UNIVERSITETI SHTETROR I TETOVS

FAKULTETI I SHKENCAVE MEATEMATIKO-NATYRORE

DEGA E KIMIS
Studimet e ciklit t par

Prof. Dr. Agim Shabani

Kapituj t zgjedhur nga kimia organike

(Skript)

Tetov, 2013

Prmbajtja:

Stereokimia ............................................................ 4
Kndi valent ............................................................................................................... 5
Ghysmradiusat e Van der Wals-it ............................................................................ 5
MODELET MOLEKULARE .................................................................................... 6
PRINCIPI I MODELEVE MOLEKULARE ............................................................. 7
Modelet e rndomt komercial-Modelet e Dreidingut ............................................ 7
Modelet e Prentic-Halli-it ...................................................................................... 8
Mnyra e paraqitjes s molekulave ...................................................................... 10
Projeksioni paralel ............................................................................................... 10
Projeksioni i Newman-it ...................................................................................... 11
Projeksionet e Fisher-it ........................................................................................ 11
Atomi asimetrik si shkaktar i stereoizomeris t tipit enantiomeri (izomeria
optike) .................................................................................................................. 12
Komponimet me nj atom t karbonit asimetrik.................................................. 13
Paraqitja grafike e molekulave me nj atom t karbonit asimetrik ...................... 15
KONFIGURACIONI ............................................................................................... 20
Sistemi i konfiguracionit DL ............................................................................... 22
Sistemi i konfiguracionit R-S............................................................................... 25
Komponimet me dy apo m tepr atome t karbonit asimetrik me konstitucion t
ndryshm .................................................................................................................. 29
Diastereoizomeria ................................................................................................ 31
Komponimet me dy apo m tepr atome t karbonit asimetrik me konstitucion t
njjt......................................................................................................................... 34
Elementet e simetris ........................................................................................... 37
Modifikimi racemik ose forma racemike ............................................................. 39
Formimi i modifikimit racemik ........................................................................... 40
Epimerizimi, mutarrotacioni dhe transformimi asimetrik i rendit t par ............... 45
Paraqitja e karbohidrateve me ndihmn e formulave projektuese dhe perspektive . 47
Zbrthimi i modifikimit racemik ......................................................................... 50
SINTEZA ASIMETRIKE .................................................................................... 57
Induksioni asimetrik............................................................................................. 57
Sinteza asimetrike n kuptim t ngusht .............................................................. 58
Kontrolli sterik i induksionit asimetrik ................................................................ 63
Rregulla e Cram-it mbi karakterin sterik te induksionit asimetrik ...................... 64

Veprimet intermolekulare .................................... 67

Forcat e Van-der Waals-it ........................................................................................ 67
a) Trheqja n mes dipoleve ................................................................................ 67
b) Polarizibiliteti .................................................................................................. 70
c) Komponimet jo polare ..................................................................................... 71
Lidhja hidrogjenore .................................................................................................. 73
Lidhja hidrogjenore intermolekulare ....................................................................... 76
Lidhja hidrogjenore intramolekulare ....................................................................... 81
Kompleksat organik molekular ................................................................................ 83
Kompleksat (kompleksat e tipit donor-akceptor) ............................................. 83
Kompleksat e tipit ................................................................................................. 88
Analiza konformacionale ......................................................................................... 90
Lakorja torzionale e propanit ................................................................................... 93
Lakorja torzionale e butanit ..................................................................................... 93
2

Konformacioni i disa komponimeve aciklike t pangopura .................................... 95

Konformacioni i diastereoizomerve eritro dhe treo ............................................... 96
Kontrolli sterik i induksionit asimetrik .................................................................... 98
Konformacioni i cikloheksanit ................................................................................. 99
Cikloheksani i monosubstituar ........................................................................... 103
Cikloheksani i disubstituar ................................................................................. 105
Vrtetimi i inverzionit t cikloheksanit.
Izomeria konstitucionale .................. 107

Aciditeti i lidhjes CH........................................ 110

Tautomeria ............................................................................................................. 114
Tautomeria e tipit keto-enolik ............................................................................ 115
Komponimet dikarbonile ................................................................................... 116
Identifikimi, prcaktimi kuantitativ n ekuilibr dhe izolimi i tautomerve ......... 120
Mekanizmi i tautomeris.................................................................................... 121
Tautomeria e tipit nitro-acinitro ............................................................................. 123

Stereokimia
Pr definimin e plot t nj molekule organike nevojitet t njohim strukturn ose
konstitucionin e saj, renditjen hapsinore ose konformacionin, dhe kur sht e
nevojshme sipas mundsive edhe konformacionin e tyre. Shprehja stereokimi posedon
prefiksin stereo q rrjedh nga fjala greke stereos, q do t thot hapsir. Pra
stereokimi do t thot kimia n hapsir.
Pjesa e kimis e cila e hulumton renditjen e atomeve n molekul dhe formn
hapsinore t molekuls ( konfiguracionin dhe konformacionin ) si dhe ndikimin e
ksaj strukture hapsinore n veti fizike dhe kimike quhet stereokimi.
Marrdhniet stereoizomere te komponimet organike sht e mundur saktsisht t
hulumtohen vetm me modele molekulare tredimensionale, t cilt kujdesen pr
gjatsin e lidhjes dhe kndin valent. Modelet e tilla sht e mundur t krijohen, sepse
vetit karakteristike t lidhjeve kovalente n shumicn e rasteve jan caktuar me matje
fizike, n rast sht gjetur se gjatsia e lidhjeve dhe kndi valent n grupe
funksionale dhe n pjesn tjetr t hidrokarburit vetm pak mund t ndryshojn prej
nj molekule te molekula tjetr (nse lidhjet nuk jan t konjuguara).
Devijimet prej gjatsis normale jan shum t vogla sepse nevojitet energji e madhe
pr ta shkurtuar ose pr ta zgjatur lidhjen. Pr kt arsye n baz t gjatsive t gjetura
n mes t atomeve t elementeve t njjt A-A, Paulingu i llogariti gjysmradiuset
kovalente(ra) pr elementet e ndryshm (tabela 1.1). Gjysmradiusat kovalent jan t
barabart me gjysmn e gjatsis s lidhjes A-A dhe me ndihmn e tyre, duke i
mbledhur, mundet t llogaritet gjatsia e lidhjeve n mes atomeve t elementeve t
ndryshm (A-B).
Tabela 1.1 Gjysm radiuset kovalente t atomeve ra(n nm)
Elementet
N lidhje t thjesht
N lidhje dyfishe
H
0.030
C
0.077
0.067
N
0.074
0.062
P
0.110
0.100
O
0.066
0.062
S
0.104
0.094
F
0.072
0.060
Cl
0.099
0.089
Br
0.114
0.104
J
0.133
0.123

N lidhje trefishe
0.060
0.055
0.093
0.055
0.087
-

Nga tabela 1.1 shihet p.sh. se gjatsia e lidhjes C-H sht: 0.107, C-C 0.154 nm, lidhja
O-H 0.096 nm, C-O 0.143 nm, kto prputhen mir me vlerat e gjetura
eksperimentalisht pr alkane (C-H, C-C), alkoole (O-H, C-O) dhe kloralkane (C-Cl).
N t njjtn mnyr mund t llogariten gjysmradiuset kovalente pr atomet e njjta
t pangopura (A=A, AA), ose pr atomet e ndryshm (A=B, AB), q shpesh her
prputhen me vlera eksperimentale. Vlerat e dhna pr gjysmradiuset kovalente nuk
mund t prdoren pr llogaritjen e gjatsis s lidhjeve te sistemet e konjuguara, sepse
te kto sisteme kemi delokalizimin e elektroneve dhe (shiko rezonancn).

Kndi valent
Pr ndryshim prej gjatsis s lidhjes, devijimi i kndit valent prej vlers normale
mund t jet dika m i madh, sepse devijimi i kndit sht i prcjellur me harxhim
minimal t energjis. Por prap se prap ky ndryshim nuk sht m i madh se 10,
sepse n raste kur kndi ndryshon pr shkak t faktorve polar apo sterik, deformimi
shprndahet n shum knde valente, ashtu q zvoglohet devijimi i vetm nj kndi
valent.

109.5

180

120

120

sp3

sp2

sp

Kndi valent i lidhjeve t thjeshta te atomet e O, N, S dhe shumica e komponimeve

organike e kan vlern prej 100-110.

Ghysmradiusat e Van der Wals-it

Kur dy molekula i afrohen njra tjetrs n distanc prej disa nm, pa u krijuar lidhje
kimike, do t paraqitet nj veprim trheqs pr shkak t deformimit reciprok t res
elektronike t atomeve me ato molekula. Forcat e tilla trheqse quhen forcat e Van
der Wals-it ose forca disperzione (shprndarse).
Pra, forcat disperzione tentojn ti afrojn molekulat n mes vete, ku ky afrim mund t
shkoj deri n nj kufi, e pastaj fillon refuzimi reciprok. Pr do atom ose grup t
atomeve n molekul, nga ana e jashtme ekziston nj distanc e caktuar prej
brthams atomike q quhet gjysmradiusi i Van der Wals-it (rw), i cili e definon
vllimin e atij atomi apo grupi. Vllimi i atij atomi apo grupi atomik i dhn me
gjysmradiusin e Van der Wals-it (rw), e pengon ose e vshtirson afrimin e m
tutjeshm t reve elektronike t ndonj atomi tjetr, i cili nuk sht drejt i lidhur pr
atomin e shiquar (fig.1).

B
rw

A
ra

ra

A
rw

rw

B
ra

ra

rw

ra-gjysmradiuset kovalente t atomit t A dhe B

rw-ghysmradiuset e Van der Wals-it t atomeve A dhe B.
N baz t matjeve fizike jan caktuar gjysmradiuset e Van der Wals-it q jan
paraqitur n tabeln 1.2
Tabela 1.2. Gjysmradiuset e Van-der Wals-it (n nm)
Elementet apo grupet Gjysmradiusi
Elementet apo grupet

Gjysmradiusi

H
C
CH2 (a)
CH3 (b)
N
O
F

0.120
0.170
0.200
0.200
0.150
0.140
0.135

P
S
Cl
Br
J
Benzeni (c)

0.190
0.185
0.180
0.195
0.215
0.170 (d)

(a)-grupi n trsi, (b)-grupi n trsi, (c)-brthama aromatike, (d)-gjysmtrashsia e

(unazs) brthams.
Nga tabela 1.1 dhe 1.2 si dhe nga fig.1.1 shihet se gjysmradiuset e atomeve t Van
der Wals-it jan me vler m t madhe se gjysmradiuset kovalent atomike. Vlerat e
gjysmradiuseve t Van der Wals-it nga tabela 1.2 mund t shrbejn si mas pr
distanc n mes atomeve t molekulave fqinje dhe n mes atomeve t lidhur pr pjes
t ndryshme t t njejts molekul. Kshtu p.sh. vlera e gjysmradiusit t Van der
Wals-it pr klor prej 0.180 nm tregon se atomet e klorit nga molekulat fqinj t
tetraklorurit t karbonit t cilt ndeshen, gjenden n distanc inermolekulare prej
0.360 nm (0.180+0.180). N rast kur jan t lidhur n t njjtin apo n atomin fqinj,

Cl
C Cl

Cl Cl
apo

C C

por jo edhe mes vete Cl-Cl n t njjtn molekul, dy atome t klorit mund t
qndrojn edhe m afr se sa sht shuma e gjysmradiusit t Va nder Wals-it (0.180)
varsisht prej madhsis s atomeve apo grupeve tjera prezente, si dhe pr shkak t
renditjes hapsinore t valencave (0.300 nm).
Te benzeni dhe molekulat tjera aromatike vlera prej 0.170 nm, sht
gjysmtrashsia e brthams, q paraqet gjysmn e distancs n mes brthamave t
benzenit paralel (p.sh. n mes shtresave t grafitit kristalor). Kjo vler sht m e
madhe se gjysmradiusi i Van der Wals-it t metaleve t periods s dyt q tregon se
elektronet , mbi dhe nn rrafshin e brthams aromatike zn hapsir t
konsiderueshme, dhe me matje fizike vrtet sht gjetur trashsia faktike e antracenit,
heksametil benzenit dhe t shum hidrokarbureve tjera aromatike q sht prafrsisht
0.340 nm.

MODELET MOLEKULARE
Pr nj koh t gjat kimistt nuk i kan kushtuar rndsi t veant forms s
molekuls. Ka ekzistuar interes kryesisht pr formula t komponimeve n rrafsh. Kto
formula kan treguar se si jan atomet e lidhur n mes vete. Gjat zhvillimit t kimis
moderne sht par nevoja pr hulumtimin e gjeometris molekulare q t sqarohen
ose t parashihen vetit fiziko-kimike t molekulave hulumtuese. Ndihm n kt
drejtim na japin modelet molekulare. Hulumtimet e modeleve molekulare mundsojn
q t bjm kto parashikime:
a) format e favorizuara (konformacionin)
b) distanca n mes t atomeve q nuk jan mes vete t lidhura
6

c) pengesat sterike n fqinjsi t grupeve funksionale

d) mundsia e izomeris sterike.

PRINCIPI I MODELEVE MOLEKULARE

Kruesisht shfrytzohen dy lloje t modeleve:
- t zgjaturit dhe modelet
- kompakt.
Modelet e zgjatura-japin fotografin e prgjithshme pr gjeometri molekulare n nj
madhsi t caktuar e cila s pari sht caktuar. Me kto modele munden leht t maten
kndet valente dhe distanca mes atomeve. Lidhja n mes dy atomeve A-B, sht
paraqitur me thupr te e cila gjatsia sht e barabart me shumn e gjysmradiuseve
kovalente atomike ose duke i kombinuar dy thupra t cilat donjra paraqet
gjysmradiusin kovalent atomik (shiko skemn 1 dhe 2 ).
MODELET KOMPAKTE- gjithashtu kujdesen pr kndin valent si dhe pr
gjatsin e lidhjes. Kto modele kujdesen edhe pr nj madhsi tjetr e ajo sht
gjysmradiuset atomike t Van der Wals-it. Atomet jan t paraqitur n form t
pjesve t gogls, te e cila gjysmradiusi i saj sht 80% e gjysmradiusit t Van der
Wals-it, ashtu q modelet munden t ndrlidhen. Shiquesi te kto modele e shef
formn e jashtme t molekuls, por nuk e sheh skeletin molekular.

Modelet e rndomt komercial-Modelet e Dreidingut

Modelet e zgjatur tani pr tani jan modelet m t mira e sidomos jan t
prshtatshm pr qllime hulumtuese. do atom i karbonit me hibridizim sp3 sht i
prbr prej katr thuprave metalike (dy me vrim dhe dy t plota), t cilat n mes
veti e zn kndin prej 109 (skema 1). Nj lidhje karbon-karbon fitohet duke i lidhur
dy thupra, njrn t plot dhe tjetrn me vrim. Me kt bashkim nuk pengohet
rrotullimi rreth boshtit C-C. Distanca n mes ktyre dy atomeve t karbonit me
hibridizim sp3 sht saktsisht 3,85 cm (d.m.th 0.154 nm x 2.5 cm= 3.85 cm; q do t
thot se 0.1 nm sht 2.5 cm).

3.52cm
+
3

C sp

C-H

120

2.52cm 3.0cm

3.32cm
0

0
12

2.70cm

3.10cm
1220
2.64
1150

C=C

Skema 1. Disa modele pr t lidhur modelet e Dreiding-ut

Me elementet prkatse mundet t krijohet modeli i ndonj molekule n nj
prpjestim t caktuar. Modelet e Dreiding-ut e mundsojn rrotullimin e lir rreth
lidhjes , por pengojn deformimin e kndeve valente dhe lakimin e lidhjeve. Pr t
krijuar modelin e brthamave te t cilat kndet valente kan vler anormale,
ekzistojn modelet atomike q jan t prshtatshm pr kt qllim. Kshtu p.sh. pr
ta formuar modelin e ciklobutanit prdorim modelet e krijuara ashtu q C n sp3 te i
cili kndet valente jan 90, dhe jan t shnuara me numr t veant.
Modelet e Dreiding-ut pra, mundsojn saktsisht pr ti matur kndet valente si dhe
distancn n mes atomeve, por shum m pak jan t prshtatshm pr prcaktimin e
pengesave sterike ose pr renditjen e orbitaleve.

Modelet e Prentic-Halli-it
Kto modele prbhen prej fazave t vogla plastike (t cilat paraqesin lidhjet) t
lidhura me pjest metalike apo plastike t cilat paraqesin atomin me hibridizim t
caktuar p.sh. atomi i karbonit me hibridizim sp3, sht i prbr prej katr thuprave t
vogla metalike (ose plastike), t ngjitura mes vete ashtu q kndi tetraedrik prej 109,
ka mbetur.
(elementi I, skema 2)

Atomi i karbonit me hibridizim sp2 prbhet prej tri thuprave metalike koplanare q
mes vete formojn kndin prej 120 (elementi II) pr t formuar lidhjen , shrbejn
dy thupra q qndrojn normalisht n rrafsh.
Elementi i III, shrben pr paraqitjen e kompleksave oktaedrike. Atomet t cilt
formojn knde valente prej 90 mund t krijohen nga elementet III dhe IV. Elementi
V shrben pr t`i lidhur dy faza plastike. Me kta elemente (I deri V), mund t
krijohen modele pr do komponim organik t zakonshm n kimi organike.
Pr ta krijuar modelin e nj amine prdoret p.sh. elementi I, ashtu q nj thupr
paraqet iftin elektronik t lir t azotit. Atomi i azotit te amidet sht planar me
kndin valent 120, kshtu q pr modelin e tij do t prdoret elementi II. Fazat e
plastiks t ngjyrosura blihen n treg t pa prera. Para se t prdoren nevojitet t
caktohet prpjestimi. Te thuprat e prgatitura prpjestimi sht 2.5 cm pr 0.1 nm.

Shembujt pr zgjidhjen e problemeve me ndihmn e modeleve

atomike.
Rndsia e modeleve molekulare do t shihet duke i zgjidhur disa probleme
stereokimike t thjeshta:
a). Lidhjet hidrogjenore pas nj distance t caktuar nuk do t ken kurfar ndikimi
(0.3nm pr lidhjen OH---O). Modelet e Dreiding-ut 1.a, pr aldehidin salicilik, i cili
gjendet n form t konformacionit planar tregon se distanca O---H sht 0.2 nm. Kjo
vler sht n pajtim me formimin e lidhjes hidrogjenore intramolekulare q sht n
pajtim me t dhnat nga spektroskopia infra e kuqe (IK).
H

H
H
1

b). Ciklizimi i disa hidroksi-acideve karboksilike duke formuar laktone sht e

mundur vetm kur struktura molekulare e lejon t afruarit e nevojshm t grupeve
funksionale hidroksile dhe karboksile. Te laktonet distanca O-C sht 0.25 nm. Po t
shikojm modelin molekular t hidroksi-acideve karboksilike, do t shohim se 8hidroksi-acidi naftalik do t laktonizoj kurse 7-hidroksi-acidi naftalik nuk formon
lakton. Nga modelet e Dreiding-ut, munden saktsisht t llogariten distancat n mes
atomeve O dhe C te kto komponime.

HO

HO

0.29 nm

HO

C
O

HO

Shihet se vlera 0.4 nuk sht n pajtim me 0.25 nm pr formimin e laktoneve.

0.40 nm

Mnyra e paraqitjes s molekulave

Shum me rndsi sht se n far mnyre t vizatohet molekula. Mnyra m e mir
e vizatimit do t jet ajo q lexuesi m s shumti t fitoj t dhna pr arqitekturn
molekulare, pa i prdorur modelet molekulare. Pr kt ekzistojn shum mnyra t
cilat bazohen n konventa t caktuara, ku njohja e tyre sht e domosdoshme.

Projeksioni paralel
Projeksioni paralel nuk krkon ndonj sqarim t veant, sepse komponimet
vizatohen ashtu si duken, por s pari duhet caktuar drejtimi i shikimit.
H
H

H
H

H
ose

syri
Modeli i etanit

Projeksioni paralele

N kt mnyr forma e molekuls nga modeli projektohet ashtu q lidhja n form

pyke e cakton lidhjen mbi rrafshin e letrs, me vija t ndrprera lidhjen nn rrafshin e
letrs kurse vija normale paraqet lidhjen n rrafsh t letrs. Molekulat munden thjesht
t projektohen paralelisht me ndihmn e formave diagonale dhe formave pykore.
H
Cl
H
H3C

Cl

CH3
Cl

H
C2H 5

Cl

Formulat diagonale

H
C 2H 5

Shihet se kto molekula vizatohen ashtu q lidhja C-C, do t orientohet pjerrtas lart
dhe me nj gjatsi t shprehur. Pr shkak t lvizjes s lir n mes lidhjes C-C
munden t vizatohen edhe shum formula diagonale (shiko konformacionin e
sistemeve eritro dhe treo).
Te projeksionet pykore te t cilat molekula shikohet anash, lidhja m afr shikuesit
paraqitet n form pyke (para rrafshit t letrs), kurse ata q gjenden pas rrafshit t
letrs shnohen me vija t ndrprera.

10

H 5C 2

H
C

C2H5

H
Formula pykore

Projeksioni i Newman-it
Projeksioni i Newman-it sht mnyra e paraqitjes s molekulave n drejtim t lidhjes
qndrore t nj projeksioni diagonal.
H

C2H5

H5C2

syri

C2H5

H
a) formula pykore

C2H5

C2H5

ose

C2H5

b) formula diagonale

c) Projeksioni i Newman-it

Lidhja qndrore n mes t dy atomeve t shikuar rreth t cilve duam ta caktojm

konformacionin, paraqitet si qendr e rrethit. Grupet apo atomet q gjinden me atomin
e par t karbonit paraqiten n fund t vijave t cilat fillojn t ndahen prej qendrs s
rrethit, kurse grupet apo atomet n atomin e karbonit m t largt shnohen gjithashtu
n fund t vijave q dalin prej rrethit (c).
Te formulat projektuese pykore, molekula shiqohet anash, te formulat diagonale (b),
pjerrtas, kurse te projeksionet e Newman-it (c) saktsisht prpara (n ball), n
drejtim t lidhjes C-C.

Projeksionet e Fisher-it
Te stereoformulat e Fisher-it, molekula shikohet n at drejtim i cili pr vizatuesin
sht i favorshm. Te ky projeksion nuk nevojitet kurrfar rregulle. Projeksioni i
Fisher-it tenton q t jap t dhna pr renditjen hapsinore t substituentve rreth nj
atomi t karbonit. N shembullin e acidit laktik do ta sqarojm principin e projeksionit
t Fisher-it.

COOH
H

COOH
OH

CH3
10

COOH
OH

OH

CH3

CH3

10 a)

10 b)

Projeksioni i Fisher-it

11

Atomi i karbonit qndror sht i orientuar ashtu q lidhja HOOC-C-CH3, e zen

pozitn vertikale, kurse lidhjet H-C-OH, orientimin horizontal (10a). Sipas konvents
ndrkombtare, projeksioni (10 a) mund t thjeshtohet si (10b), por gjithmon duke
pasur parasysh q lidhjet lart (COOH) dhe posht (CH3), jan nn rrafshin e letrs. Me
kto kushte sht thjeshtuar qart projeksioni 10b, dhe sht ekuivalent me modelin
molekular10.
Projeksionet e Fisher-it mund t aplikohen n do lloj t karbonit tetraedrik. Fenil
acidi acetik (11), p.sh. mundet t paraqitet edhe me formuln (11a).

COOH
H

COOH
H

H
C6H5

C6H5
11 a)
Modeli i fenil acidit acetik

11 b)
Formula projektuese e Fisher-it

Atomi asimetrik si shkaktar i stereoizomeris s tipit enantiomeri

(izomeria optike)
N kimi organike jemi njohur me dy lloje t izomerive, ajo e konstitucionit (q quhet
edhe izomeri strukturale) dhe stereoizomeria.
Izomeria konstitucionale i prshkruan komponimet me formul molekulare identike t
cilat dallohen sipas renditjes s lidhjeve t ndonj atomi n molekul.
CH3

C4H10

CH3

CH3CH2CH2CH3
butan

CH3

2-metil-propan
C2H6O

CH3CH2OH
etanol

CH3OCH3
metoksimetan
(dimetileteri)

Stereoizomeria i prshkruan izomerit te t cilt atomet jan t lidhur n mnyr t

njejt, por dallohen sipas renditjes hapsinore. Shembujt e stereoizomerve prfshijn
izomerit cis-trans si dhe konformert t cilt ekuilibrohen (vihen n drejtpeshim)
shpejt.
H3C

CH3

H3C

cis-1,3-dimetilciklopentani

CH3

trans-1,3-dimetilciklopentani

12

CH3

CH3

CH3

CH3
H

CH3

anti periplanar

syn klinal

metilcikloheksan
aksial

CH3

metilcikloheksan
ekuatorial

Tipi i tret i stereoizomeris sht dukuria e enantiomeris dhe e aktivitetit optik. Pr

ekzistimin e enantiomerve (izomeris optike), nevojitet q molekula t jet
asimetrike (hirale). N at rast, pr t njjtin konstitucion ka mundsi ti paraqesim s
paku dy konformacione, t cilat qndrojn mes veti si shembulli dhe objekti n
pasqyr dhe nuk prputhen mes vete.
Molekulat t cilat munden t prputhen me shembullin e tyre n pasqyr nuk munden
t jen optiko aktive sepse jan simetrike (jodisimetrike). Molekulat e tilla duhet t
posedojn nj apo m tepr prej ktyre elementeve t simetris: rrafshin, qendrn ose
boshtin e simetris q e ndrron kahun periodikisht. Duke u bazuar n kt fakt
izomeria optike sht pasoj e strukturave asimetrike ose disimetrike, me rast
asimetria do t thot mos prania e elementeve t simetris (tre elementet q u ceken
si dhe boshti thjesht i simetris s rendit t dyt), (360/2= 180), kurse disimetria
do t thot mos prania e tre elementeve t simetris t cekur m lart, kurse mund t
jen t pranishm nj apo m tepr boshte t thjesht t simetris t rendit t dyt.

Komponimet me nj atom t karbonit asimetrik

Shkaku m i thjesht i asimetris te molekulat organike sht atomi i karbonit
asimetrik, d.m.th. atomi i till i karbonit i lidhur pr katr atome apo grupesh atomike
t ndryshme a, b, d, e. Pasi renditja e lidhjeve t thjeshta kovalente te karboni sht
tetraedrike, molekula C (a,b,d,e) sht asimetrike dhe mundet t ekzistoj n form t
dy stereoizomerve, t cilt sipas konfiguracionit qndrojn si shembulli dhe objekti
n pasqyr, dhe nuk prputhen. Jan t njohura shum komponime optiko aktive me
nj atom t karbonit asimetrik t tipit C (a,b,d,e) si jan:
pasqyra

a
b
d

Ia

IIa

b
d

e
II

2-Butanoli, alanina, flour-klor-brom metan, deutero-fenil-metil metan .

1). a= CH3
2). a = COOH,
3). a =Br,
4). a =CH3,

b = OH,
b =NH2,
b = Cl,
b = D,

d =CH3CH2,
d = CH3,
d = F,
d = C6H5,

13

e=H
e=H
e=H
e=H

(2-butanoli).
(alanina).
(fluor-klor-brom-metan)
(deutero-fenil-metil-metani).

Dukurin e aktivitetit optik n baz t renditjes tetraedrike t lidhjeve t karbonit n

mnyr deduktive, n t njjtn koh pavarsisht njri nga tjetri e sqaruan Vant
Hoff-i n Holand dhe A. Le Bel-i n Franc qysh m 1887, d.m.th. n at koh ende
nuk ishte vrtetuar orientimi tetraedrik i katr lidhjeve kovalente t karbonit me matje
fizike.
Aktiviteti optik - Duke i shikuar (analizuar) enantiomert (I dhe II), mund t
pyesim si sht e mundur ti dallojm enantiomert. Pasi q konstantat fizike t
enantiomerve jan t njjta (t.vl.; t.sh.; dendsia), ata do t dallohen vetm me sjelljet
e tyre ndaj drits planare t polarizuar. Enantiomeri i cili e rrotullon rrafshin e drits
n drejtim t akrepave t ors sht i djatht (dexter, latinisht djathtas), me rast
komponimi (arbitrarisht) shnohet si enantiomer (+). Enantiomeri i dyt, i cili e
rrotullon rrafshin e drits n drejtim t kundrt me akrepat e ors shnohet me (-),
(laevus, latinisht majtas). Pr kt arsye kta enantiomer shpesh her quhen izomer
optik, kurse fenomeni aktivitet optik.
Drita e rndomt prbhet prej rrezeve t drits me gjatsi valore t ndryshme, t cilat
oscilojn n plane t ndryshme. N qoft se ekziston nj burim drite i prbr prej nj
gjatsie valore (p.sh llampa e natriumit), drita monokromatike e fituar prbhet
gjithashtu prej valve q oscilojn (vibrojn) n plane t ndryshme perpendikulare
(kundrejt) me rrugn e saj, q mund t paraqitet me ndihmn e vektorit (fig. A). N
qoft se ato rreze t drits lshohen npr prizmn e Nicol-it, e cila lshon t kalojn
valt e drits, q oscilojn vetm n nj plan, fitohet drita polare e polarizuar, ndrsa
vektori i saj sht paraqitur me (B).

II

Drita e papolarizuar (I) dhe e polarizuar (II)

Duke kaluar drita npr molekul, elektronet rreth brthams dhe n lidhje t
ndryshme, futen n interaksion me fushn elektrike t rrezeve t drits. N qoft se
drita sht planare e polarizuar ather varsisht nga mostra mundet t vij, por nuk
sht e thn, deri te ndryshimi i vektorit t fushs elektrike. N qoft se molekula
sht simetrike (ahirale), vektori mbetet i pandryshuar, e kundrta me kt n qoft se
mostra prmban molekul asimetrike (hirale) ather vjen deri te intereaksioni i
ndryshm i fushs elektrike fig.B.
Si pasoj e ktij intereaksioni sht rrotullimi i rrafshit t polarizuar t drits,
gjegjsisht rrotullimit optik, shkak i cili shkakton intereaksion sht aktiviteti optik.
Instrumenti me t cilin matet aktiviteti optik quhet polarimetr. Polarimetri prbhet
nga burimi i drits, polarizatori, ena (gypi) pr vendosjen e mostrs dhe analizuesi
(analizatori).
14

Lampa e
natriumit

Prizma
Drita planare Qelia e
e Nikolit e polarizuar mostrs

Rafshi i
rrotulluar

Analizatori

Madhsia e kndit rrotullues (alfa), si dhe drejtimi i rrotullimit [(+) apo (-)], varen n
rend t par prej natyrs s substancs optikisht aktive e gjithashtu edhe prej kushteve
eksperimentale, prqendrimit t substancs s analizuar, tretsit, gjatsis valore t
drits monokromatike, trashsia e shtress npr t cilin kalon drita (d.m.th madhsia
e gypit pr mostr), temperaturs, si dhe gjatsia valore e drits s prdorur.
Rrotullimi optik paraqet veti karakteristike fizike vetm nse sht prcaktuar n
kushte t caktuara. Q rezultatet e aktivitetit optik t mund t reprodukohen dhe t
aplikohen si kriter pr pastrtin e komponimeve optikisht aktive zakonisht prdoret
konstanta fizike e quajtur rrotullimi specifik [], e cila sht e definuar:
0

l dm C g / ml

ose

l dm d

Ku t-shnon temperaturn ,-gjatsin valore t drits s prdorur, rrotullimi i

lexuar, l-gjatsin e shtress s tretsirs, kurse d-densitetin e tretsit ose d
zvendson mardhnien C (g/mol).
Shpesh her me interes sht t krahasohen vlerat e rrotullimit pr komponime t
ngjashme apo analoge, por me mas molekulare t ngjashme. Kto krahasime
sidomos jan t dobishme kur aplikohet rrotullimi molar () e cila kujdeset pr mas
molekulare.
M
100

M- masa molekulare

Paraqitja grafike e molekulave me nj atom t karbonit asimetrik

Nj prej shembujve m t vjetr t izomeris optike sht acidi laktik, te i cili atomi i
karbonit asimetrik sht i shnuar me yll, sepse sht i lidhur pr katr substituent t
ndryshm.

H
H3C

C* COOH
OH

N kt vend acidin laktik do ta paraqesim me vizatim tredimensional, a) tetraedr, b)

me modele dhe c) formula perspektive:
15

COOH

COOH

OH

OH

CH3

COOH

CH3

CH3
b

(+)-acidi laktik

COOH

COOH

HO

COOH
H

HO

CH3

HO

H
CH3

CH3
b

OH

(-)-acidi laktik

Pasi q paraqitja tredimensionale me tetraedra ose me modele n letr nuk sht i

prshtatshm, pr arsye shpesh prdoren projeksionet dydimenzionale, me gjith se
n koht e fundit gjithnj e m tepr prdoren formulat perspektive pykore (c), t cilat
kujdesen pr tredimenzionalitetin e komponimeve t karbonit n at mnyr q lidhjet
me rrafshin e letrs paraqiten me vij normale, lidhjet nn rrafsh t letrs me vija t
ndrprera kurse lidhjet mbi rrafsh t letrs me trekndsh t zgjatur (pyk), (shih
acidin laktik forma c).
Pr t fituar formulat projektuese dydimenzionale sipas E. Fisher-it, molekula duhet
orientuar ashtu q atomi i karbonit asimetrik t qndroj n rrafshin e letrs, kurse
grupet lart dhe posht duhet t qndrojn nn rrafsh t letrs dhe grupet djathtas dhe
majtas mbi rrafsh t letrs, ashtu q pr (-) acidin laktik do t fitohet:

COOH
COOH

COOH
CH3
H

OH

OH

OH
a

CH3
b

CH3
c

(-)-acidi laktik

Fig. (a) tetraedri i orientuar simetrikisht, (b) modeli dhe formula perspektive (c), e (-)
acidit laktik q i prgjigjet formuls projektuese t Fisher-it.
Kur n kt pozit substituentt, gjegjsisht atomi i karbonit asimetrik n trsi
paraqitet me formula strukturale t zakonshme, do t fitohet projeksioni i Fisher-it,
dydimenzioal pr formuln e (-) acidit laktik.

