III T DREJTAT DHE LIRIT THEMELORE T NJERIUT DHE

QYTETARIT

NOCIONET KRYESORE:
Teoria e t drejts natyrore; teoria e t drejts pozitive; t drejtat personale; t
drejtat politike; t drejtat sociale; t drejtat kulturore; t drejtat ekonomike;
detyrat; Gjyqi i t drejtave t njeriut.

PYETJE:
1. Cilat jan dokumentet(aktet) m t rndsishme pr t drejtat dhe lirit?
2. ka parasheh Deklarata universale pr t drejtat e njeriut nga viti 1948 ?
3. Numroni disa t drejta personale ?
4. Numroni disa t drejta politike ?
5. Numroni disa t drejta ekonomike ?
6. Numroni disa t drejta sociale ?
7. Numroni disa t drejta kulturore ?
8. A mund shtetasit t RM ti merret shtetsia ?
9. A mund shtetasi i RM t jet i larguar nga vendi ?
10. N ciln shkall t arsimit mund t formohen institute arsimore private ?
11. ka sht pronsi intelektuale dhe industriale ?
12. ka sht shtet laik dhe a mund RM t vihet n at term ?
13. ka sht prezumpcioni i pafajsis ?
14. Paraqitni disa detyra ?
15. Kundr kujt sht i drejtuar peticioni para Gjyqit pr t drejtat e njeriut?
16. far kompenzimesh mund t prcaktoj Gjyqi pr t drejtat e njeriut n
rast se vrteton shkelje t ndonj t drejte ?

T drejtat dhe lirit jan kriter dhe mas themelore pr pozitn dhe rolin e
njeriut dhe qytetarit n shoqri, nga njra an dhe demokratizimi i regjimit
(sistemit), nga ana tjetr. Ato jan instrument pr kufizimin e pushtetit dhe
pengimin e arbitrazhs dhe keqprdorjes s saj.
Pse flasim pr lirit themelore ? Sepse dalin nga vet natyra e njeriut, ndrsa
jo nga vullneti i pushtetit shtetror. Njerzit lindin t barabart dhe t lir, tha
Ruso, ndrsa e vrtetoi edhe Deklarata pr pavarsi e SHBA nga viti 1776.
T drejtat jan akt i shkalls s caktuar t zhvillimit t civilizimit, fryt i
kuptimit t ri t bots dhe jets.
Dimenzioni teorik i t drejtave dhe lirive sht ngusht i lidhur me teorin pr t
drejtn natyrore, me dukurin e kushtetuts si dokument i shkruar dhe me
ndrtimin e rregullimit t vetm ndrkombtar.

1. Konceptet pr t drejtat dhe lirit e njeriut dhe qytetarit

1.1.

Teoria pr t drejtn natyrore

Rrnjt e teoris t s drejts natyrore i gjejm n mendimet filozofike t

stoikve dhe sofistve. Pr sofistt, njerzit sipas natyrs jan t barabart, ndrsa
robria sht gjendje jonatyrore. Sipas stoikve, njerzit sipas natyrs jan t
pajisur me menuri(logos) dhe ato proporcionalisht duhet t marrin pjes n jetn
publike, me ato lidhet edhe mendimi romak. Pr Ciceronin e drejta natyrore sht
mendje e drejt( recta racio) n pajtim me natyrn.
Teoria pr t drejtn natyrore e shekullit XVII dhe XVIII do t prfaqsohej
nga Xhon Loku dhe Tomas Xhefersoni. Pr t dy, njerzit sipas natyrs jan t lir
dhe t barabart dhe posedojn t drejta t patjetrsueshme dhe t paprekshme, t
cilat pushteti shtetror mund vetm ti mbroj, por jo edhe ti kufizoj dhe anuloj.
Teoria pr t drejtn natyrore i lidh t drejtat dhe lirit me drejtsin si vler.

1.2.

Teoria pr t drejtn pozitive

Teoria pr t drejtn pozitive n t drejtat dhe lirit i sheh si prodhim t

pushtetit sovran shtetror. Ato jan kreacion i pushtetit shtetror. Ai mund ti
kufizoj ose ti anuloj, e udhhequr nga rezoni shtetror. Domethn t drejtat dhe
lirit nuk jan veti njerzore natyrore, por kategori e rregullimit shtetror. Njeriu
nuk sht qytetar, por prodan. T drejtat dhe lirit nuk jan n funksiont drejtsis
dhe t vrtets, por n funksion t pushtetit shtetror.

