UTICAJ NESTACIONARNOG TRENJA KOD HIDRAULIKIH

PRELAZNIH PROCESA NA PRIMJERU INDUSTRIJSKOG

HIDROPOSTROJENJA
INFLUENCE OF UNSTEADY FRICTION ON HYDRAULIC
TRANSIENTS IN CASE OF INDUSTRIAL HYDROPOWER SYSTEM
Uro Karadi*, Anton Bergant**, Petar Vukoslavevi*
Univerzitet Crne Gore, Mainski fakultet, Cetinjski put bb, 81000 Podgorica, Crna Gora,
Telefon: +382 81 206 131 , Fax: +382 81 206 131, E-mail: urosk@cg.ac.yu ,
petarv@cg.ac.yu*
Litostroj EI, Litostrojska 50, 1000 Ljubljana, Slovenija, Telefon: +386 1 5824 284, Fax: +386
1 5824 174, E-mail: anton.bergant@litostroj-ei.si **
ABSTRACT: The value of the friction factor during unsteady flow in pipelines is different
from the value in steady flow conditions. For evaluating unsteady friction factor several
methods have been developed. An advanced Zielkes model is presented and used in this
paper. A brief description of the method of characteristics as numerical tool for solving fluid
transient equations is given. Numerical results using unsteady friction model are compared
with results of measurements performed in industrial hydropower system as well as
numerical results using standard quasi-steady friction model. Effects of unsteady friction on
the shape and timing of pressure waves are investigated.
Key words: fluid transients, unsteady friction, the method of characteristics, hydropower
system
1.UVOD
U hidraulikim sistemima sa raznim vrstama radnih fluida deavaju se razliite vrste prelaznih
procesa, tokom kojih dolazi do znaajnih promjena projektovanih radnih parametara sistema.
U najgorem sluaju moe doi i do havarije sistema (npr. prskanje cjevovoda). Izraz
hidrauliki udar predstavlja sinonim za nestacionarno strujanje u cjevovodima pumpnih
postrojenja i hidroelektrana i dobio je ime zbog karakteristinog zvuka koji se javlja tokom
trajanja prelaznog procesa a koji lii na udare ekia. Hidrauliki udar izaziva formiranje
talasa nadpritiska ili podpritiska koji se kroz protoni trakt hidraulikog sistema prenosi
brzinom koja je bliska brzini zvuka. U hidroelektranama hidrauliki udar moe biti izazvan
ispadom turbine, njenim optereivanjem ili promjenom optereenja, pobjegom turbinskog
agregata, otvaranjem i zatvaranjem sigurnosnih preturbinskih zatvaraa a u elektranama koje
su opremljene sa Peltonovim turbinama otvaranjem i zatvaranjem igala turbinskih mlaznica.
Usled promenljive brzine strujanja, koeficijent trenja u cjevovodima nema konstantnu
vrijednost ve se mijenja tokom hidraulikog udara i zahtijeva uvoenje posebnog modela za
njegovo izraunavanje. Planiranje novih ili obnova i modernizacija postojeih hidroelektrana
zahtijeva detaljnu analizu hidraulikog udara u cilju dobijanja maksimalnih i minimalnih
pritisaka koji se mogu javiti u sistemu tokom njegove eksploatacije. Na taj nain rezultati
istraivanja prelaznih procesa predstavljaju podlogu za projektovanje hidraulikih sistema,

kao i mjera zatite od neeljenog dejstva hidraulikog udara i izbora optimalnih reima rada
tokom eksploatacije [1].
Ovaj lanak se bavi uticajem hidraulikog udara na rad visokopritisne hidroelektrane
Peruica, Crna Gora. U prvom dijelu rada dat je teorijski model prelaznih procesa u
hidraulikim cijevnim sistemima sa osnovnim jednainama koje ih opisuju a za njihovo
reavanje koriena je metoda karakteristika. Za odreivanje nestacionarnog lana u izrazu za
koeficijent trenja korien je jedan od najnovijih pristupa [2] baziran na Zielke-ovom
konvolucijskom modelu [3]. Predstavljeni su razliiti modeli zatvaranja mlaznica Peltonovih
turbine. Data je ema HE Peruica i navedena mjesta na kojima je vreno mjerenje pritiska
tokom trajanja hidraulikog udara. U drugom dijelu rada dato je poreenje numerikih i
eksperimentalnih rezultata za sluajeve rastereenja agregata sa dvije razliite vrijednosti
snage. Pokazano je da se numeriki model sa ukljuenim efektom nestacionarnosti trenja i
dvostepenim zatvaranjem turbinske mlaznice bolje slae sa rezultatima mjerenja u poreenju
sa ostalim numerikim modelima.
2. TEORIJSKI MODEL
Hidrauliki udar predstavlja prostiranje talasa pritiska du cjevovoda i izazvan je promjenom
strujnih uslova odnosno promjenom brzine strujanja fluida. Hidrauliki udar je u potpunosti
opisan sa dvije parcijalne diferencijalne jednaine hiperbolikog tipa i to jednainom
kontinuiteta i jednainom promjene koliine kretanja [4]:

