Kapitulli IV: STRUKTURA DHE METABOLIZMI I LIPIDEVE

HYRJE
Lipidet jane nje klase komponimesh me funksione shume te rendesishme ne te gjitha aspektet e
jetes biologjike. Lipidet e depozituara ne qelizat dhjamore sherbejne si karburant dhe depo
energjitike per organizmin tone. Lipide te tjera, megjithese gjenden ne sasi te vogel ne
organizem, luajne rol te rendesishem si kofaktore enzimatike, transportues elektronesh, pigmente
absorbues te drites, agjente emulsionante, hormone dhe mesazhere intraqelizore.

TE DHENA TE PERGJITHSHME MBI STRUKTUREN DHE KLASIFIKIMIN E

LIPIDEVE
Lipidet jane nje klase komponimesh shume heterogjene ne planin kimik, qe kane karakteristike
te perbashket patretshmerine ne uje. Disa lipide permbajne dhe grupe kimike jolipidike si acidi
sialik, grupet fosforil, sulfate apo amine. Prania e ketyre grupeve i jep molekules lipidike afinitet
per ujin, veti kjo e rendesishme ne membranat biologjike.
Tabela e meposhtme jep te dhena te pergjithshme mbi klasifikimin kimik te lipideve me rendesi
klinike.
Tabela 1: Klasifikimi i lipideve me rendesi klinike

1. Derivatet e sterolit
- Kolesteroli dhe esteret e kolesterolit
- Hormonet steroide
- Acidet biliare
- Vitamina D
2. Acidet yndyrore (AY)
- AY me varg te shkurter (2-4 karbone)
- AY me varg te mesem (6-8 karbone)
- AY me varg te gjate (12-26 karbone)
- Prostaglandinat
3. Esteret e Glicerolit
- Acil glicerolet (mono, di, tri); triacilglicerolet njihen dhe si triglyceride (TG)
- Fosfogliceridet
4. Derivatet e sfingozines
- Sfingomielinat
- Glikosfingolipidet
5. Terpenet (polimere te izoprenit)
- Vitamina A
- Vitamina E
- Vitamina K

Sipas nje klasifikimi tjeter, lipidet ndahen ne lipide depo, lipide strukturore te membranave
qelizore dhe lipidet me aktivitet biologjik specifik.

Lipidet depo: Lipidet qe perdoren si forma depo te energjise (fig 1), jane komponime shume te
reduktuara, derivate te acideve yndyrore. Oksidimi komplet i nje AY (ne CO2 dhe H2O) ne qeliza
eshte shume ekzoergjik dhe krahasohet me oksidimin eksploziv te karburanteve fosile ne
makinat me diegie te brendshme.

Prof. Asc. Etleva Refatllari 1

Ne kete grup futen AY te ngopur dhe te pangopur, trigliceridet qe quhen ndryshe dhe yndyrna
neutrale (TG jane estere te AY me glicerolin) dhe dyllerat (estere te AY me varg te gjate me
alkole me varg te gjate).
Keto te fundit jane forme kryesore e energjise ne organizmat detare qe perbejne „planctonin“.
Dyllerat biologjike (p.sh. lanolina-nga leshi i qingjit, dylli i bletes) gjejne perdorim ne industrine
farmaceutike, kozmetike etj.

Triacilglicerolet/trigliceridet (TG) Si karburant energjitik, trigliceridet kane dy avantazhe

krahasuar me glikogjenin. Atomet e karbonit te AY qe ndodhen ne perberje te TG jane me te
reduktuara se ato te glucideve, dhe per pasoje, oksidimi i TG jep pothuaj dy here energji me
shume per gram se ai i glucideve. Per me teper, TG jane hidrofobe dhe te pahidratuara.
Depozitimi i tyre ne qeliza nuk rrit osmolaritetin qelizor pasi nuk depoziton peshe suplementare
te ujit te hidratimit (sic ndodh me glikogjenin). Nga pikpamja kimike, TG (fig 1/c) jane estere te
molekules se glicerolit me 3 molekula AY te cilet mund te jene te ngopur ose te pangopur. Vajrat
vegjetale perbehen kryesisht nga TG qe permbajne AY te ngopur, ndersa dhjamrat perbehen nga
TG qe permbajne AY te pangopur. Tek njeriu, indi dhjamor (ku depozitohet pjesa me e madhe e
TG) vendoset kryesisht nen lekure, ne kavitetin abdominal dhe ne gjendrat mamare. Personat
obese mund te kene 15-20 kg TG te depozituara ne qelizat dhjamore, sasi kjo e mjaftueshme per
te siguruar nevojat energjitike per shume muaj. Perkundrazi, trupi i njeriut depoziton ne formen e
glikogjenit energji te mjaftueshme vetem per te siguruar nevojat ditore. Inercia kimike relative e
TG ben te mundur depozitimin ne sasi te medha pa rrezikuar per reaksione kimike te
padeshirueshme me perberes te tjere te qelizes. Vec rolit energjitik, shtresa e TG te nenlekures
sherben dhe si izolues kunder temperaturave.

Acidet yndyrore - AY (Fig. 1/a,b) jane komponime kimike qe kane nje varg te gjate hidrokarbur
dhe nje grup karboksil fundor. Kur emertojme AY evidentojme dhe pranine dhe pozicionin e
lidhjeve dyfishe. Ne formulen e pergjithshme te nje AY numri i pare qe tregon numrin e atomeve
C ndahet me dy pika nga numri i dyte qe tregon pranine e lidhjeve dyfishe. Kur lidhjet dyfishe
jane te pranishme, pas ketij numri vendoset simboli delta (Δ) dhe nje ose disa numra qe tregojne
pozicionin e lidhjes dyfishe ne raport me grupin karboksilik (shih tab 2). Vec numerimit delta, ne
praktike perdoret dhe numerimi omega qe identifikon pozicionin e lidhjeve dyfishe ne raport
largesie me grupin metil fundor (shih tab.2).
3 2 1
H3C – (CH2)n – CH2 – CH2 – COOH
ω β α
Tabela 2: Struktura dhe nomenklatura e AY
Skeleti karbonik Struktura Emri Pika e
shkrirjes
12:0 CH3(CH2)10COOH
14:0 CH3(CH2)12COOH
16:0 CH3(CH2)14COOH Ac. Palmitik 63,1 ºC
18:0 CH3(CH2)16COOH Ac. Stearik 69,6 ºC
20:0 CH3(CH2)18COOH
24:0 CH3(CH2)22COOH
16:1 (∆9) CH3(CH2)5CH=CH(CH2)7COOH
18:1 (∆9) / ω 9 CH3(CH2)7CH=CH(CH2)7COOH Ac. Oleik 13,4 ºC
18:2 (∆9, 12) / ω 6 CH3(CH2)4CH=CHCH2CH=CH(CH2)7COOH Ac. Linoleik -5 ºC
18:3 (∆9, 12, 15) / ω 3 CH3CH2CH=CHCH2CH=CHCH2CH=CH(CH2)7COOH Ac. Linolenik -11 ºC
20:4(∆5,8,11,14) / ω 6 CH3(CH2)4CH=CHCH2CH=CHCH2CH=CHCH2CH=CH(CH2)3COOH Ac. Arakidonik -49,5 ºC

