, Menkh- Hiinervern. st. 1926. Mukaddime ksm; S. N. Ergun, Trk airleri, C. I, s. 38-43; Ali
Ahter, G elibolu li, Ed. Fak. Mezuniyet Tezi. 1340. Trkiyat Ens. T. 28.
(2) Mehmed Zihni, M e ir-nisa. st. 1295. C. II, s. 16.
(3) Atayi, Z e y l-i a k ik. stanbul, 1268. s. 429.

DV A N E D E B Y A T I N D A E D E B M U H T L E R F.9

130
hlislm tayin edildi. ki yl sonra da Ayasofyada bir mevlide giderken
ld() .'
S. M uradm emri ile Abdl-Kadir G eylani nin menkbn tercme
ederek Padiaha sunmutur. S. M urad adna baz iirleri ve onun arapa
ve farsa gazellerine erhleri vardr(2). Fakat H oca Sadeddin Ef., air ol

maktan ziyade alim olarak ve bilhassa, Osmanl mparatorluunun ba

langcndan S. Selim II devri sonuna kadar yazd Tact-tevarih adl ta
rihi ile mehur edilmi ve Padiahn emri ile bir nshas Hazine-i
Amirede saklanmtr^).
Saraydan yetimi ahsiyetlerden D ervi Paa (. 1012/1603), K a
nuni devrinde yaad gibi S. M urad zamannda da Padiahn iltifatm
gren ahsiyetlerdendir. brahim Paanin Atmeydanndaki saraynda ye
titirilmi ve Kanuni S. Sleyman kabiliyetini takdir ederek Has-odaya al
mtr. B inayi nin Seh-namesini tercme etmekle grevlendirildi. Eser
tamamlannca doanc ba oldu. S. Selim ve S. M urad devirlerinde de sa
rayda doanclar kethdal ile Padiaha hizmet etti. 1596da Haan .
tezkiresini yazd zaman bu vazifede bulunuyordu(4). Hatta bir ara vezareti ve sadareti bile dnlm, fakat dmanlarnn tesiri ile Bosna
beylerbeyilii verilerek saraydan karlmtr. S. M ehm ed III devrinde
ld.
yi farsas vard. Seh-ame tercmesi beenilmi ve Trke iirleri
de padiah tarafndan makbul tutulmutur(5).
5. M uradm takdirini ve iltifatn kazanm olan irvanl Nutki, kssahan olarak mehur olmutur. irvandan stanbula geldiinde btn yk
sek muhitlerde beenilmi, anlatt hikayeler takdirle karlanmtr. Eski
ran tarihine ait ok hikaye bilirdi. Bu hreti sebebiyle Padiaha intisab
edip, musahiplerinden oldu. S. M urad devri ortalarnda

(1) . Turan, slm As. Sadeddin mad. s. 2l>: Dervi \'thtleri'n\n lm tarihi:

(1008)

(2)
(3)
(4)
(5)

(.Riyazi, 84 b; Faizi, 53 a)
"
v

B. K tkolu, slm As. Murad 111 mad. s. 625.

Bu nsha ve d i er nshalar iin bk. F. E. K aratay, Topkap Saray Trke Yazma Eser
ler Kat. C. I. N o. 211-215, 642-659.
Haan 145 b.
Haan ., 145 b; Riyazi, 68 b. lm tarihi:
,
_
( 1012)
(Faizi, 39 b).

131
Padiah meclislerinde ho sohbeti ve hikayeleriyle makbul idi. Farsa ve
trke iirleri de vardr. S. M urad' a kasideler sunmutur(').
Haleb kads P ir Ahmed .nin olu olan Nianc M ehmed Paa (.
1001/1593), N m mahlas ile iirler de yazan bir airdi. Genliinde
Koca Nianc Celal-zde Mustafa .nin dikkatini eken ve onun hi
mayesinde yetien Nm, yannda katib olmu, sonra baz vezirlere tezkireci ve nihayet S. Sleymana tura-ke olmutur. 981/1573de Haleb
beylerbeyi tayin edilmi, yl sonra azledilerek stanbula dnmtr. 5.
Murad zamannda defa nianc oldu. Tekrar vezaret verilip 1001/1593
ylnda ld(2).
iirleri fazla mehur olmamtr. Fakat yazs ok gzeldi. 994/1586 da
airler bir toplant dzenleyerek devrin byklerini de davet etmilerdi.
Nami,

Kat ag idi veli cizesi grdi ki az

Kzarup erm ile der dilde niyz elde piyaz
beytini krmz bir kda yazarak iine 19 altn koymu ve bir altnda ge
lenin eline vermitir. airler, kastettii manay anlayarak, o bir altn da
kd getirenin elinden aldlar^).
Sultan M ehm ed III Saray (1003-1012/1595-1603):
S. M urad M anisada sancak beyi iken bu ehirde domu ve ba
basnn sevgili ehzadesi olaak bytlmtr. brahim Cafer, Haydar,
Azmi P ir Mehmed, Nash Nevali Ef.1er gibi, devrin byk alimlerinden
.ders okutularak yetitirilmitir. 991/1583de Manisa sancak beyliine
gnderilmi, 13 yllk sancak beyliinden sonra babasnn lm zerine
1003/1595 ylnda padiah olmutur.

Sekiz yllk Padiahl devrinde Osmanl mparatorluunun du

rumu daha da bozulmutur. Saltanat zamannda d siyasettejbaar kazanlam ad gibi, iktisadi durum da sarslm , bunun neticesi olarak

(1) Haan ., 251 a.

(2) Haan ., 379 b; Sainin lmne tarihi:

(1001)

(Faizi, 95 a). Faizi ve Riyazi (138 a)nin lm tarihini 1001 olarak gstermelerine mu
kabil Mstakim-zde lm tarihindeki m'ani kelimesini nianc olarak yazm ve 1004
ylm gstermitir ( Tuhfe-i Hattatin s. 382).
(3) Riyazi, 138 a.

132
Anadoluda Celali isyanlar memleketi yllarca harabeye evirmitir. Bu
isyanlar, ancak S. Ahmed /. zamannda Kuyucu M urad P a a nm sert ted
birleri ile bastnlabilmitir.
S. M ehmed devrinde byk devlet adam bakmndan da sknt e
kilmitir. Sekiz yllk saltanatnda 13 defa sadrazam deiiklii meydana
gelmi tir(').
S. Mehmed, saf, zayf iradeli, ok terbiyeli, sakin ve dindar bir Pa
diaht. Hz. Peygamberin ad her anldnda hrmetle ayaa kalkard.
abuk tesir altnda kalmas, vehimli ve kararsz olmas yznden sal
tanatnda saray kadnlar, bilhassa annesi Safiye Sultan btn devlet i
lerine karm, memleket idaresinde, memur tayinlerinde sz sahibi olmulardr(2).

Devrinde siyasi ve iktisadi durumun bozulmasnm tesiri ile edebiyat

da hayli gerilemitir. Esasen A dli mahlas ile iirler yazm olmasna ramen(3), airlere bir yaknl yoktu. Bu sebeble edebiyat, devrinde ehem
miyetini kaybetmitir. Yalnz Kanuni devrinden beri hretini koruyan
Baki, onun da devrinde yaam, H aleti Mustafa Padiah adma divann
tertip etmi, Gelibolulu Ali tarihini ve M evidn-nefis f i kavidilm eclis eserini onun devrinde yazm, ayrca Padiaha kasideler sun
mutur. Hoca Sadeddin Ef. S. Mehmed devrinde de nfuzunu srdrm
ve eyhlislmla getirilmitir.

S. M ehmed'm clusunda Baki, artk sanatmn zirvesine erimi, im

paratorluun her yanmda iirleri okunan bir airdi. Hayli ihtiyarlamt.
eyhlislm olmak emelinden bir trl vazgeemiyordu. Yeni bir Pa
diahn gelmesiyle mitleri tazelenmiti. Bu maksatla hemen,

Minnet cenb- Hakka demdem hezr br

Fasl- itda bg- cihan buld nev-bahr
m atlal culusiye kasidesini sunup taliini bir kere daha denemek istedi.
Hakikaten tekad edilmiken tekrar Rumeli kazaskerliine getirildi. Artk
B aki iin hayatnn tek m anas kalm t; eyhlislm olm ak. Bu m ak
satla eski koruyucusu F erh a d P a a ya ve eski arkada S a deddin
(1) T. Gkbilgin slm As. Mehmed III mad. s. 535.
(2) . H. Uzunarl, Osmanl Tarihi C. III. 1. Ankara, 1951. s. 119.
(3) Riyazi, 13 a.

133
E f.ye ihanet ederek, aleyhlerinde oynanan oyunlara bile itirak et

mekten kendini alamad('). Bu arada durmadan Padiaha kasideler su

nuyor, himmetini ve yardmn rica ediyordu. Daha evvel, devirlerinde
yaad hkmdarlardan Kanuni S. Sleym ana drt, S. Selim e bir, S.
M urada kaside sunan Baki Sultan M ehm ede be yl gibi ksa bir
zaman iinde on kaside sundu. Bunlar 11-15 beyt arasnda ksa i
irlerdir. Srf Padiahn gzne girip emeline kavumak iin ya
zlmlardr. Btn bu gayretlerine ramen yine de Bostanzade Ef. den
sonra eyhlislaml Sa'deddin E f ye kaptrd. Buna ok zlen Baki,
girdii oyunlar neticesinde kazaskerlikten de istifa etmek zorunda kald.
Tekrar evine ekildi. Kader ihtiyar airin peini brakmyor, sanki eza
etmek iin urayordu. eyhlislam S a deddin Ef. Ayasofya Camiine
giderken birden fenalap lnce Baki, tekrar mide kapld. Fakat ey
hlislmla Sunullah Ef. tayin edilince meyus ve perian oldu. Birka
ay sonra da ld.
Baki, drt hkmdar devrinin en byk airi idi. Cenazesi bu ba
kmdan ok muhteem oldu. Namazn bizzat eyhlislm Sunullah Ef.

kldrd. Musalla tanda, mehur,

Kabrini seng-i musallada bilp ey Bk
Turup el baglayalar karna yran saf saf
beytini okuyarak rakibi olan ihtiyar aire kadir-inaslk gstedi(2).
Uzun yllar sren hreti imparatorluun her yanma yaylm, hatta
hudutlardan amt. Divan randa, Hindde bile mehur olmutu. ran
ahnm kendisine mektup yazp vezaetle yanna ard rivayet edilmitir().
S. III M uradn olu ehzde M ehm edm ehzadeliinde hocas olan
Deftedarzde Azmi P ir Mehmed'\n olu H aleti Mustafa (. 1040/1631),
genliinde ok iyi bir tahsil grm ve hoca S adeddin E f.den mlazim

olmutur. Mderrisliklerde bulundu ve abuk ilerleyerek Sleymaniye

mderrisliine ykseldi. 1011/1602de am kads oldu. S. M ehmedm
lmnden sonra Kahire, Bursa, Edime ve nihayet stanbul kads oldu.
S. M urad IV zamannda kazaskerlikte ldiiC).

( 1) F. Kprl, slm As. Baki Mad. s. 244.

(2) F. K prl, Eski airlerimiz Divan Edebiyat Antolojisi, st. 1931. s. 263.
(3) Riyazi, 36 a.
(4) Riyazi. 51 a; A. Canib Yntem, slm As. Haleti mad. s. 125.

134
Azmi-zde H aleti, zekas, kabiliyeti sayesinde('), gerek ilimde ve
gerek iirde kendini ok erken tantm bir ahsiyetti. 21 yanda mderris
olmu ve o zamana kadar yazd iirlerle divann 30 yalarnda tertib
ederek S. M ehmede. sunmutur(2). Divannda H aleti 25 yanda iken len
S. Murada kasideleri bulunmasndan iire ok erken baladn an
lyoruz. S. M ehm ed& culusiyye ve Eri seferi dolaysiyle ve baka ve
silelerle kasideler yapmtr. S. M ehmedm kendisine sunulan ka
sidelerden baka Azmi E f nin olu olmas dolaysiyle de H aletiye hayli
iltifat ettii anlalyor. Gen yanda divan tertib edip Padiaha sunmas
da bunu gsteriyor.

Hayatnda pek ok iir yazm olan Haleti, asl hretini rubailer ile
kazanmtr. Bu, yazlmas en g olan nazm eklinde Hayyam- Rum
diye anlacak kadar ustalk gstermitir. Rubaileri baz divan ns
halarnda bulunduu gibi, daha ok ayr mecmualar halindedir^1).

(1) ldlinde drt binden fazla kitab kmtr. Bunlarn hemen hepsi okunmu ve ke
narlarna notlar yazlmt (Atayi, Z eyl-i a k a ik . s. 739).
(2) G ani-zde N adiri, D iv a n ' iin bu iiri demitir:
DivAn- Hlet n ola ger vasf olunsa kim
Mifth olup aar bize bb- belgati
Vasf- maklin etse n ola anlar iktiz
Her safhasnda var nice mahss haleti
(R iyazi , 51 a).
(3) Divan nshalar iin bk. stanbul Ktphaneleri Yazma D ivanlar Kat, C. II. s. 264268; Rubaileri iin bk. F. E. Karatay, Topkap Saray M iizesi Ktphanesi Yazma
E serler Kat. C. II. No. 2383-2385.

135
A. STANBULda
2. Devlet Byklerinin Konaklar
stanbulda Saray muhitinin yannda devrin sadrazamlar, vezirleri,
yksek memurlarnn saraylar ve konaklar da edipler ve airler iin birer
snak, toplant yeri olmutur. Geimlerini ok defa buralardan sa
lamlar, bu yksek dereceli, zengin memurlarn cmertliklerinden, ihsan
ve hediyelerinden faydalanmlardr.
Zenginlik ve ihtiam lar dillere destan olan adeta Padiahn sa
ray ile boy len bu vezir saraylarnda, ekabir konaklarnda sk sk,
eitli vesilelerle elenceler, toplantlar yaplr, iki lemleri, musiki
veya sohbet toplantlar olurdu. irler de buralarda yerlerini alrlar,
iirler okunur, edebiyat zerinde mnakaalar yaplrd. Sahiplerinin
zenginlii ve cm ertliine gre bazan pek kalabalk bir air topluluu
bu konaklarn etrafnda toplanr, bir ksm buralarda yatar, kalkar,
daimi misafiri olurdu.
stanbulda XV. ve XVI. yzyllarda byle air toplantlar yaplan,
kabiliyet sahiplerine cezbedeek bir edebi muhit meydana getiren bellibal saray ve konak sahipleri, Fatih Sultan M ehmetin sadrazam Mah
mut Paa, Sultan Bayezid devrinin tannm kazaskeri M eyyed-zade Abdurrahman Ef. yine ayn devrin niancs Taci-zade Cafer ., Kanuni S.
Sleyman'm sadrazamlar P ir Mehmet Paa, brahim Paa, bu devrin
zengin ve cmert ahsiyeti defderdar skender ., eyhlislam Kemalpaa-zade, devrin kazaskerlerinden K adir Ef., sadrazam Riistem Paa,
Kaptan- derya eydi Ali Reis, K oca Nianc Cell-zade Mustafa .dir.
Bunlardan baka birok devlet by irlere yaknlk gstermi, onlar
himayelerine almlardr.
Bu iki asr iinde airlerin en fazla itibar grdkleri, zaruretten kur
tulup az-ok rahat bir hayata kavutuklar devir, phesiz Kanuninin b
rahim Paa ile skender Vnin lmlerine kadar olan onbe yllk sal
tanat devridir. Bu ksa zaman iinde Padiahn ve bu iki byk devlet
adamnn etrafnda yzlerce air toplanmt. brahim P aanin l
drld 942/1536 ylmdan sonra airlere gsterilen ilgi olduka azal
mtr. Sadarete gelen Aya s Paa ile skender . yerine tayin edilen def
terdar Mahmut Ynin iirle ve edebiyatla alakalar bulunmad iin
btede tasarruf gayesi ile air saliyaneleri de kesilmi, bylece iire gs
terilen rabet gittike azalmtr. Hele S. Selim / / in lmnden sonra a

136
irler bsbtn sahipsiz kalm zarurete dm, perian olmulardr. S.
M urad devrinde Mverrih li, airlerin az maalarla iktifa edip, ekabir ta
rafndan da himaye edilmediklerinden ve -meyhane kelerinde kal
dklarndan ikayet etmitir(').

Mahmud Paa (. 879/1474):

F atihin tannm Sadrazam Mahmut Paa, ocukken Edime Sa
rayna alnarak: yetitirilmi, stanbul muhasarasnda ok azald ile
Fatih S. M ehm edin beraberinde bulunmutur. ehrin zaptndan sonra
sadrazam tayin edilerek, devlete ok hizmet etmitir. lk sadrazaml 14
yl srm, ikinci saderetinden sonra Edirne yaknnda hasna ekilerek
dinlenmi, nihayet ehzade Mustafa'nn lm ile ilgili bulunmadn
izah iin stanbula geldiinde Yedikulede hapsolunarak 879/1474de l
drlmtr^).
Fatih S. M ehmed devrinde, Padiahtan sonra sanatkarlar korumakta
n kazanmt. Son derece cmert, iyilik sever, sadaretinde ok sevilmi
bir vezirdi. Sahn- Seman medreselerinin kuruluunda byk rol ol
mutur!/'). Adna yazlan eserler iin 1000 altn ihsanda bulunduu rivayet
edilir. Kendisi- de Adni mahlas ile divan tertib edecek kadar iir yazd
iin, bilhassa airlere meyli vard. Onlardan parasn ve hediyelerini esir
gemezdi. Bu sebepten etrafna ok air toplanm, iir, sadareti devrinde
hayli reva'bulmutur.
M ahmud P aamn himayesini kazanm, hatta bir ksm o
cukluundan itibaren elinde yetimi, pek ok air vardr. Bunlardan bir
ksm onun tarafndan Padiaha da tantlm, mehur olmulardr. Bu a
irlerin banda sonradan S. Bayezid devrinde vezirlik verilen Sf mahlas
ezei Kasm Paa, vardr. ocukluunu C ezeri-zade Vefaynin evinde
geiren Sf, ilk tahsilini yapt sralarda onun lm zerine sahipsiz
kalnca Mahmud Paa tarafndan himaye edilerek yetitirilmitir. Nihayet
ehzade B ayezide defterdar olmu ve Sultanl zamannda da vezirlie
kadar ykselmitir^1).

iiri ile fazla mehur olmamakla beraber edebiyatla urat iin

tezkirelerde ad geen Halim Luifullah . de M ahmud P aamn hi
(1)
(2)
(3)
(4)

li, M eva'idn-nefaisfi kavaidin-mecalis. T pk basm . st. 1956. s. 1 14.

. T ekida, slm Ans. Mahmud Paa mad. C. VII. s. 183-187.
Bk. A. A. - A dvar, Osmanl Trklerinde lini. si. 1943. s. 32.
Sehi Bey, 13 a; Ak ., 266 b.

137
mayesi ile meydana kan ahsiyetlerdendir. Mahmud Paa ya intisab
edip, onun sayesinde yetimi ve kad olmutur. ok eser yazm, bil
hassa, uzun zaman Halimi Lgati ile anlarak kullanlan B ahru l-ebrar
eseri ile tannmtr. ki ciltlik eserin birincisi farsa lugatdr. ikinci cil
dinde iir kaideleri, aruz ve kafiyeden bahseder(').
Mahmud Paa' nin himaye ettii airlerden biri de H ayati' dir. S.
M rad II ve S. M ehmed II devirlerinde hayli itibar grm olan Ulvnm
talebesi idi. Ulv, ihtiyarlnda sokaa kamaz hale gelince, kasidelerini
padiaha Hayati ile gnderirdi. Bu vesile ile Mahmud P aanm dikkatini

ekmi ve hizmetine girmitir. iiri daha ziyade hicve ve hezele meylederdi. Mahmud P aanin arzusu ile devrinde ok kimseyi hicvetmitir.
Sonunda Paay kzdrm ve idam edilerek ldrlmtr(2).
Fatih S. M ehmed devrinin alim ve airlerinden Hayali, emseddi
Ahmed (. 875/1470), H zr Bey' in talebesidir. Hocasnm akide dair Nuniyye kasidesine bir erh yazp kendisini himaye eden Mahmud P aay
sunmutur. Fatih Mehmed, bu erhde kendi isminin zikredilmemesine
zlm, bu yzden devrinde dier alimlere gsterdii yaknl H a
ya liy t gstermemitir(). Buna ramen kendisini takdir ederdi. Bir gn,
znik medresesine H atib-zadeden sonra onun yerini dolduracak bir m
derris araynca, Mahmud Paa H ayalinin adn vermi, Padiah erh-i
akid yazp sana ithaf eden zat mdr diye sorunca Mahmud Paa evet
odur cevabn vermi. Bunun zerine Fatih ehliftir yz ake ile ona ver
dim diyerek H ayalyi znik mderrisi tayin etmitir(4).

Buna ramen, Padiah H ayaliye krgn kalm ve hele bir ara Msra
gitmek istemesi Fatihi daha ok zmtr(5).
H ayali ., devrinin zekas ve bilgisi ile tanmm linlerindendi. ok
gen, 33 yanda lmtr. H oca-zade, Hayali' yi kendisine rakip sayard.
lmn duyunca ancak imdi rahat yatar uyurum demitir.
H ayalinin ilmi yannda iirle de meguliyeti vard. dilde iir sy
lerdi. Hzr Beye yazd erh-i akid dier erhlerden stndr(6).

Paann saraynda yerleen airlerden Sarca Keml veya Keml-i

Zerd (. 880/1475), nce has-olanlarna hoca tayin edilmi, sonra Mah(1)/4j/A .. 110 b; Haan . 83 b; Khiil-ahbar, 238 a.
(2) Sehi Bey, 58 b.
(3) Haan ., 99 b.
(4) j. H. Uzunarl, Osmanl Tarihi, C. II, s. 658.
(5) Haan ., 99 b.
(6) . H. Uzunarl, c. II, s. 658.

138
mud P a a nn takdirini kazanp musahibi olmutur. Vaktini sarayda, efen
disinin sohbetlerinde geiren Keml, Paamn 879/1474de lmnden

sonra kimseye yanamayarak Edime yaknnda sadrazamn has olan

M ahmud Paa Has-kyne ekilmi, az sonra da lmtr(').
Mahmud Paa iin mersiyeleri vardr. Gazelleri de devrinde hret

bulmutur(2).
M evlana Hmidt, sfahandan stanubula geldiinde, nce Mahmud
P a a nn alakasn grm ve ona snmtr. Bu devirdeki ar acem
hayranl sebebiyle stanbulda iyi karlanan Hamid, M ahmud Paa

gibi bir koruyucu da bulduktan sonra abuk hrete ulamtr. Paa ta

rafndan Fatih M elm ed& tantlan Hmid, artk hayatm emniyet altna
alm bulunuyordu. Yirmi yl kald stanbulda Padiahn iltifatn gr
d gibi, sadarette kald mddete Mahmud Paa tarafndan da ko
runmutur. Buna karlk H m idde Mahmud P a a ya kasideler sunmu,
medhini yapmtr(3).
Ksa bir mddet de olsa mevlevi eyhlerinden Huday, Salih D ede de
Mahmud P aaya intisab eden airlerden idi. Irak ve ran dolaarak
Anadoluda dervilikle uzun zaman seyahat eden Huday, nihayet s
tanbula geldiinde fakirlerin ve muhtalarn sna olan Mahmud
P a a ya mracaat etmi ve himayesine girerek konamda yaplan top
lantlara katlmaa balamtr. Mahmud Paa, ayrca onu Fatih S. Meh
m ede de tantmtr.
Fatih' S. M ehmed M ulada ona bir zaviye vermi ve Hudyi Dede,
mrnn kalan ksmu bu zaviyede eyhlik yaparak geirmitir(4).

Meyyed-zde Abdurrahman Ef. (. 922/1516):

S. B ayezid II. ve olu Yavuz S. devirlerinde kazaskerlik eden ve
H atem mahlas ile iirler de yazan M iieyyed-zade, her iki padiahn da
takdirini ve hrm etini kazanmt. Sertlii ile tannm olan Yavuz S.
Selim bile, son derece hrmet gsterirdi. ldnde ok zlm
Saltanatmz iki vcud- b-nazir ile eref-pezir olm idi. Biri M iieyyed(1) Haan ., 322 b; Knhu l-ahbar, 151 a.
(2) M. Sreyya, Sicill-i Osmani. c. IV, s. 78; Yalnz gazellerinden mrekkep D ivan s
tanbul niversitesi Ktphanesindedir (TY. 759).
(3) Kasideler iin bk. 1. H. Ertaylan Klliyat- Divan- Mevln Hmid. st. 1949, s. 286,
2 9 1 ,3 00,32 1 .
(4) Esrar Dede, Tezkire-i tara-y Mevleviyye. Sl. Ktb. Hlet Ef. ilvesi 109. 32 a.

139
zade Abdurrahman Ef. dir amma hayf u diri ki ebab ikest olduu za

mana rast geldik... demitir(').

Herkesin sevgi ve saygsn kazanm olan M eyyed-zade, ilmi, ah
lak, olgunluu ve cmertlii ile tannmt. Fakirlerin ve dknlerin yar
dmcsyd. Devrinde ihsann ve iltifatn grmemi kimse yoktu. Kona
air ve alimlerin toplant yeri halindeydi. ok kimseyi himayesine alm,
yetitirmi veya geimini salamtr. Bunlar iinde bilhassa K em lpaazde ile Necati ve Z atiyi sayabiliriz.
phesiz M iieyyed-zdenin eitli meziyetlerinden baka en byk
hizmeti Kem lpaa-zde gibi, Osmanl tarihinin en byk limlerinden
birini yetitirmi olmasdr. Genliinde Edirnede kk bir medrese
mderrisi iken boalan Talk medresesini istediinde, kendisi de hocas
olduu halde K em lpaa-zdenin M olla Lutfinin mlazimi oluuna
gcenen Rumeli kazaskeri Hac H asan-zde bu medreseyi vermemiti.
Onu ok takdir eden M eyyed-zde, Padiahm huzurunda Talk m
derrisliine tayinini yaptrd gibi, bir Osmanl tarihi yazmas emrini
de almtr. Bu i iin de 30 bin ake ihsan ettirmitir(2).
M eyyed-zde, Rumeli kazaskeri olunca K em lpaa-zdey\ ko
rumaa devam etmi, skp, Edirne, nihayet stanbulda S. Bayezid
medresesine mderris tayin etmitir. Dier taraftan Padiahn da takdirini
kazanmt. Gittike ykselerek Kazasker ve S. Yavuz Selim devrinde de
eyhlislm olmutur.
Necati Bey (. 914/1509), S. B ayezid'm olu ehzade Abdullahm
lmnden sonra Konyadan dndnde, yirmi yl stanbulda kalmt.
Bu devre zarfnda Padiahn ve M iieyyed-zde' nin himayelerinde ya
amtr. M eyded-zde, devrin byk airini daima takdir etmi, il
tifatn ve ihsanm ondan esirgememitir. Necati Bey de buna karlk ona
bir kaside sunduu gibi Divann da onun adna tetib ederek, mu
kaddimesinde ar szlerle medhini yapmtr(3).

Divan tertibi daima padiahlar adna yapla-geldiinden, Necati

B eyin bu hareketi devrinde birok vezirin dmanlklarm kazanmasna(1) Ak ., 321 a; Haan .. 88 a; Riyaz, 45 a.
(2) akak-Mecd tere. s. 383; Hasa ., 32 a.
(3) Ak ., 321 a; SultanI-ulema, miirebbi l fuzala, kif i; perde-i raz, vkf- ha
kikat mecaz... Kad-asker-i hudevendigar Abdunahm an .-i bzrgvar
Erigidr m erci-i ehl-i hner
Bki v pyerde duta dd-ger
(A. N. Tarlan, Necati Bey Divan, s. 10).

140
sebep olmutur. Fakat gerek S. B ayezid ve gerek Mii' eyyed-zdenin ona
kar olan sevgileri birok dmanl nlemitir(').
Zati, genliinde stanbulda abuk hrete ulam bir airdi. Sad
razamdan balayarak devrin hemen btn bykleri tarafndan ko
runmutu. Bu arada bilhassa nianc C a f e r . ile kazasker M eyyedzdenin yardmlar ile geinirdi. Yllk saliyanesini alr, ayrca soh
betlerine devam ettii, iirlerini okuyarak takdirlerini toplad bu a
hslardan hediyeler, cizeler alrd. Z atinin bu, olduka rahat hayate S.
B ayezid II.in son zamanlarndaki yenieri isyanna kadar devam etmitir.
Evleri yamalanan ve sonra azledilen bu ahslarn ekilmelerinden sonra
Zatinin durumu da bir hayli sarsld ve bundan soma ne Yavuz S. Selim
ne de Kanuni devrinde dzelmedi. Dkkan ap remil dkerek geinmee
alt(2).

Taci-zde Cafer . (. 921/1515):

Amasyada S. Bayezid II.in ehzadeliinde hizmetinde bulunan Tac
B ey oludur. Tahsilini bitirdikten sonra mderris olmu, 904/1498de S.
B ayezide nianc tayin edilmitir. 14 yl bu vazifede kaldktan sonra Pa
diahn son gnlerinde azledilmi, Yavuz S. Selim devrinde de ayn itibar
grp tekrar nianc olmutur. aldran seferi srasndaki yenieri is
yanna ad kart iin Padiah tarafndan ldrlmiitr().
C a fe r . nianclk yapt yllar boyunca ok takdir grm, ok se
vilmi bir ahsiyetti. Bilgili, keml sahibi, cmert ve iyi ahlakl idi. Dev
rinde pek ok kimse onun iyiliini grmtr. air ve edibelerle m
nasebeti fazladr. Kendisi de iir yazard. Byk bir divan sahibidir(4).
Fakat kaynaklarn rivayeti inasnn iirinden ok stn olduu mer
kezindedir. Kabiliyet grd airleri ihsan ve bahileriyle tevik ederdi.
Etrafnda bulunan ve iirlerini sunup yardmn gren pek ok air ara
snda Scd, Sihri, Zati ve M esihi takdirini en fazla gren airlerdir.

Kalkandelenli Scudi C afer . nin yetitirdii ahslardand. s

tanbula geldiinde P ir Paa ile C afe r . tarafndan korunup terbiye
edilmi ve divan hatipliine tayin edilmitir. Sonra silahdar katibi oldu.
(1) Latifi, 81 b.
(2) Ak ., 340 b.
(3) Ak ., 74 a; Riyazi, 45 a.
(4) Bk. Mahigl Akkoyunlu, Taci-zde Cafer . i Divannn edisyon kritii. Ed. Fa
kltesi Mezuniyet tezi. 1955. Trkiyat Ens. T. 464.

141
ok iki ier, meyhanelerden kmazd. Yavuz Selim zamannda hkmdarla
birlikte seferlere katlp sefer tarihini yazmakla grevlendirilmitir(').
Taci-zde C afe r . nin hizmetinde bulunan Sihri Mehmed,
Kem lpaa-zdenin Edime kadlmda ktiplik etmi, sonra stanbula
gelip baz ahslarn, bu arada Taci-zdenin ktibi olmutur. Eski pa

diahlarn, vezirlerin hikyeleri, latifelerini ok iyi bilir, meclislerde an

latrd. ok kuvvetli hafzas vard. Btn hayatn hatipliklerde ge
irmitir. k . nin iyi dostu idi(2).
Kona btn marifet sahiplerine ak olan C afe r .nin, c
mertliinden Zati (. 953/1546) de genliinde hayli faydalanmtr. O
zaman danimend olan kazasker K adri Ef. ile iyi arkadalard. Beraber
Tahtakaledeki Efe meyhanesinde ier, Aa yokuundan karak Tacizde' nin konana urarlar, bazen sadece selamlayp grr, bazen i
irlerini sunup bahiini alrlard. Taci-zde ve Miieyyed-zdenin azline
kadar Zati geimini bu ahslarn verdikleri paralarla temin etmitir^).
Hadm A li P a a y a intisab ederek divan katibi ve musahibi olan Mesihi, sa (. 918/1512), Paann lmnden sonra ortada kalnca Yunus
Paa ile nianc C afe r .ye bavurdu^). Bir mddet C a'fer .nin ih

san ile geindi. Nihayet onun, divan katipliini istemek iin mehur,
Hb- gafletten uyanmaa uyn- ezhar
Her seher su sepeier yzlerine ebr-i bahar
matlal kasidesini sunduysa da divan katipliini alamad. Bu kasideye
karlk Bosnada bir timar verildi ve bu birka bin akelik timarla iktifa
etmek zorunda kald(5).
C afe r . nin fazla iki merak ve laubali hareketleri yznden Mesihiyi fazla tutmad anlalyor. Bu yzden divan katiplii yerine s
tanbuldan uzaklatrmak iin timar verdirmi olacaktr. Hadm Ali
P aamn katibi olduu zaman da, Paa M esihiyi ne zaman aratsa ya Tah-

takale meyhanelerinde veyahut bahelerde seyranda buldurumu(6).

(1 ) Haan ., 120 a; k ., 185 b.
(2) Ak 187 a; Haan 121 a; KiinluTt-ahhav, 359 b.
(3 )A k 344 b.
(4) Hadm Ali Paa nin yazd terkif-i bend eklindeki mersiyenin sonunda Yenieri Aas
Yunus P aay methetmitir. Sehi Bey Yunus Paa hizmetinde ldn syler (Sehi, ).
Fakat bunun pek doru olmamas gerekir (A. Karahan. slm Ans. M esihm ad. s. 125)
(5) H aat \, 231 b; Ak ., 152 b; A. Karahan, M esihi, slam Ans. s. 125.
(6 )A k 152 b.

142
Pir Mehmed Paa (. 939/1532):
Kanuni S. Sleyman'm sadrazam olan P ir veya Piri adyla anlan
M ehm ed Paa S. Bayezid devrinde kadlklarda bulunmu, sonra hazine

defterdar olmutu. aldran savandaki yararlklar sebebiyle vezir oldu.

Msr seferinde, 924/1518 de stanbul muhafzlndan davet edilerek sad
razam tayin edildi. Kanuni S. Sleyman zamannda da birka yl sadaret
makamn muhafaza eden Piri Paa, 929/1523de azledilerek Sibiryaya
gnderildi. Burada ld(').
Hem ilmi, hem iiri vard. Remzi mahlas ile iirler yazmtr. Bu se
beple airlerle oturup konumaktan hoIanrd(2). Zamannda, Siicudi,
eni, Lisan takdirini kazanm, yardmm grm airlerdendir.
Genliinde devrin iki nufuzlu ahsiyetine ramen Siicudi, Sadrazam
Piri Paa ve nianc C afe r . nin yardmlar ile yetimitir. Divan katibi
ve sonra ble girip blk katibi oldu. Memleketi olan Kalkandelenin
haracnn kendisine verilmesi iin Piri P a a ya , bir gazel sunmutur. Piri
Paa Scudiyi takdir ve ok himye etmitir(3).
P iri P aanin yardmn gren airlerden biri de em i idi (. 936/
1530). emi ., eyh Vefa tekkesi eyhi Ali D ed eye intisabla tarikata

girmiti. Edirnede eyh Muslihddin zaviyesi eyhi iken terkedip s

tanbulda harabat alemlerine girmi, meyhanelerde vakit geirmitir. Ken
disini Piri Paa himaye eder, geimini salard. Baka kimseden yardm
istememi, ok fakirane bir hayat yaamtr^).
Zayf, nahif, sar yzl, ksa boylu bir insand. Bazen cami ve kankahta ibadet ve zikr ile urar, bazan da meyhane kelerinde olurdu.
lm bir garip olmutur. Bir gece birok mum alp dostlar ve mridlerini kankaha toplam, bir gece em i nin em -i ebistam var, siz
zikr ede durun ben biraz yataym der. Zikr bittikten sonra em i yi uyan
drmak isterler ve lm olduunu grrler(5).
ki alemlerinde Mesihi ile iyi dosttu. Beraber ier beraber e
lenirlerdi: Bir gn Galataya geip hristyan gzellerini seyretmek iin bir
kiliseye girmiler. Bunu gren irlerden biri u ktay sylemitir:
( 1) . T uran, slam Ans. Piri Mehmed Paa mad. IX. s. 559.
(2) Haan ., l l a .
(3) Haan ., 120 a; Ak ., 185 b.
(4) Ak ., 311 a.
(5) Haan ., 141 a. Edirneli Nazmi'nin lm ta ili
Jc
Sicill-i Osmani 931; Bursal Tahir, 1000 tarihlerini verirler.

^
(936)

143
Galatada Mesh deyre varm
Meer em anunla bile gitmi
idenler galat edp demiler
Mesh kilseye bir mum iletmi(').
Edirneli Ahmed Lisani de P iri Paa nm himayesini kazanm a
irlerdendi. Paann sr katibi idi. Bir zaman yannda kalmtr. Katiblikte
hayli tecrbesi vard. Btn mrn bu ile geirmi, nihayet skender
P aa nm olu Mehmed P aaya katip olmutur(2).

brahim Paa (. 942/1536):

Kanuni S. Sleymanm vezir-i Azamidir. Damad, Makbul veya Mak
tul brahim Paa diye anlr. S. Sleymanm ehzadeliinde Manisa sa
rayna intisab etmi, Saltanatnda baz aalklarda bulunmu ve Has oda
ba iken P iri Mehmed P aadan sonra sadarete getirilmitir. 13 yl bu
mevkide kalp Devlete ok hizmeti dokunmutur. Badad fethinden dn
dkten sonra 942/1536da anszn boulmak suretiyle ldrld.
brahim Paa, devrinde ok byk bir nfuza sahip olmu, Kanuni
gibi bir hkmdar devrinde bile adeta devleti yalnz bana idare etmitir

(3)Atmeydanndaki muhteem saray hner erbabnn sna halinde

idi. ok aire yardm elini uzatm, himayesi altna almtr. Devrinde ona
kaside sunup ihsanm almayan air yoktu. S. M uraddan beri devam eden
bir usulle irlere hzineden verilen saliyane denilen yllk maalar,
ondan sonra kesilmi ve iire gsterilen rabette bylece azalmtr. Ken
disi de farsa bilir ve iirden iyi anlard(4).
Sadareti devrinde Hayali Bey, Hayreti, D eli B irader Gazali, Nihali,
Yahya Bey, tarihi ve ah krullah, lim-airlerden C elal-zde Salih,
Perriz Ef. himayesini kazanm airlerin balcalar idi.

(1) Kiminil-ahbar, 360 b; Eserleri iin bk. Bursal Tahir, c. II. s. 258; iir mec
mualarndaki gazeller iin bk. A. N. Tarlan, iir Mecmualarnda XVI. ve XVII. asr
Divan iiri, Fas. 2. 1948. s. 66-73.
(2) Ahd, 172 b.
(3) T. Gkbilgin, slm Ansiklopedisi, brahim Paa mad. V 2. ksm s. 908; Osman-zde
T aib, Hadikatiil-viizera. st. 1271. s. 24-26.
(4) Latifi, 7 1 a.

144
Devrin byk airi Hayali Bey (. 964/1557), brahim Paa sa
yesinde hretini yapmtr. Baba Ali M estin dervileriyle stanbula
gelen H ayali, az zamanda gazelleri ile tannmaa balaynca, nce s
kender . nin dikkatini ekmi, onun ve Halil P aanin gayretleriyle Sadrazam a tantlmtr. Hayali, brahim P aaya da kasideler sunup te
vecchn kazand. Atmeydanndaki saraynn daimi misafirlerinden
oldu. brahim Paa H ayaliyi ok takdir eder, ihsanlara board. Onu Pa
diaha da takdim etmek suretiyle daha emin bir koruyucu kazandrm
oldu('). Ulufe balanmasna, timar ve zeamet verilmesine sebep olmutur.
zel meclislerine kabul etmi, iirinden ve sohbetinden daima zevk duy
mutur. Onu devrin btn airlerinden stn tutard. Bu yzden de Hayali
Bey, devrinin dier airleri tarafndan sevilmemitir(2). H ayalinin de,
byle Padiah ve sadrazamdan balayarak btn devlet ricalinin hi
mayesinde oluu sebebiyle dier airlere tepeden bakan, onlar hor gren
bir tavr olmutur. Ak ., Zatinin bir beytini okuduunda glerek, Zati
iiri yenir sanr diyerek alay etmiti(3).
Yusuf Sine-kin kardei H ayreti (o. 941/1534)de onun bir sz
yznden Paann himayesinden mahrum kalmtr. H ayretinin sunduu

bir kasideyi pek beenen ve yardm edip bir zeamet vermek niyetinde
olan brahim Paa, sohbetinde bulunan H ayali B eyi hemehrin H ay
retiy\ nasl bilirsin? diye sormu, H ayali B eyde gya medhetmek iin
mir ve vezir sohbetinden nefretle uzlet eden bir fakirdir, son zamanlarda
bu gazelini sylemitir, henz nazire diyemedim diyerek bu beyti oku
mutur:
Ne Sleymna esiriz ne Selmn kuluyuz
Kimse bilmez bizi bir h- kermn kuluyuz
Bunun zerine brahim Paa ehemmiyetsiz bir timar bahsetmitir. H ay
reti de bunu kabul etmeyip Rumelide U beylerine snd(4).
H ayqji Bey, brahim P a a dan grd bu yaknl karlksz b
rakmamtr. Birok gazel sunduu gibi, onun adna bir serv kasidesi
yazm dnn bir suriyye ile tebrik etmi, hatta lmnden sonra

(1) Kiinhii' l-ahbar, 355 a.

(2) brahim Paa'nin Hayali'nin bir beyti yznden Zati ile mnakaas iin bk. Kanimi
airleri- Zati.
(3) Ak ., 340 a.
(4) Haan ., 87 a, Kiinhiil-ahbar, 354 a.

145
murabba eklinde bir mersiye yazarak, iyiliklerini unutmadm gstermitir(')
eyhlikten ve mderrislikten vaz geip, stanbula geldii zaman
Gazali, Deli Biraderi koruyan, meclislerine kabul eden, yine brahim
Paa olmutur. Zaten G azali, renkli bir ahsiyetti. Btn vezirleri, dev
let erkann tanr, evlerine girer kar, zarafeti, ho-sohbeti ile hepsini
memnun ederdi. stanbulda eski dostlarndan H atib-zde Seydi-olu
D ervi . ve Sirkeci Bahsinin Beiktata, evler, baheler yaptrdklarn
grnce, onlara zenmi, paras da olmadndan devrin byklerinden
yardm istemiti. brahim Paa, byk bir para yardm yapt gibi, bir
adam tayin edip vezirlerden de yardm toplatt. Bu suretle G azalinm
bir ev, bahe, mcscit zaviye ve bir hamam yaptrmasna gereken paray
temin etti(2).
Irak Seferinde kaba hareketleri sebebiyle S. Selim / in mu
sahipliinden uzaklatrlan Nihal Cafer . (. 949/1542), hicivleri y
znden Galata kadlndan da azledilince hayli zaman bota kalmt. Bu
kt durumunda Nihal i yi himayesine alan yine brahim Paa olmutu.
Bu arada onun, skender ., Kazasker K adri E f vastasiyle Padiaha ha
lini anlatan bir kta sundu. Yine onlarrn yardmyla yksek bir ulufeye
kavutu. brahim Paa, eskiden dostluu olan Nihal i yi sohbetlerine
kabul eder, iltifatn esirgemezdi. Fazla iki ve nikriz hastal yznden
ihtiyarlnda yryemez hale geldii zaman bile, sayesinde zaruret ek
medi. Kapal arda krklarda bir dkkanda oturur, gelen geen g
zelleri seyrederek avunurdu(3).
Yalya Bey de H ayali Bey kadar olmamakla beraber, devrinde ya
ad yksek ahsiyetlerin yardmn grmt. Bilhassa brahim Paa
ve skender . kendisini korurlard. Sunduu kasidelerle brahim
P a a mn takdirini kazanmt. Meclislerinde ve sohbetlerinde hazr bu
lunurdu^). Kem lpaa-zde, kazasker Muhyiddin ., ve K adri .ler, Def
terdar skender . gibi, devrinin en yksek ahsiyetleri ile mnasebeti
vard. Sohbetlerinden eksik olmazd. H ayali Bey de bu meclislere katlr
ve stat muamelesi grrd. Zaten Yahya B eyin devrin byklerinden
grd ilgiye ramen halinden m emnun kalmay H ayali B eye gs

(1)
(2)
(3)
(4)

Bu iirler iin bk. A. N. Tarlan, Hayali Bey Divan. st. 1945, s. 37,43, 73.
Ak ., 356 b; Haan ., 189 b; Kiinh'l-ahbar, 365 a.
Ak ., 176 a; Haan ., 257 a.
Ahdi, 201 a.

146
terilen bu ar iltifat olmutur('). Irak Seferinde S. Kanuniye sunduu
kasidede de bundan ikayet etmitir(2).
Krt beylerinden Selim-nme sahibi kr de brahim P a a nin yar
dmn grm airlerden idi. Selim-nme beenilince Kanuni S. S
leyman onu Belgrad seferine beraberinde gtrerek bir Sleyman-nme
yazmasn istemiti. kr esere balam ve Padiahn doumundan culusuna kadar olan devreyi nazm etmitir. Yazd ksmlar brahim Paa
vastasiyle Padiaha sunulmu, 20 bin ake caize ve yksek bir timar ve
rilmitir. Ayrca brahim Paa da bir ok hediye ve para vermek suretiyle
iri memnun etmiti. Fakat eser tamamlanamad^).
K oca N ianc diye anlan M ustafa .nin kardei C ell-zde Salih
. de brahim P a a ' mn himayesini gren ahslardan olmutur. Salih
.nin iiri yannda ilmi vard. brahim Paa, ona ok iltifat etmi, ko

rum u, M ahmud Paa ve Ali Paa m edreselerine m derris yapmtr.

Ayrca K anuniye tantm, bu suretle abuk ykselm esini temin et
m itir^).
Zamannn tanum limlerinden Perviz Abdullah (. 978/1570) da
brahim P aa sayesinde ykselmi ahsiyetlerdendir. Kad iken Ali
Kuunun risale f i l-heye adl farsa eserini M irkats-sem adyla ter
cme ederek brahim P aaya sunmu, ihsann ve iltifatn kazanmtr
(5). brahim P a a nin Padiaha tavsiyesi ile ondan da itibar grm, ni
hayet kazaskerlie kadar ykselmitir(6).

Defterdar skender . (. 941/1535):

skender elebi, Yavuz S. Selim devrinde maliye de alm, zekas
ve bilgisi sayesinde ilerlemi, Kanuni S. Sleymana badefterdar ol
mutur. Yllarca bu vazifede alt. brahim P a a mn sadrazaml zamanuda hayli nfuz sahibi idi. ok iyi anlarlar, beraberce hareket eder
lerdi. Fakat Irak seferi srasnda aralan ald. brahim P a a nin Padiaha
ikayeti zerine 941/1535de Badadda idam edildi.

(1)Ak 119 a.
(2) Haan ., 276 b; bk. Padiah Saraylar, Kanuni-Yahya Bey
(3) Knhiil-ahbar
(4) Ak ., 266 b.
(5) A. A. Advar, Osmanl Trklerinde lim. st. 1943, s. 81.
(6) Ahdi. 23 b.

