INSTITUTI I ZHVILLIMIT T ARSIMIT

PROGRAM LNDOR
FUSHA: SHKENCA NATYRORE
Shkalla III-IV
(KLASA VI)

Prill 2015

I.

Hyrje

Shkenca sht veprimtari intelektuale dhe praktike q prfshin studimin sistematik t strukturs dhe sjelljes s bots fizike dhe
natyrore prmes vzhgimeve dhe eksperimenteve. Msimi i shkencave natyrore i ofron nxnsit mundsi pr t zhvilluar t kuptuarit e
koncepteve dhe t proceseve shkencore, e praktikave m t prdorura nga njeriu pr zhvillimin e njohurive shkencore, e kontributit t
shkencs n shoqri dhe t zbatimeve t saj n jetn e prditshme.
Kurrikula e shkencs ndihmon n zhvillimin e kompetencave q u shrbejn individve n aspektin personal, social dhe ekonomik dhe
q lidhen me shtje lokale, kombtare dhe globale. Kompetencat q zhvillon fusha e shkencave t natyrs n t gjitha shkallt
kontribuojn n arritjen e kompetencave kye, n funksion t t nxnit gjat gjith jets.
Prmbajtja lndore konceptohet si mjet pr realizimin e kompetencave kye dhe atyre t fushs nprmjet formsimit t situatave t t
nxnit. Nxnsi fillon me idet e tij se si jan gjrat dhe pastaj i ndryshon dhe i zhvillon duke i provuar ato praktikisht. Gjat
veprimtarive shkencore nxnsi ndeshet me mundsit e ndryshimit, rivendosjes ose sfids s ideve. Kjo mnyr e t nxnit bn q
nxnsi t zhvilloj dhe formoj t kuptuarit shkencor prmes ideve dhe prvojave t tij. Idet dhe konceptet prpunohen pr sa koh
nxnsi punon n situata problemore dhe zbaton metoda krkimore pr ti zgjidhur problemet. Duke msuar n kt mnyr, ai mund
t prjetoj gzimin e zbulimit shkencor dhe t ushqej kureshtjen pr botn q e rrethon.
Msimi i shkencave natyrore lidhet ngusht me teknologjin dhe s bashku e formojn nxnsin n nj kontekst m t gjer.
Msimi i shkencave natyrore pr shkallt 3 dhe 4 zhvillohet sipas lndve t biologjis, fiziks dhe kimis, t cilat integrohen
ndjeshm nprmjet kompetencave t fushs dhe tematikave t prbashkta t saj.
Programi mbshtetet te korniza kurrikulare e arsimit parauniversitar, kurrikula brtham dhe plani msimor i arsimit baz. Ai i
shrben:

nxnsit pr zhvillimin e kompetencave kye t t nxnit gjat gjith jets dhe kompetencave t fushs s shkencave t natyrs;

msuesit pr planifikimin, realizimin dhe vlersimin e veprimtarive msimore dhe arritjet e nxnsve n klas dhe jasht saj;
2

prindit pr njohjen e rezultateve t pritshme t fmijve dhe kritereve t vlersimit n periudha t caktuara;

hartuesit t teksteve msimore dhe materialeve ndihmse pr msuesit dhe nxnsit.

Zbatimi i programit bhet duke respektuar parimet e gjithprfshirjes n aspektin gjinor, etnik, kulturor, racor, fetar dhe nevojave t
veanta t fmijve.
II. Struktura e programit.
Programi i fushs s shkencave natyrore synon t nxnit gjat gjith jets. Prmes ksaj fushe nxnsi:

zhvillon njohurit dhe konceptet baz pr formimin shkencor n shkencat e natyrs;

zbulon lidhjet e varsis ndrmjet bots s gjall dhe mjedisit;

zhvillon aftsit shkencore, t menduarit kritik dhe krijues;

zbaton njohurit dhe aftsit shkencore n mnyr analitike, kritike dhe krijuese n problemet q krkojn zgjidhje dhe marrje
vendimesh;

vlerson kontributin e shkencs dhe teknologjis pr mirqenien e njeriut dhe shoqris;

nxit kureshtjen dhe zhvillon interesin pr botn q e rrethon;

ndrgjegjsohet pr t bashkvepruar me mjedisin n mnyr t prgjegjshme dhe konsensuale;

prdor teknologjin e informacionit dhe t komunikimit, si mjet pr sigurimin dhe komunikimin e informacionit;

shpjegon rolin e shkencs n zhvillimin e qndrueshm, si edhe n ruajtjen dhe mbrojtjen e mjedisit.

Programi i fushs s shkencave natyrore synon realizimin e kompetencave kye t t nxnit dhe t kompetencave t fushs.
Kompetencat e fushs lidhen me kompetencat kye nprmjet rezultateve t t nxnit t secils prej tyre. Lidhja mes rezultateve t t
nxnit t kompetencave t fushs dhe t kompetencave kye siguron zhvillimin e ndrsjell t tyre dhe mundson integrimin lndor.
3

Kompetencat e fushs s shkencave natyrore mund t konsiderohen si komponente t kompetencs s krkimit shkencor. Ato jan
renditur m posht.

Kompetenca I : Identifikimi i problemeve dhe zgjidhja e tyre.

a) Nxnsi prcakton problemin:

identifikon karakteristikat shkencore t problemit;
thekson elementet q kan lidhje me njeri-tjetrin;
formulon problemin.

b) Nxnsi zgjedh hetimin ose skicon strategjin:

konsideron strategji t ndryshme;
merr parasysh kufizimet q shoqrojn secilin skenar;
zgjedh at q ai mendon se sht strategjia m e mir;
argumenton zgjedhjet e bra;
planifikon procedurn.

c) Nxnsi analizon rezultatet e tij/saj ose zgjidhjen:

krkon trendt domethns n t dhnat ose provat tipike;
kontrollon rezultatet sipas procedurs;
formulon probleme t reja ose sugjeron mnyrat e prmirsimit t zgjidhjes;
nxjerr rezultatet.
4

d) Nxnsi realizon procedurn:

ndjek hapat e planit;
nse sht e nevojshme, prshtat testet e tij, rishikon planin e tij ose krkon nj mnyr t re pr zgjidhjen e problemit;
mban shnim pr do detaj ose vrojtim t nevojshm pr analizn e problemit.

Kompetenca II: Prdorimi i mjeteve, objekteve dhe procedurave shkencore.

a) Nxnsi identifikon ndikimet e shkencs dhe t teknologjis:

studion ndikimet afatgjata t shkencs dhe t teknologjis tek individt, shoqria, mjedisi dhe ekonomia;
vendos shkencn dhe teknologjin n kontekstet e tyre sociale dhe historike, si dhe studion ndikimin e tyre n mnyrn e
jetess s njerzve;
identifikon pyetje ose shtje etike.

b) Nxnsi kupton si funksionojn objektet teknike:

demonstron kuriozitet rreth disa objekteve teknike;
shqyrton prbrjen dhe funksionimin e tyre;
i zbrthen n pjes, nse sht e nevojshme;
identifikon materialet, pjest dhe tipat e ndryshm t lidhjeve n objektet teknike;
dallon sisteme dhe nnsisteme t ndryshme;
shpjegon si funksionojn ato.

c) Nxnsi kupton dukurit natyrore:

pyet veten rreth mjedisit t tij/saj;
shqyrton dukuri t veanta;
prshkruan karakteristikat e tyre;
i ilustron ato me diagrama skematike;
shpjegon dukurit duke prdorur ligjet ose modelet;
siguron koherencn e shpjegimit;
familjarizohet me konceptet q lidhen me dukurit dhe pranon lidhjen e tyre.

Kompetenca III: Komunikimi n gjuhn dhe terminologjin e shkencs.

a) Nxnsi shkmben informacione shkencore me t tjert:

kupton rolin e ndarjes s informacionit;
sht i hapur n kndvshtrimet e t tjerve;
krahason t dhnat dhe procedurat e tij/saj me ato t t tjerve;
vlerson kndvshtrimin e tij ose zgjidhjen duke i krahasuar ato me t tjert.

b) Nxnsi prhap dhe zhvillon njohurit ose rezultatet shkencore:

merr parasysh prbrjen e audiencs;
prdor mnyra t ndryshme pr prezantimin e informacionit (p.sh., simbolet, tabelat, vizatimet teknike);
prshtat mesazhin sipas tipit t medies q prdor (p.sh. prezantim me goj ose me shkrim etj.).

c) Nxnsi interpreton dhe formulon mesazhe shkencore:

prdor informacionin shkencor dhe teknologjik t marr nga burime t ndryshme;
sigurohet q burimet t jen t besueshme;
vlerson prshtatshmrin e tyre;
prezanton informacionin sipas rregullave dhe konvencioneve t shkencs, teknologjis dhe matematiks.