H a 2 Q
+
=0,
t gA x

(1)

QQ
H
1 Q
+
+ f
= 0.
x gA t
2 gDA2

(2)

Detaljno izvoenje jedn. (3) i (4) kao i pretpostavke i uproenja pod kojim su
izvedene je mogue pronai u literaturi [4], [5].
Jednaine (1) i (2) formiraju sistem kvazilinearnih parcijalnih diferencijalnih jednaina
hiperbolikog tipa. U ovim jednainama zavisne promenljive su protok Q i pijezometarski
pritisak ili napor H a nezavisno promenljive su vrijeme t i prostorna koordinata
jednodimenzionog strujnog polja x. Za reavanje ovih jednaina koristi se numerika metoda
poznata kao metoda karakteristika. Primjenom ove metode jednaine (1) i (2) se prevode u
obine diferencijalne jednaine uz istovremeno odreivanje familija krivih u prostornovremenskoj ravni du kojih vai izvedena transformacija, (tzv. karakteristine linije ili
karakteristike). Primjenom konanih razlika na kraju se dobijaju dvije algebarske jednaine,
pogodne za numeriko reavanje koje za i-ti numeriki vor imaju sledei oblik [4]:
du C+ karakteristine linije (x/t = a)

H i ,t H i 1,t t +

a
(Qu )i ,t (Qd )i 1,t t + fx 2 (Qu )i ,t (Qd )i 1,t t = 0 ,
gA
2 gDA

(3)

du C- karakteristine linije (x/t = -a)

H i ,t H i +1,t t

a
(Qd )i ,t (Qu )i +1,t t fx 2 (Qd )i ,t (Qu )i +1,t t = 0 .
gA
2 gDA

(4)

Vrijednost protoka uzvodno od numerikog vora i ((Qu)i) je jednaka vrijednosti

protoka nizvodno od numerikog vora ((Qd)i) sve dok je pritisak u sistemu vei od pritiska
isparavanja vodene pare za datu vrijednost temperature. U cilju potpune postavke problema
sistem jednaina se dopunjuje poetnim i graninim uslovima. Poetni uslovi definiu strujne
parametre fluida u poetnom vremenskom trenutku, prije djelovanja poremeaja. Granini
uslovi definiu promjenu parametara fluida na granicama sistema tokom vremena i oni u
graninim takama dodaju karakteristinim jednainama ili mijenjaju jednu od njih. Prilikom
numerikog reavanja u radu je koriena tzv. dijamantska mrea metode karakteristika [4].
Uobiajeno je da se gubici usled trenja prilikom prorauna prelaznih procesa izraavaju
preko stacionarnog ili kvazistacionarnog koeficijenta trenja. Ova pretpostavka daje
zadovoljavajue rezultate za spore prelazne procese kada se tangencijalni napon na zidu cijevi
ponaa kvazistacionarno. Prethodna istraivanja brzih prelaznih procesa pokazala su da
kvazistacionarna aproksimacija koeficijenta trenja daje rezultate koji znaajno odstupaju od
eksperimentalnih rezultata [6]. Za brze prelazne procese se koeficijent trenja moe izraziti kao
zbir dva lana, kvazistacionarnog i nestacionarnog [7]:

f = f q + fu .

