‫‪1‬‬

‫اﯾﺪﺋﻮﻟﻮژﯾﻬﺎي ﺣﺎﮐﻢ ﺑﺮ ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎي اﯾﺮان‬

‫دﮐﺘﺮ ﻣﺤﻤﺪﺣﺴﯿﻦ ﭘﺎﭘﻠﯽ ﯾﺰدي‬

‫داﻧﺸﮕﺎه ﺗﺮﺑﯿﺖ ﻣﺪرس‪ ،‬ﭘﮋوﻫﺸﮑﺪه اﻣﯿﺮﮐﺒﯿﺮ‬
‫ﭼﮑﯿﺪه‬
‫ﻫﺮ ﮔﺮوه اﻧﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺳﺎﺧﺘﺎر و ﺗﺸﮑﯿﻼﺗﯽ اﯾﺠﺎد ﻣﯽﮐﻨﺪ ) در ﻫﺮ اﺑﻌﺎدي ( ﺑﺮاي ﺧﻮد رﺳﺎﻟﺘﯽ‬
‫ﭘﻨﻬﺎن و آﺷﮑﺎر ﻗﺎﺋﻞ اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ ﺧﻼﺻﻪ اﯾﻦ رﺳﺎﻟﺖ و اﻫﺪاف در اﺳﺎﺳﻨﺎﻣﻪ آن ﺗﺸﮑﯿﻼت ذﮐﺮ‬
‫ﺷﺪه ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﭘﺲ از رﻧﺴﺎﻧﺲ و ﺑﺨﺼﻮص ﭘﺲ از اﻧﻘﻼب ﺻﻨﻌﺘﯽ ﮐﻪ داﻧﺸﮕﺎﻫﻬﺎي ﻣﺪرن در ﻏﺮب ﻧﻀﺞ‬
‫ﻣﯽﮔﺮﻓﺖ آﻧﻬﺎ رﺳﺎﻟﺖﻫﺎ و اﻫﺪاﻓﯽ را ﺑﺮاي ﺗﺸﮑﯿﻼت ﺧﻮد ﺗﻌﺮﯾﻒ ﮐﺮدﻧﺪ ﮐﻪ ﺑﺮﺧﯽ از آﻧﻬﺎ ﺑﺮ‬
‫ﻫﻤﮕﺎن روﺷﻦ اﺳﺖ و ﺑﺨﺶ دﯾﮕﺮ از اﻫﺪاف ﮐﻪ ﻣﻌﻤﻮﻻَ ﻣﻬﻤﺘﺮﯾﻦ و ﺳﯿﺎﺳﯽﺗﺮﯾﻦ آﻧﻬﺎ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﻓﻘﻂ ﺑﺮ‬
‫ﺧﻮاص آﺷﮑﺎر اﺳﺖ‪ .‬اﯾﻦ اﻣﺮ وﯾﮋه داﻧﺸﮕﺎﻫﻬﺎي ﻏﺮﺑﯽ ﻧﯿﺴﺖ ﺑﻠﮑﻪ ﻫﻤﻪ ﮔﺮوﻫﻬﺎ و ﺗﺸﮑﻞﻫﺎ از ﺟﻤﻠﻪ‬
‫اﺣﺰاب را ﻧﯿﺰ ﺷﺎﻣﻞ ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ در ﭘﺲ ﻫﺮ ﺳﺎﺧﺘﺎري ﯾﮏ اﯾﺪﺋﻮﻟﻮژي ﺧﻮاﺑﯿﺪه اﺳﺖ‪ .‬اﯾﻦ ﻣﻘﺎﻟﻪ‬
‫ﮐﻮﺷﺶ دارد اﯾﺪﺋﻮﻟﻮژﯾﻬﺎي ﺣﺎﮐﻢ ﺑﺮ ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎي اﯾﺮان را از ﺑﺪو ﭘﯿﺪاﯾﺶ ﮔﺮوه ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎي داﻧﺸﮕﺎه‬
‫ﺗﻬﺮان ﺗﺎ ﮐﻨﻮن ﻣﻮرد ﺑﺮرﺳﯽ و ارزﯾﺎﺑﯽ ﻗﺮاردﻫﺪ‪ .‬ﭼﻮن در اﯾﻦ زﻣﯿﻨﻪ اﯾﻦ اوﻟﯿﻦ ﮐﻮﺷﺶ اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﺴﻠﻤﺎَ‬
‫ﻣﻘﺎﻟﻪ داراي ﮐﺎﺳﺘﯿﻬﺎ و ﺧﻄﺎﻫﺎﯾﯽ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪.‬‬

‫‪ -1‬ارزﯾﺎﺑﯽ ﮐﻤﯽ و ﮐﯿﻔﯽ ﮔﺮوﻫﻬﺎي ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎ ﮐﻪ از ﺳﺎل ‪ 1367‬ﺗﻮﺳﻂ ﻓﺼﻠﻨﺎﻣﻪ ﺗﺤﻘﯿﻘﺎت ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎﯾﯽ اﻧﺠﺎم ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ،‬اوج و ﻓﺮود‬
‫ﮔﺮوﻫﻬﺎ را ﻧﺸﺎن ﻣﯽدﻫﺪ‪ .‬اﻣﺘﯿﺎزات ﮐﻤﯽ ﻣﺮا ﺑﻔﮑﺮ ﻓﺮو ﺑﺮد ﮐﻪ ﭼﺮا ﺑﺮﺧﯽ ﮔﺮوﻫﻬﺎ رﺷﺪ ﺷﺘﺎﺑﺎن داﺷﺘﻪاﻧﺪ و ﺑﺮﺧﯽ دﭼﺎر رﮐﻮد ﺷﺪهاﻧﺪ‪.‬‬
‫ﻋﻠﻞ زﯾﺎدي ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺑﺮ اﯾﻦ اﻣﺮ ﺣﺎﮐﻢ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻋﻠﻞ اﯾﺪﺋﻮﻟﻮژﯾﮑﯽ ﯾﮑﯽ از ﻣﻬﻤﺘﺮﯾﻦ آﻧﻬﺎﺳﺖ‪ .‬اﯾﻦ اﻧﮕﯿﺰه ﺑﺎﻋﺚ ﺷﺪ ﮐﻪ ﺗﺤﻠﯿﻠﯽ از وﺿﻊ‬
‫اﯾﺪﺋﻮﻟﻮژﯾﮑﯽ ﺣﺎﮐﻢ ﺑﺮ ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎ اراﺋﻪ ﺷﻮد‪ .‬ﻣﺴﻠﻤﺎً اﯾﻦ ﺗﺤﻠﯿﻞ اﻧﺘﻘﺎدﻫﺎﯾﯽ را ﺑﻬﻤﺮاه ﺧﻮاﻫﺪ داﺷﺖ ﮐﻪ ﻣﺎﯾﻠﯿﻢ آﻧﻬﺎ را درﯾﺎﻓﺖ و ﭼﺎپ ﮐﻨﯿﻢ‪.‬‬
‫ﺷﺎﯾﺪ ﮐﻪ اﺛﺮي ﮐﯿﻔﯽ ﺑﺮ ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎي اﯾﺮان داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬اﻧﺸﺎء اﷲ ﺗﻌﺎﻟﯽ‪ .‬ﭘﺲ ﺑﺮاي درك ﺑﻬﺘﺮ اﯾﻦ ﻣﻄﻠﺐ‪ ،‬ارزﯾﺎﺑﯽ ﮐﻤﯽ و ﮐﯿﻔﯽ ﮔﺮوﻫﻬﺎي‬
‫ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎ را ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﻓﺮﻣﺎﯾﯿﺪ‪.‬‬
 ‫‪ 2‬ﻓﺼﻠﻨﺎﻣﻪ ﺗﺤﻘﯿﻘﺎت ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎﯾﯽ‬

‫ﻃﺮح ﻣﺴﺄﻟﻪ‬
‫ﻣﻌﻤﻮﻻَ ﻋﻠﻤﺎ و داﻧﺸﻤﻨﺪان و ﺑﺨﺼﻮص ﮔﺮوﻫﻬﺎي ﻋﻠﻤﯽ در ﺳﺮاﺳﺮ داﻧﺸﮕﺎﻫﻬﺎ ﺑﺮاي ﺧﻮد ﯾﮏ‬
‫‪1203‬‬
‫‪5‬‬ ‫رﺳﺎﻟﺖ اﯾﺪﺋﻮﻟﻮژﯾﮑﯽ و ﻓﮑﺮي ﻗﺎﺋﻞ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬در اﯾﻦ ﻣﻘﺎﻟﻪ ﻣﺴﺎﺋﻞ اﺻﻠﯽ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ‪:‬‬
‫‪ .1‬آﯾﺎ ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎي اﯾﺮان ﻗﺒﻞ و ﺑﻌﺪ از اﻧﻘﻼب ﺑﻄﻮر آﺷﮑﺎر رﺳﺎﻟﺘﯽ اﯾﺪﺋﻮﻟﻮژﯾﮑﯽ ﺑﺮاي ﺧﻮد ﻗﺎﺋﻞ‬
‫ﺑﻮده اﺳﺖ )رﺳﺎﻟﺖ آﺷﮑﺎر(‬
‫‪ .2‬اﮔﺮ ﺟﻐﺮاﻓﯿﺪاﻧﺎن اﯾﺮان رﺳﺎﻟﺖ آﺷﮑﺎري ﺑﺮاي ﺧﻮد ﻗﺎﺋﻞ ﻧﯿﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬آﯾﺎ در ﻣﺠﻤﻮع از ﮐﺎرﻫﺎي‬
‫اﻧﺠﺎم ﺷﺪه ﺗﻮﺳﻂ آﻧﻬﺎ ﻣﯽﺗﻮان رﺳﺎﻟﺘﯽ اﺳﺘﻨﺘﺎج ﮐﺮد‪) .‬رﺳﺎﻟﺖ ﭘﻨﻬﺎن(‬
‫‪ .3‬اﻫﺪاف اﯾﺪﺋﻮﻟﻮژﯾﮑﯽ ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎي اﯾﺮان ﺗﺌﻮرﯾﺰه ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬اﮔﺮ اﯾﺪﺋﻮﻟﻮژي و اﻫﺪاف ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎي‬
‫اﯾﺮان ﺗﺌﻮرﯾﺰه ﺷﻮد از ﺧﻄﺎﻫﺎ و ﻫﺮز رﻓﺘﻦﻫﺎ ﺟﻠﻮﮔﯿﺮي ﺧﻮاﻫﺪ ﺷﺪ‪.‬‬

‫اﻫﺪاف‬
‫روﺷﻦ ﺷﺪن وﺿﻊ اﯾﺪﺋﻮﻟﻮژﯾﮑﯽ و ﺗﻔﮑﺮات ﻓﻠﺴﻔﯽ ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎ در اﯾﺮان‪.‬‬

‫روش ﺗﺤﻘﯿﻖ‬
‫اﯾﻦ ﻣﻘﺎﻟﻪ ﺑﺮﻣﺒﻨﺎي ﺗﺤﻠﯿﻞ ﻣﺤﺘﻮاﯾﯽ اﺳﺘﻮار اﺳﺖ و از دو روش ﮐﺘﺎﺑﺨﺎﻧﻪاي‪ -‬اﺳﻨﺎدي و ﻣﯿﺪاﻧﯽ‬
‫اﺳﺘﻔﺎده ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ -1‬در روش ﮐﺘﺎﺑﺨﺎﻧﻪاي ﺑﻪ اﺳﻨﺎد زﯾﺮ ﺗﻮﺟﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ‪:‬‬
‫‪ -1-1‬ﺗﻮﻟﯿﺪات ﻋﻠﻤﯽ ﺟﻐﺮاﻓﯿﺪاﻧﺎن اﯾﺮان )ﻣﻬﻤﺘﺮﯾﻦ ﮐﺘﺎﺑﻬﺎ‪ ،‬ﻣﻘﺎﻟﻪﻫﺎ و ﺟﺰوات درﺳﯽ(‬
‫‪ -1-2‬ﺑﺮرﺳﯽ ﭘﺎﯾﺎنﻧﺎﻣﻪﻫﺎ و رﺳﺎﻟﻪﻫﺎي دﮐﺘﺮي ﺑﻪ ﺻﻮرت ﺗﺼﺎدﻓﯽ‬
‫‪ -1-3‬ﺑﺮرﺳﯽ ﻃﺮﺣﻬﺎي ﺗﺤﻘﯿﻘﺎﺗﯽ اﻧﺠﺎم ﺷﺪه ﺗﻮﺳﻂ ﺟﻐﺮاﻓﯿﺪاﻧﺎن‬

‫‪ -2‬ﻣﻄﺎﻟﻌﺎت ﻣﯿﺪاﻧﯽ‬
‫‪ -2-1‬ﺑﺮرﺳﯽ اﺳﻨﺎد ﺣﺴﺎﺑﺪارﯾﻬﺎي ﺗﻌﺪادي از داﻧﺸﮑﺪهﻫﺎ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﻣﯿﺰان ﺣﻖاﻟﺘﺪرﯾﺲ‪،‬‬
‫ﺣﻖاﻟﺘﺤﻘﯿﻖ‪ ،‬ﺣﻖ راﻫﻨﻤﺎﯾﯽ و ﻣﺸﺎوره و ﺣﻖاﻟﺠﻠﺴﺎت ﺗﻌﺪادي از اﺳﺎﺗﯿﺪ ﮔﺮوﻫﻬﺎ )ﺑﻪ ﺻﻮرت ﺗﺼﺎدﻓﯽ‬
‫در ﻃﻮل دو دﻫﻪ ‪ 1346-56‬و ‪.(1372-82‬‬
 ‫اﯾﺪﺋﻮﻟﻮژﯾﻬﺎي ﺣﺎﮐﻢ ﺑﺮ ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎي اﯾﺮان ‪3‬‬

‫‪ -2-2‬ﻧﻈﺮﺧﻮاﻫﯽ از ﺷﺮﮐﺖﮐﻨﻨﺪﮔﺎن در ﮐﻨﻔﺮاﻧﺴﻬﺎ و ﻣﺠﺎﻣﻊ ﻋﻠﻤﯽ ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎ درﺑﺎره ﮐﯿﻔﯿﺖ‬

‫ﻣﻘﺎﻻت‪.‬‬
‫‪ -2-3‬ﺗﮑﻤﯿﻞ ﭘﺮﺳﺸﻨﺎﻣﻪ و ﻧﻈﺮﺧﻮاﻫﯽ از ﻓﺎرغاﻟﺘﺤﺼﯿﻼن ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎ ﺳﺮاﺳﺮ ﮐﺸﻮر )ﺑﻪ ﺻﻮرت‬
‫ﺗﺼﺎدﻓﯽ( از ‪ 1376‬ﺗﺎ ‪.1382‬‬
‫‪ -2-4‬اﺳﺘﻔﺎده از ﻣﺪارك و ﭘﺮﺳﺸﻨﺎﻣﻪﻫﺎي اﻣﺘﯿﺎزﺑﻨﺪي ﮔﺮوﻫﻬﺎي ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎي ﻣﻮﺟﻮد در ﻓﺼﻠﻨﺎﻣﻪ‬
‫ﺗﺤﻘﯿﻘﺎت ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎﯾﯽ‪.‬‬
‫‪1203‬‬
‫‪6‬‬
‫ﮔﺮاﯾﺸﻬﺎي ﻓﻠﺴﻔﯽ در ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎ‬
‫ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎ ﺑﺎ ﻫﻤﻪ ﻣﮑﺎﺗﺒﺶ ﻣﺜﻞ ﻫﻤﻪ ﻋﻠﻮم دﯾﮕﺮ ﭼﻨﺪ ﮔﺮاﯾﺶ ﻓﻠﺴﻔﯽ اﺳﺎﺳﯽ دارد‪ .‬ﺑﺮاي روﺷﻦ‬
‫ﺷﺪن ﻣﻄﻠﺐ ﻻزم اﺳﺖ اﯾﻦ ﻣﮑﺎﺗﺐ ﺗﻮﺿﯿﺢ داده ﺷﻮد‪:‬‬

‫‪ -1‬ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎي ﻣﺒﺘﻨﯽ ﺑﺮ ﻣﮑﺘﺐ ﺳﺮﻣﺎﯾﻪداري‬

‫ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎﯾﯽ ﮐﻪ از ﻧﻈﺮ ﻓﻠﺴﻔﯽ ﻃﺮﻓﺪار ﺟﻬﺎن ﺳﺮﻣﺎﯾﻪداري اﺳﺖ و ﻫﺪف اﺻﻠﯿﺶ ﻻاﻗﻞ در ﻻﯾﻪ‬
‫ﭘﻨﻬﺎن‪ ،‬ﺗﺤﻠﯿﻞ و ﺗﺒﯿﯿﻦ ﺳﯿﺎﺳﺘﻬﺎي ﺳﺮﻣﺎﯾﻪداري در ﻓﻀﺎي ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎﯾﯽ ﺑﺮاي اﻫﺪاف اﺳﺘﻌﻤﺎري ﭼﻪ ﮐﻬﻨﻪ‬
‫و ﭼﻪ ﻧﻮ اﺳﺖ‪ .‬اﯾﻦ ﮔﺮوه از ﺟﻐﺮاﻓﯿﺪاﻧﺎن دﺳﺖ راﺳﺘﯽ‪ ،‬ﻃﺮﻓﺪاران رژﯾﻤﻬﺎي ﺳﺮﻣﺎﯾﻪداري را ﺗﺸﮑﯿﻞ‬
‫ﻣﯽدﻫﻨﺪ‪ .‬آﻧﻬﺎ ﺑﺎ ﻫﺮ ﻣﮑﺘﺐ ﻓﻠﺴﻔﯽ ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎﯾﯽ و ﯾﺎ ﻫﺮ اﺑﺰار ﺗﺤﻠﯿﻠﯽ )اﺑﺰار ﺗﻮﺻﯿﻔﯽ‪ -‬ﺗﺤﻠﯿﻠﯽ‪ ،‬ﮐﻤﯽـ ﺗﺤﻠﯿﻠﯽ‬
‫ﺑﺎ ﮐﻤﮏ ﻣﺎﻫﻮاره‪ G.I.S ،‬و ‪ (...‬ﮐﻪ ﻣﺴﺎﺋﻞ ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎﯾﯽ را ﺗﺤﻠﯿﻞ و ﯾﺎ ﺗﺒﯿﯿﻦ ﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬از ﻧﻈﺮ اﯾﺪﺋﻮﻟﻮژﯾﮑﯽ‬
‫اﺷﺘﺮاك ﻣﻨﺎﻓﻊ در ﺣﻔﻆ دﺳﺘﺎوردﻫﺎي ﻧﻈﺎﻣﻬﺎي ﺳﺮﻣﺎﯾﻪداري دارﻧﺪ )‪ .(Claval,1984‬ﻗﺴﻤﺖ اﻋﻈﻢ‬
‫ﺟﻐﺮاﻓﯿﺪاﻧﺎن اروﭘﺎ‪ ،‬آﻣﺮﯾﮑﺎ و ژاﭘﻦ از اواﺳﻂ ﻗﺮن ‪ 18‬ﻣﯿﻼدي ﺗﺎ اﮐﻨﻮن در اﯾﻦ ﮔﺮوه ﻗﺮار ﻣﯽﮔﯿﺮﻧﺪ‪.‬‬
‫ﻣﻨﺘﻬﯽ در ﻣﺘﻮن اوﻟﯿﻪ ﻣﺜﻞ ﺗﺤﻠﯿﻞ ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎﯾﯽ روح اﻟﻘﻮاﻧﯿﻦ‪ ،‬ﻣﺴﺄﻟﻪ ﺗﺄﺛﯿﺮ ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎي ﻃﺒﯿﻌﯽ ﺑﺮ اﻧﺴﺎن و‬
‫رﺳﯿﺪن ﺑﻪ ﻗﻮاﻧﯿﻦ و ﺑﺮﺗﺮﯾﻬﺎي ﻧﮋادي و ﻓﺮﻫﻨﮕﯽ ﺑﻪ ﺻﺮاﺣﺖ ﺑﺮرﺳﯽ و اﻋﻼم ﻣﯽﺷﺪ‪ .‬زﻣﺎﻧﻪ ﻧﯿﺰ ﭼﻨﯿﻦ‬
‫ﺗﺤﻠﯿﻠﻬﺎي آﺷﮑﺎر را ﻣﯽﭘﺴﻨﺪﯾﺪ‪ .‬ﻫﻨﻮز ﺗﺤﻠﯿﻞﮔﺮان ﺑﻪ زﺑﺎن ﭘﯿﭽﯿﺪه ﻋﻠﻤﯽ‪ -‬ﺳﯿﺎﺳﯽ‪ -‬ژﺋﻮﭘﻠﯿﺘﯿﮑﯽ اﻣﺮوز‬
‫آﺷﻨﺎ ﻧﺸﺪه ﺑﻮدﻧﺪ ﮐﻪ ﺳﺨﻦ را در ﻟﻔﺎﻓﻪ ﺑﮕﻮﯾﻨﺪ ﺗﺎ ﺧﻮاص ﻣﻐﺰ آﻧﺮا ﺑﻔﻬﻤﻨﺪ و ﻋﻮام ﭘﻮﺳﺘﻪ آﻧﺮا درك‬
‫ﮐﻨﻨﺪ‪ .‬راﺗﺰل و ﻣﮑﺘﺐ او اداﻣﻪ راه ﺗﺤﻠﯿﻞ روحاﻟﻘﻮاﻧﯿﻦ ﻣﻨﺘﺴﮑﯿﻮ و داروﯾﻦ )ﺷﮑﻮﯾﯽ‪ (1349 ،‬اﺳﺖ‬
‫)ﺳﺎﻧﮕﻦ‪ .(1369 ،‬وﯾﺪال دوﻻﺑﻼش ﺑﺎ وﺟﻮد آﻧﮑﻪ ﺑﻨﯿﺎﻧﮕﺬار ﻣﮑﺘﺐ اﺧﺘﯿﺎر اﺳﺖ و در ﻣﻘﺎﺑﻞ راﺗﺰل‬
‫اﺳﺖ اﻣﺎ از ﻧﻈﺮ اﯾﺪﺋﻮﻟﻮژﯾﮑﯽ‪ ،‬او و راﺗﺰل ﻫﺮ دو ﮐﻼً در ردﯾﻒ ﺟﻐﺮاﻓﯿﺪاﻧﺎن ﺳﺮﻣﺎﯾﻪداري ﻗﺮار‬
 ‫‪ 4‬ﻓﺼﻠﻨﺎﻣﻪ ﺗﺤﻘﯿﻘﺎت ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎﯾﯽ‬

‫ﻣﯽﮔﯿﺮﻧﺪ‪ ،‬ﻣﻨﺘﻬﯽ ﺑﺎ دو دﯾﺪﮔﺎه ﮐﺎﻣﻼً ﻣﺘﻔﺎوت‪ .‬ﺑﻪ ﻃﻮر ﻣﺜﺎل ﻫﺎﻧﺲ ﺑﻮﺑﮏ آﻟﻤﺎﻧﯽ )رﻫﻨﻤﺎﯾﯽ‪(1373 ،‬‬
‫و اﻣﺎﻧﻮﺋﻞ دوﻣﺎرﺗﻮن ﻓﺮاﻧﺴﻮي و ﻧﺴﻞ ﺑﻌﺪ از آﻧﻬﺎ ﮔﺰاوﯾﻪ دوﭘﻼﻧﻮل ﻓﺮاﻧﺴﻮي )ﭘﺎﭘﻠﯽﯾﺰدي‪ (1377 ،‬و‬
‫اﻫﻠﺮز آﻟﻤﺎﻧﯽ )اﻫﻠﺮز‪ (1373 ،‬و اﯾﻮاﺋﻮﮐﻮﺑﻮري ژاﭘﻨﯽ و ﮐﺎرل ﺳﺎور )ﺷﮑﻮﯾﯽ‪ (1364 ،‬و ﻣﮑﺘﺐ‬
‫ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎي ﻓﺮﻫﻨﮕﯽ او در آﻣﺮﯾﮑﺎ و ﺣﺘﯽ ﭘﻞ ﮐﻼوال ﻓﺮاﻧﺴﻮي ) ‪ (Claval, 1999‬و ﻣﮑﺘﺐ ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎي‬
‫ﻓﺮﻫﻨﮕﯽ او در ﻓﺮاﻧﺴﻪ ﺑﺎ ﻫﻤﻪ ﺗﻔﺎوﺗﻬﺎي ﻓﮑﺮي‪ ،‬در ﻧﻬﺎﯾﺖ ﺑﺎ ﮐﻤﮏ ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎي ﺧﻮﯾﺶ ﻓﻀﺎي ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎي‬
‫ﺳﺮﻣﺎﯾﻪداري را ﻣﯽﺳﺎزﻧﺪ و ﺗﺤﻠﯿﻞ و ﺗﺒﯿﯿﻦﮐﻨﻨﺪﮔﺎن ﺳﺮﻣﺎﯾﻪداري و ﺗﺤﻠﯿﻞﮔﺮ ﻃﺒﻘﺎت اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ در‬
‫ﻓﻀﺎي ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎﯾﯽ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ﺟﻐﺮاﻓﯿﺪاﻧﺎن راﺳﺖﮔﺮا ﺑﺎ اﯾﺪﺋﻮﻟﻮژي ﺳﺮﻣﺎﯾﻪداري‪ ،‬ﻫﻤﻪ ﻣﻮاد ﺧﺎم را در‬
‫‪1203‬‬
‫ﺟﻬﺖ ﺗﻘﻮﯾﺖ ﺟﻬﺎن ﺳﺮﻣﺎﯾﻪداري ﺑﻪﮐﺎر ﻣﯽﮔﯿﺮﻧﺪ‪ .‬اﯾﻨﮕﻮﻧﻪ ﺟﻐﺮاﻓﯿﺪاﻧﺎن و آﻣﺎﯾﺶﮔﺮان ﺑﺎ ﻃﺮاﺣﯽ‪ 7‬و‬
‫ﺳﺎﺧﺖ ﻓﻀﺎﻫﺎي ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﻋﺪاﻟﺖ اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ در آﻧﻬﺎ ﻋﻤﻼً ﻏﺎﯾﺐ اﺳﺖ ﺷﻬﺮﻫﺎ‪ ،‬روﺳﺘﺎﻫﺎ و ﮐﻼَ‬
‫ﻓﻀﺎي ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎﯾﯽ ﻣﺒﺘﻨﯽ ﺑﺮ ﺗﻀﺎد ﻃﺒﻘﺎﺗﯽ را ﻣﯽﺳﺎزﻧﺪ‪ .‬ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎي راﺳﺖﮔﺮاﯾﺎن در ﻧﻬﺎﯾﺖ ﻣﻨﺠﺮ ﺑﻪ‬
‫اﺳﺘﻌﻤﺎر )ﮐﻬﻨﻪ و ﻧﻮ( و ﺑﻬﺮهﮐﺸﯽ از ﻣﻨﺎﻃﻖ ﻣﺴﺘﻌﺪ ﺟﻬﺎن‪ ،‬اﻋﻢ از ﻣﻨﺎﻃﻖ ﻣﺴﺘﻌﺪ ﮐﺸﺎورزي‪ ،‬ﺻﻨﻌﺘﯽ و‬
‫ﻣﻌﺪﻧﯽ ﻣﯽﮔﺮدد‪ .‬ﺗﻀﺎد ﻃﺒﻘﺎﺗﯽ را در ﻓﻀﺎي ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎﯾﯽ ﻣﻨﻌﮑﺲ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺎﻻﺷﻬﺮ و ﭘﺎﯾﯿﻦﺷﻬﺮ‪ ،‬ﻣﺤﻼت‬
‫ﻓﻘﯿﺮ و ﺛﺮوﺗﻤﻨﺪ را ﻣﯽﺳﺎزد‪ ،‬ﻣﻬﺎﺟﺮت روﺳﺘﺎﯾﯽ‪ ،‬ﻓﺮارﻣﻐﺰﻫﺎ و ﺳﺮﻣﺎﯾﻪ را ﺑﻪ ﻫﻤﺮاه ﻣﯽآورد‪.‬‬
‫ﺟﻐﺮاﻓﯿﺪاﻧﺎن راﺳﺖﮔﺮا ﻃﺮاﺣﯽ ﺟﻨﮕﻠﻬﺎ را ﻃﻮري ﺗﻨﻈﯿﻢ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ ﮐﻪ ﻋﻤﻼً ﻣﺤﯿﻂزﯾﺴﺖ ﺗﺨﺮﯾﺐ ﻣﯽﮔﺮدد‬
‫و ﺟﻨﮕﻠﻬﺎ ﺗﺒﺪﯾﻞ ﺑﻪ ﻓﻀﺎي ﮐﺸﺎورزي و ﯾﺎ ﻣﺴﮑﻦﺳﺎزي ﺑﻪ ﻧﻔﻊ ﺛﺮوﺗﻤﻨﺪان ﻣﯽﮔﺮدد‪ .‬ﺑﺮﻧﺎﻣﻪرﯾﺰﯾﻬﺎي‬
‫اﯾﻦ ﺟﻐﺮاﻓﯿﺪاﻧﺎن ﺑﯿﺸﺘﺮ از ﻧﻮع ﺑﺮﻧﺎﻣﻪرﯾﺰﯾﻬﺎي ﺑﺨﺸﯽ‪ -‬ﻗﻄﺒﯽ اﺳﺖ‪ ،‬از ﻧﻮع ﺑﺮﻧﺎﻣﻪﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ در ﻃﻮل‬
‫ﺑﺮﻧﺎﻣﻪﻫﺎي دوره ﭘﻬﻠﻮي دوم ﻃﺮاﺣﯽ ﮔﺮدﯾﺪ )ﭘﺎﭘﻠﯽ ـ وﺛﻮﻗﯽ‪ .(1375 ،‬از دﯾﺪ اﯾﻦ ﺟﻐﺮاﻓﯿﺪاﻧﺎن و‬
‫آﻣﺎﯾﺶﮔﺮان اوﻟﻮﯾﺖ ﺗﻮﺳﻌﻪ ﺑﺎ ﻣﻨﺎﻃﻖ ﺗﻮﺳﻌﻪ ﯾﺎﻓﺘﻪﺗﺮ اﺳﺖ‪ .‬در اﯾﺮان ﻫﻢ اﯾﻦ ﺗﻔﮑﺮ در ﺳﺎزﻣﺎن‬
‫ﻣﺪﯾﺮﯾﺖ و ﺑﺮﻧﺎﻣﻪرﯾﺰي ﻃﺮﻓﺪاراﻧﯽ دارد و ﻃﺮح آﻣﺎﯾﺶ ﺳﺮزﻣﯿﻦ اﯾﺮان ﮐﻪ ﺗﻮﺳﻂ اﯾﻦ ﺳﺎزﻣﺎن ﺗﺪوﯾﻦ‬
‫ﺷﺪه اﺳﺖ اﺳﺎﺳﺎَ ﻃﺮﺣﯽ ﺑﺎ دﯾﺪﮔﺎه و اﯾﺪﺋﻮﻟﻮژي راﺳﺖﮔﺮاﯾﺎﻧﻪ اﺳﺖ )ﺑﺮﻧﺎﻣﻪ و ﺑﻮدﺟﻪ‪.(1364 ،‬‬

‫‪ -2‬ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎ و ﻣﮑﺘﺐ ﺳﻮﺳﯿﺎﻟﯿﺴﺘﯽ‬

‫در ﻣﻘﺎﺑﻞ اﯾﻦ ﮔﺮوه ﮐﻪ ﺑﺎ ﺗﻔﮑﺮ ﺳﺮﻣﺎﯾﻪداري ﻣﺴﺎﺋﻞ را ﺣﻞ و ﻓﺼﻞ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬ﺟﻐﺮاﻓﯿﺪاﻧﺎن‬
‫ﭼﭗﮔﺮا ﻗﺮار دارﻧﺪ‪ .‬ﺟﻐﺮاﻓﯿﺪاﻧﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺗﺤﺖ ﺗﺄﺛﯿﺮ ﻣﺎرﮐﺴﯿﺴﻢ و ﺗﺤﻠﯿﻠﻬﺎي ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎي ﻣﺎرﮐﺲ و اﻧﮕﻠﺲ‬
‫ﻗﺮار دارﻧﺪ )‪ .(Guerassimov, 1983‬ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎي ﭼﭗ ﻓﺮاﻧﺴﻪ در اﯾﻦ راه ﺳﺮدﻣﺪار ﺑﻮده اﺳﺖ‪ .‬اﻟﯿﺰه رﮐﻠﻮ‬
‫ﮐﻪ ﺑﺮ اﺛﺮ ﻣﺒﺎرزاﺗﺶ ﻣﺤﮑﻮم ﺑﻪ ﺗﺒﻌﯿﺪ از ﻓﺮاﻧﺴﻪ ﺑﻮد‪ ،‬ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎي ﺟﻬﺎﻧﯽ )‪ (1894-1870‬ﺧﻮد را ﺑﺎ‬
 ‫اﯾﺪﺋﻮﻟﻮژﯾﻬﺎي ﺣﺎﮐﻢ ﺑﺮ ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎي اﯾﺮان ‪5‬‬

‫ﺗﺤﻠﯿﻠﯽ آﻧﺎرﺷﯿﺴﺘﯽ‪ -‬ﻣﺎرﮐﺴﯿﺴﺘﯽ ﺑﻨﺎ ﻧﻬﺎد و ﻋﻈﯿﻢﺗﺮﯾﻦ ﻣﻨﺒﻊ ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎي ﭼﭗ آن زﻣﺎن را ﺑﻪ وﺟﻮد‬
‫آورد‪ .‬ﭼﻮن ﺗﺤﻠﯿﻞ او ﻣﻐﺎﯾﺮ ﺑﺎ ﺗﻔﮑﺮات ﺟﻬﺎن ﺳﺮﻣﺎﯾﻪداري ﺑﻮد‪ ،‬ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎي او ﺑﯿﺶ از ﯾﮏ ﻗﺮن ﻣﻬﺠﻮر‬
‫‪2‬‬
‫ﺑﺎﻗﯽ ﻣﺎﻧﺪ‪ .‬ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎي ﭼﭗ ﻓﺮاﻧﺴﻪ ﻣﺠﺪد از دﻫﻪ ‪ 1970‬ﻧﻀﺞ ﮔﺮﻓﺖ و ﮔﺮوه ﺗﺤﺖ رﻫﺒﺮي اﯾﻮﻻﮐﺴﺖ‬
‫دﺳﺖ ﺑﻪ ﺗﺤﻠﯿﻞ آﺛﺎر اﻟﯿﺰه رﮐﻠﻮ زد‪ .‬روژه ﺑﺮوﻧﻪ )‪ (Brunet, 1995‬در دﻫﻪ ‪ 1980‬در ﺷﻬﺮ ﻣﻮﻧﭙﻮﻟﯿﻪ‬
‫ﻓﺮاﻧﺴﻪ ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎي ﺟﻬﺎن ﺟﺪﯾﺪي را ﺗﺤﺖ ﻧﺎم رﮐﻠﻮ ﮐﻪ ﺑﻪ ﯾﺎد اﻟﯿﺰه رﮐﻠﻮ ﺑﻮد‪ ،‬ﺑﻨﯿﺎن ﮔﺬاﺷﺖ‪.‬‬
‫ﺟﻐﺮاﻓﯿﺪاﻧﺎن ﭼﭗ ﻓﺮاﻧﺴﻪ ﻣﺠﻠﻪ ﻫﺮدوت را ﺑﻨﯿﺎنﮔﺬاري ﮐﺮدﻧﺪ و ﻣﺒﺎرزه ﺑﺎ اﻣﭙﺮﯾﺎﻟﯿﺴﻢ و اﺳﺘﻌﻤﺎر‬
‫در اﺷﮑﺎل ﮐﻬﻨﻪ و ﻧﻮ و ﺗﻼش ﺑﺮاي ﻃﺮاﺣﯽ و ﺳﺎﺧﺖ ﯾﮏ ﻓﻀﺎي ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎﯾﯽ ﻣﺒﺘﻨﯽ ﺑﺮ ﻋﺪاﻟﺖ‬
‫اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ‪ ،‬ﮐﺎﻫﺶ ﻓﻘﺮ و ﺟﺮم ﺟﻨﺎﯾﺖ را ﺑﻪ ﺟﺪ دﻧﺒﺎل ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ .‬آﻧﻬﺎ ﺣﻔﺎﻇﺖ از ﻣﺤﯿﻂ زﯾﺴﺖ را ﻧﯿﺰ ﺑﻪ‬
‫‪1203‬‬
‫‪8‬‬
‫ﻋﻨﻮان ﯾﮏ اﺻﻞ در ﮐﺎرﻫﺎي ﺧﻮد ﻗﺮار دادﻧﺪ‪ .‬از دﯾﺪ آﻧﻬﺎ ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎ در ﻫﻤﻪ اﺷﮑﺎﻟﺶ ﺑﺎﯾﺪ در ﺧﺪﻣﺖ‬
‫اﺟﺘﻤﺎع و ﺑﺮاي ﻋﺪاﻟﺖ اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ و ﺣﻔﻆ ﻣﺤﯿﻂزﯾﺴﺖ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬آﻧﻬﺎ ﺣﺘﯽ اﺻﻄﻼﺣﺎت ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎﯾﯽ را ﺑﺮ‬
‫‪ .( Brunet,‬ﻃﺮﻓﺪاران ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎي اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ ﭼﭗﮔﺮا در‬ ‫ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ )‪1995‬‬ ‫ﻣﺒﻨﺎي ﻧﻈﺮﯾﺎت ﭼﭗ ﺗﻌﺮﯾﻒ‬
‫آﻣﺮﯾﮑﺎ ﻫﻢ ﮐﻢ ﻧﯿﺴﺘﻨﺪ‪ .‬دﯾﻮﯾﺪ ﻫﺎروي )ﺷﮑﻮﯾﯽ‪ (1382 ،‬و آﻣﺎﻧﻮﺋﻞ ﮐﺎﺳﺘﻞ )اﻓﺮوغ‪ (1377 ،‬ﻣﮑﺘﺒﯽ‬
‫را دﻧﺒﺎل ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ ﮐﻪ ﻧﻮﻋﯽ ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎي اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ ﺑﺮاي ﻣﺒﺎرزه ﺑﺎ ﻓﻘﺮ و ﺗﻀﺎد ﻃﺒﻘﺎﺗﯽ اﺳﺖ‪ .‬آﻧﻬﺎ ﺗﻼش‬
‫دارﻧﺪ ﮐﻪ ﻓﻀﺎﻫﺎي ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎﯾﯽ را ﻃﻮري ﺗﺤﻠﯿﻞ ﮐﻨﻨﺪ ﮐﻪ ﻣﺸﮑﻼت اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ آن ﺑﺮ ﻣﻼ ﮔﺮدد و ﻓﻀﺎﻫﺎي‬
‫ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎﯾﯽ ﺟﺪﯾﺪي ﺑﺮ ﻣﺒﻨﺎي ﻋﺪاﻟﺖ اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ ﻃﺮاﺣﯽ ﺷﻮد‪.‬‬
‫ﺑﺮﺧﻼف ﺟﻐﺮاﻓﯿﺪاﻧﺎن راﺳﺖﮔﺮا‪ ،‬ﺟﻐﺮاﻓﯿﺪاﻧﺎن ﭼﭗﮔﺮا ﮐﻮﺷﺶ دارﻧﺪ ﮐﻪ ﻓﻀﺎي ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎﯾﯽ‬
‫اﻧﺴﺎنﮔﺮاﯾﺎﻧﻪﺗﺮي را ﺑﻨﺎ ﻧﻬﻨﺪ‪ .‬آﻧﻬﺎ در ﺟﻬﺖ اﯾﺠﺎد ﻓﻀﺎﻫﺎي ﻣﺘﻌﺎدل ﮐﻪ ﺗﻮأم ﺑﺎ ﻋﺪاﻟﺖ اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ اﺳﺖ‬
‫ﮔﺎم ﻣﯽﻧﻬﻨﺪ و اوﻟﻮﯾﺖ ﺗﻮﺳﻌﻪ را ﺑﻪ ﻣﻨﺎﻃﻖ ﻣﺤﺮوم و ﮐﻤﺘﺮ ﺗﻮﺳﻌﻪ ﯾﺎﻓﺘﻪ ﻣﯽدﻫﻨﺪ‪ .‬اﯾﺠﺎد دﻓﺘﺮ ﻣﻨﺎﻃﻖ‬
‫ﻣﺤﺮوم‪ ،‬ﺗﻌﯿﯿﻦ ﺷﺎﺧﺼﻬﺎي ﻣﺤﺮوﻣﯿﺖ و ﻣﺤﺮوﻣﯿﺖزداﯾﯽ و ﺗﻌﯿﯿﻦ ﻣﻨﺎﻃﻖ ﻣﺤﺮوم در اﯾﺮان و اﺧﺘﺼﺎص‬
‫اﻋﺘﺒﺎرات وﯾﮋه ﺑﻪ اﯾﻦ ﻣﻨﺎﻃﻖ‪ ،‬ﺗﺎﺣﺪي ﻧﺎﺷﯽ از اﯾﻦ ﻧﻮع ﺗﻔﮑﺮ اﺳﺖ‪ .‬ﺗﻔﮑﺮي ﮐﻪ ﻣﯽﺧﻮاﻫﺪ ﺗﻮﺳﻌﻪ ﺗﻮأم‬
‫ﺑﺎ ﻋﺪاﻟﺖ اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ را در ﭘﻬﻨﻪ ﯾﮏ ﺳﺮزﻣﯿﻦ ﭘﯿﺎده ﮐﻨﺪ‪ ،‬وﻟﻮ آﻧﮑﻪ اﯾﻦ ﺗﻮﺳﻌﻪ از ﻧﻈﺮ اﻗﺘﺼﺎدي ﮔﺮاﻧﺘﺮ‬
‫و ﮐﻢ ﺑﺎزدهﺗﺮ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬

‫‪2. Lacost- Yevs‬‬

 ‫‪ 6‬ﻓﺼﻠﻨﺎﻣﻪ ﺗﺤﻘﯿﻘﺎت ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎﯾﯽ‬

‫‪ -3‬ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎي ﮐﺎرﺑﺮدي‬
‫ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎي ﮐﺎرﺑﺮدي ﺧﻮد ﻧﻮﻋﯽ اﯾﺪﺋﻮﻟﻮژي ﻧﯿﺴﺖ ﺑﻠﮑﻪ اﺑﺰارﯾﺴﺖ در دﺳﺖ اﯾﺪﺋﻮﻟﻮﮔﻬﺎ‪ .‬ﺟﻐﺮاﻓﯿﺪاﻧﯽ‬
‫ﮐﻪ ﺧﻮد را ﻃﺮﻓﺪار ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎي ﮐﺎرﺑﺮدي ﻣﯽداﻧﺪ ﯾﺎ ﺧﻮد ﻣﺴﻠﻂ ﺑﻪ اﯾﺪﺋﻮﻟﻮژﯾﻬﺎﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﯽداﻧﺪ ﭼﻪ ﻣﯽﮐﻨﺪ‬
‫و ﭼﮕﻮﻧﻪ ﻓﻀﺎ را ﺳﺎﻣﺎن ﻣﯽدﻫﺪ و ﯾﺎ وﺳﯿﻠﻪاي در دﺳﺖ ﺳﯿﺎﺳﺘﻤﺪاران اﯾﺪﺋﻮﻟﻮگ اﺳﺖ‪ .‬ﻋﺪه زﯾﺎدي از‬
‫ﻃﺮﻓﺪاران ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎي ﮐﺎرﺑﺮدي ﻣﻌﺘﻘﺪﻧﺪ ﮐﻪ ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎي ﮐﺎرﺑﺮدي اﺑﺰاري در دﺳﺖ ﺗﻮﺳﻌﻪﮔﺮان ﺑﺎ ﻫﺮ ﻧﻮع‬
‫اﯾﺪﺋﻮﻟﻮژي ﻣﻤﮑﻦ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬در واﻗﻊ ﻓﺎرغ از ﻫﺮﮔﻮﻧﻪ ﺗﻔﮑﺮ اﯾﺪﺋﻮﻟﻮژﯾﮑﯽ وﻇﯿﻔﻪ ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎ آﻣﺎدهﺳﺎزي‬
‫ﻣﻮاد ﺧﺎم ﺟﻬﺖ اﻣﺮ ﺗﻮﺳﻌﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﺗﻮﺳﻌﻪاي ﮐﻪ ﺳﯿﺎﺳﺖ ﻣﺪاران ﺟﻬﺖدﻫﯽ ﮐﻠﯽ اﯾﺪﺋﻮﻟﻮژﯾﮑﯽ آن را‬
‫ﺗﻌﯿﯿﻦ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ .‬ﻧﺘﯿﺠﻪ آﻧﮑﻪ اﯾﻦﮔﻮﻧﻪ ﺟﻐﺮاﻓﯿﺪاﻧﺎن ﯾﺎ اﺻﻮﻻَ ﻧﻘﺸﯽ در ﺗﻮﻟﯿﺪ ﻓﻀﺎي ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎﯾﯽ ﻧﺪارﻧﺪ و‬
‫ﯾﺎ ﻓﻀﺎﻫﺎﯾﯽ را ﺗﻮﻟﯿﺪ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ ﮐﻪ ﺧﻮد ﻧﻤﯽداﻧﻨﺪ ﻧﺘﯿﺠﻪ اﻗﺘﺼﺎدي‪ ،‬اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ‪ ،‬ﻓﺮﻫﻨﮕﯽ آن ﭼﻪ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪.‬‬
‫در ﭼﻨﺪ دﻫﻪ اﺧﯿﺮ اﮐﺜﺮ ﮔﺮوﻫﻬﺎي ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎي اروﭘﺎ و آﻣﺮﯾﮑﺎ )ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺳﺎﯾﺮ ﮔﺮوﻫﻬﺎي ﻋﻠﻤﯽ ﻓﯿﺰﯾﮏ‪،‬‬
‫ﺷﯿﻤﯽ و ﺑﯿﻮﻟﻮژي( ﻇﺎﻫﺮاَ ﺑﻪ ﺳﻮي ﯾﮏ ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎي ﻓﺎﻗﺪ ﺗﻔﮑﺮ ﻓﻠﺴﻔﯽ و ﮐﺎﻣﻼَ اﺑﺰاري ﮔﺎم ﺑﺮﻣﯽدارﻧﺪ‪.‬‬
‫‪1203‬‬
‫‪9‬‬
‫‪3‬‬
‫‪ -4‬ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎ در ﻓﻠﺴﻔﻪ ﻣﻐﺪﯾﺴﻢ ) ‪(Merdisme‬‬
‫در زﺑﺎن ﻓﺮاﻧﺴﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﻋﺪهاي ﻣﻌﺘﻘﺪﻧﺪ ﮐﻪ ﺑﻪﻃﻮر ﮐﻠﯽ ﺑﺸﺮ ﯾﺎ ﻻاﻗﻞ‬ ‫‪Merde‬‬ ‫ﻣﻐﺪﯾﺴﻢ از ﮐﻠﻤﻪ‬
‫ﺑﺨﺸﯽ از ﺑﺸﺮﯾﺖ از ﻧﻈﺮ اﯾﺪﺋﻮﻟﻮژﯾﮑﯽ و ﻓﻠﺴﻔﯽ ﻣﺮاﺣﻞ زﯾﺮ را ﭘﯿﻤﻮده اﺳﺖ‪:‬‬