Prof. Asc. Etleva Refatllari 2

AY me te zakonshem ne sistemet biologjike jane AY me numer cift karbonesh dhe me varg te
gjate (16 – 18C). Vargu hidrokarbur eshte pergjithesisht i padegezuar dhe konfiguracioni i
lidhjes dyfishe natyrore eshte cis. Vetite e AY dhe TG varen nga gjatesia e vargut te AY dhe
shkalla e saturimit te tyre. Fluiditeti i AY dhe derivateve te tije eshte aq me i larte sa me i
shkurter te jete vargu dhe sa me i pangopur te jate ai.
AY ω6 (derivate te acidit linoleik) dhe AY ω3 (derivate te acidit linolenik) konkurojne per te
njejtat rruge metabolike: prodhojne prostaglandina (enzima ciklooksigjenaze) dhe leukotriene
(enzima lipooksigjenaze). Raporti ω6/ω3 ne diete duhet te jete me i madh se 10/1. Perdorimi i
AYω3 con ne reduktimin e faktoreve te rriskut per ateroskleroze dhe shtim te faktoreve mbrojtes.
Ushqimet me te pasura me AYω3 jane vajrat vegjetale dhe peshqit kryesisht salmoni i kuq dhe
sardelet. AYω3 perdoren dhe si preparate farmaceutike.
Figura 1: Struktura e acideve yndyrore (a)- te ngopur; (b)- te pangopur(me lidhje dyfishe); (c)- struktura e
trigliceridit (1,2,3-pozicionet e C te glicerolit; R1,R2,R3- vargjet e AY te esterifikuar me grupet OH
te glicerolit)

(c)

Lipidet strukturore te membranave: Karakteristika arkitekturore esenciale e membranave

biologjike eshte ekzistenca e shtreses se dyfishte lipidike qe perben nje barriere per kalimin e
molekulave polare dhe joneve. Lipidet membranore jane amfipatike. Ato kane nje koke polare e
cila mund te jete e thjeshte (vetem nje grup OH tek kolesteroli), ose komplekse (alkole polare
ose te ngarkuar te lidhur ose jo me grupe fosfate; p.sh. fosfokolina tek fosfatidilkolina etj).
Pershkruhen tre tipe lipidesh membranore(Fig.2/a,b,c):
1. Glicerofosfolipidet – quhen ndryshe dhe fosfogliceride. Ne kete grup nje alkol polar
lidhet me atomin e karbonit 3 te glicerolit me lidhje fosfodiestere. Emertimi i tyre behet
ne varesi te kokes polare pasi te gjithe fosfogliceridet jane derivate te acidit fosfatidik
(p.sh. fosfatidilkoline emertohet fosfolipidi qe ne koke polare ka kolinen). Fosfogliceridet
ne pozicionin 1 kane te lidhur pergjithesisht nje AY te ngopur ndersa ne pozicionin 2
kane te esterifikuar nje AY i pangopur. AY qe esterifikohen me glicerolin per te formuar
fosfogliceridet jane pergjithesisht me 16 – 18 atome karboni.
2. Sfingolipidet – Jane kategoria e dyte e madhe e lipideve membranore. Ato nuk permbajne
glicerol. Perbehen nga nje molekule alkol i aminuar sfingozine, nje molekule AY me
varg te gjate dhe nje alkol ne koken polare i cili shpesh lidhet me ndihmen e nje mbetje
fosfat (lidhje fosfodiestere). Sfingomielinat ne koken polare permbajne fosfokoline ose
fosfoetanolamine, glikolipidet neutrale ne koken polare kane njesi glucidike dhe nuk
permbajne grup fosfat. Nder to vecojme, gangliozidet te cilat njihen si strukturat me
komplekse te sfingolipideve. Ato permbajne koka polare shume te medha te ndertuara
nga disa njesi glucidike. Gangliozitet perbejne rreth 6% te lipideve membranore ne

Prof. Asc. Etleva Refatllari 3

 substancen gri te trurit. Cerebrozitet jane gjithashtu sfingolipide ku koka polare eshte
vetem nje mbetje sheqer. Cerebroziti me galaktoze ne koken polare eshte karakteristik
per qelizat e indit nervor.
3. Sterolet – Kane perfaqesues kolesterolin (shih metabolizmin e kolesterolit).

Figura 2: Struktura e pergjithshme e lipideve te membranave (a- fosfolipid; b-kolesterol; c- sfingolipid)

(a) (b) (c)

Molekulat e lipideve amfipatike kane aftesi te agregohen me njera tjetren ne solucion ujor. Zonat
hidrofobe bashkeveprojne me njera tjetren dhe orientohen per ne brendesi te struktures agregate,
ndersa grupet hidrofile reagojne me molekulat e ujit qe rrethon strukturen. Keshtu mund te
formohen:
Micela (fig.3a) – Micelat jane struktura sferike relativisht te vogla ku molekulat vendosen ne
menyre te tille qe regjionet hidrofobe agregohen ne brendesi duke perjashtuar ujin dhe kokat
hidrofile vendosen ne siperfaqe ne kontakt me ujin
Shtrese e dyfishte (fig.3b) – ne te cilen dy shtresa lipidike kombinohen per te formuar nje flete
bidimensionale (karakteristike e membranave).
Liposome ose vezikula (fig.3c) – formohen kur shtresa e dyfishte rrotullohet per te formuar nje
sfere. Duke formuar sferen, zhduken regjionet kufitare hidrofobe, gje qe i jep stabilitet maksimal
ne mjedis ujor. Ne brendesi te ketyre strukturave krijohet nje kavitet ujor.
Figura 3: (a) micela ; (b) shtresa e dyfishte; (c) liposom

(a) (b) (c)

Prof. Asc. Etleva Refatllari 4

Lipidet me aktivitet biologjik specifik: Dy kategorite e lipideve te permendura me lart jane
perberesit kryesore qelizore. Me pak perjashtime, ato luajne rol pasiv ne qelize: karburantet i
nenshtrohen veprimit te enzimave oksiduese dhe membranat formojne barriera.
Nje grup tjeter lipidesh, megjithese i vogel per sa i perket sasise ne qelize, ka veprime biologjike
specifike dhe te domosdoshme per funksionimin normal te organizmit te njeriut. Ne kete grup
futen :
- Hormonet steroide (shih kapitullin e hormoneve)
- Vitaminat liposolubile A, D, E, K (shih kapitullin e vitaminave)
- Kinonet si ubikinoni, transportues te elektroneve per prodhimin e ATP ne mitokondri
- Dolikolet, derivate izoprenoide qe aktivizojne kimikisht glucidet qe futen ne perberje te
glikoproteinave
- Eikosanoidet – jane derivate te AY me veprim te tipit hormonal shume te fuqishem.
Ndryshe nga hormonet e tjere ato nuk transportohen por veprojne ne indin ku prodhohen.
Kjo familje komponimesh implikohet ne funksionin riprodhues, ne inflamacion, ne ethe,
dhimbjet qe shoqerojne plaget ose semundjet, ne formimin e koagulit, ne rregullimin e
presionit te gjakut, ne sekretimin gastrik dhe ne nje numer procesesh te tjera tek njeriu i
shendoshe apo i semure. Eikosanoidet jane derivate te acidit arakidonik. Njihen 3
kategori eikosanoidesh; prostaglandinat, tromboksanet dhe leukotrienet. Eikosanoidet e
ndryshme prodhohen ne tipe te ndryshme qelizore dhe ushtrojne veprime te ndryshme.
Acidi arakidonik per sintezen e prostaglandinave gjendet ne fosfolipidet membranore dhe
shkeputet nga enzima fosfolipaze A2. Kjo enzime frenohet nga preparatet antiinflamatore
steroide. Acidi arakidonik transformohet ne prostaglandina dhe tromboksane nen
veprimin e enzimes ciklooksigjenaze. Kjo enzime frenohet nga antiinflamatoret
josteroide si aspirina, ibuprofeni etj.