(5)

Kvazistacionarni lan u prethodnoj jednaini fq se odreuje na konvencionalan nain u

funkciji Rejnoldsovog broja i relativne hrapavosti cjevovoda. Za odreivanje nestacionarnog
lana u izrazu za koeficijent trenja tokom hidraulikog udara u hidraulikim cijevnim
sistemima u literaturi je mogue pronai vie metoda koji ukljuuju jednodimenzione (1D) i
dvodimenzione (2D) modele. Detaljnu klasifikaciju modela za odreivanje nestacionarnog
koeficijenta trenja mogue je pronai u [8].
U ovom radu je za izraunavanje nestacionarnog koeficijenta trenja korien tzv.
konvolucijski model (CBM). Konvolucijski model je razvio Zielke za prelazno laminarno
strujanje [3]. On je nestacionarni lan u izrazu za koeficijent trenja iz jednaine (5), u
vremenskom domenu, izrazio kao konvoluciju lokalnog ubrzanja i teinske funkcije koja
uzima u obzir promjenu protoka u posmatranom presjeku tokom vremena:
fu =

32A Q

* W0 (t ) ,

DQ Q t

(6)

gdje je W0 teinska funkcija zasnovana na poetnim uslovima prije poetka prelaznog

procesa.
Zielke je jednainu (6) izveo koristei potpunu konvolucijsku emu koja je veoma
zahtjevna za korienje i primjenu, pogotovu kada je vremenski korak mali i vrijeme
simulacije veliko, jer je potrebno pamtiti kompletnu istoriju promjene protoka u posmatranom
presjeku [2], [9].
Jedan od najnovijih modela [2] za odreivanje nestacionarnog koeficijenta trenja
aproksimira teinsku funkciju kao sumu N eksponencijalnih lanova:
N

Wapp ( ) = mk e nk .

(7)

k =1

Nestacionarni lan u izrazu za koeficijent trenja moe se sada predstaviti sledeom

jednainom:
fu =

32A
DQ Q

y (t ) ,

(8)

k =1

gdje je:
*
Q
mk e nk K (t t )dt * .
*
t
0

yk (t ) =

(9)

Konstanta K (= 4/D2) konvertuje vrijeme t u njegov bezdimenzijski oblik = 4t/D2.

U trenutku t + 2t komponenta yk je:
yk (t + 2t ) =

t + 2 t

*
Q
mk e n k K (t + 2 t t )dt * .
*
t

(10)

Reavanjem jednaine (10) i uvoenjem bezdimenzijskog vremenskog koraka

(=Kt) dobija se izraz za yk i konano za fu [1], [2]

yk (t + 2t ) = e nk Kt e nk Kt yk (t ) + mk [Q(t + 2t ) Q(t )] .

(11)

U trenutku t + 2t lan yk(t) je poznat jer je izraunat u prethodnom vremenskom

trenutku pa sada u jednaini (11) vie ne egzistira konvolucija to znatno olakava
izraunavanje nestacionarnog koeficijenta trenja a takoe nije potrebno poznavanje ukupne
istorije promjene protoka tokom vremena. Jedina oteavajua okolnost je to je sada u
svakom numerikom voru potrebno pamtiti vrijednosti N dodatnih promenljivih yi tokom
vremena. Koeficijenti mk i nk su odreeni za Zielke-ovu [3] i Vardy-Brown-ovu teinsku
funkciju [10], [11]. Vrijednosti koeficijenata mk i nk su date u [2]. Prilikom numerikog
modeliranja CBM modela momentni korekcioni faktor 0 je ukljuen u jednaine (1) i (2)
[12]. Momentni korekcioni faktor 0 definisan za poetne uslove prije poetka prelaznog
procesa dat je sledeom jednainom,

AV 2 = v 2 dA .
A

(12)

a izrazi za njegovo odreivanje u zavisnosti od poetne brzine strujanja dati su u [13].

Mlaznice turbina slue za regulaciju protoka a samim tim i za regulaciju snage jer je
kod visokopritisnih hidroelektrana sa Peltonovim turbinama neto pad priblino konstantan.
Regulacija protoka se vri pomjeranjem igle u mlaznici i odgovarajuim poloajem odrezaa
mlaza. Kako je neto pad priblino konstantan, protok kroz mlaznicu uglavnom zavisi od
poloaja igle mlaznice s a ne zavisi od brzine obrtanja turbine n i oblika lopatica [14].
Prilikom prorauna prelaznih procesa pravilno modeliranje zatvaranja mlaznica Peltonovih
turbina je od izuzetnog znaaja jer je promjena protoka kroz mlaznicu jedan od osnovnih i
najeih uzroka pojave prelaznih procesa u sistemu. Protok kroz mlaznicu se moe odrediti
na osnovu sledee formule:

(Qu )i ,t = K Q Am

2 g (H i ,t H d ) ,

(13)

gdje je, KQ = koeficijent protoka mlaznice definisan za itavi popreni presjek mlaznice,
Am=dm2/4 = povrina poprenog presjeka mlaznice, Hd = napor nizvodno od mlaznice (Hd
=65.8 [m] =const. za HE Peruica).
Na Sl.1. je prikazana funkcionalna zavisnost koeficijenta protoka mlaznice KQ i odnosa
koraka igle mlaznice s i prenika mlaznice dm.