‫‪ -4-1‬ﺧﺪا و ﻣﺎوراءاﻟﻄﺒﯿﻌﻪ ﻣﺤﻮري‪ :‬در ﻃﻮل ﻫﺰاران ﺳﺎل ﮐﻪ اﻣﺮوز آﻧﻬﺎ را ﺑﻄﻮر اﺧﺘﺼﺎر‬
‫ﻋﺼﺮ ﺳﻨﺖ ﻣﯽﻧﺎﻣﯿﻢ ﻧﮕﺎه ﺑﺸﺮ در ﻫﻤﻪ اﻣﻮر ﺑﻪ ﺳﻮي ﺧﺪاوﻧﺪ و ﻣﺎوراء اﻟﻄﺒﯿﻌﻪ ﺑﻮد‪ .‬از ﻧﻈﺮ اﻗﺘﺼﺎدي‬
‫ﺷﻌﺎر ﺑﺸﺮ‪ ،‬از ﻣﺎ ﺣﺮﮐﺖ از ﺧﺪا ﺑﺮﮐﺖ ﺑﻮد‪ .‬در اﯾﻦ ﺣﺎﻟﺖ ﻫﯿﭽﮑﺲ‪ ،‬ﮐﺲ دﯾﮕﺮي را از ﻧﻈﺮ رزق و‬
‫روزي ﻣﺰاﺣﻢ ﺧﻮد ﻧﻤﯽداﻧﺪ و ﺳﻌﯽ ﻣﯽﮐﻨﺪ ﺑﺮاي دﯾﮕﺮان ﯾﺎر و ﯾﺎور ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬در ﻋﺼﺮ ﺳﻨﺘﯽ ﮐﺎر ﺑﺮاي‬
‫اﷲ و ﺑﺮاي ﻧﻔﺲ ﮐﺎر ﺑﻮد‪ .‬در اﯾﻦ ﻋﺼﺮ ﻫﻤﻪ ﻋﻠﻤﺎ از ﺟﻤﻠﻪ ﺟﻐﺮاﻓﯿﺪاﻧﺎن )و ﺟﻬﺎﻧﮕﺮداﻧﯽ ﭼﻮن اراﺗﺴﺘﻮن‪،‬‬
‫ﺑﻄﻠﻤﯿﻮس‪ ،‬ﺑﯿﺮوﻧﯽ‪ ،‬اﺑﻮﻣﻮﺳﯽ ﺧﻮارزﻣﯽ‪ ،‬اﺑﻦ ﺑﻄﻮﻃﻪ و ‪ ( . . .‬ﺑﺮاي ﮔﺴﺘﺮش اﻫﺪاف دﯾﻨﯽ و ﻋﻠﻤﯽ و‬
‫ﺑﺪون ﭼﺸﻢ داﺷﺖ ﻣﺎﻟﯽ دﻫﻬﺎ ﮐﺘﺎب ﻧﻮﺷﺘﻪاﻧﺪ و ﺑﺮﺧﯽ از آﻧﻬﺎ ﻧﻪ ﺗﻨﻬﺎ ﭘﺎداش ﻧﺪﯾﺪﻧﺪ ﮐﻪ درﺑﺪري ﻧﯿﺰ‬

‫‪ Merde -3‬ﺑﻪ ﻣﻌﻨﯽ ﮐﺜﺎﻓﺖ اﺳﺖ‪.‬‬

 ‫اﯾﺪﺋﻮﻟﻮژﯾﻬﺎي ﺣﺎﮐﻢ ﺑﺮ ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎي اﯾﺮان ‪7‬‬

‫ﮐﺸﯿﺪﻧﺪ‪ .‬در ﻋﺼﺮ ﺣﺎﺿﺮ و در اﯾﺮان ﻫﻢ ﻫﻨﻮز ﮐﺴﺎﻧﯽ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﮐﺎر را ﺑﺮاي رﺿﺎي ﺧﺪا و ﺑﺮاي ﻧﻔﺲ‬
‫ﮐﺎر اﻧﺠﺎم ﻣﯽدﻫﻨﺪ‪.‬‬

‫‪ -4-2‬اﻧﺴﺎن و اﻗﺘﺼﺎد ﻣﺤﻮري ) اوﻣﺎﻧﯿﺴﻢ ‪( Humanisme‬‬

‫ﺑﺎ ﺷﺮوع ﻋﺼﺮ رﻧﺴﺎﻧﺲ ﻋﺼﺮ اﻧﺴﺎن ﻣﺤﻮري آﻏﺎز ﮔﺮدﯾﺪ و در ﻃﻮل ﭼﻨﺪﯾﻦ ﻗﺮن و ﺑﺨﺼﻮص ﺑﺎ‬
‫اﻧﻘﻼب ﺻﻨﻌﺘﯽ اﻧﺴﺎن ﻣﺤﻮري و اﻗﺘﺼﺎد ﻣﺤﻮري ﻣﻼك ﻋﻤﻞ ﺷﺪ‪ .‬در اﯾﻦ ﻋﺼﺮ اﻧﺴﺎن ﺳﻌﯽ ﻣﯽﮐﻨﺪ‬
‫ﺧﻮد را ﻣﺤﻮر ﻗﺮار دﻫﺪ‪ ،‬دﯾﻦ را از ﺳﯿﺎﺳﺖ و از اﻣﻮر زﻧﺪﮔﯽ ﺑﺨﺼﻮص اﻗﺘﺼﺎد ﺟﺪا ﮐﻨﺪ‪ .‬اﻗﺘﺼﺎد‪،‬‬
‫ﻣﺤﻮر ﻫﻤﻪ ﭼﯿﺰ اﺳﺖ اﻧﺴﺎن اﯾﺪﺋﻮﻟﻮژﯾﻬﺎﯾﯽ را اﺑﺪاع ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ ارﺗﺒﺎط ﺑﻪ ﺧﺪا و ﻣﺎوراء اﻟﻄﺒﯿﻌﻪ ﻧﺪارد‬
‫اﻧﻮاع اﯾﺴﻢﻫﺎ ﭘﺪﯾﺪ ﻣﯽآﯾﺪ‪ .‬ﺑﺸﺮ ﭘﯿﺸﺮﻓﺖ ﻣﺎدي ﭼﺸﻤﮕﯿﺮي ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬اﻣﺎ ﺑﺎز ﻫﻢ در اﯾﻦ ﻋﺼﺮ اﺳﺎس و‬
‫ﻣﻼك ﮐﺎر ﺗﻼش و رﻗﺎﺑﺖ و ﺑﺪﺳﺖ آوردن ﺳﻮد اﺳﺖ‪ .‬ﮐﺸﺎورزان و داﻣﺪاران ﮐﺸﻮرﻫﺎي ﭘﯿﺸﺮﻓﺘﻪ‬
‫ﻣﯿﻠﯿﻮﻧﻬﺎ ﺗﻦ ﻣﺤﺼﻮل ﻣﺎزاد ﺑﺮ ﻧﯿﺎز ﺧﻮد ﺗﻮﻟﯿﺪ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ اﻣﺎ اﯾﻦ ﻣﺤﺼﻮﻻت ﻣﺎزاد را در ﻣﻘﺎﺑﻞ ﭘﻮل‬
‫ﻣﯽﻓﺮوﺷﻨﺪ‪ ،‬اﮔﺮ ﮐﺸﻮري ﻗﺤﻄﯽزده و در رﻧﺞ‪ ،‬ﻋﺬاب و درد ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬آﻧﻬﺎ ﺑﺪون ﭘﻮل ﻣﺤﺼﻮل ﺧﻮد را‬
‫ﻧﺨﻮاﻫﻨﺪ داد‪ .‬در ﻣﻘﯿﺎس رواﺑﻂ ﻓﺮدي ﻫﻢ ﭘﻮل ﻣﺤﻮري ﻣﻄﺮح ﻣﯽﮔﺮدد‪ .‬ﻣﻨﺘﻬﯽ در اﯾﻦ ﺣﺎﻟﺖ ﺑﺮاي‬
‫ﺑﺪﺳﺖ آوردن ﭘﻮل ﺑﺎﯾﺪ ﺑﻬﺘﺮﮐﺎر ﮐﺮد وﮐﺎﻻي ﺑﻬﺘﺮي اراﺋﻪ داد و رﻗﺎﺑﺖ ﻧﺴﺒﺘﺎَ ﺳﺎﻟﻢ اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪1204‬‬
‫‪0‬‬
‫‪ -4-3‬اﻗﺘﺼﺎد ﻣﻐﺪﯾﺴﻢ‪ :‬ﻧﺘﯿﺠﻪ ﻣﺪرﻧﯿﺘﻪ ﭘﯿﺸﺮﻓﺘﻪ و ﯾﺎ ﭘﺴﺖ ﻣﺪرﻧﯿﺴﻢ؟‬
‫ﻋﺼﺮ ﺳﻨﺖ ﻋﺼﺮ ﺧﺪا ﻣﺤﻮري اﺳﺖ‪ ،‬ﻋﺼﺮ ﻣﺪرﻧﯿﺘﻪ اﻧﺴﺎن و اﻗﺘﺼﺎد ﻣﺤﻮراﺳﺖ‪ ،‬در ﭘﺴﺖ ﻣﺪرﻧﯿﺘﻪ‬
‫ﻣﻐﺪ ﻣﺤﻮري ﺣﺎﮐﻢ اﺳﺖ‪ .‬در ﻋﺼﺮ ﺳﻨﺖ ﺣﮑﯿﻢ )ﭘﺰﺷﮏ( ﺑﯿﻤﺎر را ﻣﻌﺎﻟﺠﻪ ﻣﯽﮐﺮد دارو ﻫﻢ ﺑﻪ راﯾﮕﺎن‬
‫ﻣﯽداد و اﻧﺘﻈﺎر ﺑﺮﮐﺖ از ﺧﺪا داﺷﺖ‪ ،‬در ﻋﺼﺮ ﻣﺪرﻧﯿﺘﻪ اوﻟﯿﻪ ﺣﮑﯿﻢ )ﭘﺰﺷﮏ( ﺑﯿﻤﺎر را ﻣﻌﺎﻟﺠﻪ ﻣﯽﮐﻨﺪ‬
‫ﺑﺮاي ﭘﻮل‪ ،‬اﮔﺮ ﭘﻮل ﻧﺒﺎﺷﺪ ﻣﻌﺎﻟﺠﻪ ﻫﻢ در ﮐﺎر ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬در اﯾﻦ ﻋﺼﺮ دارو ﺑﺮاي ﺳﻮد ﺗﻮﻟﯿﺪ ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬اﻣﺎ‬
‫در ﻋﺼﺮ ﻣﻐﺪﯾﺴﻢ )ﯾﺎ ﭘﺴﺖﻣﺪرﻧﯿﺘﻪ ﻣﺒﺘﻨﯽ ﺑﺮ ﻣﻐﺪﯾﺴﻢ( اﻧﺴﺎن وﯾﺮوس‪ ،‬ﺑﯿﻤﺎري و ﻣﻮاد ﻣﺨﺪر ﺗﻮﻟﯿﺪ‬
‫ﻣﯽﮐﻨﺪ ﺑﺮاي اﯾﻨﮑﻪ ﻣﺮدم ﻣﺮﯾﺾ ﺷﻮﻧﺪ اﺣﺘﯿﺎج ﺑﻪ ﻣﺼﺮف دارو داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ ﺗﺎ او ﺑﻪ ﺳﻮد ﺑﺮﺳﺪ‪.‬‬
‫ﺑﺎﻻﺗﺮﯾﻦ ﻣﺘﺨﺼﺼﯿﻦ ﻧﺮماﻓﺰار‪ ،‬وﯾﺮوس ﮐﺎﻣﭙﯿﻮﺗﺮ ﺗﻮﻟﯿﺪ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ و ﻫﺮ روز ﻣﯿﻠﯿﺎردﻫﺎ دﻻر ﺿﺮر ﺑﻪ ﻫﻤﻪ‬
‫ﺑﺸﺮﯾﺖ ﻣﯽزﻧﻨﺪ ﺗﺎ آﻧﻬﺎ ﺛﺮوﺗﻤﻨﺪ ﺷﻮﻧﺪ‪ .‬ﺷﯿﻤﯿﺪاﻧﻬﺎي ﻋﺎﻟﯽ ﻣﻘﺎم ﻣﻮاد ﻣﺨﺪر ﻣﯽﺳﺎزﻧﺪ ﺗﺎ ﻣﯿﻠﯿﺎردر ﺷﻮﻧﺪ‪.‬‬
‫در ﻋﺼﺮ ﭘﺴﺖ ﻣﺪرﻧﯿﺴﻢ ﺑﺎﯾﺪ ﺑﺮاي دﯾﮕﺮان زﯾﺎن و درد و رﻧﺞ ﺗﻮﻟﯿﺪ ﮐﺮد ﺗﺎ ﺳﻮد ﺑﺮد‪.‬‬
‫در ﻋﺼﺮ ﺳﻨﺖ‪ ،‬ﺟﻐﺮاﻓﯿﺪاﻧﺎن و ﺟﻬﺎﻧﮕﺮدان‪ ،‬ﻫﺰاران ﻓﺮﺳﻨﮓ راه ﻣﯽرﻓﺘﻨﺪ ﮔﺮﺳﻨﮕﯽﻫﺎ ﻣﯽﺧﻮردﻧﺪ‬
‫ﺧﻄﺮ ﺗﺤﻤﻞ ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ و ﻧﺘﯿﺠﻪ ﺳﻔﺮ ﺧﻮد را ﻣﯽﻧﻮﺷﺘﻨﺪ‪ ،‬دﯾﻨﺎري ﻫﻢ از ﮐﺴﯽ درﯾﺎﻓﺖ ﻧﻤﯽﮐﺮدﻧﺪ‪ .‬در‬
 ‫‪ 8‬ﻓﺼﻠﻨﺎﻣﻪ ﺗﺤﻘﯿﻘﺎت ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎﯾﯽ‬

‫ﻋﺼﺮ ﻣﺪرﻧﯿﺘﻪ ﺟﻐﺮاﻓﯿﺪاﻧﻬﺎ ﻣﺜﻞ ﺳﺎﯾﺮ ﻋﻠﻤﺎ ﺑﺮاي ﭘﯿﺸﺮﻓﺖ ﻋﻠﻢ ﺑﺮاي ﮔﺴﺘﺮش ﻧﺎﺳﯿﻮﻧﺎﻟﯿﺴﻢ اﯾﺮاﻧﯽ ﺑﺮاي‬
‫ﭘﯿﺸﺮﻓﺖ اﯾﺮان ﺗﻼش ﮐﺮدﻧﺪ و از زﻧﺪﮔﯽ ﻫﻢ ﺑﻬﺮه ﭼﻨﺪاﻧﯽ ﻧﺒﺮدﻧﺪ اﻣﺎ ﺣﺪاﻗﻞ ﺣﻘﻮق را درﯾﺎﻓﺖ داﺷﺘﻨﺪ‬
‫و ﺑﻪ درﺟﺎت داﻧﺸﮕﺎﻫﯽ ﺧﻮد دﻟﺨﻮش ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬در ﻋﺼﺮ ﻣﻐﺪﯾﺴﻢ ﻋﺪه زﯾﺎدي ﻓﺎرغ از ﻫﺮﮔﻮﻧﻪ اﯾﺪﺋﻮﻟﻮژي‬
‫ﺧﺪا ﻣﺤﻮري و ﯾﺎ اﻧﺴﺎن ﻣﺤﻮري ﺗﻤﺎم ﺗﻼﺷﺸﺎن ﺟﯿﺐ ﻣﺤﻮري اﺳﺖ‪ .‬اﯾﻦ اﻣﺮ ﯾﮏ روﻧﺪ ﺟﻬﺎﻧﯽ دارد‪.‬‬
‫در اداﻣﻪ ﺑﻪ ﺑﺮرﺳﯽ وﺿﻌﯿﺖ ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎي اﯾﺮان در ﻗﺒﻞ و ﺑﻌﺪ از اﻧﻘﻼب اﺳﻼﻣﯽ ﻣﯽﭘﺮدازﯾﻢ‪.‬‬

‫ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎي اﯾﺮان ﻗﺒﻞ ازاﻧﻘﻼب اﺳﻼﻣﯽ‬

‫ﻧﺎﺳﯿﻮﻧﺎﻟﯿﺴﻢ و ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎ‬
‫از ﺗﺤﻠﯿﻞ ﻣﺤﺘﻮاﯾﯽ ﮐﺘﺎﺑﻬﺎ‪ ،‬ﻣﻘﺎﻻت‪ ،‬ﺟﺰوات‪ ،‬ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ ﻣﻘﺎﻻت ﺳﻤﯿﻨﺎرﻫﺎ‪ ،‬ﺑﺮرﺳﯽ ﮐﯿﻔﯿﺖ آﻣﻮزش‬
‫و ﭘﺮورش و ﻣﺼﺎﺣﺒﻪ ﺑﺎ اﺳﺎﺗﯿﺪ ﭘﯿﺸﮑﺴﻮت ﭼﻨﯿﻦ ﺑﺮﻣﯽآﯾﺪ ﮐﻪ ﻗﺒﻞ از اﻧﻘﻼب اﺳﻼﻣﯽ‪ ،‬ﺟﻐﺮاﻓﯿﺪاﻧﺎن‬
‫اﯾﺮان ﺑﺰرﮔﺘﺮﯾﻦ وﻇﯿﻔﻪاي را ﮐﻪ ﺑﺮاي ﺧﻮد ﻗﺎﯾﻞ ﺑﻮدﻧﺪ ﺗﺮﺑﯿﺖ ﻧﯿﺮوي اﻧﺴﺎﻧﯽ ﺑﻮد‪ .‬ﺑﺮآورد ﻣﯽﮔﺮدد‬
‫ﮐﻪ ﺗﺎ ﺳﺎل ‪ 1355‬ﺣﺪود ‪ %85‬ﻓﺎرغاﻟﺘﺤﺼﯿﻼن ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎ ﺟﺬب آﻣﻮزش و ﭘﺮورش ﻣﯽﺷﺪﻧﺪ و ‪%14/5‬‬
‫ﺑﻘﯿﻪ در ادارات ﻣﺸﻐﻮل ﺑﻪ ﮐﺎر ﻣﯽﺷﺪﻧﺪ و ‪ % ./5‬ﺑﻘﯿﻪ ﻫﻢ ﺑﺎﻟﮑﻞ ﺑﻪ ﮐﺎر دوﻟﺘﯽ روي ﻧﻤﯽآورﻧﺪ و ﺟﺬب‬
‫ﺑﺨﺶ ﺧﺼﻮﺻﯽ ﻣﯽ ﺷﺪﻧﺪ‪ .‬دوﻟﺖ ﻫﻢ ﺑﺰرﮔﺘﺮﯾﻦ وﻇﯿﻔﻪاي ﮐﻪ در ﻇﺎﻫﺮ ﺑﺮاي ﮔﺮوﻫﻬﺎي ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎي‬
‫‪1204‬‬
‫‪1‬‬ ‫ﮐﺸﻮر ﻗﺎﯾﻞ ﺑﻮد ﭘﺮورش ﻧﯿﺮوي اﻧﺴﺎﻧﯽ ﺑﺮاي ادارات ﺑﻪ وﯾﮋه آﻣﻮزش و ﭘﺮورش ﺑﻮد‪.‬‬
‫در ﭘﺲ اﯾﻦ آﻣﻮزش ﻧﯿﺮوي اﻧﺴﺎﻧﯽ ازﻧﻈﺮ اﯾﺪﺋﻮﻟﻮژﯾﮑﯽ ﯾﮏ ﻫﺪف اﺳﺎﺳﯽ ﻏﯿﺮ اﻋﻼم ﺷﺪه وﺟﻮد‬
‫داﺷﺖ‪ .‬ﻫﺪف اﺳﺎﺳﯽ رژﯾﻢ ﭘﻬﻠﻮي از آﻣﻮزش ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎ‪ ،‬ﺑﺨﺼﻮص در آﻣﻮزش و ﭘﺮورش اﺳﺘﺤﮑﺎم‬
‫ﺑﺨﺸﯿﺪن ﺑﻪ اﯾﺪﺋﻮﻟﻮژي ﻧﺎﺳﯿﻮﻧﺎﻟﯿﺴﺘﯽ ﺑﻮد ﮐﻪ دوﻟﺖ ﺑﻪ ﻃﺮق ﻣﺨﺘﻠﻒ آﻧﺮا اﺷﺎﻋﻪ ﻣﯽداد‪ 4.‬ﺷﺎﯾﺪ اوﻟﯿﻦ‬
‫ﮐﺘﺎﺑﻬﺎي درﺳﯽ ﺗﺎرﯾﺦ و ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎ ﮐﻪ اﯾﻦ ﻫﺪف اﯾﺪﺋﻮﻟﻮژﯾﮑﯽ را ﺑﻪ ﻃﻮر ﻣﺸﻬﻮد دﻧﺒﺎل ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ‪،‬‬
‫ﮐﺘﺎﺑﻬﺎي ﺗﺎرﯾﺦ و ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎي ﮐﻼس ﭘﻨﺠﻢ و ﺷﺸﻢ اﺑﺘﺪاﯾﯽ ﺳﺎﻟﻬﺎي ‪ 1337‬ﺗﺎ ‪ 1347‬ﺑﺎﺷﺪ )ﮔﻨﺠﯽ و‬
‫ﻫﻤﮑﺎران‪ .(1347 ،‬اﯾﻦ ﮐﺘﺎﺑﻬﺎ ﻧﻤﻮﻧﻪ ﺗﻤﺎم ﻋﯿﺎر اﺷﺎﻋﻪ اﯾﺪﺋﻮﻟﻮژي ﻧﺎﺳﯿﻮﻧﺎﻟﯿﺴﺘﯽ از ﻃﺮﯾﻖ ﮐﺘﺎﺑﻬﺎي‬
‫درﺳﯽ ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎﯾﯽ و ﺗﺎرﯾﺨﯽ اﺳﺖ‪ .‬ﻟﺬا ﺑﺎﯾﺪ دﮐﺘﺮ ﻣﺤﻤﺪﺣﺴﻦ ﮔﻨﺠﯽ و ﺷﺎﮔﺮدش دﮐﺘﺮ ﻟﻄﻒاﻟﻪ ﻣﻔﺨﻢ‬
‫ﭘﺎﯾﺎن را ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﭘﺪر ﻧﺎﺳﯿﻮﻧﺎﻟﯿﺴﻢ ﻋﻠﻤﯽ اﯾﺮان داﻧﺴﺖ‪.‬‬

‫‪ -4‬ﺗﻮﺟﻪ ﺷﻮد ﮐﻪ در ﺑﺪو ﺗﺄﺳﯿﺲ داﻧﺸﮕﺎه ﺗﻬﺮان‪ ،‬اﯾﺪﺋﻮﻟﻮژي ﻣﻠﯽﮔﺮاﯾﯽ‪ ،‬اﯾﺪﺋﻮﻟﻮژي ﺣﺎﮐﻢ ﺑﺮ ﮐﻞ ﮐﺸﻮر ﺑﻮده اﺳﺖ و ﻣﺴﺄﻟﻪ ﺗﺒﻠﯿﻎ‬
‫ﻧﺎﺳﯿﻮﻧﺎﻟﯿﺴﻢ ﺧﺎص ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎ ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬ﻫﻤﻪ ﻋﻠﻮم اﻧﺴﺎﻧﯽ اﯾﻦ رﺳﺎﻟﺖ را ﺑﺮاي ﺧﻮد ﻗﺎﺋﻞ ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬ﻣﺜﻼَ آﻗﺎي ﺳﯿﺪ ﻣﺤﻤﺪ ﺧﺎﺗﻤﯽ رﯾﺎﺳﺖ ﻣﺤﺘﺮم‬
‫ﺟﻤﻬﻮري اﺳﻼﻣﯽ اﯾﺮان در ﭘﯿﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﺑﺮاي ﻫﻤﺎﯾﺶ ﺑﺰرﮔﺪاﺷﺖ ﻣﻠﮏاﻟﺸﻌﺮايﺑﻬﺎر ارﺳﺎل ﻣﯽدارﻧﺪ‪ ،‬اﻇﻬﺎر ﻣﯽدارﻧﺪ ﺑﻬﺎر وﻃﻦﭘﺮﺳﺘﯽ را‬
‫اﺷﺎﻋﻪ ﻣﯽداد‪ .‬روزﻧﺎﻣﻪ ﺧﺮاﺳﺎن‪ 1383/2/16‬ص ‪.12‬‬
 ‫اﯾﺪﺋﻮﻟﻮژﯾﻬﺎي ﺣﺎﮐﻢ ﺑﺮ ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎي اﯾﺮان ‪9‬‬

‫رژﯾﻢ ﭘﻬﻠﻮي ﮐﻪ ﺷﻌﺎر اﺻﻠﯽاش ﺧﺪا‪ ،‬ﺷﺎه و ﻣﯿﻬﻦ ﺑﻮده اﺳﺖ‪ ،‬وﻇﯿﻔﻪ اﯾﺪﺋﻮﻟﻮژﯾﮑﯽ ﮐﻪ ﺑﺮاي‬
‫ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎ ﻧﯿﺰ ﻗﺎﯾﻞ ﺑﻮد‪ ،‬اﺷﺎﻋﻪ و ﻧﺸﺮ ﻧﺎﺳﯿﻮﻧﺎﻟﯿﺴﻢ ﺑﻮد و ﮐﺠﺎ ﺑﻬﺘﺮ از آﻣﻮزش و ﭘﺮورش ﺑﺮاي ﻧﻬﺎدﯾﻨﻪ‬
‫ﮐﺮدن اﯾﺪﺋﻮﻟﻮژي‪ .‬ﺑﺎﯾﺪ ﺗﻮﺟﻪ داﺷﺖ آﻧﭽﻪ در اﯾﺮان اﺗﻔﺎق ﻣﯽاﻓﺘﺎده اﺳﺖ دﻧﺒﺎﻟﻪ ﺳﯿﺎﺳﺘﻬﺎي ﺟﻬﺎﻧﯽ ﺑﺮاي‬
‫اﺷﺎﻋﻪ ﻧﺎﺳﯿﻮﻧﺎﻟﯿﺴﻢ ﺑﻮده اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﻨﺘﻬﯽ اﺷﺎﻋﻪ ﻧﺎﺳﯿﻮﻧﺎﻟﯿﺴﻢ در اﯾﺮان و ﮐﺸﻮرﻫﺎي اﺳﻼﻣﯽ و ﺟﻬﺎن ﺳﻮم ﺑﺎ‬
‫ﺗﺄﺧﯿﺮ زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻠﯽ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ اروﭘﺎ اﺗﻔﺎق اﻓﺘﺎده اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺎ ﺷﮑﺴﺖ ﻓﺎﺷﯿﺴﻢ و ﻧﺎزﯾﺴﻢ و ﻓﺠﺎﯾﻊ ﺟﻨﮓ‬
‫ﺑﯿﻦاﻟﻤﻠﻞ دوم ﮐﻪ ﯾﮑﯽ از ﻧﺘﺎﯾﺞ اﯾﺪﺋﻮﻟﻮژي ﻧﺎﺳﯿﻮﻧﺎﻟﯿﺴﻢ ﺑﻮد‪ ،‬ﮐﺎرﺑﺮد اﯾﻦ اﯾﺪﺋﻮﻟﻮژي در اروﭘﺎ ﺷﺪﯾﺪاً‬
‫زﯾﺮ ﺳﻮال رﻓﺖ‪ .‬رﺳﺎﻟﺖ اﺻﻠﯽ ﺟﻐﺮاﻓﯿﺪاﻧﺎن اروﭘﺎ در ﻃﻮل ﺣﺪاﻗﻞ ‪ 250‬ﺳﺎل در دو اﺻﻞ ﺧﻼﺻﻪ‬
‫ﻣﯽﺷﺪ‪:‬‬
‫‪ -1‬اﺷﺎﻋﻪ و ﮔﺴﺘﺮش ﻧﺎﺳﯿﻮﻧﺎﻟﯿﺴﻢ و ﺗﺜﺒﯿﺖ ﻣﺮزﻫﺎ در اروﭘﺎ و زﻣﯿﻨﻪﺳﺎزي ﺑﺮاي ﮔﺬار از‬
‫اﻣﭙﺮاﻃﻮري ﻣﺴﯿﺤﯿﺖ ﭘﺎﭘﯽ ﮐﺎﺗﻮﻟﯿﺸﯿﺴﻢ ﺑﻪ اﻣﭙﺮاﻃﻮرﯾﻬﺎي ﻏﯿﺮ دﯾﻨﯽ و ﻻﺋﯿﮏ و اﯾﺠﺎد ﮐﺸﻮرﻫﺎي‬
‫ﻣﺴﺘﻘﻞ در ﭼﻬﺎرﭼﻮب ﻣﺮزﻫﺎي ﻣﻌﯿﻦ ﺑﺪون اﻃﺎﻋﺖ ﺳﯿﺎﺳﯽ از ﭘﺎپ‪ .‬ﯾﻌﻨﯽ ﺟﻐﺮاﻓﯿﺪاﻧﺎن ﻫﻤﮕﺎم ﺑﺎ ﺳﺎﯾﺮ‬
‫داﻧﺸﻤﻨﺪان اروﭘﺎ در ﺟﻬﺖ ﺟﺪاﯾﯽ دﯾﻦ از ﺳﯿﺎﺳﺖ‪ ،‬ﮔﺬار از ﻣﺮﺣﻠﻪ ﺳﻨﺖ ﺑﻪ ﻣﺪرﻧﯿﺘﻪ‪ ،‬ﮔﺬار از ﻣﺮﺣﻠﻪ‬
‫اﻟﻮﻫﯿﺖ ﺑﻪ اوﻣﺎﻧﯿﺴﻢ ﯾﺎ اﻧﺴﺎﻧﮕﺮاﯾﯽ و اﻗﺘﺼﺎدﮔﺮاﯾﯽ ﺗﻼش ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ‪.‬‬
‫‪ -2‬وﻇﯿﻔﻪ دوم ﺷﻨﺎﺧﺖ و ﮐﺸﻒ ﺳﺮزﻣﯿﻦﻫﺎي ﺟﺪﯾﺪ اﺷﺎﻋﻪ اﯾﺪﺋﻮﻟﻮژي ﺟﺒﺮ ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎﯾﯽ و ﺑﺮﺗﺮي‬
‫ﻧﮋادي ﻣﺒﺘﻨﯽ ﺑﺮ داروﯾﻨﯿﺴﻢ )ﺷﮑﻮﯾﯽ‪(1382 ،‬ﺑﻮد‪ .‬اروﭘﺎ ﺑﺮاي زﻣﯿﻨﻪﺳﺎزي ﻓﮑﺮي ﻣﺮدم اروﭘﺎ ﺑﻪ ﺟﻬﺖ‬
‫ﮔﺴﺘﺮش اﺳﺘﻌﻤﺎر و اﺳﺘﺜﻤﺎر و ﺗﺼﺮف ﺳﺮزﻣﯿﻨﻬﺎي ﻏﯿﺮ اروﭘﺎﯾﯽ و در ﻧﺘﯿﺠﻪ ﮔﺴﺘﺮش ﺳﺮﻣﺎﯾﻪداري‬
‫‪1204‬‬
‫‪2‬‬
‫اﺣﺘﯿﺎج ﺑﻪ ﺟﻐﺮاﻓﯿﺪاﻧﺎن داﺷﺖ؛ راﺗﺰل و ﻃﺮﻓﺪاراﻧﺶ ﻧﺘﺎﯾﺞ ﺑﺪﺳﺖ آﻣﺪه در ﻃﻮل ‪ 1/5‬ﻗﺮن را ﺗﺌﻮرﯾﺰه‬
‫ﮐﺮدﻧﺪ و ﺟﺒﺮ ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎﯾﯽ ﮐﻪ زﯾﺮﺑﻨﺎي ﻓﺎﺷﯿﺴﻢ و ﻧﺎزﯾﺴﻢ ﺑﻮد را ﺗﺒﯿﯿﻦ ﮐﺮدﻧﺪ )ﭘﻞﮐﻼوال‪ .(1376 ،‬در‬
‫ﺑﺨﺸﻬﺎي ﻣﻬﻤﯽ از ﮐﺘﺎب روح اﻟﻘﻮاﻧﯿﻦ ﻣﻨﺘﺴﮑﯿﻮ )اواﺳﻂ ﻗﺮن ‪ 18‬ﻣﯿﻼدي( در ﻋﯿﻦ ﺣﺎل ﮐﻪ ﻧﻮﯾﺴﻨﺪه‬
‫آن ﺗﻼش ﻣﯽﮐﻨﺪ ﺑﻪ روش ﺗﻮﺻﯿﻔﯽ ﺗﺤﻠﯿﻠﯽ‪ ،‬رواﺑﻂ اﻧﺴﺎﻧﯽ را ﺑﺎ اﺗﮑﺎء ﺑﻪ ﻣﺴﺎﺋﻞ ﻃﺒﯿﻌﯽ ﺗﺤﻠﯿﻞ ﮐﻨﺪ‪،‬‬
‫ﮐﻮﺷﺶ دارد ﺟﺒﺮ ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎﯾﯽ را ﻧﯿﺰ اﺳﺘﺤﮑﺎم ﺑﺨﺸﺪ‪) .‬ﻣﻨﺘﺴﮑﯿﻮ‪.(1343 ،‬‬
‫ﻣﺼﺎﺋﺐ و ﻓﺠﺎﯾﻊ ﺟﻨﮓ دوم ﺟﻬﺎﻧﯽ ﻫﻤﺮاه ﺑﺎﺗﺤﻮﻻت ﺗﮑﻨﻮﻟﻮژﯾﮑﯽ و ﺗﻐﯿﯿﺮاﺗﯽ ﮐﻪ در ﺣﻮزه‬
‫ﻗﺪرت و اﻗﺘﺼﺎد روي داد‪ ،‬ﺗﻐﯿﯿﺮاﺗﯽ در ﺣﻮزه ﺳﯿﺎﺳﯽ و اﯾﺪﺋﻮﻟﻮژﯾﮑﯽ ﺑﻪ وﺟﻮد آورد‪ .‬اﯾﻦ ﺗﻐﯿﯿﺮات‬
‫وﻇﺎﯾﻒ ﺟﺪﯾﺪي را ﺑﺮاي ﺟﻐﺮاﻓﯿﺪاﻧﺎن اروﭘﺎ و آﻣﺮﯾﮑﺎ ﻣﻄﺮح ﮐﺮد‪ .‬اﻫﻢ اﯾﻦ وﻇﺎﯾﻒ ﭼﻨﯿﻦ اﺳﺖ‪:‬‬
‫‪ -1‬ﺣﺬف آرام اﯾﺪﺋﻮﻟﻮژي ﻧﺎﺳﯿﻮﻧﺎﻟﯿﺴﺘﯽ ﺑﺮاي ﮐﻤﺮﻧﮓ ﮐﺮدن ﻣﺮزﻫﺎي اﯾﺠﺎد ﺷﺪه ﺑﯿﻦ ﮐﺸﻮرﻫﺎي‬
‫اروﭘﺎﯾﯽ ﺑﻌﺪ از رﻧﺴﺎﻧﺲ ﺑﻪ ﻫﺪف زﻣﯿﻨﻪﺳﺎزي ﺑﺮاي اﯾﺠﺎد اﺗﺤﺎدﯾﻪ اروﭘﺎ‪ ،‬ﮔﺴﺘﺮش ﺻﻠﺢ در اروﭘﺎ و‬
‫ﮔﺬار از اﯾﻦ ﻣﺮﺣﻠﻪ ﺑﺮاي ورود ﺑﻪ ﻣﺮﺣﻠﻪ ﺟﻬﺎﻧﯽ ﺷﺪن‪ .‬اروﭘﺎ ﺑﺎﯾﺪ ﻗﺎره ﺻﻠﺢ ﯾﺎ ﺗﻨﻬﺎ ﻗﺎره ﺻﻠﺢ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
 ‫‪ 10‬ﻓﺼﻠﻨﺎﻣﻪ ﺗﺤﻘﯿﻘﺎت ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎﯾﯽ‬

‫‪ -2‬ﮔﺴﺘﺮش ﻧﺎﺳﯿﻮﻧﺎﻟﯿﺴﻢ در ﺟﻬﺎن ﻏﯿﺮاروﭘﺎﯾﯽ و آﻣﺮﯾﮑﺎﯾﯽ‪ :‬درﺳﺖ زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ اروﭘﺎ ﮐﻮﺷﺶ‬

‫داﺷﺖ ﮐﻪ رﺷﺘﻪﻫﺎي ‪ 200‬ﺳﺎﻟﻪ ﺧﻮد زﯾﺮ ﻟﻮاي ﻧﺎﺳﯿﻮﻧﺎﻟﯿﺴﻢ در اﯾﻦ ﻗﺎره را ﭘﻨﺒﻪ ﮐﻨﺪ و ﺗﻔﮑﺮ اﯾﺪﺋﻮﻟﻮژي‬
‫ﻧﺎﺳﯿﻮﻧﺎﻟﯿﺴﺘﯽ را در ذﻫﻦ اروﭘﺎﯾﯿﺎن ﺣﺬف ﮐﻨﺪ ﺗﺎ ﺑﺘﻮاﻧﺪ ﻣﺮزﻫﺎ را ﮐﻢرﻧﮓ ﮐﻨﺪ و ﺑﻪ اﺗﺤﺎد اروﭘﺎ و‬
‫ﺻﻠﺢ درون اﯾﻦ ﻗﺎره دﺳﺖ ﯾﺎﺑﺪ‪ ،‬در ﻫﻤﺎن زﻣﺎن ﺗﻼش ﮔﺴﺘﺮده ﺧﻮد را ﺑﺮاي اﯾﺠﺎد ﺗﻔﮑﺮ ﻧﺎﺳﯿﻮﻧﺎﻟﯿﺴﺘﯽ‬
‫در ﮐﺸﻮرﻫﺎي ﺟﻬﺎن ﺳﻮم و ﺑﺨﺼﻮص ﮐﺸﻮرﻫﺎي ﺗﺎزه اﺳﺘﻘﻼل ﯾﺎﻓﺘﻪ دوﭼﻨﺪان ﮐﺮد‪ .‬ﯾﻌﻨﯽ ﺟﻬﺎن ﺳﻮم‬
‫ﺑﺎﯾﺪ ﺑﻪ ﻃﺮف اﯾﺪﺋﻮﻟﻮژﯾﯽ ﮔﺎم ﺑﺮﻣﯽداﺷﺖ ﮐﻪ اروﭘﺎ آﻧﺮا ﺑﺎ ﺗﺠﺮﺑﻪاي ﺑﺴﯿﺎر ﺗﻠﺦ ﺑﻪ ﮐﻨﺎر ﻣﯽﮔﺬاﺷﺖ‪.‬‬
‫اروﭘﺎ ﮐﻪ در راه رﺳﯿﺪن ﺑﻪ ﻧﺎﺳﯿﻮﻧﺎﻟﯿﺴﻢ و اﻣﭙﺮﯾﺎﻟﯿﺴﻢ اﻗﺘﺼﺎدي ﺟﻨﮕﻬﺎي زﯾﺎد‪ ،‬از ﺟﻤﻠﻪ دو ﺟﻨﮓ‬
‫ﺟﻬﺎﻧﯽ را ﺗﺠﺮﺑﻪ ﮐﺮده ﺑﻮد‪ ،‬اﯾﻦ اﯾﺪﺋﻮﻟﻮژي را ﺑﺮاي ﺳﯿﺎﺳﺖ ﺗﻔﺮﻗﻪ ﺑﯿﻦ ﮐﺸﻮرﻫﺎي ﺗﺎزه اﺳﺘﻘﻼل ﯾﺎﻓﺘﻪ‬
‫ﺑﺨﺼﻮص ﮐﺸﻮرﻫﺎي اﺳﻼﻣﯽ ﮐﻪ از ﻓﺮوﭘﺎﺷﯽ ﻋﺜﻤﺎﻧﯽ ﺑﻪ وﺟﻮد آﻣﺪه ﺑﻮدﻧﺪ ﺑﺴﯿﺎر ﻣﻮﺛﺮ ﻣﯽداﻧﺴﺖ‪.‬‬
‫در آﻓﺮﯾﻘﺎ و ﺑﺨﺸﻬﺎﯾﯽ از آﺳﯿﺎ ﺑﻪ دﻟﯿﻞ اﻫﻤﯿﺖ ﮔﺮوﻫﻬﺎي ﻗﻮﻣﯽ و ﺗﺴﻠﻂ اﯾﻦ ﮔﺮوﻫﻬﺎ ﺑﺮ‬
‫ﺳﺮزﻣﯿﻦ و ﻓﻀﺎي ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎﯾﯽ ﻣﯽﺑﺎﯾﺴﺖ اﯾﺪﺋﻮﻟﻮژﯾﯽ ﻓﻌﺎل ﻗﻮمﮔﺮاﯾﯽ در ﻫﻢ ﺷﮑﺴﺘﻪ ﺷﻮد و ﺗﻔﮑﺮ‬
‫ﻧﺎﺳﯿﻮﻧﺎﻟﯿﺴﺘﯽ ﺟﺎﯾﮕﺰﯾﻦ ﺗﻔﮑﺮ ﻗﻮمﮔﺮاﯾﯽ ﮔﺮدد )‪ .(Digard, 1988‬ﮔﺮﭼﻪ در ﻗﻮمﮔﺮاﯾﯽ ﻧﯿﺰ زﻣﯿﻨﻪﻫﺎي‬
‫ﺗﻔﺮﻗﻪ و ﺟﺪال وﺟﻮد دارد وﻟﯽ ﻧﺎﺳﯿﻮﻧﺎﻟﯿﺴﻢ ﯾﮏ اﯾﺪﺋﻮﻟﻮژي ﺗﺒﯿﯿﻦ ﺷﺪه داراي ﭼﻬﺎرﭼﻮب ﻋﻠﻤﯽ ﻣﺪون‬
‫اﺳﺖ‪ .‬در اﮐﺜﺮ ﻣﻮارد اﻗﻮاﻣﯽ ﭼﻨﺪ را ﺗﺤﺖ ﻋﻨﻮان ﯾﮏ ﻣﻠﺖ و در ﯾﮏ ﺳﺮزﻣﯿﻦ ﺑﺎ ﻣﺮزﻫﺎي ﻣﺸﺨﺺ‬
‫‪1204‬‬ ‫‪5‬‬
‫ﺑﺮاي‬
‫ﺗﺤﺖ ﻋﻨﻮان دوﻟﺖ ﻣﻠﯽ ﮔﺮد آوردﻧﺪ‪ .‬اﯾﻦ دوﻟﺘﻬﺎي ﻣﻠﯽ ﺑﺎﯾﺪ ﺑﺘﻮاﻧﻨﺪ ﻫﻢ ﺗﻮان اﻗﺘﺼﺎدي ﻻزم را ‪3‬‬
‫اﯾﺠﺎد ارﺗﺶ ﻣﻠﯽ‪ ،‬ﺧﺮﯾﺪ اﺳﻠﺤﻪ و ﻣﻬﻤﺎت و ﺳﺎﯾﺮ ﺧﺮﯾﺪﻫﺎ از ﺑﺎزار ﻏﺮب داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ و ﻫﻢ ﺗﻮان اداره‬
‫ﺳﺮزﻣﯿﻦ ﺑﻪ ﻧﻔﻊ ﻣﻨﺎﻓﻊ ﻏﺮب را از ﻋﻬﺪه ﺑﺮآﯾﻨﺪ اﯾﻦ اﻣﻮر ﻓﺮاﺗﺮ از ﺗﻮان ﻗﺪرت و ﺣﻮزه اﻗﺘﺪار ﯾﮏ ﻗﻮم‬
‫اﺳﺖ‪ .‬ﻟﺬا ﻣﯽﺑﺎﯾﺴﺖ ﺳﯿﺎﺳﺖ ﮔﺬار از ﻗﺒﯿﻠﻪﮔﺮاﯾﯽ و ﻗﻮمﮔﺮاﯾﯽ ﺑﻪ ﻧﺎﺳﯿﻮﻧﺎﻟﯿﺴﻢ در ﺟﻬﺎن ﺳﻮم ﺑﺨﺼﻮص‬
‫در ﮐﺸﻮرﻫﺎي آﻓﺮﯾﻘﺎﯾﯽ اﻧﺠﺎم ﻣﯽﺷﺪ‪ .‬در اﯾﻦ ﮔﺬار ﺟﻐﺮاﻓﯿﺪاﻧﺎن ﻧﻘﺶ اﺳﺎﺳﯽ داﺷﺘﻪاﻧﺪ‪.‬‬
‫‪ -2-1‬ﺗﺜﺒﯿﺖ ﻧﺎﺳﯿﻮﻧﺎﻟﯿﺴﻢ در ﺟﻬﺎن اﺳﻼم‪ :‬ﭘﺲ از ﺟﻨﮓ ﺑﯿﻦاﻟﻤﻠﻞ اول و ﺑﺎ ﻓﺮوﭘﺎﺷﯽ ﻋﺜﻤﺎﻧﯽ‬
‫ﮐﺸﻮرﻫﺎي اﺳﻼﻣﯽ ﻣﺴﺘﻘﻞ زﯾﺎدي ﺑﻪ وﺟﻮد آﻣﺪﻧﺪ‪ .‬ﻋﺜﻤﺎﻧﯽ ﺑﺰرﮔﺘﺮﯾﻦ رﻗﯿﺐ ﭘﺎﻧﺼﺪ ﺳﺎﻟﻪ اروﭘﺎ ﺗﮑﻪﭘﺎره‬
‫ﺷﺪه و ﺑﻪ ﮐﺸﻮرﻫﺎي ﺑﺰرگ و ﮐﻮﭼﮏ ﺗﻘﺴﯿﻢ ﺷﺪه ﺑﻮد و ﺑﻬﺮهﮐﺸﯽﻫﺎي ﺳﯿﺎﺳﯽ‪ ،‬ﻧﻈﺎﻣﯽ اﻗﺘﺼﺎدي از‬
‫اﯾﻦ ﺳﺮزﻣﯿﻨﻬﺎ ﻣﯽﺑﺎﯾﺴﺖ ﮐﺎﻣﻞ ﮔﺮدد‪ .‬ﺑﺎﻻﺧﺮه ﺟﻬﺎن ﻣﺴﯿﺤﯿﺖ ﭘﺲ از ‪ 5‬ﻗﺮن ﺟﻨﮓ ﺑﻪ ﮐﻤﮏ ﺑﺮﺗﺮي‬
‫ﺗﮑﻨﻮﻟﻮژﯾﮑﯽ ﺑﺮ ﺟﻬﺎن اﺳﻼم ﭘﯿﺮوز ﺷﺪه ﺑﻮد و ﻣﯽﺑﺎﯾﺴﺖ ﺑﺎ ﺗﻤﺎم ﻗﻮا و ﺑﺎ اﺳﺘﻔﺎده از ﻫﻤﻪ راﻫﻬﺎ ﺟﻠﻮي‬
‫اﺗﺤﺎد ﻣﺠﺪد ﺟﻬﺎن اﺳﻼم را ﺑﮕﯿﺮد )ﺗﺎزه ﺑﻌﺪ از ﻗﺮﻧﻬﺎ ﺟﻬﺎن ﻣﺴﯿﺤﯿﺖ ﺑﺎ ﺣﮑﻮﻣﺘﻬﺎي ﻻﯾﯿﮏ )ﻏﯿﺮ‬
‫دﯾﻨﯽ( ﺑﺎ ﯾﻬﻮد ﻣﺘﺤﺪ ﺷﺪه ﺑﻮد(‪ .‬ﯾﮑﯽ از ﻋﻤﺪهﺗﺮﯾﻦ اﯾﻦ راﻫﻬﺎ ﻧﻬﺎدﯾﻨﻪ ﮐﺮدن اﯾﺪﺋﻮﻟﻮژي ﻧﺎﺳﯿﻮﻧﺎﻟﯿﺴﻢ‬