TRETJA DHE THITHJA E LIPIDEVE

Rreth 90% e yndyrnave qe marrim me dieten e perditshme jane triacilglicerolet (TG) qe i
emertojme dhe trigliceride. Pjesa tjeter, rreth 10%, perbehet nga kolesteroli (CH), esteret e
kolesterolit(CHe), fosfolipidet dhe acidet yndyrore te paesterifikuar. Natyra hidrofobike e
lipideve, veshtireson veprimin mbi to te enzimave digjestive qe kane natyre hidrofile. Per kete
arsye, procesi i emulgimit te yndyrnave eshte hap i domosdoshem perpara tretjes se tyre.
Ndryshimet ne strukturen fizike te lipideve ushqimore fillojne ne stomak, ku temperature
ndihmon ne likuidifikimin e yndyrnave te ngurta dhe levizjet peristaltike nxisin fillimin e
emulgimit. Mukoza gastrike prodhon nje sasi te vogel te enzimes lipaze, por kjo e fundit eshte
praktikisht inaktive ne pH fiziologjik(acid) te lengut te stomakut (lengut gastrik).
Tretja e lipideve ushqimore realizohet ne zorre nen veprimin e lengjeve qe sekretohen prej
temthit dhe pankreasit. Lengu i temthit perbehet nga acide biliare, kripera biliare, fosfatidilkoline
dhe kolesterol. Kjo perberje luan nje rol te pazevendesueshem ne emulgimin e yndyrnave dhe
formimin e micelave ne brendesi te te cilave ”paketohen” lipidet e dietes, kryesisht trigliceridet
dhe esteret e kolesterolit. Micela eshte substrat i enzimave hidrolitike qe zberthejne lipidet.
Enzimat qe tresin lipidet (enzimat lipolitike) sekretohen nga pankreasi. Enzimat lipolitike
aktivizohen nga acidet biliare. Lengu pankreatik permban:
- Lipaze; enzime qe zberthen trigliceridet TG + 2H2O → 2monoacilglicerol (2-MAG) + 2AY
- Kolesterol esterase; enzime qe zberthen esteret e kolesterolit(CHe) CHe → CH + AY
- Fosfolipaza A2; zberthen AY nga pozicioni 2 i fosfogliceridit
Thithja e lipideve realizohet ne zorren e holle me difuzion pasiv. Absorbohen ne kete nivel rreth
100% e AY(te cilat ne pH e zorres nuk jane te jonizuara) dhe 2-MAG si dhe 30 – 40% e
kolesterolit. Per thithjen e lipideve, faktor i domosdoshem jane kriperat biliare. Ato bejne te

Prof. Asc. Etleva Refatllari 5

mundur transportin e lipideve nga vendi i emulgimit ne siperfaqen membranore te qelizave te
zorres, ne enterocite.
Pasi thithen ne qelizen e zorres, prej lipideve te thjeshta risintetizohen trigliceridet dhe lipidet e
tjera. Vetem AY me varg me te vogel se 10 karbone kalojne direkt ne qarkullimin portal per ne
hepar. Lipidet e risintetizuara “paketohen” si agregate polimolekulare qe kalojne ne limfe dhe
njihen me emrin lipoproteina.

TRANSPORTI PLAZMATIK I LIPIDEVE. LIPOPROTEINAT

Yndyrnat ushqimore qe absorbohen ne zorre dhe lipidet e sintetizuara nga hepari dhe indi
dhjamor, duhet te transportohen drejt indeve dhe organeve te ndryshme per tu perdorur ose
depozituar. Lipidet, molekula te patretshme ne uje, duhet te transportohen ne mjedisin ujor te
plazmes se gjakut. Per te realizuar kete transport, lipidet apolare (trigliceridet, esteret e
kolesterolit) lidhen me lipidet amfipatike ( fosfolipidet dhe kolesterolin) dhe me disa proteina te
vecanta transportuese, te njohura si apoproteina, duke formuar agregate makromolekulare te
tretshme ne uje qe njihen me emrin lipoproteina. Vec rolit transportues te lipideve, lipoproteinat
permbajne dhe sinjalet qe rregullojne hyrjen dhe daljen e lipideve ne qelizat dhe indet shenje
specifike. Cdo kategori lipoproteinash ka nje funksion te ndryshem qe lidhet me vendin e
sintezes, perberjen lipidike dhe proteinike. Fale kembimeve te shumta ndermjet tyre dhe me
indet, lipoproteinat paraqiten si pjese integrale e metabolizmit te lipideve. Rendesia e studimit te
strukturave dhe metabolizmit te lipoproteinave lidhet me faktin se defektet e metabolizmit te tyre
kombinuar me defektet funksionale te endoteliumit dhe inflamacionin qe prek enet arteriale,
luajne rol kyc ne patogjenezen e aterosklerozes, proces pergjegjes per semundjet akute kardiake
(infarktin e miokardit), iskemine e trurit apo semundjet e eneve periferike te gjakut. Semundjet
kardiovaskulare, jane shkaku me i shpeshte i vdekjeve ne vendet e zhvilluara.

Klasifikimi dhe struktura e lipoproteinave

Metoda qe perdorim sot per klasifikimin e lipoproteinave eshte ultracentrifugimi. Duke perdorur
kete metode, lipoproteinat i klasifikojme sipas densitetit te tyre ne kater klasa kryesore:
1. Hilomikrone – derivate te absorbimit intestinal te triglicerideve.
2. VLDL (very low density lipoproteins), ose lipoproteina me densitet shume te ulet –
derivate te heparit qe transportojne kryesisht trigliceridet e sintetizuara ne hepar.
3. LDL (low density lipoproteins), ose lipoproteina me densitet te ulet – etapa finale e
metabolizmit te VLDL. Transportojne kolesterol me origjine ekzogjene (ushqimore) ose
endogjene.
4. HDL (high density lipoproteins), ose lipoproteina me densitet te larte – te angazhuara ne
metabolizmin e VLDL dhe hilomikroneve, si dhe ne metabolizmin e kolesterolit.
Ulja e perberjes ne trigliceride nga hilomikronet tek HDL si dhe shtimi i permbajtjes proteinike,
shoqerohen me rritje te densitetit dhe zvogelim te diametrit te klasave te lipoproteinave(shih
tabelen 3) .
Tabela 3: Karakteristikat e klasave kryesore te lipoproteinave

Emertimi Diametri(µm) Densiteti(kg/l) Komponenti kryesor lipidik Apoproteinat

Hilomikrone 75-1200 <0.95 TG B48, A, CII, E
VLDL 30-80 0.95-1.006 TG B100, A, CII, E
IDL* 25-35 1.006-1.019 TG&CH B100, E
LDL 18-25 1.019-1.063 CHester(endo dhe ekzogjen) B100
HDL 5-12 1.063-1.210 Chester endogjen AI, AII, C, E