Slika 1. Koeficijent protoka mlaznice Peltonove turbine

Da bi se odredila promjena koeficijenta protoka tokom zatvaranja i otvaranja mlaznice
potrebno je poznavati zakon promjene hoda igle mlaznice koji je odreen sledeim izrazom:

s = s0 ,

(14)

gdje je, s0 = maksimalni hod igle mlaznice, = stepen otvorenosti mlaznice. Mlaznica moe
da se zatvori u jednom koraku na osnovu sledee relacije:
Em

t
= i ( i f ) ,
tm

(15)

ili u dva koraka, prvi korak na osnovu formule (16) a drugi korak na osnovu formule (17):

t
= i ( i f )
tc1

Em1

(16)

t tp

= p ( p f )

t
t
c
p

Em 2

(17)

Jedn. (16) vai do trenutka t=tp a zatim se primjenjuje izraz (17). Vremena tp i tc1 su odreena
iterativno i najbolji rezultati se dobijaju sa sledeim njihovim vrijednostima tp=0.98125tc,

tc1=0.995tc. Zatvaranje mlaznice u dva koraka predstavlja njeno stvarno zatvaranje to znai
da se mlaznica pri samom kraju zatvaranja kree malo sporije.
3. EMA INDUSTRIJSKOG HIDROPOSTROJENJA HE PERUICA

Visokopritisna hidroelektrana HE Peruica je sloeni hidroenergetski sistem (Sl.2)

koji se nalazi u sklopu EPCG. Sistem pod pritiskom HE Peruica ini betonski tunel duine
3335m, vodostan sa proirenjem i prelivom i tri elina cjevovoda sa ugraenim Peltonovim
turbinama sa horizontalnim vratilom na nizvodnom kraju. Cjevovodi su duine oko 2 km pri
emu cjevovod I napaja dva agregata (A1 i A2) snage po 40MVA kao i dva kuna agregata
(K1 i K2) snage po 1 MVA, cjevovod II napaja tri agregata (A3, A4 i A5) snage po 40MVA i
cjevovod III napaja dva agregata (A6 i A7) snage po 65MVA sa planiranim dodavanjem jo
jednog agregata (A8) ija je snaga takoe 65MVA. Maksimalni radni nivo na ulaznoj
graevini je 613 mnm (mnm = metara nad morem) a minimalni radni nivo je 602.5 mnm.

Sl.2. ema HE Peruica

Vodostan na HE Peruica je cilindrini sa promenljivom povrinom poprenog presjeka i
prelivom na koti 628 mnm ija je irina bpr=7.98 m a koeficijent preliva =0.4. Na ulazu u
vodostan, iji je prenik Dul=2.82m se nalazi asimetrini priguiva. Koeficijenti lokalnih
gubitaka su prilikom uticanja vode u vodostan u=1.65 a prilikom isticanja i=2.48.
Koeficijent trenja u cjevovodima za stacionarno strujanje je fq=0.0125. Ispred agregata A1 do
A5 nalaze se predturbinski kuglasti zatvarai nominalnog prenika Dz=1000mm. Svakom
agregatu pripadaju po dva kuglasta zatvaraa tako da ih na ovom dijelu ima ukupno 10. Ispred
agregata A6 i A7 nalaze se kuglasti zatvarai nominalnog prenika Dz=1200mm. Zatvarai
istih karakteristika su planirani i ispred budueg agregata A8. U tabeli T.1. su date osnovne
karakteristike Pelton turbina ugraenih u HE Peruica.
Tabela T.1. Osnovne karakteristike turbinskih agregata
Agregat

Broj radnih kola po

agregatu

Nominalni neto pad Hn

[m]

Maksimalni protok po
agregatu Q[m3/s]