147
Devrinde zenginlii ve konann debdebesi ile mehur olmutu.
Binlerce klesi vard. Son derece cmert, iyilik sever bir insand. Dev
rinde lim, ir, sanatkar btn kabiliyet sahiplerini himayesi altma al
mt. Kona irlerin toplandklar, korunduklar bir yerdi. Her kaside
sunan mutlaka bahiini, hediyelerini alrd. Bu sebepten etrafnda
byk bir air topluluu meydana gelmitir. Adna yzlerce iir ya
zlmtr. Sadrazam ve vezirler iinde bile onun kadar air dostu kimse
kmamtr.
lmnden sonra kona ve edebiyat muhiti dalm ve hiz
metindeki airler perian olmulardr. Bir yl sonra brahim P aada l
drlnce, bsbtn zarurete dmlerdir.
skender .nin muhitinde, iyiliini grp, sayesinde ykselen airler
pek oktu. Bunlardan tesbit edilebilenlerin banda phesiz H ayali Bey
gelir.
H ayali B ey (. 964/1557)in yetimesinde ve devrin byk airi ol
masnda skender .'nin tesiri byk olmutur. Kabiliyetini kef edip
ortaya karan o idi. stanbulda henz pek gen iken iiri ile tannmaya
balam ve skender .nin dikkatini ekmiti. Onun sayesinde yava
yava devrin bykleri ile tanan H ayali Bey, brahim P aaya ta
ntlp, onun da himayesini kazannca artk hretin yolu nnde almtr(').
skender ., Yahya Beyin de koruyucularndan idi. Padiaha faz
laca sokulmak frsatn bulam ayan Yahya Bey, devrin btn ricali ile
mnasebet kurmu, hepsinin m eclislerine girip yardm larn gr
mtr. Bu arada btn hner sahiplerine kaps ak olan skender .
de Yahya B eyden altifatn esirgememitir. Sunduu kasideleri ih
sanlarla karlam , gazellerine takdirlerini gstermi, caizeler verm itirp).
Nihali, afer de skender .nin koruduu irlerden idi. Kadlktan

azlinde onun da yardmn grm, ulufe balanmak suretiyle rahata ka

vuturulmutur. skender ., Padiahn itimadn kazandndan devrinde
ne isterse olurdu. Bu sebepten bir arzusu olan, bir vazifeye tayin bekleyen
ona koard. Kimseyi bo dndmez, herkesi memnun etmee alrd.
Nihali de meclislerinin devaml airlerinden idi().
(1) Ak ., 333 a; Khiil-ahbar, 355 a.
(2) Ahdi, 201 a.
(3) Ak ., 176 a; Hasa 257 a.

148
Rahmi, Nakka Bali-zde Pir Mehmed (. 975/1568), skender .nin
himayesinde yetimi airlerdendi. Tahsili suasnda kendisine intisab eden
Rahmiyi Padiaha tantan skender .nin himayesinde yetimi a
irlerdendi. Tahsili srasnda kendisine intisab eden Rahmiyi Padiaha ta
ntan skender . 936/1530da ehzadelerin snnet dnnde bir kaside
sunmasn da temin etmitir. Rahmi, skender . ve Riistem Paa mec
lislerine girer, irlerle sohbet eder, iir mnakaalar yapr, bu iki ahsn il
tifatlarndan, hediyelerinden istifade ederdi. Onlarn sayesinde ilerlemi,
devrin mehur airlerinden olmutur. Bylece rahat bir mr srerken s
kender .'nin 941/1535teki lmnden sonra durumu hayli sarslm,
fakat Riistem Paa , onu korumaya devam etmiti('). 968/1561 ylnda
onun da lm ile kimsesiz kald. aresizlikten ya hayli ilerlemi olduu
halde tahsiline devam edip, nihayet 20 ake yevmiye ile Yeniehir m
derrislii alabildi. ok gemeden burada ld(2).
S. Kanuninin olu ehzade Selimin nedimi ve mutemet adam Cell
B ey de skender . tarafndan ortaya karlm irlerdendir. Genliinde
Manastrdan stanbula geldiinde skender .ye yanam ve hi
mayesine girmitir. skender . onu z olu gibi bytt, tahsilini ta
mamlatt. Bu arada Ak . ile gece gndz beraber geen arkadal ol-

mutur().
skender .nin lmnden sonra ortada kalm, am ve Halebe git
mi, nihayet Hama B eyi C afer P aaya intisab ederek damad olmutur.
Bundan sonraki hayat, ehzade Selim& lala tayin edilen C a f e r Paa ile
beraber gittii Manisada ehzadeni nedimi olarak gemitir(4).
D eli Birader Gazali, stanbulda bulunduu zaman zarfmda skender
.nin evresinde olan airlerdendi. Onu meclislerine kabul eden,
cizelerle memnun eden skender . Padiaha tantlmasnda, Beiktata
ksa zamanda mehur olan bahe ve hamamn yaptrmasnda yardmc
olmutur. P iri Paa olu Mehmed B eyin tesiri ile hamamnn y
klmasndan sonra G azalinin snaca ahs yine skender . olmutu.
lmne kadar onun meclislerine devam etmi, Badadda idam edil
mesinden sonra zntsnden nesi varsa satp M ekkeye gidip yer
lemitir^).
(1) Ak .. 285 b.
(2) Haan ., 106 a.
(3) Ak ., 78 a.
(4) Haan ., 69 b; Riyazi, 47 a.
(5) Ak ., 356 b.

149
skender .nin evresinde yetimi bir baka ahs Riyazi, Ali ., i
irleri olduu halde daha ziyade ilmi ile tannmt. skender .nin hi
mayesinde riyaziye ve kozmografya tahsil etmi, her yl takvim tanzim
etmeye muktedir lim olmutur. O sralarda veba diyar haline gelen s
tanbulda bunun nne gemek iin aylaklarla mcadele etmek ve sur
iine aylak kondurmamak iin alm, fakat szn kimseye din
letemedii gibi alayla karlanmtr. Bunun zerine ksp takvim yap
maktan da vazgemitir('). Km ah-zde Ali . kendisini daima metheder,
eer sultann himayesi olsa ok byk alim olurdu dermi(2).
Refiki de skender .nin sohbetine giren airlerden idi. Gzleri kr
olunca divan katipliinden ayrlm, Edime mtevellilii almt. Buradan
gelen parayla ve K em lpaa-zdenin yardmlaryla geinirdi. Onu gr
mek iin sk sk stanbula gelir, bu arada devrin bykleri ile de g
rrd. skender . Refikiyi evine kabul eder, sohbetlerinde bulundurur,
ok itibar ederdi. iirleri arasnda Terci-i bendi ile ber kasidesi mehurdur(3).
Aman, Merdiim-zde de skender .nin takdirini kazanan airlerden
biri idi. brahim Paa zamannda hazine katibi olmu, skender . sa

yesinde rahat yaam, mehur sohbetlerinde bulunmutu. ok iyiliini

grm, ble kaydettirilerek ulufe de almtr. Fakat iyilik bilir bir
ahs deildi. skender .nin azlinden sonra velinimetini ktleyen bir
tarih yazmaktan da ekinmemitir(4).
skender . meclislerinin dimi misafirlerinden olan Basiri, randan

eli olarak gelip stanbula yerlemi ve Padiahn da ok takdirini ve il

tifatn grmt. Devrin yksek ahsiyetleri tarafndan da hrmetle kar
lanan Basiri, konakdan konaa dolar, btn meclislere girerdi. Bu
arada bilhassa skender .nin de sohbetlerinde, meclislerinde bulunmu,
nce musahibi sonra nedimi olarak yanndan ayrlmaz olmutur. Ho soh
bet, latife sever bir ahsiyetti. Bu sebebden skender .'nin ok takdirini
k azan m t^ ).

Figani, Ramazan (. 938/1526)da skender . himayesini kazanm

airlerdendir. Genliinde Trabzondan stanbula gelip tahsile balam,

(1)A /t 299 b.
(2) Haan 113 b.
(3) Ak * 295 a.
(4) Kimini'l-albar. 351 a.
(5) Ak 67 b.

150
fakat bir mddet sonra terk etmitir. nce Hseyn mahlas ile iirler ya
zarken Figani mahlasn alarak mehur olmaa balam, iki lemlerine
dp, avare bir mr srmtr. Kanuni S. Sleymann nedimi, mukataaclktan emekliye ayrlan K ara Bli-zde (. 944/1573)nin zevk ve
nee iinde geen iki meclislerine girer baz gecelerini de orada ge
irirdi. Bu arada arkadalar Nuh ve N at ile seyranlarda, meyhanelerde
ba bo hayatna devam ediyordu('). Kara Bli-zde onu kendisinin de
hamisi olan skender .ye tantt. Bylece devrin birok iri yannda F i
gani de bu alsn himayesine girdi(2).
brahim P a anin, Budin seferinden dnerken 935/1529 ylnda s
tanbula getirdii ve Atneydanma halkn seyretmesi iin diktirdii tun
tan heykeller sebebiyle put-perestliine dair dedikodular kmt. Bu s
ralarda F iganinm bir mecliste okuduu,

/V -''

beyti Paaya yetitirildiinde hemen evinden alnp Balkpazarnda asl

d. Dostlar ve skender ., bu beytin bakasna ait olduunu anlatmaa
ve aff iin rica etmee kotularsa da kurtarmaa frsat bulamadlar(3).
H airi, A bdii'c-cem il . de skender . ile ilgisi olan irlerdendi:
Tarih ve muammada ustayd. Sultan Sleymann fetihlerini nesir halinde
yazp skender . vastas ile Padiaha sunmu ve hayli takdir edilmitir.
Gazelde pek mahareti yoktu(4).

Tezkire sahibi H atib-zde Latifi de skender .nin yardmn gren

ahslardan olmutur. Genliinde tahsilini brakp gzel yazs sebebiyle
katip olmak isteyince kimsenin himayesinde bulunmad iin tayini ya
plamad. Nihayet skender .ye nevruzda bir bahariyye sunup onun sa
yesinde Belgrada katip tayin edildi(3).

(l Mfjyt \ ,248 b.
(2) H asa ., 202 b; Kiinhiil-ahbar, 367 a; A. Karahan, XVI. asr irlerinden Figani re
iirleri I. Ed. Fak. Tk Dili ve Ed. Dergisi C. III, sa. 3-4. s. 39.
(3) H aan 203 b; Kiinhiil-ahbar, 367 a; Hayat ve dam Hakknda daha fazla bilgi
iin bk. A. Karahan. Ay makale, s. 389-410.
(4) LariJT, 46 a.
{ 5 )A k 132 b.

151
Kemlpaa-zde (. 940/1534):
XVI. yzyln byk limi bn-i Kem l, devrin tannm limlerinden
ders okuyup Kazasker M eyyed-zdenin de himayesi ile muhtelif med
rese mderrisliklerinde bulunmu, S. Yavuz Selim devrinde 922/1516da
Anadolu kazaskeri, Kanuni S. Sleyman devrinde 932-940/1525-1534 yl
lar arasnda eyhlislm olmutur(').
Devrinde gerek ilmi ve gerek ahlak ile ok byk bir hret ka
zanm, iki byk padiahm takdirini ve hrmetini kazanmtr. iirleri de
vard. Baz irleri koruyup, yetimelerine n-ayak olmutur. Bunlar ara
snda A-zde Hasa . ve Refiki bilhassa bahse deer.
A-zde Haan . (. 942/1535-36), Kem lpaa-zadenin ok iyi
liini grmtr. San Giirz Nurettin E f.nin mlazimi olduktan sonra
akta kald iin Kem lpaa-zde himayesine alarak, kendisine lzm
olduu gerekesiyle 923/1517 Msr Seferinde onu da beraberinde g
trd. Haan .yi ok beenir, yanndan ayrmazd. Kem lpaa-zde sa
yesinde Padiaha da tantlan Haan . S. Yavuz Selim ' in de iltifatn ka
zanmtr. lim, zarif, ahlak temiz bir kimse idi. Msrdan dndkten
sonra koruyucusunun da tesiri ile Manastr, Edime erefeli m
derrislii ve nihayet Bursa kadlna tayin, Bursada Lam ii ile geinemediinden, onun brahim P aaya ikyeti zerine azledildi. s
tanbula dndkten sonra yine K em lpaa-zde' nin tesiri ile Sahn-
Semaniye mderrisi oldu.
Haan ., K em alpaa-zdenin lmne? kadar himyesini gr
mtr. Ondan sonra iki yl kadar yaad. Bu son yllarnda nikriz has
talndan hayli aztrab ekmitir(2).
Edirne'li Refiki (939/1533) de K em lpaa-zdenin himyesini gren
airlerdendir. Sahnda danimend iken ilim tahsilini brakp divan katibi
olmu, sonra gzleri bozulduundan Edirnede mtevellilik verilmiti.
Kem lpaa-zde kazaskerlikten azledilip, Edirnede mderrislik alnca,
Refiki onunla tanp hizmetinde kald. eyhlislm olduktan sonra da sk
sk stanbula ziyaretine gelir, izzet ve ikram grrd. Bu sralarda s
kender . meclislerine de girerdi(3).

(1) . Parmakszolu, Islm Ansiklopedisi Kemlpaa-zde mad. C. VI. s. 565.

(2) k .. 108 b; Hasar 78 b.
(3 )k 295 a.

152
Kazasker Kadri Ef. (. 959/1552):
Ispartal olduu iin Abdlkdir Hmid diye anlrd. Lala Mustafa
Paa tarafndan yetitirilip okutulmu, ahn mderrislii, Bursa kadl
etmi, Sadrazam brahim Paa devrinde 15 yl kazaskerlikte bulunmutur.
Rumeli kazaskeri iken 945/1537de Korfo seferi srasnda Kanuniye, b
rahim Paamn idam edilmesinin sebebini sorduu iin azledilmi,
Bursada inzivaya ekilmiti. Sonra, 948/1541-42de ay kadar ey
hlislm oldu('). Hayli ihtiyard. Fetva verecek hali kalmamt. Azledildi.
Ebussuud Ef. nin gayretiyle 150 ake tekadiye baland. Dinlenmek iin
memleketine gitti. ldnde 70 yan gemiti(2).
Zamanmda iiri de olmakla beraber bilhassa ilmi ile tannmt. ok
talebe yetitirmitir. Evi herkese akt. Birok airi korumu, sohbetine
kabul etmitir. Talebeliinde Z atinin dostu, iki arkada idi(3). Hi
mayesinde olan airlerden bilhassa Haleti, Sehab, Yeil-zde, Riyazi,
Subhi, Nihali C a fe r . mhim ahslardr.
Sanavber kad-zde Haleti Abdullah (. 974/1566-67), Mirim Kesi
M ehmed Ef. ile Halebe gidip eyh veysAen inabet aldktan sonra s
tanbula dndnde kazasker Kadri Ef.ye intisab etmitir. Kadri Ef. ona

hem ders vermi, hem olu gibi muamele ederek yetitirmiti. Mlazimi
olduktan sonra da mderris tayin etti. Soma Padiaha tavsiye ederek kad
yaptrd. H aleti, gittike terfi ederek Gelibolu, Yeniehir, Filibe, skiip
ve nihayet Selanik kads oldu(4).
Tahsili ve mderrislii srasnda K adri E f.nin evinden ayrlmazd.
Tezkirecilerin rivayetine gre, iirde ibda kabiliyetine sahip olduu
halde fazla iir sylememi, sylediklerinin de ounu yazmamtr.
H aletinin dostu olan Gelibolulu A linin dediine ge, H ayali Bey i
irde onu kendisine rakip sayar, ben bir Abdullah .nin hiddet-i
tabndan (orkarm , eer iirle biraz urasa benim gibi nice iri mat
eder dermi(5).

( 1) Ak ., 277 a.
(2) k .. 277 a; Haan ., 209 a; Nisar'nin liin :11 illi:

J )

(l|59) (Riyazi, 122 a)

Bir baka tarih:

1lJ59) (FMzi, 79 a)
(3 )Ak .. 344 b.
(4 ) /tj/ 106 a.
(5) KnhiV l-ahbar, 353 a; Riyazi, 53 a.

153
Sehabi, Hiisameddin de, Kadri Ef. sayesinde stanbulda hayli me
hur olmu irlerdendi. Kanuni S. Sleymann Badad seferinde, Tebriz
almdmda Sehabi, ordu ile birlikte bulunan K adri Ef.nm dikkatini ek
mi ve Padiaha da tantlmtr. iri ok taktir eden Kadri E f onu ken
disine muship yapm ve kardei Bidari ile birlikte yanna alarak Badada gtrm, oradan da stanbula getirmitir. Onun sayesinde
Padiahm ihsanlarna nail olan ve ulufe de balanan Sehabi, bundan son
raki mrn irlerle toplantlarda ve devrin byklerinin meclislerinde
geirmitir. Zamannda hayli takdir edilmi bir irdi(').
Kadri E f' nin dikkatini eken ve ilerlemesine sebeb olduu irlerden
Yeil-zde Mahmud Riyazi, (. 988/1580), Baba . diye amindi. Kadri
Ef. kendisini takdir eder, evine kabul ederdi. Rstem Paa, mirahor ol

duunda kendisine bir hoca araynca, o srada nakibendi eyhi bulunan

Baba .yi ona tavsiye etti. Bylece Rstem P a a mn hocas olan Riyazi,

onun himayesinde ok nfuz sahibi o!mutur(2).

Zamamnn tannm alimlerinden idi. Arapa ve trke risaleleri, ma
kaleleri vardn. iirle de megul olurdu. Necati B eyin girih girih ga
zeline yapt nazire hayli mehur olmutur:
Koun nin- mhr-i Sleyman girih girih
Oldu bert- hsnne unvan girih girih(3).
Kadri E f nin iltifat ve himayesini kazanan irlerden biri de Hekim
Sinan-zde Mustafa Subhi (. 955/1549)dir. Babas Fatih S. Mehmed dev
rinde ser-i etibba idi. Subhi, M eyyed-zde 'den mlazim olup mderrislik,

Sofya, Gelibolu, Ktahya, Diyarbakr ve Galata kadl yapmtr. Gen

liinde Kadri Ef. ile dostluu vard. Galata kads iken Kadri Ef. de ka
zasker bulunuyordu. stanbulda bulunduu zaman zarfnda daima onunla
beraber olmutur. Kadri Ef. zamann nfuzlu ve hrmet edilir ah
siyetlerinden olduu iin Subhi onun yaknlndan ok istifade etmi, ok
iyiliini grmtr. Sofya kadlua tayin edilip orada ldC).
iirlerinde meyden, araptan ok bahsettii halde hi iki imezdi.
irlerden kimseyi beenmez, ancak Necati B eyin iirine kymet verirdi.
Ak . ile de dostluu vad(?).

(1)
(2)
(3)
(4)
(5)

Ald, 107 b;
Ak 289
Latifi, 58 a.
Ak ., 269
Ak ., 269

Kiinhii' 1-altbar, 359 a; Riyazi, 82 a.

b; Hasa .. 108 b.
a. Haan ., 149 b.
a.

154
Kaclri Ef. ile genliinden beri arkada ve dost olan Nihal',
C a f e r, S. Yavuz Selim in m usahibliinden geri gnderilince tekrar

eski vazifesine, Galata kadlna tayin edilmiti. Fakat dilini tu

tam adndan ona buna satam , hicivler sylem i ve nihayet ka
dlktan azledilm iti. Bu devrinde brahim P aa ve skender . ile bir
likte eski dostu K adri E f.nin de him ayesini grm tr. Bu sralarda
K a d ri Ef. yeni kazasker tayin edilm iti. Eski ainal sebebiyle her
gn evinde, sohbetinde bulunurdu. Nihayet onun ve dier devlet ri
calinin iltim asyle yksek bir ulufe baland. Bylece ihtiyarlnda
ve hastalnda zaruretten kurtuldu(').

Rsten Paa (. 968/1561):

Kanuni S. Sleyman m sadrazam olan Riistem Paa, devrinde byk
nfuz sahibi olmu, birok entrikah ilere karm, bilhassa Padiahm
gzdesi Hurrem Saltanla birleerek ehzade M ustafann ldrlmesinde
m eum bir rol oynamtr.
ocukluunda saraya almarak yetitirildi. Baz aalklarla, Bey
lerbeyliklerinde bulunduktan sonra 951/1544de sadrazam oldu. 9 yl sa
daretten sonra ehzade M ustafa' mn ldrlmesinde parma olduu bi
lindiinden hayat korunmak maksadyla azledildi. 962/1555de tekrar
sadrazam oldu ve lmne kadar bu makamda kald.
Son derece muktesit, paray seven bir ahst. Dolaysiyle de ok zen
gindi. ldnde nakit para, mal, mlk, kymetli eya olarak byk bir
servet brakmtr. Memuriyetlerin aka rvetle alnp satlmas onun
zamannda olmutur(2).
irlerle fazla mnasebeti yoktu. Alimlerle daha fazla ilgilenmitir.
Riyazi hpet ettii ve zerinde tesirleri olan hocasyd. Nakka Balizde
Rahmi de onun himayesinde yetimitir.
R iyazi, Baba . (. 988/1580), kazasker K adri E f.nin Riistem
P a a ya tavsiyesinde tannm bir nakbendi eyhi idi. Riistem Paa,

mirahur iken kendisine hoca yapt. Hacca gidip dndkten sonra Ayasofya camii yanndaki hcrelerde oturur, fakirane bir hayat yaard.
Riistem Paa, 951/1544de sadrazam olunca birok ulema gibi bunu da
kanad altna ald. Sk sk devlet ileri iin danr, kad tayinlerinde daima
(1) Ak ., 176 a; Haan ., 257 a.
(2) . Altunda-. Turan, si. As. Riistem Paa nad. IX. s. 801.

155
fikrini alrd. Riistem P aanin ykselmesinde ok tesiri olmutur(')- Ho
calk sfat ile Rstem P aanin hareketlerine mdahale eder, onu daima
iyilie sevk etmee alrd(2). Paamn himayesinde mal-mlk, servet
sahibi oldu. Paa zerindeki nfuzu bulunduundan evi sabahtan akama
kadar ricaclarla dolup taard.
iirleri ve arapa, trke baz risaleleri vardr().
Devrinde tannm irlerden Nakka Bli-zde Rahmi (. 975/1568),
skender . yannda Riistem P aanin da himayesini kazanmtr. nceleri
bu iki ahsn meclislerine devam eder ve yardunlar ile yaarken skender
Vnin 941/1535de Badadda idam edilmesinden sonra Riistem Paanu
hipnayesinde kalmt. Durumu hayli sarslan Rahmi, Paann da ikinci sa
daretinde 968/1561 ylnda lmyle bsbtn perian oldu. Kk bir ka
dlk alp stanbuldan ayrlmak zorunda kald(J)Tezkire sahibi Ak .nin de Rstem Paa ile ilgisi olmutur. s
tanbul kadlnda katip iken bakatip Receb . lnce, bu vazifeye Ak
. ile Bursal ir Suni talib idiler. Rstem Paa, Ak Vyi tavsiye
etmi, H aydar Paa da S u n yi tutmutur. Fakat Elke M irzanin tavsiye
ettii baka bir ahs tayin edildi(5).

eydi Ali Reis (. 970/1563):

Barbaros Hayreddin P aanu yannda yetien eydi Ali R eis, Osmanl denizcilerinin byklerindendir. Pek ok deniz seferinde bulunmu,
baarlar kazanmtr. 960/1553de Kaptan- derya tayin edilerek Piri
R e'isin Basrada kalan donanmasn M sra getirmek zere gnderildi.
eydi Ali Re'is, donanmay alp M sra getirirken yolunu kesen Portekiz
gemilerinin ve kt havalarm tesiri ile Hindistan sahillerine dt. Kur
tarabildii gemileri orada brakp Hindistan, Afganistan ve ran yolu ile
karadan iki buuk ylda stanbula dnebildi.
K atib mahlas ile gzel iirleri de olan eydi Ali R eis, K itablmuhit ve M iratl-menalik adlarnda iki kymetli eserin sahibidir(6)-

Zevk ve safaya dkn, iir ve musikiden iyi anlayan, cmert, iyilik

sever bir ahsiyetti. 947/1540 ylnda Galatada yaptrd byk, her ta
(1) Ak 289 b.
(2) Kiiniui'l-albar, 357 b.
(3) Haan ., 108 b.
(4) Ak 285 b; Haan ., 106 a.
(5) Ak ., 274 a.
(6) . Turan, si. As. Sevdi Ali Reis mad. C. X. s. 528-530.

156
raf naklarla ssl kona misafirlerle dolup taard('). Her isteyene yar
dm elini uzatrd. Bu yzden etrafnda ou ayn zamanda musiki-inas
olan bir air topluluu meydana gelmitir. Hele Yetim Ali ., Sabuhi gibi
airler konann daimi misafiri idiler.
Yetim A li . (. 964/1557), eydi Ali R eise en yakn airlerden idi.
Onun himayesi ile geinirdi. Genliinde yenieri iken vaz geip tarikata
girmi, 15 yl eyh Cemal Ef. hankahnda kalmtr. eyhinin lmnden
sonra Sdlcedeki mezar yannda bir ev alp burada inzivaya ekilmiti.
Bu fakirlik halinde bir hristiyan cariye sevip evlendi. eydi Ali Reis, pe
rian halini grp evine bakar, yardm ederdi. Kendisini de himayesine
alp bir defa sefere beaber gtiirdii(2). Ali Reis stanbula dndnde
daima beraberinde oluyordu. Yeni yaptrd kona dier airlerle bir
likte o da bir tarih sylemitirC3).

Denizcilik tabirleriyle yazd iirlerle mehur olmutu. Barbaros

Hayreddin Paa, kendi ve byk kardei Oru R eisin seferlerini nazmetmesi iin kendisine be bin altn verdi. Yetim A li . esere balayarak
Lccetiil-ahbar adyla iki bin beytini yazd. Fakat 953/1546da B ar
barosun lm ile eseri tanamlayamad(4).
Hayatnn sonlarnda evine bakamad iin Kanuniye sunduu man
zum bir risale ile silahdalar blne tayin edilip durumunu biraz d
zeltti.
eydi A li R eisin stanbulda bulunduu zamanlarda konann, iki
ve sohbet meclislerinin mdavimi idi. Bir kere birka gn meclisinden ve
sohbetinden uzak kaldnda bu terci-i bendi yazp gndermitir;

(1) Konann inasna Yetim, Kam i, Miislim, Sahicili, H atifi tarih sylemilerdir (Knlii'lahhar, 368 b). Kendisi de hem lafzen ve hem manen bu tarihi demitir:
Mhendis tarh edp resmin bu cy- irel-bdun
Yaplm sad- satde binas n tamm olmu
Grnce ktibi itmamn m errolup ol dem
Hisb etdkde frhin loku/ \ ii/ krk yedi hlmi'(A k ., 123 b)
(2) Haan ., 21A b.
(3)
A k ., 123 b.
(4) Ak ., 202 a; Latifi, 23 b

157
Varmaa ge-i maksda yine
Muntazrdr dil-i fersde yine(')
eydi Ali Reisin koruduu airlerden biri de Abdi-i Zarif diye anlan
Sabuhi Abdullah idi. Memleketi olan Karamandan stanbula geldiinde,
ksa zamanda musikisi ile mehur olmu, eydi .nin meclislerinde alp

sylemi, bu mnasebetle muhitindeki airlerin arasna karmtr. Ekser

zamann Yetim Ali . ile birlikte konakta geirirdi. Nereye gitse dner, do
lar yine konaa gelirdi. Geimi buraya balyd. eydi Ali . ile son de
rece iyi anlarlar, biribirine karde derlerdi. Musiki ve iir meclislerinde
daima yannda bulunurdu. Sohbetine, tanburuna ve sesrne herkes hayrand.
Bu devirde Zarif lakab ile anlan drt kiinin en tannm Abdi idi. Di
erleri neyzen Bolulu Mahmud Zarif, Osman Zarif ve bir yahudi dnmesi
bakkal Zarif. Bu sonuncunun zarafetle ilgisi bulunmamakla beraber bunlara
dn iki verir, arabn ve mezenin iyisini bulurdu.
eydi Ali Reis, Galatada yeni konan yaptrnca kendisi ve hiz
metindeki airlerle beraber o da bu tarihi sylemitir:

Ymn ile nki bu biny- refi

Hatm olup old zuref m ecm a
Grdi Sabh dedi trihini
E h l- i snf vii "ara mecma
c

U uk?

J lP

(9 4 7 )0

Ilatifi. Abdnalnan . (o. takriben 970/1563) de eydi Ali . a

irlerinden idi. M alul-zde Seyyid Mehmed Ef.nin mlazimi ve kad ol
mutur. iiri yanuda musikide de mahareti vard('). Genliinde eydi Ali

.n konana devam eden airlerdendi. iir ve musikiyle meclislerine

renk katard. Yeni konanu yaplna o da bir tarih sylemitir:
Bin etdi bu cy cennet misl
Gulm- Hud yani eydi Ali
Grp Hatif dedi trhini
S a adet makam mekn- A li

(947)(J)
(1) Haan 212 b.
(2 )A k 123 b.
(3) Haan ., 269 b; Ahdi, 198 b.
(4) Haan ., 123 b.

158
M esnevi-hn-zde M ehmed Kam i (. 986/1578)de eydi A li . evi
nin mdavimlerinden idi. randa tahsil etmi, stanbulda Ebu's-suud
Ef.nm mlazimi olmutur. 50 ake yevmiye ile stanbulda Mustafa
Paa, sonra S. Sleymanm himmetiyle Sahn- Sleymaniye mderrisi ol
mutur. Edime ve Kbrs kadlklarnda da bulundu(').

Genliinde stanbulda bulunduu sralar eydi A li .ye intisab et

miti. Sabuhi, Yetim, Mslim ve H atif ile bu konan misafiri idi. Be
raberce meclislerde ve sohbetlerde bulunurlard. Babas gibi iyi mesnevihnd. Gzel sesi vard. eydi Ali Reis yeni konan yaptrdnda, hiz
metinde bulunan dier airler gibi o da bu tarihi sylemitir:
Bu beytin tarh edp bn binsm
Her std etdi anda sarf- makdr
Tamm oldukda Km dedi trh
Bi-handiMh bu beyt old mamur
>.

(9 4 7 )0

Kal-zde Ali lif.'nin byk kardei Mslim . (. 994/1586)de

Seyyid Ali konanda bulunan airlerdendi. Genliinde E bus-suud
Ef.'nm mlazimi ve 40 ake ile brahim Paa medresesi mderrisi ol
mutur. Sonra Amasya kads oldu. ehzade B ayezid vakasnda azledildiyse de Kanuni' ye sunduu kasidelerle tekrar kadlk verildi^).

Alim, trke ve farsa iir syler ve dilde iyi nesir yazard. Gen
liinde stanbulda bulunurken eydi Ali Reis konana intisab ettiini ve
Galatadaki konan yaplnda farsa bir tarih sylediini Ak .den
reniyoruz.
Tarihi budur:

(1) Hasa ., 214

123 b.
(3) Haan ., 230 a; Khii'l-ahbar, 371 b.
(A) A sk ., 123 b.

(2) A k .,

159
Cell-zde Mustafa . (. 957/1567):
Piri P aa mn tezkireciliinden yetien Cell-zde, yazsnn g
zellii ile divan katibi ve S. Sleymanm da takdirini kazanarak Badad
fethinde 941/1535 nianc oldu. Uzun mddet bu vazifede kald. h
tiyarlnda Eyb Sultandaki evine ekilerek sakin bir hayat yaad. Zigetvar seferinde tekrar nianc olmu ve bir yl sonra bu vazifede iken lmtrO).

Devrinde herkesin hrmet ettii bir ahsiyetti. Koca Nianc namyle

anlrd. nas ok mehur olmutur. Niani mahlas ile iirlerde yazard.
lk iirleri Nianc olarak Badad seferinden dnd sralarda ortaya
km ve birden mehur olmutur.
Niancl devrinde nfuz sahibi, hrmet edilir bir ahsiyetti. Hayli
zengindi. Kaps fakirlerin, dknlerin urak yeriydi. Her isteyen ondan
istediini alrd. Bu arada pek ok air de cmertliinden faydalanmtr.
Bunlar arasnda bizzat yanna alp yetitirdii Nami, Zaman Mahmut ve
Fikri hakknda az ok bilgimiz vardr.
Kendisi gibi nianc olan ve bylece hayli hret kazanan Nami mahlasl nianc Mehmed Paa (. 1001/1593), C ell-zdenin ikinci ni
anclnda katibi olmutu. Daha genliinde onun kabiliyetini grp
bizzat megul olmu, yaz dersleri vererek yetitirmitir. Baka ho
calardan da yaz dersi aldrd. Bylece hsn-i hatt ile mehur olup Cellz denin lmnden sonra S. Sleyman'-d tura ke ve nihayet vezirlikle
Haleb beylerbeyisi tayin edildi. defa nianc olmutur(2).
Zarnani, Mahmud, ehzade M ustafann Am asyada sekban katibi
iken, lmnden sonra isiz kalm, stanbulda devlet ricaline ya
namaa uram, bu arada Nianc Mustafa .ye de o devirde hayli
mehur olan hner" redifli bir kaside sunmutur. nce bir mddet onun
yardmn grm, nihayet Rumeli beylerbeyi Ahmed P a a ya intisab
ederek zeamet ald ve biraz rahata kavuabilmitir().
N ianc C ell-zde M ustafa . ile mnasebeti olan airlerden biri
de Amasya mftisi M olla em seddin in M i-zde D ervi F ikridir.
Tahsilini bitirdikten sonra C el l-z d e nin him ayesine girm i ve onun
tarafndan 973/1565de len kardei Salih .nin bitirem edii K ssa-i

(1) Ak ., 167 a; Haan ., 250 a.

(2) Mstakim-zde S. Sadeddin. Tuhfe-i Hattatn, s. 382; Haan 379 a.
(3) Ak ., 101 b; Haan ., 115 a.

160
Firuz- ahi'nin yarm kalan ciltlerinin tercmesine memur edilmiti(').

Eserin yarm kalan ciltlerini tercme etmi, ve mkafat olarak Yanbolu

kadlna tayin edilmitir. Kardeinden iki yl sonra Cell-zde Mustafa
.nin de lm ile eser tamamlanamad. k . bu eserden baka drt
mesnevisini zikretmitir(2).
Devirlerinde airlerin koruyucusu olarak hret yapm olan bu a
hslardan baka, iirle ilgili olsun veya olmasn, devlet hizmetinde yksek
mevkilere km, bylece hali vakti yerinde olan ahslar umumiyetle a
irlii tutmakta, kaside sunanlar mkafatlandrmakta, korumakta idiler.
Mesela bu arada ksaca u ahslar zikredebiliriz:
Mevlevi eyhlerinden, Sultan Sem ai-Divani (. 936/1529)yi s
tanbula geldiinde himayesine alan ve Galatada kale kapsndaki bah
esini vermek suretiyle Galata mevlevihanesinin yaplmasn temin(') ve
ir Safayi (. 940/1534)yi divan katibi olarak yannda alkoyup, ge
imini temin eden skender Paa(4).
ah Kulu seferindeki lmne kadar Zati ve Yayaba-zde D ervi
.ye yardmlar olan Hadm Ali Paa(s).
Bilhassa acem airlerini meclislerinde toplayan ve evi ir mi
safirhanesi halinde olan, Figani (. 938/1532)nin de bu arada evinde ba
rnp, sohbetlerine katld, S. Sleymann nedimi K ara Bali .(fi).
Hayali B eye, sadrazam olduu zaman kaside sunmad iin kzan
ve ona kar karmak maksadyla, murabbalarm sunduunda himayesine
ald skiipl N iyaziyi, ulufe alabilmesi iin ble kaydettiren Sad
razam Ayaz Paa(7).

air Haan Zhdyu 30 yldan fazla yannda tutan, her gittii yere
beraberinde gezdiren, onu koruyan Husrev P aa(r).
ehnameci A rif .nin yllarca yannda alt, evi airlerin toplant
yeri olarak mehur olan Elkas M irza {,).

(1) Kiinhiil-ahbar, 367 b.

(2) Ak 252 a.
(3) E srar D ede, Tezkire-i uara-y Mevleviyye. Sl. Ktb. H alel Ef. ilavesi 109. 34 b.
(4) Ak 272 b.
(5) Ak ., 90 b; Kiinhiil-ahbar, 414 a.
(6) Ak 248 b.
(7) Ak ., 182 a; Haan ., 260 b.
(8) Ahdi, 106 a.
(9) Kiinhiil-ahbar, 462 a.

161
htiyarlnda ir Azmi M ustafaya bakan, evini lmne kadar za
ruretten kurtaran Lala Mustafa P aa{1).
Guayi, Ali Vyi tahsilini bitirdii sralarda himayesine alan Piyle
Paa(2).

stanbula geldiinde Badadl Ahdi (. 1002/1593)nin uzun zaman

yannda kald, geimini salayp irlerle temasn temin eden Temiir
Ali Paa(}).

Talebesi H averi Ali . (. 972/1565)yi okutan, yetitiren ve mlazimliinde de yannda alkoyarak himaye eden eyhlislm ivi-zde
Muhyiddin Mehmed Ef .(4).
Ona intisabndan dolay Ksm Paa D ervii diye anlan Dervi .
(. 980/1572)yi katip ve musahip olarak yllarca yannda himaye eden
Gzelce Kasm P aa(s), devirlerinde airleri himaye etmekle tannm a
hslardr.

(1 ) Haan ., 161 a, Ak 217 b.

(2) Haan ., 194 b.
(3) Ahdi, 14 a.
(4) Ak ., 325 a; Kiinhl-ahbar, 354 a.
(5) Haan ., 144 b; Esrar Dede, 41 b.

DVAN EDEBYATINDA EDEB MUHTLER F .ll

162
B. VLYETLERDE
1. ehzade S araylar
XV. ve XVI. asrlarda Osmanl Edebiyat, balangta Edime ve
sonra ba-ehir olunca stanbulda geliip, inkiaf ederken, bunun yan
sra Rumeli ve Anadoluda baz merkezlerde de gelime zemini bul
mutur. Bunu hazrlayan her eyden nce, 15-18 yalarna geldiklerinde
sancak beyi olarak Anadoluya gnderilen ehzadelerin saraylar ol
mutur. Bu saraylarda pek ok air hizmetli olarak m uhtelif vazifelerle
ahzadelerin yaknnda bulunmu, veya dardan iirler sunmak suretiyle
yardmlarn grm himayelerini kazanmlardr. Bu ekilde geimlerini
temin etmeye almlardr. Bylece stanbuldan uzak vilyetlerde de
daha kk apta olmak zere ehzade Saraylar etrafnda birer edeb
evre meydana gelmitir.
Bu ehirler iinde bilhassa XV. asrn banda, Emir Sleyman elebi
zamannda Edime; daha sonra Anadoluda S. Cem ile S. Beyazt II.in
ehzadesi Abdullah ve S. Selim I lin sancak beyliklerinde Konya; eh
zade Bayezit II, olu Ahmet ve ehzade M ustafann valilikleri devrinde
Amasya; sancak merkezi olarak pek ok ehzadenin valilik ettii Manisa;
Yavuz Sultan Selim in sancak beyi olduu Trabzon; ve Kanun S. S
leymann ehzadeleri Bayezit ile S. Selim IIin bulunduklar devirlerde
Ktahya birer edebiyat ve kltr merkezi haline gelmilerdir.

Edirne
Edirnenin Osmanl Devleti tarafndan kati ilhak S. M urat Hudavendigar devrinde olmutur. Bundan sonra Rumeli fetihleri iin mhim
bir s olarak kullanld. Fakat asl ehemmiyetini Ankara savandan son
raki fetret devrinde kazand. Emir Sleyman . Bursadan hzineyi alarak
Edirneye getirmi ve Rumelide hkmdarln iln etmiti. Bundan
soma krdei Musa . tarafndan zaptedilen Edirne 5. M urat II. ta
rafndan hkmet merkezi yaplarak imar edildi. Devlet merkezinin s
tanbula naklinden sonra da ehemmiyetini kaybetmedi.
Edirne, Emir Sleyman .nin sekiz yl kadar sren saltanatnda parlak
bir devir yaamtr. ehzadenin zevk ve safaya iki ve edebiyata olan
meyli sebebiyle Sarayda elenceler tertip edilir, msiki lemleri yaplrd.
Emir Sleyman . bu elencelere o kadar dalmt ki, kardei Musa . Edir
neyi aldnda onu hamamda iki lemi yaparken bulmutu.
805-813/1402-1410 yllarnda Edirnede Saltanat srm olan Yldrm
Beyazt olu Emir Sleyman ., babasnn padiahl devrinde muhtelif

163
sancaklarda vazife grmt. Ankara muhaberesinden sonra memleket hkmdarsz kalnca Sleyman elebi Edirnede Padiahln iln etti. Sal
tanat devamnca kardeleri ile mcadele iinde oldu nihayet Musa .' nin an
szn Edirneyi ele geirmesi zerine kaarken yakalanarak ldrld. Baz
yabanc tarihiler Emir Sleyman resm Osmanl padiah sayarak S
leyman 1. derlerse de Osmanl tarihileri bunu kabul etmemilerdir.
Emir Sleyman . Sultan Yldrm B eyaztm ehzadeleri iinde en iyi
tahsil grp yetimi olandr. Taben zevk ve elenceye, air ve alimlerle
meclis kurup sohbet etmee meyli vard('). Bu bakmdan Edirnedeki sa
ray bir ok lem ve airin ve mzikiinasn toplant yeri olmutu. Kendi
air olmamakla beraber airleri daima himaye ederdi(2). Onun zamannda
Trk Dili ve Edebiyat, fikir hayat hayli inkiaf gstermitir. Saraynda
toplanan airlerden ou daha nce Germiyan saraynda olup, sonradan
Osmanl hanedann intisap eden, o devrin en byk airleridir. Ahmed,
kardei Hamzavi, Ahmed-i Dai, onun meclislerine girmiler, himayesinde
olmulardr(-).

Bu airlerden Ahmed Taciidin brahim (. 815/1412), Germiyan beyi

Sleyman ahm saraynda yetimi, hatta onun hocas olmutur^). skender-namesini onun adna yazmaya balam, sonra Sultan Yldrm Bayezidin Germiyan valilii srasnda onu tevik ve iltifatndan cesaret ala
rak, eserini ona takdim etmeye karar vermitir.(5). Herhalde eserin so
(1) Em ir Sleyman ., yedi yl saltanatta kalm, mrn daha ziyade ay-uietle, zaman
uaas ile sohbet ederek geirmitir (li, Kimh'l-ahbar. st. 1277., c. I. s. 126).
(2) Ata Bey, Tarihinde Emir Sleym anm kendisinin de air olduunu syleyerek bu ga
zeli misal veriyor.
Dig nefs elinden neng u nm pyml etdm
arb- le benzettim ip kann vebal etdm
(Tayyar-Zade Mehmed Ata, Tarih-i Ata. c. IV. st. 1293. s. 94). Gelibolulu li'm n
yazd bu gazeli Ata bey Em ir Sleyman e le b i' nin sanmtr, (bk. Ali Knhlahbar. st. 1277. V. s. 122.)
(3) Ak 20 b.
(4) Takpr-zade, akayk- ntaive. M ecidi Ef. Tec. st. 1289. s. 70.
(5) Ahm ednin Iskender-am esi' nin Sleyman aha sunmaktan vaz gemesinin sebebiEer Ltifi, ve Ak .'nin rivayetleri doru ise -eserin Germiyan muhitinde takdir
edilmemesi olabilir. Eseri tamamlayp 'devrin byklerine gsterdiinde bu gne
nazm ile bir kitaptan bir mnakkaha kaside efdal ve evl idi demilerdir. Ahm ed
bundan zlm ve o srada ayni hcrede kald eyhiye hadiseyi anlatmtr. eyhi
o gece Ahm ed adna bir kaside yazm, A hm ed bunu devrim byklerine gtrdkte,
tebessm edip M evlna A hm ed bu kaside senin ise o kitap senin deildir. Eer kitap
seninse bu kaside senin deildir demilerdir.
CLtifi , 32 a; H aan ., 39 a).

164
nuna ilve ettii Osmanl Tarihine ait, Tevarih-i Mluk- l-i Osman ks
mm bu maksatla yazm olacaktr. Fakat Sultan Yldrm Bayeztm Timur
karsnda malubiyeti ve lm zerine Ahmed, Edirnede Emir S
leyman elebinm sarayna intisap etmitir. Burada da eserini Emir S
leymandan bahseden son ksm ilve etmi olacaktr. nk bu ksmda
Emir Sleyman devri hadiselerinden bahsetmemi, sadece onu verek
eserini tamamlamtr. Hatta bu vmenin Sultam tavsife kfi gelmediini
zikrederek, eer mr vefa ederse onun iin baka bir kitap yazmak is
tediini de ilve etmitir(')Esasen eserini daha evvel Germiyan saraynda iken 792/1390 ylnda
tamamladn kitabnda zikretmitir. Osmanl Tarihine ve Emir S
leyman medhine ait olan ksmn ilve edildii bu ekilde mellifin ifa
desinden anlalyor(2).
Bu suretle 8250 beytlik byk eserini ilvelerle Emir Sleyman S
leyman .ye takdim eden Ahmedi, ok iltifat grm), saraynda soh
betlerine ve meclislerine katlm(4), her halde bir ka hami deitirdikten
sonra olduka rahata ermitir. Ahmedi, Emir Sleyman'n himayesinde
yaarken, onun emri ile Cemid Hurid mesnevisini yazmtr. Be bin
beyt kadar tutan bu mesnevi 806/1403de tamamlanm ve Emir S
leymana sunulmutur(5).
Bu iki eserden baka Ahmedi, yine Emir Sleyman . adna pek ok
kaside sylemitir. Divanndaki kasidelerin ekserisi onun vasfndandr.
Daha evvel, bir ok beytleri ile iki aleyhinde olduu anlalan Ahmedi,
(1) N. S. B anarl, dasita- Tevarih-i Miilk - Al-i ve Cemid ve Hiirid hikyesi. st.
1939. s. 84.
(2)
M ustafanun hicretim den belli bil
Kim yedi yz doksan kinciydi yl
E vvelinde idi reb i l-hirun
K 'o ld nazm hatm ibu defte n
(N. S. B anarl, Dastan- Tevarih-i miiluk-i l-i Osman. st. 1939. s. 10).
(3) s m a il B eli, Cldesti-i Riyz- rfan ve Vefeyt- dnivern- suhenvern, B ursa
1302. s. 42.
(4) Ahmedi, saraylarda yaayacak kadar zeki, nabz-ina, latife-g, irin-sim a im i. B ir
ok latifeler ve ho szlerle m eclisinde bulunanlar n e eden n e eye atarm (F. K prl-. Sleym an, Yeni Osmanl Tarih-i Edebiyat. C. I. st. 1332. s. 160).
(5)
V elikin yl B v D al idi v D ad
Bili olsun dal sana olanun dad
(M ehm ed A kaln, Ahmedi, Cemid ii Hrid. Metin, inceleme, indeks. D oktora tezi.
A tatrk ni. E debiyat Fak. 1969. c. 1. s. 357).

165
Emir Sleymana intisab ettikten sonra Saraydaki duruma intibak etmi
ve elebinin iki meclislerini metheden gazeller yazmtr(')
Ahmedirn Emir Sleymanin hizmetinde iken yannda bulunan kardei
Hamzavi de ehzadenin meclislerine giren airlerdendi. Kssa-i skender ve
Hamza-name adnda iki mensur eseri vardr. Hz. Peygamberin amcas Hz.
Hamzanin kahramanlk hikyeleri eskiden beri trkler arasnda reva bul
mutu. Hamzavinin araya manzum paralar da katt ve 24 cilt halinde yaz
d Hamza-nme, ilk yazl metindir(2). Asrlar boyunca kahvehanelerde, k

geceleri yenieri odalarnda neferleri coturmak iin okunurdu(3).