16

COOH
H

COOH

OH

OH

H5C2

CH3

CH3

Formula pykore

Projeksionet e Fisher-it

H
Br

H5C2

CH3
Formula pykore

Br

CH3
Projeksionet e Fisher-it

Pasi q rrotullimi i formulave projektuese t Fisher-it, mund t ndrrohet

konfiguracioni absolut ather duhet t kemi kujdes gjat operacioneve me kto
formula, sepse ekzistojn operacione t tilla ku konfiguracioni nuk ndryshon dhe e
kundrta ku prej njrit enantiomer fitojm enantiomerin tjetr.
Operacionet me formula t Fisher-it te t cilat konfiguracioni nuk ndrron jan:
1. rrotullimi n rrafshin e letrs pr 1800
2. ndryshimi i vendeve t tre substituentve pa e ndrruar vendin e substituentit
t katrt dhe
3. ndrrimi i vendeve t katr substituentve n ifte.

CH3
HO

COOH
H

COOH

OH

CH3

(-)-acidi laktik

COOH
2

HO

CH3

(-)-acidi laktik

(-)-acidi laktik

OH
H3C

COOH

H
(-)-acidi laktik

Operacionet te t cilat ndrron konfiguracioni, jan:

1. rrotullimi i formuls jasht rrafshit t letrs pr 1800,rreth boshtit vertikal C-C-C,
2. rrotullimi i formuls jasht rrafshit t letrs pr 1800,rreth boshtit horizontal
H-C-O.
3. rrotullimi i formuls pr 900 n rrafshin e letrs.
4. ndryshimi i vendeve t dy substituentve.

17

COOH
H

COOH

CH3

HO

OH

CH3

(+)-acidi laktik

(+)-acidi laktik

COOH
HO

COOH
1

CH3

CH3
2

OH

CH3

(+)-acidi laktik

COOH
OH

HO

COOH

(-)-acidi laktik

CH3

(+)-acidi laktik

(+)-acidi laktik

H
H3C

COOH
COOH

OH

COOH

CH3

HO

OH

(+)-acidi laktik

CH3

(+)-acidi laktik

(+)-acidi laktik

Kufizimet e shprehura lart shihet se n realitet jan munges e paraqitjes

dydimenzionale e molekulave n hapsir te modelet dhe vizatimet tredimensionale,
kto kufizime nuk ekzistojn.

Enantiomeria dhe aktiviteti optik i kushtzuar me heteroatom

asimetrik
Atom asimetrik nuk sht e thn t jet vetm atomi i karbonit. Jan t njohura
shum komponime organike q jan optiko aktive pr shkak t atomeve tjer
asimetrik, si jan: azoti, sulfuri, fosfori, silici, arseni, antimoni etj. Azoti ka struktur
piramidale, por antipodet optike nuk mund t izolohen (n temperatur t dhoms),
sepse shum shpejt kalon njri enantiomer n tjetrin.
H 3C
CH3
H 5C 2

H13C7

C2H 5
C7H 13

Duke e penguar inversionin n atomin aminik, pr her t par (1956), Prelogu e

zbrtheu bazn e Troger-it, e cila i posedon dy atome t azotit asimetrik.

18

CH2
N

CH2
N

CH2
baza e Troger-rit

H3C
H5C 2
H5C 6

H3C
N

H5C 2

H5C 6

CH2

CH

CH2

II

Gjithashtu edhe te amino-oksidet, si p.sh. t fenil-metil-etil-aminooksidi (I) dhe kripa

e amonit e tipit (II), inversioni te heteroatomi sht i bllokuar, me ka sht
mundsuar izolimi i enantiomerve prkats. Kompleksi i kobaltit i tipit (III), te i cili
azoti n mnyr koordinative sht i lidhur pr kobaltit dhe posedon grupin metil
paraqet t vetmen qendr asimetrike pr arsye kompleksi mundet t zbrthehet n
enantiomer prkats.
H
H3N

NH3

CH3
N
CH2

Co
H3N

C
O

NH3
III

Dukuria e aktivitetit optik te aminoacidet (I), paraqet vrtetim t bindshm se lidhja

semipolare (koordinative), NO sht n gjendje ta ruaj karakterin tetraedrik n azot.
Gjithashtu edhe sulfuri mundet t jet asimetrik pr nj klas t komponimeve hirale
stabile.
Sulfinatet, sulfoksidet dhe kriprat-sulfonium me substituent t prshtatshm jan
optiko aktiv.
O
H3C

O
S

C2H5O
Sulfinati kiral

S
H3C

HOOC

Sulfoksidi kiral

H5C2

O
C
HO

CH2

H3C

Joni sulfonium kiral

Atomi i fosforit gjithashtu paraqet qendr asimetrike. Do ti paraqesim disa

komponime organo-fosforike, te t cilat sht izoluar enantiomeri optiko aktiv:

19

C 4 H 9O

H7C3
P

H7C3
P

H3C

fosfinat

H3C

oksid fosfine

H7C3

fosfin

H3C
P

CH3

H 5C 6 H 2C

H7C3

krip fosfoniumi

imino-fosfina

N shum komponime organike silici mund t zvendsohet me karbonin i cili

shndrrohet n qendr asimetrike nse lidhet me katr substituent t ndryshm.

H
Si
CH3

Arseni dhe antimoni gjithashtu paraqesin qendra asimetrike si jan t paraqitura n

rastet e prgjithshme:

R1
As
R2

As
R4

R3

Arsen (krip arsenium)

Sb
R3

R1

R2

Arsen (arsin)

R1

R3
R2

Antimon (stibin)

KONFIGURACIONI
Renditja hapsinore e atomeve apo grupeve atomike n pjesn disimetrike,
gjegjsisht, asimetrike t molekuls (p.sh. n atomin e karbonit asimetrik), ose n
pozitat e fiksuara t molekuls (d.m.th. n pozitat rreth lidhjeve dyfishe ose
brthamave) quhet konfiguracion.

20

N lidhje me konfiguracionin e komponimeve optiko-aktive me rndsi jan dy gjra:

S pari n far mnyre mund t caktohet konfiguracioni absolut i ndonj komponimi
optiko aktiv, d.m.th. renditja e vrtet hapsinore e atomeve apo grupeve n molekul.
Dhe e dyta, nevoja pr t shnuar konfiguracionin e komponimeve stereoizomere,
d.m.th. nomenklaturn e ktyre stereoizomerve. Problemi i par parimisht sht
zgjedhur, kurse pyetja pr nomenklaturn ende nuk ka fituar nj prgjegje definitive.
Rrotullimi, gjegjsisht rrotullimi specifik sht vetm konstant fizike
pr
komponime optiko-aktive, q nuk kan kurrfar lidhshmrie me konfiguracionin.
*
Kshtu p.sh. pr nj enantiomer t acidit laktik, CH3CHOHCOOH, sht gjetur q e
rrotullon rrafshin e polarizuar t drits djathtas, ka nuk do t thot se sht caktuar
konfiguracioni, n rast pr (+), acidin laktik mund ta paraqesim renditjen hapsinore
me formuln Ia ose Ib.
COOH
HO

COOH

HO

CH3

COOH

CH3
Ia

formula tredimensionale

COOH

OH

CH3
Ib

OH

CH3

formulat projektuese t Fisher-it

formula tredimensionale

Fromulat e acidit laktik

Sot e dim me siguri se (+) acidi laktik e ka konfiguracionin Ia. Q kndi i rrotullimit
(), nuk ka lidhshmri me konfiguracionin na tregon fakti se tretsira ujore e
hidroksidit t natriumit dhe (+) acidi laktik (Ia) e rrotullon rrafshin e polarizuar t
drits n t majt (-).
Konfiguracioni n qendr asimetrike nuk sht ndryshuar pr shkak t eliminimit t
protonit.

COOH
HO

COO Na
NaOH

CH3

HO

CH3

(+)-acidi laktik

(-)-laktati i natriumit

Nuk ekziston model kimik i pastr pr prcaktimin e konfiguracionit absolut.

Komponimet optiko-aktive mund t shndrrohen njra n tjetrn me reaksione kimike
dhe mos ta ndrrojn konfiguracionin, ashtu q sht i njohur nj numr i
komponimeve te t cilat dihet konfiguracioni relativ, d.m.th. konfiguracioni n
krahasim me komponime t tjera t cilave u dihet konfiguracioni. N qoft se ndonj
serie komponimesh i caktohet konfiguracioni absolut nj komponimi, me t ua caktua
konfiguracionin absolut t gjitha atyre komponimeve t cilave sht caktuar
konfiguracioni relativ nga ajo seri.

21

Sistemi i konfiguracionit DL
Deri n vitin 1951, konfiguracioni absolut nuk ka qen i njohur n rast sht
prdorur sistemi i konfiguracionit relativ n krahasim me konfiguracionin e propozuar
arbitrar pr enantiomert e aldehidit glicerik. Esht supozuar se (+) enantiomeri i
aldehidit glicerik e ka konfiguracionin t paraqitur me formul projektuese t Fisherit (II), gjegjsisht me formuln tredimensionale perspektive (IIb), ashtu q renditja
hapsinore e atomeve dhe grupeve atomike, me grup hidroksil n ann e djatht dhe
hidrogjenin majtas sht shnuar me D. Enantiomeri (-) ather do t ket
konfiguracionin q do t i prgjigjet aldehidit glicerik III.

CHO
H

CHO
OH ose H

CH2OH
IIa

CHO
OH

HO

CH2OH
II

CHO
H ose HO

CH2OH
III

D (+)-aldehidi glicerik

CH2OH
IIIb

L (-)-aldehidi glicerik

Shum komponime t tipit RC*HXR te t cilat vargu kryesor sht R-C-R kurse X
sht heteroatomi, jan pru n lidhshmri me enantiomert e aldehidit glicerik me
rast u sht caktuar konfiguracioni relativ. Konfiguracion D- kan ata stereoizomer
te t cilt X gjendet n ann e djatht kurse hidrogjeni (apo grupi alkil te RRCX-R)
n ann e majt t formulave projektuese t Fisher-it. N kt vend do t paraqesim
konfiguracionet relative (n krahasim me aldehidin glicerid), t disa komponimeve t
tilla.
COOH
H

COOH

OH

CH3

C2H5
D (+)-2-butilmetil eteri

Cl

H3C

C
C6H5

COOH

CH3

C2H5

H2N

CH3

D (+)-2-metil butanol-2

OH

D (-)-2-fenilbutanoli

D (-)- -feniletilkloruri

CH2OH
OCH3

C2H5

C6 H 5

D (+)-acidi glicerik

CH3
C

OH

CH2OH

D (-)-acidi laktik

CH3

L (+)-alanina

COOH
H2N

CH2OH
L (-)-serina

Ky sistem pr ta shnuar konfiguracionin relativ n krahasim me D (+)-aldehidin

glicerik mund t prdoret pr komponime me nj atom t karbonit asimetrik. Pr
komponime me dy apo m tepr atome t tilla nomenklatura D-L has n pengesa,
kshtu q pr kto komponime si jan p.sh. karbohidratet sht nevojitur q t fitohet
edhe nj (marrveshje) konvent, sipas s cils konfiguracioni relativ e cakton atomi i
karbonit asimetrik i lidhur pr grupin e alkoolit primar (-CH2OH), e jo pr grupin e
aldehidit (-CHO).

22

CHO
H C OH
HO
H C* OH

HO

C* H

CH2OH

CH2OH

seria D-

seria L-

CHO

H C OH
H C* OH

CHO

HO

C H
H C* OH

H C OH
HO C* H

CH2OH

CH2OH

CH2OH
D (+)-glukoza

D (-)-treoza

L (+)-treoza

Prdorimi i sistemit DL pr t shnuar konfiguracionin relativ, n disa raste has n

vshtirsi si sht rasti p.sh. te acidi tartrik. Kshtu (-)-acidi tartrik s bashku me
mezo acidin tartrik munden t fitohen nga D (+), aldehidi glicerik me reaksionin e
cianhidrins e prcjellur me hidroliz dhe oksidim.

CN

CHO
H C OH

HCN

CH2OH

CN

H C OH

H C OH
CH2OH

D (+)-aldehidi glicerik

HO

H C OH
CH2OH

przierje e diastereoizomerve
1. H3O+
2. [O]

1. H3O+
2. [O]

COOH
H C OH

COOH
HO

H C OH

H C OH

COOH
mezo acidi tartrik

COOH
H C OH
HO

COOH

COOH

(-)-acidi tartrik

(+)-acidi tartrik

N baz t ktij reaksioni konfiguracionin relativ t (-) acidit tartrik duhet ta shnojm
me D, kurse konfiguracionin relativ t (+) acidit tartrik me L. Nga ana tjetr sht e
mundur ta reduktojm (-) acidin tartrik n L (-) acidin malik, iu caktohet
konfiguracioni duke e shndrruar n L(+) acid glicerik, ather sipas ktij rezultati
konfiguracionin relativ t (-) acidit tartrik duhet shnuar me L, kurse konfiguracionin
relativ t (+) acidit tartrik me D. Nga kta shembuj shihet se ekziston nj
mosprputhje e shnimit t konfiguracionit relativ t enantiomerve (+) (-) t acidit
tartrik.

23

COOH
HO

COOH

HO C

HJ

H C OH reduktim i do -

HO

CH2

njrit grup OH

COOH

COOH

CH2COOH

COOH

(-)-acidi tartrik

L (-)-acidi malik
NH3

COOH
HO

COOH

HNO2

HO

CH2OH

HO

CH2CONH2

L (-) izoserina

L (-) gjysm amidi

i acidit malik

NaOBr

HgO/OH-

CHO
C

COOH

CH2NH2

L (+) acidi glicerik

HO

NaOCl

COOH

HO

CH2OH

Na/Hg
H+

COOH
HO

CH2Br

CH3

L (-) aldehidi glicerik

L (+) acidi laktik

Pr kto arsye n kto raste sht m mir t mos prdoret sistemi i konfiguracionit
DL.
N vitin 1951 me difraksionin e rrezeve-X, n kripn dyfishe t natriumit dhe
rubidiumit t (+) acidit tartrik sht caktuar konfiguracioni absolut i (+) acidit tartrik
me ka sht vrtetuar edhe konfiguracioni absolut i aldehidit glicerik. Pasi q
konfiguracioni relativ i D (+) aldehidi glicerik paraqet edhe konfiguracionin absolut
ather t gjitha komponimet q jan pru n lidhshmri me D (+) aldehidin glicerik iu
sht caktuar konfiguracioni absolut.
Shumica e -aminoacideve natyrore jan optiko aktive dhe e kan t njejtn
konfiguracion relativ sikurse edhe L (-)-aldehidi glicerik.

CHO
HO

CHO
H

CH2OH

HO

COOH
H

H2N

CH2OH

CH2OH

L (-)-aldehidi glicerik

COOH
H2N

CH2OH

konfiguracioni L- i -aminoacideve natyrore

Konfiguracionet relative t aminoacideve natyrore si jan (+) alanina dhe (-) serina n
krahasim me (+) acidin laktik i cili sht sjell n lidhje me L (-) aldehidin glicerik:

24

COOH
HO

C H
CH3

H2N

C H

H C

ndryshim
konfiguracioni

L (+) acidi laktik

COOH

COOH

HO

COOH

N3

Br

ndryshim
konfiguracioni

CH3

N3

C H
CH3

(+)- -brom acidi

propionik

CH3OH
HCl

CH2OH

Cl COOCH3
H3N

C H

PCl5

CH2OH

H2/Pt

Cl COOCH3
H3N

NaOH
H2/Pt

COOH
H2N

CH2Cl

L (-) serina

C H
CH3

L (+) alanina

Si shihet, dy reaksionet e paraqitura lart ( o ) (duke reaguar me OH- dhe me N3-)

jan t kushtzuar me shkputje t lidhjes C-Br, dhe formimit t lidhjes C-OH, ose CN3; me ka ndryshon konfiguracioni, d.m.th, kemi inversion t Walden-it.
Te (-) treonina e cila posedon dy atome t karbonit asimetrik, ku njri prej tyre sht
n lidhje me aminoacide p.sh. L-(-) serinn, kurse tjetra qendr asimetrike sht n
lidhje me D (+) aldehidin glicerik, e cila qendr do t shrbej pr shnimin e
konfiguracionit. Te aminoacidet me konvent (marrveshje), konfiguracioni i
komponimeve t tilla merret qendra asimetrike pr t ciln sht lidhur grupi amin
(NH2).
COOH
CHO
H C OH
CH2OH

D (+)-aldehidi glicerik

H2N C H
D

COOH
L

H C OH

H2N C H
CH2OH

L (-) serina

COOH
L(s) (-)-treonina

COOH
H C NH3 Br
H C CH3
C2H5
(-)-izoleucina si krip
e bromhidrins
(konfiguracioni apsolut)

N vitin 1954 me ndihmn e difraksionit t rrezeve X sht caktuar konfiguracioni

absolut i (-) izoleucin brom-hidrikut pr t cilin dihet se i takon seris D, me ka sht
caktuar konfiguracioni absolut i (+) alanins dhe (-) serins si dhe aminoacideve tjera
q jan sjell n lidhshmri konfiguracionale me kto komponime.

Sistemi i konfiguracionit R-S

Sistemi i prsosur i cili na mundson q t caktojm hiralitetin e molekuls dika e
ngjashme si nomenklatura e dors s majt kundr dors s djatht e dhan R. S.
Cahn, C. Ingold (t dy nga Londra) dhe V. Prelog-u (Cyrihu).
Hapi i par gjat prcaktimit t hiralitetit t do atomi t karbonit sht radhitja e
katr substituentve sipas zvoglimit t rreshtimit (radhitjes). Prioriteti caktohet duke
aplikuar rregulln e sekuencs. Substituenti a ka prioritet m t madh, b i dyti, d i
treti dhe e ka prioritet m t vogl (a >b > d > e ). Molekula (Cabde), pastaj vendoset
25

(n letr ose duke i shfrytzuar modelet) ashtu q substituenti me prparsi m t

vogl vendoset sa m larg shikuesit. Kjo mnyr jep dy (vetm dy) renditje t
mundshme t tre substituentve tjer (I dhe II).
a

a
e

syri

C
b

d
b
I

a
syri

b
d
II

konfiguracioni S

a
e

b
e

konfiguracioni R

N qoft se drejtimi prej a duke kaluar npr b, q shkon deri te d, sht drejtimi i
kundrt me lvizjen e akrepave t ors, konfiguracioni sht qendr stereo S (I),
(sinister, latinisht majtas). Nga ana tjetr n qoft se renditja e a, b, d shkon n drejtim
t akrepave t ors konfiguracioni i qendrs stereo sht R (rectus latinisht djathtas).
Simbolet R dhe S i shtohen emrit t molekuls hirale si prefiks, p.sh, (R)-2brombutan ose (S)-2,3-dyhidroksi propanali. Przierja racemike shnohet me R, S si
p.sh. (R, S)-brom fluor klor metan. Shenja pr rrotullimin e planit t polarizuar t
drits mundet ti shtohet n qoft se sht i njohur si p.sh. (S)-(+)-2-brombutan ose
(R)-(+)-2,3-dyhidroksipropanal.
Prioriteti i substituentve caktohet me rregullat e sekuencs.
1. Atomet me numr m t madh atomik t lidhur drejtprdrejt pr atom hiral kan
prioritet ndaj atij me numr atomik m t vogl, p.sh. Br(35) > Cl(17) > S(16) > O(8)
> N(7) > C(6) > H (1) kshtu q te brom-klor-acidi acetik sekuenca do t jet: Br(a) >
Cl(b) > COOH(d) > H(e).

(b)
Cl

b
a

(a) Br

COOH (d)

H
(e)

2. N qoft se dy apo m tepr atome t lidhura pr karbonin asimetrik jan identike

d.m.th. kan numr atomik t njjt vazhdohet te atomet tjer t substituentit deri sa
t gjendet prioriteti. Pr shembull, te 2-butanoli oksigjeni i grupit hidroksid ka
26

prparsi kshtu q sht i pari (O8), kurse atomi i hidrogjenit (e) sht i fundit sipas
prioritetit.
(b)
CH2CH3
CH3CH2

*
CHOH CH3

(a) HO

a>b>d>e

CH3 (d)

C
H
(e)

Dy grupet tjera duhet caktuar prioritetin.

N qoft se n baz t grupeve t dyta atomike nuk mund t prcaktohet prioriteti,
ather shkojm te grupi atomik i tret, i katrt e kshtu me radh derisa t caktohet
prioriteti.
3. Lidhjet dyfishe dhe trefishe trajtohen sikur se t ishin grupe t ngopura, ndrsa
numri i atomeve t tyre dyfishohet apo trefishohet.

H
C

paraqitet si

paraqitet si

O
C

paraqitet si

H
O
C

OH

paraqitet si

OH
Duke i aplikuar kto rregulla n substituent t rndomt do t fitohet kjo sekuenc (n
t ciln prioriteti zvoglohet).
Br > Cl > OCOR > OR > OH > NO2 > NR2 > NH2 > CCl3 > COCl > COOH > COR >
CHO > CH2OH > C6H5 >CR3 > CH3 > D > H.
Grupi cis > grupi trans
Konfiguracioni R > konfiguracioni S (rregulla shtojc)

27

pasqyra
1

syri
2

(R)

enantiomeri
(S) 1-2-3

syri

(2) H3CH2C

syri

(3) D

H (4)

(2) H3CH2C
(3) H3C

OH (1)
C
H (4)

(2)H3CH2C

(R)-3-metilheksani
syri

enantiomeri
(R) 1-2-3

CH3 (3)

(1) H3CH2CH2C

2
3

(S)

syri

(R)-1-deutero alkooli propionik

OH (1)

syri

(3)HOH2C

H (4)

(2) OHC

(S)-alkooli butilik sekondar

Br (1)
C
H (4)

(R)-2-brom-3-hidroksipropanal

Formulat projektuese t Fisher-it mundsojn t caktohet konfiguracioni absolut RS

pa modele tredimensionale, nse formula e Fisher-it orientohet ashtu q substituenti
me prioritet m t vogl (e), gjendet posht.
Si sht cekur edhe m par, formulat e Fisher-it mund t shndrrohet n projeksione
ekuivalente duke ua ndryshuar vendet dy ifteve t substituentve ashtu q
substituenti me prparsi m t vogl t vij posht ose ndryshimi i vendeve t tre
substituentve pa ndryshuar vendin e substituentit t katrt me kusht q substituenti
me prparsi m t vogl t vij posht.

28

CHO (2)
(1) HO

CHO (2)

CH2OH (3)

(4) H

(R)

(1) HO

(S)

HO

(R)

(R)

*
C
*
C
*
C
*
C

H (4)

COOH (2)
(3) HOH2C

CH2OH (3)

H (4)
(S)

(R)

H (4)

OH (1)

H (4)
(S)

OH > COOH > CH2OH > H

OH (1)

OH
H

CHO (2)

(R)

COOH (2)

CH2OH (3)

(3) HOH2C

OH > CHO > CH2OH > H

OH (1)

OH (1)

CH2OH (3)

H (4)

(2) HOOC

OH (1)

(3) HOH2C(HOHC)3

CHO (2)
(4) H

(CHOH)3CH2OH (3)

OH

OH > CHO > (CHOH)3CH2OH > H

CHO (2)

H (4)

OH (1)

OH

CHO (2)
(1) HO

(R)

(CHOH)3CH2OH (3)

H (4)

CH2OH

(R)

2(R), 3(S), 4(R), 5(R)-(+)-glukoza

Komponimet me dy apo m tepr atome t karbonit asimetrik

me konstitucion t ndryshm
Dihet se numri i atomeve t karbonit asimetrik nuk sht i kufizuar. Shum produkte
natyrore si jan amidoni apo proteinat posedojn me qindra atome t lidhura.
Te molekulat me varg t elur, numri i stereoizomerve sht 2n, ku n paraqet
numrin e atomeve t karbonit asimetrik.
Antart m t thjesht t karbohidrateve, me katr atome t karbonit prej t cilve dy
jan asimetrik si sht 2,3,4-trehidroksibutanali, ekziston n form t katr
stereoizomerve (2n = 4). Kta stereoizomer i paraqesim me an t modeleve (a), me
formula perspektive (b).
H

CHO

OH

OH
CH2OH
(a)

29

CHO

CHO

CHO

(R) H

OH

HO

H (S)

(S) HO

(R) H

OH

HO

H (S)

(R)

OH

CH2OH

CH2OH

CHO
H

OH (R)

HO

CH2OH

(b)

(S)

CH2OH

Kto formula jan ashtu t orientuara n hapsir q u prgjigjet projeksioneve t

Fisher-it (sipas konvents). Formulat projektuese pr komponime me dy atome t
karbonit asimetrik fitohen n kt mnyr. Modeli duhet orientuar ashtu q atomet e
karbonit asimetrik (i dyti dhe i treti) t qndrojn n rrafshin e letrs (rrafshi
projektues), kurse grupet djathtas dhe majtas t qndrojn mbi rrafshin e letrs.
Grupet lart dhe posht nn rrafshin e letrs, pastaj modeli mundet drejtprdrejt t
projektohet n letr, ashtu si sht cekur pr acidin laktik.
Sipas konvents te aldozat grupi aldehid (atomi C) vendoset n skajin e formuls,
kurse grupi alkoolik primar (te treoza C4), n skajin e fundit t molekuls.
CHO
(R) H

*
C

OH

HO

CHO
*
C H (S)

(R) H

*
C

OH

HO

*
C

CH2OH
D-(-)-eritrozi
(R,R)

H (S)

(S) HO

CHO
*
C H

(R)

*
C OH

CH2OH

CHO
*
C OH (R)

*
C

HO

CH2OH

L-(+)-eritrozi
(S,S)

(S)

CH2OH

D-(-)-treozi
(S,R)

L-(+)-treozi
(R,S)

Formulat projektuese t Fisher-it pr sheqerna mund t kondensohen, n at mnyr

q vargu kryesor vertikal paraqitet me vij pa i shnuar atomet e karbonit asimetrik
(a). Ky thjeshtim mund t shkoj edhe m tutje si sht n shembujt b dhe c.

CHO
H

OH

OH
CH2OH
a

CHO

CH2OH
b

Fig.x. Formulat projektuese t thjeshtuara pr (-) eritrozn

Duhet cekur se formulat perspektive tredimensionale dhe ato projektuese t Fisher-it,
mund t paraqiten edhe horizontalisht, ashtu q grupi i cili gjendet lart vjen djathtas
ndrsa grupi i fundit vjen majtas. Por n prgjithsi, me konvent gjat projektimit
molekula ashtu orientohet q C, t jet lart (gjegjsisht n formul horizontale) e ai

30

sht karboni i cili gjendet n gjendje oksiduese maksimale p.sh, (COOH > CHO >
CH2OH).
Djathtas dhe majtas gjinden substituentt e tyre d.m.th, atomet e hidrogjenit dhe
heteroatomet (Cl, Br, OH, OAc, NH2, etj.).

Diastereoizomeria
Nga formulat projektuese t Fisher-it ose modeleve t paraqitura, rrjedh se (-) dhe (+)
eritrozi jan enantiomer sepse molekulat e tyre qndrojn njra ndaj tjetrs si
shembulli dhe objekti n pasqyr, ngjashm me eritrozn edhe (-) dhe (+) treozi jan
enantiomer. Nse krahasohen do njra eritroz me donjrn treoz, shihet se,
megjithse jan stereoizomer, nuk jan enantiomer sepse sipas konfiguracionit nuk i
prgjigjet shembullit dhe objektit n pasqyr. Stereoizomert e till me dy apo m
tepr atome t karbonit asimetrik q nuk jan enantiomer quhen diastereoizomer.

CHO

CHO

CHO

OH

HO

HO

OH

HO

CH2OH
D-(-)-eritrozi
(R,R)

CH2OH

H
OH
CH2OH

L-(+)-eritrozi
(S,S)

D-(-)-treozi
(S,R)

CHO
H
HO

OH
H
CH2OH
L-(+)-treozi
(R,S)

Derisa enantiomert i posedojn vetit e njejta fizike dhe kimike (n mjedisin simetrik
ose josimetrik), diastereoizomert mund t dallohen si nga vetit fizike ashtu edhe nga
ato kimike. Munden t ndahen njri nga tjetri me destilim fraksional, kristalizim ose
me kromatografi, temperaturat e shkrirjes dhe t vlimit si dhe densitetin e kan sikurse
me qen izomeri konstitucional. T shikojm nj shembull q nuk i takon kimis: Dy
turjela pr tapa A dhe A me vida t kundrta jan enantiomer. N qoft se sht e
lakuar (B) ather kjo do t jet diastereoizomer i turjelave normale A dhe A.

A'

Ky shembull i thjesht jo kimik mund t prdoret pr t treguar se far metode

mundet t prdoret pr ti dalluar stereoizomert. Me ndihmn e nj reagjenti simetrik
(jo disimetrik), nuk sht e mundur ta dallojm turjeln A dhe A. Turjela A e shpon
tapn ashtu si e shpon edhe ajo A. Pr kt arsye dallimi i enantiomerve mund t
tregohet me ndihmn e nj reagjenti hiral (asimetrik ose disimetrik), nga jasht, (p.sh.
futrola, kllfa n form A n t ciln nuk mund t vendoset A) [kmba e majt A n
kpuc pr kmb t majt n t ciln nuk pason pr kpuc t djatht] [ ose dora e
majt A n dorz t majt e cila nuk pason n dor t djatht A].

31

E kundrt me enantiomer A dhe A, dy diastereoizomer mundet leht t dallohen me

reagjent asimetrik (disimetrik). Dy turjela A dhe B sillen plotsisht ndaj taps, derisa
turjela A e shpon tapn, te turjela B shpurja ssht e mundur ose shkon shum
vshtir.
Edhe gjat prdorimit t formulave t Fisher-it pr komponime me dy atome t
karbonit asimetrik me konstitucion t ndryshm duhet t kemi kujdes pr disa
kufizime.
1. Formuln e Fisher-it p.sh, (-) eritrozn, nuk mund ta rrotullojm pr 1800,
jasht rrafshit t letrs as kah boshti horizontal as ai vertikal.
2. Nuk lejohet ta rrotullojm C2 pr 1800 rreth lidhjes qndrore C2-C3 sepse n
at rast nga (-) eritrozi do t fitohej (-) treozi.
3. E vetmja gj q sht e lejuar sht rrotullimi i formuls pr 1800 n rrafshin e
letrs.
CHO
CHO
CH2OH
CH2OH
HO
H
H
OH
HO C H
C
C
H C OH
HO

HO

CH2OH

H
CH2OH

OH
CHO

(+)-eritrozi

(+)-eritrozi
rrotullim i palejushm

rrotullim i formuls pr
180 jasht rrafshit t
letrs rreth boshtit vertikal

rrotullim i formuls pr
180 jasht rrafshit t
letrs rreth boshtit horizontal
1

CHO

OH

CHO

rrotullim i palejushm

OH

CHO
OH
C

2
3

OH

CH2OH

OH
CH2OH

formula e Fisher-it
formula tredimenzionale
(-)-eritrozi
rrotullim i palejushm

rrotullim i lejushm

rrotullim i C2 pr 180 rreth

C2-C3 me 'rast C3 dhe C4
mbeten t pa ndryshuar

rrotullim i formuls pr
180 n rrafsh t letrs

CHO
HO

OH

HO

CH2OH

CHO
H
C

HO

OH
CH2OH

HO

(-)-treozi

CH2OH
H
C

HO

HO

H
CHO

CH2OH

CHO
(-)-eritrozi

Fig xx.Operacionet me formula t Fisher-it te komponimet me dy atome t

karbonit asimetrik me konstitucion t ndryshm.

32

Rrotullime t ngjashme me modele ose me formula perspektive tredimensionale jan

t lejueshme sepse n at rast nuk vjen deri te ndryshimi i konfiguracionit.

