DORACAK PR KRYETART E KOMUNAVE DHE PR ANTART E KSHILLAVE T KOMUNAVE N REPUBLIKN E MAQEDONIS

Botues: Bashksia e njsive t vetqeverisjes lokale t Republiks s Maqedonis - BNJVL, www.zels.org.mk tel. ++ 389 2 3099033

Pr botuesin: Titulli: Kshilli redaktues: Redaktor: Projekt menaxher:

GORAN ANGELOV Kryetar i BNJVL-s, Doracak pr kryetart e komunave dhe pr antart e kshillave t komunave n Republikn e Maqedonis Mr. MARJAN NIKOLOV, VNG International JADRANKA KUNGULOVSKA, VNG International GORAN ANGELOV, Kryetar i BNJVL-s IMER SELMANI, Nnkryetar i BNJVL-s DUSHICA PERISHI, Drejtor egzekutiv i BNJVL BARBARA NOST, Seksioni pr reform n administratn publike - OSBE KRISTINA JOVANOVSKA, Seksioni pr reform n administratn publike - OSBE CLAIR SNEED, Seksioni pr reform n administratn publike - OSBE JANA VOLDANOVA, Ekspert i jashtm, VNG International HENK GOLOUZI, Ekspert i jashtm, VNG International

Ekspert lokal dhe recenzent i Doracakut: Ilustrator Prkthyes:

Prof. Dr. GORDANA SILJANOVSKA JORDAN GOREV N gjuhn angleze: Naser Maksut (OSBE) dhe Vllatko Naumovski N gjuhn shqipe: Rexhep Prekopuca, Lirim Dalipi dhe Albinot Shaqiri Mirosllav Millanoviq 2600 n gjuhn maqedone, 1300 n gjuhn shqipe dhe 400 kopje n gjuhn angleze Alfa 94

Prpunimi kompjuterik: Tirazhi: Botoi:

CIP Katalogjizimi n publikim: Narodna i univerzitetska biblioteka "Sv. Kliment Ohridski" Skopje 352 (497.7) (035) DORACAK pr kryetart e komunave dhe pr antart e kshilleve t komunave n Republikn e Maqedonis / [ avtori Kire Kitevski [ i dr.]; ilustrator Jordan Gorev; prkthyse n gjuhn angleze Naser Maksut dhe Vllatko Naumovski; n gjuhn shqipe Rexhep Prekopuca]. - Skopje: Bashksia e njsive t vetqeverisjes locale t Republiks s Maqedonis - BNJVL, 2005. - 176 str.: ilustr.; 30 cm ISBN 9989-2369-5-X 1. Kire, Kitevski a) Lokalna samouprava - Makedonija - Prira~nici COBISS.MK - ID 60613130

Shprehim faleminderim t posam ndaj OSBE-s, si donator i mjeteve pr realizimin e Doracakut, pr ndihmn e ekspertve t tyre, si dhe pr ndihmn e prgjithshme teknike, veanrisht ndaj: Shaun Barcavage, Naser Maksutit, Kristina Jovanovsks, Lirim Dalipit, Albinot Shaqirit, Zage Filiposkit, Kristina Jovanovs dhe Vilijam Henlit. Falemnderim t veant deri tek Jadranka Ivanova nga Ministria pr mjedis jetsor dhe planifikim hapsinor pr kontributin e saj si ekspert. Faleminderojm tr skuadrn e VNG-s, si realizues i Projektit pr botimin e Doracakut, pr ndihmn dhe prkrahjen e tyre.