Ahmedi gibi Ktahyada yetiip OsmanlIlara sman bir baka air,
Ahmed-i D i (. takriben 820/1417) de Emir Sleyman'n sarayna in

tisab eden airlerdendir. Meclislerine girip kasideler sunduu gibi(4), en

mhim eseri saylan eg-nme mesnevisini ve Divan m bu hkmdara
takdim etmitir(5).
Ahmed-i D i, ayrca Emir Sleymanm yanndan ayrmad, zevk
arkada ve dert orta Umur bey adma da iki eser yazmtr. Umur Bey
de efendisi gibi airlere kar cmert davranrd. Sohbet meclislerinde hep
beraber olurlard. D'i, tefsir tercmesi ve Tbb- nebevi tercmesini bu
bey adma yazarak takdim etmitir(6).
Emir Sleyman .nin zevk ve safa iinde geen ksa saltanat s
rasnda yanmda bulunan bu airlerden baka eitli konularda eser veren
ahsiyetler de onun ihsanm ve iltifatn grmlerdir. Bu arada okulua
dair arapadan tercme ettii Kavis-nme adl eserin sahibi Mehmed b.
eyh Mustafa, Ik-nme sahibi Mehmed ve Siyaset-nme adl eserin sahibi
Hzr b. yakub, eserlerini hep Emir Sleyman adma yazmlardr(7).
(1) F. K prl, Anadoluda Trli Dili ve Edebiyatnn tekm l.", Y eni T rk M ec. say 4.
s. 291.
(2 )k 20 b.
(3) Osmanl Mellifleri, c. II. s. 74.
(4) . H. U zunarl, Ktahya ehri, ist. 1932. s. 213.
(5) . H. E taylast, Ahmed-i D i, s. 119; Prof. A. A te in B urdu da V akf ve H alkevi Ki
taplnda (No. 735), bulduu D i K lliyat iindeki eg-nme m esnevisindeki,
Y e i ho ge ki S ultan devridir bu
ehinah, M ir Sleym an devridir bu (yk. 22 a) beytinden D a i nin M ir S
leyman yannda rahat bir hayat olduu anlalyor (A . A te, Burdur-Ahtalya ve ha
valisi ktphanelerinde Trke Arapa ve Farsa mhim eserler. Ed. F ak. T rk Dili
ve Ed. D ergisi c. II. say 3-4, s. 172).
(6) . H. E rtaylan, Ayn esr. s. I I 9.
(7) . H. U zunarl, Osmanl Tarihi c. I. s. 537.

166
Konya
Eskiden beri byk bir kltr merkezi olan Konya, Osmanl m
paratorluu devrinde de bu durumunu muhafaza etmiti. Ayrca Mevtana
Celaleddin Ruminin memleketi olmas da bu ehre ayn bir ehemmiyet
kazandryordu. Fatih S. Mehmed zamannda kati olarak mparatorluk s
nrlar iine alnan Konya, bundan sonra Karaman Sanca merkezi ola
rak ehzadelerin valilik ettii ehir olmutur. Bu sayede de kltrndeki
stnln her zaman muhafaza etmitir.
Konyada sancak beylii yapan ehzadelerden, iir ve edebiyatla il
gilenerek ve airleri koruyarak etraflarnda bir edeb muhit meydana ge
tiren Fatih S. Mehmedm olu ehzade Cem (879-886/1474-1481), S. Ba
yezid II.in ehzadesi Abdullah (886-888/1481-1483) ve Kanuni S.
Sleymann oullar ehzade Bayezid (953-962/1546-1555) ve ehzade
Selim (II)i (949-951/1542-1544) ve (965-969/1558-1562) gryoruz.
Bunlardan ehzade Bayezidin airlerle mnasebeti Konyadan ziyade,
daha sonra tayin edildii Ktahyada olmutur.
ehzade Cem (. 900/1495):
864/1459da Edirnede dodu. Be yanda Kastamonu sancana
gnderilerek burada yetitirildi. 879/1474de ehzade Mustafann lm
zerine Karaman sancana vali tayin edilerek Konyaya gelip yerleti.
Lalas Gedik Ahmed Paa, Sofu Hseyin, Ilyas irmend Aa, Frenk S
leyman gibi ahsiyetler ehzadenin yanmda tahsil ve terbiyesine ve san
can idaresine gayret gsteriyorlard.
ehzade Cem, babasnn lmnden, -kendisine gnderilen ha
bercinin yakalanp ldrlmesi sebebiyle-vaktinde haber alamad. By
lece saltanat byk kardei S. Bayezide, kaptrd. Bunun zerine as
keriyle Konyadan kp, Bursa nlerinde Padiah kuvvetlerini datarak
ehre girdi* Burada hkmdarln iln ettiyse de Gedik Ahmed Paa ku
mandasndaki kuvvete yenilerek Konyaya ekildi. Haleb, am yoluyla
Kahireye gitti. Msr Sultanndan ar bir hrmet gren Cem Sultan,
hacca gidip dndkten sonra tekrar tabiini denemek iin Anadoluya
geldi. Yine baar kazanamaynca 30 kadar adamyla Rodos valyelerine
snd. Cemin bundan sonraki hayat 13 yl hristiyanlarn esiri olarak
Avrupada gemitir. 900/1595de ld. Cenazesi ancak drt yl sonra ge
tirilerek Bursada gmld(').
(1) C. B aysun, slm Ans. Cem Sultan mad. c. H. s. 69 vd.; k . ve F a'izi, lm ta
rihini yanl olarak gsterm ilerdir (k ., 82 b; Faizi, 21 b).

167
ehzade Cem, Konyada sancak beyliliinde kald yedi yl zarfnda
tahsiline devam ettii gibi, vaktinin kalan ksmn av elencelerine, silah
oyunlarna ayrm, iki ve elence meclislerinde, iir sohbetlerinde vakit
geirmitir. Her trl silah, bilhassa grz ok iyi kullanrd. airlerle il
gilenmekten, onlar meclislerinde bulundurmaktan zevk duyard. Kendisi
de airdi, Trke ve farsa divan airidir(). iirlerinin ou Ahmed
Paaya naziredir. Esaret hayatnda yazd, halinden ikyet ettii iirleri
daha duygulu ve biriktir.

Konyada etrafna toplad airler Cem airleri diye anlmtr. Bu e

hirde kald ksa zaman zarfnda bir edebiyat ve kltr muhiti meydana ge
tirmee muvaffak olmutur. Pek ok air ihsanndan istifade etmi, ka
sidelerini sunmulardr. Yannda bulunduu airleri daima korurdu.
Bu iir muhiti, ehzadenin Konyadan ayrlmasndan sonra da git
tii yerlerde devam etmitir. Kardei ile olan mcadelesinde ok kt
gnler geiren ehzade ile birlikte bu airlerin ou da ayn hayat ya
amlardr. Ayrlnda btn ehir halknn arkasndan alad
Konyada ok sevilen ehzade Cem, anlalan, etrafndaki airler ta
rafndan da ok tutulmu, ok sevilmitir. Kardei karsnda yenildikten
sonra, Avrupadaki esaret hayatna onunla beraber katlanmalar, bu ba
lln ehzadenin srf ihsanlar ve'caizleri sebebiyle olmadn gsterir.
evresinde bulunan ve Avrupada da yannda bulunan Cem Sadisi,
hem iiri ve hem ehzadeye olan sadakatiyle bu gurubun en mehur airi
olmutur. Defterdar olan Haydar ., Sirozlu Kandi, Sehayi, bu gurbet ha
yatna katlanan airlerdir. Haydar CVden nce defterdar olan hidi,
ehzadenin hocas devrinin tannm limlerinden Trabi, Konya mu
hitinin belli bal airidirler.
ehzadenin en fazla itimadm kazanm ve ona yrekten bal olan,
bu sebepten de Cem Sadisi diye anlan Sadullap ., aslen Sirozlu idi.
Konyada ktip ve nianc olarak ehzade saraynda bulunmu, ldrlnceye kadar sadk bir adam olarak hizmet etmitir. Konyada pek
zevkli geen bir hayattan sonra, S. Cemin gurbet hayatnda da yanndan
ayrlmamtr. Yine musahibi, dert orta olmutur. Avrupada iken ehzadeyi zntl grd bir gn, syledii,
(1) Divan nshalar iin bk. stanbul Ktphaneleri Yazma Divanlar Katalogu C. !. s. 41;
T opkap Saray nshas iin bk. F. E. K aratay, Topkap Saray Mzesi Ktphanesi
Trke Yazmalar Katalogu. st. 1961. c. II. s. 98.

168

Cam- Cem nu eyle ey Cem bu frengistandr

Her kulun bama yazlan gelir devrandur
matlal mehur kasidesi S. Cemin zannedilmitir^).
Sadi ., S. Cem in emriyle baz ahslan grmek, haberler toplamak
zere Osmanl lkelerine gelmiti. Kyafetini deitirerek Rodostan
Aydna gemi, fakat tannp yakalanmtr. zerinde mektuplar bu
lundu. S. Bayezid e haber verildi. Casustur diye Galatada bodurularak
cesedi denize atld(2).
yi airdi. iirlerinin ounda araptan bahsetmitir. S. Cem in zel
yazlarn, bu arada Divan'm yazmtr. stanbula gelirken getirdii bu
Divan 976/1568de5aZ?fl .de idi(3).
Cem airlerinden biri de Haydar .dir. Konyada ehzadenin def
terdar idi. iiri de olduu iin, evresindeki airler gurubuna katlmtr.
ehzadenin en gvendii adamlarndan, nedimi, musahibi ve dert orta
idi. Konyada meclislerinde, kardei ile olan mcadelesinde daima ya
nnda idi. Rodos valyelerine iltica ederken ehzadenin maiyyetindeki
30 kii arasmdayd. Maceral hayatm batan baa birlikte yaam ve
lm haberini, ahsi eyalarn; bu arada kitaplar, maymunu ve pa
paann da stanbula o getirmitir.
ehzadenin ok sevdii ve yanndan ayrmad beyaz papaann
siyaha boyayp, dier eyalar ile beraber S. Bayezid&teslim etmitir. Pa
diah, papaann Havar C tarafndan &rp.tilpn
O

szlerini durmadan tekrarlamasn pek beenmi, Haydar .yi affettii

gibi Germiyanda bir zeamet de vermitir(4).
Fakat bundan pek memnun olmayan ve daha fazlasn bekleyen Hay
dar .y Padiaha bir kaside sunarak halinden ikayet etmitir(3).
ehzadenin kader arkadalarndan biri de Sirozlu Kandi idi. e
kerci olduu iin bu mahlas olmutur. Konyada S. Cemin meclislerinde
bulunan, iltifatna nail olan airlerdendir. Msra ve Avrupaya da be

(1) Latifi, 66 b; k ., 194 a; A yrca bk. C. Baysun. slm Ans. Cem Sultan mad. C. III
(2) Sehi Bey, 576; k ., 194 b; Haan ., 124 a.
(3 ) k 194 a.
(4) Haan ., 86 b; Latifi, 50 a.
(5) Latifi, 50 a; Knlu l-ahbar, 149 a.

169
raberinde gitmitir. Uzun gurbet yllarnda, ayn esaret hayatn yaam,
Avrupada lmtr().
Kandi, iirde fazla bir ustalk gsterememitir. Sadiyi kendine

mek almt. Bu sebeple ekseri iirleri ona naziredir(2).

Lali de Cem airlerinden idi. Kzl sal olduu iin bu mahlas al
mt. ehzade nin beraberindeki dier airler gibi gurbet hayatnda da
onu yalnz brakmam, ayn zdrab yaamtr. Konya muhitinde, mec
lislerinin devaml airlerindendi. iirlerini ekseriye sohbet esnasnda ir
ticalen sylerdi(3).

Konyada ehzade ile beraber bulunup Avrupaya da beraber a

irlerden biri de Sehayi idi. Cem Sultanm ok beendii, meclislerde ya
nndan ayrmad Sehayi, ehzade Konyadan ayrlnca da onu terketmemi, lmne kadar yanndan ayrlmamtr(4).
Konya topluluuna dahil olan airlerden biri olan ahidi, ahsen
Edirneli idi. Karaman valilii srasnda defterdar bulunuyordu. iir mu
hitinde, sohbetlerinde dier airler arasndayd. Hayli iir sylemesine ve
bir divan tertib etmi olmasna ramen iirde pek ustal yoktu(5). Buna
ramen devrinde ok mehur olmutur. Latifi, yn ve erkann medar-
iftihar olduunu, fakat divannda makbul olacak iirinin pek az bu
lunduundan bahsetmitir(6).
S. Cem'in Konyada iken hocas olan Tiirahi, ayn zamanda air ola
rak da tannm bir ahsiyetti. lmi ve fazileti sebebiyle Fatih S. Mehmed
tarafndan ehzarenin yetitirilmesi iin hoca tayin edilmiti: S. Cemin
saltanat mcadelesine balamak zere Konyadan ayrlmasndan sonra s
tanbula dnm, beytl-malden maa balanmtr. Tabi, bununla ik
tifa eder, cuma gnleri camilerde halka vaaz verirdi(7).

ehzade Abdullah: (. 888/1483)

S. Bayezidin olu. Dedesi Fatih S. Mehmed zamannda, merkezi
Manisa olmak zere, Saruhan sancak beyliine tayin edilen ehzade Ab
(1)Seli Bey, 75 a.
(2) Latifi 94 a.
(3) Sehi Bey, 74; Latifi, 101 a; B ursal T ahir, Osmanl M ellifleri C. II. s. 404.
(4) Sehi Bey, 7 4 a.
(5) Knh'l-ahbar, 193 b.
(6) Latifi, 69 b.
(7) Sehi Bey, 74 a.

170
dullah, Sultan Cemden sonra Karaman sancana nakledilmi (986/1481)
ve yanma Karagz Paa yaya oyanam verilmitir. ehzade, burada ancak
iki yl kalabildi. Bu mddet zarfnda karamanolu K asm Beyle anlaan
Cem Sultan, Bursadan ktktan sonra gelip Konyay muhasara etti.
Fakat baar salayamaynca ekilmek zorunda kald. ehzade Abdullah

ksa bir zaman sonra 888/1483 ylnda Konyada ld.

Bu, ok ksa zamanda ehzade Abdullah, -herhalde Necati Beyin de
tesiri ile-etrafna birka air toplayabilmitir. Necati bey, bu sralarda h
retini yapm, byk bir airdi. Karamanl Figeni ve Niyazi de etrafndaki
airlerden idiler.
Necati Bey, Konyaya tayin edilince divan hatipliliine getirilmitir.

Burada, ehzadenin lmne kadar beraberinde kald. Bu ksa zamanda

ehzade ile devrin byk airini ok iyi anlam gryoruz. Daima ya
nnda bulunur, ksa bir zaman sohbetinden uzak kalsa huzursuz olurdu.
Bir seferinde birka gn ayrlktan sonra meclisine giren Necati Bey, bu
gazeli sunmutu:
Snbl sanla hatrmz tr olmad
Gl ruhlarun biznle bir iki gn bir olmad(').
Bu mterek gnler ehzadenin lmyle son buldu. Necati Bey, s
tanbula dnerek terkib-i bend eklinde bir mersiye yazp S. Bayezid&
sundu:
Dil cerde-i Jfetden odun eyle tra
Kalender ol ki mcerredler edeler sb(2).
Figani aslen Karamanldr. ehzade Abdullah Konyaya gelince ka
sideler sunmu, bylece kendini tantarak katiplerinden olmutur. Mec
lislerine de girerdi. Latifi Tezkiresinde Divan' ve ehname bahrinde bir
Iskendtfr-nmes olduu kaytldr. ehzadenin lmnden sonra d
manlar tarafndan iftiraya urayacak asld. iiri mehur olamamtr^).

Yine Karaman airlerinden olan Niyazi de, ehzade Abdullaha

valilii zamannda intisab eden airlerden olmutur. Kasideler sunup
ehzadenin iltifatn gren Niyazi, ayn mahlasdaki dier airlerden
ayrdetmek iin Niyazi-i Kadim diye anlr(4). iir kaidelerini iyi bilirdi.
(1) Haan ., T ezkire. K prl Ktb. Asn Bey, 386. 384 b.
(2) M ersiye iin bk. A. N. T arlan, Necati Bey Divan st. 1963. k Vde m ersiye terci-i
bend olarak g sterilm itir (k ., 162).
(3) Latifi, 9 1 b; Kiinhiil-ahbar, 194 b.
(4) F a'izi, 108 b.

171
Ayrca sesi de gzeldi. Fakat iiri pek kuvvetli deildir ve halk arasnda
rabet bulamamtr. Latifi Tezkiresinde Behram ve Giilendam adl bir
mesnevisi olduunu haber veriyor(')ehzade Selim (II):
lk sanca ktnda 949-951/1542-1544 yllar arasnda Konya va
lilii yapan ehzade Selim, ikinci defa Manisadan nakledilerek 965-969/
1558-1562 yllarnda drt yl daha Konyada kalmtr. Bu arada Ma
nisadaki airleri de, bata Cell Bey, olmak zere Durak ., Terzi-zade
Ulvi, Kara Fazl, Hubbi Hatun, Dervi . Visali ., Gelibolu li, Deruni,
Fedayi mahlasl Ali Bali de beraberinde geldiler. Bunlara Konyada Hatemi brahim Bey, Vusuli, Rahimi de katlnca Konyada ehzadenin et
rafnda kalabalk bir iir muhiti meydana geldi. Bu airlerin ou, sonra
Ktahyaya da onunla beraber gitmilerdir.
Amasya
elebi S. Mehmed zamannda Osmanl mparatorluuna dahil olan
Amasya, Anadolunun belli bal ehirlerinden biri olmutur. Yldrm Ba
yezid ve elebi S. Mehmed bu ehirde bir mddet kalmlar, S. Bayezid
II., ehzadeliinde Amasyada sancak beyi olarak bulunmu, padiah ol
duktan sonra da olu ehzade Mehmedi buraya vali yapmtr. Ma
nisadan Amasyaya nakledilen Kanun S. Sleymanin olu ehzade
Mustafa da 948-960/1541-1553 yllarnda bu ehirde oturmutur.
Kanuninin de pek sevdii ve sefer esnasnda urad Amasya, bil
hassa ehzadeler zamannda hayli inkiaf etmitir. ehzadeler, yeilrmak
kenarnda yaptrlan ve Beyler Saray ad verilen bir sarayda otu
ruyorlard. Haremlik ve selmlk ksmlar, saray aalarnn oturduklar
daireler ve havuzlu baheleri ile Saray, geni bir saha zerinde ina edil
miti^).
Amasyada valilik eden ehzadeden, bilhassa S. Bayezid za
mannda ehirde byk bir air topluluu vard.

(1) Latifi, 117 a.

(2) Islm Ans. Amasya mad. C. I. s. 795; D aha fazla bilgi iin bk. H seyin H sam ettin,
Amasya Tarihi, st. 1327-1935.

172
ehzade Bayezid (II):
851/1447de doan Fatih S. Mehmedm olu ehzade Bayezid, dev
rin byk lemlerinden okutulmu sancaa kma ya gelince, merkezi
Amasya olmak zere Rum eyaleti valiliine gnderilmitir. Hzr Bey,
878/1474de andarl-zade brahim Paa, ondan sonra da Fenari-zade
Ahmed Paa yannda lala olarak bulunmulardr. Ayrca, tecrbeli ve
zirlerden Hamza Bey-zde Mustafa Paa da beraberinde idi. Bu ahslar,
ehzadenin maiyyetde bulunarak, hem terbiyesi ile megul olmular,
hem de Sancak idaresi iin yardmcs olmulardr(')ehzade Bayezid, eskiden beri mamur bir kltr merkezi olan Amas
yada yei ve hareketli bir amtr. Yaradltan zevk ve elenceye, i
kiye dkn olduu iin, etrafna derhal musikiinaslar, airleri toplam,
ksa zamanda bir kl muhiti meydana getirmitir. Babasnn lm
zerine 886/1481 ylnda stanbula gidip tahta oturuncaya kadar, on be
yla yakrn bir zaman, vaktini bu muhit iinde, airler ve musikiinaslarla
iki ve elence meclisleri, iir sohbetleri ile geirmitir.

ehzadenin Amasyada edebi muhitini tekil eden airlerin ou ya

nnda bir resm vazife ile bulunmu ahslardr. Saraynda en fazla itibar
gren, phesiz nedimi Miieyyed-zade Abdurrahman .dir. Devrinin ta
nnm airlerinden Cafer .nin babas Taci Bey ehremini idi. Safi
mahlasl Cezeri Kasm Paa, defterdar olmutur. Kutbi Paa ., ni
anclna tayin edilmitir. Bu memurlara, Amasya kads iken katlan Si
noplu Seyfi, Amasyal ve yaz stad eyh Hamdullah da ilve edilince
ehzade Bayezidin evresinde toplanm olan ahsiyetler tamamlanm
olur.
Anadolu hattatlarnn stad olan eyh Hamdullah, S. Bayezid''m san
cak beylii srasnda hretini bulmutu. ehzade yazsn ok beenir,
sk sk meclislerine kabul ederdi. eyhe yazdrd iki kitab babasna he
diye gndermitir. Kendisi ondan yaz mek ettii gibi, Meyyed-zade,
Taci Bey, o zaman ok gen olan C af er . de talebesi olmulardr. S. B a
yezid, padiahlndan da eyh Hamdullah korumaa devam etmi, yaptud camiin yazlalm ona yazdnntr(2)
Amasyann eski bir ailesine mensub olan eyh emseddin Ef.nm to
runu Hatemi, Abdurrahman Mu eyyed-zde (. 922/1516), Amasyada
domu, burada yetimi ve gen yanda ehzade Bayezid'm sarayna
(1) . H. U zunarl, slm As. Bayezid II. mad. s. 392.
(2) M stakim -zade, Tuhfe-i Hattatin. s. 185; N efes-zde brahim , Giilzar- setvab, s. 48.

173
intisab etmitir. ehzade ile ok iyi anlaan ve daima beraberinde olan
Abdurrahman ., iki ve iir meclislerinde, zevk ve safa iinde bir mr

srmee balamtr. Ayn muhitte bulunan ve gzellii ile mehur olan

Mihri Hanm a ktC1). Bir zaman sonra bu cokun hayat Fatih S. Meh
med& duyuruldu. Abdurrahman ., Fenarizde Ahmed Paa ve haseki
Has Mahmudun ehzadeyi iki ve afyona altrdklarndan ikyet edil
di. Fatih, 884/1479 tarihinde ldrlmeleri iin hkm gnderdi(2). Bu
hkm daha nce renen ehzade Bayezid, Ahmed Paay Hinde,
Miieyyed-zdeyi rana kard(3). Babasna da bir ariza gnderip, i
manln nlemek iin baz maddeler kullandn, fakat artk tamamen
vazgetiini bildirerek affn istedi(4).
Amasyadan sakal ve byklarn kestirerek, dervi kyafetinde kaan
Miieyyed-zde Haleke gittiinde 22 yandayd. ehzadenin gizlice
gnderdii para ile tahsiline devan eden Abdurrahman Tebrize de gi
derek Celaleddin Devvaniden icazet ald. yllk bir tahsil devresinden
sonra, ancak S. Bayezidm saltanatnda stanbula dnebildi(5).
Amasyada iirler yazmaa balayan Meyyed-zde, hatta da a
lm, randa ilmini de artrnca S. Bayezid devrinin mhim ah
siyetlerinden olmutur.
Nianc Cafer Vnin babas Tac veya Tac Bey (. 890/1485), eh
zade kapsmda hizmet eden ahsiyetlerdendi. Amasyada Hac Bey-zade
ailesine mensuptu(6). Genliinde bir mddet Msrda tahsil etmi, dn
dnde Amasyada S. Bayezide ehremini ve defterdar oldu(7). Bu su
retle ehzade muhitine giren Taci Bey, meclisleride ve sohbetlerinde bu
lunarak iltifatn grd. Sultanlnda da itibar eksilmedi. Yine defterdar
.olarak lmne kadar bu vazifede kald(s).

Devrinde ilmi ve iiri ile hret yapm, herkesin saygsn kazanm

bir ahsiyetti. ki olunu en kmemmel ekilde yetitirmitir.

k 159 a.
Sehi Bey, 27 b; k ., 321 a.
akak tere., s. 309.
ehzade B ayezid' in babasna gnderdii ariza iin bk. . H. U zunarl, Osmanl Ta
rihi, c. II. s. 663.
(5) Haan ., 88 a; M stakim-zde, s. 249.
(6) H seyin H sam eddin, Amasya Tarihi, c. I. s. 225.
(7) k ., e h z ad e nin babas olduunu syler (yk. 74 a).
(8) Latifi, 40 a; Haan ., 64 a; Beyani; 19 b Sehi B eye gre niancs idi (yk. 28 a).
(1)
(2)
(3)
(4)

174
Saltanat devrinde veziri olan Sfi, Caferi Ksm Paa da, S. Ba
yezidm daha saltanat devrinde takdirini kazanan ahsiyetlerdendir. Msrl
hadis limi Mevtana Cezerinin evinde yetitii iin Cezeri Ksm diye
anlmtr('). Cezeri-zde Vefayi tarafndan okutulmutur. Onun lmnden
sonra Mahmud Paanin himayesini kazand. Onun yardmyla ehzade Ba
yezidt defterdar tayin edildi. Sfi, Amasyada ehzadenin ok iltifatn
grmtr. Padiahlnda beraber stanbula gelip veziri oldu. Azlinden
sonra, gnderildii Selanik sancanda ld(2).
Hayrsever, cmert bir vezirdi. stanbul ve Selanikte ok hayrat b
rakmtr. Sfi mahlas ile yazd iirlerde Ahmed Paanin tesirinde kal
mtr. Ekseriya onun gazellerine nazireler sylemitir. iirinde halk ta
birleri ve ataszlerini ok kullanrd^1). XVI. asra ait iir mecmualarnda
ok iiri vardr(4).
Amasyada ehzadenin hizmetinde olan Kutbi Ahmed ., eyh Kutbeddinin torunu idi. znikte domu, tahsil srasnda tasavvufa mey
letmitir. lmi ve fazileti ile tannrd. Paa . diye anlmtr. nasnn
gzellii sebebiyle Amasyada ehzade Bayezidm niancs olmutur.
Sehi Bey, Heves-name isimli, Enisiil-uak tarznda bir eseri ol
duunu syleyerek ok medhini yapmtr(5).
ehzade 'Bayezid Amasyada iken, Sinoplu Seyfi de orada kad bu

lunuyordu. ehzadeye sunduu arizalar sonunda daima bir de beyit ya

zard. Her arizas okundukta ehzade, Seyfinin beyti de var m diye
sormay adet edinmiti. Bu vesile ile dikkatini ekip muhitindeki airler
arama kart. Meclislerine kabul edilip iirlerini sundu. S. Bayezidin
saltanat devrinde de bu tanklk sebebiyle yksek kadlklara tayin
olunmutur(6).
Amasyal airlerden fitabi de tahsilini bitirdikten sonra, iirleriyle
ehzade Bayezid''m dikkatini ekmi ve muhitine girmitir. Meclislerine
girer, sohbetlerinde bulunurdu. Fakat, ehzadeye yaknln e
kemeyenler saraydan uzaklatrlmasna sebep olmulardr. Hmisiz kalan
ve geim skntsna den Aftabi, perianln,
(1)
(2)
(3)
(4)
(5)
(6)

Latifi, 75 b.
Sehi Bey, 23 a ve 20 b.
Knh'l-ahbar, 150 a; Latifi, 75 b.
iir m ecm ualarndaki iirleri iin bk. T opkap Saray H azine ktb. 1073; Revan 1969.

Sehi Bey, 39 b; Osmanl Mellifleri c. II. s. 384.

k ., 205 a; Haan ., 133 b; Knhiil-ahbar, 193 b.

175
Mjen trine cn atmak hedef devlet niandr
Veli benm gibi hkinn ol devlet ne ndr
matlal kasidesi ile anlatp, tekrar ehzadeye yaklamak zere ricalar et
tiyse de fayda vermedi(').
S. Bayezid'm Amasyadan ayrlmasndan sonra bir mddet, olu eh
zade Ahmedt intisab etmi(2), nihayet tasavvufa meyledip, mrn ca

milerde vaaz vermekle tamamlamtr^).

Amasyada domu ve bu ehirde yetimi olan Mihri Hanm (.
912/1516) da ehzade Bayezid muhitinde hret bulmu aiilerdendi.
Amasya kads Belayi Ef.rim kzdr. iiri ile hret kazanmaa balad
sralarda ehzadenin dikkatini ekerek iltifatna nail olmu ve ev
resindeki airlere katlmtr. Gzellii ile Mu eyyed-zade Abdurrahman
. ve ayn muhitte bulunan Paa .y' hayran brakp, kendisine k et
miti. Fakat, tezkirecilerin srarla zerinde durduklarna gre, bunlara yz
vermemitir. Hatta Paa Vnin evlenme teklifini sert bir cevapla reddetmitir(4).
Mihri Hanm , ak fikirli, erkekten fazla saknmayan ve ehzadenin
sohbetlerinde beraber bulunmaktan ekinmeyen bir kadnd. Daha sonra
Sinen Paanin olu skender . ile de ak dedikodular olmu, Mihri, bu
gibi eylere de ehemmiyet vermemitir.
Mihri Hatun, S. Bayezidm padiah olmasndan sonra, yerine Amas
ya valisi olan ehzade Ahmed devrinde de saraydaki itibarl durumunu
korumutur(5).

ehzade Ahmed (. 919/1513)

S. Bayezid II.in olu 870/1465de babasnn Amasya valilii s
rasnda dodu. S. Bayezid onu dier oullarndan ayr tutmu, bir de
diini iki etmemitir. Amasya valiliinden padiah olunca sanca
ekme ya gelmi bulunan ehzade Ahmedi Amasya sancak beyi yapt..
ehzade Ahmed, btn hayatn Amasyada geirmitir. Babasnn son za
manlarnda hayatta olan ehzadenin en by olduu iin sal(1 ) Latifi, 356; Kiinhl-ahbar, 192 b.
(2) k ., 54; Sehi Bey, 67 a.
(3) Haan ., 45 a.
(4 ) k 159 a.
(5) Latifi, 106 a; Knhl-ahbar, 195 a.

176
tanatn varisi saylyordu. Babas da saltanat ona brakacan muhtelif
zamanlarda hissettirmiti. Yumuak tabiat, tedbirli davranlaryla ba
basndan baka devlet ricali de onun tarafnda idiler. Atak, hiddetli eh
zade Selimden ekiniyorlard. En kuvvetli taraftan Hadm Ali Paa, ah
kulu seferinde savatan sonra saltanata getirileceine sz vermiti. Fakat
bu sefer srasnda Ali Paanm lmesi mitlerini hayli barst. Ekiyay
takip etmeyip Amasyaya dnmesi de Yenieriler zerindeki itibarm
bsbtn krd. Kardei Selimin isyan srasnda skdara kadar gel
diyse de, yenierilerin aleyhinde olduklarn grerek geri dnd. Ye
niehirde kardei ile olan savata yakalanarak ldrld().
Kendini saltanat varisi olarak hazrlayan ehzade Ahmed'm Amas
yadaki saray debdebe ve ihtiam iindeydi. Etrafnda lim, air sanatlar
byk bir topluluk vard. randan gelen stad musikiinas Zeynel-abidine
maa vererek saraynda alkoymutu. Nakka olarak ah Kulu, Tebrizli
Melek Ahmed, Haan b. Mehmed hizmetinde idiler. airlerden babas dev
rinde de saray muhitinde olan ftabi, Amasyal Mniri brahim ., Penahi
ah Kulu, air ve bestekr Makam, kadm airlerden Zeyneb ve Mihri Ha
nmlar himayesinde ve edebi muhitinde idiler.
Babas S. Bayezid'm. Amasya valiliinde muhitine giren, sonra, onu
gcendirerek Saraydan uzaklatrlan ftabi, olu ehzade Mehmed
Amasya valisi-olunca ona intisab etmek frsatn buldu. Bir mddet hiz
metinde kald. Sonra tasavvufa girip mrn camilerde vaaz ve nasihatle
geirdi ve doduu ehirde ld(2).
Amasyal airlerden Mniri brahim . (. 927/1521)de ehzade ile
mnasebeti olan ahslandandr. Ayn zamanda ilmi ile de tannmt.
ehzade Ahmed&kasideler sunmu, iltifatn grmt. zel meclislerine
girerdi. Dier airlerle evresinde bulunup takdir edilmise de iiri pek tu
tulmamtr. Daha ziyade ilm eserleri ile tannmt(3).
Amasyada saray nakkalarndan ah kulu, ayn zamanda Penahi
mahlas ile iirler yazan bir airdir. Penahi S. Bayezid devrinde Teb
rizden gelmi ve Amasyada ehzadeye intisab ederek, onun yannda
kalmtr. iirlerinden ziyade nakkalkta usta idi. ehzadenin l
mnden sonra stanbula gelerek 22 ake ile hassa nakka olmu, nihayet
nakke beyi tayin edilmitir(4),
(1) S. A ltunda, slm Ans. Selim l. mad. s. 423; t. H. U zunarl, c. I. s. 237.
(2) Sehi Bey, 67 a; k ., 54 b.
(3) Latifi, 105 b; Knhl-ahbar, 195 a; E serleri iin bk. Osmanl M ellifleri c. II. s. 409.
(4) k ., 69 a.

177
ehzade Ahmed'm evresindeki airlerden biri de Makami (. 941/
1535)dir. iiri ve bilhassa musikideki ustal ile mehur olmutu. Amas
yada ehzadeye intisab ederek, nce imam, sonra saraylardaki iolanlarnda hoca olmutur. Sesi gzeldi. Gzel besteler yapar ve okurdu.
Bu sebepten ehzade Ahmed kendisini makbul tutard. Ayn muhitte olan
Mihri Hanmla karlkl gazelleri vardr('). ehzadenin lmnden
sonra camilerde kuran okuyarak, vaaz vererek geirmee alt. hreti
dolaysiyle ulufe balanp stanbula getirtildi. Sadrazam brahim Paa
ve skender .nin ocuklarna Kuran dersi vermee balad. Zamann
bu iki nfuzlu ahsiyeti sayesinde Padiahn Badad seferine de katld.
Badadda ld.
Musikideki hreti dolayisiyle iirlerinde Makami mahlasn kul
lanmtr. Fakat musikisi iirinden stnd(2).

Amasyada ehzadenin evresindeki irler arasnda iki de kadn

air gryoruz. Bunlardan Zeyneb Hatun Amasyal bir tann kz idi(1).
Babas kabiliyetini farkederek arapa, farsa ve edebiyat okuttu. ehzade
Ahmed, Amasya valisi olunca kasideler sundu. Bylece Saray muhitine
dahil oldu. iiri yannda musiki ile de meguld. Bu sebeple ehzadenin
takdirini kazanm, sohbetlerine ve meclislerine girmitir. Ayn ehirde
ve ayn muhitte bulunan Mihri Hanmla. beraberdi. Biribirine yazdklar
mektuplar ve ltifeleri vardr. Mihri Hanmn hi evlenmemesine kar
lk, Zeyneb, Kad shak . ile evlenerek Saray muhitinden ve soh
betlerden vazgeerek evine ekildi(4).
Zeyneb, devrinde hayli mehur olmu airlerdendir. Trke ve farsa
iirlerini toplad Divan m S. Mehmed IIe sunmu, onun da takdirini
kazanmtr(5).
Mihri Hanm (. 912/1516), Amasya valiliinde S. Bayezidin Sa
rayna dahildi. ehzade Ahmed, Amasyada vali olunca ona da intisab
ederek, yine Saraydaki meclislere, sohbetlere girmee balad. Bu de
virde artk iirdeki hretini kazanm durumdayd. ehzade Ahmedin

(1 ) k 157 b.
(2) Latifi, 80 b; tk ., 158 a.
(3) Osmanl Mellifleri' nde babasnn Kara Belayi adnda bir kad olduu sylenm itir
(C. II. s. 219). H albuki kad Belayi M ihri H anm m babasdr.
(4) k ., 104 b.
(5) Knhl-ahbar, 149 b; M ehm ed Zihni, M eair'n-nisa. st. 1294. s. 285.

178
Amasyada bulunduu mddete ok kaside sylemi, ayrca gazeller de
sunmutur(').
Genliinde ok gzeldi. Sinan Paamn olu skender . ile bir
gnl maceras olmutur. Bir gn ehzade meclisinde bu macera telmih
edilmi, Mihri Hanm u beyti sylemitir:
Nice skenderi lalim zlli
Suya iletdi v susuz getirdi(2).
Mihri hanm, bu ekilde evlenmeden, erkekler meclisinde rahata
oturup, hatta airlerle ltifeler yaparken, ufak tefek dedikodulardan baka
iffetine kimse sz sylememitir. Tezkireciler bu hususu bilhassa belirtmilerdir(3).

Kadn airler iinde en tannm olan Mihri idi. Mrettab bir divan
sahibidir^). Necati Beye ok nazire sylemitir. Ne yazsa hemen ona
gnderirdi. Necati Bey de buna kzard. Rivayete gre bu beytleri sy
leyerek Mihriye gndermitir:
Ey benim irime nazire diyen
kma rh- edebden eyle hazer
Deme ki ite vezn kfiyedir
irim old Nectye hem-ser
Harfi olmak ile ikisinn
Bir midir fil-hakika ayb u hner(5).
ehzade Mustafa:
Manisada vali iken, saltanatn olu ehzade Bayezide gemesi
iin alan Hurrem Sultan, ehzade Mustafay Amasyaya naklettirdi.
Mustafa bu ehirde 948-960/1541-1553 yllar arasnda 12 yl kald. Ma
t)

D ivanndaki 12 kasideden biri S. Bayezid II ve I P i de ehzade M ehm ed vasfndadr.

B u kasidelerden ou ehzadeye bayram tebriki vesilesi ile sunulm ulardr (A. Karahan, slm A/s. M ihri Hatun mad. s. 305); A yrca bk. Divan- Mihr. ni. Ktb. TY
1994).

(2) Latifi, 106 a; Kiinhiil-ahbar, 195 a.

(3) Hasa .f 241 b; Latifi 106 b.
(4) D ivan nshas iin bk. stanbul Ktphaneleri Trke Yazma Divanlar Kat. C. I. s. 74;
D ivann edisyon kritii E debiyat Fakltesinde tez olarak h azrlanm tr (B elm a F er
m an, M ihri Hanm, hayat ve Divannn edisyon kritii 1 9 5 1. T rkiyat Ens. T. 35 b.
(5) Latifi, 109 a.

179
nisadan gelirken orada kadlk yapan Senayiyi de beraberinde getirmiti.
Amasyadan hocalna tayin edilen Siiruri Mustafa Ef., Kara Fazl, Zari,
Edirneli Zamani, Edayi, buradaki iir muhutini tekil etmilerdir. Bu a
irler topluluu, ehzadenin 960/1553de babas tarafndan ldrlmesine
kadar devam etmi, sonra dalarak airler her biri bir yanda perian ol
mulardr.
ehzade hocas Siiruri Mustafa Ef. (. 969/1562) devrinin tannm
limlerinden idi. yi bir tahsilden sonra Fenari-zde Muhyiddin Ef.'nin
Mlzimi ve tezkirecisi olmutu. Bir ara Emir Buhari tekkesi eyhi Mah
mud Ef. hizmetine girip nakbendi olmusa da sonra mderrislie geip
Fenari-zde nin 954/1548deki lmne kadar eitli medreselerde a
lt. Bu tarihte tekrar tarikata dnerek inzivaya ekildi(').
Ksm Paann ricas zerine Siiruri, onun medresesinde baz gnler
tefsir, hadis ve Mesnevi dersleri verdi. 955/1548de Kanuni S. S
leymann Van seferine hareketi nizamnda ehzade Mustafann ho
calna tayin edildi. Baz dostlarnn bu arada k elebinin ehzade
hocaln kabul etmemesini tavsiye etmelerine ramen, hocal kabul
edip Amasyaya geldi(2). Be yl kadar sren ehzade hocal srasnda
Siiruri Ef. ehzade Mustafanm hocas, srda olarak byk bir nfuz sa
hibi oldu. Mustafa, onu yanndan ayrmaz, ar bir sayg ve hrmet gs
terirdi. Burada, ehzadenin emri ile baz eserler ve bilhassa 956/1549 y
lnda Bahrl-maarif adl eserini yazd('').
Siiruri, ehzadenin lmnden sonra zntsnden baka vazife al
mad. Bahriye ve tersane mensuplarnn yardmlaryla yaptrlan mescidde inzivada yaad. Bu arada baz talebeye dersler de verirdi. 969/1562
ylnda ld.
(1) . F. A kn, slm As. Siiruri mad. s. 249; N e i-zde A ta i, Hadikiil-hadik f tekm ileti'-ak'ik st. s. 23.
(2) k ., 190 b; Hseyin Hsameddi, SVnnnin ehzade hocas olarak A m asyaya
geliini 9 5 0 /
olarak gsterm iti (Amasya Tarihi III. st. 1927. s. 306); Kendisi
gibi nakebendi olan Gubari, ehzade hocaln kabul ettii iin;
E y sdre-niin-i ar-pe vaz
V ey t i-i kuds- lem - raz
beyti ile balayan bir k ta yazp Strri'ys gnderm i, sitem etm i, bu vazifeyi kabul
ettii iin onu ayplam tr. (k ., 126 b).
(3) ehzade M ustafa adna yazd Bahriil-m a r if inde Siiruri E f, genliinde iir fenlerinden ilm -i aruz ve ilm -i hafiye hakknda bir m svedde hazrladn, bunun uzun
zam an ylece kaldn, sonra ehzade M ustafann yanna geldiinde onun em ri ile
eski m sveddesini tekrar ele alp yazdn ve eh zad enin adna ith a f ettiini sy
lyor (Bahril-m aarif. Sl. Ktb. H ac M ehm ed Ef. S. 5156. yk. lb-2a).

180
S uri, pek ok eser yazmtr. k ., 36 eseri olduunu kaydeder.
Bilhassa Mesnevi erhi ve edebi bilgilere dair yzyllarca ana eser sa
ylan Bahrl maa rif i ile mehur olmutur olmutur(').
Devrinde Kara Fazl diye anlan Fazl, Mehmed (. 971/1564), ya
nmda divan ktibi olarak bulunduu ehzade Mehmed'm lmnden
sonra sahibsiz kalmt. Kanuninin de ok sevdii ehzadenin vakitsiz
lmnden duyduu teessr bir mersiye ile ifade ederek Padiaha sun
mu ve Amasyada ehzade Mustafaya divan ktibi tayin edilmiti.
Fazl, ehzade Mustafamn da takdirini kazand, onun saraynda rahat bir
hayata kavutu. Buna karlk kasideler sunduu gibi hretini temin eden
gl Blbl mesnevisini de 960/1553de onun yanmda tamamlayp eh
zadeye takdim etti(-).
Fazlnin bu verimli devri ehzadenin ldrlmesi ile son buldu.
Tekrar bir baka ehzadeye, ehzade Selim e intisab ettiyse de sonra K
tahyada ld(3).
Amasyada ehzade Mustafa muhitinde bulunan airlerden Zari,
Samsuni-zde Haan ef.nin danimendi iken iiri ile mehur olmutu(4).
Sonra tahsilini yarm brakp ehzade Mustafaya divan hatibi oldu. Ya
zs ok gzeldi(5). Onun yanmda hayli rahat etti ve iiri ile hret ka
zand. Fakat ehzadenin lmnden sonra unutulmutur(6).
Edirneli Zamani Mahmudda Amasyada ehzade Mustafann hiz
metlerinden idi. O da Zari gibi ilim tahsil etmi, danimend iken brakp
ehzadenin sekban katili olarak Amasyadaki airler muhitine girmitir.
lk mahlas Semai idi. ehzadenin lmnden sonra bu airler dald.
Zamani de hayli zaman perian ohnutur(7). Nihayet Rumeli beylerbeyi
Ahmed Paaya intisal ederek biraz rahata kavuabildi(8).
( 1) k
190 b; Haan ., 122; Kiinhii'l-ahbar, 360 a.
(2) A legorik bir ak hikyesi olan GUI ii Blbl, yazld tarihten balayarak beenilm i
ve nazireler yazlm tr. znikli Bekayi, Gazi Giray' m n azireleri en m ehurlardr. N er
gis, Sser Servi, Snbiil, Irm ak, M eltem , Jale hikyenin kahram anlardr. E ser nce

H ammer tarafndan trke m etni ve alm anca tercm esi ile birlikte yaynland ( Gl ii
Blbl das est R ose und N achtigall V igana 1834). E disyon K ritii iin bk. Sln
zkut, F a z lnn Gl Blbl m esnevisi E d. Fak. M ezuniyet tezi. T rkiyat Ens. T.
308.
(3) k ., 246 b; Knhiil-ahbar 417; aatay U luay, slm Ans. M ustafa mad. s. 690;
F. K prl, slm Ans. Fazl mad. s. 533.
(4) Latifi la ar. larda b ir gayebine nazire sylem iti (62 a).
(5) M stakim -zde, Tuhfe-i Hattatin, s. 206.
(6) Haan ., 114 b.
(7) Haan ., 115 a.
(8) k 101 b.

181
Amasyal olan Edayi . (. 982/1574 genliinde musikisi ile ta
nnmt. ehzade Mustafa Amasyaya vali olunca Baba Tanbur-nvaz
vastasiyle ona da tantld. Bylece ehzadeye intisab eden Edayi, ksa
zamanda ehzade Mustafanu takdirini ve tevecchn kazanarak mec
lislerine girmee balamtr. Musikideki kabiliyeti ve sesinin g
zelliiyle ehzadenin ok takdir ve iltifatn grd. Bu arada iirler de
yazp sunuyordu. Bu suretle muhitine dahil olan airlerden oldu(').
ehzadenin ldrlmesi zerine, o da dier airler gibi himayesiz
kald, zarurete dt. Nihayet stanbula gelerek Piyale Paamn hi
mayesiyle hazine katipliine tayin edildi. Biraz rahata kavuabildi(2).
Manisa
Yldrm Bayezid devrinde Saruhan-oullarndan alnan Manisa, o ta
rihten itibaren ehzadelerin tayin edildikleri Saruhan Sanca merkezi ol
mutur. S. Murad II' n oullar ehzade Alaeddin, Mehmed (Fatih) Ma
nisada valilik yapmlardr. S. Murad da saltanat oluna braktnda bu
ehre ekilmiti.
S. Bayezid / / in oullar ehzade Korkut (896-908/1491-1502). eh
zade Mahmud (910-913/1504-1507) yllarnda burada sancak beylii yap
tlar. S. Sleyman II., ehzadeliinde yedi yl (919-926/1513-1520) Ma
nisada kald gibi, oullar ehzade Mustafa (940-948/1533-1541),
ehzade Mehmed (949-950/1542-1543) ve Selim (951-969/1544-1562) de
burada sancak beyi olarak bulundular. S. Selim II. devrinde yalnz byk
ehzadelerin sancaa kma usul konduktan sonra da bu ehir Veliaht
sanca olarak kullanld. ehzade Murad (III) (969-982/1562-1574) ve
olu ehzade Mehmed (III), Manisada vali oldular.
Bylece sancak merkezi olarak kullanlan Manisa, imar edilmi, ca
miler, medreseler yaplm, kltr hayat kuvvetlenmi, lim, air, devlet
adam olarak pek ok ahsiyet yetitirmitir.
S. Murad II. Manisada bulunduu 949/1445 ylnda, kendisine bir

saray yaptrmtr. Etrafnda saray hizmetlileri iin de binalar yaplm

olan saray, geni bir saray kaplyordu. ehzadeler kn bu sarayda otu
rur, yazn ehrin havas scak ve ar olduundan Bozda Manisa danda
yaptrdklar kk saraylarna karlard^).
(1) Haan ., 40 a.
(2) Kiinhii'l-ahbar, 348 a.
(3) aatay, Uluay, si. Ans. Manisa mad. VII 293.

