Trajkovic - Metode Proracuna Potreba Za Vodom U Navodnjavanju

UNIVERZITET U NIU
GRAEVINSKO-ARHITEKTONSKI FAKULTET
Slavia Trajkovi
METODE PRORAUNA
POTREBA ZA VODOM
U NAVODNJAVANJU
Vranje
ET0
-1
(mm dan )
4
3
2
PMt, l
P-M
1
Meseci
0
1
MMIX
10
11
12
Autor:
Dr Slavia Trajkovi, vanredni profesor, Graevinsko-arhitektonski fakultet u Niu
METODE PRORAUNA POTREBA ZA VODOM U NAVODNJAVANJU

Recezenti:
Dr Dimitrije Avakumovi, redovni profesor Graevinskog fakulteta u Beogradu i
redovni lan Jugoslovenske inenjerske akademije
Dr Sran Kolakovi, redovni profesor Fakulteta tehnikih nauka u Novom Sadu
Dr Olivera Poti, redovni profesor Graevinsko-arhitektonskog fakulteta u Niu
Odobreno za tampu Odlukom broj 8/78 Nastavno-naunog vea Graevinskoarhitektonskog fakulteta u Niu, na sednici odranoj dana 03.04.2009. godine.
Izdava:
Graevinsko-arhitektonski fakultet Univerziteta u Niu
Aleksandra Medvedeva 14, 18000 Ni
Za izdavaa:
Dr Dragan Arandjelovi, red. prof. Gradjevinsko-arhitektonskog fakulteta u Niu
Dizajn korica: Zoran Stefanovi
tampa i povez: M KOPS CENTAR, arnojevia 10a, 18000 Ni
Tira: 100
POSVEENO
Tanji, Tini, Raletu,
Radetu, Lili i Sanji
Iskustvo nam je palanako.

Radomir Konstantinovi, Filosofija palanke.
Metode prorauna potreba za vodom u navodnjavanju
SADRAJ
PREDGOVOR
iii
1. UVOD
2. POTREBE USEVA ZA VODOM
2.1. Dimenzionisanje sistema za navodnjavanje
2.2. Evapotranspiracija
2.2.1. Metode direktnog merenja evapotranspiracije
2.2.2. Indirektne metode prorauna evapotranspiracije
2.2.2.1.
Thornthwaite metoda
2.2.2.2.
Modifikovana Thornthwaite metoda
10
2.2.2.3.
Turc metoda
11
2.2.2.4.
Modifikovana Turc metoda
13
2.2.2.5.
Priesley-Taylor metoda
13
2.2.2.6.
Modifikovana Priesley-Taylor metoda
15
2.2.2.7.
Jensen-Haise metoda
15
2.2.2.8.
Hargreaves metoda
16
2.2.2.9.
Modifikovana Hargreaves metoda
18
2.2.2.10.
Razvoj FAO-24 metodologije
18
2.2.2.11.
FAO-24 Penman metoda
19
2.2.2.12.
FAO-24 Blaney-Criddle metoda
24
2.2.2.13.
FAO-24 Radijaciona metoda
27
2.2.2.14.
FAO-24 Pan metoda
28
2.2.2.15.
FAO-56 Penman-Monteith metoda
31
2.2.2.16.
Modifikovane verzije FAO-56 PM metode
37
2.2.3. Uporeivanje rezultata metoda sa lizimetarskim podacima 39
ii
Sadraj
3. KLIMATSKI PARAMETRI
43
3.1. Solarna radijacija
43
3.2. Vlanost vazduha
59
3.3. Vetar
63
3.4. Temperatura vazduha
66
3.5. Minimalni broj klimatskih parametara za proraun ETo
67
4. UPOREIVANJE METODA ZA PRORAUN ETo
68
5. DEFINISANJE KOEFICIJENATA KULTURA
75
5.1. Proraun koeficijenata kultura
75
5.2. Realizacija prorauna koeficijenata kultura
79
6. ZAKLJUCI
83
SPISAK NAJZNAAJNIJIH OZNAKA
86
LITERATURA
88
O AUTORU
100
iii
PREDGOVOR
Potreba za vodom u navodnjavanju definie se kao koliina vode koja je potrebna
da se nadoknade gubici vode do kojih je dolo evapotranspiracijom useva koji raste
u uslovima bez nedostatka lakopristupane vode i hraniva i koji postie maksimalni
razvoj zelene mase. Dananju praksu karakterie nekritika primena velikog broja
metoda koje za isto podruje daju razliite vrednosti potreba useva za vodom i pri
tome najvei broj tih metoda ima veliko odstupanje od stvarne, realne potrebe.
Neophodno je izvriti kritiku valorizaciju korienih metoda i izabrati metodu koja
najvie odgovara naim klimatskim uslovima. Ovim problemima, do sada, u naoj
zemlji nije posveivana velika panja.
Osnovni ciljevi ove monografije jesu kritika analiza metoda prorauna potreba za
vodom u navodnjavanju i izbor metode koja na osnovu minimalnog broja
klimatskih parametara pouzdano proraunava potrebe za vodom u klimatskim
uslovima Srbije i Zapadnog Balkana. U monografiji je predstavljeno sedamnaest
metoda kojima se raunaju potrebe poljoprivrednih kultura za vodom. To su sledee
metode: FAO-56 Penman-Monteith, globalno modifikovani FAO-56 PenmanMonteith,
regionalno
modifikovani
FAO-56
Penman-Monteith,
lokalno
modifikovani FAO-56 Penman-Monteith, FAO-24 Penman, FAO-24 Radijaciona,

FAO-24 Blaney-Criddle, FAO-24 Pan, Hargreaves, modifikovani Hargreaves,
Priestley-Taylor, modifikovani Priesley-Taylor, Turc, modifikovani Turc, JensenHaise, Thornthwaite i modifikovani Thornthwaite.
Autor se bavi ovim problemima vie od deset godina i svi njegovi najznaajniji
rezultati, do sada rasuti po uglednim meunarodnim asopisima, su predstavljeni u
ovoj monografiji. Veina rezultata je prvi put dostupna itaocima na srpskom
jeziku. Ova nauna publikacija posluie svrsi ako dovode do novih istraivanja u
cilju poboljanja prorauna potreba za vodom u navodnjavanju.
iv
Predgovor
Autor se zahvaljuje recenzentima koji su detaljno proitali rukopis i dali korisne

sugestije i savete. Istraivaima citiranim u ovoj monografiji, autor iskazuje veliku
zahvalnost. Bez njihovog rada, ne bi bilo mogue napisati ovu knjigu. Konano,
autor eli da se zahvali svojoj porodici na stalnoj, bezrezervnoj podrci i na velikom
strpljenju tokom pisanja ove publikacije. Njima je ova knjiga posveena.
Slavia Trajkovi
1. UVOD
Navodnjavanje je hidrotehnika mera dovoenja vode potrebne usevima radi
dobijanja visokih i stabilnih prinosa nezavisno od vremenskih uslova. Voda se daje
u koliinama i u rokovima koji odgovaraju potrebama poljoprivrednih kultura. Iz
ovog uslova se zakljuuje da je jedan od najbitnijih elemenata pri projektovanju
sistema za navodnjavanje pravilno definisanje potreba useva za vodom koje
odreuju merodavni protok vode potreban za dimenzionisanje sistema za
navodnjavanje.
Mnogi izgraeni sistemi za navodnjavanje oteano funkcioniu zbog
neodgovarajuih dimenzija sistema. Posebnu panju treba posvetiti nainu
prorauna potreba useva za vodom. Dananju praksu karakterie nekritika primena
velikog broja metoda koje za isto podruje daju razliite vrednosti potreba useva za
vodom i pri tome najvei broj tih metoda ima veliko odstupanje od stvarne, realne
potrebe. Tako se izborom neodgovarajue metode dolazi u situaciju da sistemi nisu
dobro dimenzionisani. Neophodno je kritiki valorizovati koriene metode i
izabrati onu metodu koja najvie odgovara naim klimatskim uslovima.
Osnovni ciljevi ove monografije jesu kritika analiza metoda prorauna potreba za
vodom u navodnjavanju i izbor metode koja na osnovu minimalnog broja
klimatskih parametara pouzdano proraunava potrebe za vodom u klimatskim
uslovima Srbije.
Veina metoda zahteva brojne ulazne klimatske parametre kojima mnoge stanice ne
raspolau. Ozbiljan problem predstavlja i kvalitet podataka. Najvee greke se
javljaju kod merenja relativne vlanosti vazduha i solarne radijacije i pri
odreivanju brzine vetra na 2 m visine. Korienje takvih podataka dovodi do
greaka pri odreivanju hidromodula sistema to izaziva neodgovarajue
dimenzionisanje sistema za navodnjavanje.
Veliku vanost pri projektovanju sistema za navodnjavanje ima pouzdano
odreivanje referentne evapotranspiracije. U tu svrhu analizirae se veliki broj
metoda. Cilj analize je dobijanje pouzdane procene evapotranspiracije primenom
metoda sa minimalnim brojem klimatskih parametara.
Nakon uporeivanja metoda za procenu evapotranspiracije pristupie se razvoju
dijagrama koeficijenata kultura neophodnih za prevoenje referentne
evapotranspiracije u evapotranspiraciju useva. Definisanjem dijagrama
koeficijenata kulture i uporeivanjem metoda za procenu referentne
evapotranspiracije stvorie se svi uslovi za pouzdani proraun potreba za vodom u
sistemima za navodnjavanje.
Monografija je organizovana na sledei nain. Posle uvodnog poglavlja, daje se
prikaz naina odreivanja hidromodula sistema i proraun protoka vode
merodavnog za dimenzionisanje sistema za navodnjavanje. U istom poglavlju
analizirane su metode prorauna evapotranspiracije. Daje se prikaz metoda
direktnog merenja evapotranspiracije i indirektnih metoda prorauna
Uvod
evapotranspiracije. U ovoj monografiji predstavljene su sledee metode:

Thornthwaite, modifikovani Thornthwaite Turc, modifikovani Turc, PriestleyTaylor, modifikovani Priestley-Taylor, Jensen-Haise, Hargreaves, modifikovani
Hargreaves, FAO-24 Penman, FAO-24 Blaney-Criddle, FAO-24 Radiation, FAO24 Pan, FAO-56 Penman-Monteith i tri verzije modifikovane FAO-56 PenmanMonteith metode.
U treem poglavlju analiziran je uticaj pojedinih klimatskih parametara na
odreivanje potreba useva za vodom. To su sledei parametri: solarna radijacija,
vlanost vazduha, brzina vetra i temperatura vazduha. Prikazane su teorijske osnove
dosadanjih istraivanja u ovoj oblasti koje su proverene na podacima sakupljenim
na vie lokacija u Srbiji i to: Pali, Novi Sad, Beograd, Negotin, Kragujevac, Ni i
Vranje.
Uporeivanje gore pomenutih metoda za proraun referentne evapotranspiracije
razmatran je u etvrtom poglavlju. Uporeivane su za stanice: Pali, Novi Sad,
Negotin, Kragujevac, Ni i Vranje.
Razvoj dijagrama koeficijenata kultura i prikaz prorauna evapotranspiracije useva
dat je u petom poglavlju. Prikazani su jedinstveni i dvojni koeficijenti kultura. U
ovom poglavlju je za veliki broj useva dobijen jedinstveni koeficijent kultura prema
novoj FAO-56 metodologiji. Dat je grafiki i numeriki prikaz vrednosti ovog
koeficijenta za sledee useve : penicu, kukuruz (zrno), kukuruz (silaa), za soju,
eernu repu, lucerku, suncokret, graak i krompir. U poslednjem, estom poglavlju
dati su zakljuci do kojih se dolo u ovoj monografiji.
2. POTREBE USEVA ZA VODOM

Potrebe useva za vodom mogu se definisati kao koliina vode koja je potrebna da
usev nadoknadi gubitke vode do kojih je dolo evapotranspiracijom useva koji raste
u uslovima bez nedostatka lakopristupane vode i hraniva i koji postie maksimalni
razvoj zelene mase (Doorenbos and Pruitt 1977). Potrebe useva za vodom
odluujue utiu na dimenzionisanje sistema za navodnjavanje.
2.1. DIMENZIONISANJE SISTEMA ZA NAVODNJAVANJE
Osnovna svrha izgradnje sistema za navodnjavanje jeste vetako regulisanje
vodnog reima u aktivnom sloju zemljita radi dobijanja visokih i stabilnih prinosa
poljoprivrednih kultura.
U tom cilju neophodno je dimenzionisati sistem za navodnjavanje tako da zadovolji
potrebe useva za vodom koje se menjaju tokom vegetacionog perioda i tokom
godina. Na potrebe za vodom pored vrste, tipa i zastupljenosti useva utiu i
hidrometeoroloki uslovi na podruju sistema.
Protok vode za dimenzionisanje sistema za navodnjavanje (Q) odreuje se u
zavisnosti od povrine sistema (F) i hidromodula sistema (q):
(1)
Q = qF
gde je: Q =protok vode za dimenzionisanje sistema za navodnjavanje (l s-1 ili m3 s-1).
Hidromodul predstavlja koliinu vode koju treba dovesti na zemljite u jedinici
vremena na jedinicu povrine i uspostavlja vezu izmeu dnevne koliine vode koju
treba dovesti na zemljite u radnom danu i duine dnevnog radnog vremena.
Matematiki se moe izraziti na sledei nain:
q=
10000 h
T
(2)
gde je: q = hidromodul sistema (l s-1 ha-1); h = merodavna dnevna potronja vode
(mm); T = dnevno radno vreme sistema (s). Pri odreivanju bruto hidromodula
treba uzeti u obzir i gubitke do kojih dolazi u mrei i na zemljitu.
Vrednost merodavne dnevne potronje vode se, u praksi, odreuje na dva naina
koja se meusobno veoma razlikuju. Prvi nain je odreivanje preko deficita vode,
odnosno norme navodnjavanja, u odreenom intervalu vegetacionog perioda.
Norma navodnjavanja se moe definisati kao koliina vode koja se dovodi na jedan
hektar povrine sistema za ceo period navodnjavanja. Neto norma navodnjavanja
dobija se iz jednaine vodnog bilansa zemljita (Avakumovi 1994):
V n = ET ( Pe + W + W k )
(3)
gde je: Vn = neto norma navodnjavanja; ET = evapotranspiracija; Pe = efektivne
padavine; W = zaliha vlage u aktivnom sloju; Wk = podzemna voda koja se
kapilarnim putem penje do aktivnog sloja zemljita.
Potrebe useva za vodom
Najee se poslednja dva lana zanemaruju tako da norma navodnjavanja

praktino predstavlja razliku izmeu evapotranspiracije i efektivnih padavina,
odnosno normom navodnjavanja se popunjava deficit vodnog bilansa.
Takvim nainom prorauna se, usled promenljivih deficita vode, dobijaju
promenljive vrednosti hidromodula. Najvea vrednost hidromodula koristi se za
odreivanje merodavnog proticaja za dimenzionisanje sistema za navodnjavanje.
Neki autori (Avakumovi 1994) smatraju da vrednost ovakvog hidromodula zavisi
od prosenih evapotranspiracija, prosenih efektivnih padavina i od radnog
vremena sistema i da sistem dimenzionisan prema takvoj potronji vode samo u
50% sluajeva zadovoljava potrebe poljoprivrednih kultura za vodom i to u sluaju
kada su efektivne padavine vee od prosenih padavina.
Ozbiljan problem predstavlja i odreivanje efektivnih padavina. Dok se pouzdanost
metoda za proraun evapotranspiracije lako moe proveriti korienjem podataka iz
lizimetara, mogunost provere mnogobrojnih metoda za odreivanje efektivnih
padavina (Doorenbos and Pruitt 1977; Smith 1993; Steduto and Snyder 1998)
znatno je sloenija. Ove metode daju za ista podruja veoma razliite rezultate to
dodatno moe uveati nepouzdanost ovakvog naina odreivanja hidromodula.
Radno vreme sistema, sa kojim se ulazi u proraun, esto se paualno odreuje i
moe se, u zavisnosti od "potreba" projektanata, drastino razlikovati ak i na
podrujima sa slinim agrotehnikim, socialno-ekonomskim i vodoprivrednim
uslovima.
Iz svih navedenih razloga hidromodul definisan na taj nain zbog nepouzdanosti
dobijenih veliina ne treba koristiti za dimenzionisanje sistema za navodnjavanje.
Drugi nain prorauna definie hidromodul preko dnevnih potreba useva za vodom
i dnevnog maksimalnog radnog vremena u trajanju 24 h dan-1. Prednost ovog
naina prorauna je u tome to su svi parametri koji definiu hidromodul tano
odreeni. Hidromodul se odreuje na osnovu vrne dnevne potronje vode koja se
javlja u sunanim danima bez kie, sa intenzivnim zraenjem i visokim
temperaturama. Vrna dnevna potronja vode se dobija iz izraza (Avakumovi
1994):
1.09
h = 0.034 ETmax
D n0.09
(4)
-1
gde je: h = vrna dnevna potronja vode (mm dan ); ETmax = evapotranspiracija u
mesecu maksimalne potronje vode (mm mesec-1); Dn = norma zalivanja (mm).
Norma zalivanja je koliina vode koja se dovodi na zemljite radi jednog zalivanja
u cilju pokrivanja gubitaka vode na evapotranspiraciju i u praksi odreuje se
pomou izraza:
2
(5)
( p v ) ha
3
gde je: p = vrednost poljskog vodnog kapaciteta (% vol./100); v = vrednost
Dn
vlanosti trajnog venua (% vol./100); ha = dubina aktivnog sloja zemljita (mm).
Vrna potronja vode ne pada u isto vreme za sve useve, tako da se sraunava za
svaki usev posebno po intervalima vegetacionog perioda. Prosena potronja vode
se sraunava za svaki interval vegetacionog perioda uzimajui u obzir relativno
uee useva. Za dimenzionisanje sistema merodavan je interval u kojem se javila
maksimalna vrednost potronje vode. Odreivanje hidromodula sistema preko
dnevne vrne potronje vode i maksimalnog dnevnog radnog vremena obezbeuje
pouzdano dimenzionisanje sistema.
2.2. EVAPOTRANSPIRACIJA
Kljuan elemenat za definisanje hidromodula sistema je odreivanje potreba za
vodom u sistemima za navodnjavanje. Potrebe za vodom poljoprivrednih kultura
izraavaju se preko evapotranspiracije (Doorenbos and Pruitt 1977) u koju su
ukljueni transpiracija biljaka i isparavanje sa zemljita pokrivenog biljnim
pokrivaem. Evapotranspiracija je sainjena od veoma sloenih meusobno
zavisnih procesa kretanja vode iz zemljita i kroz biljke u atmosferu. Vrednosti
evapotranspiracije se dobijaju direktnim merenjima ili proraunom na osnovu
klimatskih podataka.
2.2.1. Metode direktnog merenja evapotranspiracije
Od metoda za direktno merenje treba izdvojiti metodu lizimetara, merenje
komponenata energetskog bilansa, merenje komponenata vodnog bilansa, merenje
vlage zemljita.
Metoda lizimetara je najpouzdanija direktna metoda merenja evapotranspiracije i
zasniva se na gajenju referentne kulture u veim sudovima u poljskim uslovima, s
tim da su osnovni parametri bilansa vode pod kontrolom (Jia et al. 2006, Vaughhan
et al. 2007, Payero and Irmak 2008). Sudovi nisu standardnih dimenzija, ali se
preporuuje da im povrina ne budu manje od 2 x 2 m i dubina od 1.0 m.
Lizimetri se pune zemljitem koje ima iste karakteristike kao i poljska parcela koja
ga okruuje. Referentna kultura se gaji u lizimetrima pod uslovima koji moraju biti
potpuno isti uslovima rasta te kulture na poljskoj parceli, a ti uslovi podrazumevaju
da u zemljitu uvek postoji lako pristupana voda, da se primenjuju sve potrebne
meliorativne i agrotehnike mere.
Najpoznatiji tipovi lizimetara jesu: drenani, lebdei i teinski. Najpreciznija
merenja obezbeuje teinski tip lizimetra kod koga je sud postavljen na vagu i
svaka promena teine prenosi se preko poluge na registarsku tablu gde se moe
oitati u bilo kom trenutku. Uz lizimetarsko postrojenje postoji i agrometeoroloka
stanica koja belei vrednosti klimatskih parametara ime se omoguava
uporeivanje merenih vrednosti evapotranspiracije sa klimatskim parametrima.
Podaci sa lizimetara su korieni za razvoj brojnih metoda za proraun
evapotranspiracije. Po tome je naroito poznato lizimetarsko postrojenje u Davis-u
(Kalifornija, SAD) koje vai za najpouzdanije postrojenje i sastoji se od dva
lizimetra dubine 1.0 m i prenika 6.1 m. Detalji o ovom postrojenju mogu se nai u
Pruitt et al. (1972), Pruitt and Lourence (1985) i Pruitt et al. (1991). Lizimetri se
koriste i za odreivanje koeficijenata poljoprivrednih kultura (Wright 1981, 1982,
1991, Pruitt 1991; Tyagi et al. 2000 a, b, Marek et al. 2006).
Slika 1. Lizimetar
U naoj zemlji lizmetri su instalirani samo na nekoliko lokacija pod uslovima koji
se ne mogu smatrati referentnim i koji ne zadovoljavaju ni minimum zahtevanih
uslova (Allen et al. 1991). Podaci koji su skupljani u ranijem periodu na ovim
lizimetrima se ne mogu smatrati validnim i u svakom sluaju ne predstavljaju
vrednosti referentne evapotranspiracije. Pod uslovom da su adekvatno zabeleeni
mogu posluiti samo kao pokazatelj realne evapotranspiracije u uslovima bez
navodnjavanja, ali to je bez ikakvog praktinog znaaja.
Merenje komponenata energetskog bilansa esto se koristi kao zamena za mnogo
skuplju i zahtevniju metodu lizimetara. Pored cene, osnovna prednost ove metode je
njena mobilnost, ureaji koji mere komponente energetskog bilansa su pokretni i po
potrebi se mogu premetati sa mesta na mesto. Rezultati koji se dobijaju ovim
nainom merenja evapotranspiracije veoma su pouzdani i malo se razlikuju od
lizimetarskih vrednosti (Todorovic 1999; Perez et al. 1999), tako da se veoma esto
koristi ovaj nain odreivanja vrednosti evapotranspiracije u cilju kvantifikovanja
potronje vode (Bremer and Ham 1999; Tod et al. 2000; Amarakoon et al. 2000,
Peacock and Hess 2004, Zhang et al. 2008), definisanja koeficijenata kulture (Casa
et al. 2000) ili provere modela potronje vode (Ortega-Farias et al. 1998a).
Meutim, u naoj zemlji ne postoje ureaji koji bi omoguili primenu ove metode
za odreivanje vrednosti evapotranspiracije.
Merenje komponenti vodnog bilansa ili merenje vode na poljskim parcelama se
danas veoma retko primenjuju. Vredi pomenuti da je na osnovu podataka dobijenih
merenjem vode dolo do razvoja metode Jensen-Haise.
2.2.2. Indirektne metode prorauna evapotranspiracije

Veliki broj metoda za proraun evapotranspiracije je razvijen i testiran za razliite
geografske i klimatske uslove. Ove metode variraju od jednostavnih empirijskih
veza do kompleksnih metoda zasnovanih na fizikim procesima. Veliki broj
empirijskih jednaina ukazuje da one nisu univerzalne i da ne vae za sve prilike i
za sve uslove. Najbolje rezultate, po pravilu, daju regionalne formule i moe se rei
da svaka metoda daje odline rezultate u uslovima klime za koje je predviena.
Kompleksnost evapotranspiracije ne moe se uvek opisati jednostavnim, linearnim
zavisnostima i zato bolje rezultate u razliitim klimatskim uslovima, po pravilu,
imaju kompleksnije metode.
Metode prorauna se zasnivaju na zavisnosti evapotranspiracije od pojedinih
klimatskih parametara kao to su temperatura, vlanost vazduha, solarna radijacija,
brzina vetra i isparavanje. Prema vrsti parametara metode se dele na:
1. Temperaturne metode (Thornthwate, SCS Blaney-Criddle, FAO-24 BlaneyCriddle, Hargreaves) koje se temelje na zavisnosti evapotranspiracije od
temperature vazduha;
2. Radijacione metode (Turc, Jensen-Haise, Prisley-Taylor, FAO-24 Radiation) koje
izraavaju zavisnost evapotranspiracije od radijacije;
3. Evaporacione metode (Christiansen, FAO-24 Pan) koje pokazuju vezu izmeu
evapotranspiracije i isparavanja;
4. Kombinovane metode (Penman, Penman-Monteith, FAO-24 Penman, Kimberly
Penman) koje se temelje na kombinaciji energetskog i aerodinamikog bilansa.
U ovom poglavlju bie predstavljene sledee metode:
1. Thornthwaite (THW)
2. modifikovani Thornthwaite (ATHW)
3. Turc (TURC),
4. modifikovani Turc(ATURC),
5. Priestley-Taylor (PT),
6. modifikovani
Priestley-Taylor
sa
maksimalnom
temperaturom,
minimalnom temperaturom i stvarnim trajanjem sunevog sjaja kao ulaznim
veliinama (PTtn),
7. Jensen-Haise (JH),
8. Hargreaves (HARG),
9. modifikovani Hargreaves (AHARG),
10. FAO-24 Penman (FAOPN),
11. FAO-24 Blaney-Criddle (FAOBC),
12. FAO-24 Radiation (FAOR),
13. FAO-24 pan (FAOPAN),
14. FAO-56 Penman-Monteith (PM),
15. globalno modifikovani Penman-Monteith sa maksimalnom temperaturom,

minimalnom temperaturom i brzinom vetra od 2 m s-1 kao ulaznim
veliinama (PMt2),
16. regionalno modifikovani Penman-Monteith sa maksimalnom temperaturom,
minimalnom temperaturom i prosenom regionalnom brzinom vetra od
1.3 m s-1 kao ulaznim veliinama (PMtr),
17. lokalno modifikovani Penman-Monteith sa maksimalnom temperaturom,
minimalnom temperaturom i prosenom lokalnom brzinom vetra kao
ulaznim veliinama (PMtl)
Ove metode su izabrane prema sledeim kriterijumima :
1. Metode koje se preporuuju u Allen et al. (1998) (PMt2, HARG, FAOPAN);
2. Metode koje se preporuuju u Allen et al. (1994) (PT, HARG, FAOR i FAOBC);
3. Metode iz Doorenbos and Pruitt (1977) (FAOPAN; FAOPN; FAOR; FAOBC);
4. Metode sa malim brojem klimatskih parametara (PTtn, TURC, JH, THW, ATHW
HARG, AHARG, Pmt2, PMtr, PMtl);
5. Metode koje se najee koriste u projektanskoj praksi (FAOBC i THW)
6. Metode koje su lokalno modifikovane (ATURC, AHARG, PMtr, PMtl)
2.2.2.1. Thornthwaite metoda
Thornthwaite je, na osnovu ispitivanja koja je vrio na istoku SAD, predstavio
1948. godine metodu za proraun evapotranspiracije na osnovu srednje dnevne
temperature vazduha (Thornthwaite 1948). Standardnu kulturu ove metode
predstavlja travni pokriva (koena livada) visine 12-20 cm, povrine vee od 6 ha
u optimalnim uslovima vlaenja. Ova metoda se moe predstaviti na sledei nain:
a
10T
ET p = 1.6
p
I
12
12
k =1
k =1
I = i k = (0.2Tk )1.514
a = 0.016I + 0.5
(6)
(7)
(8)
gde je: ETp = potencijalna evapotranspiracija za "teorijski" mesec od 30 dana i
"teorijsko" trajanje osunanosti u danu od 12 sati (cm mesec-1); T = srednja dnevna
temperatura (oC), I = godinji termiki indeks koji predstavlja sumu svih mesenih
termikih indeksa (ik) koji su nelinearna funkcija temperature, a = koeficijent koji je
funkcija godinjeg termikog indeksa, p = korekcioni faktor koji omoguava
primenu ove metode na svim geografskim irinama time to transformie "teorijsko"
trajanje osunanosti u danu od 12 sati u "realno" trajanje osunanosti u danu
"realne" duine. Korekcioni faktor p prikazan je u Tabeli 1.

Tabela 1. Vrednosti korekcionog faktora p
III
IV
V
VI
G (o)
0
1.04
1.04
1.04
1.01
5
1.03
1.02
1.06
1.03
10
1.03
1.03
1.08
1.06
15
1.03
1.04
1.11
1.08
20
1.03
1.05
1.13
1.11
25
1.03
1.06
1.15
1.14
30
1.03
1.08
1.18
1.17
31
1.03
1.08
1.18
1.18
32
1.03
1.08
1.19
1.19
33
1.03
1.09
1.19
1.20
34
1.03
1.09
1.20
1.20
35
1.03
1.09
1.21
1.21
36
1.03
1.10
1.21
1.22
37
1.03
1.10
1.22
1.23
38
1.03
1.10
1.23
1.24
39
1.03
1.11
1.23
1.24
40
1.03
1.11
1.24
1.25
41
1.03
1.11
1.25
1.26
42
1.03
1.12
1.26
1.27
43
1.02
1.12
1.26
1.27
44
1.02
1.13
1.27
1.28
45
1.02
1.13
1.28
1.29
46
1.02
1.13
1.29
1.31
47
1.02
1.14
1.30
1.32
48
1.02
1.14
1.31
1.33
49
1.02
1.14
1.32
1.34
50
1.02
1.15
1.33
1.36
VII
1.04
1.06
1.08
1.12
1.14
1.17
1.20
1.20
1.21
1.22
1.22
1.23
1.24
1.25
1.25
1.26
1.27
1.27
1.28
1.29
1.30
1.31
1.32
1.33
1.34
1.35
1.37
VIII
1.04
0.05
1.07
1.08
1.11
1.12
1.14
1.14
1.15
1.15
1.16
1.16
1.16
1.17
1.17
1.18
1.18
1.19
1.19
1.20
1.20
1.21
1.22
1.22
1.23
1.24
1.25
IX
1.01
1.01
1.02
1.01
1.02
1.02
1.03
1.03
1.03
1.03
1.03
1.03
1.03
1.03
1.04
1.04
1.04
1.04
1.04
1.04
1.04
1.04
1.04
1.04
1.05
1.05
1.06
Vrednost korekcionog faktora p se moe dobiti iz izraza:
p=
Dq N
12 30
(9)
gde je Dq = broj dana u mesecu q, N = maksimalno trajanje sunevog sjaja u satima.