14

2. Dokumentat pr t drejtat dhe lirit e njeriut dhe qytetarit

Ideja pr t drejtat dhe lirit e njeriut ka lindur n Greqin e vjetr, Romn e
vjetr dhe n Mesjet. N poliset greke, qytetart kan pasur t drejt t flasin
(isigorija) si edhe barazia prpara ligjit (isinomija). E njjta vlen edhe pr qytetart
romak, e ndrsa Mesjeta sht e njohur me numrin e madh t konventave pr
privilegje t gupeve dhe etazheve t caktuara. Por, edhe Greqia e vjetr edhe Roma
e vjetr edhe Mesjeta jan koh e robris dhe e fryms kolektive. Greqia e vjetr
mbetet baz e demokracis, Roma e vjetr burim i s drejts, ndrsa Mesjeta koh e
Konventave t rndsishme.
Konventa e madhe e lirive (Magna Carta Libertatum) nga viti 1215 n disa
dispozita ende sht dokument i vlefshm n t drejtn anglosanksone me t ciln
feudalt anglez kan fituar privilegje t caktuara pr vete nga mbreti Jovan
Bezzemja. N nenin 40, thuhet : E drejta dhe drejtsia askujt nuk do tju jepen,
shkurtohen ose anulohen.
N shekullin XVII n Angli do t sillet Peticioni pr t drejtat (Petitioni of
Rights) nga viti 1628, Bili i t drejtave (Bill of Rights) nga viti 1689 dhe veanrisht i
njohuri Habeas Corpus Act (1679), si baz dhe inspirim i t gjith dkokumentave t
ardhshm t karakterit t till. Me at, potencohet se askush nuk mund t burgoset
pa autorizim, as edhe t mbyllet pa aktgjykim t prkatshm gjygjsor, ndrsa e
drejta e jts, liria dhe pronsia mbetn t drejta pozitive.
Pasojn dy deklarata veanrisht t rndsishme. Deklarata pr pavarsi e
SHBA nga viti 1776 me t cilat 13 koloni britanike u prshndetn me mbretin
britanik duke u bazuar n t drejtat politike t popullit dhe duke i elaboruar arsyet
pr largimin nga robria koloniale.
Billi i t drejtave nga viti 1776, sht dokument i par i sistematizuar pr t
drejtat e njeriut, t proklamuara n vitin 1776 n shtetin e Virgjinis. Me t jan t
shpallura t drejtat dhe lirit e individit si hyrje te Kushtetuta e Virxhinis.
Megjithat, Deklarata pr t drejtat e njeriut dhe qytetarit nga 26.08.1789 sht
platform dhe program ideo-politike i lvizjeve m t njohura revolucionare.
Neni 1 nga kjo Deklarat thot : Njerzit lindin dhe jetojn t lir dhe t barabart
n t drejtat.
Liria sht n mundsin t mos i bhet dm tjetrit. Ashtu q, posedimi i t
drejtave natyrore t secilit njeriu nuk ka kufij, prve atyre t cilve edhe antart
e tjer t shoqris u mundsojn posedimin e t drejtave t njejta.
Xhon Loku (1632-1704), filozof-empirik anglez, n Dy shqyrtimet pr
pushtetin(libri I, Kreu 2.4.) kshtu i prcakton t drejtat natyrore t njeriut:

15

 Gjendja e t gjith njerzve sht gjendje e liris s prkryer ti prcaktojn

aktivitetet e veta dhe t disponojn me pronn e tyre dhe me personalitetin e tyre
ashtu si mendojn se sht adekuate n kufijt e ligjit natyror, ndrsa pr at t
mos krkojn leje nga asnj njeri tjetr ose t varen nga vullneti i tyre.
Gjithashtu, ajo sht gjendje e barazis n t ciln i gjith pushteti dhe fuqia
juridike jan reciproke, pasi q asnj nuk ka m shum fuqi nga tjetri, pasi q asgj
nuk sht aq e qart se lindja e t gjith qenieve nga lloji dhe gjinia e njejt u ka
sjell edhe vlera natyrore t njjta dhe shfrytzimi i aftsive t njjta, ather t
gjith njerzit e n mnyr t njjt duhet t jen t ndrsjelltedhe pse kjo
sht gjendje e liris, megjithat nuk sht gjendje e autokracisasnjri nuk duhet
t bj dm n jetn, shndetin, lirin ose pronn e huaj
Pas mbarimit t Lufts s Dyt Botrore, n t ciln doln n shesh ambicjet
pr diskriminim dhe zhdukjen e njerzve , n vitin 1945 sht formuar OKB-ja pr
t ndrtuar paqn dhe t kuptuarit e popujve, si edhe marrveshjet t krijuara pr
respektimin e t drejtave t njeriut. Kuvendi i prgjithshm miratoi Deklaratn
universale pr t drejtat e njeriut si standard i prgjithshm i t gjith njerzve dhe
kombeve n vitin 1948 (Universal declaration of Human Rights). sht e prbr
nga hyrja dhe 30 nene.
Neni 1 T gjith qeniet njerzore lindin t lir dhe t barabart n
dinjitetin dhe t drejtat. Ato jan t pajisur me intelekt dhe ndrgjegje dhe duhet t
sillen njri ndaj tjetrit n frymn e prkatsis gjithnjerzore.
Me kt akt lirit dhe t drejtat e njeriut bhn problematik ndrkombtare
baz pr ndrtimin e vetm t rregullimit ndrkombtar, ndrsa jo vetm pr
shtje t s drejts s brendshme.
OKB solli edhe dokumente t tjera nga sfera e t drejtave t njeriut, midis t
cilve edhe Paktin ndrkombtar t t drejtave qytetare dhe politike dhe Paktin
ndrkombtar t t drejtave ekonomike, sociale dhe kuturore nga viti 1966.
T gjitha kto akte ndrkombtre si edhe konvencat e tjera pr lirit dhe t
drejtat e njeriut, kan karakter t normave ndrkombtare imperative (t
domosdoshme) (ius cogens), pa dallim a jan t ratifikuara nga ndonj shtet.
Bashksia ndrkombtare nuk knaqet me vrtetimin e standardeve n
sfern e t drejtave dhe lirive t njeriut. Ajo bn edhe kontrollin ndaj respektimit
dhe realizimit t lirive dhe t drejtave n praktikn nprmjet mekanizmave t
vzhgimit (monitoringu) dhe mund t jap edhe sankcione t caktuara kundr
shteteve t caktuara kur disponon me t dhna pr shkeljen e t drejtave dhe lirive
t njeriut.
Megjithat, OKB ende nuk ka arritur t v mekanizm institucional pr
mbrojtje konkrete t t drejtave dhe lirive t njeriut. Kshilli i Evrops ve m