Kuni
A1,A2,A3,A4
A5
A6,A7,A8

1
2
2
2

505
526
526
526

0.2
8.5
8.5
12.75

Agregat

Broj obrtaja turbine

n[min-1]

Broj obrtaja turbine pri

pobjegu n[min-1]

Nominalna snaga
agregata P[MW]

Kuni

1000

1800

0.858

A1,A2,A3,A4
A5
A6,A7,A8

375
375
428

675
675
790

39
39
59

Agregat

Zamajna masa turbine i

generatora GD2[tm2]

Hod igle s[mm]

Broj igala po turbini

Kuni
A1,A2,A3,A4
A5
A6,A7,A8

675
675
800

42
150
195
166

1
1
1
2

Agregat

Prenik mlaznika dm[mm]

Minimalno vrijeme
zatvaranja igle za Qmax
tc[s]

Minimalno vrijeme
otvaranja igle za Qmax
to[s]

Kuni
A1,A2,A3,A4
A5
A6,A7,A8

65
315
300
255

15 (3 mjerenje)
80
80
80

5 (4 mjerenje)
30
30
50

Prenik radnog kola Pelton turbina je Dk=2400m za agregate A1 do A5 i Dk=2100m

za agregate A6 do A8. Za vrijeme modernizacije i revitalizacije HE Peruica je u toku 2006
godine, izmeu ostalog, izvrena i ugradnja novih mlaznica Peltonovih turbina na agregatima
A1 i A2. Prilikom probnog rada obnovljenih agregata A1 i A2, na HE Peruica, vrena su i
mjerenja raznih veliina kako bi se izabrali odgovarajui optimalni reimi rada pojedinih
elemenata sistema. Neke od mjerenih veliine su: pritisak ispred mlaznice turbine, hod igle
mlaznice, hod skretaa mlaza, promjena broja obrtaja turbine, pritisak ispred kuglastog
zatvaraa, pritisak iza kuglastog zatvaraa. Sva mjerenja na agregatima A1 i A2 vrila su se
tokom primopredajnih ispitivanja opreme. Pritisci su mjereni pomou davaa za pritisak
Cerabar T PMP 131-A1101A70 firme Endress+Hauser koji mjere apsolutni pritisak u rasponu
0-100 bar sa tanou 0.5%. Za mjerenje hoda igle mlaznice i hoda skretaa mlaza korieni
su davai firme Balluff BTL5-S112-M0175-B-532 za iglu i BTL5-S112-M0275-B-532 za
skreta. Tanost ovih davaa je 0.005mm. Za mjerenje broja obrtaja turbine koriena je
zupasta letva BES M18MI-PSC50B-S04K firme Balluff sa tanou mjerenja 0.005%.
4. POREENJE EKSPERIMENTALNIH I NUMERIKIH REZULTATA

U ovom radu su predstavljeni rezultati dobijeni prilikom rastereenja agregata A2 sa

dvije razliite poetne snage tj. rezultati dobijeni prilikom zatvaranja turbinskih mlaznica za
razliite poetne otvore mlaznice. Numeriki rezultati dobijeni standardnim
kvazistacionarnim modelom trenja (QSF) i konvolucijskim modelom za odreivanje
nestacionarnog koeficijenta trenja (CBM) dobijeni za zatvaranje mlaznice u jednom i u dva
koraka su uporeeni sa rezultatima mjerenja. Predstavljeni su eksperimentalni i numeriki
rezultati za sledee sluajeve: rastereenje A2 sa poetne snage od 10MW (0.25Pn) i
rastereenje A2 sa poetne snage od 30MW (0.75Pn). U sledeim tabelama se nalaze glavni
poetni parametri za sve eksperimente i numerike proraune. Strujanje u cjevovodu I je
turbulentno sa velikim vrijednostima Rejnoldsovog broja. Rezultati mjerenja i numerikih
prorauna su uporeeni izmeu mlaznice i kuglastog zatvaraa.
Tabela T.2. Poetne vrijednosti protoka kroz tunel i cjevovode
Test

QI [m3/s]

ReI / 106

QII [m3/s]

QIII [m3/s]

Qt [m3/s]