HO

CHO
H
C
C

OH
CH2OH

CHO
OH
C

H
rrotullim i C2 pr 180 rreth
C2-C3 me 'rast C3 dhe C4
mbeten t pa ndryshuar

OH
CH2OH

(-)-eritrozi

CHO
H
C

HO

rrotullim rreth boshtit

vertikal pr 180

HO

(-)-eritrozi

H
CH2OH

(-)-eritrozi

rrotullim rreth boshtit

horizontal pr 180

CH2OH
OH
C

OH
CHO

(-)-eritrozi

Fig.xx Konfiguracioni i pandryshuar me formula perspektive tredimensionale

Nse dshirojm q nga njri stereoizomer p.sh (-) eritrozi t fitohet enantiomeri
prkats (+) eritrozi sht e nevojshme q n model apo n formul t Fisher-it tua
ndrrojm vendin dy substituentve n t dy qendrat asimetrike.
1

CHO

H
H

CHO

OH
ndryshimi i vendeve
t H dhe OH n t dy
qendrat asimetrike

OH

CH2OH

(-)-eritrozi

HO

HO

CH2OH

(+)-eritrozi

Nga ana tjetr, n qoft se dshirojm q nga njri stereoizomer t fitohet

diastereoizomeri i tij, nevojitet tua ndrrojm vendet substituentve vetm n njrin
atom t karbonit asimetrik, n rast se n t cilin atom t karbonit (C1* apo C2*) sht
br ndryshimi i substituentve varet se cili diastereoizomer do t fitohet (+) apo (-).
1

CHO
HO
H

C
C

CHO

i vendeve
OH ndryshimi
t H dhe OH n C

CH2OH

(-)-treozi

OH

OH

i vendeve
OH ndryshimi
HO
t H dhe OH n C

CH2OH

(-)-eritrozi

33

CHO

CH2OH

(+)-treozi

M n fund ndryshimi i vendeve t tre substituentve n do njrin atom t karbonit

asimetrik sht e lejueshme te formulat projektuese t Fisher-it, konfiguracioni mbetet
i njjt. Nga aspekti stereokimik kto formula jan korrekte por nuk prdoren sepse
nuk i prgjigjen konvents pr paraqitjen e grupeve t lidhura pr karbon asimetrik te
formulat dydimenzionale t Fisher-it.
1

CHO

H
H

ndrrim n C*1

OH

HO

CHO

OH

OH

CH2OH

ndrrim n C*1

H
HO

CHO

HOH2C

CH2OH ndrrim n C*
2

OH

OH

OHC

OHC

HOH2C

HO

CH2OH

ndrrim n C*2

OH

OH

(-)-eritrozi

Komponimet me dy apo m tepr atome t karbonit asimetrik

me konstitucion t njjt
Kur nj komponim posedon dy apo m tepr atome t karbonit asimetrik me
konstitucion t njjt, ather numri i stereoizomerve nuk i prgjigjet mardhnjes 2n,
kshtu p.sh. acidi tartrik:
*
*
HOOC-CHOH-CHOHCOOH
i takon ktij sistemi, q do ta paraqesim me modele (a), formula perspektive (b), dhe
me formula projektuse t Fisher-it.
COOH

HO

COOH

OH

COOH

OH

HO

OH

HO

COOH

(a)

OH

HO
COOH

COOH

COOH
(b)

(c)

HO

OH

COOH

COOH

COOH

COOH

COOH

OH

OH

HO

HO

OH

HO

COOH

COOH

COOH

COOH

COOH

COOH

COOH

COOH

HO

OH

COOH
I

OH

OH

HO

HO

OH

HO

COOH
II

34

COOH
III

COOH
IV

Fig.xx, Stereoizomert e acidit tartrik: (a) modelet, (b) formulat perspektive

tredimensionale dhe (c) formulat projektuese t Fisher-it.
Dy formulat e para (I dhe II) paraqesin forma optiko aktive, t acidit tartrik (-) dhe
(+) dhe jan mes vete enantiomer. Dy formulat tjera (III dhe IV) jan identike sepse
njra formul shndrrohet n tjetrn duke e rrotulluar pr 1800, n rrafshin e letrs q
sht operacion i lejuar i Fisher-it. Deri te prfundimi pr inaktivitet optiko-aktiv
arrihet edhe n baz t rrafshit t simetris q e ndan molekuln n dy pjes (t
shnuar me vij t ndrprer). Pr kt arsye nuk ekzistojn katr stereoizomer por
tre: (-) dhe (+) acidi tartrik (I dhe II), dhe mezoacidi tartrik (III dhe IV).
N qoft se ve e ve i shikojm kto tri struktura t acidit tartrik do t shohim se
konfiguracioni n t dy qendrat asimetrike t (-) acidit tartrik jan identike, si dhe (+)
acidi tartrik kurse te mezo acidi tartrik kjo gj nuk sht. Kt gj mundemi m s
miri ta vrtetojm duke ua caktuar konfiguracionin RS do njrs ve e ve.
Prioriteti i substituentve rreth qendrave asimetrike te acidi tartrik (HOOCC*HOHC*HOHCOOH) do t jet:
COOH (2)

COOH
1

HO
H

COOH
C* H

*
C H

HO

(3) HOOCHOHC

H (4)

CHOHCOOH

(S)

C* OH (1)

(S)

*
C OH (S)

COOH

CHOHCOOH
*
C OH

(-)-acidi tartrik
(S,S) optiko aktiv

CHOHCOOH (3)
3

(1) HO

C* COOH (2)
H (4)

COOH

(S)

COOH (2)

COOH
1

H
HO

*
C

COOH

(+)-acidi tartrik
(R,R) optiko aktiv

*
C OH

(1) OH

C* CHOHCOOH (3)
H (4)

CHOHCOOH

C* OH (R)

3
4

COOH

(R)

(R)
HO

CHOHCOOH
*
C H

CHOHCOOH (3)
(2) HOOC

C* OH (1)
H (4)

COOH

(R)

35

COOH (2)

COOH
1

H
H

COOH

*
C

*
C OH

(1) OH

C* CHOHCOOH (3)
H (4)

CHOHCOOH

C* OH (R)

3
4

(R)

OH (S)

COOH

mezo-acidi tartrik
(R,S) ose (S,R)
optiko inaktiv

CHOHCOOH (3)

CHOHCOOH
*
C OH

(1) HO

C* COOH (2)
H (4)

COOH

(S)

Si shihet, te (-) acidi tartrik, gjysma e molekuls (C*2) e ka konfiguracionin S e

gjysma tjetr (C3*), gjithashtu S, n trsi optiko aktive. Te (+) acidi tartrik gjysma e
molekuls (C*2), ka konfiguracionin (R) e gjysma tjetr (C3*) po ashtu (R), n trsi
optiko aktive. Te mezo-acidi tartrik, gjysma e molekuls (C*2), e ka konfiguracionin
R, kurse gjysma tjeter (C*3), S d.m.th, R, S (ose S, R), optikisht inaktive, pr shkak t
kompensimit intramolekular.
Te komponimet e tipit ABA si sht 2,3,4-trehidroksi-acidi glutarik.
*
*
*
HOOC
CHOH
CHOH
CHOH
COOH
5
4
3
2
1
Dy atome t karbonit asimetrik (C*2 dhe C*4) jan me konstitucion t ndryshm n
disa forma stereoizomere sht asimetrik e disa jo. N qoft se atomet e karbonit
asimetrik (C2,C4), i shnojm me R, S ather do t kemi katr stereoizomer t
mundshm.

*
*
*
HOOC
CHOH
CHOH
CHOH
COOH
5
4
3
2
1
*
*
*
HOOC
CHOH
CHOH
CHOH
COOH
5
4
3
2
1

R
S
S
R

R
S
R
S

r
s

Stereoizomert
(a)
(b)
(c)
(d)

Tipi i stereoizomerit
Optikisht aktiv
Enantomer
Optikisht aktiv
Mezo optikisht inaktiv
Mezo optikisht inaktiv

r dhe s e shnojm renditjen hapsinore n atomin e karbonit pseudo asimetrik.

Stereoizomert me rnditje n C2 dhe C4, RR respektivisht SS jan enantiomer sepse
qndrojn si shembulli dhe objekti n pasqyr. N kto forma optiko aktive atomi i
karbonit qndror (C3), nuk sht asimetrik sepse sht i lidhur me dy grupe t cilat
kan konstitucion dhe konformacion t njjt (R, R respektivisht S, S), (1 dhe 2). N
dy stereoizomert tjer (3 dhe 4),
R
H

C
R
1

S
OH

OH

S
2

S
3 *
C OH
R
3

36

R
3 *
C OH
S
4

atomi i karbonit C3 sht asimetrik sepse dy grupe me gjith se kan konstitucion t

njejt kan konfiguracion t ndryshm. Por, n kt rast molekula n trsi nuk sht
asimetrike as disimetrike sepse e prmban rrafshin e simetris i cili kalon npr
atomin e karbonit C3 dhe jan forma mezo, (c dhe d). Atomi i karbonit C3 sht pra,
pseudoasimetrik.
1

COOH

H
HO
HO

COOH

OH (R)

HO

H
H

H
(R)

(S)

OH
OH (S)

COOH
(a)

COOH
(b)

optiko aktiv

optiko aktiv

enantiomer
(formulat projektuese t Fisher-it)

H
H
H

2
3
4

rrafshi i simetris

COOH
C

OH (R)

C OH
C

OH (S)

COOH
(c)

mezo

COOH

H
HO
H

OH (R)

OH (S)

OH
C

HO

COOH
(d)

mezo

H
C
H

C
H

COOH
COOH
OH

(d)
mezo
(formulat perspektive)

diastereoizomer inaktiv
(formulat projektuese t Fisher-it)

Elementet e simetris
Molekulat me nj atom t karbonit asimetrik (ose stereoqendr), jan gjithmon kirale
optikisht aktive, kurse strukturat q posedojn dy apo m tepr qendra t tilla nuk
sht e thn q t gjith stereoizomert t jen optiko aktiv. I vetmi kusht i hiralitetit
(optikisht aktiv), sht q shembulli dhe objekti n pasqyr mes vetes t mos
prputhen. Si kemi par te acidi tartrik, 2,3,4-trehidroksi acidi glutarik nuk sht
gjithmon leht t themi se cili komponim sht kiral e cili jo. Mnyra m e mir
sht t krijohet modeli molekular i molekuls dhe shembullit t saj n pasqyr dhe
hulumtohet mundsia e prkuljes (prputhjes). Por, kjo mnyr merr shum koh,
kshtu q shum m thjesht sht t analizohet simetria e molekuls.
Pr numr m t madh t molekulave, q ta dijm se a sht kirale apo jo mjafton ta
dijm se a sht prezent rrafshi i simetris a po jo. Rrafshi i simetris sht ai rrafsh i

37

cili e ndan molekuln n dy pjes ashtu q kto dy pjes qndrojn mes vete si
shembulli dhe objekti n pasqyr, t marrim p.sh. mezo acidin tartrik.

COOH
OH
C

qendra e simetris

rrafshi i simetris

OH

OH

COOH

COOH

OH
COOH

HO

COOH

fromula perspektive

formula diagonale
konformacioni ekliptik

OH
2

COOH

formula diagonale
konformacioni shkallor
(molekula sht optiko inaktive)

(molekula sht optiko inaktive)

Mezo acidi tartrik

Shembull tjetr 3,4 dimetil heksani

CH2CH3
H
H

H3C

CH3

CH3

CH2CH3

pasqyra

pasqyra
4

C
H
H3CH2C

CH3

H
CH3

H
CH2CH3

CH3
3

CH2CH3

CH2CH3

konformacioni ekliptik
qendra e simetris
CH2CH3
H

H3C
C
H
H3CH2C

qendra e simetris
H

CH2CH3

CH3

C
H3C

CH3
konformacioni shkallor

CH2CH3

Qendra e simetris nxirret kur i trheqim vijat e drejta prej njrit substituent deri tek
qendra e simetris dhe duke vazhduar n t njjtin drejtim deri te substituenti tjetr
ekuivalent me largsi t njjt prej qendrs s simetris. Shembujt e paraqitur si
shihet posedojn rrafshin e simetris vetm n qoft se jan n konformacion ekliptik.
Gjat rrotullimit t atomit t C3 pr 180 rreth boshtit C3-C4, molekula kalon n
konformacion shkallor, eliminohet rrafshi i simetris por molekula nuk sht prsri
optiko aktive sepse si shihet e posedon qendrn e simetris q sht kusht i
mjaftueshm q komponimi t mos tregoj aktivitet optik.
Si shembull tjetr pr qendr t simetris mund ta marrim dimetildiketo-piperazinn,
te i cili ekzistojn dy diastereoizomer gjeometrik, cis dhe trans.

38

O
N

H3C
4

H
O

CH3
C

C
H

H3C

H
CH3

cis
(a)
(b)
ska as rrafsh as qendr t simetris
(optikisht aktiv)

H3C

O
C

C
C

H
1

CH 3

N
H

trans
qendr e simetris
(optikisht inaktiv)

Forma cis nuk posedon rrafsh t simetris pr ka mund t zbrthehet n antipod optik
a dhe b (gj q sht realizuar eksperimentalisht). Forma trans sht optikisht inaktive
sepse posedon qendrn e simetris. N realitet dimetildiketo-piperazina sipas
mardhnjeve stereoizomere i prgjigjet acidit tartrik (dy enantiomer optiko aktiv
dhe njra inaktive-forma mezo). Duhet cekur se vetm brthamat me numr ift t
antarve mund t ken qendr t simetris.

Modifikimi racemik ose forma racemike

Sikurse sht cekur, enantiomert e rrotullojn planin e drits pr vlera t njjta por n
drejtime t kundrta. Kshtu 2-brombutani enantiomeri (-), e rrotullon kt rafsh n
dejtim t kundrt me akrepa t ors pr 23.1, kurse shembulli i tij n pasqyr (+), 2brombutani n drejtim t akrepave t ors pr 23.1, n rast przierja e barabart
(1:1), e enantiomerve (-) dhe (+) jan optiko inaktiv. Kjo przierje quhet modifikim
racemik ose form racemike dhe shnohet me simbolin () ose (dl). Pr ndryshim prej
forms mezo (shiqo acidin tartrik), e cila sht optikisht inaktive pr shkak t
kompensimit intramolekular, format racemike jan inaktive pr shkak t kompenzimit
intermolekular. Kshtu p.sh. format t cilat prbjn sasira t barabarta t
enantiomerve A dhe B si jan (-) dhe (+) acidi laktik, (-) dhe (+) eritroza, (-) dhe (+)
treoza, (-) dhe (+) acidi tartrik paraqesin modifikime racemike ose forma racemike.
N gjendje t lngt at t gazt si dhe n tretsira, modifikimet racemike i kan t
njjtat veti fizike sikurse edhe enantiomert prkats, kurse n gjendje t ngurt vetit
e enantiomerve prkats duke i aplikuar metodat e thjeshta fizike, przierjet
racemike n shumicn e rasteve kristalizojn n nj form kristalore e cila dallohet
prej formave kristalore t enantiomerve t pastrt, n rast t dy enantiomert jan
vendosur n rrjetn kristalore. N gjendje t ngurt si shihet fitohet nj komponim i
ri i cili shnohet si racemat. Duke e tretur racematin ajo do t zbrthehet n pjes
prbrse t tij d.m.th. tretsira do t prbj sasi t njjt t molekulave (-) dhe (+).
Racemati natyrisht do t ket temperatur t ndryshme t shkrirjes n krahasim me
do njrin enantiomer.
N disa raste kristalizimi kryhet plotsisht ndryshe ku p.sh. n t njjtin kristal
asocohen enantiomert identik. Nga masa e shkrir lirohen kristalet q prbjn vetm
(-) dhe (+). Kjo przirje prej sasirave t barabarta t enantiomerve t pastr quhet
konglomerat. Konglomerati do t ket temperatur t shkrirjes t ndryshme prej
enantiomerve t pastrt.

39

(+)(+)(+)
(+)(+)(+)

kristalet

(+)(+)(+)

(-)(-)(-)
(-)(-)(-)

(+)(+)(+)

kristalet

(-)(-)(-)
(-)(-)(-)

1. Kristalizimi i komponimeve optiko aktive t pastrt

(+)(+)(+)
kristalet
konglomerat
(-)(-)(-)
perzierjet racemike

(+)(-)(+)
(-)(+)(-)

(+)(-)(+)(-)

racemat kristalet

(+)(-)(+)(-)
Kristalizimi i przierjes racemike
N rast krijohet konglomerat i enantiomerve ose racemat i vrtet
Enantiomert dhe przierjet racemike munden leht t dallohen duke iu caktuar
temperatuart e shkrirjes.

Formimi i modifikimit racemik

Ekzistojn shum mnyra pr t prfituar modifikimin racemik, por n kt vend do t
cekim vetm m t rndsishmet.
1. Przierja- format racemike m s thjeshti mund t krijohen duke i przier
sasirat ekuimolare t enanriomerve (-) dhe (+).
2. Sinteza- n laborator molekulat disimetrike mund t sintetizohen duke u nisur
nga komponimet simetrike pa prdorur reagjent optiko aktiv ose katalizator
d.m.th. n kushte t rndomta, gjithmon do t fitohet modifikimi racemik.
Kshtu p.sh. duke e bromuar acidin propionik do t fitohet acidi
brompropionik racemik.

COOH
Br
COOH
H

C
CH3
(I)

50 %

CH3

Br2/P

(II)

modifikim
racemik

COOH
H

Br

50 %

CH3
Pasi q te acidi propionik (I) t dy atomet e hidrogjenit mes vetes jan ekuivalent,
ather sipas teoris s probabilitetit (besueshmris), t dy atomet e hidrogjenit do t
zvendsohen me bromin me shpejtsi t njejt n rast do t formohen numr i
njejt i molekulave (+) dhe (-) t acidit -brompropionik (II), d.m.th. fitohet forma
racemike ose modifikimi racemik.
40

Ngjashm me kt, gjat reduktimit t acidit piruvik (III) n acid laktik (IV) me
hidrogjen n prani t platins si katalizator do t fitohen enantiomert e acidit laktik
n sasi t barabart:
H3C
C

H2
H3C
C

HOOC

OH
(IV)

(R)-acidi laktik

H2/Pt

forma
racemike

HOOC

H3C

(III)

50 %

H2

OH
C

HOOC

50 %
H

(S)-acidi laktik

3. Racemizimi- sht proces i formimit t modifikimit racemik duke u nisur

vetm nga njri enantiomer. Kjo gj do t thot se nga njri enantiomer (+)
apo (-) gjysmn e tij ta shndrrojm n enantiomer me konfiguracion t
kundrt. Racemizimi mundet t kryhet me metoda t ndryshme prej t cilave
m t njohurat jan: racemizimi termik, racemizimi me mjete kimike dhe
racemizimi me rrezet e drits q kan gjatsi t ndryshme valore; se cila
metod do t prdoret varet kryesisht nga natyra e komponimit i cili duhet
racemizuar.
Gjat racemizimit s pari prkohsisht nevojitet t shkputet nj lidhje nga atomi i
karbonit asimetrik e pastaj gjat formimit t asaj lidhjeje substituenti i ndar do t
ndrroj vendin me njrin grup t lidhur pr karbonin.

A
E

*
C
D
(a)

A
B

C
D

(b)

+
B

*
C

B
(c)

planar

proces i racemizimit
Shkputja e lidhjes mund t realizohet sipas mekanizmave t ndryshm (fig.xx), por
n do rast produkti intermedier (b) duhet t jet simetrik d.m.th. planar ose n qoft
se mbetet disimetrik, nevojitet shpejt t kaloj prej njrit enantiomer n tjetrin, ashtu
q n t dy rastet grupi i ndar (D), t mund t adicionohet me t njejtn lehtsi n
pozitn q ka qen s pari duke dhn produktin fillestar (a) ose n pozitn e kundrt,
duke formuar enantiomerin tjetr (b), (shiqo formuln e prbashkt C*ABDE).
Do ti paraqesim disa (shembuj) mekanizma sipas t cilve mund t realizohet
racemizimi i komponimeve optiko-aktive.
1). Nprmjet jonit karbonium (pozitiv).
2). Nprmjet atomit t karbonit q sht radikal i lir.
3). Nprmjet karbanionit (negativ), i stabilizuar me rezonanc, s bashku me
strukturn planare.

41

4). Nprmjet karbanioneve (negativ) q jan enantiomer.

1). Duke u nisur pra nga njri enantiomer (R) apo (S), i formuls s prgjithshme
C*(1,2,3,Br) dhe duke e shkput bromin n mnyr heterolitike ashtu q bromi i merr
me vete elektronet e prbashkt (Br) do t mbetet nj jon karbonium ose
(karbokation), me atomin e karbonit planar trekovalent i cili sht sp2 i hibridizuar, q
do t thot se nj orbitale p sht e zbrazt (e pahibridizuar).
Nu
C*
2

Br

-Br

C*
2

2
3

1
3

+ :Nu

konfiguracioni
mbetet

50%

2
joni karbonium
planar

1
C

konfiguracioni
ndrron

Nu
50%

2). Duke e eliminuar hidrogjenin nga C2 te 2-brombutani, do t fitohet radikali

simetrik planar i hibridizuar sp2.
Cl
C*
H3C
H5C2

H
C*
H3C
H5C2

Br

2-brombutani
optiko aktiv
me konfiguracion 2S

Cl
- HCl

H3C
H5C2

Br

radikali simetrik planar

(hibdridizimi sp2)

50% (2S)
Br

Cl2

- Cl

H5C2
H3C

Br
C

50% (2R)

Cl

(racemat) optiko aktiv

3) dhe 4). Racemizimi leht realizohet n qoft se komponimi optiko aktiv

posedon atom apo grup atomik me efekt induktiv negativ (-I), dhe efekt rezonant
poashtu negativ (-R), pran qendrs hirale e cila posedon atomin e hidrogjenit.
Hidrogjeni i till do t posedoj veti acidike, q leht t eliminohet si proton (i cili
mund por nuk sht e thn q t lidhet prsri pr ndonj atom tjetr n t njjtn
molekul), dhe mundson dukurin e tautomeris.

42

O
C
Ph

*
C

HO

CH3
C2H5

H2O

Ph

(Ia)

fenilbutil ketoni sekondar

me konfiguracion (S)

- H+

CH3

H3O+

*
C

C
Ph

C2H5

(II)

forma enolike inaktive

(planare)

H
C2H5
CH3

(Ib)

konfiguracion (R)

A-racemizim i katalizuar me acide

O

CH3
C

Ph

Ph

C2H5

+ H+

CH3
C2H5

anioni enolat inaktiv

(hibrid rezonant planar)

B-racemizim i katalizuar me baza

Si shihet struktura Ia n form tautomere keto me konfiguracion S, kalon n form

enolike optiko inaktive dhe planare II, nga e cila s pari me protonizim e pastaj me
deprotonizim me t njjtin probabilitet do t fitohen dy forma keto q dallohen sipas
konfiguracionit.
HO

H
C

H2O

CH3
C 2H 5

Ph

H
C

Ph

protonizim

C
(R)

CH3
C2H5

+ H3O+

deprotonizim

H OH2
O
C
Ph

CH3
C 2H 5
H

HO

CH3
C

Ph
(II)

C2H5

H OH2

forma enolike planare, simetrike

deprotonizim
protonizim

HO
C
Ph

CH3
C2H5
H

O
H2O

Ph
(S)

CH3
C2H5

+ H3O+

Acidet dhe bazat si shihet e ndihmojn racemizimin d.m.th. ata reagjent q e

katalizojn edhe procesin e enolizimit. Komponimet q nuk posedojn atom t
hidrogjenit n atomin e karbonit asimetrik si sht rasti te atro-acidi laktik nuk
racemizojn n kt mnyr, kjo gj na tregon se racemizimi i komponimeve optiko
aktive i tipit RRC*HCOR realizohet nprmjet forms enolike gjegjsisht anionit
enolat.

43

H
C6H5

O
COOH racemizon me ndihmn

C6H5

e bazs nprmjet:

OH

OH

acidi i bademit

C6H5

O
C

HO

CH3
C6H5

nuk racemizon me ndihmn e bazs sepse pr atomin

COOH e karbonit asimetrik nuk sht i lidhur hidrogjeni

OH

Nuk racemizon me ndihmn e bazave sepse pr atomin e karbonit asimetrik nuk sht
i lidhur hidrogjeni, q sht kusht pr t racemizuar me racemizim 3 dhe 4.
Substituimet monomolekulare (SN1) n nj atom t karbonit asimetrik n shumicn e
rasteve kryhet me racemizim gati t plot. N shkalln e par fitohet karbokation
planar (simetrik). Ky karbokation pastaj sulmohet me nukleofil (p.sh OH-) nga t dy
ant (me t njjtin probabilitet) ashtu q pa tjetr fitohet przierja racemike prej t dy
antipodeve optik (a) dhe (b).
OH
H2O

- HBr

Br
C
H

Br +

C2H5

C2H5
CH3
(R)-2-butanoli

CH3

C 2H 5
CH3

50%

- HBr

(R)-2-brombutani

CH3
C2H5

H
C

H2O

50%

OH

(S)-2-butanoli

Ky reaksion quhet reaksion i solvolizs sepse njkohsisht nukleofili sht edhe

trets. Shembull tjetr pr kt tip t racemizimit kimik mund t merret racemizimi i
2-jodooktanit me jodur kaliumi n tretsir acetonike duke e nxehur n temperatur t
vlimit (57 oC).
J
J

*
C
H

J +
C6H13
CH3

C6H13
CH3

(R)-2-brombutani
J

C6H13
CH3

50% (R)-2-jodoktani przierje

racemike
CH3
H
C6H13
C
J
50% (S)-2-jodoktani

44

Epimerizimi, mutarrotacioni dhe transformimi asimetrik i

rendit t par
Me epimerizim nnkuptojm ndryshimin e konfiguracionit n nj qendr asimetrike te
komponimet q posedojn dy apo m tepr qendra t tilla. Pra, gjat epimerizimit nuk
kryhet racemizimi por ndryshimi i njrit diastereoizomer n tjetrin. Kshtu p.sh. duke
_ ), ose nga do njri enantiomer (-) ose (+), nn
u nisur nga mentoni racemik (+
ndikimin e bazave do t fitohet przierja ekuilibruese e diastereoizomerve e cila
prbn 70% mentonin fillestar (I) dhe 30% mentonin (II).
diastereoizomer

baz

Enantio me r
( )-m entoni

30 % cis
O

baz

CH(CH3)2

*
(+)-mentoni

(II)

70 % trans

H3C

CH(CH3)2

(+)-izomentoni

(I)

CH(CH3)2

(-)-mentoni

H3C

Enantio me r
( )-izo me nto ni

H3C

H3C

CH(CH3)2

(-)-izomentoni

(I)

(II)
diastereoizomer

Baza shkakton ndryshimin parcial t konfiguracionit n atomin e karbonit asimetrik

C4, d.m.th. n atomin e karbonit pran grupit karbonil, kurse konfiguracioni n C1
mbetet i pndryshuar. Pse przierja ekuilibruese nuk prbn sasi t njjt t
diastereoizomerve (I dhe II) shpjegohet me faktin se diastereoizomert, prkundr
enantiomerve nuk e kan t njejtn energji t lir. Shihet se te mentoni (I) dhe
izomentoni (II) (e kjo gj sht edhe te komponimet tjera me dy apo m tepr atome
t karbonit asimetrik) epimerizon vetm ajo qendr asimetrike e cila posedon atom t
hidrogjenit acidik q mund t enolizoj. Ndryshimi i konfiguracionit kryhet sipas
ktij mekanizmi:
O

H3C
*

H
(-)-mentoni

H3C
*
H

H3C

H
- H+

CH(CH3)2

CH(CH3)2

CH(CH3)2

*
H

H3C
CH(CH3)2

H3C

H3C
CH(CH3)2

*
H

+ H+

*
H (+)-izomentoni

45

CH(CH3)2
*
H

Ky lloj epimerizimi i komponimeve me dy apo m tepr atome t karbonit asimetrik

sht plotsisht ekuivalent me shembullin e prshkruar t racemizimit pr komponime
optiko aktive me nj atom t karbonit asimetrik t tipit RRC*HCOR (shiqo
shembullin para 3 dhe 4).
N rast kur t dy qendrat asimetrike munden ta ndrrojn konfiguracionin pr shkak t
enolizimit si sht rasti te acidi tartrik, ather pa marr parasysh a nisemi nga (+)acidi tartrik apo (-)-acidi tartrik me hidroksid kaliumi duke e nxeh do t shndrrohen
n przierje ekuilibruese t mezo acidit tartrik (I) dhe acidi tartrik racemik (II dhe III),
si pasoj e epimerizimit t njrit apo t dy atomeve t karbonit asimetrik.
COOH

COOH

COOH

OH

OH

HO

HO

OH

OH

COOH
(II)
(+)

COOH
(I)
mezo

COOH
(III)
(-)

Diastereoizomert si jan mentoni dhe izomentoni, ose do njri enantiomer i acidit

tartrik II dhe III dhe mezo acidi tartrik (I) t cilt dallohen mes vete sipas
konfiguracionit n nj qendr asimetrike quhen Epimer. N serin e karbohidrateve
epimert dallohen sipas konfiguracionit n qendr asimetrike pran grupit karbonil, te
aldozat n qendrn asimetrike C2, si p.sh. te D (+) glukoza (I) dhe D (+)- manoza.

CHO
H

CHO

OH

HO

HO

HO

OH

OH

OH

OH

COOH

COOH

D (+) glukoza

D (+) manoza

Kur D (+) glukoza tretet n uj, rrotullimi i tretsirs gradualisht ndryshon prej vlers
fillestare []D20 = + 111, deri te vlera ekuilibruese []D20 = + 52,2. Kjo dukuri quhet
mutarrotacion dhe paraqet ndryshimin e rrotullimit spontan t tretsirave te disa
substanca optiko aktive. N prgjithsi, mutarrotacioni paraqitet si pasoj e
epimerizimit spontan n tretsir (kjo paraqet edhe transformimin asimetrik t rendit
t par).
Atomi i karbonit C1, te glukoza dhe aldozat tjera (si edhe atomi i karbonit C2, te
ketozat), sht asimetrik nse molekula gjindet n form ciklike hemiacetale, gj q
sht e rndomt te sheqernat me pes dhe m tepr atome t karbonit n varg kryesor.
Formula ciklike hemiacetale (apo hemiketale te kemozat), ekziston n dy forma dhe
.
46

H
H
HO
H
H

3
4
5
6

OH
OH

OH

C
O

H
HO
H

3
4

OH

OH

CH2OH
2

H
HO

HO

OH

OH

CH2OH
3

forma aldehide (aciklike)

0.003 %

forma (ciklike)
63.6 %
20
[ ]D
= + 18.7

przierja ekuilibruese
20
[ ]D
= + 52.7

CH2OH

H
2

OH

CH2OH

H
OH

CH2OH
1

20
[ ]D
= + 111

forma (ciklike)
36.3 %

HO

OH

HO

OH

H
OH

2a

OH
1

OH
3a

Te aldozat n formn ciklike atomi i karbonit asimetrik C1, quhet atomi anomer
(qendra anomere) kurse simbolet dhe tregojn konfiguracionin n qendr
anomere. N formuln projektuese t Fisher-it, forma e ka grupin hidroksil djathtas
(C1- OH djathtas) (2) kurse forma majtas (3). N formulat perspektive heksgonale
(2a dhe 3a), kur brthama gjashtkndshe tetrahidropiranike sht ashtu e orientuar
ku oksigjeni n brtham gjendet prapa dhe djathtas, forma do t jet ajo form te e
cila grupi hidroksil n C1 gjendet nn rrafshin e brthams (2a), kurse te forma ,
grupi hidroksil n C1 gjendet mbi rrafshin e brthams (3a). N serin D- t
karbohidrateve, atomi i karbonit C-6, d.m.th. grupi CH2OH n formulat perspektive
heksagonale (2a dhe 3a), gjithmon gjenden mbi rrafshin e brthams. N serin L-t
gjitha kto mardhnie jan t kundrta. Kuptim t njjt kan simbolet dhe te
ketozat n rast atomi i karbonit anomer (qendra anomere) sht C2 q do t shihet n
vazhdim te D (-) fruktozi.

Paraqitja e karbohidrateve me ndihmn e formulave

projektuese dhe perspektive
Si pam, dhe D (+) glukoza (2 dhe 3) jan komponime ciklike me brtham
gjasht kndshe (2a dhe 3a). Kto forma kan edhe sheqerrat tjer si aldozat ashtu
edhe kemotat me pes dhe gjasht atome t karbonit n brtham.

47

W. Norman Hawort (ser.W.N.Hejvord), m 1926 i propozoi formulat perspektive

unazore gjashtkndshe (t quajtura formulat heksagonale), t cilat e paraqesin
mnyrn e qart t strukturs piranozike t karbohidrateve.

O
tetrahidropirani

pirani

Pr tu cekur struktur ciklike 1,5 okside, shprehja piranoz mundet t zvendsohet

me emrin e karbohidratit, ashtu q format dhe t D (+) glikozs t tipit piranoz
do ti quajm dhe D (+) glukopiranoz (2, 2a, 3, 3a) kurse D (-) fruktoza n forma
ciklike prkats do t quhet dhe D (-) fruktopiranoza.
1

CH2OH

HOH2C

1 2

HO
H
H
H

OH
H

HO

OH

H
H

OH

HO

HO

OH

OH

H
OH

HO

OH

OH

C
H

forma ketonike projektuese e Fisher-it

piranozike

forma

H
H

CH2OH

H
forma

CH2OH

piranozike

H
O

CH2OH
2

H
3

OH
piranozike

H
OH

OH

forma

HO

forma

OH
2

H
3

H
Formulat perspektive t Havorth-it pr D-fruktozn

CH2OH
1

OH
piranozike

Prve strukturave piranoze gjashtkndshe, sht vrtetuar se glukoza, fruktoza dhe

sheqerrat tjer munden t ekzistojn edhe n form hemiacetale peskndshe
gjegjsisht hemiketale poashtu peskndshe q mund t konsiderohen si derivate t
furanit gjegjsisht tetrahidrofuranit. Karbohidratet e tipit furanoz si sht D (+)
glukofuranoza deri sot nuk sht izoluar n gjendje t lir, por disa derivate t tyre e
sidomos glikozidet si sht metil D-(+) glukofuranozidi (sht i njohur).

48

O
O

H
H
HO
H
H

tetrahidrofurani

furani

OR
OH O

CH2OH

CHOH O

OH

OH

OR
H

CH2OH

formula projektuese e Fisher-it

OH

Formula perspektive e Havorth-it

1a) R=H;
-D (+) glukofuranoza (nuk sht izoluar)
1b) R=CH3; metil -D-(+) glukofuranozid.( Havorth-it) (komponim i njohur)

Shndrrimi i formulave projektuese (planare) t Fisher-it n formula perspektive

heksagonale (Havorth-it) realizohet n kt mnyr. Te formula konvencionale e
Fisher-it p.sh. -D-glukopiranoza ndrrohen vendet e tre substituentve pa ndrruar
vendin e substituentit t katrt n rast konfiguracioni mbetet i njejt. Lidhja okside
te kjo form do t gjendet pas (prapa) vargut kryesor (d.m.th. nn rrafshin e letrs).

