NC

BLM
SAPROBK
SSTEM

nceki blmlerde belirtildii gibi, sucul bir

ortamdaki kirlilik dzeyi ile bu ortamda yaayabilen
trlerin cinsleri ve saylar arasnda yakn bir iliki
vardr. Bu noktadan hareketle, herhangi bir
yzeysel suda bulunan canl trlerinin bu suyun
kirlilii
iin
bir
gsterge
oluturabilecei
dnlebilir.

Kolkwitz ve Marsson 1908'de biyolojik olarak

paralanabilen organik kirlenmenin snflandrlmas
ve llmesi iin "Saprobik Sistem" ad verilen bir
sistem gelitirmilerdir. Bu aratrmaclara gre, bir
akarsu organik bir kirlilik ykne maruz kald
zaman bu akarsudaki doal artma olay, akarsu
mansabna doru eitli aamalardan geecektir.
Bu aamalar aadaki ekilde belirlenmitir.

a) Polysaprobik blge :
Bu blgede yksek deriimlerde paralanabilir organik
maddeye rastlanr. 20C'deki be gnlk biyolojik oksijen
ihtiyac 15 g/m3n zerindedir. Buna karn, suda znm
oksijen yoktur. Anaerobik koullar altnda sren biyolojik
olaylar sonucunda pis kokulu gazlar (H2S, NH3, CH4) oluur
ve su estetik adan olumsuz siyah bir grnt alr. Biyolojik
adan polysaprobik blgede, tr saysndaki fakirlik olduka
belirgindir. Ancak bu blgeyi karakterize ederi bakteriler,
protozoalar, baz kurtlar ve bcek larvalarna bol miktarda
rastlanr. Bu ortamda kabuklu su hayvancklarnn ve
balklarn yaamasna olanak yoktur. Evsel pissu dearjlar
sz konusu olduu zaman, sularda ok yksek deriimlerde
barsak bakterilerine (rnein, E-coli) ve patojen
mikroorganizmalara (rnein tifo ve paratifo'ya neden olan
Salmonella, dizanteriye neden olan Shigella ve koleraya
neden olan Vibrio choleareya) rastlanr. Polysaprobik
blgede bulunan tipik canllar ekil 1'de grlmektedir.

b) Alfa-mezosaprobik blge:

Bu blgedeki paralanabilir organik madde deriimi daha dk olup,

BO5, 5 ile 15 g/m3 arasnda deerler alr. Gndzleri fotosentez olay ile
oksijen deri siminde artlar gzlenir. Ancak geceleri alglerin solunumlar
nedeniyle oksijen miktar der. Biyolojik adan bu blge, ok sayda
bakteri tr, tekrar ortaya kan algler, yeil bitkiler, diatomalar ve nadir
olarak rastlanan baz dayankl balk trleri ile karakterize edilir. Alfamezosaprobik blgede bulunan tipik canllar ekil 2'de grlmektedir.

c) Bota-mezosaprobik blge:

Bu blge, sulardaki doal artma srelerinin ve organik maddenin

minerallemesinin son aamalarn kapsar. BO5, 3 ile 15 g/m3
arasndadr. Oksijen deriimi yksektir. Ancak, alg bymesinin ok
youn olduu ortamlarda, oksijen deri simlerinin geceleri dmesi ve bu
durumun balk lmlerine neden olmas mmkndr. Beta-mezosaprobik
blgede bakterilerin ve bu arada patojen mikroorganizmalarn deri
simleri azalr; yeil su bitkileri oktur. Rastlanan dier canllar diatomalar,
bcek larvalar, kurtlar ve kabuklu su hayvanlardr. Bu blgede dayankl
balk trlerine rastlanabilir. Beta-mezosaprobik blgede bulunan tipik
canllar ekil 3 'de grlmektedir.

d) Oligosaprobik blge:

Bu blgede mineralleme tamamlanmtr. Organik madde deriimi ok dktr.