RA2P10MW
RA2P30MW

2.727
7.0

1.7679
4.538

0
0

3.3
3.3

6.027
10.3

Tabela T.3. Kvazistacionarni koeficijenti trenja i momentni korekcioni faktori

Test
RA2P10MW
RA2P30MW

Cjevovod I

Cjevovod II

Cjevovod III

Tunel

fq

fq

fq

fq

0.013
0.0127

1.0128
1.0124

0.0125
0.0125

1.0122
1.0122

0.01319
0.01319

1.0129
1.0129

0.0149
0.0147

1.0146
1.0144

Tabela T.4. Brzina prostiranja poremeajnog talasa za CBM model a[m/s]

Test

Cjevovod I

Cjevovod II

Cjevovod III

Tunel

RA2P10MW
RA2P30MW

1006.1
1005.9

989.1
989.1

1013.01
1013.01

1354.2
1354.4

Tabela T.5. Vrijeme zatvaranja mlaznice, nivoi na ulaznoj graevini, poetna otvorenost
mlaznice i eksponenti zakona zatvaranja mlaznice
Test

HR [mnm]

tc [s]

s0 [mm]

Em

Em1

Em2

Yi0 [%]

RA2P10MW
RA2P30MW

608.0
607.5

14.33
42.2

25.5
82.5

0.9
1.0

0.9
1.0

0.9
0.9

17.0
55.0

Razliit broj podjela cjevovoda je uziman prilikom numerikih prorauna (Tabela T.6)
kako bi se ispitala numerika stabilnost modela [15].
Tabela T.5. Vremenski korak integracije i broj podjela cjevovoda i betonskog tunela
Verzija N1

Tunel
Cjevovod I
Cjevovod II
Cjevovod III

Verzija N2

Verzija N3

Verzija N4

t=0.04 [s]

t=0.02 [s]

t=0.01 [s]

t=0.005 [s]

62
48
50
50

124
96
100
100

248
192
200
200

496
384
400
400

Brzine prostiranja poremeajnog talasa za QSF model su: at=1344.758 [m/s],

aI=999.74 [m/s], aII=983.15 [m/s], aIII=1006.55 [m/s]. Na Sl.3 je dato poreenje numerikih i
rezultata mjerenja za sluaj rastereenja agregata A2 sa snage P=10MW (RA2P10MW).

Sl.3. Promjena napora na mlaznici za RA2P10MW, Verzija N1

Maksimalni napor na mlaznici se dobija kada talas pritiska doe nazad do mlaznice u
trenutku t=3.53s i mjerenjem je dobijena vrijednost Hmax=626.77m. Maksimalni porast
napora u sistemu iznosi H= 19.1m. Numeriki modeli daju vee vrijednosti maksimalnih
napora u trenutku t=3.31s i to Hmax=632.86m (QSF 1K jedan korak), Hmax=633.23m (CBM
1K), Hmax=632.94m (QSF 2K dva koraka), Hmax=633.81m (CBM 2K). Svi numeriki modeli
imaju odlian tajming sa rezultatima mjerenja sve do trenutka potpunog zatvaranja mlaznice.
Nakon toga dolazi do odstupanja u fazi napora. CBM model nakon zatvaranja mlaznice daje
priblinije vrijednosti amplituda u poreenju sa kvazistacionarnim modelom. Zatvaranje u
jednom i dva koraka daje priblino iste rezultate napora i kod CBM i kod QSF modela. Bitno
je primijetiti da maksimalni napori koji se javljaju u sistemu imaju vrijednost koja je manja od
maksimalno dozvoljenog napora a koji iznosi Hdoz=667.72m. Moe se zakljuiti da CBM
model ipak daje rezultate priblinije eksperimentalnim i prilikom zatvaranja mlaznice u
jednom i u dva koraka.
Na Sl.4 je dato poreenje numerikih i rezultata mjerenja za sluaj rastereenja
agregata A2 sa snage P=30MW (RA2P30MW).