Prof. Asc. Etleva Refatllari 6

*IDLjane lipoproteina me densitet te ndermjetem qe formohen gjate metabolizmit te VLDL ne
LDL.
Nje metode tjeter e perdorur per klasifikimin e lipoproteinave eshte dhe elektroforeza. Sipas
skemes se migrimit ne elektroforeze, lipoproteinat i ndajme ne:
1. α-lipoproteina (HDL) – migrojne me afer anodes(elektrodes+)
2. preβ-lipoproteina (VLDL)
3. β-lipoproteina (LDL)
Hilomikronet mbeten ne vendin e pikimit ne anen katodike (nuk zhvendosen ne elektroforeze).
Figura 4: Stuktura e lipoproteinave
Nje pjesez lipoproteinike permban nje berthame
hidrofobike ku gjenden trigliceridet dhe esteret e
kolesterolit, dhe nje shtrese te jashtme(fig.4). Ne
siperfaqen e shtreses se jashtme orientohen
grupet polare te fosfolipideve dhe kolesterolit.
Ne shtresen e jashtme vendosen dhe proteinat
qe emertohen apoproteina. Disa apoproteina
kane vendosje siperfaqesore, ndersa te tjera jane
proteina integrale te strukturave lipoproteinike.
Apoproteinat bashkeveprojne me receptoret qelizore duke percaktuar keshtu fatin metabolik te
lipoproteinave. Ato sherbejne gjithashtu si aktivatore ose frenues (inhibitore) te enzimave qe
marrin pjese ne metabolizmin e lipoproteinave. P.sh. apoproteina CII eshte aktivator i enzimes
lipoprotein lipaze qe ka funksion zberthimin e TG te hilomikroneve dhe VLDL; Apoproteina
B100 qe gjendet tek LDL njihet nga receptoret e qelizave periferike dhe ben te mundur futjen e
LDLve ne qeliza. Funksion njohes receptorial ka dhe apoE. Receptoret hepatike kapin pjesezat e
mbetura pas metabolizmit te hilomikroneve dhe VLDLve pasi njohin apoE. ApoAI qe gjendet
tek HDLte eshte aktivator i LCAT (lecitin kolesterol acil transferazes) ndersa apoAII mendohet
se eshte kofaktor i kesaj enzime te rendesishme ne metabolizmin e kolesterolit dhe HDL. Cdo
klase lipoproteinash ka perberje karakteristike ne apoproteina (tab3). Apoproteinat me te
rendesishme jane apoA, apoB, apoC, apoE dhe apo(a).
Funksioni dhe metabolizmi i lipoproteinave
Hilomikronet transportojne trigliceridet e marra me ushqim prej zorres se holle ne indet
periferike. Apoproteina kryesore e tyre eshte Apo B48 e cila sintetizohet ne zorre. Hilomikronet
permbajne gjithashtu apoproteinat A, C, E. Pas hidrolizes se hilomikroneve nga enzima
lipoprotein lipaze (qe gjendet ne siperfaqen e endotelit kapilar), pjesa e mbetur e tyre kapet nga
hepari permes receptoreve qe njohin ApoE.
VLDL transportojne trigliceridet e sintetizuara ne hepar, drejt indeve periferike. Apoproteina
kryesore e VLDLve eshte Apo B100. VLDLte permbajne gjithashtu dhe Apo CII dhe Apo E. Nen
veprimin e lipoprotein lipazes, VLDLte humbasin trigliceridet dhe transformohen ne IDL. Keto
te fundit ose kapen nga hepari me mekanizem te ngjashem me mbetjet e hilomikroneve, ose,
duke humbur me shume trigliceride, transformohen ne qarkullim ne LDL. Transformimi i IDL
ne LDL shoqerohet me largimin e te gjitha apoproteinave me perjashtim te ApoB100. Zvogelimi i
madhesise se grimces shoqerohet dhe me ndryshim te konformacionit te Apo B100. Apo B100 e
VLDLve nuk ka afinitet per receptoret e qelizave periferike ndersa ApoB100 e LDLve ka
konformacion me afinitet te larte per keta receptore.
LDLte jane transportuesit kryesore te kolesterolit ne plazem. Receptoret e qelizave periferike qe
njohin Apo B100 e LDLve bejne te mundur futjen e LDLve ne qelize. Receptori i LDLve u zbulua

Prof. Asc. Etleva Refatllari 7

nga Goldstain dhe Brown, zbulim qe u laureua me cmim Nobel ne vitin 1985. Numri i
receptoreve ne siperfaqe te qelizes rregullohet permes shprehjes se gjenit te tij nen influencen e
perqendrimit intraqelizor te kolesterolit. Perqendrimi i larte i kolesterolit ne qelize do te coje ne
ulje te numrit te receptoreve. Per pasoje LDLte e mbetura ne qarkullim mund te oksidohen ose te
pesojne modifikime te tjera kimike dhe te futen ne qelize permes receptoreve “scavenger” te cilet
nuk i binden mekanizmave rregullatore duke bere qe qeliza te kthehet ne nje “depo” kolesteroli.
Me te prekura nga nje depozitim i tille i kolesterolit kur perqendrimi i LDLve ne qarkullim eshte
i larte, jane qelizat e murit arterial. Demtimi qe pesojne keto qeliza shoqerohet me nje seri
transformimesh te tjera qe cojne ne formimin e pllakave aterosklerotike ne paretet e arterieve.
Kolesteroli largohet nga qelizat dhe transportohet drejt heparit nga HDLte. HDLte transportojne
kolesterolin ne drejtim nga periferia ne qender. Kjo rruge transporti njihet dhe si transport i
kundert i kolesterolit. Apoproteinat kryesore te HDLve jane Apo AI dhe Apo AII. Ato
sintetizohen ne zorre dhe hepar. HDLte kane dhe Apo C dhe Apo E. HDLte marrin pjese ne
metabolizmin e lipoproteinave te tjera (hilomikroneve, VLDLve) permes shkembimeve te
apoproteinave, fosfolipideve, triglicerideve dhe kolesterolit. HDLte kane dhe nje proteine tjeter
me natyre enzimatike qe ka per funksion esterifikimin e kolesterolit dhe quhet lecitin:kolesterol
aciltransferaze. Kjo enzime aktivizohet nga ApoAI . Kolesteroli i esterifikuar vendoset ne
brendesi te HDLve. Ne figuren 6 paraqiten te permbledhura rruget metabolike te lipoproteinave.

Figura 5: Rruget e metabolizmit te lipoproteinave

Dislipidemia
Defektet e metabolizmit te lipoproteinave shkaktojne crregullime qe njihen me emrin dislipidemi
ose hiperlipidemi. Ne tabelen 4 jepen shembuj te dislipidemive.
Tabela 4: Dislipidemite gjenetike me te rendesishme

Dislipidemia Frekuenca / Defekti Lipidet plazmatike Rrisku

menyra e kardiovaskular

Prof. Asc. Etleva Refatllari 8

 trashegimit
Hiperkolesterolemi 1:500 Deficit ose demtim Hiperkolesterolemi ose
familiare Autosomal funksional i hiperlipidemi mikse I larte
dominant receptorit te LDL (IIa ose IIb)
Hiperlipidemi 1:50 Mbiprodhim i Apo Hiperkolesterolemi ose
familiare e kombinuar Autosomal B100 hiperlipidemi mikse I larte
dominant (IIa ose IIb)
Disbetalipoproteinemi 1:5000 Prania e izoformave Hiperlipidemi mikse
familiare Autosomal (gjeni apo E) me I larte
(hiperlipidemi e tipit III) recesiv defekte te
receptoreve te LDL
- Hiperlipidemia mikse = Shtim i perqendrimit plazmatik te kolesterolit dhe triglicerideve

Dislipidemia me e shpeshte ne popullate (hiperkolesterolemia e zakonshme) eshte nje crregullim

poligjenik, rezultat i kombinimit te faktoreve gjenetike dhe ambientale si dieta. Nder crregullimet
gjenetike, me i rendesishmi eshte hiperkolesterolemia familiare, nje crregullim monogjenik qe
shkaktohet nga mutacione ne gjenin qe kodon per receptorin e LDL. Pacientet me nje crregullim
te tille, kane perqendrime shume te larta te kolesterolit ne plazem. Ata kane histori familiare per
semundje te zemres te shfaqur ne mosha te reja. Disa kane dhe depozita lipidike kryesisht ne
tendine qe emertohen tendon xantoma. Pacientet me hiperkolesterolemi familiare kane rrisk te
larte per shfaqjen ne moshe te hershme te semundjeve dhe aksidenteve kardiovaskulare.
Aterogjeneza eshte nje proces kompleks qe perfshin disfunksionin e qelizave endoteliale te eneve
te gjakut, depozitimin ne to te lipideve (kolesteroli permes LDLve), reaksionet inflamatore dhe
aktivizimin e proliferimin e qelizave te muskulatures se lemuar te arterieve. Teresia e ketyre
evenimenteve con ne formimin e pllakes aterosklerotike e cila ngushton lumenin e arteries.
Ruptura (carja) e kesaj pllake dhe formimi i trombit ne te jane shkak i aksidenteve akute si
infarkti i miokardit. Sic shpjeguam me lart, ateroskleroza eshte nje proces multifaktorial qe
shkakton semundjet koronare te zemres dhe aksidentet trombotike te trurit, patologji me
mortalitet te larte. Monitorimi laboratorik i perqendrimit plazmatik te lipideve (trigliceride,
kolesterol, LDL, HDL) dhe ulja e perqendimit te lipideve me mjekim apo diete jane faktore te
rendesishem qe ndihmojne ne uljen e rriskut per semundje koronare akute (CHD).