H
H
HO
H
H

3
4
5
6

C
C

OH

OH

H
OH

HO
H
6

HOH2C

OH

OH

OH

O
4

HO

H
OH
3

XI

H
2

CH2OH
X

CH2OH

H
1

OH

OH
XX

ndrrimi i vendeve t H, OH dhe CH2OH

n C 5 te formula e Fisher-it

formula perspektive e Havorth-it

-D-glikopiranoza

Duke e rrotulluar formuln (XI) ashtu q brthama tetrahidropiranike t jet pingul n

rrafsh t letrs, kurse oksigjeni eterik t gjendet prapa dhe djathtas (d.m.th. duke e
rrotulluar formuln XI), djathtas prej pozits vertikale n at horizontale do t fitohet
formula perspektive (XX). Pra si shihet s pari duhet vizatuar gjashtkndshi si

49

sht (XX), pastaj grupet n formuln (XI) t cilat gjenden majtas vendosen mbi
rrafshin e brthams (XX), vendosen nn rrafshin e brthams (XX).
Ngjashm me kt q u cek, fitohen formulat perspektive haksagonale dhe
pentagonale t formave piranoze dhe furanoze me ndryshim se te aldo-heksa
furanozat (me lidhje okside 1,4), ndryshimi i vendeve t tre substituentve (H,O- dhe
CHOHCH2OH), kryhet n atomin e karbonit C4 (1a) (shiqo 1a).
Ketozat, p.sh D-(-) fruktoza n form ciklikepiranoze, ose furanoze hemiketale si
dhe glikozidet prkats t atyre formave ciklike, me atom t karbonit anomer, C2
paraqiten me projeksion t Fisher-it ngjashm sikurse edhe aldozat d.m.th me
ndihmn e formulave t tipit (shiqo projeksionin e Fisher-it, forma dhe
piranozike) gjegjsisht metil ose -(+)-fruktofuranozn (xxx), ku grupi i alkoolit
primar (CH2OH) n C1 vjen n vend t hidrogjenit (te aldozet).
1

CH2OH

C
C

O
H

HO

OH

OH

C
C

OH

OH

CH2OH

forma ciklike furanozike

formula projektuese e Fisher-it

CH2OH
H

H3CO
HO

CH2OH
H

HOH2C
5

H
6

HOH2C

OH

H
OH

OCH3

H4

OH

C
6

CH2OH

OH

CH2OH

D-(-)-fruktoza
forma keto

CH2OH

HO

HO

H3CO

HO

CH2OH

HO

HO
3

CH2OH
1

CH2OH
ndrrimi i vendeve t H, OH dhe CH2OH n C5

formula projektuese e Fisher-it

Formula e Havorth-it pentagonale

metil- -D-(+)-fruktofuranozidi

Zbrthimi i modifikimit racemik

Procesi i ndarjes s modifikimit racemik n enantiomer prkats n gjendje t pastr
quhet zbrthimi i modifikimit racemik. Zbrthimi i modifikimit racemik sht i
rndsishm sepse gjat sintezave t kompozimeve optiko aktive zakonisht fitohet
modifikim racemik. Prve ksaj, do sintez totale e produkteve natyrore, t cilat n
shumicn e rasteve gjenden n botn bimore apo shtazore nj ndr operacionet e

50

domosdoshme e prfshijn edhe zbrthimin e modifikimit racemik. Ekzistojn tri

metoda kryesore q prdoren pr t i ndar enantiomert nga modifikimi racemik.
1. Zbrthimi mekanik i ndarjes s kristaleve (zbrthim spontan)
Kjo metod mundet t prdoret vetm te przierjet racemike (konglomeratet).
Sepse vetm n rast se gjat kristalizimit fitohen kristalet q prbhen ekskluzivisht
prej enantiomerve (+) apo (-). N qoft se kristalet jan mir t definuara, ather
mekanikisht munden t ndahen dy grupe t ndryshme (forma kristalore) q mes vetes
qndrojn si shembulli dhe objekti n pasqyr dhe paraqesin enantiomer t pastr.
N kt mnyr L. Pasteri ka arritur ti ndaj enantiomert nga kripa racemike dyfishe
(Na+ dhe NH4+) e acidit tartrik duke e kristalizuar nn 27C (temperatur
transformuese). Kjo metod nuk ka gjet prdorim t gjer pr shkak t kufizimeve t
cekura (temp.270C), kohs s gjat dhe durimit t madh.
Nj modifikim i ndarjes mekanike sht metoda e inokulacionit (lat. Inoculatioshartue). N qoft se n tretsirn e ngopur t przirjes racemike me kujdes shtohet
nj kristal i njrit enantiomer p.sh. (+) rreth ktij kristali do t kristalizoj enantiomeri
prkats nga przerja racemike i cili n kt mnyr n disa raste mundet t izolohet
n sasira t konsiderueshme, kurse enantiomeri tjetr mbetet n tretsir. Kjo metod
e zbrthimit racemik aplikohet n industri, p.sh. pr zbrthim t acidit glutamik
racemik.
HOOC

CH2

CH2

CH COOH
NH2

Por duhet cekur se zbrthimi racemik n mnyr spontane me ndihmn e embrionit

(kristalet e njrit enantiomer), rrall mund t prdoret sepse numr i vogl i
przierjeve racemike kristalizon n form konglomerati. Sipas nj statistike t ciln e
jep J.Jacques deri m 1972 ishin t njohura 124 zbrthime racemike spontane.
2. Zbrthimin e modifikimit racemik me metod biokimike s pari e aplikoi L.Pasteur
duke vrejtur se kpurtha penicillium glaucum n tretsirn racemike t krips s
amonit t acidit tartarik e shndrron (+) acidin tartarik dhe pas nj kohe (-) acidi
tartarik mundet t izolohet e pastr. Kjo gj paraqet destrukcionin asimetrik biokimik,
do t thot se kpurtha e prmendur e cila paraqet reagjentin asimetrik e metabolizon
(prvetson) vtm acidin tartarik natyror (+) duke e ln t paprekur formn (-)
Jonatyrore. M von shte treguar se pr kt lloj destrukcioni asimetrik nuk jan t
domosdoshm organizmat e gjalla si reagjent asimetrik, por mjetet aktive n realitet
jan enzimet. Pasi q metoda biokimike realizohet n tretsira tejet t zbatuara, nga e
cila enantiomeri i mbetur vshtir ndahet, zbrthimi sht i ngadalshm, njri
enantiomer zhduket dhe me n fund pr kt zbrthim nevojiten mikroorganizmat ose
enzimet e pastrt gj q krkon kushte speciale t puns. Pr kt arsye, kjo metod
prdoret vetm n raste t caktuar p.sh. pr prfitimin e aminoacideve optike aktive
nga modifikimet racemike prkatese.
Metoda m e prgjithshme dhe m e dobishme pr zbrthimin e modifikimit racemik
bazohet n reaksionin e reagjentve optiko aktiv (+R) n modifikimin racemike ()
n rast fitohen dy stereoizomer (+) E (+) R dhe (+) E (-) R. Pasi q
diasteroizomert i kan vetit e ndryshme fizike, ather ato mund t ndahen me

51

metoda t thjeshta, si sht kristalizimi fraksional, distilimi ose kromotografia. Por

prap se prap metoda e ndarjes me kristalizim fraksional sht m efikase se dy tjerat
sepse diastereoizomert e ngurt shpesh dallohen n tretshmeri. Pas ndarjes dhe
pastrimit sht e nevojshme diasteroizomert e pastrt (vrtetim: t. sh. ose rotullimi q jan t ndryshme pr t dy enantiomert) prseri ti shndrrojm n produkte
fillestare, ashtu q nga diasteroizomeri (-) E (+) R mbetet enantiomeri (-) E i pastrt
dhe ndahet reagjenti optiko aktiv (+) R.

(+)-E
(-)-E

()-E

forma
racemike

(+)-E (+)-R

2 (+) R
reagjent
optiko aktiv

(-)-E (+)-R

diastereoizomer

(+)-E (+)-R

(-)-E (+)-R

diastereoizomer

diastereoizomer

regjenerim i
produktit fillestar

(+)-E +

regjenerim i
produktit fillestar

(+)-R

(-)-E

enantiomer
i pastr

enantiomer
i pastr

(+)-R

N qoft se forma racemike fillestare ()-E sht me veti acidike, ather si reagjent
optiko aktiv (+R) do t prdoren bazat optiko aktive, si jan (-) brucina, (-)
strihina, (-) hinina, (+) cinhonina, (-) morfina, etj.
Si shembull pr kt rast do ta paraqesim zbrthimin e valins racemike:
CH3
CH3

CH3

CH CH COOH
NH2
(R, S) valina

CH3

CH CH COO + HCOOH
NH3

bllokim i
grupit NH2

CH3
CH3

CH CH COOH
H N C H

jon i dyfisht

O
80% (R,S)-formil valina

52

CH3
CH3

CH CH COOH
H N C

(R,S)-formil valina
Brucin (shkurt B)
CH3OH, 0C

C H

N>C

>

COO-BH+

R
CH3 COO- BH+

COO- BH+

H C N C

CH3

CH C N C H

H CH CH3

>

CH(CH3)2

S
COO- BH+

H C N C

CH CH3

H C N C H
H3C CH H O

H H CH3

H H O

COO- BH+

CH3

CH3
ndarje me kristalizim
fraksional

COO- BH+

H C N C

COO- BH+

H C N C H

H CH CH3

H3C CH H O

CH3

CH3

NaOH/H2O, 0C

NaOH/H2O, 0C

COO
H3N

COO

H C NH3

CH CH3 + brucin

CH CH3 + brucin

CH3

CH3

(R)-valina
70 %

(S)-valina
70 %

Pra (RS) valina, s pari me acid formik mbrohet grupi amin duke formuar (R,S)
formil valinn e cila pastaj reagon me bazn optike aktive (B) duke dhn
diastereoizomer. Me kristalizim fraksional ndahen enantiomert R dhe S q pas
regjenerimit fitohet (S) valina dhe (R) valina t pastr me rendimet 70%.
N qoft se modifikimi racemik sht me veti bazike ather si reagjent optiko aktiv
prdoren acidet optiko aktiv, si sht (+) acidi tartrik dhe (-) acidi malik.
Si shembull pr kt rast do ta marrim p.sh. 3-butin-2-aminn racemike (R,S).

53

NH2
*
H3C CH C

CH

(R,S)-3-butin-2-amin

(+)-acidi tartrik
H2O, disa dit

H
COO H3N
H C OH
HO

C C

H
CH

COO H3N

CH3

H C OH

HO

COOH

CH

(+)-kripatartarate e amins (R)

22C

22C

[ ] D = + 24.4

[ ] D = - 24.1

K2CO3
H2O

K2CO3
H2O
1

R
C C

COOH

(+)-kripatartarate e amins (R)

H 2N

S
C CH3

CH

CH3
47 %

H3C

NH2
C C

H2N

CH

H
NH2 >

S
C CH3

CH

>

CH3 >

(+)-3-butin-2-amin

CH

HC

NH2
C

C CH3
H

50 %
(-)-3-butin-2-amin

22C

22C

[ ] D = + 53.2
t.sh. 82-84C

[ ] D = -52.7
t.sh. 82-84C

N qoft se se modifikimi racemik sht produkt neutral, ather n disa raste munden
me u shndrrue n derivate t cilat jan t aft t formojn diastereoizomer me acide
apo baza optiko aktive. Kshtu p.sh. alkoolet racemike, shpesh her shndrrohen n
estere acidike t acideve dykarboksilike me anhidrin e acidit ftalik me rast ftalati
acidik i fituar zbrthehet sikurse acidet e rndomta racemike.

54

R
C O *CH R'

O
*
R CH R'

piridin

COOH

OH
()-alkooli
ose (R,S)

()-ftalati acidik
ose (R,S)

anhidrid i acidit ftalik

R
C O *CH R'

O
HCl

brucin (B) HCl +

COOH

dy kripra diastereoizomere () ose (R,S)

t cilat ndahen dhe pastrohen me kristalizim

*
R CH R' +
OH

C O *CH R'

COO H B

NaOH, H2O

brucin (B)

ftalati acidik optiko aktiv i pastr

(+) apo (-) ose (R) apo (S)

COONa
COONa

alkooli optiko aktiv i pastr

(+) apo (-) ose (R) apo (S)

Aldehidet apo ketonet racemike mundn t zbrthehen n enantiomer prkats me

derivate t hidrazinave optiko aktive p.sh. me (-)-metil-hidrazinn, me rast fitohen
hidrazonet kristalor diastereoziomer t cilat ndahen me kristalizim fraksional.
Gjat zbrthimit t modifikimit racemik nprmjet kriprave diastereoizomere,
rendimenti teorik i enantiomerve t liruar sht 50% (n krahasim me sasin e
materialit (), megjithse rendimentet jan m t vogla dhe zakonisht sillen prej 2530%. Por n disa raste gjat ktij zbrthimi fitohet vetm diastereoizomeri kristalor i
njrit enantiomer me rendiment prej 100%. Kjo dukuri sht vrejtur duke i zbrthyer
format racemike t komponimeve optiko jo stabile (E) d.m.th. komponimet e tilla
tek t cilat enantiomert (+)-E dhe (-) E, leht racemizojn, pr shkak t enolizimit,
si sht rasti i paraqitur te acidi (E).

55

H
*

CH2

forma racemike (+) E

COOH

acidi 2-(p-karboksibenzil)hidrindanon-1
(-) brucin

3
1

CH2

CH2

O
CH2
COO BH
A

(-) E (-) B
diastereoizomeri me
tretshmri m t madhe

OH
B
forma enolike optiko inaktive

COOH
COO BH
A'
(+) E (-) B
diastereoizomeri me
tretshmri m t vogl
(precipiton nga tretsira)

(epimerizimi)
Transformim asimetrik i rendit t dyt gjat zbrthimit t acidit 2-(p-karboksibenzil)-hidrindanon-1

Diastereoizomert A dhe A e posedojn hidrogjenin acidik n C2 n rast leht

kalon n formn enolike optiko inaktive B, nga e cila jep diasteriozomerin A dhe A.
Pasi diasteroizomeri Aq ka tretshmri m t vogl precipiton nga tretsira ather
ekuilibri n mes A dhe A do t shkatrrohet prandaj forma A nprmjet B do t
vendosi prsri ekuilibrin dhe n fund diastoroizomeri A plotsisht shndrrohet n
diasteroizomerin A nga i cili mundet t izolohet enantiomeri (+)-E i pastrt. Ky
kombinim i epimerizimit spontan dhe precipitimit quhet transformim asimetrik i
rendit t dyt. Edhe gjat kristalizimit t D (+)-glukozs e cila tregon mutorotacion,
vjen deri te transformimi asimetrik i rendit t dyt. Me gjith se n tretsir ekziston
ekuilibri n mes forms dhe asaj , nga tretsirat tejet t ngopura s pari kristalizon
forma me tretshmri m t vogl pr arsye ekuilibri esht rregulluar, pasi prsri
vendoset, procesi prsritet dhe m n fund fitohen kristalet e njrs form. Se cila
form do t ket prparsi (privilegj) pr t kristalizuar varet nga tretsi p.sh gjat
kristalizimit t D (+)-glukozs nga etanoli fitohet forma , kurse duke kristalizuar nga
piridina fitohet vetm anomeri-.
Nj variant i ndarjes s modifikimit racemik nprmjet derivateve t
diasteroizomerve sht kromatografia n absorbensin optiko aktiv (absorbent
selektiv). Gjat kromatografis s modifikimit racemik () E, enantiomeri (+) E dhe
(-) E me absorbensin optiko aktiv p.sh. (+) A do t farkojm ADSORBATE (-)-E (+)
(+) A dhe (+)-E (+)-A.

56

Pasi q kto adsorbate jan diasteroizomer, ato do t dallohen sipas stabilitetit n

rast ai enantiomer i cili sht m i dobt i absorbuar m par do t kaloj npr
kolon se sa enantiomeri tjeter. N kt mnyr G.M. HENDERSON-I dhe H.G
RULE (1938) e realizuan zbrthimin parcial t modifikimit racemik t nj derivati t
kamforit n kolonn e mbushur me D (+)-laktoz, kurse V.PRELOG dhe P.Weiland
(1944) n mnyr t njejt arritn ta ndajn bazn e Troger-it n enantiomer (+) dhe
(-).

SINTEZA ASIMETRIKE
Sinteza asimetrike n kuptim t gjr thekson formimin e qendrs s re asimetrike te
komponimet q posedojn nj apo m tepr qendra t tilla me kusht q njri
diastereoizomer t fitohet n tepric (induksion asimetrik), ose reaksioni i formimit t
qendrs s re asimetrike n molekul simetrike duke prdorur reagjent, katalizator ose
tretsir optiko aktiv dhe duke i fituar t dy enantiomert n sasira jo t barabarta
(sinteza asimetrike n kuptim t ngusht).

Induksioni asimetrik
Formimi i qendrs s re asimetrike te molekulat q posedojn nj apo m tepr qendra
t tilla, zakonisht fitohen diastereoizomert n sasira jo t barabarta, sepse pr
formimin e diastereoizomerve energjia aktivizuese sht e ndryshme e me t edhe
shpejtsia e reaksionit. Ky ndryshim sht pasoj e mardhnieve joekuivalente t
atomit t karbonit simetrik, ndaj grupeve t atomit asimetrik (H-C*-OH), te molekula
fillestare. Kshtu p.sh. te L (+) arabinoza, t dy pjest e orbitales molekulare , t
lidhjes dyfishe C=O, n karbonin C1, nuk jan ekuivalente n hapsir ndaj
substituentve t atomit t karbonit asimetrik C2 (dhe substituentve tjer), n rast
adicionimi i nukleofilit (p.sh. CN nga HCN) n grupin karbonil do t realizohet
shum leht nga drejtimi (a) se sa nga drejtimi (b), me rast diastereoizomeri (II) do
t fitohet n tepric).

57

NC

CN

C
2

H C OH
3

HO C H
4

HO C H
5

CH2OH
I

L-(-)-arabinozi

H (a)

NC

CN
H C OH
H C OH

C1

(b) H

OH

HO

1C

60

CN

H C OH

CN
HO

C1
60

H C OH

C H

H C OH

HO C H

HO C H

HO

C H

HO

C H

HO C H

HO C H

HO

C H

HO

C H

CH2OH

II

CH2OH

CH2OH

manonitrili
(produkti primar)

III

CH2OH

glukonitrili
(produkti sekondar)

Pasi dallimi n shpejtsin e reaksionit n mes drejtimit (a) dhe atij (b) sht i
dukshm, ather nitrili i acidit manonik (II) do t fitohet n tepric ndaj glukonitrilit
(III). Ngjashm me kt shembull, sinteza e mparshme e mezo acidit tartrik dhe (-)
acidit tartrik duke u nisur nga D (+)-aldehidi glicerid me reaksionin e cianhidrins
(HCN) paraqet gjithashtu induksion asimetrik.
Me rndsi sht t ceket se gjat induksionit asimetrik t dy diastereoizomert
formohen n sasira jo t barabarta (produkti primar dhe ai sekondar), jo vetm kur
produkti fillestar sht optiko aktiv por edhe n rastet e modifikimit racemik. Kshtu
p.sh. gjat reduktimit t benzoins, C6H5C*HOHCOC6H5, me ndihmn e hidrurit t
litium aluminit (LiAlH4), pa marr parasysh a reduktohet modifikimi racemik (), (+)
benzina ose (-) benzina, gjithmon fitohet si produkt kryesor mezo-hidrobenzoina
(mezo-C6H5C*HOHC*HOHC6H5), e jo diastereoizomeri i tij (dl-hidrobenzoina
gjegjsisht njri prej enantiomerve).

Sinteza asimetrike n kuptim t ngusht

Sinteza asimetrike n kuptim t ngusht paraqet formimin e komponimit optiko aktiv
nga molekula simetrike, duke prdorur reagjent optiko aktiv por pa prdorur metodat
pr zbrthimin e modifikimit racemik. Jan t njohura shum shembuj t ktyre
sintezave asimetrike prej t cilave do t prmendim njrn prej metodave t para t
ciln e ka prshkruar A.Makenzie (1904-1908).

58

C6H5COCOOH

6
5

benzoil acidi formik

(fenil acidi glioksilik)

2
3

6
5

OH

2
3

O C O

C O
C6H5

II

(-)-mentil esteri i benzoil acidit formik

Pra si shihet duke u nisur nga benzoil acidi formik (I) komponim simetrik dhe duke
reaguar me reagjentin optiko aktiv si sht (-)-mentoli, do t fitohet esteri prkats
optiko aktiv. Duke e reduktuar (-) mentil-esterin e benzoil acidit formik (II) me
amalgam alumini (AlHg), formohen t dy diastereoizomert (III) dhe (IV), n sasira
jo t barabarta.
6
5

2
3

O C O

C O
C6H5

II

(-)-mentil esteri i benzoil acidit formik

Al Hg

C O
H HO C* H

O C O
H H C * OH
III

C6H5

C6H5

IV

(-)-mentil esteri i (-) acidit mandelik

(-)-mentil esteri i (+) acidit mandelik

hidroliza e przierjes s
estereve (III dhe IV)

COOH
H C * OH

COOH
HO C * H

C6H5

C6H5

(-) acidit mandelik (n tepric)

(R)

(+) acidit mandelik

(S)

OH

+
H
(-)-mentoli

Pra si shihet benzoil acidi formik sht shndrruar n (-) dhe (+) acid mandelik n
sasira jo t barabarta dhe sht eliminuar reagjenti optiko aktiv (-) mentoli i pa
ndryshuar. Hidrogjeni nascent gjat reduktimit t komponimit II mund t adicionohet
59

n grupin karbonil t ketonit nga t dy ant q nuk jan ekuivalente pr shkak t

pranis s karbonit asimetrik n pjesn e (-) mentilit, pr arsye se shpejtsia e
formimit t estereve diastereoizomere (III dhe IV) do t jet e ndryshme.
Produktet me aktivitet optik t fituara me sintez asimetrike (n kuptim t ngusht)
nuk jan optikisht t pastra, n rast teprica e njrit enantiomer ndaj enantiomerit
tjeter rrall kalon 20-25%.
Me pastrti optike (p) t nj produkti shnohet teprica e njrit enantiomer e shprehur
n prqindje nga produkti i trsishm. N modifikimin racemik () E, t dy
enantiomert (+E) dhe (-E), gjenden n sasira t barabarta me rast pastrtia optike
sht e barabart me zero (p=0), kurse te enantiomeri i pastr pastrtia optike sht e
barabart me nj (p=1). Pastrtia optike (p) e shumzuar me 100 paraqet rendimentin
optik P, i cili sht i dhn n prqindje: P=p x 100%. Ta marrim p.sh. se pastrtia
optike (p) e ndonj komponimi kimikisht t pastr optiko aktiv (+) A sht 0,9
ather rendimenti optik sht 90%, ka do t thot se 10% jan modifikim
racemik() A, me fjal t tjera n 100 molekula t komponimit A gjenden 95
molekula, 95% t enantiomerit (+) A dhe 5 molekula 5% t enantiomerit (-) A, me
rast kto pes molekula (-) A me pes molekula (+) A, japin dhjet molekula (10%)
form racemike () A, t cilat pr shkak t kompensimit intermolekular nuk e
rrotullojn rrafshin e polarizuar t drits, dhe mbeten 90 molekula (90%) t
enantiomerit t pastrt (+) A.
Nj rast specifik i sintezs asimetrike (n kuptim t ngusht) i cili e jep rendimentin
optik afr 100% sht shndrrimi i alkeneve n alkoole optike aktive me ndihmn e
reaksionit i quajtur hidroborim, sipas zbuluesit H.C.Broun-it (Braun) (fitoi mimin
Nobel, 1979).
Borani (ekziston si dimer B2H6), mund t blehet si tretsir eterike dhe
oksaciklopentanike (THF). N kto tretsira borani gjendet i lidhur si kompleks acidobazik i Levis-it me oksigjen eterik, gj q ia mundson borit ta fitoj oktetin
elektronik.
H

B
H

H3B

Shtrohet pyetja se n far mnyre njsia B-H adicionohet n lidhjen . Pasi lidhja ,
sht e pasur me elektrone kurse borani sht i mangt me to ather sht i
logjikshm formimi i kompleksit acido bazik t Levis-it. Pas formimit t ktij
kompleksi nj atom i hidrogjenit nga bori kalon n atom t karbonit fqinj duke
formuar gjendje kalimtare katrkndshe me energji t madhe, kurse bori lidhet n
karbonin tjetr. Stereokimia e adicionimit sht SIN (cis). N kt mnyr reagojn
t tri lidhjet B-H, duke dhn tre alkil borane.

60

C
C

H
B

BH2

BH2

gjendja katrkndshe kalimtare

me energji t madhe (shenja )

kompleksi alken boran

orbitalja e zbrazt

Te alkenet jo simetrike hidroborimi kryhet n at mnyr q bori lidhet pr atomin e

karbonit m pak t zvendsuar (substituar), d.m.th. pr atom q ka m tepr
hidrogjene, pra e kundrta me rregulln e Markovnikov-it, (shiko adicionimin
elektrofil te HX n alkene josimetrike).

H
3 R CH

CH2

BH3 THF

(R

alkeni josimetrik

CH

CH2

trealkilborani

)3B

N mekanizmin e oksidimit t trealkilboranit (me peroksid hidrogjeni), joni

hidroperoksid si nukleofil i fort e sulmon atomin e borit i cili ka deficit t elektroneve.
Produkti i fituar reaktiv i nnshtrohet transpozimit, ku grupi alkil migron (kalon), n
oksigjenin fqinj duke e marr me vete iftin elektronik dhe duke e mbajtur
konfiguracionin e vet n rast lirohet joni hidroksid.

+
R

alkilborani ose
trealkilborani

OH

B
R

joni hidroperoksid

OH
HO

OR

Ky proces prsritet derisa trealkilborani t shndrrohet n trealkil borat (RO)3B.

Ky ester inorganik pastaj hidrolizon n mjedisin bazik n alkool prkats dhe borat
natriumi.

(RO)3B + 3 NaOH

H2O

Na3BO3 + 3 ROH

Hidroborimi i alkeneve sht reaksion stereospecifik dhe regioselektiv n rast

hidrogjeni dhe bori adicionohen gati ekskluzivisht n nj drejtim t lidhjes dyfishe
(adicionimi cis).

61

B
2

BH3

H2O2

HC1

THF

1-metilciklopenten

HC1

OH

CH3

CH3

OH

CH3

tri-(2-metilciklopentil)-boran

trams-2-metilciklopentanoli

Kur diborani (B2H6) gjegjsisht BH3/THF vepron n alken t maskuar n mnyr

sterike si sht -pineni, adiconimi cis do t ndalet n shkalln e formimit t dy alkilboranit, i cili mund vet t prdoret si reagjent pr hidroborimin e m tutjeshm.
Adicionimi i ktij reagjenti (2) n cis buten-2 (3) dhe pas oksidimit t ktij trealkilboranit t fituar (4) me tretsirn alkaline t hidrogjenit do t fitohet (-)-2-butanoli (5)
me papastrti optike 87%. Pasi q -pineni fillestar (1) e ka pastertin optike 90%
mund t themi se rendimenti optik gjat ksaj sinteze asimetrike sht gati kuantitativ
fig xxx d.m.th me kt metod sht arritur stereoselektiviteti asimetrik gati i plot.
CH3

CH3

BH
CH3
H3C

CH3

BH3/THF

H
C

H3C

(1)

(2)

CH3

cis-buteni-2

CH3

CH3
HO

CH3

H2O2
H3C

C2H 5
(5)

CH3
(4)

(-)-butanoli-2 (R)
(pastrtia optike 78%)

C
CH2

OH

CH3
(3)

cis-di-(izopinokamfeil)-borani

-pineni
(pastrti optike 90%)

CH3

trealkil-borani

Sinteza asimetrike e alkooleve e realizuar me hidratimin e alkeneve

Sinteza asimetrike n kuptim t ngusht mund t realizohet edhe n prani t
katalizatorit optik aktiv apo tretsirave t tilla, d.m.th. pa prdorur reagjent asimetrik
kshtu, me adicionimin e acidit cianhidrik (HCN) n aldehid benzoik (C2H5CHO) n
pranin e sasirave katalitike t alkaloidit (+)-histidins formohet nitrili optiko aktiv i
acidit manodelik (-fenil--hidroksi acidi acetik). Ky nitril me hidroliz shndrrohet
n acid mandelik optik aktiv, e cila posedon tepric t enantiomerit (+). N pranin e
aldehidit t (-)-hinins reaksioni i njjt do t jap tepric t (-)-acidit mandelik.
62

HCN

C6H5CHOHCN
(-)

hidroliz

enantiomeri (+) 54.3 %

enantiomeri (-) 45.7 %
pastrtia optike
enantiomeri (+) 8.6 %

(+) hinidin

C6H5CHO
HCN
(-) hinin

C6H5CHOHCOOH

C6H5CHOHCN
(-)

hidroliz

C6H5CHOHCOOH
enantiomeri (-) 51.5 %
enantiomeri (+) 48.5 %
pastrtia optike
enantiomeri (+) 3.0 %

Kur nj sintez asimetrike realizohet n prani t enzimat (tharm, fermente)

EMULZINES (sinteza biokimike asimetrike) fitohet gati plotsisht optikisht e
pastrt (-)-acidi mandelik, do t thot se sinteza asimetrike biokimike sht m
specifike s sinteza asimetrike kimike e rndomt prve metods s prmendur me
hidroborimin e alkeneve.

Kontrolli sterik i induksionit asimetrik

N fillim kur folm pr induksionin asimetrik sht thn se diastereoizomert n
sasira t ndryshme pa marr parasysh se a nisemi prej nga forma optiko aktive apo
modifikimi racemik, stereoselektiviteti i ktyre induksioneve asimetrike sht i
kushtzuar me kontrollin sterik t cilin e bn qendra asimetrike ekzistuese n
molekul. Kontrolli sterik zakonisht varet prej distancs n mes t qendrs s re
asimetrike dhe qendrs asimetrike ekzistuese n molekul, dhe sa m afr t jen, aq
m e madhe do t jet kontrolli stereokimik e me t edhe stereoselektiviteti i
induksionit asimetrik. Por, edhe kur ekzistojn atomet e karbonit asimetrik n
molekuln e re n pozitat fqinj (si ishte rasti te mononitrili dhe glikonitrili),
stereoselektiviteti i sintezs asimetrike nuk sht i plot, ka do t thot se nuk
formohet vetm nj stereoizomer me rendiment 100%.
Pr ato raste te t cilat gjat adicionimit n lidhje dyfishe formohet qendra e re
asimetrike e cila sht fqinj me atomin e karbonit asimetrik ekzistues, mundet me
ndihmn e rregullave mbi kontrollin sterik t induksionit asimetrik (rregulla e Cramit,1952), t parashoh se cili diastereoizomer do t fitohet n tepric. Pra rregulla e
Cram-it, na mundson q t parashihet stereokimia e formimit t nj qendre
asimetrike e cila sht fqinj me qendrn tjetr asimetrike (induksioni 1,2). Shikohet
atomi i karbonit asimetrik i cili bn (kryen) induksion, dhe posedon grupe L (t
mdha large), M ( t mesme medium) dhe S (t vogla-small) t cilat jan me
polaritet t dobt dhe nuk kompleksohen me komponime organo metalike.
Atomi i karbonit asimetrik (ekzistues) duhet ashtu t orientohet q substituenti L t
vendoset sa ma larg grupit karbonil, sepse ather kt grup (C=O) sht m leht ta
sulmoj reagjenti. N kt far konformacioni (a) Nu:= nga reagjenti NuZ, do ta
sulmoj grupin karbonil nga ajo an q gjindet substituenti m i vogel (S) d.m.th nga

63

drejtimi q pengesa sterike sht m e vogl m rast do t fitohet me tepric ai

diasteroizomer.

R
C

NuZ

O M
NuZ

S
Nu

ZO
M

NuZ

Nu

formulat projektuese t Mewman-it

RL

S
*

ZO

NuZ

(a)

Nu
*

L
R

Nu

R S

O S

R S

R L

OZ
Nu

M O

Nu

konformacioni gjat
kohs s reaksionit

S
*
L

(b)

diastereoizomeri i cili
fitohet n tepric

Rregulla e Cram-it mbi karakterin sterik t induksionit asimetrik

Rregulla e Prelogut mundson parashikimin e drejtimit t induksionit asimetrik te
sinteza asimetrike.