182
XVI. yy. da Manisa, ehzade sanca olarak byk bir kltr ve ede
biyat merkezi haline geldi. Pek ok air ehzadeler hizmetine girebilmek,
hi olmazsa iirler sunup cizeler alabilmek iin bu ehre akn ediyordu.
Manisada, etrafnda toplad airlerle bir edebiyat muhiti yaratmaa mu
vaffak olan ilk ehzade, S. Bayezidm olu Korkut olmutur.
ehzade Korkud (. 919/1513):
Babas S. Bayedizin sancak beyi olarak bulunduu Manisada
dodu. ocukluunu dedesi Fatih S. Mehmedm yannda geirdi. En iyi
hocalardan okutuldu. lim air ve musikiinas olarak yetiti. Fatih S.
Mehmedin ni lm zerine, babas gelinceye kadar 17 gn saltanak
kaymakam oldu. Sancaa kacak yaa gelince 896/1491 de Saruhan san
cana gnderildi. ehzade Korkud, 11 yl Manisada kald. Kardei S.
Ahmedin isteiyle ve stanbuldan, dolayisiyle saltanattan biraz daha
uzaklatrlmak gayesiyle 908/1502de Antalya sancana nakledildi. S.
Bayezidm saltanat byk kardei Ahmedt brakaca anlaldndan
ehzade Korkud 915/1509da saltanat davasmdan vaz geerek, Kuds
veya amda yerlemek arzusuyla Msra gitti. Sonra tekrar Antalyaya
geldi. Burann havas shhatine iyi gelmediinden ve ekya h
cumlarndan rahatsz olduundan Manisaya geti, az sonra, baz ve
zirlerin daveti zerine 918/1512de gizlice stanbula gelerek yenierilere
snd. S. Selimin hkmdar olmasyla, hayatna konulmayp tekrar Ma
nisa sancana gnderildi. Fakat, az sonra S. Selim, onun da bir gn kar
dei Ahmed gibi saltanat davasna kalkacan dnerek zerine asker
gnderip Manisada sarayn kuattrd. Tebdil-i kyafetle dalara kaan
Korkud, hafta sonra yakalanarak ldrld (919/1513)(').
ehzade Korkud, zayf, hassas, sanatkar ruhlu, ilmi, irfan, musikisi
ve iiri ile tannm bir ehzade idi. Skunet iinde yaamay severdi.
Kardei S. Selimden byk olduu halde, saltanat ona brakmaa raz
olmu, stanbula geldiinde Yeni bahedeki karlama trenine o da ka
tlmt. Arapa eserleri, baz kitaplara erhleri vardr. Musikide usta idi.
Her nevi saz alard. randan gelen stad Zeyne l-bidin, musikide ho
cas olmutur. Gda-y ruh adn verdii bir saz icad etmiti(2). Ayrca
yazs ok gzeldi. eyhl-hattatin Hamdullah Ef.den yaz dersi al
mt^). iirle de megld. Harimi mahlas ile yazd iirlerle kk
(1) T. G kbilgin, slm Ans. Korkud mad. s. 855-860.
(2) Sehi Bey, 16 a; Latifi, 26 b; Haan ., A l a.
(3) M stakim -zde, Tuhfe-i Hattatin. s. 368.

183
bir divan meydana getirmitir('). (lim, air ve musikiinaslar sarayna
toplam, onlar hikye etmi, Sarayda iir ve musiki meclisleri d
zenlemitir. Muhitinde bulunan airlerden Deli Biraber namyla anlan
Gazali, Fedyi, Manisal eriri ve sevdayi hakknda az-ok bilgimiz var
dr. Bunlardan, bilhassa Gazali ve sadk bendelerinden Piyle Bey, ok
sevdii, yanndan ayrmad ahslard. Canm kurtarmak iin Manisa
dalarna katanda kardeine bana ch lzm deil, tek Piyle Beyle
Deli Birader yanmda kalsn, baka bir ey istemem diye haber gn
dermiti^).
Gazali, Mehmed (. 941/1535), Manisa saraynn en muteber ki
ilerinden idi. Genliinde yazd bir beytinden dolay Deli Birader diye
anhrd(). Tahsil srasnda yarm brakp Manisada ehzade Karkd ben
delerinden Piyle Beyin hizmetine girdi. Bu mnasebetle ehzadeye
yaklap yazlarnn mukabelecisi oldu. Musiki meclislerinde, iki
lemlerinde ve zel sohbetlerinde bulunmaa balad. ehzade Korkud,
Gazalinin zarafetinden, ho sohbetinden holanrd. Antalyada bu
lunduu zaman yine beraberinde idi. Msra giderken onu da g
trmtr. S. Selim in Manisaya hcumu srasnda dalara katnda
Gazali yine beraberinde idi.
Gazali, ok sevdii ehzadenin lmnden sonra bir mddet dervi
kyafetinde dolatktan sonra Bursaya gelerek Geyikli Baba tekkesinde
eyh oldu(4).
ehzade Korkudun yannda Gazali gzel gnler geirmitir. Bil
gece iki meclisinde bir szne krlan ehzade Korkud, G azalinin l
drlmesini emretmi. Gazali, kapc-bana bu gece sen beni l

drrsen, yarn ehzade mest iken verdii emirden piman olup seni de
ldrr. Sen beni sakla. Yarn ehzadeye emrini yerine getirdiini
syle. Eer fikrinden caymazsa o zaman ldrrsn diyerek o geceyi ge
(1) M illel Ktb. A E M anzm 104; ehzade K orkut' un iirleri hakknda fazla bilgi iin bk.
Berin T san . ehzade Korkut ve Divannn tetkiki. Ed. Fak. M ezuniyet tezi Trkiyat
Ens. T. 347.
(2) k ., 356 b; Haan ., 189 b.
(3)
M ecnun ki bel detini get etdi seser
G am -hnem e geldi dedi halin ne birader

(k ., 356 b; Hasa ., 189 b).

(4) k ., 358 a; Haan .. 190 b. Sehi Bey ve Latifi, G azalinin Piyle Bey adna yaz
d D fi' l-gumum adndaki m stescen eseri dolaytsyle S a ra y dan kovulduunu
sylerler. D ier kaynaklarda eh z ad e nin lm ne kadar yannda bulunduu zik
rediliyor (Sehi Bey, 68 b; Latifi, 88 a).

184
irmitir. Ertesi sabah ehzade, kendine gelip Gazalinin ldrld
kendisine sylenince son derece hiddetlenir. Hakikat anlalnca da se
vinir ve kapc-bana ihsanlar verir. Gazali de bylece lmden kur
tulmu olur(')Bir bayramda, saray halknn hepsine al elbiseler verildii halde, S.
Korkud Gazaliye eski bir elbise verdirmitir. Gazali hemen bir beyt sy
leyip ayn elbiseden almtr.
Gazali, ehzadenin yannda 25 ake ulufe alrd. arkclarndan biri
30 gl kasm adndaki tanburcusu 25 ake ald iin Gazali ulufesini az

grp bir manzum arzhal sunarak ulufesini 35 akeye ykseltmitir(2).

ehzade kaps hizmetlilerinden eriri de edebiyat muhitine dhil
airlerden olmutur. Manisal olan eriri, memleketinde iiri ile ta
nnm ve ehzade Korkut, sancak beyi olarak Manisaya gelince haremci havasnda vazife olarak sarayna girmitir. iirinden baka mu
sikide de mehareti vard. yi tanbur alard. Konumas tatl,
meclislerde aranan bir ahst. ehzadenin lmnden sonra ble
girip sipahi olmutur^1).
Hayat hakknda fazla bir bilgi bulunmayan Sevdayi de ehzade Kor
kutun mdihlerindendir. Sehi Tezkiresindeki mderris ve kadlk etmi ve
krkkilise kads iken lm olan Sevdayi mahlasl air bu olsa gerektir(4).
Elde tek nshas bulunan kk bir Divan vadr(5). Divanndaki ka
side de ehzade Korkut adma yazlmtr. Sevdayi, bu kasidelerin eh
zadeyi verken daima fahr ve zaruretinden, hayatta hi glmediinden,
himmetini elde etmek iin divane olduundan bahsettiine gre Sev
dayinin bu iirler yazldnda ehzade Korkudla henz intisab ol
mamtr, ihtimal bundan sonra himayesini kazanm ve rahata kavumu
olacaktr(6).
ehzcfde Korkud' un bendelerinden Piyale Bey adna yazlm bir
kasidesinden tandmz ve Tezkirelerde ad gemeyen F edaynin

de ehzdenin muhitinde bulunduunu anlyoruz. Divanndaki bir ka

fi)
(2)
(3)
(4)
(5)
(6)

., 356 b.
Kh' l-ahbar, 365 a.
Sehi Bey, 88 b.
Sehi Bey 71 a.
Divan: stanbul ni. Ktb. Ty. 759 yk. 138-155.
A yrca bk. efik Yaln, Sevdayi, hayat, edebi ahsiyeti ve D ivan'tnn transkripsiyonu.
st. ni. E debiyat Fak. M ezuniyet tezi 1954. T rk iy at E ns. T. 449.

185
sidesinden(') daha evvel ehzade Mahmuda intisab ettii de anlalan
Fedy, onun lmnden sonra Manisada ehzade Korkuda intisab
etmi, veya bu maksatla en mutemed adam Piyale Beyt bir kaside su
narak bu arzusunu gerekletermek istemitir(2).
ehzade Mahmud: (. 913/1507):
S. Bayezid II.in sekiz ehzadesi iinde en gen olandr. Sancaa

kma ya gelince, nce Kastamonu sancana tayin edilmi, sonra 910/

1504de merkezi Manisa olmak zere Saruhan sancak beyi olmutur.
ehzade Mahmud, burada niancs olan Necati Beyin de tesiri ile ol
duka geni bir edebiyat muhiti yaratmtr. Necati Bey, stanbuldan ge
lirken Sun i ve Sehi Beyi de beraberinde getirmiti. Burada divan katibi
evki ve defterdar Talii ile de birleti. Bunlar Necati Beyi stat kabul
ederek etafnda toplandlar. Sesinin gzellii ile Andelihi de onlara ka
tld. Bylece ehzade saraynda daima beraber olan bir airler topluluu
meydana geldi.

Haklarnda az-ok bilgi sahibi olduumuz bu airlerden baka, kay

naklarda ad gemeyen daha baka airlerin de bu edeb evreye ka
tldklar veya, hi olmazsa Saray dndan ehzadeye iirler sunmak su
retiyle ksa sren bu iir mhitini tamamladklar muhakkaktr.
ehzade S. Abdullahm Karaman valiliinde divan ktibi olarak ya
nnda bulunan Necati Bey, ehzadenin lmnden sonra stanbula dn
m, yirmi yl sonra, 910/1504 ylnda ehzade Mahmud Manisaya san
cak beyi olunca onun yanma nianc ve musahib tayin edilmitir. ehzade
muhitinde, dier airlerin stad olarak ok hrmet ve itibar grd. Mec
lislerinde ve sohbetlerinde bulundu. ehzadenin emriyle Mnzara-i Gl
Husrev admda bir mesnevi yazmaa balad. Aynca yine onun emriyle
imam Gazaliden baz kitaplar tercme etti. Gl Husrev bitmeden eh
zade ld iin eser yarm kaldQ.
Necati Bey, eyhazenin lm zerine (913/1507) Manisadan ay
rlarak stanbula gelmi, tetib-i bend eklinde yazd mersiyeyi S. Ba
ti)

H ekim olu Ali Paa Klb. 633.

(2) stanbul Ktphaneleri Yazma Divanlar Katalogu nda bu D ivan n Ahdi Tezkiresinde
bahsi geen Edirneli Fedayi A li Bali' ye ait olduu gsteriliyorsa da 969/1562 ylnda
len bu airin ehzade Mahmud ve ehzade K orkud' la ilgisi olam yaca aktr (bk.
Ahdi, 162 b).
(3) k ., 162 a; Gelibolu li, bu eserlerin k .nin hayali olduunu syler. O na gre
daim a yannda bulunan Sehi Bey, bunlardan b ahsetm em itir. {Kiinhit l-ahbar, 195 a).

186
yezide sunmutur(0- Bundan sonra Padiahn balad tekad maayla

geinerek bir vazife almam, ksa bir zaman sonra da lmtr.

Necati Bey, ehzade Mahmudun niancs olunca Sehi Bey ve
Suniyi veya Necat Bey-zde diye anlan Suni, ehzadenin divan ktibi

olmu ve evresindeki airlerden ayrlmamtr. Bu yllk ksa be

raberlikten sonra Necati, Suni, Talii, evki daima beraber d
nlmtr. ehzadeye kasideler vermi, dierleriyle birlikte zel mec
lislerinde bulunmutur(2). Bu sralarda Sim/nin Talii ile anlamazlklar
da olduu grlyor. Necati Beym ihtimal bu sralarda Taliiye fazla
ehemmiyet vermesinden alnarak bu ikyeti yapmtr:
Sun kulum tiz onard Necati Bey
lla n idem ki tlii etmez muavenet
ehzadenin lmnden sonra bu topluluk dalm. Fakat Suni ve
Sehi Bey, Necati ile stanbula dndkten soma da ondan ay
rlmamla! dn\ N evili' nin lmnde. Sehi Beyin sonradan ufak bir de
iiklikle
) jL *
ekle koyarak, mezar tana yaz
drd (914 )<__ (p
[jf
t;rihini sylemitir. Necati Beyfen
az sonra kendisi de TO().
Suni', iirlerini toplamaa frsat bulamamtr. XVI. asr Mec
mualarnda iirlerine tesadf edilir. iirinin fazla bir kymeti yoktur. Daha
ziyade Necati Beye yaknl sebebiye tannmtr.
Necati Bey tarafndan yetitirilmi olan Sehi Bey de (. 955/1549),
henz gen yanda ehzadenin muhitine giren airlerden olmutur. 910/
1404de Necati Beyle birlikte Manisaya gelmi ve lmne kadar eh
zadenin hizmetinde bulunmutur. Fakat Sehi Beye burada ne gibi bir va
zife verildiini bilmiyoruz.

J yl Manisada kalan ve Necati Beyin etrafndaki airlerle birlikte

ehzade meclislerine devam eden Sehi Bey, onun lmnden sonra s
tanbula dnm ve divan ktipliine tayin edilmitir. lmne kadar Ne
cati Beym yaknnda bulunan birka ahstan biriydi(4).
M anisada ehzade Mahmudun Saray hizmetlerinden biri olan
Tali de iir muhitine dahildi. ehzadenin defterdarlna tayin edil (1) A. N. T';.:rlan, Necati Bey Divan s. 110.
(2) k . 273 a.
(3) k ., 273; Haan ., 153 a.
(4) k 203 b.

187
miti. S. Bayezid, Taliinin kitabet ve hesapta mahareti ve bilgisi olduu
iin onu bu vazife ile ehzadenin yanma gndermitir. Necati Beyin et
rafnda toplanan airler iinde iire en fazla kabiliyeti olan Talii idi. Ne
catiyi kendine stad olarak grmtr. Onun tesiri ile iirde ok mesel
kullanrd. Gzel iirleri vardr. Devrinde Necati Beye eit grenler bile
olmutur(').

Talii, ehzadenin lmnden sonra ble girdi. Yavuz S. Selim

devrinde yenieri ktibi oldu ve Padiahn ran seferini yazmaa memur

edildi(-).
ehzade Mahmudun ktibi evki de Manisadaki edebi muhite dahil
olan airlerdendir. Kitabeti ok iyi olduu iin Ktip evki diye anlrd.
ehzade saraynda Necati Sunisi, Talii, Sehi Bey ve evki, Necati Beyin
etrafnda gzel bir topluluk meydana getirmilerdir. Hepsi Necati Beyi
stad sayarlard^).
evki, nazik, zevk sahibi, konumas ho bir airdi. kiyi severdi.
Arapa, farsa ve trke iir sylerdi. Bu meziyetleri ile ehzadenin ya
nnda takdirini kazanm, hayli iltifatn grmtr.
ehzade Mahmudun lmnden sonra evki de stanbula gelmi ve
yazsnn gzellii sebebiyle S. Bayezid tarafndan ktip ulufesi ba
lanmtr. Bu parayla iktifa edip baka bir vazife almad(4). iirleri pek iyi
deildir. Beraber bulunduu Talii ve Suninin iirlerinden aadr.

Bu devirde Manisa saraynda sesi ile tannm olan Andelibi, ayn za

manda kendi halince iirler de yazan airlerdendir. Aslen Kastamonulu
olup Manisada imamlk ederdi. ehzade Mahmuda intisab ettikten sonra
meclislerine ahenk getirdi: Sesi ok gzeldi. Blbl gibi akd iin Bl
bl Haan diye anlrd. Bu sebeple Andelibi tahallus etmitir(5).
ehzadenin lmnden sonra Andelibi de stanbula gelmi ve ca
milerde imamlk etmee devam etmitir. Tezkire sahipleri sesini verken,
iirini hi beenmemilerdir^).

bk. Latifi, 79 a.
k ., 114 a; Hasa ., 224 a; Knha' l-ahbar, 239 a.
k ., 313 a; Hasa ., 144 b.
Sehi Bey, 64 a.
(5) K nhu'l-ahbar, 194 a.
(6) k . ye gre ondan gzel bir iir iitilm em itir (230 b); Hasa . ise iirinin ku
(1)
(2)
(3)
(4)

dili gibi anlalm az olduunu sylyor (184 b).

188

ehzade Sleyman:
S. Yavuz Selimin Trabzonda vali olarak bulunduu srada 900/1494
ylnda doan ehzade Sleyman, babasnn yannda yetimi, 15 yama
gelince Karahisar Sancana tayin edilmiti. ehzade Ahmed'm itiraz
zerine, nce Bolu, sonra Kefeye nakledildi (915/1509). yl burada
kalan ehzade, babasnn hkmdar olmas zerine stanbula alnd. 919/
1513de Saruhan valisi olarak Manisaya gnderildi. aldran ve Msr
seferleri srassnda. Rumeli muhafz olarak Edirnede bulunduu ksa
mddetler haricinde Padiah oluncaya kadar Manisada oturdu.

Sk sk Sancak deitirmesi, bir ehirde uzun zaman yerleip oturamamas

sebebiyle, airlerle fazla ilgilenememi, yalnz son Sanca olan Manisada et
rafna toplanan airlerle bir edebi muhit meydana getirebilmitir.
Bu devirde Sarayna giren ve kasideler sunarak ihsann alan airler
iinde adlarn bildiklerimiz; niancs Nian Mehmed Paa divan ktibi
Sehi Bey, iiri pek kymetli olmad halde hayli iltifatm kazanm olan
Ferruhdi. Bunlara, Sehi Be y'in tavassutu ile Edirne Saraynda Vakin
Hseyin . de katlmtr. Bu airlerden Nian ve Ferruhi padiahl
devrinde de ilgisini grmlerdir. ehzadelii zamanndaki bu kk mu
hiti, uzun saltanat yllarnda ok genilemi, asl air koruyucusu sfatm
o zaman kazanmtr.
Manisaya yakn muhitinde bulunan Nian Mehmed Paa (. 948/
1541), Trabzonda ehzade Selimin blnde iken, ehzade Sleyman
sanca knca hizmetine tayin edilerek uzun zaman yannda kalmtr.
Manisada iken nianclna tayin edildi. ehzadenin yannda itibar ok
fazla idi. Av elencelerinde, meclislerinde, sohbetlerinde daima beraber
bulunurdu. S. Sleymann saltanat devrinde de niancl devam et
mitir. brahim Paa, kendisini sevmediinden bir sancak beylii ve
rilerek padiahm meclislerinden uzaklatrld.
Farsas ve inas ok iyi idi. Niani mahlas ile iirler de yazmtr.
Gzel yazda da ustayd. Ktip Cellden hsn-i hat meetmitir(').
ehzadenin hizmetinde bulunan Tezkire sahibi Sehi Bey (. 955/
1548), Necati Bey tarafndan yetitirilmi ve onunla birlikte ehzade
Mahmudun valiliinde Manisada bulunmutu. 913/1507de onun
lm zerine stanbulda divan ktibi olmutu(2). ehzade Sleyman 919/
166 a.
(2) F. A kn, slm Ans. Sehi Bey mad. s. 316; Haan ., S. M ehm edIe beraber sancaa
ktn yazm tr (132 b).

189
1513de Manisaya gnderilince, yanma divan ktibi tayin edilerek ikinci
defa bu ehre geldi. Padiahlna kadar Manisada ve ksa mddetler iin
Edirnede yannda bulundu.
ehzade Sleyman Padiah olunca Sehi Bey, divan katipliinden
uzaklatrlarak Edirnede bir mtevellilie tayin edildi. Bundan sonra ha
yatnn 30 yla yakn ksmn Edirnede inzivada geirdi('). Bu devre iin
de Padiaha, brahim Paaya ve skender .ye kasideler sunduysa da
daha iyi bir vazife ele edemedi. Ancak air Refiki'nin lmnden sonra
939/1532de onun yerine Darl-hadis mtevelliliini alabildi. Bu va
zifede iken 945/1538de Tezkiresini tamamlayarak o srada Edirneye u
rayan Padiaha sundu(2).
Sehi Bein Tezkiresinde mesnevi eklinde yazd bir medhiyede,
halinden o kadar ikayet etmesine karlk, yine bir mevki elde edemedii
grlyor. Bu medhiyede:

Gnahm n old bilsem dirliimde

Srldm kapudan ben pirliimde
Ne var himmet etse yine Sultan
Karakul kapusnda olsa der-bn(3)
beyitleriyle yeni bir vazife istemi, fakat bunu almaa muvaffak ola
mamtr. Edirnede mtevellilikle ihtife etmek zorunda kald. Burada
ld.
Sehi Bey, herhalde mhim bir sebepten yanndan uzaklatrlncaya
kadar ehzade Sleymanm hayli iltifatm grmtr. Divamndaki(4) S.
Sleyman'm adna yazlm on kasidenin bir ksmm Manisada hiz
metinde bulunduu sralarda yazd muhakkaktr. Halinden ikyet et
tii, mtevellilik gibi geliri az bir vazifeden memnuniyetsizliini sy
ledii bir ksm kasideleri daha sonra yazlmtr.

Pek ok iir yazm olmasna ramen Sehi Bey, iiri ile hret ka
zanamamtr. Edebiyat tarihimizde, Het Bihit adn verdii Tezkiresi
ile bilinir. Nevnin Meclisn-nefis ve C m f nin Baharistann
rnek olarak sekiz ravzaya ayrd eseri, Anadolu sahasnda yazlm ilk
tezkiredir.
(1) Latifi, 68 a.
(2) k 203 b.
(3) Sehi Bey, 6 b.
(4) D ivan n bilinen tek nshas P a risted ir (B ibliethegue N ationale Suppl. T . 360). Bu
nshann ihtiva ettii k asideler iin bk. F. A kn. slm As. Sehi Bey mad. s. 318.

190
ehzade Sleymana Manisada intisab eden airlerden biri de Ferruhidir. Feruh, S. Bayezid devrinde hayli tarmm bir airdi. Halk ta

rafndan da beenilir, okunurdu. Remil ilmini ve iir kasidelerini iyi bildi

('). S. Bayezidin farsa bir beytini tanzir edip, takdirini ve iltifatm kazanmt(2).
ehzade Sleymann Manisa valiliinde arka arkaya kasideler sun
mak suretiyle dikkatini ekerek, takdirini kazand. Bir zaman muhitindeki
airler arasnda bulundu, ihsanlarna nail oldu. Padiahl devrinde hi
mayesini grd. Nihayet memleketi olan Akhisarda kendisine tenliyet
verildi. Bundan sonraki hayatm, burada inzivada geirmitir.

944/1537de Akhisar kads olan ak-zde ile geinemediinden S.

Sleyman a. ikyet ederek kady azlettirmitir. Bu hadise de, gerek eh
zadelii ve gerek padiahl devrinde Feruhinin S. Sleymana hayli
yakn olduunu gsteriyor.
Yaad devirde ok mehur olmasna ve Padiah tarafndan ok
takdir edilmesine ramen Ferruhinin iiri pek kymetli deildi. Sehi Bey;
medhederse de, Latifi ve Ak ., iirinde ne hayal, ne de mana bu
lunmadn sylerler(3).
ehzade Sleymanm Rumeli muhafz olarak Edirnede bulunduu
sralarda evresine girebilen airlerden Yakini, Hseyin ., aslen Edirnelidir. Babasndan byk bir servet miras kalm. Fakat ksa zamanda
yiyip bitirmiti. Geimini temin edebilmek iin takyecilik ederdi. Sehi
Bey iirdeki kabiliyetini farkedip ardan evine alm, yetitirmitir(4). S.
Sleyman babasnn aldran ve Msr seferleri srasnda 920/1514 ve
922-923/1516-1517 yllarnda Edirnede bulunduu sralarda divan ktibi
olan efendisi Sehi Bey sayesinde ehzadenin sohbetlerine ve mec
lislerine dahil oldu, iirlerini sundu. ret meclislerinde, kr elencelerinde
beraberinde bulundu. Bir gn yaylaktan inekler fazla sarho olduundan
hassa arabalarna bindirmek mecburiyeti hasl olmutu. Devrinde ya
ad ekabirin de meclislerine kabul edilmi, ho-sohbet olmas ile soh
betlerinde bulunmutur. Saifinin yakn dostu idi. Birbirine nazireler ey
lemilerdir^).

(1)
(2)
(3)
(4)
(5)

Sehi Bey, 84 b.
Osmanl M ellifleri, c. II. s. 364.
Sehi Bey, 84 b; Latifi, 9 0 a; k ., 242 b.
S 86 a.
A 121 a.

191
Hayatnn sonlarnda tasavvufa girmi, eyh Vefa halifesi Ali
D edenin mridi olmutur. Divannda gzel kaside ve gazelleri vardr(').
ehzade Mustafa (. 960/1553):
Kanuni S. Sleyman m Sancak beylii srasnda 921/1515 de Ma
nisada dodu. yi bir tahsil grdrlerek 940/1533de Manisa valiliine
gnderildi. ehzade Mustafa 948/1541 ylma kadar burada kald. Soma
vey annesi Hrrem Sultan m tesiriyle Amasya sancana nakledildi. Bu
srada Kanuninin hayatta olan drt olunun en by idi. Atakl ve
cesareti ile Yavuz S. Selime benzetiliyor ve yenieriler tarafndan ok se
viliyordu. Fakat olu Bayezidi padiah yapmak isteyen Hurrem Sultan ve
onunla ibirlii yapan Rstem Paann entrikalar ile babasyla aras al
d.
ah Tahmasb'a kar gnderilen ordunun serdar olan Rstem Paa,
Padiahm artk ihtiyarlad ve ehzade Mustafann padiah olmas ge
rektii eklinde dedikodularn asker arasnda yayldna dair haberler
gndermesi zerine, sefere bizzat katlan Kanuni, Konya Erelisi ya
knnda babasnn elini pmee gelen ehzade Mustafay bodurdu(2).
Mustafa, ok iyi yetitirilmi, kymetli bir ehzadeydi. lm bil
hassa asker zerinde byk bir .znt uyandrmtr. Sulularn ce
zalandrlmasn isteyen yenierilerin srarna kar, Kanuni Sleyman,
Rstem Paay azlederek stanbula gndermek zorunda kald. Yalya
Bey, Rstem Paay sulayan mersiyesiyle ve Sami,

Mustafa n old kan n eyledn a padiahm

nakarat ile son bulan muaer mersiyesi ile teessrlerini ifade ettiler(').
ehzade Mustafa, dier meziyetlerinden baka, iirle de urard.
Baz gazellerinde adn kullanr, bazlarnda Muhlis tahallus ederdi. Et
rafna marifet sahiplerini toplamaktan, onlarla sohbet etmekten holanrd. Bilhassa ikinci sanca olan Amasyada olduka geni bir edebi
evresi vard. Manisa valiliinde yannda bulunan ikari ve Senayden
kincisi Amasyaya beraberinde gelmitir. Amasyada ehzadenin ok
hrmet ettii, iiri yannda ilmi ile de tannm olan Siiruri Ef. ile ka
(1) S 86 a, R 148 a.
(2) aatay U luay, Islm As. Mustafa mad. s. 690; T. Gkhiljrin, slm As. Sleyman
/. mad. . 134; lm ne hu tarihler drlm tr:
.
/
(960) (Fa izi, 89 b).
(Haan 50 a).
(3) . T uran. Kamillinin nyju ehzade Bayezid vak'as. Ak. I % I. s. 186.

192
tiplerinden Gl Blbl sahibi Kara Fazl, Zari, sekban katibi Zaman,
iiri ve musikisiyle tannm Edey var.
stanbulda hazine katibi olan ikar, Mustafa ., ehzade Mustafa
Manisa sancana gnderilince 940/1553de beraberinde Manisaya gel
mitir. nce sekban ba, sonra avu ba oldu. Gittike ehzadeye ya
knlaarak musahibi oldu. Yanndan ayrlmaz srda idi. Fakat, bir zaman
sonra iledii bi- sudan dolay ehzadeyi gcendirerek yanndan uzak
latrld. k ., Tezkiresini yazd 976/1568 ylnda zeamet sahibi bu
lunuyordu. Kuvvetli bir air deildi(').
Manisada ehzadeye intisab eden Senay, Mehmed (. 970/1563)
de onun yannda kazand itibar, lmne kadar srdrmtr. ehzade
Mustafa Manisaya geldiinde Senayi henz tahsilde idi. Onun sayesinde
mlazim ve kad olmu ve yine Sarayndan ayrlmamtr. ehzade,
Amasyaya nakledildiinde Senayyi de beraber yeni sancana gtrd
(2). Burada da ayn yaknl grd. Onun adna kasideler sylemi ve ebistan- Hayal tarznda bir Neyitan- Zlal mesnevisi yazmtr^).
ehzadenin idam edilmesinden sonra 970/1563de Amasyada ld.
lim ve irfan sahibi, olgun bir ahst. Fakat iiri pek iyi deildir. Mem
leketi olan Manisada ahsiyeti hretine galibdir, diyerek iftihar ederlerdi(4).
ehzade Mehmed (. 950/1543):
Kanuni S. Sleymann ehzadesi. 928/1522 ylnda domutur. Ba
bas tarafndan ok sevilirdi. Kardei ehzade Mustafanm Amasyaya
nakledilmesi zerine 949/1542de Manisa sancak beyliine gnderildi.
Burada ancak bir yl kadar ehzade 950/1543de henz 21 yanda iken
Manisada iek hastalndan ld. Kanuni olunun cesedini stanbula
getirerek Mimar Sinana yaptrd bugnk ehzade Camii yanndaki
trbesine mdrmtr(5).

Henz pek gen yata olan ehzade Mehmedin Manisadaki valilii

srasnda yanndaki hizmetlileri air idiler. Bir yllk ksa valiliinden

(1 ) jjfc 307 b.
(2 ) H aan 65 b.
(3) k ., 321 a.
(4) Knhl-ahbar, 35 a.
(5) . H. U zunarl, Osmanl tarihi. C. II. s. 401.

193
Kara Fazl divan ktibi; iki air kardeten Azmi, mutfak ktibi ve Nuhiru
ktibi idiler. Bu airlerle beraber ehzade Mehmed de nazmla megul

olurdu^).
S. Mehmedin divan ktibi olarak yannda bulunan Fazli Mehmed, (.
971/1564), devrinde Kara Fazl adyla hret bulmutur. Genliinde
muntazam bir tahsil yapamam Uskpl Piyayden edeb ilimler, biraz
farsa ve ran edebiyat okumu, sonra tarikate girip Habieti eyhi Zarifi
Haan ef. hizmetinde bulunmutur. iirlerinde, bilhassa rubailerindeki ta
savvuf tesirini hayatmn bu devresinde almtr.

Bu arada Zati' nin dkknna devam etmi, devrinde gen airlerin

stad olan Zor/nin sevgisini, takdirini kazanmtr. Hatta 936/1530 y
lnda yaplan ehzadelerin snnet dnnde, her air srasna gre kaside
okurken Zati, kendi kasidesini okuduktan sonra talebesi Fazlya kaside
okutmutur(2).
Fazl, ehzade Mehmed, sanca kt sralarda Hma v Hmyun
mesnevisi yazm ve hrete ulam bulunuyordu^). ehzade ile birlikte
divan ktibi olarak Manisaya gnderildi. ehzadenin lmne kadar ya
nnda kalan Fazl, onun sevgisini kazand. Ktibi olmas sebebiyle daima
beraberinde idi. lmnden sonra yazd mersiyeyi Kanunye sundu(4).
Bundan sonra ehzade Mustafany divan ktibi olduysa da, onun da
lm zerine yine isiz kald. Nihayet ehzade Selimm divan
ktipliinde Ktahyada ld(5).

ehzadenin sancak beyliinde hizmetinde bulunan Azmi, Mustafa

., gzelliinden dolay Srmeli Kadn diye anlmtr. Azmi, air Nuhi ve
Levhinm kardeidir. Manisada Levhi, ehzadenin sr ktibi, Azmi, mut
fak ktibi idi(6).
Manisada ksa ikametlerinden soma ehzadenin lm zerine s
tanbula gelen Azmi, Defterdarlk kalemine girdi. Az sonra hastalannca
tekad edilerek evine ekildi. Bu devresinde lnceye kadar Mustafa
Paamn yardm ile yaad. ,
(1) KiinluTl-ahbar, 348 a.
(2) Haan ., 200 a.
(3) Latifi, 9 1 a.
(4)
(5)
(6)
(7)

k 246 b.
Kiinhiil-ahbar, 417 b.
Haan ., 161 a; k ., 217 b.
Hasa ., 161 a.

D V A N E D E B Y A T I N D A E D E B M U H T L E R F. 13

194
Azmimn kardei Nul i Ahmed (. 959/1552) de Manisada eh
zadenin hizmetinde idi. Bu ksa mddet iinde ehzadenin sr ktibi ola
rak alt. Daha nce Davud Paa nin ktipliini yapm, onun va
stasyla divan ktibi olmutu. Bu vesile ile Padiahn dikkatini ekmi ve
ehzade Mehmed sancaa knca hizmetine tayin edilmitir(').

ehzadenin lmnden sonra stanbula gelip tekrar divan ktibi

oldu. 959/1552de Van seferi srasnda ld.
Nuhi, Urfi Bey, Mahremi, Figani ve N ati nin arkada idi. Bu a

irlerle daima beraber genliinde arap mbtelas idi, yalannca afyona

mbtela oldu. Kanmaktan uyku uyuyamaz, eline kalemi alamazd(2).
ehzade Selim:
Kanuni S. Sleymanm sekiz ehzadesinden biri idi. Sarayda iyi bir
tahsil yaptrlarak yetitirilmi 18 yama gelince 949/1542de Karaman
Sanca beyliine tayin edilmitir. ki yl sonra 951/1544de ehzade
Mehmedm lm zerine Manisaya nakledildi. Burada -Tebriz seferi s
rasndaki ksa ayrl hari- 12 yl kald. Babas, ah Tahmasba kar
tertib edilen seferde ehzadeyi Rumeli muhafzlna tayin etmiti. Maiyyetiyle birlikte Edirneye giden Selim, sefer sonunda tekrar Manisaya
dnd.
ehzade Mustafa nin ldrlmesinden az sonra Cihangirin de l
myle saltanat varisi olarak ehzade Bayezid ve Selim kalmlard. ki
ehzadenin aralarnn gittike almakta olduunu gren Padiah, onlar
birbirlerinden uzaklatrmak iin 965/I558de ehzade Bayezid K
tahyadan Amasyaya, ehzade Selim i de Manisadan Konyaya tayin
etti. ehzade Bayezid vakasndan sonra 969/1562de Ktahyaya nakledildi('). Bylece ehzade Selim, Konya, Manisa, tekrar Konya ve K
tahyada* ksa bir mddet de Edirnede bulunmu oldu.

Yumuak tabiatli, zevk ve safaya fazlasyla dkn, iki mbtelas bir ehzadeydi. Padiahlnda da bir mddet bu hayatn devam
ettirmitir. Rengini annesinden almt. Bu yzden S an Selim diye
anlrd.

(,\) k ., 174 b, Hasc ., 255 b.

(2) Knlni' 1-atbar 373 b.
(3) . T n an . slm Ans. Selim II. mad. s. 435.

195
Beyliini yapt sancaklarda daima etrafna air ve musikiinaslar
toplam, iret meclislerinde veya av partilerinde vaktini geirmitir. yi
ok atar, iir yazar, musikiden anlard. Gittii vilayetlerde meydana ge
tirdii edebiyat muhitini tekil eden airler hakknda en doru bilgileri
Tezkireci Ahdi ve Kiinhl-ahbar sahibi Ali vermilerdir. Badadl Ahdi
960/1553 ylnda stanbul ve Edirnede kalm, airlerle dostluk ku
rarak, aralarna karp bilgi toplamtr. Sonra Ktahyada ehzade
Selime intisab ederek bir mddet onun yannda kalmtr. Burada, eh
zade evresindeki airlerle tanm ve Giilen-i uar adn verdii
tezkiresini 971/1564de Badadda tamamlayarak ehzade Selime ithaf
etmitir.
Mverrih AH ise, uzun zaman yannda alan hizmetlilerinden idi.

Kendisi de air olduu iin, tant, ayn muhitte bulunduu airleri iyi
tetkik edebilmitir.
ehzadenin muhitinde air ve musikiinas olarak kalabalk bir top
luluk gryoruz. Manisa Sancak beyliinde ehzade Selime intisab eden
airlerin bamda Hseyin Cell Bey vardr. Yllarca yannda kalm, iyi
ve kt zamanlarnda dert orta musahibi ve nedimi olmutur. Dier a
irler az veya ok onun himayesini grmler ve onun sayesmde ehzadeye tantlmlardr. Bunlardan musikiinas ve air Nihan Durak .,
en fazla takdir toplayan ve bu muhite girdikten sonra bakalarn da bu
evre etrafnda toplayan ahsiyetti. Kanuni tarafndan idam ettirilinceye
kadar S. Selimin sarayndan ayrlmamtr. Terzi-zde Mehmed Ulvi,
ehzadenin bu iki nedimi tarafndan korunmu ve saray muhitine aln
mtr. Musikideki mahareti ile tannan Merebi Kalender, Haten b
rahim Bey, Durak . vastasyla ehzadeye intisab eden airlerdir. Gl
Blbl mesnevisinin yazar Kara Fazl, ehzadenin hocas emsi Vnin
kars Hubbi Hatun, danadlar Hubbi Mollas Vusul Mehmed, blk si
pahiliklerinden Sar Re'yi, Manisada da iir ve iret meclislerinin daimi
mdavimi idiler. Bunlara ehzadenin lalas Ca'fer Paanin olu Hatmi
Mustafa Bey, Dervi ., Visali Sefer ., Fedayi de ilave edilirse, Ma
nisada kurulan ve yllarca devam eden iir, edebiyat ve elence mu
hitinin ahslar tamamlanm olur.
S. Selimin Edirnedeki ksa ikametghuda bu airlerden bir ou ya
nnda bulunduu gibi, bunlara daha baka airler, bu arada Fevri Ahmed

de katld. Ayn iret ve zevk meclisleri burada da devam etti. 965/

1558de Konya sancak beylii srasnda Kiinhl-ahbar sahibi Gelibolulu
li de gelip ehzade muhitine girdi.

196
Bu devir gerek ehzade ve gerek meclislerindeki ahslar iin ol
duka hareketli ve zntl geti. Kardei ile olan mcadeleleri srasnda
Konyadan zaman zaman ayrlmak zorunda kalan S. Selim eski mec
lislerini devam ettiremedi. Fakat ehzade Bayezidin lmnden sonra
artk saltanat iin baka bir rakibi de kalmamt. Bu rahatlk iinde K
tahyada yine bir zevk ve safa hayat balad. Bu devirde Celal Bey,
Durak ., Hubbi Hatun, Ulvi, Hatemi, Kara Fazl, Visali, li gibi bellibal ahsiyetler yine ehzadenin yannda idiler. Ktahyada Makali Mus
tafa Bey, Maami, kopuz almadaki mahareti sayesinde Deruni, nce
Durak .ye yaklaarak bu muhite dahil oldular. Nigari Nakka Haydar,
Zihni, Badadl Ahdi, Cami Bey, Rahimi de ehzadeye intisab ettiler.
Trl vazifelere tayin edilip S. Selimin ihsann grdler.
Ktahyadaki bu parlak kltr, edebiyat ve sanat muhiti Kanuni S
leyman'n lm ve ehzadenin Padiah oluuna kadar bylece devam
etti. Hatta bu airlerden bir ksm S. Selim tarafndan stanbula g
trlerek yksek memuriyetlere tayin edildiler.
ehzadenin Saraynda en byk itibar kazanan Cell Hseyin .,
Manastrdan stanbula gelmi, ksa zamanda iirleriyle hret kazanp s
kender .nin himayesine nail olmutur. Sonra ama ve Halebe gitmi,
Hama beylerbeyi Cafer Paanin itimadn kazanp damad olmutur.
Cafer Paa, Manisada ehzade Selime lala tayin edilince onunla be
raber Manisaya gitmitir('). Caf er Paa, ehzadeye gnderecei arizalar yazsnn gzellii sebebiyle Celal Beye yazdrrd(2). 5. Selim bu
yaznn sahibini sormu, bu vesile ile ehzadenin nce ktibi, sonra ka
biliyeti ve ho sohbeti ve sesinin gzellii sebebiyle nedimi ve musahibi
olmutur(). Bu yaknlk 20 yl srd. Meclislerinden eksik olmazd. Dukakin-zde Mehmed Paamn hediyeleriyle Msrdan gelen Durak . de
sarayda yerleince Cell Bey, mverrih li, Ulvi ve Durak . bir
birlerinden ayrlmaz oldular. Bir gn bir gzel tasvirinde Cell B e y le li
birer beyt sylemiler. ehzade her ikisine de ayn derecede ihsan da bu
lunmutur. "Alinin beyti daha gzel, bu eitlik nedendir
(1) Aldiy t gre Cell Bey, iiri ile hret bulm aya b aladktan sonra S. Sleym an'm eh
zadeleri Mehmed, Selim, Bayezid ve C ihangir' den hangisine intisab edeceini d
nm . bu hususta tereddd iinde iken istihareye yatp, S. S e lim 't yanam aya karar
verm itir (A hdi, 19 a).
(2) H att byk hat stad eyh H am dullahdan m ek etm itir (M stakim -zde, Tuhfe-i
hattati. s. 178.
(3) Ak ., 38 a.

197
diye sorulunca ehzade, Celali nin ch u celli A linin, marifetindendir
diye cevap vermitir(')Bir ara Durak . ile aralar bozulunca Cell Bey, bir terci-i bend
yazp ikayetlerini dile getirmi, fakat Durak . 970/1563 de ldrlnce
krgnln unutmutur.
ehzade S. Selim tahta geince de Celali nin musahiblii devam etti.
Hatta Padiah, Anadolu timar defterdarlna tayin etmek suretiyle kendi
katndaki itibarnn yksek olduunu gstermitir(2).
ehzade S. Selimin en mtemed adamlarmdan musahibi ve nedimi
olan Nihani Durak . (. 970/1563), saraynda ok itibar grm, el s

tnde tutulmu bir ahsiyetti. randan gelmi bir ahsn olu olup
Eybde bymtr. Kardei Kaya . ile birlikte Dukakin-zde Mehmed
Paa ya intisab etmilerdir. kisi de iyi saz alard. Durak . kemence
alar ve iki karde Paann meclislerinden ayrlmazlard. Dukkakin-zde
her ikisine de yannda vazife verdi. Durak . niancs, Kaya . m
hrdar oldular. Paa, Msrda beylerbeyi iken Durak ., ehzade S.
Selim 't gnderdii hediyeleri Manisaya getirmitir. Durak . burada
nce Celal Bey e intisab etmi, sonra onun sayesinde S. Selime takdim
edilerek ehzadenin de takdirini kazanp yannda kalmtr. Mu
sikisinden baka tatl musahabeti ve silahorluu olduunu renince S.
Selim Durak .yi meclislerine kabul etmeye balad ve saz almaya
tvbe ettirdi. Kendisine mirahur tayin etti(3). ehzadenin itimadn ka
zanarak has meclislerinden ayrlmaz, neeli veya hznl anlarnda hep
beraberinde olurdu. ehzade Bayezid ile olan mcadelesinde yine yannda
idi. S. Bayezid babas ve kardei Selime yenilerek 966/1559 da ah Tahmasbm yanna kanca, S. Selim tarafndan ldrlmesini temin etmek
iin aha Durak . eli olarak gnderildi(4).
Hizmetlerine kar ehzadenin defterdar olan Durak ., onun ya
nndaki itibarn yllarca muhafaza etmi, nihayet S. Kanuniden lalalk
almak midiyle stanbula gittii zaman, dmanlarnn iftiralar ile 970/
1563de Padiah tarafndan divan- hmayunda idam ettirilmitlr(3).
(I)
(.2)
(3)
(4)
(5)

Knhii'l-ahbar, 411 b.
Knh1-albar, 411 b.
Haan ., 259 a; Knhii'l-ahbar 420 a.
Haan ., 259 a; . T uran, K anuni'nin olu ehzade Bayezid vak'as. s. 133.
Ahdi, 41 b; Knhiil-ahbar, 120 a: l m n e IUvi h tarihi sylem itir:
J
(97) (Haan ., 259 a).

198
Durak ., kabiliyetli, gayet cmert bir ahsiyetti. Bir ok air bu
arada Konyal Meami, Hatemi brahim Bey, Alaca ehirli Makali, Ulvi
nce onun himayesini kazanm sonra ehzadeye tantlmlardr. Dev
rinde hem iiri ve hem musikisi ile tannmt. Saz-name isimli eserinde
Trk musikisinde kullanlan sazlar hakknda bilgi vermitir(').

lmnden bir gn nce yazp ehzadeye gnderdii gazelin bu

beyti katledileceine dair bir iaret saylmtr:
Katlime delil olsa n ola gamzenle zlfn
Mehurdur

(2)

ehzade S. Selinim saraynda toplanan airlerden Terzi-zde Meh

med Ulvi (. 993/1585), stanbullu air Mustafa Re'yi'nin kardeidir.
Ulvi MtaUim-zdenin Manisa mfts olduu sralarda danimendi
olmu, ilmi ile az zamanda hret bulmaya balamtr. Bu ualarda Ishak

.yi takliden akane gazeller yazard. Bylece hem alim ve hem air
olarak kendini tantan Ulvi, Manisada Sancak Beyi olarak ehzade S.
Selime intisab etmitir. Ulvi, nce ehzadenin musahiblerinden Celal
Bey''m dikkatini ekmi onun ve Durak .nin vastas ile de 6 ake ulu
feyle ehzade Saraynda blk sipahilerinden olmutur. Durak . mu
sikisi ve Ulvi iirleriyle S. Selim sarayna renk kattlar. Ulvi, ehzade mu
hitinde srf kabiliyeti sayesinde dier airlerin arasna karm oluyordu.
ehzade Bayezid vakasnda (966/1559) yine S. Selimle beraberdi. Durak
. bir iftira sonucunda stanbulda katledilince Ulvi, lm tarihini sy
lemi ve o sralarda halkn dilinde dolaan,
Dil haraba varyor sineye canan gelsin
ehri hli komasn tahtna sultan gelsn
beytinden alnan Kanuni, Ulvinin de hapsini ve katlini emretmitir. Canm
kurtarmak iin birka yl orada burada saklanan Ulvi, ancak Kanuninin
lm ve S. Selimin tahta gemesinden soma ortaya kabildik).
Manisada S. Selimin iltifatu kazanarak himayesine girmi olan
airlerden biri de Dervi Merebi Kalender (. 962/1555)dir. Bir b
ak olu idi. Ancak yazlanlar okuycak kadar bir tahsil ya
pabilmitir. Fakat bilhassa musikideki mahareti ile tannmtr. Bir zaman
serseriyane dolam, sonra Baba AH M este intisab ederek kalenderi ol
(1) E vliya ., Seyahatname. st. 1314. C. I. s. 639.
(2 )A h d i,4 \ b.
(3) Haan ., 167 b; Kiihu l-ahbar, 417 a.