Tabela 5: Interpretimi i vlerave laboratorike te bilancit lipidik

Vlera Rrisk i ulet deri rrisk Rrisk i larte per CHD

optimale i larte CHD
Kolesterol < 200 mg/dl 200 – 239 mg/dl > 240 mg/dl
HDL > 60 mg/dl < 40mg/dl tek meshkujt;< 50mg/dl tek femrat
LDL(kolesterol i keq) < 100 mg/dl 130 – 160 mg/dl > 160 mg/dl
Trigliceride < 150 mg/dl 150 – 199 mg/dl > 200 mg/dl

BIOSINTEZA E KOLESTEROLIT DHE STEROIDEVE

Kolesteroli eshte nje molekule me shume funksione. Kolesteroli eshte perberes esencial i
membranave qelizore. Ai eshte pararendes i tre klasave te rendesishme te komponimeve me
aktivitet biologjik: acideve biliare, hormoneve steroide dhe vitamines D. Metabolizmi i
kolesterolit eshte i rendesishem per etiologjine e semundjeve kardiovaskulare dhe per formimin e
gureve biliare.
Dieta tipike perendimore permban afersisht 500mg (1.2mmol) kolesterol ne dite, kryesisht ne
perberje te mishit, vezeve dhe prodhimeve te bulmetit. Ne kushte normale ne zorre absorbohet

Prof. Asc. Etleva Refatllari 9

30-60% e kolesterolit te marre me ushqim. Pas absorbimit, kolesteroli transportohet drejt heparit
dhe indeve me hilomikronet. Hepari e ripaketon dhe e hedh ne qarkullim kolesterolin ne formen
e VLDL. Keto te fundit, ne qarkullim transformohen ne IDL dhe me pas ne LDL. LDL dhe IDL
kapen nga qelizat e indeve periferike permes receptoreve qe njohin apoproteinen B100. Unaza
sterole e kolesterolit, nuk degradohet ne trupin tone. Ajo ekskretohet si kolesterol i lire ne bile
ose ne formen e acideve biliare. Shumica e molekulave te acideve biliare te ekskretuara,
rikthehen ne hepar pas reabsorbimit ne ileumin terminal. Ky proces njihet me emrin qarkullim
enterohepatik.
Organizmi human sintetizon rreth 1gram kolesterol ne dite, kryesisht ne hepar. Shkalla e sintezes
endogjene percaktohet nga marrjet dietetike. Per kete arsye, perqendrimi plazmatik i kolesterolit
do te percaktohet qofte nga marrjet dietetike ashtu dhe nga sinteza endogjene e tij.

Struktura e kolesterolit
Ne figuren e meposhtme paraqitet struktura e kolesterolit. Ai permban 27 atome karboni prej te
cilave 17 jane te vendosura ne strukturen e fuzionuar me 4 unaza (tre gjashtekendesh ,nje
pesekendeshe), dy gjenden ne grupet metile te vendosura ne vendet e bashkimit te unazave AB
dhe CD dhe 8 ndodhen ne vargun lateral. Molekula e kolesterolit perbehet pothuaj teresisht nga
atome karboni dhe hidrogjeni. Ajo ka vetem nje grup hidroksil ne karbonin 3. Molekula e
kolesterolit eshte pothuaj teresisht e saturuar. Ajo ka vetem nje lidhje dyfishe midis atomeve te
karbonit 5 dhe 6. Ne terma tredimensionale, kolesteroli eshte nje molekule pothuaj planare.

Kolesteroli ka nje tretshmeri te ulet ne uje. Vetem 30% e kolesterolit qe gjendet ne plazem eshte
ne forme te lire. Pjesa me e madhe e kolesterolit qarkullues gjendet ne forme te esterifikuar me
acide yndyrore me varg te gjate. Esteret e kolesterolit kane tretshmeri me te ulet ne uje se
kolesteroli i lire. Kolesteroli qarkullon i lidhur ne strukturat lipoproteinike ne te cilat esteret e
kolesterolit vendosen ne berthame ndersa kolesteroli i lire orientohet me grupin hidroksil ne
siperfaqe te lipoproteinave. Forma e esterifikuar eshte dhe forma e depozitimit te kolesterolit ne
inde. 60-80% e estereve te kolesterolit qe gjenden ne plazem kthehen ne hepar (transporti revers
i kolesterolit) me ndihmen e HDLve.

Biosinteza e kolesterolit
Virtualisht, te gjithe qelizat humane kane kapacitet per te sintetizuar kolesterol. Ne terma sasiore,
hepari eshte vendi kryesor i biosintezes se kolesterolit. Kontribut me te vogel ne sinteze japin
gjendrat mbiveshkore, zorra dhe gonadet. Karbonet per sintezen e molekules se kolesterolit
dhurohen nga acetil koenzima A. Burim i acetil CoA mund te jene beta oksidimi i acideve
yndyrore me varg te gjate atomesh karboni, dekarboksilimi oksidues i piruvatit dhe oksidimi i
aminoacideve ketogjene si leucina dhe izoleucina. Energjia per sintezen e kolesterolit sigurohet
nga fuqia reduktuese e NADPH (burimi kryesor i sintezes se NADPH eshte rruga e pentoze
fosfateve). Nje pjese e energjise per sintezen e kolesterolit sigurohet nga zberthimi i ATP. Per te
sintetizuar nje molekule kolesterol, nevojiten 18 molekula acetil CoA, 36 molekula ATP dhe 16
molekula NADPH. Te gjithe reaksionet e biosintezes se kolesterolit zhvillohen ne citoplazem
megjithese disa prej enzimave jane te lidhura me membranen e retikulit endoplazmatik.

Prof. Asc. Etleva Refatllari 10

Ne etapen e pare te biosintezes se kolesterolit formohet acidi mevalonik. Tre molekula acetil
CoA kondensohen per te formuar strukturen me 6 karbone te acidit mevalonik. Dy etapat e para
jane reaksione kondensimi qe cojne ne formimin 3-hidroksi-3metil-glutaril-CoA (HMG-CoA).
Megjithate, reaksioni kyc i kesaj etape dhe i biosintezes se kolesterolit ne pergjithesi eshte
reaksioni i trete i katalizuar nga enzima mikrozomale HMG-CoA reduktaze i cili con ne
formimin e acidit mevalonik. Ky reaksion eshte i pakthyeshem.
Ne nje etape te dyte, formohen njesi izoprene aktive, me 5 nga atome karboni. Per sintezen e
tyre kerkohet dekarboksilimi i mevalonatit dhe shtimi i grupeve fosfat te dhuruar nga ATP.
Ne etapen e trete te sintezes se kolesterolit gjashte molekula molekula izoprene te aktivizuar
kondensohen per te formuar skualenin, strukture me 30 atome karboni dhe 6 lidhje dyfishe.
Reaksioni pasues ben te mundur ciklizimin dhe formimin e unazes ne trajten e lanosterolit.
Kalimi i lanosterolit ne kolesterol eshte nje proces kompleks qe perfshin 3 reaksione
dekarboksilimi, nje izomerizim dhe nje reduktim. Ne 4 prej ketyre reaksioneve kerkohet
NADPH.
Rregullimi i sintezes se kolesterolit
Shume faktore marrin pjese ne rregullimin e perqendrimit intraqelizor te kolesterolit. Ne kushte
normale kemi nje lidhje te kundert midis marrjes se kolesterolit me ushqim dhe biosintezes
endogjene te kolesterolit. Kjo lidhje ben te mundur nje prurje ditore konstante te kolesterolit, por
dhe shpjegon pse heqja e kolesterolit nga ushqimi i perditshem mund te siguroje reduktim vetem
15% te perqendrimit qarkullues te tij.
Perqendrimi intraqelizor i kolesterolit eshte faktori kyc qe rregullon sintezen endogjene te tij.
Shtimi i perqendrimit intraqelizor te kolesterolit do te shkaktoje:
 Reduktimi e aktivitetit dhe shprehjes se HMG-CoA reduktazes, d.m.th. do te reduktoje
sintezen e metejshme te kolesterolit.
 Uljen e numrit te receptoreve dhe per pasoje do te kufizoje hyrjen e metejshme te
kolesterolit ne qelize.
 Rritjen e ritmit te kthimit te kolesterolit ne acide biliare.
Shume hormone ndikojne ne aktivitetin e HMG-CoA reduktazes dhe per pasoje influencojne
sintezen e kolesterolit. Insulina dhe trijodtironina nxisin aktivitetin e enzimes duke rritur ritmin e
sintezes se kolesterolit ndersa glukagoni dhe kortizoli kane efekt te kundert.
Frenimi i aktivitetit te HMG-CoA reduktazes do te shoqerohet me ulje te ritmit te biosintezes se
kolesterolit dhe rrjedhimisht me ulje te perqendrimit plazmatik te tij. Sot njihen nje familje
substancash frenuese te kesaj enzime qe emertohen statina. Perdorimi i ketyre preparateve ul 20-
60% perqendrimin plazmatik te LDLve. Frenimi i HMG-CoA reduktazes nga statinat do te
shoqerohet me ulje te sintezes qelizore te kolesterolit, pasuar nga shtim i numrit te receptoreve
dhe shtim i futjes ne qelize te LDLve.