Sl.4. Promjena napora na mlaznici za RA2P30MW, Verzija N1

Za ovaj sluaj maksimalni napor na mlaznici se dobija u trenutku potpunog zatvaranja
mlaznice i rezultat dobijen mjerenjem je Hmax=622.62m u trenutku t=41.41s. Maksimalni
porast napora u sistemu iznosi H= 18.58m. Svi numeriki modeli pokazuju odlino slaganje
sa rezultatima mjerenja do trenutka zatvaranja mlaznice. Maksimalni napor za QSF 1K od
Hmax=622.27m se javlja u trenutku t=42.15s, Hmax=622.68m (CBM 1K) u trenutku t=42.14s,
Hmax=622.15m (QSF 2K) u trenutku t=41.38s, Hmax=622.58m (CBM 2K) u trenutku
t=41.35s. Nakon zatvaranja mlaznice svi modeli daju neto vee vrijednosti napora na
mlaznici pri emu zatvaranja mlaznice u dva koraka i QSF i CBM model daju neto bolje
rezultate. I u ovom sluaju maksimalni napor u sistemu je manji od maksimalno dozvoljenog.
Na Sl.5. je prikazana promjena napora na mlaznici za razliit broj podjela cjevovoda i
betonskog tunela za prethodno navedene primjere rastereenja agregata. Promjene su date za
CBM 2K model.

10

Sl.5. Promjena napora na mlaznici za RA2P10MW i RA2P30MW za razliit broj podjela

cjevovoda
Sa sl.5 se vidi da CBM model daje priblino iste rezultate za razliit broj podjela
cjevovoda za sluajeve rastereenja agregata A2 sa P=10MW i P=30MW. Verzije N2, N3 i
N4 daju skoro iste rezultate, jedino se verzija N1 malo razlikuje. Usled toga se moe
preporuiti da se za numerike proraune koriste verzije sa veim brojem podjela cjevovoda.
Bitan zakljuak je i da se model ponaa numeriki stabilno.
5. ZAKLJUAK

Rezultati dobijeni numerikim modelom koji u sebe ukljuuje kvazistacionarni model za

odreivanje koeficijenta trenja (QSF) i numerikim modelom koji nestacionarni lan u izrazu
za koeficijent trenja odreuje pomou konvolucijskog modela (CBM) dobijeni za zatvaranje
mlaznice u jednom i u dva koraka su uporeeni sa rezultatima mjerenja. Rezultati mjerenja su
dobijeni na industrijskom postrojenju HE Peruica za sluajeve rastereenja agregata A2 sa
dvije razliite poetne vrijednosti snage. Na osnovu dobijenih rezultata moe se zakljuiti da
se numeriki model sa ukljuenim efektom nestacionarnosti trenja bolje slae sa rezultatima
mjerenja u odnosu na model sa kvazistacionarnim trenjem. Uticaj razliitog broja podjela
cjevovoda i tunela je takoe razmatran i zakljueno je da se sa poveanjem broja podjela
cjevovoda model ponaa numeriki stabilno. Usled dobrog slaganja sa rezultatima mjerenja
CBM numeriki model sa zatvaranjem turbinske mlaznice u dva koraka se preporuuje za
inenjersku praksu.
6. OZNAKE

U radu su koriene sledee oznake

A
Am
a
bpr
D
Dk
Dul
Dz
dm
Em

= povrina poprenog presjeka

= povrina poprenog presjeka mlaznice
= brzina prostiranja poremeajnog talasa
= irina preliva vodostana
= prenik cjevovoda
= prenik radnog kola turbine
= prenik na ulazu u vodostan
= prenik kuglastog zatvaraa
= prenik mlaznice
= eksponent zakona zatvaranja mlaznice
11

f
g
H
Hd
K
KQ
L
mk, nk
N
n
P
Q
Qd
Qu
Re
s
t, t*
tc
V
W
x
Yi
yk

t
x

u
i

Subskripti:
app
doz
i
max
n
q
t
u
0
I, II, III
Skraenice:
QSF
CBM
K1
K2

= Darcy-Weisbach-ov koeficijent trenja

= gravitaciono ubrzanje
= pijezometrijski pritisak (napor)
= napor nizvodno od mlaznice
=4/D2= konstanta koja konvertuje vrijeme u njegov bezdimenzijski oblik
= koeficijent protoka mlaznice
= duina cjevovoda
= koeficijenti sume
= broj podjela cjevovoda
= broj obrtaja turbine
= snaga agregata
= zapreminski protok
= protok nizvodno od numerikog vora
= protok uzvodno od numerikog vora
= Reynolds-ov broj = VD/
= hod igle mlaznice
= vrijeme
= vrijeme zatvaranja ventila
= brzina strujanja fluida
= teinska funkcija
= prostorna koordinata
= stepen otvorenosti mlaznice
= komponenta teinske funkcije
= momentni korekcioni faktor
= vremenski korak integracije
= prostorni korak integracije
= bezdimenzijski vremenski korak
= koeficijent preliva vodostana
= kinematska viskoznost
= bezdimenzijsko vrijeme, bezdimenzijski stepen otvorenosti mlaznice
= koeficijent gubitaka prilikom uticanja u vodostan
= koeficijent gubitaka prilikom isticanja iz vodostana
= priblian
= dozvoljeni
= broj numerikog vora
= maksimalni
= nominalni
= kvazistacionarni dio
= vrijeme
= nestacionarni dio
= poetno ili referentno stanje
= cjevovodi I, II, III
= numeriki model sa kvazistacionarnim trenjem
= numeriki model sa konvolucijskim modelom nestacionarnog trenja
= zatvaranje mlaznice u jednom koraku
= zatvaranje mlaznice u dva koraka
12