Pretpostavka od koje polazi Thornthwaite je da potencijalna evapotranspiracija
zavisi od temperature po eksponencijalnom zakonu do 26 oC, a iznad te
temperature zavisnost je linearna.
ET p = 415.85 + 32.24 T 0.43 T 2
(10)
Mesene vrednosti potencijalne evapotranspiracije dobijaju se korienjem

nomograma, dijagrama i tabela. Primena ove metode je specifina po tome to se
vrednosti evapotranspiracije ne mogu dobiti samo na osnovu osmatranja za dati
10
mesec, ve je neophodno sraunavanje pojedinih koeficijenata na godinjem nivou

(I i a).
Postupak prorauna je sledei. Prvo treba sraunati mesene termike indekse, na
osnovu tih podataka dobija se godinji termiki indeks prema (7), a nakon toga
odreuje se i vrednost koeficijenta a prema (8). U zavisnosti od geografske irine i
meseca odreuje se korekcioni faktor p. Tako se dobijaju svi elementi potrebni za
izraunavanje potencijalne evapotranspiracije po mesecima prema izrazu (6) gde se
potencijalna evapotranspiracija dobija u cm/mesec i potrebno je prevesti tu vrednost
u standardne jedinice (mm dan-1).
Pereira and Pruitt (2004) za dnevne proraune koriste sledei izraz:
12
0.016 (0.2Tk )1.514 + 0.5
k =1
16 N
10 T
(11)
ET0 =
12
360
1.514
(0.2 Tk )
k =1
gde je: ET0 = referentna evapotranspiracija (mm dan-1), N = maksimalno trajanje

sunevog sjaja u satima (h dan-1), T = srednja dnevna temperatura vazduha (oC).
Thornthwaite metoda se primenjuje irom sveta. Veoma je pogodna jer trai
poznavanje samo srednje dnevne temperature vazduha koja se dobija kao prosena
vrednost maksimalne i minimalne temperature vazduha.
Ovu metodu ne treba koristiti u uslovima semiaridne i aridne klime, zato to
istraivanja pokazuju da Thornthwaite metoda znaajno podcenjuje vrednosti
evapotranspiracije dobijene u lizimetrima (u proseku za 37 %) i nalazi se na
poslednjem mestu od dvadeset metoda iji su rezultati uporeivani sa lizimetarskim
merenjima (Jensen et al. 1990). Rezultati u humidnoj klimi su neto bolji, ali se
preporuuje lokalna kalibracija (Amatya et al. 1995).
2.2.2.2. Modifikovana Thornthwaite metoda

Camargo et al. (1999) pronali su da se osobine Thornthwaite metode na mesenom
nivou poboljavaju ako se efektivna temperatura koristi umesto srednje dnevne
temperature. Efektivna temperatura dobijena je empirijskim putem kao:
Tef = 0.5k (3Tmax Tmin )
(12)
gde je: Tef = efektivna temepratura vazduha (oC), k = empirijski koeficijent, Tmax =
maksimalna dnevna temperatura vazduha (oC), Tmin = minimalna dnevna
temperatura vazduha (oC). Camargo et al. (1999) predlau da se koristi vrednost
k=0.72. Pereira and Pruitt (2004) dobili su, korienjem k = 0.69, najbolje slaganje
sa lizimetarskim podacima.
Pereira and Pruitt (2004) predlau korekciju vrednosti efektivne temperature ( Tef* )
Tef* = Tef
N
24 N
11
(13)
uz potovanje uslova T Tef* Tmax .

Pereira and Pruitt (2004) pokazali su na primeru lizmetarskih podataka iz Davis-a
(SAD) i Piracicaba (Brazil) da korienje korigovane efektivne temperature
znaajno poboljava pouzdanost Thortnhwaite metode.
2.2.2.3. Turc metoda
Turc-ova metoda ustanovljena je na empirijski zasnovanoj korelaciji izmeu
potencijalne evapotranspiracije i srednje temperature vazduha i dnevnog trajanja
osunanosti (ili solarne radijacije) ustanovljenoj merenjem na lizimetru u
Versaillesu, Francuska. Ova metoda pojavila se 1961. godine i moe se predstaviti
na sledei nain (Turc 1961):
ET p = 0.40 ( I g + 50)
T=
Tmax + Tmin
2
T
T + 15
(14)
(15)
gde je: ETp = potencijalna evapotranspiracija (mm mesec-1); Ig = globalna radijacija

(cal cm-2 dan-1); T = srednja dnevna temperatura (oC) koja se sraunava, kao i kod
Thornthwaitha kao prosek maksimalne i minimalne temperature vazduha (Tmax i
Tmin, respektivno).
Proraun se prema izrazu (14) obavlja po mesecima, ukoliko se eli proraun po
dekadama umesto koeficijenta 0.40 u izrazu (14) treba koristiti koeficijent 0.13.
Globalna radijacija (Ig) je teko dostupna i Turc je predloio sledei izraz za
proraun ovog astronomskog parametra:
h
(16)
I g = I gA (0.18 + 0.62 )
H
gde je: IgA = maksimalna radijacija prema Angotovim tablicama uz providnost
atmosfere od 1; h = efektivno trajanje osunanosti u toku meseca, H = maksimalno
meseno trajanje osunanosti. Vrednosti IgA i H zavise samo od geografske irine i
meseca u godini i njihove vrednosti se dobijaju iz Tabela 2. i Tabela 3., respektivno.
U Jensen et al. (1990) Turc metoda je predstavljena sledeim izrazima:
ET0 = 0.013 (23.88 Rs + 50) T (T + 15) 1

ET0 = 0.013 (23.88 Rs + 50) T (T + 15) 1 (1 +
za RH>50%
(17)
50 RH za RH<50%
)
70
(18)
gde je: ET0 = referentna evapotranspiracija (mm dan-1), Rs = solarna radijacija (MJ
m-2 dan-1).
12

Tabela 2. Srednje mesene vrednosti IgA u cal cm-2 dan-1
Mesec
Severna geografska irina (o)
38
40
42
44
46
I
393
364
335
306
278
II
521
495
468
441
414
III
692
673
651
629
607
IV
843
833
820
806
792
V
946
944
940
935
930
VI
985
985
985
984
984
VII
958
958
954
950
946
VIII
865
858
847
836
824
IX
726
710
690
670
649
X
561
536
510
484
458
XI
418
390
362
333
304
XII
352
323
294
265
236
48
250
387
585
778
925
983
942
812
628
431
275
208
50
222
360
562
764
920
983
938
800
607
404
246
180
Tabela 3. Maksimalno meseno trajanje osunanosti H u satima

Mesec
Severna geografska irina (o)
38
40
42
44
46
48
I
306
301
294
287
280
273
II
304
301
298
295
292
288
III
371
371
370
370
370
369
IV
395
398
401
404
407
410
V
441
446
452
458
465
472
VI
443
449
457
465
473
481
VII
449
455
462
469
476
484
VIII
422
425
429
434
439
444
IX
373
374
375
376
377
378
X
348
346
344
342
340
337
XI
304
300
295
290
284
278
XII
297
291
283
286
269
261
50
266
284
369
413
479
490
492
449
379
334
272
253
Turc-ova metoda ne uzima u obzir uticaj brzine vetra i preporuuje se za korienje

u manje vetrovitim podrujima umerene klime. Drugim reima daje
zadovoljavajue rezultate u uslovima klime za koju je i razvijena. Rezultati
testiranja sprovedeni na lizimetrima irom sveta to i potvruju. U uslovima humidne
klime ova metoda postie dobre rezultate (Jensen et al. 1990, Trajkovic and
Kolakovic 2009c), dok se u uslovima aridne klime njena primena ne preporuuje.
Turc metoda daje za aridne uslove nie vrednosti evapotranspiracije u proseku za
26% u odnosu na lizimetarska merenja (Jensen et al. 1990). Za primenu ove metode
potrebno je raspolagati merenim vrednostima maksimalne i minimalne temperature
vazduha i broja sati osunanosti (ili direktno merenom solarnom radijacijom).
13
Iako je ovo jednostavna metoda koja odgovara naim klimatskim uslovima, retko se
koristi u naoj projektanskoj praksi.
2.2.2.4. Modifikovana Turc metoda
Poslednjih godina pojavili su se radovi koji govore da brzina vetra ima uticaj na
pouzdanost Turc metode u humidnoj klimi (Trajkovic and Stojnic 2008, Trajkovic
and Kolakovic 2009a). Predlae se uvoenje korekcionog faktora Cu radi vee
pouzdanosti ove metode. Na taj nain modifikovana Turc metoda glasi:
ET0 = C u 0.013 (23.88 R s + 50) T (T + 15) 1
(19)
gde je: Cu = korekcioni factor, Rs = solarna radijacija (MJ m-2 dan-1). U Trajkovic
and Kolakovic (2009a) data je vrednost korekcionog faktora za humidne evropske
lokacije:
2
Cu = 0.0211 U 2 + 0.1109 U 2 + 0.9004
(20)
gde je: U 2 = viegodinja prosena brzina vetra na dva metra visine (m s-1). Na taj
nain za proraun evapotranspiracije ovom metodom u klimatskim uslovima Srbije
predlau izrazi (17), (19) i (20).
2.2.2.5. Priestley-Taylor metoda
Priestley i Taylor su dali 1972. godine metodu koja predstavlja pojednostavljenu
verziju kombinovane Penman metode. U ovoj metodi ne koristi se aerodinamika
komponenta kombinovane metode, dok je energetska komponenta pomnoena
koeficijentom t. Priestley-Taylor metoda vai za evapotranspiraciju sa velike
vlane povrine:
ET p = t
( Rn G)
+
(21)
gde je: ETp = potencijalna evapotranspiracija (mm dan-1); t = koeficijent; = pad

napona zasiene vodene pare (mb oK-1); = psihrometrijska konstanta (mb oK-1);
Rn = neto radijacija (mm dan-1); G = toplotni fluks zemljita (mm dan-1).
Priestley i Taylor su predvideli da vrednost koeficijenta t bude jednaka 1.26
(t = 1.26). U brojnim radovima se analizira da li treba promeniti vrednost
koeficijenta (McAneney and Itier 1996; Eichinger et al. 1996, Pereira 2004,
Suleiman and Hoogenboom 2007) i veina autora smatra da je vrednost koeficijenta
korektno odreena.
Pad napona zasiene vodene pare dobija se iz sledeeg izraza:
24639.48
17.27T
exp
(T + 237.3) 2
T + 237.3
gde je: T = srednja temperatura vazduha koja se dobija iz izraza (15).
(22)
14
Psihrometrijska konstanta se rauna na sledei nain:
cp P
(23)
gde je: cp = specifina toplota vazduha (0.24 cal g-1 oK-1); P = atmosferski pritisak
(mb); = odnos molekularnih teina vodene pare i vazduha (0.62198); = latentna
toplota isparavanja (cal g-1) i moe se sraunati kao :
= 595 0.51 T
(24)
Neto radijacija meri se na malom broju mesta i za Pristley-Taylor metodu dobija se

iz izraza:
R n = (1 ) R s Tk4 (0.56 0.092(e d ) 1 / 2 )(0.10 + 0.90
n
)
N
(25)
gde je: Rs = solarna radijacija (mm dan-1); = albedo povrine ( =0.25); =

Stefan-Boltzman konstanta (oko 2x10-9 mm dan-1 oK-1); Tk = srednja dnevna
temperatura vazduha (oK); ed = stvarni napon vodene pare (mb), n = stvarno trajanje
sunevog sjaja (h); N = maksimalno trajanje sunevog sjaja koje zavisi od
geografske irine i od meseca u godini i dostupno je u Tabeli 8. U sluaju da se ne
meri, solarna radijacija za Pristley-Taylor metodu moe se sraunati iz izraza koji je
predloio Penman 1948. godine:
R s = (0.18 + 0.55
n
) Ra
N
(26)
gde je: Ra = ekstraterestrijalna radijacija (mm dan-1), koja zavisi od geografske

irine i od meseca u godini i dostupna je u Tabeli 5. Meutim, korienje ovog
izraza dovodi do znaajnih greaka pri proraunu evapotranspiracije. Iz tog razloga
predlae se da se vrednost solarne radijacije dobija iz izraza (31) (Jensen et al.
1990). Ova preporuka je prihvaena u ovoj publikaciji i solarna radijacija koriena
u Priestley-Taylor metodi dobija se iz (31).
U naoj zemlji lako se dolazi do podataka o stvarnom naponu vodene pare koji
zavisi od temperature take rose (Tdew). Meutim, u drugim zemljama se ta vrednost
mora dobiti raunskim putem i to na sledei nain:
ed =
RH
ea
100
(27)
gde je: RH = srednja relativna vlanost vazduha (%); ea = napon zasiene vodene
pare (mb) koji se dobija iz :
17.27 T
e a = 6.1078 exp
T + 237.3
gde je: T = srednja temperatura vazduha (oC).
(28)
15
Postoji jo jedan nain za dobijanje stvarnog napona vodene pare, koji

podrazumeva da se temperatura take rose zameni minimalnom temperaturom i u
tom sluaju se napon dobija iz izraza:
17.27 Tmin
e d = 6.1078 exp
Tmin + 237.3
(29)
Priestley-Taylor metoda postie dobre rezultate u humidnoj klimi, dok se u aridnim

uslovima ne preporuuje za korienje iako ima radova u kojima se tvrdi da ova
metoda daje odline rezultate u semiaridnim klimatskim uslovima i to na asovnom
i dnevnom nivou (Stannard 1993, Utset et al. 2004). Teorijsko obrazloenje za
slabije rezultate u aridnoj klimi moe se nai u McAneney and Itier (1996).
Ova metoda za korienje zahteva sledee klimatske parametre: srednju dnevnu
temperaturu vazduha (koja se dobija iz maksimalne i minimalne temperature
vazduha), stvarni napon vodene pare (ili srednju dnevnu relativnu vlanost) i
stvarno trajanje sunevog sjaja (ili solarnu radijaciju).
Priestley-Taylor metoda je predviena za korienje na mesenom i desetodnevnom
vremenskom nivou. Meutim, koristi se i za proraune na dnevnom nivou (Jensen
et al. 1990; Stannard 1993, Utset et al. 2004, Suleiman and Hoogenboom 2007) i
asovnom nivou (Stannard 1993). Rezultati koje su dobili Jensen et al. (1990)
uporeivanjem rezultata ove metode sa lizimetarskim merenjima u Davisu
(Kalifornija, SAD), Kimberliju (Ajdaho, SAD) i Coshoctonu (Ohajo, SAD) ne
opravdavaju korienje Priestley-Taylor metode na dnevnom nivou.
2.2.2.6. Modifikovana Priestley-Taylor metoda
Ukoliko se ed rauna iz (29) umesto (27) i (28), dobija se pojednostavljena,
modifikovana Priestley-Taylor metodu koja zahteva samo maksimalnu i minimalnu
temperaturu vazduha i stvarno trajanje sunevog sjaja slino Turc-ovoj metodi.
2.2.2.7. Jensen-Haise metoda
Na osnovu ispitivanja koja su obuhvatila podatke sakupljane na zapadu SAD Jensen
i Haise su 1963. godine predstavili svoju metodu koja glasi (Jensen et al. 1990):
ETa = C T (T T x ) R s
(30)
-1
gde je: ETa = evapotranspiracija lucerke (mm dan ); CT = temperaturni koeficijent;

Tx = odseak na temperaturnoj osi; Rs = solarna radijacija (mm dan-1) koja se moe
dobiti iz izraza:
R s = (0.25 + 0.5
n
) Ra
N
(31)
Jensen i Haise su na osnovu sakupljenih podataka dobili da je CT = 0.014 i Tx=26.4

za temperature u oF, odnosno CT = 0.025 i Tx = 3 za temperature u oC. Minimalni
vremenski period za koji je predviena upotreba ove metode jeste 5 dana.
16
Referentna kultura za ovu metodu je lucerka koja ima veu potronju vode u odnosu
na travu koja se najee koristi kao referenta kultura. Kako postoji jo nekoliko
metoda koje koriste lucerku za referentnu kulturu (1972 Kimberly Penman, 1982
Kimberly Penman) pojavila se potreba za uspostavljanjem standardne procedure za
"izmenu" vrednosti dobijene ovim metodama i svoenje evapotranspiracije lucerke
na evapotranspiraciju trave. Jensen et al. (1990) su koristili u te svrhe koeficijent
0.87.
Na taj nain, izraz (30) posle svih izmena dobija sledei oblik:
ETo = 0.87 (0.025 T 0.075) (0.25 + 0.5
n
)
N
(32)
gde je: ETo = evapotranspiracija trave (mm dan-1). Koeficijenti CT i Tx korieni u

(30) vae za uslove za koje su ustanovljeni (Zapad SAD) tako da se za druga
podruja trebaju korigovati. Jensen je 1966. definisao CT na sledei nain:
CT =
1
C1 + C 2 C H
(33)
CH =
5 .0
e(Tmax ) e(Tmin )
(34)
gde je: e(Tmax) i e(Tmin) napon zasiene vodene pare (kPa), za prosenu maksimalnu
i prosenu minimalnu temperaturu vazduha, respektivno za najtopliji mesec u
godini za oblast za koju se definiu parametri; C1 i C2 su konstante (C2 =13oF ili
C2=7.3oC). Jensen je 1970. godine definisao koeficijente u izrazima (30) i (33) u
zavisnosti od nadmorske visine (z) i napona vodene pare na sledei nain:
C1 = 38
2 z
; C 2 = 7 .3 o C
305
T x = 2.5 1.4 (e(Tmax ) e(Tmin ))
(35)
z
550
(36)
Jensen-Haise metoda zahteva merene vrednosti srednje temperature vazduha i

stvarno trajanje sunevog sjaja, slino Turc metodi. U ovoj monografiji za proraun
evapotranspiracije Jensen-Haise metodom korien je izraz (32).
2.2.2.8. Hargreaves metoda
Osnovnu verziju svoje metode Hargreaves je objavio 1975. godine na osnovu
lizimetarskih podataka iz Davis-a (Kalifornija, SAD). Originalna jednaina je
prikazana u dva oblika u zavisnosti da li je temperatura vazduha data u oF ili oC:
ETo = 0.0075 R s T , T u o F
(37)
ETo = 0.0135 R s (T + 17.8), T u o C
17
(38)
gde je: ETo = referentna evapotranspiracija (mm dan-1); Rs = solarna radijacija (mm
dan-1); T = srednja dnevna temepratura. Vrednost solarne radijacije se dobija iz :
R s = KT R a TD 1 / 2
(39)
KT = 0.0135 (100 RH ) 1 / 3 za TD u o F i RH > 54%
(40)
KT = 0.125 za RH < 54%
(41)
Kako podaci o solarnoj radijaciji (Rs) esto nisu dostupni, Hargreaves et al. (1985)
predlau proraun solarne radijacije preko razlike prosene maksimalne temperature
i prosene minimalne temperature:
R s = K R a (Tmax Tmin ) 1 / 2
(42)
gde je: Ra = ekstraterestrijalna radijacija (mm dan-1), K = koeficijent koji iznosi 0.16
za podruja u unutranjosti, a 0.19 za podruja na obali mora.
Nova jednaina, koja kombinuje izraze (37) - (42) ima sledei oblik :
ETo = 0.0023 R a (Tmax Tmin ) 1 / 2 (T + 17.8)
(43)
Ova metoda zahteva samo temperaturu vazduha kao ulazni parametar i veoma je
pogodna za brzo sraunavanje referentne evapotranspiracije. Autor metode u
brojnim radovima tvrdi da metoda ne zaostaje ni malo za kombinovanim metodama
(Hargreaves 1988; Hargreaves 1989; Hargreaves 1993, Hargreaves 1994, Jensen et
al. 1997, Hargreaves and Allen 2003) pozivajui se uglavnom na lizimetarska
merenja u Davis-u koja su i posluila za originalnu kalibraciju ove metode. Allen
and Pruitt (1988) ukazali su na mnoge nedostatke Hargreaves metode. Allen (1997)
je miljenja da nije mogue samo sa jednim koeficijentom tano odrediti Rs na
osnovu Tmax i Tmin, ve da taj koeficijent varira u zavisnosti od podruja. Ta
injenica ukazuje da se korienjem ove metode mogu dobiti velika odstupanja od
realnih vrednosti evapotranspiracija. Vremenski period za koji je predviena ova
metoda je mesec dana ili deset dana. Ova metoda se primenjuje i za dnevne
podatke, ali bez veeg uspeha (Jensen et al. 1990). I pored svih uoenih slabosti ova
metoda i njene brojne modifikacije predstavljaju jednu od najee korienih
metoda prorauna evapotranspiracije (Droogers and Allen 2002, Trajkovic 2002,
Vanderlinden et al. 2004, Martinez-Cob and Tejero-Juste 2004, Gavilan et al. 2006,
Landeras et al. 2008, Poti i Trajkovi 2007, Khoob 2009).
18
2.2.2.9. Modifikovana Hargreaves metoda

Brojni radovi pokazuju da Hargreaves metoda precenjuje vrednosti referentne
evapotranspiracije na humidnim lokacijama (Jensen et al. 1990, Amatya et al. 1995,
Itenfisu et al. 2003, Temesgen et al. 2005, Trajkovic and Kolakovic 2009c).
U Trajkovic (2005) predstavljeni su rezultati za sedam stanica u Srbiji. Prosena
vrednost referentne evapotranspiracije dobijena Hargreaves jednainom bila je za
21% vea od odgovarajue vrednosti Penman-Monteith jednaine.
U takvim sluajevima, predlae se korienje jednostavne linearne regresije za
regionalnu kalibraciju Hargreaves formule (Allen et al. 1994a). Meutim, tako
kalibrisana jednaina i dalje znaajno precenjuje vrednosti referentne
evapotranspiracije, proseno za 13% (Trajkovic 2005).
Dobijeni rezultati su ukazivali da regionalnu kalibraciju Hargreaves jednaine treba
uraditi izmenom Hargreaves eksponenta. Na osnovu podataka sa stanica Ni, Pali i
Sarajevo dobijena je nova izmenjena vrednost Hargreaves eksponenta 0.424
Trajkovic (2007a).
Na taj nain, dobijena je modifikovana Hargreaves jednaina koja glasi:
ETo = 0.0023 0.408 Ra (Tmax Tmin ) 0.424 (
Tmax + Tmin
+ 17.8)
2
(44)
gde je: Ra = ekstraterestrijalna radijacija (MJ m-2 dan-1). Izrazom (44) dobijaju se
vrednosti referentne evapotranspiracije koje se malo razlikuju u humidnoj klimi od
standardnih FAO-56 Penman-Monteith vrednosti. U proseku za lokacije u Srbiji te
razlike iznose manje od 0.3% (Trajkovi 2007b), a za lokacije u Francuskoj oko 3%
(Trajkovic 2004).
2.2.2.10. Razvoj FAO-24 metodologije
Poetkom 70-ih godina postaje oigledno da veliki broj metoda koji se koristi u
projektanskoj praksi dovodi do zabune kod prorauna evapotranspiracije.
Nemogunost korektnog uporeivanja rezultata dobijenih razliitim metodama jeste
posledica sledeih faktora :
1. Metode najee predstavljaju lokalne zavisnosti klimatskih parametara i
evapotranspiracije, tako da imaju ogranienu globalnu primenljivost.
2. Razliita definicija evapotranspiracije za koju se vri proraun (potencijalna
evaporacija (Penman 1948); potencijalna evapotranspiracija (Thornthwaite; Turc;
Penman 1963; Priestley-Taylor)) s tim da svaki autor daje svoju definiciju
potencijalne evapotranspiracije.
3. Razliit proraun evapotranspiracije useva. Pojedine metode imaju svoje
koeficijente kultura kojima mnoi vrednosti dobijene osnovnom formulom (BlaneyCriddle 1950) i ti koeficijenti vae samo za odreenu metodu i ne mogu se primeniti
za ostale metode. U cilju prevazilaenja uoenih slabosti, formirana je FAO (Food
and Agricultural Organization of United Nations) grupa za definisanje potreba za
vodom useva koja je posle sastanaka u Bejrutu (1971) i Rimu (1972) predloila
reenje prikazano u Doorenbos and Pruitt (1977):
19
I Uvodi se novi pojam (referentna evapotranspiracija) koji treba da zameni razliite

definicije potencijalne evapotranspiracije. Referentna evapotranspiracija je veliina
evapotranspiracije sa velike povrine pokrivene zelenom travom uniformne visine
od 8 do 15 cm, u uslovima bez nedostatka lakopristupane vode u zemljitu
II Referentna evapotranspiracija proraunava se metodama koje su nastale
modifikacijom nekih starijih metoda i to su:
FAO-24 Penman, FAO-24
Radijaciona, FAO-24 Blaney-Criddle i FAO-24 Pan metoda.
III Evapotranspiracija useva proraunava se prema izrazu:
ETc = kc ETo
(45)
gde je ETc = evapotranspiracija useva (mm dan-1); kc = koeficijent kultura; ET0 =

referenta evapotranspiracija (mm dan-1). Koeficijenti kultura su isti za sve metode i
zavise samo od lokalnih uslova. Detaljno obrazloenje konstruisanja krivih
koeficijenata kultura je dato u Doorenbos and Pruitt (1977).
B
2.2.2.11. FAO-24 Penman metoda

Penman je 1948. godine objavio prvu verziju svoje jednaine za proraun
evapotranspiracije koja se zasniva na dva faktora: energetskom (radijacija) i
aerodinamikom (brzina vetra i relativna vlanost vazduha). U ovoj metodi su
povezane zakonitosti energetskog bilansa sa zakonitostima aerodinamikih procesa.
Opti oblik Penman formule je
ET =
( Rn G) +
f (u )(e a e d )
+
+
(46)
gde je: ET = evapotranspiracija (mm dan-1), = pad napona zasiene vodene pare,
= psihrometrijska konstanta, Rn = neto radijacija (mm dan-1), G = zemljini
toplotni fluks (mm dan-1), f(u) = funkcija brzine vetra, ea = napon zasiene vodene
pare (mb), ed = stvarni napon vodene pare (mb).
U prvoj verziji iz 1948. polazi se od isparavanja sa slobodne vodene povrine koja
se uvoenjem redukcionih faktora prevodi u evapotranspiraciju. Ti redukcioni
faktori za Englesku iznose 0.6 - 0.8 u zavisnosti od perioda godine. Ova verzija je
1963. zamenjena novom verzijom koja se i danas esto koristi. Osnovna razlika je u
tome da je proraun evapotranspiracije olakan direktnim raunanjem (albedo
=0.25 umesto =0.05, uvoenje zemljinog fluksa u proraun, izmena u
odreivanju psihrometrijske konstante). O detaljima se moe vie saznati u Allen
(1986). Pored Penman 1948 i Penman 1963, postoji veliki niz metoda koje se
baziraju na izrazu (46) i koje se nazivaju kombinovane metode (Penman-Monteith,
Priestley-Taylor, Kimberly Penman, FAO-24 Penman, FAO-PPP-17, FAO PenmanMonteith).
P
20
Doorenbos and Pruitt (1977) predlau za proraun evapotranspiracije FAO-24

Penman metodu koja ima sledei oblik :
ETo = c[W R n + (1 W ) 0.27 (1 + 0.01 U 2 ) (e a e d )]
(47)
gde je: c = korekcioni faktor; W = teinski faktor; Rn = neto radijacija (mm dan-1);
U2 = brzina vetra (km dan-1); ea = napon zasiene vodee pare (mb) i ed = stvarni
napon vodene pare (mb).
Teinski koeficijent W reflektuje uticaj temperature i nadmorske visine na vezu
izmeu solarne radijacije i evapotranspiracije. Vrednost ovog koeficijenta moe se
dobiti iz Tabele 4.
B
Tabela 4. Vrednosti teinskog faktora W

Nadmorska
Srednja dnevna temperatura vazduha (oC)
visina (m)
0
500
1000
2000
3000
4000
Nadmorska
2
0.43
0.45
0.46
0.49
0.52
0.55
4
0.46
0.48
0.49
0.52
0.55
0.58
visina (m)
0
500
1000
2000
3000
4000
22
0.71
0.72
0.73
0.75
0.77
0.79
24
0.73
0.74
0.75
0.77
0.79
0.81
6
8
10
12
14
16
0.49 0.52 0.55 0.58 0.61 0.64
0.51 0.54 0.57 0.60 0.62 0.65
0.52 0.55 0.58 0.61 0.64 0.66
0.55 0.58 0.61 0.64 0.66 0.69
0.58 0.61 0.64 0.66 0.69 0.71
0.61 0.64 0.66 0.69 0.71 0.73
Srednja dnevna temperatura vazduha (oC)
26
28
30
32
34
36
0.75 0.77 0.78 0.80 0.82 0.83
0.76 0.78 0.79 0.81 0.82 0.84
0.77 0.79 0.80 0.82 0.83 0.85
0.79 0.81 0.82 0.84 0.85 0.86
0.81 0.82 0.84 0.85 0.86 0.88
0.83 0.84 0.85 0.86 0.88 0.89
18
0.66
0.67
0.69
0.71
0.73
0.76
20
0.68
0.70
0.71
0.73
0.75
0.78
38
0.84
0.85
0.86
87
0.88
0.90
40
0.85
0.86
0.87
0.88
0.89
0.90
Teinski faktor se matematiki definie kao :
W=
(48)
vrednosti faktora i mogu se dobiti prema izrazima (22) - (24), s tim da se u radu
Allen and Pruitt (1991) predlae umesto (24) sledei izraz za latentnu toplotu
isparavanja :
= 597.3 0.564 T
(49)
Jensen et al. (1990) tvrde da se izrazom (49) dobijaju manja odstupanja od (24) u
odnosu na tabelarne vrednosti. Neto radijacija (Rn) se dobija iz izraza :
R n = R ns R nl
(50)
B
21
gde je: Rns = kratkotalasna neto radijacija (mm dan-1), Rnl = dugotalasna neto
radijacija (mm dan-1). Rns se dobija iz izraza :
P
R ns = (1 ) R s
(51)
gde je: Rs= solarna radijacija (mm dan-1); = albedo povrine ( =0.25). U sluaju
da se ne meri, solarna radijacija se moe sraunati iz sledeeg izraza:
B
n
) Ra
N
R s = (0.25 + 0.5
(52)
gde je: Ra = ekstraterestrijalna radijacija (mm dan-1), koja zavisi od geografske

irine i od meseca u godini i dat je u Tabeli 5.
Dugotalasna neto radijacija izraava kao:
B
R nl = f (T ) f (e d ) f (
n
)
N
(53)
Vrednosti f(T), f(ed) i f(n/N) dobijaju se iz tabela (Doorenbos and Pruitt, 1977) ili iz
izraza (54) - (56)
B
f (T ) = Tk4
(54)
f (e d ) = 0.34 0.044(e d ) 1 / 2
(55)
f(
n
n
) = 0.10 + 0.90
N
N
(56)
gde je: je Stefan-Boltzman konstanta (oko 2x10-9 mm dan-1 oK-1); Tk =

temperatura vazduha (oK); ed = stvarni napon vodene pare, n = stvarno trajanje
sunevog sjaja (h); N = maksimalno trajanje sunevog sjaja (h) koji zavisi od
geografske irine i od meseca u godini i dostupan je u Tabeli 8.
U naoj zemlji se lako dolazi do podataka o stvarnom naponu vodene pare koji
zavisi od temperature take rose (Tdew). Meutim, u drugim zemljama se ta
vrednost, najee, dobija pomou izraza (Doorenbos and Pruitt, 1977):
P
ed =
RH
ea
100
(57)
gde je: RH = srednja relativna vlanost vazduha (%); ea = napon zasiene vodene
pare (mb) koji se dobija iz tabele ili pomou izraza :
B
17.27 T
e a = 6.1078 exp
T + 237.3
(58)
gde je: T = srednja dnevna temperatura vazduha (oC).