BO5, 3 g/m3'n altndadr. Sudaki oksijen deriimi doygunluk deerine ok
yakndr. Besin maddelerinin azl nedeniyle bakteri says dktr. Ayn
nedenle algler de azalmtr. Bunun sonucunda herhangi bir organizma trnn
baskn duruma gemesi mmkn deildir. Buna karn oligosaprobik sular, geni
bir tr zenginlii ile karakterize olurlar. eitli tatl su bitkileri ve hayvanlarna bu
sularda rastlanabilir (diatomalar, yeil algler ve su bitkileri, protozoalar , kabuklu
su hayvancklar, eitli bcek larvalar, eitli kurt trleri). Oligosaprobik sularda
birok balk tr bulunur. Ancak besin maddesinin snrl olmas yznden balk
says da azdr. ekil 4'te oligosaprobik sularda bulunan tipik canllara rnekler
verilmitir.

Kolkwitz ve Marsson'un fikirleri, Liebmann (1951) tarafndan kendi el kitab iine

alnm ve Almanya'da yaynlanmtr. Liebmann daha sonra kendi biyolojik
snrlandrma sistemi iin aba sarf etmitir. Bu iki alma zerinde birok
eletiri younlam ve blgeleri belirli organizmalarn tanmlanmasnn, trlerin
saptanmasndaki belirsizlikler yznden olumsuz karlayanlar olmutur. Baz
aratrclar sadece belirli cinslerin varlnn, gerek ekolojik artlar
yanstamayacan tm poplasyonun ele alnmasnn daha yararl olacan ileri
srmlerdir. Bunun tesinde birok biyolog baskn (dominant) cinslerindeki
deiikliklerin, gz nne alnan cinslerdeki deiikliklerden daha nemli
olduunu sylemilerdir. Liebmann kendi sisteminde tm bu teklifleri dikkate
almtr.

Hynes
(1960)
deiik
organizmalarn,
deiik organik kirlenme ortamna gre
deiik reaksiyonlar gsterebileceini ileri
srmtr. rnein baz organizmalar
oksijen eksikliine, dierleri ise amonyak ve
kkrt gibi baz organik paralanma
rnlerine kar daha duyarldrlar.

Bylece, Hynes su kirliliinin tanmlanmas

asndan, kat snrl bir biyolojik ileme kar
olumsuz bir gr ortaya atarak, karmak
ekolojik
olaylarn
basit
snflandrlmalarla
tanmlanamayacan ne srmtr. Bunun
tesinde Hynes,
saprobik sistemin sadece
youn evsel pissularn verildii
yava ve
dzgn akan akarsularda uygulanabileceine
inanmaktadr. Eer akarsuya veriIen atk evsel
pissu deilse veya akarsuda trblans varsa,
saprobik sistemin dayand
varsaymlar
ortadan kalkmaktadr.

Hynes akarsu kirlenmesinin biyolojik indislerini

aadaki maddeler erevesinde zetlemitir:

a) Biyolojik analizler kimyasal analizlerden daha az zaman alr. nk tek bir rnek
serisi mevcut hayvan ve bitki topluluklarnn genel durumunu gsterir.
b) Biyolojik analizler aralkl veya nceden gerekleen kirlenmenin etkisini ortaya
koyabilir. Halbuki
kimyasal analizler ancak yapld andaki
kirlenmeyi
belirleyebilir.
Bunlara karn Hynes'in zerinde durduu nokta, biyolojik analizlerin, gerek
yaplmasnda gerek deerlendirilmesinde, kalifiye elemanlara gereksinim
gstermesidir. Bu gerek,
kimyaclar iin de geerlidir. 1960'dan bu yana
laboratuvar aralarnda akarsu boyunca lm yapabilecek atomik absorbsiyon,
otomatik analiz, hzl spektrografi gibi gelimeler olmutur. Bu arada Hynes
biyolojik metotlarn karmaklnn arttn dnm ve dnceleri aadaki
ekilde ifade etmitir:
"Biyolojik almalar kirlenmenin sadece genel tipini ortaya koyar. Kirlenmeye
neden olan maddeleri gstermez. Organik kirlenmeyle zehirlenme etkisi yapan
kirlenmeyi ayrt edebilir. Takat, zehirlenmenin zarara yol at zel durumlar
dnda ayrm yapamaz. Biyolojik analizlerin bir dier byk eksiklii, dorudan
deri simlerle ilgili olmamalardr"
Planlayc mhendis, kirliliin snrlarn ve bu kirliliin ne oranda azaltlabileceini
bilmelidir. Birok lkede, akarsulara verilecek atksular iin yaygn bir ekilde
uygulanan (20 g/m3 BO5, 30 g/m3 askda kat madde) standard, akarsu kirliliini
nlemek iin yeterli deildir.