Kompetencat zhvillohen prmes tematikave t prbashkta t fushs dhe n program zbrthehen n njohuri/aftsi,
shkathtsi/procedura, qndrime/vlera. Tematikat e prbashkta t fushs jan elemente t rndsishme t programit t fushs s
shkencave natyrore, sipas t cilave strukturohet prmbajtja lndore dhe integrimi konceptual i secils lnd brenda fushs, n funksion
t zhvillimit t kompetencave. Tematika t prbashkta pr shkalln e tret dhe t katrt jan: diversiteti, ciklet, sistemet,
ndrveprimet, shkallzimi dhe matja. Rezultatet e t nxnit pr tematikn shkallzimi dhe matja integrohen me rezultatet e t nxnit t
tematikave t tjera.
Strukturimi i programit mbi rezultatet e t nxnit pr kompetenc n seciln lnd dhe n tematika t prbashkta, t njjta pr t
gjitha lndt e fushs, ndihmon n planifikimin dhe zhvillimin e situatave t t nxnit dhe lehtson vlersimin e nxnsit pr
kompetencat kye.
Situatat e t nxnit jan situata q lidhen me kontekstin e t nxnit. Ato mund t jen situata n mjedise t mbyllura ose t hapura t
nxni, brenda shkolls ose jasht saj. Roli i msuesit n msimdhnien prmes situatave sht ai i udhheqsit e i lehtsuesit gjat
nxnies aktive t nxnsit.
Realizimi i temave ndrkurrikulare dhe i lidhjes ndrlndore nprmjet lndve t shkencave natyrore jan, gjithashtu, elemente t
rndsishme t programit.

Metodat, teknikat, strategjit e t nxnit n fushn e shkencave natyrore jan faktor t rndsishm pr nj nxnie t suksesshme q
nxit interesin, gjithprfshirjen, ndrveprimin dhe punn krkimore t nxnsit. Przgjedhja dhe prdorimi i tyre nga msuesit bhet
n funksion t zhvillimit t kompetencave te nxnsit, duke respektuar stilet e ndryshme t t nxnit.
Vlersimi si pjes integrale e procesit t t nxnit, mat shkalln n t ciln kompetencat jan arritur nga nxnsi. Meqense i gjith
procesi i t nxnit n shkencat natyrore mbshtetet n krkimin shkencor, vlersimi merr shum forma, t cilat i parashikon dhe
mundson struktura dhe konceptimi i programit.
Realizimi i programit t fushs s shkencave natyrore krkon krijimin e nj mjedisi t nxni, t prshtatshm dhe gjithprfshirs, t
pasur me materiale dhe burime t domosdoshme, si dhe prdorimin e gjer t TIK-ut.

Diagrama 1: Korniza konceptuale e programit.

Kompetencat
e t nxnit.

Kompetencat e
t menduarit.

Kompetencat
personale.

Ciklet

Ndrveprimet

Njohuri

Sistemet
Kompetencat
e fushs

Kompetencat e
komunikimit
dhe t
shprehurit.

Aftsi

Modele
tt

Kompetencat
qytetare.

Qndrime

Diversiteti

Prshkallzimi
dhe matja

Kompetencat
digjitale.

Kompetencat mbi
siprmarrjen dhe
mjedisin.

1. Lidhja e kompetencave t fushs me kompetencat kye

Kompetencat e fushs s shkencave lidhen dukshm dhe n mnyr logjike e metodike me kompetencat kye dhe me tematikat e
fushs t cilat jan n funksion t zhvillimit t tyre.
Kompetencat e fushs s shkencave natyrore lidhen me kompetencat kye nprmjet rezultateve t t nxnit t secils prej tyre.
Lidhja mes rezultateve t t nxnit t kompetencave t fushs dhe kompetencave kye siguron zhvillimin e ndrsjellt t tyre dhe
lehtson vlersimin e nxnsit pr kompetencat kye.
Nga ana tjetr, kompetencat e fushs s shkencave natyrore lidhen edhe me njra-tjetrn. Nse kompetenca e par Identifikimi i
problemeve dhe zgjidhja e tyre ka t bj me mnyrat e t arsyetuarit q i mundsojn nxnsit t merret me probleme shkencore, dy
kompetencat e tjera Prdorimi i mjeteve, objekteve dhe procedurave shkencoredhe Komunikimi n gjuhn dhe terminologjin e
shkencs e msojn at se si t prdor instrumentet dhe procedurat e duhura dhe si t komunikoj n gjuhn e shkencs dhe t
teknologjis pr t zgjidhur problemet. Duke zbatuar mnyrat e t arsyetuarit shkencor, nxnsi do t kuptoj natyrn e mjeteve,
objekteve dhe procedurave t prdorura n kt fush dhe do t jet i aft t vlersoj ndikimin pozitiv apo negativ t shkencs dhe
teknologjis n mjedis dhe shoqri. Prve ksaj, n prezantimin e shpjegimeve ose sqarimin e zgjidhjeve t tij/saj, ai/ajo do t
ndrgjegjsohet pr rndsin e prdorimit t sakt t gjuhs dhe terminologjis n shkenc dhe teknologji.

N tabeln e mposhtme paraqitet lidhja e rezultateve t t nxnit t kompetencave t fushs me rezultatet e t nxnit t kompetencave
kye, sipas shkallve III dhe IV t kurrikuls. Megjithse paraqiten t ndara n tabel, nuk ka nj kufi t prer t lidhjes s rezultateve
t t nxnit t kompetencave t fushs me rezultatet e t nxnit t kompetencave kye, pasi nj kufi i till nuk ekziston mes
kompetencave n vetvete, si tek ato kye, ashtu edhe tek ato t fushs.

10

Tabela 1:

Rezultatet e t nxnit t kompetencave kye q realizohen nprmjet fushs s shkencave t natyrs pr shkallt
III dhe IV.
SHKALLA III

SHKALLA IV

Kompetenca e komunikimit dhe t shprehurit.

Kompetenca e komunikimit dhe t shprehurit.

Nxnsi:

Nxnsi:

shpreh mendimin e vet pr nj tem t caktuar me goj ose

me shkrim, si dhe n forma t tjera t komunikimit;

pr tema me interes msimor dhe shoqror duke br pyetje,

dgjon me vmendje prezantimin dhe komentet e bra nga t

dhn prgjigje dhe veuar informacionin kryesor;

tjert rreth nj teme duke br pyetje, komente, sqarime dhe

konkrete n form tekstuale, numerike, verbale, elektronike

shpjegon qart dhe sakt, me goj ose me shkrim, kuptimin e

apo n ndonj form tjetr t t shprehurit;

prgatitur vet ose n grup, duke grshetuar format e

veon informacionin kryesor nga nj libr, gazet, revist,

komunikimit verbal dhe elektronik, si dhe veprimin praktik;

referenc gjat hartimit t nj punimi ose detyre me shkrim;

shpreh drejt nj mendim apo krkes, me goj ose me

caktuar (pr udhzim, ndihm, informim, orientim etj.) duke

prshkruan me goj dhe me shkrim nj ngjarje t lexuar ose

t dgjuar duke ruajtur rrjedhn logjike t saj;

shkrim, n gjuhn amtare ose t huaj, pr nj situat t

prezanton para t tjerve nj projekt pr nj tem t dhn, t

dhe fjalorin e prshtatshm;

internet, radio, TV etj., e komenton dhe e shfrytzon at si

transmeton sakt t dhnat e mbledhura pr nj tem

propozime;

termave (fjalve, koncepteve) t reja duke prdorur gjuhn

merr pjes n bashkbisedime me moshatart dhe t rriturit

analizon prmbajtjen dhe kuptimin e nocioneve (koncepteve)

t reja duke prdorur leksikun e prshtatshm;

identifikon burime t ndryshme informacioni pr arsimim

ndrvepruar n grup ose n klas;

dhe orientim profesional, si dhe zhvillon nj plan individual

prdor programet softuerike pr komunikim t drejtprdrejt

pr zhvillimin e karriers s tij.

dhe n distanc nprmjet formave t caktuara t

11

komunikimit (pr nevojat e veta apo si detyr shkollore).