16

etablon instrument t till me Konventn Evropiane pr t drejtat dhe lirit

themelore t njeriut nga viti 1991 : Komisioni Evropian dhe Gjyqi Evropian pr t
drejtat e njeriut (neni 19). N mnyr t qart shihet se element baz n ndrtimin e
arkitekturs ndrkombtare bhen t drejtat dhe lirt e njeriut.
3. T drejtat dhe lirit n Repubilkn e Maqedonis
T drejtat dhe lirit themelore t njeriut dhe t qytetarve jan materie
kushtetuse n Republikn e Maqedonis. S pari, t drejtat dhe lirit e njeriut jan
t treguara me qllim q kushtetutdhnsi, Kuvendi, e sjell Kushtetutn
(preambula e Kushtetuts s 1991). Pastaj, t drejtat dhe lirit e njeriut jan vler
themelore e rregullimit kushtetues n RM (neni 8, alineja 1). S fundi, nj kapitull i
tr i sht dedikuar T drejtave dhe lirive themelore t njeriut dhe qytetarve. N
frymn e tradits liberalo- demokratike, Kushtetuta e RM vend qndror u jep lirive
dhe t drejtve t njeriut dhe t qytetarve, duke prvetsuar nga lista e gjer e cila
z thuajse nj t tretn nga numri i prgjithshm i neneve t Kushtetuts.
Esenca e t drejtave dhe lirive t qytetarit sht e drejta dhe lirit personale dhe
me ato fillon lista e gjat t cils i paraprin parimi i jodiskriminimit t qytetarve
nga cila do baz: gjinia, raca, ngjyra e lkurs, nacionaliteti, prkatsia sociale,
prkatsia fetare dhe politike, pozita pronsore dhe shoqrore.
Duke e pasur parasysh dimenzionin historik, t drejtat dhe lirit personale jan
t drejtat dhe lirit m t vjetra dhe lufta pr kushtetutshmri fillon me betejn
pr t drejtn e jets, t drejtn e liris, t drejtn e prons, t drejtn e fatit, liria e
ndrgjegjes, ndrsa kundr absolutizmit dhe despotimin. Ato e shprehin dhe
mbrojn integritetin fizik dhe shpirtror t njeriut, gjegjsisht jan edhe supozim
edhe kusht pr realizimin e t drejtave dhe lirive t tjera, veanrisht t atyre
politike.
Kushtetuta e RM e zgjron listn standarde t t drejtave dhe lirive me: Lirin e
t menduarit, lirin e t besuarit, lirin e lvizjes dhe vendosjen, t drejtn e liris, t
drejtn private dhe t drejtn e shtetsis.
Me heqjen e dnimit me vdekje(neni 10), Kushtetuta e RM hyri n familjen
abolicionistike t bots, duke e lshuar trendin e rregullimit paraprak kushtetues.
Kuptohet, E drejta e jets nuk do t thot vetm ekzistenc biologjike (botkuptimi
juridik), por edhe e drejt e jets s lumtur dhe humane (n kuptimin e Lokut dhe
Xhefersonit).
T cekim se prve garantimit t integritetit fizik dhe moral, flitet edhe pr
shkelje t shpesht t sfers s t drejtave dhe lirive t njeriut n bot. Pr kt me
argumente dhe n mnyr piktoreske flasin raportet e Amnesty Internacional,
Helsinki Watch ose raporit vjetor i t drejtave t njeriut i Stejt departamentit t
SHBA.