Saprobik sistem almalarna daha sonra Sladacek

tarafndan (1965) devam edilmitir. Sladacek'e gre bu
sistem her ne kadar ampirik ise ve baz yetersizlikler
gsteriyorsa da, yine de geerli saylabilir. Sladacek
sistemin alabilirliini gstermek iin on ana madde
ileri srmtr

a) imdiye kadar bu konuda daha iyi bir sistem veya

yntem ortaya konmadna gre, yaplacak i Kolkwitz ve
Marsson sistemini gelitirmek ve hatalarn dzeltmektir.
Bu amala ekil 5'de verilen dairesel diyagram
gelitirilmitir. Ayrca bu eklin tablolatrlm hali Tablo
1'de verilmitir. Sladacekher ayr snf iin bakteri,
znm oksijen, kkrtl hidrojen ve BO iin zel
kriterler ve maddeler tanmlamtr (Tablo 2). Tablo 3'de
ise transsaprobite ve eusaprobite blgelerindeki biyolojik
zellikler verilmitir.

b) Bu konuda en gvenilir yollardan biri ortamdaki tm reticileri, tketicileri

ve paralayclar tanmlamaktr. Olanaklar erevesinde tm cinslerin
topluluunun nicelii birim hacim, birim alan veya standart birimler cinsinden
saysal olarak deerlendirilmelidir.
c) Her su organizmasnn doadaki saprobiyolojik deeri zerinde
allmaldr. Yani baz topluluklarn bir eleman olarak ve evresindeki
fiziksel, kimyasal ve biyolojik zelliklere baml cinsinden incelenmeli,
organizmalar kendi doal su ortamlarnda ve dier tllerle doal iliikleri
erevesinde deerlendirilmelidir.
d) Laboratuvar almalar rnek organizmalarn yaam gemileri,
fizyolojileri ve ekolojileri zerinde olmaldr. Organizmalarn sadece zehirli
bileiklere kar olan tolerans limitleri deil ayrca onlarn doal artlardaki
davranlar, su scakl, pH, ak hz, ar oalma vb. gibi faktrlerin nasl
etkilendikleri aratrlmaldr. "Kirlilik" olarak gsterilen birtakm faktrlerle,
kirlilik olmayan ama olaya karan faktrleri ayrt etmek gerekir.
e) Toksisiteyi deerlendirmek iin bir zel sistem gelitirilebilir. Bu sistem
saprobik sistemin bir tamamlaycs olarak kullanlabilir.
f) Radyoaktiviteyi deerlendirmek iin de bir baka sistemin kurulmas teklif
edilebilir.

g) Ayrca sspanse kmr, ok kk tlm mineral tozlar, ya

filmleri gibi zararl maddelerle, anorganik maddelerin durumunu da
deerlendirmek gerekir.
h) Tm sistemlerin trofik (besin maddesi dzeyi) ve saprobik
olmalarna gre gl ve nehirlerin snflandrlmasnda, limnolojik
adan da snrlar gsterilmelidir (Tablo 4). Bu arada olaylarn yalnzca
soyut
tanmlanmasyla
yetinilmeyerek,
su
ktlesinin
genel
metabolizmas gz nne alnmak suretiyle dinamik deiimlerin de
ortaya konmas gerekir.
i) Gllerde, balk havuzlarnda, yapay biriktirme haznelerinde vb.
yaplan biyolojik prodktivite almalar kirli sular artklar ve
zellikle artma tesislerini de iine alacak ekilde gelitirilmelidir.
j) Uygulamal hidrobiyolojinin ana yn, gelecekteki su ktlesinin
durumunu inceleme ve kalite kontrolne katkda bulunacak tarzda
olmaldr. Sudaki sadece kirlenme ve kendi kendini temizleme olay
deil, bitkisel renklenme, su iekleri, sapsz organizmalarn ar
bymeleri sucul makrofitler vb. konularda allmal ve zm
getirilmelidir.