Kompetenca e t menduarit.
Nxnsi:

Nxnsi:

parashtron argumente pro ose kundr pr nj tem/problem t

paraqet n forma t ndyshme (me goj, t shkruar, grafike, me

caktuar gjat nj debati ose publikimi n media;

simbole) argumente pr t prforcuar mendimin apo

harton planin e puns pr realizimin e nj krijimi/detyre (letrar,

qndrimin e vet pr nj problem nga fusha t caktuara;

shkencor, artistik), duke prcaktuar hapat kryesore t zbatimit;

Kompetenca e t menduarit.

przgjedh dhe klasifikon informacionin nga burime t

zgjidh nj problem (matematikor, gjuhsor, shoqror,

ndryshme n baz t nj kriteri t caktuar pr nj tem

shkencor etj.) dhe arsyeton przgjedhjen e procedurave

konkrete dhe e prdor pr marrjen e nj vendimi apo pr

prkatse;

zgjidhjen e nj problemi/detyre;

przgjedh dhe demonstron strategji t ndryshme pr zgjidhjen e

analizon nj punim (p.sh., artikull gazete, piktur, studim

nj problemi (matematikor, gjuhsor, shkencor, artistik,

shkencor etj.) duke gjetur analogji dhe dallime me punime t

shoqror) duke paraqitur rezultat t njjt;

ngjashme nga autor t ndryshm;

interpreton mnyra t zhvillimit t nj procesi natyror apo

prpunon iden e vet n nj projekt me shkrim pr nj shtje

shoqror duke e ilustruar at me shembuj konkret;

t caktuar duke propozuar qllimin, aktivitetet kryesore,

krahason ngjashmrit dhe dallimet e fazave m t

afatet, vendin, personat, materialet dhe mjetet e nevojshme pr

rndsishme npr t cilat sht zhvilluar nj proces/dukuri

kryerjen e tyre dhe parashikon pengesat e mundshme gjat

shoqrore, natyrore ose artistike;

realizimit;

prdor krahasimin dhe kontrastin pr t gjetur dallimet dhe

argumenton ndrmarrjen e hapave konkret t cilt ojn n

ngjashmrit kryesore midis dy e m shum dukurive

prfundimin e nj detyre/veprimtarie, zgjidhjen e nj

natyrore dhe shoqrore, krijimeve letrare apo artistike.

problemi, t ndonj punimi n klas/shkoll apo gjetiu;

demonstron zgjidhjen e nj problemi (t matematiks,

12

gjuhsor etj.) bazuar n t dhnat tekstuale, numerike,

eksperimentale t detyrs, e cila realizohet n klas/shkoll
apo jasht saj, argumenton ecurin pr arritjen e rezultatit;

interpreton nj rregull, koncept apo proces t caktuar duke e

ilustruar at me shembuj konkret nga situata t jets s
prditshme me shkrim/me goj;

identifikon me an t krahasimit dallimet dhe ngjashmrit

midis ligjeve dhe dukurive q ndodhin n natyr me ato n
shoqri duke vn n dukje lidhjen shkak-pasoj midis ktyre
dukurive.

Kompetenca e t nxnit.

Kompetenca e t nxnit.

Nxnsi:

Nxnsi:

przgjedh t dhna nga burime t ndryshme (libra, revista,

udhzues, fjalor, enciklopedi ose internet), t cilat i

faktet pr nj tem; veon me an t teknikave t ndryshme

shfrytzon pr realizimin e tems/detyrs s dhn dhe i

pjest sipas rndsis dhe nevojs pr temn/detyrn e dhn;

klasifikon ato burime sipas rndsis q kan pr temn;

shfrytzon n mnyr efikase fjalort, enciklopedit dhe

shfrytzon t dhnat pr t demonstruar t kuptuarit e

teknologjin informative apo burime t tjera pr zhvillimin e

koncepteve numerike, grafike, simboleve, formulave n

nj ideje/projekti me baz klase/shkolle ose jasht saj;

shkenca natyrore dhe shoqrore, matematik ose arte duke i

regjistron n form t shkruar, grafike, etj., informacionin/

regjistron, skedon dhe prdor teknika t tjera pr t

sqaruar nprmjet formave t ndryshme t t shprehurit;

m e n a x h u a r informacionin/ faktet ose formulat pr nj

zbaton n mnyr t pavarur udhzimet e dhna nga nj

tem duke i radhitur ato sipas llojit, burimit dhe rndsis;

burim (tekst shkollor, libr, internet, medie) pr t nxn nj

parashtron pyetje pr shtje t ndryshme dhe organizon

13

tem, veprim, aktivitet ose detyr q i krkohet;

shfrytzon

portofolin

personal

pr

mendimet pr t gjetur prgjigje pr temn apo problemin e

identifikimin

caktuar duke evidentuar prparimin/vshtirsit deri n

zgjidhjen prfundimtare;

prparsive dhe mangsive n funksion t vetvlersimit t

prparimit dhe prmirsimit t suksesit n fushn e caktuar;

prezanton n mnyr t pavarur udhzimet/simbolet e dhna

n libr, skic, plan, partitur muzikore, skenar, koreografi

radhitjeje logjike;

etj., pr t prmbushur nj veprim, aktivitet ose detyr q

prdor programe t prshtatshme kompjuterike pr zgjidhjen

krkohet prej tij/saj;

shfrytzon n mnyr t efektshme teknika t ndryshme gjat

t dijes;

t nxnit t tems s dhn duke klasifikuar informacionin e

parashtron pyetje (Pse? far? Si? Kur?), organizon

njohur nga ai i panjohur si dhe at q sht i paqart;

mendimet e veta n form t shkruar pr temn/problemin e

ndryshme t t shprehurit (kolona, tabela, grafike) sipas nj

e problemeve dhe kryerjen e detyrave n fusha t ndryshme

paraqet/skicon idet e veta pr ecurin dhe mnyrn e

zhvillimit t nj aktiviteti duke e argumentuar para t tjerve;

ndrlidh temn e re ose nj shtje t dhn me njohurit

dhe prvojat paraprake duke i paraqitur n forma t

prdor elementt e portofolit personal pr vetvlersimin dhe

dhn dhe vlerson prparimin e vet deri n zgjidhjen e

identifikimin e anve t forta, i shfrytzon ato pr prparimin

duhur;

n msime dhe pr orientimin pr karrier.

menaxhon emocionet, ndjenjat, kohn, shfrytzimin e

materialeve

dhe t mjeteve

gjat

kryerjes

nj

detyre/aktiviteti (n klas/shkoll apo gjetiu).

Kompetenca pr jetn, siprmarrjen dhe mjedisin.
Nxnsi:

Kompetenca pr jetn, siprmarrjen dhe mjedisin.

Nxnsi:

zhvillon nj projekt individual ose n grup pr kryerjen e nj

analizon pasojat q sjell dmtimi i mjedisit pr jetn e njeriut

aktiviteti mjedisor apo shoqror me rndsi pr shkolln ose

dhe biodiversitetit duke i paraqitur idet n form t shkruar

14

pr komunitetin;

ose n ndonj form tjetr t t shprehurit, jep mendimin dhe

diskuton n grup pr rndsin q ka mbrojtja e mjedisit,

qndrimin e vet pr kt shtje, si dhe organizon aktivitete

pasojat q sjell dmtimi i tij pr jetn e njeriut dhe propozon

pr mbrojtjen e mjedisit;

masat q duhen ndrmarr pr evitimin e tyre;

prdor programet kompjuterike pr prpunimin e t dhnave

identifikon dhe vlerson burimet e nevojshme (p.sh., pajisjet,

dhe paraqitjen e vizatimeve/diagrameve t nevojshme pr

materialet, burimet njerzore, kohn, etj) pr realizimin e nj

prgatitjen e materialeve individuale apo/dhe publikimeve t

veprimtarie n shkoll ose n komunitet;

ndryshme t shkolls;

prdor programet kompjuterike pr prgatitjen e materialeve

prdor materiale, burime t ndryshme informimi dhe

t nevojshme grafike, ilustrime, disejnime (t ftesave,

teknologjin n shkoll dhe n jetn e prditshme si ndihm

pamfleteve, njoftimeve apo publikimeve);

pr prparimin n msime dhe pr orientim n karrier;

bashkvepron n mnyr aktive me moshatart dhe t tjert

propozon kriteret pr vlersim t paanshm t nj veprimtarie

(pavarsisht statusit t tyre social, etnik etj.) pr realizimin e

sportive, shkencore, teknologjike, artistike, etj., (antar jurie

nj aktiviteti t prbashkt (projekti/aktiviteti n baz

t ngritur n nivel klase, shkolle apo shoqrie civile).

klase/shkolle apo jasht saj);

merr pjes si antar i nj jurie, (n nivel klase apo shkolle) pr

vlersimin e nj veprimtarie /konkursi sportiv, shkencor,
artistik, etj., duke u bazuar n kriteret e paracaktuara.
Kompetenca personale.