199
mutur. Sazendelerle dostluk eder ve her syledii gazeli besteleyip okur
du. Hayatnn sonlarnda Manisada ehzade Selime intisab etti(). Ho
sohbet, latifeci, irete merakl ve sesinin gzel olmas ile ehzadenin iki
ve iir meclislerine, sohbetlerine dahil oldu. Fakat o srada 962/1555 de
ld(2).
Merebi, iirinden ok musikisi ile tannmtr. Tahsili bulunmamas
sebebiyle iirleri hayli amiyanedir. Devrin byk airi Hayali Beye sk
sk taklr, bakalarnn iirini alyor diye alay yollu ktalar yazard().
Hatemi brahim Bey (o. I004/1596)de ehzade Selim'in saray mu
hitinde bulunan airlerdendir. Mirliva Mehmed Bey' in torunu, Divane
Mahmud Beyin oludur. Timar sahibi sipahi iken zevk ve safa iinde ya
am, soma tvbe edip yaya olarak hacca gitmitir. Bir mddet
Mekkede kalm, dnnde 967/1560 da Konyada ehzade Selimin
yannda bulunan Durak .ye intisab etmitir. Onun vastasyla eh
zadenin blnde sipahi oIdu(4).
Bundan sonraki hayat ehzadenin hizmetinde ve etrafndaki a
irlerle birlikte meclislerinde gemitir. Bu meclislerde Celal Bey, Durak
., Gelibolulu Ali, Ulvi, Hatemi hep beraber idiler. Durak ., mirahurluktan defterdarla ykselince 50 akelik eski maanm 6 akesi
Aliye 6 ar akesi de blk spahilerinden Ulvi ile Hatemiye ve
rilmitir.
Hatemi, sipahi olarak ehzade Selimin hizmetini grrken, bir ta
raftan da iirler sunuyor, ayrca takdirini ve ihsann alyordu. ar
ende icar kasidesini sunduunda ehzade, o zamana kadar kulland Ma
temi mahlasn, uursuzluk getirir diyerek Hatemiye evirmitir^).
ehzade Selim, Padiah olduktan sonra, dier birok air gibi Ha
tem iyi de brakmad, sipahilikle saraynda alkoydu. Yine Padiahn

( 1) k. . 154 b.
(2) Kiihiil-ahbar. 371 b; Ak ., 155 a.
(3) B unlardan biri u k t'adr:
Kal kat Hayali iiro k u d
D ediim anun kulana yep yep
Bu gazeller kim n ola dedi kim
T as km az ise benim dr hep
(Latifi, 103 a)
(4) Ak .. 324 a; Kiihiil-ahbar, 413 a.
(5) KnhiV l-ahbar, 413 a; Ahdi, 83 b.

200
gzdesi olarak kald. S. Murad zamannda seksen yam gemi olduu
halde ld().
ehzade S. Selim kapsmda hizmet eden airlerden bir dieri de me
hur Gl ii Blbl mesnevisinin sahibi Kara Fazl (. 971/1564)dr. Gen
liinde Zatinin dkkanna devam etmi ve onun ok takdir ettii talebesi
olmutur(2). ehzade Mehmed Manisada sancaa knca divan ktibi
olmu, onun lmnden sonra ehzade Mustafaya intisab etmitir. 960/
1553de onun da ldrlmesinden sonra ehzade Selimin yanna gelerek
divan ktibi oldu. Yllarca divan ktibi ve musahib olarak hizmet etti.
ret ve sohbet meclislerine girdi. Nihayet 970/1563de reisl-kttab tayin
edilerek 60 bin akelik bir de zeamet verildi. Fakat refaha eritikten sonra
ok yaamad(').
Devrinde ok hret kazanmt. eitli eserleri vardr. Metteb
divan sahibi deilse de, bu asra ait iir mecmualarnda pek ok iirine
rastlanr. Genliinde yazd Husrev irin tarzndaki Hiima v H
mayun ve bilhassa ehzade Mustafaya, sunduu Giil ii Blbl adl mes
nevileri ok mehur olmutur(4).
Manisada ehzadenin muhitine dahil olan bir kadn air Aye Hubbi
Hatun (. 998/1590) da dier airler arasnda kendisini gstermi, gerek g
zellii ve gerek iirleri ile hayli rabet kazanmtr. eyh Yahya Ef.nin k
zdr. Amasyada domu, iyi bir tahsil grm, iire heves edip zamannda
hret kazanmaa balamtr. 951/1544 ylmda ehzade S. Selim'm hocas
olarak Manisada da bulunan Akemseddin torunlarndan emsi . ile ev
lenmi, bu suretle ehzade muhitinde toplanan airler arasna karmtr.
iiri yannda gzellii, ho sohbeti ile de tannmt. ehzadenin mec
lislerinde bulunmu, sohbetlerine itirak etmitir. Kocas ldkten sonra da
S. Selimin yannda kalp musahibesi olmutur.
(I ) Ak ., 324 a.
(.2) Zati, S. K anuni' nin, ehzadeleri S. Cihangir ve S. Bayezid iin yaptrd 936/
1530'daki snnet dnnde kendisi kasidesini okuduktan sonra, srada baka airler
olduu halde kendisinden sonra Fazlya kasidesini o k utm utur (Haan ., 200 a).
(3) Ahdi, 156 b; F. K prl, slm Ans. Fazl mad. C. IV, s. 533; A linin lm ne sy
ledii tarih:
(Riyazi, 116 b; Faizi, 74 b; Osmanl M ellifleri C. II. s. 359). lm tarihini k .
(246 b) ve Haan . (200 a), 970/1563 olarak gsterirler.
(4) Latifi, Divan olduunu sylem itir (Latifi , 91 a); Ahdi de H am se sahibi olduunu sy
lem ise de bugn H am senin be m esnevisi ortada yoktur (Ahdi, 156 b). iirleri iin bk.
F. E. K aratay, Topkap Saray M zesi Kat. C. 11, 2648, 2655, 2665, 2688, 2690, 2693,
2694 num aral m ecm ualar.

201
Bu devirde ehzadeye kaside ve gazeller sunmu ve 3 bin beytten fazla
tutan bir Hiirid Cemid mesnevisi yazp ehzadeye sunmutur(l).
S. Selim Padiah olduktan sonra ehzadelik zamannda etrafnda olan
airlerle birlikte Hubbi Kadn da stanbula getirtilmi, Padiah mec
lislerindeki eski itibarn muhafaza etmitir. S. Murad III devrinde l

mtr^)..
S. Selimin kapc-bas Abdi Aanm olu, sonradan Molla . veya
Hubbi Mollas diye anlan Vusuli Mehmed (. 998/1590), babasnn saray
hizmetlilerinden olmas sayesinde ehzade Selim muhitinde yetimitir.
Anadolu kazaskeri Mehmed .nin mlazimi olup, mderris ve soma kad
oldu. ehzade Selim, ilmini ve iirim ok takdir ettii Vusuliyi yannda
alkoydu ve hocas emsi . ile Hubbi K adiriz damat edindi(3). eh-

zadeye yaklat iin bu mahlas almtr. 965/1558de Konya Sancak

beylii srasnda Konyada, sonra 969/1562de Ktahyaya nakledilince
yine ehzade sayesinde Ktahyada kadlk etti. S. Selim Padiah olun
caya kadar, hocas ve nedimesinin damadna trl ihsan ve ltfunu gs
terdi. Daima yannda alkoydu. Sultan ldkten sonra da S. Selimin Vu
suliye kar takdir ve iltifat eksilmedi. Onun lmnden sonra da S.
Murad III devrinde Bursa ve defa stanbul kads oldu(4).
Vusuli, devrinde hem ilmi ve hem iiri ile tannm bir ahsiyettir.
Daima hrmet grm, devrin en byk alimlerinden saylmtr. 5.
Selime sunduu Cihad-name ile baz ilmi eserleri vardr. iirle de me
gul olmutur. Gazelleri ve S. Selim namna kasideleri varsa da bugn di
van elde mevcut deildir(5).

Bu air topluluu iindeki airlerden biri de Hatimi, Mustafa Beydir.

Hama Sanca beyi iken Manisada ehzadenin lalas tayin edilen Cafer
Paanm oludur. Babasnn delaleti ile S. Selime intisab etmi, onun te
vecchn kazanm ve yannda yetimitir. Soma sancak beyi oldu. S.
Selimin padiahlnda da iltifat zerinden eksik olmad.
ehzade S. Selimin saraynda bir mddet hizmet etmi bulunan Der
vi . (. 980/1572), Vezir Giizelci Kasm P aamn divan ktibi olmu,

(1 ) k ., 232 a.
(2) Haan ., 77 a; M ehm ed Z ihni, M eahiriirinisa. stanbul, 1295. C. II. s. 17.
(3) M em ed Z ihni, Meahiru n-a. stanbul, 1295. C. II, s. 17.
(4) k ., 99 a; Haan ., 267 a; Bursal Tahir, C. II., s. 475.
(5) Bursal Tahir bir m retteb divan olduundan bahsediyor. A yrca ilmi eserleri iin bk.
Osmanl Mellifleri C. II. s. 475.

202
gittike terfi ederek Paann musahabetinde bulunmaa balamtr.
Onun 959/1552 sralarnda lmnden sonra bir mddet derviane do
lanm ve Manisada S. Selim hizmetine girmitir. ehzadenin kardei ile
olan mcadelesinde (966/1559) yannda bulunmu, mcadelenin ve iki
karde arasndaki muharebenin tarihine ait Ceng-nme adl kk bir eser
yazmtrO).
Sonra Lala Mustafa P a a ya intisab edip 972/1565 de am Bey
lerbeyi olduunda beraberinde ama giden Dervi . oada kad olan Knal-zde Ali . ve olu Tezkire sahibi Haan . ile tanmtr.
amda bir medrese yaptnan Dervi ., burada bir sema esnasnda
980/1572de lmtr(2).
Btn hayatn seyahatle ve derviane geirmi, hatta Lala Mustafa
Paaru gayretiyle kendisine bir zeamet verildii halde bu perian halini
terketmemitir. iirinden ok inaas ile tanumdr(3).
ehzade saray airlerinden bir dieri Visali . Sefer, zekas ve iiri
ile tannmtr. Manisada S. Selime intisab etmi, uzun zaman yannda
kalmtr. Ahdi, Tezkiresini yazd 971/1564de hala sarayda ve eh
zadenin gznde akranndan stn bulunuyordu. Kaside ve gazelleri ve
Farsaya olan derin bilgisi ile tannmtr( ').
Kanuni devrinin tannm alim ve airlerinden Fevri Ahmed (. 978/
1570), Hac dn eyhlislma sunduu bir Arapa kasideye mkafat
olarak 954/1547 de Edirne kad medresesi mderrislime tayin edilmiti.
Burada iken Tebriz seferine kan Kanuni S. Sleyman, ehzade Selimi
Rumeli muhafz tayin etmi ve sefer sona erinceye kadar ehzade Edir
nede oturmutur. Fevri, Edirnede, kaside ve gazeller sunmak suretiyle
S. Selim'e tisab etmi ve ehzade tekrar sanca olan Manisaya d
nne kadar ksa bir mddet onun himayesinde kalmtr(5).
p

Daha evvel Konya ve M anisada daima airlerle beraber bulunan,

zevk ve safaya dkn ola ehzadenin Edirnede bulunduu zaman
zarfnda da bu hayatn devam ettirdii muhakkaktr. Her halde daha

( 1) Haan ., 144 b; Esrar Dede, 41 b; varaklk bir kk tarih B ayezid U m um i K

tphanesindeki D izfuli M neat iindedir (Veliyiiddi Ef. 2735 119 a - 122 a).
(2) Esrar Dede, 41 b.
O ) Haan ., 144 b.
(4) Ahd. 196 b.
(5) Khl-albar, 418 a; A. N. T arlan, iir mecmualarnda XVI. ve XVII. Divan iiri.
Fas. l . s . 55.

203
evvel saraynda bulunan baz airler Edirnede de beraberinde idiler.
Fevri ksa bir mddet de olsa bu airlere katlmtr.
ehzade S. Selim Manisaya sancak beyi olarak gelir gelmez, daha
evvel iirle az ok hret kazanm olan Manisal bir air Abdi, 952/1545
de Niyazname-i Sad u Hma adl bir mesnevi yazarak ehzadeye sundu.

Karlnda ihsan ve caizesini ald(J).

Devrin mhim ahsiyetlerinden ve birka byk eserin sahibi Ge
libolulu Mustafa li (. 1008/1599), genliinde byk alimlerden ders
okumu, krullah-zde Pir Mehmed D ededen nesih ve sls yazlarn
mek etni.ti(2). Manisada ehzade Selime intisab edip divan ktibi
oldu. Ve ehzadenin emri ilim terk edip ktiplie geti. O zamana kadar
yzd iirlerde emi mahlasn kullanrken, ehzadenin hizmetinde li
mahlasn ald. li, henz pek gen olduu bu devrede ehzadenin sa
rayndaki iret ve sohbet meclislerine itirak ediyor, iirler yazp su
nuyordu. ehzadenin kardei S. Bayezid ile muharebelerini Nadiru 1meharib adyla yazd bir eseri de ehzadeye sundu. Ayrca 968/1561 de
yine onun adna Miinazara-i Mihr ii Mah mesnevisini yazd.
S. Bayezid vakasndan sonra 972/1565 de am beylerbeyiliine
tayin olunan ehzadenin lalas Kra Mustafa Paa!ya intisab ederek
divan ktibi oldu ve onunla birlikte ama gitti. Burada kad bulunan Knahzade Ali . ve olu Tezkire sahibi Haan . ile tant('). A/f nin bun
dan sonraki hayat Kara Mustafa Paanm divan katipliklerinde ve def
terdarlklarda geti. Cidde mir-Iivas iken ld(4).
Ali, manzum ve mensur 50 kadar eser sahibi, XVI. asrn byk alm,
air ve tarihisidir. Bilhassa Knhiil-ahbar adl byk tarihi ile mehur
olmutur. Ayn zamanda iirler de yazard. S. Selime ve S. Murad'& su
nulmu pek ok kasidesi vad. Hayli kibirli, dehasua inanm bir ah
siyetti. Sadef-i sad-gherde btn tannm airleri sayarak hepsini bir
den reddetmi ve kendi iirlerinin onlarnkinden stn olduunu iddia
etmitir. iirlerini ilk defa 982/1574de Varidatu l-enika adn verdii
bir divan halinde tertib etmi, daha sonra yazdklarn 999/1591 de Layihatiil-hakika adndaki ikinci divannda toplamtr. Bir nc divan

( 1) F. E. Karalay, Topkap Saray M inesi Ktphanesi Trke Yazmalar Kat. C. II. s. 114.
(2) M stakim -zde, Tulfe-i hattatin. s. 521.
(3) Haan ., 228 a.
(4) D aha fazla bilgi iin bk. . M. K. nal, M enakb- Himerveran mukaddimesi, K. Ssshein. slm As. li mad. s. 304-306; S. N. E rgun, Trk airleri C. I, s. 38-43.

204
da Hisali tarafndan 1000/1592 tarihinden sonraki iirlerinin terkibi ile
meydana gelmitir(').
Musikisi ile ehzade meclislerine renk katan Deruni (. 976/1568),
Manisada, besteledii murabbalarla halk arasnda mehur olmu ve h
reti ehzade Selimin kulana kadar giderek onu himayesi altna almtr.
Deruni Sarayda yaplan toplantlarda daima hazr bulunur, iir syler,
besteler yapar ve okurdu. Uzun zaman ehzadenin iltifatn muhafaza
etti, ihsanlarna nail oldu, ok gzel kopuz alard. 971/1563 de Ahdi tez
kiresini yazdnda ehzade meclislerinde bulunuyordu(-). Fakat daha
sonra, yllarca hizmet ettii ve trl ekilde himayesini grd ehzade
Setim kk bir isteini yerine getirmedi diye kzarak memleketi terk etti.
Bir murabba yazarak, ilticadan vazgetiini bildirdi. Sonra bu murabbay
besteleyip ehzade meclisinde okuttu(3).
Musikideki bu ustal yannda iiri ile de mehur olmutur. eh
zadeye sunulmu kasideleri vardr. Agehinin gemici tabirleri ile yazd
keti kasidesine bir nazire syleyip ehzadeye sunmutur(4). Sultan
Selimia ilk yllarnda ld. ldnde iirleri ve besteleri gerek halk ara
snda ve gerek yksek meclislerde alnr ve sylenirdi^).
Ktahyal Rallimi, memleketinde iiri ile tannm ve 965/1558de
Konyaya sancak beyi olan ehzade Selime intisab etmi, blne gir
mitir. Sonra ykselerek alay beyi oldu. Sohbet adabn iyi bildii iin S.
Selimi memnun etmi, bylece meclislerine devama balamtr. ehzade

tarafndan ok beeildii iin daima takdirini kazanm ve nihayet ar

zeamet sahibi olmutur.
ehzade saray hizmetlilerinden Fedayi mahlasl Edirneli Ali Bali
(. 969/1562), ayn zamanda iirle de uraan airlerdendir. ehzadenin
saraynda sipahi idi. Ayn zamanda sesi de gzel, nak ve savt oku
makta fsta idi. Devrinde gzellii ile tannm bir ahst. Bu meziyetleri
ile ehzade muhitinde olan airlere katlmtr. Rindane ve akane iirleri
v ardr (6).

(1) S. N. E rgun, Tiirk airleri, C. I. s. 38; D ivan nshalar iin bk. stanbul Ktphaneleri
Yazma Divanlar Kat. s. 186.
(2) Ahdi, 92 a.
(3) Haan ., 143 a.
(4) Kiinhii l-ahbar, 4 1 4 a.
( 5) A k. , S9 a.
(6) Ahdi, 162 b.

205
ehzade M urad III:
S. Selim IIin oludur. Babas sancak beyi iken Manisada domu,
22 yanda 966/1558de Akehir sancak beyliine tayin edilmitir. S.
Selim Ktahya valiliine nakledilince S. Muradda. 969/1562 de Manisa
sancak beyi olmutur('). S. Selimin saltanat devrinde ehzadelerin san
caa k usulleri deitirilmi ve daha evvel 18 yana gelen ehzadeler
sancaa karlmlardr. S. Muradda kardelerinin en by olarak ba
basnn lmne kadar Manisada sancak beylii etmitir. Ondan sonra
bu ehir veliaht sanca olmu ve S. Mehmed de Manisadan gelip tahta
oturmutur(2).
ehzade Murad ok iyi bir tahsil grerek yetimitir. Arapa ve farsa da, edebiyatta bilgisi geniti. Manisada iken hocalna tayin edilen
brahim .nin ve daha sonra hocas olan Hoca Sadeddin Ef.nin ze
rinde byk tesirleri'olmutur.

Fakat kltrne, bilgisine ve kendisinin de air olmasna ramen 12

yl kald Manisada, babas devrinde olduu gibi bir edeb muhit te
ekkl etmemitir. Cmertlii ile tannd halde, bundan devrindeki a
irler pek istifade edememilerdir. Sarayna daha ziyade rya tabircileri,
mneccimleri toplard. Halveti eyhi eyh uca Manisada bir ryasn
tabir ettii iin takdirini kazanm, hatta Padiahlnda hnkar eyhi ol
mutur^). Bu sebeble vali bulunduu Manisada ancak, o da hocas b
rahim .nin tesiri ile bir ka air, bu arada Iznikli Bekayi ve Kazvinli He
kimi himayesi grebilmilerdir.
Manisada ehzadeye yaklamak bahtiyarlna eriebilen airlerden
en tannm olan znikli Bekayi, ingan-zde (. 1003/1595), Cimri in-gene diye anlan bir macuncunun olu idi. yi bir tahsil grm, Hocazade Kurt E f nin danimendi iken hocas lnce ehzade Muradm ho
cas brahim Vnin mlazimi olmutur. Onun sayesinde Saraydaki baz
aalarla mnasebet kurmu, bu sayede ehzadeye de tantlmtr. Onun
iltifatm kazanarak Manisada mderris tayin edildi ve abuk terfi et
tirildi. 982/1574 de ehzade Padiah olunca yine himayesini esirgemedi
ve Bekayiyi nce Selanik, sonra Galata kads yapt. Bekayi Padiahla
ayn senede ld(4).
(1)
(2)
(3)
(4)

B. Ktkol, slm Ans. M urad III. mad. s. 615.

. T uran, slm Ans. Selim II mad. s. 440.
N ev i-zde A tayi, Zeyl-i ka'ik. s. 364.
Haan ., 60 a; Riyazi, 41 b; Bursal Tahir, lm tarihini 980/1572 olarak gsterm itir
(Osmanl Mellifleri, C. II. s. 97).

206
Bekayi, devrinde hayli hret kazanm bir airdi. Pek ok kaside ve
gazel yazmtr. Kara Fazlnn Gl Blbl ne bir naziresi vardr.

Manisada ehzadenin muhitine girebilmi dier air Kazvinli He

kimi, ah smail Kazvin almca halkn birou gibi memleketini terkederek, Osmanl lkesine gelip yerlemitir. Hayli seyahattan sonra, Diyarbekirde Miislihddin Lari hizmetine girmi, onun lmnden sonra
stanbula gelmitir. S. Murad Manisada sancak beyi iken hocas b
rahim . ile dostluk kurup, onun sayesinde ehzadenin himayesine s
nmtr. Meclislerine ve sohbetine girmee balamtr. Padiah ol
duktan sonra S. Murad Hekimiyi yine korumaya devam etmi, nihayet
Rumeli beylerbeyliine hoca tayin edilinceye kadar yanrnda alkoymutur
(')

Farsa ve Trke iirleri vardr. Ho sohbet, lim bir ahst. i

irlerinden ziyade bu taraf ile mehur olmutur.
Trabzon
Bu ehir Fatih S. Mehmed zamannda alndktan sonra uzun zaman
ehemmiyet kazanamam ve Anadoluda Bursa, Manisa, Konya, Ktahya
veya Amasya gibi ehirler yanmda ikinci derecede kalmtr. Buras
Yavuz S. Selimin ehzadelii haricinde ehzade sanca olarak da kul
lanlmamtr. ehzade Selim babasnn vali bulunduu Amasyada do
mu ve sancak beyliine kacak yaa gelince Trabzona gnderilmit'.
S. Bayezidm son zamanlarnda olu, ehzade Ahmed, Korkud ve
Selim hayatta idiler. Babasnn S. Ahmedi saltanata varis grdn his
sedince isyan ederek saltanat mcadelesine balayan ehzade Selim atak
ve cesur hareketleri sebebiyle yenierilerin de beendii bir ehzade idi.
Onlarn da yardm ile babasnn elinden saltanat almtr.
Trabzondaki sancak beyliinde bir taraftan Anadoludaki iir teh
likesini hissederek tertibat alrken, dier taraftan etrafna toplad sa
natkarlarla saray etrafnda bir edeb muhit meydana getirmitir. Kendisi
de iir yazard. Bir divan meydana getirecek kadar Farsa iir sylemi
olan S. Selim, ehzadeliinde ve sultanl devrinde himaye ettii limler
ve airlerle Divan edebiyatnn olu Kanuni S. Sleyman devrindeki in
kiafm hazrlamtr. Trabzondaki muhitinde bulunan ve sohbetlerine
kabul ettii, musahib ve nedim olarak yanndan ayrmad airlere Pa(1) Haan ., 8 2 a.

207
diahl devrinde de vefasm gstermi, himaye etmee devam et
mitir. Bunlar arasnda en mhim mevkii, phesiz, kendisine hoca yap
t Halimi . igal eder. Halimiyi lmne kadar yanndan ayrmamtr. Hayali Abdiilvehhab . Trabzonda itibar gren dier bir
airdir. Padiahlnda stanbula getirip defterdar tayin ederek yine
evresinde bulundurmutur. Musahibi olan Revani de ayn derecede
itibar gren dier bir airdir. O da Padiah olduktan sonra da s
tanbulda yannda bulunmu, seferlerine itirak etmitir. ehidi
Acem Kasm, Bursal evki, ehzadenin Trabzondaki muhitine dahil
olan airlerdir. ehidi de sonradan stanbulda baz vazifelere tayin
edilmi, yalnz evki, ehzade Selim, Padiah olduktan sonra hi
mayesinden uzak kalmtr.
Padiahl devrinde de himayesini gren Halimi . (. 922/1516),
ehzadelii zamannda Trabzonda kendisine intisab etmiti. Sahnda
muid olmuken ilim yolunu terk edip Bursada Kayserili eyh Hac Halifenm hizmetine girmi ve eyhinin emri ile tahsilini ilerletmek iin
rana gitmitirO). Uzun zaman rann muhtelif ehirlerinde ve Kabede
kalan Halimi Anadoluya dnnce memleketi olan Kastamonu da yer
lemiti. S. Selim zahir ve batn mamur bir musahib araynca yaknlan
Halimiyi tavsiye ettiler. zzet ve ikram edilerek Kastamonudan Trab
zona gtrld(2). Burada ehzadenin musahibi olarak meclislerine
girdi, sonra hoca tay edildi. S. Selim, Halimiyi ok sever ve el stnde
tutard, yanndan ayrmazd.
ehzadenin saltanat devrinde de ayni itibar grd. Bu sebebden n
fuzu ok bykt. amda ld zaman Padiah, cenazesinde bulunmak
suretiyle sevgisini ve balln gstermitir().
Yumuak tabiatl, ok iyi huylu bir ahst. Nfuzuna ramen, devlet
ilerine karmak istememi, S. Selimin itimadn sarsacak hareketlerden
daima sakmmtr. Eli ak, fakirlerin dostu idi. iirle de megul olmu,
fakat iirlerini herkesten saklad iin pek mehur olamamtr(4).
ehzade muhitinde pek fazla itibar sahibi olan Hayali, Abdiilvehhab
. (. 929/1523), Fatih devri mftilerinden Abdiilkerim Ef.nin oludur.
M evlana Kestellinin mlazimi olmu, 40 ake ile Edirnede Cami-Ard
( DA k . , 111 a; Hasa 84 b.
(2) Latifi, 47 b.
(3) Kiinhii' l-albar, 237 b.
(4) Latifi, 47 b.

208
mderrisliinde bulunmu ve orada kadl gemitir. Balkesirde ve
Manisada kadlk yapt(). S. Selim&Trabzonda nce musahib, sonra da
nedim oldu. Konumas tatl, zarif bir insand. Bu sebepten S. Selimin il
tifatn kazanp zel meclislerinde bulunur, dert ortakl ederdi.
ehzade Selim saltanat eline geirmek zere Trabzondan ayrlnca
Selanik kadlna gitti. ehzade Padiah olduktan sonra trl iltifatlarla
kadlktan getirtip kendisine defterdar yapt. Yine meclislerine girer, Pa
diahn itibarn grrd. Bu durumu S. Selimin lmne kadar devam
etmitir(-).

Arapa, Farsa ve Trke iirler yazmaya muktedirdi. Ho sohbet,

lim bir ahst. iirleri zamannda hayli beenilmitir. iirlerinin bazlar
Hayali Beyin iirleri ile karmtr.
S. Selim, saray etrafnda ilim ve irfan sahiplerini, airleri toplarken
Revani de ehzadeye yanamtr. Revani lyaz (. 930/1524), Edirnede

doup yetimi, Tunca nehri kenarnda oturduu iin akan suya termihen
Revani mahlasn almtr. Trabzonda ehzadenin sarayna iltica edip
msahiblerinden oldu. ehzadenin hayli iltifatn kazand. Selim, ken

disini ok beenir, meclislerinden eksik etmezdi. Fakat bir zaman sonra

ehzadeyi gcendirdii iin evi, mal, mlk satlp saraydan uzak
latrlmtr. Bu ekilde perian kalan Revani ehzadeye bir gazel gn
dererek Msragitmek zere Trabzondan ayrlmtr:
Ne aceb gerdi-i lem ne aceb devr-i felek
Bir iki demde yele vard otuz yllk emek
Bu gazel zerine S. Selim arkasndan adam gndererek Revaniyi
geri evirdi ve yine sarayna alp eski iltifatn gstermeye devam etti(3).
Hocas Halimi gibi S. Selim Revaniyi de meclislerinden eksik etmezdi.
Saltanat mcadelesinde ehzade ile birlikte bulunan Revani, clus gn
stanbula beraberinde geldi. Mutfak ktibi, mutfak emini ve sonra surre
ktibi oldu. Padiahn Revaniye kar olan sevgisi lmne kadar
devan etmitir. Onun hakknda karlan trl dedikodulara ehemmiyet
vermemitir. S. Selim adna ok kasidesi vardr(4).

(1) Haan ., 100 b.

(2) Riyazi, 67 a; A k ., 332 a.
(3) Ak ., 297 b; Haan ., 112 a; A. N. T arlan, Divan iiri, Fas. 4. s. 6.
(4) Latifi, 60 a; Knhit l-ahbar, 238 a.

209
Seyyid Kasm veya Acem Kasm diye anlan ehidide ehzadenin et
rafnda toplanan airlerden idi. Aslen Arap ve Hz. Hseyin neslinden ol
duu iin ehizi mahlasn almtr. Tahsil edip devrin lim ve fa
zllarndan oldu. Trabzonda ehzade Selim sarayna intisab edip uzun
zaman onunla olan mnasebetini muhafaza etti. ehzadenin musahiblerinden oldu. Meclislerine girmek erefini kazand. Halimi, Hayali
. ve Revani gibi ehidide daima ehzadenin yanndayd. Trabzondaki
itibarn, ehzadenin saltanat devrinde de devam ettirdi. S. Selimle be
raber stanbula geldi ve baz vazifelere tayin edildi.
S. Selimin kendisine sevgisi, tevecch vard. lmine hrmet eder ve
iirlerini beenirdi(').
ehzade Selimin Trabzonda etrafnda bulunan airlerden biri de
Bursal evkidr. evki ehzadenin defterdar bulunan Fenari ems
Beyin hizmetinde yetimi, bu mnasebetle de S. Selimin dikkatini e

kerek himayesini kazanmtr. Bir zaman ehzadenin yaknnda kalan ve

edeb harekete itirak eden airlerle beraber olan evki, sonra yine onun
himayesi ile Bursada S. Osman ve Orhan trbelerine trbedar tayin edil
di. S. Selim padiah olduktan birka ay sonra 918/1512de Bursaya gel
diinde kalabalk arasnda evkiyi grm ve yanndaki Zeynel Paaya
bu bizim evki deil mi? diye sormu Paann hayr deildir, o l
mtr cevabn alnca atn mahmuzlayp yrmtr. evki bu hadiseyi
daima anlatrm(2). evkinin Bursada bir sahaf dkkan vard. Firdevsimn Sleyman namesini ksaltmaya uraarak mrn tketmi ve
eseri meydana karamadan lmtr().
Ktahya
Germiyan-oullarnn baehri olan Ktahya, Sleyman ah ta
rafndan Yldrm Bayezide verilen kz Devlet Hatunun cihaz olarak
Osmanl topraklarna katlmt. Bu tarihten itibaren, bir ka defa el de
itirmi, ancak S. Murad II. devrinde kati olarak Osmanllara ge
mitir. Fatih S. Mehmed zamannda da Anadolu Eyaletinin merkezi ya
plmtr^).

(1) Ak 313 b; Haan 142 b.

(2) Ak 313 a; Haan ., 145 a.
(3) Ak ., 313 a.

(4) T. G kbilgin, slm Ans. Kiilahya mad., s. 1220.

210
Eskiden beri hkmet merkezi olarak mamur bir ehir olan Ktahya,
ayn zamanda bir kltr merkezi idi. Germiyan-oullannn saray, pek
ok air barndrmtr. Ahmedi, Hamzavi, eyholu Mustafa, Ahmed-i
Da i ve eyhi gibi tannm airler buradan yetimilerdir.
Kanuni S. Sleymann iki ehzadesi, ehzade Bayezid ve ehzade
Selim bu ehirde sancak beylii yaptlar. Her iki ehzade de sa

raylarnda bir ok air toplayarak edeb bir evre yaratmlardr. Bil

hassa, daha nce Manisa ve Konyada byk bir air topluluuna sahip
olan ehzade Selim zamanmda Ktahya ileri bir edebiyat ve kltr mu
hiti haline gelmitir.
ehzade Bayezid (969/1562):
Kanuni S. Sleymann olu. Sarayda yetitirilip, sancaa kma ya
gelince 953/1546da Konya merkez olmak zere Karaman Sancana
gnderildi. ran seferi srasnda 960/1553de Rumeli muhafzl ile tayin
edildii Edirnedeki ksa ikameti haricinde burada on yl kadar kald.
Kendi taraftarlarndan olan Riistem Paanin 962/1555de ikinci defa sad
razam olmasndan az sonra stanbula yakn olmas dolay isiyle K
tahyaya nakledildi. ehzade Bayezid, ksa zamanda Ktahyay bir kltr
merkezi haline getirdi. Debdebeli ve masrafl bir hayat sryor, ehrin
imarna da gayret sarfediyordu.
ehzade Mustafann ldrlmesinden soma Kanuninin Bayezid ve
Selim olmak zere iki olu kalmt. Bata babas olmak zere, Hurrem
Sultan, sadrazam Riistem Paa ve vezirler kendisine meyyal idiler. ki
karde arasndaki mcadele kznca, Kanuni, ehzade Bayezidi K
tahyadan Amasyaya, ehzade Selim Konyaya nakletti. Bayezid, s

tanbuldan uzaklatrlmasndan pheye derek, yeni sancana gitmek

istemedi. Trl bahaneler ileri srd. Hi biri kabul edilmeyince 966/
1558 ylrsa Amasyaya gitmee raz oldu('). ehzade Selim taraftan
olan Lala Mustafa Paanm entrikalar ile babas ile aras iyice alan
ehzade Bayezid, si ilan edilerek zerine kuvvet gnderildi. ehzade Ba
yezid, bu kuvvet karsnda yenilerek rana snmak zorunda kald (967/
1560). ah Tahmasbla yaplan mzakereler sonucunda teslim alnarak
ldrld(2).
(1) T. G kbilgin, Islm Ans. Sleyman I. mad. s. 141; . H. U zunarl, Osmanl Tarihi, c.
II. s. 405.
(2) Daha fazla bilgi iin bk. . Tuan, Kanuni'in olu ehzade Bayezid vak'as, Ank. 1961.

211
ehzade Bayezid, ok iyi yetimi, maarif ve keml sahibi, kymetli
bir ehzadeydi. ehzade Mustafama lmnden sonra annesi ve Rstem
Paaya gvenerek kendini saltanat yolunda gryordu. Bu yzden sa
raynn masraflar ok kabarkt. Annesi Hurrem Sultandan bu masraflar
karlamak iin para istemek zorunda kahyordu(').

lim ve airlerle grmekten holanr, onlar himaye eder, mkafatlandnrd. Kendisi de iir yazard. ahi mahlas ile yazlm iirleri
vardr. Ktahyadaki Saray etrafnda bir iir ve kltr muhiti meydana
getirmiti. Bu devirde yannda bulunan airlerden balcalar, Gubari Abdurrahman ., reti, Cafe-zde Muhlis, Firakidir. Ayrca, yaknnda
olmad halde Cellzde Salih . ile de mnasebeti vard. Salih ., ka
dlktan tekad olup, Eybdeki evinde oturduu srada ehzade Ba
yezid' in emri ile Cmil-hikye adl iki ciltlik eseri tercme edip eh
zadeye sundu. Mkfat olarak ehzade, talebeleri dalmasn diye
Eybde bir medrese yaptrarak yz ake yvmiye ile buraya mderris
tayin edildi(2).
ehzde Bayezidin Ktahyadaki muhitinde en mhim ahsiyet ola
rak Gubar Abdurrahman .yi (. 982/1574) gryoruz. Gubar, ilim
tahsil ederken tarikata girip nakbend eyhi olmutu. 944/1537de Ramazanzde Mehmed Vnin yardmyla surre tayin edilip Mekkeye gitti.

Yllarca Mekke ve Medinede oturdu. Anadoluya dndnde K

tahyada ehzde Bayezidin Saray hocas oldu. Sonra ehzadenin olu
Orhana, hoca tayin edildi. Sruri ehzde hocas olduunda onu ayp
lam, bir de kta yazp gndermitir). Ayn hal bylece kendi bana da
gelmi oluyordu.
Gubari, bu hocalk devresinde ehzadenin ok iltifatn grm, ya
knnda yaam, sohbetlerinde bulunmutur. Sarayda herkesten hrmet
ve sevgi grm, eyhliinin yannda airlii, iyi ahlak ile ok nsbet bir
tesir brakmtr. ehzde ldrldkten sonra Saray dalnca, Gubari de
bir mddet dalarda dolam, nihayet yakalanarak stanbula ge
tirilmitir. Rumeli-hisanda bi- mddet hapsedildi. Nihayet Kanuni S. S
leyman kendisini affedip am kadlna tayin etti(4).

(1)
(2)
(3)
(4)

. T uran, Ayr. Esr. s. 47.

k ., 266 b; Haan ., 147 a.
Haan .. 187 a; Kiinhiil-ahbar, 364 a.
k .. 349 a.

212

ehzade Bayezidin Rumeli muhafzlnda, Edirnede bulunduu

srada kendisini tantarak sarayna intisab eden ireti Mustafa (. 974/
1567), fazla iki mbtelas olduu iin bu mahlas almt. Tahsilini
tamamladktan sonra Edime yaknndaki Haskyde kad olmutu.
ehzade Bayezid Edirneye gelince, kaside ve gazeller sunmak su
retiyle yaknlk peyda etti. Nihayet ehzadenin iltifatn kazanp soh
bet ve iret meclislerine girmee balad. Ayrca musikide de mahirdi.
Sesi ok gzeldi. Bu meziyetleriyle ehzadenin muhitinde en sevdii
adamlarndan oldu. Bayezid, vazifesi sona erip Ktahya sancana d
nnce, reti' ye de Eskiehirde bir kadlk alp, yine yanndan ayr
mad. ehzadenin ona gsterdii yaknl ekemiyenler, retinin
ehzadeyi ikiye ve sefahata altrd yolunda Kanuniye ikayette
bulundular. Bunun zerine Padiahm emriyle kadlktan ve ehzade
muhitinden uzaklatrld(').
reti bir zaman akta kalm, sonra Kanuniye sunduu:

Ol

el gzler bizmle mekr al stndedir

gazeli ile yeniden bir kadlk alabilmi tir(-).

ehzade B ayezidin hocas C afe r Ef.nin olu Muhlis de bu de
virde muhitinde bulunan airlerdendir. ehzadenin ok yakn, muh
lis dostu olduu iin bu mahlas almtr. Muhlis, babasnn l
mnden sonra 20 akelik elebi yvmiresi ile kanaat ederek
K abede oturmutur().

Ktahyadaki edebiyat muhitine dahil airlerden biri de Firaki mah

las ile iirler yazan vaiz Abdurrahman Ef.dir(A). Sahn mderrisliine
kadar ykseldii halde, hocal terkederek, memleketi alan Ktahyaya
dnm ve burada vali olarak bulunan ehzade Bayezide intisab etmitir.
Bir zaman ehzadenin yannda kalm, sonra camilerde vaaz vermekle
megul olup Ktahyada lmtr.
Kasideleri, gazelleri ve ktalar vardr. Vaaz esnasnda birisi sy
lediklerine itiraz etse, hemen filan zamanda bir kfir vadi diye bir
hikyeye giriir, itiraz eden ahs kafirlikle sulard^).

(1) k .. 219 b; A. N. T arlan, iir M ecm u'alarm da Divan iiri. Fas. 2. s. 79.
(2) Ayn. esr. s. 7 9 -8 8 de iir m ecm ualarndaki baz gazelleri neredilm itir.
(3) Hasar ., 227 b; Riyazi, 133 a.
(4) . H. U zunarl, Osmanl Devlet Tekilatndan Saray Tekilat. A nk. 1945. s. 125.
(5) k ., 234 a.

213
ehzade Selim (II):
ehzadeliinde sancak deitirdikten sonra 969/1562de Ktahya
valiliine tayin edilen ehzade Selim, burada 974/1566 ylnda padiah
oluncuya kadar be yl kalmtr. Manisa ve Konyada beraberinde bu
lunan airlerden Cell Bey, Nihani Durak ., Hatemi, Kara Fazl, Hubbi
Hatun, onun damad Vusul, Visali ., Deruni, Gelibolu li Ktahyaya
da ehzade ile birlikte geldiler. Bunlara yeni airler, bu arada San Reyi,
Makasi Mustafa Bey, Seyyid Meami, Nigari mahlasl Nakka Haydar,
Zihni Bali ., Merdiimi ., Tezkire sahibi Ahdi, Cami Bey, Seyyid Haimi
de katlnca ok kalabalk bir airler topluluu meydana geldi. Dostlarna
ve hizmetinde bulunanlara vefas ile tannan ehzade Selim, Padiah ol
duktan sonra da yllaca yannda bulundurduu bu airlerden ounu s
tanbula gtrm, bir ksmn saraynda alkoymu, dierlerini de yksek
vazifeler vermek suretiyle memnun etmitir.
ehzadeye Ktahyada intisab eden airlerden, Ulvi'nin kardei
Sar R eyi Mustafadan ayrmak iin Sar R e' yi denen Abdl-latif Ef.
(. 988/1580), Rumeli kazaskeri Abdurrahman /.nin mlazimi olmu,
bir mddet mderrislik yaptktan sonra Bursada mderris iken kadla
gemi, bu srada hatta da alarak sls, nesih ve talik yazda usta
hattat olmutur. Ters yaradl sebebiyle kadlkta halk memnun edemiyen Re'yi, tefti edilerek kadlktan azledilmitir('). Sonra ilmiye
mesleinden karak ehzade Selimin blne sipahi oldu. ok bilgili
bir ahst. Yazy ok sratli yazard. Gayet tatl konuurdu. Bu me
ziyetleri sayesinde ehzadenin dikkatini ekerek muhitindeki airler
arasna kart. Fakat fazla ykselmesine mr vefa etmedi. Gen ya
nda ld (2).
Makali, Mustafa Bey (. 997/1589), Aydnda Alacaehirli ve 992/
1584de len Hamamc-zde Mehmed Makali ile hemehri ve ayn ma
halledendi. 970/1563 tarihinde Ktahyaya gelerek, defterdar Durak

.ye intisab etti. Onun yardm ile ehzadeye tantlp 5 ake yevmiye
ile blne girdi. Dier airlere zenip S. Selime kasideler verdi. Fakat
iirleri ehzade tarafndan beenilip, dier airler kadar himayesini
gremedi. Haan . ve Latifinin iirlerini methetmelerine mukabil
Mverrih li manasz iirleri olduunu ve ehzade kapsnda iken ken
t i ) Hasa ., 106 a; M iistakim -zde, Tuhfe-i Hattatin. st. 1928. s. 294.
(2) k ., 284 b; Kiinll-ahbar, 414 b. lmne- bu inih clenmiiir:

C '/C J s (J 1' >'

(988) ( F izi, 4 2 b).

214
diinin S. Selim& sunulacak kasideleri tetkik edip, Durak . vastasiyie
huzura sunmakla vazifeli bulunduunu, Makalinin de manasz bir kaside
verip, daha ilk beytini grr gmez kabul etmediini sylyor(').
Dier Makali ile mahlaslarnn ve memleketlerinin ayn olmas se
bebiyle iirleri birbirine maledilirdi. Bir gn A/;nin meclisinde bir araya
gelmiler, biri hangi beyti sylemise, dieri benimdir diye sahip km,
bu yzden mnakaa etmilerdir(-). Riyazi ve Faizi tezkirelerinde Divan
sahibi olduu sylenirse de bugne kadar ele gememitir. S. Murad III
devrinde ld().
Ktahyada S: Selime intisab eden airlerden bir dieri de Seyyid
Meami B eydir (. 993/1585). Riistem Paanin kethdas Mustafa
Beyin olu idi. Farsadaki derin bilgisi, iir ve inadaki ustal ile me
hur olmutu. Henz ok gen iken Ktahyada S. Selimin defterdar olan
Nihani Durak (T.'ye intisab etmi ve onun vastasiyie ehzade Selime ta
ntlmtr^). ehzade iirini ve sohbetini takdir ettii Meamiye, biraz
da Durak .nin tesiri ile 40-50 bin akelik bir zeamet verdi. ehzadenin
Padiahlnda yanndan ayrlp memleketi ola Konyada inzivaya e
kilerek zeametinin geliri ile iktifa etti. Mevlevi dervii oldu ve burada
ld k
s n az syler, fakat nazire yoluna gitmez. Daima yeni zemin zere
iirler yazard. Sonra ok nazire yaplm;
Boala kise-i kn kse-i umman dkene
Ne gam- dil ne nem-i dide-i giryan dkene
matlal gazel onun icaddr. Tarikata giriden sonra yazd iirler
arifane ve mutasavvfanedir. Gen lneseydi devrinde dier airlerin ok
stnde olurdu^).
G alatt mehur atranc-baz Abdiilkadir ve Nakka Haydar diye an
lan Nigart (. 980/1572), ehzade Selimin himayesini grm ah
siyetlerdendir. nce nakkalkla hret yapm, Galatal olduu iin ge(1)
(2)
(3)
(4)
(5)

Ahdi.. 182 a; Haan .. 238 b; Kiinhu l-ahhar. 419 b.

Knhit'l-ahhar, 420 a.
Riyazi, 135 b; Faizi, 90 a.
Ahdi, 176 a.
Haan ., 232 b; Osnu/h MiirUiilrri. ( ' IJ s. 412: lm ne bu tarih sylenm itir:

<W3)
{Faizi, 89 a; Riyazi, 134 h)
(6) Ahdi, 176 a; Kiih'l-ahhar. 419 a.

215
mirilerle temas sonunda denize kp gemi reislerinden ve usta de
nizcilerden olmutur. Birok deniz seferine itirak etmi, denizde bile
nakkal ve iiri brakmamtr. Bir ara emsi Ahmed Paamn am
beylerbeyiliinde onunla beraber ama gitmi ve oradan Mekkeye gidip
hac olmutur.
ehzade Selim Ktahyada iken bir mddet yannda kalm, eitli
kabiliyetleri sebebiyle ehzade katmda ok makbul tutulmutur('). Sonra
padiahlnda da ayn itibar grd.

Devrinde nak, iiri ve satran oyunundaki ustal ile tannmt.

Satran zerinde baz risaleleri vardr. Galatadaki evi airlerin ve sa
natkarlarn toplant yeri idi. Sonra Eybde bir yer edinmi ve tertipledii
iret meclislerine zamannn airlerini toplamtr, kaps herkese ak c
mert bn kimse idi. Zamannda pek ok air ihsanm grm himayesine
nail olmutur. Deniz seferlerinde edindii bilgilerle Drer-i Derya adnda
bir eser yazmtr(2).
ehzade S. Selimm saray hizmetlilerinden Zihni, Bali . gen
liinde ehzade sarayna intisab ederek, blnde vazifeli iken iltifatn
kazanarak mutfak emini olmutur. Bu srada kaside ve gazelleri ile de
ehzadenin takdirini kazanmt. .ehzade padiah olunca Zihninin itibar
devam etmi, arpa eminliine tayin edilmitir. Soma Diyarbekir ve Kuds
defterdar oldu. 994/1586da Haleb defterdarlndan tekade ayrlarak
evine ekildi.

iirlerinde ince, nazik bir eda vard. Farsa ve muamma zmede

bilgi sahibi idi. Ayrca inas da iyidir(3).
ehzade Selimin saray hizmetlilerinden Merdiimi, Ktahyada eh

zadenin blne sipahi olarak girmi, soma mutfak emini olmutur. iiri
sebebiyle ehzadenin meclislerine girer, dier airler yannda yerini alrd.
Kendisini airlerin ba olarak kabul eder, gzel iirleri olduunu iddia
ederdi. ehzadenin mirahuru olan Nihani Durak ., bir ikdi vakti yar
sarho haemden knca Merdni bir kta syleyip sunmu ve iirini be
enen Durak .den bir ipek elbise hediye almt(4).
Tezkire sahibi Badadh Ahdi (. 1002/1593)de seyahatle Osmanl
lkesine geldiinde ehzade S. Selim tarafndan takdir edilip, himaye
(1)
(2)
(3)
(4)

Hasa ., 254 a; Ak ., 173 a.