Kolesteroli eshte pararendes i acideve biliare

Nga pikpamja sasiore, acidet biliare jane produkti metabolik me i rendesishem i kolesterolit. Tek
njeriu njihen 4 acide biliare primare qe sintetizohen ne hepar nga kolesteroli. Te gjithe kane 24
atome karboni pasi vargu terminal prej 3 karbonesh i kolesterolit largohet gjate sintezes se tyre.
Ato kane gjithashtu nje nucleus steroid te saturuar dhe ndryshojne vetem nga numri dhe
pozicioni i grupeve hidroksile.
Para sekretimit ne kanalikulat biliare, acidet biliare primare konjugohen me glicinen dhe taurinen
ne raport 3:1 ne favor te glicin konjugateve. Ne pH fiziologjik acidet biliare jane te jonizuara dhe
formojne kripera me jonet Na+dhe K+. Per kete arsye termat acide biliare dhe kripera biliare
perdoren shpesh ne vend te njeri tjetrit. Acidet biliare permes kanaleve biliare derdhen ne duoden

Prof. Asc. Etleva Refatllari 11

ose depozitohen ne veziken biliare. Ato jane komponente te rendesishem te biles bashke me ujin,
fosfolipidet, kolesterolin, kriperat dhe produktet e ekskretimit si bilirubina.
Acidet biliare sekondare formohen ne zorre pas veprimit te enzimave bakteriale mbi acidet
biliare primare. Vetem nje porcion i acideve primare kthehet ne sekondare permes nje procesi qe
kerkon hidrolizen e lidhjes amide te glicines apo taurines dhe me pas dehidroksilimin ne
karbonin 7.
Me shume se 30gr acide biliare sekretohen ne bile cdo dite por vetem 2% e tyre humbasin me
fece. Pjesa tjeter dekonjugohen ne zorre dhe reabsorbohen. Acidet biliare te reabsorbuar,
transportohen ne gjak te lidhura me albuminen dhe kthehen ne hepar ku risekretohen ne bile. Ky
proces njihet si qarkullim enterohepatik.Fluksi i acideve biliare kontrollon sintezen; 7α-
hidroksilaza kontrollohet me mekanizem feedback nga sasia e acideve biliare qe kthehen ne
hepar nga vena porta. Sekretimi biliar eshte gjithashtu nje force e rendesishme levizese per
sekretimin hepatik te kolesterolit te lire dhe fosfolipideve. Acidet biliare te marra me diete
gjithashtu frenojne enzimen 7α-hidroksilaze.

METABOLIZMI I ACIDEVE YNDYRORE

Zberthimi energjitik i AY
Trigliceridet jane forma depo dhe transportuese e acideve yndyrore. Acidet yndyrore jane burim
energjitik i rendesishem per heparin, muskulin dhe indet e tjera. Ben perjashtim eritrociti dhe
qelizat e trurit. Ato clirohen nga indi dhjamor, transportohen ne plazem te lidhura me albuminat
dhe futen ne qeliza ku metabolohen. Katabolizmi i acideve yndyrore eshte teresisht oksidues dhe
zhvillohet ne mitokondre permes nje serie reaksionesh qe njihen me emrin β-oksidim. Karbonet
clirohen dy nga dy prej skajit karboksil te acidit yndyror: produkti perfundimtar i zberthimit
eshte acetil-CoA dhe format e reduktuara te nukleotideve NADH dhe FADH2. Ne muskul, acetil-
CoA metabolohet ne ciklin citrik duke dhene kontribut te rendesishem ne prodhimin e ATP. Ne
hepar nje pjese e madhe e acetil-CoA shkon per sintezen e trupave ketonike, derivate lipidike
hidrosolubile qe prej heparit transportohen drejt indeve te tjera ku perdoren si karburant
energjitik.
Metabolizmi lipidik kontrollohet kryesisht nga ritmi i hidrolizes se triglicerideve (lipolize) ne
indin dhjamor. Ky proces rregullohet nga hormonet insuline, glukagon, adrenaline dhe kortizol.

Mobilizimi i TG te depozituara ne indin dhjamor

Hormonet adrenaline dhe glukagon te sekretuara ne pergjigje te perqendrimeve te ulura te
glukozes ose te stresit aktivizojne adenilat ciklazen e membranes se qelizes dhjamore (adipocitit)
duke rritur perqendrimin intraqelizor te AMP ciklike. Nje protein kinaze AMPc vartese
fosforilon dhe aktivizon lipazen e indit dhjamor, qe emertohet lipaza hormonosensibile dhe
hidrolizon lidhjet estere te molekules se TG (fig. 6).
AY qe clirohen nga ky reaksion difuzojne ne gjak ku transportohen te lidhura me albuminen
drejt indeve si muskuli skeletik, veshka, korteksi i gjendres mbiveshkore, ku AY disociohen nga
albumina dhe difuzojne ne citoplazmen e qelizave ku do te perdoren si karburant energjitik.
Rreth 95% e energjise qe disponon molekula e TG gjendet e akumuluar ne vargjet hidrokarbure
te AY. Vetem 5% mbartet nga molekula e glicerolit qe clirohet gjate procesit te lipolizes.

Prof. Asc. Etleva Refatllari 12

 Figura 6: Mobilizimi i TG te indit dhjamor

Gliceroli i cliruar nga veprimi i lipazes absorbohet nga qelizat hepatike ku fosforilohet nga
enzima glicerol kinaza. Glicerol fosfati i formuar oksidohet ne dihidroksiaceton fosfat. Me pas
nje enzime e glikolizes, triozefosfat izomeraza, transformon kete komponim ne gliceraldehide-3
fosfat. Ky i fundit futet ne rrugen e glikolizes.

Aktivizimi i AY ne citoplazem
Enzimat e oksidimit te AY ne qelizat humane lokalizohen ne matriksin mitokondrial. AY te lire
qe futen ne citoplazmen qelizore nga gjaku, nuk mund te kalojne membranen e brendshme
mitokondriale. AY paraprakisht iu nenshtrohet reaksioneve enzimatike qe bejne te mundur
aktivizimin dhe transportin e AY nga citoplazma ne mitokondre.
Reaksioni i pare katalizohet nga enzima acyl-CoA sintetaze. Enzima katalizon formimin e nje
lidhje tioestere ndermjet grupit karboksil te AY dhe grupit tiol te HS-CoA per te formuar acil-
CoA. Ne te njejten kohe ATP zberthehet ne AMP dhe PPi. Reaksioni zhvillohet ne dy etapa qe
qe kane si intermediar aciladenilatin (anhidrit miks i nje acidi karboksilik dhe nje acidi fosforik).