Nxnsi:

Kompetenca personale.
Nxnsi:

prezanton para nxnsve procesin e prgatitjes s nj ushqimi

vlerson vlern ushqyese t ushqimeve q konsumon, duke i

ose specialiteti shtpiak sipas nj recete pr ushqim t

klasifikuar ato n baz t nevojave t individit pr to n situata

shndetshm;

t ndryshme (gjat stinve, smundjeve etj.);

15

vlerson prmbajtjen e vlers ushqimore (ndikimin pozitiv

argumenton nevojn e respektimit t regjimit ushqimor t

dhe negativ n shndet) pr tri lloje ushqimesh t cilat

shndetshm dhe t regjimit ditor, javor apo mujor sipas

konsumohen n mjedisin e tij ose prreth;

udhzimeve t lexuara ose t dgjuara nga mjeku gjat nj

diskuton n grup me argumente pr rndsin q ka

diskutimi n klas, shkoll apo n familje;

respektimi i regjimit ditor dhe i aktiviteteve fizike pr

vlerson domosdoshmrin e

shndetin dhe pr jetn e njeriut;

prgatitjen dhe konsumimin e ushqimeve dhe pijeve, shpjegon

identifikon shenjat/simbolet e rrezikut n prodhime apo

rrethanat e mundshme t helmimit nga papastrtia;

objekte konkrete;

higjienike pr

dallon sjelljen korrekte nga ajo jo korrekte gjat puns n grup

krkon ndihm/kshill nga personat dhe shrbimet prkatse

ose n situata emocionale dhe propozon masat pr

pr prkrahje ose mbshtetje n situata t ndryshme t

parandalimin/tejkalimin e tyre;

dyshuara/supozuara si potencialisht t rrezikshme n t cilat

shpjegon rndsin e identifikimit t personave dhe

cnohet shndeti fizik dhe mendor;

shrbimeve kompetent t nevojshm pr mbshtetje n

prshkruan ndryshimet fizike, psikike dhe emocionale t fazs

situata q konsiderohen potencialisht t rrezikshme pr

s pubertetit duke paraqitur fakte pr ndikimin e tyre n

shndetin fizik dhe mendor;

mnyrn (stilin) e jetess;

kushteve

prshkruan mundsit, rreziqet, pasojat e infeksioneve,

shpjegon pasojat e prdorimit t duhanit, alkoolit, drogs dhe

smundjeve seksualisht t transmetueshme duke sqaruar

substancave t tjera t dmshme pr shndetin dhe mirqenien

mnyrat dhe mjetet pr parandalimin e tyre nprmjet

e individit gjat nj debati ose prezantimi (me goj ose me

formave t ndryshme t prezantimit (t folur, t shkruar,

shkrim);

grafike, pllakate, pamflete, apo loj teatrale, performanc

merr pjes ose drejton punn n grup, bashkpunon me

artistike etj.);

prfaqsues t komunitetit pr t ndihmuar moshatart dhe

reagon ndaj sjelljeve negative duke identifikuar shkaqet e

antart e tjer t komunitetit q kan probleme shndetsore,

paraqitjes dhe pasojat e mundshme pr shndetin dhe

16

sociale, ekonomike, etj., si dhe raporton (me goj, me shkrim)

mirqenien e individit (p.sh. prdorimi i duhanit, alkoolit apo

pr prvojat personale t fituara.

drogs) etj.

Kompetenca qytetare.
Nxnsi:

Nxnsi:

zbaton dhe respekton rregullat e mirsjelljes n klas, shkoll

praktikon t drejtat dhe detyrimet si qytetar n situata

etj., si dhe mban qndrim aktiv ndaj personave t cilt nuk i

konkrete t jets s prditshme, n klas, shkoll, komunitet

respektojn ato duke shpjeguar pasojat pr veten dhe pr

ose gjat diskutimit dhe respektimit t mendimit t tjetrit;

grupin ku bn pjes;

reagon ndaj personave t cilt shkelin, cnojn ose mohojn t

reagon ndaj sjelljeve t pahijshme n shkoll/klas dhe jasht

drejtat e t tjerve duke i ilustruar kto sjellje me shembuj t

saj, t cilat ndikojn n raportet ndrpersonale, analizon

figurave t shquara historike, personazheve nga letrsia a

shkaqet e manifestimit t tyre dhe propozon mjete pr

filmat si dhe arsyeton pasojat e ktyre veprimeve pr

prmirsimin e tyre;

individin, grupin dhe komunitetin;

tregon vetbesim t lart n marrjen e vendimeve pr veprimet

solidarizohet me personat n nevoj ose t rrezikuar, duke

q ndrmerr pa dmtuar interesat e t tjerve, t cilat

ndrmarr veprime konkrete pr afrimin e ndihms sipas

kontribuojn n rritjen e cilsis s veprimtaris s grupit

nevojs q kan;

shoqror/ komunitetit;

Kompetenca qytetare.

identifikon paragjykimet apo dukurit jo t mira n klas,

merr pjes n veprimtarit q promovojn toleranc dhe

shkoll apo n komunitet, mban qndrim ndaj tyre duke

diversitet kulturor, etnik, fetar, gjinor etj, n shkoll apo n

propozuar veprime konkrete parandalimi.

komunitet, ku prfshihen moshatar t t gjitha prkatsive t

prmendura, q jetojn n bashksin e gjer.
Kompetenca digjitale.
Nxnsi:

Kompetenca digjitale.
Nxnsi:
17

prdor mediat digjitale dhe mjediset informative pr t

prdor TIK-un pr t lehtsuar procesin e t nxnit dhe pr t

komunikuar dhe bashkpunuar duke prfshir komunikimet

rritur efektivitetin n msimnxnie;

n distanc pr zhvillimin e njohurive;

analizon,

vlerson,

menaxhon

informacionin

marr

tjer dhe pr t rritur produktivitetin e tij dhe t nxnit efektiv;

elektronikisht (p.sh., hedhin disa informacione t marra nga

bashkpunon me moshatart e tij duke prdorur mjetet e

interneti duke i prmbledhur n nj tabel ose grafik);

telekomunikacionit

prcakton mjetet e duhura teknologjike pr qasjen n

msimore, pr t zgjidhur shtje dhe probleme q mund t

informacione dhe burime elektronike;

lindin n shkoll dhe jasht saj;

zhvillon aftsin mediatike pr identifikimin e burimit t

prdor me saktsi komandat e avancuara t programeve

informacionit dhe kndvshtrimin analitik pr gjykimin e tyre

standarde pr prpunimin e teksteve, tabelave, videove e

(p.sh., dallon nse nj material i marr nga interneti sht fakt

fotografive pr prezantime;

dhe burimi sht primar ose sekondar);

prdor mjetet multimediale pr t bashkpunuar me persona t

bashkpunues,

pr

hetuar

tema

krijon animacione origjinale ose dokumentar duke u bazuar

ndrton sisteme t teknologjis s informacionit nprmjet

tek ngjarjet e komunitetit dhe mjedisit shkollor;

mbledhjes, prpunimit dhe daljes s informacionit, si dhe t

prdor aftsit e t menduarit kritik pr t planifikuar,

feedback-ut t marr nga msuesit ose nxnsit e tjer;

hulumtuar e menaxhuar projekte, pr t zhvilluar strategji, pr

debaton mbi ndikimin, avantazhet dhe dizavantazhet e

t zgjidhur problemet dhe arrin vendimmarrje, n baz t

teknologjive ekzistuese dhe t reja n jetn e individit,

informacionit t fituar duke prdorur mjetet dhe burimet e

shoqris apo komunitetit.

duhura digjitale.

18

2.

Lidhja e fushs s shkencave natyrore me temat ndrkurrikulare.

Temat ndrkurrikulare lidhen me shtje madhore me t cilat prballet shoqria sot. Kontributi i shkencave t natyrs sht i
shumanshm pr sa i takon ndikimit n shndetin e njeriut dhe mirqenien, mjedisin dhe ekonomin. Ka nj lidhje domethnse midis
shtjeve dhe sfidave q trajtojn temat ndrkurrikulare dhe zbulimeve dhe arritjeve n shkenc dhe teknologji. Fusha e shkencave t
natyrs, prmes situatave t larmishme t t nxnit, zhvillon kompetencat q lidhen me do tem ndrkurrikulare dhe n mnyr t
veant me temat: Mjedisi, ndrvarsia, zhvillimi i qndrueshm dhe vendimmarrja morale.

Fusha e shkencave natyrore e ndihmon nxnsin t kuptoj shtje t shumta q lidhen me shndetin, mirqenien dhe seksualitetin , si
dhe e nxit at pr t br nj jet t shndetshme. Nga ana tjetr, ajo e ndrgjegjson nxnsin pr prgjegjshmrin q ka n shtje
specifike mjedisore si: prdorimi i burimeve natyrore, ndikimi i njeriut mbi mjedisin, menaxhimi i mbeturinave, shtje etike t
lidhura me bioteknologjin, ndryshimet klimatike dhe biodiversitetin.

Prmes projekteve t ndryshme n fushn e shkencs, ai/ajo mund t studioj ndikimin social, etik, ekonomik ose mjedisor t saj.
Nxnsi nxitet pr t br pyetje rreth shtjeve q trajtojn kto tema dhe sjelljes s tij/saj si konsumator i prgjegjshm.