‫‪5. Etat Nation‬‬

‫اﯾﺪﺋﻮﻟﻮژﯾﻬﺎي ﺣﺎﮐﻢ ﺑﺮ ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎي اﯾﺮان ‪11‬‬

‫ﺑﻮد‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ وﻇﯿﻔﻪ اﺻﻠﯽ ﺟﻐﺮاﻓﯿﺪاﻧﺎن اروﭘﺎ ﺑﻌﺪ از ﺟﻨﮓ اول و ﺑﺨﺼﻮص ﺑﻌﺪ از ﺟﻨﮓ دوم ﺑﯿﻦاﻟﻤﻠﻞ‬
‫ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻗﺒﻞ ﺗﻐﯿﯿﺮ ﻣﺎﻫﯿﺖ و ﯾﺎ در ﺣﻘﯿﻘﺖ ﺗﻐﯿﯿﺮ ﻣﻘﯿﺎس داد و ﻋﻤﻼً آﻧﭽﻪ را ﺑﺮاي اروﭘﺎ و اﯾﺎﻻت‬
‫ﻣﺘﺤﺪه اﻧﺠﺎم ﻣﯽدادﻧﺪ ﺑﺎ آﻧﭽﻪ ﮐﻪ ﺑﺮاي ﻏﯿﺮاروﭘﺎ اﻧﺠﺎم ﻣﯽدادﻧﺪ در ﺗﻀﺎد ﺑﻮد‪ .‬وﻇﯿﻔﻪ اﺻﻠﯽ ﺟﻐﺮاﻓﯿﺪاﻧﺎن‬
‫ﺑﻌﺪ از ﺟﻨﮓ دوم ﻓﺮوﭘﺎﺷﯽ ﺗﻔﮑﺮ ﻧﺎﺳﯿﻮﻧﺎﻟﯿﺴﻢ در اروﭘﺎ ﺑﻪ ﻫﺪف اﯾﺠﺎد ﯾﮑﭙﺎرﭼﮕﯽ و اﺗﺤﺎد اروﭘﺎ و‬
‫اﯾﺠﺎد ﻧﺎﺳﯿﻮﻧﺎﻟﯿﺴﻢ ﺑﺮاي ﺟﻬﺎن ﺳﻮم ﺗﻌﯿﯿﻦ ﮔﺮدﯾﺪ‪ .‬ﭘﺲ از ﺟﻨﮓ دوم ﺑﯿﻦاﻟﻤﻠﻞ دروس ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎ در‬
‫ﻣﺪارس اروﭘﺎ ﻋﻮض ﺷﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﺟﺎي ﻗﺮاردادن ﺗﻤﺮﮐﺰ ذﻫﻨﯿﺖ داﻧﺶآﻣﻮزان ﺑﺮروي ﻣﺮزﻫﺎي ﻓﺮاﻧﺴﻪ و‬
‫آﻟﻤﺎن و آﻣﺎده ﮐﺮدن آﻧﻬﺎ ﺑﺮاي ﺟﺎﻧﻔﺸﺎﻧﯽ ﺑﺮاي دﻓﺎع از اﯾﻦ ﻣﺮزﻫﺎ‪ ،‬ذﻫﻨﯿﺖ آﻧﻬﺎ ﺑﻪ ﻃﺮف ﻣﺮزﻫﺎي‬
‫ﺑﻠﻮﮐﻬﺎي اﻗﺘﺼﺎدي ﮐﻤﻮﻧﯿﺴﻢ و ﺳﺮﻣﺎﯾﻪداري و اﺗﺤﺎد اروﭘﺎي ﻏﺮﺑﯽ و ﺻﻠﺢ و دوﺳﺘﯽ ﺑﯿﻦ ﻓﺮاﻧﺴﻪ و‬
‫آﻟﻤﺎن و ﮐﺸﻮرﻫﺎي دﯾﮕﺮ اروﭘﺎي ﻏﺮﺑﯽ ﺳﻮق داده ﺷﺪ‪ .‬داﻧﺶآﻣﻮزان اروﭘﺎي ﻏﺮﺑﯽ ﻣﯽﺑﺎﯾﺴﺖ در‬
‫ﻣﻘﺎﺑﻞ ﺑﻠﻮك ﮐﻤﻮﻧﯿﺴﺖ ﺑﺴﯿﺞ ﻣﯽﺷﺪﻧﺪ و داﻧﺶآﻣﻮزان اروﭘﺎي ﺷﺮﻗﯽ ﺑﺎﯾﺪ ﺑﻪ اﻧﺘﺮﻧﺎﺳﯿﻮﻧﺎﻟﯿﺴﻢ ﺗﻮﺟﻪ‬
‫ﻣﯽداﺷﺘﻨﺪ‪ .‬ﺟﻬﺎن ﺳﺮﻣﺎﯾﻪداري از زﻣﺎن‪ ،‬درس و ﭘﻨﺪ ﻣﯽﮔﺮﻓﺖ‪ .‬اروﭘﺎ ﺑﺮاي ﻓﺮار از ﺗﺴﻠﻂ ﭘﺎﭘﻬﺎ و اﯾﺠﺎد‬
‫ﺣﮑﻮﻣﺘﻬﺎي ﻏﯿﺮ دﯾﻨﯽ ﺑﻪ ﻧﺎﺳﯿﻮﻧﺎﻟﯿﺴﻢ روي آورد‪ .‬ﻧﺘﯿﺠﻪ اﯾﻦ ﻧﺎﺳﯿﻮﻧﺎﻟﯿﺴﻢ ﺗﻮأم ﺑﺎ ﺳﺮﻣﺎﯾﻪداري ﺗﻀﺎد‬
‫ﻣﻨﺎﻓﻊ در اروﭘﺎ و ﺑﺮﺧﻮردﻫﺎي ﻧﻈﺎﻣﯽ ﺷﺪﯾﺪ ﺑﯿﻦ ﻣﻨﺎﻃﻖ ﻣﺨﺘﻠﻒ ﺳﺮزﻣﯿﻦ ﭘﺎﭘﯽ ﮐﻪ ﺗﺒﺪﯾﻞ ﺑﻪ ﮐﺸﻮرﻫﺎ و‬
‫اﻣﭙﺮاﻃﻮرﯾﻬﺎي ﻣﺴﺘﻘﻞ ﺷﺪه ﺑﻮد‪ ،‬ﮔﺮدﯾﺪ‪.‬‬
‫ﻧﺎﺳﯿﻮﻧﺎﻟﯿﺴﻢ ﺑﻠﯿﻪاي ﺷﺪه ﺑﻮدﮐﻪ ﻫﺮ ﭼﻨﺪ آﻧﻬﺎ را از ﯾﻮغ ﺣﮑﻮﻣﺖ ﭘﺎپﻫﺎ ﻧﺠﺎت داده ﺑﻮد‪ ،‬اﻣﺎ اروﭘﺎ‬
‫را ﺑﻪﺻﻮرت ﻗﻄﻌﺎﺗﯽ در آورده ﺑﻮد ﮐﻪ ﺑﻪ ﺟﺎن ﻫﻢ اﻓﺘﺎده ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬اروﭘﺎي ﻧﺎﺳﯿﻮﻧﺎﻟﯿﺴﺖ ﺳﺮﻣﺎﯾﻪدار‬
‫ﻣﯽدﯾﺪ ﻧﯿﺮوﻫﺎﯾﯽ را ﮐﻪ در ﻃﻮل ‪ 5‬ﻗﺮن در ﻣﻘﺎﺑﻞ ﻋﺜﻤﺎﻧﯽ و ﺟﻬﺎن اﺳﻼم ﺑﮑﺎر ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ ﻋﻠﯿﻪ ﺧﻮد‬
‫ﺑﻪ ﮐﺎر ﻣﯽﮔﯿﺮد‪ .‬ﺑﺮﺗﺮي ﻧﮋادي ﮐﻪ ﺑﺨﺶ ﻋﻤﺪه آن ﺑﺎ ﺗﺤﻠﯿﻞﻫﺎي ﺟﺒﺮ ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎﯾﯽ راﺗﺰل ﺗﺌﻮرﯾﺰه ﺷﺪه‬
‫ﺑﻮد از ﺣﺪ ﺳﯿﺎﻫﺎن و ﯾﻬﻮدﯾﺎن ﻓﺮاﺗﺮ رﻓﺘﻪ ﺑﻮد و آﻟﻤﺎﻧﻬﺎ ﺧﻮد را از ﺳﺎﯾﺮ ﻧﮋادﻫﺎي ﺳﻔﯿﺪ اروﭘﺎ ﻧﯿﺰ ﺑﺮﺗﺮ‬
‫ﻣﯽداﻧﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ﻧﺎﺳﯿﻮﻧﺎﻟﯿﺴﻢ ﺗﺒﺪﯾﻞ ﺑﻪ زﺷﺖﺗﺮﯾﻦ و ﺧﻄﺮﻧﺎﮐﺘﺮﯾﻦ اﯾﺪﺋﻮﻟﻮژي ﯾﻌﻨﯽ ﻓﺎﺷﯿﺴﻢ و ﻧﺎزﯾﺴﻢ در‬
‫اروﭘﺎ ﺷﺪه ﺑﻮد‪ .‬ﭘﺲ ﺑﺎﯾﺴﺘﯽ ﻧﺎﺳﯿﻮﻧﺎﻟﯿﺴﻢ در اروﭘﺎ ﭘﺎﯾﺎن ﻣﯽﮔﺮﻓﺖ اﻣﺎ در ﺟﻬﺎن ﺳﻮم و ﺑﺨﺼﻮص ﺟﻬﺎن‬
‫اﺳﻼم ﮔﺴﺘﺮش ﻣﯽﯾﺎﻓﺖ‪ .‬ﭼﺮا ﺳﺮﺑﺎزان ﺟﻬﺎن ﺳﺮﻣﺎﯾﻪداري ﺑﺮاي ﺗﺼﺮف ﺟﻬﺎن ﺳﻮم ﻗﺮﺑﺎﻧﯽ ﺷﻮﻧﺪ‪.‬‬
‫ﮔﺴﺘﺮش ﻧﺎﺳﯿﻮﻧﺎﻟﯿﺴﻢ در ﺟﻬﺎن ﺳﻮم و ﺑﺨﺼﻮص ﺟﻬﺎن اﺳﻼم ﺑﺎﻋﺚ ﻣﯽ ﺷﺪﮐﺸﻮرﻫﺎي ﺗﺎزه اﯾﺠﺎد ﺷﺪه‬
‫ﺑﺎ ﻫﻢ ﺑﺠﻨﮕﻨﺪ و رﻗﺎﺑﺖ ﺗﺴﻠﯿﺤﺎﺗﯽ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ و در اﯾﻦ ﻣﯿﺎن اﻗﺘﺼﺎد و ﺳﯿﺎﺳﺖ اروﭘﺎ و آﻣﺮﯾﮑﺎ و‬
‫ﻣﺘﺤﺪاﻧﺸﺎن روﻧﻖ ﯾﺎﺑﺪ‪ .‬ﻫﻤﺰﻣﺎن‪ ،‬ﺑﺤﺚ ﭘﺎن ﻫﻢ ﻣﻄﺮح ﮔﺮدﯾﺪ‪ .‬ﭘﺎنﺗﺮﮐﯿﺴﻢ‪ ،‬ﭘﺎنﻋﺮﺑﯿﺴﻢ‪ ،‬ﭘﺎناﯾﺮاﻧﯿﺴﻢ و‬
‫ﭘﺎناﺳﻼﻣﯿﺴﺖ‪ .‬اروﭘﺎ ﻣﻄﻤﺌﻦ ﺑﻮد ﮐﻪ در ﻣﻘﺎﺑﻞ ﻧﺎﺳﯿﻮﻧﺎﻟﯿﺴﻢ ﻫﯿﭻﮐﺪام از اﯾﻦ ﭘﺎنﻫﺎ ﺑﻪ ﺳﺮاﻧﺠﺎم ﻧﺨﻮاﻫﺪ‬
‫رﺳﯿﺪ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ ﭘﺎنﻫﺎ ﻫﻢ ﻣﺜﻞ ﻧﺎﺳﯿﻮﻧﺎﻟﯿﺴﻢ ﺑﺎﻋﺚ ﺗﻔﺮق ﻣﯽﮔﺮدﯾﺪ‪.‬‬
 ‫‪ 12‬ﻓﺼﻠﻨﺎﻣﻪ ﺗﺤﻘﯿﻘﺎت ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎﯾﯽ‬

‫ﭘﺲ از اﻧﻘﻼب اﮐﺘﺒﺮ و اﯾﺠﺎد اﺗﺤﺎد ﺟﻤﺎﻫﯿﺮ ﺷﻮروي‪ ،‬اﯾﺪﺋﻮﻟﻮژي ﻧﺎﺳﯿﻮﻧﺎﻟﯿﺴﻢ ﻣﯽﺗﻮاﻧﺴﺖ ﻧﻘﺶ‬
‫اﺳﺎﺳﯽ ﺑﺮاي ﺟﻠﻮﮔﯿﺮي ﮔﺴﺘﺮش و اﺷﺎﻋﻪ ﮐﻤﻮﻧﯿﺴﻢ و ﺳﻮﺳﯿﺎﻟﯿﺴﻢ ﻧﯿﺰ اﯾﻔﺎ ﮐﻨﺪ‪ .‬در ﺣﻘﯿﻘﺖ ﻧﺎﺳﯿﻮﻧﺎﻟﯿﺴﻢ‬
‫اﯾﺪﺋﻮﻟﻮژي ﺑﺴﯿﺎر ﻣﺆﺛﺮي در ﻣﻘﺎﺑﻞ اﻧﺘﺮﻧﺎﺳﯿﻮﻧﺎﻟﯿﺴﻢ ﮐﻤﻮﻧﯿﺴﺘﯽ ﺑﻮد و ﺑﻌﺪ از ﺟﻨﮓ ﺟﻬﺎﻧﯽ اول ﻧﺎﺳﯿﻮﻧﺎﻟﯿﺴﻢ‬
‫ﺗﺒﺪﯾﻞ ﺑﻪ اﯾﺪﺋﻮﻟﻮژي ﺧﻨﺜﯽﮐﻨﻨﺪه اﯾﺪﺋﻮﻟﻮژي ﮐﻤﻮﻧﯿﺴﻢ ﮔﺮدﯾﺪ‪.‬‬
‫اﯾﺮان ﮐﻪ ﻫﻢ داراي ﻓﺮﻫﻨﮓ ﻏﻨﯽ ﭘﯿﺶ از اﺳﻼم اﺳﺖ و ﻫﻢ زﻣﯿﻨﻪﻫﺎي ﻧﺎﺳﯿﻮﻧﺎﻟﯿﺴﺘﯽ در آن ﻗﻮي‬
‫اﺳﺖ و ﻫﻢ ﺗﻔﺎوﺗﻬﺎي آﺷﮑﺎر ﻣﺬﻫﺒﯽ و زﺑﺎﻧﯽ ﺑﺎ ﺑﻘﯿﻪ ﺟﻬﺎن اﺳﻼم دارد‪ ،‬ﺑﻌﺪ از ﺟﻨﮓ ﺑﯿﻦ اﻟﻤﻠﻠﯽ اول‬
‫ﻣﯽﺗﻮاﻧﺴﺖ ﻧﻘﺸﯽ ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ در ﺗﺜﺒﯿﺖ ﺗﻔﮑﺮ ﻧﺎﺳﯿﻮﻧﺎﻟﯿﺴﺘﯽ در ﻣﻨﻄﻘﻪ ﺑﺎزي ﮐﻨﺪ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ﺣﮑﻮﻣﺖ ﭘﻬﻠﻮي‬
‫ﮐﻪ ﭘﺲ از ﺟﻨﮓ ﺟﻬﺎﻧﯽ اول اﯾﺠﺎد ﮔﺮدﯾﺪ و ﯾﮑﯽ از ﻧﺘﺎﯾﺞ اﯾﺠﺎد اﺗﺤﺎد ﺟﻤﺎﻫﯿﺮ ﺷﻮروي و ﺗﺴﻠﻂ‬
‫ﺣﮑﻮﻣﺖ ﮐﻤﻮﻧﯿﺴﺘﯽ ﺑﺮ روﺳﯿﻪ و اﻗﻤﺎر آن اﺳﺖ‪ ،‬اﺳﺎﺳﺎً ﺣﮑﻮﻣﺘﯽ اﺳﺖ ﻧﺎﺳﯿﻮﻧﺎﻟﯿﺴﺘﯽ و از ﻋﻤﺪهﺗﺮﯾﻦ‬
‫وﻇﺎﯾﻔﺶ ﮔﺴﺘﺮش ﻧﺎﺳﯿﻮﻧﺎﻟﯿﺴﻢ ﺑﺮاي ﻣﻘﺎﺑﻠﻪ ﺑﺎ ﮐﻤﻮﻧﯿﺴﻢ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺑﻬﺘﺮﯾﻦ ﺟﺎﯾﮕﺎه ﮔﺴﺘﺮش ﻧﺎﺳﯿﻮﻧﺎﻟﯿﺴﻢ ﺑﺎ اﻫﺪاف ذﮐﺮ ﺷﺪه‪ ،‬ﻣﺪارس و داﻧﺸﮕﺎﻫﻬﺎﺳﺖ و ﻋﻤﺪهﺗﺮﯾﻦ‬
‫ﻋﻠﻮم ﺑﺮاي ﮔﺴﺘﺮش اﯾﻦ اﯾﺪﺋﻮﻟﻮژي ﺗﺎرﯾﺦ‪ ،‬ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎ‪ ،‬ﺑﺎﺳﺘﺎنﺷﻨﺎﺳﯽ و ادﺑﯿﺎت اﺳﺖ‪ .‬ﺟﻐﺮاﻓﯿﺪاﻧﺎن اﯾﺮان‬
‫ﻧﯿﺰ در اﯾﻦ راﺳﺘﺎ ﻧﻘﺶ ﺧﻮد را ﺧﻮب اﯾﻔﺎ ﮐﺮدهاﻧﺪ‪ ،‬ﮔﺮﭼﻪ ﺗﻌﺪادي از آﻧﻬﺎ از اﯾﻦ ﺳﯿﺎﺳﺖ اﻋﻼم ﻧﺸﺪه‬
‫اﻃﻼع ﭼﻨﺪاﻧﯽ ﻧﺪاﺷﺘﻨﺪ‪.‬‬
‫اﻧﻘﻼب داراي ﺗﻔﮑﺮ ﮐﺎﻣﻼ اﯾﺪﺋﻮﻟﻮژﯾﮑﯽ اﺳﺖ ‪5 .‬‬ ‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ﻻﯾﻪ ﭘﻨﻬﺎن ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎي اﯾﺮان ﻗﺒﻞ از‬
‫‪1204‬‬

‫ﺑﺎ ﻓﺮوﭘﺎﺷﯽ رژﯾﻢ ﭘﻬﻠﻮي ﺑﺎ ﺷﻌﺎر ﺧﺪا‪ ،‬ﺷﺎه‪ ،‬ﻣﯿﻬﻦ و اﺳﺘﻘﺮار ﺟﻤﻬﻮري اﺳﻼﻣﯽ ﺳﯿﺎﺳﺖ اﺗﺤﺎد ﺑﺎ‬
‫ﺟﻬﺎن اﺳﻼم و ﭘﺸﺘﯿﺒﺎﻧﯽ از ﻣﺴﺘﻀﻌﻔﺎن ﻋﺎﻟﻢ و اﺷﺎﻋﻪ ﺗﻔﮑﺮ اﺗﺤﺎد اﺳﻼﻣﯽ و ﭘﺎن اﺳﻼﻣﯿﺴﻢ اﯾﺪﺋﻮﻟﻮژي‬
‫اﺻﻠﯽ ﺟﻤﻬﻮري اﺳﻼﻣﯽ اﯾﺮان ﮔﺮدﯾﺪ و اﯾﺪﺋﻮﻟﻮژي ﻧﺎﺳﯿﻮﻧﺎﻟﯿﺴﻢ ﻣﻠﯽﮔﺮاﯾﯽ ﻓﺮو رﯾﺨﺖ‪.‬‬
‫در اﯾﻦ ﻣﯿﺎن ﯾﮑﯽ از اﻫﺪاف ﺣﻤﻠﻪ ﻋﺮاق ﺑﻪ اﯾﺮان‪ ،‬ﻣﺤﺪود ﮐﺮدن اﯾﺪﺋﻮﻟﻮژي اﺳﻼمﮔﺮا ﺑﻪ‬
‫ﺷﯿﻌﻪﮔﺮا در ﭼﻬﺎرﭼﻮب ﻣﺮزﻫﺎي اﯾﺮان و ﺑﺎزﮔﺮداﻧﺪن اﯾﺮان ﺑﻪ ﻧﺎﺳﯿﻮﻧﺎﻟﯿﺴﻢ ﺑﻮد‪ .‬ﺻﺪام ﻣﺮدم اﯾﺮان را‬
‫ﻣﺠﻮس ﻣﯽداﻧﺴﺖ و ﺧﻮد را ﺳﺮدار ﻗﺎدﺳﯿﻪ ﻣﯽﻧﺎﻣﯿﺪ؛ ﺧﻮد اﯾﻦ ﺷﻌﺎرﻫﺎ ﯾﻌﻨﯽ ﺟﺪا ﮐﺮدن اﯾﺮان از ﺑﺪﻧﻪ‬
‫ﺟﻬﺎن اﺳﻼم‪ ،‬ﺟﻨﮓ ﻋﺮاق ﻋﻠﯿﻪ اﯾﺮان ﺗﺎﺣﺪي در اﯾﻦ زﻣﯿﻨﻪ ﻣﻮﻓﻖ ﺑﻮد‪ .‬ﻣﺤﺘﻮاي ﺳﺨﻨﺮاﻧﯿﻬﺎي رﻫﺒﺮان‬
‫ﺟﻤﻬﻮري اﺳﻼﻣﯽ ﺑﺎ ﺷﺮوع ﺟﻨﮓ ﺑﯿﺸﺘﺮ ﮔﺮاﯾﺶ ﺑﻪ ﺳﻮي ﻣﻠﯽ و ﻣﻠﺖ و اﯾﺮان ﭘﯿﺪا ﮐﺮد و ﭘﺨﺶ اﺷﻌﺎر‬
‫ﻣﻠﯽ در رادﯾﻮ‪ ،‬ﺗﻠﻮﯾﺰﯾﻮن و دﻓﺎع اﺟﺒﺎري از ﻣﺮزﻫﺎي ﺳﺮزﻣﯿﻨﯽ ﮐﻪ ﻣﻐﺎﯾﺮ ﺑﺎ ﻣﺮزﻫﺎي اﯾﺪﺋﻮﻟﻮژﯾﮑﯽ‬
‫اﺳﺖ‪ ،‬در واﻗﻊ ﻣﺠﺒﻮر ﮐﺮدن ﺟﻤﻬﻮري اﺳﻼﻣﯽ از ﻃﺮف اﺑﺮﻗﺪرﺗﻬﺎ ﺑﻪ ﭘﺬﯾﺮش ﻧﻮﻋﯽ ﻧﺎﺳﯿﻮﻧﺎﻟﯿﺴﻢ اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﯾﺪﺋﻮﻟﻮژﯾﻬﺎي ﺣﺎﮐﻢ ﺑﺮ ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎي اﯾﺮان ‪13‬‬

‫در ﺣﺎل ﺣﺎﺿﺮﮐﻪ ﺳﯿﺎﺳﺖ دﻧﯿﺎ ﺑﻪ ﻃﺮف ﺟﻬﺎﻧﯽ ﺷﺪن ﮔﺎم ﺑﺮﻣﯽدارد ﺑﺎز ﻫﻢ ﻧﺎﺳﯿﻮﻧﺎﻟﯿﺴﻢ ﺑﺨﺼﻮص‬
‫در ﺟﻬﺎن ﺳﻮم اﻫﻤﯿﺖ ﺧﻮد را از دﺳﺖ ﻧﺪاده اﺳﺖ‪ .‬ﺟﻬﺎﻧﯽ ﺷﺪن ﺑﯿﺸﺘﺮ ﻣﺴﺄﻟﻪاي اﺳﺖ اﻗﺘﺼﺎدي‪،‬‬
‫ﻓﺮﻫﻨﮕﯽ و زﺑﺎﻧﯽ‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ ﺗﻮﺟﻪ داﺷﺖ ﮐﻪ اروﭘﺎي ﻣﺘﺤﺪ ﺑﯿﺸﺘﺮ ﻣﺮزﻫﺎي اﻗﺘﺼﺎدي را ﺑﺮداﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬وﻟﯽ‬
‫ﻣﺮزﻫﺎي ﻓﺮﻫﻨﮕﯽ‪ -‬زﺑﺎﻧﯽ ﮐﺎرﮐﺮد ﺧﻮد را ﺣﺘﯽ در ﻣﻮاردي ﺗﻘﻮﯾﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ‪ .‬در ﻫﻤﻪ اﯾﻦ ﺗﺤﻮﻻت‬
‫ﺟﻐﺮاﻓﯿﺪاﻧﺎن ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﮐﺴﺎﻧﯽﮐﻪ ﻣﻬﻤﺘﺮﯾﻦ رﮐﻦ ﻗﺪرت و ﺣﮑﻮﻣﺖ ﯾﻌﻨﯽ ﺳﺮزﻣﯿﻦ را ﺗﻌﺮﯾﻒ‪ ،‬ﺗﺒﯿﯿﻦ‪،‬‬
‫ﺗﺤﻠﯿﻞ‪ ،‬ﺗﻘﺴﯿﻢ‪ ،‬ﻣﺮزﺑﻨﺪي ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ و راﻫﻬﺎي اداره آن را اراﺋﻪ ﻣﯽدﻫﻨﺪ ﻧﻘﺶ اﺳﺎﺳﯽ اﯾﻔﺎ ﮐﺮدهاﻧﺪ‪ .‬ﺑﺎ اﯾﻦ‬
‫ﻣﻘﺪﻣﻪ ﻃﻮﻻﻧﯽ ﻧﮕﺎﻫﯽ ﺑﻪ ﺟﺎﯾﮕﺎه ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎ در داﻧﺸﮕﺎﻫﻬﺎي اﯾﺮان ﻗﺒﻞ و ﺑﻌﺪ از اﻧﻘﻼب ﻣﯽاﻧﺪازﯾﻢ‪.‬‬

‫ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎ در داﻧﺸﮕﺎه ﺗﻬﺮان )ﻗﺒﻞ از اﻧﻘﻼب(‬

‫ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎ در داﻧﺸﮕﺎه ﺗﻬﺮان در زﻣﺎﻧﯽ ﺑﻨﯿﺎنﮔﺬاري ﺷﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ اﯾﺪﺋﻮﻟﻮژي دوﻟﺖ اﯾﺮان‬
‫ﻧﺎﺳﯿﻮﻧﺎﻟﯿﺴﻢ ﺑﻮد‪ .‬ﻫﻤﻪ ﺟﻐﺮاﻓﯿﺪاﻧﺎن ﺑﻨﯿﺎﻧﮕﺬار ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎ در داﻧﺸﮕﺎه ﺗﻬﺮان از ﻣﺎژور ﻣﺴﻌﻮد ﮐﯿﻬﺎن ﮔﺮﻓﺘﻪ‬
‫ﺗﺎ دﮐﺘﺮ اﺣﻤﺪ ﻣﺴﺘﻮﻓﯽ و دﮐﺘﺮ ﻣﺤﻤﺪ ﺣﺴﻦ ﮔﻨﺠﯽ ﻫﻤﮕﯽ ﻣﺘﻌﻠﻖ ﺑﻪ ﻣﮑﺘﺐ ﻓﻠﺴﻔﯽ ﻓﮑﺮي ﺑﻮدﻧﺪ ﮐﻪ‬
‫ﻫﺪف ﻏﺎﯾﯽاش اﺷﺎﻋﻪ و ﺗﻘﻮﯾﺖ ﻧﺎﺳﯿﻮﻧﺎﻟﯿﺴﻢ اﯾﺮاﻧﯽ‪ ،‬روح وﻃﻦﭘﺮﺳﺘﯽ در داﻧﺶآﻣﻮزان و داﻧﺸﺠﻮﯾﺎن و‬
‫ﮐﻼَ ﻣﺮدم اﯾﺮان ﺑﻮد‪ .‬ﻓﺎرغاﻟﺘﺤﺼﯿﻼن اوﻟﯿﻪ اﯾﻦ داﻧﺸﮕﺎه ﻧﯿﺰ آﺷﮑﺎرا ﻫﻤﯿﻦ ﻫﺪف را دﻧﺒﺎل ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ‪.‬‬
‫ﮔﺮاﯾﺶ اﯾﺮان ﻗﺒﻞ از ﺟﻨﮓ دوم ﺟﻬﺎﻧﯽ ﺑﻪ آﻟﻤﺎن ﻧﯿﺰ ﺑﺎﻋﺚ ﺷﺪ ﮐﻪ ﻧﺎﻟﺴﯿﻮﻧﺎﻟﯿﺴﻢ اﯾﺮاﻧﯽ ﻣﺒﺘﻨﯽ ﺑﺮ‬
‫ﺑﺮﺗﺮي ﻧﮋاد آرﯾﺎ ﺷﺪت ﮔﯿﺮد و ﮔﺮاﯾﺸﻬﺎي ﻣﻠﯽ ﮔﺮاﯾﯽ ﺗﻘﻮﯾﺖ ﺷﻮد‪ .‬ﮐﺸﻔﯿﺎت ﺑﺎﺳﺘﺎﻧﺸﻨﺎﺳﯽ و ﺧﻮاﻧﺪن‬
‫‪1204‬ﻫﺎي دوران ﻫﺨﺎﻣﻨﺸﯽ و ﺳﺎﺳﺎﻧﯽ روح ﻧﺎﺳﯿﻮﻧﺎﻟﯿﺴﺘﯽ را ﺗﻘﻮﯾﺖ ﻣﯽﮐﺮد‪.‬‬
‫ﮐﺘﯿﺒﻪ‬
‫‪6‬‬
‫ﻓﺎرغاﻟﺘﺤﺼﯿﻼن اﯾﻦ دوره ﺑﻨﯿﺎﻧﮕﺬاران ﮔﺮوﻫﻬﺎي ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎي داﻧﺸﮕﺎﻫﻬﺎ ﺷﺪﻧﺪ‪ .‬وﻓﺎدارﺗﺮﯾﻦ‬
‫ﻓﺎرغاﻟﺘﺤﺼﯿﻞ ﺑﻪ اﯾﻦ ﻣﮑﺘﺐ ﻣﺮﺣﻮم دﮐﺘﺮ ﻟﻄﻒاﷲ ﻣﻔﺨﻢ ﭘﺎﯾﺎن ﺑﻮد ﮐﻪ ﺑﻨﯿﺎﻧﮕﺰار دو ﮔﺮوه ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎي‬
‫ﺗﺒﺮﯾﺰ و ﻣﺸﻬﺪ اﺳﺖ‪ .‬او ﻣﻮﺳﯿﻘﯽداﻧﯽ ﺑﺮﺟﺴﺘﻪ ﺑﻮد و ﺑﺎ ﮐﺘﺎﺑﻬﺎﯾﯽ ﮐﻪ در زﻣﯿﻨﻪ ﻧﺖﻧﻮﯾﺴﯽ در ﻣﻮﺳﯿﻘﯽ از‬
‫ﺧﻮد ﺑﻪ ﺟﺎي ﮔﺬاﺷﺖ ﺳﻌﯽ در ﻋﻠﻤﯽ ﮐﺮدن ﻣﻮﺳﯿﻘﯽ ﮐﺸﻮر و آﻧﻬﻢ ﺑﺎ روح وﻃﻦﭘﺮﺳﺘﯽ داﺷﺖ‪ ،‬او‬
‫ﺳﺮدﺑﯿﺮ اوﻟﯿﻦ ﻣﺠﻠﻪ ﻣﻮﺳﯿﻘﯽ ﮐﺸﻮر اﺳﺖ ﮐﻪ ﺗﻮﺳﻂ ﮐﻠﻨﻞ ﻋﻠﯽ ﻧﻘﯽ وزﯾﺮي ﺑﻨﯿﺎن ﮔﺬاﺷﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ در‬
‫ﻋﯿﻦ ﺣﺎل ﻗﺒﻞ از آﻧﮑﻪ ﻟﯿﺴﺎﻧﺲ ﺗﺎرﯾﺦ و ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎ درﯾﺎﻓﺖ ﮐﻨﺪ ﻟﯿﺴﺎﻧﺲ ﺑﺎﺳﺘﺎﻧﺸﻨﺎﺳﯽ ﺷﺪه ﺑﻮد )ﭘﺎﭘﻠﯽ‬
‫ﯾﺰدي‪ .(1372 ،‬از ﺣﺪود ﺳﺎل ‪ 1340‬ﯾﻌﻨﯽ ﺑﺎ اﺻﻼﺣﺎت ﺷﺎه داﻧﺸﮕﺎﻫﻬﺎي ﮐﺸﻮر و از ﺟﻤﻠﻪ ﮔﺮوه‬
‫ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎي داﻧﺸﮕﺎه ﺗﻬﺮان ﺗﻼش ﮐﺮدﻧﺪ ﮐﻪ ﻧﻘﺸﯽ در ﺗﻮﺳﻌﻪ اﯾﺮان داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬ﻟﺬا ﺗﻔﮑﺮ ﻧﺎﺳﯿﻮﻧﺎﻟﯿﺴﺘﯽ‬
‫ﺑﺎ ﺗﻔﮑﺮ ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎ در ﺧﺪﻣﺖ ﺗﻮﺳﻌﻪ ﻫﻤﮕﺎم ﺷﺪ‪ ،‬ﻣﺆﺳﺴﻪ ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎ ﺑﺎ اﯾﻦ ﻫﺪف ﺗﺸﮑﯿﻞ ﮔﺮدﯾﺪ‪ .‬دﮐﺘﺮ‬
 ‫‪ 14‬ﻓﺼﻠﻨﺎﻣﻪ ﺗﺤﻘﯿﻘﺎت ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎﯾﯽ‬

‫ﻣﺤﻤﺪﺣﺴﻦ ﮔﻨﺠﯽ ﮐﻪ ﭘﺪر ﻧﺎﺳﯿﻮﻧﺎﻟﯿﺴﻢ ﻋﻠﻤﯽ اﯾﺮان اﺳﺖ‪ ،‬ﺟﺰو ﭘﯿﺸﮕﺎﻣﺎن ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎي ﮐﺎرﺑﺮدي و‬
‫ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎ در ﺧﺪﻣﺖ ﺗﻮﺳﻌﻪ ﻧﯿﺰ ﻫﺴﺖ‪ .‬او ﻫﻮاﺷﻨﺎﺳﯽ ﻋﻠﻤﯽ را در ﮐﺸﻮر ﺑﻨﯿﺎن ﮔﺬاﺷﺖ‪.‬‬
‫اﻃﻠﺲ اﻗﻠﯿﻤﯽ اﯾﺮان اوﻟﯿﻦ ﺳﻨﺪ ﻣﻠﯽ در ﭘﯿﺪاﯾﺶ ﮔﺮاﯾﺶ ﺗﻔﮑﺮ ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎي ﮐﺎرﺑﺮدي و ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎ در‬
‫ﺧﺪﻣﺖ ﺗﻮﺳﻌﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﯾﻌﻨﯽ از دﻫﻪ ‪ 1340‬ﺟﻐﺮاﻓﯿﺪاﻧﺎن ﻣﻠﯽﮔﺮاي اﯾﺮاﻧﯽ روﯾﮑﺮدي ﻋﻤﻠﯽ ﺑﺮاي‬
‫ﺑﻪﮐﺎرﮔﺮﻓﺘﻦ ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎ در ﺧﺪﻣﺖ ﺗﻮﺳﻌﻪ را ﻧﯿﺰ ﭘﯿﺪا ﮐﺮدﻧﺪ )ﻣﺴﺘﻮﻓﯽ‪ .(1353 ،‬ﮐﺎرﻫﺎي ﻋﻤﻠﯽ ﮐﻪ در‬
‫ﻣﺆﺳﺴﻪ ﺑﺎ ﮐﻤﮏ ﺟﻐﺮاﻓﯿﺪاﻧﺎن ﻓﺮاﻧﺴﻮي )ژان درش( و ﺑﻠﮋﯾﮑﯽ )ﻫﻨﺰﻟﻦ‪ (1353 ،‬و دﯾﮕﺮان آﻏﺎز‬
‫ﮔﺮدﯾﺪ و ﻣﻨﺠﺮ ﺑﻪ اﻧﺘﺸﺎر ﮔﺰارﺷﺎت ﻣﺘﻌﺪد ﻣﺆﺳﺴﻪ ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎ ﺷﺪ‪ .‬اﯾﻦ ﮔﺰارﺷﺎت ﻧﯿﺰ ﺳﻨﺪي اﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫داﻧﺸﮕﺎه ﺗﻬﺮان در ﻗﺒﻞ از اﻧﻘﻼب ﺗﻼش ﮐﺮده اﺳﺖ ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎ را در ﺧﺪﻣﺖ ﺗﻮﺳﻌﻪ ﻗﺮار دﻫﺪ و در‬
‫ﺣﻘﯿﻘﺖ ﺗﻠﻔﯿﻖ اﯾﺪﺋﻮﻟﻮژي ﻧﺎﺳﯿﻮﻧﺎﻟﯿﺴﺘﯽ ﺗﻮﺳﻌﻪﮔﺮا را ﺑﺎﯾﺪ رهآورد ﮔﺮوه ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎي داﻧﺸﮕﺎه ﺗﻬﺮان و‬
‫ﻣﺆﺳﺴﻪ ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎ داﻧﺴﺖ‪ .‬ﻣﻨﺘﻬﯽ اﯾﻦ ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎي ﺗﻮﺳﻌﻪﮔﺮا در ﺟﻬﺖ اﻫﺪاف ﻧﺎﺳﯿﻮﻧﺎﻟﯿﺴﺘﯽ و ﺳﺮﻣﺎﯾﻪداري‬
‫و ﺑﺮﻧﺎﻣﻪرﯾﺰي ﺑﺨﺸﯽ‪ -‬ﻗﻄﺒﯽ ﺑﻮد‪.‬‬
‫در ﺣﻘﯿﻘﺖ ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎ اﺑﺰاري ﺑﻮد در دﺳﺖ ﺳﯿﺎﺳﺘﻤﺪاران اﻣﺎ ﺟﻐﺮاﻓﯿﺪاﻧﺎﻧﯽ ﮐﻪ در ﻣﺆﺳﺴﻪ ﮐﺎر‬
‫ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ ﺑﺎ ﻫﺪف ﺗﻮﺳﻌﻪ ﮐﺸﻮرﮔﺎم ﺑﺮﻣﯽداﺷﺘﻨﺪ ﻧﻪ ﺑﺮاي ﺟﯿﺐ ﺧﻮد‪ .‬ﻫﻨﻮز ﺗﻔﮑﺮ ﻣﻐﺪﯾﺴﻢ ﺑﺮ داﻧﺸﮕﺎه‬
‫ﺗﻬﺮان و ﻣﺆﺳﺴﻪ ﺣﺎﮐﻢ ﻧﺸﺪه ﺑﻮد‪ .‬ﻧﺘﯿﺠﻪ ﮐﺎرﻫﺎي ﻣﺆﺳﺴﻪ ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎ ﺑﯿﺎﻧﮕﺮ ﺗﻼش ﺑﯿﺶ از ﺣﺪ و ﺑﯽﺷﺎﺋﺒﻪ‬
‫ﮔﺮوﻫﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻓﻘﻂ ﻋﺸﻖ ﺑﻪ ﮔﺴﺘﺮش ﻋﻠﻢ و ﻋﻈﻤﺖ اﯾﺮان را در ﺳﺮ ﻣﯽﭘﺮوراﻧﺪﻧﺪ‪ .‬ﻣﺴﺎﻓﺮﺗﻬﺎي ﻣﺘﻌﺪد‬
‫آﻧﻬﺎ ﺑﻪ ﺑﺪ آب و ﻫﻮاﺗﺮﯾﻦ و ﺳﺨﺖﺗﺮﯾﻦ ﻧﻘﺎط اﯾﺮان ﭼﻮن ﮐﻮﯾﺮ ﻟﻮت آﻧﻬﻢ ﻋﻤﻼً ﺑﻪﻃﻮر راﯾﮕﺎن ﺑﯿﺎﻧﮕﺮ‬
‫ﻋﺸﻖ و ﻋﻼﻗﻪ آﻧﻬﺎ ﺑﻪ اﯾﻦ ﮐﺸﻮر و ﺑﻪ ﮐﺎرﺷﺎن اﺳﺖ‪ .‬ﻣﯽﺗﻮان ﺧﻂ ﻣﺸﯽ ﻣﺆﺳﺴﻪ ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎ را ﺗﺎ زﻣﺎن‬
‫‪1204‬‬
‫‪7‬‬ ‫ﻣﺮگ ﻣﺮﺣﻮم دﮐﺘﺮ اﺑﺮاﻫﯿﻢ ﺟﻌﻔﺮﭘﻮر رﺋﯿﺲ ﻓﻘﯿﺪ ﻣﺆﺳﺴﻪ ﻫﻤﯿﻦ ﻋﺸﻖ و ﻋﻼﻗﻪ ﺑﻪ ﮐﺎر داﻧﺴﺖ‪.‬‬
‫ﺳﺎزﻣﺎن ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎﯾﯽ ارﺗﺶ ﻧﯿﺰ در ﮐﻨﺎر ﺗﻮﻟﯿﺪ ﻧﻘﺸﻪ‪ ،‬ﻫﺪﻓﺶ ﺗﻘﻮﯾﺖ ﻧﺎﺳﯿﻮﻧﺎﻟﯿﺴﻢ اﯾﺮان ﺑﺨﺼﻮص در‬
‫ﻣﻘﺎﺑﻞ ﭘﺎن ﻋﺮﺑﯿﺴﻢ ﺑﻮد‪ .‬ﺳﺎزﻣﺎن ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎﯾﯽ از ﺧﺪﻣﺎت دو ﺟﻐﺮاﻓﯿﺪان )دﮐﺘﺮ ﻣﺤﻤﺪﺣﺴﻦ ﮔﻨﺠﯽ و‬
‫ﺷﺎﮔﺮدش دﮐﺘﺮ ﻣﻔﺨﻢ ﭘﺎﯾﺎن( ﭘﺲ از ﺑﺎزﻧﺸﺴﺘﮕﯽ آﻧﻬﺎ ﺗﺎ زﻣﺎن اﻧﻘﻼب ﺑﻄﻮر رﺳﻤﯽ اﺳﺘﻔﺎده ﻋﻠﻤﯽ ﺑﺮد‪ .‬ﻃﯽ‬
‫‪ 1350‬ﺗﺎ ‪ 1357‬ﻣﺮﺣﻮم دﮐﺘﺮ ﻣﻔﺨﻢ ﭘﺎﯾﺎن ﻓﺮﺻﺖ ﯾﺎﻓﺖ ﺗﺎ در ﺑﯿﻦ اﻓﺴﺮان ﺟﻐﺮاﻓﯿﺪان روﺣﯿﻪ‬
‫ﻧﺎﺳﯿﻮﻧﺎﻟﯿﺴﺘﯽ را اﺷﺎﻋﻪ دﻫﺪ و اﯾﻦ روﺣﯿﻪ را در ﺷﻨﺎﺧﺖ ﺳﺮزﻣﯿﻦ )ﻓﺮﻫﻨﮓ ﮐﻮﻫﻬﺎ‪ ،‬رودﻫﺎ ‪ (. . .‬ﺑﻪ‬
‫ﺗﺒﻠﻮر ﺑﺮﺳﺎﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ﻣﯽﺗﻮان ﻧﺘﯿﺠﻪ ﮔﺮﻓﺖ ﮐﻪ در ﻗﺒﻞ از اﻧﻘﻼب‪ ،‬ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎي داﻧﺸﮕﺎه ﺗﻬﺮان ﮐﻪ ﻫﺪف اﺻﻠﯽ‬
‫اﯾﺠﺎدش ﺗﻘﻮﯾﺖ روﺣﯿﻪ ﻧﺎﺳﯿﻮﻧﺎﻟﯿﺴﻢ ﺑﻮد‪ ،‬در دﻫﻪ ‪ 1340‬ﺗﺤﺖ ﺗﺄﺛﯿﺮ ﺗﺤﻮﻻت ﮐﻞ ﮐﺸﻮر ﺑﻪ ﺳﻮي‬
‫ﯾﮏ ﻧﻮع ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎي ﮐﺎرﺑﺮدي اﺑﺰاري در ﺟﻬﺖ ﺗﻘﻮﯾﺖ ﻧﺎﺳﯿﻮﻧﺎﻟﯿﺴﻢ ﺗﻮﺳﻌﻪﮔﺮا ﮔﺎم ﺑﺮداﺷﺖ‪.‬‬
‫اﯾﺪﺋﻮﻟﻮژﯾﻬﺎي ﺣﺎﮐﻢ ﺑﺮ ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎي اﯾﺮان ‪15‬‬