T respektuar,

Disa muajt e fundit t jets i kaluat n kampanj zgjedhore pr zgjedhjet lokale, q ju solln triumf zgjedhor me ka u bt prfaqsues i bashkqytetarve t juaj n kshillin e komuns ose kryetar i komuns. Para jush jan katr vite, n t cilt do t duhet t realizoni pjesn m t madhe t programeve, q ju keni premtuar votuesve. Poashtu, para jush qndron edhe nj prcaktim i prbashkt pr t gjith juve, si dhe pr qytetart ton. DECENTRALIZIMI, si proces, ju duhet ta implementoni pr t mundur qytetart tan t'i ndjejn prfitimet e shoqris s decentralizuar, drejt s cils sht drejtuar vendi yn dhe, pa t ciln me vshtirsi do t na hapen dyert e Unionit evropian. Libri, t cilin e mbani n duart e juaja, do t'ju ndihmoj m leht t ballafaqoheni me obligimet e juaja, si kryetar i komuns ose si antar i kshillit t komuns. Puna e juaj sht bashkim i teoris dhe praktiks, ndrsa autort e saj jan ekspert t lmis s vetqeverisjes lokale ose kryetar t komunave, t cilt ju bartin prvojn e tyre t pasur nga puna e tyre disavjeare. Ju bind se ky libr, n shum raste, do t jet me levrdi t madhe dhe n shum situata t paqarta do t'ju tregoj rrugn e vrtet, n t ciln duhet t lvizni. Jam i sigurt se administrata e Bashksis s njsive t vetqeverisjes lokale sht n disponim pr t gjitha nevojat e juaja, t cilat jan t lidhura me kt libr dhe, kuptohet, pr t gjitha nevojat tjera t lidhura me vetqeverisjen lokale. Me respekt, Bashksia e njsive t vetqeverisjes lokale Kryetar Goran Angellov

Lexues t nderuar,

sht privilegj i OSBE-s t bashkpunoj me organizatat e vendit dhe ato ndrkombtare pr t pregaditur kt Doracak pr Zyrtart e Zgjedhur Lokal, q sht i pari i ktij lloji n shtet. Shpresojm se ky Doracak do t shrbej si nj libr referimi pr Kryetart e komunave dhe kshilltart pas marrjes s prgjegjsive t rndsishme pr t udhhequr n sistemin e decentralizuar. Ky doracak sht i pregaditur me qllim q t jet nj dokument i rrjedhshm dhe i prshtatshm i cili do t ket nevoj pr plotsim dhe ripunim n muajt dhe vitet q do t pasojn. Si i till, shpresojm se prmbajtjet e kapitujve t ktij doracaku do t korigjohen n prputhje me amandamentet dhe ndryshimet e legjislacionit t lidhura ngusht me kto kompetenca. N ndrkoh, inkurajojm shfrytzuesit t zgjrojn njohurit e tyre, e gjithashtu t krkojn informata t reja rreth ktyre temave nga Shoqata e Njsive t Vetqeverisjes Lokale, Ministria pr vetqeverisje lokale dhe institucioneve tjera simotra. Gjithashtu inkurajojm shfrytzuesit t parashtrojn rekomandimet e tyre me qllim t prmirsimit t prmbajtjes t ktij doracaku n mnyr q t bhet m i prshtatshm pr lexuesin n t ardhmen. Me dshir pr nj proes t suksesshm t decentralizimit, Me nderime, Ambasadori Carlos Pais Udhheqs i Misionit t OSBE-s

KORNIZA LIGJORE E VETQEVERISJES LOKALE

Kire Kitevski Ky sht nj rast i mir t fitoni informatat pr rregullativn juridike, e cila do t'ju ndihmoj gjat mandatit n kryerjen e funksionit. Ky sht nj rast i mir t fitoni informatat pr rregullativn juridike, e cila do t'ju ndihmoj gjat mandatit n kryerjen e funksionit. Sa m shpejt dhe m mir jeni t njohtuar me rregullativn juridike, aq m shpejt do t filloni me kryerjen e funksioneve tuaja, pr ka edhe jeni zgjedhur. Nga niveli i njohjes suaj t ligjeve, q kan t bjn me vetqeverisjen lokale, do t varet sa do t jeni aktiv n kryerjen e detyrave, q ju presin gjat mandatit. Pr kt, s pari, duhet t njohtoheni me faktin se njsive t vetqeverisjes lokale n shtetin ton, ju sht dhn vend i posam n Kushtetutn dhe ligjet. Kjo, pr ju, do t thot obligim i shtuar pr kryerjen me sukses t obligimeve, q qndrojn para jush. Me kt do t arsyetoni besimin e dhn nga qytetart.