Tabela 5. Sunevo zraenje na granici atmosfere Ra (mm dan-1)
P
22
G..
50o
48o
46o
44o
42o
40o
38o
36o
34o
32o
30o
28o
26o
24o
22o
20o
18o
16o
14o
12o
10o
8o
6o
4o
2o
0o
I
3.8
4.3
4.9
5.3
5.9
6.4
6.9
7.4
7.9
8.3
8.8
9.3
9.8
10.2
10.7
11.2
11.6
12.0
12.4
12.8
13.2
13.6
13.9
14.3
14.7
15.0
II
6.1
6.6
7.1
7.6
8.1
8.6
9.0
9.4
9.8
10.2
10.7
11.1
11.5
11.9
12.3
12.7
13.0
13.3
13.6
13.9
14.2
14.5
14.8
15.0
15.3
15.5
III
9.4
9.8
10.2
10.6
11.0
11.4
11.8
12.1
12.4
12.8
13.1
13.4
13.7
13.9
14.2
14.4
14.6
14.7
14.9
15.1
15.3
15.3
15.4
15.5
15.6
15.7
IV
12.7
13.0
13.3
13.7
14.0
14.3
14.5
14.7
14.8
15.0
15.2
15.3
15.3
15.4
15.5
15.6
15.6
15.6
15.7
15.7
15.7
15.6
15.4
15.5
15.3
15.3
V
15.8
15.9
16.0
16.1
16.2
16.4
16.4
16.4
16.5
16.5
16.5
16.5
16.4
16.4
13.6
16.3
16.1
16.0
15.8
15.7
15.5
15.3
15.1
14.9
14.6
14.4
VI
17.1
17.2
17.2
17.2
17.3
17.3
17.2
17.2
17.1
17.0
17.0
16.8
16.7
16.6
16.4
16.4
16.1
15.9
15.7
15.5
15.3
15.0
14.7
14.4
14.2
13.9
VII
16.4
16.5
16.6
16.6
16.7
16.7
16.7
16.7
16.8
16.8
16.8
16.7
16.6
16.5
16.4
16.3
16.1
15.9
15.7
15.5
15.3
15.1
14.9
14.6
14.3
14.1
VIII
14.1
14.3
14.5
14.7
15.0
15.2
15.3
15.4
15.5
15.6
15.7
15.7
15.7
15.8
15.8
15.9
15.8
15.7
15.7
15.6
15.5
15.4
15.2
15.1
14.9
14.8
IX
10.9
11.2
11.5
11.9
12.2
12.5
12.8
13.1
13.4
13.6
13.9
14.1
14.3
14.5
14.6
14.8
14.9
15.0
15.1
15.2
15.3
15.3
15.3
15.3
15.3
15.3
X
7.4
7.8
8.3
8.7
9.1
9.6
10.0
10.6
10.8
11.2
11.6
12.0
12.3
12.6
13.0
13.3
13.6
13.9
14.1
14.4
14.7
14.8
15.0
15.1
15.3
15.4
XI
4.5
5.0
5.5
6.0
6.5
7.0
7.5
8.0
8.5
9.0
9.5
9.9
10.3
10.7
11.1
11.6
12.0
12.4
12.8
13.3
13.6
13.9
14.2
14.5
14.8
15.1
XII
3.2
3.7
4.3
4.7
5.2
5.7
6.1
6.6
7.2
7.8
8.3
8.8
9.3
9.7
10.2
10.7
11.1
11.6
12.0
12.5
12.9
13.3
13.7
14.1
14.4
14.8
Tabelarne vrednosti c faktora date su u Tabeli 6 i prikazane su kao funkcija solarne

radijacije, Rs; maksimalne relativne vlanosti, RHmax; srednje dnevne brzine vetra,
Ud ; i odnosa dnevne i none brzine vetra Ud/Un.
Postoje brojni regresioni modeli za proraun c faktora (Frevert et al. 1983, Allen
and Pruitt 1991, Kotsopoulos and Babajimopoulos 1997). U radu Trajkovic et al.
(2001) prikazan je ANN model prorauna ovog faktora.
Doorenbos and Pruitt (1977) tvrde da je FAO-24 Penman metoda od svih FAO-24
metoda najpouzdanija. Kasnija istraivanja su u potpunosti demantovali ovakvo
miljenje Pruitt and Swann (1986), Allen (1986), Allen et al (1989) i Jensen et al.
(1990) su pokazali da ne samo da ova metoda nije najpouzdanija, ve da se
postavlja opravdano pitanje daljeg njenog korienja. Velika odstupanja su
posledica loe definisanog korekcionog faktora c; funkcije vetra koja zahteva
lokalnu kalibraciju i naina odreivanja stvarnog napona vodene pare.
B
23
FAO-24 Penman metoda zahteva veliki broj ulaznih, klimatskih parametara i to su:
maksimalna i minimalna dnevna temperatura vazduha, brzina vetra na 2 m visine,
dnevna brzina vetra, nona brzina vetra, stvarni napon vodene pare (ili srednju
relativnu vlanost vazduha), maksimalnu relativnu vlanost i stvarno trajanje
sunevog sjaja (ili solarnu radijaciju). Ova metoda je najbolji dokaz da broj ulaznih
parametara ne mora da automatski znai pouzdan proraun evapotranspiracije.
Tabela 6. FAO-24 Penman c faktor (Doorenbos and Pruitt 1977)
Rs (mm dan-1)
B
Ud
RHmax = 30%
B
-1
RHmax = 60%
RHmax = 90%
(m s )
12
3
6
9
(a) Ud/Un = 4
12
12
0
3
6
9
0.86
0.79
0.68
0.55
0.90
0.84
0.77
0.65
1.00
0.92
0.87
0.78
1.00
0.97
0.93
0.90
0.96 0.98 1.05

0.92 1.00 1.11
0.85 0.96 1.11
0.76 0.88 1.02
(b) Ud/Un = 3
1.05
1.19
1.19
1.14
1.02
0.99
0.94
0.88
1.06
1.10
1.10
1.01
1.10
1.27
1.26
1.16
1.10
1.32
1.33
1.27
0
3
6
9
0.86
0.76
0.61
0.46
0.90
0.81
0.68
0.56
1.00
0.88
0.81
0.72
1.00
0.94
0.88
0.82
0.96 0.98 1.05

0.87 0.96 1.06
0.77 0.88 1.02
0.67 0.79 0.88
(c) Ud/Un = 2
1.05
1.12
1.10
1.05
1.02
0.94
0.86
0.78
1.06
1.04
1.01
0.92
1.10
1.18
1.15
1.06
1.10
1.28
1.22
1.18
0
3
6
9
0.86
0.69
0.53
0.37
0.90
0.76
0.61
0.48
1.00
0.85
0.74
0.65
1.00
0.92
0.84
0.76
0.96 0.98 1.05

0.83 0.91 0.99
0.70 0.80 0.94
0.59 0.70 0.84
(d) Ud/Un = 1
1.05
1.05
1.02
0.95
1.02
0.89
0.79
0.71
1.06
0.98
0.92
0.81
1.10
1.10
1.05
0.96
1.10
1.14
1.12
1.06
0
3
6
9
0.86
0.64
0.43
0.27
0.90
0.71
0.53
0.41
1.00
0.82
0.68
0.59
1.00
0.89
0.79
0.70
0.96
0.78
0.62
0.50
1.05
0.99
0.93
0.87
1.02
0.85
0.72
0.62
1.06
0.92
0.82
0.72
1.10
1.01
0.95
0.87
1.10
1.05
1.00
0.96
0.98
0.86
0.70
0.60
2.2.2.12. FAO-24 Blaney-Criddle metoda
1.05
0.94
0.84
0.75
24
Ova metoda je jedna od najvie korienih formula irom sveta. Osnovni razlog je
taj da ona zahteva samo merene vrednosti temperature. A to je istovremeno i razlog
esto neadekvatnog i pogrenog korienja ove metode. Prva njena verzija datira iz
1942. godine sa neprestanim poboljanjima od tada. Poznate su tri osnovne verzije
Blaney-Criddle metode i to iz 1950. (originalna Blaney-Criddle metoda), 1970.
(SCS Blaney-Criddle metoda) i 1977. godine. (FAO-24 Blaney-Criddle metoda).
Verzija iz 1950. godine se izuzetno retko koristi, dok se verzija iz 1970. koristi
uglavnom na podruju SAD. Doorenbos and Pruitt (1977) su predstavili svoju
verziju metode koja predstavlja radikalnu reviziju originalne metode i koja se
zasniva na linearnoj vezi izmeu merenih vrednosti ET i f faktora iz originalne
Blaney-Criddle metode (f =p(0.46T+8)). FAO-24 Blaney-Criddle metoda ima
sledei oblik:
ETo = c [ p (0.46 T + 8)]
(59)
-1
gde je: ETo = referenta evapotranspiracija (mm dan ); T = srednja dnevna

temperatura (oC); p = srednje dnevno trajanje dana (od izlaska do zalaska sunca) u
odnosu na ukupno godinje trajanje svih dana (%/100); i c = korekcioni faktor koji
zavisi od minimalne relativne vlanosti (RHmin), relativnog trajanja sunevog sjaja
(n/N) i od dnevne brzine vetra na 2 m visine (Ud). Vrednosti faktora p i N se
dobijaju iz Tabele 7. i Tabele 8., respektivno.
B
Tabela 7. Astronomsko trajanje dnevnog svetla u odnosu na ukupno godinje trajanje (p)
G (o)
I
II
III
IV
V
VI
VII VIII IX
X
XI
XII
60
0.15 0.20 0.26 0.32 0.38 0.41 0.40 0.34 0.28 0.22 0.17 0.13
58
0.16 0.21 0.26 0.32 0.37 0.40 0.39 0.34 0.28 0.23 0.18 0.15
56
0.17 0.21 0.26 0.32 0.36 0.39 0.38 0.33 0.28 0.23 0.18 0.16
54
0.18 0.22 0.26 0.31 0.36 0.38 0.37 0.33 0.28 0.23 0.19 0.17
52
0.19 0.22 0.27 0.31 0.35 0.37 0.36 0.33 0.28 0.24 0.20 0.17
50
0.19 0.23 0.27 0.31 0.34 0.36 0.35 0.32 0.28 0.24 0.20 0.18
48
0.20 0.23 0.27 0.31 0.34 0.36 0.35 0.32 0.28 0.24 0.21 0.19
46
0.20 0.23 0.27 0.30 0.34 0.35 0.34 0.32 0.28 0.24 0.21 0.20
44
0.21 0.24 0.27 0.30 0.33 0.35 0.34 0.31 0.28 0.25 0.22 0.20
42
0.21 0.24 0.27 0.30 0.33 0.34 0.33 0.31 0.28 0.25 0.22 0.21
40
0.22 0.24 0.27 0.30 0.32 0.34 0.33 0.31 0.28 0.25 0.22 0.21
35
0.23 0.25 0.27 0.29 0.31 0.32 0.32 0.30 0.28 0.25 0.23 0.22
30
0.24 0.25 0.27 0.29 0.31 0.32 0.31 0.30 0.28 0.26 0.24 0.23
25
0.24 0.26 0.27 0.29 0.30 0.31 0.31 0.29 0.28 0.26 0.25 0.24
20
0.25 0.26 0.27 0.28 0.29 0.30 0.30 0.29 0.28 0.26 0.25 0.25
15
0.26 0.26 0.27 0.28 0.29 0.29 0.29 0.28 0.28 0.27 0.26 0.25
10
0.26 0.27 0.27 0.28 0.28 0.29 0.29 0.28 0.28 0.27 0.26 0.26
5
0.27 0.27 0.27 0.28 0.28 0.28 0.28 0.28 0.28 0.27 0.27 0.27
0
0.27 0.27 0.27 0.27 0.27 0.27 0.27 0.27 0.27 0.27 0.27 0.27
P
25
Korekcioni faktor c predstavljen je dijagramom koji se sastoji od devet polja

Doorenbos and Pruitt (1977). Koje polje e se koristiti, zavisi od vrednosti
minimalne dnevne relativne vlanosti vazduha (RHmin<20 %; 20<RHmin<50 %;
RHmin>50 %) i od vrednosti relativnog trajanja sunevog sjaja (0.3<n/N<0.6;
0.6<n/N<0.8; n/N>0.8). Na svakom polju su nacrtane tri prave u zavisnosti od
dnevne brzine vetra (0<Ud<2 m/s; 2<Ud<5 m/s; Ud>5 m/s).
U svetu se brzo odustalo od korienja dijagrama zato to se unosi velika doza
subjektivnosti u oitavanju rezultata to u krajnjoj meri dovodi do greke u
proraunu evapotranspiracije. Naalost, u naoj zemlji se i danas koristi ovaj
dijagram, iako su i sami autori metode u svom radu dali prednost sledeem obliku
metode (Appendix II Doorenbos and Pruitt (1977)) :
B
ETo = a + b[ p(0.46T + 8.13)]
(60)
gde je: b koeficijent ije su vrednosti date u Tabeli 9. i koji zavisi od minimalne
dnevne relativne vlanosti (RHmin), relativnog trajanja sunevog sjaja (n/N) i od
dnevne brzine vetra na 2 m visine (Ud). Postoje brojni regresioni modeli za proraun
b koeficijenta (Frevert et al. 1983, Allen and Pruitt 1991). U radu Trajkovic et al.
(2000a) prikazan je ANN model prorauna ovog faktora. Vrednost koeficijenta a
dobija se iz izraza :
B
a = 0.0043RH min (n / N ) 1.41

Tabela 8. Maksimalno trajanje sunevog sjaja (N)
G ( ) I
II
III
IV
V
VI
VII VIII
50
8.5 10.1 11.8 13.8 15.4 16.3 15.9 14.5
48
8.8 10.2 11.8 13.6 15.2 16.0 15.6 14.3
46
9.1 10.4 11.9 13.5 14.9 15.7 15.4 14.2
44
9.3 10.5 11.9 13.4 14.7 15.4 15.2 14.0
42
9.4 10.6 11.9 13.4 14.6 15.2 14.9 13.9
40
9.6 10.7 11.9 13.3 14.4 15.0 14.7 13.7
35
10.1 11.0 11.9 13.1 14.0 14.5 14.3 13.5
30
10.4 11.1 12.0 12.9 13.6 14.0 13.9 13.2
25
10.7 11.3 12.0 12.7 13.3 13.7 13.5 13.0
20
11 11.5 12.0 12.6 13.1 13.3 13.2 12.8
15
11.3 11.6 12.0 12.5 12.8 13.0 12.9 12.6
10
11.6 11.8 12.0 12.3 12.6 12.7 12.6 12.4
5
11.8 11.9 12.0 12.2 12.3 12.4 12.3 12.3
0
12.1 12.1 12.1 12.1 12.1 12.1 12.1 12.1
o
P
(61)
IX
12.7
12.6
12.6
12.6
12.6
12.5
12.4
12.4
12.3
12.3
12.2
12.1
12.1
12.1
X
10.8
10.9
10.9
11.0
11.1
11.2
11.3
11.5
11.6
11.7
11.8
11.8
12.0
12.1
XI
9.1
9.3
9.5
9.7
9.8
10.0
10.3
10.6
10.9
11.2
11.4
11.6
11.9
12.1
XII
8.1
8.3
8.7
8.9
9.1
9.3
9.8
10.2
10.6
10.9
11.2
11.5
11.8
12.1
FAO-24 Blaney-Criddle metoda se u sluaju da se raspolae samo merenim

vrednostima temperature i generalnim znanjem o minimalnoj relativnoj vlanosti
vazduha, osunanosti i dnevnoj brzini vetra preporuuje samo za proraune
26
mesenih vrednosti evapotranspiracije. Ako se u proraun ukljue i merene

vrednosti minimalne relativne vlanosti vazduha, relativnog trajanja sunevog sjaja
i dnevne brzine vetra ova metoda se moe preporuiti i za krae vremenske periode.
U naoj zemlji se ona esto koristi, iako je vie namenjena aridnim ili semiaridnim
klimatskim uslovima.
Tabela 9. Vrednosti b koeficijenta
RHmin (%)
n/N
0
20
40
60
0.0
0.84
0.80
0.74
0.64
0.2
1.03
0.95
0.87
0.76
0.4
1.22
1.10
1.01
0.88
0.6
1.38
1.24
1.13
0.99
0.8
1.54
1.37
1.25
1.09
1.0
1.68
1.50
1.36
1.18
0.0
0.97
0.90
0.81
0.68
0.2
1.19
1.08
0.96
0.84
0.4
1.41
1.26
1.11
0.97
0.6
1.60
1.42
1.25
1.09
0.8
1.79
1.59
1.39
1.21
1.0
1.98
1.74
1.52
1.31
0.0
1.08
0.98
0.87
0.72
0.2
1.33
1.18
1.03
0.87
0.4
1.56
1.38
1.19
1.02
0.6
1.78
1.56
1.34
1.15
0.8
2.00
1.74
1.50
1.28
1.0
2.19
1.90
1.64
1.39
0.0
1.18
1.06
0.92
0.74
0.2
1.44
1.27
1.10
0.91
0.4
1.70
1.48
1.27
1.06
0.6
1.94
1.67
1.44
1.21
0.8
2.18
1.86
1.59
1.34
1.0
2.39
2.03
1.74
1.46
0.0
1.26
1.11
0.96
0.76
0.2
1.52
1.34
1.14
0.93
0.4
1.79
1.56
1.32
1.10
0.6
2.05
1.76
1.49
1.25
0.8
2.30
1.96
1.66
1.39
1.0
2.54
2.14
1.82
1.52
0.0
1.29
1.15
0.98
0.78
0.2
1.58
1.38
1.17
0.96
0.4
1.86
1.61
1.36
1.13
0.6
2.13
1.83
1.54
1.28
0.8
2.39
2.03
1.71
1.43
1.0
2.63
2.22
1.86
1.56
Ud
80
0.52
0.63
0.74
0.85
0.94
1.04
0.54
0.66
0.77
0.89
1.01
1.11
0.56
0.69
0.82
0.94
1.05
1.16
0.58
0.72
0.85
0.97
1.09
1.20
0.60
0.74
0.87
1.00
1.12
1.24
0.61
0.75
0.89
1.03
1.15
1.27
100
0.38
0.48
0.57
0.66
0.75
0.84
0.40
0.50
0.60
0.70
0.79
0.89
0.42
0.52
0.62
0.73
0.83
0.92
0.43
0.54
0.64
0.75
0.85
0.95
0.44
0.55
0.66
0.77
0.87
0.98
0.45
0.56
0.68
0.79
0.89
1.00
(m s-1)
0
10
27
2.2.2.13. FAO-24 Radijaciona metoda

Ova metoda je nastala modifikacijom Makking formule koja se u originalnom
obliku pojavila 1957. godine. Doorenbos i Pruitt (1977) je predlau za korienje u
oblastima gde postoje merene temperature vazduha i stvarnog trajanja sunevog
sjaja (ili solarne radijacije), ali nema merenja brzine vetra i relativne vlanosti
vazduha. Znanje o optim nivoima brzine vetra i relativne vlanosti se zahteva zbog
korekcionog faktora koji je funkcija ta dva klimatska parametra. FAO-24
Radijaciona metoda je data u sledeem obliku:
ETo = c (W Rs )
(62)
gde je: ET0 = referenta evapotranspiracija (mm dan-1), c = korekcioni faktor koji
zavisi od srednje relativne vlanosti i brzine vetra u toku svetlog doba dana (07-19
h); W = teinski faktor koji zavisi od srednje temperature i nadmorske visine
podruja za koje se rauna referentna evapotranspiracija, Rs = solarna radijacija
(mm dan-1).
Srednja dnevna relativna vlanost vazduha se dobija iz:
B
RH =
RH max + RH min
2
(63)
gde su RHmax i RHmin, maksimalna i minimalna relativna vlanost vazduha. Solarna

radijacija Rs se, u sluaju da ne postoje merenja, dobija iz izraza (52). Teinski
faktor W se rauna na isti nain kao i za FAO-24 Penman metodu.
Korekcioni faktor c je predstavljen dijagramom koji se sastoji od etiri polja
(Doorenbos and Pruitt 1977). Koje polje e se koristiti, zavisi od vrednosti srednje
dnevne relativne vlanosti (RH<40 %; 40<RH<55 %; 55<RH<70 %; RH>70 %). Na
svakom polju su nacrtane etiri prave u zavisnosti od brzine vetra (0<Ud<2 m s-1;
2<Ud<5 m s-1; 5<Ud<8 m s-1; Ud>8 m s-1).
U svetu se brzo odustalo od korienja dijagrama zato to se unosi velika doza
subjektivnosti u oitavanju rezultata, to u krajnjoj meri dovodi do greke u
proraunu evapotranspiracije. Naalost, u naoj zemlji se i danas koristi ovaj
dijagram, iako su i sami autori metode u drugom izdanju dali prednost sledeem
obliku metode (Doorenbos and Pruitt (1977), Appendix II) :
B
ETo = A + B (W R s )
(64)
gde su ET0, W i Rs iste veliine kao i u izrazu (62), vrednost koeficijenta A jeste -0.3
(A = -0.3), B = koeficijent koji zavisi od dnevne brzine vetra i od srednje relativne
vlanosti. Vrednost koeficijenta B se dobija iz Tabele 10.
Postoje brojni regresioni modeli za proraun c faktora (Frevert et al. 1983, Allen
and Pruitt 1991). U radu Trajkovic et al. (2003) prikazan je ANN model prorauna
ovog faktora.
B
28
Ud
(m/s)
0
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10

Tabela 10. Vrednosti korekcionog koeficijenta B (Doorenbos and Pruitt, 1977)
RHsr (%)
10
20
30
40
50
60
70
80
90
100
1.04
1.02
0.99
0.95
0.91
0.87
0.82
0.76
0.70
0.64
1.09
1.07
1.04
1.00
0.96
0.91
0.85
0.79
0.73
0.66
1.13
1.11
1.08
1.04
0.99
0.94
0.88
0.81
0.74
0.67
1.17
1.15
1.11
1.07
1.02
0.97
0.90
0.83
0.76
0.69
1.21
1.18
1.14
1.10
1.05
0.99
0.92
0.85
0.78
0.70
1.24
1.21
1.17
1.13
1.07
1.01
0.94
0.87
0.80
0.72
1.27
1.24
1.20
1.15
1.09
1.03
0.96
0.89
0.81
0.73
1.29
1.26
1.22
1.17
1.11
1.05
0.98
0.91
0.83
0.74
1.31
1.28
1.24
1.19
1.13
1.07
1.00
0.92
0.84
0.75
1.34
1.30
1.26
1.21
1.15
1.09
1.01
0.93
0.85
0.76
1.36
1.32
1.28
1.23
1.17
1.10
1.02
0.94
0.86
0.77
Prvobitna ideja bila je da ova metoda zahteva samo merene vrednosti temperature i
stvarnog trajanja sunevog sjaja (ili solarne radijacije), a da se korekcioni faktor c
dobija sa dijagrama na osnovu generalnog znanja o brzini vetra i relativne vlanosti.
Meutim, pokazalo se da je pouzdani proraun evapotranspiracije nemogu bez
poznavanja merenih vrednosti brzine vetra i relativne vlanosti. Ova metoda postie
bolje rezultate u aridnim klimatskim uslovima (Chiew et al. 1995), dok u
humidnim daje proraun evapotranspiracije koji je oko 20% vei od merenih,
lizimetarskih vrednosti.
2.2.2.14. FAO-24 Pan metoda
Sudovi za isparavanje obezbeuju merenje integralnog uticaja radijacije, vetra,
temperature vazduha i relativne vlanosti vazduha na isparavanje sa otvorene
vodene povrine. Na slian nain na uticaj radijacije, vetra, temperature vazduha i
relativne vlanosti vazduha reaguju i usevi, ali nekoliko znaajnih faktora utiu da
postoje velike razlike u gubicima vode. Refleksija solarne radijacije sa vodene
povrine je samo 5-8 %, dok za zemljite pokriveno usevima iznosi 20-25%.
Zadravanje toplote u sudovima moe biti znaajno (Jacobs et al. 1998) to izaziva
skoro poednako isparavanje tokom dana i noi (Doorenbos and Pruitt 1977), dok
usevi imaju intezivnu transpiraciju samo tokom dana. Razlike u gubicima vode
izmeu sudova i useva mogu biti posledica turbulencije, temperature i vlanosti
vazduha neposredno iznad povrine. Poloaj suda i okruenje takoe utiu na
dobijene vrednosti isparavanja. I pored svih razlika, uz uslov da je sud dobro
postavljen, korienje sudova moe se preporuiti za odreivanje vrednosti
evapotranspiracije za periode 10 ili mesec dana. Sudovi za isparavanje se koriste
irom sveta zbog jednostavnosti tehnike merenja i male cene kotanja i odravanja
(Stanhill 2002, Trajkovic and Kolakovic 2009d).
Referentna evapotranspiracija se, primenom ove metode, dobija iz izraza:
(65)
ETo = k p E p
29
gde je: ETo = referentna evapotranspiracija (mm dan-1), kp = pan koeficijent, Ep =

isparavanje sa suda (mm dan-1). Vrednosti pan koeficijenta su date u Doorenbos and
Pruitt (1977) za sudove klase A i za Colorado ukopani sud. Sud klase "A" je
krunog oblika, prenika 121 cm i dubine 25.4 cm. Napravljen je od galvaniziranog
lima i postavljen na drveno postolje visine 15 cm radi izbegavanja toplotnog uticaja
zemljita. Nivo vode u sudu se odrava 5-8 cm ispod gornje ivice. Ukopani
Colorado sud je kvadratne osnove stranice 92 cm i dubine 46 cm. Sud je od
galvaniziranog lima i nalazi se ukopan u zemljite sa gornjom ivicom 5 cm iznad
povrine terena. Nivo vode u njemu se nalazi na povrini terena (odnosno 5 cm
ispod gornje ivice). Colorado sud se izuzetno retko koristi u praksi, iako Doorenbos
and Pruitt (1977) tvrde da daje bolje slaganje sa referentnom evapotranspiracijom u
odnosu na sud klase "A".
Proraun pan koeficijenta zavisi, pored klimatskih uslova, od specifinog rastojanja
i od okruenja evaporimetra. Specifino rastojanje je rastojanje izmeu mesta gde
se menja biljni pokriva i suda u pravcu vetra (slika 2). Postoje dva sluaja primene
i to: evaporimetar je okruen aktivnim biljnim pokrivaem (sluaj A) i evaporimetar
se nalazi na suvoj povrini (sluaj B).
U Doorenbos and Pruitt (1977) postoje etiri tabele u kojima se nalaze vrednosti
pan koeficijenata. Date su tabele za sud klase "A" (sluaj A i sluaj B) i za
Colorado ukopani sud (sluaj A i sluaj B). U hidromelioracionim sistemima se
najee koriste sudovi klase "A" (sluaj A) i tada se pan koeficijent dobija iz
Tabele 11. u kojoj su predstavljene vrednosti iz Doorenbos and Pruitt (1977) i Allen
and Pruitt (1991). Vrednost pan koeficijenta je funkcija srednje relativne vlanosti
vazduha (RHsr), brzine vetra (U2) i specifinog rastojanja (F).
B
Slucaj A
suva povrsina
50m ili vise
vetar
Slucaj B
kult. u veget.
specificno
rastojanje
pan
kultura u vegetaciji
50m ili vise
vetar
suva povrsina
specificno
pan
rastojanje
Slika 2. Primena FAO-24 Pan metode
Originalne vrednosti pan koeficijenta se prvi put pojavljuju tek 1991. godine u
Allen and Pruitt (1991) i oni omoguavaju veu preciznost prorauna. Razlika
izmeu podataka potie u zaokruivanju koje je u (Doorenbos and Pruitt 1977)
raeno na 0.05, a u (Allen and Pruitt 1991) na 0.01. Meutim, u praksi se koriste
samo vrednosti pan koeficijenta prikazane u Doorenbos and Pruitt (1977), tako da
su one i u ovom radu koriene.
30

Tabela 11. Vrednosti pan koeficijenta kp
U2
(km dan-1)
<175
<175
<175
<175
175-425
175-425
175-425
175-425
425-700
425-700
425-700
425-700
>700
>700
>700
>700
P
F
(m)
1
10
100
1000
1
10
100
1000
1
10
100
1000
1
10
100
1000
Sluaj A
(Doorenbos and Pruitt 1977)
RHsr (%)
<40
40-70
>70
0.55
0.65
0.75
0.65
0.75
0.85
0.70
0.80
0.85
0.75
0.85
0.85
0.50
0.60
0.65
0.60
0.70
0.75
0.65
0.75
0.80
0.70
0.80
0.80
0.45
0.50
0.60
0.55
0.60
0.65
0.60
0.65
0.70
0.65
0.70
0.75
0.40
0.45
0.50
0.45
0.55
0.60
0.50
0.60
0.65
0.55
0.60
0.65
B
Sluaj A
(Alenn and Pruitt 1991)
RHsr (%)
<40
40-70
>70
0.55
0.64
0.73
0.66
0.75
0.82
0.74
0.81
0.85
0.77
0.83
0.87
0.50
0.58
0.65
0.60
0.68
0.75
0.66
0.73
0.78
0.70
0.77
0.81
0.45
0.52
0.59
0.52
0.60
0.67
0.58
0.66
0.71
0.62
0.70
0.75
0.40
0.46
0.52
0.45
0.53
0.61
0.50
0.59
0.65
0.55
0.63
0.68
B
Postoje brojni regresioni modeli za proraun kp faktora (Frevert et al. 1983, Allen
and Pruitt 1991, Snyder 1992, Raghuwanshi and Wallander 1998, Abdel-Wahed
and Snyder 2008). U radovima Trajkovic et al. (1998, 2000b) prikazan je ANN
model prorauna ovog faktora, koji je uspeniji od regresionih modela.
Ova metoda omoguava pouzdan proraun evapotranspiracije pod uslovom da je
sud pravilno postavljen i da se redovno odrava. Takav je sluaj sa sudovima klase
A u Davisu (Kalifornija, SAD) i Kimberliju (Ajdaho, SAD) (Katul et al. 1992).
Meutim, na veini stanica se to ne ostvari u potpunosti, to prouzrokuje velika
odstupanja od lizimetrarskih vrednosti evapotranspiracije (Hussein and El Daw
1989; Jensen et al. 1990). Drugi razlog moe biti i taj da je vrednost pan
koeficijenta veoma zavisna od lokalnih uslova (Chiew et al. 1995) i da je normalno
da metoda daje dobre rezultate na lokaciji za koju su i kalabrisane originalne
vrednosti pan koeficijenta (Davis). I pored svih uoenih slabosti ova metoda je
jedna od najee korienih metoda prorauna evapotranspiracije (Irmak et al.
2002, Grismer et al. 2002, Trajkovi i Stojni 2004, 2008, Gundekar et al. 2008,
Khoob 2008, Xing et al. 2008, Trajkovic 2009). Za primenu ove metode potrebni su
sledei parametri: isparavanje sa suda klase A, srednja dnevna relativna vlanost
vazduha i brzina vetra.
B
31
2.2.2.15. FAO-56 Penman-Monteith metoda

Iako je pojava FAO-24 metoda predstavljala napredak u odnosu na prethodno
stanje, nova istraivanja su ukazala na neke slabosti ove metodologije. Prvo,
vrednosti evapotranspiracije dobijene ovim metodama mogu znaajno da odstupaju
od merenih vrednosti referentne evapotranspiracije. To posebno vai za FAO-24
Penman metodu koja na velikom broju podruja precenjuje vrednosti referentne
evapotranspiracije.
Drugo, potrebno je sraunavati vrednosti evapotranspiracije i na dnevnom nivou.
FAO-24 metodologija predvia korienje metoda za desetodnevni ili due
proraune. Korisnici, ne potuju uvek ova ogranienja, proraunavaju
evapotranspiraciju na dnevnom nivou pravei pri tom velika odstupanja od stvarnih,
dnevnih vrednosti evapotranspiracije. Tree, pokazalo se da korienje trave kao
referentne kulture moe izazvati probleme pri uporeivanju rezultata dobijenih
lizimetrima na razliitim podrujima. Razlozi su u korienju drugaijih tipova
trave (C-3 ili C-4) i razliitim nainima odravanja. Uvoenje lucerke kao
referentne kulture (Jensen-Haise, 1972 Kimberly Penman, 1982 Kimberly Penman)
nije dovelo ni do kakvog poboljanja. Problemi uoeni kod trave, ostali isti, ali su
karateristike trave bolje definisane i standardnije u odnosu na lucerku (Smith et al.
1991).
Iz tih razloga postala je neophodna revizija prorauna evapotranspiracije i izmena
definicije referentne kulture. Realna, "iva" referentna kultura je zamenjena
hipotetikom kulturom, tako da izmenjena definicija referentne evapotranspiracije
glasi (Smith et al. 1991; Allen et al. 1994a; Allen et al. 1998): "Referentna
evapotranspiracija je evapotranspiracija sa hipotetike referentne kulture
pretpostavljene visine 0.12 cm, stalnog povrinskog otpora od 70 s m-1 i sa albedom
od 0.23 koja je bliska evapotranspiraciji sa velike povrine pokrivene zelenom
travom u fenofazi aktivnog rasta i u uslovima bez nedostatka lakopristupane
vlage".
Brojni radovi pokazuju da postoji metoda koja je pouzdana u svim klimatskim
uslovima i za sve vremenske periode prorauna (mesec, dan i sat) (Ortega-Farias et
al. 1998b; Todorovic 1999; Hussein 1999; Ventura et al. 1999; Beyazgul et al.
2000; Lecina et al. 2003, Berengena and Gavilan 2005, Lopez-Urrea et al. 2006a, b;
Gavilan et al. 2007).
To je Penman-Monteith metoda ija se osnovna verzija pojavila 1965. godine.
Penman-Monteith modifikovana u skladu sa novom definicijom referentne kulture
(h = 0.12; rc = 70 s m-1) glasi (Allen et al 1994b; Allen et al. 1998):
P
ETo =
900
U 2 ( ea ed )
T + 273
+ (1 + 0. 34 U 2 )
0. 408 ( Rn G ) +
(66)
32
gde je: ET0 = referentna evapotranspiracija (mm dan-1); = pad napona zasiene
vodene pare (kPa oC1) Rn = neto radijacija (MJ m-2 dan-1); G = zemljini fluks
toplote (MJ m-2 dan-1); = psihrometrijska konstanta; T = srednja temperatura
vazduha na 2 m visine (oC); U2 = brzina vetra na 2m visine (m s-1); (ea-ed) = deficit
napona vodene para na 2 m visine (kPa). U sluaju asovnih prorauna
evapotranspiracije, Allen et al. (2006) predlau korienje dve vrednosti stalnog
povrinskog otpora tokom dnevnog svetla i nonog perioda (50 s m-1 i 200 s m-1,
respektivno). asovni prorauni referentne evapotranspiracije nee biti razmatrani u
ovoj publikaciji.
U FAO-56 Penman-Monteith metodi koriste se sledei parametri u proraunu
evapotranspiracije :
B
1. Latentna toplota isparavanja ()
= 2.501 (2.361 10 3 ) T
(67)
gde je: = latentna toplota isparavanja (MJ kg-1); T = srednja dnevna temperatura
(oC).
P
2. Pad napona zasiene vodene pare ()
17.27 T
2504 exp
T + 237.3
=
(T + 237.3) 2
(68)
gde je: = pad napona zasiene vodene pare (kPa oC-1); T = srednja dnevna
temperatura vazduha (oC).
P
3. Psihrometrijska konstanta ()
= 0.00163
(69)
gde je: = psihrometrijska konstanta (kPa oC-1); P = atmosferski pritisak (kPa); =

latentna toplota vaporizacije (MJ kg-1).
P
4. Atmosferski pritisak (P)
293 0.0065 z
P = 101.3
293
5.26
gde je: P =atmosferski pritisak (kPa); z = nadmorska visina (m).
(70)
33
5. Napon zasiene vodene pare (ea)

Proraun za dvadesetasovni period vri se prema :
B
ea =
17.27 Tmax
17.27 Tmin
0.611
+ exp

exp
2
237
.
3
+
237
.
3
T
T
+
min
max
(71)
gde je: ea = saturisani napon vodene pare (kPa); Tmax = maksimalna dnevna
temperatura vazduha (oC); Tmin = minimalna dnevna temperatura vazduha (oC).
Proraun za asovni period vri se prema :
B
17.27 T
e a = 0.611 exp
T + 237.3
(72)
gde je: T = srednja dnevna temperatura vazduha (oC).