‫در ﺑﯿﻦ ﺟﻐﺮاﻓﯿﺪاﻧﺎن ﻧﺴﻞ دوم داﻧﺸﮕﺎه ﺗﻬﺮان ﺟﻐﺮاﻓﯿﺪاﻧﯽ ﮐﻪ ﺗﺄﺛﯿﺮ ﻋﻤﯿﻘﯽ ﺑﺮ ﺗﻔﮑﺮ ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎي‬
‫ﮐﺸﻮر ﮔﺬاﺷﺖ‪ ،‬دﮐﺘﺮ دره ﻣﯿﺮﺣﯿﺪر ﺑﻮد‪ .‬او ﺑﺎ ﻧﻮﺷﺘﻦ ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎي ﺳﯿﺎﺳﯽ اﻧﺪﯾﺸﻪﻫﺎي ﺟﺪﯾﺪي را وارد‬
‫ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎي اﯾﺮان ﮐﺮد‪ .‬ﮐﺘﺎب ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎي ﺳﯿﺎﺳﯽ او و ﻣﻘﺎﻻﺗﺶ ﻧﻪ ﺗﻨﻬﺎ اﻧﺪﯾﺸﻪﻫﺎي ﻧﻮﯾﯽ را ﺑﻪ داﻧﺸﺠﻮﯾﺎن‬
‫اﻟﻘﺎء ﻣﯽﮐﺮد ﺑﻠﮑﻪ آﻧﻬﺎ را از ﻗﺎﻟﺐﻫﺎي ﻧﺎﺳﯿﻮﻧﺎﻟﯿﺴﺘﯽ و ﺑﺤﺚﻫﺎي ﺻﺮﻓﺎً ﻣﻠﯽﮔﺮاﯾﯽ ﺧﺎرج ﻣﯽﮐﺮد و‬
‫ﻧﺸﺎن ﻣﯽداد ﮐﻪ ﺟﻬﺎن‪ ،‬ﺟﻬﺎﻧﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺳﻮي ﺗﻌﺎدل ﻗﺪرت ﺑﻪ ﺳﻮي ﺳﺎﺧﺘﺎرﻫﺎ و ﺗﺸﮑﯿﻼت ﺟﻬﺎﻧﯽ‬
‫و ﭘﺎﯾﺪاري ﻣﺮزﻫﺎ و ﻗﺎﻧﻮنﮔﺮاﯾﯽ ﻋﻠﻤﯽ و ﺑﯿﻦاﻟﻤﻠﻠﯽ ﮔﺎم ﺑﺮﻣﯽدارد و ﻋﻤﻼَ دوران ﮐﺸﻮرﮔﺸﺎﯾﯽﻫﺎ و‬
‫ﻣﻨﯿﺖﻫﺎي ﻣﻠﯽﮔﺮاﯾﯽ و ﯾﺎ ﺗﻔﮑﺮات راﺗﺰﻟﯽ ﺑﻪ ﭘﺎﯾﺎن رﺳﯿﺪه اﺳﺖ‪ .‬در دﻫﻪ ‪ 56‬ـ‪ 1346‬ﮐﺘﺎب‬
‫ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎي ﺳﯿﺎﺳﯽ دﮐﺘﺮ دره ﻣﯿﺮﺣﯿﺪر ﺗﻨﻬﺎ ﮐﺘﺎب ﻣﻨﺘﺸﺮه ﺗﻮﺳﻂ ﺟﻐﺮاﻓﯿﺪاﻧﺎن داﻧﺸﮕﺎه ﺗﻬﺮان ﺑﻮد ﮐﻪ در‬
‫ﺳﺮاﺳﺮ ﮐﺸﻮر ﺗﺪرﯾﺲ ﻣﯽﺷﺪ‪ .‬در ﺣﻘﯿﻘﺖ در اﯾﻦ دﻫﻪ ﮐﺘﺎﺑﻬﺎي دﮐﺘﺮ دره ﻣﯿﺮﺣﯿﺪر ﺗﻨﻬﺎ ﭘﻞ ارﺗﺒﺎﻃﯽ‬
‫ﺑﯿﻦ داﻧﺸﮕﺎه ﺗﻬﺮان و داﻧﺸﺠﻮﯾﺎن ﺳﺮاﺳﺮ ﮐﺸﻮر ﺑﻮد‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ ﻫﯿﭽﮕﺎه ﺳﺎﯾﻪ ﻣﻌﻨﻮي و ﻓﯿﺰﯾﮑﯽ دﮐﺘﺮ‬
‫ﻣﺤﻤﺪﺣﺴﻦ ﮔﻨﺠﯽ و ﻓﻌﺎﻟﯿﺖﻫﺎ و اﻧﺘﺸﺎرات ﮔﺴﺘﺮده دﮐﺘﺮ ﭘﺮوﯾﺰ ﮐﺮدواﻧﯽ و ﺗﻼﺷﻬﺎي ﻣﻌﺮﻓﺖ ﺷﻨﺎﺳﺎﻧﻪ‬
‫دﮐﺘﺮ ﻓﺮجاﻟﻪ ﻣﺤﻤﻮدي در زﻣﯿﻨﻪ ژﺋﻮﻣﺮﻓﻮﻟﻮژي را ﻧﺒﺎﯾﺪ در ﮔﺴﺘﺮش اﯾﻦ ارﺗﺒﺎﻃﺎت ﻓﺮاﻣﻮش ﮐﺮد‪.‬‬
‫اﯾﺠﺎد اﻧﺠﻤﻦ ﺟﻐﺮاﻓﯿﺪاﻧﺎن اﯾﺮان و ﻣﺠﻠﻪ اﻧﺠﻤﻦ از اﺑﺘﮑﺎرات دﮐﺘﺮ ﻣﺤﻤﺪﺣﺴﻦ ﮔﻨﺠﯽ ﺑﻮد‪ .‬اﻣﺎ ﺧﻮد‬
‫اﻧﺠﻤﻦ ﺟﻐﺮاﻓﯿﺪاﻧﺎن ﻓﺮازي اﺳﺖ ﮐﻪ در ﻣﺎﻫﯿﺖ ﺧﻮد ﻓﺮودي را دارد و ﺳﺎﺧﺘﺎري اﺳﺖ ﮐﻪ ﻓﺎﻗﺪ ﺗﻔﮑﺮ‬
‫ﻓﻠﺴﻔﯽ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻓﺮوﭘﺎﺷﯽ اﻋﺘﻘﺎد ﺑﻪ ﻧﺎﺳﯿﻮﻧﺎﻟﯿﺴﻢ و ﻣﻠﯽﮔﺮاﯾﯽ در ﮐﻞ ﮐﺸﻮر و در ﺑﯿﻦ ﺟﻐﺮاﻓﯿﺪاﻧﺎن اﯾﻦ داﻧﺸﮕﺎه‬
‫ﺑﺎﻋﺚ ﺷﺪ ﮐﻪ ﺑﻪﻃﻮر ﮐﻠﯽ در آﻏﺎز اﻧﻘﻼب اﺳﻼﻣﯽ‪ ،‬ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎي داﻧﺸﮕﺎه ﺗﻬﺮان ﻋﻤﻼَ ﻫﯿﭽﮕﻮﻧﻪ رﺳﺎﻟﺖ‬
‫ﻓﻠﺴﻔﯽ و دﯾﺪ اﯾﺪﺋﻮﻟﻮژﯾﮑﯽ را ﺑﺮاي ﺧﻮد ﻗﺎﺋﻞ ﻧﺒﺎﺷﺪ‪ ،‬و درﺣﻘﯿﻘﺖ درﺳﺖ ﻗﺒﻞ از اﻧﻘﻼب ﯾﮏ ﺧﻼء‬
‫‪1204‬‬
‫ﻓﮑﺮي ﻣﻌﺮﻓﺖﺷﻨﺎﺳﯽ و اﯾﺪﺋﻮﻟﻮژﯾﮑﯽ ﺑﺮ ﮔﺮوه ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎي داﻧﺸﮕﺎه ﺗﻬﺮان ﻓﺎﺋﻖ آﯾﺪ‪.‬‬
‫‪8‬‬

‫ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎ در داﻧﺸﮕﺎه ﻣﺸﻬﺪ )ﻗﺒﻞ از اﻧﻘﻼب(‬

‫ﮔﺮوه ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎي داﻧﺸﮕﺎه ﻣﺸﻬﺪ و ﺗﺒﺮﯾﺰ ﺗﻮﺳﻂ دﮐﺘﺮ ﻟﻄﻒاﷲ ﻣﻔﺨﻢ ﭘﺎﯾﺎن ﮐﻪ داراي اﯾﺪﺋﻮﻟﻮژي‬
‫دﺳﺖ راﺳﺘﯽ ﻧﺎﺳﯿﻮﻧﺎﻟﯿﺴﺘﯽ و ﭘﺎناﯾﺮاﻧﯿﺴﺘﯽ ﺑﻮد ﭘﺎﯾﻪﮔﺬاري ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫در ﺳﺎل ‪ ،1346‬ﺷﺶ ﻧﻔﺮ اﺳﺘﺎد ﺟﻮان در رﺷﺘﻪﻫﺎي ﺗﺎرﯾﺦ‪ ،‬رواﻧﺸﻨﺎﺳﯽ‪ ،‬زﺑﺎﻧﺸﻨﺎﺳﯽ‪ ،‬زﺑﺎن ﻓﺮاﻧﺴﻪ‬
‫و ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎ ﺑﻪ داﻧﺸﮕﺎه ﻣﺸﻬﺪ آﻣﺪﻧﺪ‪ .‬آﻧﻬﺎ ﮐﻪ ﻫﻤﮕﯽ ﻓﺎرغاﻟﺘﺤﺼﯿﻞ ﻓﺮاﻧﺴﻪ ﺑﻮدﻧﺪ داراي ﺗﻔﮑﺮات‬
‫اﯾﺪﺋﻮﻟﻮژﯾﮑﯽ ﻣﺪرن ﺑﻮدﻧﺪ و زﻣﺎﻧﯽ ﻓﺎرغاﻟﺘﺤﺼﯿﻞ ﺷﺪه ﺑﻮدﻧﺪ ﮐﻪ ﻓﺮاﻧﺴﻪ در ﻏﻠﯿﺎن ﻓﮑﺮي ﻗﺮارداﺷﺖ‪.‬‬
‫ﻏﻠﯿﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﻓﻼﺳﻔﻪاي ﻣﺜﻞ ﺳﺎرﺗﺮ آﻧﺮا رﻫﺒﺮي ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ‪ ،‬ﻏﻠﯿﺎﻧﯽ ﮐﻪ اﻣﺜﺎل ﻓﺮاﻧﺘﺲﻓﺎﻧﻮن‪ ،‬آﻟﺒﺮت ﮐﺎﻣﻮ‪،‬‬
 ‫‪ 16‬ﻓﺼﻠﻨﺎﻣﻪ ﺗﺤﻘﯿﻘﺎت ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎﯾﯽ‬

‫ﺳﯿﻤﻮن دوﺑﻮار‪ ،‬رﯾﻤﻮن آرون‪ ،‬ﭘﯿﺮﻣﻨﺪس ﻓﺮاﻧﺲ و ﻫﺰاران ﻣﺘﻔﮑﺮ و داﻧﺸﺠﻮي ﺿﺪ اﺳﺘﻌﻤﺎري و‬
‫ﻃﺮﻓﺪار آزادي ﻣﺴﺘﻌﻤﺮات و ﺣﻘﻮق ﺑﺸﺮ در آن ﻓﻌﺎل ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬اﯾﻦ ‪ 6‬ﻧﻔﺮ ﻓﺎرغاﻟﺘﺤﺼﯿﻞ ﻓﺮاﻧﺴﻪ ﺗﺎزه‬
‫اﺳﺘﺨﺪام ﺷﺪه در داﻧﺸﮕﺎه ﻣﺸﻬﺪ دوران ﻣﺒﺎرزات ﺿﺪ اﺳﺘﻌﻤﺎري ﻣﺮدم آﻓﺮﯾﻘﺎ و ﺑﺨﺼﻮص اﻟﺠﺰاﯾﺮ‪ ،‬ﺑﻪ‬
‫ﻗﺪرت رﺳﯿﺪن ﮐﺎﺳﺘﺮو و ﻣﺒﺎرزه ﻣﺮدم وﯾﺘﻨﺎم ﺑﻪ رﻫﺒﺮي ﻫﻮشﻣﯿﻨﻪ و ‪ ...‬را در ﭘﺎرﯾﺲ درك ﮐﺮده‬
‫ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬در ﺑﯿﻦ اﯾﻦ ﮔﺮوه ﺷﺶ ﻧﻔﺮه ﺗﺎرﯾﺦدان آﻧﻬﺎ دﮐﺘﺮ ﻋﻠﯽ ﺷﺮﯾﻌﺘﯽ ﮐﻪ داراي اﯾﺪﺋﻮﻟﻮژي‬
‫اﺳﻼمﮔﺮاﯾﯽ وﯾﮋه ﺧﻮد ﺑﻮد و اﻓﮑﺎر او ﺑﺮ ﻫﻤﻪ ﻣﺘﺨﺼﺼﺎن آﺷﮑﺎر اﺳﺖ و در ﺳﺎﻟﻬﺎي ‪50‬ـ‪ 1346‬در‬
‫داﻧﺸﮕﺎه ﻓﺮدوﺳﯽ ﻣﺸﻬﺪ ﺑﺎ ﺗﺪوﯾﻦ آﺛﺎرﺧﻮد ﺗﺤﻮل ﻓﮑﺮي ﺧﺎص در ﺟﻮاﻧﺎن اﺳﻼمﮔﺮا اﯾﺠﺎد ﮐﺮد‪.‬‬
‫ﺟﻐﺮاﻓﯿﺪان آﻧﻬﺎ دﮐﺘﺮ ﺳﯿﺮوس ﺳﻬﺎﻣﯽ ﺑﻮد او در دوره ﻟﯿﺴﺎﻧﺲ ﻧﻪ ﺷﺎﮔﺮد دﮐﺘﺮ ﻣﻔﺨﻢﭘﺎﯾﺎن و ﻧﻪ‬
‫ﺗﺤﺖ ﺗﺄﺛﯿﺮ اﻓﮑﺎر ﻧﺎﺳﯿﻮﻧﺎﻟﯿﺴﺘﯽ او ﺑﻮد‪ .‬وي ﻓﺎرغاﻟﺘﺤﺼﯿﻞ ﻣﮑﺘﺐ ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎي اﻣﮑﺎنﮔﺮاي ﻓﺮاﻧﺴﻪ ﺑﻮد و‬
‫ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎي ﻓﻘﺮزداﯾﯽ و اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ و ﺿﺪ اﺳﺘﻌﻤﺎري ﭼﭗ ﻓﺮاﻧﺴﻪ ﺑﻪ رﻫﺒﺮي )ﻻﮐﺴﺖ‪ (1347 ،‬را ﺗﺮوﯾﺞ‬
‫ﻣﯽﮐﺮد‪ .‬او ﮐﺘﺎب ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎي ﮐﻢرﺷﺪي اﯾﻮﻻﮐﺴﺖ را ﺗﺮﺟﻤﻪ ﮐﺮد‪) .‬اﯾﻦ ﮐﺘﺎب ﮐﻪ ﺗﻮﺳﻂ ﺧﺎﻧﻢ ﻣﻨﯿﺮه‬
‫ﺟﺰﻧﯽ ﻧﯿﺰ ﺗﺮﺟﻤﻪ ﺷﺪ ﺟﺰو اوﻟﯿﻦ ﮐﻮﺷﺸﻬﺎﯾﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﯽﺧﻮاﻫﺪ ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎي اﯾﺮان را ﺑﻪ اﻓﮑﺎر ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎي‬
‫دﺳﺖ ﭼﭙﯽ ﻏﯿﺮ ﻧﺎﺳﯿﻮﻧﺎﻟﯿﺴﺘﯽ و ﺿﺪ اﺳﺘﻌﻤﺎري و ﻓﻘﺮزدا و ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎي اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ آﺷﻨﺎ ﮐﻨﺪ(‪.‬‬
‫در ﺳﺎﻟﻬﺎي ‪57‬ـ‪ 1346‬در ﻣﺸﻬﺪ‪ ،‬ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎي دﺳﺖ راﺳﺘﯽ اﻓﺮاﻃﯽ ﻓﺮاﻧﺴﻪ ﻣﺒﺘﻨﯽ ﺑﺮ ﻧﺎﺳﯿﻮﻧﺎﻟﯿﺴﻢ و‬
‫ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎي ﭼﭗ ﻓﺮاﻧﺴﻪ ﮐﻪ ﺿﺪ اﺳﺘﻌﻤﺎري ﺑﻮد و ﺑﻪ ﺟﺎي ﻧﺎﺳﯿﻮﻧﺎﻟﯿﺴﻢ‪ ،‬ﺟﻬﺎن ﺳﻮمﮔﺮا ﺑﻮد و ﺑﻪ ﺳﻮي‬
‫ﯾﮏ ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎي اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ ﭼﭗ ﺣﺮﮐﺖ ﻣﯽﮐﺮد و ﺗﻮﺳﻂ دﮐﺘﺮ ﺳﯿﺮوس ﺳﻬﺎﻣﯽ ﻫﺪاﯾﺖ ﻣﯽﺷﺪ در‬
‫ﻣﻘﺎﺑﻞ ﻫﻢ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻨﺪ‪ .‬اﯾﻦ ﺻﻒﺑﻨﺪي ﻋﻤﻠﯽ ﺑﻮد وﻟﯽ ﻫﯿﭽﮑﺲ آﻧﺮا ﺗﺌﻮرﯾﺰه ﻧﮑﺮده ﺑﻮد‪ .‬ﻣﺮﺣﻮم دﮐﺘﺮ‬
‫ﻟﻄﻒاﷲ ﻣﻔﺨﻢﭘﺎﯾﺎن ﻣﺠﻠﻪ ﺟﻬﺎﻧﺸﻨﺎﺳﯽ را ﭼﺎپ ﻣﯽﮐﺮد و آرم آﻧﺮا ﻧﻘﺸﻪ ﭘﺎناﯾﺮاﻧﯿﺴﻢ ﻗﺮار ﻣﯽداد‪ .‬در‬
‫ﮐﻼس ﺳﺎﻋﺘﻬﺎ درﺑﺎره ﻗﻮم آرﯾﺎ و ﺑﺮﺗﺮي آﻧﻬﺎ ﺻﺤﺒﺖ ﻣﯽﮐﺮد‪ .‬آراﯾﺶ ﻇﺎﻫﺮي ﺧﻮد را ﻣﺎﻧﻨﺪ آﻟﻤﺎﻧﻬﺎ‬
‫اﻧﺘﺨﺎب و ﻧﻈﻢ آﻟﻤﺎﻧﯽ ﺷﺒﻪ ﻧﻈﺎﻣﯽ را در ﮐﻼﺳﻬﺎ ﺑﺮﻗﺮار ﻣﯽﮐﺮد و ﻋﻤﻼَ ﻧﻮﻋﯽ ﺟﺒﺮ ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎي راﺗﺰﻟﯿﺴﻢ‬
‫را ﺗﺮوﯾﺞ ﻣﯽﻧﻤﻮد‪ .‬در ﻣﻘﺎﺑﻞ دﮐﺘﺮ ﺳﯿﺮوس ﺳﻬﺎﻣﯽ داﻧﺸﺠﻮﯾﺎﻧﺶ را ﺑﻪ ﻧﻘﺪ ﮐﺘﺎب روح ﻣﻠﺘﻬﺎ اﺛﺮ آﻧﺪره‬
‫زﯾﮕﻔﺮﯾﺪ )ﺗﺮﺟﻤﻪ اﺣﻤﺪ آرام( ﻓﺮا ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ ﮐﺘﺎﺑﯽ ﮐﻪ دﻗﯿﻘﺎَ ﺑﺮ ﻣﺒﻨﺎي ﺟﺒﺮ ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎﯾﯽ راﺗﺰﻟﯿﺴﻢ ﻧﻮﺷﺘﻪ‬
‫ﺷﺪه اﺳﺖ ﺑﺎﯾﺪ زﯾﺮ ﻧﻘﺪ ﻣﯽرﻓﺖ‪ ،‬اﯾﻦ ﮐﺘﺎب ﺗﺒﻠﻮر راﺗﺰﻟﯿﺴﻢ و ﺑﺮﺗﺮي ﻧﮋادﯾﺴﺖ‪ .‬ﺑﻪ ﺟﻤﻠﻪاي از اﯾﻦ‬
‫ﮐﺘﺎب ﺗﻮﺟﻪ ﮐﻨﯿﺪ » ﭘﺴﺖﺗﺮﯾﻦ ﻏﺮﺑﯽﻫﺎ ﻗﺪرت اداره ﮐﺮدﻧﺶ از ﺑﺎﻻﺗﺮﯾﻦ ﺷﺮﻗﯽﻫﺎ ﺑﯿﺸﺘﺮ اﺳﺖ«‬
‫)زﯾﮕﻔﺮﯾﺪ‪ .(145 ،1354 ،‬ﺑﻪ ﭼﺎﻟﺶ ﮐﺸﯿﺪن اﯾﻦ ﮐﺘﺎب در ﮐﻼﺳﻬﺎي درس داﻧﺸﮕﺎه ﻣﺸﻬﺪ در ﺳﺎل‬
‫‪ 1347‬و آﺷﻨﺎ ﮐﺮدن داﻧﺸﺠﻮﯾﺎن ﺑﺎ ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎي ﺟﻬﺎن ﺳﻮم‪ ،‬اﺷﺎره ﺑﻪ ﺗﺠﺎوزات آﻣﺮﯾﮑﺎ در وﯾﺘﻨﺎم و‬
‫اﯾﺪﺋﻮﻟﻮژﯾﻬﺎي ﺣﺎﮐﻢ ﺑﺮ ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎي اﯾﺮان ‪17‬‬

‫ﻓﺮاﻧﺴﻪ در اﻟﺠﺰاﯾﺮ و اﻧﮕﻠﯿﺲ در ﻫﻨﺪ و ﻣﺒﺎرزات ﻣﺮدم ﻣﮑﺰﯾﮏ و ﺑﺮزﯾﻞ ﺑﺮاي اﺻﻼﺣﺎت ارﺿﯽ و‬
‫ارﺟﺎعدادن ﻧﻘﺪ و ﺑﺮرﺳﯽ ﮐﺘﺎب ﺟﻨﮓ ﺷﮑﺮ در ﮐﻮﺑﺎ و ﺑﺎز ﮐﺮدن ﭼﺸﻢ داﻧﺸﺠﻮﯾﺎن ﺑﻪ اﯾﺪﺋﻮﻟﻮژﯾﻬﺎﯾﯽ‬
‫ﻏﯿﺮ از ﻧﺎﺳﯿﻮﻧﺎﻟﯿﺴﻢ اﯾﺮاﻧﯽ و ﮐﺎﭘﯿﺘﺎﻟﯿﺴﻢ‪ ،‬دادن ﻣﻮﺿﻮﻋﺎت ﺗﺤﻘﯿﻘﺎﺗﯽ‪ ،‬ﻣﺜﻞ ﻣﺒﺎرزات ﺿﺪ اﺳﺘﻌﻤﺎري‪،‬‬
‫ﺷﮑﺎﻓﺘﻦ ﮐﻠﻤﻪ اﺳﺘﻌﻤﺎر‪ ،‬ﺗﺤﻘﯿﻖ در ﻓﻀﺎي ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎﯾﯽ ﮐﺸﻮرﻫﺎي ﺳﻮﺳﯿﺎﻟﯿﺴﺘﯽ‪ ،‬آﻧﻬﻢ در زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ‬
‫داﻧﺸﮕﺎﻫﻬﺎ ﺗﺤﺖ ﮐﻨﺘﺮل ﺳﺎواك ﺑﻮدﻧﺪ ﺧﻮد ﭼﺮﺧﺸﯽ ﻋﻈﯿﻢ در ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎي اﯾﺮان ﺑﻮد‪ .‬دﯾﮕﺮ ﻫﻤﮑﺎران‬
‫دﮐﺘﺮ ﺳﯿﺮوس ﺳﻬﺎﻣﯽ ﻧﯿﺰ در اﯾﻦ راه ﮔﺎﻣﻬﺎﯾﯽ ﺑﺮداﺷﺘﻨﺪ‪ .‬ﻣﺜﻼً ﮐﺘﺎب اﺳﺘﻌﻤﺎرزداﺋﯽ ﺗﺮﺟﻤﻪ دﮐﺘﺮ‬
‫ﻣﺤﻤﻮد ﻋﻠﻮي )ﮐﻪ ﻗﺒﻞ از اﻧﻘﻼب ﺗﺮﺟﻤﻪ و ﺑﻌﺪ از اﻧﻘﻼب ﭼﺎپ ﺷﺪ( در راﺳﺘﺎي ﻫﻤﯿﻦ ﺗﻔﮑﺮ ﺿﺪ‬
‫اﺳﺘﻌﻤﺎري و ﺿﺪ ﺳﺮﻣﺎﯾﻪداري ﺣﺎﮐﻢ ﺑﺮ ﮔﺮوه ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎي ﻣﺸﻬﺪ ﻗﺒﻞ از اﻧﻘﻼب اﺳﺖ )اﯾﺰﻧﺎر‪.(1372 ،‬‬

‫ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎ در داﻧﺸﮕﺎه ﺷﻬﯿﺪ ﺑﻬﺸﺘﯽ )ﻗﺒﻞ از اﻧﻘﻼب(‬

‫ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎي آﻟﻤﺎن ﭘﺲ از ﺟﻨﮓ ﺟﻬﺎﻧﯽ دوم‪ ،‬در ﻋﯿﻦ ﺗﻼش ﺑﺮاي دوري از ﺗﺤﻠﯿﻠﻬﺎي راﺗﺰﻟﯽ ﺳﻌﯽ‬
‫در اﺷﺎﻋﻪ ﻧﻮﻋﯽ ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎي ﻧﺎﺳﯿﻮﻧﺎﻟﯿﺴﯽ‪ ،‬ﻣﺒﺘﻨﯽ ﺑﺮﮐﺸﻮرﺷﻨﺎﺳﯽ و ﺗﺤﻠﯿﻠﻬﺎي ﺳﺮﻣﺎﯾﻪداري داﺷﺖ‪.‬‬
‫ﺟﻐﺮاﻓﯿﺪاﻧﺎن آﻟﻤﺎﻧﯽ ﺑﺎ وﺟﻮد آﻧﮑﻪ از ﻧﺎﺳﯿﻮﻧﺎﻟﯿﺴﻢ اﻓﺮاﻃﯽ رﻧﺞ ﻓﺮاوان ﺑﺮده ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬اﻣﺎ ﺑﺪﻟﯿﻞ آﻧﮑﻪ‬
‫ﮐﺸﻮرﺷﺎن ﺗﻮﺳﻂ اﺑﺮﻗﺪرت ﺷﺮق و ﻏﺮب ﺑﻪ دو ﭘﺎره ﺗﻘﺴﯿﻢ ﺷﺪه ﺑﻮد و دو ﻧﻮع رژﯾﻢ اﻗﺘﺼﺎدي ﻣﺘﻀﺎد‬
‫ﺑﺮ آن ﺣﺎﮐﻢ ﺑﻮد‪ ،‬در ﻋﯿﻦ ﺣﺎل ﮐﻪ ﺗﻼش ﺑﺮاي اﺗﺤﺎد اروﭘﺎ داﺷﺘﻨﺪ‪ ،‬اﺗﺤﺎد دو آﻟﻤﺎن را در ﺳﺮ‬
‫ﻣﯽﭘﺮوراﻧﺪﻧﺪ‪ .‬اﯾﻦ اﻣﺮ ﯾﮏ ﺧﻮاﺳﺖ ﻣﻠﯽ ﺑﻮد و ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎي آﻟﻤﺎن ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺴﺖ ﺗﻤﺎﻣﺎً دﯾﺪﮔﺎهﻫﺎي‬
‫ﻧﺎﺳﯿﻮﻧﺎﻟﯿﺴﯽ ﮐﻪ ﺗﻤﺎﻣﯿﺖ ارﺿﯽ آﻟﻤﺎن را ﺗﻀﻤﯿﻦ ﻣﯽﮐﺮد ﮐﻨﺎر ﺑﮕﺬارد‪ .‬در ﻋﯿﻦ ﺣﺎل ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎي آﻟﻤﺎن‬
‫ﻣﯽﺑﺎﯾﺴﺖ‪ ،‬ﺑﺮﺗﺮي ﻧﮋاد ژرﻣﻦ و ﻧﮋاد آرﯾﺎ را ﻓﺮاﻣﻮش ﮐﻨﺪ‪ .‬ﺑﻌﺪ از ﺟﻨﮓ دوم ﺟﻬﺎﻧﯽ ﺟﻐﺮاﻓﯿﺪاﻧﺎن و‬
‫ﺗﺎرﯾﺦداﻧﺎن آﻟﻤﺎن ﺧﻄﯿﺮﺗﺮﯾﻦ وﻇﯿﻔﻪ را ﺑﺮ ﻋﻬﺪه داﺷﺘﻨﺪ‪ .‬ازﯾﮏ ﺳﻮ ﻣﯽﺑﺎﯾﺴﺖ در ﺑﺎزﺳﺎزي اﻋﺘﻤﺎد ﺑﻪ‬
‫ﻧﻔﺲ ﻣﻠﺖ آﻟﻤﺎن ﺑﺮاي اﯾﺠﺎد آﻟﻤﺎن واﺣﺪ ﺷﺮﮐﺖ ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ و از ﺳﻮي دﯾﮕﺮ ﻣﯽﺑﺎﯾﺴﺖ ﻃﻮري‬
‫ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎ را ﺗﻨﻈﯿﻢ ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ ﮐﻪ ﻣﺮزﻫﺎ ﮐﻢرﻧﮓ ﮔﺮدد ﺗﺎ آﻟﻤﺎن ﯾﮑﯽ از ﻋﻨﺎﺻﺮ اﺻﻠﯽ رﻫﺒﺮي اروﭘﺎي‬
‫واﺣﺪ ﮔﺮدد‪ .‬ﭼﻮن ﺟﻐﺮاﻓﯿﺪاﻧﺎن آﻟﻤﺎﻧﯽ در ﺑﺎزﺳﺎزي ﮐﺸﻮرﺷﺎن ﺑﻌﺪ از ﺟﻨﮓ ﻧﻘﺶ ﻣﻬﻤﯽ را اﯾﻔﺎ ﮐﺮده‬
‫ﺑﻮدﻧﺪ ﻣﮑﺘﺐ ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎ در ﺧﺪﻣﺖ ﺗﻮﺳﻌﻪ ﯾﺎ ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎي ﮐﺎرﺑﺮدي در آﻟﻤﺎن ﻧﯿﺰ ﻃﺮﻓﺪاران ﺟﺪي ﯾﺎﻓﺖ‪.‬‬
‫ﺗﺌﻮرﯾﻬﺎي ﻣﮑﺎن ﻣﺮﮐﺰي و ﻣﮑﺎنﯾﺎﺑﯽ ﺻﻨﺎﯾﻊ و ﺧﺪﻣﺎت و ﻋﺪم ﺗﻤﺮﮐﺰﮔﺮاﯾﯽ در آﻟﻤﺎن ﮐﺎرﺑﺮد‬
‫ﻣﯽﯾﺎﻓﺖ‪ .‬دﮐﺘﺮ ﺟﺰﻧﯽ ﮐﻪ ﻓﺎرغاﻟﺘﺤﺼﯿﻞ اﯾﻦ ﻣﮑﺘﺐ ﺑﻮد در داﻧﺸﮕﺎه ﺷﻬﯿﺪ ﺑﻬﺸﺘﯽ ﻣﺸﻐﻮل ﺑﻪ ﮐﺎر ﺑﻮد‪.‬‬
‫وي ﺷﺎﮔﺮداﻧﯽ ﺑﻪ آﻟﻤﺎن ﻓﺮﺳﺘﺎده ﺑﻮد و آﻧﻬﺎ دﺳﺖ ﭘﺮورده ﺗﻔﮑﺮ ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎي ﺑﻌﺪ از ﺟﻨﮓ آﻟﻤﺎن ﺑﻮدﻧﺪ‪.‬‬
 ‫‪ 18‬ﻓﺼﻠﻨﺎﻣﻪ ﺗﺤﻘﯿﻘﺎت ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎﯾﯽ‬

‫ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎي آﻧﻬﺎ ﯾﮏ ﻻﯾﻪ ﻣﺨﻔﯽ ﻧﺎﺳﯿﻮﻧﺎﻟﯿﺴﯽ ﻣﺒﺘﻨﯽ ﺑﺮ ﮐﺸﻮرﺷﻨﺎﺳﯽ و ﯾﮏ ﻻﯾﻪ ﻇﺎﻫﺮي ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎي‬
‫ﮐﺎرﺑﺮدي در ﺧﺪﻣﺖ ﺗﻮﺳﻌﻪ را داﺷﺖ‪ .‬ﭘﺮوﻓﺴﻮر اﻫﻠﺮز و ﭘﺮوﻓﺴﻮر وﯾﺮث ﮐﻪ ﺗﺤﺖ ﺗﺄﺛﯿﺮ ﻣﮑﺘﺐ‬
‫ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎي ﺳﺮﻣﺎﯾﻪداري آﻟﻤﺎن از ﻧﻮع ﻫﺎﻧﺲ ﺑﻮﺑﮏ آن ﺑﻮدﻧﺪ دﺳﺖ ﺑﻪ ﺗﺤﻠﯿﻞ ﻓﻀﺎي ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎي ﺟﻬﺎن‬
‫اﺳﻼم زدﻧﺪ‪ .‬آﻧﻬﺎ ﺑﺎ ﺗﮑﯿﻪ ﺑﻪ ﻣﺴﺄﻟﻪ وﻗﻒ و ﺗﺌﻮري راﻧﺖ ﺗﺤﻠﯿﻠﻬﺎي ﺟﺎﻟﺒﯽ از ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎي اﯾﺮان و ﺟﻬﺎن‬
‫اﺳﻼم ﺑﻪ دﺳﺖ دادﻧﺪ‪ .‬ﺗﺤﻠﯿﻠﻬﺎﯾﯽ ﮐﻪ در ﻋﯿﻦ ﺟﺎﻟﺐ ﺑﻮدن ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎ را ﺗﺒﺪﯾﻞ ﺑﻪ اﺑﺰاري ﮐﺎرﺑﺮدي در‬
‫ﺧﺪﻣﺖ ﺳﺮﻣﺎﯾﻪداري ﻣﯽﮐﺮد‪ .‬ﻣﯽﺗﻮاﻧﯿﻢ ﺑﮕﻮﺋﯿﻢ در اول اﻧﻘﻼب ﮔﺮوه ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎي داﻧﺸﮕﺎه ﺷﻬﯿﺪ ﺑﻬﺸﺘﯽ و‬
‫ﺑﺨﺼﻮص ﺷﺎﮔﺮدان اﻫﻠﺮز )ﭼﻪ در ﺷﻬﯿﺪ ﺑﻬﺸﺘﯽ و ﭼﻪ در داﻧﺸﮕﺎه ﺗﻬﺮان( ﻣﻨﺴﺠﻢﺗﺮﯾﻦ ﮔﺮوه‬
‫ﺟﻐﺮاﻓﯿﺪاﻧﺎﻧﯽ ﺑﻮدﻧﺪ ﮐﻪ از ﻧﻈﺮ اﯾﺪﺋﻮﻟﻮژﯾﮑﯽ ﺑﻄﻮر ﮐﻼن داراي ﻫﻤﻔﮑﺮي ﺑﻮدﻧﺪ‪.‬‬
‫اﻟﺒﺘﻪ آﻧﻬﺎ ﯾﺎ ﻧﻤﯽﺧﻮاﺳﺘﻨﺪ ﯾﺎ ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺴﺘﻨﺪ ﺗﻔﮑﺮ ﺣﺎﮐﻢ ﺑﺮ ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎي ﺧﻮد را ﺗﺌﻮرﯾﺰه ﮐﻨﻨﺪ‪ .‬ﻫﻨﻮز‬
‫ﻫﻢ ﺗﻔﮑﺮ ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎي ﮐﺎرﺑﺮدي ﺑﺪون ﺗﺤﻠﯿﻞ اﯾﺪﺋﻮﻟﻮژﯾﮑﯽ ﺑﺮﺑﺮﺧﯽ ﺷﺎﮔﺮدان اﻫﻠﺮز ﺣﺎﮐﻢ اﺳﺖ‪ .‬آﻧﻬﺎ‬
‫ﭘﯿﺸﮕﺎﻣﺎن ﻃﺮﺣﻬﺎي ﮐﺎرﺑﺮدي‪ ،‬روﺳﺘﺎﯾﯽ‪ ،‬ﺷﻬﺮي ﻓﺎﻗﺪ ﺗﻔﮑﺮ اﯾﺪﺋﻮﻟﻮژﯾﮑﯽ در اﯾﺮان ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬اﻣﺮوزه‬
‫ﺷﺎﮔﺮدان اﻫﻠﺮز ﻧﻘﺶ ﻣﻬﻤﯽ در ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎي ﮐﺎرﺑﺮدي ﮐﺸﻮر دارﻧﺪ و ﺑﺎ اﺟﺮاي ﻃﺮﺣﻬﺎي ﻣﺘﻌﺪد ﺷﻬﺮي و‬
‫روﺳﺘﺎﯾﯽ و ﭘﺮورش ﺷﺎﮔﺮدان زﯾﺎدي ﮐﻪ ﺟﻨﺒﻪ ﮐﺎرﺑﺮدي آﻧﻬﺎ ﺑﺮ ﻧﻈﺮﯾﺸﺎن ﻣﯽﭼﺮﺑﺪ در ﺗﻮﺳﻌﻪ ﮐﺸﻮر‬
‫ﻧﻘﺶ اﯾﻔﺎ ﮐﺮده و ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ ﺗﻔﺴﯿﺮ اﯾﺪﺋﻮﻟﻮژﯾﮑﯽ ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎي ﺣﺎﮐﻢ ﺑﺮ ﮔﺮوه ﺷﻬﯿﺪ ﺑﻬﺸﺘﯽ ﺑﻪ دﻟﯿﻞ‬
‫ﺣﻀﻮر ﭼﻨﺪﯾﻦ ﮔﺮوه ﻣﺘﻔﺎوت از ﺗﺤﺼﯿﻞﮐﺮدهﻫﺎ در اﯾﻦ داﻧﺸﮕﺎه )آﻟﻤﺎن‪ -‬ﻓﺮاﻧﺴﻪ‪ -‬داﺧﻞ( ﮐﺎر ﻣﺸﮑﻠﯽ‬
‫اﺳﺖ و ﺧﻮد ﻣﻘﺎﻟﻪ ﺟﺪاﮔﺎﻧﻪاي را ﻣﯽﻃﻠﺒﺪ‪ .‬دﮐﺘﺮ ﻣﺼﻄﻔﯽ ﻣﺆﻣﻨﯽ ﻣﻘﺎﻟﻪاي را در ﻣﺠﻠﻪ رﺷﺪ ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎ‬
‫ﺗﺤﺖ ﻋﻨﻮان ﻧﻈﺮي ﺑﺮ زﯾﺮﺑﻨﺎي ﺗﺌﻮرﯾﮏ ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎي ﮐﻨﻮﻧﯽ اﯾﺮان ﺑﻪ ﭼﺎپ رﺳﺎﻧﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ ﺗﺎ ﺗﺪوﯾﻦ‬
‫اﯾﻦ ﻣﻘﺎﻟﻪ ‪ 2‬ﺷﻤﺎره آن ﭼﺎپ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬اﻣﯿﺪ اﺳﺖ ﮐﻪ دﮐﺘﺮ ﻣﺆﻣﻨﯽ ﮐﻪ ﺧﻮد از ﻣﻔﺴﺮﯾﻦ اﯾﺪﺋﻮﻟﻮژي‬
‫ﺣﺎﮐﻢ ﺑﺮ ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎي آﻟﻤﺎن اﺳﺖ‪ ،‬اﻧﺪﯾﺸﻪﻫﺎي ﺣﺎﮐﻢ ﺑﺮ ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎي آﻟﻤﺎن را ﺑﺨﺼﻮص آن ﻗﺴﻤﺖ ﮐﻪ‬
‫‪1205‬‬
‫‪1 .(28‬‬ ‫ﺟﻐﺮاﻓﯿﺪاﻧﺎن ﻓﺎرغاﻟﺘﺤﺼﯿﻞ اﯾﺮان را ﺗﺤﺖ ﺗﺄﺛﯿﺮ ﻗﺮار داده اﺳﺖ‪ ،‬ﺗﺤﻠﯿﻞ ﮐﻨﺪ )ﻣﺆﻣﻨﯽ‪،1382 ،‬‬
‫ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎ در داﻧﺸﮕﺎه اﺻﻔﻬﺎن )ﻗﺒﻞ از اﻧﻘﻼب(‬
‫ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎي داﻧﺸﮕﺎه اﺻﻔﻬﺎن ﺗﻮﺳﻂ دﮐﺘﺮ ﺳﯿﺮوس ﺷﻔﻘﯽ ﻓﺎرغاﻟﺘﺤﺼﯿﻞ ﻣﮑﺘﺐ ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎي آﻟﻤﺎن‬
‫ﺑﻨﯿﺎﻧﮕﺬاري ﺷﺪه ﺑﻮد ﺑﺪون آﻧﮑﻪ اﯾﺪﺋﻮﻟﻮژي وﯾﮋهاي را ﺑﺮاي ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎي ﺧﻮد ﺗﺌﻮرﯾﺰه ﮐﻨﺪ در ﻫﻤﺎن راه‬
‫ﺳﺎﯾﺮ ﺟﻐﺮاﻓﯿﺪاﻧﺎن ﻓﺎرغاﻟﺘﺤﺼﯿﻞ آﻟﻤﺎن ﯾﻌﻨﯽ ﻧﻮﻋﯽ ﻧﺎﺳﯿﻮﻧﺎﻟﯿﺴﻢ رﻗﯿﻖ ﺷﺪه و ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎي ﮐﺎرﺑﺮدي در‬
‫ﺧﺪﻣﺖ ﺗﻮﺳﻌﻪ ﮔﺎم ﺑﺮﻣﯽداﺷﺖ‪ .‬ﻣﻨﺘﻬﯽ ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎي اﺻﻔﻬﺎن ﺗﺤﺖ ﺗﺄﺛﯿﺮ اﻓﮑﺎر ﻧﺎﺣﯿﻪاي ﻧﯿﺰ ﻗﺮار داﺷﺖ‪.‬‬
‫دﮐﺘﺮ ﺳﯿﺮوس ﺷﻔﻘﯽ ﺑﻬﺘﺮﯾﻦ ﻣﻮﻧﻮﮔﺮاﻓﯽ ﺷﻬﺮي اﯾﺮان را ﺗﺎ ﺑﻪ اﻣﺮوز اراﺋﻪ داده اﺳﺖ‪ .‬دﮐﺘﺮ ﺷﻔﻘﯽ و‬
‫اﯾﺪﺋﻮﻟﻮژﯾﻬﺎي ﺣﺎﮐﻢ ﺑﺮ ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎي اﯾﺮان ‪19‬‬