64

H 5C6

COOH
C
+

L
HO

C
M
(2)

O
(1)

L
H5C6

(3)

C
M

H3C MgX

HO
CH3
H5C6
C COOH

OH

HO
CH3
H5C6
C C O

(5)
(4)

komponim kiral (R ose S)

L
C
M

Metoda e Prelogut

Konfiguracioni absolut i hidroksi-acidit (5) t fituar, orto-acidi tartarik, gjegjsisht, 2hidroksi -2-fenil acidi propionik) qart varet nga konfiguracioni i alkoolit optiko
aktiv (2) i prdorur si reagjent ndihms HO-C (L,M,S). Prelogu i ka sqaruar t dhnat
eksperimentale duke e shfrytzuar nj skem t induksionit asimetrik n t ciln esteri
i 2-okso-acidit karboksilik (3) sht ashtu i orjentuar q vargu H5C6-CO-CO-O-C
qndron me t njjtin rrafsh, grupet karbonilike jan t orientuara antiparalelisht.
Grupi L sht i vendosur n rrafsh i cili i prbn dy grupet karbonile t molekuls.
Me kto kushte reagjenti i Grignardit (RMgX) do ta sulmon grupin karbonil prohiral
nga ai drejtim n t cilin gjendet substituenti m i vogl S, d.m.th. nga ai drejtim q
sht m s paku i mbrojtur (penguar). Me ndihmn e rregulles s Prelogut duke e
drejtuar konfiguracionin e alkoolit optiko-aktiv (2) mundet t parashihet
konfiguracioni i 2-hidroksi acidit karboksilik (5) t fituar dhe e kunderta, duke e
drejtuar konfiguracionin e komponimit (5) mund t paraqitet konfiguracioni i alkoolit
optiko aktiv t prdorur (2).
O

H5C6

C
C

O
H3C MgX

S
L

H5C6

COOH
C

H3C

OH

R-(+)-2-hidroksi-2-fenil
acidi propionik

(3)

Reduksioni asimetrik i ketonit prohiral me ndihmn e reagjentit t Grignard-it

shpjegohet me nj gjendje kalimtare hirale (6).

65

Cl
Mg

H3C

MgCl

CH2

C
R

substrati prohiral

H
(6)

O
C2H 5
CH3

H3C

CH2
+

C
R

C
H 3C

C2H5

H+

agensi hiral

OH
H3C

C
R

produkt hiral

Me ndihmn e ktij modeli mundet shpesh t parashihet konfiguracioni i alkoolit t

fituar n tepric.

66

Veprimet intermolekulare
Forcat intermolekulare jan ato forca t cilat veprojn n mes molekulave t
ngopura. Megjithse kan prejardhje elektrike, kto ndikime intermolekulare jan
shum m t dobta se ato forca, t cilat e kushtzojn lidhjen kimike t vrtet, m s
teprmi disa KJ/mol, pr arsye nuk konsiderohen si forca valente. Por prap se
prap kto forca intermolekulare jan t rndsishme sepse kan ndikim n veti fizike
te komponimet, sidomos n gjendje t lngt dhe t gazt, e nga ana tjetr vetit fizike
shum ndikojn n reaktivitetin e komponimeve organike.

Forcat e Van-der Waals-it

Forcat trheqse n mes molekulave quhen forcat e Van-der Waals-it. Kto
forca kryesisht varen prej dy faktorve:
1. Prej polarizimit permanent t lidhjes
2. Prej polarizibilitetit t elektroneve, gjegjsisht lidhjeve n atome dhe
molekula.

a) Trheqja n mes dipoleve

Si sht cekur (faqe ) polariteti i lidhjes kovalente sht pasoj e
elektronegativitetit t ndryshm t elementeve q e prbjn at lidhje, pr arsye
ifti elektronik i prbashkt nuk sht simetrikisht i ndar dhe sht m afr atomit m
elektronegativ. Pr kt arsye lidhjet e tilla paraqesin dipole elektrike permanente, ku
madhsia e saj sht e definuar me momentin l. N qoftse molekulat me lidhje
polare kan konstitucion jo simetrik ato n trsi do t jen polare m, ather
shumica e atyre molekulave (n gjendje t lngt dhe t ngurt) ashtu do t orientohen
q skaji pozitiv i njrs molekul do t jet pran skajit negativ t molekuls tjetr dhe
e kundrta.

a) orientimi trheqs

a) orientimi repulziv

Pra, sistemi i prbr prej numrit t madh t molekulave gjithmon mbizotron

orientimi trheqs (a) ndaj orientimit repulziv (b).
Pr shkak t ksaj renditje intermolekulare trheqse, molekulat polare mes
vete trhiqen, n rast kjo trheqje sht efikase vetm n distanca t vogla, sepse pr
dy molekula t njejta polare me moment dipolar permanent m, n temperaturn t,
energjia potenciale e mesme V pr shkak t forcave trheqse dipol-dipol sht n
prpjestim t zhdrejt me shkalln gjasht t distancs r n mes t dipoleve.
4

VD

r6 t

67

Pra, trheqja n mes dipoleve rritet me ritjen e momenteve dipolare, kurse

zvoglohet me rritjen e temperaturs, sepse n temperatura m t larta lvizja termike e
molekulave gjithnj e m tepr vepron kundr orientimit trheqs.
Pr shkak t asosimit polar komponimet polare zakonisht shkrihen dhe vlojn
n temperatura m t larta se sa komponimet jo polare me mas molekulare
prafrsisht t njejt.
MM

Komponimi
CH3CH2CH2CH3

CH3CH2
(CH3)2C O

CH3CH2C N
CH3

O
O

Cl
(CH3)2C O

CH3CH2C N
CH3

Tsh (t)

Tvl (t)

58
64.5

(D)
0
2.05

-135
-138.7

0.6
12.2

H avullimit
(Kcal/mol)
5.3
6.0

58

2.95

-95

56.5

7.2

55

4.04

-92

97

7.4

61

3.54

-29

101

8.2

Arsyeja sht se komponimeve polare me orientim trheqs u nevoitet m

tepr energji q gjat shkrirjes apo vlimit mes veti ta ndajn.
Komponimet polare zakonisht treten n trets polar (d.m.th. koponimet n
gjendje t lngt przihen) sepse gjat ktij proesi interaksionet e larta t tipit dipoldipol, t cilat i asosojn molekulat e llojit t njejt mes vete, vetm i zvendsojn
forcat trheqse dipolare, n mes t komponimit t tretur dhe tretsit.
Interaksionet dipolare munden t paraqiten edhe te molekulat t cilat
posedojn lidhje polare por n trsi jan jopolare. Pr shembull, n qoft se
krahasohen vetit fizike t orto dhe meta-dibrombenzenit me para-dibrombenzen:
Br

Br

Br

Br
=0D

Br

= 2.11 D
o-dibrombenzeni
tsh 2
tvl 221

= 1.46 D

m-dibrombenzeni
tsh -7
tvl 217

Br
p-dibrombenzeni
tsh 87
tvl 219

Shihet se para-dibrombenzeni nuk posedon moment dipolar permament ( =

0), kurse dy izomert tjer kt e posedojn, por prap se prap t tre izomert vlojn
n temperatur prafrsisht t njejt, kurse temperaturn e shkrirjes izomeri para e ka
m t lart. Kjo gj na tregon se izomeri para n gjendje t ngurt dhe t lngt sht
ashtu i orientuar q e mundson asosimin gjegjsisht neutralizimin intermolekular
parcial t skajeve t dipolit pozitiv dhe negativ si sht p.sh. orientimi i molekulave
t para-dibrombenzenit n gjendje t lngt.

Br

Br
Br

Br
Br

68

Br

etj.

Sikurse dipolet prmanent mes vete trhiqen, ashtu edhe molekulat polare dhe
jonet mes vete trhiqen, ashtu q joni negativ e trheq skajin pozitiv t molekuls
polare dhe e kundrta. Pr shembull, kationi i natriumit (Na+) e trheq skajin negativ
t molekuls s ujit.
H
Na

O
H

Forcat trheqse t ktij tipi jon-dipol zakonisht jan m t forta se se forcat

trheqse n mes dy dipoleve permanent dhe veprojn n distanca m t mdha, ashtu
q energjia potenciale n kt rast sht
Na
e m
VJ D
r2
ku e sht ngarkesa e jonit, kurse m momenti dipolar i molekuls polare.
Tretshmria e shum substancave t ngurta jonike n uj dhe n trets tjer
polar sht pasoj e ktij lloji trheqs n mes joneve t tretur dhe molekulave
polare t ujit ose tretsve tjer me rast nj jon mundet elektrostatikisht t trheq m
tepr molekula t tretsit.

H
O

Na

O
H

Asosimi i joneve si dhe i molekulave organike t pa jonizuara me molekulat e

tretsit quhet me emr solvatim e n rastin e ujit si trets polar themi q bhet fjal pr
hidratim. N solvatim, prve interaksionit trheqs jon-dipol ndikojn edhe faktort
tjer, si jan:
a) interaksioni dipol-dipol (i cekur lart) dhe deri diku interaksioni i tipit jondipol i indukuar gjegjsisht dipoli permanent-dipoli i indukuar (shif m von)
dhe
b) koordinimi parcial ose i plot i joneve me molekulat polare t tretsit (p.sh.
kationi i natriumit dhe uji jo se elektrostatikisht trhiqen (faqe ...) por sigurisht
n nj mas t konsiderueshme lidhen n mnyr koordinative

Na + OH2

Na

OH2

sikurse protoni H+ me molekuln e ujit

H +

OH2

H3O

c) lidhja hidrogjenore e cila, kur mundet t formohet n mes t joneve t tretur

ose molekulave organike dhe molekulave t tretsit shpesh her luan rol t
rndsishm n efektin stabilizues n proesin e solvatimit.
Pr tu tretur substancat e ngurta sht e nevojshme q energjia e cila lirohet
gjat solvatimit t jet prafrsisht e barabart me energjin e rrjets kristalore; do
t thot se stabilizimi i sistemit jon-dipol (shiqo figurn m lart) pr shkak t
neutralizimit parcial t ngarkesave sht e kosiderueshme. Katjonet n mnyr efikase
i solvatojn me trheqje t tipit jon-dipol, tretsit t cilt posedojn elemente

69

elektronegative me ifte elektronike t vetmuara si pr shembull: amonjaku, uji,

alkooli, acidet karboksilike, dioksidi i sulfurit dhe sulfoksidi i dimetilit (CH3)2SO.
Pranishmria e ujit kristalor, amonjakut kristalor, alkoolit etj. shpesh her
varet nga trheqja e tipit jon-dipol. Por pasi q interaksionet n mes joneve dhe
dipoleve permanent n shumicn e rasteve jan m t dobta se trheqja e tipit jon-jon
(lidhja elektrovalente) ather tretsi kristalizues zakonisht leht mundet me u
eliminue nga komponimi jonik duke u nxeh pak.

b) Polarizibiliteti
Fakt q edhe komponimet jo polare (pa lidhje polare) munden t kondenzohen
dhe t shndrrohen n gjendje t ngurt, sqarohet me trheqje intermolekulare t Van
der Waals-it t tipit disperziv (forcat e Londonit) q jan kryesisht t kushtzuara me
polarizibilitetin e molekuls.
T gjitha molekulat, si ato polare ashtu edhe komponimet t cilat nuk
posedojn dipole permanente, mund t polarizohen nn ndikimin e fushs elektrike, n
rast elektronet vendosen n drejtim t polit pozitiv, kurse brthama n drejtim t
polit negativ. Momenti dipolar i indukuar i i cili zgjat sa sht prezente fusha
elektrike sht proporcionale me polarizibilitetin (me dimenzione prafrsisht sa
sht madhsia e vllimit molekular ~ 10-24 cm3).
Polarizibiliteti sht madhsi karakteristike pr do lloj molekule dhe paraqet
lehtsimin me t cilin ndahen ngarkesat negative dhe pozitive n molekul nn
ndikimin e fushs elektrike.
Te molekulat me moment diplor t indukuar (i) kryesisht deformohen
orbitalet molekulare dhe ato atomike perifere, do t thot se vendosen iftet
elektronike t prbashkt dhe iftet elektronike t vetmuar. Elektronet jan shum
m t lvizshm dhe m leht polarizohen se elektronet , e sidomos elektronet te
sistemet e pangopura t konjuguara.
Edhe atomet polarizohen me induksion, te t cilt vendosen elektronet valent
(perifer), t cilt brthama relativisht dobt i trheq. Polarizibiliteti sht sidomos i
shprehur te atomet e metaleve alkaline (Na, K ...), kurse te kationet (Na+, K+ ...)
polarizibiliteti sht i vogl. Halogjenuret tregojn dukuri t kundrt, ato m vshtir
polarizohen me indukcion se metalet (Li:F; Na:Cl), kurse anionet e halogjenureve
prkats (F, Cl ...) relativisht leht polarizohen. Duke i shiquar rendet vertikale
polarizibiliteti rritet me rritjen e numrit atomik (rendor). Pra, shihet se ndryshimi i
polarizibilitetit kryesisht i prgjigjet ndryshimit t potencialit jonizues.
Indeksi i thyerjes n sht konstant fizike q sht drejt pr s drejti n
lidhshmri me polarizibilitetin. Gjat kalimit t drits npr komponimin e
tejdukshm n gjendje t lngt fusha elektrike (osciluese) e prcjellur me radiacion t
drits vepron n elektrone polarizibl t molekulave dhe me induksion i polarizon, me
rast shpejtsia e drits zvoglohet (n krahasim me shpejtsin e drits n vakum).
Pr kt, marrdhnia n mes t shpejtsis s drits npr vakum dhe npr substanc
sht indeksi i thyerjes n. N nj rend homolog t komponimeve indeksi thyerjes rritet
me rritjen e mass molare d.m.th. me vendosjen e grupit metilenik (CH2) p.sh.
Komponimi
Formula
CH3(CH2)3CH3
CH3(CH2)4CH3
CH3(CH2)5CH3
CH3(CH2)4F
CH3(CH2)4Cl

Emri
n-pentan
n-heksan
n-heptan
1-fluorpentan
1-klorpentan

MM
72
86
100
90
160.6

70

n20D
1.3575
1.3749
1.3876
1.3573
1.4120

Tvl (C)
36.1
68.7
98.4
62.8
108.2

CH3(CH2)4Br
CH3(CH2)4J
CH3(CH2)4CH3
CH2=CH(CH2)3CH3
CHC(CH2)3CH3
CH2=CH(CH2)2CH=CH2
CH2=CHCH2CH=CHCH3
CH2=CHCH=CHCH2CH3
CH3CH=CHCH=CHCH3
CH2=CHCH=CHCH=CH2

1-brompentan
1-jodpentan
n-heksan
1-heksen
1-heksin
1,5-heksadien
1,4-heksadien
1,3-heksadien
2,4-heksadien
1,3,5-heksatrien

151
198
86
84
82
82
82
82
82
80

1.4445
1.4961
1.3749
1.3879
1.3990
1.4042
1.4151
1.4271
1.4384
1.5035(28)

129
156
68.7
63.5
71.5
59.5
60
72.5
82
80

Cikloheksan

84

1.4274

81

Cikloheksen

82

1.4500

83

Benzen

78

1.5011

80

Indeksi i thyerjes (n) sht konstant karakteristike pr komponime n gjendje

t lngt dhe pasi q leht caktohet shpesh her shrben si kriter pr identifikim dhe
pastrti. Por duhet t ceket se sot egzistojn metoda tjera fizike pr prcaktimin e
strukturs (konstitucionit).
Prve fushs elektrike nga jasht, pr ta indukuar momentin dipolar mund t
jet edhe ndonj jon (jon-dipol i indukuar) ose molekul polare me moment dipolar
permanent (dipol-dipol i indukuar)

jon

dipol i indukuar

dipol

dipol i indukuar

N t dy rastet energjia trheqse sht proporcionale me polarizibilitetin e

molekuls () me t ciln mundsohet momenti dipolar. Pasi q trheqja n mes jonit
dhe dipolit t indukuar sht m e dobt se trheqja n mes jonit dhe dipolit
permanent t cekur, ather energjia e interaskionit jon-dipol i indukuar nuk sht e
mjaftueshme pr ta kompenzuar energjin e rrjets kristalore t komponimit jonik, pr
arsye substancat jonike nuk treten ose vshtir treten n trets jo polar. Ngjashm
me kt, edhe energjia e cila lirohet gjat interaksionit dipol-dipol i indukuar sht m
e vogl se energjia trheqse n mes dy dipoleve permanente, q me kt ndryshim
sqarohet fakti mir i njohur q solventi polar dhe ai jopolar mes vete nuk przihen
(sepse pr formimin e przierjes sht e nevojshme forcat trheqse dipol-dipol q
jan t favorizuara t ndrrohen me forca t pafavorizuara dipol-dipol i indukuar).

c) Komponimet jo polare
Molekulat jo polare si jan jo vetm alkanet por edhe gazrat inert (heliumi,
neoni) munden t shndrrohen n gjendje t lngt apo t ngurt. N kushte standarde,
n mes molekulave t gazrave nuk vrehen forcat trheqse, molekulat e gazrave
lvizin me nj shpejtsi relativisht t madhe n drejtime haotike. Duke e zvogluar
temperaturn zvoglohet shpejtsia e lvizjes s molekulave, e n qoft se me kt rritet
edhe presioni ather zvoglohet distanca (r) n mes molekulave. N kto kushte
fillojn t veprojn forcat trheqse edhe n mes molekulave jo polare t gazrave.
Sqarimin e ktyre forcave trheqse n mes molekulave jo polare n gjendje t gazt,
pr arsye gazi shndrohet n lng e m tutje n gjendje t ngurt, e jep London-i
sipas t cilit e marrin emrin forcat e London-it. Si sht e njohur pr modelin atomik
71

dhe molekular nga mekanika kuantike, brthama e atomit me ngarkes pozitive

gjithnj sht n lvizje, kurse n mbshtjellsin elektronik gjithashtu gjithnj lvizin
grimcat me ngarkes negative, elektronet. Pr shkak t lvizjes permanente t
grimcave me ngarkesa t kundrta n nj moment mundet t vij deri te renditja jo
simetrike e ngarkesave n vet molekulat dhe n at rast edhe molekulat jo polare
shndrrohen n molekula prkohsisht dipolare. Ndoft se n afrsi t ksaj
molekule me polaritet t prkohshm gjindet molekula tjetr jo polare, dipoli i
prkohshm edhe n t e indukon dipolin. Forcat trheqse q ndikojn n mes
dipoleve t indukuar n kt mnyr quhen forcat e disperzionit ose forcat e Londonit. Forcat e London-it veprojn jo vetm te molekulat jo polare por edhe te ato polare
d.m.th. veprojn n mes t do molekule, por te molekulat polare luajn rol sekondar,
sepse japin kontribut t vogl n krahasim me forcat intermolekulare n mes dipoleve
premanente.
Forcat trheqse t London-it jan t mdha pr ti trheq dhe mes vete pr ti
lidh molekulat jo polare me mas t vogl kur ato gjenden n distanca t vogla mes
vete. Kshtu p.sh. eksperimentalisht sht vrtetuar q forcat trheqse t London-it
n mes atomeve t argonit jan me vleft maksimale kur distanca n mes atomeve t
argonit sht 380 pm. N qoftse atomet e argonit mes vete afrohen n distanc m t
vogl, ather fillojn t veprojn forcat refuzuese t ashtuquajtura forcat e Born-vit
(Born).
Forcat trheqse t Van der Waals-it t tipit disperziv (London-it) kan
karakter aditiv, ashtu q shuma e atyre forcave n molekul sht proporcionale me
numrin e siprfaqeve kontaktuese n mes molekulave, e nga ana tjetr numri i
siprfaqeve kontaktuese rritet me rritjen e mass molare dhe me zvoglimin e
degzimit t vargut.
Pasi q forcat trheqse intermolekulare e kushtzojn temperaturn e vlimit
(edhe deri diku temperaturn e shkrirjes) ather zakonisht temperatura e vlimit do t
rritet me rritjen e molekuls. Kshtu p.sh. n shum rende homologe t komponimeve
alifatike temperatura e vlimit rritet pr 20-30C pr do grup shtojc t CH2, sepse me
rritjen e mass molare rritet edhe numri i siprfaqeve kontaktuese. Nga ana tjetr duke
e shiquar vargun e izomerve t pentanit, shihet se temperatura e vlimit zvoglohet
sepse n at drejtim rritet degzimi i vargut me ka zvoglohet numri i siprfaqeve
kontaktuese.
CH3
CH3 CH2 CH2 CH2 CH3

CH3 CH CH2 CH3

n-pentan
t.vl. 36C
t.sh. -131C

2-metilbutan
t.vl. 28C
t.sh. -160C

CH3

CH3 C CH3
CH3

2,2-dimetilpropan
t.vl. 9.5C
t.sh. -20C

Si shihet tmeperatura e shkrirjes e 2,2-dimetilpropanit (neopentanit) sht

shum m e madhe se sa e dy izomerve tjer. Kjo gj rrjedh pr dy shkaqe:
a) Te molekulat me simetri m t lart (neopentani), rrjeta kristalore sht
m stabile, sepse molekulat simetrike munden n mnyr t drejt t
orientohen dhe t renditen m afr njra tjetrs n rrjetn kristalore.
b) Te molekulat me konformacion t fiksuar si sht neopentani gjat
shkrirjes ndryshimi i entropis vetm pak ndryshon, sepse edhe n gjendje
t lngt konformacioni kryesisht mebtet i njejt sikurse n rrjetn
kristalore.

72

CH3 H3C

CH3 H3C
C

CH3 H3C

CH3

H3C

molekula e neopentanit n nj konformacion t mundshm

e rrethuar me grupe metilike t molekulave tjera (simetrikisht)

Por, n rastin e dyt (me degzim t vogl) ndryshimi i entropis (shkalla e

kaosit) rritet shum q e favorizon shkrirjen n temperatur m t ult. N gjendje t
lngt kto molekula konformacionalisht nuk jan t fiksuara, por lvizin duke zn
pozitat e do konformacioni t mudshm prej syn deri te anti, q gjat ktyre lvizjeve
nuk ndryshon dukshm numri i veprimeve trheqse intermolekulare.
CH3

CH2

CH2

CH3

CH2

CH2

CH2

CH2

CH3

rrjeta kristalore
dy ifte t n-pentanit te t cilat molekulat
jan nmnyr t drejt t orientuar

CH3

shkrirje

H3C

CH2

CH2

CH2

CH2

CH2
gjendja e lngt

CH2
H3C
CH2

CH2

molekula e n-pentanit e lakuar e rrethuar

me fragmentet e molekulave tjera

CH2
CH2

H3C
CH3

CH2

CH2

Substancat jopolare treten n trets jopolar, sepse n at rast forcart trheqse

n mes molekulave t llojit t njejt vetm zvendsohen, me rast entropia n fazn e
lngt nuk ndryshon.

Lidhja hidrogjenore
Lidhja hidrogjenore kur sht e pranishme n molekulat organike paraqet nj
ndr interaksionet intermolekulare m me rndsi, q i kushtzon vetit fizike t
komponimeve organike.
N disa trets polar (uj, metanol, etanol etj.) hidrogjeni megjithse sht i
lidhur pr nj atom elektronegativ me lidhje kovalente (HO) mundet t futet me
asosim me atomin tjetr elektronegativ.

O
R

O
R

H
n

O
R

asosimi i molekulave te komponimet hidroksilike

Pra si shihet ura hidrogjenore paraqet ur, e cila i lidh dy atome

elektronegative, me trheqje elektrostatike t dy skajeve t dipoleve me ngarkes t

73

kundrt, me rast skaji pozitiv i dipolit gjithmon sht hidrogjeni dhe paraqitet me
via t ndrprera.
R

Lidhjen hidrogjenore munden ta fromojn elementet q kan vllim atomik t

vogl me elektronegativitet t shprehur (B:-). Lidhja hidrogjenore varet nga kto
shkaqe:
Ngarkesa parciale pozitive n atomin e hidrogjenit sht e kushtzuar me
polaritetin e lidhjes HE dhe do t jet e konsiderueshme kur atomi E sht me
elektronegativitet t shprehur, sepse n at rast ifti elektronik kovalent (HE) sht
afr atomit E me rast molekula HE sht mjaft e polarizuar me skajin pozitiv t
hidrogjenit (
).
Atomi B, si skaji negativ i dipolit (
) jo vetm q duhet t jet element
elektronegativ, por duhet t ket iftin elektronik t vetmuar ashtu q ngarkesa
negative t jet e orientuar n drejtim t skajit pozitiv t dipolit t dyt (
).
Faktori i dyt i rndsishm sht distanca sa m e vogl e atomeve B dhe F, e
ajo arrihet n qoft se kta atome kan vllim t vogl. Ky kusht , pr atomin E i cili
sht i lidhur me hidrogjenin sht i nevojshm edhe pr shkak q brthama e atomit
t hidrogjenit t jet sa ma pak e penguar pr t vepruar me skajin positiv n skajin
negativ t dipolit tjetr.
Lidhja hidrogjenore sht m e fort se lidhjet tjera intermolekulare por sht
m e dobt (dhe m e gjat) se lidhja jonike dhe ajo kovalente. Forca e ksaj lidhjeje
sht prafrsisht 5-10 her m e dobt se lidhja kovalente () dhe prafrsisht dy
her m e gjat se ajo, me energji e cila kryesisht sillet prej 10-40 KJmol-1.
Disa autor mendojn q lidhja hidrogjenore ka karakter kovalent, pasi q n
skajin negativ t molekuls polare gjinden atomet q i posedojn iftet elektronike t
lir (donor) me t cilt ata lidhen me skajin pozitiv (protonin) t molekulave fqinje.
N at rast vjen deri te orientimi i caktuar i molekuls, pr arsye lidhja hidrogjenore,
si dhe lidhja kovalente sht e orientuar n hapsir q ka si pasoj formimin e
vargjeve zik-zak ose strukturs unazore (skema ...)
0.1 nm

74

0.155 nm

F
H

F
H

F5H5

H
F

F
F

F5H5

F6H6

Lidhja hidrogjenore n mes dy atomeve elktronegative e zvoglon distancn

n mes tyre. Kshtu p.sh. pr dy atome t oksigjenit me lidhje hidrogjenore O H---O
te uji dhe alkooli distanca sht 0.27-.028 nm (fig. ... a) e sikurse mos t egzistonte
lidhja hidrogjenore distanca n mes dy atomeve t oksigjenit nga molekulat fqinje do
t ishte 0.36 nm (fig. ...b). do t thot se do t ishte n distanc q i prgjigjet
shums s gjatsis s lidhjes O H (0.1 nm); gjysm radiusit t Van der Waals-it pr
hidrogjenin (0.12 nm) dhe pr oksigjenin (0.14 nm).
vllimi i Van der Waals-it

0.1 nm 0.17-0.18 nm

0.27-0.28 nm

H
0.1

0.12

0.14

0.36 nm

Lidhja hidrogjenore sht karakteristike vetm pr atomin e hidrogjenit.

Arsyja sht se atomi i hidrogjenit posedon vllim atomik t vogl, posedon nj
elektron n mbshtjellsin e tij dhe q tregon elektronegativitet t vogl. Pr kt
arsye atomi i hidrogjenit i polarizuar ka densitet t madh t ngarkess pozitive dhe
mundet n distanca t mjaftueshme ti afrohet skajit negativ t dipolit tjetr.
Hidrogjeni n lidhje hidrogjenore mundet n mnyr elektrostatike ta trheq vetm
nj atom elektronegativ, kurse tjetri atom, po ashtu elektronegativ nuk mundet ti
afrohet hidrogjenit n at distanc q me at hidrogjen t formoj lidhje hidrogjenore.

75

H
O

vllimi i Van der Waals-it

0.1 nm 0.17-0.18 nm

0.27-0.28 nm

Lidhja hidrogjenore intermolekulare

Lidhja hidrogjenore n mes dy apo m tepr molekulave sht nj prej
shkaqeve t asosimit molekular q sht vrejtur te shum komponime, si jan uji,
alkoolet, acidet karboksilike, aminet, amidet, etj. Pr shkak t asosimit intermolekular
kto komponime i tregojn konstantat fizike m t mdha se sa pritet sipas formulave
strukturale t tyre.
N qoft se krahasohet uji, metanoli dhe eteri dimetilik me komponime
prkatse q si grupe funksionale posedojn sulfurin, si jan sulfhidriku (H2S),
metantioli (CH3SH) dhe dimetiltio eteri (CH3SCH3) shihet se temperatura e vlimit te
komponimet me sulfur n mnyr t drejt rritet me rritjen e mass molare, kurse te
komponimet analoge me oksigjen, si sht uji dhe metanoli me rritjen e mass
molare temperatura e vlimit zvoglohet. Kjo anomali te uji dhe metanoli ndodh pr
shkak t asosimit intermolekular, n rast vlojn n temperatura m t larta se sa
pritet sipas mass molare. (Po t mos ekzistonte lidhja hidrogjenore intermolekulare
(asosimi) uji do t vlonte n -80C). Dimetil eteri nuk mund t formoj lidhje
hidrogjenore intermolekulare dhe i prgjigjet mass molare t molekulave t pa
asosuara. Komponimet me sulfur nuk asosohen sepse sulfuri n krahasim me
oksogjenin ka elektronegativitet t vogl dhe vllim t madh pr arsye nuk merr
pjes n formimin e lidhjeve hidrogjenore ose jan shum t dobta.
Komp. e
sulfurit
H2S
CH3SH
CH3SCH3

Tabela ... Disa konstanta fizike t sulfhidrikut, ujit dhe derivateve metilike t tyre
Komp. e
MM t vl
t sh
MM t vl
t sh

oksigjenit
34
-61
-83 H2O
18 +100
0 1.85 D
48
+6 -123 CH3OH
32
+65
-98 1.69 D
62
+38
-83 CH3OCH3 46
-24
-140 1.29 D

Aminet primare dhe sekondare po ashtu jan t asosuara por dika m pak se
uji dhe alkooli, sepse azoti formon lidhje hidrogjenore m t dobt (2-4 Kcal/mol) se
oksigjeni (6-8 Kcal/mol).
H
N
R

H
H

H
H

R
H

aminet primare

R
H

R
H

aminet sekondare

Amidet e acideve t pasubstituar ose t monosubstituar n atomin e azotit jan

gjithashtu t asosuar nprmjet lidhjes hidrogjenore.

76

R'
H

R'

N
C

R'

R
Lidhja hidrogjenore e tipit O---HN, paraqitet n vargjet polipeptide te
molekulat e proteineve. Pra, vargu polipeptid posedon grupin NH te i cili atomet e
hidrogjenit formojn lidhje hidrogjenore me grupin karbonil t molekuls tjetr t
polipeptidit n rast oksigjeni i grupit karbonil sht akceptor i lidhjes hidrogjenore.
Praktikisht gjeometria planare e grupit amid NHCO dhe gjatsia e lidhjeve kimike
t skeletit ashtu veprojn q lidhja hidrogjenore n mnyr m efikase
intramolekularisht ndrtohet n mes grupeve NH dhe CO. Polipeptidet, pr shkak t
numrit t madh t ktyre lidhjeve (hidrogjenore), spontanisht e nxn strukturn
sekondare heliks. Kto lidhje hidrogjenore formohen n mes grupeve NH dhe CO
pas katr njsive peptide. Heliksi i formuar sht paraqitur n figurn
Fig. Struktura e heliksit polipeptid
Acide karboksilike formojn lidhje hidrogjenore intermole-kulare stabile n
rast acidet yndyrore t rndomta n gjendje t lngt dhe t ngurt jan n form t
dimereve ciklike.

O
R

C
O

Kto lidhje hidrogjenore intermolekulare te acidet karboksilike jan m t

forta se te alkoolet sepse lidhja OH te acidet sht m e polarizuar n drejtim
, e nga ana tjetr partneri i dyt pr kt lidhje sht oksigjeni i grupit
karbonil po ashtu i polarizuar negativisht (shif rezonancn e acideve karboksilike faqe
). Ky dallim i energjis s lidhjes hidrogjenore vrehet te temperatura e shkrirjes
dhe e vlimit duke i krahasuar acidet karboksilike me alkoole q kan mas molare t
njejt.

77

300
250

tC

200
150
Acidet karboksilike

100

Alkoolet

50

Halogjenuret

0
2

4
5
6
7
8
Numri i atomeve t karbonit

10

Diagrami Temperatura e vlimit e rendit homolog t acideve karboksilike, alkooleve dhe

halogjenureve

Nga ky diagram, n t cilin sht paraqitur tvl. n funksion me numrin e

atomeve t karbonit n rendin homolog t acideve yndyrore, alkooleve dhe
halogjenureve, shihet se acidet karboksilike vlojn n t m t lart se sa alkoolet
prkats, kurse halogjenuret e kan tvl. m t ult pr arsye t mos mundsis s
asosimit.
N shumicn e rasteve lidhja CH nuk mundet t marr pjes n formimin e
lidhjes hidrogjenore, sepse ekziston dallim i vogl i elektronegativitetit n mes
karbonit dhe hidrogjenit (C 2,5; H 2.1) n mnyr q hidrogjeni t fitoj ngarkes
parciale pozitive t mjaftueshme. N qoft se pr atomin e karbonit jan t lidhur
atome me elektronegativitet t shprehur si sht klori te treklormetani (kloroformi)
ather karboni e rrit elektronegativitetin e tij ashtu q hidrogjeni do t ket ngarkes
parciale pozitive t mjaftueshm pr t formuar lidhje hidrogjenore intermolekulare t
dobta me molekula tjera, te kloroformi (CH---Cl) ose n komponime tjera si sht
dietil eteri dhe acetoni (CH---O)

Cl
Cl

Cl
Tretshmria e komponimeve me lidhje hidrogjenore intermolekulare n uj
sht m e madhe se sa komponimet e pa asosuara sepse gjat tretshmris n uj,
lidhjet hidrogjenore ekzistuese (a) shkatrohen dhe n vend t tyre formohen lidhjet e
reja hidrogjenore me molekulat e ujit (b).