17

Kushtetuta e RM, lirin e njeriut e prcakton si t pacnueshme. E drejta e liris

mund t jet e kufizuar vetm me vendim gjygjsor dhe n raste dhe n proces t
vrtetuara me ligj. Kushtetuta m detajisht e rregullon kohzgjatjen e paraburgimit
dhe t drejtat q i ka personi q i sht heqyr liria.
Prezumimi i pafajsis (supozimi), gjithashtu, sht nj nga t drejtat t cilat jan
t prfshira me Kushtetut.Ajo sht garanci se personi q sht i fajsuar pr vepr
penale do t vlersohet si i pafajshm derisa faji i tij nuk vrtetohet me vendim t
plotfuqishm gjyqsor.
E drejta e privatsis sht njra nga t drejat m t shkelura n mnyrn e
jetess s sotme bashkkohore. Kushtetuta garanton respektimin dhe mbrojtjen e
privatimit t jets personale dhe familjare, t dinjitetit dhe ndrgjegjes; fshehtsin
dhe sigurimin e t dhnave personale.
Ngusht e lidhur me t drejtn private sht edhe e drejta e fshehtsis s letrave
dhe formave t tjera t shprehjes. Sipas vendimit t gjyqit mund t trhiqemi nga
parimi i pacnueshmris s fshehtsis s letrave dhe t formave tjera t t
shprehurit,1 nse ajo sht e domosdoshme pr udhheqjen e procedurs penale ose
at e krkojn interesat e mbrojtjes s Republiks.
Gjithashtu, me t drejtn private sht e lidhur ngusht edhe e drejta e
paprekshmris s shtpis. Ajo mund t jet e kufizuar vetm me vendim t gjyqit
kur sht n pyetje shtje pr zbulimin dhe pengimin e veprave penale ose
mbrojtjen e shndetit t njerzve.
Kushtetuta garanton edhe lirin e lvizjes dhe vendosjes. Secili qytetar i RM ka
t drejt lirisht t lviz n territorin e Republiks dhe lirisht t zgjedh vendin e
vendbanimin t tij. Secili qytetar ka t drejt ta lshoj teritorin e Republiks dhe
t kthehet n Republik. Por, Kushtetuta jep mundsi pr kufizimin e realizimit
edhe t ktyre t drejtave.
Liria e t menduarit, e ndrgjegjes dhe e besimit jan t dreja t rndsishme t
njeriut q lirisht t mendoj, lirisht t ndrtoj pikpamje personale pr botn. Ajo
do t thot, lirimi i njeriut nga imponimet e ideologjive oficiale ,dhe nga imponimi
me dhun i dogmave.
Liria e besimit, sht e drejt e njeriut q lirisht dhe publikisht, vemas ose n
bashksi me t tjert ta shpreh fen. Kushtetuta garanton edhe barazi t
bashksive fetare dhe grupeve religjioze dhe shteteve t proklamuara laike (largimi
i bashksive dhe i grupeve fetare nga shteti).
E drejta e shtetsis, gjithashtu, sht e drejt personale e cila nuk mund ti
merret asnj shtetasi t RM. Gjithashtu, shtetasi i RM nuk mund t largohet nga
shteti.
1

Amandamenti i XIX nga Kushtetuta e RM.

18

T drejtat dhe lirit politike e shprehin subjektivitetin politik t qytetarit, duke i

ofruar pjesmarrje aktive n jetn politike n vend. N teori, kto t drejta dhe liri,
emrtohen si t drejta dhe liri publike dhe pozitive. Ato natyrisht bashkangjiten me
t drejtat dhe lirit e shekullit XIX dhe XX n procesin e ndrtimit t pluralizmit
politik dhe t demokracis parlamentare. T drejtat dhe lirit standarde politike
jan : lirit e t folurit publik, liria e informimit; liria e shoqrimit politik, e drejta e
zgjedhjes, e drejta pr tubime t qeta.
Kushtetuta e RM, prve ktyre t drejtave, e numron edhe t drejtn e
kryerjes s funkcioneve publike dhe t drejtn e parashtrimit t parashtresave.
Liria e t folurit publik dhe e paraqitjes publike do t thot, e drejt e njeriut
publikisht ti shpreh mendimet e veta , jo vetm me fjal, por edhe me mjete t
tjera t shprehjes.
Liria e informimit jep nj shteg t lir nga informacionet, liria e pranimit
dhe prcjelljes s informatave. Kushtetuta garanton edhe lirin e formimit t
instituteve t informimit publik, t drejtn e prgjigjes n mjetet e informimit
publik, t drejtn e prmirsimit n mjetet e informimit publik, t drejtn e
mbrojtjes s burimeve t informimit n mjetet e informimit publik dhe e ndalon
cenzurn.
Liria e shoqrimit politik do t thot e drejt e qytetarit lirisht t formoj
shoqata t qytetarve dhe t partive politike, t hyjn dhe t largohen nga to.
Programet dhe veprimtarit e shoqatave t qytetarve dhe partive politike nuk
mund t drejtohen kah rrenimi me dhun i rregullimit kushtetus i Republiks dhe
nga nxitja ose thirrja n agresionin ushtarak ose t nxitjes nacionale, racore ose
urrejtjes fetare dhe padurueshmris.
E drejta e zgjedhjes n RM sht e garantuar si e drejt e barabart, e
prgjithshme dhe direkte e cila realizohet n zgjedhjet e lira me votim t fsheht.
N suazat e t drejtave politike sht edhe e drejta e tubimeve t qeta. Qytetart kan
t drejt q t tubohen n mnyr t qet dhe t shprehin protest publike pa
lajmrim paraprak dhe pa leje t posame. Shfrytzimi i asaj t drejte mund t jet i
kufizuar vetm n kushte t gjendjes s jashtzakonshme dhe luftarake.