‫دﯾﮕﺮ ﻫﻤﮑﺎراﻧﺶ ﺗﻼش ﺧﻮد را ﺑﺮ ﺗﻮﺳﻌﻪ ﻣﻨﻄﻘﻪ اﺻﻔﻬﺎن ﻣﺘﻤﺮﮐﺰ ﮐﺮدﻧﺪ و ﭘﺲ از اﻧﻘﻼب ﻋﺎﻟﯿﺘﺮﯾﻦ‬
‫ﻧﻮع ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎي ﮐﺎرﺑﺮدي اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ را در ﻣﻨﻄﻘﻪ اﺻﻔﻬﺎن ﺑﺎ ﻫﻤﮑﺎري در ﻃﺮح ﻓﻮﻻد ﻣﺒﺎرﮐﻪ و اراﺋﻪ‬
‫راﻫﮑﺎرﻫﺎ در ﻣﺤﺮوﻣﺘﺮﯾﻦ ﻣﻨﻄﻘﻪ ﮐﺸﻮر ﯾﻌﻨﯽ ﺑﺸﺎﮔﺮد )ﺣﺴﯿﻨﯽ اﺑﺮي‪ (1369 ،‬اراﺋﻪ دادﻧﺪ‪ .‬ﺗﺮﮐﯿﺐ‬
‫ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎي ﻧﺎﺣﯿﻪﮔﺮاي ﻣﻠﻬﻢ از ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎي آﻟﻤﺎن ﺑﺎ ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎي ﻓﻘﺮزداﯾﯽ ﻣﻠﻬﻢ از ﻣﮑﺘﺐ ﻫﻨﺪ و ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎي‬
‫ﮐﺎرﺑﺮدي ﻣﻠﻬﻢ از ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎي ﮐﻤﯽ )دﮐﺘﺮ ﺣﺴﻨﻌﻠﯽ ﻏﯿﻮر و ‪ ( ...‬و ﺗﻼﺷﻬﺎي اﺳﺎﺗﯿﺪ اﯾﻦ ﮔﺮوه ﺑﻪ ﻫﻤﺮاه‬
‫اﺳﺘﺨﺪام دﻫﻬﺎ ﻓﺎرغاﻟﺘﺤﺼﯿﻞ ﻣﻤﺘﺎز ﺑﺎﻋﺚ ﺷﺪهاﺳﺖ ﮐﻪ داﻧﺸﮕﺎه اﺻﻔﻬﺎن ﺧﻮد داراي ﯾﮏ ﻣﮑﺘﺐ‬
‫ﺗﻠﻔﯿﻘﯽ ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎ ﮔﺮدد‪ .‬ﻣﮑﺘﺒﯽ ﮐﻪ ﺑﯿﺸﺘﺮ ﮔﺮاﯾﺶ ﺑﻪ ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎي ﻧﺎﺣﯿﻪاي‪ ،‬ﻓﻘﺮزداﯾﯽ‪ ،‬ﮐﺎرﺑﺮدي و‬
‫ﺗﻮﺳﻌﻪاي دارد اﯾﻦ ﺗﻔﮑﺮ ﺣﺎﮐﻢ ﺑﺮ ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎي داﻧﺸﮕﺎه اﺻﻔﻬﺎن )ﺑﺎ ﻫﻤﻪ اﺧﺘﻼف ﻧﻈﺮﻫﺎي دروﻧﯽ( ﺑﺎﻋﺚ‬
‫ﺷﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎي داﻧﺸﮕﺎه اﺻﻔﻬﺎن ﺑﻌﺪ از اﻧﻘﻼب ﭘﯿﺸﺮوﺗﺮﯾﻦ و ﻣﻤﺘﺎزﺗﺮﯾﻦ ﮔﺮوه ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎي‬
‫ﮐﺎرﺑﺮدي ﮐﺸﻮر ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬

‫ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎ در داﻧﺸﮕﺎه ﺗﺒﺮﯾﺰ‬

‫ﺷﻬﺮ ﺗﺒﺮﯾﺰ ﮐﻪ ﺟﺎﯾﮕﺎه ﺑﺴﯿﺎر واﻻ و وﯾﮋهاي در ﻣﺒﺎرزات ﻣﻠﺖ اﯾﺮان ﺑﺮاي رﺳﯿﺪن ﺑﻪ آزادي و‬
‫اﺳﺘﻘﻼل دارد ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎﯾﺶ ﺗﻮﺳﻂ دﮐﺘﺮ ﻟﻄﻒاﷲ ﻣﻔﺨﻢ ﭘﺎﯾﺎن ﺑﻨﯿﺎﻧﮕﺬاري ﺷﺪ‪ .‬ﺑﺎ اﻧﺘﻘﺎل وي ﺑﻪ ﻣﺸﻬﺪ‪،‬‬
‫ﮔﺮوه ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎي داﻧﺸﮕﺎه ﺗﺒﺮﯾﺰ ﺑﺎ ﺗﻔﮑﺮ ﻧﺎﺳﯿﻮﻧﺎﻟﯿﺴﺘﯽ رﻗﯿﻖﺗﺮ وﻟﯽ آزادﻣﻨﺶﺗﺮ و ﻧﺎﺣﯿﻪﮔﺮا ﺑﻪ ﮐﺎر‬
‫ﺧﻮد اداﻣﻪ داد‪ .‬در ﺳﺎﻟﻬﺎي اوﻟﯿﻪ ﺟﻐﺮاﻓﯿﺪاﻧﺎن اﯾﻦ داﻧﺸﮕﺎه ﻧﯿﺰ در ﺟﺮﯾﺎن ﮐﻠﯽ اﯾﺪﺋﻮﻟﻮژﯾﮑﯽ ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎي‬
‫ﮐﺸﻮر ﯾﻌﻨﯽ ﺗﻘﻮﯾﺖ ﻧﺎﺳﯿﻮﻧﺎﻟﯿﺴﻢ از ﻃﺮﯾﻖ ﺗﺮﺑﯿﺖ ﻧﯿﺮوي اﻧﺴﺎﻧﯽ ﺑﺮاي آﻣﻮزش وﭘﺮورش ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻨﺪ‪.‬‬
‫اﻣﺎ ﺗﻼش ﺑﺮاي ﮔﺮﯾﺰ از ﻗﯿﺪ ﻧﺎﺳﯿﻮﻧﺎﻟﯿﺴﻢ در ﺗﺒﺮﯾﺰ ﮔﺴﺘﺮده ﺑﻮد‪ .‬ﮔﺮوه ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎي ﺗﺒﺮﯾﺰ ﺑﺨﺼﻮص‬
‫ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎي ﻃﺒﯿﻌﯽ ﻣﺪﺗﻬﺎ ﺑﻪ ﻣﺴﺎﺋﻞ اﯾﺪﺋﻮﻟﻮژﯾﮑﯽ ﺗﻮﺟﻪ ﭼﻨﺪاﻧﯽ ﻧﺪاﺷﺖ‪ .‬دﮐﺘﺮ ﯾﺪاﻟﻪ ﻓﺮﯾﺪ از ﻣﮑﺘﺐ‬
‫اﻣﮑﺎنﮔﺮاﺋﯽ ﻓﺮاﻧﺴﻪ ﻓﺎرغاﻟﺘﺤﺼﯿﻞ ﺷﺪه ﺑﻮد و ﺗﺤﺖ ﺗﺄﺛﯿﺮ اﯾﺪﺋﻮﻟﻮژي ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎي ﭼﭗ ﻓﺮاﻧﺴﻪ )ﭼﭗ‬
‫ﻏﯿﺮﻣﺪون( ﭘﯿﺮ ژرژي ﻗﺮار داﺷﺖ )ﯾﺪاﻟﻪ ﻓﺮﯾﺪ‪ » .(1357 ،‬ﭘﯿﺮژرژ ﺣﻠﻘﻪاي ﺑﺮ ﮔﺮد ﺧﻮد اﯾﺠﺎد ﮐﺮده‬
‫و ﻣﯽﮐﻮﺷﺪ ﺗﺎ اذﻫﺎن را ﺑﻪ ﺳﺘﯿﺰﻫﺎي ﺷﻬﺮ و روﺳﺘﺎ ﻣﻌﻄﻮف دارد‪ .‬و اﯾﻦ ﻣﻀﻤﻮن ﻣﻠﻬﻢ از ﻣﺎرﮐﺴﯿﺴﻢ‪ ،‬ﺑﺎ‬
‫ﮐﺎﻣﯿﺎﺑﯽ ﻣﻮاﺟﻪ ﻧﺸﺪ؛« )ﮐﻼوال ـ ﺳﻬﺎﻣﯽ‪ (1376 ،‬در ﺣﻘﯿﻘﺖ ﭘﯿﺮژرژ ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎي ﺧﻮد را ﺗﺌﻮرﯾﺰه‬
‫ﻧﮑﺮده ﺑﻮد‪ .‬دﮐﺘﺮ ﻓﺮﯾﺪ ﺳﻌﯽ ﮐﺮد‪ ،‬ﯾﮏ ﻣﮑﺘﺐ ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎي اﻧﺴﺎﻧﯽ )ﻓﺮﯾﺪ‪ ،(1357 ،‬اﻧﺴﺎﻧﮕﺮا‪ ،‬ﺑﺨﺼﻮص‬
‫ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎي ﺷﻬﺮي )ﻓﺮﯾﺪ‪ (1349 ،‬ﻣﺒﺘﻨﯽ ﺑﺮ ﺗﺤﻠﯿﻠﻬﺎي ﮐﻤﯽ و اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ و ﻧﺎﺣﯿﻪاي )ﻓﺮﯾﺪ‪ (1372 ،‬را‬
‫ﺑﻨﯿﺎنﮔﺬارد‪ .‬اﻣﺎ دﮐﺘﺮ ﻓﺮﯾﺪ ﻫﻢ آﺷﮑﺎرا ﺗﻔﮑﺮ اﯾﺪﺋﻮﻟﻮژﯾﮑﯽ ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎي ﺧﻮد را ﺗﺪوﯾﻦ و ﺗﺌﻮرﯾﺰه ﻧﮑﺮد‪.‬‬
 ‫‪1205‬‬
‫‪2‬‬

‫‪ 20‬ﻓﺼﻠﻨﺎﻣﻪ ﺗﺤﻘﯿﻘﺎت ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎﯾﯽ‬

‫وﻗﺘﯽ ﻋﻠﻤﺎ و داﻧﺸﻤﻨﺪان در ﮐﺸﻮري زﻧﺪﮔﯽ ﮐﻨﻨﺪ ﮐﻪ ﭘﺎدﺷﺎه آن ﮐﺸﻮر ﺑﮕﻮﯾﺪ ﯾﺎ ﻫﻤﻪ ﻋﻀﻮ ﺣﺰب‬
‫رﺳﺘﺎﺧﯿﺰ ﺷﻮﯾﺪ ﯾﺎ ﻫﺮ ﮐﺲ ﻧﻤﯽﺧﻮاﻫﺪ ﻋﻀﻮ ﺣﺰب ﺷﻮد از ﮐﺸﻮر ﺧﺎرج ﺷﻮد‪ ،‬ﭼﻪ ﺟﺎي ﺗﺌﻮرﯾﺰه ﮐﺮدن‬
‫اﯾﺪﺋﻮﻟﻮژي ﺣﺎﮐﻢ ﺑﺮ ﯾﮏ ﻋﻠﻢ آﻧﻬﻢ ﻋﻠﻤﯽ ﮐﻪ ﺑﺎ ﺳﺮزﻣﯿﻦ و ﺣﺎﮐﻤﯿﺖ ﮐﺸﻮر ﺳﺮوﮐﺎر دارد ﺑﺎﻗﯽ‬
‫ﻣﯽﻣﺎﻧﺪ‪ .‬ﻟﺬا در ﺣﺎل و ﻫﻮاي ﺳﺎﻟﻬﺎي ‪ 1340-57‬ﻧﻪ از دﮐﺘﺮ ﻓﺮﯾﺪ ﻧﻪ از ﻫﯿﭻ ﺟﻐﺮاﻓﯿﺪان دﯾﮕﺮي ﻧﺒﺎﯾﺪ‬
‫اﻧﺘﻈﺎر داﺷﺖ ﮐﻪ ﺟﺎﯾﮕﺎه اﯾﺪﺋﻮﻟﻮژﯾﮑﯽ ﻋﻠﻤﯽ ﺧﻮد را ﺗﻌﺮﯾﻒ ﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫داﻧﺸﮕﺎه ﺗﺒﺮﯾﺰ در دﻫﻪ ‪ 1340-50‬در دل ﺧﻮد ﺟﻮاﻧﯽ را ﭘﺮورش ﻣﯽداد ﺑﻪ ﻧﺎم دﮐﺘﺮ ﺣﺴﯿﻦ‬
‫ﺷﮑﻮﯾﯽ ﮐﻪ ﺑﻌﺪﻫﺎ ﺗﻮاﻧﺴﺖ ﺗﺤﻮل ﻣﻬﻤﯽ را در ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎي ﮐﺸﻮر اﯾﺠﺎد ﮐﻨﺪ‪ .‬او ﮐﻪ ﺧﯿﻠﯽ زود ﻣﺘﻮﺟﻪ‬
‫ﺷﺪه ﺑﻮد ﮐﻪ ﺟﻐﺮاﻓﯿﺪاﻧﺎن اﯾﺮان ﺑﺎﯾﺪ ﻫﺮ ﭼﻪ ﺳﺮﯾﻌﺘﺮ و ﺑﯿﺸﺘﺮ ﺑﺎ ﺗﻔﮑﺮات ﻓﻠﺴﻔﯽ ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎ آﺷﻨﺎ ﺷﻮﻧﺪ‪،‬‬
‫ﮐﺘﺎب ﻓﻠﺴﻔﻪ ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎ )ﺷﮑﻮﯾﯽ‪ (1349 ،‬را ﮐﻪ ﺣﺎوي اﻧﺪﯾﺸﻪﻫﺎ و دﯾﺪﮔﺎﻫﻬﺎي ﻓﻠﺴﻔﯽ ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎ ﺑﻮد‬
‫ﺗﺪوﯾﻦ ﮐﺮد‪ .‬دﯾﮕﺮ ﺑﺎ اﯾﻦ ﮐﺘﺎب دوره ﭘﻨﻬﺎن ﮐﺮدن اﻓﮑﺎر در ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎ ﺑﻪ ﭘﺎﯾﺎن رﺳﯿﺪه ﺑﻮد‪ .‬داﻧﺸﺠﻮﯾﺎن‬
‫ﻣﺘﻮﺟﻪ ﻣﯽﺷﺪﻧﺪ ﮐﻪ اﺳﺘﺎدان در ﺳﺮ ﮐﻼس در ﭼﻪ ﻣﮑﺘﺒﯽ و ﺑﺎ ﭼﻪ اﯾﺪه ﻓﮑﺮي ﺻﺤﺒﺖ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ .‬ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎي‬
‫راﺳﺖ‪ ،‬ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎي ﭼﭗ‪ ،‬ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎي ﻧﺎﺣﯿﻪاي‪ ،‬ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎي ﻧﺎﺳﯿﻮﻧﺎﻟﯿﺴﻢ‪ ،‬ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎي اﺟﺘﻤﺎﻋﯽـ ﻓﺮﻫﻨﮕﯽ‪،‬‬
‫ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎ ﺑﺎ روﯾﮑﺮد ﺳﺮﻣﺎﯾﻪداري‪ ،‬ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎ ﺑﺎ روﯾﮑﺮد ﺟﻬﺎن ﺳﻮم و ﺿﺪ اﺳﺘﻌﻤﺎري‪ ،‬ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎي ﻓﻘﺮ و ﯾﺎ‬
‫ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎي ﺛﺮوت‪ ،‬ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎي ﮐﺎرﺑﺮدي و ﯾﺎ ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎي ﻓﺎﻗﺪ ﺗﻔﮑﺮ ﻓﻠﺴﻔﯽ‪ .‬اﯾﻦ ﮐﺘﺎب ﮐﻠﯿﺪي ﺑﺮاي‬
‫درك ﻻﯾﻪ ﻣﺨﻔﯽ ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎي ﮐﺸﻮر و اﻓﮑﺎر ﺟﻐﺮاﻓﯿﺪاﻧﺎن ﺷﺪ‪ .‬ﮐﺘﺎب ﺣﺎﺷﯿﻪ ﻧﺸﯿﻨﺎن ﺷﻬﺮي‪ ،‬ﺧﺎﻧﻪﻫﺎي‬
‫ارزان ﻗﯿﻤﺖ و ﺳﯿﺎﺳﺖ ﻣﺴﮑﻦ )ﺷﮑﻮﯾﯽ‪ ،(1355 ،‬ﺑﻪ اﺣﺘﻤﺎل زﯾﺎد اوﻟﯿﻦ ﺗﻼش ﺑﺮاي ﻓﺮو رﯾﺨﺘﻦ‬
‫ﻗﺎﻟﺒﻬﺎي ﺳﻨﺘﯽ ﺣﺎﮐﻢ ﺑﺮ ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎي اﯾﺮان و ﺑﺎزﮐﺮدن دﯾﺪﮔﺎه ﺟﺪﯾﺪ ﺑﻪ روي ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎي اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ و ﻓﻘﺮ‬
‫در ﮐﺸﻮر اﺳﺖ‪ .‬ﺗﺄﺛﯿﺮ و ﻧﻘﺶ دﮐﺘﺮ ﺣﺴﯿﻦ ﺷﮑﻮﯾﯽ ﺑﺮ ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎي ﺑﻌﺪ از اﻧﻘﻼب را در ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎ در‬
‫داﻧﺸﮕﺎه ﺗﺮﺑﯿﺖ ﻣﺪرس ﭘﯿﮕﯿﺮي ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ‪.‬‬
‫در ﺗﺒﺮﯾﺰ از ﻫﻤﺎن اﺑﺘﺪا ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎي ﻃﺒﯿﻌﯽ در ﺧﺪﻣﺖ ﺗﻮﺳﻌﻪ ﻣﻨﻄﻘﻪاي ﮔﺎم ﺑﺮﻣﯽداﺷﺖ اﻣﺎ اﯾﻦ اﻣﺮ‬
‫ﺧﻄﻮط‬
‫‪1205‬‬
‫‪3‬‬ ‫ﻧﯿﺰ ﺗﺌﻮرﯾﺰه ﻧﺸﺪه ﺑﻮد‪ .‬ﺗﻼﺷﻬﺎي دﮐﺘﺮ ﻣﻘﺼﻮد ﺧﯿﺎم‪ ،‬دﮐﺘﺮ ﻋﺒﺪاﻟﺤﻤﯿﺪ رﺟﺎﺋﯽ در اﯾﻦ زﻣﯿﻨﻪ‬
‫اﺻﻠﯽ ﮐﺎر را روﺷﻦ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬در ﻗﺒﻞ از اﻧﻘﻼب دﮐﺘﺮ ﺣﺴﯿﻦ آﺳﺎﯾﺶ در ﺗﺒﺮﯾﺰ )آﺳﺎﯾﺶ‪،(1347 ،‬‬
‫ﺗﻼش ﮐﺮد ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎي ﮐﺎرﺑﺮدي را ﻓﻌﺎل ﮐﻨﺪ‪ .‬ﻟﮑﻦ ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎي ﮐﺎرﺑﺮدي او ﺑﯿﺸﺘﺮ در ﺧﺪﻣﺖ ﺳﺮﻣﺎﯾﻪداري‬
‫و ﺗﺤﻠﯿﻞ ﺳﯿﺎﺳﺘﻬﺎي دوﻟﺖ وﻗﺖ ﺑﻮد‪.‬‬
‫اﯾﺪﺋﻮﻟﻮژﯾﻬﺎي ﺣﺎﮐﻢ ﺑﺮ ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎي اﯾﺮان ‪21‬‬

‫ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎ در داﻧﺸﮕﺎه ﺗﺮﺑﯿﺖ ﻣﻌﻠﻢ )ﻗﺒﻞ از اﻧﻘﻼب(‬

‫ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎ در اﯾﻦ داﻧﺸﮕﺎه ﻓﺎﻗﺪ ﻫﺮﮔﻮﻧﻪ ﺗﻔﮑﺮ اﯾﺪﺋﻮﻟﻮژﯾﮑﯽ ﻇﺎﻫﺮي ﺑﻮد‪ .‬ﺗﻔﮑﺮ زﯾﺮﺑﻨﺎﯾﯽ و ﻣﺨﻔﯽ‬
‫ﻫﻤﺎن اﺷﺎﻋﻪ ﻧﺎﺳﯿﻮﻧﺎﻟﯿﺴﻢ ﺑﻮد‪ .‬ﭘﺮورش ﮐﺎدر ﺑﺮاي آﻣﻮزش و ﭘﺮورش ﺑﺎ ﻫﺪف ﻋﻼﻗﻤﻨﺪ ﮐﺮدن‬
‫داﻧﺶآﻣﻮزان ﺑﻪ ﻣﯿﻬﻦ در ﺻﺪر اﻫﺪاف اﯾﻦ داﻧﺸﮕﺎه ﻗﺮار داﺷﺖ‪ .‬ﺟﺎﻟﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ دو ﻧﻔﺮ ﻣﺴﺆول اوﻟﯿﻪ‬
‫ﮐﻤﯿﺘﻪ ﺑﺮﻧﺎﻣﻪرﯾﺰي ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎي ﺳﺘﺎد اﻧﻘﻼب ﻓﺮﻫﻨﮕﯽ دﮐﺘﺮ اﺻﻐﺮ ﻧﻈﺮي و دﮐﺘﺮ اﺻﻐﺮ ﻧﻈﺮﯾﺎن از اﯾﻦ‬
‫داﻧﺸﮕﺎه ﺑﻮدﻧﺪ و ﺟﺎﻟﺒﺘﺮ آﻧﮑﻪ در اول اﻧﻘﻼب داﻧﺸﺠﻮﯾﺎن اﺳﻼمﮔﺮاﯾﯽ ﮐﻪ ﻣﺎﯾﻞ ﺑﻪ اﯾﺠﺎد ﺗﺤﻮل ﻓﮑﺮي‬
‫در ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎي اﯾﺮان ﺑﻮدﻧﺪ ﻧﯿﺰ در ﻫﻤﯿﻦ داﻧﺸﮕﺎه و داﻧﺸﮕﺎه ﺗﻬﺮان ﻣﺸﻐﻮل ﺗﺤﺼﯿﻞ ﺑﻮدﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺑﻪ اﯾﻦ ﻣﺴﺄﻟﻪ ﺗﺤﺖ ﻋﻨﻮان ﺗﻀﺎد ﻓﮑﺮي در ﮐﻤﯿﺘﻪ ﺑﺮﻧﺎﻣﻪرﯾﺰي ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎ ﺧﻮاﻫﯿﻢ ﭘﺮداﺧﺖ‪ .‬ﻗﺒﻞ از‬
‫اﻧﻘﻼب در ﺑﯿﻦ ﺟﻐﺮاﻓﯿﺪاﻧﺎن ﻣﺆﺛﺮ در اﯾﻦ داﻧﺸﮕﺎه ﺑﺎﯾﺪ ﺑﻪ ﺧﺎﻧﻢ دﮐﺘﺮ ﭘﺮﯾﺪﺧﺖ ﻓﺸﺎرﮐﯽ اﺷﺎره ﮐﺮد‪ .‬او‬
‫ﺟﺰو اوﻟﯿﻦ ﮐﺴﺎﻧﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺤﺖ ﻣﻔﻬﻮم ﭼﺸﻢ اﻧﺪاز را در ﮐﺸﻮر ﻣﻄﺮح ﮐﺮد )ﺷﮑﻮﯾﯽ‪.(1382 ،‬‬

‫ﺗﻼش ﺑﺮاي ﯾﮏ ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎي ﮐﻤﯽ در ﺷﯿﺮاز‬

‫ﻗﺒﻞ از اﻧﻘﻼب داﻧﺸﮕﺎه ﺷﯿﺮاز ﻫﯿﭽﮕﺎه ﮔﺮوه ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎي ﺧﻮد را ﺑﻄﻮر ﺟﺪي ﻧﮕﺸﻮد‪ .‬در‬
‫ﺳﺎﻟﻬﺎي‪ 1350-54‬دﮐﺘﺮ ﻣﺤﻤﺪ ﺣﻤﺼﯽ )ﺣﻤﺼﯽ‪ (1354 ،‬ﮐﻪ ﻓﺎرغاﻟﺘﺤﺼﯿﻞ آﻣﺮﯾﮑﺎ ﺑﻮد )ﺑﻌﺪ از‬
‫اﻧﻘﻼب ﺑﻪ داﻧﺸﮕﺎه آرﯾﺰوﻧﺎي آﻣﺮﯾﮑﺎ ﮐﻮچ ﮐﺮد( اوﻟﯿﻦ ﺗﻼﺷﻬﺎ ﺑﺮاي اﺷﺎﻋﻪ ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎي ﮐﻤﯽ و ﻣﺪﻟﯿﻨﮓ‬
‫را ﺑﻪ ﻋﻤﻞ آورد‪ .‬اﻣﺎ از آﻧﺠﺎ ﮐﻪ ﯾﮏ دﺳﺖ ﺻﺪا ﻧﺪارد ﺗﻼش او ﺳﺎﻟﻬﺎ ﺑﯽﻧﺘﯿﺠﻪ ﻣﺎﻧﺪ‪ ،‬اﻧﻘﻼب ﮐﻤﯽ از‬
‫دﻫﻪ ‪ 1370‬ﺑﻪ ﺑﻌﺪ در ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎي اﯾﺮان ﺑﻪﺑﺎر ﻧﺸﺴﺖ‪ .‬در ﻫﺮ ﺻﻮرت دﮐﺘﺮ ﺣﻤﺼﯽ و ﯾﺎ دﯾﮕﺮان ﻫﻢ‬
‫ﮐﻪ در ﺷﯿﺮاز ﺑﻮدﻧﺪ ﻧﺨﻮاﺳﺘﻨﺪ اﯾﺪﺋﻮﻟﻮژي ﺧﺎﺻﯽ را ﺑﺮاي ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎي ﺧﻮد ﺗﺒﯿﯿﻦ ﮐﻨﻨﺪ‪ .‬ﻣﺤﻤﺪ ﺣﻤﺼﯽ‬
‫ﺗﻼش داﺷﺖ ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎ را ﮐﻤﯽ ﻧﻤﺎﯾﺪ‪ .‬اﻣﺎ ﻣﺤﺘﻮاي اﯾﺪﺋﻮﻟﻮژﯾﮑﯽ روش ﮐﻤﯽ او ﺑﻪ ﮐﺠﺎ ﺧﺘﻢ ﻣﯽﺷﺪ ﺑﻪ‬
‫ﺳﺮﻣﺎﯾﻪداري و ﯾﺎ ﺑﻪ ﺳﻮﺳﯿﺎﻟﯿﺴﻢ و ﯾﺎ ﻋﺪاﻟﺖ اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ ﺗﺌﻮرﯾﺰه ﻧﺸﺪ‪.‬‬

‫ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎ ﺧﺎرج از ﮔﺮوﻫﻬﺎي ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎ‬

‫در ﻗﺒﻞ از اﻧﻘﻼب و ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ ﺑﻌﺪ از اﻧﻘﻼب ﺗﻌﺪادي اﻓﺮاد ﮐﻪ ﺧﺎرج از ﮔﺮوﻫﻬﺎي ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎ ﮐﺎر‬
‫ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ آﺛﺎر ﺑﺴﯿﺎر ارزﺷﻤﻨﺪ و ﮔﺮان ﺳﻨﮕﯽ را ﮐﻪ ﻣﺴﺘﻘﯿﻤﺎَ ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎ ﺑﻮد ﯾﺎ زﻣﯿﻨﻪ ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎﯾﯽ داﺷﺖ‬
‫ﺗﺄﻟﯿﻒ‪ ،‬ﺗﺼﺤﯿﺢ و ﺗﺮﺟﻤﻪ ﮐﺮدﻧﺪ‪ .‬اﯾﻦ ﮐﺘﺐ و ﻣﻘﺎﻻت ﮐﻪ ﺗﻌﺪاد آﻧﻬﺎ از ‪ 3500‬ﻣﯽﮔﺬرد )ﺑﻪﻃﻮر‬
‫ﻣﺜﺎل ﮔﻨﺠﯽ‪ -‬ﺻﻔﯽﻧﮋاد‪ (1341 ،‬از اﻫﻤﯿﺖ وﯾﮋهاي ﺑﺮﺧﻮردارﻧﺪ و درﺣﻘﯿﻘﺖ اﺻﯿﻞ ﺗﺮﯾﻦ ﮐﺎرﻫﺎي‬
‫اﻧﺠﺎم ﺷﺪه در زﻣﯿﻨﻪ ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎ و ﻋﻠﻮم ﻧﺰدﯾﮏ ﺑﻪ آن اﺳﺖ‪ .‬ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎي اﯾﺮان ﺑﺪون ﻓﻌﺎﻟﯿﺖ اﯾﻦ ﻣﺘﺨﺼﺼﺎن‬
 ‫‪1205‬‬
‫‪4‬‬

‫‪ 22‬ﻓﺼﻠﻨﺎﻣﻪ ﺗﺤﻘﯿﻘﺎت ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎﯾﯽ‬

‫و ﻣﺘﺮﺟﻤﺎن ﻋﺎﻟﯿﻘﺪر ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺴﺖ ﻧﻀﺞ ﺑﮕﯿﺮد و ﺑﻪ ﺷﮑﻮﻓﺎﯾﯽ ﺑﺮﺳﺪ‪ .‬اﻣﺮوز ﻫﻢ ﻏﯿﺮ ﺟﻐﺮاﻓﯿﺪاﻧﺎن آﺛﺎر ﭘﺮ‬
‫ﺑﺮﮐﺘﯽ را ﺗﻮﻟﯿﺪ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ ﮐﻪ ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎي اﯾﺮان ﺑﺪون آﻧﻬﺎ ره ﺑﻪ ﺟﺎﯾﯽ ﻧﻤﯽﺑﺮد‪.‬‬
‫ﯾﮑﯽ از دﻻﯾﻞ ﺑﯽﻫﻮﯾﺘﯽ ﻓﺮﻫﻨﮕﯽ ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎ ﻋﺪم ﺗﻮﺟﻪ ﮔﺮوﻫﻬﺎ ﺑﻪ ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎي ﺗﺎرﯾﺨﯽ و ﻣﺘﻮن‬
‫ﻗﺪﯾﻤﯽ اﺳﺖ‪ .‬ﻣﺘﺄﺳﻔﺎﻧﻪ در ﺷﺮاﯾﻂ ﻓﻌﻠﯽ ﺑﺎﯾﺪ اﺻﺎﻟﺖ ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎ را در ﺧﺎرج از ﮔﺮوﻫﻬﺎي ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎ و ﮔﺎه‬
‫در اﻧﺴﺘﯿﺘﻮﻫﺎي ﺧﺎرﺟﯽ ﯾﺎﻓﺖ‪ .‬ﻣﺜﻼَ اﻧﺴﺘﯿﺘﻮي ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎﯾﯽ ﻋﺮب و اﺳﻼﻣﯽ واﺑﺴﺘﻪ ﺑﻪ داﻧﺸﮕﺎه ﮔﻮﺗﻪ‪ ،‬ﺑﯿﺶ‬
‫از ‪ 380‬اﺛﺮ ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎي ﺗﺎرﯾﺨﯽ ﺳﺮزﻣﯿﻨﻬﺎي اﺳﻼﻣﯽ را ﺑﻪ ﭼﺎپ رﺳﺎﻧﺪه اﺳﺖ )داﻧﺸﮕﺎه ﮔﻮﺗﻪ‪.(1995 ،‬‬
‫در اﯾﻦ دوره ﺻﺪﻫﺎ ﻧﻔﺮ ﻣﺨﻠﺼﺎﻧﻪ آﺛﺎري را ﻋﺮﺿﻪ ﮐﺮدﻧﺪ ﮐﻪ اﮔﺮ ﺑﺨﻮاﻫﯿﻢ ﺣﺘﯽ ﺧﻼﺻﻪاي از‬
‫ﻟﯿﺴﺖ آﻧﻬﺎ را ﺑﺪﻫﯿﻢ ﺑﻪ ﻫﺰاران اﺛﺮ ﻣﯽرﺳﺪ‪ .‬ﻻزم اﺳﺖ از اﻓﺮاد ﭘﯿﺸﮑﺴﻮﺗﯽ ﮐﻪ ﻣﺪاوﻣﺎَ در اﯾﻦ راه ﮔﺎم‬
‫ﺑﺮداﺷﺘﻪاﻧﺪ ﻧﺎم ﺑﺮده ﺷﻮد‪ .‬در زﻣﯿﻨﻪ ﺗﺄﻟﯿﻔﺎت ﻣﺒﺘﻨﯽ ﺑﺮ ﮐﺎرﻫﺎي ﻣﯿﺪاﻧﯽ‪ ،‬ﺟﻮاد ﺻﻔﯽﻧﮋاد‬
‫)‪1368‬ـ‪ (1353‬ﻋﻤﯿﻖﺗﺮﯾﻦ ﮐﺎرﻫﺎي ﻣﯿﺪاﻧﯽ را ﺑﻪ ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎي اﯾﺮان اﻫﺪاء ﮐﺮد‪ .‬ﮐﺎرﻫﺎي دﮐﺘﺮ‬
‫ﻣﻨﻮﭼﻬﺮ ﺳﺘﻮده )ﺳﺘﻮده ‪ (1362 -1371‬اﯾﺮج اﻓﺸﺎر )در دﻫﻬﺎ اﺛﺮ ازﺟﻤﻠﻪ اﻓﺸﺎر ‪ (1376‬ﻣﺤﻤﺪ‬
‫اﺑﺮاﻫﯿﻢ ﺑﺎﺳﺘﺎﻧﯽ ﭘﺎرﯾﺰي )ﺑﺎﺳﺘﺎﻧﯽ ﭘﺎرﯾﺰي‪ (1382 -‬ﻣﺤﻤﺪ اﺑﺮاﻫﯿﻢ آﯾﺘﯽ )ﯾﻌﻘﻮﺑﯽ‪ (1371 ،‬ﻣﯿﺮﻫﺎﺷﻢ‬
‫ﻣﺤﺪث )ﻗﺰوﯾﻨﯽ‪ (1373،‬ﻋﺒﺪاﻟﺤﺴﯿﻦ ﻧﻮاﯾﯽ )اﻋﺘﻤﺎداﻟﺴﻠﻄﻨﻪ‪ (1367 ،‬ﻋﻠﯿﻨﻘﯽ ﻣﻨﺰوي )ﻣﻘﺪﺳﯽ‪،‬‬
‫‪ (1361‬اﺣﻤﺪ اﻗﺘﺪاري )اﻗﺘﺪاري‪ (1359 ،‬اﺑﻮاﻟﻘﺎﺳﻢ ﭘﺎﯾﻨﺪه )ﮐﺮاﭼﮑﻮﻓﺴﮑﯽ‪ (1379 ،‬ﻓﺘﺤﻌﻠﯽ ﺧﻮاﺟﻪ‬
‫ﻧﻮري )ﮔﺎﺑﺮﯾﻞ‪ (1348 ،‬وﺣﯿﺪ ﻣﺎزﻧﺪراﻧﯽ )ﮐﺮزن‪ (1362 ،‬و ‪ . ...‬ﻧﺘﺎﯾﺞ ﻋﻠﻤﯽ اﯾﻦ ﮐﺘﺎﺑﻬﺎ )ﺗﺄﻟﯿﻒ‪،‬‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ( ﻫﺮﭼﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻧﺘﯿﺠﻪ اﯾﺪﺋﻮﻟﻮژﯾﮑﯽ آن ﺗﻘﻮﯾﺖ روﺣﯿﻪ وﻃﻦﭘﺮﺳﺘﯽ و ﺣﺲ ﻧﺎﺳﯿﻮﻧﺎﻟﯿﺴﺘﯽ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻣﺮدم ﻣﯿﻬﻦ ﻣﺎ از ﻃﺮﯾﻖ اﯾﻦ ﺗﺤﻘﯿﻘﺎت ﺑﻪ ﻋﻤﻖ ﻧﮑﺎت ﻣﺜﺒﺖ و ﻣﺸﮑﻼت ﻓﺮﻫﻨﮕﯽ اﯾﺮان ﭘﯽﻣﯽﺑﺮﻧﺪ ﭘﯿﺎم‬
‫اﺻﻠﯽ آﻧﻬﺎ ﻧﯿﺰ ﻫﻤﺎن اﯾﺪﺋﻮﻟﻮژي ﻧﺎﺳﯿﻮﻧﺎﻟﯿﺴﺘﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎي داﻧﺸﮕﺎﻫﯽ ﻧﯿﺰ آﻧﺮا دﻧﺒﺎل ﻣﯽﮐﺮد‪.‬‬

‫ﺟﻤﻊﺑﻨﺪي ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎي اﯾﺮان در ﻗﺒﻞ از اﻧﻘﻼب‬

‫ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎ در اﯾﺮان ﺑﻪ ﻫﺪف ﮔﺴﺘﺮش ﻧﺎﺳﯿﻮﻧﺎﻟﯿﺴﻢ اﯾﺠﺎد ﮔﺮدﯾﺪ و ﺗﺎ اﺻﻼﺣﺎت ﺷﺎه ‪1340-41‬‬
‫اﺻﻠﯽﺗﺮﯾﻦ وﻇﯿﻔﻪاش ﭘﺮورش ﻧﯿﺮوي اﻧﺴﺎﻧﯽ ﺑﺮاي آﻣﻮزش و ﭘﺮورش ﺑﻪ ﻫﺪف اﯾﺠﺎد روﺣﯿﻪ‬
‫وﻃﻦﭘﺮﺳﺘﯽ در داﻧﺶآﻣﻮزان و ﻣﺮدم ﺑﻮد‪ .‬ﺑﻌﺪ از ‪ 1340‬ﺑﺎ اﯾﺠﺎد ﻣﺆﺳﺴﻪ ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎ ﺗﻼش ﮔﺮدﯾﺪ در‬
‫ﮐﻨﺎر ﻫﺪف اﯾﺪﺋﻮﻟﻮژﯾﮑﯽ‪ ،‬ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎي ﮐﺎرﺑﺮدي ﺑﺪون ﺗﻔﮑﺮ اﯾﺪﺋﻮﻟﻮژﯾﮑﯽ و ﺑﻪ ﺻﻮرت اﺑﺰاري در‬
‫ﺧﺪﻣﺖ ﺳﯿﺎﺳﺘﻤﺪاران ﻓﻌﺎل ﮔﺮدد‪ .‬در ﺣﻘﯿﻘﺖ ﺑﻨﯿﺎن ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎي ﮐﺎرﺑﺮدي در اﯾﺮان ﺗﻮام ﺑﺎ ﺗﻔﮑﺮ‬
‫ﻧﺎﺳﯿﻮﻧﺎﻟﯿﺴﺘﯽ ﻏﯿﺮﺗﺌﻮرﯾﺰه و در ﺧﺪﻣﺖ ﺳﺮﻣﺎﯾﻪداري ﮐﻤﭙﺮادور ﺑﻮده اﺳﺖ‪ .‬در ﮐﻨﺎر اﯾﻦ اﯾﺪﺋﻮﻟﻮژي‬
‫اﺻﻠﯽ در ﺷﺮاﯾﻄﯽ ﮐﻪ اﯾﺪﺋﻮﻟﻮژي ﻧﺎﺳﯿﻮﻧﺎﻟﯿﺴﯽ ‪-‬ﮐﺎﭘﯿﺘﺎﻟﯿﺴﯽ و ﺷﻌﺎر ﺧﺪا‪ ،‬ﺷﺎه‪ ،‬ﻣﯿﻬﻦ و ﺣﺰب رﺳﺘﺎﺧﯿﺰ‬
‫‪1205‬‬
‫‪5‬‬

‫اﯾﺪﺋﻮﻟﻮژﯾﻬﺎي ﺣﺎﮐﻢ ﺑﺮ ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎي اﯾﺮان ‪23‬‬