Ahdi, 188 b; Ak ., 173 b.
Ahdi, 94 b; Haan ., 104 b.
Hasa 229 a; Kiinhu l-ahhar, 419 a.

216
edilmi airlerden biridir. Badadda air emsinin olu olup, tahsilini
memleketinde yapm, babas ve amcasnn da tesiri ile iire heves ederek
airlerle mnasebet kurmu ve bilgisini arttrmak, Anadolu airlerini ta
nmak maksadyla 960/1553de Husrev ismindeki bir air dostu ile Badaddan yola karak, Anadoluya gelmitir. Yolda urad yerlerde a
irlerle tanm, hayat hikayelerini sorup renerek iirlerinden rnekler
almtr. Dostunun yolda lm zerine yalnzca stanbula gelen Ahdi,
ehrin bykl ve gzellii karsnda hayran kalm, stanbul lim ve
airleri ile tanarak iir zerinde mnakaalar, konumalar yaparak, bir
mddet stanbulda kalmtr. Sonra Edirneye geen Ahdi, buradaki air
muhitlerine de girmi, iirler toplam ve nihayet Ktahyada ehzade
Selimm sarayua intisab ederek ondan izzet ve ikram grmtr. 971/
1564de memleketi olan Badada dnm ve on bir yl sren seyahati s
rasnda toplad malzemeyi Glen-i u ara adn verdii ve ismi (
. 971) telif taihini veren tezkiresini yazm ve Ktahyada
iken ehzade Selimden grd yaknlk ve ald ihsanlara kar eserini
ona ithaf etmitir.
Tezkiresi, Sehi Bey (yazl 845/1538), Latifi (yazl 953/1546)den
sonra Osmanl airlerinden bahseden nc eserdir. airlerin ksaca ha
yat ve ahsiyetlerinden bahsederek iirlerinden bir iki rnek vermitir.
Muhtelif yazma nshalannda('), 314-374 air hakknda bilgi verilmitir.
En zengin nshas Fatih Millet Ktphanesindeki (Ali Emiri, Tarih 774)
nshadr(:).
Ktahyada ehzade saraynda meydana gelen iir ve kltr muhitine
giren ahsiyetlerden biri de Cami Beydir. Sarayndaki hizmetlilerinden
bili idi. ehzadenin iki meclislerinde, iir ve musiki toplantlarnda bu
lunurdu. Sonradan saltanat zamannda da stanbulda saraynda bu
lunmu, doancba olarak almtr. Aslnda beenilir bir iiri yoktu.
Basit ve sade szlerle iirler sylemi bir airdi(3).

(1) Giilen-i u'ara nm stanbul K tphanelerindeki nshalar iin bk. stanbul K

tphaneleri Tarih-Corafya Yazmalar Kataloklar. st. 1947 s. 575. A yrca T opkap
Saray K tphanelerindeki nshalar iin bk. F. E. K aatay, Topkap Saray Mzesi
Ktphanesi Trke Yazmalar Katalou s. 400.
(2) A hdi tezkiresindeki airlerin listesi iin bk. e rif ztrk, stanbul Ktphanelerinde
bulunan Osmanl u ara Tezkireleri. E debiyat F akltesi M ezuniyet Tezi, 1944. T r
kiyat E nstits. T. 197.
(3) Kiinhiil-ahbar, 411 b; Ahdi, 72 b.

217
Bursal Seyyid Hasimi (. 1037/1628) de Ktahyadaki edeb muhite
dahil olan airlerdendir. Peygamber slalesinden geldii iin bu mahlas
alan Haimi Mehmedin babas ehzadenin hizmetinde idi. ehzade
Selini'in kardei Bayezid\e yapt sava srasnda lmd. Haimi bu
vesile ile ehzadenin yaknnda bym ve onun dikkatini ekerek nusahiblerinden olmutur('). ehzadenin padiahlnda mderrislik ve ka
dlk etti. Asl hretini S. Murad III devrinde yapmtr. Bu Padiaha,
sonra S. Mehmed III ve S. Ahmed / e kasideler ve tarihler sylemi, dev
rinde hemen her hadiseye bir tarih drmtr. Trk Edebiyatnda bil
hassa tarih drmekte stad sayl(2).

(1) Latifi, 121 b; Kiinhu l-ahbar, 196 b.

(2) D ivan nshalar iin bk. stanbul Ktphanelerindeki Yazma Divanlar Kat. C. II, s.
246.

218
B.

VL Y ETLERD E

2. Paa ve Beylerin K onaklar

stanbulda Padiah Saraynn yannda sadrzam, eyhlislm,
vezir, defterdar, nianc gibi yksek devlet memurlarnn saray ve ko
naklar, devirlerinde yetien airlerin sndklar ve korunduklar yerler
olmutu. Bunlara karlk, stanbuldan uzakta yaamak zorunda olan
airleri de Sancak merkezlerinde ehzadelerin Saraylar toplamtr.
Fakat geni mparatorluun byk kltr merkezlerinden uzakta yayan airleri, snacak bir yer bulmakta glk ekmilerdir. Bunlarn
da koruyucular sancak beyliklerine km vali paalar, stanbuldan
srlm vezirler, snrlar korumakla grevli beyleri veya her
vilyette, hali, vakti yerinde olan defterdar, muhasebeci gibi nisbeten
kk memurlar olmutur.
Bunlar belirli merkezler etrafnda toplyamyoruz. Edebiyattan anlyan, iirden holanan, bazen kendileri de iirle megul olan bu ahslar,
bulunduklar yerlerde, kendi aplarna gre edebiyatn destekleyicisi, a
irlerin koruyucusu olmulardr. Daha nceki blmlerde, yksek devlet
memurlarnn stanbuldan uzakta bulunduklar sralarda, airlerle olan
mnasebetlerine yeri geldike temas edilmiti. Bunlar dnda,
vilyetlerde airlerle ilgilenen, onlar konaklarnda arlayan veya resmi
bir vazife ile yanlarnda alkoyan ahslar ylece sralyabiliriz:
nce, Fatih S. Mehmed devrinin byk airi Ahmed P aamn Bursadaki
mtevellilii ve sancak beylii srasnda airlerle ilgilendiini gryoruz.
A h m ed P a a, F atih in gazabn ekip, idamdan zorla kurtularak
Bursaya srld zaman, devrinin byk airi olarak, Bursa airlerinin
stad ve ayn zamanda koruyucusu olmutur. Etafmda kk apta bir
air topluluu meydana getirmitir. Kn Bursadaki vali konanda,
yazn Uludadaki evinde dostlarn ve airleri toplard('). Meclislerinde
iirler okunur, iir ve edebiyat zerinde sohbetler yaplrd. N eca ti B e y in
Kastamonudan bir kervann getirdii dne d n e gazeli Bursada ilk
defa A hm ed P a a m n meclisinde okunmu ve takdir edilmitir. N e
c a tinin b y le c e ismi ilk defa duyuluyordu. lk hretini de bu gazeliyle
yapmtr(2).

(1) k ., 42 b.
(2) Haan ., Tezkire, K prl Ktb. Asm Bey 386. 385 a.

219
A hm ed P a a ' nin etrafndaki airler arasnda B ursal H ariri, Resm i ve
eyhiyi gryoruz. htimal Bursa airlerinden A hm ed P a a nin ala

kaland daha bakalar da vard. Ancak, bunlar hakknda hi bir bilgi

mevcut deildir.
Az-ok bilgi sahibi olduumuz H a riri, Bursada ibriim ve ipekli
kuma satmakla geinen bir airdi. Bu sebepten H ariri mahlasn almtr.
Ahm ed P aa Bursaya gelince, ona intisab etmi ve meclislerine devam
etmee balamtr. Daima yannda ve sohbetinde idi. Ayn muhite giren
airlerden R esm i ile iyi dost idiler(').
H a riri nin iirlerinde fazla bir gzellik yoktur. Btn tezkieciler bu
hususta ayn fikirdedirler. Yalnz k ., devrinde beenilen bu beytini
tezkiresine almtr:

Ey muradm aksine devr eyleyen ke-ev felek

imdi neylersiin ki gnlm n-murad olmak diler(2)
A hm ed P a a ya intisab eden airlerden R em zi de bezzazd. H ariri ile
birlikte A hm ed P a a nm konana devam ederdi. Bu iki air, Paay sr
gn hayatnda yalnz brakmamlardr. R esm i, ekseriya A hm ed P a ra nin
gazellerine nazireler sylemi, tahmisler yapmtr('). iirde hiciv ve he
zele de meyli vard. Byklerden birine manzum bir arz- hal vermi,
caize beklerken sadece takdir edilince kzp hicvetmitir^).

Bursada airlerin topland bir akrc dkkan olan eyhi de

Ahm ed Paa meclislerine devam eden airlerdendi. H ariri, Resm i ve
eyhi, iyi anlarlar, gerek dkkanlarnda ve gerek A hm ed P a a nin m ec
lislerinde biribirlerinden ayrlmazlard^). Bu airin de fazla bir tah
silleri olmad halde airlerle daima beraber bulunarak ve A h m ed P aa
ile temas ederek kendilerini yetitirdikleri ve bylece iir syledikleri an
lalyor.
K anuni S. Sleyman devrinde de baz devlet memurlarnn airlerle
ilgilendiklerini gryoruz. Bunlardan Hama sancak beyi C a f e r P aa
C ell B e y in yetimesinde ve ykselmesinde mhim bir rol oynamtr.
C e l l B ey, Arabistanda dolarken o srada H am ada sancak beyi olan

11) Kimhii' l-ahbar. 149 a.

(2) k .. 107 b.
(3) Sehi Bey, 78 a; Latifi, 58 a.
(4) Kiinhiil-ahbar, 149 b.
(5) k ., 315 a; Haan ., 143 a.

220
C a f e r P a a 'm n dikkatini ekmi ve onun himayesine girmitir. Mec
lislerine kabul etmi, sonra ok takdir ettii C el l B e y e kzn vererek,
damat edinmi ve bundan sonra yanndan ayrmamtr. Paa, ehzade
S elim e lala tayin edilince C el l B e y i de beraberinde getirdi. Bundan
sonra C el l B e y 'm talii alm ve ehzadeye intisab ederek lmne
kadar musahibi ve nedimi olarak yannda kalmtr (').

Badat beylerbeyi Sleyman bey de airlerle ilgilenen bir ahst. K a

nuni S. Sleym an 941/1535de Badad zaptettikten sonra dnerken S
leym an B eyi beylerbeyi olarak tayin etmiti. K udsi, Beyin divan ktibi
olarak yannda kald. Badada yerleerek burada oturdu. Kendisini ta
nyan ve dostluk kuran Ahdi, Tezkiresinde hayli medhini yapmtr(J).
Kars defterdar K a ra H oca isimli ahs da M an astrl a ir Sam i, H iisa m ed d in i uzun zaman yannda barndrmtr. stanbulda tahsilini bi
tirdikten sonra i arayan Sami, Karsa defterdar tayin edilen K a ra H oca
ile tanarak, ona intisab etmi ve beraberinde Karsa gitmitir. Bir zaman
onun yanmda kalm, hamisi, Kzlba enginde ehit olunca 960/1553
Nahcvan fethinde H zr P a a nm himayesine snmtr. Sonra K a
nuniye kap kethdas tayin edilen Sam i, hkmdarn baz seferlerinde
de bulunmutur(3).
K anuni S. Sleym an devri sonlarnda Salih P a a mn olu M ehm ed
P a a da airlerle mnasebeti olan ahslardandr. K a ra m a n l Iza riy Glabi M ehm ed P aa nin divan ktipliinden ayrldktan sonra, o hi

mayesine alm, yanmda divan katibi olarak altrmtr. Lahsa Paas

iken zari, daima Paann meclislerinde, beraberinde idi. Hatt ok g
zeldi. Her nevi yazy kolaylkla yazard. Gzel iirleri de vardrf4).
K anuni S. Sleym an devri vezirlerinden skender P a a nin olu D e r
vi B ey (. 998/1590), muhtelif sancak beyliklerinde bulunmu, airlii ve

musikiipasl da olan bir ahst. Bu sebeble etrafnda air ve mu

sikiinaslar toplamtr. Bilhassa B adadl Zihni ve stanbullu A h m ed
.yi yayndan ayrmazd. Nereye gitse bu iki airi de beraber gtrrd.
Yllarca onun himayesinde kalmlardr. Kuds beylerbeyi olunca A h m ed
. ve Zihni yine yannda idiler. A h m ed ., Kudsde iken lm, Zihni,
daha sonralar da yanndan ayrlmamtr(5).
(1 ) k ., 7 8 a; Kiinhiil-ahbar, I ] 1 b; Riyazi, 4 7 a.
(2) Ahdi, 165 a.

(3) Ahdi, l l a .
(4 ) Ahdi, 147 b.
(5) Aldi, 38 b; Ali E m iri, Tezkire-i uara-y rnid. st. 1327. s. 324.

221
H seyin-zde A hm ed ., (. 970/1563), hsn-i hatt ve musikisi de
olan bir airdi. ok iyi Arapa ve Farsas vard. Farsa ve trke iirler
yazmtr. Devrinde bilhassa musikisi ile mehurdu. Gzel besteler yapar
ve okurdu(').
N ecef-zde Zihni de musikide usta idi. yi kemene alar, besteler ya
pard. Trke ve farsa iirler yazmtr. Muammalar da vardr. Yazs da
gzeldi(2). E srar D e d e ye, gre bir zaman Konyada kalp mevlevi ol
mutur. Badadda ld(3).

Osmanl mparatorluunda u beyleri olan M ih al-ou llan , Turhanh

ve Yahyal B eyleri de, bir taraftan Devletin snr bekileri olarak vazife
grrken, dier taraftan lim ve airleri korumakla da tannmlardr. stanbuldan ok uzakta yayan airleri himayelerine alarak, meclislerine
kabul ederek, onlar fak- u zaruretten kurtarmlardr.
Bunlar iinde bilhassa, M ih al-o u lla rn d an Plevne kolunu temsil
eden G a zi AH B ey (. 906/1500) ve olu M eh m ed B e y ler F atih S. M eh
m e d den Yavuz S. Selim devrine kadar M acaristan ilerinde dehet
saan aknc beylerinden idiler. airlerle mnasebetleri vard. Ede
biyattan, iirden ve airlerle sohbet etmekten holanrlard. A li B e y in
dier olu A hm ed B ey de airdi(4). Konaklar airler iin barnak va
zifesi grmtr.
Bu beylerin etrafnda topladklar airlerden birka hakknda ol
duka bilgimiz vardr. Szi ., H ayreti, M uam m ay, N ihali C a fer ., Mihalolu A li ve M eh m ed 6 eylerin himayelerinde kalan airlerdendir.
Bunlardan P ritin eli Suzi-i nakbendi, uzun zaman dervilikle se
yahat ederek, kendisini koruyacak bir kimse aram, nihayet, M ihaloullarna snmtr. G azi A li B e y in meclislerine giren, Beyin sevgisini
ve takdirini kazanan Suzi(s), A li B e y in 890/1485 ylnda Budana yap
t seferlerin bir ksmma da katlmtr. Sonradan bu cenkleri 18 bin
beytlik G aza va t-n m e sinde nazmetmitir(6).
(1) Ahdi, 56 b; H asa , 37 b; R iyazi, 21 b.
(2) Ahdi, 94 b; H asa ., Z ihninin skender P a a nin dier olu Ahm ed P a a 'ya intisab
olduunu sylem itir (105 b).
(3) E srar D ede, T ezkire-i uara-y M evliviyye. Sl. Ktb. H let Ef. ilavesi 109. 44 b.
(4) T. G kbilgin, M ihal-ou llan m ad. slm A ns. s. 289.
(5) k ., 202 b; Sehi Bey, 85 b; H aan ., 132 a.
(6) T. G kbilgin, slm Ans. M ihal-ou llan mad. s. 288; Bu eser hakknda daha fazla
bilgi iin bk. A. S. L evend, G azavat-m eler ve M ihal-olu A li B eyin G azavatnmesi. Ank. 1956.

222
A li B e y in 906/1500 ylnda lmnden sonra S uz i, olu M ehm ed
B e y i sancak beyliinde de yannda bulunmutur.
S in e- k m kardei H ayreti (. 941/1535) de H a ya li B e y in, hem
ehrisini medhedeyim derken sarfettii baz szler sebebiyle brahim
P a a nm verdii ehemmiyetsiz bir timar beenmiyerek stanbuldan ay
rld zaman bu beylerin yanma snmtr('). M ihal-olu M eh m ed Bey,
H a z e tinin meclislerine dahil olmasn, sohbetlerinde bulunmasn ken
disine eref sayard. Hayreti, yllarca, vilyetten vilyete dolaarak M ihalolu ve dier u beylerinin yanlarnda kald. Hayatnn sonlarmda gzleri
krlerinin yanlarnda kald. Hayatnn sonlarmda gzleri kr olunca yine
bu beyler sayesinde geim sknts ekmedi(:).
M ih l-olu M ehm ed B e y e intisab eden airlerden biri de N ihali
C a f e r .dir (. 949/1542). stanbulda tahsilini bitirdikten sonra m
derris olmu, Plevnede M ihal-olu M ehm ed B e y in yaptrd medresede

mderrislik etmitir. Bu vazifede iken Beyin musahiblerinden oldu. Av

elencelerinde, meclislerinde, sohbetlerinde yanndan ayrlmaz, ok itibar
edilirdi. Bir zaman sonra mderrislikten uzaklatuldmda stanbula
geldi. Galata kadlna kadar ykseldii halde, dilini tutamad iin bu
rada da rahat edemedi. Buradan da azledildi.
N ih ali ok_iki itii iin, bir ara imesi yasaklanmt. O sralarda
M ehm ed B e y in de dman memleketine akn yapmamas emredildii
iin, N ihali, bu iki hadiseyi birletirerek M ihal - olu n a, ucda sancak

verip u ileme deyu yasak etmek, bana Galatay verp arap ime de
mee benzer demitir(3).
Bir ara stanbulda Yavuz S. S elim e, bir m uamma risalesi sunarak
takdirini kazanan ve meclisine kabul edilen Mu am m a y A li de M ihalli,
Turhanl ve Yahyal B eylerinin bir zaman himayelerinde kalm a
irlerdendir. Btn hayatn seyahat ederek geirir, Rum elide kadlarn,
Beylerin yannda misafir olurdu. Bir yerde uzun zaman oturmazd. k
., kendisine Edime kads D ervi \nin evinde satran oynarken rast
lamtr. O srada D e n i .nin misafiri idi. iir ve m uamma zerinde
grmlerdir^).

(1) Riyazi, 59 b.
(2) Ahdi, 76 a; k ., 113 a.
(3) k ., 176 a; Haan ., 257 a; k .den naklen A . S. L evend, Gazavat-meler ve
Mihal-olu A li Beyin Gazavat-nmesi, s. 196.
(4) k ., 155 a; Hasa ., 236 a.

223
U beylerbeyi Kk B ali P aam n olu Yahyal beylerinden M eh
m ed B ey, hem cesareti ve hem cmertlii ile mehur olmu bir ahst.
Kapsnda besledii ve himaye ettii adamlar vard. Bunlardan ou a
irdi. Kendisi de air olduu ve bir divan tertib edecek kadar iir yazd
iin bilhassa air ve ediplere meyli vard. Onlar yannda alkoymaktan,
meclislerine kabul etmekten, sohbetlerinde bulundurmaktan zevk alrd..
Cmertliinden sutndaki elbisesine kadar nesi varsa fakirlere verdii ve
elbisesiz kald zaman terziler yeni elbise dikinceye kadar konandan
dar kamad rivayet edilir(').
D ahhak namyla anlan brahim Tului de bu beylerin yardmlarn
grmtr. stanbul kads H aan .den tahsilini tamamladktan sonra,
kk bir kadlk alp Rumeliye gitmi, Arnavutlukta u beylerinden
U zgur-ol' na intisab etmitir. Bir mddet bu beyin himayesinde yayan
Tului, derbeder, ayya bir kimseydi. H aan .in Tezkiresinde rivayet
ettiine gre Gece gndz sabunla, misk ve anberle ykanp, oulsa yine
pislii temizlenmezdi. O havalide bir suda boularak ld. stanbulda
tahsil sralarnda k .nin arkadayd(2).

(1) Haan ., 412 b; Kiinhii' l-ahbar, 420 a.

(2) Haan ., 226 a; k ., 115 b.

II. BOLUM

D V A N E D E B Y A T I N D A E D E B M U H T L E R F.15

ARLERN TOPLANTI
YERLER
1. uar Meclisleri
2. Dkknlar
3. Meyhaneler

229
1. uar Meclisleri
Padiah saraynda veya vilyetlerde ehzadelerin saraylarnda, et
raflarnda birer muhit edinmi devlet byklerinin konaklarnda tertib
edilen ve airlerin de hazr bulunduu iki ve iir meclislerinin yannda
airlerin de kendi aralarnda toplantlar olurdu. Buralarda biribirleri ile
tanrlar, iirlerini okurlar, mnakaasn yaparlard. Bu toplantlarn ek
seri ikili olurdu. Hem iilir, hem sohbet edilirdi. Bu eit air top
lantlara hakknda daha ziyade k e le b i, H aan elebi ve B aladl
A hdi'm n tezkirelerinde malmat bulmak kabildir. k elebi ve Ahdi,
devirlerinde edebiyatla ha-neir olmu ahslardr. airlerin pek ou
ile dostluklar kurmulardr. Toplantlarna itirak etmiler, bu arada eser
leri iin bilgi toplamlardr. H aan eleb i de babas vastasyla pek ok
air tanmtr.
airlerin kendi aralarnda yaptklar bu toplantlar, ya dost bir ka a
irin bir araya gelmesi, oturup konumalar, veya muhtelif zamanlarda ter
tib edilen daha kalabalk air toplantlar eklinde grlyor. Bu top
lantlar, ya hali vakti yerinde, edebiyatla ilgilenen bir ahsn evinde olur,
veya airler kendi evlerine dostlarn arrlard.
Bu eit uar meclislerinin yapld evlerden biri, N ecati B e y in
Vefadaki evidir('). Sehi B ey, N eca ti Sunisi, N akka H aydar, musikiinas
vur, damad A nim i-V eled-zde gibi N eca ti Bejin yetitirmesi ve yakn
olan airler zaten etrafndan ayrlmazlard. Bunlarn yannda baka airler
de davet edilir, Vefadaki evde olduka geni air toplantlar olurdu.
Bunun dnda da stanbulda N e c a ti B e y in katld air top
lantlar olmutur. 910/1504 ylnda M anisada eh zade M ah m u d'& ni
anc tayin edildiinde, Edirnede bulunan S. B a y e zid t bir kaside
sunup, mahali merkezine giderken stanbulda tertib edilen bir air top
lantsna tayin edilmiti. Burada M esih i, Sun i, R evan i, Ferruhu, Vhi
ve k e le b i de bulunuyordu. k e le b inin anlattna gre, kendisi
iirlerini okurken, meclise Fatih camii mezzinlerinden H a lla Z ati gel
mi, orada bulunanlar, N e c a tinin tanmad bu ahs latife olsun diye
methetmilerdir. N e c a ti B ey, "Zati dururken ikinci bir Z ati olmak iin
ok kuvvet lazm demi ve iirlerini dinlemek istemitir. H alla Zati, iir
okuna balaynca vaziyeti anhyarak, kzm ve bre kstah edebsiz, bu

(I) F. A. Tascl, slm A ns. N ecati Bey m ad. s. 155.

230
sermaye ile Z a ti nin karsna kp boy lmek ne haddine diye azar
layarak Z a tiyi meclisten kovmutur(').
Tezkireci Latifi de N ecatinin katld bir meclisin hikyesini orada

bulunan airlerin birinden naklen anlatmtr: Mecliste iirler okunur sohbet

edilirken, bir ara, Ahm ed P a a nm m yoksa N ecati B e y Y bir daha byk
air olduu hakknda mnakaa edilir. O srada meclise Bakan de gelir.
Sohbet konusunu ona da anlatrlar. N ecati bu beyti syler:
Nectnn dirisinden ls Almedn yedir
Ki s gklere asa yine dem urur Ahmedden
Latifi, N ecatinin el yazsyla da grdn syledii bu beyit, adnn

Nuh olduunu syliyenlerin yanldklarn sbat iin vermiti(2).

M uslihddin H alife-zde H ayati M ehm ed e le b i nin evi de stanbulda airlerin toplant yeri idi. air M em ati A li e le b inin kardei
olan H ayati, am ve Halebe gidip, hayli para ile dnm ve Eybde

evler,
kurar,
Sonra
esi

baheler yaptrmt. Kn evinde, yazn bahesinde meclisler

buraya airleri de davet ederdi. Bu meclisler daima ikili olurdu.
bu zevk ve safa hayatndan vaz geip mevlevi olmu ve evini, bahsatarak M sra gitmitir^1).

Meclislerinde airleri ve limleri toplayan ahslardan biri de Fenrizde M uhyiddin Ef. (. 954/1547) idi. H adm A li P a a tarafndan ye
titirilmi, kadlklarda bulunmu ve nihayet eyhlislm olmutur. Haf
tada iki defa bahesinde limler ve airleri toplar, onlar arlar, soh
betlerde bulunur, iirlerini dinlerdi. Tabii bu meclislerde iki bulunmazd.
M uhyiddin Ef., son derece dindar bir ahst. Toplantlarda evke gelip,
kendisi de bir iir syleyecek olsa, derhal kalkar, abdest alr, azm gl
suyu ile ykard(4).
5. M u rad li. devrinde, 994/1586da airler aralarnda byk bir top
lant tertib etmilerdi. Sohbetlerine devlet byklerini de ardlar. Her
halde zarurette olan arkadalarma bir yardm temin edebilmek iin ya
plan bu toplantnm nerede yapld ve kimlerin katld hakknda kay
naklarda bir malumat verilmiyor, yalnz devrin byklerinden N ianc
M eh m ed P a a mn bu toplant ile ilgili hikyesini biliyoruz. Paa, davete

(1)
(2)
(3)
(4)

k ., 341 a.
Latifi, 107 b.
k .. 112 b; Haan ., 86 a.
Latifi, 102 b.

231
itirak edememi, armaya gelenin eline bir sikke vermi, krmz bir
kda da u beyti yazp, iine 19 sikke koymutur:
Kd ag idi veli caizesi grdi ki az
Kzarup erm ile der dilde niyaz elde piyaz
Kdn iinden 19 sikke ktn gren airler phelenerek, beyti
de okumular ve Paanm ne demek istediini anlamlardr. Bunun ze
rine getirenin elinden o bir sikkeyi de almlardr(').
k eleb i, T ezkiresinde airlerin biribirleriyle olan m
nasebetlerine dair olduka geni tafsilat vermitir. Bu meclislerde i
irlerin okunduu, sohbet edildii, bazen de airler arasnda anlamazlklaru kp hicivlerin sylendii anlatlmtr. k e le b iim
pek ok airle dostluu vard. Bu sebeple, hayatlarn, hikyelerini, ma
ceralarn ok iyi bilirdi. C e l l B ey, H a ya li B ey, R ahm i, Sihri, iyda,
G a rib i M eh m ed ok iyi dostlar idiler. Bunlarda C e l l B ey, daha gen
liinden, tahsilden arkada idi. air toplantlarnda, mayhanelerde
daima beraber bulunurlard. stanbulda uzakta iken de dostluklar mek
tuplamak suretiyle devam etmitir. C e l l B ey, K tahyada ehzade
S elim in yannda iken k e le b iye yazd mektupta, T ezkiresine
koymas iin iirlerin gndermitir.(2)
k elebinin H ayali B ey' le de dostluu vard. H ayali Bey, kimseyle
pek konumaz, yalnz hemehrileri H ayreti ve Usuliyle buluur sohbet ederdi(r). 942/1535 ylnda Badad seferinden dndkten sonra k elebi ile
yakn dost olmulardr. Onun rivayetine gre, ne zaman Stlcedeki bah
esine gitse, Sahn mderrisi olan k eleb iy e urar, derste ise bekler,
sonra beraber alr gtrrd. Bu dostluk stanbulda yirmi yl srm, dostlar
meclisinde, mehtab seyrinde hep beraber bulunmulardr. Bir snnet d
nnde airler toplanmken, H ayali Bey, durmadan kendisine sz atp sa
taan D urak B aliy e bir beyt sylemi, sonra k elebiden beyti tanzir et
mesini istemitir. O da bir beyt syliyerek okumutur(4).
N akka B a li-za d e R ahm i (. 975/1568) ile k elebi, hem hem
ehri, hem de ok iyi dost idiler. stanbulda olduklar zaman daima be
raber bulunur, dost meclislerine, iir toplantlarna beraber giderlerdi^).
(1) R iyazi, 138 a.
(2) k ., 78 a.
(3) k ., 334 a.
(4) b k. k .. 334 b.
(5) k ., 285 b.

232
Sihri M ehm ed de k eleb i nin dostlarndan biriydi, stanbulda
iken beraber olurlard. Birn defasnda S ih riy i slm B e y in evine iki
meclisine armak iin k eleb i manzum bir mektup yazm, fakat o
srada zaten sarho olan Sihri, yine manzum bir cevap vererek zr beyan
etmitir(').
k e le b inin eyda ile dostluu yirmi yldan fazla srmtr.

Bunun on be yln iyi ve kt zamanlarnda, elencelerde, sohbetlerde

daima beraber geirmilerdir. k elebi, Rumelide kadlklarda do
larken yine beraber idiler. Bu sebeple k e le b i eydas diye anlmtr(2).
A k elebi, Busa kads bulunduu zamanlar, G a rib i M ehm ed (.

954/1547), Konya mevlevihanesinde kaldktan sonra Bursaya gelmi, bir

zaman A k elebi'rim misafiri olarak evinde kalmtr. Burada kendisi
ile sohbetleri olduu gibi, Bursa airleri ile de tanmtr. Fakat bir yerde
duramad iin, bir mddet soma Bursada ayrlarak tekrar seyahatine
devam etmitir.
k e le b irim katld meclislerden birinde G a ra m M ehm ed de
bulunuyordu. G aram i, musikiinas ve remmaldi. 60 yandan sonra sey-

yidlik iddiasna kalkp, yeil sark sarmaa balamt. Kendi de seyyid

olan k elebi buna alnm ve bu mecliste galiba seyyidliinizi remil
ile rendiniz diye latife ederek G era m yi utandrmt(4).
Bu ahslardan baka k elebi, M em ik-zde R am azan S a y (.
970/1563)(s); A m asyah Sluk Mehmed'y, M esihi; H ekim -zade Subhi)',
Bursal Sni( 8); medrese tahsilinden arkada Tului, D ahhak brahim (9);
ehnam eci r if FethuU ah{w)\ r ifH s e y in {][); A ki, ly a s .(12) ile

(1) k ., 187 a; Kiinhii' t-ay 359 a.

(2) k ., 325 b; Aldi, 122 b; Haan 145 a.
(3) k ., 356 a.
(4) k 353 b; Haan ., 188 b.
(5) k ., 197 b.
(6) k .. 201 b.

)k 269 a.
(8) k ., 274 a.
(9) k ., 115 b.
(10) k ., 206 a.
(11) k .,2 0 7 s.
(12) k ., 221 a.

233
de ok yakndan ve iyi dost idiler. Ayrca devrinde yaad btn airleri
tanrd. Hepsi ile grr, stanbuldan uzakta olduu zamanlarda da m
nasebetlerini muhafaza ederdi.
Devrinin byk limlerinden 'Knal-zde A li E fe n d in in ayn za
manda iirle de meguliyeti olduu iin pek ok lim ve airle mnasebeti
olmutur. Genliinde dostlar ile meclislerde, meyhanelerde buluurdu.
Tahsilini bitirip kad olunca, bu hayat terketti. stanbuldan uzakta ka
dlklarda bulunduu yllarda evinde lim ve airleri toplar, sohbetler ter
tib ederdi. Bu mnasebetlerini olu H aan elebi Tezkiresinde an
latmtr. Babasmm sohbetlerinde bulunduu iin o da pek ok air
tanmtr. H aan elebi, babasnn lmne kadar yanndan ay
rlmamt.
K n a l-z d e A li eleb i genliinde M erh aba E f.nin danimendi ola
rak Edirnede bulunduu sralarda E m ri A li eleb i ve Abdurrahm an
U beydi ile (. 980/1572) dostluk kurmutu. Daima beraber bulunurlard.
E m ir H seyin N iaburi' nin Muamma risalesini biri okur dieri yazard.
Bylece m uamma ilmini renin muammalar yazmlardr. Trk Ede
biyatna muammay getiren bu ahs olmutur. Em ri hret bulduktan
sonra dierleri ikinci planda kaldlar.

Edirnedeki dostlar meclisten bu ahstan U seydi, ok mahcup bir

airdi. Meclislerinde biri bir latife yapsa utancudan kpkrmz olurdu(').
am kadlnda iken evinde tertib ettii meclislere devam etmitir.
Bu meclislere gelen ahslardan G zelce K sm P a a nm katibi olarak
am a gelen ve K asn P a a D e rv ii diye anlan D e rv i D e d e y i tanyoruz.
K n a l-z d e A li Ef. ile dost idiler. htiyarlnda bir gzele k olduunda
A li E f kendisine bir beyt gnderip latife etmitir(2).
A li E f.nin talebesi ve mlazimi T erzi-z de R e y i, tahsilini bitirdikten
sonra da hocastun yanndan ayrlmam, onunla birlikte ama gitmiti.
Burada daima yanmda bulunur, sohbetlerine, meclislerine katlrd^).
H a tib -za d e B ekay de (. 1000/1592). am da M ustafa P a a mevlevihanesinde mesnevi-han olarak bulunurken A li E f nin sohbetlerine i
tirak eden airlerdendi. Bu arada H aan elebi ile tanm ve dostluk
kurmutur(4).
(1) Haan
(2) Hasar
(3) Haan
(4) Haan

.,
.,
.,
.,

156 b; Khiil-ahbar 359 a.

144 b.
105 b.
59 a.

234
G elibolu /f nin de M ustafa P aa' nn katibi olarak ama gittiinde
burada K n al-zde A li E f ile mnasebeti olmutur. li, H aan eleb iye
Tezkiresine koymas iin baz iirlerini ve eserlerinin bir listesini gndermitirC).
H aan elebi, ehnam eci r if Fethullah e le b iyi de babasnn mec
lislerinde tanmtr. r if in garip icatlar vard. K n al-zde A li elebi, s
tanbul kads olduunda yine lim ve airleri, dostlarn evinde toplard.
Bu toplantlardan birinde r if in getirdii bir gzel tasviri grmtr.
Kendi icad olan bu tasvirin her uzvuna rif, kendisinin veya ba
kalarndan ald mnasib birer beyt yazmt(:).
G elibolu li de uara meclislerine katlan airlerden idi. Daha tah
silde iken iirle megul olurdu. Srr, sa (. 993/1585) ile genliklerinde
beraber gazeller sylerlerdi. Baki, Rm tz, Ruhi, S rri ve A li meclislerde
birleir, bir taraftan gizlice ierken, ayn zamanda iirler syler, iir ze
rinde sohbet ederlerdi. Kendisinin anlattna gre bu airlerle bir m ec
liste toplandklarnda S rririm bir m a t l a ) tenkide uraynca, onun cevap
vermekte glk ektiini grnce, mdafaa iin bu beytte B a k iye bir
engel vardr demitir. O sralarda B a k inn bir gazelindeki sandal yak
tlar szn airler tenkid etmilerdi. li cevap verirken bunu kas
tetmitir^').
linin daha sonralar airlerle mnasebeti daha ziyade kendi evinde
tertibledii sohbetlerde olmutur. airlerle meclisler kurduunu, soh
betlerine davet ettikleri dostlan arasnda pek air bulunduunu kendi ifa
desinden anlyoruz. Bu ahslardan biri, S eh abinin kardei B id a r (.
968/1561) idi. Tahsili olmad halde gzel iirler yazan B idar, A li ile
yakn mnasebeti olan airlerdendir. Meclislerine gelen airler iinde en
fazla onu beendii anlalyor(4).
B elii de, li ile ilgisi olan airlerdendi. Yenieri iken ayrlm, sonra
tasavvufa meylederek tarikata girmiti. liy i ziyaretlerinden birinde ge
tirdii bir gazeli ok beenilmitir(5).

ki hemehri ve ayn mahlasl air, li nin ehzade Selim hizmetinde

iken beraber bulunduu M a k a li M u sta fa B ey (. 997/1589) ile
(1) Haan 228 a.
(2) Hasa ., 128 a.
(3) Kiinhil-ahbar . 4 1 4 b.
(4) Kiinhii'l-ahbar, 351 b.
(5) Kiinhii l-ahbar, 351 a.

235
H am am c-zde M akali M ehm ed (. 992/1584), ayn zamanda ayn ma
halleden iki air idiler. linm meclislerine devam ederlerdi. Mahlaslar

ve memleketlerinin bir olmas yznden kendileri ve iirlerini biribirine

kartrlrd. Bu yzden geinemezlerdi. Bir gn ikisinin de hazr bu
lunduu bir sohbet esnasnda biri hangi beyti sylemise, dieri benimdir
diye atlp kendisinin olduunu iddia etmiti. Bu yzde aralarnda m
nakaa etmilerdir(1).
Bu uara meclislerinden Ahdi de ska bahsetmitir. Ahdi, memleketi
olan Badaddan karak hayli seyahat etmi, Edime ve stanbulda uzun
zaman kalm, gezdii yerlerde airlerle tanm, dostluklar kurmu ve top
lantlarna katlmt. Buralarda airlerden iirlerin toplam ve on bir yl
sren bu aratrmasmdan sonra memleketine dndnde toplad mal
zemeyi birletirerek Giilen-i uara adl tezkiresini yazmt. A hdinin Ana
doluda dolat ve Edime ve stanbulda kald sralarda pek ok airle ta
np dostluklar kurduunu gryoruz. Badada dndkten sonra da btn
air toplantlarna itirak etmi, Badad airlerini de tanmtr.
Edirnede iken tant H atem i brahim B e y le (. 1005/1596), dost
luklar sonra stanbulda da devam etmitir. Edirne uaras ile yaplan
sohbetlerde daima beraber bulunurlard^)
A hdi, E dirn eli air Em ri ile de Edirnede bulunduu yllarda ta
nmtr. Burada yazd bir gazeline nazire sylemi, sonra dostluklara
stanbulda da devam etmitir^).
A b d inin Edirnede tand airlerden biri de R iyazi idi. R za y inin
evi airlerin smd bir yerdi. Evinde airleri toplar, hem onlar korur,
hem de sohbetlerinden zevk alud. Ahdi de R za yiden ok yaknlk ve in
saniyet grmt(4).
zari, P ir M ehm ed (. 996/1508) de A h d inin Edirnede ok iyi dost
olduu airlerdendir. Edirne airleri de zaten A h d iy i ok iyi kar
lamlar, aralarna almlardr. A h d inin de bundan memnuniyetle bah
settiini gryoruz. Onun zari ile dostluu Badada dnnceye kadar
devam etmitir. stanbulda da meclislere beraber katlrlard. Ahdi,
za rinin baz gazellerine de nazireler yapmtr(5).
(1)
(2)
(3)
(4)
(5)

Kiih'l-ahbar, 419 b.

Ahdi, 83 b.
Ahdi, 49 b.
Ahdi. 32 a.
Ahdi, 140 a.

236
A hdi, Edime yolunda orluda da R e fii-i L eng adndaki airle ta
np, dostluk kurmutur. Ksa zamanda dostluklar kendi tabiri ile uhuv
vet derecesine varnutr(')
A hdi, bilhassa memleketine dndkten sonra katld uara mec
lislerine ait malmat vermitir. Badadda btn airleri tanrd. G e
libolu lu Ruhi M ehm ed, dostu ve sohbet arkada idi. Bu srada Ruhi,
Badad yaknnda kad olarak bulunuyordu. Arada ehre iner, airlerle,
dostlar ile buluur, grrd(2).
Ruhi-i B a d a d i de Badad airlerinin devam ettikleri meclislerde
hazr bulunur, iirlerini okurdu. Daha ziyade mnasebeti olan ahslar a
irler ve Badada gelen derviyeler idi().

Badad airlerinin devam ettikleri meclislerin devaml ahslarndan

biri de A b d iil-H seyin idi. iiri iyi olmamakla beraber, ok hevesli idi.
Gece gndz iir okur, airlerle dostluklar kurar, toplantlarndan ayrlmazd(4).
Sem endreli Tariki ile A h di' nin de bulunduklar bu uara mec
lislerinden birinde Tarihi bir gazel sylemi, A h d i derhal tanzir ederek
okumutur:

Haddnde grdi hattun aynm ayan uyun

Vasf eder an rz u eb olmaz zeban zebun
A h d inin naziresi:

Bi zerre grmedim dehennden ayan uyun

Old dakyk- sfatndan zeban zebun(5)
A h d inin bu meclislerde tand airlerden biri de M o lla A li Tufeyli
idi. Badad beylerbeyi H zr P a a ile Badada geldiinde, hemen ehrin
airleri ye zarifleri ile bulumu, sohbetlerine, toplantlarna katlmtr.
Bu arada bu meclislerin gedikli misafiri A hdi ile de tanm, dostluk kurmutur(6).

(1)A hdi,
Ahdi,
Ahdi,
Ahdi,
Ahdi,
Ahdi,

(2)
(3)
(4)
(5)
(6)

101 a.

99 b.
98 b.
119 a.
135 a.
133 a.

237
Badad uaras meclislerine F uzuli de katlindi. Kanuni S. S
leym an'n Badad fethinde, Padiaha, Sadrazam brahim F aa, kazasker
K a d ri E fendi ve nianc M ustafa e le b iye. kasideler vermi ve ordu ile
Badada gelen airlerin de katld toplantlarda bulunmutur. L eyla v
M ecnun eserini yazmaa, bu Osmanl uaras ile bulutuu bir toplantda
srar zerine karar verdiini mesnevisinde sylemitir. Bu meclislerde
ordu ile beraber bulunan Y ahya B e y m de bulunduu muhakkaktr. Fakat
asl anlat ve uzun zaman beraber bulunduu ve grt air H ayali
B ey olmutur(')K tahyal M inneti, ksa bir zaman da olsa Badad airleri ile m
nasebeti olan airlerdendir. Lahza kadlna giderken Badada uram
ve bu ksa zamanda air meclislerine devam etmitir(2).
L a ta M ustafa P a a nin irvan seferinde ordu kads olan M uhiti (.
1008/1599), Paann lmnden sonra stanbula dnm ve Badad
defterdar olan L a le-za r, z d e A h m ed Ef. ile 990/I582de Badada gel
diinde airlerin meclislerine katlmtr. Bu urada A hdi de kendisine
dier airler gibi bir nazire sylemitir(3)

(1) K n h u l, ahbar, 367 b.

(2) Ahdi. 185 b.
(3) Ahdi. 179 a.

238
C. ARLERN TOPLANTI YERLER
2. Dkknlar
stanbulda ve Anadolu vilyetlerinde Padiah ve ehzadelerin yakn
muhitlerine giremiyen, hayatlar etin artlar iinde, fakr u zaruretle
geen bir ksm airler, dostlar meclisinde toplanp veya meyhanelerde
dolarken, bu arada baz airlerin geinebilmek iin ilettikleri dk
kanlarda toplanmlar, buralarda biibirlerini tanmlar, iirlerini okuyup
mnakaasn yapmlardr. Bu eit dkkanlardan birkan biliyoruz.
Bunlar stanbulda Z a tinin remilce dkkan; Siibutinin Karaman Paz a n ndaki sahhaf dkkandr. stanbul dnda ise, Edirnede N asuhi ve
S a f ay i nin attar Bursada eyhinin akrc dkkan vard.
Bu dkkanlar iinde en tannm Z a tinin Bayezid Camii av
lusundaki dkkanyd('). Zati, mneccimzadeden ilm-i ncum tahsil ede
rek remil renmiti. stanbulda at dkkanda remil dkerek, fal aa
rak geinirdi. S. B a yezid devrinde Padiahn ve baz devlet byklerinin
yardm, ve ald air Ulufesiyle olduka rahat geinirken, 5. Selim ve 5.
Sleym an devirlerinde iyice zarurete dmt. Geimi yalnz dkkanna
balyd. Fatih semtinde Sar Grs Hamam mahallesinde oturur, her gn
BayezicTdeki dkkanna yaya gider gelirdi(2).
Dkkan, devrinde yaayan hemen btn airlerin uradklar, top
landklar yerdi. Buras, yam asra yakn bir zaman adeta mektep vazifesi
grmtr. Gen airler, nceleri fal baktrmak bahanesiyle gelirler, i
irlerini karp okurlar, somalar daha serbeste gelir giderler, stadn fik
rini alarak, ondan istifade ederlerdi.
Z a tinm bu dkkan adeta sermayesi idi. Fal bakmak bir bahane,
fakat asl maksat iir al verii idi. Evinde otursa, kimseyle temas
olmaz, bu sebeple her gn dkkann aard. Buraya gelen gen airlerin
eserlerinde beendii hayaller, ince manalar, mazmunlar oldu mu, alr
hi ekinmeden kendi divanna geirirdi. Tanyan olur, itiraz ederse bir
hoa manackdr grdm, siz gerekten air deilsiniz, divannz yok
tur. Hep bunlar zayi olur. Biz sahib-i divan airleriz. Kyamete dek di
vanmz durur ve gazellerimiz hokka-bazlar ve kase-bazlar ve can-bazlar

(1) Zati hakknda uzun, m ufassal bilgi veren Ak . de bu dkkan hakknda da hayli bilgi
buluyoruz.
(2) k .. 346 b.

239
belki aa ayaklaryla arka ve garba yrr. Bizim divanmzda bulunan
zayi olmaz. Manac esirgediimden aldm derdi.('). B a k i 'nin bu
matlam alarak tamamlayp bir gazel yapm, divanna koymutu:
Kaddimi ceng ekimi rd eyledm
Cismim ate canm d eyledm
Buna itiraz edenlere de Baki gibi bir airin iirini almak ayb deildir
diye cevap vermitir(2).
Bu dkkan sayesinde btn airlerin stad, hocas olmutu. K ara
F azl, K u dsi, B aki, kaynbiraderinin olu S elisi A h m ed ., Seliki ve daha
pek ok air, talebesi idi('). K andi, K efi, kardei H asbi, B asiri, k .,
dostlar ve dkkannn mdavimlerinden idiler. ekerci K andi, nakka ve
hattat P iri ., cami avlusunda dkkan komusu olurlard.
B aki, talebeliinde, iire yeni balad zamanlar, gazellerini getirip
ona gsterirdi. lk defa geldiinde,

Her kaan gnlme fikr-i rz- dilber der

Gyiya m irata aks-i pertev-i hver der
(4) m atlal gazelini okumu, Z ati, bakalarnn iirine el uzatmann k
tlnden bahsederek, nasihat etmiti. Baki, sklarak iiri kendisinin
yazdn syleyince inanmam, kendi D iva n m ap, imtihan etmiti.
Kula da duymad iin Baki, iirlerin mhim yerlerine parman ba
sarak gstermek suretiyle izah etmek zorunda kalmt.
B aki, bir zaman sonra dkkana baka bir gazelle gelmi, Zati,

Glen istersen ite meyhane

Gl-i handan gerekse peymne
matlah gazelim grnce, B akinin airliine inanm ve iltifat etmitir(5).
Hatta H a ya li B ey bile, genliinde Z a tiyi stad tanm, v a r redifli bir gazelini tahmis etmiti(6). Fakat sonradan Padiah ve sadrazamn
m uhitine girince, darda zaruret iindeki airlerle ilgisini kesm i, hatta

(1)
(2)
(3)
(4)
(5)
(6)

k ., 343 a.
k ., 65 b.
Hasa ., 2 0 a; k .. 246 b.
S. N. E rgun, B aki Divan. st. 1935. s. 362.
Haan ., 55 a; S. N. E gun, B aki Divan, s. 163.
A. N . T arlan, H ayali Bey Divan. st. 1945. s. 91.