78

R
H

alkoolet
(a)

R
H
H

H
H

R
H

O
H

(b)

N
R

aminat peimare dhe sekondare

(a)

R
H
H

R
H
H

O
H

R
H
H

O
H

(b)

H
O
R

C
O

H O

O
R

C
O

O H

dimer i acidit karboksilik

(a)

(b)

Fig. ... Asosimi i alkooleve, amineve dhe i acideve karboksilike (a) dhe asosimi i tyre me uj (b)
(hidratimi, gjegjsisht solvatimi nprmjet lidhjeve hidrogjenore)

Kjo tretshmri n uj sht sidomos e shprehur te komponimet me mas

molekulare t vogl, te t cilat grupi funksional nprmjet s cils formohet lidhja
hidrogjenore paraqet pjesn m t madhe t molekuls. Kshtu p.sh. metanoli przihet
me uj n do raport (marrdhnie), por sht i patretshm n benzen. Por me rritjen e
mass molekulare, grupi funksional ka ndikim gjithnj m t vogl, ashtu q gjithnj
e m tepr u prngjajn me veti hidrokarbureve prkatse, do t thot se zvoglohet
tretshmria n uj ndrsa rritet tretshmria n tretsa jo polar. Kjo gj nuk vlen vetm
pr alkoole por edhe pr komponimet tjera si jan acidet karboksilike, aminat e
tjer. Q t vjen deri te przierja (tretshmria) me uj, nuk sht e thn vetm t
formoj lidhje hidrogjenore intermolekulare (fig. ... lart) n mes molekulave t tyre,
por sht e domozdoshme ta posedoj atomin elektronegativ (bazik) si sht
oksigjeni, azoti etj. Pasi kto atome posedojn ift elktronik t lir, nprmjet t cilve
formohet lidhja hidrogjenore intermolekulare me molekulat e ujit. Kshtu p.sh.
komponimet me mas molare t vogla si sht acetoni, tetrahidrofurani, piridina,
acetonitrila, t cilat treten n shum trets jopolar, treten edhe n uj.

79

H
O

O
CH3

CH3

aceton

tetrahidrofuran

CH3

O
H

acetonitril

piridin

Aminat terciar alifatik (R3N:), megjithse posedojn kt kusht praktikisht nuk

treten n uj. Sigurisht, tri grupe alkile e pengojn atomin e hidrogjenit ti afrohet
iftit elktronik t vetmuar (efekti sterik), kurse piridina me atomin e azotit terciar leht
tretet n uj sepse ifti elektronik i vetmuar n atomin e azotit sht i lir pr arsye se
pjesa e sistemit unazor sht e fiksuar mbrapa.
Pranishmria dhe lloji i lidhjes hidrogjenore mundet t caktohet me metoda t
ndryshme fizike, prej t cilave m s teprmi sht aplikuar spektroskopia infra e
kuqe. Grupi hidroksil (HO) e jep shiritin karakteristik n spektrin infra t kuq n
form t prer ka 3700 cm-1, kur nuk sht prezente ose sht prezente minimalisht
lidhja hidrogjenore (p.sh. n gjendje t gazt, ose n tretsira jo polare CCl4 tejet t
zbutura) dhe i prgjigjet grupit hidroksil t pa asosuar (grupi hidroksil i lir). E
kundrt me kt, n tretsira t prqndruara jo polare si dhe n gjendje t lngt t
prqndruar, molekulat e alkoolit jan maksimalisht t asosuara nprmjet lidhjes
hidrogjenore n rast shiriti karakteristik absorbues sht i vendosur pr 300 cm-1 n
drejtim t frekuencave m t ulta dhe paraqitet n form t shiritit t zgjruar prej
3400-3350 cm-1. vendosja e grupit OH n drejtim t frekuencave m t ulta sht
pasoj e lidhjes hidrogjenore e cila e dobson lidhjen HO me rast absorbon n
energji m t vogla. Si u cek shiriti sht i zgjruar, sepse gjat asosimit formohen
agregate me form dhe madhsi t ndryshme t cilt kan edhe enrgji t ndryshme.
Pra shihet se lidhja hidrogjenore intermolekulare varet prej prqndrimit t
komponimit hidroksil n trets jopolar (CCl4). N tretsira tejet t zbutura, molekulat
hidroksile jan larg njra tjetrs ashtu q asosimi sht minimal. Me rritjen e
prqndrimit molekulat i afrohen njra tjetrs, asosimi rritet, n rast intenziteti
absorbues q i prket grupit hidroksil t asosuar n spektrin infra t kuq rritet n
llogari t shiritit absorbues pr grupin hidroksil t pa asosuar (t lir) e cila gjithnj e
m tepr dobsohet.
Forcat e lidhjes hidrogjenore intermolekulare gjithashtu mund t caktohen me
an t spektave infra t kuq. Sa m e madhe t jet vendosja shiritit OH t asosuar n
krahasim me pozitn e shiritit t pa asosuar aq m e fort do t jet lidhja
hidrogjenore. Kshtu p.sh. grupi hidroksil te acidet karboksilike fig. a, i jep lidhjet
hidrogjenore m t forta se grupi hidroksil i alkooleve, n rast absorbimi sht n
frekuenca m t ulta ~ 3000 cm-1.
Ngjashm me komponimet karboksile paraqiten aminet (primare dhe
sekondare) si dhe amidet e pa substituara n atomin e azotit dhe ata t
monosubstituara po n at atom. Shiriti absorbues karakteristik NH i pa asosuar (pr
monomer), pr komponimet e cekura lart paraqitet prej 3300-3500 cm-1. Ky dallim
80

(100-200 cm-1) i vogl n krahasim me komponime hidroksile na tregon se lidhja N

H---N sht m e dobt se lidhja OH---O, e gjithashtu edhe intenziteti i shiritit
absorbues sht m i dobt.

Lidhja hidrogjenore intramolekulare

Prve lidhjes hidrogjenore intermolekulare e cila formohet n mes dy apo m
tepr molekulave, lidhja hidrogjenore intramolekulare formohet n mes pjesve t
ndryshme t t njejts molekul, kur ato grupe (p.sh. OH dhe NH) gjinden n nj
orientim hapsinor t favorshm ndaj ndonj atomi elektronegativ i cili e posedon
iftin elektronik t lir. Si shembull mund ta marrim orto-nitrofenolin (a).
O

OH
OH
(a)
orto-nitrofenoli

(c)
para-nitrofenoli

(b)
meta-nitrofenoli

Si shihet, orto-nitrofenoli formon lidhje hidrogjenore intramolekulare, sepse

grupi hidroksil gjindet n orientim hapsinor t favorizuar ndaj grupit nitro gjegjsisht
atomit bazik O duke formuar nj brtham helate gjashtkndshe. Grupi hidroksil
te ky komponim sht i zn (bllokuar) dhe nuk mundet t asosohet me molekula tjera
pr t formuar lidhje hidrogjenore intermolekulare. Dy nitrofenolet tjer, meta dhe
para, nuk formojn lidhje hidrogjenore sepse grupi OH nuk ka orientim t favorizuar
pr t formuar kt lidhje hidrogjenore, sepse sikur t formonte brthamat do t ishin
shtat dhe tetkndshe, kshtu q derivatet meta dhe para formojn lidhje
hidrogjenore intermolekulare.
O

O
O

HO

OH

HO

N
O

O
OH

O
N

OH

OH
asosimi intermolekular

asosimi intermolekular

81

Pr kt arsye orto nitrofenoli (a) i ka konstantat fizike m t ulta, avullimin

m t madh (tensioni i avullimit m i madh) dhe nxehtsin e avullimit m t vogl se
derivatet meta (b) dhe para (c).
Orto-nitrofenoli m vshtir tretet n uj se sa dy izomert tjer, sepse lidhja
hidrogjenore intramolekulare e cila me helatizim e lidh grupin hidroksil dhe grupin
nitro, e pengon solvatimin me molekulat e ujit. Kto veti t orto-nitrofenolit (avullim
m i madh dhe tretshmri m e vogl) shfrytzohen pr ndarjen e tij nga derivatet
meta dhe para me an t destilimit me avuj t ujit. Nga ana tjetr, pasi polariteti i
grupit OH te derivati orto sht i zvogluar, kshtu q pr ta shkatrruar rrjetn
kristalore, nuk nevoitet t harxhohet energji pr ndarjen e lidhjes hirogjenore
intermolekuare, orto-nitrofenoli m leht tretet n solvent organik jo polar (p.sh.
benzen) n krahasim me derivatet meta dhe para, pr t cilt sht e nevojshme t
harxhohet energji pr ta ndrpre lidhjen hidrogjenore intermolekulare.
Ngjajshmri me derivatet e nitrofenolit (o-, m-, p-) tregojn edhe derivatet e
disubstituar tjer t benzenit si jan o-, m-, p-hidroksibenzaldehidi, o-, m-, p-hidroksi
acidi benzoik.
Te derivatet e disupstituar q posedojn grup hidroksil n pozitn orto, por
nuk munden t formojn lidhje hidrogjenore intramolekulare sepse nuk ekziston
partneri i dyt (B:) si sht rasti te krezoli (hidroksi-tolueni), dallimi n veti fizike n
mes izomerit orto prej atyre meta dhe para sht i vogl po q mundet me qen edhe
n drejtim t kundrt q varet edhe prej faktorve tjer si jan: energjia e lidhjes
hidrogjenore intermolekulare, polariteti, polarizibiliteti etj.
CH3
OH
krezoli

Izomeri

t.sh. C

t.vl. C

o-krezoli

31

191

m-krezoli

12

203

p-krezoli

35

202

Te lidhja hidrogjenore intramolekulare, brthamat helate gjasht kndshe me

dy lidhje dyfishe t konjuguara jan stabile, sepse n at rast sigurisht lidhja
hidrogjenore (B:---HE) sht m s afrmi renditjes lineare.
H

H
O

O
H3C

aldehidi salicilik

CH

H3C
O
C

acetilacetoni

CH2

O
CH3

C
H

CH3

acetonilacetoni

Prve brthamave gjashtkndshe, edhe brthamat helate peskndshe me

lidhje dyfishe apo pa to, kan stabilitet relativ si jan o-klorfenoli (a), cisciklopentan-1,2-dioli (b), 3-metil-3-amino-butanoli-2 (c).

82

H
Cl

CH3

O
H

(a)

H
H3C
O

CH

O
H

(b)

(c)

CH3

NH2

Brthamat helate me shtat dhe m tepr antar nuk jan stabile, kshtu p.sh.
acetil acetoni formon brtham helate gjashtkndshe stabile, kurse homologu i tij
acetonilacetoni nuk formon brtham helate sepse brthama helate do t ishte
shtatkndshe.
Spektrat infra t kuq t komponimeve hidroksile t cilat posedojn lidhje
hidrogjenore intramolekulare, tregojn absorbimin karakteristik pr grup hidroksil t
asosuar, t vendosur n frekuenca m t ulta (n krahasim me frekuencat e grupit
OH t lir). Pr ndryshim prej asosimit nprmjet lidhjes hidrogjenore
intermolekulare, absorbimi i grupit hidroksil t lidhja hidrogjenore intramolekulare
nuk varet prej prqndrimit, do t thot se pozita e shiritit mbetet e njejt. Kjo na
tregon se brthama helate sht stabile (e pavarur prej prqndrimit) q n kt
mnyr dallohet prej lidhjes hidrogjenore intermolekulare. Kshtu p.sh. ortonitrofenoli, si n gjendje t ngurt ashtu edhe n tretsirn e kloroformit t zbutur,
tregon shirite karakteristike t absorbimit OH n 3200 cm-1 (lidhja hidrogjenore
intramolekulare), kurse frekuencat e shiritit hidroksil t derivatit meta- dhe paravendoset prej 3330 gjegjsisht 3325 cm-1 (grupi hidroksil i asosuar nprmjet lidhjes
hidrogjenore intermolekulare) n 3520 gjegjsisht 3530 cm-1 (grupi hidroksil i lir) n
tretsirn e zbutur t kloroformit.

Kompleksat organik molekular

Kompleks organik molekular jo klasik mund t konsiderohen ato komponime
te t cilat dy lloje t molekulave jan t asosuara nprmjet tipit kloroform-aceton ose
komponimet adicionuese t cilat formohen nga eteri dhe klorhidriku.
H Cl
H3C
Cl
C2H5 O C2H5
C O
H C Cl

H3C

Cl

Edhe shum komplekse t cilt i formojn ketonet, amidet e acideve dhe

komponimet tjera karbonile me amine, alkoole ose fenole gjithashtu jan t kushtzuar
me lidhje hidrogjenore intermolekulare n mes t komponenteve sepse kur atomi i
hidrogjenit aktiv (OH, NH) zvendsohet me grup metilik (OCH3, NCH3) ose
sht i bllokuar me lidhje hidrogjenore intramolekulare, formimi i ktyre komplekseve
zhduket.

Kompleksat (kompleksat e tipit donor-akceptor)

Si prfaqsues m t thjesht t kompleksave mund t konsiderohen shum
komponime adicionuese t cilat formohen n tretsira, n mes t hidrokarbureve t
pangopur dhe kationeve t metaleve kalimtare (sidomos kationit t argjentit). Kshtu
p.sh. 2-metilpropeni (izobutileni) tretet m mir n tretsirn ujore t perkloratit t
argjentit se sa n uj t pastr, q spjegohet me formimin e kationitkompleksit.

83

CH3
CH3

CH3

C CH2
I

AgClO4
II

CH3

C CH2 Ag
III

ClO4

kationi kompleks

N kt kompleks (t tipit donor-akceptor) komponentet fillestare mbahen s

bashku me forca t dobta trheqse elektrostatike t tipit jon-dipol i indukuar, n
rast dipoli i indukuar formohet duke u polarizuar elektronet t lidhjes dyfishe q
mund t paraqitet me stuktur rezonante (IV).
CH3
CH3

CH3

C CH2 Ag

CH3

III

CH3

C CH2
Ag
IV

CH3

C CH2
Ag
V

Prve trheqjes elektrostatike t tipit jon-dipol i indukuar, komponentat I dhe

II n kompleksin III gjithashtu lidhen (mbahen t lidhura) edhe pr shkak t
mbibshtjelljes s pjesrishme t orbitales molekulare t 2-metilpropenit, q sht e
polarizuar dhe e deformuar me orbitalen atomike (5s) t kationit t argjentit, n rast
kjo mbibshtjellje paraqitet me struktur rezonante (V). Struktura rezonante (V)
formohet n at mnyr q nj elektron prej dy elktroneve t orbitales (I) s pari
transpozohet n orbitalen atomike valente m stabile t kationit Ag+ (II) ashtu q
orbitalja molekulare mbetet me nj elektron, kurse argjenti e pranon nj elektron
dhe kalon n gjendje atomike, q m tutje ata dy elektrone nga orbitalet e ndryshme,
njri O.M. (I) dhe i dyti nga O.A. e argjentit (II) formojn iftin elektronik t
prbashkt (n qoft se kan spin t kundrt). Por pasi q n kt rast
mbimbshtjellen O.A. dhe O.M. ndrsa nuk mbimbshtjellen dy O.A. edhe distanca
n mes ktyre komponentave (I) dhe (II) sht relativisht e madhe (3.315) ashtu q
mbimbshtjellja nuk sht efikase. Ather nuk bhet fjal pr lidhje kimike t
vrtet. Nga ana tjetr kjo rendijte e ngarkess elektronike sht paraqitur me
strukturn rezonante (V). Ky lloj kompleksi shpesh her paraqitet vetm me nj
formul (VI) ose (VII).

CH3
CH3

C CH2

CH3
ose

CH3

C CH2

Ag
Ag
VI
VII
Nga ky interpretim rrjedh q kationi i argjentit nuk sht drejtprdrejt i lidhur
pr asnjrin atom t karbonit, por orbitalja molekulare n trsi vepron si donor i
elektroneve, kurse kationi i argjentit pr shkak t mungess s elektronit vepron si
akceptor i elektroneve (interpretim sipas teoris valente strukturale). Deri te
interpretimi i njejt arrijm edhe me teorin orbitalo-molekulare. Kationi i argjentit
(II) shum i polarizon elektronet e lvizshm dhe e deformon O.M. t olefinit, do
t thot se me njrn pjes mbimbshtjellet me O.A. t shprazt (II) q e stabilizon
sistemin n trsi duke formuar kompleksin(III).

84

H3C

CH3

H3C

C
Ag

CH3
C

Ag

+
C
H

C
H

Ngjajshm me alkene edhe benzeni formon koplekse t tipit me kationin e

argjentit. Kshtu, gjat kristalizimit t perkloratit t argjentit me benzen fitohet
substanc kristalore e cila paraqet adicionat me formul molekulare C6H6AgClO4.
Struktura e kompleksit [C6H6Ag]+ mundet t shpjegohet edhe si n rastin e m
parshm, d.m.th. me mbimbshtjelljen e njrs prej tri OM- t delokalizuara t
benzenit (edhe ate njra prej dy OM- m pak stabile) (shih delaklizimin e OM- t
benzenit), me OA m stabile t kationit t argjentit, ashtu q hibridi rezonant i ktij
kompleksi prbhet prej dy strukturave rezonante (a), (b), me rast pjesmarrja e
strukturs rezonante (b) sht m e vogl. Por, prap se prap ky lloj i rezonancs sht i
mjaftueshm pr t sqaruar forcat trheqse t cilat e pengojn disosimin e kompleksit
. M thjesht struktura e kompleksit kationik mund t paraqitet edhe me strukturn
(c), q n baz t difraksionit te rrezeve X rrjedh se n kristalin e kompleksit
[C6H6Ag]+, joni i argjentit (Ag+) gjindet mbi njrn lidhje dyfishe t brthams s
benzenit, ashtu q nuk sht simetrikisht e orientuar ndaj brthams aromatike.

Ag

Ag

Ag

(a)

(b)

(c)

Nga kto dy shembuj t prshkruar rrjedh se kompleksat , formohen me

transpozimin e elktroneve (t lokalizuar apo t delokalizuar) prej donorit (2-metilpropeni, benzeni) n akceptor (kationi i argjentit).
Jan t njohur shum shembuj t kopleksave molekular , por te t cilt t dy
komponentet jan kopmonime neutrale, kshtu p.sh. kur jodin e tresim n benzen,
strutura e tij i prgjigjet hibridid rezonant (a), (b), q m thjesht munt t paraqitet
edhe me formuln (c).
J2
J2

+ J2

J2

(a)

(b)

(c)

hibridi rezonant i kompleksit molekular

Struktura rezonante (b) formalisht formohet sipas ksaj skeme t

prgjithshme:

85

OM me 2edonor

akceprot

OM ose OA
me nj e-

(b)
lidhja molekulare

OM
me nj e-

Kompleksa t ngjashm molekular sigurisht paraqiten edhe gjat adicionimit

t reagjentve elektrofil (HBr, Br2, HOCl) n lidhje etenike.
C

Br

Cl

Br

Br

OH

Kshtu, p.sh. gjat tretjes s jodit n cikloheksen, tretsira fiton ngjyr t

murme, kurse n ciksoheksan ajo tretsir ka ngjyr vjollce. Ngjyra e murme e
tretsirs s jodit n cikloheksen gradualisht zhduket, sepse n reaksionin fazor t
mtejshm sigurisht nprmjet kationit jodonium kryhet adicionimi dhe fitohet
trans-1,2-dijod-cikloheksani pa ngjyr.
H

H
+

J2

H
J
J
kompleksi

J
H

+ J

H
J

joni jodonium

trans-1,2-dijodcikloheksani

Si akceptor t elektroneve (A), polinitro komponimet aromatike leht

fromojn komplekse , me komponime tjera aromatike t cilat kan veti elektrodonore (D). Kshtu p.sh. 1,3,5-trenitro-benzeni (A) me 1,3,5-tremitlbenzeni (D) jep
kompleks me ngjyr t verdh, ku struktura e tij mund t paraqitet n from hibridi
rezonant.
shtat elektrone

O2N

O2N

O2N

NO2
O2N

NO2

CH3

H3C

CH3

O2N
H3C

O2N

CH3

H3C

CH3

Struktura e kompleksit

NO2

CH3

pes elektrone

CH3

n mes 1,3,5-trenitrobenzenit (akceptor) dhe 1,3,5-tremetilbenzenit (donor)

86

Marrdhnia molare e komponenteve (A) dhe (D) zakonisht sht 1:1 dhe pa
kurfar vshtirsie fitohen kur komponentet przihen ose n tretsir ose n gjendje t
shkrir. Kompleksat e fituar n kt mnyr leht zbrthehen n produkte fillestare,
por shpesh her jan komponime aq stabile sa q munden t rikristalizohen dhe t
karakterizohen me t.sh. (ose me veti fizike tjera), gj q mund t aplikohen pr
izolimin, pastrimin dhe identifikimin e komponimeve (hidrokarbureve) aromatike t
kompleksuara pa grupe funksionale reaktive. Si komponente akceptore (A) prve
1,3,5-trenitrobenzenit mund t prdoren edhe komponimet tjera jo vetm aromatike
por edhe alifatike si jan:
OH
O2N

OH
NO2

CN

O2N

NO2
OH

NO2

NC

CN

NO2

2,4,6-trenitrofenoli

2,4,6-trenitrorezocinoli

NO2
O2N

C
C

C NO2
NO2

tetranitrometani

1,3,5-trecianobenzeni

tetracianoeteni

Kompleksat t fituar me komponimet akceptore (A) t cekura, gjithmon

jan me ngjyr m intenzive se sa komponentat fillestare t cilat shpesh her nuk jan
t ngjyrosura. Ngjyra e kompleksit kryesisht rrjedh prej pjesmarrjes s strukturs
rezonante me lidhje molekulare (skema e prgjithshme b).
Komponimet e cekura lart (nitro dhe ciano) paraqesin komponentn
akceptore (acidet e Lewis-it) n kompleksat , sepse grupet nitro dhe ciano q i
trheqin elektronet si me efekt induktiv (-J) dhe rezonant (-R), ashtu q pjesa
qndrore (brthama e benzenit gjegjsisht atomi i karbonit) mundet pak a shum ta
pranoj ngarkesn elektronike nga donor.
Stabiliteti i ktyre komplekseve ather do t varet prej numrit t grupeve q i
trheqin elektronet (-J) dhe (-R) (shih shembujt e reonancs heterovalente).
Komponentn donore (D) (baza e Lewis-it) zakonisht i bjn hirokarburet
aromatike (benzeni, naftalina, fenantreni etj.) e sidomos derivatet alkile t tyre. Prve
ktyre edhe komponimet aromatike hidroksi dhe amino (si sht fenoli, dhe anilina)
posedojn tepric t ngarkess negative n brthamn e benzenit, me ka mundet
pak a shum ta transpozojn denzitetin elektronik n molekuln akceptore (A). Me
rritjen e numrit t ktyre grupeve q i lshojn elektronet me efekt rezonant pozitiv
(+R) rriten vetit donore t molekuls n rast kompleksi prkats do t jet m
stabil.

87

H
CH3

H C

CH2 H

CH3
tolueni efekti
(+I) dhe (+R)
(hipergonjugacioni)

etj.

OH

OH

OH

OH
fenoli efekti
(-I) dhe (+R)
(hipergonjugacioni)

etj.

NH2

NH2

NH2

NH2
anilina efekti
(-I) dhe (+R)
(hipergonjugacioni)

etj.

Kompleksat e tipit
Hidrokarburet aromatike e sidomos derivatet alkile t tyre, pr shkak t vetive
elektro-donore paraqiten si baza t dobta ashtu q me acide t forta formojn
kripra t quajtura komplekse sigma ().
CH3

CH3

CH3

H C H

H C H

+ HX
H

CH3
X

ose

kompleksi molekular sigma ( )

Kto komplekse nuk mund t izolohen nga tretsirat, nga t cilat komponimet
aromatike fillestare munden t regjenerohen n form t pa ndryshuara duke e holluar
tretsirn. Pranishmria e jonit karbonium n tretsirn e hidrokarbureve aromatike
dhe acideve t forta n disa raste mundet t vrtetohet me spektra absorbues dhe
rezonanc magnetiko-nukleare. Komplekset sigma kationike t ktij tipi sidomos leht
formohen nga hidrokarburet aromatike dhe donorve t fort protonik si jan
przierjet:
HCl + AlCl3 (

H+AlCl4-) ose

HF + BF3 (

H+BF4-)

Megjithse nuk egzistojn vrtetime se n tretsir egzistojn H+AlCl4

gjegjsisht H+BF4, por sht vetm nj mnyr m e shkurt pr ta paraqit przierjen
HCl + AlCl3 gjegjsisht HF + BF3. n kt rast kryprat e tyre ArH2+ AlCl4
gjegjsisht ArH2+ BF4 shpesh mund t izolohen n temperatura t ulta (-88 deri 15C), me rast stabiliteti i ktyre komplekseve rritet me rritjen e numrit t grupeve
alkile n hidrokarburin aromatik.
Sigurisht kompleksa t ktij tipi paraqiten si faz kalimtare n shum
substituime aromatike-elektrofile si jan: halogjenimi, nitrimi, sulfonimi, alkilimi,
acilimi etj.
Dallimi n mes kompleksave sigma () dhe atyre pi () qndron:
a) sipas ngjyrs-zakonisht kompleksat sigma () n tretsira kan ngjyra m
intenzive.
88

b) sipas prueshmris-kompleksat sigma () jan t jonizuar, n rast e

projn rymn elektrike, kurse kompleksat () nuk jan t jonizuar pr
arsye nuk jan prues elektrik
c) te kompleksat sigma () realizohet substituimi izotop, kurse te kompleksat
() ky lloj substituimi nuk egziston.
P.sh. kur hidrokarburin aromatik e prziejm me DCl + AlCl3 fitohet
kompleks kationik sigma (). Duke u shndrruar n komponente fillestare, ather
shkputet lidhja CH ose CD dhe e jep przierjen e hidrokarburit aromatik fillestar
(t rndomt) dhe hidrokarburin aromatik me deuterium n brtham.
+ DCl + AlCl3

AlCl4

-D

- H+

+ HCl + AlCl3
D

Duket se n tretsa egziston ekuilibri n mes hidrokarburit aromatik (ArH),

kompleksit t tij dhe kompleksit sigma (), sipas ktij ekuacioni:
ArH + HX

ArH

(ArH2)+ X -

HX

kompleksi

ArH2+ + X -

kompleksi

N tretsira me konstant dielektrike t vogl, e cila nuk favorizon egzistimin

e kompleksit jonik dhe pa prani t katalizatorit mund t vrtetohet vetm
hidrokarburi fillestar (ArH) dhe kompleksi i tij (sipas ngjyrs dhe pruarjes
elektrike). Por nse i shtojm trekloralumini (AlCl3) i cili e lidh klorin e acidit HX,
ekuilibri shkon n drejtim t formimit t kompleksit , n rast tretsira ngjyroset (me
intenzitet m t madh) dhe e pron rymn elektrike. N tretsira acidike jo ujore me
konstant dielektrike t madhe si sht HF n gjendje t lngt, hidrokarburi
aromatik tretet duke dhn prve kompleksit dhe nj sasi t kompleksit q
vrtetohet sipas ngjyrs dhe pruarjes elektrike. Kur n kt tretsir shtohet
trefluorur bori (BF3), ngjyra intezifikohet dhe prueshmria elektrike rritet gjithnj e
m tepr deri sa sasia e BF3 t arrij ekuivalentin molar e pastaj tretsira m nuk
ndrron. Kjo gj na tregon se ekuilibri ka shkuar n drejtim q t fitohet sasia
maksimale e kompleksit sigma ()

89

Analiza konformacionale
Formula planare nuk sht gjithmon e mjaftueshme ta prshkruaj nj
komponim t caktuar, por duhet t merren parasysh edhe formulat hapsinore me rast
do njrs prej ktyre formulave i prgjigjet nj stereoizomeri. Prap se prap formulat
planare ofrojn informacione t caktuara (n kt rast parashikimi i izomeris) pr t
cilat thirret do kimist.
Kur e paraqesim metanin (CH4) apo etenin (H2C=CH2), ather themi se kto
formula i karakterizojn kto komponime. N t dyja rastet, thjesht duke i shiquar jep
gjithashtu t dhna edhe pr formn e molekuls. Atomi i karbonit tek metani sht
me hibridizim sp3, kurse atomet e karbonit te eteni jan me hibridizim sp2 ashtu q
munden t nxirren kto struktura:
H

C
H

C
H

metani

eteni

Kur dihet gjendja e hibridizimit t atomit t karbonit (C), ather shpesh her
edhe pa modele molekulare mundet t shtrohet struktura molekulare planare. Te
kumulenet p.sh. duke e shiquar hibridizimin mundemi ta parashohim a sht molekula
planare apo jo.
Cl
Cl
Cl
Cl
C C C
C C C C
2
2
2
2
2
2
2
H sp sp sp H
H sp sp sp sp H
Cl

Cl

Cl

Cl
CH

CH

H
H

planar

jo planar

Skema x Struktua e alenit dhe e kumulenit

Cl

Cl
C

Cl

Cl
C

H sp2 sp2 sp2 H

2
2
H sp sp

Cl

sp

C
2

sp

Cl

Cl

Cl
C

H
H

jo planar

90

planar

Skema x Struktua e alenit dhe e kumulenit

Shembujt e diskutuar nuk duhet t na ojn n prfundim se forma e vrtet e
ndonj molekule mundet t rindrtohet nga formula planare.
Ta shiqojm p.sh. homologun m t lart t metanit, etanin H3CCH3, dhe kur
e krijom modelin molekular do t vrejm se dy grupe metilike leht rrotullohen
rreth lidhjes qndrore CC. Energjia e nevojshme e molekuls pr t kaluar
hidrogjenet njri pran tjetrit gjat rrotullimit sht ~ 13 KJ/mol (3 Kcal/mol) dhe
quhet bariera energjetike rrotulluese. Nga kjo vler kaq e vogl rrjedh fakti se kimistt
flasin pr rrotullim t lir.
N figurn X me ndihmn e formulave pykore sht paraqitur lvizja
rrotulluese e etanit.
H
H
H

C
(A)

H
H
H

H
H
H

H
C

C
(B)

H
H

H
H

C
(C)

H
H
H

Fig. X1 Rrotullimi i etanit (A dhe C) konformacione shkallore, (B) konformacion ekliptik

(praktikisht vjen deri te rrotullimi i lir)

Egzistojn dy mnyra kufitare pr paraqitjen e etanit: konformacioni shkallor

dhe ekliptik. Kur konformacioni shkallor t shiqohet n drejtim t boshtit C 1C2
shihet se do atom i hidrogjenit n atomin C1 sht i vendosur n mes t atomeve t
hidrogjenit nga C2. Forma e dyt kufitare (B) e nxjerur nga forma e par (A) duke e
rrotulluar C2 pr 60 rreth boshtit C1C2, del forma ekliptike (B) dhe dhe kur ta
shiqojm poashtu n drejtim t boshtit C1C2, do t vrehet se atomet e hidrogjenit
nga C1 jan ekliptik me atomet e hidrogjenit nga C2. Duke e rrotulluar edhe m tutje
pr 60 prsri fitohet konformeri shkallor. N mes ktyre dy rasteve kufitare
(shkallor-ekliptik) ekzistojn numr i madh i konformerve.
Shum forma t etanit (e si do t shohim edhe analogt e substituar) t fituar
me mnyrn e paraqitur lart quhen konformacione (quhen edhe konformer ose
rotomer). do njri prej tyre shpejt kalojn njri n tjetrin n temperatur t dhoms.
Hulumtimi i termodinamiks s tyre dhe dinamiks merret analiza konformacionale.
Alternativa m e thjesht e strukturave pykore pr ta paraqitur konformacionin
e etenit jan formulat projektuese t Newman-it1. Deri te kto formula mundemi t
vijm duke i shiquar formulat pykore (A) ose formulat diagonale (B) n drejtim t
boshtit C1C2 (fig x) A, B dhe C. Te kjo mnyr e paraqitjes, atomi i karbonit C1 e
pengon t pamurit e karbonit C, por qart fshihen lidhjet e t dy atomeve t karbonit.

Prof. Melvin S. Neqman (Melvin S. Njuman) i lindur 1908, Universiteti shtetror Ohajo

91

drejtimi i shiqimit

C1
H

(A)
formula pykore

H
H

atomi i
karbonit
C2

H
H
H

C
C

2
1

C2

C1

drejtimi i shiqimit

C2

H
H
H

(C)

(D)

atomi i
karbonit
C1

(B)
formula diagonale

Fig. x1

(A)-formula pykore e etanit, (B) formula diagonale e t njejtit komponim, (C) shiqimi n
molekuln e etanit gjat boshtit CC. Atomet e karbonit gjinden saktsisht njri mbi tjetrin,
kurse hidrogjenet jan renditur n mnyr shkallore. (D) formula projektuese e Newman-it
pr etanin e nxjerrur nga (C). Atomi i par i karbonit (C1) gjindet n qendrn e rrethit
(nnkuptohet), prej ksaj qendre dalin (paraqiten) tre hidrogjene. Lidhjet e tre hidrogjeneve
nga C2 vizatohen nga periferia e rrethit.

Pra, n qoft se njri atom i karbonit (C1) fiksohet, kurse C2 me hidrogjena

rrotullohet pr 360 do t kthehet n gjendje fillestare. Konformacionet karakteristike
t cilat formohen gjat ktij rrotullimi jan ato me energji maksimale -ekliptike (I)
dhe ato me energji minimale shkallore(II).
H H

HH
H
H

H
H

H
H

H 60
H

H
H
II

E [KJ/mol]

H H

H
H

II

13 KJ/mol

II

60

II

120

180

II

240

300

360

kndi torzional

Konformacioni ekliptik I paraqet bariern rrotulluese t etanit. Kjo barier

energjetike pr rrotullimin e mbrendshm te etani rreth lidhjes CC quhet tensioni i
Pitzer-it ose edhe energjia e torzionit. Shkaktari kryesor i ksaj energjie t
mbrendshme nuk sht i njohur. Sigurisht nuk sht shkaktar interaksioni sterik n
mes dy atomeve t hidrogjenit ekliptik, q mund t tregohet me nj llogari t thjesht
duke i prdorur gjysm radiuset e Van der Waals-it pr atome t hidrogjenit. Sqarimi
duhet krkuar n pozitat ekliptike t lidhjes . Dallimi energjetik prej 12.56 KJ/mol
paraqet relativisht barier energjetike t vogl dhe do molekul posedon barrier
rrotullimi t mjaftueshm.
Pr etanin mundet leht t llogaritet pjesmarrja e konformerve me formuln
e Boltzmann-it n temperatur t caktuar. Pr kt Ni sht numri i molekulave i me
energji Ei. N qoft se prdoret kjo formul pr logaritjen relative t pjesmarrjes I
(ekliptike) dhe II (shkallore), ku vendoset E2-E1=12.56 KJ/mol. N at rast fitohet
92

(pr T=298K) q n 100 molekula etan me konformacion II (shkallor) vjen vetm nj

molekul etan me konformacion I (ekliptik).