‫ﺑﺮ ﻣﻤﻠﮑﺖ ﺣﺎﮐﻢ ﺑﻮد و ﻗﺪرت ﻣﺎﻧﻮر روﺷﻨﻔﮑﺮان ﺑﺴﯿﺎر ﻣﺤﺪود ﺑﻮد‪ ،‬ﺗﻌﺪادي از ﺟﻐﺮاﻓﯿﺪاﻧﺎن ﻧﺴﻞ دوم‬
‫ﺗﻼش ﮐﺮدﻧﺪ ﮐﻪ ﺑﺎب اﯾﺪهﻫﺎي ﺟﺪﯾﺪي در ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎي اﯾﺮان ﺑﮕﺸﺎﯾﻨﺪ‪.‬‬
‫دﮐﺘﺮ ﯾﺪاﷲ ﻓﺮﯾﺪ ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎي اﻧﺴﺎﻧﯽ دﺳﺖ ﭼﭙﯽ را وﺳﻌﺖ ﻣﯽداد‪ ،‬دﮐﺘﺮ ﺣﺴﯿﻦ ﺷﮑﻮﯾﯽ اوﻟﯿﻦ‬
‫ﺗﻼﺷﻬﺎي ﺧﻮد را ﺑﺮاي ﻓﻠﺴﻔﯽ ﮐﺮدن ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎي اﯾﺮان اﻧﺠﺎم ﻣﯽداد و ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎي ﺣﺎﺷﯿﻪﻧﺸﯿﻨﯽ را ﺑﺎ‬
‫روﯾﮑﺮدي ﮐﺎﻣﻼَ اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ و ﻓﻘﺮ ﺳﺘﯿﺰ ﺑﻨﯿﺎن ﻣﯽﮔﺬاﺷﺖ‪ ،‬و رﺳﺎﻟﺘﯽ اﺻﯿﻞ را ﺑﺮ ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎي اﯾﺮان ﺗﺒﯿﯿﻦ‬
‫ﻣﯽﮐﺮد‪ .‬دﮐﺘﺮ ﺣﺴﯿﻦ آﺳﺎﯾﺶ در ﺗﺒﺮﯾﺰ ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎي ﮐﺎرﺑﺮدي در ﺧﺪﻣﺖ ﺗﻮﺳﻌﻪ ﺳﺮﻣﺎﯾﻪداري را‬
‫ﮔﺴﺘﺮش ﻣﯽداد‪ .‬دﮐﺘﺮ ﺳﯿﺮوس ﺳﻬﺎﻣﯽ در ﻣﺸﻬﺪ ﭼﺸﻢاﻧﺪاز ﺟﺪﯾﺪي از ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎ‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎي‬
‫ﮐﻢرﺷﺪي ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎي ﺿﺪ اﺳﺘﻌﻤﺎري و ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎي ﺟﻬﺎن ﺳﻮم را ﻣﯽﮔﺸﻮد‪ .‬در ﻋﯿﻦ ﺣﺎل ﺑﺎ ﺗﺪرﯾﺲ‬
‫ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎي ﻣﻤﺎﻟﮏ ﺳﻮﺳﯿﺎﻟﯿﺴﺘﯽ ﺗﻮﺟﻪ ﺟﻐﺮاﻓﯿﺪاﻧﺎن و داﻧﺸﺠﻮﯾﺎن را ﺑﻪ ﻓﻀﺎي ﮐﺸﻮرﻫﺎي ﺳﻮﺳﯿﺎﻟﯿﺴﺘﯽ‬
‫ﮐﻪ ﺗﻔﺎوت ﻓﺎﺣﺶ ﺑﺎ ﻓﻀﺎي ﮐﺸﻮرﻫﺎي ﺳﺮﻣﺎﯾﻪداري داﺷﺖ ﺟﻠﺐ ﻣﯽﮐﺮد‪ .‬دﮐﺘﺮ ﺳﯿﺮوس ﺷﻔﻘﯽ در‬
‫اﺻﻔﻬﺎن ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎي ﻧﺎﺣﯿﻪاي را ﺗﺒﻠﯿﻎ ﻣﯽﮐﺮد‪.‬‬
‫ﺷﺎﮔﺮدان ﻣﮑﺘﺐ ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎي ﺳﺮﻣﺎﯾﻪداري آﻟﻤﺎن در داﻧﺸﮕﺎه ﺷﻬﯿﺪ ﺑﻬﺸﺘﯽ )ﻣﻠﯽ ﻗﺪﯾﻢ( ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎي‬
‫ﮐﺎرﺑﺮدي در ﺧﺪﻣﺖ ﺳﺮﻣﺎﯾﻪداري را اﺷﺎﻋﻪ ﻣﯽدادﻧﺪ و ﺑﺨﺸﯽ از آﻧﻬﺎ ﻧﻘﺶ اﺳﻼم و ﺑﺨﺼﻮص وﻗﻒ را‬
‫ﺑﺮ ﺷﻬﺮﻫﺎ )ﻣﺆﻣﻨﯽ‪ ،‬ﭘﺎﯾﯿﺰ ‪ 1365‬و آﺑﺎن ‪ (1377 ،1365‬ﯾﻌﻨﯽ ﻧﻘﺶ اﯾﺪﺋﻮﻟﻮژي را ﺑﺮ ﻓﻀﺎي‬
‫ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎﯾﯽ ﺑﺮرﺳﯽ ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ‪ .‬دﮐﺘﺮ ﻣﺤﻤﺪ ﺣﻤﺼﯽ ﺗﻨﻬﺎ در ﺷﯿﺮاز ﻓﺮﯾﺎد ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎي ﮐﻤﯽ را ﻣﯽزد‪.‬‬
‫داﻧﺸﮕﺎه ﺗﺮﺑﯿﺖ ﻣﻌﻠﻢ راه ﺣﺮﻓﻪاي ﺧﻮد را ﺟﻬﺖ ﭘﺮورش ﻧﯿﺮوي اﻧﺴﺎﻧﯽ در ﺧﺪﻣﺖ آﻣﻮزش و ﭘﺮورش‬
‫ﺑﺮاي ﮔﺴﺘﺮش ﻧﺎﺳﯿﻮﻧﺎﻟﯿﺴﻢ اداﻣﻪ ﻣﯽداد و ﮔﺎﻫﯽ ﺗﮏ ﺻﺪاﯾﯽ از دﮐﺘﺮ ﭘﺮﯾﺪﺧﺖ ﻓﺸﺎرﮐﯽ در زﻣﯿﻨﻪ‬
‫ﺗﻔﮑﺮ ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎﯾﯽ ﺑﻪ ﮔﻮش ﻣﯽرﺳﯿﺪ‪.‬‬
‫ﻣﺆﺳﺴﻪ ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎ ﭼﺸﻢاﻧﺪاز ﺟﺪﯾﺪي را در زﻣﯿﻨﻪ ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎي ﮐﺎرﺑﺮدي و اﯾﺮان ﺷﻨﺎﺳﯽ ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎﯾﯽ‬
‫ﺑﺮ روي ﺟﻐﺮاﻓﯿﺪاﻧﺎن ﻣﯽﮔﺸﻮد‪ .‬دﮐﺘﺮ ﻣﺤﻤﺪﺣﺴﻦ ﮔﻨﺠﯽ ﺗﻼش داﺷﺖ ﭘﺎي ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎ را ﺑﻪ ﺳﺎزﻣﺎﻧﻬﺎﯾﯽ‬
‫ﻣﺜﻞ ﻫﻮاﺷﻨﺎﺳﯽ‪ ،‬ﻣﺆﺳﺴﻪ ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎ‪ ،‬ﺳﺎزﻣﺎن ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎﯾﯽ ارﺗﺶ و ﻏﯿﺮه ﺑﺎز ﮐﻨﺪ و ﺟﻐﺮاﻓﯿﺪاﻧﺎن را از زﻧﺪان‬
‫ﮔﺮوﻫﻬﺎي ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎ و آﻣﻮزش و ﭘﺮورش رﻫﺎﯾﯽ ﺑﺨﺸﺪ‪ .‬او ﺑﺎ ﮐﻤﮏ ﻫﻤﻔﮑﺮاﻧﺶ اﻧﺠﻤﻦ ﺟﻐﺮاﻓﯿﺪاﻧﺎن را‬
‫ﺗﺄﺳﯿﺲ ﮐﺮد ﺗﺎ ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎ را ﺑﻪ ﻫﻤﻪ ﺑﺸﻨﺎﺳﺎﻧﺪ‪ .‬وﯾﮋﮔﯽ ﮐﻠﯽ ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎ در ﮐﻞ ﮐﺸﻮر آن ﺑﻮد ﮐﻪ ﺗﻘﺮﯾﺒﺎً‬
‫ﺗﻤﺎﻣﯽ ﺟﻐﺮاﻓﯿﺪاﻧﺎن اﯾﺮان ﭘﯿﺸﺮﻓﺖ ﮐﺸﻮر‪ ،‬ﭘﯿﺸﺮﻓﺖ ﻋﻠﻢ و ارﺗﻘﺎء ﺣﺮﻣﺖ اﺳﺎﺗﯿﺪ را در ﺳﺮﻟﻮﺣﻪ ﮐﺎر‬
‫ﺧﻮد داﺷﺘﻨﺪ و ﻫﻨﻮز ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎي ﻣﻐﺪﯾﺴﻢ ﺑﺮ ﻫﯿﭻ ﮔﺮوﻫﯽ ﺣﺎﮐﻢ ﻧﺒﻮد‪ .‬ﻫﺮ ﭼﻨﺪ ﮐﻪ اوﻟﯿﻦ ﮔﺎﻣﻬﺎ در اﯾﻦ‬
‫زﻣﯿﻨﻪ در داﻧﺸﮕﺎه ﺗﻬﺮان در ﺣﺎل ﺑﺮداﺷﺘﻦ ﺑﻮد و ﻣﻌﺪودي ﻃﺮﻓﺪار ﻣﻐﺪﯾﺴﻢ در ﺣﺎل ﯾﺎرﮔﯿﺮي ﺑﻮدﻧﺪ و‬
‫ﻣﻨﺘﻈﺮ ﻓﺮﺻﺖ ﺗﺎ ﻓﺎﺟﻌﻪاي را در ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎي اﯾﺮان ﺑﻪوﺟﻮد آورﻧﺪ‪.‬‬
 ‫‪ 24‬ﻓﺼﻠﻨﺎﻣﻪ ﺗﺤﻘﯿﻘﺎت ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎﯾﯽ‬

‫ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎي اﯾﺮان ﺑﻌﺪ از اﻧﻘﻼب اﺳﻼﻣﯽ‬

‫ﺗﻮﺟﻪ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﯿﻢ ﮐﻪ در ﺣﺪود ﯾﮏ ﻗﺮن ﺑﺨﺶ ﻣﻬﻤﯽ از ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎي ﺳﺮاﺳﺮ ﺟﻬﺎن ﺗﺤﺖ ﺳﯿﻄﺮه‬
‫ﻓﺮاﻣﺎﺳﻮن ﺑﻮده اﺳﺖ‪ .‬آرم ﻓﺮاﻣﺎﺳﻮن در روي ‪ 19‬ﺟﻠﺪ )در ‪ 23‬ﻣﺠﻠﻪ( ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎي ﺟﻬﺎن اﻟﯿﺰه رﮐﻠﻮ‬
‫ﮐﻪ از ‪ 1876‬ﺗﺎ ‪ 1894‬ﭼﺎپ ﮔﺮدﯾﺪه ﺣﮏ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺑﯿﺶ از ﻧﺼﻒ ﻣﺆﺳﺴﯿﻦ اﻧﺠﻤﻦ ﺟﻐﺮاﻓﯿﺪاﻧﺎن ﻓﺮاﻧﺴﻪ )‪ (1821‬و اﻧﺠﻤﻦ ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎي ﺳﻠﻄﻨﺘﯽ‬
‫اﻧﮕﻠﯿﺲ )‪ (1824‬ﻓﺮاﻣﺎﺳﻮن ﺑﻮدهاﻧﺪ‪ .‬از ﺑﻌﺪ از ﺟﻨﮓ ﺑﯿﻦاﻟﻤﻠﻞ اول ﺗﺎ دﻫﻪ ‪ 1980‬ﻧﺰدﯾﮏ ﺑﻪ ‪ 70‬ﺳﺎل‬
‫ﺗﻘﺮﯾﺒﺎَ ﺗﻤﺎﻣﯽ رؤﺳﺎي اﻧﺠﻤﻨﻬﺎي ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎﯾﯽ )ﯾﺎ اﻧﺠﻤﻦ ﺟﻐﺮاﻓﯿﺪاﻧﺎن( ﮐﺸﻮرﻫﺎي ﺟﻬﺎن ﻓﺮاﻣﺎﺳﻮن‬
‫ﺑﻮدهاﻧﺪ‪ .‬اﯾﺪﺋﻮﻟﻮژي ﻓﺮاﻣﺎﺳﻮﻧﯽ‪ ،‬ﺑﺮادري‪ ،‬ﺑﺮاﺑﺮي‪ ،‬ﻣﺴﺎوات ﮐﻪ ﯾﮏ اﯾﺪﺋﻮﻟﻮژي ﺟﻬﺎن ﺷﻤﻮل اﺳﺖ و‬
‫اﯾﺪﺋﻮﻟﻮژي ﻧﺎﺳﯿﻮﻧﺎﻟﯿﺴﻢ ﺑﺎ ﻫﻢ ﺗﻔﺎوﺗﻬﺎي اﺳﺎﺳﯽ دارﻧﺪ و ﺟﻤﻊ اﺿﺪاد ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﯽرﺳﻨﺪ‪ .‬اﯾﻨﮑﻪ در‬
‫ﺷﮑﻞﮔﯿﺮي ﺳﺎﺧﺘﺎر اﻧﺠﻤﻦﻫﺎي ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎﯾﯽ ﺗﻘﺮﯾﺒﺎً ﺗﻤﺎﻣﯽ ﮐﺸﻮرﻫﺎ ﭼﮕﻮﻧﻪ اﯾﻦ دو ﺑﺎ ﻫﻢ ﭘﯿﻮﻧﺪ ﺧﻮردهاﻧﺪ‬
‫ﺧﻮد ﻣﻌﻤﺎﯾﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺎﯾﺪ ﺣﻞ ﮔﺮدد‪ .‬ﻫﺮدو اﯾﻦ ﺗﻔﮑﺮ ﻣﻐﺎﯾﺮت ﮐﻠﯽ ﺑﺎ ﺗﻔﮑﺮات ﻧﻈﺎم ﺟﻤﻬﻮري‬
‫اﺳﻼﻣﯽ دارد‪.‬‬
‫در اﺑﺘﺪاي اﻧﻘﻼب ﻣﻌﻠﻮم ﺑﻮد ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎﯾﯽ ﮐﻪ اﯾﺪﺋﻮﻟﻮژي ﻏﺎﻟﺐ آن اﯾﺪﺋﻮﻟﻮژي ﻧﺎﺳﯿﻮﻧﺎﻟﯿﺴﺘﯽ اﺳﺖ‬
‫و در ﻋﯿﻦ ﺣﺎل ﺗﺤﺖ ﺗﺄﺛﯿﺮ ﺷﻌﺎرﻫﺎي ﻓﺮاﻣﺎﺳﻮن اﺳﺖ‪ ،‬ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺪ زﯾﺮ ﻟﻮاي ﺟﻤﻬﻮري اﺳﻼﻣﯽ دوام‬
‫آورد و ﺑﻪ ﻫﻤﯿﻦ ﺟﻬﺖ ﺑﺤﺚ و ﻣﺒﺎرزه ﺑﺮاي ﭘﯿﺪاﮐﺮدن راﻫﻬﺎي ﺟﺪﯾﺪ در ﮐﻤﯿﺘﻪ ﺑﺮﻧﺎﻣﻪرﯾﺰي ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎ‬
‫در ﺳﺘﺎد اﻧﻘﻼب ﻓﺮﻫﻨﮕﯽ آﻏﺎز ﮔﺮدﯾﺪ‪.‬‬

‫ﺗﻀﺎد اﻓﮑﺎر در ﮐﻤﯿﺘﻪ ﺑﺮﻧﺎﻣﻪرﯾﺰي ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎ ﺑﻌﺪ از اﻧﻘﻼب ﻓﺮﻫﻨﮕﯽ )داﻧﺸﮕﺎه ﺗﻬﺮان و ﺗﺮﺑﯿﺖ‬
‫ﻣﺪرس(‬
‫ﺷﻮراي اﻧﻘﻼب ﻓﺮﻫﻨﮕﯽ ﺑﻪ ﻫﺪف ﺗﺤﺖ ﮐﻨﺘﺮل در آوردن اﯾﺪﺋﻮﻟﻮژﯾﮑﯽ داﻧﺸﮕﺎﻫﻬﺎ ﺗﺸﮑﯿﻞ‬
‫ﮔﺮدﯾﺪ‪ .‬ﺑﺮاي ﮐﻨﺘﺮل ﺑﯿﺸﺘﺮ داﻧﺸﮕﺎﻫﻬﺎ ﺑﺮاي ﻫﺮ رﺷﺘﻪاي ﮐﻤﯿﺘﻪاي ﺗﺸﮑﯿﻞ ﺷﺪ‪ .‬از دﯾﺪ ﻣﺴﺆوﻟﯿﻦ اﻧﻘﻼب‬
‫ﻋﻠﻮم ﺑﻪ دو دﺳﺘﻪ ﺗﻘﺴﯿﻢ ﺷﺪﻧﺪ‪ .‬ﻋﻠﻮﻣﯽ ﮐﻪ اﺑﺰار اﯾﺪﺋﻮﻟﻮژﯾﮑﯽ ﺑﻮدﻧﺪ ﻣﺜﻞ ﺗﺎرﯾﺦ‪ ،‬ﺟﺎﻣﻌﻪﺷﻨﺎﺳﯽ‪،‬‬
‫ﺑﺎﺳﺘﺎﻧﺸﻨﺎﺳﯽ‪ ،‬ﻣﺮدمﺷﻨﺎﺳﯽ‪ ،‬رواﻧﺸﻨﺎﺳﯽ و ﻋﻠﻮﻣﯽ ﮐﻪ اﺑﺰار ﺗﻮﺳﻌﻪ ﺑﻮدﻧﺪ ﻣﺜﻞ ﭘﺰﺷﮑﯽ‪ ،‬رﯾﺎﺿﯿﺎت‪ ،‬ﻓﯿﺰﯾﮏ‬
‫و ﺷﯿﻤﯽ‪ .‬ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎ ﮐﻪ ﯾﮑﯽ از اﯾﺪﺋﻮﻟﻮژﯾﮑﯽﺗﺮﯾﻦ ﻋﻠﻮم اﺳﺖ‪ ،‬از ﻃﺮف ﻣﺴﺆوﻻن ﻧﻈﺎم ﺻﺮاﺣﺘﺎَ ﺟﺰو‬
‫ﻋﻠﻮم ﻏﯿﺮ اﯾﺪﺋﻮﻟﻮژﯾﮏ ﺗﻠﻘﯽ ﺷﺪ‪.‬‬
‫اﯾﺪﺋﻮﻟﻮژﯾﻬﺎي ﺣﺎﮐﻢ ﺑﺮ ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎي اﯾﺮان‪1205‬‬
‫‪25‬‬
‫‪7‬‬
‫اﯾﻦ ﺗﻘﺴﯿﻢﺑﻨﺪي و ﺟﺎﯾﮕﺰﯾﻨﯽ ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎ ﺟﺰو ﻋﻠﻮم ﻏﯿﺮ اﯾﺪﺋﻮﻟﻮژﯾﮑﯽ از ﯾﮏ ﺳﻮ ﺷﺎﻧﺴﯽ ﺑﻮد ﺑﺮاي‬
‫ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎي ﺑﻌﺪ از اﻧﻘﻼب ﻓﺮﻫﻨﮕﯽ ﮐﻪ ﻫﺮ ﭼﻪ ﺳﺮﯾﻌﺘﺮ ﮔﺮوﻫﻬﺎي ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎ ﺑﺎزﮔﺸﺎﯾﯽ ﺷﻮﻧﺪ و ﻫﺮﭼﻪ‬
‫ﮐﻤﺘﺮ ﭘﺎﮐﺴﺎزي ﻧﯿﺮوي اﻧﺴﺎﻧﯽ را ﺗﺤﻤﻞ ﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬اﻣﺎ از ﻃﺮف دﯾﮕﺮ اﻣﮑﺎن ﺑﺎزﻧﮕﺮي اﺳﺎﺳﯽ در اﯾﻦ ﻋﻠﻢ‬
‫و ﺑﺎزﮐﺮدن ﺑﺎب ﺑﺤﺜﻬﺎي ﻓﻠﺴﻔﯽ و رﯾﺸﻪﯾﺎﺑﯽﻫﺎي ﻓﻠﺴﻔﯽ و اﯾﺪﺋﻮﻟﻮژﯾﮑﯽ و ﺟﻬﺖﮔﯿﺮﯾﻬﺎي اﺳﺘﻌﻤﺎري‬
‫و ﺿﺪ اﺳﺘﻌﻤﺎري ﻋﺪاﻟﺖ اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ‪ ،‬ﺿﺪ ﻋﺪاﻟﺖ اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ‪ -‬ﺗﻮﺳﻌﻪاي‪ -‬ﺿﺪ ﺗﻮﺳﻌﻪاي و ﻏﯿﺮه ﺑﻮﺟﻮد‬
‫ﻧﯿﺎﻣﺪ‪ .‬در ﻋﯿﻦ ﺣﺎل ﺑﻪ ﺟﻐﺮاﻓﯽداﻧﺎن ﻃﺮﻓﺪار ﻣﻐﺪﯾﺴﻢ ﮐﻪ ﻫﺪﻓﯽ ﺟﺰ زراﻧﺪوزي ﻧﺪاﺷﺘﻨﺪ ﻓﺮﺻﺖ داد ﺗﺎ‬
‫ﺗﻼﺷﮕﺮان واﻗﻌﯽ را ﺑﻪ ﮐﻨﺎر ﺑﺰﻧﻨﺪ و ﯾﺎ در ﯾﮑﯽ دو داﻧﺸﮕﺎه آﻧﻬﺎ را ﻣﺤﺒﻮس ﺳﺎزﻧﺪ‪.‬‬
‫وﺟﻪ ﻣﺸﺘﺮك دو ﻧﻔﺮ ﻣﺴﺆوﻻن اوﻟﯿﻪ ﮐﻤﯿﺘﻪ ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎ در ﺳﺘﺎد اﻧﻘﻼب ﻓﺮﻫﻨﮕﯽ‪) ،‬ﯾﮑﯽ‬
‫ﻓﺎرغاﻟﺘﺤﺼﯿﻞ ﻫﻨﺪ و دﯾﮕﺮي ﻓﺎرغ اﻟﺘﺤﺼﯿﻞ ﻓﺮاﻧﺴﻪ(‪ ،‬آن ﺑﻮد ﮐﻪ ﻫﺮ دو ﻓﺎﻗﺪ ﯾﮏ ﮔﺮوه ﭘﺸﺘﯿﺒﺎن‬
‫ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬در ﻋﯿﻦ ﺣﺎل آﻧﻬﺎ ﺗﻼش داﺷﺘﻨﺪ ﮐﻪ از ﯾﮏ ﺳﻮ آﺳﯿﺒﯽ ﺑﻪ ﮐﺴﯽ ﻧﺮﺳﺪ و از ﺳﻮي دﯾﮕﺮ ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎ‬
‫را از ﺷﺮ ﺟﻐﺮاﻓﯽﺧﻮاران ﺣﻔﻆ ﮐﻨﻨﺪ‪ .‬در ﻋﯿﻦ ﺣﺎل آﻧﻬﺎ ﯾﺎ ﻧﻤﯽﺧﻮاﺳﺘﻨﺪ ﯾﺎ ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺴﺘﻨﺪ ﺑﺎب ﺑﺤﺜﻬﺎي‬
‫ﻓﻠﺴﻔﯽ و اﯾﺪﺋﻮﻟﻮژﯾﮑﯽ را در ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎ ﺑﺎز ﮐﻨﻨﺪ‪ .‬آﻧﻬﺎ ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎ را اﺑﺰاري ﺑﺮاي ﺗﻮﺳﻌﻪ ﻣﯽداﻧﺴﺘﻨﺪ‪ .‬وﻟﯽ‬
‫اﺑﺰار ﮐﺪام ﻧﻮع ﺗﻮﺳﻌﻪ؟ ﺗﻌﺮﯾﻔﯽ اراﺋﻪ ﻧﻤﯽدادﻧﺪ‪ .‬ﺷﺮاﯾﻂ ﻫﻢ ﺑﻨﺤﻮي ﺑﻮد ﮐﻪ ﻧﻤﯽﺷﺪ ﺟﻮ آراﻣﯽ را ﺑﺮ‬
‫ﮐﻤﯿﺘﻪ ﺑﺮﻗﺮار ﮐﺮد‪ .‬اﺳﺎﺗﯿﺪي ﻫﻢ ﮐﻪ در ﮐﻤﯿﺘﻪ ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎ رﻓﺖ و آﻣﺪ داﺷﺘﻨﺪ اﮐﺜﺮاً ﮐﺴﺎﻧﯽ ﺑﻮدﻧﺪ ﮐﻪ در‬
‫درﺟﻪ اول ﻣﯽﺧﻮاﺳﺘﻨﺪ وﺿﻊ ﻣﻮﺟﻮد را ﺣﻔﻆ ﮐﻨﻨﺪ و ﻣﻮﻗﻌﯿﺖ ﺧﻮد را ﺗﺜﺒﯿﺖ ﮐﻨﻨﺪ‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ ﻓﺮﺻﺖ ﻃﻠﺒﺎن‬
‫در ﺣﺎل اﯾﺠﺎد ﺗﺸﮑﻞ ﺧﻮد ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬ﯾﻌﻨﯽ ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎ در ﻣﮑﺘﺐ ﻣﻐﺪﯾﺴﻢ در ﺣﺎل ﺷﮑﻞﮔﯿﺮي ﺑﻮد‪ .‬ﻣﻨﻈﻮر از‬
‫ﻣﻐﺪﯾﺴﻢ در اﯾﻨﺠﺎ ﯾﻌﻨﯽ ﮐﺴﺎﻧﯽﮐﻪ ﻫﺪﻓﺸﺎن ﻣﻨﺎﻓﻊ ﻣﺎدي ﺧﻮد ﺑﻪ ﺿﺮر دﯾﮕﺮان اﺳﺖ‪ .‬اﻓﺮاد ﻃﺮﻓﺪار اﯾﻦ‬
‫ﻣﮑﺘﺐ ﻫﯿﭻ ﺗﻮﺟﻬﯽ ﺑﻪ ﮐﯿﻔﯿﺖ ﻋﻠﻤﯽ ﮐﺎر ﻧﺪارﻧﺪ‪ .‬ﺗﻌﺪادي از ﻟﯿﺴﺎﻧﺴﯿﻪﻫﺎي اﻧﻘﻼﺑﯽ ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎ‪) ،‬اﻣﺮوزه‬
‫اﮐﺜﺮاَ ﺗﺤﺼﯿﻼت دﮐﺘﺮي را ﺑﻪ ﭘﺎﯾﺎن رﺳﺎﻧﺪهاﻧﺪ( ﺑﻪ ﮐﻤﯿﺘﻪ ﺑﺮﻧﺎﻣﻪرﯾﺰي ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎ رﻓﺖ و آﻣﺪ داﺷﺘﻨﺪ‪،‬‬
‫آﻧﻬﺎ ﻣﯽداﻧﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ وﺿﻊ ﻣﻮﺟﻮد ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎ ﭘﺎﺳﺨﮕﻮي ﻧﯿﺎزﻫﺎي اﻧﻘﻼﺑﯽ ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬ﻟﺬا ﺑﺎ وﺿﻊ ﻣﻮﺟﻮد‬
‫ﻣﺨﺎﻟﻒ ﺑﻮدﻧﺪ وﻟﯽ ﺑﻪ ﻋﻠﺖ آﻧﮑﻪ ﺗﺴﻠﻄﯽ ﺑﺮ ﻓﻠﺴﻔﻪ ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎ و اﯾﺪﺋﻮﻟﻮژﯾﻬﺎي ﺣﺎﮐﻢ ﺑﺮ ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎ ﻧﺪاﺷﺘﻨﺪ‬
‫ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺴﺘﻨﺪ ﺧﻮاﺳﺘﻪﻫﺎي ﺧﻮد را از ﻧﻈﺮ اﯾﺪﺋﻮﻟﻮژﯾﮑﯽ ﺗﺒﯿﯿﻦ ﮐﻨﻨﺪ‪ .‬آﻧﻬﺎ ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺴﺘﻨﺪ ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎي ﻣﺒﺘﻨﯽ‬
‫ﺑﺮ اﯾﺪﺋﻮﻟﻮژي اﺳﻼﻣﯽ و ﻣﺒﺘﻨﯽ ﺑﺮ ﻗﺎﻧﻮن اﺳﺎﺳﯽ اﯾﺮان ﯾﻌﻨﯽ ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎي ﻣﺒﺘﻨﯽ ﺑﺮ ﻋﺪاﻟﺖ اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ را‬
‫ﺗﺌﻮرﯾﺰه ﮐﻨﻨﺪ‪ .‬ﻓﻘﻂ ﻣﯽداﻧﺴﺘﻨﺪ ﺑﺎ آﻧﭽﻪ در ﮐﻤﯿﺘﻪ ﺑﺮﻧﺎﻣﻪرﯾﺰي ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎ ﻣﯽﮔﺬرد ﭼﻪ از ﻧﻈﺮ ﻓﮑﺮي و‬
‫ﭼﻪ از ﻧﻈﺮ ﺳﻮاﺑﻖ اﺳﺎﺗﯿﺪي ﮐﻪ از وﺿﻊ ﻣﻮﺟﻮد ﺣﻤﺎﯾﺖ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬ﻣﺨﺎﻟﻔﻨﺪ وﻟﯽ ﺗﻮان ﻋﻠﻤﯽ ﺑﺮاي دﯾﮑﺘﻪ‬
‫ﺧﻮاﺳﺘﻪﻫﺎي ﺧﻮد را ﻧﺪاﺷﺘﻨﺪ‪ .‬ﻧﺘﯿﺠﻪ آﻧﮑﻪ ﺑﺎ ﻓﺸﺎر آﻧﻬﺎ ﻫﺮ دو ﻣﺴﺆول اوﻟﯿﻪ ﮐﻤﯿﺘﻪ ﺑﺮﻧﺎﻣﻪرﯾﺰي‬
 ‫‪1205‬ﻓﺼﻠﻨﺎﻣﻪ ﺗﺤﻘﯿﻘﺎت ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎﯾﯽ‬
‫‪26‬‬
‫‪8‬‬
‫ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎﯾﯽ ﺳﺘﺎد اﻧﻘﻼب ﻓﺮﻫﻨﮕﯽ ﺑﻪ ﺧﺎرج از ﺗﻬﺮان ﻣﻨﺘﻘﻞ ﺷﺪﻧﺪ‪ .‬آﻧﮑﻪ ﻓﺎرغاﻟﺘﺤﺼﯿﻞ ﻣﮑﺘﺐ ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎي‬
‫ﻓﺮاﻧﺴﻪ ﺑﻮد ﺑﻪ زاﻫﺪان ﻓﺮﺳﺘﺎده ﺷﺪ و آﻧﮑﻪ ﻣﺘﻌﻠﻖ ﺑﻪ ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎي ﺗﻮﺳﻌﻪﮔﺮاي ﺗﺎزه ﮐﻤﯽ ﺷﺪه ﻫﻨﺪ ﺑﻮد ﺑﻪ‬
‫ﯾﺰد ﻣﻨﺘﻘﻞ ﮔﺮدﯾﺪ‪ .‬آﻧﻬﺎ ﻋﻤﻼَ از ﺗﻬﺮان ﺗﺒﻌﯿﺪ ﺷﺪﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺳﺆال اﺻﻠﯽ ﺑﺮاي اﯾﻦ ﺟﻮاﻧﺎن اﯾﻦ ﺑﻮد ﮐﻪ‪:‬‬
‫ﭼﻪ ﮐﺴﯽ ﺑﺎﯾﺪ ﮐﻤﯿﺘﻪ ﻋﻠﻤﯽ ﺑﺮﻧﺎﻣﻪرﯾﺰي ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎ را در ﺳﺘﺎد اﻧﻘﻼب ﻓﺮﻫﻨﮕﯽ رﻫﺒﺮي ﮐﻨﺪ‪ .‬ﺑﺎ‬
‫رأيزﻧﯿﻬﺎﯾﯽ ﮐﻪ اﻧﺠﺎم ﺷﺪ ﻗﺮﻋﻪ ﺑﻪ ﻧﺎم ﺟﻐﺮاﻓﯿﺪاﻧﯽ ﺧﻮرد ﮐﻪ ﺑﺎ ﻓﻠﺴﻔﻪ ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎ آﺷﻨﺎ و ﻣﺆﻟﻒ ﮐﺘﺎب‬
‫ﻓﻠﺴﻔﻪ ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎ ﺑﻮد و اﯾﺪﺋﻮﻟﻮژﯾﻬﺎ و ﻣﮑﺎﺗﺐ ﺣﺎﮐﻢ ﺑﺮ ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎ را ﻣﯽﻓﻬﻤﯿﺪ‪ .‬دﮐﺘﺮ ﺣﺴﯿﻦ ﺷﮑﻮﯾﯽ آن‬
‫زﻣﺎن در داﻧﺸﮕﺎه ﺗﺒﺮﯾﺰ ﻣﺸﻐﻮل ﺑﮑﺎر ﺑﻮد‪ .‬او در ﻋﯿﻦ ﺣﺎل ﮐﻪ ﻃﺮﻓﺪار ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎي ﮐﺎرﺑﺮدي ﺑﻮد وﻟﯽ‬
‫رﺳﺎﻟﺘﯽ ﻓﻠﺴﻔﯽ ﺑﺮاي ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎي ﮐﺎرﺑﺮدي ﻗﺎﺋﻞ ﺑﻮد‪ .‬وي ﻣﻌﺘﻘﺪ ﺑﻮد ﮐﻪ ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎ ﻗﺒﻞ از ﻫﺮﭼﯿﺰ ﺑﺎﯾﺪ در‬
‫ﺧﺪﻣﺖ اﺟﺘﻤﺎع و در ﺧﺪﻣﺖ ﻋﺪاﻟﺖ اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬اﺑﺘﺪا ﻗﺮار ﺷﺪ دﮐﺘﺮ ﺣﺴﯿﻦ ﺷﮑﻮﯾﯽ از ﺗﺒﺮﯾﺰ ﺑﻪ‬
‫داﻧﺸﮕﺎه ﺗﻬﺮان ﻣﻨﺘﻘﻞ ﺷﻮد‪.‬‬
‫اﻣﺎ ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎي داﻧﺸﮕﺎه ﺗﻬﺮان راه دﯾﮕﺮي را ﺑﺮﮔﺰﯾﺪه ﺑﻮد‪ .‬ﺗﻨﯽ ﭼﻨﺪ از ﺟﻐﺮاﻓﯽﺧﻮاران ﮐﻪ از‬
‫ﺧﻼء ﻣﺪﯾﺮﯾﺘﯽ‪ ،‬اﯾﺪﺋﻮﻟﻮژﯾﮑﯽ ﺳﻮد ﻣﯽﺑﺮدﻧﺪ و ﺟﺎي ﭘﺎي ﺧﻮد را ﺑﺮ ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎي داﻧﺸﮕﺎه ﺗﻬﺮان ﺑﻪ ﻋﻨﻮان‬
‫اﺑﺰاري ﺑﺮاي زراﻧﺪوزي اﺳﺘﻮار ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ ﺑﺎ ورود ﻫﺮ ﮐﺲ ﮐﻪ داراي اﯾﺪه ﻧﻮﯾﯽ ﺑﻮد ﺑﻪ اﯾﻦ ﮔﺮوه‬
‫ﻣﺨﺎﻟﻒ ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬ﭼﻨﺪ ﻧﻔﺮ از ﻫﻤﮑﺎران ﺧﻮدﺷﺎن ﻫﻢ ﮐﻪ داراي اﯾﺪه ﻧﻮﯾﯽ ﺑﻮدﻧﺪ ﺑﻪ ﺣﺎﺷﯿﻪ راﻧﺪﻧﺪ ﯾﺎ آﻧﭽﻨﺎن‬
‫ﮔﺮﻓﺘﺎر ﮐﺮدﻧﺪ ﮐﻪ ﺳﺎﻟﻬﺎ ﺗﻮان ﻣﻘﺎوﻣﺖ در ﺑﺮاﺑﺮ آﻧﻬﺎ را ﻧﺪاﺷﺘﻨﺪ آﻧﻬﺎ ﻫﻤﺎﻧﻬﺎﯾﯽ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎ را‬
‫در ﺑﺮﺧﯽ واﺣﺪﻫﺎي داﻧﺸﮕﺎه آزاد ﻧﯿﺰ ﺑﻪ راه ﻣﻐﺪﯾﺴﻢ و زراﻧﺪوزي ﻣﺤﺾ ﮐﺸﺎﻧﺪﻧﺪ‪.‬‬
‫ﭘﺲ دﮐﺘﺮ ﺣﺴﯿﻦ ﺷﮑﻮﯾﯽ ﮐﻪ ﺑﺎﯾﺪ از ﺗﺒﺮﯾﺰ ﺑﻪ ﺗﻬﺮان ﻣﯽآﻣﺪ ﺗﺎ رﻫﺒﺮي ﮔﺮوه ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎ را ﺑﺮﻋﻬﺪه‬
‫ﻣﯽﮔﺮﻓﺖ ﺑﺎﯾﺪ در ﮐﺪام داﻧﺸﮕﺎه ﻣﺸﻐﻮل ﺑﮑﺎر ﻣﯽﺷﺪ و ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎي اﻧﻘﻼب ﺑﺎﯾﺪ در ﮐﺠﺎ ﺷﮑﻞ ﻣﯽﮔﺮﻓﺖ‪.‬‬
‫ﺟﻮاﻧﺎن اﻧﻘﻼﺑﯽ ﻣﺘﻮﺟﻪ ﺷﺪهﺑﻮدﻧﺪ ﮐﻪ ﺗﻔﮑﺮ ﻓﻠﺴﻔﯽ دﮐﺘﺮﺣﺴﯿﻦ ﺷﮑﻮﯾﯽ در داﻧﺸﮕﺎه ﺗﻬﺮان ﻃﺮﻓﺪاري‬
‫ﻧﺪارد و ﮐﺴﺎﻧﯽ ﻫﻢ ﮐﻪ از او ﻃﺮﻓﺪاري ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ در ﺣﺎﺷﯿﻪاﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺑﺎ اﯾﻦ ﺷﺮاﯾﻂ در ﻣﺪرﺳﻪ ﺗﺮﺑﯿﺖ ﻣﺪرس ﮐﻪ ﺑﻌﺪاَ داﻧﺸﮕﺎه ﺗﺮﺑﯿﺖ ﻣﺪرس ﻧﺎﻣﯿﺪه ﺷﺪ و ﺑﺮاي ﺗﺮﺑﯿﺖ‬
‫ﮐﺎدر ﻫﯿﺄت ﻋﻠﻤﯽ اﯾﺠﺎد ﺷﺪه ﺑﻮد ﺑﺎﯾﺪ ﺟﺎي ﭘﺎﯾﯽ ﺑﺮاي ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎي اﻧﻘﻼب ﻫﻢ ﺑﺎز ﻣﯽﺷﺪ‪ .‬ﮔﺮوه ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎ‬
‫در داﻧﺸﮕﺎه ﺗﺮﺑﯿﺖ ﻣﺪرس ﺑﻪ ﻫﺪف دوري ﮔﺰﯾﺪن از ﻧﺎﺳﯿﻮﻧﺎﻟﯿﺴﻢ‪ ،‬روﯾﮑﺮدي ﺟﻬﺎن ﺳﻮﻣﯽ ﺑﻪ وﯾﮋه‬
‫ﺟﻬﺎن اﺳﻼم و ﺑﺎ دﯾﺪﮔﺎه ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎي اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ و اﺳﺘﻌﻤﺎر ﺳﺘﯿﺰ و ﻓﻘﺮزدا ﺗﺸﮑﯿﻞ ﮔﺮدﯾﺪ‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ در آن‬
‫زﻣﺎن ﻫﯿﭽﮑﺲ ﻧﻨﺸﺴﺖ ﺗﺎ ﺑﺤﺜﻬﺎي اﯾﺪﺋﻮﻟﻮژﯾﮏ را ﭘﯿﮕﯿﺮي و ﺗﺌﻮرﯾﺰه ﮐﻨﺪ اﻣﺎ اﯾﻦ ﺗﻔﮑﺮات ﻣﺤﺘﻮاي‬
‫ﮐﻠﯽ ﺧﻮاﺳﺘﻪﻫﺎي داﻧﺸﺠﻮﯾﺎﻧﯽ ﺑﻮد ﮐﻪ ﺑﻪ ﮐﻤﯿﺘﻪ ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎ رﻓﺖ و آﻣﺪ ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ‪.‬‬
‫اﯾﺪﺋﻮﻟﻮژﯾﻬﺎي ﺣﺎﮐﻢ ﺑﺮ ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎي اﯾﺮان‪1205‬‬
‫‪27‬‬
‫‪9‬‬
‫دﮐﺘﺮ ﺣﺴﯿﻦ ﺷﮑﻮﯾﯽ ﺳﻌﯽ ﮐﺮد اﯾﺪﺋﻮﻟﻮژي ﻣﺒﺘﻨﯽ ﺑﺮ ﻋﺪاﻟﺖ اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ را ﺑﺮ ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎي اﯾﺮان‬
‫ﺣﺎﮐﻢ ﮐﻨﺪ‪ .‬او دﯾﺪﮔﺎﻫﻬﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ ﻋﻠﻤﯽ ﮐﻪ ﻣﻬﻤﺘﺮﯾﻦ آﻧﻬﺎ دﯾﺪﮔﺎه ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎي ﮐﺎرﺑﺮدي ﻫﺪﻓﻤﻨﺪ‪،‬‬
‫دﯾﺪﮔﺎه ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎي ﻣﺒﺘﻨﯽ ﺑﺮ ﻋﺪاﻟﺖ اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ و ﻓﺮﻫﻨﮕﯽ ﺑﻮد را ﻧﻬﺎدﯾﻨﻪ ﮐﺮد‪ .‬از ﻫﻤﻪ ﻣﻬﻤﺘﺮ او ﺳﻌﯽ‬
‫ﮐﺮد ﺑﺮﻧﺎﻣﻪﻫﺎي درﺳﯽ ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎ را ﻫﻤﺎﻫﻨﮓ ﺑﺎ ﺑﺮﻧﺎﻣﻪﻫﺎي درﺳﯽ ﭘﯿﺸﺮﻓﺘﻪﺗﺮﯾﻦ داﻧﺸﮕﺎﻫﻬﺎ ﻧﻤﺎﯾﺪ‪ .‬در‬
‫اﯾﻦ راه ﻣﻘﺎوﻣﺘﻬﺎ ﺑﺴﯿﺎر ﺷﺪﯾﺪ ﺑﻮد‪ .‬ﻫﺮ ﺑﺎر ﮐﻪ ﺑﻪﻃﻮر ﺟﺪي ﻗﺮار ﺑﻮد ﺑﺮﻧﺎﻣﻪ ﻋﻮض ﺷﻮد‪ ،‬ﺷﺶ‪ ،‬ﻫﻔﺖ‬
‫ﻧﻔﺮ ﺑﻪ اﺻﻄﻼح اﺳﺘﺎد ﭘﯿﺸﮑﺴﻮت داﻧﺸﮕﺎه ﺗﻬﺮان ﺑﺪون دﻋﻮت ﺑﻪ ﮐﻤﯿﺘﻪ ﺑﺮﻧﺎﻣﻪرﯾﺰي ﻣﯽآﻣﺪﻧﺪ و ﺑﺎ‬
‫ﺟﺪل و ﻓﺸﺎر ﺑﺮﻧﺎﻣﻪ را ﺑﻪ ﻧﻔﻊ ﺧﻮد ﺗﻐﯿﯿﺮ ﻣﯽدادﻧﺪ و اﺳﺎس ﺑﺮﻧﺎﻣﻪ را ﺣﻮل ﻣﺤﻮر درﺳﻬﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﺧﻮد‬
‫ﻣﯽدادﻧﺪ ﺗﻌﯿﯿﻦ ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ‪ .‬ﻧﺘﯿﺠﻪ آﻧﮑﻪ در ﭘﺎﯾﺎن ﺟﻠﺴﻪ ﺟﻐﺮاﻓﯽﺧﻮاران ﺑﺮﻧﺪه ﺑﻮدﻧﺪ و دﮐﺘﺮ ﺣﺴﯿﻦ‬
‫ﺷﮑﻮﯾﯽ ﯾﮏ ﻗﺮص اﻋﺼﺎب و ﯾﮏ ﻗﺮص ﮐﺎﻫﺶ ﻓﺸﺎر ﺧﻮن ﺗﻨﺎول ﻣﯽﮐﺮد و ﺑﺎ ﻟﺒﺨﻨﺪﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﺧﻮد‬
‫ﺣﮑﺎﯾﺖ از ﯾﮏ ﮐﺘﺎب درد دل ﺑﻮد‪ ،‬ﺟﻠﺴﻪ را ﺗﺮك ﻣﯽﮐﺮد‪ .‬ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎي اﯾﺪﺋﻮﻟﻮژﯾﮑﯽ و ﺑﺎ ﻫﺪف‬
‫ﺑﺮﻗﺮاري ﻋﺪاﻟﺖ اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ در داﻧﺸﮕﺎه ﺗﺮﺑﯿﺖ ﻣﺪرس ﻣﺤﺒﻮس ﻣﯽﺷﺪ و ﺟﻐﺮاﻓﯽﺧﻮاري ﻣﺒﺘﻨﯽ ﺑﺮ‬
‫ﻣﻐﺪﯾﺴﻢ در داﻧﺸﮕﺎه ﺗﻬﺮان و داﻧﺸﮕﺎه آزاد واﺣﺪﻫﺎي ﺗﻬﺮان ﭘﺮروﻧﻖ ﺗﺮ ﻣﯽﮔﺮدﯾﺪ‪.‬‬
‫اﻣﺎ ﺗﻼﺷﻬﺎي دﮐﺘﺮ ﺣﺴﯿﻦ ﺷﮑﻮﯾﯽ در ﺗﺮﺑﯿﺖ ﻣﺪرس و ﮐﻤﯿﺘﻪ ﺑﺮﻧﺎﻣﻪرﯾﺰي ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎ ﻃﺮﻓﺪاران‬
‫ﺧﻮد را ﯾﺎﻓﺖ ﺑﺮﺧﯽ از ﻓﺎرغاﻟﺘﺤﺼﯿﻼن اﯾﻦ داﻧﺸﮕﺎه ﮐﻪ ﻫﻢاﮐﻨﻮن در ﮐﺎدر ﻫﯿﺄت ﻋﻠﻤﯽ داﻧﺸﮕﺎه‬
‫ﺗﺮﺑﯿﺖ ﻣﺪرس و داﻧﺸﮕﺎﻫﻬﺎي دﯾﮕﺮ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﺗﻼش دارﻧﺪ ﮐﻪ ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎﯾﯽ را در ﭼﻬﺎرﭼﻮب اﯾﺪﺋﻮﻟﻮژﯾﻬﺎي‬
‫اﻧﺴﺎنﮔﺮا‪ ،‬اﺳﺘﻘﻼلﮔﺮاﯾﺎﻧﻪ و ﺿﺪ اﺳﺘﻌﻤﺎري و ﺟﻬﺎن ﺳﻮﻣﯽ و ﺟﻬﺎن اﺳﻼم ﮔﺮاﯾﯽ ﺗﺒﯿﯿﻦ ﮐﻨﻨﺪ و ﻓﻀﺎ را‬
‫ﺑﻪﮔﻮﻧﻪاي ﺳﺎﻣﺎﻧﺪﻫﯽ ﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬ﮐﻪ ﻋﺪاﻟﺖ اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ ﻣﺤﻮرﯾﺖ آن ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬در ﻣﺠﻤﻮع ﻣﯽﺗﻮان ﮔﻔﺖ در ﺳﺎل‬
‫‪ 1383‬اﯾﺪﺋﻮﻟﻮژﯾﮑﯽﺗﺮﯾﻦ واﺣﺪ ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎﯾﯽ ﮐﺸﻮر ﮐﻪ اﻋﻀﺎي ﻫﯿﺄت ﻋﻠﻤﯽ آن ﻫﺮ ﮐﺪام ﺑﺮاي ﮐﺎر‬
‫ﺧﻮد رﺳﺎﻟﺘﯽ ﻋﻠﻤﯽ اﯾﺪﺋﻮﻟﻮژﯾﮑﯽ ﻗﺎﺋﻞ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬وﻟﻮ اﯾﻦ رﺳﺎﻟﺖ ﻓﮑﺮي ﺗﺌﻮرﯾﺰه ﻧﺸﺪه ﺑﺎﺷﺪ ﮔﺮوه‬
‫ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎي ﺗﺮﺑﯿﺖ ﻣﺪرس اﺳﺖ‪ .‬ﻧﻤﯽﺗﻮان ادﻋﺎ داﺷﺖ ﮐﻪ ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎي ﺗﺮﺑﯿﺖ ﻣﺪرس ﺑﯽﻋﯿﺐ و ﻧﻘﺺ‬
‫اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺰرﮔﺘﺮﯾﻦ ﻧﻘﺺ آن اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺳﯿﺎﺳﺘﻬﺎ و دﯾﺪﮔﺎﻫﻬﺎي ﻋﻠﻤﯽ و اﻫﺪاف اﺳﺘﺮاﺗﮋﯾﮑﯽ ﺧﻮد را‬
‫ﺗﺌﻮرﯾﺰه ﻧﮑﺮده اﺳﺖ‪ .‬اﻣﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﻋﻤﻖ ﭘﺎﯾﺎنﻧﺎﻣﻪﻫﺎ و ﺗﺰﻫﺎي دﮐﺘﺮا و ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﻣﺤﺘﻮاي دروس‪ ،‬ﺑﻪ‬
‫ﺳﺎﻋﺎت اﺿﺎﻓﻪ ﺗﺪرﯾﺲ اﺳﺎﺗﯿﺪ اﯾﻦ داﻧﺸﮕﺎه )ﻧﺴﺒﺖ اﺿﺎﻓﻪ ﺗﺪرﯾﺲ اﺳﺎﺗﯿﺪ داﻧﺸﮕﺎه ﺗﺮﺑﯿﺖ ﻣﺪرس ﺑﻪ‬
‫ﺑﺮﺧﯽ از اﺳﺎﺗﯿﺪ داﻧﺸﮕﺎه ﺗﻬﺮان ﮐﻪ در داﻧﺸﮕﺎه آزاد ﻫﻢ ﻣﺸﻐﻮﻟﻨﺪ ﯾﮏ ﺷﺸﻢ اﺳﺖ‪ .‬ﯾﻌﻨﯽ اﺳﺘﺎدﻫﺎي‬
‫داﻧﺸﮕﺎه ﺗﻬﺮان ﺷﺶ ﺑﺮاﺑﺮ اﺳﺎﺗﯿﺪ داﻧﺸﮕﺎه ﺗﺮﺑﯿﺖ ﻣﺪرس ﺣﻖاﻟﺘﺪرﯾﺲ‪ ،‬ﺣﻖ راﻫﻨﻤﺎي ﭘﺎﯾﺎنﻧﺎﻣﻪ و‬
‫ﺣﻖاﻟﺰﺣﻤﻪ ﺗﺰ دﮐﺘﺮي ﻣﯽﮔﯿﺮﻧﺪ‪ -‬ﺗﻮ ﺧﻮد ﺑﺨﻮان ﺣﺪﯾﺚ ﻣﻔﺼﻞ از اﯾﻦ ﻣﺠﻤﻞ( ﮐﯿﻔﯿﺖ ﻋﺎﻟﯽ ﮐﺎر و‬
‫اﯾﺪﺋﻮﻟﻮژﯾﮑﯽ ﺑﻮدن ﮔﺮوه را ﻧﺸﺎن ﻣﯽدﻫﺪ‪.‬‬
 ‫‪1206‬ﻓﺼﻠﻨﺎﻣﻪ ﺗﺤﻘﯿﻘﺎت ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎﯾﯽ‬
‫‪28‬‬
‫‪0‬‬
‫ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎ در داﻧﺸﮕﺎه آزاد‬
‫از داﻧﺸﮕﺎه ﺗﺮﺑﯿﺖ ﻣﺪرس ﮐﻪ ﺧﺎرج ﺷﺪﯾﻢ ﻧﻘﻄﻪ ﻣﻘﺎﺑﻞ آن داﻧﺸﮕﺎه آزاد اﺳﻼﻣﯽ ﺑﻪ وﯾﮋه‬
‫واﺣﺪﻫﺎي ﻣﺴﺘﻘﺮ در ﺗﻬﺮان و ﺷﻬﺮ ري اﺳﺖ‪ .‬ﻣﺤﺘﻮاي ﺟﺰوات درﺳﯽ ﺗﻌﺪاد اﻧﺪك ﮐﺘﺎﺑﻬﺎ و ﻣﻘﺎﻻت‬
‫ﻋﻠﻤﯽ‪ -‬ﭘﮋوﻫﺸﯽ ﭼﺎپ ﺷﺪه ﺗﻮﺳﻂ اﻋﻀﺎي ﻫﯿﺄت ﻋﻠﻤﯽ اﯾﻦ داﻧﺸﮕﺎه در ده ﺳﺎل اﺧﯿﺮ‪ ،‬ﻣﺤﺘﻮاي ﺑﺴﯿﺎر‬
‫ﻧﺎزل اﯾﻦ ﮐﺘﺎﺑﻬﺎ و ﻣﻘﺎﻻت‪ ،‬ﺗﻌﺪاد ﭘﺎﯾﺎن ﻧﺎﻣﻪﻫﺎ و رﺳﺎﻟﻪﻫﺎي دﮐﺘﺮاي دﻓﺎع ﺷﺪه در اﯾﻦ داﻧﺸﮕﺎه و‬
‫ﻣﺤﺘﻮاي ﺑﺮﺧﯽ ﺗﺰﻫﺎي آن ﺑﯿﺎﻧﮕﺮ ﭘﻮل ﻣﺤﻮري ﺗﻤﺎم ﻋﯿﺎر ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎ در داﻧﺸﮕﺎه آزاد ﺑﺨﺼﻮص واﺣﺪﻫﺎي‬
‫ﻣﺴﺘﻘﺮ در ﺗﻬﺮان اﺳﺖ‪ .‬وﻗﺘﯽ ﮐﺴﯽ ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ در داﻧﺸﮕﺎه آزاد در ﻫﻔﺘﻪ دﻫﻬﺎ ﺳﺎﻋﺖ اﺿﺎﻓﻪ ﺗﺪرﯾﺲ‬
‫داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ در ﯾﮏ ﺗﺮم ﺗﺎ ﺣﺪود ‪ 50‬ﭘﺎﯾﺎنﻧﺎﻣﻪ را راﻫﻨﻤﺎﯾﯽ ﻧﻤﺎﯾﺪ ﭼﻪ اﯾﺪﺋﻮﻟﻮژي ﺑﺮ اﯾﻦ داﻧﺸﮕﺎه‬
‫ﺣﺎﮐﻢ اﺳﺖ‪ .‬اﻣﺎ ﻧﺒﺎﯾﺪ ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎ را در داﻧﺸﮕﺎه آزاد ﺑﻄﻮر ﮐﻞ ﻓﺎﻗﺪ ﺗﻔﮑﺮ ﻓﻠﺴﻔﯽ و ﻋﻠﻤﯽ داﻧﺴﺖ‪ .‬در‬
‫ﻫﻤﯿﻦ داﻧﺸﮕﺎه آزاد ﻓﺎﻗﺪ ﺗﻔﮑﺮ ﻓﻠﺴﻔﯽ اﻋﻀﺎي ﻫﯿﺄت ﻋﻠﻤﯽ ﺟﻮاﻧﯽ وﺟﻮد دارﻧﺪ ﮐﻪ ﻫﻤﺖ ﺧﻮد را ﺑﺮاي‬
‫ارﺗﻘﺎء ﻋﻠﻤﯽ ﮔﺬاﺷﺘﻪاﻧﺪ‪ ،‬ﮐﺘﺎﺑﻬﺎي ﻣﻨﺘﺸﺮه و ﭘﺎﯾﺎنﻧﺎﻣﻪﻫﺎي ﻫﺪاﯾﺖ ﺷﺪه ﺗﻮﺳﻂ اﻋﻀﺎي ﻫﯿﺄت ﻋﻠﻤﯽ‬
‫داﻧﺸﮕﺎه آزاد واﺣﺪﻫﺎي ﻧﺠﻒآﺑﺎد اﺻﻔﻬﺎن‪ ،‬ﻣﺸﻬﺪ‪ ،‬اﻫﺮ‪ ،‬رﺷﺖ‪ ،‬زاﻫﺪان‪ ،‬ﺳﻤﻨﺎن‪ ،‬ﻣﯿﺒﺪ )ﮐﺎرﺗﻮﮔﺮاﻓﯽ( و‬
‫ﺑﺮﺧﯽ واﺣﺪﻫﺎي دﯾﮕﺮ ﻧﺸﺎن ﻣﯽدﻫﺪ ﮐﻪ ﮔﺮﻓﺘﺎري ﻋﻠﻤﯽ داﻧﺸﮕﺎه آزاد ﺑﯿﺸﺘﺮ از ﭘﺎﯾﺘﺨﺖ ﻧﺸﯿﻨﺎن و‬
‫ﺑﺮﺧﯽ اﻓﺮاد واﺑﺴﺘﻪ ﺑﻪ ﺷﺒﮑﻪ آﻧﻬﺎ در ﺷﻬﺮﺳﺘﺎﻧﻬﺎ ﭼﻪ در داﻧﺸﮕﺎه آزاد و ﭼﻪ در داﻧﺸﮕﺎه دوﻟﺘﯽ اﺳﺖ‪.‬‬