P
6. Stvarni napon vodene pare (ed)

U naoj zemlji ovaj podatak je lako dostupan u meteorolokim godinjacima.
U svetu, zbog korienja savremenijih ureaja (Katul et al 1992; Howell and Dusek
1995; Todorovic 1999) koji oitavaju samo relativnu vlanost, vrednost stvarnog
napona vodene pare dobija se raunskim putem preko temperature take rose ili
preko relativne vlanosti i napona zasiene vodene pare
B
a. proraun na osnovu temperature take rose (Tdew)

B
17.27 Tdew
e d = 0.611 exp
Tdew + 237.3
(73)
gde je: ed = stvarni napon vodene pare (kPa); Tdew= temperatura take rose (oC).
U humidnim klimatskim uslovima moe se Tdew zameniti sa Tmin i onda se dobija :
B
17.27 Tmin
e d = 0.611 exp
+
237
.
3
T
min
(74)
b. proraun na osnovu maksimalne i minimalne relativne vlanosti (RHmax i RHmin)

17.27 Tmax RH min
17.27 Tmin RH max
0.611
(75)

exp
+ exp
ed =
2
Tmin + 237.3 100
Tmax + 237.3 100
Za asovne proraune
B
17.27 T RH
e d = 0.611 exp
T + 237.3 100
(76)
7. Ekstraterestrijalna radijacija (Ra)

Za 24-satni period :
Ra =
24 (60)
G sc d r ( s sin sin + cos cos sin s )
(77)
34
gde je: Ra = ekstraterestrijalna radijacija (MJ m-2 dan-1); Gsc = solarna konstanta (G
-1
2
sc = 0.0820 MJ m- min ); dr = reativno rastojanje Zemlja - Sunce; = suneva
deklinacija (rad); = geografska irina (rad) (ima negativnu vrednost za junu
poluloptu).
B
J = 1 + 0.033 cos(0.0172 J )
d r = 1 + 0.033 cos
365
2
J 1.39 = 0.409 sin(0.0172 J 1.39)

= 0.409 sin
365
(78)
(79)
gde je J = broj dana u godini.
s = arccos( tan tan )
(80)
Postoje izrazi za dobijanje mesenih vrednosti ekstraterestrijalne radijacije (Allen et

al. 1994; Allen et al. 1998), ali oni su manje pouzdani, tako da se mesene
vrednosti, u ovom radu, dobijaju sumiranjem dnevnih vrednosti ektraterestrijalne
radijacije po mesecima. O proraunu na asovnom nivou vie detalja se moe nai u
Allen et al. (1994), Allen et al. (1998) i Allen et al. (2006).
8. Maksimalno trajanje sunevog sjaja (N)
N=
24
s = 7.64 s
(81)
gde je: N = maksimalno trajanje sunevog sjaja (h); s = ugao zalaska sunca (rad).
B
9. Neto radijacija (Rn)

Neto radijacija (Rn) rauna se kao zbir neto kratkotalasne radijacije (Rns) i neto
dugotalasne radijacije (Rnl) :
R n = R ns + R nl
(82)
B
a. Neto kratkotalasna radijacija (Rns)

a1. Ako postoje merenja solarne radijacije
R ns = (1 ) R s = 0.77 R s
(83)
-2
-1
-2
-1
gde je: Rns= neto kratkotalasna radijacija (MJ m dan ) ili (MJ m h ); = albedo
( =0.23); Rs = dolazea solarna radijacija (MJ m-2 dan-1) ili (MJ m-2 h-1).
Solarna radijacija moe se meriti u bolje opremljenim hidrometeorolokim
stanicama razliitim radiometrima i piranometrima. Oni zahtevaju paljivu
kalibraciju i odravanje. Merene vrednosti solarne radijacije nisu dostupne na veini
stanica. U tom sluaju solarna radijacija se rauna na osnovu stvarnog trajanja
sunevog sjaja. Pre korienja treba proveriti pouzdanost podataka.
B
35
a2. Ako postoje merenja stvarnog trajanja sunevog sjaja
n
) Ra
N
R ns = 0.77 (0.25 + 0.50
(84)
gde je: Rns = neto kratkotalasna radijacija (MJ m-2 dan-1) ili (MJ m-2 h-1);
n = stvarno trajanje sunevog sjaja (h); N = maksimalno trajanje sunevog sjaja (h);
Ra = ekstraterestrijalna radijacija (MJ m-2 dan-1).
P
b. Neto dugotalasna radijacija (Rnl)

Neto dugotalasna radijacija se moe izraziti na sledei nain :
(Tk4, max + Tk4, min )
Rnl = Rld Rlu f ( a vs )
(85)
gde je: Rnl = neto dugotalasna radijacija (MJ m-2 dan-1) ili (MJ m-2 h-1); Rld =
dolazea termalna radijacija koju emituju atmosfera i oblaci ka povrini Zemlje
(silazni fluks) (MJ m-2 dan-1) ili (MJ m-2 h-1); Rlu = odlazea termalna radijacija
koju emituju vegetacija i zemljite u atmosferu (uzlazni fluks) (MJ m-2 dan-1) ili (MJ
m-2 h-1); f = faktor oblanosti; a = efektivna emisivnost atmosfere, vs = emisivnost
vegetacije i zemljita (vs = 0.98), = Stefan-Boltzmann konstanta (=4.90x10-9
(MJ m-2 K-4 dan-1) za period od 24 sata ili =2.04x10-10 (MJ m-2 K-4 h-1) za asovni
period); Tk,max = maksimalna dnevna temperatura vazduha (oK); Tk,min = minimalna
dnevna temperatura vazduha (oK).
Faktor oblanosti (f) dobija se iz izraza :
b1. Ako postoje merenja solarne radijacije
P
Rs
0.35
R so
f = 1.35
(86)
gde je: Rs = solarna radijacija u (MJ m-2 dan-1) ili (MJ m-2 h-1); Rso = solarna
radijacija u danu bez oblaka (MJ m-2 dan-1) ili (MJ m-2 h-1), koja se dobija iz izraza:
B
R so = (0.75 + 2 10 5 z ) R a
(87)
b2. Ako postoje merenja stvarnog trajanja sunevog sjaja
f = 0 .9
n
+ 0 .1
N
(88)
Neto emisivnost zemljita (') se dobija iz sledeeg izraza :
' = vs a = 0.34 0.14 e d
(89)
gde je: ' = neto emisivnost zemljita, ed = stvarni napon vodene pare (kPa).
B
Sumiranjem svih elemenata izraza (85) dobijaju se dve jednaine i to:
36
b1. Ako postoje merenja solarne radijacije

Rs
R nl = (1.35
0.35) (0.34 0.14 e d )
2
R so
(90)
b2. Ako postoje merenja stvarnog trajanja sunevog sjaja

n
R nl = (0.9 + 0.1) (0.34 0.14 e d )
N
2
(91)
c. Neto radijacija (Rn)

Nakon svih prorauna vrednost neto radijacije se dobija iz izraza :
c1. Ako postoje merenja solarne radijacije
R
Rn = 0.77 R s (1.35 s 0.35) (0.34 0.14 e d )
2
R so
(92)
c2. Ako postoje merenja stvarnog trajanja sunevog sjaja

R n = 0.77 (0.25 + 0.5

n
n
) R a (0.9 + 0.1) (0.34 0.14 e d )
N
N
2
(93)
Wright (1982) je razvio svoj metod za proraun neto radijacije koji je primenjivan u
Allen et al (1989) i Jensen et al (1990). Verzija Penman-Monteith metode u kojoj se
proraun neto radijacije obavlja prema Wright (1982) je poznata u literaturi kao
ASCE Penman-Monteith metoda. FAO-56 Penman-Monteith i ASCE PenmanMonteith metode su analizirane u Allen et al. (1994) i pokazalo se da su razlike u
proraunu evapotranspiracije minimalne.
10. Zemljini toplotni fluks (G)
Detaljnije o proraunu zemljinog fluksa moe se nai u Wright (1982), Jensen et
al. (1990), Allen et al. (1994b), Ortega-Farias et al (1995), Perez et al. (1999), Todd
et al. (1999), Amarakoon et al. (2000), Gavilan et al. (2007). U praksi se ovaj
elemenat jednaine zanemaruje ako su prorauni na dnevnom ili mesenom nivou
(Allen et al. 1994b; Allen et al. 1998; Steduto and Snyder 1998). Za proraune na
asovnom nivou predlau se izrazi u zavisnosti doba dana. Za period dnevnog
svetla :
G = 0.1 Rn
(94)
Za periode u toku noi :
G = 0.5 R n
(95)
gde je: G =zemljini toplotni fluks (MJ m-2 h-1); Rn = neto radijacija (MJ m-2 h-1).
P
37
2.2.2.16. Modifikovane verzije FAO-56 PM metode

FAO-56 Penman-Monteith metoda zahteva brojne ulazne podatke i to: maksimalna
i minimalna temperatura vazduha; maksimalna i minimalna relativna vlanost
vazduha (ili stvarni napon vodene pare), brzina vetra na 2 m visine, stvarno trajanje
sunevog sjaja (ili solarna radijacija). U sluaju da nema podataka o relativnoj
vlanosti i sunevom sjaju, predlae se proraun relativne vlanosti i solarne
radijacije iz izraza u kojima figuriu maksimalna i minimalna temperatura:
17.27Tmin
ed (T ) = 0.611exp
Tmin + 237.3
(96)
R s (T ) = K (Tmax Tmin ) 0.5 Ra
(97)
Rs (T)
4
4
Rn(T) =0.77Rs (T) 2.45109(1.35
0.35)(0.340.14 ed (T))(Tmax,k Tmin,k ) (98)
(0.75+2105 z)Ra
gde je: ed(T) = stvarni napon vodene pare sraunat iz minimalne temperature
vazduha (kPa); Rs(T) = solarna radijacija sraunata iz razlike maksimalne i
minimalne temperature vazduha (MJ m-2 dan-1); K = koeficijent koji iznosi 0.16 za
podruja u unutranjosti, a 0.19 za podruja na obali mora.
U sluaju da nema podataka o brzini vetra predlae se usvajanje prosene globalne
vrednosti za brzinu vetra; U2g = 2 m s-1 (Allen et al. 1998). Najnovija istraivanja
pokazuju da korienje prosene regionalne brzine vetra (U2r) ili prosene lokalne
brzine vetra (U2l) daje mnogo bolje rezultate od globalne vrednosti od 2 m s-1.
(Jabloun and Sahli 2008, Popova et al. 2006, Trajkovic and Kolakovic 2009). Na taj
nain postoje tri modifikovane verzije FAO-56 Penman-Monteith metode koje su
zasnovane na temperaturi vazduha i prosenoj brzini vetra (globalnoj ili regionalnoj
ili lokalnoj).
Prva je globalno modifikovana FAO-56 Penman-Monteith metoda koja glasi:
B
ET0 (T , g ) =
900
U 2 g (ea ed (T ))
T + 273
+ (1 + 0.34 U 2 g )
0.408 Rn (T ) +
(99)
Ova verzija zahteva samo podatke o maksimalnoj i minimalnoj temperaturi vazduha

i usvaja za brzinu vetra prosenu globalnu vrednost od 2 m s-1.
Druga verzija je regionalno modifikovana FAO-56 Penman-Monteith metoda:
P
ET0 (T , r ) =
900
U 2 r (ea ed (T ))
T + 273
+ (1 + 0.34 U 2 r )
0.408 Rn (T ) +
(100)

i usvaja za brzinu vetra prosenu regionalnu vrednost koja za podruje exJugoslavije iznosi 1.3 m s-1.
P
38
Trea verzija je lokalno modifikovana FAO-56 Penman-Monteith metoda:
ET0 (T , l ) =
900
U 2l (ea ed (T ))
T + 273
+ (1 + 0.34 U 2l )
0.408 Rn (T ) +
(101)

i usvaja za brzinu vetra prosenu lokalnu vrednost.
U Tabeli 12. verzije FAO-56 Penman-Monteith metode koje koriste samo
maksimalnu i minimalnu temperaturu vazduha oznaene su skraenicom PMtg,
PMtr i PMtl, respektivno. PTtn je oznaka za modifikovanu metodu Priestley-Taylor
koja ne koristi napon vodene pare za proraun evapotranspiracije. Iz Tabele 12. vidi
se da skoro sve metode (izuzev FAO-24 Pan) koriste temperaturu, a da veina
metoda koristi radijaciju, to ukazuje da ovi klimatski faktori imaju najvei uticaj na
evapotranspiraciju. U veini jednaina pojavljuje se samo vrednost srednje
temperature vazduha (Tsr), ali ona se dobija kao prosek maksimalne i minimalne
temperature vazduha. Iz tog razloga se Tsr ne pojavljuje u tabeli. Slina je situacija i
sa srednjom relativnom vlanou (RHsr). Relativnu vlanost koriste sve FAO
metode, a od ostalih samo Priestley-Taylor. U jednainama najee se pojavljuje
napon vodene pare koji se u svetu ne meri ve se dobija iz izraza u kojima figuriu
maksimalna i minimalna relativna vlanost. Brzinu vetra koriste sve FAO metode,
dok ostale metode proraunavaju evapotranspiraciju bez korienja ovog
klimatskog parametra. FAO-24 Penman zahteva poznavanje brzine vetra u toku
dana i u toku noi. FAO-24 Pan metoda zasniva proraun evapotranspiracije na
vrednosti isparavanja sa suda.
Tabela 12. Klimatski parametri koji se koriste za proraun evapotranspiracije
Metoda
Temperatura
Brzina vetra
Vlanost vazduha Radijacija Isparavanje
Tmax Tmin U2
Ud
Un RHmax RHmin ed
n
E
PM
*
*
*
*
*
PMtg
*
*
(*)
PMtr
*
*
(*)
PMtl
*
*
(*)
HARG
*
*
AHARG
*
*
THW
*
*
JH
*
*
*
TURC
*
*
*
ATURC
*
*
(*)
*
PTtn
*
*
*
PT
*
*
*
*
FAOR
*
*
*
*
*
*
FAOBC
*
*
*
*
*
FAOPAN
*
*
*
*
FAOPN
*
*
*
*
*
*
*
39
2.2.3. Uporeivanje metoda sa lizimetarskim podacima

ASCE Komitet za odreivanje potreba za vodom u navodnjavanju (Committee on
Irrigation Water Requirements of the American Society of Civil Engineers (ASCE))
analizirao je osobine dvadeset razliitih metoda u poreenju sa skupom paljivo
izabranih lizimetarskih podataka sa jedanaest lokacija irom sveta na kojima vladaju
promenljivi klimatski uslovi. Opis lokacija lizimetara, klimatskih karakteristika i
perioda zapisa dat je u Tabeli 13.
Lizimetri su postavljeni na visinama od -30 m nadmorske visine (Brawley,
Kalifornija, SAD) do 2774 m nad morem (South Park, Kolorado, SAD). Geografske
irine lokacija kreu se od 38 oS (Aspendale, Australia) do 56 oN (Copenhagen,
Danska). Lokacija lizimetra smatra se aridnom ukoliko je vrednost srednje dnevne
relativne vlanosti u mesecu maksimalne potronje manja od 60% (RH<60 %), a u
suprotnom sluaju lokacija se karakterie kao humidna. Od jedanaest lokacija est je
aridnih i pet humidnih.
Rezultati uporeivanja mesenih prorauna evapotranspiracija sa lizimetarskim
podacima prikazani su u Tabeli 14. u kojoj su rezultati dati sumirano prema vrsti
klime (aridna ili humidna). Detaljan opis metoda koje nisu prikazane u ovom radu,
a nalaze se u tabeli, dat je u Jensen et al (1990). U ovom radu nisu prikazane neke
kombinovane metode i Christiansen metoda zbog velikog broja ulaznih, klimatskih
parametara. Statistika WSEE (Weighing Standard Error of Estimate), prema kojoj su
rangirane metode, dobija se iz izraza :
WSEE = 0.7 (0.67 SEE + 0.33 ASEE ) + 0.3 (0.67 SEE peak + 0.33 ASEE peak ) (102)
gde je: SEE= standardna greka prorauna (mm dan-1); ASEE = izmenjena
standardna greka prorauna (mm dan-1) (to je SEE statistika dobijena posle
kalibracije metode u odnosu na lizimetarske podatke); SEEpeak = SEE statistika za
mesec maksimalne potronje (mm dan-1); ASEEpeak = izmenjena standardna greka
prorauna u mesecu maksimalne potronje(mm dan-1). SEE i ASEE statistike se
dobijaju iz izraza
P
( ET
ETeq )
ly
SEE =
(103)
n2
( ET
ly
ASEE =
b ETeq )
(104)
n2
gde je: ETly = evapotranspiracija u lizimetru (mm dan-1); ETeq = evapotranspiracija

dobijena nekom od metoda (mm dan-1); b = kalibracioni faktor; n = broj podataka.
B
40
Pojedine radijacione metode, prema svojim rezultatima na humidnim lokacijama,

mogu se uporediti sa kombinovanim metodama. Turc metoda je na drugom mestu, a
Priestley-Taylor na petom mestu sa teinskom standardnom grekom od 0.56 mm
dan-1 i 0.68 mm dan-1, respektivno. ASCE Penman-Monteith ima znaajno bolje
rezultate na humidnim podrujima od svih drugih metoda sa teinskom
standardnom grekom od 0.32 mm dan-1 i odstupanjem od 4% u odnosu na merene
lizimetarske vrednosti. FAO Blaney-Criddle i Hargreaves metode najbolje su
rangirane temperaturne metode sa teinskom grekom od 0.79 mm dan-1. Najslabije
rangirane metode su FAO Pan i FAO Penman. FAO Penman precenjuje vrednosti
evapotranspiracije na humidnim podrujima za 35%.
P
Tabela 13. Podaci o lizimetrima

Lokacija
Geografs Nadmors
ka
ka
irina
visina
(m)
3
Aspendale, Australija 38 oS
o
-30
Brawley, CA, SAD
34 N
28
Copenhagen, Danska 56 oN
360
Coshccton, OH, SAD 40 oN
16
Davis, CA, SAD
39 oN
o
1195
Kimberly, ID, SAD
42 N
26
Lompoc, CA, SAD
35 oN
o
1280
Scottsbluff, NE, SAD 42 N
37
Seabrook, NJ, SAD
39 oN
2774
South Park, CO, SAD 39 oN
487
Yangambi, Zair
0 oN
Klima
aridna
aridna
humidna
humidna
aridna
aridna
humidna
aridna
humidna
aridna
humidna
Broj Godine merenja Meseci

godina
vegetaciono
merenja
g perioda
3
1
11
3
7
3
4
1
10
1
1
1959-61
1971
1955-66
1977-79
1959-63; 67-69
1969-71
1977
1949-59
1969
1959
12
8
8
9
12
7
12
4
12
4
12
Rangiranje metoda prema WSEE statistici za aridne klimatske uslove stavlja sedam
kombinovanih metoda na prvih osam mesta. ASCE Penman-Monteith i 1982
Kimberly Penman metode imaju najmanje vrednosti WSEE statistike koje iznose
0.49 mm dan-1 i 0.54 mm dan-1, respektivno. ASCE Penman-Monteith metoda daje
procenu evapotranspiracije sa odstupanjem od 1% od lizmetarskih podataka.
Najbolje rangirana "nekombinovana" metoda, je FAO-24 Radijaciona metoda koja
se nalazi na treem mestu sa WSEE statistikom od 0.62 mm dan-1. FAO BlaneyCriddle metoda je najbolje rangirana temperaturna metoda i nalazi se na devetom
mestu. FAO-24 Penman bez korekcionog fakora (c=1) ima dobre rezultate koji se
ne razlikuju znaajno od drugih kobinovanih metoda. Meutim, uvoenje
korekcionog faktora u proraun bitno pogorava pouzdanost metode. Najslabije
rangirane metode za aridna podruja su FAO-24 Pan, Turc, Priestley-Taylor i
Thornthwaite metode.
P
41
Tabela 14. Uporeivanje metoda za proraun mesenih vrednosti evapotranspiracije

Metode
Humidna klima
Aridna klima
Rang
Odstupanj WSEE
Rang Odstupanj WSEE
e
(mm dan-1)
e
(mm dan-1)
(%)
(%)
Kombinovane metode
Penman-Monteith
1
+4
0.32
1
-1
0.49
FAO-24 Penman (c=1)
14
+29
0.93
6
+12
0.69
FAO-24 Penman
19
+35
1.14
10
+18
1.10
FAO-PPP-17 Penman
4
+16
0.67
5
+6
0.68
Penman 1963
3
+14
0.60
7
-2
0.70
Penman 1963, VPD#3
6
+20
0.69
4
+6
0.67
1972 Kimberly Penman
8
+18
0.71
8
+6
0.73
1982 Kimberly Penman
7
+10
0.69
2
+3
0.54
Businger-van Bavel
16
+32
1.03
11
+11
1.12
Radijacione metode
Priestley-Taylor
5
-3
0.68
19
-27
1.89
FAO-24 Radijacija
11
+22
0.83
3
+6
0.62
Jensen-Haise
12
-18
0.84
12
-12
1.13
Turc
2
+5
0.56
18
-26
1.88
Temperaturne metode
Hargreaves
10
+25
0.79
13
-9
1.17
SCS Blaney-Criddle
15
+17
1.01
15
-16
1.29
FAO-24Blaney-Criddle
9
+16
0.79
9
0
0.76
Thorntwaite
13
-4
0.86
20
-37
2.40
Evaporacione metode
Class A pan
20
+14
1.29
17
+21
1.54
Christiansen
18
-10
1.12
16
-6
1.41
FAO-24 Class A
17
-5
1.09
14
+5
1.25
P
Raena je posebna analiza metoda za proraun dnevnih vrednosti

evapotranspiracije. Trinaest od dvadeset metoda ocenjivanih na mesenim
proraunima, su ponovo ocenjivane na dnevnom nivou. Ovih trinaest metoda se
koriste za dnevne proraune u originalnim publikacijama, ili se za te svrhe koriste u
praksi. Tri lizimetra koja raspolau dovoljno pouzdanim dnevnim merenjima
izabrana su za ocenjivanje osobina metoda. Njihove lokacije su Kimberly (Ajdaho,
SAD), Coshocton (Ohajo, SAD) i Davis (Kalifornija, SAD). Sumirani statistiki
pokazatelji prikazani su u Tabeli 15 (Jensen et al. 1990). Metode su rangirane
prema WSEE statistici koja je dobijena na isti nain kao i kod mesenih analiza.
ASCE Penman-Monteith metoda je rangirana na prvo mesto sa najmanjom WSEE
statistikom od 0.74 mm dan-1. FAO-24 Blaney-Criddle metoda je rangirana na tree
mesto ispred pet kombinovanih metoda. Ova metoda daje dobre rezultate to se
slae sa Allen and Pruitt (1986). Ostale metode se ne preporuuju za dnevne
proraune. FAO-24 Penman metoda ima najslabije rezultate od svih kombinovanih
metoda, s tim da su rezultati neto bolji ako se ne koristi korekcioni faktor. Slabi
P
42
rezultati FAO-24 Pan metode se mogu objasniti velikim odstupanjima u

Coshoctonu, dok u Davisu i Kimberliju daje sasvim dobre rezultate, to se slae sa
Katul et al. (1992). Kako je broj lizimetara koji je uestvovao u analizi mali,
rezultate treba uzeti sa oprezom. To posebno vai za one metode iji rezultati nisu
konsistentni na svim lokacijama (FAO-24 Pan metoda).
Tabela 15. Uporeivanje metoda za proraun dnevnih vrednosti evapotranspiracije
Rang
Metoda
WSEE
(mm dan-1)
1
Penman-Monteith
0.74
2
1982 Kimberly-Penman
0.85
3
FAO-24 Blaney-Criddle
0.87
4
Penman 1963
0.88
5
FAO-PPP-17 Penman
0.90
6
1972 Kimberly-Penman
0.97
7
FAO-24 Penman (c=1)
1.00
8
FAO-24 Radijacija
1.05
9
FAO-24 Penman
1.09
10
Jensen-Haise
1.09
11
Hargreaves
1.21
12
FAO-24 Pan
1.25
13
Priestley-Taylor
1.45
P
Na osnovu svih analiza mogu se izvesti sledei zakljuci:

* FAO-24 Penman metodu treba koristiti sa velikom opreznou. Znaajna
odstupanja od merenih vrednosti posledica su loe definisanog korekcionog
koeficijenta, funkcije vetra koja zahteva lokalnu kalibraciju i naina odreivanja
stvarnog napona vodene pare.
* Turc i Priestley-Taylor metode mogu se sa uspehom primeniti za proraun
mesenih vrednosti evapotranspiracije u humidnim klimatskim uslovima, to isto
vai i za FAO-24 Radijacionu metodu u aridnoj klimi.
* FAO-24 Blaney-Criddle metoda, od svih temperaturnih metoda, ima najbolje
rezultate koji dobijaju na pouzdanosti ako se koriste merene vrednosti solarne
radijacije, brzine vetra i temperature take rose.
* FAO-24 Pan metoda pokazuje veliku osetljivost na mikroklimatske uslove u
kojima se nalazi sud i na kvalitet odravanja stanice (navodnjavanje, ubrenje,
odravanje suda).
* Penman-Monteith metoda postie najbolje rezultate u svim klimatskim uslovima i
u svim vremenskim periodima prorauna evapotranspiracije.
43
3. KLIMATSKI PARAMETARI
Metode za proraun evapotranspiracije koriste brojne klimatske parametre. Neki od
tih parametara meri se direktno na hidrometeorolokim stanicama. Ostali parametri
povezani su sa merenim podacima i mogu se dobiti uz pomo direktnih ili
empirijskih relacija. Klimatski parametri koji obezbeuju energiju za isparavanje i
premetanje vodene pare sa povrine koja isparava odreuju vrednost
evapotranspiracije. To su sledei parametri: solarna radijacija, vlanost vazduha,
brzina vetra i temperatura vazduha.
3.1. SOLARNA RADIJACIJA
Proces evapotranspiracije je odreen koliinom raspoloive energije za isparavanje
vode. Solarna radijacija je najvei izvor energije i sposobna je da velike koliine
vode pretvori u vodenu paru. Meutim, treba imati na umu da se za isparavanje
koristi samo deo solarne radijacije.
Na slici 3. dat je prikaz radijacionog bilansa. Koliina energije zraenja sunca koja
dospeva do granice atmosfere se naziva ekstraterestrijalna radijacija (Ra) i zavisi
samo od geografske irine i od doba godine. U atmosferi dolazi do apsorbovanja i
difuznog rasipanja dela ekstraterestrijalnog zraenja. Do zemlje dospeva deo
difuznog zraenja i direktno sunevo zraenje koje dopire do zemlje samo pri
vedrom vremenu. Zbir ovih kratkotalasnih zraenja naziva se solarna radijacija (Rs)
i njena vrednost zavisi od ekstraterestrijalne radijacije i provodljivosti atmosfere.
Ra
Rs
oblaci
Rs
Rl,down
Rl,up
atmosfera
Slika 3. Prikaz bilansa zraenja
Zemljina povrina ne apsorbuje celokupno zraenje i jedan deo radijacije se

reflektuje nazad u atmosferu. Koliina reflektovanog zraenja zavisi od reflektivne
44
Klimatski parametri
povrine. Zeleni biljni pokriva reflektuje 20-25% prispelog zraenja, a vodena

povrina reflektuje oko 5%. Ostatak zraenja naziva se solarna kratkotalasna neto
radijacija (Rns) i moe se predstaviti na sledei nain:
R ns = (1 ) R s
(105)
gde je: Rns neto kratkotalasna radijacija; je albedo (deo radijacije koji se
reflektuje); Rs je solarna radijacija.
Usled zraenja koje je apsorbovala, zemlja se zagreva. Zagrejana povrina zemlje
zrai i oslobaa se dela apsorbovane energije. Zemlja ima relativno nisku
temperaturu i njeno zraenje je tamno i dugotalasno. Emitovana dugotalasna
radijacija (Rl,up) se veim delom apsorbuje pri prolasku kroz vazduh, a usled toga se
atmosfera zagreje i postaje sposobna da i sama zrai dugotalasnu radijaciju prema
zemlji (Rl,down). Do ovog zraenja dolazi kada prizemni vazduh postaje topliji od
povrine zemlje. Razlika izmeu ascendentnog (uzlaznog) i descedentnog
(silaznog) dugotalasnog zraenja se naziva dugotalasna neto radijacija (Rnl) i
izraava se kao:
R nl = Rl ,up Rl , down
(106)
Kako je ascendentna radijacija uvek vea od descedentne radijacije, dugotalasna

neto radijacija predstavlja gubitak energije (hlaenje povrine zemlje).
Neto radijacija (Rn) je razlika izmeu ukupnog kratkotalasnog i dugotalasnog
descedentnog i ascedentnog zraenja i moe se predstaviti kao :
R n = R ns R nl
(107)
Ovi osnovni principi se u zavisnosti od metoda dalje razrauju i u delu monografije

gde je bilo rei o metodama dat je detaljan opis prorauna solarne i neto radijacije
za svaku metodu. Neto radijacija se koristi kod FAO-56 Penman-Monteith, FAO-24
Penman i kod Priestley-Taylor metode. Solarna radijacija se koristi kod Turc,
Jensen-Haise, Hargreaves i FAO-24 Radijacione metode.
Neto radijacija se moe dobiti direktnim merenjem (radiometrima), ali ak i u
najrazvijenijim zemljama se ova veliina meri na veoma malom broju stanica. Neto
radiometri su najdelikatniji senzori koji se koriste u agrometeorolokim stanicama.
Uprkos kalibraciji koja se radi jednom godinje, esto se pronalaze razlike izmeu
kalibrisanih i merenih vrednosti neto radijacije koje prelaze 10% (Llasat and Snyder
1998). Takoe, za korienje u proraunu referentne evapotranspiracije, neto
radiometar treba postaviti iznad navodnjavane trave. Ovo moe predstavljati
problem za veinu stanica. Zato se u praksi skoro uvek neto radijacija dobija
raunskim putem.
Solarna radijacija se moe meriti piranometrima, ali veina stanica na svetu ne
raspolae ovim ureajima. U SAD jedna od sto stanica meri solarnu radijaciju, a taj
odnos na globalnom, svetskom nivou iznosi oko 1:500 (Thornton and Running
1999), to se slae sa podacima iz Australije, gde od 14,000 stanica samo 50 meri
45
solarnu radijaciju (Liu and Scott 2001). Vrednost ovog parametra se, najee,
dobija iz stvarnog trajanja sunevog sjaja koji se meri heliometrom, a zatim se
preraunava u solarnu radijaciju prema izrazu Angstroma iz 1928. godine:
R s = (a + b
n
) Ra
N
(108)
gde je: Rs = solarna radijacija, n = stvarno trajanje sunevog sjaja (h),