Zhvillimi i shkathtsive t komunikimit n gjuhn e shkencs i jep nxnsit nj perspektiv t re pr shtje t caktuara sociale, t cilat
mund t prmirsojn cilsin e pjesmarrjes s tyre n klas, n shkoll apo shoqri duke respektuar diversitetin.
3. Lidhja e fushs s shkencave natyrore me fushat e tjera kurrikulare
Konceptimi i programit t fushs s shkencave natyrore sht mbshtetur n parime t mirfillta t integrimit si mes lndve t vet
fushs ashtu dhe t fushs me fushat e tjera. Pr ti siguruar nxnsit nj msim t integruar sht e rndsishme lidhja e fushs s

19

shkencave natyrore me fushat e tjera dhe specifikisht me lndt e ktyre fushave. Nxnsi nuk mund t perceptoj realitetin dhe t
njoh botn, q e rrethon, vetm nprmjet studimit t lndve q i prkasin fushs s shkencave natyrore.

Fusha e shkencave natyrore shte ngushtsisht e lidhur me fushn e matematiks.

Matematika u ofron lndve t shkencave

natyrore shum njohuri q jan t prdorshme pr studimin e saj. Pr shembull: kur nxnsi kryen nj krkim shkencor, i duhet shpesh
t bj matje, llogaritje, t gjej mesataren aritmetike, t zotroj koncepte t gjeometris s zbatuar, si dhe t vizualizoj hapsirn.
Nxnsi prdor gjuhn matematikore pr t shpjeguar ligjet e fiziks dhe pr t vendosur lidhjen ndrmjet ndryshoreve, si p.sh., n
fizik ndrmjet forcs, mass dhe nxitimit. Prdorimi i grafikve, simboleve, formulave e bjn matematikn nj pasuri t madhe n
shrbim t shkencave t natyrs. Gjithashtu, duke studiuar shkencat e natyrs, nxnsi zhvillon kompetencat e problemzgjidhjes,
hetimit, arsyetimit logjik, lidhjes konceptuale ndrmjet madhsive, si dhe modelimeve .

Pr t analizuar dhe vlersuar rezultatet gjat studimit t dukurive dhe ligjeve n shkencat natyrore nxnsi duhet t zhvilloj
kompetencn e komunikimit dhe t prdor drejt gjuhn dhe terminologjin e shkencs. Nse nxnsi lexon, shkruan apo shpreh
rrjedhshm mendimet e tij rreth informacioneve shkencore mbi gjithsin, lndt, ndotsit e ajrit, ujit, ai zhvillon sakt kompetencn
e komunikimit n gjuhn shqipe, q ndjeshm zhvillohet n fushn Gjuht dhe komunikimi. Edhe lndt e shkencave t natyrs
kontribuojn n zgjerimin dhe prpunimin e fjalorit t nxnsit duke e nxitur at t parashtroj qart dhe saktsisht idet e tij, me
goj ose me shkrim. Punt praktike dhe eksperimentale, t cilat jan baz pr zhvillimin e kompetencave t ksaj fushe, i japin
nxnsit mundsit q t zhvilloj kompetencn e komunikimit gjuhsor dhe t pasuroj fjalorin terminologjik prmes diskutimeve
mbi prshkrimin e punve praktike dhe laboratorike dhe shpjegimit t rezultateve t tij. Termat e ndryshme , q prdoren n fushn e
shkencave t natyrs, jan specifike pr fushn dhe ndihmojn nxnsin pr zhvillimin e kompetencs s komunikimit n gjuhn dhe
terminologjin e saj.

20

Studimi i shkencave lidhet me fushn e shkencave shoqrore pasi nprmjet saj nxnsi merr informacion mbi historit e zhvillimit t
shkencs n periudha t caktuara historike dhe rende t ndryshme shoqrore. Duke hedhur vshtrimin nga e kaluara historike, ai mund
t marr prgjigje si ka evoluar natyra dhe gjithsia. Nga ana tjetr, ai vendos dhe vlerson lidhjen mes shkencave natyrore,
teknologjis dhe shoqris, prmirson dhe prshtat sjelljen pr harmonizimin e marrdhnieve t tij me mjedisin dhe pr ruajtjen e tij.
Fusha e shkencave t natyrs lidhet me fushn e arteve, pasi disa teknika specifike t fushs s arteve zbatohen nse njihen mir ligjet
e fushs s shkencave. P.sh., pr t kryer lvizjet e trupit nj krcimtar mund t arrij performancn m t lart nse njeh mir ligjet e
dinamiks. Gjithashtu, duke shfrytzuar programet e arteve pamore, nxnsi bhet njohs i mir i figurave dhe trupave gjeometrik n
hapsir dhe plan.
TIK-u mbshtet hetimin e proceseve n fushn e shkencave dhe lehtson bashkpunimin e nxnsve me njri-tjetrin. Pr shembull,
nprmjet prdorimit t TIK-ut nxnsi diskuton dhe ndan idet e tij/saj me t tjert, por ka mundsi t konsultohet edhe me ekspert
t fushs, kur e ka t nevojshme. Nxnsi mund t zbuloj dhe vizualizoj konceptet asbtrakte t fushs s shkencave t natyrs duke
prdorur mjete pr t ndryshuar ndryshoret dhe pr t shprehur nprmjet formulave lidhjen mes tyre

21

Diagrama 2 : Lidhja e kompetencave t fushs s shkencave natyrore me kompetencat e fushave t tjera.

GJUHT DHE KOMUNIKIMI
1.
2.

MATEMATIKA
1.

Zgjidhja problemore.

2.

Arsyetimi dhe vrtetimi matematik.

3.

T dgjuarit e teksteve t ndryshme.

T folurit pr t komunikuar dhe pr t
msuar.
T lexuarit e teksteve letrare dhe joletrare.

4.

T shkruarit pr qllime personale dhe

3.

T menduarit dhe komunikimi

matematik.

4.

Lidhja konceptuale.

5.

Modelimi matematik.

6.

Prdorimi i TIK-ut.

funksionale.
5.

Prdorimi i drejt i gjuhs.

ARTET

SHKENCAT NATYRORE

1.

Krijimi artistic.

2.

Performimi dhe interpretim i

veprave artistike.

3.

Vlersimi i veprave artistike.

1. Identifikimi i problemeve dhe

zgjidhja e tyre.
2. Prdorimi i mjeteve, objekteve dhe
procedurave shkencore.
3. Komunikimi n gjuhn dhe
terminologjin e shkencs.

Teknologji dhe TIK

1.

Krkimi dhe gjetja e informacionit.

2.

Komunikimi dhe bashkpunimi.

3.

Mendimi kritik, problemzgjidhja dhe

vendimmarrja.

4.

Kreativiteti dhe inovacioni.

SHOQRIA DHE
MJEDISI
Kompetenca shoqrore dhe
qytetare.

EDUKIMI FIZIK, SPORTI DHE

SHNDETI
1.

Zhvillimi i aftsive lvizore n

prshtatje me situata t ndryshme
lvizore e sportive.

2.

Prshtatja e nj stili jete aktiv dhe t

shndetshm.

22

4.

Koha msimore pr tematik pr seciln klas.

Programi i fushs s shkencave natyrore pr shkallt III dhe IV specifikon ort e secils tematik pr seciln lnd, shkall dhe klas.
Msuesit jan t lir t lvizin me 10% t orve pr do tematik. Shuma e orve pr seciln tematik sht e barabart me sasin e
orve vjetore t prcaktuara n planin msimor t arsimit baz. Prdoruesit e programit duhet t respektojn peshn q z secila
tematik n ort totale vjetore. N programin e fushs s shkencave natyrore afrsisht 60-70% e orve msimore totale jan pr
shtjellimin e njohurive t reja dhe 30- 40 % e tyre jan pr prpunimin e njohurive.

TABELA PRMBLEDHSE E PROGRAMIT SIPAS LNDVE, SIPAS TEMATIKAVE, PR KLASN E

GJASHT

BIOLOGJI
TEMATIKAT

Prmbajtja sipas tematikave.

Ort sipas tematikave.

Ndrveprimi i gjallesave midis tyre dhe me mjedisin:

Zinxhirt ushqimor n nj habitat lokal .
Roli i bimve n zinxhirt ushqimor.
NDRVEPRIMET

Konsumatort n zinxhirt ushqimor.

Zinxhirt ushqimor n habitate t ndryshme.

22

23

 Ndotja e ajrit, ujit, toks.

Kujdesi pr mjedisin.
Njeriu dhe mjedisi.

Sistemet e organeve njerzore:

Organet e trupit.
Zemra dhe ent e gjakut.
SISTEMET

Mushkrit dhe frymmarrja.

13

Sistemi tretjes.
Sistemi ekskretues.
Sistemi nervor.

Sistemi riprodhues.
FIZIK

Forcat dhe lvizja:

NDRVEPRIMET

Masa dhe pesha.

Veprimi i forcave.

Efektet e forcs.

Forcat dhe energjia.

Frkimi.

Rezistenca e ajrit .

20

24

Elektriciteti:

SISTEMET

Prcjellsit dhe joprcjellsit e elektricitetit.