‫داﻧﺸﮕﺎه ﻓﺮدوﺳﯽ ﻣﺸﻬﺪ )ﺑﻌﺪ از اﻧﻘﻼب(‬

‫ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎي داﻧﺸﮕﺎه ﻓﺮدوﺳﯽ ﻣﺸﻬﺪ ﮐﻪ ﺑﻨﯿﺎدش ﺑﺮ ﺣﻮل ﻣﺤﻮر وﻃﻦ دوﺳﺘﯽ و ﻧﺎﺳﯿﻮﻧﺎﻟﯿﺴﻢ ﻗﺮار‬
‫داده ﺷﺪه ﺑﻮد و ﺳﭙﺲ ﻧﮕﺎﻫﯽ ﺑﻪ ﺳﻮي ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎي ﺟﻬﺎن ﺳﻮم‪ ،‬اﺳﺘﻌﻤﺎرزداﯾﯽ و ﻓﻘﺮﺳﺘﯿﺰي داﺷﺖ‬
‫اﻣﺮوزه ﺑﻪ ﭘﺎﯾﯿﻦﺗﺮﯾﻦ ﺳﻄﺢ ﻣﻤﮑﻦ ﻓﮑﺮي اﯾﺪﺋﻮﻟﻮژﯾﮑﯽ ﺳﻘﻮط ﮐﺮده اﺳﺖ‪ .‬در اﯾﻦ داﻧﺸﮕﺎه اﺳﺎﺗﯿﺪ و‬
‫داﻧﺸﺠﻮﯾﺎن ﭘﺮﮐﺎر و ﭘﺮ ﺗﻼش دﭼﺎر ﮔﺮﻓﺘﺎرﯾﻨﺪ و ﻋﻤﻼ اﺳﺎﺗﯿﺪ ﭘﺮﺗﻮان آن ﯾﺎ ﺑﻪ ﺣﺎﺷﯿﻪ راﻧﺪه ﺷﺪهاﻧﺪ ﯾﺎ‬
‫از ﮔﺮوه ﻓﺮارﯾﻨﺪ‪ .‬ﮔﺮوه از اﺳﺘﺨﺪام ﺑﻬﺘﺮﯾﻦ ﻓﺎرغاﻟﺘﺤﺼﯿﻼن ﺧﻮد ﺳﺮ ﺑﺎز ﻣﯽزﻧﺪ‪ .‬اﯾﺪﺋﻮﻟﻮژي ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎي‬
‫ﻣﺸﻬﺪ از اوج ﺗﻌﻬﺪ در زﻣﺎن دﮐﺘﺮﻟﻄﻒاﷲ ﻣﻔﺨﻢ ﭘﺎﯾﺎن ﺑﻪ ﭘﺎﯾﯿﻦﺗﺮﯾﻦ وﺿﻊ ﻣﻤﮑﻦ ﺳﻘﻮط ﮐﺮده اﺳﺖ‪،‬‬
‫‪6‬‬
‫)ﺳﺮﻣﻘﺎﻟﻪ ﮔﺎﻫﻨﺎﻣﻪ آرﻣﺎﻧﺸﻬﺮ ﺷﻤﺎره ﭼﻬﺎرم‪ ،‬اﺳﻔﻨﺪ ‪ 82‬ﮐﻪ ﺗﻮﺳﻂ داﻧﺸﺠﻮﯾﺎن اﯾﻦ داﻧﺸﮕﺎه ﻣﻨﺘﺸﺮ‬

‫‪ -6‬ﺑﻪ ﺳﺮ ﻣﻘﺎﻟﻪ‪ ،‬ﮔﺎﻫﻨﺎﻣﻪ ﻋﻠﻤﯽ ﻓﺮﻫﻨﮕﯽ و ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎي آرﻣﺎن ﺷﻬﺮ ﺳﺎل دوم ﺷﻤﺎره ﭼﻬﺎرم اﺳﻔﻨﺪ ‪ ،82‬ﻧﺸﺮﯾﻪ ﻣﺴﺘﻘﻞ داﻧﺸﻮﯾﺎن ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎ ﺑﻪ‬
‫ﻗﻠﻢ ﻣﻌﺼﻮﻣﻪ دﺑﯿﺮﯾﺎن ﻣﺮاﺟﻌﻪ ﺷﻮد‪.‬‬
‫اﯾﺪﺋﻮﻟﻮژﯾﻬﺎي ﺣﺎﮐﻢ ﺑﺮ ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎي اﯾﺮان ‪29‬‬
‫‪1206‬‬
‫ﻣﯽﺷﻮد وﺿﻊ ﮔﺮوه را ﻧﺸﺎن ﻣﯽدﻫﺪ( ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻔﺮﻣﺎﯾﯿﺪ ﮐﻪ وﻗﺘﯽ ﻣﯽﮔﻮﯾﯿﻢ داﻧﺸﮕﺎﻫﯽ از ﻧﻈﺮ ﻓﮑﺮي‪ 1‬و‬
‫اﯾﺪﺋﻮﻟﻮژﯾﮑﯽ و رﺳﺎﻟﺖ و ﺗﻌﻬﺪ ﺳﺎﻗﻂ ﺷﺪه اﺳﺖ ﻣﻌﻨﺎﯾﺶ اﯾﻦ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ اﻓﺮاد آن ﻋﺎﻟﻢ ﻧﯿﺴﺘﻨﺪ ﻣﻤﮑﻦ‬
‫اﺳﺖ ﻫﻤﻪ اﻓﺮاد ﻋﺎﻟﻢ و ﺻﺎﺣﺐ دﻫﻬﺎ ﺗﺄﻟﯿﻒ ﺑﺎﺷﻨﺪ وﻟﯽ اﯾﻦ ﻋﻠﻢ در ﺧﺪﻣﺖ ﭼﻪ ﮐﺴﯽ‪ ،‬ﭼﻪ ﭼﯿﺰي و ﮐﺠﺎ‬
‫ﻫﺴﺖ‪ ،‬ﻣﻬﻢ اﺳﺖ‪.‬‬

‫داﻧﺸﮕﺎه ﺗﺮﺑﯿﺖ ﻣﻌﻠﻢ )ﺑﻌﺪ از اﻧﻘﻼب(‬

‫داﻧﺸﮕﺎه ﺗﺮﺑﯿﺖ ﻣﻌﻠﻢ ﮐﻪ روزﮔﺎري ﻫﺪف اﺻﻠﯽ ﺧﻮد را ﭘﺮورش ﻧﯿﺮوي اﻧﺴﺎﻧﯽ ﮐﺎرآﻣﺪ ﺑﺮاي‬
‫آﻣﻮزش و ﭘﺮورش ﮔﺬاﺷﺘﻪ ﺑﻮد ﺑﻌﺪ از اﻧﻘﻼب ﻫﻢ ﮐﺎر ﺧﻮد را در ﻫﻤﯿﻦ زﻣﯿﻨﻪ اداﻣﻪ داد‪ .‬در اول‬
‫اﻧﻘﻼب ﺑﯿﺸﺘﺮ داﻧﺸﺠﻮﯾﺎن ﮐﻪ ﺑﻪ ﮐﻤﯿﺘﻪ ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎ رﻓﺖ وآﻣﺪ داﺷﺘﻨﺪ از اﯾﻦ داﻧﺸﮕﺎه ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬آﻧﻬﺎ در آن‬
‫ﻣﻮﻗﻊ ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺴﺘﻨﺪ ﺧﻮاﺳﺘﻪﻫﺎي ﺧﻮد را ﺗﺌﻮرﯾﺰه ﮐﻨﻨﺪ و ﺣﺎﻻ ﮐﻪ ﺑﺮﺧﯽ از آﻧﻬﺎ اﺳﺘﺎد ﺷﺪهاﻧﺪ و ﺗﻮان‬
‫ﺗﺌﻮرﯾﺰه ﮐﺮدن ﺧﻮاﺳﺘﻪﻫﺎي ﺧﻮد را دارﻧﺪ‪ ،‬دﯾﮕﺮ در ﺣﺎل و ﻫﻮاي اول اﻧﻘﻼب ﻧﯿﺴﺘﻨﺪ‪ .‬در دﻫﻪ ‪1370‬‬
‫ﺑﺮﺧﯽ اﺳﺎﺗﯿﺪ واﺑﺴﺘﻪ ﺑﻪ اﯾﻦ داﻧﺸﮕﺎه از ﺟﻤﻠﻪ ﻣﺮﺣﻮم دﮐﺘﺮ ﭘﺮﯾﺪﺧﺖ ﻓﺸﺎرﮐﯽ ﺗﻼش ﻣﯽﮐﺮد ﮐﻪ ﺑﺮاي‬
‫اوﻟﯿﻦ ﺑﺎر ﻣﻔﻬﻮم ﭼﺸﻢاﻧﺪاز را ﺗﺒﯿﯿﻦ ﮐﻨﺪ )ﺷﮑﻮﯾﯽ‪ .(1382 ،‬اﻣﺎ در ﻣﺠﻤﻮع ﻣﯽﺗﻮان ﮔﻔﺖ اﯾﻦ ﮔﺮوه‬
‫در راه ﯾﮏ ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎي ﮐﺎرﺑﺮدي و ﮔﺴﺘﺮش ﻋﻠﻢ ﺑﺮاي ﻋﻠﻢ ره ﻣﯽﭘﯿﻤﺎﯾﺪ و ﺗﻔﺎوت ﻓﺎﺣﺸﯽ ﺑﺎ ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎي‬
‫ﻣﻐﺪﯾﺴﻢ و زراﻧﺪوز دارد‪ .‬دﮐﺘﺮ ﺑﺨﺸﻨﺪه ﻧﺼﺮت ﺣﺎﻣﯽ ﻣﺤﺮوﻣﺘﺮﯾﻦ ﻗﺸﺮ ﺟﺎﻣﻌﻪ ﯾﻌﻨﯽ ﻋﺸﺎﯾﺮ ﻫﻨﻮز ﺣﺘﯽ‬
‫ﭘﺲ از ﺑﺎزﻧﺸﺴﺘﮕﯽ ﮐﺎر ﺧﻮد را اداﻣﻪ ﻣﯽدﻫﺪ‪ .‬ﺗﻼﺷﻬﺎي ﺳﺎﻟﻬﺎي اﺧﯿﺮ دﮐﺘﺮ ﯾﺪاﷲ ﮐﺮﯾﻤﯽﭘﻮر ﺑﺮاي‬
‫اﺷﺎﻋﻪ ﻧﺌﻮﻧﺎﺳﯿﻮﻧﺎﻟﯿﺴﻢ )ﮐﺮﯾﻤﯽﭘﻮر‪ 1380 ،‬و ‪ (1381‬در ﺣﺎل ﯾﺎﻓﺘﻦ ﻃﺮﻓﺪاران ﺟﺪي اﺳﺖ‪.‬‬
‫آﯾﺎ ﺗﺮﺟﻤﻪ ﮐﺘﺎب وزﯾﻦ ”ﻣﻘﺪﻣﻪاي ﺑﺮ ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎي ﻓﺮﻫﻨﮕﯽ“ )ﺟﺮدن‪ (1380 ،‬ﺗﻮﺳﻂ دﮐﺘﺮ ﺳﯿﻤﯿﻦ‬
‫ﺗﻮﻻﺋﯽ و دﮐﺘﺮ ﻣﺤﻤﺪﺳﻠﯿﻤﺎﻧﯽ ﻓﻘﻂ ﺗﺮﺟﻤﻪ ﯾﮏ ﮐﺘﺎب اﺳﺖ و ﯾﺎ اﯾﻦ دو ﻧﻔﺮ ﻣﯽﺧﻮاﻫﻨﺪ روح‬
‫ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎي ﻓﺮﻫﻨﮕﯽ را ﺑﺮ اﯾﻦ ﮔﺮوه ﺣﺎﮐﻢ ﮐﻨﻨﺪ‪ .‬ﺗﻼﺷﻬﺎي ﻋﻠﻤﯽ دﮐﺘﺮ ﺑﻬﻠﻮل ﻋﻠﯿﺠﺎﻧﯽ ﺑﺮاي ﮔﺴﺘﺮش‬
‫اﻗﻠﯿﻢﺷﻨﺎﺳﯽ و ﻓﻌﺎﻟﯿﺘﻬﺎي ﺧﺎﻧﻢ دﮐﺘﺮ زﻫﺮا ﺣﺠﺎزيزاده و راهاﻧﺪازي ﻣﺠﻠﻪ وزﯾﻦ ﻋﻠﻤﯽ ﮔﻮﯾﺎي ﺗﺤﺮك‬
‫ﻋﻠﻤﯽ در اﯾﻦ ﮔﺮوه اﺳﺖ‪ .‬در ﻫﺮ ﺻﻮرت ﮔﺮوه ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎي داﻧﺸﮕﺎه ﺗﺮﺑﯿﺖ ﻣﻌﻠﻢ ﻫﻨﻮز ﻓﺎﻗﺪ ﯾﮏ ﺗﻔﮑﺮ‬
‫ﻓﻠﺴﻔﯽ ﻣﻨﺴﺠﻢ اﺳﺖ و ﺗﻼش اﺳﺎﺗﯿﺪ اﯾﻦ داﻧﺸﮕﺎه ﺑﺮ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎ را در ﯾﮏ ﭼﻬﺎرﭼﻮب‬
‫اﯾﺪﺋﻮﻟﻮژﯾﮑﯽ ﻗﺮار دﻫﻨﺪ‪.‬‬
 ‫‪ 30‬ﻓﺼﻠﻨﺎﻣﻪ ﺗﺤﻘﯿﻘﺎت ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎﯾﯽ‬

‫داﻧﺸﮕﺎه ﺷﻬﯿﺪ ﺑﻬﺸﺘﯽ )ﺑﻌﺪ از اﻧﻘﻼب(‬

‫ﻏﻠﯿﺎن و ﺑﺮﺧﻮرد اﻧﺪﯾﺸﻪﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ در ﮔﺮوه ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎي ﺷﻬﯿﺪ ﺑﻬﺸﺘﯽ ﺑﺎﻋﺚ اﯾﺠﺎد ﺗﻨﺶ در دﻫﻪ‬
‫‪ 1370‬در ﮔﺮوه ﺷﺪﮐﻪ در ﺣﺎل ﻓﺮوﮐﺶ اﺳﺖ‪ .‬ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎي ﮐﺎرﺑﺮدي ﺑﻪ رﻫﺒﺮي دﮐﺘﺮ ﻋﺒﺎس ﺳﻌﯿﺪي‬
‫‪1206‬‬
‫‪2‬‬
‫در ﺣﺎل ﮔﺴﺘﺮش اﺳﺖ‪ ،‬دﮐﺘﺮ ﻣﺆﻣﻨﯽ در ﺟﺴﺘﺠﻮي ﯾﮏ ﻫﻮﯾﺖ اﺳﻼﻣﯽ ﺑﺮاي ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎي اﯾﺮان اﺳﺖ و‬
‫ﻫﻨﻮز ﺟﺰو ﮐﺴﺎﻧﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺪون ﺗﻮﻗﻊ ﻣﺎﻟﯽ ﻗﻠﻢ ﻣﯽزﻧﺪ‪ .‬در ﺳﺎﻟﻬﺎي اﺧﯿﺮ ﺟﻐﺮاﻓﯿﺪاﻧﺎن ﺷﻬﯿﺪ ﺑﻬﺸﺘﯽ‬
‫ﺗﻼش دارﻧﺪ در ﯾﮏ ﺟﻮ ﻧﺴﺒﺘﺎَ ﻋﻠﻤﯽ‪ ،‬ﻫﻮﯾﺖ ﮔﻤﺸﺪه ﺧﻮد را ﺑﺎزﯾﺎﺑﻨﺪ اﻣﺎ آﻧﻬﺎ ﻫﻢ ﺑﺎ ﮐﺎرﺷﮑﻨﯽ ﻃﺮﻓﺪاران‬
‫ﻣﻐﺪﯾﺴﻢ روﺑﺮو ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ﺑﺎ اﯾﻦ ﻫﻤﻪ ﻣﺸﮑﻼت اﯾﻦ داﻧﺸﮕﺎه ﻣﯽرود ﮐﻪ ﺑﺎ ﯾﺎري اﺳﺎﺗﯿﺪ ﻣﺘﻌﻬﺪ ﻧﺴﻞ اول و‬
‫دوم ﺑﻌﺪ از اﻧﻘﻼب و ﺗﺄﻟﯿﻔﺎت ﺳﺎﻟﻬﺎي اﺧﯿﺮ ﺟﺎﯾﮕﺎه ﻋﻠﻤﯽ اﯾﺪﺋﻮﻟﻮژﯾﮑﯽ و رﺳﺎﻟﺖ ﺧﻮد را ﺑﺎز ﯾﺎﺑﺪ‪.‬‬

‫داﻧﺸﮕﺎه ﺗﺒﺮﯾﺰ )ﺑﻌﺪ از اﻧﻘﻼب(‬

‫ﺗﺒﺮﯾﺰ ﻓﺎرغ از ﻫﻤﻪ دﻋﻮاﻫﺎي ﺗﻬﺮان‪ ،‬ﺑﻪ راه ﻋﻠﻤﯽ ﺧﻮد اداﻣﻪ ﻣﯽدﻫﺪ‪ .‬ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎي ﮐﺎرﺑﺮدي ﻫﺪﻓﻤﻨﺪ‬
‫ﭼﻪ در زﻣﯿﻨﻪ ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎي ﻃﺒﯿﻌﯽ و ﭼﻪ در زﻣﯿﻨﻪ ﺑﺮﻧﺎﻣﻪرﯾﺰي ﺷﻬﺮي اداﻣﻪ دارد‪ .‬دﮐﺘﺮ دﻻلﭘﻮر )ﻣﺤﻤﺪﭘﻮر(‬
‫و دﮐﺘﺮﺣﺴﯿﻦزاده دﻟﯿﺮ ﻫﻨﻮز ﺑﺮاي ﮔﺴﺘﺮش ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎي ﮐﺎرﺑﺮدي ﺗﻼش ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬در ﺣﺎل ﺣﺎﺿﺮ‬
‫روﺣﯿﻪ ﻋﻠﻤﯽ ﺑﺪون داﺷﺘﻦ ﯾﮏ اﯾﺪﺋﻮﻟﻮژي ﺗﺌﻮرﯾﺰه ﺑﺮ ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎي ﺗﺒﺮﯾﺰ ﺣﺎﮐﻢ اﺳﺖ ﻧﺘﯿﺠﻪاي ﮐﻪ‬
‫ﺗﺎ ﺑﻪﺣﺎل ﻗﺎﺑﻞ ﻟﻤﺲ اﺳﺖ ﺳﻼﻣﺖ ﻧﻔﺲ ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎ در ﺗﺒﺮﯾﺰ و ﺟﻬﺖﮔﯿﺮي ﺑﻪ ﻃﺮف ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎي ﺗﻮﺳﻌﻪاي‬
‫در ﻣﻨﻄﻘﻪآذرﺑﺎﯾﺠﺎن اﺳﺖ‪ .‬ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎي ﺗﺒﺮﯾﺰ ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺗﺄﺛﯿﺮ ﻋﻤﯿﻖ در روي ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎي ﮐﻞ ﮐﺸﻮر و‬
‫ﺗﻮﺳﻌﻪ ﻣﻨﻄﻘﻪاي داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻫﻤﺎﻧﻄﻮر ﮐﻪ در ﮔﺬﺷﺘﻪ داﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬

‫داﻧﺸﮕﺎه اﺻﻔﻬﺎن )ﺑﻌﺪ از اﻧﻘﻼب(‬

‫اﺻﻔﻬﺎن ﻫﻤﺎﻧﻄﻮر ﮐﻪ از ﻧﻈﺮ ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎﯾﯽ در ﻣﺮﮐﺰ اﯾﺮان اﺳﺖ‪ ،‬ﻓﻌﻼً در ﻣﺮﮐﺰ ﻋﻠﻤﯽ ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎي‬
‫ﮐﺸﻮر اﺳﺖ‪ .‬داﻧﺸﮕﺎه اﺻﻔﻬﺎن ﺟﺰو اوﻟﯿﻦ داﻧﺸﮕﺎﻫﻬﺎﯾﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ داراي ﻗﻄﺐ ﻋﻠﻤﯽ ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺗﺎ ﺳﺎل ‪ 1368‬ﺷﺎﺧﺺ ﺗﻮﺳﻌﻪ ﮔﺮوه ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎي داﻧﺸﮕﺎه اﺻﻔﻬﺎن ﺑﺎ ﺷﺎﺧﺺ ﺗﻮﺳﻌﻪ ﮔﺮوه ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎي‬
‫داﻧﺸﮕﺎه ﻣﺸﻬﺪ‪ ،‬ﺷﻬﯿﺪ ﺑﻬﺸﺘﯽ و ﺗﺒﺮﯾﺰ ﺑﺮاﺑﺮي ﻣﯽﮐﺮده اﺳﺖ و ﻧﺴﺒﺖ آن ﺑﻪ داﻧﺸﮕﺎه ﺗﻬﺮان ‪ 640‬ﺑﻪ‬
‫‪ 1050‬ﺑﻮده اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺎ دراﯾﺖ و ﻣﺪﯾﺮﯾﺖ ﺟﻤﻌﯽ در ﺳﺎل ‪ 1382‬ﮔﺮوه ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎي اﺻﻔﻬﺎن از ﻧﻈﺮ ﺑﺴﯿﺎري‬
‫ﺷﺎﺧﺺﻫﺎ ﺑﻪ ﺑﺎﻻﺗﺮﯾﻦ رﺗﺒﻪ در ﮐﻞ ﮐﺸﻮر رﺳﯿﺪه اﺳﺖ‪ .‬در ﺣﺎل ﺣﺎﺿﺮ ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎي اﺻﻔﻬﺎن از ﻧﻈﺮ‬
‫اﯾﺪﺋﻮﻟﻮژﯾﮑﯽ داراي ﯾﮏ ﻣﺤﻮرﯾﺖ ﺧﺎص ﻧﯿﺴﺖ وﻟﯽ ﻫﻨﻮز در ﮔﺮوه ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎي اﺻﻔﻬﺎن دﻟﻬﺎي زﯾﺎدي‬
‫اﯾﺪﺋﻮﻟﻮژﯾﻬﺎي ﺣﺎﮐﻢ ﺑﺮ ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎي اﯾﺮان ‪31‬‬

‫ﺑﺮاي ﮔﺴﺘﺮش و ارﺗﻘﺎء ﺳﻄﺢ ﻋﻠﻤﯽ و ﺗﻮﺳﻌﻪ ﻣﻤﻠﮑﺖ ﻣﯽﺗﭙﺪ‪ .‬در ﻣﺠﻤﻮع ﻣﯽﺗﻮان ﮔﺮوه ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎي‬
‫داﻧﺸﮕﺎه اﺻﻔﻬﺎن را ﯾﮏ ﮔﺮوه ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎ ﺑﺎ ﮔﺮاﯾﺶ ﮐﺎرﺑﺮدي ﻫﺪﻓﻤﻨﺪ داﻧﺴﺖ‪ .‬اﯾﻦ ﮔﺮوه ﻧﻘﺶ ﻣﻬﻤﯽ در‬
‫ﺗﻮﺳﻌﻪ ﻣﻨﻄﻘﻪاي اﯾﻔﺎ ﮐﺮده اﺳﺖ‪ .‬اﯾﻦ ﮔﺮوه ﺑﺎ ﺷﺎﺧﺺ ‪ 2840‬اﻣﺘﯿﺎز در ﺳﺎل ‪ 1381-82‬در رأس‬
‫‪1206‬‬
‫‪3‬‬ ‫ﻫﻤﻪ ﮔﺮوﻫﻬﺎي ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎي ﮐﺸﻮر ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫داﻧﺸﮕﺎه ﯾﺰد‬
‫ﮔﺮوه ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎي داﻧﺸﮕﺎه ﯾﺰد ﺑﻪ ﻫﻤﺖ ﺗﻨﯽ ﭼﻨﺪ از ﺟﻐﺮاﻓﯽ داﻧﺎن ﻧﺴﺒﺘﺎَ ﺟﻮان و ﻓﻌﺎل در ﺣﺎل‬
‫ﻫﻮﯾﺖﯾﺎﺑﯽ اﺳﺖ‪ .‬ﺗﻼﺷﻬﺎي دﮐﺘﺮ ﮐﺮاﻣﺖاﷲ زﯾﺎري ﺑﺮاي اراﺋﻪ ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎي ﻣﻨﻄﻘﻪاي ﺑﺎ ﻫﺪف رﺳﯿﺪن ﺑﻪ‬
‫ﯾﮏ ﺗﻮﺳﻌﻪ ﻣﺘﻌﺎدل و دﮐﺘﺮ دارﯾﻮش ﻣﻬﺮﺷﺎﻫﯽ ﺑﺮاي ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎي ﮐﺎرﺑﺮدي‪ ،‬ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎي ﻓﺮﻫﻨﮕﯽ اﻗﻠﯿﺘﻬﺎ‪،‬‬
‫ﻣﯽرود ﮐﻪ ﺑﻪ ﺑﺎر ﺑﻨﺸﯿﻨﺪ و ﯾﺰد را ﺗﺒﺪﯾﻞ ﺑﻪ ﯾﮏ ﻗﻄﺐ ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎي ﻫﺪﻓﻤﻨﺪ ﻧﻤﺎﯾﺪ‪ .‬اﻣﺎ ﮐﺎر اﯾﻦ ﺗﻼﺷﮕﺮان‬
‫ﻧﯿﺰ ﺑﺎ ﻣﺨﺎﻟﻔﺘﻬﺎﯾﯽ روﺑﺮوﺳﺖ ﮐﻪ از ﺷﺒﮑﻪ ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎ ﺑﺎ ﺗﻔﮑﺮ ﻣﻐﺪﯾﺴﻢ داﻧﺸﮕﺎه آزاد ﺗﻬﺮان ﺣﻤﺎﯾﺖ‬
‫ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‪ .‬اﻣﯿﺪ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺴﺆوﻻن داﻧﺸﮕﺎه ﯾﺰد ﺟﻐﺮاﻓﯿﺪاﻧﺎن اﯾﻦ داﻧﺸﮕﺎه را ﮐﻪ در ﻣﺪﺗﯽ ﮐﻮﺗﺎه‬
‫ﺗﻮاﻧﺴﺘﻪاﻧﺪ ﮔﺮوﻫﯽ ﻣﺴﺘﺤﮑﻢ و ﺑﺎ ﮐﯿﻔﯿﺖ ﻋﻠﻤﯽ اﯾﺠﺎد ﮐﻨﻨﺪ ﻣﻮرد ﺣﻤﺎﯾﺖ ﺑﯿﺸﺘﺮ ﻗﺮار دﻫﻨﺪ‪ .‬ﮔﺮوه‬
‫ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎي ﯾﺰد ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺳﻬﻢ ﻣﻬﻤﯽ در ﺗﻮﺳﻌﻪ ﻣﻨﻄﻘﻪ ﯾﺰد و ﻣﻨﺎﻃﻖ ﺧﺸﮏ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬

‫ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎ در داﻧﺸﮕﺎه ﺳﯿﺴﺘﺎن و ﺑﻠﻮﭼﺴﺘﺎن‬

‫در زاﻫﺪان ﺟﻐﺮاﻓﯿﺪاﻧﺎن ﺟﻮان ﭘﺮ ﺗﻼﺷﯽ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﻫﻨﻮز ﻫﻮﯾﺖ وﯾﮋهاي ﺑﺮاي ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎي ﺧﻮد‬
‫ﺗﺪوﯾﻦ ﻧﮑﺮدهاﻧﺪ‪ ،‬اﻣﺎ در راه ﺻﺤﯿﺢ ﮔﺎم ﺑﺮﻣﯽدارﻧﺪ‪ .‬اﻣﯿﺪ اﺳﺖ ﺗﻼﺷﻬﺎي ﮔﺴﺘﺮدهاي ﮐﻪ در اﯾﻦ داﻧﺸﮕﺎه‬
‫آﻏﺎز ﺷﺪه و ﺗﺒﻠﻮر آﻧﺮا در ﻣﺠﻠﻪ ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎ و ﺗﻮﺳﻌﻪ )داﻧﺸﮕﺎه ﺳﯿﺴﺘﺎن و ﺑﻠﻮﭼﺴﺘﺎن( ﻣﯽﺑﯿﻨﯿﻢ ﻣﻨﺠﺮ ﺑﻪ‬
‫ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎي ﻣﻮﻓﻖ و داراي اﯾﺪﺋﻮﻟﻮژي وﯾﮋه ﮔﺮدد‪ .‬اﮔﺮ آﻧﻬﺎ ﺑﻪ ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎي ﻧﺎﺣﯿﻪاي ﺑﺎ روﯾﮑﺮد ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎي‬
‫ﮐﺎرﺑﺮدي ﺗﻮأم ﺑﺎ ﻋﺪاﻟﺖ اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ و ﺗﻮﺳﻌﻪ ﻣﻨﻄﻘﻪاي )ﺑﺮاي اﺳﺘﺎن ﻣﺤﺮوم ﺳﯿﺴﺘﺎن و ﺑﻠﻮﭼﺴﺘﺎن( روي‬
‫آورﻧﺪ‪ ،‬در ﺗﻮﺳﻌﻪ ﻣﻨﻄﻘﻪاي ﺑﯿﺶ از ﭘﯿﺶ ﺳﻬﯿﻢ ﺧﻮاﻫﻨﺪ ﺑﻮد‪ .‬ﺑﺮرﺳﯽ ﻣﺤﺘﻮاﯾﯽ ﭘﺎﯾﺎن ﻧﺎﻣﻪﻫﺎ‪ ،‬ﻣﻘﺎﻻت و‬
‫ﻃﺮﺣﻬﺎي ﺗﺤﻘﯿﻘﺎﺗﯽ و ﻫﻤﮑﺎري اﻓﺮاد ﮔﺮوه ﺑﺎ ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ و رﺿﺎﯾﺘﻤﻨﺪي داﻧﺸﺠﻮﯾﺎن ﻧﺸﺎن ﻣﯽدﻫﺪ در‬
‫زاﻫﺪان اﻣﮑﺎﻧﺎت ﺑﺎﻟﻘﻮه ﻧﯿﺮوي اﻧﺴﺎﻧﯽ در داﻧﺸﮕﺎه دوﻟﺘﯽ و ﻫﻢ داﻧﺸﮕﺎه آزاد واﺣﺪ زاﻫﺪان وﺟﻮد دارد‪.‬‬
‫آﯾﺎ ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎي ﻣﺘﻌﻬﺪ را ﺑﺎﯾﺪ ﺧﺎرج از ﺗﻬﺮان ﺟﺴﺘﺠﻮ ﮐﺮد‪.‬‬
 ‫‪ 32‬ﻓﺼﻠﻨﺎﻣﻪ ﺗﺤﻘﯿﻘﺎت ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎﯾﯽ‬