N = maksimalno trajanje sunevog sjaja (h), Ra = ekstraterestrijalna radijacija, a i b
su koeficijenti. Vrednosti parametara N i Ra zavise samo od geografske irine i
perioda u godini i mogu se dobiti iz tabela (Doorebos and Pruitt 1977) ili raunskim
putem (Jensen et al 1990; Allen et al. 1998). Najee se koriste vrednosti 0.25 i 0.5
za koeficijente a i b, respektivno. Ovo je najpouzdaniji nain dobijanja solarne
radijacije. Piranometri i heliometri mere jednu istu pojavu - radijaciju sunca, s tim
da piranometri mere njen intezitet, a heliometri trajanje suneve radijacije. Zato se
veza izmeu dve vrste merenja lako i tano uspostavlja.
U poslednjih petnaestak godina pojavilo se nekoliko metoda koje pokuavaju da
vrednost solarne radijacije predstave kao funkciju temperature. Polazi se od
pretpostavke da razlika u maksimalnoj i minimalnoj temperaturi vazduha ukazuje
na nivo oblanosti i solarne radijacije. U oblanim danima smanjuje se vrednost
maksimalne temperature usled smanjene solarne radijacije i obino se poveava
minimalna temperatura usled poveanja silazeeg dugotalasnog zraenja. Naravno,
mnogi drugi faktori utiu na vrednosti temperatura, posebno na dnevnom nivou. To
su brzina vetra, vlanost vazduha, nadmorska visina, padavine. Meutim, u duim
periodima mnogi od ovih faktora prate viegodinje proseke to rezultuje u
konsistentnim vezama izmeu Tmax, Tmin i Rs.
Hargreaves u svojoj metodi rauna solarnu radijaciju na sledei nain (Hargreaves
et al. 1985)
R s = K (Tmax Tmin ) 0.5 R a
(109)
gde je: Rs = solarna radijacija, Tmax = prosena dnevna maksimalna temperatura

vazduha, Tmin = prosena dnevna minimalna temperatura vazduha u nekom periodu
(generalno jedan mesec); K = empirijski koeficijent koji za podruja u unutranjosti
iznosi 0.16, a za lokacije na obali mora 0.19. Ovaj izraz se preporuuje za 10dnevne i mesene proraune. Sa promenljivim uspehom koristi se i za dnevne
proraune. Hunt et al. (1998) najbolje rezultate, kod dnevnih prorauna solarne
radijacije na podruju Kvebeka (Kanada), dobijaju izrazom u kome pored
temperature figuriu i padavine i koji predstavlja modifikaciju izraza (109).
Originalni izraz (Hargreaves et al. 1985) je na drugom mestu od pet analiziranih
metoda. Meutim, Liu and Scott (2001) pokazuju da izraz (109) ima velika
odstupanja u odnosu na merene dnevne vrednosti solarne radijacije za 39 stanica
irom Australije. Samani (2000) je predloio modifikaciju izraza (109), ali su
46
Klimatski parametri
naknadna istaivanja pokazala da u tom enije imao previe uspeha (Bandyopadhyay

et al. 2008)
Allen (1995) predlae modifikaciju za proraun faktora K iz prethodnog izraza:
P
K = K a
Po
0.5
(110)
gde je: Ka = empirijski koeficijent koji iznosi 0.17 za unutranjost i 0.20 za lokacije
pored mora, P = atmosferski pritisak (kPa), Po = atmosferski pritisak na nivou mora
(Po =101.3 kPa). Kasnija istraivanja pokazuju da ovaj izraz daje slabe rezultate i ne
preporuuje se vie za korienje.
Umesto izraza (110), Allen (1997) predlae samokalibrirajui metod za proraun
dnevnih vrednosti solarne radijacije na osnovu vrednosti temperature. Procedura se
sastoji u sledeem. Prvo se na dijagram nanose vrednosti Rso envelope koje se mogu
dobiti na vie naina (Jensen et al 1990; Allen 1996) i koje predstavljaju
maksimalne vrednosti solarne radijacije za taj dan u godini. Zatim se na osnovu
izraza (109) za svaki dan u godini dobijaju take koje lee ispod envelope.
Meutim, u nekim danima take se moraju nai na envelopi. To su dani bez oblaka
u kojima je solarna radijacija jednaka maksimalnoj radijaciji. Samokalibracija se
zavrava variranjem vrednosti koeficijenta K do trenutka kada se pojedine take ne
nau na envelopi. Ovim postupkom se nanose take na dijagram.
Bristow and Campbell (1984) su dali svoj izraz za proraun dnevnih vrednosti
solarne radijacije iz razlike maksimalne i minimalne temperature koji glasi:
(111)
R s = A Ra 1 exp( B (Tmax Tmin ) C )
gde je: Rs = dnevna solarna radijacija; Tmax = prosena dnevna maksimalna
temperatura vazduha, Tmin = prosena dnevna minimalna temperatura vazduha; Ra =
dnevna ekstraterestrijalna radijacija, A, B i C su empirijski koeficijenti. Mada su
koeficijenti A, B i C empirijski, oni imaju fiziko znaenje. Koeficijent A
predstavlja maksimalnu solarnu radijaciju koja se moe oekivati u danu bez
oblaka. Koeficijenti B i C kontroliu uticaj promene temperaturne razlike na
vrednost radijacije. Bristow and Campbell (1984) predlau vrednosti 0.7 za A, za B
0.004 do 0.010 i za C vrednost 2.4. Izraz (111) se koristi u mnogim modelima, ali
nije naao svoju primenu pri proraunu evapotranspiracije. Jedan od osnovnih
razloga je i taj da se ovaj izraz primenjuje na dnevnom nivou dok za mesene
vrednosti zahteva dodatnu kalibraciju.
Na slici 4. prikazani su rezultati uporeivanja modela Angstrom-a, Allen (1995) i
Bristow and Campbell sa merenim vrednostima solarne radijacije (Meza and Varas
2000).
Slika 4. Uporeivanje merenih i sraunatih vrednosti solarne radijacije

(Angstrom; Allen; Bristow-Campbell) (Meza and Varas 2000)
47
48
Klimatski parametri
Prema podacima sa dvadeset i jedne stanice irom ilea za prosene mesene

vrednosti solarne radijacije, stvarnog trajanja sunevog sjaja, maksimalne i
minimalne temperature u periodu od 1971. do 1992. godine jasno se vidi prednost
Angstrom modela. Skoro sve take su grupisane oko prave 1:1 to sugerie veliku
pouzdanost ovog modela. Allen (1995) znaajno precenjuje merene vrednosti
solarne radijacije, dok Bristow and Campbell (1984) model ima veliko rasturanje
taaka, to samo potvruje ranije izreen stav da se ovaj model ne sme koristiti za
mesene proraune bez kalibracije koeficijenta A, B i C. U ovom istraivanju nisu
uporeivane vrednosti radijacije dobijene Hargreaves et al. (1985) metodom sa
osmotrenim vrednostima radijacije, mada loi rezultati Allen (1995) sugeriu da sa
primenom modela koji se baziraju na temperaturi treba biti oprezan. Tim pre to je
na veini lokacija koeficijent K dobijen prema Allen (1995) blizak sa originalnim
koeficijentom K iz Hargreaves et al. (1985) usled male nadmorske visine koja za
veinu stanica ne prelazi 230 m.
U naoj zemlji solarna radijacija se meri samo na nekoliko lokacija (Beograd Zeleno Brdo, Kopaonik, ...). Ti podaci su teko dostupni i u praksi se do vrednosti
solarne radijacije dolazi korienjem izraza (108). Dobijene vrednosti su u ovoj
monografiji proverene prema proceduri opisanoj u Allen (1996). Rezultati provere
dati su na slikama 5 - 7 gde su prikazane dnevne vrednosti solarne radijacije za
Novi Sad (1981), Beograd (1975) i Ni (1998). Vrednost Rso envelope je dobijena iz
izraza (Allen 1996):
0.0018 P
(112)
Ra
R so = exp
sin
gde je: Rso = maksimalna kratkotalasna radijacija oekivana u danima bez oblaka,
P = atmosferski pritisak (kPa); = ugao sunca iznad horizonta (rad); Ra =
ekstraterestrijalna radijacija.
35
Nis 1998.
Rs
30
25
20
15
10
Rso
Rs (n)
0
1
Dani u godini
365
Slika 5. Solarna radijacija sraunata iz stvarnog trajanja sunevog sjaja; Ni 1998.
35
Rs
49
Beograd 1975.
30
25
20
15
10
Rso
Rs (n)
0
Dani u godini
365
Slika 6. Solarna radijacija sraunata iz stvarnog trajanja sunevog sjaja; Beograd 1975.
35
Rs
Novi Sad 1981.
30
25
20
15
10
Rso
Rs (n)
0
1
Dani u godini
365
Slika 7. Solarna radijacija sraunata iz stvarnog trajanja sunevog sjaja; Novi Sad 1981.
Vrednosti solarne radijacije dobijene za dane bez oblaka prate Rso envelopu, to
ukazuje da je proraun solarne radijacije na osnovu podataka o stvarnom trajanju
sunevog sjaja taan i pouzdan. Na slikama 8-12 prikazane su dnevne vrednosti
solarne radijacije dobijene prema Hargreaves et al. (1985) i Allen (1997).
50
Klimatski parametri
35
Rs
Nis 1998.
30
25
20
15
10
Rso
5
Rs (T)
0
Dani u godini
365
Slika8. Solarna radijacija sraunata iz temperature; Ni 1998.

35
Rs
Beograd 1975.
30
25
20
15
10
Rso
Rs (T)
0
1
Dani u godini
365
Slika 9. Solarna radijacija sraunata iz temperature; Beograd 1975.
Sve take za Novi Sad i Beograd lee ispod envelope, to bi trebalo da bude znak da
vrednosti nisu dobro odreene. Primenom procedure opisane u Allen (1997)
dobijaju se za koeficijent K vrednosti 0.190 za Beograd i 0.178 za Novi Sad. Za Ni
nije postojala potreba za samokalibracijom.
Meutim, kada se uporede dnevne vrednosti solarne radijacije dobijene na osnovu
stvarnog trajanja sunevog sjaja i na osnovu temperature, vidi se da je odstupanje
vee ako se izmeni vrednost koeficijenta K (Tabela 16.). Na lokacijama Novi Sad i
Beograd prosena godinja odstupanja nisu vea od 2-3% ako se koristi inicijalni
koeficijent K = 0.16 (Rs0.16). Izmenom koeficijenta znaajno se poveava proseno
godinje odstupanje koje za navedene lokacije iznosi 13-15%. Za podruje Nia
51
korienjem koeficijenta K = 0.16 dobija se odstupanje od oko 9%, a u mesecu julu

ono iznosi 6%. Dobijeni rezultati ukazuju da treba biti oprezan sa korienjem
izraza Hargreaves et al. (1985) na dnevnom nivou, to se slae sa podacima iz
literature (Allen 1997; Meza and Varas 2000; Liu and Scott 2001, Trnka et al.
2005).
35
Beograd 1975.
Rs
30
25
20
15
10
Rso
Rs (T; K=0.19)
0
Dani u godini
365
Slika10. Solarna radijacija sraunata iz temperature (K=0.19); Beograd 1975.

35
Rs
Novi Sad 1981.
30
25
20
15
10
Rso
Rs (T)
0
1
Dani u godini
365
Slika 11. Solarna radijacija sraunata iz temperature; Novi Sad 1981.
52
Klimatski parametri
35
Rs
Novi Sad 1981.
30
25
20
15
10
Rso
Rs (T; K=0.178)
0
Dani u godini
365
Slika 12. Solarna radijacija sraunata iz temperature (K=0.178); Novi Sad 1981.
Tabela 16. Uporeivanje dnevnih vrednosti solarne radijacije (MJ m-2 dan-1)
Beograd (1975)
Rs
Rs0.16 R s0.19 PE0.16 PE0.19
Ni (1998)
Rs
R s0.16 PE0.16
Novi Sad (1981)

Rs
R s0.16 R s0.178 PE0.16 PE0.178
6.30
5.32
6.32 -0.156 0.003 6.35
6.60 0.039 4.91
5.40
5.94 0.099 0.209
II
8.80
7.33
8.71 -0.166 -0.010 8.97
9.88 0.101 7.44
7.12
7.83 -0.043 0.053
III 11.37 12.10 14.37 0.064 0.264 13.96 13.90 -0.004 11.97 12.69 13.96 0.060 0.166
IV 15.04 16.14 19.16 0.073 0.274 16.24 19.00 0.170 17.55 17.67 19.44 0.007 0.108
V
19.16 19.77 23.48 0.032 0.225 17.14 21.45 0.252 19.19 20.30 22.33 0.058 0.164
VI 19.53 19.39 23.02 -0.007 0.179 24.67 25.18 0.021 21.98 21.61 23.77 -0.017 0.081
VII 22.21 20.45 24.28 -0.079 0.093 23.45 24.86 0.060 21.41 21.95 24.15 0.025 0.128
VIII 17.20 17.17 20.38 -0.002 0.185 20.49 21.93 0.071 20.52 19.85 21.84 -0.032 0.064
IX 15.83 14.42 17.12 -0.089 0.082 13.13 14.26 0.086 12.77 13.58 14.94 0.064 0.170
X
8.35
8.25
9.80 -0.011 0.174
XI
5.26
4.91
5.84 -0.067 0.108 4.97
9.81 10.87 0.108 9.30

5.89 0.185 5.51
5.62
6.19 0.020 0.122
XII
4.64
3.95
4.70 -0.149 0.011
4.74 0.064 3.56
4.25
4.68 0.194 0.314
4.46
9.98 10.98 0.073 0.180
Pros 12.81 12.43 14.77 -0.029 0.153 13.64 14.88 0.091 13.01 13.34 14.67 0.025 0.128
PEk=(Rsk-Rs)/Rs
Za osam vremenskih perioda na sedam lokacija u Srbiji analizirana je mogunost

korienja izraza Hargreaves et al. (1985) za proraun solarne radijacije. Dobijeni
rezultati su prikazani u Tabeli 17. Mesene vrednosti solarne radijacije prema izrazu
(109) (u Tabeli oznaka Rs(H)) za Beograd (1978/84), Novi Sad (1981/84) i Ni
(1977/84; 1993/96) odstupaju od solarnih radijacija dobijenih na osnovu izraza
(108) (u Tabeli oznaka Rs(A)) u granicama koje vae i za dnevne vrednosti. Za
53
Beograd i Novi Sad postie se odlino slaganje. Prosena odstupanja za Beograd

iznose 1.1% i 1.5% na godinjem nivou i za juli mesec, respektivno. Odstupanje za
Novi Sad u julu mesecu iznosi 3.1%, a na godinjem nivou 6.9%. Odline rezultate
izraz (109) ima i za Pali (1977/83). Proseno godinje odstupanje je 2.4%, a
proseno odstupanje za juli mesec je 0.7%. Za podruja Negotina (1971/74), Vranja
(1971/74) i Kragujevca (1981/84) rezultati su neto slabiji, mada su odstupanja u
periodu maksimalnih radijacija zadovoljavajua. Proseno odstupanje za juli mesec
iznosi 1.3% za Negotin, 3.8% za Vranje i 2.4% za Kragujevac. Ali na godinjem
nivou ta odstupanja su 8.2%, 7.7% i 11.3% respektivno.
Tabela 17. Uporeivanje mesenih vrednosti solarne radijacije (MJ m-2 dan-1)
Meseci
Beograd 1977/84.
Ni 1977/84.
Pali 1977/83.
Rs(A) Rs(H)
PE
Rs(A) Rs(H)
PE
Rs(A) Rs(H)
PE
I
4.568 4.694 0.028 4.724 5.801 0.228 4.404 4.715 0.071
II
8.082 6.933 -0.142 7.303 8.285 0.134 7.101 7.034 -0.010
III
11.563 11.899 0.029 11.859 13.297 0.121 11.513 12.370 0.074
IV
15.326 16.340 0.066 15.577 18.399 0.181 15.878 16.817 0.059
V
19.298 19.843 0.028 19.249 21.978 0.142 19.807 20.640 0.042
VI
21.653 21.329 -0.015 21.527 23.770 0.104 21.894 22.055 0.007
VII 21.852 20.866 -0.045 22.411 23.436 0.046 21.620 21.521 -0.005
VIII 19.327 18.336 -0.051 19.471 20.827 0.070 19.354 19.161 -0.010
IX
14.392 14.301 -0.006 14.936 16.655 0.115 14.488 14.846 0.025
X
9.720 9.590 -0.013 9.860 11.390 0.155 9.623 9.883 0.027
XI
5.318 5.407 0.017 5.581 6.810 0.220 4.958 5.114 0.031
XII
4.021 3.936 -0.021 3.931 4.959 0.261 3.582 3.815 0.065
Prosek 12.927 12.790 -0.011 13.036 14.634 0.123 12.852 13.164 0.024
Meseci
Novi Sad 1981/84.
Vranje 1971/74.
Negotin 1971/74.
I
4.245 4.980 0.173 4.577 5.085 0.111 4.036 4.674 0.158
II
6.764 7.174 0.061 7.435 8.399 0.130 6.551 7.217 0.102
III
11.381 12.763 0.122 11.577 12.869 0.112 11.250 13.195 0.173
IV
15.542 17.716 0.140 15.448 17.717 0.147 15.244 18.222 0.195
V
19.829 21.164 0.067 19.632 21.858 0.113 20.568 21.929 0.066
VI
21.637 22.629 0.046 22.054 23.177 0.051 22.979 23.105 0.005
VII 21.643 22.315 0.031 21.893 22.730 0.038 22.874 23.162 0.013
VIII 19.766 19.760 0.000 21.089 20.980 -0.005 20.486 21.176 0.034
IX
14.465 15.506 0.072 14.389 15.507 0.078 13.562 15.502 0.143
X
9.294 10.164 0.094 10.356 11.109 0.073 9.709 11.007 0.134
XI
5.671 6.064 0.069 6.668 7.350 0.102 6.131 6.747 0.100
XII
3.583 4.232 0.181 4.510 5.119 0.135 4.484 4.811 0.073
Prosek 12.818 13.706 0.069 13.302 14.325 0.077 13.156 14.229 0.082
PE=(RS(H)- RS(A))/ RS(A)
Grafiki prikaz sraunatih solarnih radijacija dat je na slikama 13 - 20 sa kojih se

vidi odlino slaganje za veinu lokacija, izuzeci su Ni i Kragujevac.
54
Klimatski parametri
25
Rs
Palic 1977/83
20
15
10
Rs(A)
5
Rs(H)
0
Meseci
12
Slika 13. Vrednosti solarne radijacije prema Angstromu i Hargreavesu; Pali 1977/83
25
Rs
Beograd 1977/84
20
15
10
Rs(A)
5
Rs(H)
0
1
Meseci
12
Slika 14. Vrednosti solarne radijacije prema Angstromu i Hargreavesu; Beograd 1977/84
Analiziran je uticaj ovih odstupanja na proraun evapotranspiracije. Za Ni

(1993/96), Kragujevac (1981/84) i Negotin (1971/74) je u Penman-Monteith metodi
solarna radijacija sraunata korienjem izraza Hargreaves et al. (1985) (u Tabeli
18. oznaeno kao PM(Rs(T)) i uporeena sa rezultatima Penman-Monteith metode
sa solarnom radijacijom dobijenom preko trajanja sunevog sjaja (PM). Odstupanja
u proraunu evapotranspiracije su na nivou odstupanja u proraunu solarne
radijacije. Tako odstupanje u proraunu evapotranspiracije iznosi za VII mesec
1.1% za Negotin, dok je odstupanje u proraunu solarne radijacije za isti period
1.3%. Izuzetak je Ni gde je odstupanje pri proraunu evapotranspiracije za oko
40% manje nego kod solarne radijacije i iznosi 6.3 % na godinjem nivou, odnosno
7.4 % za juli mesec.
25
Rs
55
Nis 1977/84
20
15
10
Rs(A)
5
Rs(H)
0
Meseci
12
Slika 15. Vrednosti solarne radijacije prema Angstromu i Hargreavesu; Ni 1977/84

25
Rs
Negotin 1971/74
20
15
10
Rs(A)
Rs(H)
0
1
Meseci
12
Slika 16. Vrednosti solarne radijacije prema Angstromu i Hargreavesu; Negotin (1971/74)
Solarna radijacija predstavlja za proces evapotranspiracije jedan od kljunih

klimatskih parametara. Iako se neto i solarne radijacije mogu meriti, najee se do
njihovih vrednosti dolazi raunskim putem. Najpouzdaniji nain prorauna je
korienjem podataka o stvarnom trajanju sunevog sjaja. U poslednje vreme sve
vie se koristi i proraun zasnovan na razlici izmeu maksimalne i minimalne
temperature vazduha. Analize pokazuju da za veinu lokacija i ovaj pristup
obezbeuje zadovoljavajue rezultate, to ukazuje da na veini lokacija nije
potrebno poznavati trajanje sunevog sjaja i da se solarna radijacija moe dobiti
samo na osnovu vrednosti maksimalne i minimalne temperature vazduha.
56
Klimatski parametri
25
Rs
Vranje 1971/74
20
15
10
Rs(A)
5
Rs(H)
0
Meseci
12
Slika 17. Vrednosti solarne radijacije prema Angstromu i Hargreavesu; Vranje (1971/74)
25
Rs
Novi Sad 1981/84
20
15
10
Rs(A)
Rs(H)
0
1
Meseci
12
Slika 18. Vrednosti solarne radijacije prema Angstromu i Hargreavesu; Novi Sad (1981/84)
25
Rs
57
Kragujevac 1981/84
20
15
10
Rs(A)
Rs(H)
5
0
Meseci
12
Slika19. Vrednosti solarne radijacije prema Angstromu i Hargreavesu; Kragujevac 1981/84
25
Rs
Nis (1993/96)
20
15
10
Rs(A)
Rs(H)
5
0
1
Meseci
12
Slika 20. Vrednosti solarne radijacije prema Angstromu i Hargreavesu; Ni 1993/96
58
Klimatski parametri
Tabela 18. ETo (mm) u zavisnosti od naina prorauna solarne radijacije (MJ m-2 dan-1)
Meseci
Kragujevac 1981/84.
Rs(A)
Rs(H)
PE
PE1
PM
PM(Rs(T)
I
4.877
5.699
0.168
0.483
0.569
0.177
II
7.238
8.334
0.151
0.809
0.952
0.176
III
11.312
13.687
0.210
1.677
2.029
0.210
IV
15.253
17.813
0.168
2.226
2.622
0.178
V
18.000
20.544
0.141
3.007
3.469
0.154
VI
21.433
23.195
0.082
3.907
4.256
0.089
VII
22.279
22.813
0.024
4.086
4.193
0.026
VIII
19.232
20.122
0.046
3.455
3.629
0.051
IX
14.151
15.837
0.119
2.241
2.549
0.138
X
9.859
11.029
0.119
1.332
1.527
0.146
XI
5.090
6.178
0.214
0.594
0.750
0.262
XII
4.151
4.829
0.163
0.403
0.485
0.202
Prosek
12.740
14.173
0.113
2.018
2.252
0.116
Meseci
Ni 1993/96.
I
5.035
5.882
0.168
0.557
0.545
-0.022
II
7.885
9.109
0.155
0.971
0.995
0.025
III
11.488
13.360
0.163
1.642
1.742
0.061
IV
15.801
18.491
0.170
2.671
2.904
0.088
V
19.294
22.539
0.168
3.642
4.022
0.104
VI
22.605
24.894
0.101
4.487
4.786
0.067
VII
22.625
25.349
0.120
4.823
5.178
0.074
VIII
19.954
21.841
0.095
4.299
4.535
0.055
IX
14.842
16.381
0.104
2.747
2.894
0.053
X
10.042
11.364
0.132
1.496
1.563
0.045
XI
5.806
6.901
0.189
0.691
0.687
-0.006
XII
3.982
5.016
0.260
0.468
0.432
-0.076
Prosek
13.280
15.094
0.137
2.375
2.524
0.063
Meseci
Negotin 1971/74.
I
4.036
4.674
0.158
0.324
0.385
0.189
II
6.551
7.217
0.102
0.756
0.830
0.098
III
11.250
13.195
0.173
1.505
1.730
0.150
IV
15.244
18.222
0.195
2.612
3.033
0.161
V
20.568
21.929
0.066
3.754
3.985
0.062
VI
22.979
23.105
0.005
4.612
4.632
0.004
VII
22.874
23.162
0.013
4.831
4.885
0.011
VIII
20.486
21.176
0.034
4.172
4.307
0.032
IX
13.562
15.502
0.143
2.585
2.923
0.131
X
9.709
11.007
0.134
1.496
1.683
0.125
XI
6.131
6.747
0.100
0.847
0.922
0.089
XII
4.484
4.811
0.073
0.541
0.576
0.064
Prosek
13.156
14.229
0.082
2.336
2.491
0.066
PE1=(RS(H)- RS(A))/ RS(A)
PE2=(PM- PM(RS(T))/PM
59
3.2. VLANOST VAZDUHA

Voda koja isparava sa zemljita, vodenih povrina i biljaka dospeva u atmosferu u
obliku vodene pare koja ima svoj odreeni napon. Sa poveanjem vlanosti
poveava se i napon vodene pare u vazduhu koji na nekoj temperaturi moe da
primi samo odreenu koliinu vodene pare. Kada primi najveu moguu koliinu
vodene pare, kae se da je vazduh zasien vodenom parom. Napon zasiene vodene
pare naziva se maksimalni napon vodene pare i oznaava se sa ea. Maksimalni
napon vodene pare zavisi od vrednosti temperature vazduha i raste sa porastom
temperature.
Temperatura vazduha na kojoj stvarna koliina vodene pare predstavlja maksimalni
napon vodene pare naziva se temperatura take rose. Na ovoj temperaturi vodena
para ponovo prelazi u teno stanje.
Vlanost vazduha se moe izraziti na nekoliko naina i to preko napona vodene
pare, relativne vlanosti i deficita zasienosti. Napon vodene pare predstavlja
parcijalni pritisak vodene pare u ukupnom vazdunom pritisku i rauna se u kPa kao
i vazduni pritisak. Relativna vlanost vazduha (RH) je odnos izmeu stvarnog
napona vodene pare (ed) i maksimalnog napona vodene pare (ea), pri istoj
temperaturi vazduha izraeno u % i moe se izraziti kao:
RH =
ea
100%
ed
(113)
Deficit zasienosti (VPD) predstavlja razliku izmeu maksimalnog napona vodene

pare i stvarnog napona vodene pare i u stvari pokazuje koliko vodene pare moe da
primi vazduh do potpunog zasienja. Matematiki se moe izraziti kao:
VPD = e a e d
(114)
Deficit zasienja figurie u svim kombinovanim metodama koje uzimaju u obzir i

aerodinamike procese bitne za vrednost evapotranspiracije. Relativna vlanost
nalazi se na prvom mestu kao izraz za stepen vlanosti vazduha. Ona se lako
direktno odreuje higrometrima ili higrografima korienjem organskih supstanci
(kose ili membrane). Sva druga merenja vlanosti su indirektna i zahtevaju izvesna
raunanja.
U izrazima za proraun evapotranspiracije vlanost vazduha predstavlja se
naponom vodene pare i deficitom zasienosti. U razvijenim zemljama sveta
korienjem savremenih, elektronskih senzora (Howell and Dusek 1995) ili
higrografima (Todorovic 1999) samo se meri relativna vlanost vazduha. Detaljan
opis opreme za merenje vlanosti vazduha dat je u Annex-u V rada Allen et al.
(1998). Postupak za dobijanje napona vodene pare iz temperature vazduha i
relativne vlanosti razliit je od metode do metode i objanjen je u prethodnom delu
monografije. U naoj zemlji nema potreba za tim proraunima zato to se
korienjem psihrometara lako dobijaju vrednosti napona vodene pare i relativne
vlanosti.
60
Klimatski parametri
Sem merenjem, stvarni napon vodene pare moe se dobiti iz temperature take rose
ili iz odgovarajuih temperatura vazduha i relativnih vlanosti vazduha.
U humidnoj klimi se temperatura take rose moe zameniti minimalnom dnevnom
temperaturom (Jensen et al. 1997; Kimball et al. 1997; Thornton et al. 2000,
Nandagiri and Kovoor 2004). Temperatura vazduha opada tokom noi usled neto
gubitaka dugotalasne radijacije u atmosferu. Za stanice u humidnoj klimi, neto
gubici radijacije omoguavaju kontinuirano hlaenje dok donji granini sloj ne
postane zasien vodenom parom i ne dostigne temperaturu take rose. Kada
temperatura vazduha padne ispod take rose, vodena para poinje da se kondezuje
usled supersaturacije vazduha ime oslobaa latentnu toplotu. Osloboena latentna
toplota spreava dalji pad temperature vazduha. Zato je logino da minimalna
temperatura vazduha moe u humidnoj klimi zameniti temperaturu take rose pri
proraunu stvarnog napona vodene pare (Temesgen et al 1999). Tada se stvarni
napon vodene pare moe dobiti iz sledeeg izraza:
17.27 Tdew
17.27 Tmin
0.611 exp
e d = 0.611 exp
+
T
T
+
237
.
3
237
.
3
min
dew
(115)
U ovoj monografiji ova teorijska razmatranja proverena su ispitivanjem na sedam

lokacija u Srbiji, s tim da je za podruje Nia izvrena analiza za dva vremenska
perioda. Rezultati su prikazani u Tabeli 19. Dobijeni rezultati pokazuju da se u
humidnoj klimi moe zameniti temperatura taka rose sa minimalnom
temperaturom (vrednosti napona vodene pare dobijene preko minimalne
temperature su u Tabeli 19. oznaene sa ed(T). Prosena godinja odstupanja u
odnosu na merene vrednosti napona vodene pare (ed) su zanemarljiva i kreu se od
0.9% za Novi Sad do 4% za Kragujevac. Prosena odstupanja za juli mesec kreu se
od 0.6% za Novi Sad do 5.6% za Vranje i Pali.
Poslednju deceniju XX veka karakteriu visoke temperature, dugi periodi bez
padavina i smanjene vrednosti relativne vlanosti. Prema kriterijumu RHsr<60%
(Jensen et al. 1990) moe se rei da je veina tih godina bilo aridno. Mogunost
korienja minimalne temperature umesto temperature take rose analizirana je na
podacima sa hidrometeoroloke stanice Ni za period 1993/96 (aridne godine).
Proseno godinje odstupanje napona vodene pare dobijenog proraunom iz
minimalne dnevne temperature vazduha iznosi 7.4% u odnosu na merene vrednosti
stvarnog napona vodene pare. Maksimalna prosena odstupanja po mesecima su
zabeleena za dva meseca maksimalne potronje vode (juli i avgust) i iznose 16.9%
i 19.6%. Ova odstupanja su posledica poveanja minimalnih temperatura vazduha
koje vie ne mogu uspeno da zamenjuju temperaturu take rose.