240
onlar hakir grmee balamtr. Bu sebeble Z ati ve etrafnda toplanan
airler onun hi sevmezlerdi. Zati, bulsa etini yerdi(')Z a ti, btn hayatn iiri ile kazanm bir airdir. Bu sebeple bil

hassa iyice zarurete dt son zamanlarnda geinebilm ek iin pek

ok iir sylemek zorunda kalmtr. 20 aka yevmiyeli mderrislere,
30 akelik kadlara ve baz danimendlere kasideler sunmutur. Sun
duu kasideleri narka bindirmiti. Bir kaside bir filori idi. Ismarlama
iir yazdrmaa gelenleri de bo evirmezdi. klar, sevgilileri iin ga
zeller, murabbalar, kane mektuplar yazdrrlard. Paras olan para
verir, olmayan hangi ii yapyorsa sanatna gre bir hediye getirirdi.
Hatta, devrinin hretli ahslar bile gizlice ona iirler yazdrp, sonra
kendi iirleri gibi etrafa yayarlard. H oca S a deddin E f.'a m olu, m
derris P ir M ehm ed Ef., bunlardan biriydi(2). Bu sebeple 940/1534den
sonra yazd iirlerinde ustalk yoktur. Daima ayn mazmunlar tek
rarlad grlr. Yeni bir kaside sunmak gerekince eski yazdklarna
mracaat eder, baz yerlerini deitirerek, kaside yazd ahsa uygun
baz kk ilveler yapar, sunard(3).
A k ., kendisini son grne ihtiyarlktan beli iki kat olmutu.
Evinden dkkanna bin bir zorlukla, bastonuna dayanarak gider gelirdi.
Sonra, hi yryemez hale gelince, evinin yaknnda K o ca brahim P aa
arsnda bir baka dkkana tand. Zaman airlerinden H ekim -zde A ta
bu hadiseye u beyti sylemitir:

Pirlikte yine Zt tze dkkan amsn

Dkknn terk edp gayr yere kamsn
Dkkann deitirdii zaman iyice kmt. 76 yanda idi. drt ay sonra da ld(4).
K a r a m a n l S bu tinin de stanbulda Karaman Pazarndaki dk
kan airlerin toplant yeri idi. Sbuti, genliinde biraz tb, hikmet tahsil

(1) k ., 346 a.
(2) Ak ., bir gn Zati nin dkkanna uradnda Zati, zengin b ir ahs iki giinde b ir
hizm etkr ile ake, altn, nefis etler ve gzel helvalar gnderip, ondan iir istediini
sylem i ve yazd birka iiri de gsterm iti. k ., Pir M ehm ed E f .nin y an n a g it
tiinde, bu iirleri onun elinde grm tr (k ., 343 b).
(3) k ., 341 b-342 a; Ltifiye gre 3000 gazeli, 5 0 0 kasidesi, 1000 rbai ve k tas
vardr. Zati bir bahr ise, zam an airleri ancak nehir idi (L tifi , 56 a).
(4) k ., 346 b.

241
etmi, stanbula gelince geimini salayabilmek iin bir attar dkkan a
mt. Burada hekimlik eder, hastalara il hazrlard(). Fakat asl ii
arap, afyon macunlan, haplar gibi keyif verici eyler yapp satmakt.
Kendisi de air ve zarif, hosohbet bir ahs olduu iin dkkanna devrin
airleri toplanrd. arap iilir, sohbet edilir elenilidi. Dkkan bu ba
kmdan Zafrninkinden farklyd. Oras daha ziyade acemi airlere bir
mektep durumunda, Sbu tininki ise bir elence yeri havasndayd. Bu
dkkan, devrinde;
uara mecma gazel kn
Karamanda Sbt dkkn
beyti ile hret bulmutur(2)
Fakat, buraya hangi airlerin devam ettiini bilemiyoruz. Bu hususta
tezkirelerde bilgi yoktur. Yalnz S b u ti nin iirini kymetsiz bulan tezkireciler, sz birlii ederek bu dkkandan bahsettiklerine gre, o za
manlar hayli mehur olduu anlalyor.
Sibiti, bir mddet sonra bu dkkan kapam, am kads olan M er
h aba E fen dinin yannda am a gitmitir. Sonra stanbula dnerek dk

kanm yeniden at. Tekrar airleri etrafna toplad. Fakat bu ikinci a

lnda dkkan eskisi gibi mteri bulamamtr. nk artk arap
satmaktan, macun yapmaktan, vazgemitir. Sadece hastalara il ha
zrlayp satyordu. Bu devrede iire de tvbe edip divann yakmtr. Son
radan birka defa divan tertib etmise de hepsini yakt. Zaten iyi iiri de
yoktu(3).
Sbuti dkkannn, Z a ti nin lmnden sonra (953/1546) ald ve
yirmi yl kadar devam ettii anlalyor(4).
R ah iki nin dkkan M ahmudpaada idi. Asl ad Sinan olan Rahiki
(. 953/1546), kulolu iken yenieri aas M ustafa A a nm ldrlmesi
olaynda cann zor kurtarm fakat ordudan karlp ulufesi kesilmitir.
Bunun zerine R ah iki, maietini temin edebilmek iin bir attar dkkan

i l ) Ahdi, 69 b.
(2) k ., 321 a; Haan 65 a; Kiinhii'l-ahbar, 352 a. k ., bu beyti T ah tak aledeki
E fe ve Y ani m eyhaneleri iin de sylem itir.
(3) k ., 321 a; Haan ., 65 a.
(4) Sbuti dkkann ilk defa Ahdi tezkiresinde gryoruz. E serin yazld 971/1564 y
lnda dkkan alm akta idi (69 b). k ., b ir zam andr m keyyifat satm az de
diine gre 974/1568 ylnda ise Sbuti nin ld anlalyor.

242
at. Burada arap satar, kendi kefi olan esrar macununu yapar, satard.
Dkkan sevgilileriyle bulumak isteyen aklar, iki imee gelenler ve
airlerin urak yeriydi. Devrindeki airlerle dostluu, arkadal vard.
Balkpazanna imee, elenmee gidenler muhakkak urar, R ahibiy i de
alr, beraberlerinde gtrrlerdiO ) Kendi imali olan R ahiki macunu l
mnden sonra ok mehur olmutur. Otuz kii her gn macun dver, yine
yetitiremezlerdi. Onun yznden bakalan zengin olmutur. Rahiki ise
fakirlik iinde perian ld(2).
Z eyn i nin Karaman Pazarndaki sahhaf dkkan da airlerin urad
yerlerdendi. Babas gibi o da hafzd. Sahhaf dkkannda dostlaryla otu
rur, vakit geirirdi. Sbuti nin dkkan komusuydu. Bir zaman Sbuti ile
ayn ahs sevdiklerinden aralar ald. Biribirinin rakibi oldular. Sev
gilisi kendisini terkedince, arap ve afyon mptelas oldu. Az sonra da
hastalanp ld(').
stanbul dnda airlerin topland dkkanlardan, Edirnede Nasu h inin attar dkkanm tanyoruz. N asuhi, bu dkkanda attarlk eder, il
hazrlarken, sonra alp hekim olmutur. Hatta kendini tantp Edirne
Darifas sertabibliine kadar ykseldi.
Dkkann ilettii zamanlar bir tarafta attarlk ederken, dier yanda
da arap satard. Son derece hosohbet, latifeci bir ahst. Bu sebeble a
irler, iki imek iin gelen zarifler dkkann doldururlard. O devir a
irlerinden A hi ve B a siri ile latifeleri olmutur. B asit i onun hakknda bu
ktay demiti:
Kim ki bmr-hneye girdi
Eceli geldi kabz- ruh etdi
Her kim idi Nash erbetini
Shhate tevbe-i nash etdi(4)
Edirnede ikinci dkkan cerrahlk yapan S a f a y i nin dkkanyd. Bu
rada da Edim eli airler toplanr sohbet ederlerdi. Kendisi de iir yazd
iin dkkan sayesinde pek ok airle dostluu, mnasebeti olmutur.
Fakat ustabir air deildi(5).
Bu eit dkkanlardan akrc eyh iarim dkkan da Bursada a
irleri toplamtr. Aslnda bir tahsili olmayan eyhi, akr yapp satmakla
geinir, fakat taben iire mail olduu iin airlerle temas ederdi. Ken
disinin de zararsz iirleri vard(6).
(1) Ak . ile dost idiler. H astaln haber alnca tabl-baz brahim . ile ziyaretine git
m ilerdir. ki gn son ra da lm t r (287 b).
(2) Kihhl-ahbar, s. 357 b.
O ) k 103 b.
(4 ) k 169 a.
(5) Latifi, 78 a.
(6) Sehi Bey, 9 0 a; k ., 315 a.

243
C. A R LER N TO PLA N TI Y E R LER
3. M eyhaneler
stanbulda baz yksek ahsiyetlerin evlerinde kurulan ve airlerin
de katldklar iki meclisleri, ikinin haram ve yasak olmasna ramen
rahatlkla devam etmitir. Zaten airlerin pek az mstesna, iki ierlerdi.
Hatta bunun yannda afyon kullananlar da bulunurdu. Zevk ve safaya
dkn, evlerinde iki ve elence meclisleri tertib eden ahslar iinde S.
Sleym anm nedimi K a ra B ela zid a (. 944/1537). C afer .nin olu
C a f e r i mahlasl B ali . ve K aptan eydi A li R e is (. 970/1563) en me
hurlardr.
Mukataac iken tekade ayrlan ve ho sohbeti, zarafeti ile K anuni S.
Sleym ann sevgisini kazanan K a ra B ali-za de, zevk sahibi oluu, iki
merak ve cmertlii ile tannm bir ahst. Konanda ekseriya, s
tanbulda bulunan acemler toplanr, yenir iilir elenilirdi. Bu arada dev
rin airleri de bu konaa devam ederlerdi(').
C a f e r e le b i' nin olu B a li . de ikiye ve afyona dkn, zevk ve

safa peinde koan bir ahst. Sahn- Semaniye mderrisi idi. Evinde iki
meclisleri gece gndz devam eder, biri bitmeden dieri balard. ki ya
nnda kulland esrar taynn gittike arttrarak gnde 20 dirheme
kard iin zehirlenerek lmtr(2).
eydi A li e le b iye gelince, seferde olmad zamanlar, Galatadaki
kona misafirlerle dolar boalrd. Yetim A li, Sabuhi gibi airler bata

olmak zere kalabalk bir air topluluu konandaki sohbetlere, iki

meclislerine katlrlard. Bu zevki ve safa iindeki hayat Kaptan tayin
edilip Basraya gidinceye kadar bylece devam etmitir()Byk memurlarn, zengin ahslarn konaklarnda toplanan iki
meclislerinin bir usul, adab vard. nce, bu meclislerde ho-sohbet,
gzel sesli, saz alanlarn bulunmas artt. Meclis kzmadan ve sohbet
koyulmadan, kadeh kadeh iip kendinden gemek, olur olmaz szler sy
lemek veya susup oturmak zarafete uymaz ayp saylrd. Herkesin yava
yava keyfini bulduu srada, meclis reisi tarafndan emektar hiz
metkarlara da kadeh verilmesi adetti.

(1 ) k ., 248 b.
(2) k ., 77 a; Hasa ., 69 a.
(3) k ., 123 b.

244
Bu iki meclislerine kebablar, kavurmalar, ekili orba, kfteler, her
eit deniz mahsul; balk, stakoz, istiridye ve midye gibi yiyecekler ya
rar, ar yal yemekler, brekler uygun dmezdi. Ayrca fndk fstk,
kavrulmu badem, balk yumurtas, hayvar, kurutulmu etler, mevsimine
gre eitli meyvalar yenirdi.
Meclisi sslemek iin vazolar iinde iekler, eer mevsimi ise gl
bulundurmak mutlaka lzumluydu(').
Bu ahslarn evlerinin dnda airlerin de kendi aralarnda top
lantlar olurdu. A k ., S. B ayezid II e kaside sunup, M anisada eh
za d e M eh m ed m yanma dnmekte olan N eca ti B e y in de hazr bulunduu
byle bir meclisi anlatm tr. Devri airlerinden N esih i, Suni, R evani,
F erruhi, A hi ve A k . nin bulunduu bu mecliste arap iilip iirler oku
nurken H a lla Z ati denilen bir air gelmi. Bunun da mahlas Z a tid ir diye
alay iin methetmiler. N ecati B ey, yeni geleni tanmad iin airlerini
dinleyelim demi. iirler okununca Necati Bey yerinden frlayarak bre
kstah, edepsiz, bu sermaye ile Z a tinin karsna kp bo lmek ne
haddine. Eer padiah asitanndan dnm olmasaydm, bir mahlasda
kudretli bir air varken, baz kstah ve mukallidlerin ayn mahlasla iir
sylemelerini yasaklamas iin bir kaside yazar takdim ederdim diyerek
H alla Z a tiyi meclisden kovmutur(-).
Bu meclislerin dnda iki merakls airlerin devam ettikleri mey
haneler de vard. Bu asrlarda meyhaneler stanbul tarafnda Tahtakale ve
Balkpazarnda, Beyolu tarafmda da Galatada toplanmt^). Yazn
deniz kenarlarnda da ak meyhaneler kurulurdu.
Tahtakale stanbul halkndan bir ksmnn elence yeri idi. Sarholar,
esrarkeler burada barnr, canbazlar, hokkabazlar halka gs

(1) 'A li, M eva'idiln-efis f hava idil-meclis, s. 163.

(2) 'Ak ., 340 b; A. N. T arlan, Zati Divan, s. XV II.
(3) Fatih S. Mehned in saray airlerinden Mevlarta Hmid, olu Celili iin yazd N a
sihat ve Vasiyet-name 'sinde vasi tayin ettii ahslara, olunu B alk p azar m ey
hanelerinden korum alar iin u tlerde bulunm utur:
V a si v nzr etdm b-gm an
S ikender L ala v M oll Sinn
B enm olum beniim A b d l-cellm
B alk bazarna ugratm yasz
( Ak ., 80 b; i. H. E taylan, Kltiyat- Divan- Hmidi, st., 1949, s. 65) F akat bu
tler boa gitm itir. nk Celili m eyhaneden km azd (A k ., 63 b).

245
teriler yaparlard(')- Burada adlarn bilebildiimiz iki meyhane, Efe Mey
hanesi ve Yani Meyhanesi ok mehur yerlerdi(2). Bilhassa Efe Mey
hanesi, airlerin toplant yeri olarak ok rabet bulmutur. airler daha zi
yade bu meyhanede toplam, bir taraftan ikiler iilirken iirler okunur,
mnakaas yaplr, sohbet edilirdi. Efe M eyhanesinin hayli uzun zaman
S. B a y e zid II, Yavuz S. ve Kanuni S. Sleym an devirlerinde almakta ol
duu nnlalyor. Bu meyhanelere bazan airler daha hesapl olsun diye
pazardan mezelerini de tedarik eder, yle giderlerdi^).
stanbul tarafnda bir de B akkal Z a r if adnda yahudi dnmesi bir me
zeci vard. kinin ve mezenin iyisini bulmakta usta olan bu saliMi .sa
irlerden ok mterisi vard. Ondan al veri ederlerdi. B akkal Z a rif de
paras olmyana mezeyi ve arab dn verirdi/-1)
Galata taraf, zaten daha ok gayr- mslimlerin oturduklar semt ol
duu iin burada hayat stanbul tarafnda nisbetle daha serbestti. Buras
L atifinin tabiriyle bir ehr-i dil-viz ve dil-r ki iret-gh- dnya,
mey mahbbda b-bedeJ ve zevk u safda darbe meseldi. Ekser halk
mmet-i s ve millet-i Mesih olman Cem gibi ellerinden cam dmez.
Ve bezm-i mey andan gayr yerde haramdr. Mslman ehrin kapal
hayatndan bunulan stanbulun zevvk ve ehl-i mezk ne kadar rind
hall ve bde-n ayya var ise def-i mell ve ref-i hell edp(5) e
lenmek, gzeller seyretmek iin Galata tarafna geerlerdi.
Burann meyhaneleri daha mehurdu. Eletm ek zere zahmeti gze
alp kayklarla Galataya geen airler hakknda baz hikaye ve latifeler
tezkirelerde kaytldr.
airlerden ounun iki itii, arabn haram ve iilmesi yasak ol
duu halde meyhanelerde toplandklar devirde, S. Sleym an K anuninin
969/1563 de arab yasak etmesine ve arab getiren gemileri stanbulda
Galata nnde yaktrmasna ramen bu yasak ksa srm, i bir mddet
sonra yine eski halini almtr. Sonradan kad, kazasker, hatta eyhlislam
olan baz airlerin bile hi olmazsa, genliklerinde, tahsil srasnda iki
kullandklar, meyhanelere devam ettikleri tezkirelerde ka
(1) L atifi, Risale-i Tarifhame-i stanbul ve T a v sifi Htta-i m er'i vii makbul, Sl. Klb.
N afiz Paa 1028/2 yk. 37 b-38 a.
(2) Bu m eyhaneler hak knda Ak . u beyti sylem itir:
Z urefa M ecm a safa kn
E fe M eyhanesi yahut Y n (63 b)
(3) 'Ak .. 62 b.
(4) Ak 270 b.
(5) Latifi. Risale-i Tarifname-i stanbul, yk. 42 a-b

246
ytldr. ki mptelalar iinde bir ksm yalandka, halkn gzne ba
tacak makamlara ykseldike ikiyi brakmlar, fakat dier bir ksm ay
yal btn hayatlarnca srdrmlerdir.
ki mptelas ve meyhane mdavimi olarak tannan kimselerden
haklarnda az ok bilgi sahibi olduumuz airleri ylece sralayabiliriz.
F atih devri airlerinden M elih inin iki iptilas malumdur. randan
dndnde avare ve sarhotu. Meyhanelerden kmazd. randa tant
M olla C am i baz eserlerini kendine gnderdiinde, M elih iy \ bir meyhane
kesinde bulmular, biz bunlara el srmee artk lyk deiliz diyerek
alam ve kitaplar almamt('). Meyhaneye elindeki asasyla gider asasz dnerdi. Bu garip halin sebebini sorduklarnda u ktay sylemiti:

Bu Melihi iki asa gtrr

Biri cismn biri rhn
Ol ki cisnndir aadandr
Ol ki ruhandir lal-i rammn
Ne tahsil arkada eyh R ueni, ne de bizzat padiah onu ikiden vazgeirememilerdir. Fatih S. M ehm ed bu kabiliyetli airin iki ile ziyan ol
duunu grnce ikiye yemin ettirmi, sonra yeminine sadakatini grmek
iin arattnda, avular Tahtakalede mest bir halde bu beyiti okurken
bulmulardr:
Aferin ler arb- gl-renge
L a net olsun bozaya vii benge()

Huzura getirildiinde

ayakta duramyacak

kadar

sarho

olan

M elihi'nin yemini bozup azna iki koymad, fakat dayanamayp a

rab kendisine rnga ettirdii anlalnca Padiah airi balam, ama

bundan sonra toplantlarna da almamtr^).
M esihi, sa (. 918/1512), devrinde iiri kadar, sarholuu ile de ta
nnmt. Yazsnu gzellii ile H adm A li P a a nin divan ktiplerinden

olmutur. Fakat o kadar hava ve harbat idi ki eline kalem alamazd.

A k . nin, kalem arkadalarndan olan A li .den naklettiine gre A li
P a a, M e sih iyi ne zaman aratsa, kalemde bulunmaz, adamlar gnderip

(1) ' A t k 157 b.

(2) Latifi, 104 a; D aha fazla bilgi iin bk. M . E lgin, Meliki, Ed. Fak. T rk Dili ve Ed. D er
gisi C. II, say 1-2, s. 49-58. A yrca bk. 1. Padiah Saraylar - Fatih S. Mehmed.
(3) KnhYl-ahhar, 151 a; Haana ., 239 a.

247
ya Tahtakale meyhanelerinde veya mesire yerlerinde elenirken buldururdu. Hayat byle perianlk iinde gemitir(').
Kalkandelenli Scudi de ikisiyle tannm airlerden idi. Rind
derya-dil bir ahst. Meyhanelerden kmaz, daima ier, sarho gezerdi.
Bu yzden kendisine sucu iti ad verilmiti. P iri P a a ve C a f e r . sa
yesinde silahtar ktibi oldu. Yavuz S elim \ t Msr seferine dahil oldu. h
tiyarlktan beli iki kat olduu halde ikiyi brakmamt^).
E dim eli S a g a ri de iki iptilasn lnceye kadar terkedemeyen a
irlerdendir. Ayn zamanda usta musikiinas idi. 100 yama kadar ya
am, lnceye kadar ne saz ne de ikiyi elinden brakmamtr. h
tiyarlnda bu iki beyti dilinden drmezdi:
Pr ald. Sgari, komaz elden piyleyi
Ddi asaya nergis-i zerrin-kadeh gibi
eng-i hamide-kamete dndi kadi henz
Ne saz koyd Sgar elden ne sgar(1)
airler iinde sarholuu ile tannm ahslardan biri de R evani (.
930/1524) idi. Daima ier, meyhanelerde dolard. Her zaman sarho ve
mahmurdu. Gazelleri de hep bade zerinedir. Ayrca sohbet ve iki
adabm anlatan bir iret-name yazmt. Sonra ihtiyarlnda tvbe edip
arab buakt. stanbulda bir mescit yaptrp kendini ibadete verdik).
airlerin stad Z a ti ve K anuni S. Sleym an devrinin ilmi irfan ve
cmertlii ile tannm kazaskeri A bd lkadir Ef. (. 914/1509) de gen
liklerinde ikiye dkn ve Efe Meyhanesinin devaml mterilerinden
idiler. O zamanlar danimend olan K a d ri Ef. Ayasofya hcrelerinde otu
rur, Z a ti de eyh Vefa tekkesinde kalrd. Buluur, beraber gezer, Efe
M eyhanesinde ier, beraberce Aa yokuundan kar, yolda su bandaki
aalk altnda oturup dinlenir, sohbet ederlerdi. Sonra C a f e r . nin
evine urarlar, bazan yalnz bir merhaba derler, bazan da yazdklar i
irleri sunup bahi alrlard. K ad ri Ef., ya ilerleyip kad olduktan sonra
bu hayat terketmitir(5).
(1)
(2)
(3)
(4)
(5)

A k ., 152 b.
A k ., 185 b.
Hasa ., 118 b; Latifi, 63 b.
Ak ., 297 a; Hasa ., 111 b; Kiihu l-ahhar, 238 a.
Ak 344 b.

248
hi B enli H aan (923/1517) de meyhane mdavimlerindendi. Dost
lan ile buluur, Balkpazarna urayp nevalelerim dzer, meyhaneye
yle giderlerdi. Bir taraftan ierken dier taraftan iirler okunur, sohbet
derinleirdi. Zaten pek az konuan ve syliyeceini daima ksaca bir
msra ile ifade eden hi, bu iki ve sohbet meclislerinde de konumaz,
daima susar dinlerdi. Efe Meyhanesi ve Yani M eyhanesinde mey
haneciler onu dilsiz danimend gelmedi ya diye sorarlard. B ir gn m ey
hanede toplandklarnda H m id-zade C e lili durmadan gazeller H tsrev ii
irin den paralar okudukta, ondan da iir okumasn istemi, A hi ses
karmaynca imdi yiiz tane gazel syledim, adm gl-i sadberk koydum
diye yeniden gazellerinden okumaya balaynca, h i kzp mstehcen bir
fkra ile onu susturmutu(').
S. Yavuz Selim devrinde yetimi ve pek abuk hret yapm olan
F izan i Ramazan (. 938/1526), ibda kabiliyetine sahip bir airdi. Fakat
irete dkn, harabat, vre bir ahst. K anuni S. S leym anm nedimi
olan K a ra B ali-zade onu himaye eder, sken d er .nin de yardmlarn g
rrd. Bylece geinmeye alr, K a ra B a li-za d e nin iret ve elence
meclislerine devam eder, dier taraftan da arkadalar N a ti ve L ev h inin
kardei Nhi ile Efe M eyhanesinden kmazd. Bu arkada, mey

hanede, seyranlarda, ilim ve iir toplantlarnda daima beraber idiler.

N a ti bir zaman sona arkadalarndan ayrlp Sleym an P aa ile M sr'a

gitmitir.
F igani hayatn bu avarelik iinde tamamlad. Toplantlardan birinde
syledii bir beyt yznden, Sadrazam brahim P a a ya hakaret etti diye
Balkpazarnda astlar ve cesedini gn ehirde dolatrdlar(-).

Galata kads Nihal i C a fe r (. 949/1542) ve k . nin babas S eyyit

A li M atta da Efe Meyhanesinin devaml mterilerinden idiler. Gen
liklerinde medrese arkada olan bu iki ahs, beraber ders okur, sonra mey
hanede beraber ierlerdi. kide sohbette biribirinden ayrlmazlard. Sonra
ikisi de kad oldu. Nihali, Yavuz S. Selim muhasipliinden uzaklatrlnca
dostlar olan devrin byklerine snd(3). htiyarlnda kalkp yryemez
halde idi. Byle iken bile ikiyi terketmedi(4).

{\) Ak .. 63 b.
(2) /jA ., 248 b; Haan ., 252 b, 202 b; A yrca bk. A. K arahan. XVI. asr airlerinden
Figani ve iirleri I. Ed. Fak. Trk Dili ve Ed. D ergisi C. III, say 5-6, s. 389-410.
(3) k ., 176 a.
(4) Haan ., 257 a.

249
ki imesiyle tannm airlerden biri de M anastrl H averi, A li
.d i (. 972/1565). Genliinde ok ier meyhane meyhane dolard.
Selanik ve skp kads olarak bir zaman stanbuldan ayr kald. Sonra
Galata ve Eyb kadlklarna beraber tayin edilince, eski meyhane ar
kadalar ile grr, eski gnleri yad ederdi('). Genliinde Galata ve
Tahtakalede o kadar mehurdu ki, Galatada btn ekerci dk
kanlarndaki ieler kendisini tanr, hristiyan ocuklar ezilmesinler diye
meyhane ardaklarna trmanrlard. Efe meyhanesinde hi bir f yoktu
ki aylarca aylmayp dibine dp kalmya(2). Bu hreti unutulmadndan kadl zerinde dedikodular, ikayetler oldu ve azledilip
Karafeye kadl ile stanbuldan uzaklatrld.
Tahtakalede Efe meyhanesinin devaml mterilerinden biri de
Aydnh S e lm a r i dr. Tahsili srasnda arkadalar ile vaktini mey
hanelerde geirirdi. A k . nin de sonradan dostu olan M ehm ed E f anc
ile medresede, meyhanede daima beraberlerdi. Bu halde iken, tahsilini ta
mamlayp K em lpa a-zad e' nin mlazm oldu ve kadlk alarak s
tanbuldan ayrld(3).
Sihri de gece gndz ier, arapsz duramazd. mr meyhanelerde
geerdi. Defterdar S irozlu H aan . ni ehreminliinde ktibi olmu,
Halebe de beraberinde gitmiti. Burada da eski hayatna, ikiye ve g
zeller peinde komaa devam etmitir. Halebde Atpazar ktibi iken bir
gece sevgilisini sarho edip odasna ald iin ikyet zerine Haleb bey
lerbeyi veys P aa, eskiden beri H aan . ye kzdndan, onun adam
o lan S f/inyi hadm ettirdi. Bu hadise stanbulda duyulunca reti bu ta
rihi sylemistir:

Bu hadiseden sonra K z M eni lakabyla anlmaa balamtr(4).

Zamannda sarholuu ile tannm airlerden biri de Gelibolulu
S eyfid i. Daima avare, babo ve sarho gezerdi. Meyhaneleri mesken

edinmiti. Yine bir gn sarho gezerken Tophanede yksek bir yerden

derek lmtr(3).

( 1) Kiihii t-ahhar, 354 a.

(2) k 325 b.
O ) k 199 b-200 a.
14) Hasa ., 121 a; Kiinhl-ahbar, 359 b.
(5) Ahdi, 115 a.

250
Devrinde musikisi ile ok mehur olmu, ayn zamanda airlii de
bulunan Savur da iki mptelas idi. Genliinde meyhane mer
divenlerinden dp ayan sakat etmiti, topallard. Kastamonunun
r nahiyesine kad olunca dostlarndan T a li' a rec Iiini cinas yapp
bu beyti demiti:
vur- a rec kim bu gn akzal-kuzat olmak diler
Bin yl ki tahsil eyleye rc onun m iracdr
vur da bu latfeye yle cevap vermiti:
T an eyler imi bana ayaksz dey cehhal
N ola ayam yegise her fende elm var(')
eyh Vefa Tekkesine girip A li D e d e den inabet alarak eyh olan
em i, (. 938/1530) hem tasavvuf ehli, hem iki alemlerinden ayrlmaz
ind bir airdi. P ir M ehm ed P a a nin yardm sayesinde yaar, bazan hankahda zikirle megul olur, bazan camide ibadet eder, fakat bahar geldi mi
elde kadeh meyhaneden kmazd. ok fakirane bir hayat yaam, bir va
zife istememi ylece lmtr(2).
Suni M ehm ed (. 941/1535) Geliboludan yetien airlerin en iyi
lerinden idi. Genliinde Sultan adnda bir kadn sevmi, ona gazeller
yazm ve nihayet iki mbtelas olup meyhanelere dmtr. Bu dev
resinde Hhafz- Leng admda birisiyle arkadalk eder, meyhane k
elerinden ayrlmazlard. Son zamanlarnda kendisiyle tanan hemehrisi
mverrih li, sevdii kadnla da grmtr. 50 ye varmadan ld(3).
shak . (. 949/1542) de genliinde sarholuu ve kl ile ta

nnmt. Hatta ahnda mderris olduu zamanlar bile bu hayatn sr

drrd. arkadalar ile meyhanelerde dolar, sabah eeine binip med
reseye giderken yolda bir gzel grse, peine taklr dersini unuturdu(4).
Daima mest gezen airlerden bir bakas, Z ari-i Suzeni (. 960/
1553), usta sanatkar olduu halde avarelikten dkkanna uramaz, yazn
deniz kysnda ak hava meyhanelerinde, kn Tahtakale mey
hanelerinde arapla dost sohbetleriyle vaktini geirirdi. Paras bittiinde
birka zaman dkkanna dner, alr, kazand p a ra y y in e m e y

() )
(2)
(3)
(4)

Latifi, 69 a; k ., 302 b.
k 321 b.
Knhii'l-albar , 361 b.
Khu l-ahbar, 348 b.

251
hanelerde yerdi('). Ayrca ok iyi tanbur da alard. mrn byle saz ve
szle, iki alemleriyle geirdi(2).
d reti, Mustafa (. 974/1567) da ayyal ile tannan airlerdendir.
Bu yzden reti mahlasn almt. stanbulda Rumeli hisannda do
mu, tahsili mddetince iiri yannda iki iptilas ile de mehur olmutu.
Daima sarho gezer, meyhanelerden kmazd. Edirne yaknnda Haskyde kad iken K anuni S. S leym an n ehzadesi B a y e zid e intisab
etmi, Ktahyada onun yannda bulunmu, bu arada yine gece gndz i
mitir. Nihayet ehzadeyi ikiye altryor diye yaplan ikayetler zerine
kadlktan ve ehzadenin muhitinden uzaklatrld^)
C an M em i lakabyla anlan Sani de (. 995/1587), meyhanelerden
kmayan airlerdendi. Genliinde gzellii ile mehurdu. eyh K a
ram am y e mrid iken onun idam zerine Sani, cann zor kurtarm
eyhler bezmine yakn olmaa tvbeler ettim diyerek meyhanelere d
mtr. K anuni S. S leym ann arab getiren gemileri stanbul-Galata ara
snda yaktrnca^), mecburen meyhaneyi brakp kahvehanelere devama
balad ve bu beyti syledi:

Humlar ikeste cm tehi yok vcud- mey

Kldun esir-i kahve bizi hey zamane hey(5).

(1) j[/t 100 a.

(2) Latifi, 62 a.

<3) k .,2 [ 9 b .
(4) k ., 66 a.
(5) Kiinhii1-albar, 4 1! a; A. N. T arlan, iir Mecmualarnda XVI. ve XVII. Asr Divan
iiri, Fas. 4, s., 1949, s. 97-110.

253
SO NS Z
XV. ve XVI. asrlarda Osmanh mparatorluu hudutlar dahilinde
teekkl eden edeb m uhitlerin incelenmesinden, bunlarn, Padiah
bata olmak zere, varlkl, nfuz sahibi, iir ve edebiyatla ilgilenen a
hslarn etraflarnda meydana geldikleri grlyor. XV. asra kadar, yer
yer, Karaman-oullar, Germiyan-oullar gibi baz beyliklerin mer
kezlerinde air kmelemeleri grlr. e le b i S. M eh m edden sonra Os
manh Devletinin gittike kuvvetlenmesi sonucunda Muhitler ok ge
nilemi, kalabalklamtr. nce Edirnede, bilhassa S. M u ra d II. n
saray muhitinde toplanan airler, sonra Devlet merkezinin stanbula
nakledilmesiyle, bu byk ehre akn etmiler, stanbul bundan sonra
kltr ve edebiyat merkezi haline gelmitir. airlerle ilgilenen ve onlar
koruyan ahslarn adedi arttka, iir reva bulmu, stanbulun ya
nmda, Anadolu ve Rum elide baz ehirler, ehzade sanca olarak
veya tarihi gelimelerinin neticesi mam ur birer ehir haline gelmitir ve
artk XV. asrn sonundan itibaren rana ve Arap memleketlerine tahsile
gidenler pek grlmemitir.
Edeb muhitlerin meydana geliinde ve dolaysiyle edebiyatn ge
limesinde padiahlarn byk tesirleri olmutur. lk defa F atih S. M eh
m ed zamannda stanbulda ok geni bir muhit kurulmutur. F atih, ilme
ve iire merakl, ileri fikirli bir padiaht. Onun zamannda ilim ve iir
ok inkiaf ettii gibi, gzel sanatlar da ok ilerlemitir. Padiah, kur
may dnd geni dnya imparatorluunda her eyin ok mkemmel
olmasn istiyordu. Bu sebeble nerede bir marifet sahibi grse etrafna
toplamaa gayret gsteriyordu.
' Fatih S. M ehm ed devrinden sonra airlerin ve limlerin korunmas
devam etmise de kltr ilerlemesi eski hzn kaybetmitir. S. S elim in

daima seferlerde bulunmas sebebiyle sanatkarlann ou sahipsiz kal

mtr. Fakat S. Selim de ran'n karsnda her bakmdan stn olmak dncesindeydi. Seferlerinden dnnde toplad sanatkarlar stanbula
getirir, Trk sanatkarlarnn ranlIlardan yeni eyler renmesini isterdi.
Yalnz, saltanat ksa srm ve Trk Edebiyatnn en hzl gelimesi K a
nuni S. Sleym an devrinde olmutur.
K anuni, uzun sren saltanat boyunca, daima airlerin dostu ol
mutur. Osmanh devrinde yetien byk limler, H ayali B ey, B aki gibi
byk airler onun devrinde yetimilerdir. Yine Padiahn tesiri ile sad
razam brahim P aa, defterdar sken der eleb i, kazasker K a d ri Ef., eydi
A li R eis, K em lp aa-zd e gibi, devletin ileri gelen ahsiyetleri airlerin

254
koruyucular olmulardr. Bu sebeble Trk edebiyat en parlak devrini
onun saltanatnda yaamtr.
stanbul dnda edeb muhitler, Sancak beyi olarak Anadoluya gn
derilen ehzade saraylar etrafnda teekkl etmitir. Bunlardan, bilhassa
Konya, Amasya, Manisa ve Ktahya, bu saraylar sayesinde edebiyatn
gelitii ehirler olmulardr. Edime, eski baehir olarak ve bilhassa An
kara muharebesinden sonra saltanatn ilan eden E m ir Sleym an e
le b inin tesiri ile ve Rumeli fetihlerinde ordunun urak yeri olmas do
lay isiyle gelimitir.
ehzadeler iinde muhiti en geni olan Kanuni S. Sleym an'n eh
za d esi Selim olmutur. Onun valilik ettii Konya, Manisa ve Ktahya gibi
ehirler onun zamannda ok gelimitir. ehzadenin ikiye ve musikiye
de dkn oluu, etrafnda airlerden baka, eitle sanatkarlarn da toplanmasua vesile olmutur.
Devletin ileri gelen bu ahsiyetlerinin etrafndan edeb muhitlerin te
ekklnde, iire ve edebiyata verdikleri ehemmiyet, airlere duyduklar
hrmet yannda, zenginlikleri ve airlere olan ihsan ve caizelerin mikdarnn da byk tesiri olmutur. Pek ou zaruret iinde olan ve iiri
geim vastas yapan airler, daha ziyade korunduklar ve bol para al
dklar ahslar etrafnda toplanmlardr. airlerin bu ekilde birlemeleri
sadece kendilerini himaye eden ahsiyete bal olmutur, yoksa Av
rupada edeb mekteplerin ortaya knda grld gibi, bi- fikir etrafmda toplanma, veya edebiyatta yeni bir akm yaratma gibi d
ncelerin tesiri olmamtr.
airlerin biribirleriyle mnasebetleri bu ahslarn etrafndaki mu
hitler dnda toplant yeri yaptklar meclislerde, meyhanelerde ve baz
airlerin ilettikleri dkkanlarda olmutur. airlerin pek ou iki itikleri
iin uara meclisleri ekseriye ikili olmu, hem iilmi, hem iirler oku
narak sohbet edilmitir. stanbulda en tannm Z a ti nin dkkan olmak
zere baz dkkanlar, airleri birletirmi, ya bir mektep vazifesi grm,
veya ayn zamanda bir elence yeri olarak kullanlmtr.

b ib l iy o g r a f y a

257
B B L Y O G R A F Y A
Yazma

Eserler:

Ahdi, Badadl
li, G elibolulu
Ali E m iri
k elebi
B eyani, G arullah-zde
C a fcr .. Taci-zade
Esrar Dede
F a'izi
Haan elebi, K nal-Z ade
Haan elebi, K nal-Z ade
L atifi, K astam onulu
L atifi, K astam onulu
M stakim -zade, S. S a deddin
Rza
R iyaz
Sehi Bey
Sevdayi
Baslm Eserler:
A dnan, A dvar A bdlhak
hi, H aan
li, G elibolulu
li, G elibolulu
li, G elibolulu
Ali Em iri
A ta Bey
A ta ,'N e v i-zade
A yverdi, E krem Hakk
B anarl, N ihad Sami

B ayezid, Sultan
B eli, sm ail
B ursal, T ahir
E rdoan, a.
E rgn, S. N zhet
E rgn, S. N tizhet

Giilen-i uada. M illet K tb., A E T arih 774

Kiinhiil-ahhar . Sl. Ktb., Fatih 4225. IV. rka C. 4, 5
Esam i-i u ara-y m id. M illet Ktb., A E T arih 781
M e irii' -'ara. ni. K tb., TY. 2406
Tezkire. M illet K tb., A E T arih 757
H eves-nam e. N uruosm aniye Ktb. 4373
Tezkire-i u'aray- M evleviyye. Sl. Ktb. Halet Ef.
ilvesi 109
Ziibdeti 1-es' ar. ehit Ali P aa K tb. 1877
Tezkire. tfE f. K tb. 2016
Tezkire. K prl K tb. tfE f. 386
R isale-i Tarif-nam e-i stanbul ve Tavsif-i H tta-i M er'i
vii M akbul. Sl. Ktb., N afiz P aa 1028/2
T ezkire-i u ara. Sl. K tb., L ala sm ail 313
M ecellet-nisab. Sl. K tb., H alet Ef. 528
T ezkiret-u ara. Sl. K tb., irE f. 243
Riyazi' -u ara. N uruosm aniye K tb. 3724
H et Bilhit. Sl. K tb., H am idiye 1503
D ivan- Sevdayi. ni. K tb., T Y . 759

Osmanl Trklerinde lim. 2. bs. st., 1943

H iisn-i D il. N er. T evfik, st., 1287
KiinhiiI-ahbar. I-IV, st., 1277
M enakb- H nerveran. M ukaddim e: i. M ahm ud K.
nal, st., 1926
M ev'id n-nefais f i kav id i l-m eclis. T pkbasm ,
st., 1956.
Tezkire-i u'aray- Amid. st., 1327
T arih-iA ta. C. IV, st., 1293
H ada' ikl-h adaik f i tekmUeti' -aka' ik. st., 1268
Fatih D e vri H attatlar ve H at Sanat. st., 1953
XIV. A sr Anadolu airlerinden Ahm edi'nin Osmanl
Tarihi: D asitan- tevrahi-i M uluk-i Al-i O sm an ve
C em id Hvid M esnevisi. st., 1939, T rkiyat M ec
m uas C. IV
D ivan- B ayezid- Sani. st., 1308
G iildeste-i R iyaz- irfan ve Vefeyat- deiveran- suhenveran. B ursa, 1286, 1302
Osmanl M ellifleri. C. II, 1, 2, st., 1333
eyh Vefa, H ayat ve E serleri. st., 1941
Baki D ivan, st., 1935
Trk airleri. st.

D V A N E D E B Y A T I N D A E D E B M U H T L E R F . l T "

258
E rtaylan, . Hikm et

: Almed-i D'i, Huyun ve Eserleri. st., 1952. st. ni.

Ed. Fak. Y ayn. T rk Dili ve Ed. zm resi No. 518

E rtaylan, . Hikm et

: H m idi Divan. st., 1949

E taylan, . Hikm et

: Kaim li Dh'an. st., 1948

E vliya elebi
Feridun Bey
G ibb, E.J.W .
G kbilgin, T ayyib

:
:
:
:
:

H am m er-Purgatall, J. yn

Seyahatname. I, st., 1314

M eat- Selatin. st., 1264
.4. H istory ofO ttom a P oetry, II, L odon, 1902
XV. XVI. A srlarda Edirne ve P aa Livas. st., 1952
D evlet-i Osm aniye Tarihi. ev. M. Ata, I-IV, st.,

1326-1332
: Geschichte der Osm aischen Dichtkunst. ), Pestb,
1836
H seyin, H sam eddin
: Am asya Tarihi. C., st., 1-2 C., 1327-1335; 3-5 C.
1927-1935
stanbul K itaplklar T rke Y azm a D ivanlar K atalou. C. I, st., 1947
stanbul K tphaneleri T rke H aniseler K atalou., st., 1961
Jacob, G eorg
D er Divan S. M ehm eds des Zweiten. D iva- Avni
yani E biil-feth S. M ehm ed Han- Sani H azretlerinin
G azeliyatdr. B erlin, 1904
K aratay, Fehm i E dhem
Topkap Saray Ktphanesi Trke Yazm alar K a
talogu. I-Il, st., 1961
K atip elebi
K e f el-znun. Ner. . Y altkaya-R . B ilge
K em lpaa-zade D ivan. st., 1313
K em alpaa-zade
K eykavus
Kabusnam e. ev. M ercim ek A hm ed, G zden geiren
ve nsz yazan: O . . G kyay, 2. bs., st., 1966
K vam i
Fetihnam e-i S. Mehmed. N er. Franz B abinger, st.,
1955
Byk Trk E debiyat Tarihi., A nk., ts.
K ocatrk, V asfi M ahir
K prl, Fuad
Eski airlerim iz, D ivan E debiyat A ntolojisi. st., 1931
M ill E debiyat Cereyannn ilk m beirleri ve Diva-
K prl, Fuad
H am m er-PurgatalI, J. yn

Trk-i Basil., st., 1928

K prl, Fuad
Sleym an, S.
L atifi, K astam onulu
L evend, A. Srr
L evend, A. Srr
Levend, A. Srr
M ehm ed, Sreyya
M ehm ed, Zihni
M uhibbi, S. Sleym an
M stakim -zade, S. S a deddin
N efes-zade, brahim
Sakb dede
eydi, Ali .

Yeni Osm anl Edebiyat. I, st., 1332

Tezkire-i Latifi., st., 1314
Arap, Fars ve Trk E debiyatlarnda L eyla vii Mecnun
H ikyesi., A nk., 1959
G azavat-naneler. A nk., 1956
Trk E debiyatnda ehrengizler ve elrengizlerde s
tanbul., st., 1958
Sicill-i Osmani. I-IV, st., 1331
M eahirii'n-nisa. 1-11, st., 1295
D ivan- M uhibbi., st., 1308
Tuhfe-i H attatin., st., 1928
G iilzar- Savab. Ner. K ilisli Rifat, st., 1939
Sefine-i N efise-i M evleviyye., M sr, 1283
M ira tiil-menlik., st., 1313

259
em seddin Sam i
T ib, O sm an-zade
Tarlan, A. N ihad
T arlan, A. Nihad
T arlan, A. N ihad
T arlan, A. Nihad
T arlan, A. N ihad
T aia, A. N ihad

Kamusii'l-u lam. I-IV, st..

Hadikatiil-vzera. s., 1271
Ahmed Paa Divam., s.. 1966
Necati Bey Divan., si., 1963
eyli D ivann T etkik., si., 1964
iir M ecm ualarnda XVI. ve XVII. A sr D ivan iiri.
Fas. 1-4, st., 1948-1949
Yavuz S. Selim Divan., st., 1946
Zti Divan. E disyon Kritik ve transkripsiyon. G a
zeller ksm : I. C., st., 1968

T akpr-zade, U sam eddin

akayk- N u'm aniye. M ehm ed M ecdi T ere., st.,

Tim rta, Faruk

T uran, erafettin
nsel, K em al E dip
U zunarl, . Hakk
U zunarl, -. Hakk

eyhinin Hus! ev it irini. ncelem e, M etin., st. 1963

K anuninin olu ehzade Bayezid Vakas. A nk., 1961
Fatihin iirleri., A nk., 1946
Ktahya ehri., st., 1932, s. 213
Osmanl Devlet Tekilatnda Saray Tekilat., A nk.,

U zunarl, i. H akk

Osmanl Tarihi. 1-1I-III, 1, 2, 2. bs., A nk., 1954-64

1269

1945

Makaleler:
A te, A hm ed

Btrdm -Antalya ve Havalisinde bulunan Trke, Arap

a ve Farsa mhim Eserler. Ed. Fak. T rk Dili ve

E raslan, K em l

eydi A /i R eisin aatayca Gazelleri. Ed. Fak. T rk

E rgin, M uharrem

Meliki. Ed. Fak. T rk Dili ve Ed. D ergisi, C. II, say

K arahan, A bdiilkadir

Fatih, air Avni. Ed. Fak. T rk Dili ve Ed. D ergisi,

K arahan, A bdiilkadir

XVI. Asr Divan airlerinden Figani ve iirleri. 1, Ed.

Ed. Der. C. II, say, 3-4

Dili ve Ed. D ergisi. C. X V I, s. 41-54
1-2, s. 59-78
VI, 1-38

K prl, Fuad
(T im urta), D em irta, F. Kadri
(T im urta), D em irta, F. Kadri
(T im urta), D em irta, F. Kadri
T im urta, F. Kadri

Fak. Trk D ili ve Ed. D ergisi, C. III, say 3-4, s. 389410

Fatih Devrinde Edeb Hayat. kdam G az. 3 haz. 1332
Fatih Devri airlerinden Cemali ve Eserleri. Ed. Fak.
Trk Dili ve Ed. D ergisi, IV , say 3, s. 189-213
Harname. Ed. Fak. T rk D ili ve Ed. D ergisi, III, say
3-4, s. 369-387
eyhinin Eserleri. Ed. Fak. rrk Dili ve Ed. D ergisi,
XI, 99-108

eyhi'in Hayat ve ahsiyeti. E d. Fak. T rk D ili ve

Ed. D elgisi, C. V, s. 91-120

U zunarl, . H.