Elementt, simbolet dhe skema e qarkut elektrik n seri.

Rezistenca elektrike.

TOTALI

15
70

III. REZULTATET E T NXNIT T KOMPETENCAVE SIPAS TEMATIKAVE PR KLASN E GJASHT

TEMATIKA: NDRVEPRIMET
Prshkrimi i tematiks:
Studimi i ndrveprimit midis dhe brenda sistemeve zhvillon t kuptuarit e mjedisit dhe rolit t njeriut n t. Ndrveprimet ndodhin
brenda nj organizmi, midis organizmave si dhe midis organizmave dhe mjedisit. Ndrveprimi i njeriut me mjedisin drejton
zhvillimin e shkencs dhe teknologjis. N t njjtn koh shkenca dhe teknologjia ndikojn n mnyrn se si njeriu ndrvepron
me mjedisin. T kuptuarit e ktij ndrveprimi ndihmon nxnsin t kuptoj m mir pasojat pozitive dhe negative t veprimeve t
tij dhe t jet prgjegjs pr to.
Tematika fokusohet te ndrveprimi brenda dhe ndrmjet bimve, kafshve, njeriut dhe mjedisit, mikroorganizmave, atmosfers,
Sistemit Diellor dhe Toks, forcave, shkencs dhe teknologjis.

BIOLOGJI
Rezultatet e t nxnit

25

Ndrveprimet e gjallesave midis tyre dhe me mjedisin.

Njohurit/konceptet.

Shkathtsit dhe proceset.

Qndrimet dhe vlerat.

Nxnsi:
Zinxhirt ushqimor n

nj habitat local.
Roli i bimve n

Konsumatort n

habitate t ndryshme.

vendbanime

prftuara nga vzhgimet individuale;

vlerson

burimet

ndryshme

tregon se zinxhirt ushqimor fillojn me nj

informacionit q mbshtesin krkimin e

bim (prodhuesi) e cila prdor energjin

tij/saj rreth veprimtaris s njeriut n

diellore pr t prodhuar ushqimin

mjedis;

me

tregon

interes

pr
dhe

mbledhur

vzhgon dhe ndrton zinxhir ushqimor n

informacione

kontribuar

me

nj habitat t caktuar;

prgjegjshmri n kujdesin ndaj mjedisit;

klasifikon kafsht konsumatore t rendeve t demonstron bashkpunim dhe qndrim

etik gjat puns n grup dhe diskutimeve.
ndryshme (barngrnse dhe mishngrnse);

ndrton zinxhir ushqimor pr t treguar

Kujdesi pr mjedisin.
Njeriu dhe mjedisi.

jetojn

fotosintez;

zinxhirt ushqimor.

Ndotja e ajrit, ujit, toks.

ndryshme;

zinxhirt ushqimor.

Zinxhirt ushqimor n

dallon veorit karakteristike t kafshve dhe ndan me t tjert prvojat dhe njohurit e
bimve

Popullata dhe komuniteti.

Nxnsi:

marrdhniet ushqimore n nj habitat dhe i

paraqet ato n tekst dhe diagram;

ndrton dhe interpreton rrjeta ushqimore pr

t treguar marrdhnien midis organizmave
dhe mjedisit;

klasifikon organizmat sipas rolit t tyre n

zinxhirin

ushqimor

(p.sh.,

prodhuesit,
26

konsumatort, dekompozuesit);

diskuton mnyra pr t parandaluar bimt dhe

kafsht nga zhdukja;

kryen krkime pr shembuj konkret t

ndikimeve positive dhe negative t njeriut n
mjedis;

krkon mnyra t ndryshme pr tu kujdesur

pr mjedisin p.sh.

riciklimi- reduktimi-

riprdorimi, prdorimi me kursim i enegjis

etj.
FIZIK
Rezultatet e t nxnit.
Forca dhe lvizja.

Njohurit/konceptet.

Shkathtsit dhe proceset.

Qndrimet dhe vlerat.

Nxnsi:

Nxnsi:

Masa dhe pesha.

dallon masn nga pesha e trupit;

Veprimi i forcave.

prdor njsit e mass, forcs dhe peshs;

e lvizjes s makinave n rrugt e mbuluara

Efektet e forcs.

identifikon drejtimin e forcs;

me bor ose akull, duke hedhur krip.

Forcat dhe energjia.

shpjegon energjin e trupit gjat lvizjes s tij;

Frkimi.

demonstron:

Rezistenca e ajrit .

vlerson prpjekjet e komunitetit pr sigurin

a) llojet e forcs (e trheqjes, e shtytjes, e

frkimit);

27

b) efektet e forcs (ndryshon lvizja e trupit dhe

forma e tij);
c) shkaqet e frkimit;
d) efektet dhe mnyrat e zvoglimit apo rritjes s
forcs s frkimit;

prcakton frkimin (prfshir rezistencn e ajrit)

si forc q mund t ndikoj n shpejtsin me t
ciln lvizin trupat.

TEMATIKA: SISTEMET
Prshkrimi i tematiks: Nj sistem prfaqson nj trsi pjessh t cilat punojn s bashku pr t kryer nj funksion t caktuar. Ka
sisteme n natyr, si dhe sisteme t ndrtuara nga njeriu. Shembuj t sistemeve n natyr jan sistemet e trupit t njeriut. Shembuj t
sistemeve t ndrtuara nga njeriu jan sistemet elektrike. Njohja e sistemeve e lejon njeriun t kuptoj si funksionon secila pjes e
sistemit dhe si ndrveprojn me njra-tjetrn pr t kryer nj funksion t caktuar.
Kjo tem prqendrohet tek studimi i sistemit t bimve dhe kafshve, sistemit elektrik, sistemeve t matjes.
BIOLOGJI
Rezultatet e t nxnit.
Sistemet e organeve njerzore.
Njohurit/konceptet.
Njeriu dhe kafsht:

Shkathtsit dhe proceset.

Nxnsi:

Qndrimet dhe vlerat.

Nxnsi:

28

 Organet e trupit.

prdor emra shkencore pr disa prej

tregon kuriozitet kur eksploron funksionimin e

Zemra dhe ent e gjakut.

organe kryesore t sistemeve t

organeve kryesore t sistemeve

Mushkrit dhe frymmarrja.

trupit t njeriut;

njeriut;

Sistemi tretjes.

Sistemi ekskretues.
Sistemi nervor.

Sistemi riprodhues.

identifikon vendosjen e organeve

t trupit t

vlerson prpjekjet individuale dhe punn n

kryesore n trup;

grup duke respektuar perspektiva t ndryshme

prshkruan funksionet e organeve

pr shtje q lidhen me mbrojtjen e shndetit.

kryesore t trupit;

shpjegon

se

si

funksionet

organeve kryesore jan thelbsore

pr

funksionimin

normal

organizmit

tregon pr ndikimin e ushqimeve,

drogave, mnyrs s jetess pr
funksionimin e trupit t njeriut.
FIZIK
Rezultatet e t nxnit .
Sistemet elektrike.

Njohurit/konceptet.
Elektriciteti :
-

Shkathtsit dhe proceset.

Nxnsi:

Qndrimet dhe vlerat.

Nxnsi:

Prcjellsit dhe joprcjellsit e

heton cilat materiale jan prcjells t

sht i prgjegjshm dhe i ndrgjegjshm n zbatimin e

elektricitetit.

mir dhe jo t mir t elektricitetit;

rregullave t siguris, kur prdor pajisje elektrike, kur

identifikon:

sht n klas, n laborator, n shkoll dhe n

Elementt, simbolet dhe skema

29

e qarkut elektrik n seri.

-

a) burimet e rryms elektrike, si: bateri,

Rezistenca elektrike.

akumulator, dinamo, bateri diellore;

b) elementet prbrse t nj qarku t
thjesht

elektrik

dhe

simbolet

ekskursione, pr t realizuar nj mjedis t sigurt t t

nxnit;
tregon kujdes pr sigurin e shokve gjat kryerjes s
veprimtarive praktike n klas dhe jasht saj.

prkatse (simbolet e bateris/burimit,

llambs, fijeve lidhse dhe t elsit);

heton ndritshmrin e ndryshme t

llambave kur ndryshon:

a) numri i elementve t lidhur n seri;

b) lloji i materialit, gjatsia dhe trashsia
e prcjellsit q lidh llambat;

vizaton dhe ndrton diagramn e

qarkut elektrik n seri.