Tabela 19. Uporeivanje vrednosti napona vodene pare
Meseci
Negotin 1971/74.
Kragujevac 1981/84.
ed
ed
ed(T) (ed(T)ed(T) (ed(T)(kPa) (kPa)
(kPa) (kPa)
ed)/ed
ed)/ed
I
0.503 0.448 -0.110 0.510 0.475 -0.069
II
0.613 0.583 -0.050 0.627 0.612 -0.024
III
0.650 0.605 -0.070 0.733 0.752
0.026
IV
0.943 0.928 -0.016 0.860 0.844 -0.019
V
1.353 1.300 -0.039 1.263 1.231 -0.025
VI
1.593 1.622
0.018
1.567 1.532 -0.022
VII
1.720 1.770
0.029
1.647 1.596 -0.031
VIII 1.697 1.694 -0.002 1.640 1.542 -0.060
IX
1.347 1.308 -0.029 1.317 1.204 -0.086
X
0.940 0.844 -0.102 1.010 0.942 -0.068
XI
0.687 0.648 -0.057 0.773 0.739 -0.044
XII
0.593 0.553 -0.068 0.587 0.558 -0.050
Prosek 1.053 1.025 -0.027 1.044 1.002 -0.040
Meseci
Ni 1977/84.
Pali 1978/83.
I
0.525 0.496 -0.054 0.499 0.454 -0.088
II
0.569 0.583
0.025
0.570 0.541 -0.052
III
0.682 0.741
0.087
0.741 0.745
0.004
IV
0.783 0.884
0.129
0.839 0.879
0.048
V
1.158 1.261
0.089
1.201 1.277
0.063
VI
1.501 1.525
0.016
1.536 1.632
0.062
VII
1.567 1.621
0.034
1.611 1.702
0.056
VIII 1.547 1.612
0.042
1.600 1.656
0.035
IX
1.347 1.303 -0.033 1.327 1.338
0.008
X
1.056 1.002 -0.051 1.021 0.983 -0.038
XI
0.723 0.685 -0.053 0.711 0.676 -0.049
XII
0.594 0.567 -0.044 0.601 0.544 -0.096
Prosek 1.004 1.023
0.019
1.022 1.036
0.014
61
Novi Sad 1981/84.

ed
ed(T) (ed(T)(kPa) (kPa)
ed)/ed
0.533 0.489 -0.081
0.515 0.497 -0.034
0.695 0.714
0.027
0.848 0.903
0.065
1.263 1.330
0.053
1.533 1.549
0.011
1.685 1.675 -0.006
1.680 1.661 -0.012
1.480 1.449 -0.021
1.103 1.060 -0.038
0.710 0.661 -0.069
0.610 0.555 -0.089
1.054 1.045 -0.009
Vranje 1971/74.
0.583 0.574 -0.017
0.620 0.585 -0.056
0.613 0.650
0.060
0.813 0.893
0.098
1.163 1.201
0.033
1.390 1.502
0.081
1.517 1.602
0.056
1.460 1.616
0.107
1.317 1.259 -0.044
0.897 0.850 -0.052
0.697 0.629 -0.097
0.577 0.519 -0.100
0.971 0.990
0.020
Analiziran je uticaj ovih odstupanja na pouzdanost prorauna evapotranspiracije

FAO-56 Penman-Monteith metodom. Dobijeni rezultati su prikazani u Tabeli 20.
Vee vrednosti napona vodene pare koje su dobijene korienjem minimalnih
dnevnih temperatura vazduha prouzrokuju manje vrednosti referentne
evapotranspiracije dobijene FAO-56 Penman-Monteith metodom (u Tabeli 20
oznaene sa PM(ed(T)). Proseno godinje odstupanje je 1.9%, a odstupanja u
mesecima maksimalne potronje je od 1.4 do 3.4%. Dobijeni rezultati pokazuju
veliko slaganje sa rezultatima iz Trajkovic and Zivkovic (2009).
62
Klimatski parametri
Tabela 20. Evapotranspiracija u zavisnosti od naina prorauna napona vodene pare
Meseci
Ni 1993/96.
ed
(ed(T)-ed)/ed
PM
PM(ed(T)) (PM(ed(T))ed(T)
(kPa)
(mm)
(mm)
(kPa)
PM)/PM
I
0.520
0.514
-0.012
0.557
0.548
-0.016
II
0.525
0.527
0.005
0.971
0.958
-0.013
III
0.625
0.664
0.062
1.642
1.582
-0.037
IV
0.853
0.955
0.120
2.671
2.561
-0.041
V
1.268
1.333
0.052
3.642
3.595
-0.013
VI
1.465
1.587
0.083
4.487
4.424
-0.014
VII
1.508
1.762
0.169
4.823
4.715
-0.022
VIII
1.510
1.806
0.196
4.299
4.151
-0.034
IX
1.308
1.398
0.069
2.747
2.703
-0.016
X
1.053
1.029
-0.022
1.496
1.495
-0.001
XI
0.728
0.690
-0.051
0.691
0.732
0.059
XII
0.623
0.600
-0.037
0.468
0.490
0.049
Prosek
0.999
1.072
0.074
2.375
2.330
-0.019
Temesgen et al. (1999) razvili su proceduru za izmenu temperaturnih parametara

aridnih stanica. Izmenama se pristupa kada je ispunjen sledei uslov :
MDD = Tmin Tdew > 2
(116)
gde je: MDD = srednje odstupanje temperature take rose, Tmin = minimalna
temperatura, Tdew = temperatura take rose. Smatra se da "prozor" od 2 oC
reprezentuje referentne uslove i da nema potrebe za izmenama vrednosti
temepraturnih parametara. Za podruje Nia u periodu od 1990. do 1996. godine
prosena vrednost MDD iznosi 1.85 oC. I ova vrednost govori da za sada jo nema
potreba za sprovoenjem procedure opisane u Temesgen et al. (1999). Ali u svakom
sluaju podaci iz poslednje decenije XX veka upozoravaju da su mogue klimatske
promene koje e se odraziti i na proraun potreba za vodom u navodnjavanju i da je
neophodno dalje praenje vrednosti klimatskih parametara. O ovoj temi videti vie
u Jia et al. (2004).
Vlanost vazduha jedan je od najvanijih klimatskih faktora koji odreuju proces
evapotranspiracije. U izrazima se, najee, vlanost vazduha izraava preko
napona zasienog napona vodene pare i stvarnog napona vodene pare. Napon
zasiene vodene pare zavisi samo od temperature vazduha i moe se dobiti iz tabela
ili proraunom. Stvarni napon vodene pare se izraava preko temperature take
rose. U humidnoj klimi, ova vrednost se moe zameniti minimalnom dnevnom
temperaturom. Analiza podataka za sedam stanica u Srbiji to potvruje.
Meutim, poslednjih desetak godina dolazi do promena u prosenim vrednostima
klimatskih faktora, tako da se naa klima sve manje moe smatrati humidnom. Ipak,
korienje minimalne temperature jo uvek daje odstupanja koja obezbeuju
pouzdan proraun evapotranspiracije bez korienja podataka o vlanosti vazduha.
63
3.3. VETAR
Vetar se moe definisati kao horizontalno kretanje vazdunih masa. Za razliku od
drugih klimatskih parametara vetar predstavlja vektorsku veliinu za ije
odreivanje je potrebno poznavanje dva elementa: pravca i brzine (ili jaine).
Pravac vetra se odreuje prema strani sveta iz koje vazduh dolazi i u sinoptikoj
meteorologiji postoje 32 mogua pravca vetra. U drugim granama meteorologije
najee se za odreivanje pravca vetra koristi 8 ili 16 pravaca. Grafiki se vetar
moe predstaviti ruom vetrova na kojoj se vidi iz kog pravca najee duva vetar
ili u kom pravcu je najvea brzina (ili jaina) vetra. Brzina vetra predstavlja
rastojanje koje pree jedna estica vazduha u nekom vremenskom periodu i
izraava se u m/s, km/h ili km/dan. Jaina vetra predstavlja dejstvo vetra na
pojedinim predmetima i odreuje se pomou Boforove skale (od 0 do 12). Brzina
vetra se meri anemometrom ili anemografom.
Vetar utie na proces evapotranspiracije i to tako to odnosi sa sobom vodenu paru
koja je isparila sa povrine, a time potpomae dalje isparavanje (Allen and Wright
1997). Meutim, uticaj vetra na visinu evapotranspiracije uglavnom zavisi od
klime. U aridnoj klimi, evapotranspiracija je vea usled suvljeg vazduha i viih
temperatura. Pod takvim okolnostima vea koliina vodene pare se moe smestiti u
vazduhu i vetar moe dodatno podstai ovaj proces. U humidnoj klimi velika
vlanost vazduha, poveano prisustvo oblanosti i nie temperature izazivaju manje
vrednosti evapotranspiracije. Vetar pod takvim uslovima moe samo da zameni
zasieni vazduh sa malo manje zasienim vazduhom i njegov uticaj na visinu
evapotranspiracije je manji nego u aridnoj klimi gde male promene brzine vetra
mogu izazvati velike promene u visini evapotranspiracije. Uticaj brzine vetra na
visinu evapotranspiracije u razliitim klimatskim uslovima je pokazan na slici 21.
(Allen et al 1998).
ET
aridni klimatski uslovi
humidni klimatski uslovi

brzina vetra
0
0.5
1.0
1.5
2.0
2.5
Slika 21. Uticaj vetra na evapotranspiraciju u aridnim i humidnim klimatskim uslovima
64
Klimatski parametri
Moe se rei da nije sluajno da metode koje su razvijene iskljuivo za humidnu

klimu (Turc, Priestley-Taylor) ne koriste vetar za proraun evapotranspiracije.
Mada poslednja istaivanja ukazuju da je Turc metoda donekle osetljiva na uticaj
brzine vetra (Trajkovic and Stojnic 2007, Trajkovic and Kolakovic 2009). S druge
strane, sve kombinovane metode koriste brzinu vetra koja je, najee, izraena
preko funkcije vetra koja se moe matematiki predstaviti kao:
f (U ) = m ( a + b U )
(117)
gde je: U = brzina vetra na 2 m visine, m, a i b su koeficijenti koji su razliiti u

zavisnosti od metode. Detaljnije o vrednostima koeficijenata se moe nai u Cuenca
and Nicholson (1982) i Jensen et al. (1990).
Pokazalo se da velika odstupanja nekih metoda od merenih, lizimetarskih vrednosti
evapotranspiracije imaju uzrok u loe definisanoj funkciji vetra i da postoji potreba
za lokalnom kalibracijom. Taj nedostatak je ispravljen kod FAO-56 PenmanMonteith metode uvoenjem aerodinamikog otpora koji se definie kao ra =208/U
i koji ne mora da se lokalno kalibrie.
U naoj zemlji osnovni problem je dobijanje pouzdanih i tanih brzina vetra na dva
metra visine. I dok se u razvijenim zemljama lako dolazi do podataka o brzini vetra
korienjem savremenih elektronskih anemometara koji su postavljeni na toj visini,
kod nas postoji relativno komplikovana procedura dobijanja brzine vetra na 2 m
visine na osnovu podataka prikazanih u meteorolokim godinjacima. Vetar je u
ovim godinjacima prikazan estinom i jainom u osam pravaca. estina je broj
pojavljivanja vetra u odreenom pravcu. Procedura je sledea. Prvo se odreuje
prosena jaina vetra na 10 m visine na koliko su postavljeni ureaji za merenje i to
iz izraza:
8
J=
n
i =1
Ji
c + ni
(118)
i =1
gde je: J = prosena jaina vetra u boforima na 10 m visine za neki period (mesec),
c = tiina (broj merenja bez vetra), n = estina vetra u odreenom pravcu, Ji = jaina
vetra u odreenom pravcu (bofori), i = indeks koji oznaava pravac vetra. Nakon
toga se jaina vetra na 10 m visine "prevodi" u brzinu vetra na 10 m visine (U10)
korienjem meteorolokih tablica. I na kraju se, potrebna brzina vetra na 2 m
visine (U2) dobija iz sledeeg izraza:
U2 =
4.87 U 10
ln(67.8 10 5.42)
(119)
Da bi se dolo do traene brzine vetra (U2) potrebno je izvriti proraun u koji je

ukljueno 17 podataka (osam estina, osam jaina i tiina) i dve transformacije (iz
65
jaine vetra na 10 m u brzinu vetra na 10 m i iz brzine vetra na 10 m u brzinu vetra

na 2 m). Zato i ne udi da nai projektanti izbegavaju metode koje koriste brzinu
vetra pri proraunu evapotranspiracije ili proraun brzina vetra ne sprovode
korektno.
Prema podacima skupljenim irom sveta prosena brzina vetra na 2 m visine iznosi
oko 2 m s-1 (Smith 1993; Jensen et al. 1997; McVicar and Jupp 1999). U sluaju da
ne postoje merenja brzine vetra, preporuuje se usvajanje ove vrednosti za brzinu
vetra pri proraunu evapotranspiracije FAO-56 Penman-Monteith metodom (Allen
et al. 1998).
Analiziran je uticaj korienja generalne brzine vetra U = 2 m/s na pouzdanost
prorauna evapotranspiracije FAO-56 Penman-Monteith metodom. Prosena
godinja brzina vetra na veini analiziranih stanica kree se oko 1.5 do 2 m s-1.
Izuzetak su Ni (1977/84 i 1993/96) i Kragujevac (1981/84) gde se brzine vetra
kreu oko 1 m s-1. Prosene mesene brzine vetra se ne razlikuju mnogo od
prosenih godinjih vrednosti. Korienje generalne vrednosti za brzinu vetra
(U2=2m s-1) daje odstupanje od merenih vrednosti brzine vetra od 2.8% (Novi Sad;
1981/84) do 85.1% (Ni; 1993/96).
Prosena godinja odstupanja pri proraunu evapotranspiracije FAO-56 PenmanMonteith metodom na podrujima sa brzinom vetra izmeu 1.5 i 2 m/s se kreu od
1.9% (Novi Sad; 1981/84) do 5% (Vranje; 1971/74). I u mesecima maksimalne
potronje vode odstupanja nisu vea. Za juli mesec odsupanja iznose 2-3%.
Meutim, za podruje Nia (1993/96) i Kragujevca (1981/84) gde su brzine oko 1
m/s korienje generalne vrednosti za brzinu vetra dovodi do znaajnih odstupanja
koja za mesec maksimalne potronje iznosi 7.5% za Kragujevac, odnosno 15.0 % za
Ni (1993/96). A na godinjem nivou prosena odstupanja su 10.9 % (Kragujevac;
1981/84) i 16.3 % (Ni; 1993/96).
Takoe, analiziran je uticaj promene brzine vetra na visinu evapotranspiracije.
Evapotranspiracija je dobijena korienjem vrednosti brzine vetra koja je mnoena
koeficijentima 0.3, 0.6, 1.2, 1.5 i 2, vrednosti ostalih parametara nisu menjane
(temperatura, napon vodene pare, stvarno trajanje sunevog sjaja). Analiza je
uraena na podacima iz Palia, Novog Sada, Beograda, Negotina, Kragujevca, Nia
i Vranja i pokazuje da poveanje brzine vetra od 100 % izaziva poveanje visine
evapotranspiracije za oko 16-18 %, poveanje brzine vetra od 50 % izaziva
poveanje evapotranspiracije za 8-10 %, dok smanjenje brzine vetra od 70 % daje
smanjenje evapotranspiracije od oko 15 %. Dobijen je sledei dijagram koji
pokazuje uticaj promene brzine vetra na visinu evapotranspiracije. Odmah pada u
oi velika slinost sa slikom 21. koja je preuzeta iz Allen et al. (1998).
Brzina vetra je znaajna za proces evapotranspiracije. Ipak, svi dobijeni rezultati
ukazuju da brzina vetra igra sekundarnu ulogu u humidnoj klimi i da se za veinu
lokacija moe koristiti generalna globalna vrednost brzine vetra od 2.0 m s-1.
66
Klimatski parametri
Meutim, korienje ove vrednosti na podrujima koja imaju prosenu brzinu vetra
koja je manja ili jednaka od 1.0 m s-1 moe izazvati velika odstupanja u proraunu
evapotranspiracije primenom FAO-56 Penman-Monteith metode. Umesto globalne
brzine vetra moe se koristiti i vrednost viegodinje prosene regionalne ili lokalne
brzine vetra.
ET
2.5
2
1.5
1
0.5
0
0
0.5
1.5
2.5
Slika 22. Uticaj promene brzine vetra na visinu evapotranspiracije
3.4. TEMPERATURA VAZDUHA

Temperatura vazduha spada u osnovne klimatske parametre. Vazduh se zagreva
posredstvom zemljine povrine toplotom koja stie sa sunca. Veliina isparavanja u
velikoj meri zavisi od temperature vazduha. Skoro sve metode zasnivaju svoje
proraune na ovom klimatskom parametru, a neke metode samo na osnovu
temperature vre proraun evapotranspiracije (Blaney-Criddle, SCS Blaney-Criddle,
Thorntwaite, Hargreaves).
Temperatura vazduha meri se na 2 m visine u termometarskom zaklonu. Dobijene
vrednosti su pouzdane, sa malom grekom ija maksimalna vrednost ne prelazi
1 oC (Llasat and Snyder 1998). Po tome se razlikuje od ostalih klimatskih
parametara ija merenja ponekad nisu pouzdana (Allen 1996; Allen et al. 1998).
U veini metoda zahteva se poznavanje maksimalne (Tmax) i minimalne dnevne
temperature (Tmin). Ove vrednosti dobijaju se kao maksimalne i minimalne
temperature vazduha u toku 24 asa poev od ponoi. Maksimalne i minimalne
temperature za due periode (7, 10 ili mesec dana) dobijaju se deljenjem sume
respektivnih dnevnih vrednosti brojem dana u periodu. Srednja dnevna temperatura
(Tsr) koja se koristi u mnogim metodama dobija se kao polovina zbira maksimalne i
mninimalne dnevne temperature prema izrazu:
Tsr =
Tmax + Tmin
2
(120)
67
Prethodna analiza je pokazala da se stvarni napon vodene pare u humidnim

klimatskim uslovima moe dobiti iz minimalne temperature vazduha. Takoe,
pokazano je da se na veini lokacija solarna radijacija moe izraunati na osnovu
razlike maksimalne i minimalne temperature vazduha. Sve te injenice samo
potvruju koliki znaaj imaju vrednosti temperature na proraun evapotranspiracije.
3.5. MINIMALNI BROJ PARAMETARA ZA PRORAUN ETo
Na osnovu prethodne analize moe se rei da je za veinu lokacija dovoljno imati
vrednosti minimalne i maksimalne dnevne temperature vazduha. U Tabeli 19.
pokazano je da se u naim klimatskim uslovima vlanost vazduha moe dobiti na
osnovu minimalne temperature vazduha. U sluaju kada se vrednost solarne
radijacije dobija iz temperaturne razlike, najvee odstupanje u mesecu maksimalne
potronje iznosi 7.4 % (Ni; 1993/96), to je na gornjoj granici prihvatljivosti.
Uticaj vetra na evapotranspiraciju je ogranien u humidnoj klimi i za veinu
lokacija moe se koristiti generalni nivo brzine vetra od 2 m s-1. Merenja
temperature vazduha su jednostavna i ne podleu velikim grekama za razliku od
ostalih klimatskih parametara. Takoe, temperatura se meri na skoro svim
stanicama i podaci su lako dostupni. Sve ovo izneto ne znai da se moe koristiti
bilo koja metoda evapotranspiracije koja trai poznavanje samo vrednosti
temperature, to projektanti esto zaboravljaju. Potvrda za izneti stav dobie se u
narednom poglavlju.
68
Uporeivanje metoda za proraun ETo
4. UPOREIVANJE METODA ZA PRORAUN ETo

U naoj zemlji postoji problem odreivanja realne potronje vode u sistemima za
navodnjavanje. Dananju projektantsku praksu karakterie nekritika primena
velikog broja metoda koje za isto podruje daju razliite vrednosti potronje vode i
pri tome najvei broj tih metoda ima veliko odstupanje od stvarne, realne potronje.
Veina metoda zahteva brojne ulazne klimatske parametre kojima mnoge stanice ne
raspolau. Solarnu radijaciju meri tek svaka 500-ta meteoroloka stanica u svetu
(Thortnton and Running 1999), a na zapadu SAD manje od jedne stanice na
100,000 km2 meri relativnu vlanost (Kimball et al. 1997).
U naoj zemlji se javno ne publikuju podaci o solarnoj radijaciji, preporuuje se
korienje stvarnog trajanja sunevog sjaja za proraun ovog klimatskog parametra.
Problem je to manje od 50% stanica u naoj zemlji mere trajanje sunevog sjaja.
ak i veliki centri intenzivne poljoprivredne proizvodnje (Zrenjanin, Sremska
Mitrovica, Baka Topola, id, abac, aak, Smederevo, Jagodina) ne raspolau
merenim podacima o trajanju sunevog sjaja. Relativna vlanost i vetar mere se na
vie od 70% stanica, ali neki veliki centri (Novi Pazar, Pirot, Smederevo, abac) ne
raspolau ureajima za merenje ovih klimatskih parametara.
esto se deavaju prekidi u merenju koji onemoguavaju proraun
evapotranspiracije za taj period (Pali nema merenja trajanja sunevog sjaja za
1984. godinu; aak i Jagodina nemaju merenja vlanosti vazduha u svim
mesecima 1979 godine; ...).
Ozbiljan problem predstavlja i kvalitet podataka. Najvee greke se javljaju kod
merenja relativne vlanosti vazduha i solarne radijacije (Allen 1996) i pri
odreivanju brzine vetra na 2 m visine. Korienje takvih podataka dovodi do
greaka pri odreivanju hidromodula sistema to izaziva neodgovarajue
dimenzionisanje sistema za navodnjavanje. Da bi se to izbeglo, treba odrediti
minimalni broj klimatskih parametara potrebnih za pouzdano dimenzionisanje
sistema za navodnjavanje.
U poglavlju 2. detaljno su objanjeni razlozi zbog kojih se FAO-56 PenmanMonteith metoda (PM) usvaja za referentnu metodu prema kojoj se uporeuju sve
ostale metode.
U ovom poglavlju evapotranspiracija (ET) proraunata je sledeim metodama:
1. globalno modifikovani Penman-Monteith sa maksimalnom temperaturom,
minimalnom temperaturom i brzinom vetra od 2 m s-1 kao ulaznim
veliinama (PMtg),
2. regionalno modifikovani Penman-Monteith sa maksimalnom temperaturom,
minimalnom temperaturom i prosenom regionalnom brzinom vetra od 1.3
m/s kao ulaznim veliinama (PMtr),
69
3. lokalno modifikovani Penman-Monteith sa maksimalnom temperaturom,

minimalnom temperaturom i prosenom lokalnom brzinom vetra kao
ulaznim veliinama (PMtl),
4. Priestley-Taylor (PT),
5. modifikovani
Priestley-Taylor
sa
maksimalnom
temperaturom,
minimalnom temperaturom i stvarnim trajanjem sunevog sjaja kao ulaznim
veliinama (PTtn),
6. Turc (TURC),
7. modifikovani Turc(ATURC),
8. Hargreaves (HARG),
9. modifikovani Hargreaves (AHARG),
10. Thornthwait (THW),
11. Jensen-Haise (JH),
12. FAO-24 Penman (FAOPN),
13. FAO-24 pan (FAOPAN),
14. FAO Radiation (FAOR) i
15. FAO Blaney-Criddle (FAOBC).
Vrednosti evapotranspiracije, dobijene prethodno navedenim metodama, su
uporeene sa vrednostima dobijenim FAO-56 Penman-Monteith metodom
(u daljem tekstu ETo,pm). To je standardna procedura kada nema merenih
lizimetarskih podataka (Irmak et al. 2003; Martinez-Cob and Tejero-Juste 2004;
Landeras et al. 2008, Khoob 2008, Trajkovic 2009).
Metode FAOBC, FAOPN i FAOR testirane su na podacima iz Nia i Palia, dok je
FAOPAN metoda testirana na podacima iz Novog Sada. Sve ostale metoda su
uporeivane korienjem podataka sa sledeih stanica Pali (1977/83), Novi Sad
(1981/84), Negotin (1971/74), Kragujevac (1981/84), Ni (1977/84) i
Vranje(1971/74).
Lokacije su izabrane uz potovanje nekoliko pravila i to da:
1. Predstavljaju sve klimatske tipove koji postoje u Srbiji,
2. Pokrivaju sve geografske irine (od 42 oN do 46 oN),
3. Nalaze se na razliitim nadmorskim visinama,
4. Daju podatke u razliitim vremenskim periodima.
Pali je izabran kao najseverniji deo Srbije. Negotin je izabran zato to Negotinska
krajina ima drugaiju klimu od veine Srbije. Vranje je izabrano kao najjuniji deo
Srbije i zbog nadmorske visine koja prelazi 400 mnm. Novi Sad, Kragujevac i Ni
su izabrani kao predstavnici svojih regiona (Vojvodine, umadije i jugoistone
Srbije). Razlike u prosenim meteorolokim podacima nisu velike. Prosena
maksimalna temperatura vazduha varira od 15.5 do 17.0 oC. Prosena minimalna
temperatura vazduha se kree od 5.7 do 6.3 oC. Na svim analiziranim lokacijama
prosena vrednost srednje relativne vlanosti vazduha u mesecu maksimalne
potronje vode je vea od graninih 60% (RHsr>60%), to ukazuje da se klima moe
70
okarakterisati kao humidna (Jensen et al. 1990). Prosena brzina vetra je najnia u
Niu (1.0 m s-1) i Kragujevcu (1.1 m s-1), na ostalim lokacijama varira izmeu 1.5 i
1.9 m s-1.
Osnovni podaci o stanicama (geografska irina (LAT); nadmorska visina (ALT),
prosena brzina vetra na 2 m visine (U2) i prosena evapotranspiracija sraunata
FAO-56 Penman-Monteith metodom (ETo,pm) prikazani su u Tabeli 21.
U ovoj monografiji koriste se sledei statistiki pokazatelji: srednja kvadratna
greka (RMSE) i relativna greka (RE).
k
2
( ET0,eq i ETo , pm i )
RMSE = i =1
k
0.5
(121)
gde je: RMSE = srednja kvadratna greka (mm dan-1); ETo,pm = ET0 dobijena FAO56 PM metodom (mm dan-1); ETo,eq = ET0 dobijena nekom od metoda (mm dan-1);
k = ukupan broj observacija.
RE =
RMSE
ETo , pm
(122)
gde je: RE = relativna greka; ETo , pm = prosena vrednost ET0 dobijene FAO-56
PM metodom (mm dan-1).
Trajkovic (2005) je pokazao da FAO-24 Penman, FAO-24 Radijaciona i FAO-24
Blaney-Criddle metode imaju najslabije statistike pokazatelje koji znaajno
zaostaju za statistikama ostalih metoda na lokacijama Pali i Ni. Vrednosti
njihovih RMSE statistika su od tri do pet puta vee od statistika najuspenijih
metoda i kreu se od 0.476 mm dan-1 za FAOBC na Paliu do 0.606 mm dan-1 za
FAOR u Niu (Trajkovic 2005). Ove metode koriste veliki broj ulaznih, klimatskih
parametara od kojih su pojedini teko dostupni (brzina vetra u toku dana) tako da se
njihova primena ne preporuuje. Rezultati ovih metoda najbolji su dokaz da broj
ulaznih parametara ne igra veliku ulogu u pouzdanosti metode.
Nedostatak podataka o isparavanju sa suda klase A na veini lokacija uslovio je da
se FAO-24 pan metoda testira samo sa podacima iz Novog Sada. Meutim, lo
kvalitet podataka sa suda klase A, uticao je da rezultati ove metode budu daleko iza
najboljih metoda sa vrednou RMSE statistike od 0.439 mm dan-1 (Trajkovic
2009). Dobijeni rezultati pokazuju da je za uspenu primenu ove metode neophodno
pravilno odravanje suda klase A.
Statistiki pokazatelji svih ostalih analiziranih metoda prikazane su u Tabeli 21. Na
osnovu podataka sa est podruja koja se razlikuju po klimatskim parametrima,
geografskim irinama, nadmorskim visinama i vremenskim periodima dobijeni su
sledei rezultati:
71
72
Thornthwaite metoda zaostaje prema veini statistikih pokazatelja na svim

lokacijama za ostalim metodama. Vrednosti RMSE statistike kreu se od 0.415 do
0.573 mm dan-1. Jedino FAO-24 metode izuzev FAO-24 pan metode imaju slabije
statistike pokazatelje. Odstupanja ove metode u odnosu na FAO-56 PM na
godinjem nivou iznose 10-20%. Ta injenica ukazuje da ovu metodu koja je
popularna zbog svoje jednostavnosti ne treba koristiti u naim klimatskim uslovima.
Jensen-Haise metoda ima neto bolje statistike u odnosu na Thornthwaite metodu,
ali na osnovu njih se ne moe preporuiti za korienje na naim lokacijama. RMSE
varira od 0.369 do 0.463 mm dan-1. Odstupanja ove metode u odnosu na FAO-56
PM na godinjem nivou na veini lokacija iznose oko 10%. Jensen-Haise metoda je
razvijena za uslove semiaridne klime i u tome lei razlog njenih slabijih rezultata na
naem podruju.
Priestley-Taylor metoda (PT) ima sline rezultate kao i modifikovana PristleyTaylor (PTtn) metode iako ova druga koristi jedan klimatski parametar manje
(relativna vlanost) za proraun evapotranspiracije. Ta injenica potvruje stav
iznet u prethodnom poglavlju da za proraun referentne evapotranspiracije u
humidnoj klimi kakva je naa nisu potrebni podaci o relativnoj vlanosti. RMSE se
kree od 0.227 do 0.329 mm dan-1. Odstupanja ovih metoda od FAO-56 PM na
godinjem nivou nisu velika i iznose maksimalno do 5%.
Turc-ova metoda (TURC), kao i PT daje standardno dobre proraune na svim
podrujima koja su uzeta u razmatranje. Prema statistikama PT metoda je u blagoj
prednosti u odnosu na TURC metodu. RMSE se kree od 0.244 do 0.334 mm dan-1.
Odstupanja ove metode od FAO-56 PM na godinjem nivou iznose na veini
lokacija i do 10%. Uvoenje jo jednog klimatskog parametra, brzine vetra, nije
znaajno poboljalo osobine Turc metode. Modifikovana Turc metoda (ATURC) na
svim lokacijama ima neznatno bolje statistike u odnosu na originalnu Turc metodu.
Hargreaves metoda (HARG) ne daje dobre rezultate u naim klimatskim uslovima.
Ova metoda je predviena za semiaridnu klimu i originalni koeficijenti tako su
kalibrisani da se na veini naih podruja ne mogu uspeno primeniti. Drugi
problem je i proraun solarne radijacije na osnovu temperaturne razlike koji nije
pouzdan na svim lokacijama to je pokazano u Poglavlju 3. RMSE se kree od
0.371 do 0.773 mm dan-1. Odstupanja ove metoda od FAO-56 PM na godinjem
nivou iznose od 14 do 29% (Trajkovic 2005).
Modifikovana Hargreaves metoda (AHARG) nastala promenom vrednosti
Hargreaves eksponenta sa 0.5 na 0.424 (Trajkovic 2007a) pokazuje veoma dobro
slaganje sa FAO-56 Penman-Monteith metodom i moe se preporuiti za korienje
u naim klimatskim uslovima (Trajkovic 2007b). Vrednosti RMSE statistika variraju
od 0.184 do 0.234 mm dan-1. Odstupanja ove metoda od FAO-56 PM na godinjem
nivou iznose od 3 do 7%. Ova metoda ima najbolje statistike u odnosu na sve druge
metode u Kragujevcu i Niu. Modifikovana Hargreaves metoda omoguava
pouzdan, jednostavan i brzi proraun referentne evapotranspiracije na veini
lokacija na kojima postoje makar merenja temperature vazduha.
73
Globalno modifikovana Penman-Monteith metoda sa maksimalnom temperaturom,

minimalnom temperaturom i brzinom vetra od 2 m s-1 kao ulaznim veliinama
(PMtg) daje veoma dobro slaganje sa FAO-56 Penman-Monteith metodom pod
uslovom da se brzina vetra na analiziranom podruju ne razlikuje znaajno od 2 m
s-1. Ukoliko to nije sluaj pouzdanost prorauna se dovodi u pitanje i ovu metodu ne
bi trebalo koristiti. Vrednosti RMSE statistika za ovu metodu se kreu od 0.161 do
0.513 mm dan-1. Ova metoda na svim lokacijama precenjuje vrednosti ETo,pm i to od
4.5% na Paliu do 19.4% u Niu. Ni na jednoj lokaciji ova metoda nije imala
najbolje statistike pokazatelje.
Reginalno modifikovana Penman-Monteith metoda sa maksimalnom temperaturom,
minimalnom temperaturom i brzinom vetra od 1.3 m s-1 kao ulaznim veliinama
(PMtr) daje dobro slaganje sa FAO-56 Penman-Monteith metodom pod uslovom da
se brzina vetra na analiziranom podruju ne razlikuje znaajno od 1.3 m s-1.
Odstupanja ove metoda od FAO-56 PM na godinjem nivou iznose na nekim
lokacijama i do 10%. Vrednosti RMSE statistika kreu se od 0.142 do 0.310 mm
dan-1. Ova metoda ima najbolje statistike u odnosu na sve druge metode u Negotinu
i Novom Sadu.
Najbolje slaganje sa FAO-56 Penman-Monteith metodom ima lokalno
modifikovana Penman-Monteith metoda sa maksimalnom temperaturom,
minimalnom temperaturom i prosenom lokalnom brzinom vetra kao ulaznim
veliinama (PMtl). Ova metoda na svim lokacijama daje zadovoljavajue rezultate i
ima najbolje statistike u odnosu na sve druge metode u Vranju i Paliu, na drugom
mestu se nalazi u Niu i Kragujevcu, a na treem u Negotinu i Novom Sadu.
Vrednosti RMSE statistika za ovu metodu kreu se od 0.128 do 0.240 mm dan-1. Na
svim lokacijama malo precenjuje vrednosti ETo,pm i to od 1.3% na Paliu do 6.9% u
Kragujevcu.
Na slikama 23 i 24. uporeeni su rezultati lokalno modifikovane FAO-56 PenmanMonteith metode sa FAO-56 Penman-Monteith metodom na lokacijama Pali i
Vranje. Sa slika se vidi odlino slaganje ove dve metode. Slini rezultati se postiu i
na ostalim lokacijama.
Lokalno modifikovana FAO-56 Penman-Monteith metoda sa maksimalnom
temperaturom, minimalnom temperaturom i prosenom lokalnom brzinom vetra kao
ulaznim veliinama (PMtl) omoguava pouzdan proraun referentne
evapotranspiracije na svim lokacijama na kojima postoje merenja temperature
vazduha i poznavanje viegodinje prosene lokalne vrednosti brzine vetra.
Dobijeni rezultati se slau sa rezultatima predstavljenim u Trajkovic and Kolakovic
(2009b) i Trajkovic et al. (2009) i snano podravaju korienje FAO-56 PenmanMonteith metode ak i u sluaju da ne postoje merenja svih traenih klimatskih
parametara. Kao jedina alternativa namee se modifikovana Hargreaves metoda.
74
Vranje
ET0
-1
(mm dan )
4
3
2
PMt, l
P-M
1
Meseci
0
1
10
11
12
Slika 23. Uporeivanje lokalno modifikovane FAO-56 PM sa FAO-56 PM metodom za Vranje
Pali
ET0
-1
(mm dan )
4
3
2
PMt, l
P-M
1
Meseci
0
1
10
11
12
Slika 24. Uporeivanje lokalno modifikovane FAO-56 PM sa FAO-56 PM metodom za Pali
75
5. DEFINISANJE KOEFICIJENATA KULTURA