Tosyal Celal-zade Mustafa ve Salih ., B elleten, C.

XII, say 87, 1958

260
Tezl er:
Aled Rasin

: L am ii. Ed. Fak. M ezu n iyet T e zi, J9 2 8 . Trkiyat Ens.

A hler, A li

: G elibolulu Ali, Ed. Fak. T rkoloji M ezu n iyet T ezi,

A kaln, M ehm ed

: eyhi Divan. E d isyon kritik. Ed. Fak. Trkoloji M e

A k aln , M ehm ed

A k al, Tipi

: Kabus-name. K eyk avu s skender b. K abus. M ercim ek

T. 18
1340, Trkiyat Ens. T 28
zu n iyet T ezi, 1958. Trkiyat E n s. T 50 9

Ahmedi, Cenid H urid. M etin -n celem e-d ek s.

Atatrk ni. D oktora T e zi, 1969
A h m ed evirisi. E d isyon kritik ve transkripsiyon. Ed.
Fak. M ezu n iyet T e zi, 1966. Trkiyat Ens. T. 7 1 2

A k koyunlu, M ahigiil

Taci-zde C a 'fe r . nin D ivannn Edisyon K riti i,

Ed. Fak. M ezu n iyet T e zi, 1955. Trkiyat Ens. T 4 6 4

A ltunlu, U lvi

Celal-zade Salih ., H ayat, E debi ah siyeti, Eserleri

Baturalp, M ustafa

A hi D ivannn edisyon K riti i. Ed. Fak. M ezu n iyet

ob an l, N ecla

XV. Yzyl airlerinden H m idi ve K a in d i'n in Trke

iirleri. Ed. Fak. M ezu n iyet T e z i, 1950. Trkiyat Ens.

Ergin, Muharrem

: M elihi. Ed. Fak. M ezu n iyet T e zi, 1947. Trkiyat Ens.

ve D iv a n nn transkripsiyonu. Trkiyat E ns. T 5 7 4

T ezi 1949. Trkiyat E ns. T 3 3 4

T 353
T 211
Ferm an, B elm a

: Mihri H anm . H ayat v e D ivan n n ed isy o n kritii. Ed.

Fak. M ezu n iyet T ezi. Trkiyat Ens. T 356

Revani D iva n n Edisyon K riti i ve Trans

kripsiyonu. Ed. Fak. M ezu n iyet T ezi. Trkiyat Ens. T.

n ceolu, S am iye

pekten, Halk

: Karam anl Nizami. H ayat, E debi ah siyeti v e D i

581
vannn E d isyon K ritii. Ed. Fak. M ezu n iyet T ezi.
Trkiyat Ens. T 433
Kaptan, Rhan

: Heves-nme. Transkripsiyon (C a fer . nin hayat,

san at ve eserleri hakknda bir in celem e ile birlikte)
Ed. Fak. M ezu n iyet T ezi. Trkiyat Ens. T

Beyazd- V eli D iv a n 'n Edisyon K ritik ve Tetkiki.

nal, Saniye

zelik , Birsen

: Kemlpaa-zade D ivan. E d isy o n Kritik. Ed. Fak. M e

zkul, Sln

: F a z l n Gl ii B lbl M esnevisi. E d isyon Kritik ve

Ed. Fak. M ezu n iyet T ezi, 1951. Trkiyat Ens. T 3 9 0

zu n iyet T ezi, 1966. Trkiyat Enst. T 713
T etkiki. Ed. Fak. M ezu n iyet T e zi, 1 949, Trkiyat Ens.
T 308
M iskiolu , B ercis

: Adni Divan. Ed. Fak. M ezu n iyet T e zi, 1951. Trkiyat

en t k , G zin

Ens. T 372

Bayezid II (A d li) nin Siyasi Hayat, E debi ahsiyeti ve

D iv a n 'n Transkripsiyonu. Ed. F ak. M ezu n iyet T ezi,
1945, Trkiyat E n s., T 2 0 0

261
Taku. M uazzez

K iU h'l-ahhar'daki Alim r airler. Ed. Fak. M e

Tursan, Bevi

ehzade K orkud re D ira m 'u n Tetkiki. Ed. Fak. M e

Y alcn , efik

Sevdayi, H ayal, Edebi ahsiyeti re D ivan'nm Trans

kripsiyonu. Ed. F ak. M ezu n iyet T e zi, 1954. Trkiyat

Y cel, M ihriur

Bursal air L a i i . nin Hayat. E d. Fak. M e

zuniyet T e zi, 1937-38. Trkiyat E ns., T 9 0

zu n iyet T e zi, 1951. Trkiyat E ns., T 347

Es. T 4 4 9
zu n iyet T e zi, 1946. Trkiyat E ns., T 202

slm

Ansikloped isindeki Makaleler:

A dnan-A dvar, Abdlhak

A kn, Faruk
A kn, Faruk
A ltnd a, inasi

Kmahzade A li Ef. M ad. C. VI

Sehi Bey M ad., C. X
S'iruri, M uslih al-din Mustafa, s. 2 4 9 -2 5 0 , M ad., C. X
Selim 1 M ad., C. X

A ltun d a, inas
Turan, erafettin
; B abinger, Franz
' B aysu n , C avid
G k b ilg in , T ayyib
G k b ilgin , T ayyib
G k b ilg in , T ayy ib
G k b ilg in , T ay y ib
G k b ilg in , T ayyib
G k b ilg in , T ay y ib
nalck, Halil
nalck, Halil
K prl, Fuad
K prl, Fuad
K prl, Fuad
K prl, Fuad
K iitkolu, B ek ir
P arm ak szolu, sm et

S ssh eim , K.
T an sel, F. A bdullah
T ekinda, ehabeddin
T ekin d a, ehabeddin
T ogan , Z eki V elid i
Turan, erafettin
Turan, erafetin
Turan, erafettin
Turan, erafettin
U lu ay, aatay
U lu a y , aatay
U zu n arl, . Hakk
Y n tem , A . C anib

Riistem Paa M ad. C. IX

H z r Bey M ad. C. V . V. 2
E b u sso 'u d E f. M ad. C. IV
Cafer ., M ad., C. III
brahim Paa M ad., V . 2
Korkut M ad ., C. VI
Ktahya M ad., C. VI
Mehmed I I I M ad., c. VII
Sleyman I M ad., C. X
Mehmed II Mac!., C. VII
Murad II M ad., C. X
Ahmed Paa M ad., C. I
Baki M ad., C . II
Fa zl, K a ra M ad., C. IV
F ird ev si M ad., C. IV
M u ra d lU Mad. C. VIH
Kemalpaa-zade M ad., C. VI
li, G elibolulu M ad., C. VIII
Sinan Paa M ad., C. X
M ahmud Paa M ad., c. VII
Mehmed Paa, K a ra n a i M ad., C. VII
Cam i, Abdurrahman Mac!., C. III
P ir i Mehmed Paa M ad., C. IX
Sudeddin Ef. M ad., C. X
Selim II M ad., C. X
eydi A li Reis M ad., C. X
M anisa M ad., C. VII
Mustafa, ehzade M ad., C. VIII
Bayezid H M ad., C. II
H leti M ad ., C. V

263
AHIS SMLER DZN
A

A led d in , eh zd e (S. Murad II), 181.

A b -p , eyh , 4 1, 107.

A leddin T s, Ftih devri lim lerinden, 25.

A b d , M aisal, 203.

A li b. Y ah y, Hattt, 27.

A b d ., M eyyed -zd e, 69.

li G elib o lu lu , 38, 126, 128,

A bd u llah eh zad e (B a y ezid II. O lu ), 5 1,

139, 162, 166, 170, 185.
A b d u llah , A m as, Hattt, 27.

132, 136,

152, 171, 195, 196, 1 9 9 ,2 0 3 ,2 0 4 ,2 1 3 ,

2 1 4 , 2 3 4 , 2 3 5 ,2 5 0 .
A li B e y , G zi, 2 2 1 , 222.

A b d u lhlik , R essam , 60.

A li B e y , R essam , 60.

A bdulkdir G ey la n , 130.

A li B e y , N ak k a, Defterdr, 102.

A bdulkdir M erg, 27.

A li B e y , eh su vrolu , 74.

A bdiilkerm , Ftih devri lim , 2 5 , 31.

A li B e y , G azim ih alolu , 2 3 1.
A li C em l, Z em b illi A li E f., 2 5, 46, 6 1 ,

A b d ll tif N ehr, eyh , 1 16.

A d l bk. M ehm ed III

88.
A li ., F en -z d e, 28, 38.

A d n bk. M ahm d P.

A li ., K n al-zd e, 81, 8 3, 9 0 , 9 9, 105,

A d l bk. B y ezd II

fit b , 174, 176.

114, 124, 149, 2 0 2 , 2 0 3 , 2 3 3 , 234.

A g eh , 2 0 4

A li D ed e, eyh , 142, 191.

A h d , B a d d l, 9 2, 161, 195, 196, 2 0 2 ,

A li E f. K azasker, 48.

2 0 4 , 2 1 5 , 2 1 6 , 2 2 9 , 2 3 5 , 2 3 6 , 237.

A li K u u , 2 5 , 2 6 , 3 2 , 3 3 , 4 3 , 9 2 , 146.

li ., B e n li H aan, 6 2, 76, 2 4 2 , 2 4 4 , 2 4 8 .
A h m e d ., 1 3 2 ,2 1 7 .

A li, M verrih, 195, 1 9 6 ,2 1 3 .

A h m ed , eh zad e, 4 0 , 5 4, 6 1 , 6 2 , 7 3 , 162,
1 7 5 , 1 7 6 , 1 7 7 ,1 8 2 , 1 8 8 ,2 0 6 .

A li P . H adm , 4 8 , 4 9 , 5 2, 141, 160, 2 3 0 ,

A h m ed C evd , 87.

A li P . S em iz, 102.

A h m ed .. ib l-zd e, 27.

A li Y etim , Hattt, 27.

A h m ed , H sey in -zd e, 221.

A lp er Tunga, 58.

A li N atta, 248.
246.

A h m ed A a (Paa), H ain, 64.

A m an i, M erdm -zde, 149.

A h m ed , A h a v ey n , 26, 48.

A m ed i S leym an , eyh , 124.

A h m ed B ic n , Y a zco lu , 24.

A m iru tzes, G eorgias, 2 6 , 30.

A h m ed E f., L lez -zde, 237.

A m m , V eled -z d e, 52, 2 2 9 .

A h m ed L isn , 143.

A n d elib i, B lbl Haan, 187.

A h m ed M elek , T ebrizli, 176.

rif, rifi H seyin ., 111, 1 1 3 ,2 3 2 .

A h m ed -i D , 17, 18, 19, 163, 165.

A rifi, Fethullah ., 83, 9 9 , 116, 160, 2 3 2 ,

A h m ed i, T cddn brhm, 16, 17, 18, 19,

2 0 ,5 9 , 163, 164, 165.

234.
A r, 98.

A h m ed Paa, 16, 2 0 , 2 3 , 2 8 ,2 9 , 3 0, 3 1 , 35,

k 16, 5 2 , 8 3 , 9 7 , 9 8 , 9 9, 100, 103,

3 7, 4 1 , 4 3 , 4 5 , 4 6 , 50, 51, 5 4, 7 6 , 111,

104, 105, 106, 107, 108, 110, 111, 112,

112, 1 7 4 ,2 1 8 ,2 1 9 , 230.
A h m ed Paa, D u k k inzde, 5 9, 6 4 , 66.

I 14, 115, 116, 117, 118, 119, 124, 155,

158, 160, 180, 190, 1 9 2 ,2 1 9 ,2 2 2 ,2 2 9 ,
2 3 1 , 2 3 2 , 2 4 0 , 2 4 4 , 2 4 6 , 248, 249.

A h m ed Paa, F enr-zde, 172, 173.

A h m ed Paa, G edik, 32, 33, 166.

A k i, lyas, 2 1, 23, 2 8, 37, 38, 232.

A h m ed P. H zr B e y in O lu , 3 3 , 35.

A ta, H ek im -zd e, 240.

A h m ed P . em s, 83, 84, 1 19, 215.

A ta , 21, 23.

A hm ed P. H ersek-zde, 52, 60, 62, 83, 115

A hder, M ustaf, 81.

A v n bk. M eh m ed II.

A tau llah , K irm n, 28.

264
A ya s Paa, 9 1 , 9 7 , 11, 135, 160.

C afer, B e m e k i, 65.

A y a , ey h , Hattat, 27.

C afer P ., 148, 195, 1 9 6 ,2 1 9 , 220.

A zm i, D efted r-zd e Pir M ehm ed, 119,

C aferi, B l, 243.
C am i, Abdurahm an, 2 7 , 2 8 , 3 6, 4 4 , 4 5 , 55,

124, 131.
A zm i, M ustafa, Srm eli Kadn, 161, 193,

5 7, 5 9 , 78, 8 9, 90.
Cam i B e y , 196, 2 1 3 , 2 1 6 .

194.

C ell, A m a s, Hattat, 2 7, 188.

B
B aba A li, M st, 9 5 , 198.
B ahr, H aan, 126.

Cell B e y , 119, 121, 171, 196, 197, 199,

2 1 3 ,2 1 9 ,2 2 0 ,2 3 1 .
C elaled d in R um i, M evln , 166.

B a h , S irk eci, 9 3 , 145.

C elil, H m id -zd e, 248.

B k , A b d u lb k M ahm d, 83, 89, 9 5 , 101,

C em Sultn, 2 9 , 32, 4 4 , 5 5, 162, 166, 167,

102, 120, 126, 127, 128, 132, 133, 2 3 4 ,

2 3 9 , 2 53.

168, 169, 170.

C em al, eyh , 156.

B l .,2 4 3 .

C em l, A m a si, H attl, 27.

Barbaros H a yed d in P ., 80, 8 6 ,1 5 5 , 156.

C em li, eyh olu B y e z d , 2 1 , 2 2 , 2 8 , 4 0.

B a s i, A la ca , 4 7 , 5 7 , 9 6, 9 9 , 2 3 9 , 2 4 2 .

C em l E f., 46.

B y e zd I., Y ld rm , 15, 16, 17, 18, 33, 34,

C em l-zde, M oll E f., 116.

3 5 , 4 0 , 4 6, 4 7 , 4 9 , 5 0, 5 1, 5 2 , 5 3 , 54,

C enb P ., 8 3 , 84.

5 5 , 5 6 , 5 7, 5 8 , 5 9, 6 0, 6 1, 62, 6 6, 7 5,

C ihangr, eh zd e, K an u n nin O lu , 98.

7 9 , 8 0 , 88, 9 8, 106, 163, 164, 171, 181,

- -

209.
B y ezit II., ehzade, 4 3, 4 4, 5 9, 6 2, 6 4, 71,

ker, Sinn B e y , 4 7 , 55.

7 2 , 76, 8 6 , 109, 135, 136, 138, 140, 142,

aylak T ev fik , 77.

166, 168, 17K 172, 174, 175, 177, 182,

iv i-z d e, 7 3 ,9 0 , 124, 161.

185, 187, 191. 197, 2 0 3 ,2 3 8 ,2 4 4 ,2 4 5 .

B y e zd , eh zad e (K an u n nin O lu ), 91,
105, 118, 158, 166, 194, 196, 2 1 0 , 211,
212, 251.

D
D i, A bdurahm an, 83, 115.
D aragoza, M ostari P avli, 2 7 .

B ayram , N ak k a, 52.

D a v u d P ., 4 8 ,4 9 , 5 1 ,8 9 , 194.

B e k y , in gan -zad e, 2 0 5 , 206.

B ek y , H atip-zde, 23 3.

D ed e K orkud, 58.
D ern, 171, 1 9 6 ,2 0 4 ,2 1 3 .

B e lg i, 2 3 4 .

D e v , A a, (P aa), 8 3, 8 5 , 130, 145.

B e llin i G en tile, 2 7 .

D ervi B e y , skender P .nn O lu , 108,

B e y n i, ey d i, 126, 2 57.

220 , 222 .

B idr, cem , 117, 153, 234.

D ervi ., eyd i O lu , 9 3 .

B ih iti, Sinn ., 4 7 , 5 4 , 55.

D ervi ., K asm P. D erv ii, 161, 171,

B in y , 85.

1 9 5 ,2 0 1 ,2 0 2 , 233.

B u ze n i, K d, 73.

D evn , C elaled d in , 4 5 , 173.

B o sta n , M ustafa, 8 1 , 102, 103.

Durak B aki, 231.

Durak ., bk. N ihn,

C
E

C afer C T c-zd e, 3 3 , 35, 4 7 , 4 8 , 5 2, 53,

5 4 , 6 0 , 6 2, 6 5 , 6 6 , 7 0 , 7 1 , 7 4, 7 7 , 78,
8 6 , 135, 140, 141, 142, 172, 173, 2 4 3 ,
2 4 7 , 25 7 .

E b u s -s u d, 8 1, 8 9, 9 0, 9 1 , 102, 121, 129,

152, 158.
E b u l-fazl, 99.

265
Edy, erife-zd e, 83, 105, 179, 181, 192.
E fd l-zde, 26, 4 5, 4 6, 4 8, 73.

Elkas M irz, 155, 160.

H c H asan-zde, K asasker, 4 8, 52.

H fz A cem , 7 2, 100.

E m ilian o, S tefan o, 26.

H fz- L en g, 250.

E m rB u h r, 16, 1 7 ,7 8 .

Haleti M ustaf, A zm -zd e, 124, 125, 132,

Err S leym an ., 15, 16, 17, 18, 19, 162,

163, 164, 165, 254.

133, 134, 152.

H aleti, Sonavber, K ad-zde, 152.

E m r A li ., 79, 23 5 .

H lil P ., 2 1, 144.

E n v e M ehm ed, 110, 113.

H alm , L utfullh a., 136.

E sr Eflatun, 99.

H alm , 6 1, 62, 6 4, 66, 6 8, 80. 137, 207,

Esrar D ed e, 221.

2 0 8 , 209.
H am dullah, eyh , Hattt, 2 7 , 4 6 , 5 0, 53,

8 6 , 172, 182,

F iz, 2 14.

H am dullh H ad, 5 7, 59.

F zl, M evln , 127.

H am d, T ireli, 126.

F a zl, Kara, 4 7 , 5 5, 171, 179, 180, 192,

193, 195, 1 9 6 ,2 0 0 ,2 0 6 ,2 1 3 ,2 3 9 .

H m d Ef. K azasker, 102.

F ed y, li Baba, 171, 183, 184, 185, 195,

204.

H am zav, A h m ed nin K ardei, 163, 165,

F ehm , 6 1 , 62, 74.

H m id, M evln, 2 8, 42, 138.

2 10 .
H andan, Hattat, 27.

F en y D ed e, 38, 107.

H arm bk. Korkud

Ferd, 113,
F ign, K aram anl, 170.
F ign , Trabzonlu, 149,

H arr A b d l-C em il, 150, 219.

150,

160,

194,

H aan 89, 123, 124, 2 0 2 , 2 0 3 , 213,

2 2 3 , 2 2 9 , 2 3 3 , 234.

24 8 .

Fevhd P., 127, 132.

H aan . A -z d e, 6 3 , 151.

Ferdn B e y , 120.

H aan ., stanbul K ads, 1 14, 249.

Ferrh D ervi, 4 7 , 5 6 , 188, 190, 2 2 9 , 244.

H aan Ef. S am s n -zd e, 180.

Fetth, N ibri, 78.

H aan Ef. Hattat, 27.

F evr A h m ed , 8 2, 83, 102, 103, 195, 202.

Fikr, M i-zd e, D erv, 159.

H assan, 2 1, 23.

F ik , A bdurrahm an, 2 1 1 ,2 1 2 .

H asb, 9 6 , 2 3 9 .

H aan, zer-nin, 111.

F irdevs-i R m , U zu n , 5 7, 5 8, 2 0 9 .

H m , 2 1 3 , 217.

F ign , R am azan, 248.

F uzl, 23 7 .

H im , sk d rl, 126.
Hteki bk. M eyyed -zd e Abdurrahman
H tem i, brahim B e y , 123, 171, 172,

195, 196, 198, 1 9 9 ,2 1 3 ,2 3 5 .

G lib, ey h , 106.

H atice Sultan, 9 6.

G arm , M eh m ed , 232.

H atm M ustafa, 195.

G arib, M eh m ed , 2 3 1 , 232.

H tip-zde, 26, 35, 4 5, 4 6, 4 7 , 4 8, 145,

G azl, D eli Birader, 7 3, 8 3, 9 3, 9 4 , 143,

1 45, 148, 183, 184.
G rny, A li, 161.
G ubr Abdurrahm an, 83, 105, 106, 2 1 1.
G nh, 98.
Grn M oll, 26.
G vh , 6 1 , 6 2, 72.
Gubr, K irei-zd e M ahm ut, 84, 116.

201 .
H tif, Abdurrahman, 157.
H tif, 8 8 ,9 2 , 158.
H a v A li ., 249.
H ayl B e y , 60,' 68, 6 9 , 79: 8 3, 95, 9 6 , 97,
9 8 , 100, '09', 123, 143, 144, 145, 147,
160, 199, 2 0 8 , 2 0 9 , 2 2 2 , 2 3 1 , 2 3 9 , 253.

266
H ayli . em sed d in A h m ed , 3 5, 137.

sh a k ., 6 2 , 7 1 , 7 2 , 7 3 , 8 9 . 100, 1 7 7 ,2 5 0 .

H ayal, A bdiilvahhb ., 6 2, 207.

skender eleb i, 5 7, 8 2, 9 3 , 9 4, 9 5 , 9 6 , 9 7,

H ayat M eh m ed , M uslihddin H elife-zd e,

9 8 , (0 0 , 104, I I I , i 3 5, 144, 145, 146,

147, 148, 149, 150, 151, 154, 155, 175.

137, 2 30.

177, 178, 189, 1 9 6 ,2 4 8 ,2 5 3 .

H aydar 124, 155, 167, 168.

H ayret, 9 7 , 143, 1 4 4 ,2 2 2 ,2 3 1 .

skender . Sin an P a a o lu , 175, 178.

H ek im i, K azv ili, 2 0 5 , 206.

skender Paa, 4 7 , 108, 4 3 , 220.

H zr B e y , st. K ads, 2 6 , 2 8, 33, 35, 137,

slm B e y , 232.
srafil-zd e, 73.

172.

reti, M ustafa, 211, 2 1 2 , 2 4 9 , 251.

vaz Paa, H ac, 23.

H zr P ., 1 1 5 ,2 2 0 , 2 36.

H isl, 204.
H o ca -z d e M uhyiddin, 2 5 , 26.

zar, Pir M eh m ed . 2 2 0 , 2 3 5 .

H ubb K adn,

zr, M olla, 2 6 , 4 5 , 4 6, 4 7.

119, 121, 122,

129, 171,

195, 196, 2 0 0 ,2 0 1 ,2 1 3 .

H oca M esu d, 4 6 , 126.

K abl, 2 8 ,4 2 , 4 3 ,4 4 , 145.

H u ff, 4 0 .
H u rem Sultan, 154, 178, 1 9 1 ,2 1 0 ,2 1 1 .

K a d E f. A b dulkdir H m id, 7 3 , 82, 93,

117, 135, 141, 145, 152, 1 5 3 ,2 3 7 ,2 4 7 ,

H u srev , D e h le v , 112.

253.

H u se v - P ., 160.

Kara B ali E f., 3 4, 7 6 , 160.

H d ay, S alih D ed e, 4 1 , 138.

Kara Bali-zde, 150, 243, 248.

H m am , 2 4

Kara H oca, Kars D efterdar, 115.

H m yun ah , 88.

Kara eyd i, 47, 5 6.

K m i, M eh m ed , M esn ev ih a n -za d e, 8 3, 88,

H sm , 2 1 , 2 3 .
H sey in , S o fu , 166.-

106, 107, 158.

H seyin B aykara, 55

K m il, ey h , N ak k a, 6 0.
Kand, S irozlu , C em airi, 167, 168, 169.

H sey in , N ibur, 9 0 , 2 3 3 .

Kandi, 9 6 , 1 0 9 ,2 3 9 .
K ansu G avr, 7 7 , 107.

bn K em l bk. K em l p aa-zde,

K aragz P ., 170.

brahim B e y , Karam an B e y i, 4 1 , 223.

brahim ., eh zd e H ocas,

125,

K sn ., 35.
126,

205.
brahim G len , 9 8 , 107.
brahim P ., M aktul, 6 6, 7 2 , 7 8 , 82, 8 5 , 94,

K sm P ., C ezeri (S a fi), 3 4 , 4 7 , 5 1 , 5 4 ,
136. *
K aifi, A cem , 2 8 , 4 3 , 44.
K atib, 2 8, 39.

9 5 , 9 6 , 7 , 9 8 , 100, 107, 109, 111, 117,

K atib bk. ey d i A li R eis,

130, 135, 143, 144, 145, 146, 147, 150,

K a y a ., 197.

152, 154, 158, 177, 189, 2 2 2 , 2 3 7 , 2 4 8 ,

K azzaz A li, 75.

25 3 .

K ellat, A bdulkdir, 27.

brahim P ., andarl-zde, 2 1 , 172.

K em l, m lek i-z d e, 4 5 , 47.

brahim P . S. B a y ezid D evri, 48, 49, 53.

K e m l-z e r d , 137, 138.

dris, B itlisli, 4 6 , 4 7 ,5 0 , 5 5 ,6 4 .

K em lpaa-zd e, 4 6 , 4 8, 4 9 , 6 1 , 6 2 , 6 3,

lyas M olla, 3 1 ,2 3 2 .

64,

m m G a z l, 106, 117.

139, 141, 145, 149, 1 5 1 ,2 4 9 ,2 5 3 .

7 6 , 8 1, 8 2, 83, 8 8, 100, 112, 135,

m m Kuru, M u sik iin as, 61.

K estaln, 35.

sa ., eh z d e, Y ld rm n O lu, 18.

K ef, 9 6 , 109, 239.

shak, K anun, 27.

K eyk avu s, K abusnm e sahibi, 2 4.

267
K irnan, E sedullah, 27.

M aksd, M sik ins, 61.

K vam , 2 8 , 4 0, 4 6 ,4 9 .

M ahsur B e y , 60.

K ya s M olla, I I I .

M ehd, 28, 38.

K oi B e y , H a lil-zd e, 74.

M ehm ed I., elebi S., 15, 17, 18, 19, 20,

K on stan tin ico, Ferratal, 27.

2 1 ,2 3 ,5 0 .1 7 1 ,2 5 3 .

Korkud, eh zad e (H arim ), 181, 182, 183,

184, 1 8 5 ,2 0 6 .

M eh m ed , eh zad e, K anfnnin O lu , 98,

104.

K u d s .2 2 0 , 239.

M ehm ed II. eh zad e, 181.

K ukla A cem , 72.

M ehm ed II, Ftih, 15 , 23 , 25 , 26, 27 , 28,

K ulleddin, ey h , 174.

2 9, 30, 31, 32, 33, 34, 3 5, 36, 37, 38, 39,

Kutb A h m ed P ;., 172, 174.

4 0, 4 1, 4 2, 43, 4 4 , 45, 4 8 , 50, 5 1 , 54, 60,

7 5 ,8 0 ,8 1 , 135, 136, 137, 138, 153, 166,

L
L a l, C em irlerinden, 169.

169, 172, 173, 177, 180, 181, 182, 192,

193, 194, 200, 206, 209, 218, 246.

L am i, M ahm ud ., 6 2 , 7 8 , 108, 151.

M eh m ed , eh zad e, B ayezid I lnin O lu ,

L atifi, H atip-zde, 38, 7 2 , 150, 169, 170,

171, 1 9 0 ,2 1 3 ,2 1 6 , 2 3 0 , 245.
L a zm , 108.

176, 244.
M eh m ed III. eh zd e, 18.
M ehm ed III., Sultan (A d l), 4 6, 128, 129,

L evh, 1 9 3 ,2 4 8 .
L e l, 2 8 , 4 4 .

130, 131, 132, 133, 134, 1 8 1 ,2 1 7 .

M eh m ed , B ostn -zd e, 89, 129.

L e y s 47.

M eh m ed , A h aveyn , 26.

L ik y, 5 7 , 59.

M eh m ed B e y , M ilalolu, 7 4 , 222.

L isn , 142.

M ehm ed B e y , Y ahyl B e y i, 223.

L u tf M o lla , 2 5 , 2 6 , 28, 33, 34, 35, 4 5 , 46,

M eh m ed B ican Y a zco lu , 24.

4 7 ,4 8 , 1 3 9 .
L u tf P . 6 2 , 102.

M ehm ed . K azasker, 39.

M ehm ed ., R am azan -zd e, 105, 211.
M ehm ed D e d e , Pir, Hattat, 2 0 3 .
M

M ehm ed Ef. K aram an, 2 6, 2 8 , 32, 33, 34,

M ahdm , eyh , 80.

1 0 1 ,2 4 9 .

Mahrnd, eh zad e, B ayezid I lnin O lu ,

5 1 , 5 2 , 7 1 , 185, 186, 187, 188.

M eh m ed , E fan c, 92.
M ehm ed K asm , M sik ins, 6 1 ,7 4 .

M ahm ud E f. iv i-z d e, 124.

M ehm ed B e y , P i P . O lu , 148.

M ahm ud . Defterdar, 9 7 , 111, 135.

M ehm ed B e y , M irliva, 199.

M ahm d D ed e, 116.

M ehm ed Pir, 241.

Mahrnd E m r, 62.

M eh m ed eyh , B aba Ef., 112.

M ahm d P . (A d n ), 2 5, 2 8, 31, 32, 3 3 , 34,

M ehm ed Y egan , M oll, 35.

39, 4 1 , 4 3 , 5 3 , 5 4 , 135, 136, 137, 138,

M ehm ed P ., D ukakinzde, 197.

146, 174.

M ehm ed P, G lb, 220.

M ahm d B e y , 199.

M ehm ed P ., skender P. O lu , 143.

M ahm d, ey h , 77, 179.

M ehm ed P ., (N i n ), 4 3 , 105, 131, 188,

M ahm d, Zarf, M sik ins, 157.

230.

M arhem , 194.
M akl Mustafa B ey, 54, 196, 198, 213, 234.
M akl,

H am am c-zd e

2 1 4 , 235.
M akm , 177.

M ehm ed,

213,

M ehm ed P ., (N m i), 127, 131, 159.

M ehm ed P ., (S ok ollu ), 102, 118,
121.

M eh m ed Fuad, 46.
M elih , T ok ad l. 28, 2 9 , 36, 3 7 , 246.

120,

268

M ercim ek A h m ed , 24.

M ustaf P ., 5 1 , 9 1 , 1 5 8 ,2 3 4 .
M usaf P ., oban, 6 0 .

M em t, H a y trn i K ardei, 230.

M erdm ., 2 1 3 , 2 15.

M ustaf, D zm e, Y ld rm n O lu , 2 1 , 23.

M erhaba El'., 2 3 3 , 241.

Mustaf, Kk ., S. M ehm ed'in O lu, 20.

M esih P ., 52.

Mderris? bk. Y ahya E f.,

M esh , sa, 5 4, 140, 141, 142, 2 2 9 , 232,

M eyyed -zd e Abdurrahm an E f , 4 6 , 4 8 ,

4 9, 5 2, 5 3 , 55, 6 1, 6 2 , 63, 6 5 , 6 9, 7 2,

244, 246.

135,

M es m , S e y y id , 196, 198, 219.

M erebi, K alender, 195, 198.
M ihr H anm , 4 0, 122, 173, 175, 176, 177,

138, 139, 140, 151, 153, 172, 175.

M n , 176.
M slim a., K n alzde, 8 8 , 105.

178.
N

M in n et, 23 7 .
M rim ., 34.
M rim K se si, 3 5 , 152.
M ra m m a y , A li, 6 2 , 7 9 , 222.

N ah ifi, U sta, em s, 27.

N m bk. M ehm ed P.

M u a ref-za d e, 35.

N a t, 150, 194, 2 4 8 .

M uhibb, M uhibb, bk. K an,

M uht, 2 3 7 .
M uhlis bk. M ustafa,

N azm , E dirneli, 6 7 , 8 3 , 112, 113.

N ash, 2 3 8 , 2 4 2 .

N ect B e y , 2 3 , 2 8, 3 0, 3 1, 4 5 , 4 7 , 4 9, 5 1,
5 2, 5 3 , 5 4 , 7 2 , 7 6 , 104, 123, 139, 153,

M uhlis, C afer P . O lu , 2 1 1 , 212.

M uh yid din , A m a s Hattat, 27.
M uhyiddin,

F en r-zd e,

73,

100,

170, 178, 185, 186, 187, 188, 2 1 8 , 2 2 9 ,

230, 244.
145,

N ecib A sm , 87.

179, 2 30.
Murad 1., 162, 181.

N esih P ., 43.

Murad II., 15, 19, 2 0 , 2 1 ,-2 2 , 2 3, 2 4, 25,

38,
3 9 , 4 0 , 4 2 , 13 7, 181, 2 0 9 , 253.

N ev l, N asuh E f., 131.

N ecm , 65.

Murad III, eh z d e, 129, 181.

Murad III Sultn, 8 4 , 8 5 , 120, 121, 122,
123, 124, 125, 126, 127, 128, 129, 130,
131, 133, 134, 135, 143, 199, 2 0 1 , 203,
2 0 5 ,2 1 4 ,2 1 7 , 230.

163.

N ih l, C afer, 6 1, 6 2 , 7 3, 7 4 , 143, 145,

N i n bk. M ustaf C ell-zad e,

N iy z, K aram anl, 170.
N iy z, skpl, 160, 193.

M ustaf, B o sta n -z d e, 89.

N iy z, B ursal, 15,16.

M ustaf, H abb, K azasker, 55.

K annnin

O lu , 101, 104, 105, 126, 154, 171,

178, 179, 180, 181, 191, 192, 193, 194,
200 , 2 11 .

N izam , K aram anl, 2 2 , 4 1, 4 2.

N h, 150, 193, 194, 248.
N ureddin, K ayserili, 34.
N utk, S ssh an , irvan l, 130.

M ustaf, eh zd e, F atih in O lu , 3 1, 136.

M ustaf, C el l-z d e, (N i n ), 8 1 , 8 2 , 131,
135, 146, 159, 160, 237.M ustaf P ., L al, Kara, 126, 152, 161,
2 0 2 ,2 0 3 ,2 1 0 .

196, 2 1 3 , 2 1 4 ,

229.

1 9 9 ,2 1 3 ,2 1 4 ,2 1 5 .
N i n bk. M ehm ed P .,

M sa ., eh za d e, Yldrm O lu , 18,

(M u hlis)

N igr, N akka Haydar,

N ihn, Durak 122, 195, 196, 197, 198,

Murad P ., K u yu cu , 129.

eh z d e

N e v , Y ahy, 101, 126.

147, 152, 1 5 3 ,2 2 2 , 2 4 0 .

Murad IV , 133.
Murad, ey h , M sik in s, 61.
Murad P ., 4 2 , 87.

M ustaf,

N e v , A li r, 5 1, 5 5, 5 7, 7 9 , 189.

Orhan, eh zd e, B y e z d in O lu ,
211 .
Oru, R eis, 156.

105,

269
O sm an, Sultn, 3 3, 209.
O sm an Zarf, 157.

S a dedd, H oca. 8 9 , 101. 125, 126, 127,

128, 129, 130, 132. 1 3 3 ,2 0 5 ,2 4 0 .
S a d, C em S a 'd si, 167, 168, 169.

S a d . T ci-zd e, 38, 6 2, 7 7, 78.

P ast, V eron al, M atteo, 27.

S afy, L okm an D ed e, 4 7, 5 6, 108, 160.

P eh bk. ah Kulu

S afy, E dirneli, 2 3 8 , 242.

P e r v iz E f. b. A bdullah, 8 3 ,9 2 , 143, 146.

S f, C ezer K asm P ., 136, 172, 174, 179.

Pr A h m ed , 4 1.

S af, N akka, 21, 2 2 , 23.

Pr R eis, 81, 8 6, 87.

S a fiy e Sultn, 132.

Pr eleb i, 239.

S a g , K azzaz A li, 6 2 , 75, 247.

Pr P ., R am azn olu, 5 2 , 6 2, 6 6 , 7 0 , 71,

S h il, 2 8 , 44.

8 5 , 108, 112, 140, 143, 159, 2 1 9 , 247.

Pr, Pr M ehm ed Paa (R em z), 6 0, 6 6 , 67,

Slih C el l-z d e, 81, 8 3, 91, 143, 146,

1 5 9 ,2 1 1 .

9 4 , 124, 131, 133, 135, 142, 148, 2 0 3 ,

S lih P ., 220.

2 4 0 , 25 0 .

S m , H san 83, 115, 2 2 0 .

P iyle B e y , 183, 184, 185.

P iy le P., 105, 161, 181.

Sn, Can M em , 2 5 1 .
Sar Grz, 3 4 , 9 5 ,1 5 1 .
S a 'y i, M em ik -zd e R am azn, 232.

R
R ahik, Sinan, 2 4 1 , 2 4 2 .

Seh b , H sm ed d in, 106, 117, 118, 152,

1 5 3 ,2 3 4 .

R ahim , 171, 196, 204.

S eh y, 167, 169.

Rahrn, N akka B l-z d e Pr M ehm ed, 83,

S eh y, M ehm ed, 107, 116, 179, 192.

103,

104, 114, 148, 154, 1 5 5 ,2 3 1 .

R e fr -i L eng, 23 6 .

S eh i B e y , 2 2, 3 8, 5 0 , 5 2, 8 2, 174, 185,
186, 188, 189, 1 9 0 ,2 1 6 , 229.

R efk , 149, 151, 189.

Selahaddn Y ak c, 24.

R em z bk. Pr P.,

S elk , 9 6 .

R esm , 219.

S elm n, A yd n l, 115, 249.

R evan , 6 1 , 6 2, 6 9 , 7 0 , 2 0 7 , 2 0 8 , 2 0 9 , 2 2 9 ,

S elm n , B ursal, 8 3 , 114.

2 4 4 , 2 47.

Serr, M an isal, 183, 184.

R e y Sar, 2 1 3 .

S ev d y , 184.

R e y , T erzi-zd e, 113, 233.

S elm I, eh zad e, 4 5 , 57.

R iyz, A li ., 1 4 9 ,2 1 4 ,2 3 5 .

S elm I, Sultan, 3 9 , 4 8 , 5 9, 6 1, 62, 6 3, 64,

R iy z Y eil-z d e, M ahm d, B aha ., 152,

153, 154.

6 5, 6 6, 6 7 , 6 8, 6 9, 70, 7 2 , 73, 7 4 , 75,

7 6 , 7 7 , 7 8 , 7 9 , 8 0 , 83, 8 4, 88, 102, 106,

R h, B a d ad l, 2 3 6 .

107, 108, 117, 119, 120, 121, 122, 123,

R h, M eh m ed , G elib olu lu , 2 3 6 .

124, 125, 133, 138, 139, 141, 145, 146,

R m , 9 4 , 2 3 4 .

151, 154, 181, 191, 196, 2 0 6 , 2 0 8 , 222,

R u m z, 234.

238, 245, 247, 248.

R cn, ey h , 3 7, 2 4 6 .

S elm II, eh zad e, 103, 148, 176, 181, 193,

R iikneddin, Z e y rek -zd e, 64.

194, 195, 196, 197, 198, 1 9 9 ,2 0 2 ,2 0 3 ,

R stem P ., 8 5, 8 8, 101, 102, 112, 135,

2 0 4 , 2 0 6 , 2 10, 2 1 5 , 2 1 7 , 2 2 0 , 2 3 1 , 234.

148, 153, 154, 155, 1 9 1 ,2 1 0 ,2 1 1 ,2 1 4 .

S elm II., Sultan, 8 4 , 85, 102, 104, 118,

119, 129, 130, 135, 162, 166, 1 7 1 ,2 0 0 ,

S
Sabh, A b d -i Zarf, 8 8, 156, 157, 158,
243.

2 0 1 ,2 0 2 , 2 0 5 ,2 0 9 ,2 1 3 ,2 1 4 .
S em , D ivan , M ehm ed D ed e, 107, 108.
Sen ayi, M eh m ed , 84.

270
S ey d A li R eis (K utbi), 81, 82, 83, 8 6, 87,
88, 135, 155, 156, 157, 253.
S ey d B e y , N ia n c. 85.

h K asm , 6 2 , 8 0, 8 4 , 117.
h K ulu. (N ak k a, F enh), 61, 7 4, 99,
160, 176.

S eyfi S in o lu , 172, 174, 249.

ah M eh m ed , R essa m , 60.

S ey y id , Natta, 16.

ah M uham m ed K azvin , 4 7 , 5 7 , 62, 79.

S r, s , 2 34.

ah Tahm asb, 191, 194, 1 9 7 ,2 ) 0 .

Shr, 140. 1 4 1 ,2 3 1 ,2 3 2 , 249.

ah M eran, M sik in as, 61.

Sinn B e y , R essa m , 27.

m , M ustafa, 4 7 , 5 6 , 124.

Sinn M im ar, 8 0 ,8 1 , 192.

eh d , A m a sy a l, 2 8 , 41.

Sinn P ., 2 5 , 26, 2 8, 33, 3 4 , 35, 4 7 , 65,

175, J78.

eh id , A cem K asm , 2 0 7 , 209.

e m , 142.

S iy a v u P ., 127.

em sed d in A h m ed , K ad -zd e, 101, 113,

Subh, H ekim S ian-zd e, 126, 152, 153,

23 2 .

115, 137.
em s B e y Fenri, 2 0 8 .

S u r , 155, 185, 186, 187, 229, 2 3 2 , 244,

em s D erv i, 6 2 , 80.

250.
S u r llh E f., 8 9 , 133.

e m s 2 1 , 121. 1 9 5 ,2 0 0 , 2 0 1 ,2 1 6 .
em s, B ad atl, 216.

S z-i N ak i bendi, 2 2 1 , 222.

em s-i D efterdar, 2 8, 39.

Sbt, 2 3 8 , 2 4 0 , 2 4 1 ,2 4 2 .

em si bk. A h m et P .,

S iic d , 6 1 , 6 2 , 6 9 , 7 0 ,7 1 , 140, 142, 247.

ev k , K tip, 4 6 , 5 0 ,.1 8 5 , 187, 2 0 7 , 2 0 9 .

S ley m a n J. eh zad e, 181, 188, 189, 190.

eyd a, k . S e y d s, 2 3 1 , 232.

S leym an 1. K anuni, 2 1, 22, 4 6 , 5 3, 6 4 , 69,

ey h , 18, 2 0 , 2 1 , 2 2 , 2 4 , 4 0 , 5 3 , 7 6, 89,

7 4 , 7 5 , 7 8 , 8 0, 8 1, 82, 83, 8 4 , 86, 88,

1 1 1 ,2 1 9 ,2 3 8 ,2 4 2 .

8 9 , 9 0 , 9 1 , 9 2 , 9 4 , 9 5 ,9 6 , 9 7 , 100, 101,

eyh , akrc, 2 4 2 .

102, 103, 105* 106, 107, 109, 110, 111,

eyh , Y u su f S in anedd in , 19.

112, 113, 114, 115, 117, 118, 119, 120,

eyh olu M ustafa, 15, 16, 17, 2 0 , 210.

125, 130, 131, 132, 133, 135, 142, 143,

ikv M ustafa, 192.

146, 150, 151, 152, 153, 158, 159, 160,

ir A li B e y , 6 2 , 8 3 ,9 8 , 119.

162, 163, 166, 171, 179, 180, 188, 191,

ir A li B e y S iliste li, 9 8.

192, 194, 195, 196, 197, 198, 2 0 2 , 2 0 6 ,

irm erd, lyas A a , 166.

2 1 0 , 2 1 1 ,2 1 2 , 2 2 0 , 2 3 7 , 2 3 8 , 2 4 3 , 2 4 5 ,

kr, krullah, 6 2 , 7 4 , 8 3, 107, 143, 146.

2 4 7 , 2 4 8 , 2 5 1 , 2 5 3 , 254.

krullah, H alife, Hattat, 103.

S leym n ., 24.
S ley m a n P., H adm , 9 9, 248.
S leym n B e y , 220 .

T
T ac B e y , T aci B e y ,

S leym n fcrenk, 166.

T a li l , 6 2 , 7 1 , 7 2, 185, 186, 187, 250.

S leym n ah, 16, 18, 2 0, 163, 209.

Ta ik, S em en d ireli, 2 3 6 .

Slk, M eh m ed , 232.

Takp i-zd e sam ed din , 8 1, 102.

S r M ustafa, 179, 180, 191.

Tem ur A li P ., 161.
Tim ur, 16, 18, 164.

- -

T u fey li, A li M olla, 2 3 6 .

bn, ey h , 125.

T u lu i brahim D ah h ak , 2 2 3 , 2 3 2 .

h A li, 39.

Trb, C em airlerinden, 167, 169.

ah ., F enar-zde, 77.
hid, E dirneli, 167, 169.
h sm ail, 6 0 , 6 1 , 6 2 , 6 4 , 6 6 ,7 4 , 2 0 6 .

U
U b ey d Abdurrahm an, 8 3 , 113, 233.

271
U lv, B u rsal, 2 1, 2 3 , 28, 39, 137.
U lv , T erzi-zd e M ehm ed, 119, 122, 171,
195, 196, 198, 199.
Umr B e y , 169.

Y ahy, R u m i, Hattat, 27.

Y akn, H seyin ., 188, 190.
Y akb B ey G erm iyan B e y i, 20.
Yakb P. H zr B e y O lu , 3 3 , 3 5, 165.

Unsr, 108.

Y azc Selalad din , 24.

Urf, 194.

Y eg a -z d e, 73.

Usta em s, 74.

Y etm A li, 8 8 , 156, 157, 1 5 8 ,2 4 3 .

U sul, 97, 2 0 1 ,2 3 1 .

Y nus P., 5 9, 6 6, 67, 141.

U zun H asa, 26, 2 7 , 33.

Y su f S in eak , 144.

siad -zd e, T acddin brahim, 34.

Z a if, G elib olu lu , 2 1, 23.

v ey s, P ., 249.

Z am an, M ahm ud, 159, 179, 180, 192.

v e y s, ey h , 152.

Zari, S u zen , 179, 180, 1 9 2 ,2 5 0 .

Zarif, B akkal, 2 4 5 .

Z arf, H aan E f. eyh , 193.

Zt, 4 5 , 4 7 , 5 2 , 5 3 , 5 4 , 6 2, 7 0, 7 5 , 76, 83,

Vh, 229.

9 4 , 9 6 , 9 7 , 101, 109, 110, 113, 123,

V ah id , 101.
Vadin, A n g elo , 26.

139, 141, 144, 152, 160, 193, 2 0 0 , 229,

V eliyiid d in , M olla , 29.

2 3 0 , 2 3 8 , 2 3 9 , 2 4 0 , 2 4 1 , 2 4 7 , 254.

V efa, ey h M uslih d d in, 25.

Zt, H alla, 2 2 9 , 244.

V e la y , C ezeri-za d e M ahm ul, 2 8, 34, 5 4,

Z e k e v iy a E f., 126.

136.

Z eyn eb H anm , 2 8, 3 9, 4 0 , 122, 176, 177.

V is l, S efer 171, 195, 196, 2 0 2 ,2 1 3 .

Z eyn el P ., 6 2 , 6 7 , 2 0 9 .
Z eyn el A b id in, M sik inas, 182.

Y
Y a h y B e y , 83, 96, 97, 100, 101, 111, 143,
145, 147, 191.
Y ahy E f. B e ik ta l (M derris), 124, 200.
Y ahy, ey h , 37.

Z ey n , 2 4 2 .
Z eyrek, M olla, 26.
Z ihn, J 96, 2 1 3 , 2 1 5 , 220.
Zhd, H aan, 160.