‫ﻧﺘﯿﺠﻪﮔﯿﺮي‬
‫ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎي ﻗﺒﻞ از اﻧﻘﻼب داراي ﯾﮏ ﻻﯾﻪ ﻣﺨﻔﯽ ﺗﻔﮑﺮ اﯾﺪﺋﻮﻟﻮژي ﻧﺎﺳﯿﻮﻧﺎﻟﯿﺴﯽ اﺳﺖ‪ ،‬ﺳﺮدﻣﺪاران‬
‫آن در ﻃﻮل ﺣﺪود ﻧﯿﻢ ﻗﺮن ﺗﻼش در ﮐﺎر ﺧﻮد ﻣﻮﻓﻖ ﺑﻮدهاﻧﺪ و روﺣﯿﻪ وﻃﻦﭘﺮﺳﺘﯽ را در ﺟﻮاﻧﺎن‬
‫ﻣﻤﻠﮑﺖ ﺗﻘﻮﯾﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ و ﺳﻌﯽ ﻧﻤﻮدهاﻧﺪ ﺑﺮاي اﯾﺮان ﺗﺒﻌﻪ ﺧﻮب ﺗﺮﺑﯿﺖ ﮐﻨﻨﺪ‪.‬‬
‫در ﺣﺎﺷﯿﻪ اﯾﻦ ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎ ﺑﻪ ﻫﺪف ﻧﺎﺳﯿﻮﻧﺎﻟﯿﺴﯽ ﻓﻌﺎﻟﯿﺘﻬﺎي ﺟﻐﺮاﻓﯿﺪاﻧﺎن دﯾﮕﺮ ﺑﺮاي ﺑﺎزﮔﺸﺎﯾﯽ‬
‫‪1206‬اﻧﺪازﻫﺎي ﺟﻬﺎن ﺳﻮﻣﯽ‪ ،‬ﺿﺪ اﺳﺘﻌﻤﺎري )ﻣﺸﻬﺪ(‪ ،‬ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎي ﻋﺪاﻟﺖ اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ )ﺗﺒﺮﯾﺰ(‪ ،‬ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎي‬
‫ﭼﺸﻢ‬
‫‪4‬‬
‫ﻧﺎﺣﯿﻪاي )اﺻﻔﻬﺎن(‪ ،‬ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎي ﮐﻤﯽ )ﺷﯿﺮاز(‪ ،‬ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎي ﮐﺎرﺑﺮدي )ﺗﺒﺮﯾﺰ و ﻣﺆﺳﺴﻪ ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎي داﻧﺸﮕﺎه‬
‫ﺗﻬﺮان( ﭼﺸﻤﮕﯿﺮ ﺑﻮده اﺳﺖ‪ .‬اﻣﺎ در ﻣﺠﻤﻮع ﻣﯽﺗﻮان ﮔﻔﺖ ﮐﻪ در ﻗﺒﻞ از اﻧﻘﻼب ﮐﻤﺘﺮ ﺟﻐﺮاﻓﯿﺪاﻧﯽ‪،‬‬
‫ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎ را در ﺧﺪﻣﺖ زراﻧﺪوزي و ﭘﻮل ﻣﺤﻮري ﻗﺮار داده ﺑﻮد اﮔﺮ ﻣﻌﺪود اﻓﺮادي ﻫﻢ اﯾﻦ ﭼﻨﯿﻦ ﻓﮑﺮ‬
‫ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ در ﺣﺎﺷﯿﻪ ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬ﻗﻮاﻧﯿﻦ ﺣﺎﮐﻢ ﺑﺮ داﻧﺸﮕﺎﻫﻬﺎ ﻫﻢ ﺑﻪ ﻧﺤﻮي ﺑﻮد ﮐﻪ رﻗﺎﺑﺘﻬﺎي ﻧﺎﺳﺎﻟﻢ را اﺟﺎزه‬
‫ﻧﻤﯽداد‪ .‬اﯾﺪﺋﻮﻟﻮژي ﻧﺎﺳﯿﻮﻧﺎﻟﯿﺴﻢ ﮐﻪ ﺗﺎ ﺳﺎل ‪ 1357‬در ﻫﻤﻪ ارﮐﺎن ﮐﺸﻮر از ﺟﻤﻠﻪ ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎ ﻣﺤﻮر اﺻﻠﯽ‬
‫ﺑﻮده اﺳﺖ ﺑﺎ ﻓﺮوﭘﺎﺷﯽ ﻧﻈﺎم ﺷﺎﻫﻨﺸﺎﻫﯽ ﻣﻬﺠﻮر ﻣﺎﻧﺪه اﺳﺖ ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎي اﯾﺮان ﺑﻌﺪ از اﻧﻘﻼب ﻧﺘﻮاﻧﺴﺘﻪ‬
‫اﺳﺖ ﯾﺎ ﻧﺨﻮاﺳﺘﻪ اﺳﺖ ﻧﻪ در ﺗﺌﻮري ﻧﻪ در ﻣﺤﺘﻮاي ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎﯾﯽ ﻫﺪﻓﻤﻨﺪ و اﯾﺪﺋﻮﻟﻮژﯾﮑﯽ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬اﯾﻦ‬
‫ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎ ﺣﺘﯽ ﻧﺘﻮاﻧﺴﺘﻪ اﺳﺖ ﯾﮏ ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎي ﺑﺎ روﯾﮑﺮد ﺟﻬﺎن اﺳﻼم و اﺳﻼمﮔﺮاﯾﯽ را ﺗﺌﻮرﯾﺰه و ﺗﺒﯿﯿﻦ‬
‫ﮐﻨﺪ‪ .‬ﻧﺎﺳﯿﻮﻧﺎﻟﯿﺴﻢ ﺣﺬف ﺷﺪه اﺳﺖ ﺑﺪون آﻧﮑﻪ اﺳﻼمﮔﺮاﯾﯽ ﯾﺎ ﺟﻬﺎن ﺳﻮمﮔﺮاﯾﯽ و ﯾﺎ ﻋﺪاﻟﺖ‬
‫اﺟﺘﻤﺎﻋﯽﮔﺮاﯾﯽ ﺟﺎﯾﮕﺰﯾﻦ آن ﺷﻮد‪ .‬در ﺑﻬﺘﺮﯾﻦ ﺣﺎﻟﺖ ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎي ﮐﺎرﺑﺮدي ﺑﺪون اﯾﺪﺋﻮﻟﻮژي و ﻋﻤﻼً در‬
‫ﺧﺪﻣﺖ ﺳﺮﻣﺎﯾﻪداري اﺷﺎﻋﻪ ﻣﯽﯾﺎﺑﺪ‪.‬‬
‫ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎ ﯾﮑﯽ از ﻣﻬﻤﺘﺮﯾﻦ ارﮐﺎن ﺣﮑﻮﻣﺖ و ﻗﺪرت ﯾﻌﻨﯽ ﺳﺮزﻣﯿﻦ و ﻓﻀﺎ را ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ و ﺳﺎﻣﺎﻧﺪﻫﯽ‬
‫و ﮐﻨﺘﺮل ﻣﯽﮐﻨﺪ و رواﺑﻂ اﻧﺴﺎن را ﺑﺎ آن ﺑﺮرﺳﯽ ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﺪ‪ .‬ﻣﺤﺘﻮاي دروس ﻣﻨﺠﺮ ﺑﻪ اﯾﺠﺎد روﺣﯿﻪ‬
‫وﻃﻦﺷﻨﺎﺳﯽ‪ ،‬وﻃﻦﭘﺮﺳﺘﯽ و ﻓﺪاﮐﺎري در راه وﻃﻦ و ﺗﺮﺑﯿﺖ ﺗﺒﻌﻪ ﺧﻮب ﻣﯽﮔﺮدد‪ .‬ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎ ﺑﻪ ﻧﺴﻞ‬
‫اﻣﺮوزي و ﻧﺴﻠﻬﺎي آﯾﻨﺪه ﭼﮕﻮﻧﮕﯽ ﺑﻬﺮهﺑﺮداري ﺑﻬﯿﻨﻪ از ﻣﻨﺎﺑﻊ ﻃﺒﯿﻌﯽ و ﺣﻔﻆ ﻣﺤﯿﻂ زﯾﺴﺖ را آﻣﻮزش‬
‫ﻣﯽدﻫﺪ‪ .‬ﻫﻢاﮐﻨﻮن ﺣﺪود ‪ 26000‬داﻧﺸﺠﻮ و ﻋﻀﻮ ﻫﯿﺎت ﻋﻠﻤﯽ در اﯾﻦ رﺷﺘﻪ در وادي ﺳﺮﮔﺮداﻧﯽاﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺑﺮ وزارت ﻋﻠﻮم‪ ،‬ﺗﺤﻘﯿﻘﺎت و ﻓﻨﺎوري و داﻧﺸﮕﺎه آزاد و ﻫﯿﺄت دوﻟﺖ و ﺳﺎزﻣﺎن ﻣﺪﯾﺮﯾﺖ و‬
‫ﺑﺮﻧﺎﻣﻪرﯾﺰي و ﻣﺠﻠﺲ ﺷﻮراي اﺳﻼﻣﯽ اﯾﺮان ﻓﺮض اﺳﺖ ﮐﻪ درﺑﺎره اﯾﻦ رﺷﺘﻪ ﺑﻪ اﯾﻦ ﻣﻬﻤﯽ ﺑﺎ اﯾﻦ‬
‫ﺗﻌﺪاد داﻧﺸﺠﻮ اﻫﺪاﻓﯽ اﺳﺘﺮاﺗﮋﯾﮏ ﺗﻌﺮﯾﻒ ﮐﻨﻨﺪ و ﺟﻠﻮ ﻫﺪر رﻓﺘﻦ ﻧﯿﺮوي اﻧﺴﺎﻧﯽ و ﺳﺮﻣﺎﯾﻪ ﮐﺸﻮر را‬
‫ﺑﯿﺶ از اﯾﻦ ﺑﮕﯿﺮﻧﺪ‪.‬‬
‫اﯾﺪﺋﻮﻟﻮژﯾﻬﺎي ﺣﺎﮐﻢ ﺑﺮ ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎي اﯾﺮان ‪33‬‬

‫ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎي داﻧﺸﮕﺎﻫﯽ اﯾﺮان ﻫﯿﭻ ﻧﮕﺎﻫﯽ ﺑﻪ ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎي ﻫﻮﯾﺖ ﺑﺨﺶ ﺗﺎرﯾﺨﯽ ﻧﺪارد‪ .‬در ﮐﻞ‬
‫ﮔﺮوﻫﻬﺎي ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎي ﮐﺸﻮر ﺣﺘﯽ ﯾﮏ ﻧﻔﺮ ﻣﺘﺨﺼﺺ ﻣﺘﻮن ﻗﺪﯾﻢ ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎ ﯾﺎ ﻣﺼﺤﺢ آﺛﺎر ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎي‬
‫ﺗﺎرﯾﺨﯽ وﺟﻮد ﻧﺪارد‪ .‬در ﺣﺎل ﺣﺎﺿﺮ ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎي اﯾﺮان ﻧﻪ دﺳﺖ راﺳﺘﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ در اﺧﺘﯿﺎر ﺳﺮﻣﺎﯾﻪداري‬
‫ﺑﺎﺷﺪ ﻧﻪ دﺳﺖ ﭼﭙﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ در اﺧﺘﯿﺎر ﺟﺎﻣﻌﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻧﻪ وﯾﮋﮔﯽ ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎي ﻣﻨﻄﻘﻪاي و ﻧﺎﺣﯿﻪاي را دارد‬
‫و ﻧﻪ ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎي ﺗﻤﺎم ﻋﯿﺎر ﻓﻘﺮزدا و ﺿﺪ اﺳﺘﻌﻤﺎر و ﻧﻪ ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎي ﮐﺎرﺑﺮدي ﻫﺪﻓﻤﻨﺪ اﺳﺖ و ﻧﻪ ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎي‬
‫ﻧﻈﺮي ﻣﺒﺘﻨﯽ ﺑﺮ ﺗﻔﮑﺮ ﻓﻠﺴﻔﯽ اﺳﺖ و ﻧﻪ رﺳﺎﻟﺖ ﺷﻨﺎﺧﺖ ﮐﺸﻮر را ﺑﺮاي ﺧﻮد ﻗﺎﺋﻞ اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪1206‬‬
‫‪5‬‬

‫ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎي اﯾﺮان ﻧﻪ ﺷﺮﻗﯽ و ﻧﻪ ﻏﺮﺑﯽ ﻧﻪ اﺳﻼﻣﯽ اﺳﺖ و در وادي ﺳﺮﮔﺮداﻧﯽ ﺑﺮاي ﻣﻌﺪودي‬
‫ﻣﺎﻫﯿﺎﻧﻪ ﭼﻨﺪﯾﻦ ﻣﯿﻠﯿﻮن ﺗﻮﻣﺎن ﭘﻮل و ﺑﺮاي ﻫﺰاران ﺟﻮان آﯾﻨﺪه ﻧﺎﻣﻌﻠﻮم و ﺑﺮاي ﮐﺸﻮر ﻫﺰﯾﻨﻪاي‬
‫ﻏﯿﺮﻣﻌﻘﻮل را ﺑﻪ ﻫﻤﺮاه دارد‪.‬‬

‫ﮔﺮاﯾﺶ زراﻧﺪوزي ﺑﻪ ﻣﻌﻨﯽ ﻣﻐﺪﯾﺴﻢ ﮐﻠﻤﻪ در ﺣﺎل ﮔﺴﺘﺮش و ﻧﻀﺞ اﺳﺖ‪ .‬در اﯾﻦ ﻣﯿﺎن داﻧﺸﮕﺎه‬
‫ﺗﻬﺮان و داﻧﺸﮕﺎه آزاد واﺣﺪﻫﺎي ﺗﻬﺮان ﭘﯿﺸﮕﺎﻣﻨﺪ‪ .‬ﻃﺒﻖ ﻗﺎﻧﻮن ﭘﺨﺶ اﯾﻦ ﺗﻔﮑﺮ در ﺣﺎل ﮔﺴﺘﺮش اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻣﺸﮑﻼت اﻗﺘﺼﺎدي و ﮐﻤﺒﻮد ﻗﺎﻧﻮن )ﺑﻪﺧﺼﻮص ﻗﻮاﻧﯿﻦ ﺣﻤﺎﯾﺘﯽ از زﺣﻤﺘﮑﺸﺎن( ﺑﻪ ﮔﺴﺘﺮش اﯾﻦ ﺗﻔﮑﺮ‬
‫ﻋﻠﻢﺳﺘﯿﺰ ﮐﻤﮏ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬اﻣﯿﺪ اﺳﺖ ﺑﺎ ﺗﺤﻮﻻﺗﯽ ﮐﻪ در ﻣﺪﯾﺮﯾﺖ ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎي داﻧﺸﮕﺎه ﺗﻬﺮان ﺑﻌﺪ از ﺑﯿﺴﺖ‬
‫ﺳﺎل ﺣﺎدث ﺷﺪه اﺳﺖ ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎ در داﻧﺸﮕﺎه ﻣﺎدر رو ﺑﻪ اﺻﻼح ﺑﺮود و اﻣﯿﺪ اﺳﺖ ﻣﺪﯾﺮﯾﺖ ﮐﻼن‬
‫داﻧﺸﮕﺎه آزاد اﺳﻼﻣﯽ ﻣﻨﺎﻓﻊ ﻣﻠﯽ‪ ،‬ﻣﻨﺎﻓﻊ داﻧﺸﮕﺎه آزاد ﻣﻨﺎﻓﻊ ﺑﯿﺶ از ‪ 15000‬داﻧﺸﺠﻮي ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎ‪ ،‬ﻣﻨﺎﻓﻊ‬
‫ﺻﺪﻫﺎ ﻋﻀﻮ ﻫﯿﺄت ﻋﻠﻤﯽ ﺟﻮان ﺧﻮد را ﺑﺮ ﻣﻨﺎﻓﻊ ﯾﮏ ﮔﺮوه ‪ 6-5‬ﻧﻔﺮه ﺗﺮﺟﯿﺢ دﻫﺪ و ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎ را در‬
‫اﯾﻦ داﻧﺸﮕﺎه ﻣﺘﺤﻮل ﮐﻨﺪ‪.‬‬
 ‫‪ 34‬ﻓﺼﻠﻨﺎﻣﻪ ﺗﺤﻘﯿﻘﺎت ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎﯾﯽ‬

‫‪131‬‬ ‫‪134‬‬
‫‪1304‬‬ ‫‪1347‬‬ ‫‪1349‬‬ ‫‪1357‬‬ ‫‪1363‬‬ ‫‪1365‬‬ ‫‪1370‬‬
‫‪3‬‬ ‫‪0‬‬

‫ﻓﺼﻠﻨﺎﻣﻪ ﺗﺤﻘﯿﻘﺎت ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎﯾﯽ‪ ،‬رﺷﺪ ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎ‬

‫ﮔﺴﺘﺮش ﮐﺎرﺷﻨﺎﺳﯽ ارﺷﺪ و دﮐﺘﺮا‬

‫اﺳﺘﺨﺪام ﻧﺴﻞ ﺟﺪﯾﺪي از اﺳﺎﺗﯿﺪ‬

‫ﺷﺮوع ﺑﻪ ﮐﺎر داﻧﺸﮕﺎه آزاد‬

‫ﮐﺘﺎب ﻓﻠﺴﻔﻪ ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎ‬
‫داراﻟﻤﻌﻠﻤﯿﻦ ﻋﺎﻟﯽ‬

‫ﻣﺆﺳﺴﻪ ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎ‬

‫اﻧﻘﻼب اﺳﻼﻣﯽ‬
‫داﻧﺸﮕﺎه ﺗﻬﺮان‬

‫ﻣﻐﺪﯾﺴﻢ )ﭘﻮل ﻣﺤﻮري(‬

‫اﯾﺪﺋﻮﻟﻮژي‬

‫ﺷﺮوع‬
‫ﻧﺎﺳﯿﻮﻧﺎﻟﯿﺴﻢ )وﻃﻦﭘﺮﺳﺘﯽ(‬ ‫ﻧﺎﺳﯿﻮﻧﺎﻟﯿﺴﻢ‬ ‫ﻣﻐﺪﯾﺴﻢ‬

‫اﺳﻼمﮔﺮاﯾﯽ‪ -‬ﻋﻠﻢ ﺑﺮاي ﻋﻠﻢ‬

‫ﺗﻮﺳﻌﻪاي ‪ -‬ﮐﺎرﺑﺮدي‬
‫ﭘﺮورش ﻧﯿﺮوي‬
‫ﭘﺮورش ﻧﯿﺮوي اﻧﺴﺎﻧﯽ ﺑﺮاي‬
‫اﻧﺴﺎﻧﯽ ادارات‬ ‫ﻫﻮﯾﺖﮔﺮاﯾﯽ‬
‫آﻣﻮزش و ﭘﺮورش ‪%95‬‬
‫‪%15‬‬
‫ﺟﻬﺎنﺳﻮمﮔﺮاﯾﯽ‬ ‫ﭘﺮورش ﻧﯿﺮوﻫﺎي اﻧﻘﻼﺑﯽ‬
‫اﺳﺘﻌﻤﺎرزداﯾﯽ‬
‫ﻣﻌﺮﻓﺖﺷﻨﺎﺳﯽ‬
‫اﯾﺪﺋﻮﻟﻮژﯾﻬﺎي ﺣﺎﮐﻢ ﺑﺮ ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎي اﯾﺮان ‪35‬‬ ‫‪1206‬‬
‫‪6‬‬
‫ﻣﻨﺎﺑﻊ و ﻣﺂﺧﺬ‬

‫‪ -1‬آﺳﺎﯾﺶ‪ ،‬ﺣﺴﯿﻦ ) ‪ :(1347‬ﺗﺤﻘﯿﻖ درﺑﺎره ﺟﺎﻣﻌﻪ روﺳﺘﺎﯾﯽ‪ ،‬ﺟﻠﺪ ﯾﮏ‪ ،‬ﺗﺒﺮﯾﺰ‪.‬‬

‫‪ -2‬اﻋﺘﻤﺎداﻟﺴﻠﻄﻨﻪ‪ ،‬ﻣﺤﻤﺪﺣﺴﻦﺧﺎن )‪ :(1367‬ﻣﺮآهاﻟﺒﻠﺪان ﺗﺼﺤﯿﺢ ﻋﺒﺪاﻟﺤﺴﯿﻦ ﻧﻮاﺋﯽ و ﻣﯿﺮ ﻫﺎﺷﻢ ﻣﺤﺪث‪ 3 ،‬ﺟﻠﺪ‪ ،‬اﻧﺘﺸﺎرات داﻧﺸﮕﺎه ﺗﻬﺮان‪.‬‬
‫‪ -3‬اﻓﺸﺎر‪ ،‬اﯾﺮج )‪ :(1374‬ﯾﺎدﮔﺎﻫﻬﺎي ﯾﺰد‪ ،‬ﮔﻨﺠﯿﻨﻪ اﯾﺮان )‪ 2 (22‬ﺟﻠﺪ در ‪ 3‬ﻣﺠﻠﻪ‪.‬‬
‫‪ -4‬اﻫﻠﺮز‪ ،‬اﮐﺎرت‪ ،‬ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻣﺤﻤﺪﺣﺴﻦ ﺿﯿﺎء ﺗﻮاﻧﺎ )‪ :(1373‬ﺷﻬﺮ ﺷﺮق اﺳﻼﻣﯽ‪ ،‬ﻣﺪل و واﻗﻌﯿﺖ‪ ،‬ﻓﺼﻠﻨﺎﻣﻪ ﺗﺤﻘﯿﻘﺎت ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎﯾﯽ‪ ،‬ﺷﻤﺎره ‪.32‬‬
‫‪ -5‬اﯾﺰﻧﺎر‪ ،‬ﻫﯿﻠﺒﺮا‪ ،‬ﺗﺮﺟﻤﻪ دﮐﺘﺮ ﻣﺤﻤﻮد ﻋﻠﻮي )‪ :(1372‬ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎي اﺳﺘﻌﻤﺎرزداﯾﯽ‪ ،‬ﻣﺸﻬﺪ‪ ،‬ﻧﺸﺮ ﻧﯿﮑﺎ‪.‬‬
‫‪ -6‬ﺑﺮﻧﺎﻣﻪ و ﺑﻮدﺟﻪ‪ :(1364) ،‬ﻣﻄﺎﻟﻌﺎت ﻃﺮح ﭘﺎﯾﻪ آﻣﺎﯾﺶ ﺳﺮزﻣﯿﻦ اﺳﻼﻣﯽ اﯾﺮان‪ ،‬ﺧﻼﺻﻪ و ﺟﻤﻊﺑﻨﺪي ﻣﻄﺎﻟﻌﺎت‪ ،‬ﻣﻌﺎوﻧﺖ اﻣﻮر ﻣﻨﺎﻃﻖ دﻓﺘﺮ‬
‫ﺑﺮﻧﺎﻣﻪرﯾﺰي ﻣﻨﻄﻘﻪاي‪.‬‬
‫‪ -7‬ﺑﻬﺮوز ﺷﺎﻫﭙﻮر )‪ :( 1372‬ﭼﻬﺮهﻫﺎي ﻣﻮﺳﯿﻘﯽ اﯾﺮان‪ ،‬ﺟﻠﺪ اول‪ ،‬اﻧﺘﺸﺎرات ﮐﺘﺎب ﺳﺮا‪.‬‬
‫‪ -8‬ﭘﺎﭘﻠﯽ ﯾﺰدي‪ ،‬ﻣﺤﻤﺪﺣﺴﯿﻦ)‪ :(1372‬زﻧﺪﮔﯿﻨﺎﻣﻪ دﮐﺘﺮ ﻟﻄﻒاﷲ ﻣﻔﺨﻢ ﭘﺎﯾﺎن‪ ،‬ﻣﺠﻠﻪ داﻧﺸﮑﺪه ادﺑﯿﺎت و ﻋﻠﻮم اﻧﺴﺎﻧﯽ داﻧﺸﮕﺎه ﻣﺸﻬﺪ‪،‬‬
‫ﺗﺎﺑﺴﺘﺎن‪.‬‬
‫‪ -9‬ﭘﺎﭘﻠﯽ ﯾﺰدي‪ ،‬ﻣﺤﻤﺪﺣﺴﯿﻦ )‪ :(1377‬ﭘﺮﻓﺴﻮر ﮔﺰاوﯾﻪ دوﭘﻼﻧﻮل )زﻧﺪﮔﯽ(‪ ،‬ﻓﺼﻠﻨﺎﻣﻪ ﺗﺤﻘﯿﻘﺎت ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎﯾﯽ‪ ،‬ﺷﻤﺎره ‪50‬ـ‪.49‬‬
‫‪ -10‬ﭘﺎﭘﻠﯽ ﯾﺰدي‪ ،‬ﻣﺤﻤﺪﺣﺴﯿﻦ‪ ،‬وﺛﻮﻗﯽ‪ ،‬ﻓﺎﻃﻤﻪ )‪ :(1375‬ﺑﺮﻧﺎﻣﻪرﯾﺰي از دﯾﺪﮔﺎه اﺳﻼم و اﺛﺮات ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎﯾﯽ آن‪ ،‬ﻓﺼﻠﻨﺎﻣﻪ ﺗﺤﻘﯿﻘﺎت‬
‫ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎﯾﯽ‪ ،‬ﺷﻤﺎره ‪ ،42‬ﭘﺎﯾﯿﺰ‪.‬‬
‫‪ -11‬ﺟﺮدن‪ ،‬ﻧﺮي ﺟﯽ‪ ،‬راوﻧﺘﺮي‪ ،‬ﺳﺘﺮ‪ ،‬ﺗﺮﺟﻤﻪ دﮐﺘﺮ ﺳﯿﻤﯿﻦ ﺗﻮﻻﺋﯽ و دﮐﺘﺮ ﻣﺤﻤﺪ ﺳﻠﯿﻤﺎﻧﯽ )‪ :(1380‬ﻣﻘﺪﻣﻪاي ﺑﺮ ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎي ﻓﺮﻫﻨﮕﯽ‪،‬‬
‫ﺗﻬﺮان‪ ،‬ﭘﮋوﻫﺸﮕﺎه ﻓﺮﻫﻨﮓ و ﻫﻨﺮ و ارﺗﺒﺎﻃﺎت‪.‬‬
‫‪ -12‬ﺣﺴﯿﻦ اﺑﺮي‪ ،‬ﺳﯿﺪﺣﺴﻦ ) ‪ :(1369‬ﺑﺸﺎﮔﺮد‪ ،‬ﮔﺬري ﺑﺮ ﺟﻬﺎت ﻣﺤﺮوﻣﯿﺖ ﻣﻨﻄﻘﻪ‪ ،‬داﻧﺸﮕﺎه اﺻﻔﻬﺎن‪.‬‬
‫‪ -13‬ﺣﻤﺼﯽ‪ ،‬ﻣﺤﻤﺪ )‪ :(1354‬ﻣﻬﺎﺟﺮﺗﻬﺎي روﺳﺘﺎﯾﯽ‪ ،‬ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ ﻣﻘﺎﻻت اوﻟﯿﻦ ﺳﻤﯿﻨﺎر ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎي ﻧﺎﺣﯿﻪاي اﯾﺮان ﺑﻪ ﮐﻮﺷﺶ ﻣﺤﻤﻮد ﻋﻠﻮي‪،‬‬
‫داﻧﺸﮕﺎه ﻓﺮدوﺳﯽ‪.‬‬
‫‪ -14‬روزﻧﺎﻣﻪ ﺧﺮاﺳﺎن ‪ 1383/2/16‬از ﻗﻮل ﺳﯿﺪ ﻣﺤﻤﺪ ﺧﺎﺗﻤﯽ‪ :‬ﻣﻠﮏ اﻟﺸﻌﺮاي ﺑﻬﺎر وﻃﻦ ﭘﺮﺳﺘﯽ را اﺷﺎﻋﻪ ﻣﯽداد‪ ،‬ص ‪.13‬‬
‫‪ -15‬زﯾﮕﻔﺮﯾﺪ آﻧﺪره‪ ،‬ﺗﺮﺟﻤﻪ اﺣﻤﺪ آرام )‪ :(1354‬روح ﻣﻠﺘﻬﺎ‪ ،‬ﭼﺎپ ﺳﻮم‪.‬‬
‫‪ -16‬ﺳﺎﻧﮕﻦ‪ ،‬آﻧﺪرهﻟﻮﯾﯽ‪ ،‬ﺗﺮﺟﻤﻪ اﺑﻮاﻟﺤﺴﻦ ﺳﺮوﻗﺪ ﻣﻘﺪم )‪ :(1369‬ﺗﺄﺛﯿﺮ اوﺿﺎع و اﺣﻮال زﻧﺪﮔﯽ و ﻋﻮاﻣﻞ اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ در ﻧﻈﺮات ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎﯾﯽ‬
‫راﺗﺰل‪ ،‬ﻓﺼﻠﻨﺎﻣﻪ ﺗﺤﻘﯿﻘﺎت ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎﯾﯽ‪ ،‬ﺷﻤﺎره ‪.32‬‬
‫‪ -17‬ﺳﺘﻮده ﻣﻨﻮﭼﻬﺮ )‪ :(1371‬ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎي ﺗﺎرﯾﺨﯽ ﺷﻤﯿﺮان‪ 2 ،‬ﺟﻠﺪ ‪ ،‬ﻣﺆﺳﺴﻪ ﻣﻄﺎﻟﻌﺎت و ﺗﺤﻘﯿﻘﺎت ﻓﺮﻫﻨﮕﯽ‪.‬‬
‫‪ -18‬ﺳﺘﻮده‪ ،‬ﻣﻨﻮﭼﻬﺮ )‪ :(1362‬ﺣﺪوداﻟﻌﺎﻟﻢ ﻣﻦاﻟﻤﺸﺮق اﻟﯽ اﻟﻤﻐﺮب ) ﻣﺆﻟﻒ ﻧﺎﺷﻨﺎﺧﺘﻪ ( ﺗﺄﻟﯿﻒ ‪ 372‬ﻫـ‪.‬ق‪ .‬ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ زﺑﺎن و ﻓﺮﻫﻨﮓ‬
‫اﯾﺮان‪ ،‬ﻧﺎﺷﺮ ﮐﺘﺎﺑﺨﺎﻧﻪ ﻃﻬﻮري‪.‬‬
‫‪ -19‬ﺷﻔﻘﯽ‪ ،‬ﺳﯿﺮوس) ‪ ،(1353‬ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎي اﺻﻔﻬﺎن‪ ،‬ﺑﺨﺶ ﻧﺨﺴﺖ‪ ،‬ﻧﺎﺷﺮ داﻧﺸﮕﺎه اﺻﻔﻬﺎن‪.‬‬
‫‪ -20‬ﺷﮑﻮﯾﯽ‪ ،‬ﺣﺴﯿﻦ )‪ :(1364‬ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎي ﮐﺎرﺑﺮدي و ﻣﮑﺘﺒﻬﺎي ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎﯾﯽ‪ ،‬ﻣﺸﻬﺪ‪ ،‬ﻣﻮﺳﺴﻪ ﭼﺎپ و اﻧﺘﺸﺎرات آﺳﺘﺎن ﻗﺪس رﺿﻮي‪.‬‬
‫‪ -21‬ﺷﮑﻮﯾﯽ‪ ،‬ﺣﺴﯿﻦ )‪ :(1355‬ﺧﺎﻧﻪﻫﺎي ارزانﻗﯿﻤﺖ و ﺳﯿﺎﺳﺖ ﻣﺴﮑﻦ‪ ،‬ﻣﺆﺳﺴﻪ ﻣﻄﺎﻟﻌﺎت اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ و ﻋﻠﻮم اﻧﺴﺎﻧﯽ داﻧﺸﮕﺎه ﺗﺒﺮﯾﺰ‪،‬‬
‫ﺷﻤﺎره‪.17‬‬
‫‪ -22‬ﺷﮑﻮﯾﯽ‪ ،‬ﺣﺴﯿﻦ ) ‪ :(1349‬ﻓﻠﺴﻔﻪ ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎ‪ ،‬ﺗﺒﺮﯾﺰ ﻣﺆﺳﺴﻪ ﺗﺤﻘﯿﻘﺎت اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ و ﻋﻠﻮم اﻧﺴﺎﻧﯽ‪.‬‬
‫‪ -23‬ﺷﮑﻮﯾﯽ‪ ،‬ﺣﺴﯿﻦ ) ‪ :(1382‬ﻓﻠﺴﻔﻪﻫﺎي ﻣﺤﯿﻄﯽ و ﻣﮑﺘﺒﻬﺎي ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎﯾﯽ‪ ،‬ﭼﺎپ اول‪ ،‬اﻧﺘﺸﺎرات ﮔﯿﺘﺎﺷﻨﺎﺳﯽ‪.‬‬
‫‪ -24‬ﺻﻔﯽﻧﮋاد‪ ،‬ﺟﻮاد )‪ :(1353‬ﻃﺎﻟﺐآﺑﺎد ﻧﻤﻮﻧﻪ ﺟﺎﻣﻌﯽ از ﺑﺮرﺳﯽ ﯾﮏ ده‪ ،‬ﻣﺆﺳﺴﻪ ﻣﻄﺎﻟﻌﺎت و ﺗﺤﻘﯿﻘﺎت اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ داﻧﺸﮕﺎه ﺗﻬﺮان‪.‬‬
 ‫‪ 36‬ﻓﺼﻠﻨﺎﻣﻪ ﺗﺤﻘﯿﻘﺎت ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎﯾﯽ‬

‫‪ -25‬ﻓﺮﯾﺪ‪ ،‬ﯾﺪاﻟﻪ )‪ :(1357‬ﺳﯿﺮاﻧﺪﯾﺸﻪ در ﻗﻠﻤﺮو ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎي اﻧﺴﺎﻧﯽ‪ ،‬ﻣﺆﺳﺴﻪ ﺗﺤﻘﯿﻘﺎت و ﻋﻠﻮم اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ و ﻋﻠﻮم اﻧﺴﺎﻧﯽ داﻧﺸﮕﺎه ﺗﺒﺮﯾﺰ‪ ،‬ﺷﻤﺎره‬
‫‪.18‬‬
‫‪ -26‬ﻓﺮﯾﺪ‪ ،‬ﯾﺪاﻟﻪ )‪ :(1349‬ﻣﻘﺪﻣﻪ ﺑﺮ روش ﺗﺤﻘﯿﻖ ﺷﻬﺮﻫﺎي اﯾﺮان‪ ،‬ﻣﺆﺳﺴﻪ ﺗﺤﻘﯿﻘﺎت اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ و ﻋﻠﻮم اﻧﺴﺎﻧﯽ داﻧﺸﮕﺎه ﺗﺒﺮﯾﺰ‪ ،‬ﺷﻤﺎره ‪.7‬‬
‫‪ -27‬ﻓﺮﯾﺪ‪ ،‬ﯾﺪاﻟﻪ )‪ :(1372‬ﻧﺎﺣﯿﻪ‪ :‬ﻣﺤﺪوده ﻓﻀﺎﯾﯽ ﺑﺮاي ﺗﺤﻘﯿﻘﺎت ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎﯾﯽ‪ ،‬ﻓﺼﻠﻨﺎﻣﻪ ﺗﺤﻘﯿﻘﺎت ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎﯾﯽ‪ ،‬ﺷﻤﺎرهﻫﺎي ﻣﺴﻠﺴﻞ ‪ 28‬و‪،29‬‬
‫‪1206‬‬
‫‪7‬‬ ‫ﺑﻬﺎر و ﺗﺎﺑﺴﺘﺎن ‪.1372‬‬
‫‪ -28‬ﻗﺰوﯾﻨﯽ‪ ،‬زﮐﺮﯾﺎ ﻣﺤﻤﺪﺑﻦ ﻣﺤﻤﻮد )‪ :(1373‬آﺛﺎر اﻟﺒﻼد و اﺧﺒﺎراﻟﻌﺒﺎد‪ ،‬ﻣﺼﺤﺢ‪ ،‬ﻣﯿﺮﻫﺎﺷﻢ ﻣﺤﺪث‪ ،‬اﻧﺘﺸﺎرات اﻣﯿﺮﮐﺒﯿﺮ‪.‬‬
‫‪ -29‬اﻗﺘﺪاري‪ ،‬اﺣﻤﺪ )‪ :(1359‬ﺧﻮزﺳﺘﺎن و ﮐﻬﮑﯿﻠﻮﯾﻪ ﻣﻤﺴﻨﯽ‪ ،‬اﻧﺘﺸﺎرات اﻧﺠﻤﻦ آﺛﺎر ﻣﻠﯽ‪.‬‬
‫‪ -30‬ﮐﺮاﭼﮑﻮﻓﺴﮑﯽ‪ ،‬اﯾﮕﻨﺎﺗﯽ ﭘﻮﻟﯿﺎﻧﻮوﯾﺞ‪ ،‬ﺗﺮﺟﻤﻪ اﺑﻮاﻟﻘﺎﺳﻢ ﭘﺎﯾﻨﺪه )‪ :(1379‬ﺗﺎرﯾﺦ ﻧﻮﺷﺘﻪﻫﺎي ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎ در ﺟﻬﺎن اﺳﻼﻣﯽ‪ ،‬ﺷﺮﮐﺖ اﻧﺘﺸﺎرات‬
‫ﻋﻠﻤﯽ و ﻓﺮﻫﻨﮕﯽ‪.‬‬
‫‪ -31‬ﮐﺮزن‪ ،‬ﺟﺮج‪ ،‬ن‪ ،‬ﺗﺮﺟﻤﻪ غ‪ ،‬وﺣﯿﺪ ﻣﺎزﻧﺪراﻧﯽ‪ ،‬اﯾﺮان و ﻗﻀﯿﻪ اﯾﺮان‪ 2 ،‬ﺟﻠﺪ‪ ،‬ﻣﺮﮐﺰ اﻧﺘﺸﺎرات ﻋﻠﻤﯽ و ﻓﺮﻫﻨﮕﯽ‪.‬‬
‫‪ -32‬ﮐﻼوال‪ ،‬ﭘﻞ‪ ،‬ﺗﺮﺟﻤﻪ دﮐﺘﺮ ﺳﯿﺮوس ﺳﻬﺎﻣﯽ )‪ :(1376‬ﺗﺎرﯾﺦ ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎ‪ ،‬اﻧﺘﺸﺎرات ﻣﺤﻘﻖ‪.‬‬
‫‪ -33‬ﮔﺎﺑﺮﯾﻞ‪ ،‬آﻟﻔﻮﻧﺲ‪ ،‬ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻓﺘﺤﻌﻠﯽﺧﻮاﺟﻪ ﻧﻮري )‪ :(1348‬ﺗﺤﻘﯿﻘﺎت ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎﯾﯽ راﺟﻊ ﺑﻪ اﯾﺮان‪ ،‬اﻧﺘﺸﺎرات اﺑﻦ ﺳﯿﻨﺎ‪.‬‬
‫‪-34‬ﮔﻨﺠﯽ‪ ،‬ﻣﺤﻤﺪﺣﺴﻦ )‪ :(1367‬ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎ در اﯾﺮان از داراﻟﻔﻨﻮن ﺗﺎ اﻧﻘﻼب اﺳﻼﻣﯽ‪ ،‬آﺳﺘﺎن ﻗﺪس رﺿﻮي‪.‬‬
‫‪ -35‬ﮔﻨﺠﯽ‪ ،‬ﻣﺤﻤﺪﺣﺴﻦ‪ ،‬ﺣﺴﯿﻦ ﺧﻠﯿﻠﯽﻓﺮ‪ ،‬ﻟﻄﻒاﷲ ﻣﻔﺨﻢ ﭘﺎﯾﺎن )‪ :(1347‬ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎي ﮐﻼس ﭘﻨﺠﻢ و ﺷﺸﻢ اﺑﺘﺪاﯾﯽ‪ ،‬آﻣﻮزش و ﭘﺮورش‪.‬‬
‫‪ -36‬ﮔﻨﺠﯽ ﻣﺤﻤﺪﺣﺴﻦ‪ ،‬ﺻﻔﯽ ﻧﮋاد‪ ،‬ﺟﻮاد )‪ :(1341‬ﻓﻬﺮﺳﺖ ﻣﻘﺎﻻت ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎﯾﯽ‪ ،‬ﺿﻤﯿﻤﻪ ﻣﺠﻠﻪ داﻧﺸﮑﺪه ادﺑﯿﺎت داﻧﺸﮕﺎه ﺗﻬﺮان‪.‬‬
‫‪ -37‬ﻻﮐﺴﺖ‪ ،‬اﯾﻮ‪ ،‬ﺗﺮﺟﻤﻪ دﮐﺘﺮ ﺳﯿﺮوس ﺳﻬﺎﻣﯽ )‪ :(1347‬ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎي ﮐﻢ رﺷﺪي‪ ،‬ﭼﺎﭘﺨﺎﻧﻪ ﮐﻮﺷﺶ ﻣﺸﻬﺪ‪.‬‬
‫‪ -38‬ﻟﻤﭙﺘﻮن‪ ،‬ا‪.‬ك‪ .‬س‪ .‬ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻣﻨﻮﭼﻬﺮ اﻣﯿﺮي )‪ :(1339‬ﻣﺎﻟﮏ و زارع در اﯾﺮان‪ ،‬ﻣﺮﮐﺰ اﻧﺘﺸﺎرات ﻋﻠﻤﯽ و ﻓﺮﻫﻨﮕﯽ‪.‬‬
‫‪ -39‬ﻣﺴﺘﻮﻓﯽ‪ ،‬اﺣﻤﺪ )‪ :(1351‬ﺷﻬﺪاد و ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎي ﺗﺎرﯾﺨﯽ دﺷﺖ ﻟﻮت‪ ،‬ﻣﺆﺳﺴﻪ ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎ داﻧﺸﮕﺎه ﺗﻬﺮان ﻧﺸﺮﯾﻪ ﺷﻤﺎره ‪.81‬‬
‫‪ -40‬ﻣﻔﺨﻢ ﭘﺎﯾﺎن‪ ،‬ﻟﻄﻒاﷲ )‪40‬ـ‪ :(1339‬ﺟﻬﺎﻧﺸﻨﺎﺳﯽ‪ ،‬ﺳﺎل اول‪ ،‬ﻧﺸﺮﯾﻪ اﻧﺠﻤﻦ ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎﯾﯽ ﺧﺮاﺳﺎن واﺑﺴﺘﻪ ﺑﻪ داﻧﺸﮑﺪه ادﺑﯿﺎت و ﻋﻠﻮم‬
‫اﻧﺴﺎﻧﯽ ﻣﺸﻬﺪ‪.‬‬
‫‪ -41‬ﻣﻘﺪﺳﯽ‪ ،‬اﺑﻮﻋﺒﺪاﷲ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ اﺣﻤﺪ ﻣﻘﺪﺳﯽ‪ ،‬ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻋﻠﯿﻨﻘﯽ ﻣﻨﺰوي )‪ :(1361‬اﺣﺴﻦاﻟﺘﻘﺎﺳﯿﻢ ﻓﯽ ﻣﻌﺮﻓﻪ اﻻﻗﺎﻟﯿﻢ‪ 2 ،‬ج‪ ،‬ﺷﺮﮐﺖ ﻣﺆﻟﻔﺎن و‬
‫ﻣﺘﺮﺟﻤﺎن اﯾﺮان‪.‬‬
‫‪ -42‬ﻣﻨﺘﺴﮑﯿﻮ‪ ،‬ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻋﻠﯽ ﻣﻬﺘﺪي‪ :‬روحاﻟﻘﻮاﻧﯿﻦ‪ ،‬اﻧﺘﺸﺎرات اﻣﯿﺮﮐﺒﯿﺮ‪.‬‬
‫‪ -43‬ﻣﻨﺼﻮر ﺟﻬﺎﻧﮕﯿﺮ)‪ :(1380‬ﻗﺎﻧﻮن اﺳﺎﺳﯽ ﺟﻤﻬﻮري اﺳﻼﻣﯽ اﯾﺮان‪.‬‬
‫‪ -44‬ﻣﺆﻣﻨﯽ‪ ،‬ﻣﺼﻄﻔﯽ )‪ :(1377‬ﭘﺎﯾﮕﺎه ﻋﻠﻢ ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎ در اﯾﺮان‪ ،‬ج ‪ ،1‬ﭘﺎﯾﮕﺎه ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎي ﺷﻬﺮي در اﯾﺮان‪ :‬ﻓﺮﻫﻨﮕﺴﺘﺎن ﻋﻠﻮم ﺟﻤﻬﻮي اﺳﻼﻣﯽ‪.‬‬
‫‪ -45‬ﻣﺆﻣﻨﯽ‪ ،‬ﻣﺼﻄﻔﯽ؛ ﺟﺎﯾﮕﺎه وﻗﻒ وﻗﻔﻨﺎﻣﻪ در ﺳﺎﺧﺘﺎرﺷﻨﺎﺳﯽ ﻓﺮﻫﻨﮕﯽ‪ ،‬اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ و ﮐﺎﻟﺒﺪي ﺷﻬﺮﻫﺎ و روﺳﺘﺎﻫﺎي اﯾﺮان ﻣﻮرد ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎي‬
‫ﺗﺎرﯾﺨﯽ ﺷﻬﺮﺳﺘﺎن ﺗﻔﺖ در اﺳﺘﺎن ﯾﺰد‪ ،‬در ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ ﻣﻘﺎﻻت ﺳﻤﯿﻨﺎر ﺟﻐﺮاﻓﯽ ﺷﻤﺎره ‪ 3‬ﺑﻪ ﮐﻮﺷﺶ دﮐﺘﺮ ﻣﺤﻤﺪﺣﺴﯿﻦ ﭘﺎﭘﻠﯽﯾﺰدي‪ ،‬آﺳﺘﺎن‬
‫ﻗﺪس رﺿﻮي‪ ،‬آﺑﺎن ‪ ،1365‬ﺻﻔﺤﺎت ‪.25-98‬‬
‫‪ -46‬ﻣﺆﻣﻨﯽ‪ ،‬ﻣﺼﻄﻔﯽ )‪ :(1382‬ﻧﻈﺮي ﺑﺮ زﯾﺮﺑﻨﺎي ﺗﺌﻮرﯾﮏ ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎي ﮐﻨﻮﻧﯽ اﯾﺮان‪ ،‬رﺷﺪ آﻣﻮزش ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎ‪ ،‬ﺷﻤﺎرهﻫﺎي ‪ 66‬و ‪.67‬‬
‫‪ -47‬ﻣﺆﻣﻨﯽ‪ ،‬ﻣﺼﻄﻔﯽ؛ ردﯾﺎﺑﯽ ﻓﺮﻫﻨﮕﯽ وﺣﯽ در ﺳﺎﺧﺘﺎرﺷﻨﺎﺳﯽ ﻓﺮﻫﻨﮕﯽ‪ ،‬اﻗﺘﺼﺎدي و ﮐﺎﻟﺒﺪي دوره آﻏﺎزﯾﻦ ﺷﻬﺮ دوﻟﺖآﺑﺎد ﻣﻼﯾﺮ‪ ،‬ﻓﺼﻠﻨﺎﻣﻪ‬
‫ﺗﺤﻘﯿﻘﺎت ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎﯾﯽ‪ ،‬ﺷﻤﺎره ‪ ،2‬ﭘﺎﯾﯿﺰ ‪.1365‬‬
‫‪ -48‬ﻫﺰﻟﻦ )‪ :(1353‬ﺻﻨﺎﯾﻊ ﺳﻨﮕﯽ‪ :‬رود ﻓﻬﺮج‪ ،‬ﺑﻪ ﮐﻮﺷﺶ اﺣﻤﺪ ﻣﻌﺘﻤﺪ‪ ،‬ﻣﺆﺳﺴﻪ ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎي داﻧﺸﮕﺎه ﺗﻬﺮان‪ ،‬ﻧﺸﺮﯾﻪ ﺷﻤﺎره ‪.11‬‬
‫‪ -49‬ﯾﻌﻘﻮﺑﯽ‪ ،‬اﺣﻤﺪ ﺑﻦ اﺑﯽ ﯾﻌﻘﻮب اﺑﻦ واﺿﺢ ﯾﻌﻘﻮﺑﯽ‪ ،‬ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻣﺤﻤﺪ اﺑﺮاﻫﯿﻢ آﯾﺘﯽ )‪ :(1371‬ﺗﺎرﯾﺦ ﯾﻌﻘﻮﺑﯽ‪ ،‬اﻧﺘﺸﺎرات ﻋﻠﻤﯽـ ﻓﺮﻫﻨﮕﯽ‪.‬‬
‫‪50- Afrique. N. Moy. Ori. Ind.‬‬
‫‪51- Brunet , Roger ( 1995 ): Geographie universelle.‬‬
‫‪52- Brunet , Roger ( 1993 ): Les mots de la geographie reclus, la documentation francaise.‬‬
‫‪53- Claval –Paul ( 1999 ): gographie et cultures revue, Ne 30. C.N.R.S‬‬
‫‪54-Claval . Paul ( 1984 ): geographie humaine et economique . Puf. Paris 442‬‬
37 ‫اﯾﺪﺋﻮﻟﻮژﯾﻬﺎي ﺣﺎﮐﻢ ﺑﺮ ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎي اﯾﺮان‬
55- Digard Jean Pierre. Le fait etnnique en Iran et en Afghanistan. C.N.R.S
56-Goeth - univeresity (1995): instilut fur Geshichte der arabisch - islamischen wissenshaften an der johann wolfgang
Goethe - universitat. Publication 1984 summer 1995.
57- Guerassimov. I.P.(1984): Grand Caucase Stara Planina Le Balkan. Academie des sciences de L URSS، AND
ACADEMIE BULGAR des sience. Sofia
58- Lacost .Yvers ( 1984 ): Editorial . . . ( HERODOTE revue de geographie et do geopolitique. No 33 - 34
59- Reclus , Elisee (1876-1894 ): Nouvelle Geographie universelle paris. HACHETTE ‫ ﺟﻠﺪ‬19