E drejta e kryerjes s funksioneve publike sht e drejt e cila garanton

arritshmri t funksioneve publike deri te t gjith qytetart Republiks s
Maqedonis.gjegjsisht demistifikimin e tyre.
Ndaj demistifikimeve t pushtetit publik dhe ndaj krijimit t qytetarve sa
m aktiv solli edhe e drejta e parashtrimit t parashtresave. Secili qytetar ka t
drejt t parashtroj parashtres deri tek organet shtetrore dhe srbimet e tjera
publike dhe prej tyre t marr prgjigje.

19

Qytetari nuk mund t thirret n prgjegjsi, po as edhe t duroj pasoja t dmshme

pr qndrimet e shprehura n parashtresa, vetm nse me ato bhet vepr penale.
T derjtat dhe lirit ekonomike. Nprmjet ktyre t drejtave shprehet
statusi ekonomik dhe social i njeriut dhe qytetarit. N garantimin e tyre ka m
shum dshira, inspirime dhe qllime, ndrsa m pak realizim pr shkak t pafuqis
materiale, por edhe volontarizmin shtetror t harxhimeve. Ato i takojn t drejtave
t gjenerats me t re t promovuara n shek. XIX si rezultat i funksionit ekonomik
dhe social t shtetit. Promotort kryesor jan : Kushtetuta e Varmait nga viti 1919,
Deklarata universale pr t drejtat e njeriut e vitit 1948 dhe Pakti ndrkombtar
pr t drejtat ekonomike sociale dhe kulturore nga viti 1966. Por, mes tyre gjenden
edhe disa t drejta shum t vjetra.
T drejtn e pronsis pr vendit e hasim qysh prej Dhijats s vjetr nga
Bibla, ndrsa , gjithashtu edhe n Romn e vjetr.
T drejtat dhe lirit ekonomike e zbulonj karakterin e ekonomis n nj
vend, ndrsa si e drejt e rndsishme mes tyre sht e drejta e prons. Shum
kushtetuta nuk prmbajn dispozita pr marrdhniet ekonomike dhe pr ato
kuptojm n mnyr indirekte nga lirit ekonomike.
T drejtat dhe lirit sociale t qytetarve e shprehin statusin social t
qytetarve , por edhe funksionin social t shtetit n drejtim t amortizimit t
ndryshimeve sociale, si edhe stihin e tregut ekonomik.
Shtetin social e korrigjon jobarazia, i mbron kto kategori t qytetarve t
cilat jan n gjendje t rnd materiale dhe promovon drejtsi sociale.
Kushtetuta e RM nga viti1991 i vrteton kto t drejta dhe liri ekonomike ; e
drejta e prons, e drejta e puns, liria e puns, e drejta e grevs, e drejta e
organizimit sindikal.
Sipas Kushtetuts, prona nuk sht e vrtetuar vetm si e drejt, por edhe si
detyrim n kuptim t mir jo vetm n interes t pronarit, por edhe n interes t
bashksis. N kt kuptim, nse at e krkon interesi publik i vrtetuar me ligj,
prona mund t kufizohet ose t merret, por vetm m kompenzim material q nuk
mund t jet m i ult nga vlera e tregut.