Potrebe useva za vodom se izraavaju preko evapotranspiracije useva (ETc) koja se
odreuje na osnovu vrednosti referentne evapotranspiracije (ET0) i koeficijenta
kultura (kc):
ETc = kc ETo
(123)
Ovaj koncept se primenjuje od 1977. godine (Doorenbos and Pruitt, 1977) i mnogi
autori su doprineli razvoju i globalnom irenju ovog pristupa odreivanja
evapotranspiracije (Wright 1981; Wright 1982; Snyder et al. 1989 a,b, Pruitt 1991,
Wright 1991, Allen et al. 1997, Allen 2000, Villalobos et al. 2004, Medeiros et al.
2005, Benli et al. 2006, Suleiman et al. 2007).
Evapotranspiracija odreenog useva razlikuje se od referentne evapotranspiracije u
onoj meri u kojoj se pokrivenost zemljita, povrinski i aerodinamiki otpori te
kulture razlikuju u odnosu na referentnu kulturu (travu). Uticaj karakteristika koje
izdvajaju poljoprivredne kulture od trave integrisani su u koeficijent kulture. Uticaj
klimatskih faktora na koeficijent kulture je ogranien i to je omoguilo
prihvatljivost ovog koncepta za razliite lokacije i klime.
5.1. PRORAUN KOEFICIJENATA KULTURA
Vrednost koeficijenta kulture nije konstantna tokom vegetacionog perioda i zavisi
od razvoja kulture. Radi lakeg definisanja vrednosti koeficijenta kulture,
vegetacioni period je podeljen u etiri faze : poetna, razvojna, srednja i kasna faza.
Poetna faza traje od dana setve do 10% pokrivenosti zemljita. Duina poetne
faze zavisi od vrste i tipa useva, dana setve i klime. Tokom ovog perioda usled male
pokrivenosti zemljita zelenom masom, evapotranspiracija je izraena, uglavnom,
preko evaporacije zemljita.
Razvojna faza traje od 10% pokrivenosti do stvarne pune pokrivenosti koja se za
mnoge useve deava poetkom cvetanja. Za biljke koje se sade u redovima (eerna
repa, krompir, kukuruz) stvarna pokrivenost moe se definisati kao vreme kada
biljke dostignu potpuni rast. Kako biljke rastu, tako zaklanjaju sve vie i vie
zemljite ime se smanjuje evaporacija, a transpiracija postepeno postaje osnovni
proces.
Srednja faza poinje od pune pokrivenosti zemljita i traje do poetka zrelosti.
Srednja faza je najdui period za sve viegodinje kulture i za veinu jednogodinjih
kultura. U ovoj fazi vrednost koeficijenta kulture dostie svoj maksimum.
Kasna faza traje od poetka zrelosti do etve (berbe). Vrednost koeficijenta kulture
u ovoj fazi zavisi od upravljanja sistemom za navodnjavanje, zavisi od toga da li
ima navodnjavanja u ovoj fazi i od toga da li se plodovi beru svei ili ne.
Razlike u evaporaciji i transpiraciji poljoprivrednih kultura i referentne kulture
(trave) moe se predstaviti jednim jedinstvenim koeficijentom (kc) ili preko dva
76
Definisanje koeficijenata kultura
koeficijenta i to su basalni koeficijent kulture (kbc) i evaporacioni koeficijent

zemljita (ke). Koji nain e se primeniti zavisi od cilja prorauna, traene tanosti i
raspoloivih podataka.
Jedinstveni koeficijent kc omoguava da se izrazi osrednjena (viednevna) vrednost
evapotranspiracije kulture i koristi se u planiranju i projektovanju sistema za
navodnjavanje gde su osrednjeni uticaji vlaenja zemljita prihvatljivi i relevantni.
Ovaj koeficijent se primenjuje i pri radu sistema za navodnjavanje kod kojih izmeu
sukcesivnih zalivanja postoji vie dana ( sedam, deset, ...).
Dvojni koeficijent kulture omoguava da se uticaji transpiracije poljoprivrednih
kultura i evaporacije zemljita odreuju posebno i sastoji se od dva koeficijenta:
basalni koeficijent kulture (kbc) koji opisuje transpiraciju biljaka i evaporacioni
koeficijent zemljita (ke) koji opisuje isparavanje sa povrine zemljita. Jedinstveni
kc se zamenjuje sa:
k c = k cb + k e
(124)
Dvojni koeficijent kulture koristi se za detaljne analize vodnog bilansa, u

istraivakim studijama gde svakodnevne promene vlanosti povrine zemljita
imaju veliki uticaj na dnevnu evapotranspiraciju (Allen 2000). Ovaj koeficijent se
primenjuje i pri radu onih sistema za navodnjavanje kod kojih su kratki turnusi
zalivanja (mikronavodnjavanje, centar pivoti, lineari). Za razliku od jedinstvenog
koeficijenta dvojni koeficijent se koristi za dnevne podatke zato to je u stanju da
prati svakodnevne promene. Procedura raunanja je kompleksna i mogua samo uz
primenu raunara.
Za uobiajne potrebe planiranja, projektovanja i upravljanja sistema za
navodnjavanje, jedinstveni koeficijent kulture mnogo je pogodniji od dvojnog
koeficijenta kulture raunatog na dnevnom nivou korienjem odvojenih
koeficijenata za zemljite i kulture.
Generalni izgled krive koeficijenta kulture je dat na slici 25. Procedura dobijanja
krive sastoji se od nekoliko koraka:
identifikacija faza razvoja poljoprivrednih kultura, odreivanje duina

trajanja pojedinih faza i izbor odgovarajuih koeficijenata kultura po
fazama razvoja,
izmene izabranih koeficijenata kulture u zavisnosti od frekvencije vlaenja

(kia ili zalivanje) i od klimatskih uslova,
konstrukcija krive koeficijenta kulture.

Trajanje faza razvoja kultura za razliite tipove klima i lokacija data je u Allen et al.
(1998). Te vrednosti su date samo kao generalni okvir koji treba dopuniti lokalnim
osmatranjima. Tipine vrednosti koeficijenata kultura po fazama razvoja (kc,ini, kc,mid
i kc,end) prikazane su u Allen et al. (1998). U ovoj tabeli vrednosti koeficijenta
kultura za poetnu fazu kc,ini su za veinu kultura date samo aproksimativno, a za
neke kulture nisu ni date. Osnovni razlog za to je dominantan uticaj evaporacije u
77
poetnoj fazi razvoja kultura, tako da vrednost kc,ini zavisi od infiltracione dubine,
uestalosti vlaenja (kia ili zalivanje) i od referentne evapotranspiracije. Zavisnost
je data u grafikom obliku i prikazana je na Slici 26.
Slika 25. Koeficijent kulture (Allen et al. 1998)
Slika 26. Odreivanje vrednosti kc,ini (Allen et al. 1998)
78
Podaci iz Allen et al. (1998) vae za subhumidnu klimu sa prosenom minimalnom

relativnom vlanou od 45% i sa umerenim vetrom brzine oko 2 m s-1, tako da u
potpunosti odgovaraju naim klimatskim uslovima. U sluaju da se
evapotranspiracija rauna za drugaiju klimu predviena je procedura izmene
vrednosti faznih koeficijenata kultura detaljno opisana u Allen et al. (1998).
Kriva koeficijenta kulture dobija se spajanjem pravom linijom kroz sve etiri faze
razvoja. Horizontalne linije se crtaju kroz kc,ini u poetnoj fazi i kroz kc,mid u srednjoj
fazi. Dijagonalne linije se crtaju od kc,ini do kc,mid za razvojnu fazu i od kc,mid do kc,end
za kasnu fazu.
Koeficijent kulture za odreeni period vegetacionog perioda (sedam, deset ili mesec
dana) moe se odrediti sa krive grafikim ili numerikim putem.
Grafiko odreivanje koeficijenta kulture svodi se na oitavanje sa krive prosene
vrednosti za eljeni period. Najee se odreuje direktno sa krive, a ponekad
zahteva malo raunice.
Koeficijent kulture moe se odrediti i raunskim putem. Vrednost kc za poetnu i
srednju fazu je konstantna i jednaka unapred zadanoj vrednosti za odreenu fazu.
Koeficijent kulture se za razvojnu i kasnu fazu dobija iz izraza (125-129). Tako se
za svaki dan vegetacionog perioda moe tano sraunati vrednost kc na sledei
nain:
k c i = k c ,ini
i < Lini
i Lprev
kc i= kc prev +
(kc next kc prev)
Lstage
k c i = k c ,ini
i Lprev
kci=kcprev+
(kcnextkcprev)
Lstage
(125)
Lini< i < Lini + Ldev
(126)
Lini + Ldev< i < Lini + Ldev+Lmi (127)

Lini+ Ldev+Lmid< i < Lini + Ldev+Lmid+ Llate (128)
gde je: i = dan vegetacionog perioda; kci = koeficijent kulture i-tog dana; Lstage =
duina faze razvoja kulture u danima; (Lprev) = suma duina svih prethodnih faza u
danima; kc,ini, kc,mid, kc,end je vrednost koeficijenta kulture poetne, razvojne, srednje i
kasne faze razvoja kulture u danima, respektivno.
79
5.2. REALIZACIJA PRORAUNA KOEFICIJENATA KULTURA

U modelu za odreivanje protoka vode za dimenzionisanje sistema za
navodnjavanje korien je koncept jedinstvenog koeficijenta kulture. Usvojen je
skup od devet kultura predvienih za setvu na podruju sistema za navodnjavanje za
koji se rauna protok vode. To su sledei usevi: penica, kukuruz, soja, lucerka,
suncokret, eerna repa, graak, krompir i postrni kukuruz. Za izabrane useve su, na
osnovu podataka iz Allen et al (1998), odreene duine trajanja pojedinih faza
razvoja i vrednosti kc,mid i kc,end. Vrednosti kc,ini dobijene su iz dijagrama
predstavljenih u Allen et al. 1998, na osnovu uestalosti vlaenja (kia ili zalivanje),
dubine infiltracije i vrednosti referente evapotranspiracije. Dobijene vrednosti
duina trajanja pojedinih faza razvoja i vrednosti koeficijenata kultura po fazama
razvoja kultura prikazane su u Tabeli 22.
Tabela 22. Vrednosti koeficijenata kultura po fazama razvoja kultura
Redni
Usev
Datum Trajanje faza razvoja (dani) L
broj
setve Lini Ldev Lmid Llate (dani) kc,ini
1
Penica
01.11. 30
140
40
30
240 0.40
2
Kukuruz, zrno 15.04. 30
40
50
30
150 0.55
3
Soja
01.05. 30
40
60
20
150 0.50
4
Lucerka
01.04. 10
30
25
10
75
0.50
5
eerna repa 01.05. 30
30
45
45
150 0.60
6
Suncokret
01.05. 30
30
45
30
135 0.60
7
Graak
01.05. 15
25
35
15
90
0.60
8
Krompir
01.04. 30
30
60
30
150 0.50
9
Kukuruz, silaa 10.07. 20
25
25
30
90
0.45
kc
kc,mid kc,end
1.15
1.20
1.10
1.20
1.20
1.10
1.15
1.15
1.15
0.30
0.60
0.65
1.15
1.00
0.35
1.10
0.75
1.05
Na osnovu ovih vrednosti su konstruisane krive koeficijenata kultura (Slika 27-34)

sa kojih su kasnije oitavane vrednosti koeficijenta kultura po mesecima
vegetacionog perioda prikazane u Tabeli 23.
Tabela 23. Vrednosti koeficijenta kultura po mesecima vegetacionog perioda
Koeficijent kulture, kc
Redni
Usev
broj
IV
V
VI
VII VIII IX
1
Penica
1.13 1.15 0.73
0
0
0
2
Kukuruz, zrno
0.28 0.61 1.03 1.20 1.10 0.35
3
Soja
0
0.50 0.73 1.07 1.10 0.90
4
Lucerka
0.66 1.00 1.05 1.10 0.95 0.90
5
eerna repa
0
0.60 0.80 1.20 1.18 1.00
6
Suncokret
0
0.60 0.85 1.10 1.00 0.28
7
Graak
0
0.68 1.11 1.13
0
0
8
Krompir
0.5 0.83 1.15 1.15 0.85
0
9
Kukuruz, silaa
0
0
0
0.30 0.85 1.13
80
Koeficijent kulture
1.2
Psenica
0.9
0.6
Meseci
0.3
3
Slika 27. Koeficijent kulture za penicu
Koeficijent kulture
1.2
Kukuruz (zrno)
0.9
0.6
Meseci
0.3
3
Slika 28. Koeficijent kulture za kukuruz (zrno)
Koeficijent kulture
1.2
Soja
0.9
0.6
Meseci
0.3
3
Slika 29. Koeficijent kulture za soju
Secerna repa
1.2
Koeficijent kulture
81
0.9
0.6
Meseci
0.3
3
Slika 30. Koeficijent kulture za eernu repu
Koeficijent kulture
1.2
Suncokret
0.9
0.6
0.3
3
Meseci
Slika 31. Koeficijent kulture za suncokret
Koeficijent kulture
1.2
Grasak
0.9
0.6
Meseci
0.3
3
Slika 32. Koeficijent kulture za graak
82
Koeficijent kulture
1.2
Krompir
0.9
0.6
Meseci
0.3
3
Slika 33. Koeficijent kulture za krompir
Koeficijent kulture
1.2
Kukuruz (silaza)
0.9
0.6
Meseci
0.3
3
Slika 34. Koeficijent kulture za kukuruz (silaa)
83
6. ZAKLJUCI
Problem pravilnog odreivanja potreba za vodom u navodnjavanju razmatran je u
ovoj publikaciji. Mnogi izgraeni sistemi za navodnjavanje oteano funkcioniu
zbog neodgovarajueg prorauna potreba useva za vodom. Dananju praksu
karakterie nekritika primena velikog broja metoda koje za isto podruje daju
razliite vrednosti potreba useva za vodom i pri tome najvei broj tih metoda ima
veliko odstupanje od stvarne, realne potrebe. U monografiiji je predstavljeno
sedamnaest metoda kojima se raunaju potrebe poljoprivrednih kultura za vodom.
To su sledee metode: FAO-56 Penman-Monteith, globalno modifikovani FAO-56
Penman-Monteith, regionalno modifikovani FAO-56 Penman-Monteith, lokalno
modifikovani FAO-56 Penman-Monteith, FAO-24 Penman, FAO-24 Radijaciona,
FAO-24 Blaney-Criddle, FAO-24 Pan, Hargreaves, modifikovani Hargreaves,
Priestley-Taylor, modifikovani Priesley-Taylor, Turc, modifikovani Turc, JensenHaise, Thornthwaite i modifikovani Thornthwaite.
Komitet za odreivanje potreba za vodom u navodnjavanju Amerikog drutva
graevinskih inenjera uporedio je rezultate brojnih metoda sa skupom paljivo
izabranih lizimetarskih merenja i doao do zakljuka da najbolje slaganje sa
merenim vrednostima ima Penman-Monteith metoda koja se moe primeniti u svim
klimatskim uslovima i u svim vremenskim periodima (sat, dan, mesec). Turc i
Priestley-Taylor metode mogu se sa uspehom primeniti za proraun mesenih
vrednosti evapotranspiracije u humidnim klimatskim uslovima, to isto vai i za
FAO-24 Radijacionu metodu u aridnoj klimi. FAO-24 Blaney-Criddle metoda, od
svih temperaturnih metoda, ima najbolje rezultate koji dobijaju na pouzdanosti ako
se koriste merene vrednosti solarne radijacije, brzine vetra i temperature take rose.
FAO-24 Pan metoda pokazuje veliku osetljivost na mikroklimatske uslove u kojima
se nalazi sud i na kvalitet odravanja stanice (navodnjavanje, ubrenje, odravanje
suda). FAO-24 Penman metoda se ne preporuuje za korienje zbog znaajnih
odstupanja od merenih vrednosti evapotranspiracija. Ostale metode (Hargreaves,
Jensen-Haise i Thornthwaite) postiu slabije rezultate i njihovo korienje ne
preporuuje se bez kalibracije.
Analizirane metode koriste brojne klimatske parametre od kojih su najvaniji
solarna radijacija, vlanost vazduha, brzina vetra i temperatura vazduha. Solarna
radijacija meri se na malom broju stanica, tako da se do vrednosti ovog klimatskog
parametra dolazi raunskim putem. Najpouzdaniji nain prorauna zasnovan je na
stvarnom trajanju sunevog sjaja. U poslednje vreme koristi se i pristup baziran na
razlici maksimalne dnevne i minimalne dnevne temperature vazduha. U ovoj
monografiji pokazano je da za veinu analiziranih lokacija ovaj nain prorauna
obezbeuje zadovoljavajue rezultate.
84
Zakljuci
Vlanost vazduha se najee, u metodama za proraun evapotranspiracije, izraava

preko napona vodene pare. Vrednost napona zasiene vodene pare zavisi samo od
temperature vazduha i dobija se proraunom ili iz tabela. Stvarni napon vodene pare
dobija se iz temperature take rose, s tim da se u humidnoj klimi temperatura take
rose moe zameniti minimalnom temperaturom vazduha.
Brzina vetra se u mnogim metodama koristi za proraun evapotranspiracije. Brojne
analize pokazuju da u humidnoj klimi vetar nema veliki uticaj na proces
evapotranspiracije. Prema podacima sakupljenim irom sveta prosena brzina vetra
na 2 m visine iznosi oko 2.0 m s-1. Na podrujima na kojima nema merenja,
preporuuje se korienje ove vrednosti. Za veinu analiziranih lokacija u naoj
zemlji korienje generalne vrednosti brzine vetra ne utie negativno na pouzdanost
prorauna evapotranspiracije. Izuzetak su lokacije sa brzinom vetra koja je manja ili
jednaka 1.0 m s-1. Ipak, najbolji rezultati se postiu korienjem prosene
viegodinje lokalne brzine vetra. Ako je taj podatak nepoznat predlae se
korienje prosene viegodinje regionalne brzine vetra koja za podruje exJugoslavije iznosi 1.3 m s-1.
Temperatura vazduha je osnovni klimatski parametar koji se meri na skoro svim
stanicama i iz ije vrednosti se mogu sraunati mnogi drugi klimatski parametri.
Merenje temperature vazduha je jednostavno, ureaji za merenje su jeftini, a
dobijeni rezultati su pouzdani i lako dostupni.
Na mnogim stanicama ne mere se svi zahtevani klimatski parametri. esto se
deavaju i prekidi u merenju koji onemoguavaju proraun evapotranspiracije za taj
period. Ozbiljan problem predstavlja i kvalitet podataka. Najvee greke se javljaju
kod merenja relativne vlanosti vazduha i solarne radijacije i pri odreivanju brzine
vetra na 2 m visine.
U publikaciji je odreen minimalni broj klimatskih parametara potrebnih za
pouzdano odreivanje potreba za vodom u navodnjavanju. Na osnovu prethodne
analize zakljueno je da je za proraun potreba za vodom na veini lokacija
dovoljno imati vrednosti minimalne i maksimalne dnevne temperature vazduha
i vrednost prosene viegodinje lokalne ili regionalne brzine vetra. Naravno,
to ne znai da se moe koristiti svaka metoda koja trai poznavanje samo vrednosti
temperature vazduha, to projektanti esto zaboravljaju.
Osnovna prepreka ireg korienja FAO-56 Penman-Monteith metode, koja po
svim istraivanjima sprovedenim irom sveta postie najbolje slaganje sa merenim
evapotranspiracijama, jesu brojni zahtevani ulazni parametri kojima veina naih
stanica ne raspolae. U nedostatku pouzdanih lizimetarskih merenja u naoj zemlji,
FAO-56 Penman-Monteith metoda koriena je kao standardna metoda iji rezultati
su uporeivani sa rezultatima drugih metoda koje imaju manji broj ulaznih
parametara.
85
Podaci sa est podruja u Srbiji koja se razlikuju po klimatskim uslovima,

geografskim irinama, nadmorskim visinama i analiziranim vremenskim periodima
ukazuju da lokalno modifikovana FAO-56 Penman-Monteith metoda sa
maksimalnom temperaturom vazduha, minimalnom temperaturom vazduha i
prosenom lokalnom brzinom vetra kao ulaznim veliinama (PMtl) omoguava
pouzdan proraun referentne evapotranspiracije na svim lokacijama na kojima
postoje merenja temperature vazduha i poznavanje viegodinje prosene lokalne
vrednosti brzine vetra. Dobijeni rezultati snano podravaju korienje FAO-56
Penman-Monteith metode ak i u sluaju da ne postoje merenja svih traenih
klimatskih parametara. Kao jedina alternativa namee se modifikovana Hargreaves
metoda.
86
Spisak najvanijih oznaka
SPISAK NAJVANIJIH OZNAKA

Cu = korekcioni factor u modifikovanoj Turc metodi;
Dn = norma zalivanja;
dr = reativno rastojanje Zemlja - Sunce;
G = toplotni fluks zemljita;
Gsc = solarna konstanta;
Ep = isparavanje sa suda;
ET = evapotranspiracija;
ETc = evapotranspiracija useva;
ETly = evapotranspiracija u lizimetru;
ET0 = referentna evapotranspiracija;
ETo,pm = ET0 dobijena FAO-56 PM metodom;
ea = napon zasiene vodene pare;
ed = stvarni napon vodene pare;
ha = dubina aktivnog sloja zemljita;
I = godinji termiki indeks;
J = prosena jaina vetra;
Ji = jaina vetra u pravcu i;
K = koeficijent u Hargreaves metodi;
kc = koeficijent kultura;
kc,ini, = koeficijent poetne faze razvoja kulture;
kc,mid = koeficijent razvojne faze razvoja kulture;
kc,end = koeficijent kasne faze razvoja kulture;
kp = pan koeficijent;
Lstage = duina faze razvoja kulture;
MDD = srednje odstupanje temperature take rose;
N = maksimalno trajanje sunevog sjaja;
n = stvarno trajanje sunevog sjaja;
P = atmosferski pritisak;
Po = atmosferski pritisak na nivou mora;
Pe = efektivne padavine;
Q = protok vode za dimenzionisanje sistema za navodnjavanje;
q = hidromodul sistema;
Ra = ekstraterestrijalna radijacija;
Rn = neto radijacija;
Rs = solarna radijacija;
RE = relativna greka;
RH = srednja relativna vlanost vazduha;
RHmax = maksimalna relativna vlanost vazduha;
RHmin = minimalna relativna vlanost vazduha;
RMSE = srednja kvadratna greka;
T = srednja dnevna temperatura;
Tdew= temperatura take rose;
Tef = efektivna temepratura vazduha;
U2 = brzina vetra na 2 m visine;
U 2 = viegodinja prosena brzina vetra na dva metra visine;

Vn = neto norma navodnjavanja;
W = zaliha vlage u aktivnom sloju;
Wk = podzemna voda koja se kapilarnim putem penje do aktivnog sloja zemljita;
z = nadmorska visina;
= albedo;
t = koeficijent u Priestley-Taylor metodi;
= suneva deklinacija;
= pad napona zasiene vodene pare;
h = vrna dnevna potronja vode;
= Stefan-Boltzmann konstanta;
= psihrometrijska konstanta;
= geografska irina;
= latentna toplota isparavanja;
p = vrednost poljskog vodnog kapaciteta;
v = vrednost vlanosti trajnog venua;