Lakorja torzionale e propanit

Propani (CH3CH2CH3) tregon lakore t njejt sikurse etani, por dika barier
energjetike m t madhe (14.2 KJ/mol). Dallimi kaq i vogl i bariers energjetike
torzionale nuk sht nga burimi sterik.
I

E [KJ/mol]

14.2 KJ/mol

II

II

60

120

180

II

240

300

360

kndi torzional

H 3C H

CH3
H

H
H

H
H

H
H
II

Interaksioni ekliptik (I) i lidhjes CH me CCH3 nuk sht n dobi n

krahasim me interaksionin ekliptik n mes dy hidrogjeneve te etani sado q sht
madhsia (vllimi) e grupit metilik.

Lakorja torzionale e butanit

Kur t krijojm modelin e butanit dhe e shikojm rrotullimin rreth lidhjes
qendrore CC, vrejm se ekzistojn m tepr se nj konformacion ekliptik dhe m
tepr se nj shkallor (Fig. x)
H3C CH 3
H
H

H
H
I

H3C H

CH3
H

CH3

H
H

H
II

CH3

H
CH3
III

H
CH3
IV

Te konformacioni I dy grupe metilike si dhe dy ifte t hidrogjeneve jan

ekliptik n mes veti. Sikurse dy grupe voluminoze (CH3) jan ekliptike2, ky
konformer do t ket energjin maksimale (~19 KJ/mol) (4.5 Kcal/mol x 4.186 =
18.84). duke e rrotulluar njrin grup etilik rreth lidhjes qendrore C2C3 dhe duke
mbetur atomi i C2 i pa ndryshuar do t jep konformerin shkallor (II) te i cili dy grupe
metilike jan m afr se te konformeri (IV). Pr t dalluar kt konformer prej tjerve,
sht quajtur gauche (gosh, gauche, prej frngjishtes, n kuptim transferues, i pa
2

Sipas nomenklaturs pr prshkrimin e konformacionit t ciln e kan propozuar W. Klyne dhe V.

Prelog (1960): I syn-periplanar (sp), II syn-klinal (sk), III anti-klinal (ak), IV anti-periplanar (ap)

93

prshtatshm). Pasoja e pengess sterike sht q konformeri gauche (gosh) e ka

energjin m t madhe se konformeri me stabilitet maksimal (E=0) 3.4 KJ/mol. Duke
e rrotulluar m tutje hasim n nj konformer (III) te i cili CH3 me H dhe H me H
jan ekliptike. Ky konformer posedon 14 KJ/mol energji m t madhe se konformeri
me stabilitet maksimal. Duke e rrotulluar edhe m tutje hasim nj konformer (IV) te i
cili grupet metilike jan m s largu njri ndaj tjetrit. Kjo renditje sht quajtur anti
(d.m.th. e kundrt) dhe sht me stabilitet maksimal (E = 0 KJ/mol) pr arsye se
pengesat sterike jan minimale.
I

E [KJ/mol]

III

III
~19 KJ/mol
14

II

II

3.4

IV
0

60

120

180

240

300

360

kndi torzional

Duke e krahasuar energjin e konformerve shkallor gauche (sk) dhe shkallor

IV (ap) tregon se konformeri i par (60) sht pr 3.5 KJ/mol m pak stabil se IV
(180). Kjo vler kryesisht e karakterizon interaksionin e dy grupeve metilike t cilat
jan n pozita anti (pr 120).

CH3

CH3
+ 3.4 KJ/mol

CH3
IV

60

CH3

II

anti (shkallor)
a.p. 180

gauche (shkallor)
s.k. 60

Ky interaksion themelor paraqitet te shumica e komponimeve organike. Butani

d.m.th. ekziston n dy konformacione t favorizuara (anti IV dhe gauche II). N
temperaturn e dhoms ndryshimi i energjis prej 3.35 KJ/mol i prgjigjet prafrsisht
marrdhnies (raportit) 1 mol i konformerit gauche (gosh) (sk) dhe 2 mole anti (ap).
Pasi q sht e njohur se stabiliteti i konformerit anti (ap) sht maksimal,
ather mund t parashihet konformacioni i nj vargu t gjat t hidrokarburit
(CH2)n (Skema x).

94

CH2
H

CH2

CH2
H

H
CH2

Skema xx

Paraqitja e vargut t gjat alkanik n renditje planare zik-zak

N kt varg shihet duke shiquar do lidhje CC, prsritet struktura parciale e

butanit. N do rast konformacioni m i favorshm sht konformacioni anti (ap) me
rast vargu e nxn (merr) renditjen planare zik-zak.

Konformacioni i disa komponimeve aciklike t pangopura

N shum komponime t pangopura rrotullimi i lir rreth lidhjes njfishe sht
i vshtirsuar. Madhsia e barriers rrotulluese caktohet me ndihmn e rezonancs
nukleare magnetike. Pr shembull, aldehidi acetik formon konformacion me t cilin
nj atom i hidrogjenit (-H) qndron n mnyr ekliptike ndaj grupit karbonil.

R
C
H

RO

O
C

H
H

R = H; aldehidi acetik- etanali

R = CH3; propanali

Pra shihet se te etanali- hidrogjeni sht me grupin karbonil, kurse te propanali

kemi grupin CH3 i cili sht ekliptik me grupin karbonil. Kto konformacione jan me
stabilitet maksimal.

H
H
H

C
C
H

H CH2

H
C
H

H
propen

95

H
H

Shihet se edhe te propeni lidhja dyfishe sht ekliptike me hirogjenin. Shkaku

i ksaj dukurie, e cila sht shikuar edhe te metil-vinil-eteri, formiati i metilit, acidi
formik ende nuk sht plotsisht i sqaruar.
H
H
H

H2C

C O CH3

O C O CH3

metil-vinil-eteri

O C O H
acidi formik

formiati i metilit

Butadieni n temperatur t dhoms formon dy konformer s-cis dhe s-trans, t

cilt mes veti qndrojn n ekuilibr3.
N sintezat e Diels-Alder-it ky ekuilibr shkatrohet duke reaguar s-cis
butadieni (i cili harxhohet), pr arsye s shpejti duhet t kompenzohet, sepse vetm
ky konformer sht i aft pr ciklizim.

H
C

C
H

DG = - 8.3 KJ/mol

H
C

H
C

C
H

H
s-trans

s-cis

Bariera rrotulluese sht ~ 5 Kcal/mol (20.93 KJ/mol)

Konformacioni i diastereoizomerve eritro dhe treo

Komponimet me dy atome t karbonit asimetrik me konstitucion t ndryshm
shpesh her prdoren pr hulumtimin e mekanizmit t ndonj reaksioni, pr arsye e
kan marr emrin special, q rrjedh nga emri i sheqernave me katr atome t karbonit
(prej t cilve dy karbone jan asimetrik, d.m.th. eritroza dhe treoza).
CHO
H

*
C OH

*
C OH
CH2OH
eritroza

C6H5

R
b
b

C
C

a
a

CHO

OH

HO

Cl

R'

C6H5

formula e
prgjithshme

stilben klor
hidrin

*
C H

b HO

*
C OH

Cl

CH2OH
treoza

forma eritro

C6H5

R'

C6H5

formula e
prgjithshme

stilben klor
hidrin

forma treo

Nga kto formula projektuese t Fischer-it menjher shihet prkatsia eritro

apo treo (shih formulat e prgjithshme). Sipas konvencs, formulat dydimenzionale
(p.sh. stilbenklor-hidrina, eritro apo treo) grupet C6H5 qndrojn nn rrafshin e
letrs, kurse grupet apo atomet djathtas dhe majtas qndrojn mbi rrafshin e letrs (a,
a), nga ku rrjedhin projeksionet e Fischer-it, q e paraqesim stilben-klor hidrinn n
konformacionin me stabilitet m t vogl d.m.th. sin-periplanar. Ky orientim i thjesht
nuk i prgjigjet realitetit, sepse molekula tenton t qndroj n form
konformacionale me stabilitet maksimal.
3

Shenja s-cis na tregon se t dy lidhjet dyfishe qndrojn n t njejtin rrafsh dhe n t njejtn an t
lidhjes s thiesht e cila i ndan lidhjet dyfishe. E kundrta dhe dika m stabile sht konformeri strans.

96

C6H5
H

OH

C
C

C6H5

Cl

C6H5

OH

Cl

C6H5

HO
H

C6H5

C
C

C6H5

HO

Cl

Cl

C6H5

forma eritro (njri enantiomer)

C6H5

forma treo (njri enantiomer)

(a)

(a')

Deri sa formulat projektuese t Fischer-it mjaftojn pr paraqitjen e

konfiguracionit t molekuls sepse shihet shpejt se a i takon seris eitro apo treo,
kurse pr hulumtimin e reaksionit nevojitet q molekula t paraqitet n formn e
vrtet d.m.th. n formn stabile anti periplanare (shkallore) e jo n formn ekliptike
sikurse tregojn formulat e Fischer-it.
H
H

OH

Cl

C6H5
H
H

C
C

Cl

OH

Cl

C6H5

Cl

ose

H
2

OH

C6H5

H5C6
rrotullim i C2
pr 180 rreth
boshtit C1-C2

Cl

H
2

OH

C6H5

ose

Formula e Fischer-it
eritro-stilben-klorhidrina
(1-klor-1,2-difeniletanol)

C6H5

ose

H5C6

C6H5

OH

C6H5

C6H5

ose

H
H

Cl
OH

C6H5

H
Cl

OH
H

H5C6 C6H5

C6H5

konformacion ekliptik jostabil

(C6H5/C6H5, OH/Cl, H/H t
gjith jan sin-periplanar)

konformacion shkallor stabil

(C6H5/C6H5, OH/Cl, H/H t
gjith jan anti-periplanar)

Fig. x Konformacioni jo stabil dhe stabil i forms eritro stilben-klorhidrins. Shndrimi i

formuls s Fischer-it n at konformacionale perspektive ose projektuese t Njumanit.
HO
Cl

H
2

HO
H

C
C

1
2

H
Cl

C 6H 5
Formula e Fischer-it
treo-stilben-klorhidrina
(2-klor-1,2-difeniletanol)

Cl

Cl

C6H5

H
ose

ose

OH
H

H5C6

C6H5

H 5 C6
rrotullim i C2
pr 180 rreth
boshtit C1-C2

Cl

H
2

ose

HO
H

H
1

C6H5

C6H5
C 6H 5

C6H5 HO

H
1

OH

C6H5
ose

Cl
OH

HO

C6H5

Cl
H5C6 C6H5

H
H

C6H5

konformacion ekliptik jostabil

(ifti C6H5/C6H5, sht sin-periplanar)

konformacion shkallor stabil

(ifti C6H5/C6H5, sht anti-periplanar)

Zakonisht diastereoizomeri eritro sht m stabil se ai tre, kurse forma mezo

sht m stabile se sa diastereoizomeri dl. Kjo gj mund t kuptohet n qoft se
shikohet forma m stabile mezo dhe diastereoizomeri dl ose donjri antipod ve e

97

ve, me stuktur MaMeVCCmaMeV, ku Ma substituent i madh (sipas vllimit), Me

substituent i mesm (sipas vllimit), V substituent i vogl (sipas vllimit).
Ma
V

Ma
Me

Me

Ma/Ma
Me/Me
V/V

180
180
180

Me

Me

Ma

Ma/Ma
Me/Me
V/V

180
60
60

Ma

mezo

dl (gjegjsisht d ose l)

Kontrolli sterik i induksionit asimetrik

Kur sht folur pr iduksion asimetrik, gjegjsisht pr vendosjen e qendrs s
re asimetrike te komponimet q posedojn qendra t tilla (si sht L-(+)-arabinozi)
diastereoizomert e fituar nuk jan n sasi t barabart pa marr parasysh a nisemi nga
format optiko aktive apo nga modifikimi racemik.
Stereoselektiviteti i ktyre induksioneve asimetrike sht i kushtzuar me
kontrollin sterik q e bn qendra asimetrike e cila gjindet n molekul
.
Pr ato raste kur adicionimi n lidhje dyfishe formon qendr t re asimetrike
pran qendrs asimetrike ekzistuese, mund t parashihet prfitimi i diastereoizomerit
n tepric duke e aplikuar rregulln e Cram-it (J. Am. Chem. Soc., 74 5828 (1952).
Sipas ksaj rregulle, adicionimi i nukleofilit n komponime karbonile t tipit
VoMeMaC*COR (ku Vo substituent me vllim t vogl, Met mesm dhe Mat
madh), atomi i C* do t orientohet ashtu q substituenti i vogl dhe ai i mesm do t
jen sin-klinal ndaj grupit karbonil sepse vetm nj orientim i till do ta mundsoj
sulmin nukleofil.
Me

Vo
*

ZO
Nu

NuZ

Ma
R

konformeri n koh
t reaksionit

Vo

Me

Me
Nu

Vo
*

Ma

R
Formula diagonale

Nu

NuZ

diastereoizomeri i
fituar me tepric

Vo
Nu

ZO
Me

R Ma

R Ma

(a)

(b)

Formula projektuese t Newman-it

Kshtu p.sh. gjat reduktimit t klorurit dezil (2-klor-1,2-difeniletanon) borhidrur t natriumit (NaBH4) formohet przierje e t dy diastereoizomerve t stilben

98

klor hidrins (2-klor-1,2-difenil etanol) n t ciln mbizotron forma eritro q sht n

pajtim me rregulln e Cram-it pr kontrollin sterik.
C6H5

CH C
Cl

C6H5

kloruri dezil
(2-klor-1,2-difeniletanon)
1. NaBH4
2. H3O+

(a)

(b)

C 6H 5

C6H5

OH

Cl

HO

Cl

C 6H 5

C6H5

eritro
(produkti kryesor)

stilben-klor hidrin
2-klor-1,2-difeniletanol

treo
(produkti sekondar)

H
(a)

O C6H5

Cl

H6C5C6H5

me siguri konformacioni m stabil

konformacioni m i
favorshm pr reaksion

kloruri dezil
(2-klor-1,2-difeniletanon)

1. NaBH4 (H )
2. H3O+

(a)

C6H5
H

Cl

HO

H
C6H5

H
H

(b)

Cl

C6H5

(b)

Cl
OH

HO
H

H5C6 C6H5

eritro
(produkti kryesor)

Cl
H

H5C6 C6H5

stilben-klor hidrin
2-klor-1,2-difeniletanol

C6 H 5
H
H

treo
(produkti sekondar)

Cl
OH
C6 H 5

Konformacioni i cikloheksanit
Rolin kryesor n zhvillimin e analizs konformacionale e ka luajtur molekula
e cikloheksanit. Qysh n vitin 1890 Sashse ka treguar se cikloheksani nuk sht
brtham planare, d.m.th. nuk posedon tension kndor as tension ekliptik (ose
torzional). Pse?

99

Cikloheksani n gjendje planare do t kishte dymbdhjet interaksione HH

ekliptik dhe tension kndor t gjashtfisht (120). Mirpo nj konformacion i
cikloheksanit i fituar duke i luajtur nga vendi karbonet C1 dhe C4 jasht rrafshit t
planaritetit n drejtime t kundrta, do t fitohet forma joplanare gati plotsisht pa
tension, gjegjsisht forma e karriges (B). Duke e shiquar modelin molekular (C) t
cikloheksanit na mundson q ta analizojm far renditje ekziston.
H
H
4

H
H

H
H

H
H

H
H

120

107.5

(A)

0.1536 nm

(B)

cikloheksani planar (kndi 120,

12 atomet hidrogjenit ekliptik)

111.4

H
(C)

cikloheksani n form t karikes

(kndet gadi tetraedrik pa hidrogjene ekliptik)

modeli i cikloheksanit karike

N qoftse e shiqojm n drejtim (t do) t lidhjes CC, mund t vrejm

renditjen shkallore t t gjith substituentve (hidrogjeneve).
H
H
H
H

H2C

H2C

H
H

Egzistojn edhe konformacione tjera por m pak stabile por prap se prap t
arritshme. Njra sht forma e barks, ku atomet e karbonit C1 dhe C4 nga forma
planare jan luajtur nga vendi jasht planit n t njejtin drejtim.
H

H
5

H
4

H
H

H
H
H

H
4

cikloheksani planar

C1:C2, C3:C4, C4:C5, C6:C1 orientim

shkallor i lidhjeve C-H dhe C-C
ndrsa C2:C3, C5:C6, orientim
ekliptik i lidhjeve C-H dhe C-C

interaksioni ekliptik
forma e barks pr cikloheksanin

H
H
H

H
H

cikloheksani planar

H
1

5
3

H
H

H
H

C1:C2, C3:C4, C4:C5, C6:C1 orientim

shkallor i lidhjeve C-H dhe C-C
ndrsa C2:C3, C5:C6, orientim
ekliptik i lidhjeve C-H dhe C-C

interaksioni ekliptik
forma e barks pr cikloheksanin

Forma e barks sht me stabilitet m t vogl se forma e karriks pr 27.2

KJ/mol (6.5 Kcal/mol). Kjo form nuk posedon tension kndor por pr ndryshim prej

100

konformacionit t karriks (renditja shkallore) paraqitet tensioni torzional, sepse

prve katr ifteve t atomeve t karbonit fqinj me orientim shkallor t lidhjeve C
H dhe CC (C1:C2; C3:C4; C4:C5; C6:C1) ekzistojn edhe dy ifte t atomeve t
karbonit fqinj me orientim ekliptik t lidhjeve CH dhe CC (C2:C3; C5:C6). Kto dy
orientime ekliptike t lidhjeve CH dhe CC i prgjigjen konformacionit ekliptik t
etanit, me ndryshim nga nj ift i lidhjes CH (te etani) sht i zvendsuar me iftin
e lidhjes CC (te cikloheksani). Pasi ekzistojn dy sisteme t tilla, ather dallimi
energjetik n mes konformacionit t karriks dhe t barks do t ishte (2 x 3.3
Kcal/mol) 13 KJ/mol, do t thot se pr kaq KJ/mol konformacioni i barks sht m
pak stabil se ai i karriks. Faktori i dyt q ndikon n tensionin e prgjithshm sht
pengesa sterike q e shkakton afrsia e dy atomeve t hidrogjenit t lidhur pr
karbonet C1 dhe C4, n ato atome t karbonit q qndrojn jasht rrafshit n krahasim
me katr karbone tjer (C2, C3, C5, C6). Distanca n mes ktyre hidrogjeneve sht
0.183 nm (1.83 ), q sht distanc m e vogl se shuma e gjysm radiuseve t Van
der Wals-it pr dy atome t hidrogjenit (0.24 nm) (2.4 ). Duke e marrur parasysh
edhe kt interaksion repulziv, sht llogaritur q dallimi energjetik n mes dy
konformacioneve sht prafrsisht 29.3 KJ/mol (7 Kcal/mol). Ky efekt sht
shembull i tensionit transanular4: tension i cili paraqitet si pasoj e grumbullimit
sterik.
Konformacioni i barks sht mjaft i lvizshm. N qoftse nj prej lidhjeve
CC lakohet n krahasim me tjert, forma e barks deri diku mund t stabilizohet
duke e fituar konformacionin e barks s lakuar.
H

Fig x

Shndrimi i konformacionit t barks n formn e barks s lakuar.

Stabiliteti relativ i konformacionit t barks s lakuar n krahasim me

konformacionin e barks sht prafrsisht 6.3 KJ/mol (1.5 Kcal/mol). Pra si shihet
ekzistojn dy forma t mundshme t barks s lakuar. Kto dy forma t lakuara
shpejt kalojn njra n tjetrn nprmjet konformerit t barks si gjendje kalimtare.
Pr kt arsye cikloheksani nuk mundet normalisht t izolohet n form t barks. N
baz t ktyre ndryshimeve energjetike n mes konformacionit t lvizshm (barka,
barka e lakuar) dhe konformacionit t karriks sht llogaritur se n temperaturn e
dhoms m tepr se 99.9 % t molekulave t cikloheksanit gjinden n form t
karriks.
Prve nj numri t vogl t kimistve si p.sh. Boeseken-i, shumica e
hulumtuesve deri n vitin 1950 nuk kan qen t interesuar pr konformacionin e
cikloheksanit. Barton-i (shprblimi Nobelit 1969) i cili u bazua n punimet e fizikokimistit Hassel-it (shprblimi Nobelit 1969) ia dha bazat analizs konformacionale t
cikloheksanit.
Hulumtimet rendgenografike dhe metodat tjera fizike e tregojn stabilitetin e
forms s karriks pr cikloheksanin. Gjithashtu gjat hulumtimit t ktij
konformacioni jan konstatuar dy lloje t lidhjeve (duke mos i logaritur lidhjet n
brtham), lidhjet aksiale q qndrojn paralelisht me boshtin kryesor molekular dhe
lidhjet ekuatoriale t cilat qndrojn pak pjertas n krahasim me boshtin kryesor. (Fig.
xx).
4

Transanular-latinisht: trans-mbi; anulus-brtham.

101

a
e

a
e

a
Pozita aksiale

Pozita ekuatoriale

Pozita aksiale

Pozita ekuatoriale

Pozita aksiale

Fig.xx

Pozita ekuatoriale

Pozita aksiale (a) dhe ekuatoriale (e)

Pozita aksiale (a) dhe ekuatoriale (e)

Pozita aksiale (a) dhe ekuatoriale (e)

Pozitat aksiale dhe ekuatoriale te konformacioni i karrikes s cikloheksanit

Tri lidhjet aksiale n pozitat 1, 3, 5 mes veti qndrojn mbi rrafshin mesatar t
brthams, kurse tri aksiale tjera (2, 4, 6) gjithashtu mes veti qndrojn n pozitat cis
por nn rrafshin e brthams. Gjasht substituent ekuatorial tregojn renditje t
njejt, marrdhniet cis dhe trans te kta substituent jan m pak t shprehur, sepse
do lidhje ekuatoriale duket se sht m afr rrafshit mesatar (kto shqyrtime jan
dhn te cikloheksani i disubstituar n skemn x).
Cikloheksani n form t karriks, konformacionalisht nuk sht i pa
lvizshm. sht e mundur q njri konformer i karriks t shndrrohet n
konformerin tjetr t karriks. N kt proes t inverzionit, t gjith protonet aksial
t njrs form t karriks shndrrohen n proton ekuatorial n konformerin e
karriks tjetr dhe e kundrta.
a
e
e

Ea = 45.2 KJ/mol
(10.8 Kcal/mol)

3
4

a
a

Fig. X

Inverzioni i nj konformacioni t karriks n konformacionin tjetr po ashtu t karriks.

Gjat inverzionit t nj forme t karriks n formn tjetr si pasoj e

deformimit formohen m tepr konformacione me energji t ndryshme.

102

karrika e lakuar

b
H

barka

barka e lakuar
(kryqzuar)

barka e lakuar
(kryqzuar)

c'
c

41.9 KJ/mol
(10 Kcal/mol)

6.23 KJ/mol
(1.5 Kcal/mol)

20.9 KJ/mol
(~5 Kcal/mol)

karrika

a) konformer b) gjendja kalimtare c) konformer c') gjendja kalimtare

Fig x

Energjia potenciale e molekuls s cikloheksanit varsisht prej konformacionit i cili formohet

gjat kalimit prej nj forme karrike n formn e vet inverte.

Konformacioni me energji maksimale (b) i prgjigjet bariers s inverzionit.

Bariera e inverzionit (41.9 KJ/mol) sigurisht i prgjigjet nj konformacioni i cili e ka
formn e koverts (zarfit) me pes knde koplanare. Ky konformacion deformohet n
form barke.

Cikloheksani i monosubstituar
Te metilcikloheksani grupi metilik mundet ta zej pozitn aksiale ose
ekuatoriale.
H
5

H
H

C
H

H
H

H
95 %
stabil

C
H

5%
interaksioni diaksial 1,3
me stabilitet m t vogl

95 %
stabil

5%
interaksioni diaksial 1,3
me stabilitet m t vogl

103

Qart shihet se konformacioni me grup metilik n pozitn ekuatoriale sht i

orientuar n hapsir larg pjess tjetr t molekuls kurse te konformacioni aksial grupi
CH3 sht afr dy hidrogjeneve C3 dhe C5 q kan drejtim t njejt. Distanca e grupit
metilik aksial prej ktyre hidrogjeneve C3, C5 sht ~ 0.27 nm (2.7 ) d.m.th. mjaft e
vogl, ashtu q do t shkaktoj refuzim sterik. Ky sht edhe nj shembull i tensionit
trens-anular (sipas terminologjis s Winsten-it theksohet si vlera A). Pasi ky efekt
ekziston pr shkak t substituentve aksial n pozitat 1,3; 1,5 (ose 1,3; 1, 3) ather
quhet edhe interaksioni 1,3-diaksial. Dy forma karrike t metilcikloheksanit gjinden
n ekuilibr. Konformeri ekuatorial sht m stabil pr 7.1 KJ/mol (1,7 Kcal/mol dhe
n 25C raporti sht 95:5. Enegjia aktivuese (Ea) pr shndrimin e nj forme n
tjetrn (e a) sht e ngjashme sikurse edhe t cikloheksani 41.9 KJ/mol (10
Kcal/mol), ndrsa ekuilibri n mes dy konformerve mbivendoset shpejt n
temperatur t dhoms. Interaksionet 1,3-diaksiale jo t favorizuara q jan n dukje,
substituentt aksial leht shihen nga projeksioni i Newman-it. Pr ndryshim prej
forms aksiale, substituenti n konformerin ekuatorial sht i larguar nga atomi i
hidrogjenit aksial (fig. x)
H
5

H
H

H
H

CH3

H
H

CH3

CH2

CH3 (X)

CH2

H
H

Fig. x

CH2

CH2

CH3 (X)
H
H

H
H
H
H
Projeksioni i Newman-it pr metilcikloheksanin ose pr substituentin (X). Konformeri me
substituent aksial sht m pak stabil pr shkak t interaksionit 1,3-diaksial

104

Cikloheksani mund t konsiderohet si kombinim ciklik i gjasht sistemeve t

butanit normal me konformacion shkallor syn-klinal me energji 3.4-3.7 KJ/mol
(0.8=0.9 Kcal/mol).
C1-C2-C 3-C4
6 x 3.76 KJ/mol = 22.5 KJ/mol
C2-C3-C 4-C5
C3-C4-C 5-C6
6 x 3.4 KJ/mol = 20.1 KJ/mol
C4-C5-C 6-C1
(20.1-23.2 KJ/mol)
C5-C6-C 1-C2
(6 x 0.8-0.9 = 4.8-5.4 kcal/mol
C6-C1-C 2-C3
Te metilcikloheksani prve ktyre gjasht sistemeve t butanit normal me
konformacion syn-periplanar i kemi edhe dy sisteme tjera, konformacioni me grup
metilik n pozit aksiale do t jet pr
2 x 3.4 KJ/mol = 6.8 KJ/mol
2 x 3.7 KJ/mol = 7.4 KJ/mol
(1.6-1.8 Kcal/mol)
me stabilitet m t vogl se sa konformeri me grup metilik n pozit ekuatoriale te i
cili dy sisteme shtojc t butanit normal jan anti-periplanar me energji zero.
Pozita e ekuilibrit te metilcikloheksani aksialekuatorial sht caktuar me
ndihmn e metodave spektroskopike.
Ge0 a
7.5KJ / mol
Kjo vler e karakterizon prparsin e grupit metilik n pozit ekuatoriale
(sipas terminologjis s Einstein-it e shnuar si vlera A).
Vllim sa m t madh t ket substituenti (X) aq m pak do t tentoj q ta zen
pozitn aksiale, d.m.th. se vlera A e saj rritet.

Cikloheksani i disubstituar
Te cikloheksani i disubstituar zakonisht konformacioni m i shpesht sht ai
me numr maksimal t substituentve n pozitn ekuatoriale. Ti shiqojm disa
shembuj m t thjesht.
Te 1,1-dimetilcikloheksani nj grup metilik sht gjithmon ekuatorial, kurse
tjetri aksial. Dy format e karriks jan identike, ather edhe energjit e tyre jan
identike.
CH3
1

CH3

a, e

1,1-dimetilcikloheksani
(konformert e njejt)

e, a

CH3

CH3

Derivatet e disubstituar t cikloheksanit n pozitat 1,2; 1,3 dhe 1,4 prve

izomeris konformacionale (ekuatorial-aksial) paraqitet edhe ajo konfiguracionale
gjegjsisht izomeria e tipit cis-trans.

105

R
R
2

1
2

cis-1,2

R = CH3
trans-1,2

R
a,e

R
R = CH3

R
e,a

cis-1,2

a,a

trans-1,2

e,e

T dy konformert me konfiguracion cis (a,e dhe e,a) jan ekuivalent 50 %:50

%. Pasi q forma hapsinore e ksaj molekule nuk posedon asnj element t simetris,
ather cis 1,2-dimetilciklo heksani do t duhej t ekzistoj n form enantiomere.
CH3

CH3

CH3

a,e

H3C

e,a

II

IIB
120

CH3
CH3
e,a

IIA

N qoftse konformerin IIA (e,a) e rrotullojm pr 120 rreth boshtit vertikal

dhe e biem n pozit IIB shihet se t dy izomert konformacional (a,e dhe e,a)
njkohsisht jan edhe enantiomer (qndrojn njri ndaj tjetrit si shembulli dhe
objekti n pasqyr). Pasi, q kto jan n sasi t barabart ather cis-1,2dimetilcikloheksani paraqet modifikim racemik. Ky modifikm racemik nuk mund t
zbrthehet n enantiomer, sepse bariera energjetike n mes tyre (a,e dhe e,a) sht e
vogl. do tentim n kt drejtim do t ishte pa sukses sepse gjithmon do t vendosej
ekuilibri n marrdhnie 50:50.
Ekuilibri i konformerve trans t 1,2-dimetilcikloheksanit (a,a dhe e,e) n
temperaturn e dhoms prbn 99 % konformerin diekuatorial (e,e). T dy kto
konformacione jan disimetrike por jo edhe ENANTIOMER mes vete, q n pajtim
me disimetrin e modelit planar trans-1,2-dimetilcikloheksani mund t tregoj
enantiomeri. N qoft se krahasohet forma cis me formn trans ather forma trans
sht stabile.
CH3
CH3

CH3

1
2

CH3

CH3

a,a

forma planare
III

IIIa

106

CH3

CH3
trans-1,2

e,e
IIIa

CH3

1,3-Dimetilcikloheksani ekziston si cis dhe trans.

CH3
CH3
3

CH3

CH3

CH3
1
2

CH3

forma planare
cis-1,3

H3C

(a,a)

CH3

CH3
1

CH3

CH3

CH3

(e,e)

cis-1,3

CH3

CH3

CH3

forma planare
trans-1,3

(a,e)

CH3 (e,a)

trans-1,3

Dy format konformacionale trans jan identike (a,e; e,a), kurse forma cis
kryesisht ekziston si konformer (e,e). N qoftse krahasohet forma cis me formn
trans ather shohim se cis-1,3-dimetilcikloheksani (e,e) sht m stabil se forma
trans (a,e dhe e,a). Forma trans sht n ekulibr (a,e dhe e,a) dhe sht disimetrike
(mes vete nuk jan enantiomer) dhe mund t zbrthehen n enantiomer prkats.
Te izomeria cis-trans e 1,4-dimetilcikloheksanit, marrdhniet jan t njejta
sikurse te 1,2-dimetilcikloheksani. Forma trans sht m stabile sepse t dy grupet
metilike jan n pozit ekuatoriale (e,e), kurse te izomeri cis t dy format jan
ekuivalente (a,e dhe e,a). Pr ndryshim prej 1,2-dimetilcikloheksanit te i cili forma
trans sht disimetrike te 1,4-dimetilcikloheksani t dy izomert cis dhe trans jan
simetrike (rrafshi i simetris i cili kalon npr C1 dhe C4) dhe nuk tregojn
enantiomeri.
CH3
H3C

CH3

1
3

CH3
1

H3C

forma planare
cis-1,4

H 3C

cis-1,3

H3C

CH3

CH3

(e,a)

CH3

forma planare
trans-1,4

CH3

CH3
3

(a,e)

CH3
CH3

CH3

H3C

(a,a)

Vrtetimi i inverzionit t cikloheksanit.

konstitucionale

trans-1,3

(e,e)

Izomeria

Cikloheksani kalon prej nj forme t karriks n formn tjetr, duke i ndrruar

pozitat hidrogjenet apo substituentt a n e dhe e kundrta. Bariera energjetike pr t
kaluar njri n tjetrin sht relativisht e vogl, pr arsye nuk mund t izolohen. Se
me t vrtet ekziston inverzioni i konformacionit mund t vrtetohet me metoda
spektrometrike si sht rezonanca magnetike brthamore (RMB). N temepratur t
dhoms nga aspekti RMB shihet vetm nj shirit i theksuar me 12 protone t
cikloheksanit. (fig xx).