Kushtetuta e Republiks s Maqedonis nuk e shfrytzon kategorin prona

private as edhe, i prcakton format e prons. Megjithat, nse merret parasysh
trsia e Kushtetuts, situimi i prons n pjesn e t drejtave dhe lirive t njeriut,
veanrisht kualifikimi i tregut i siprmarrjes s lir si baz e marrdhnieve
ekonomike, lirisht mund t prfundohet dhe vrtetohet se prona private sht form
themelore e prons n Republikn e Maqedonis. As prona shtetrore as edhe ajo
publike nuk jan t prcaktuara me Kushtetutn e RM. Ato implicisht i njohim me
kategorit t mirat n prdorimin e prgjithshme (rrug, kanale publike dhe

20

ngjashm). Dhe t mirat nga interesi i prgjithshm pr Republikn (pasurit

natyrore, bota bimore dhe shtazore, sende dhe objekte me rndsi kulturore dhe
historike pr Republikn e Maqedonis).
Sipas fryms dhe parimeve t ekonomis s tregut, Kushtetuta e Republiks
s Maqedonis garanton t drejtn e prons, n kushte t prcaktuara me ligj edhe
personave t huaj.
Logjika e tregut sht edhe logjik e Kushtetuts, prandaj edhe ajo
personave t huaj u garanton edhe t drejtat e prfituara me investimin e kapitalit,
si edhe t drejtn e e mbajtjes s lir t kapitalit dhe fitimit (neni 50, paragrafi 1).
Qllimi i ktyre dispozitave sht t nxiten investimet e huaja n Republikn
e Maqedonis.
E drejta e trashgimis sht e drejt t fitoj pron private me trashgimi,
n kushte ligjore.
Liria e puns do t thot e drejt e qytetarit lirisht t vendosi a do t punoj
ose, jo. D.m.th., ai vet lirisht e zgjedh profesionin e tij dhe punsimin; atij n
mnyre t barabart i jan t ofruara t gjith vendet e puns dhe do funksion n
shoqri dhe n fund, sht e ndaluar puna me dhun.
E drejta e puns sht e drejt e qytetarit, t punsohet n pajtim me aftsit
e tij. Realizimi i saj vrtetohet me ligj dhe kontrata kolektive. N fakt, kjo e drejt
do t thot e drejt e marrdhnieve t puns s prkohshme dhe t prhershme,
nga njra an, mbrojtje e garantuar gjat puns, n ann tjetr; dhe e drejta e
kompenzimit material n rast t papunsis, nga ana e tret.
Kushtetuta, t punsuarve u garanton t drejtn pr fitimin prkats.
Gjendja e papunsis masive, vonimi disamujorsh i pagess dhe kompenzimi i ult
material n rast t papunsimit e sjellin n pyetje realizimin e ktyre t drejtave.
Gjithashtu, edhe dispozitat e puns si baz pr udhheqjen dhe vendimin bashk me
pronn sht m shum dekor kushtetues demokratik, se sa praktik.
E drejta e organizimit sindikal, sht ti realizojn dhe krkojn t drejtat
ekonomike dhe sociale. Gjithashtu mund t kufizohet edhe me ligj edhe at n sfern
e forcave t armatosura, t policis dhe organeve t administrats (neni 37). N
sistemet politike demokratike, sindikatat jan partner i barabart i shtetit dhe
pundhnsve.
E drejta e grevs sht e drejt e t punsuarve t protestojn kundr
kushteve n t cilat punojn dhe shkalls s fitimit. Kufizimi i tyre sht i mundur
vetm me ligj dhe n sfera t caktuara : pr forcat e armatosura, policin dhe
organet e administrats (neni 38).

21

Kushtetuta e RM i prcakton kto t drejta sociale : e drejta e sigurimit social, e

drejta e mbrojtjes sociale, e drejta e ndihms dhe mbrojtjes s veant, t drejtat e
veanta sociale, e drejta e mbrojtjes shndetsore, e drejta e vendimit t lir pr
lindjen e fmijve dhe e drejta e mjedisit t shndosh jetsor.
E drejta e sigurimit social do t thot e drejt e jets s prshtatshme, n
kuptim t fitimit q siguron ekzistencn e denj, shtpi, sigurim shndetsor,
mundsi pr shkollim dhe ambient t shndosh jetsor. Kjo e drejt
operacionalizohet me ligj dhe kontrat kolektive. Realiteti maqedon n papunsin
enorme dhe pauperacionin e qytetarve flet pr sigurimin e ln pas dore , dhe
jorealizimin social t sigurt, gjegjsisht josigurimin social.
E drejta e sigutimit social do t thot sigurim shndetsor, invalidor dhe
penzional t vrtetuara me ligj dhe konvent kolektive (9 neni 34, paragarfi 1) dhe
me t drejt i dedikohet personave t punsuar dhe antarve t familjeve t tyre.
E drejat e mbrojtjes sociale sht e drejt e kategoris s caktuar t
qytetarve, t ndihms gjat papunsis, rrogave t ulta ose pensioneve.
Prgjegjse pr kt mbrojtje sht shteti n mnyr t caktuar me ligj dhe kontrat
kolektive.
E drejta e ndihms u dedikohet qytetarve t paaft dhe t pafuqishm pr
pun, ndrsa e drejta e rehabilitimit i mbulon invalidt.
T drejta t veanta sociale posedojn : lufttart nga Lufta Antifashiste dhe
nga gjith luftrat nacionallirimtare pr Maqedonin, invalidt e lufts; personat e
ndjekur dhe t burgosurit pr idet e vetqenies t popullit maqedon dhe qeverimit
t tyre.
T drejtat sociale t veanta jan t miratuara pr kontributin e veant pr
shtetinmaqedon, por jo privilegje.
E drejta e mbrojtjes shndetsore shtr e drejt e secilit prej nesh, pa marr
parasysh statusin e puns, t marrin shrbime shndetsore nga entet shndetsore.
E drejta e vendosjes s lir pr lindjen e fmijve shtr e drejt e gruas q
lirisht t vendos pr lindjen.
Familja dhe mmsia, fmijt dhe personat e mitur, sipas Kushtetuts, gzojn
mbrojtje t veant. Prindrit kan t drejt dhe obligim t kujdesen pr edukimin
dhe mirmbajtjen e fmijve. Fmijt, jan t obliguar t kujdesen pr prindrit e
tyre t moshuar.