s = ugao zalaska sunca.
87
88
Literatura
LITERATURA
Abdel-Wahed M. H., and Snyder, R. L., Simple Equation to Estimate Reference
Evapotranspiration from Evaporation Pans Surrounded by Fallow Soil, Journal
of Irrigation and Drainage Engineering, 134 (4), 425-429, 2008.
Allen, R. G., A Penman for All Season, Journal of Irrigation and Drainage
Engineering, 112(4), 348-368, 1986.
Allen, R. G., Evaluation of procedures for estimating grass reference
evapotranspiration using air temperature data only, Rep. UN-FAO, Rome, Italy,
1995.
Allen, R. G., Assessing Integrity of Weather Data for Reference Evapotranspiration
Estimation, Journal of Irrigation and Drainage Engineering, 122(2), 97-106,
1996.
Allen, R. G., Self-Calibrating Method for Estimating Solar Radiation from Air
Temperature, Journal of Hydrologic Engineering, 2(2), 56-67, 1997.
Allen, R. G., Using the FAO-56 dual crop coefficient method over an irrigated
region as part of an evapotranspiration intercomparison study, Journal of
Hydrology, 229 (1-2), 27-41, 2000.
Allen, R. G., and Pruitt, W. O., Rational Use of the FAO Blaney-Criddle Formula,
Journal of Irrigation and Drainage Engineering, 112(2), 139-155, 1986.
Allen R. G., and Pruitt, W. O., FAO-24 Reference Evapotranspiration Factors,
Allen, R. G., and Wright, M. E, Translating Wind Measurements from Weather
Stations to Agricultural Crops, Journal of Hydrologic Engineering, 2(1), ASCE,
26-35, 1997.
Allen, R. G., and Pruitt, W. O., Closure to Rational Use of the FAO BlaneyCriddle Formula., Journal of Irrigation and Drainage Engineering, 114(3),
375-380, 1988.
Allen, R. G., Jensen, M. E., Wright, M. E, and Burman, R. D., Operational
Estimates of Reference Evapotranspiration, Agronomy Journal, 81(4), 650-662,
1989.
Allen, R. G., Pereira, L. S., Raes, D., and Smith, M., Crop Evapotranspiration.
Guidelines for Computing Crop Water Requirements. FAO Irrigation and
Drainage Paper 56, FAO, Roma, 1998.
Allen, R. G., Pruitt, W. O., and Jensen, M. E., Environmental requirements of
lysimeters, Proceedings "Lysimeters for Evapotranspiration and Environmental
Measurements", 170-181, Honolulu, HI, July 23 -25, 1991.
89
Allen, R. G., Smith, M., Perrier, A., and Pereira, L. S., An Update for the Definition
of Reference Evapotranspiration, ICID Bulletin, 43(2), 1-34, 1994a.
Allen, R. G., Smith, M., Perrier, A., and Pereira, L. S., An Update for the
Calculation of Reference Evapotranspiration, ICID Bulletin, 43(2), 35-92,
1994b.
Allen, R. G., Smith, M., Pereira, L. S., and Pruitt, W. O., Proposed revision to the
FAO procedure for estimating crop water requirements, Proc. 2nd Int. Sym. on
Irrigation of Horticultural Crops, ISHS, Acta Hort. Vol. I, 17-33, 1997.
Allen, R. G., Pruitt, W. O., Wright, J. L., Howell, T. A., Ventura, F., Snyder, R.,
Itenfisu, D., Steduto, P., Berengena, J., Yrisarry, J. B., Smith, M., Pereira, L. S.,
Raes, D., Perrier, A., Alves, A., Walter, I. and Elliot, R., A recommendation on
standardized surface resistance for hourly calculation of reference ET0 by the
FAO56 Penman-Monteith method, Agricultural Water Management, 81 (1-2), 122, 2006.
Amarakoon, D., Chen, A., and McLean P., Estimating daytime latent heat flux and
evapotranspiration in Jamaica, Agricultural and Forest Meteorology, 102(2-3),
113-124, 2000.
Amatya, D. M., Skaggs, R. W., and Gregory, J. D., Comparison of Methods for
Estimating REF-ET, Journal of Irrigation and Drainage Engineering, 121(6),
427-435, 1995.
Avakumovi, D., Hidrotehnike melioracije Navodnjavanje, Gradjevinski fakultet
Univerziteta u Beogradu, 1994.
Bandyopadhyay, A., Bhadra, A., Raghuwanshi, N. S., and Singh, R., Estimation of
monthly solar radiation from measured air temperature extremes, Agricultural
and Forest meteorology, 148, 1702-1718, 2008.
Benli, B., Kodal, S., IIbeyi, A., and Ustun, H., Determination of evapotranspiration
and basal crop coefficient of alfalfa with a weighing lyzimeter, Agricultural
Water Management, 81 (3), 358-370, 2006.
Berengena, J., and Gavilan . P., Reference Evapotranspiration Estimation in a
Highly Advective Semiarid Environment. Journal of Irrigation and Drainage
Engineering, 131(2), 147-163, 2005.
Beyazgul, M., Kayam, Y., and Engelsman, F., Estimation methods for crop water
requirements in the Gediz Basin of western Turkey, Journal of Hydrology, 229
(1-2), 19-26, 2000.
Bremer, D. J., and Ham, J. M., Effect of spring burning on the surface energy
balance in a tallgrass prairie, Agricultural and Forest Meteorology, 97(1), 43-54,
1999.
90
Literatura
Bristow, C. L., and Cambell, G. S., On the relationship between incoming solar
radiation and daily maximum and minimum air temperature, Agricultural and
Forest Meteorology, 31, 159-166, 1984.
Camargo, A. p:, Marin, F. R, Sentelhas, P. C, and Picini, A. G., Ajuste da equacao
de Thornthwaite para estimar a evapotranspiracao potencial em climas aridos e
supermidos, com base na amplitude trmica diria, Revista Brasileira de
Agrometeorologia, Santa Maria, 7(2), 251-257, 1999.
Casa, R., Russel, G., and Lo Cascio, B., Estimation of evapotranspiration from a
field of linseed in central Italy, Agricultural and Forest Meteorology, 104, 289301, 2000.
Chiew, F.H.S., Kamaladasa, N.N., Malano, H. M., McMahon, T. A., PenmanMonteith, FAO-24 reference crop evapotranspiration and class-A pan data in
Australia, Agricultural Water Management, 28(1), 9-21, 1995.
Cuenca, R. H., and Nicholson, M. T., Application of Penman Wind Function,
Doorenbos, J., and Pruitt, W. O., Crop Water Requirements, FAO Irrigation and
Drainage Paper 24, FAO, Roma, 1977.
Droogers, P. and Allen, R. G., Estimating reference evapotranspiration under
inaccurate data conditions, Irrigation and Drainage Systems, 16(1), 33-45, 2002.
Eichinger, W. E., Parlange, M. B., and Stricker, H., On the concept of equilibrium
evaporation and the value of the Priestley-Taylor coefficient, Water Resources
Research, 32(1), 161-164, 1996.
Frevert, D. K., Hill, R. W., and Braaten, B. C., Estimation of FAO
evapotranspiration coefficients,
Journal of Irrigation and Drainage
Engineering, 109(2), 265-270, 1983.
Gavilan, P., Lorite, I. J., Tornero, S., Berengena, J., Regional calibration of
Hargreaves equation for estimating reference ET in a semiarid environment,
Agricultural Water Management, 81, 257-281, 2006.
Gavilan, P., Berengena, J., and Allen, R.G., Measuring versus estimating net
radiation and soil heat flux: Impact on Penman-Monteith reference ET estimates
in semiarid regions. Agricultural Water Management, 89, 275-286, 2007.
Grismer, M. E., Orang, M., Snyder, R., and Matyac, R., Pan Evaporation to
Reference Evapotranspiration Conversion Methods, Journal of Irrigation and
Drainage Engineering, 128(3), 180-184, 2002.
91
Gundekar H. G., Khodke U. M., Sarkar S., Rai, R. K., Evaluation of pan coefficient
for reference evapotranspation for semi-arid region, Irrigation Science, 26(2),
169-175, 2008.
Hargreaves, G. H., Discussion of Rational Use of the FAO Blaney-Criddle
Formula by Allen and Pruitt, Journal of Irrigation and Drainage Engineering,
114(3), 373-375, 1988.
Hargreaves, G. H., Accuracy of Estimated Reference Crop Evapotranspiration,
Hargreaves, G. H., Minimum climatic data for irrigation and drainage planning and
design, Proc. XV Congress ICID, Q. 44, R. 14, 157-167, The Hague, The
Netherlands, 1993.
Hargreaves, G. H., Defining and Using Reference Evapotranspiration, Journal of
Irrigation and Drainage Engineering, 120(6), 1132-1139, 1994.
Hargreaves, G, H., and Allen, R. G., History and Evaluation of Hargreaves
Evapotranspiration Equation, Journal of Irrigation and Drainage Engineering,
129(1), 53-63, 2003.
Hargreaves, L. G., Hargreaves, G. H., and Riley, J. P., Irrigation Water
Requirements for Senegal River Basin, Journal of Irrigation and Drainage
Engineering, 111(3), 265-275, 1985.
Howell, T., A., and Dusek, D. A., Comparison of Vapor-Pressure-Deficit
Calculation Methods-Southern High Plains, Journal of Irrigation and Drainage
Engineering, 121(2), 191-198, 1995.
Hunt, L.A., Kuchar, L., Swanton, C.J., Estimation of solar radiation for use in crop
modelling, Agricultural and Forest Meteorology, 91, 293-300, 1998.
Hussein, A.S.A., Grass ET Estimates Using Penman-Type Equations in Central
Sudan, Journal of Irrigation and Drainage Engineering, 125(6), 324-329, 1999.
Hussein, A.S.A., and El Daw, A. K., Evapotranspiration in Sudan Gezira Irrigation
Scheme, Journal of Irrigation and Drainage Engineering, 115(6), 1018-1033,
1989.
Irmak S., Haman D. Z., Jones J. W., Evaluation of Class A Pan Coefficients for
Estimating Reference Evapotranspiration in Humid Location, Journal of
Itenfisu, D., Elliott, R. L., Allen, R. G., and Walter, I. A., Comparison of reference
evapotranspiration calculations as part of the ASCE standardization effort,
Journal of Irrigation and Drainage Engineering, 129(6), 440448, 2003.
92
Literatura
Jabloun, M., and Sahli, A., Evaluation of FAO-56 methodology for estimating
reference evapotranspiration using limited climatic data. Application to Tunisia,
Jacobs, A.F.G., Heusinkveld, B. G., and Lucassen, D. C., Temperature variation in
a class A evaporation pan, Journal of Hydrology, 206(1-2), 75-83, 1998.
Jensen, D. T., Hargreaves, G. H., Temesgen, B., and Allen, R. G., Computation of
ETo Under Nonideal Conditions, Journal of Irrigation and Drainage
Engineering, 123(5), 394-400, 1997.
Jensen, M. E., Burman, R. D. and Allen, R. G., Evapotranspiration and irrigation
water requirements, ASCE manuals and reports on engineering practice No.70,
ASCE, 1990.
Jia, X., Martin, E.C., and Slack, D.C., Temperature Austment for Reference
Evapotranspiration Calculation in Central Arizona, Journal of Irrigation and
Jia, X, Dukes M.D., Jacobs J.M., Irmak S., Weighing lysimeters for
evapotranspiration research in a humid environment, Transactions of the
ASABE, 49 (2), 401-412 , 2006.
Katul, G. G., Cuenca, R., H., Grebet, P., Wright, J. L., Pruitt, W. O., Analysis of
Evaporative Flux Data for Various Climates, Journal of Irrigation and Drainage
Engineering, 118(4), 601-618, 1992.
Khoob, A. R., Comparative study of Hargreavess and artificial neural networks
methodologies in estimating reference evapotranspiration in a semiarid
environment, Irrigation Science, 26(3), 253-259, 2008.
Khoob, A. R., Artificial neural network estimation of reference evapotranspiration
from pan evaporation in a semi-arid environment. Irrigation Science, 27 (1):
35-39, 2009.
Kimball, J. S., Running, S. W., and Nemani, R., An improved method for
estimating surface humidity from daily minimum temperature, Agricultural and
Forest Meteorology, 85(1-2), 87-98, 1997.
Kotsopoulos, S., and Babajimopoulos, C., Analytic Estimation of Modified Penman
Equation Parameters, Journal of Irrigation and Drainage Engineering, 123(4),
253-256, 1997.
Landeras, G., Ortiz-Barredo, A., and Lpez, J.J., Comparison of artificial neural
network models and empirical and semi-empirical equations for daily reference
evapotranspiration estimation in the Basque Country (Northern Spain),
Agricultural Water Management, 95 (5), 553-565, 2008.
93
Lecina, S., Martinez-Cob, A., Perez, P. J., Villalobos, F. J., and Baselga, J. J., Fixed
versus variable bulk canopy resistance for reference evapotranspiration
estimation using the Penman-Monteith equation under semiarid conditions,
Agricultural Water Management, 60 (3), 181-198, 2003.
Liu, D. L., and Scott, B.J., Estimation of solar radiation in Australia from rainfall
and temperature observations, Agricultural and Forest Meteorology, 106(1), 4159, 2001.
Llasat, M. C., and Snyder, R. L., Data error effects on net radiation and
evapotranspiration estimation, Agricultural and Forest Meteorology, 91(3-4),
209-221, 1998.
Lopez-Urrea, R., de Santa Olalla, F. M., Fabeiro, C., and Moratalla, A., Testing
evapotranspiration equations using lysimeter observations in a semiarid climate,
Agricultural Water Management 85(1), 15-26, 2006a.
Lopez-Urrea, R., de Santa Olalla, F. M., Fabeiro, C., and Moratalla, A., An
evaluation of two hourly reference evapotranspiration equations for semiarid
conditions, Agricultural Water Management, 86 (3), 277-282, 2006b.
Marek, T., Piccinni, G., Schneider, A., Howell, T., Jett, M., Weighing lysimeters for
the determination of crop water requirements and crop coefficients, Applied
Engineering in Agriculture, 22 (6), 851-856, 2006.
Martinez-Cob, A. and Tejero-Juste, M., A wind-based qualitative calibration of the
Hargreaves ETo estimation equation in semiarid regions, Agricultural Water
Management, 64, 251-264, 2004.
McAneney, K.J. and Itier, B., Operational limits to the Priestley-Taylor formula,
Irrigation Science, 17, 37-43, 1996.
McVicar, T. R., and Jupp, D.L.B., Estimating one-time-of-day meteorological data
from standard daily data as inputs to thermal remote sensing based energy
balance models, Agricultural and Forest Meteorology, 96(4), 219-238, 1999.
Medeiros de, G. A., Arruda, F. B., and Sakai, E., Crop coefficient for irrigated
beans derived using three reference evaporation methods, Agricultural and
Forest Meteorology, 135 (1-4), 135-143, 2005.
Meza, F., and Varas, E., Estimation of mean monthly solar global radiation as a
function of temperature, Agricultural and Forest Meteorology, 100(2-3), 231241, 2000.
Nandagiri, L., and Kovoor, G. M., Sensitivity of FAO Penman-Monteith
evapotranspiration estimates to alternative procedures for estimation of
parameters, Journal of Irrigation and Drainage Engineering, 131(3), 238-248,
2004.
94
Literatura
Ortega-Farias, S. O., Cuenca, R. H., and English, M., Hourly Grass

Evapotranspiration in Modified Marintime Environment, Journal of Irrigation
and Drainage Engineering, 121(6), 369-373, 1995.
Ortega-Farias, S. O., Barrias-Sanzana, R. and Cuenca, R. H., Reference
evapotranspiration by using the residual energy balance method, Proc. of Water
Resources Engineering, ASCE, 1812-1817, 1998a.
Ortega-Farias, S. O., and Cuenca, R. H., Estimation of crop evapotranspiration by
using the Penman-Monteith method with a variable canopy resistance, Proc. of
Water Resources Engineering, ASCE, 1806-1811, 1998b.
Payero, J. O., and Irmak, S., Construction, installation, and performance of two
repacked weighing lysimeters, Irrigation Science, 26, 191-202, 2008.
Peacock C.E., Hess T.M., Estimating evapotranspiration from a reed bed using the
Bowen ratio energy balance method, Hydrological Processes, 18 (2 ), 247-260,
2004.
Pereira, A. R., The Priestley-Taylor parameter and the decoupling factor for
estimating reference evapotranspiration, Agricultural and Forest Meteorology,
125, 305-313, 2004.
Pereira, A. R., and Pruitt, W. O., Adaptation of the Thornthwaite scheme for
estimating daily reference evapotranspiration, Agricultural Water Management,
66(3), 251-257, 2004.
Perez, P. J., Castellvi, F., Ibanez, M., and Rosell, J. I., Assessment of reliability of
Bowen ratio method for partitioning fluxes, Agricultural and Forest
Meteorology, 97(3), 141-150, 1999.
Popova, Z., Kercheva, M., and Pereira, L. S., Validation of the FAO methodology
for computing ETo with limited data. Application to South Bulgaria, Irrigation
and Drainage, 55, 1-14, 2006.
Poti, O. i Trajkovi, S., Analiza mogunosti navodnjavanja korienjem vode iz
akumulacije Zavoj, Vodoprivreda, 39 (229-230), 391-396, 2007.
Pruitt, W. O., Development of Crop Coefficients Using Lysimeters, Proceedings
"Lysimeters for Evapotranspiration and Environmental Measurements", 182190, Honolulu, HI, July 23 -25, 1991.
Pruitt, W. O., and Lourence, F. J., Experiences in lysimetry for ET and surface drag
measurements, Proc. of the Nat. Conf. on Advances in ET, ASAE, 53 -69,
Chicago, IL, December 16-17, 1985.
Pruitt, W. O., Lourence, F. J., and von Oerringen, S., Water use by crops as affected
by climate and plant factors, California Agriculture, 26(10), 10-14, 1972.
95
Pruitt, W. O., Lourence, F. J., Tanner, C. B., and Lal, P., UCD drag plate lysimetermomentum and mass transfers, Proceedings "Lysimeters for Evapotranspiration
and Envirometal Measurements", 46-60, Honolulu, HI, July 23 -25, 1991.
Pruitt, W. O., and Swann, B. D., Evapotranspiration studies in N.S.W.: Daily versus
hourly meteorological data, Irrigation'86, Darling Downs Institute of Advanced
Education, Toowoomba, Queensland, Australia, 29 p., 1986.
Raghuwanshi, N. S., and Wallander, W. W., Converting from Pan Evaporation to
Evapotranpiration, Journal of Irrigation and Drainage Engineering, 124(5),
275-277, 1998.
Samani, Z., Estimating Solar Radiation and Evapotranspiration Using Minimum
Climatological Data, Journal of Irrigation and Drainage Engineering, 126(4),
265-267, 2000.
Smith, M., CLIMWAT for CROPWAT: A climatic database for irrigation planning
and management, FAO Irrigation and Drainage Paper No. 49, UN-FAO, Rome,
Italy, 1993.
Smith, M., Allen, R. G., Monteith, J.L., Perreir, A., Pereira, L, and Segeren, A.,
Report of the expert consultation on procedures for revisoin of FAO guidelines
for prediction of crop water requirements, UN-FAO, Rome, Italy, pp. 54, 1991.
Snyder R. L., Equation for Evaporation Pan to Evapotranspiration Conversions,
Snyder, R. L., Lanini, B. J., Shaw, D. A., and Pruitt, W. O., Using reference
evapotranspiration (ETo) and crop coefficients to estimate crop
evapotranspiration (ETc) for agronomic crops, grasses and vegetable crops,
Cooperative Extension, Univ. California, Berkeley, CA, Leaflet No. 21427, pp.
12, 1989a.
Snyder, R. L., Lanini, B. J., Shaw, D. A., and Pruitt, W. O., Using reference
evapotranspiration (ETo) and crop coefficients to estimate crop
evapotranspiration (ETc) for trees and vines, Cooperative Extension, Univ.
California, Berkeley, CA, Leaflet No.21428, pp. 8, 1989b.
Stanhill, G., Is the Class A evaporation pan still the most practical and accurate
meteorological method for determining irrigation water requirements?
Agricultural and Forest Meteorology, 112(3), 233-236, 2002.
Stannard, D. I., Comparison of Penman-Monteith, Shuttleworth-Wallace, and
Modified Priesley-Taylor Evapotranspiration Models for Wildland Vegetation in
Semiarid Rangeland, Water Resources Research, 29(5), 1379-1392, 1993.
96
Literatura
Steduto, P. and Snyder, R.L., IAM_ETo Software program&User's Guide, Options

Mediterraneennes, Series B : Research and Analysis, No. 20, pp. 64, CIHEAM,
1998.
Suleiman, A.A. and Hoogenboom, G., Comparison of Priestley-Taylor and FAO-56
Penman-Monteith for Daily Reference Evapotranspiration in Georgia, Journal of
Suleiman, A.A., Tojo Soler, C. M., and Hoogenboom, G., Evaluation of FAO-56
crop coefficient procedures for deficit irrigation management of cotton in a
humid climate, Agricultural Water Management, 91, 33-42, 2007.
Temesgen, B., Allen, R. G., and Jensen, D. T., Austing Temperature Parameters
to Reflect Well-Watered Conditions, Journal of Irrigation and Drainage
Engineering, 125(1), 26-33, 1999.
Temesgen, B., Eching, S., Davidoff, B., and Frame, K., Comparison of some
reference evapotranspiration equations for California, Journal of Irrigation and
Drainage Engineering, 131(1), 7384, 2005.
Thomton, P. E., and Running, S. W., An improved algorithm for estimating incident
daily solar radiation from measurements of temperature, humidity, and
precipitation, Agricultural and Forest Meteorology, 93(4), 211-228, 1999.
Thomton, P. E., Hasenauer, H., and White, M. A., Simultaneous estimation of daily
solar radiation and humidity from observed temperature and precipitation: an
application over complex terrain in Austria, Agricultural and Forest
Meteorology, 104(4), 255-271, 2000.
Thornthwaite, C. W., An approach toward a rational classification of climate,
Geograph. Rev., 38 (1), 55-94, 1948.
Tod, R. W., Evett, S. R., and Hpwell, T. A., The Bowen ratio-energy balance
method for estimating latent heat flux of irrigated alfalfa evaluated in a semiarid, advective environment, Agricultural and Forest Meteorology, 103(4), 335348, 2000.
Todorovic, M., Single-Layer Evapotranspiration Model with Variable Canopy
Resistance, Journal of Irrigation and Drainage Engineering, 125(5), 235-245,
1999.
Trajkovic, S., Estimation of Reference Evapotranspiration in Humid Regions, 2nd
International workshop on Research on Irrigation and Drainage, Macedonian
national ICID committee on irrigation and drainage, 95-100, Skopje, Macedonia,
March 19, 2002.
97
Trajkovic, S., Estimating reference evapotranspiration at French humid locations by

modified Hargeaves method, International Conference BALWOIS 2004, Topic 2.
Hydrological regimes and water balances, Ohrid, Macedonia, May 24-29, 2004.
Trajkovic, S., Temperature-Based Approaches for Estimating Reference
Evapotranspiration, Journal of Irrigation and Drainage Engineering, 131(4),
316-323, 2005.
Trajkovic, S., Hargreaves versus Penman-Monteith under Humid Conditions,
Journal of Irrigation and Drainage Engineering, 133(1), 38-42, 2007a.
Trajkovi, S., Jednostavna empirijska formula za proraun
evapotranspiracije, Vodoprivreda 39(229-230), 397-400, 2007b.
referentne
Trajkovic, S., Comparison of Radial Basis Function Networks and Empirical

Equations for Converting from Pan Evaporation to Reference
Evapotranspiration, Hydrological processes, 23 (6), 874-880, 2009.
Trajkovi, S., Stojni, V., Estimacija referentne evapotranspiracije evaporacionim
metodama, Zbornik radova Graevinskog fakulteta u Niu, 20, 189-196, 2004.
Trajkovic, S., and Stojnic, V., Effect of wind speed on accuracy of Turc method in a
humid climate, Facta Universitatis, Series Architecture and Civil Engineering,
5(2), 107-113, 2007.
Trajkovic, S., and Stojnic, V., Simple daily ET0 estimation techniques, Facta
Universitatis, Series: Architecture and Civil Engineering, 6(2), 187-192, 2008.
Trajkovic, S. and Kolakovic, S., Wind-adjusted Turc equation for estimating
reference evapotranspiration, Hydrology Research, 40(1), 45-52, 2009a.
Trajkovic, S. and Kolakovic, S., Estimating Reference Evapotranspiration Using
Limited Weather Data, Journal of Irrigation and Drainage Engineering, 135(4),
DOI: 10.1061/(ASCE)IR.1943-4774.0000094, 2009b.
Trajkovic, S. and Kolakovic, S., Evaluation of Reference Evapotranspiration
Equations under Humid Conditions, Water Resources Management,
DOI: 10.1007/s11269-009-9423-4, 2009c.
Trajkovic, S. and Kolakovic, S., Comparison of Simplified Pan-Based Equations for
Estimating Reference Evapotranspiration, Journal of Irrigation and Drainage
Engineering IRENG-08-5546R1, accepted for publication, 2009d.
Trajkovic, S., and Zivkovic, S., Effect of actual vapor pressure on estimating
evapotranspiration at Serbia, Facta Universitatis, Series: Architecture and Civil
Engineering, accepted for publication, 2009.
98
Literatura
Trajkovi, S., Stankovi, M. i Todorovi, B., Proraun vrednosti pan koeficijenta

neuronskom mreom, Zbornik radova Graevinskog fakulteta u Niu, 18, 119128, 1998.
Trajkovic, S., Stankovic, M., and Todorovic, B., Estimation of FAO Blaney-Criddle
b Factor by RBF Network, Journal of Irrigation and Drainage Engineering,
126(4), 268-271, 2000a.
Trajkovic, S., Todorovic, B., and Stankovic, M., Estimation of FAO Penman c
factor by RBF networks, Facta Universitatis, Series: Architecture and Civil
Engineering, 2(3), 185-192, 2001.
Trajkovic, S., Todorovic, B., and Stankovic, M., Estimation of FAO Radiation
Austment Factor by RBF Networks, 3rd International workshop on Research
on Irrigation and Drainage, Macedonian national ICID committee on irrigation
and drainage, 307-312, Skopje, Macedonia, March 19, 2003.
Trajkovic, S., Stojnic, V. and, Radivojevic, D, Minimum data requirements for
estimating evapotranspiration, Facta Universitatis, Series: Architecture and
Civil Engineering, accepted for publication, 2009.
Trajkovic, S., Stojnic, V., Todorovic, B., and Stankovic, M., Converting from pan
evaporation to evapotranspiration using radial basis function networks, In :
Proceedings of 4th International Conference Hydroinformatics, Paper No. 289,
23-27 July 2000, Cedar Rapids, IA, USA, 2000b.
Trnka, M., Zalud, Z., Eitzinger, J., and Dubrovsky, M., Global solar radiation in
Central European lowlands estimated by various formulae, Agricultural and
Forest Meteorology, 131, 54-76, 2005.
Turc, L., Estimation of irrigation water requirements, potential evapotranspiration:
A simple climatic formula evolved up to date (in French), Ann. Agron. 12(1), 1349, 1961.
Tyagi, N. K., Sharma, D. K., and Luthra, S. K., Determination of evapotranspiration
and crop coefficients of rice and sunflower with lysimeter, Agricultural Water
Management, 45(1),41-54, 2000a.
Tyagi, N. K., Sharma, D. K., and Luthra, S. K., Evapotranspiration and Crop
Coefficients of Wheat and Sorghum, Journal of Irrigation and Drainage
Engineering, 126(4), 215-222, 2000b.
Utset, A., Farre, I., Martinez-Cob, A and Cavero, J., Comparing Penman-Monteith
and Priestley-Taylor approaches as reference-evapotranspiration inputs for
modeling maize water-use under Mediterranean conditions, Agricultural Water
Management, 66(3), 205-219, 2004.
99
Vanderlinden, K., Giraldez, J. V., Van Meirvenne, M., Assessing Reference

Evapotranspiration by the Hargreaves Method in Southern Spain, Journal of
Vaughhan, P. J., Trout, T. J., and Ayars, J. E., A processing method for weighing
lysimeter data and comparison to micrometeorological ETo predictions,
Villalobos, F. J., Testi, L., Rizzalli, R., and Orgaz, F., Evapotranspiration and crop
coefficients of irrigated garlic (Allium sativum L.) in a semi-arid climate,
Ventura, F., Spano, D., Duce, P., Snyder, R. L., An evaluation of common
evapotranspiration equations, Irrigation Science, 18, 163-170, 1999.
Wright, J. L., Crop coefficients for estimates of daily crop evapotranspiration, Proc.
Irrig. Scheduling for Water and Energy Conservation in the 80s, 18-26, ASAE,
1981.
Wright, J. L., New Evapotranspiration Crop Coefficients, Journal of Irrigation and
Wright, J. L., Using Weighting Lysimeters to Develop Evapotranspiration Crop
Coefficients, Proceedings "Lysimeters for Evapotranspiration and Envirometal
Measurements", 182-190, Honolulu, HI, July 23 -25, 1991.
Xing, Z., Chow, L., Meng, F-r., Rees, H. W., Monteith, J. and Lionel, S., Testing
Reference Evapotranspiration Estimation Methods Using Evaporation Pan and
Modeling in Maritime Region of Canada, Journal of Irrigation and Drainage
Engineering, 134 (4), 2008.
Zhang, B.Z., Kang, S. Z., Li, F.S., Zhang, L., Comparison of three
evapotranspiration models to Bowen ratio-energy balance method for a vineyard
in an and desert region of northwest China, Agricultural and Forest
Meteorology, 148 (10), 1629-1640, 2008.
100
O autoru
O autoru
Trajkovi Slavia roen je u Leskovcu 06.04.1965. godine. Hidrotehnikokonstruktorski odsek Graevinskog fakulteta Univerziteta u Niu upisao je kolske
1984/85 godine. Diplomirao je 06.04.1990. godine. Za najbolji uspeh tokom studija
dobio je Saveznu nagradu Jaroslav erni.
Doktorsku disertaciju pod nazivom Razvoj modela za odredjivaje protoka sistema
za navodnjavanje korienjem minimalnog broja klimatskih parametara odbranio
je 19.06.2002. godine na matinom fakultetu.
Na Graevinskom (sada Graevinsko-arhitektonskom) fakultetu u Niu radi od
1991. godine, najpre kao asistent pripravnik, zatim kao asistent, a posle toga u
zvanjima docent i vanredni profesor. Sve vreme radi na vie predmeta ue naune
oblasti Vodoprivreda: ureenje, zatita i korienje voda.
Od 2001. godine uestvovao je u implementaciji brojnih programa meunarodnih
razvojnih organizacija (International Management Group (IMG)-Towns and
Schools for Democracy (TSfD) Programme, UN Development Programme
(UNDP)-Rapid Employment Programme (REP) in South Serbia, Cooperative
Housing Foundation (CHF)-Community Revitalization through Democratic Action
(CRDA), Cooperazione Internazionale (COOPI)-Improvement of management and
control of hydro and environmental resources in the City of Nis).
Obavljao je funkciju naelnika Odeljenja za hidrotehniku Instituta za
graevinarstvo i arhitekturu Graevinsko-arhitektonskog fakulteta u Niu od 2003.
do 2005. godine. Bio je lan Predsednitva Jugoslovenskog drutva za
navodnjavanje i odvodnjavanje od 1998. do 2003. godine. lan je meunarodnog
strunog udruenja International Association of Hydrological Sciences (IAHS).
Recenzent je u Komisiji za akreditaciju i proveru kvaliteta Republike Srbije. lan je
selekcionog komiteta u okviru Eurobank EFG Scholarship Program (Institute of
International Education (IIE)).
Autor je velikog broja naunih radova u domaim i meunarodnim asopisima.
Objavio je deset radova u asopisima sa SCI lista (Hydrological Processes (M21),
Journal of Irrigation and Drainage Engineering (M21), Water Resources
Management (M22), Hydrology Research (M23)). Njegovi radovi su do sada 49
puta citirani (bez autocitata) u SCI asopisima. Recenzent je u osam asopisa sa SCI
lista (Journal of Hydrology (M21), Hydrological Processes (M21), Hydrological
Science Journal (M21), Irrigation Science (M21), Journal of Irrigation and Drainage
Engineering (M21), Computers and Electronics in Agriculture (M21), Atmospheric
Research (M22), Applied Engineering in Agriculture (M23)).
Autor je jednog udbenika, jedne monografije meunarodnog znaaja (M12), jedne
istaknute monografije nacionalnog znaaja (M41) i urednik monografije
meunarodnog znaaja (M18). Takodje, recenzent je veeg broja udbenika.
CIP
,
626.84
631.67
, 1965 Metode prorauna potreba za vodom u
Navodnjavanju / Slavia Trajkovi. Ni :
Graevinsko-arhitektonski fakultet, 2009 (Ni
: M kops centar) . IV, 100 str. : graf.
prikaz, tabele: 24 cm
Na vrhu nasl. str. : Univerzitet u Niu. Tira 100. O autoru: str. 100.
Bibliografija: str. 88-99.
ISBN 978-86-80295-85-5
a) -
COBISS.SR ID 168054796

Trajkovic - Metode Proracuna Potreba Za Vodom U Navodnjavanju

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Trajkovic - Metode Proracuna Potreba Za Vodom U Navodnjavanju

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

UNIVERZITET U NIU

METODE PRORAUNA POTREBA ZA VODOM U NAVODNJAVANJU

Iskustvo nam je palanako.

Metode prorauna potreba za vodom u navodnjavanju

2. POTREBE USEVA ZA VODOM

2.1. Dimenzionisanje sistema za navodnjavanje

2.2.1. Metode direktnog merenja evapotranspiracije

2.2.2. Indirektne metode prorauna evapotranspiracije

Modifikovana Thornthwaite metoda

Modifikovana Turc metoda

Modifikovana Priesley-Taylor metoda

Modifikovana Hargreaves metoda

Razvoj FAO-24 metodologije

FAO-24 Penman metoda

FAO-24 Blaney-Criddle metoda

FAO-24 Radijaciona metoda

FAO-24 Pan metoda

FAO-56 Penman-Monteith metoda

Modifikovane verzije FAO-56 PM metode

2.2.3. Uporeivanje rezultata metoda sa lizimetarskim podacima 39

3.1. Solarna radijacija

3.2. Vlanost vazduha

3.4. Temperatura vazduha

3.5. Minimalni broj klimatskih parametara za proraun ETo

4. UPOREIVANJE METODA ZA PRORAUN ETo

5. DEFINISANJE KOEFICIJENATA KULTURA

5.1. Proraun koeficijenata kultura

5.2. Realizacija prorauna koeficijenata kultura

SPISAK NAJZNAAJNIJIH OZNAKA

Metode prorauna potreba za vodom u navodnjavanju

modifikovani FAO-56 Penman-Monteith, FAO-24 Penman, FAO-24 Radijaciona,

Autor se zahvaljuje recenzentima koji su detaljno proitali rukopis i dali korisne

Metode prorauna potreba za vodom u navodnjavanju

evapotranspiracije. U ovoj monografiji predstavljene su sledee metode:

Metode prorauna potreba za vodom u navodnjavanju

2. POTREBE USEVA ZA VODOM

Potrebe useva za vodom

Najee se poslednja dva lana zanemaruju tako da norma navodnjavanja

vlanosti trajnog venua (% vol./100); ha = dubina aktivnog sloja zemljita (mm).

Metode prorauna potreba za vodom u navodnjavanju

Potrebe useva za vodom

Metode prorauna potreba za vodom u navodnjavanju

2.2.2. Indirektne metode prorauna evapotranspiracije

Potrebe useva za vodom

15. globalno modifikovani Penman-Monteith sa maksimalnom temperaturom,

Metode prorauna potreba za vodom u navodnjavanju

Vrednost korekcionog faktora p se moe dobiti iz izraza:

gde je Dq = broj dana u mesecu q, N = maksimalno trajanje sunevog sjaja u satima.

ET p = 415.85 + 32.24 T 0.43 T 2

Mesene vrednosti potencijalne evapotranspiracije dobijaju se korienjem

Potrebe useva za vodom

mesec, ve je neophodno sraunavanje pojedinih koeficijenata na godinjem nivou

0.016 (0.2Tk )1.514 + 0.5

gde je: ET0 = referentna evapotranspiracija (mm dan-1), N = maksimalno trajanje

2.2.2.2. Modifikovana Thornthwaite metoda

Tef = 0.5k (3Tmax Tmin )

Metode prorauna potreba za vodom u navodnjavanju

uz potovanje uslova T Tef* Tmax .

gde je: ETp = potencijalna evapotranspiracija (mm mesec-1); Ig = globalna radijacija

ET0 = 0.013 (23.88 Rs + 50) T (T + 15) 1

Potrebe useva za vodom

Tabela 3. Maksimalno meseno trajanje osunanosti H u satima

Turc-ova metoda ne uzima u obzir uticaj brzine vetra i preporuuje se za korienje