Transporti i AY ne mitokondre
Ne citoplazem grupi acil i acil-CoA transferohet ne grupin hidroksil te karnitines (nje molekule
transportuese e membranes mitokondriale) duke formuar acil-karnitinen. Enzima qe katalizon
kete reaksion quhet acil-karnitine transferaze e pare dhe vendoset ne faqen e jashtme te
membranes se brendshme mitokondriale. Acil-karnitina e formuar, difuzon drejt matriksit
mitokondrial. Ne anen e brendshme te membranes se brendshme mitokondriale, acil-karnitina
bashkevepron me enzimen acil-karnitine transferaze e dyte dhe koenzimen A mitokondriale per
te formuar acil-CoA. Karnitina kthehet ne hapesiren intermembranore (shih figuren perbri).

Prof. Asc. Etleva Refatllari 13

Beta oksidimi i acideve yndyrore
Oksidimi mitokondral i AY realizohet ne 3 etapa. Ne etapen e pare qe perfshin reaksionet e beta
oksidimit, AY peson eliminim oksidues te njesive me 2 C duke u nisur nga skaji karboksil. P.sh.
acidi palmitik (C16) kalon ne 7 cikle beta oksidimi dhe ne secilin humbet 2C si acetil-CoA.
Formimi i cdo acetil-CoA shoqerohet me eliminimin 4 atomeve H nen veprimin e
dehidrogjenazave.
Cdo cikel beta oksidimi perbehet nga 4 reaksione:
1) Oksidim FAD vartes (enzima→acil-CoA dehidrogjenaze). Transferimi i elektroneve nga
FADH2 tek O2 jep energji per sintezen e 2 ATP.
2) Hidratim (enzima→enoil-CoA hidrataze). Nje molekule uje shtohet ne lidhjen = per te
formuar izomerin L te β-hidroksiacil-CoA
3) Oksidim NAD vartes (enzima→β-hidroksiacil-CoAdehidrogjenaze). Transferimi i
elektroneve nga NADH tek O2 jep energji per sintezen e 3 ATP.
4) Tiolize (enzima→acyl-CoA acetil transferaze). Ne kete reaksion β-ketoacil-CoA reagon
me nje molekule koenzime A te lire. Formohen nje acetil-CoA dhe nje acyl-CoA me 2
karbone me pak.
Lidhja C-C qe bashkon grupet metilen te AY eshte lidhje e qendrueshme. Beta oksidimi
paraqet nje zgjidhje elegante te problemit te keputjes se tyre. 3 reaksionet e para kane efekt
krijimin e nje lidhje me pak te qendrueshme. Karboni β (C3) behet vendi i atakut nukleofilik
te koenzimes A katalizuar nga tiolaza.
Ne etapen e dyte, mbetjet acetile te acetil-CoA oksidohen ne CO2 permes ciklit te acidit citrik
(TCA). Acetil-CoA qe vjen nga oksidimi i AY hyn perfundimisht ne nje rruge te perbashket
oksidimi me ate qe vjen nga glukoza permes glikolizes dhe oksidimit te piruvatit.
Dy etapat e para te oksidimit te AY prodhojne transportues te elektroneve te reduktuar (NADH
dhe FADH2) te cilat gjate etapes se trete i japin elektronet ne vargun e oksidimit biologjik.
Permes nje serie transportuesish elektronet kalojne deri tek oksigjeni molekular. Fosforilimi i
ADP ne ATP ciftezohet me kete fluks elektronesh. Keshtu, energjia e lire e oksidimit te AY
konservohet ne formen e ATP. Figura e meposhtme jep nje permbledhje te tre fazave te
oksidimit te acidit palmitik.

Prof. Asc. Etleva Refatllari 14

Ekuacioni global i oksidimit te palmitoil-CoA ne 8 molekula acetil-CoA eshte:

Per 7 mol FADH2 me fosforilim oksidues formohen 14 ATP(7x2) ndersa per 7 mol NADH
formohen 21 ATP(7x3). Ne total, nga kofaktoret e reduktuar qe prodhohen gjate zberthimit te
palmitoil-CoA ne 8 mol acetil-CoA formohen 35 ATP.
Nese e gjithe acetil-CoA e prodhuar nga oksidimi i AY digjet ne ciklin citrik, prodhohen 96
ATP(12 ATP per cdo mol acetil-CoA qe hyn ne TCA).
Ne perfundim te te tre etapave, per nje molekule palmitoil-CoA te oksiduar deri ne CO2
prodhohen 131 molekula ATP. Meqenese per etapen e aktivizimit te AY ne citoplazem
konsumohen 2 ATP, bilanci energjitik neto i zberthimit te acidit palmitik eshte 129 ATP.

Oksidimi i acideve yndyrore me numer tek atomesh karboni

Acidet yndyrore me varg te gjate dhe numer tek atomesh karboni, oksidohen njelloj si ato me
numer cift karbonesh duke filluar nga skaji karboksilik i vargur acil. Produkte te ndarjes ne
etapen e fundit jane acetil-CoA dhe propionil-CoA (me 3 atome karboni). Propionil-CoA futet ne
nje rruge metabolike qe implikon 3 enzima (1.propionil-CoA karboksilaze me koenzime
biotinen; 2.metilmalonil-CoA epimeraze dhe 3.metilmalonil-CoA mutaze) dhe e transformon ne
suksinil-CoA, produkt i ciklit citrik. Enzima e trete ka si kofaktor nje derivat qe vjen nga
vitamina B12.

Rregullimi i oksidimit te acideve yndyrore

Ne qelizat hepatike, acil-CoA ka dy mundesi transformimi; oksidimin pas transportit ne
mitokondre (shih transportin me karnitine dhe beta oksidimin), ose transformimin ne rruget e
biosintezes per prodhimin e triglicerideve ose fosfolipide nga enzimat citoplazmike.
Rruga e transformimit do te varet nga shpejtesia e transferimit te acil-CoA nga citoplazma ne
mitokondre. Procesi i transportit te vargut acil te aktivizuar nga citoplazma ne mitokondre
konsiderohet etape limituese e oksidimit te AY pasi sa here grupet acile futen ne mitokondre, ato
jane te destinuara per t’u oksiduar.
Perqendrimi i larte ne citoplazem i malonil-CoA, intermediar i pare i biosintezes se AY frenon
enzimen karnitine-acil transferaze I duke frenuar oksidimin e AY. Perqendrimi i malonil-CoA
rritet sa here marrim ushqim te pasur ne glucide; tepria e glukozes qe nuk depozitohet dot ne
formen e glikogjenit, do te depozitohet ne qelize ne formen e AY dhe TG.
Dy enzima te beta oksidimit rregullohen nga metabolite qe sinjalizojne sjellje te mjaftueshme
energjitike. Raporti i larte [NADH]/[NAD+] frenon β-hidroksiacil-CoA dehidrogjenazen, ndersa
perqendrimet e larta te acetil-CoA frenojne tiolazen.