107

12 H

12 H
6H

(ppm) 1.44
inverzion i shpejt
25C

Fig x

1.44
temperatura koalescente
-66.7C

1.64 1.44

6H

1.15

inverzion i blokuar
-110C

Spektri RMB i cikloheksanit

Te ky spektr paraqiten protonet aksial dhe ato ekuatorial s bashku (ppm)

1.44 q shum shpejt kalojn njri n tjetrin d.m.th. ndodh inverzioni i
konfiguracionit pr at koh sa inizohet spektri RMB. Me zvoglimin e temperaturs
n vler prej -66.7C q quhet temperatura koalescente (Tc)5 sinjali i 12-protoneve
zgjerohet. Duke e zvogluar edhe m tutje temperaturn vjen deri te bllokimi i plot i
inverzionit konformacional. Sinjalet e ndar pr gjasht protone aksial paraqiten n
1.15 ppm kurse pr gjasht protone akuatorial n 1.64 ppm.
Me ndihmn e marrdhnies Gutowsky-Holm-it mundet leht t catkohet
shpejtsia e inverzionit konformacional K (numri i inverzioneve n sekond) n
temperatur koalescente.
V 1
K
s
2
Ku V sht distanca n (ppm) n mes lvizjeve (vendosjeve nga vendi) pr
t dy sinjalet n konformacionin e bllokuar. Pr cikloheksanin K = 105 s-1 (n
66.7C). Prcaktimi i bariers s inverzionit mundson parashikimin s n ciln
temperatur mundet realisht t izolohet nj konformer labil. Madhsia e bariers s
inverzionit G mund t caktohet me spektroskopi RMB (tabela I)
Tab. I Energjia e lir e Gibbsit (G) pr shndrimin e substituentve ekuatorial
n pozit aksiale te cikloheksani
Substituenti
G (KJ/mol)
G (Kcal/mol)
Cl
2.2
(0.52)
Br
2.0
(0.5)
I
1.9
(0.46)
F
1.1
(0.25)
CN
0.8
(0.2)
OCH3
3.1
(0.75)
OH
3.5
(0.9)
COOH
5.9
(1.4)
NH2
5.9
(1.4)
CH3
7.3
(1.7)
C2H5
7.5
(1.8)
CH(CH3)2
9.2
(2.2)
C6H5
12.5
(3.0)
C(CH3)3
>17
(>14)

Coalescent- anglisht- bashkngjitur

108

Eyring-relacioni jep marrdhnien n mes shpejtsis s inverzionit K,

temperaturs koalescente Tc dhe G:
K ' K BTC
K
exp( G / RT )
h
h = konstanta e Plank-ut
KB = konstanta e Boltzman-it
K = koeficienti prcjells
Hulumtimi i spektrit RMB te cikloheksani n temperatura t ndryshme jep
kto vlera ( n -66.7C)
G = 43.1 KJ,

H = 37.7 KJ

S = + 12.1 eu6

Mundsia q ndonj konformacion t vrtetohet n temperatur t

prshtatshme sjell deri te lloji i ri i izomeris i quajtur izomeria konformacionale.
Janseni 1969 e hulumtoi spektrin RMB t klorcikloheksanit n temperatura t
ndryshme. Temperatura koalescente Tc pr kt rast sht -115C. N qoft se
temperatura zbritet edhe m tutje -150C do t vij deri te ngrirja e plot e
inverzionit konformacional. E kundrta me cikloheksanin, t dy konformacionet e
paraqitura te ky derivat nuk jan ekuivalent.
Cl
Cl
-150C

do njra prej ktyre dy konformacioneve karakterizohet me ndihmn e

spektrave RMB prkats. N qoft se kristalizimi kryhet n -150C, ather mund t
ndahen kristalet. Spektri RMB i tretsirs s mbetur do t tregoj vetm nj
konformacion. Kristalet e izoluar kur t treten n t njejtn temperatur (-150C) do
japin spektrin tjetr i cili sht karakteristik pr konformacionin tjetr. D.m.th. t dy
konformert e klorcikloheksanit mund t izolohen n -150 C n rast tregojn veti
fizike t ndryshme, si sht rasti edhe pr izomert. Duke e nxeh gradualisht s pari
do njri prej izomerve konformacional tregon spektrin e vet karakteristik, m tutje
kalon nprmjet temperaturs koalescente (Tc) e m n fund n temperaturn e
dhoms prsri e jep spektrin e mesm t klorcikloheksanit.

e.u. = entropi unit njsi entropike = KJ/mol

109

Aciditeti i lidhjes CH
Kur kemi folur pr aciditetin e komponimeve organike, kemi prmendur
alkoolet, fenolet, acidet karboksilike, do t thot lidhje OH, te t cilat realizohet
jonizimi (disosimi) O + H+. N qoft se krahasohet lidhja
(pr shkak t
dallimit t vogl t elektronegativitetit) n shumicn e komponimeve organike si p.sh.
te hidrokarburet e ngopura kjo lidhje po thuajse nuk sht polare. Por prap se prap
kjo lidhje mundet ti arrij edhe vetit acidike d.m.th t polarizohet nn ndikimin e
efekteve induktiv, rezonant dhe atyre hibridizues. Pra nga njra an aciditeti i
hidrogjenit i lidhur pr karbon (CH) rritet me rritjen e elektronegativitetit t karbonit
me rast rritet polariteti i lidhjes
, q varet nga shkalla e hibridizimit, si dhe
prania e grupeve q i trheqin elektronet me efekte J, R n pozitn ndaj karbonit
CH. Nga ana tjetr aciditeti i lidhjes CH rritet n qoft se pas disosimit (jonizimit)
karbanioni i fituar C mund t stabilizohet me rezonanc.
Kshtu acetileni dhe 1-alkinet (I) formojn kripra acetilide (III) me baza
shum t forta si p.sh. me amidin i kaliumit (II), do t thot se n kt reaksion
alkina sillet si acid i dobt duke ia dhn protonin e vet bazs s fort (anionit amid
).

R C C H
I

NH3 n gjendje
t lngt

+ K NH2
II

R C C K
III

NH3

acetilidi i kaliumit

R=H (ose grup alkil)

N qoft se i krahasojm konstantat e aciditetit t acetilenit, etenit dhe etanit

do t shohim se alkinet e dika m pak alkenet jan me veti acidike m t shprehura
se alkanet, q shpjegohet me elektronegativitet m t shprehur t C me lidhje trefishe
e deri diku edhe me lidhje dyfishe n krahasim me karbonin tetraedrik, duke e
zvogluar polariteti i lidhjes
n kt drejtim:
C H

>

C H

CH3CH3
CH2=CH2
CHCH

>

C H

Ka
< 10-40
~ 10-40
~ 10-22

a)

Konstanta acidike (konstanta jonizuese) e ujit

paraqet prodhimin jonik t ujit (Kw=10 -14) pjestuar
me prqendrimin e ujit n uj t pastr (55
mol/litr)
b) Kjo konstant acidike i mbshtetet tretsirs ujore,
pa marr parasysh q nuk jan t caktuara n uj.

Uji sht baz tejet e dobt q ta marr protonin (H+) nga alkini, pr arsye n
tretsira ujore t zbutura jonizimi i 1-alkinit nuk sht vler q matet. Por baza m e
fort si p.sh. joni OH n hidroksidin e kaliumit gati t anhidruar (KOH gati anhidr)
e shndrron pjesrisht acetilenin n acetilid kaliumi, ndrsa n baz shum t fort si
sht anioni amid (
) nga amidi i kaliumit gati 100% (si e paraqitm m lart).
Sigurisht, kriprat e komponimeve BH (si jan 1-alkinet) t cilat jan acide
shum m t dobta se uji, ku baza e konjuguar B (RCC) sht baz m e fort se
joni OH, kryesisht hidrolizojn plotsisht n tretsira ujore.

B M + H2O

BH + M OH (M = metali; B = R C C )

110

Pr kt arsye ekuilibri jonizues i acideve shum t dobta mund t caktohet

vetm n tretsira q jan me aciditet m t vogl se uji, si jan NH3, C2H5OH ose
hidrokarburet, megjithat acidet shum t dobta te t cilat Ka sht m e vogl se
10-20 nuk jonizojn (disosojn) dukshm as n hidrokarbure, ashtu q forca e dy
acideve t tilla (R1H dhe R2H) matet duke e caktuar pozitn ekuilibruese t ktij tipi:

R1H + R2 M

R1 M + R2H

(M = metali;)

N kt mnyr mund t fitohen prafrsisht konstantat jonizuese t acideve

shum t dobta.
Kab
CH4
< 10-50
(C2H5)2CH2
~ 10-35
(C6H5)3CH
~ 10-33
H

~ 10-20

~ 10-21
~ 10-17

C6H5CCH
(p-O2NC6H4)3CH

Edhe atomi i hidrogjenit n metan mund t bhet me veti acidike n qoft se

n molekul vendoset grupi fenil, ku baza anjonike e konjuguar e shprndan
ngarkesn negative q s pari sht formuar me atomin e karbonit.

(C6H5)3CH

(C6H5)2

(C6H5)2

etj.

Aciditeti i trefenilmetanit mund edhe m tutje t rritet me ndihmn e

substituentve q kan efekt -I dhe -R. Ashtu 4,4,4-trenitrotrefenilmetani [tris(4nitrofenil)metani], dallohet nga aciditeti prej hidrokarburit t pasubstituar me
konstant ~10-17.
Aciditeti relativisht i madh i ciklopentadienit n krahasim me hidrokarbure
tjera t pangopura (q i paraqitm lart) rrjedh nga stabilizimi i madh rezonant i
anionit ciklopentadienil, n t cilin seksteti elektronik n mnyr simetrike (nj soj)
sht i delokalizuar npr pes atome t karbonit n brtham.

111

+H +

-H+

gjegjsisht

anioni ciklopentadienid

Grupet t cilat i trheqin elektronet me efekt -I dhe -R e rrisin aciditetin relativ

t grupit CH fqinje sepse e polarizojn lidhjen
dhe e stabilizojn me
rezonanc bazn e konjuguar anionike peskndshe.
O
CH3

O
H

CH2

O
CH2

Ka = 6.10 x 10

-11

anioni nitrometid

CH3

CH3

CH3

CH3

CH2

CH2

Ka ~ 10

-20

CH3

CH2

CH2

Ka ~ 10

-25

O
CH3

C
O

O
CH3

dimetilsulfoni

CH2

O
CH3

CH2

CH3 Ka ~ 10-23

Sikur edhe pritet me rritjen e numrit t ktyre grupeve (-I, -R) rritet aciditeti i
lidhjes CH si shihet n shembujt e komponimeve -dikarbonile dhe -trekarbonile,
nitro dhe ciano komponimeve. E kundrta me CH acidet e cekura deri tash, t cilat
jan shum m t dobta se acidet karboksilike, zakonisht edhe m t dobta se
fenolet. Komponimet me dy dhe tri grupe q i trheqin elektronet munden t jen me
forc sikurse acidet karboksilike, kurse disa prej tyre n kuptim t plot jan acide t
112

forta (q i afrohen acideve inorganike) d.m.th. plotsisht disosojn n tretsira ujore t

zbutura.
CH3

CH2

CH3

acetilacetoni Ka = 1.5 x 10-9

CH3

CH

CH3

CH3

CH

O
CH3

CH3

CH3

O
CH2

CH

CH3 H

O C2H5

etil-acetoacetoni Ka = 7.1 x 10-11

CH3

CH

OC2H5

CH3

CH

H5C2

OC2H5

CH3

CH2

CH

OC2H5 H

O C2H5

malonati i dietilit Ka = ~10-15

(i pa matur n uj)

H5C2O

C
O

CH

OC2H5

H5C 2O

CH

OC2H5

H5C 2O

CH

(CH3CO)3CH

(O2N)2CH2

(O2N)3CH

treaceilmetani
Ka ~ 10-6

dinitrometani
Ka ~ 10-4

trenitrometani

OC2H5

(NC)3CH
trecianometani

acie t forta

Nga shembujt e paraqitur rrjedh se aciditeti i komponimeve -dikarbonile

zvoglohet duke shkuar prej acetil-acetonit nprmjet etil-acetoacetatit deri te
malonati i dietilit, d.m.th. kur grupi keto karbonil zvendsohet me nj apo dy grupe
esterike.
Kjo gj shpjegohet me faktin se n bazat anionike t konjuguara t
komponimeve -dikarbonile, grupi karbonil ketonik m mir e shprndan ngarkesn
negative se sa grupi karbonilesterik, sepse rezonanca n vet grupin esterik
O
C

O R

O
C

O R

e zvoglon aftsin e grupit karbonil ngaq ti pranoj

elektronet nga pjest tjera t molekuls.

113

CH3O

CH2

O C2H5

O
primare

CH3O

CH

CH3O

CH

OC2H5

O
konkurente

CH3O

C
O

O C2H5

O
CH

O C2H5

kjo rezonanc e pengon pak

a shum reaksionin primar,
kurse te acetilacetoni nuk egziston

Tautomeria
Nga kimia organike dim pr tautomerin e tipit keto-enolik. T prkujtojm
reaksionin n mes etenit dhe ujit n prani t katalizatorit:

CH2

CH2

H2O, O2, PdCl2 dhe CuCl2

CH2

CH

OH

alkool

CH3

aldehid

O
H

ose

OH
R

H2O,

H+,

HgSO4

R CH

C
alkool

R C

keton

N reaksionin e par uji adicionohet n eten (i njohur si proces i Wacker-it); s

pari fitohet alkooli vinilik, i cili nuk sht stabil dhe spontanisht izomerizohet n
aldehid, duke e ndrruar pozitn H+ dhe lidhja dyfishe.
Uji gjithashtu adicionohet n alkine sipas rregulls s Markov-Nikovit duke
dhn alkoole-enole, te i cili grupi hidroksil sht i lidhur pr karbonin e pangopur
dhe n mnyr spontane shndrrohet n keton. Pr enole (alkoole) themi se
tautomerizojn n komponime karbonile-ketone, me rast pr kto dy lloje (ketoenol) themi se jan tautomer (tauto-greqisht i njejti; meros-gerqisht pjes)
N vazhdim do t paraqesim sqarime me detale pr definicionin, tipet,
ndikimin e faktorve n ekuilibrin tautomer si dhe pr mekanizmin e tramspozimit
tautomer.
Tautomeria n prgjithsi paraqet transpozimin reversibil intramolekular n
molekula organike. N shumicn e rasteve atomi mobil (i cili transpozohet) sht H+
pr arsye tautomeria definohet edhe si prototropi intramolekulare ose tautomeri
prototrope. Pra, n tautomeri prototropike dy lloje molekulash (keto-enol), t cilat
gjinden mes vete n ekuilibr, dallohen vetm n pozitat e njrit hidrogjen dhe
shndrrohen njra n tjetrn formalisht duke migruar ai hidrogjen n form protoni
nga njra qendr reaguese n tjetrn s bashku me transpozimin e lidhjes dyfishe. Ky
migrim i protonit zakonisht kryhet n mes pozitave 1 dhe 3 si shihet n shembullin e
prgjithshm;
114

Te sistemet e konjuguara, pr shkak t delokalizimit t elektroneve ,

transpozimi reversibil i protonit mund t realizohet edhe n mes skajeve me distanc
m t madhe se 1 dhe 3.

(CH

CH)n

CH

CH

(CH

CH)n

Tautomeria e tipit keto-enolik

Transpozimi tautomer i protonit paraqet n nj mnyr reaksionin
intramolekular t tipit acido-bazik me at ndryshim q kto migrime realizohen
ngadal.

V
keto

OH

VI
enol

Kalimi prej forms (V) n at (VI) deri sa t vendoset ekuilibri sigurisht sht
i kushtzuar me shkputjen heterolitike t lidhjes CH n formn keto (Va) me
rast atomi i hidrogjenit eliminohet si proton. Sa m leht t eliminohet nga C aq
m i vogl do t jet stabiliteti termodinamik i forms keto (V) dhe e kundrta q do
t varet prej grupeve fqinje t cilat ndikojn me efektin induktiv t lidhjes CH
(grupet fqinje me efektin induktiv (-J) e lehtsojn ndarjen e protonit kurse grupet
me efekt induktiv (+J) e pengojn jonizimin e hidrogjenit n form protoni).
H (a)
C

(a)

O + H

(a)
(b)

C
H

(b)

Nga ana tjetr, stabiliteti relativ termodinamik i forms enolike (VI) sht i
kushtzuar me mundsin e rezonancs-delokalizimit t elektroneve t lidhjes
dyfishe si dhe mundsia e formimit t lidhjes hidrogjenore intramolekulare.
Prve ktyre faktorve, n stabilitetin e t dy formave tautomere ndikojn
edhe faktort tjer si jan: Efekti i solvatimit, efekti sterik, efektet entropike etj.
Kshtu, te aldehidet dhe ketonet e thjesht t ngopur si jan aldehidi acetik
(etanali), acetoni, ciklopentanoni, cikloheksanoni, efekti induktiv (-I) i grupit karbonil
(C=O) mund mjaft ta rrit aciditetin e lidhjes CH, e nga ana tjetr as enoli nuk
sht mjaft i stabilizuar me rezonanc, ashtu q sasia e forms enolike n przierje
sht tejet e vogl dhe sillet prej 10-4 deri 10-1 %.

115

H
R

CH

forma keto
>99% n ekuilibr

CH

C
R'

R'

forma enol
<1% n ekuilibr

R' = H (aldehid)
R' = alkil (keton)

N baz t energjis s lidhjeve:

CH 98.7 Kcal/mol; CC 82.6 Kcal/mol; C=O 179 Kcal/mol;
pr formn keto rrjedh:
H
O
C C
CH + CC + C=O
98.7 + 82.6 + 179 = 360.3 Kcal/mol
Pr formn enolike:
C=C 145.8 Kcal/mol; CO 85.5 Kcal/mol; OH 110.6 Kcal/mol;
O H
C C
C=C + CO + OH
145.8 + 85.5 + 110.6 = 341.9 Kcal/mol
360.3 341.9 = 18.4 Kcal/mol
N baz t energjis s lidhjeve, si shihet llogaritet se te sistemi tautomer
keto-enolik, forma keto sht ~ 18 Kcal/mol m stabil se forma enol, ather edhe
ekuilibri sht n drejtim t forms keto. Barriera energjetike pr t kaluar njra n
tjetrn sht e vogl pr arsye nuk sht e mundshme t izolohet forma e cila sht
m stabile.

Komponimet dikarbonile
Kur n komponime karbonile vendoset edhe nj grup karbonil n pozitn
ndaj grupit t par C=O, si sht rasti te -diketonet prkats RCOCH2COR si
sht: acetilacetoni ose esteri-acet-acetil, ather efekti induktiv (-I) rritet e me t
edhe aciditeti i protoneve t grupit (CH2) metilenik (n krahasim me komponimet
nj karbonile). Pr kt gj, forma enolike sht me pjesmarrje m t madhe n
ekuilibr. Shih tab.
Forma keto
CH3

CO CH3

Forma enol
CH2 C CH3
OH

116

gaz

Sasia e enolit (%)

Lng
n-heksan
0.00025

Uj

OH

0.020

cikloheksanon

OH

Gjithmon sasi kuantitative (100%)

CH

H3C

O
CH3COCH2CCH3
acetiacetoni

O
H
CH

H3C

CH3CHCH2C OC2H5
esteri-aceto-acetik

H5C2O

CH2(COOC2H5)2

92

80

92

15

49

7.7

46.4

0.4

0.008

OC2H5

H
CH

OC2H5

H
O

H 3C

H 3C

H 3C

CH3

OH

H 3C

E nga ana tjetr pr stabilitetin e enolit ndikon gjithashtu mundsia e

stabilizimit me an t rezonancs si dhe mundsia e vendosjes s lidhjes hidrogjenore
intramolekulare.
Fakti q acetilacetoni (CH3COCH2COCH3) n ekuilibr posedon m tepr
form enolike se esteri-aceto-acetik (CH3COCH2COOC2H5) shpjegohet me ER
(energjin rezonante) m t madhe t grupit karbonil te acetil acetoni se sa i grupit
karbonil t grupit esterik (COOC2H5).
O
CH3

O
CH2

CH3
H 3C

O
CH3

C
CH

O
CH3

H3C

C
CH

O
CH2

C OC2H5
H3C

H
O

C
CH

CH3

O
OC2H5

H3C

C
CH

OC2H5

Grupi karbonil afr grupit esterik sht i angazhuar edhe n rezonanc me

OC2H5 (mbetjen alkoksi).

C
O

117

Kur edhe grupi tjetr keto (C=O) sht i zvendsuar me grupin esterik si
sht malonati i dietilit CH2(COOC2H5)2, forma enolike sht edhe m pak stabile.

O
H5C2O

O
CH2

OC2H5

dy rezonanca esterike

forma keto

H5C2O

C
CH

H3C

OC2H5

(a)

C
CH

vetm nj rezonanc esterike

OC2H5

(b)

forma enol

Grupi karbinil i COOC2H5 nuk ka aq aftsi q ti trheq elektronet nga

lidhja CH (CH2) sepse a ka neutralizuar grupi OC2H5 me efekt rezonant (+R).
Jo stabiliteti i forms enolike n kt rast rrjedh pr shkak t zvoglimit t
rezonancs sikurse te esteri-aceto-acetik si dhe n strukturn (a) dhe (b) sht e
penguar rezonanca normale esterike e nj grupit esterik, sepse n kt grup O
karbonil (C=O) sht shndrruar n O-hidroksil t ngopur q gjithashtu e
destabilizon formn enolike n krahasim me at keto.
Faktori i dyt i cili e stabilizon formn enolike n krahasim me at keto sht
lidhja hidrogjenore intramolekulare e cila sht e mundur vetm te enoli te
acetilacetoni dhe esteri-aceto-acetik

O
H3C

CH3

CH

H3C

C
CH

OC2H5

Kjo lidhje hidrogjenore intramolekulare e zvoglon polaritetin e forms

enolike, sepse e dobsojn lidhjen OH me rast lehtsojn pjesrisht zhvendosjen e
densitetit elektronik prej O hidroksil n drejtim t sistemit t konjuguar.
H

C
CH

118

C
CH

Pr kt arsye n t gjitha rastet kur ka qen e mundur t ndahen tautomert e

komponimeve -dikarbonilike, sht gjetur se forma enolike sht m e avulluar,
d.m.th. e ka temperaturn e vlimit m t ult (vogl) se forma keto, do t thot se
enoli sht forma jopolare dhe vlon n temperatur m t ult se komponimet
karbonile prkatse. Te kto sisteme ather duhet pritur q marrdhnia n mes
forms keto dhe asaj enolike n ekuilibr do t varet prej mjedisit. Me rritjen e
polaritetit t tretsit, forma polare (keto) gjithnj e m tepr do t jet e stabilizuar me
solvatim t tipit dipol-dipol dhe dipol-dipol i indukuar, e n qoft se tretsi prbn
grup hidroksil (OH) dhe lidhje hidrogjenore intermolukulare n mes O karbonil
(C=O) dhe tretsit, forma enolike jo polare do t jet m pak nn ndikimin e efektit
solvatues t tipit dipolar.
Q me t vrtet me rritjen e polaritetit t mjedisit zvoglohet sasia e forms
enolike n ekuilibr:
% e enolit
H3C
CH3COCH2COCH3

H3C
CH3COCH2COOC2H5

CH
C

Lng

n-heksan

Uj

92

80

92

15

49

7.7

46.4

0.4

CH3

H
CH
C

Gaz

OC2H5

Ku efekti stabilizues i lidhjes hidrogjenore intramolekulare n form enolike

sht e shprehur n gjendje t gazt si dhe n trets jo polar (heksan) ndrsa n trets
polar (uj) m i vogl.
E kundrta me kt, kur lidhjet hidrogjenore intramolekulare nuk jan t
mundshme te format enolike pr shkak t pengesave sterike si sht rasti te diketonet ciklike si p.sh. te 5,5-dimetil-1,3-cikloheksadioni (dimedoni), ather
pjesmarrja e enolit n trets polar (uj) sht sasi maksimale ( e kundrta me
shembullin lart).
% e enolit
O

H3C
H3C

6
5

1
4

Gaz

Lng

n-heksan

Uj

>95

O
2
3

H3 C
O

H 3C

OH

Kjo gj mundet t shpjegohet edhe kshtu: Format enolike te 1,3-diketonet

ciklike (dimedoni) e kan renditjen e fiksuar-koplanare-trans rreth lidhjes dyfishe
C=C n t ciln refuzimi n mes atomeve t O sht zvogluar maksimalisht, kurse
stabilizimi rezonant sht maksimal.

119

O
R

C
C

R'

O
H

(A) H

C
C

R'

(B)

1,3-Diketonet me varg t elur me konfiguracionin e lidhjes dyfishe C=C trans

(A) p.sh. R=R=CH3 nuk jan stabil pr shkak t interaksionit n mes dy grupeve
(CH3) (p.sh. te acetilacetoni), pr arsye e zen pozicionin cis (B), ku atomet e O
jan m afr njri tjetrit, q mundson formimin e lidhjes hidrogjenore
intramolekulare por njkohsisht shkakton refuzim n mes oksigjeneve.
Prve ksaj, pr shkak t rrotullimit rreth lidhjes nj fishe CC, enolet aciklik
t tipit (B) (cis) kur R=R=CH3 gjithmon dika devijojn prej renditjes planare, q
deri diku e zvoglon rezonancn e forms enolike me ka zvoglohet edhe shkalla e
jonizimit. N enole ciklike t tipit (A) ku R=R= CH2CH2CH2, rrotullimi
intramolekular nuk sht i mundshm, ashtu q molekula sht e fiksuar me ka
rezonanca sht efikase.

Identifikimi, prcaktimi kuantitativ n ekuilibr dhe izolimi i

tautomerve
Prcaktimi kualitativ i stukturave tautomere n przierje mund t caktohet me
reaksione t ndryshme t cilat jan karakteristike pr forma prkatse. Kshtu
ekzistimi i forms keto dhe asaj enolike n ekuilibr n przierjen e komponimeve dikalrbonile (n gjendje t lngt dhe n tretsira) eksperimentalisht sht caktuar
hert, ashtu q forma enolike me FeCl3 jep reaksion t ngjyrosur, ose duke e zhdukur
ngjyrn e bromit.
Pr prcaktimin kuantitativ prdoren metodat fizike dhe ato kimike.
Metodat fizike pr prcaktimin kuantitativ jan m t sigurta, sepse pr kt
prcaktim nuk ndahet ndonjra form tautomere nga ekuilibri pr arsye ekuilibri
mbetet i njejt. Prej metodave fizike mund t prmenden: indeksi i thyerjes, analizat
spektroskopike (IK, spektrat e Ramman-it, UV, NMR) me rast llogariten intezitetet
e shiritave absorbues t veant dhe n ekuilibr.
Metodat kimike Pasi me metoda kimike ndahet njri tautomer nga ekuilibri
(
), ather nevojitet t prdoret ai reagens i cili me at form tautomere do t
reagoj m shpejt se sa sht shpejtsia e shndrrimit njri n tjetrin. Meyer-i
(Majer-i) 1911/12 e gjen se forma enolike e komponimit -dikarbonil shpejt e
absorbon bromin, kurse forma keto gati nuk reagon.

Br Br
R C

CH CO

R' + Br2

R C

OH

OH
R CO CHBr

CO

R' + HBr

120

CH CO

R'

Kjo metod me modifikime, paraqet njrn prej metodave kuantitative m me

rndsi pr caktimin e prbrjes tautomere n przierje.
Sasia e forms enolike mund t caktohet edhe me ndihmn e LiAlH4 (n eterin
diprilik CH3CH2OCH2CH3) n baz t lirimit t hidrogjenit hidroksil.
4 R C CH CO

R'

R C CH CO

OH

R'

+ 4 H2
4

AlLi

ose
R C CH CO

R' + 1/4 LiAlH4

R C CH CO

OH

R' + H2

AlLi
4

Rezultatet e fituara me LiAlH4 jan prafrsisht 10% m t mdha se vlerat e

fituara duke e titulluar me Br2 ose me metoda fizike.
Izolimin preparativ t tautomerve keto-enolik te esteri acetoacetik
(CH3COCH2-COOC2H5) e realizon Knorr-i (1911) duke e ftohur -keto esterin (n
petrol-eter n -78C) sht fituar forma keto e pastr, t.sh. -39C (nuk reagon me
brom, as nuk jep reaksion t ngjyrosur me FeCl3). Duke i shtuar ksaj forme si derivat
t Na+, acid klorhidrik (HCl) si gaz n petrol eter n temperatur -78C, sht izoluar
forma enolike relativisht e pastr n gjendje t lngt e cila me ftohje t m tutjeshme
sht shndrruar n nj mas t ngurt qelqore, e cila reagon me Br2 dhe me FeCl3. T
dy tautomert n temperatur -80C jan stabil. N temperaturn e dhoms mund t
qndrojn pr nj koh t gjat por pa pranin e do katalizatori. N qofte se jan
prezent sasi minimale t katalizatorve, acidet, bazat, qelqi bazik, ose tymi i duhanit
etj. shpejt kalojn n przierje ekuilibruese.
Dika m von (1920-1921) Mayer thjesht i ndan tautomert e esterit acetoacetik me destilim fraksional (t cilt gjinden n ekuilibr) nn presion t ult pa
pranin e katalizatorve (pluhurin, lagshtin etj.) duke i prdorur ent e kuarcit q
jan neutral. Metoda e Majerit bazohet n faktin se forma enolike sht m e
avullueshme se forma keto dhe do t destiloj e para si form e pastr, ndrsa n en
mbetet forma keto.

Mekanizmi i tautomeris
Si sht cekur, duke u nisur nga njra form keto apo enolike n pranin e
katalizatorve acidik apo bazik shpejt vendoset ekulibri, ather jan t mundur dy
mekanizma t tautomeris:
Mekanizmi shum fazor (shkall-shkall)
I katalizuar me baza OH:

H X Y

-H+
+H +

X Y

X Y

baza e konjuguar anjonike

121

+H +

-H+

X Y

Z H

I katalizuar me acide H+.

H X Y

+H+

-H+

H X Y

Z H

H X Y

Z H

acidi i konjuguar kationik

-H+
+H +

X Y

Z H

Mekanizmi njfazor simultan (n t njejtn koh largimi i protonit

H X Y

Z + H+

H+ +

X Y

Z H

gjendja kalimtare

Nprmjet bazs s konjugura anjonike i katalizuar me baza (B:).

O
O
B

+ H C C

C C
(-H+)

O H

+H+

BH +

C C

O
C C

XXXIII

XXXV

anjoni enolat
XXXIV

Anjoni enolat sht n realitet baza e konjuguar e forms keto (XXXIII) dhe
forms enolike (XXXV), ather stabliteti i tij varet prej aciditetit t substratit
(XXXIII), sa m acid t jet substrati (forma keto XXXIII), gjegjsisht anjoni enolat
i tij (XXXIV) sa m stabil, aq m tepr mekanizmi shkall-shkall do t jet i
favorizuar ndaj mekanizmit simultan.
Anjonet enolat paraqesin pjesn negative n komponime jonike-enolatet
metalike p.sh. (XXXVII) t cilat fitohen:
O

R C CH2

XXXVI

R'

Na OC2H5

O
R C CH

O
C

O
R'

R C CH

O
C

O
R'

R C CH

O
C

R'

Na + C2H5OH

anioni enolat XXXVII

Enolati i natriumit
a) R=R'=CH3 (acetil-acetoni)
b) R= CH3; R'=OC2H5 (esteri aceto-acetik)
c) R=R'=OC2H5 (malonati i dietilit)

Pasi q t thartohet anioni enolat (gjegjsisht kripa) me HCl-gaz, s pari

fitohet forma enolike e cila s shpejti tautomerizon n formn keto duke dhn
przierjen ekuilibruese, pr arsye sht menduar se enolatet gjegjsisht anioni enolat
e kan renditjen e njejt t lidhjeve si dhe enolet. Prej aty rrjedhin shprehjet (jo t
sakta) anioni enolat dhe enolati pr anione rezonant XXXIV dhe XXXVII q
edhe sot prdoren shprehjet e tyre. Pse formohet forma enolike s pari? Gjat thartimit
me HCl kripn XXXVII ose H+ n XXXIV, adicionimi i protonit (H+) n oksigjenin e
anionit rezonant, nevojitet energji aktivuese m e vogl se sa pr tu adicionuar me
karbon (C) t t njejtit anion rezonant, gj q themi se reaksioni sht kinetikisht i
kontrolluar, por kur me tautomerizim forma enolike prsri e mbivendos ekuilibrin,

122

n przierje (keto
enol) do t mbizotroj forma m stabile termodinamike e ajo
sht forma keto, kshtu q n fund t procesit, procesi i trsishm sht i
kontrolluar termodinamikisht.
Mekanizmi i tautomerizimit simultan, mundet trsisht t jet i katalizuar me
baza dhe me acide n t njejtn koh.
O H

O
B

+ H C C

B1

C C

B1

acidi

baza

XXXVIII

XXXIX
shpesh her mundet
me qen edhe tretsi

M n fund mekanizmi shum fazor tautomer q sht i katalizuar me acide

(q mundet me qen edhe (H3O+)).

O
H C C

O
+ HB

H C C

XL

-B

kompleks

H C C

H C C

-H

XLI

O H
C C
XLII

Tretsit polar e favorizojn mekanizmin shum fazor.

Tautomeria e tipit nitro-acinitro

Tautomeria prototropike sht e mundur edhe te nitro-komponimet primare
dhe sekondare, n rast te komponimet mono-nitro alifatike (R = alkil) ekuilibri sht
n drejtim t forms nitro (XLIII) sepse forma nitro sht e stabilizuar me dy struktura
rezonante ekuivalente (a dhe b) kurse forma aci-nitro nuk e ka kt mundsi (n
realitet mundet t ekzistoj edhe nj struktur (c1) por pjesmarrja e saj sht aq e
vogl sa q nuk llogaritet.
H

R C N
a

R C N
O
XLIII

O H

O H
C N

C N
O

123

c1