7. ZAHVALNICA

Autori izraavaju zahvalnost ARRS-u (Agencija za istraivaku djelatnost Republike

Slovenije) i ZAMTES-u (Zavod za meunarodnu naunu, prosvjetno kulturnu i tehniku
saradnju Republike Crne Gore) na finansijskoj podrci za navedena istraivanja.
LITERATURA

[1] Karadi, U. (2004). Analiza fenomena prelaznih procesa u hidraulikim sistemima.

Magistarski rad, Mainski fakultet, Univerzitet Crne Gore, Podgorica, Srbija i Crna
Gora.
[2] Vtkovsk, J., Stephens, M., Bergant, A., Lambert, M., Simpson, A.R. (2004). Efficient
and accurate calculation of Zielke and Vardy-Brown unsteady friction in pipe transients.
Proceedings of the 9th International Conference on Pressure Surges, BHR Group, Chester,
UK, 15 pp.
[3] Zielke, W. (1968). Frequency-dependent friction in transient pipe flow. Journal of Basic
Engineering, ASME, 90(1), 109 - 115.
[4] Wylie, E.B., Streeter, V.L. (1993). Fluid transients in systems. Prentice Hall, Englewood
Cliffs, USA.
[5] Bergant, A., and Simpson, A.R. (1997). Development of a generalised set of pipeline
water hammer and column separation equations. Research Report No. R149. Department
of Civil and Environmental Engineering, University of Adelaide, Adelaide, Australia.
[6] Bergant A., Simpson, A.R. (1994). Estimating unsteady friction in transient cavitating pipe
flow. Proceedings of the 2nd International Conference on Water Pipeline Systems, BHR
Group, Edinburgh, UK, 333 - 342.
[7] Vardy, A.E. (1980). Unsteady flow: fact and friction. Proceedings of the 3rd International
Conference on Pressure Surges, BHRA, Cantenbury, UK, 15 - 26.
[8] Bergant, A., Simpson, A.R., and Vitkovsky, J. (2001). Developments in unsteady pipe
flow friction modelling. Journal of Hydraulic Research, IAHR, 39(3), 249-257.
[9] Zhao, M., Ghidaoui, M.S. (2004). Review and analysis of 1-D and 2-D energy dissipation
models for transient flows. Proceedings of the 9th International Conference on Presure
Surges, BHR Group, Chester, UK, 477-492.
[10] Vardy, A.E., Brown, J.M.B. (2003). Transient turbulent friction in smooth pipe flows.
Journal of Sound and Vibration, 259(5), 1011 - 1036.
[11] Vardy, A.E., Brown, J.M.B. (2004). Transient turbulent friction in fully rough pipe flows.
Journal of Sound and Vibration, 270, 233 - 257.
[12] Bergant, A., Karadi, U., Vtkovsk, J., Vuanovi, I., Simpson, A.R. (2005). A Disrete
Gas-Cavity Model that Considers the Frictional Effects of Unsteady Pipe Flow. Strojniki
Vestnik Journal of Mechanical Engineering, 51(11), 692-710.
[13] Chen, C.L. (1992). Momentum and energy coefficients based on power-law velocity
profile. Journal of Hydraulic Engineering, ASCE, 118(11), 1571 - 1584.
[14] Beniek, M. (1998). Hidrauline turbine. Mainski fakultet Univerziteta u Beogradu, SR
Jugoslavija.
[15] Maudsley, D. (1984). Errors in simulation of pressure transients in a hydraulic system.
Proceedings of the Institute of Measurement and Control, 6(1), 7 12.

13