22

Mbrojtje t veant u garantohet fmijve pa prindr dhe atyre pa kujdes prindor.

Nnat dhe t miturit gzojn mbrojtje t veant gjat puns. Ndrsa personat nn
15 vjet nuk mund t punsohen.
E drejta e ambientit jetsor shndetsor sht e drejt e ajrit dhe natyrs s
pastrt, pa t ciln sht e pamundur aktiviteti normal shoqror i njerzve.
Kuptohet, secili prej nesh sht i obliguar ta mbroj dhe prparoj ambientin
jetsor. Shteti, sipas nenit 43, sht i obliguar t krijoj kushte t duhura pr kt
qllim.
T drejtat dhe lirit kulturore i ofrojn njeriut t shprehet si person i veant
n sfera t ndryshme, ta vzhgoj rrethin n t cilin jeton, t msoj dhe ta
profesionalizoj diturin dhe shpirtin, t veproj.
Kushtetuta e RM nga viti 1991 i vrteton kto t drejta dhe liri kulturore ; t
drejtn e arsimit, lirin e krijimtaris shkencore dhe artistike, lirin e t shprehurit,
prkujdesje dhe zhvillim t identitetit etnik, kulturor,gjuhsor dhe fetar t
shoqris.
E drejta e arsimit sht e drejt e secilit nn kushte t barabarta pr marrjen
e diturive n t gjitha shkallt e arsimit. Asnj, po edhe prindrit, bashksit fetare
ose subjektet e tjera, nuk mund ta kufizojn dhe ndalojn kt t drejt.
Norma kushtetuse e vrteton domosdoshmrin e arsimit fillor. Me qllim t
q fus konkurenc dhe afarizm edhe n sfern e arsimit. Kushtetuta e promovon
mundsin e hapjes s instituteve private t arsimit n arsimin e mesm dhe t lart.
Kushtetuta , gjithashtu, e garanton autonomin e Universitetit me qllim q
t ofroj kryerje t pavarur dhe kualitative n funksionet e tyre edukativo-arsimore
dhe shkencoro-hulumtuese. Kuptohet, pa status autonom t Universitetit nuk mund
t pritet sinqeritet pr vizionet e reja, t vrtetat dhe provokimet shkencore.
Liria e krijimtaris shkencore dhe artistike sht e drejt e qytetarit q
lirisht t krijoj n pajtim me mendimin dhe besimin e vet. Kuptohet, krijuesi ka t
drejt n autorsis ndaj fryteve (krijimeve) nga krijimtaria e tyre. Krijimet e
karakterit material emrtohen si pron industriale, ndrsa ato t llojit shpirtror si
pron intelektuale. Ato nga shteti dhe ligjet ndrkombtar jan t mbrojtura si
pasuri materiale dhe shpirtrore gjithnjerzore.
Shteti maqedon sht i obliguar t kujdeset pr zhvillimin e liris s
krijimtaris, pr shkak t rndsis s saj pr zhvillimin e kulturs.
Lirin e t shprehurit t prkatsis nacionale, m par e kemi potencuar si
vler themelore t rregullimit kushtetues n Republikn e Maqedonis. Bhet fjal
pr njrn nga shtjet m t ndjeshme dhe m suptile, veanrisht te shoqrit
heterogjene etnike, si sht jona. Liria e t shprehurit t prkatsis nacionale sht