30

IV. UDHZIME METODOLOGJIKE

Metodat, teknikat, strategjit e t nxnit n fushn e shkencave t natyrs jan faktor t rndsishm pr nj nxnie t suksesshme q
nxit interesin, gjithprfshirjen, ndrveprimin dhe punn krkimore t nxnsit.
Przgjedhja dhe prdorimi i tyre nga msuesit bhet n funksion t zhvillimit t kompetencave te nxnsit duke respektuar stilet e
ndryshme t t nxnit t tyre.
Msimdhnia dhe t nxnit i bazuar n kompetenca krkon q n przgjedhjen dhe prdorimin e strategjive, teknikave dhe metodave
t msimdhnies, msuesi i fushs s shkencave natyrore:
-

t marr parasysh njohurit, aftsit dhe qndrimet paraprake t nxnsit q nnkupton prvojat individuale t tij dhe mbi kt
baz t mbshtes e orientoj t nxnit e tij/saj;

t nxit vrojtimin e drejtprdrejt, kureshtjen, arsyetimin dhe gjykimin nprmjet demonstrimeve, vzhgimeve n natyr dhe
eksperimenteve;

t nxit t menduarit kritik, krijues dhe zgjidhjen e problemeve;

t motivoj nxnsin, duke e konsideruar si partner, n kuptimin q n procesin msimor msuesi dhe nxnsi jan
komplementar t njri-tjetrit;

t mbshtet t nxnit e pavarur dhe n bashkpunim t nxnsve prmes puns me projekte, puns n grup, puns individuale;

t mbaj parasysh integrimin dhe marrdhnien ndrmjet lndve t shkencave natyrore, zbatimet e tyre n jetn e prditshme,
si dhe lidhjen ndrlndore;

t shfrytzoj burime t shumllojshme informacioni dhe t moj tekstin si nj burim t rndsishm t informacionit, por t
pamjaftueshm pr prmbushjen e kompetencave t fushs;

t prdor TIK-un si mbshtets dhe lehtsues t msimdhnies dhe t nxnit.

31

Msimdhnia e shkencave t natyrs, duke e vendosur nxnsin n qendr t t nxnit, synon t nxit qndrime pozitive ndaj
shkencs. Msuesi inkurajohet t prdor strategji msimdhnieje q e angazhojn nxnsin n prvoja t nxni domethnse, kultivon
interesin dhe kuriozitetin e tij/saj n shkenc. Kto strategji mund t zbatohen t ndrthurura midis tyre. M posht jepet nj prshkrim
i shkurtr i disa prej strategjive q sugjerohen n kt shkall:

Lojrat:
Lojrat angazhojn nxnsin n simulime pr t nxnit e koncepteve apo pr zhvillimin e aftsive dhe t qndrimeve. Ato prdoren
pr t ndihmuar nxnsin n vizualizimin apo ilustrimin e objekteve t bots reale.

Hetimi:
Nxnsi angazhohet n veprimtari prmes t cilave kuptojn si shkenctart mendojn dhe far bjn n nj proces vendimmarrje, si
ngren pyetje dhe si planifikojn hetimin. Prmes t nxnit krkues nxnsit aftsohen t prftojn njohuri dhe kuptim pr botn
natyrore dhe fizike bazuar n hetimin shkencor, t zbatojn aftsit dhe proceset krkuese, si dhe t zhvillojn qndrimet dhe vlerat q
jan themelore pr praktikn e shkencs.

Zgjidhja e problemit:
Zgjidhja e problemit e angazhon nxnsin pr gjetjen e zgjidhjeve t problemeve duke zbatuar njohurit shkencore.

Projektet:
Projektet jan veprimtari t nxni q krkojn q nxnsit t zbulojn rreth objekteve, proceseve apo dukurive.

Historit/tregimet:
32

Historit apo tregimet rreth shkencs n jetn e prditshme nxisin interesin e nxnsit dhe e angazhojn at n biseda. Msuesi ose
nxnsi mund t krijojn vet histori apo tregime.

Teknologjia e informacionit dhe komunikimit:

Teknologjia e informacionit dhe komunikimit mbshtet procesin krkues, rrit cilsin e t nxnit t nxnsve dhe siguron
bashkpunimin mes tyre. Prmes prdorimit t mjeteve digjitale nxnsit mund t eksplorojn dhe t perceptojn konceptet abstrakte
si dhe zbulojn marrdhnien ndrmjet objekteve dhe dukurive.

Vzhgimet n natyr:
Vlera t mdha pr formimin e koncepteve shkencore kan vzhgimet n natyr, pasi n kt mnyr realizohet lidhja ndrmjet
koncepteve abstrakte, q nxnsi mson, me objektet e vrojtuara. Sa m t shumta t jen vzhgimet n natyr, aq m t pasura e m t
qndrueshme do t jen prfytyrimet q krijohen.
Shtrirja q msuesi i jep nj krkimi n natyr varet nga pjekuria dhe mosha e nxnsit, numri i nxnsve n klas dhe mundsit pr
t punuar n nj mjedis t pastrukturuar.
Vzhgimet n natyr e nxisin nxnsin t punoj n mnyr shkencore, t bj pyetje dhe t ndrtoj ide, t cilat duhet ti hetoj dhe
ti provoj. N zhvillimin e metods krkimore pr zgjidhjen e problemeve ndihmojn pyetjet e hapura ose t mbyllura q bn
msuesi, t cilat e ngarkojn nxnsin me prgjegjsin pr t menduar dhe pr ta uar m tej mendimin ndryshe.
Roli i shkrimit dhe i leximit n shkenc:
T lexuarit dhe t shkruarit n shkenc ndihmon nxnsit pr ta kuptuar shkencn dhe jo thjesht pr t mbajtur mend faktet dhe
riprodhuar ato.
33

T lexuarit shkencor ndihmon n shprehjen e ideve dhe t koncepteve, stimulon diskutimin, analizn dhe vlersimin. Leximi i
shumllojshmris s materialeve n lidhje me at far msohet n shkoll, i bn nxnsit t mendojn se informacioni nuk vjen
vetm nga teksti shkollor, por edhe nga burime t tjera. Nj burim i rndsishm duhet t konsiderohet edhe ai i materialeve t
shkruara nga shokt.
Gjat vzhgimeve t qenieve t gjalla, t dukurive ose gjat konsultimeve me fotografi, harta, postera e burime t tjera informacioni,
nxnsi duhet t nxitet t mbaj shnime. N kt mnyr, ai do t thellohet e do t kuptoj m mir objektin ose dukurin q
vzhgon.
Krkesa pr mbajtjen e shnimeve dhe paraqitjen e gjetjeve gjat vzhgimeve dhe eksperimenteve ndihmon pozitivisht n prpunimin
e t dhnave dhe prvetsimin e njohurive. Pr shnimet dhe paraqitjen e prfundimeve nga nxnsi mund t parashikohen forma t
tilla pune, si: shkrimi i nj raporti t shkurtr, prgatitja e nj informacioni gojor, realizimi i nj vizatimi, tabele , grafiku etj.
N shkrimin e relacioneve ose paraqitjen e informacioneve gojore etj., sht mir q gjithnj t krkohet nga nxnsi q t analizoj, t
krahasoj dhe t prgjithsoj t dhnat n mnyr q t nxitet t kuptuarit e dukuris ose t objektit t vzhguar.
Leximi dhe shkrimi rreth asaj ka nxnsit shohin, mendojn dhe lexojn duhet t bhet pjes e prditshme e regjimit t tyre.
Siguria:
Msuesit jan prgjegjs pr sigurin e nxnsve gjat veprimtarive n klas, pr nxitjen dhe motivimin e tyre, pr rregullat dhe
prgjegjsit e siguris. Ata duhet t planifikojn gjithmon veprimtari praktike t sigurta dhe ti tregojn nxnsit kushtet e siguris
n prputhje me ato t bordit t shkolls dhe t politikave t Ministris s Arsimit dhe Sportit.
Gjat veprimtarive n fushn e shkencs, nxnsi :

34

zbaton gjithmon dhe n mnyr t ndrgjegjshme rregullat e siguris n shkoll, klas dhe jasht tyre;

identifikon paraprakisht kushtet n t cilat veprimtaria mund t mos jet e sigurt dhe tregon se si mund t parandalohen
aksidentet n t gjitha rastet e mundshme;

prdor pajisjet, kimikatet dhe mjetet sipas udhzimeve; tregon vazhdimisht shqetsim pr sigurin e tyre dhe t tjerve.