Sinteza e trupave ketonike (ketogjeneza)

Hepari i perdor acidet yndyrore si burim energjie per glukoneogjeneze ne gjendjet esell dhe ne
uri. Ne gjendje esell dhe ne periudhat e urise, perqendrimi i larte ne mitokondret hepatike i ATP
dhe NADH me origjine nga oksidimi i AY, frenon reaksionin e izocitrat dehidrogjenazes duke
zhvendosur ekuilibrin e transformimit oksalacetat↔malat drejt sintezes se malatit. Keshtu,
intermediaret e ciklit citrik te formuara pjeserisht prej katabolizmit te aminoacideve muskulare

Prof. Asc. Etleva Refatllari 15

ne konditat e urise, kthehen ne malat permes reaksioneve te ciklit citrik; malati i formuar prej
tyre del nga mitokondri ne citoplazem ku do te furnizoje glukoneogjenezen. Ulja e
disponibilitetit ne oksalacetat ne mitokondret hepatike, ben qe te kufizohet aktiviteti i ciklit
citrik. Thene ndryshe, cikli citrik nuk mund te metaboloje me efektivitet te gjithe sasine e acetil
CoA se formuar nga zberthimi i AY.
Teprica e acetil-CoA eshte kritike per mitokondrin hepatik pasi koenzima A e lire gjendet ne
inde ne sasi katalitike (nuk ka rezerva). Nga ana tjeter, koenzima A e lire eshte e domosdoshme
per te vazhduar normalisht oksidimin e AY. Per te ricikluar acetil-CoA, hepari perdor nje rruge
te njohur si ketogjeneze, permes se ciles rigjenerohet koenzima A e lire dhe grupi acetat del ne
gjak ne formen e tre substancave hidrosolubile : acetoacetat, β-hidroksibutirat dhe aceton. Keto
substanca njihen si trupa ketonike dhe procesi i sintezes se tyre emertohet ketogjeneze. Rruga e
formimit te tyre perfshin sintezen dhe zberthimin e hidroksimetilglutaril-CoA ne mitokondre.
Hepari eshte organ unik qe permban ne mitokondre enzimat HMG-CoA sintetaze dhe liaze, por i
mungojne enzimat qe kerkohen ne rrugen e metabolizmit te trupave ketonike (perdorimit
energjitik). Kjo shpjegon eksportin e tyre ne plazem dhe transportin drejt indeve.
Trupat ketonike kapen nga indet ekstrahepatike si muskuli skeletik e kardiak, dhe kthehen ne
derivate qe futen ne metabolizem (acetil-CoA). Trupat ketonike jane burim energjitik eficient ne
gjendje urie dhe konsumohen nga muskuli ne proporcion me perqendrimin plazmatik te tyre.
Truri qe preferon normalisht glukozen si karburant, mund te adaptohet me perdorimin e
acetoacetatit dhe β-hidroksibutiratit ne kushtet e urise se zgjatur (kur glukoza nuk eshte
disponibel), per te kursyer glukozen dhe per te reduktuar kerkesat per degradimin e proteinave
muskulare ne fuksion te glukoneogjenezes. Acetoni prodhohet ne sasi fare te vogel dhe
ekspirohet.
Sinteza e trupave ketonike shtohet ne situata patologjike si diabeti. Ne diabet, pamjaftueshmeria
ne insuline, con ne kapje joefikase te glukozes nga indet ekstrahepatike. Duke perceptuar kete
gjendje si uri (paradoksi – glicemia e larte), ritmi i glukoneogjenezes hepatike shtohet dhe po
ashtu shtohet oksidimi i AY ne hepar dhe muskul. Ulja e disponibilitetit qelizor ne oksalacetat (i
domosdoshem per oksidimin e acetil-CoA ne ciklin citrik) do te coje ne grumbullim te acetil
CoA dhe prodhim mbi kapacitetet oksiduese te indeve te trupave ketonike. Ne kete situate,
perqendrimi i trupave ketonike ne gjak rritet, ndersa pH i gjakut ulet duke shkaktuar acidoze. Ne
situata ekstreme, pacienti mund te bjere ne kome.

Biosinteza dhe depozitimi i acideve yndyrore ne hepar dhe indin dhjamor

Rruga e sintezes de novo te AY dhe depozitimit te tyre si TG eshte aktive ne kushtet e marrjes
me teprice te substancave energjitike e vecanerisht, karbohidrateve. Ne te tilla kushte,
karbohidratet shnderrohen ne AY ne hepar, dhe depozitohen si TG ne indin dhjamor. Tek njeriu,
vendi kryesor i sintezes se AY eshte hepari. Lipogjeneza eshte nje proces per te cilin organizmi
nuk ka kerkesa te vecanta; nuk njihen deri sot semundje qe lidhen me defektet e lipogjenezes.
Megjithate, ky proces eshte i rendesishem ne zhvillimin e obezitetit.
Sinteza e AY nuk eshte rruga e kundert e oksidimit te AY. Oksidimi i AY zhvillohej ne
mitokondre ndersa sinteza e tyre zhvillohet ne citoplazem nga nje grup enzimash krejt te
ndryshme. Burim energjie per sinteze eshte NADPH, ndersa oksidimi perdor NAD+. Sinteza e
AY mund te konsiderohet si nje proces qe zhvillohet ne dy faza. Ne fazen e pare nga acetil-CoA
sintetizohet malonil-CoA e cila do te sherbeje si dhurues i karboneve per sintezen e vargut te
gjate te AY. Ne fazen e dyte, vargu i AY zgjatet ne menyre ciklike (ne cdo cikel me 2 karbone)
nga enzima acid yndyror sintetaze. Nga enzima shkeputet acidi palmitik.
Per formimin e nje molekule ac. palmitik nevojiten 1 mol acetil-CoA, 7 mol malonil-CoA dhe 14
mol NADPH:

Prof. Asc. Etleva Refatllari 16

Meqenese per sintezen e 7 molekulave malonil-CoA nevojiten 7 molekula acetil-CoA, reaksioni
permbledhes eshte:

Aktiviteti i acid yndyror sintetazes rregullohet nga fluksi i substrateve permes mekanizmave
allosterike dhe permes induksionit dhe represionit te sintezes se enzimes.
Fuqia reduktuese per biosinteze (NADPH) sigurohet nga cikli pentozik si dhe reaksioni i
katalizuar nga enzima malike qe kthen ne citoplazem malatin ne piruvat (shih skemen e
mesiperme). Zhvendosja e Acetil CoA nga mitokondri ne citoplazem behet me rrugen e citratit.
Per zgjatjen e vargut te AY mbi 16 karbone kerkohet veprimi i enzimave te tjera qe quhen
enzima zgjatese te AY, dhe kane lokalizim ne retikulin endoplazmatik dhe mekanizem te
ngjashem me acid yndyror sintetazen. Enzima zgjatese ka dhe ne mitokondre. Ndryshe nga
enzimat citoplazmike, ato mitokondriale perdorin NADH dhe acetil-CoA ne vend te NADPHse
dhe malonil-CoA.
Per realizimin e lidhjeve dyfishe ne nje acid yndyror, kerkohet veprimi i enzimave desaturaza.
Sistemet desaturaza te organizmit te njeriut nuk jane ne gjendje te realizojne lidhje dyfishe pas
atomit te karbonit ∆9. Per kete arsye, ac. linoleik dhe linolenik (qe nuk sintetizohen ne
organizmin tone) konsiderohen AY esenciale ose te pazevendesueshme.
AY te mara me ushqim ose te sintetizuara ne organizem, depozitohen dhe transportohen ne
formen e triglicerideve.

Rregullimi i depozitave totale yndyrore ne organizem

Eshte e qarte sot se marrja ushqimore energjitike mbi nevojat dhe e pashoqeruar me shpenzim
energjitik, shoqerohet me shtim te adipozitetit (shtim te indit dhjamor). Indi dhjamor sot
konsiderohet si ind hormonal aktiv. Qeliza dhjamore prodhon substanca te ngjashme me
hormone te njohura si adipokina(leptina, adiponektina, rezistina), faktore rritje dhe citokina
proinflamatore. Molekulat kryesore qe mbartin informacion ne lidhje me madhesine e depove
lipidike (njihen dhe si sinjale te adipozitetit) jane leptina e sintetizuar nga qelizat dhjamore dhe
insulina e prodhuar nga pankreasi. Sasia e leptines ne gjak eshte proporcionale me sasine e
depove lipidike te organizmit. Leptina rregullon marrjen ushqimore dhe shpenzimin energjitik.
Ajo ka dhe efekte neuroendokrine. Ajo ul oreksin, dhe rrit termogjenezen. Veprimi i
pamjaftueshem i leptines, ul shkallen e oksidimit te lipideve dhe rrit depozitimin dhe rezistencen
ndaj insulines.
Adiponektina eshte produkt specifik i indit dhjamor qe rrit efektin e insulines. Insulina gjithashtu
luan rol ne rregullimin e marrjes ushqimore duke ulur oreksin.

Prof. Asc. Etleva Refatllari 17