23

metod demokratike, e kundrt me etnocentrizmin dhe asimilimin si koncepte

jodemokratike n shoqrit multietnike.
Neni 48, pjestarve t bashksive u garanton t drejtn e formimit t instituteve
kulturore , artistike dhe arsimore, si edhe shoqri t ndryshme shkencore pr shkak
t shprehjes, prkujdesjes dhe zhvillimit t identitetit t tyre. Gjithashtu, pjestart
e bashksive kan t drejt t msimit n gjuhn e tyre amtare n arsimin fillor dhe
t mesm n mnyr t prcaktuar me ligj. N shkollat n t cilat arsimi zhvillohet
n gjuh tjetr msohet edhe gjuha maqedone.
4. Obligimet e njeriut dhe qytetarit
Obligimet e njeriut dhe qytetarit jan t pandashme me t drejtat dhe lirit
themelore. Ato, n frymn e konceptit liberalodemokratik, jan n mnyr
restriktive t vrtetuara.
T drejtat e shprehin lirin e individit dhe demokracin, ndrsa obligimet- fuqia
e shtetit dhe prgjegjsia e qytetarve ndaj asaj.
Obligimt standarde n t drejtn kudhtetuse komparative jan : respektimi i
kushtetuts dhe i ligjeve; kryerja e sinqert e funksioneve publike; pagimi i taksave
dhe tatimeve t tjera, ndihma n situata t rnda, mbrojtja e rrethit njerzor dhe
natyror; mbrojtja e vendit.
N Kushtetutn e RM jan t numruara edhe obligimi i prindrve t kujdesen
pr fmijt, si edhe pr kryerjen e shkolls fillore.
Obligimi i qytetarve sht institut juridik, m i ngusht nga prgjegjsia si
kategori juridike, por edhe politike dhe filozofike. Megjithat, disa obligime si jan
lojaliteti ndaj shtetit, kryerja e sinqert e funksioneve publike, kujdesi prindor pr
fmijt dhe kujdesi i secilit nga ne pr tjetrin q sht n fatkeqsi kan karakter m
t gjer se ai juridik.
Shoqria pa liri sht despoti, ndrsa shoqria pa prgjegjsi sht anarki.
Demokracia sht sistem politik prgjegjs.
5.Mbrojtja juridike e t drejtave dhe lirive themelore
Dallojm dy lloje t mbrojtjeve juridike t t drejtave dhe lirive t njeriut
dhe qytetarit : t brendshme dhe t jashtme. Mbrojtja e brendshme juridike
realizohet nprmjet t drejts pozitive n vend konkret, ndrsa e dyta (e jashtme)
me ndihmn e t drejts ndrkombtare.
Ekzistopjn forma t ndryshme t mbrojtjes s lirive dhe t drejtave
gjygjsore si form themelore, ombudsmani ose avokati i popullit si organ pr

24

mbrojtjen e t drejtave dhe lirive t njeriut kur ato jan t shkelura nga organet e
administrats shtetrore, kontrollit parlamentar ndaj kryerjes s lirive dhe t
drejtave nga ana e komisioneve dhe t trupave tjera punuese t parlamentit.
N bot ekzistojn mbrojtje e lirive dhe t drejtave nga ana e gjygjeve t
rregullta.
Mbrojtja ndrkombtare e lirive dhe t drejtave rrjedh nprmjet vzhgimit
dhe kontrollit (monitoringut), si edhe nprmjet sankcioneve kundr shteteve
antare ne OKB n rast t shkeljes me t gjer dhe t vrazhd t t drejtave dhe
lirive.
Me Kushtetutn e RM nga viti 1991 jan t parapara format pr mbrojtjen e
lirive dhe t drejtave, p.sh. nga gjukata e rregullt, nga Gjyqi Kushtetues, nga
Avokati i popullit, nga komisioni i prhershm anketues i Kuvendit t RM.
Kushtetuta e RM nga viti 1991 parasheh t drejtn e qytetarit t jet i
njoftuar me t drejtat njerzore dhe lirit themelore dhe aktivisht t kontriboj, ve
ose bashkrisht pr prparimin dhe mbrojtjen. (neni 50,paragrafi).
Me ratifikimin e Konvents evropiane pr t drejtat e njeriut, t qytetarve
t Republiks s Maqedonis u sht vn n dispozicion edhe peticioni para Gjygjit
pr t drejtat njerzore pran Kshillit t Evrops n Strazburg, si nj nga mjetet
pr mbrojtjen e t drejtave t tyre. Me Gjyqin pr t drejtat njerzore n Strazburg
mund t drejtohet secili person i cili mendon se i jan t shkelura t drejtat q i
garanton Konventa Evropiane.
Kushtet procesore q duhet t plotsohen jan :

t jen t shteruara t gjitha mjetet juridike n shtet;

peticioni te jepet n afat prej 6 muajsh nga vendimi perfundimtar q i
dedikohet gjoja shkeljes s t drejtave t Konvents.

Prpara Gjyqjit pr t drejtn njerzore personi e padit shtetin i cili e ka

shkelur ndonj t drejt, gjegjsisht nuk i ka siguruar mbrojtje t t drejtave nga
ndonj tjetr. Gjyqi pr t drejtat njerzore mundohet t arrij marrveshje
miqsore n mes t personit i cili ankohet dhe qeveris, por n rast se deri tek ajo
nuk vjen, Gjyqi mund ta ngarkoj qeverin materialisht ta kompenzoj personin e
drejta e t cilit sht shkelur.

25