Nxnsit me nevoja t veanta:

Organizimi i kurrikuls sipas kompetencave (n fusha t nxni, n shkall) dhe me fokus integrimin i krijon msuesit hapsirat pr t
prshtatur msimdhnien sipas nevojave t veanta t nxnsit dhe pr t personalizuar t nxnit e tyre. Msuesi duhet t marr
parasysh faktin se nxnsit jan t ndryshm, kan motivim, interesa, stile t nxni, nevoja dhe aftsi t ndryshme etj. N disa raste
duhen br prshtatje t kurrikuls sipas diferencave t zhvillimit brenda nj grupi moshor. Msuesi mund t zgjeroj zhvillimin e
kompetencave kye sipas nevojave individuale t nxnsve, pr t zvogluar dhe zhdukur diferencat brenda nj shkalle t kurrikuls,
n fund t saj.
a) Nxnsit me vshtirsi n t nxn:
Shum nxns me vshtirsi n t nxn arrijn rezultatet e pritshme t t nxnit njsoj si nxnsit e tjer nse bhen prshtatje n
mnyrn e msimdhnies dhe t vlersimit t tyre.
Pr t arritur nivelin m t lart t mundshm t realizimit t kompetencs, mund t zhvillohen programe t veanta, individuale pr
nxnsit me nevoja t veanta.
Pr t prcaktuar se cilt jan nxnsit me nevoja t veanta ekziston nj proces i bazuar n rregullore t miratuara nga MAS.
Nprmjet ktij procesi, prindrit, msuesit dhe personeli tjetr mbshtets i shkolls identifikojn nevojat e veanta t nj nxnsi,

35

hartojn nj plan individual arsimor (PIA) q u adresohet ktyre nevojave dhe rishikojn progresin e nxnsit n prputhje me kt
plan.
N rastin e nxnsve, q formalisht jan prcaktuar si t veant, sht veanrisht e rndsishme q stafi i shkolls, n bashkpunim
me prindrit, t mbshtes t nxnit e tyre. Procedurat dhe teknikat e vlersimit pr nxns me nevoja t veanta duhet t diskutohen
her pas here me prindrit dhe vet nxnsit. Prindrit duhet t kuptojn se si ndikojn kto procedura dhe teknika t prshtatura n
vlersimin e puns s nxnsve.
b) Nxnsit me dhunti dhe t talentuar:
Fleksibiliteti i zhvillimit t programit lejon plotsimin e nevojave individuale t nxnsve me dhunti dhe t talentuar.
Msuesit duhet tu krijojn kushte dhe situata t tilla q nxnsit t shfaqin dhe t zhvillojn dhuntit dhe talentet e tyre. Kjo arrihet
nse atyre u krijohen mundsit t punojn me nj prmbajtje m t thelluar dhe zgjeruar, t zhvillojn n mnyr t vazhdueshme
elemente specifik t kompetencave kye (p.sh.: aftsit e nivelit t lart kognitiv t kompetencs t t menduarit) dhe specifike t
fushs, t fokusohen n shtjet kroskurrikulare, t zgjerojn mjediset dhe materialet e t nxnit brenda dhe jasht shkolls.
c) Nxnsit me vshtirsi n gjuhn shqipe (pakicat kombtare dhe emigracioni):
Nxnsit e pakicave kombtare ose ata q vijn nga emigracioni zotrojn gjuhn shqipe n nivele t ndryshme, n grupmosha t
ndryshme. Meqense programi sht pr t gjith nxnsit, nxnsit me vshtirsi n gjuhn shqipe duhet t arrijn rezultatet e t
nxnit si t gjith nxnsit e tjer. Ktyre nxnsve duhet tu jepet mbshtetje n formn e kohs shtes, aq sa u duhet pr t msuar
gjuhn shqipe t prdorur n fushat prkatse ose tu ofrohen kurse formale nga shkolla, prgjat vitit shkollor ose gjat pushimeve
verore.
N fushn e shkencave natyrore, nxnsit me nevoja t veanta mund t ken nevoj pr shumllojshmri modifikimesh n program
dhe n mjedisin e t nxnit. Modifikimet kan t bjn me:
36

- lehtsit q lejojn lvizshmrin e nxnsve me probleme fizike;

- hartimin e programeve pr nxnsit me paaftsi n lexim, q ndoshta krkojn m shum mundsi praktike;
- prshtatjet e programit pr nxnsit q kan dhunti t veanta;
- shnimet vizuale t lidhura me shtjet e siguris;
- strategjit e vlersimit q prshtatin shumllojshmrin e stileve me nevojat e t nxnit.
V. Udhzime pr vlersimin.
Vlersimi sht pjes integrale e procesit t t nxnit. Ai mat shkalln n t ciln kompetencat jan arritur nga nxnsi. Ai prfshin
mbledhjen e informacioneve me an t teknikave t ndryshme t vlersimit pr arritjen e rezultateve t pritshme t t nxnit n nivel
klase dhe shkalle . Me kt informacion msuesi merr vendime pr vlersimin prfundimtar t nxnsve, bazuar n gjykimin e tij pr
nivelin e zotrimit t kompetencave t fushs s shkencave t natyrs nga ana e nxnsit.
Ndrsa vlersimi u shrben shum qllimeve, sht e rndsishme q msuesi tia prshtat llojin e vlersimit qllimit specifik t
synuar. Para marrjes s nj gjykimi n lidhje me nj aspekt t caktuar t performancs s nxnsit, msuesi duhet t siguroj q
mnyra e vlersimit t prdorur t siguroj informacionin q reflekton saktsisht nj aspekt t veant t performancs q ka pr
qllim t vlersoj msuesi.
sht thelbsore q vlersimi t jet pjes e procesit t msimdhnies dhe t nxnit.
I gjith procesi i t nxnit n shkencat e natyrs mbshtetet n krkimin shkencor, si i till edhe vlersimi merr shum forma.
Duke qen pjes e procesit t t nxnit vlersimi formues prdoret n t gjitha shkallt. Vlersimi formues u shrben nxnsve pr t
prmirsuar t nxnit dhe msuesve pr t prmirsuar metodat e msimdhnies.
Vlersimi prmbledhs prdoret pr t prcaktuar shkalln n t ciln jan arritur kompetencat. Ai shrben jo vetm pr t informuar
nxnsit dhe prindrit pr progresin e tyre, por edhe pr t prmirsuar praktikat e msimdhnies dhe t nxnit.

37

Vlersimi diagnostikues zakonisht kryhet n fillim t shkalls apo t vitit shkollor, pr t identifikuar njohurit paraprake, interesat
ose aftsit q kan nxnsit rreth qllimit pr t cilin po kryhet vlersimi.
Vetvlersimi dhe vlersimi i shoku-shokut e bn nxnsin m t vetdijshm pr prparimin e tij dhe gjithashtu i lejon ata t
analizojn dhe krahasojn idet e tyre me ato t shokve, msuesve dhe prindrve.
Pr vlersimet me shkrim, msuesi duhet t prdor situata t jets reale q prfshijn shkencn n jetn e prditshme, shoqri dhe
mjedis. Situatat e zgjedhura duhet t jen domethnse dhe trheqse. Prve testeve me shkrim, msuesit mund t kryejn vlersime
t bazuara n performancn e nxnsve duke prdorur mnyrat e mposhtme, si:
-punt praktike;

-modelet dhe maketet;

-punt laboratorike;

-posterat;

-projektet kurrikulare dhe ndrlndore;

-lojrat dhe Kuicet;

-detyrat individuale;

-debatet;

-vrojtimet e msuesit;

-loja me role;

-listat e kontrollit;

- portofoli.

-eset;
Msuesi mund t vlersoj nxnsin prmes prdorimit t portofolit. Ai sht nj koleksion sistematik i puns s nxnsit dhe siguron
nj tablo t plot t arritjes s tij. Puna e mbledhur ofron t dhna t shumta pr zhvillimin dhe progresin e nxnsve n prvetsimin e
njohurive, t kuptuarit e koncepteve shkencore, zbatimin e shkathtsive t procesit, dhe zhvillimin e qndrimeve. Ajo, gjithashtu, u
ofron nxnsve mundsi pr vetvlersim dhe reflektim prmes rishikimit t portofoleve t tyre.
VI.

Materiale dhe burime msimore.

38

Pr realizimin e kompetencave n lndn e shkencave t natyrs sht e domosdoshme t krijohet nj mjedis msimor i
prshtatshm. M posht paraqitet nj list prmbledhse e materialeve, burimeve dhe mjediseve t domosdoshme pr realizimin e
programit t ksaj lnde.

Teksti shkollor, fletore e puns, libri i msuesit, udhzues profesional, fjalor, gazeta, revista, materiale psiko-pedagogjike,
enciklopedi etj.

Tabel shkrimi, postera, fotografi, piktura, modele, makete, diagrame, mjete grafike etj.

Radio, magnetofon, telefon, kasetofon, televizor, video, video-projektor, videokaset, kompjuter, CD.

Mjedise msimore, si: klasa, laboratore, kabinetet e puns, natyra, ferma etj.

Sugjerime pr prdorimin e TIK-ut.

Prdorimi i posts elektronike pr shkmbim informacioni.
Prdorimi i internetit pr t shfrytzuar faqet eb t shkencs dhe teknologjis.
Prdorimi i CD-ROM pr mbledhjen e informacionit.
Organizimi dhe prezantimi i t dhnave duke prdorur tipa t ndryshm softare.
Prdorimi i simulimeve softare.
Prdorimi i grafikve softare.
Paraqitja grafike e t dhnave.
Zhvillimi i eksperimenteve me ndihmn e kompjuterit.
39

40