1.1. KORNIZA KUSHTETUESE DHE LIGJORE Qytetart ju kan dhn besimin, duke shfrytzuar t drejtn e tyre pr vetqeverisje lokale, q ju sht dhn me Kushtetutn e Republiks s Maqedonis. Kjo e drejt nuk sht vetm deklarative por vetqeverisja lokale sht njra ndr vlerat themelore t rendit kushtetues t shtetit ton. Ajo (vetqeverisja lokale), n Kushtetut sht prpunuar n nj kapitull. T prkujtohemi se n at kapitull, jan paraqitur t drejtat e qytetarve pr pjesmarrje gjat vendosjes pr shtje me rndsi lokale n lmit e urbanizmit, mbrojtjes s ambientit jetsor, zhvillimit ekonomik lokal, veprimtarive komunale, kulturs, sportit dhe rekreimit, mbrojtjes sociale dhe mbrojtjes s fmijve, arsimit, mbrojtjes shndetsore, mbrojtjes kundr zjarrit. Poashtu, n Kushtetut sht paraqitur edhe mundsia e bartjes s kompetencave nga organet shtetrore n nivel lokal. N shtetin ton, Kushtetuta parasheh vetqeverisje lokale t nj niveli. Kjo do t thot se njsit e vetqeversijes lokale jan komunat. Qytetit t Shkupit, si kryeqytet i shtetit, iu sht dhn trajtim i posam me faktin, q ai parashihet si njsi e posame e vetqeverisjes lokale. Pr t kryer kompetencat e tyre, komunat duhet t ken mjete financiare. Me Kushtetut, sht garantuar e drejta e komunave pr financim nga burimet personale t t ardhurave, si dhe nga mjetet e Republiks. D.m.th, Kushtetuta e Republiks s Maqedonis jep baz pr rregullim t mtutjeshm t vetqeverisjes lokale me ligje. Pr t organizuar komunat n njsi t vetqeverisjes lokale, n t cilat qytetart do t realizojn t drejtn e tyre t vendosin pr shtje me rndsi lokale, kjo materie duhet t rregullohet me ligj. Ligji pr vetqeveri5

sje lokale sht ligj sistemor dhe aprovohet me dy t tretat e votave, si dhe me shumicn e votave t deputetve - prfaqsues t bashksive, q nuk jan shumic n shtetin. Ky ligj rregullon shtjen e kompetencave t komuns (list t kompetencave), pjesmarrjen e drejtprdrejt t qytetarve gjat vendosjes (iniciativ qytetare, tubim i qytetarve, referendum), organizimin dhe punn e organeve t komuns (kshilli dhe kryetari i komuns), administratn komunale (organizimin e saj dhe punt, q duhet t'i kryej), aktet, q i sjellin kshilli dhe kryetari i komuns, pronn e komuns, mbikqyrjen mbi punn e organeve t komuns (mbikqyrje mbi ligjshmrin dhe kontrollim dhe revizion t puns materialo - financiare), shprndarjen e kshillit t komuns, mekanizmat e bashkpunimit n mes organeve t komuns dhe Qeveris s Republiks s Maqedonis, bashksin lokale (kompetencat, themelimi, organizimi), mbrojtjen e vetqeverisjes lokale, prcaktimin e gjuhve zyrtare n komun, si dhe shtje t tjera, me rndsi pr vetqeverisjen lokale. Ktu duhet t prmendet edhe banimi, e drejta pr stem dhe flamur, tribunat dhe anketat publike, kshilli pr mbrojtjen e konsumatorve, komisioni pr marrdhnie n mes bashksive etj. Meq Ligji pr vetqeverisje lokale sht ligj i prgjithshm, sht e nevojshme disa shtje t prpunohen me ligje t posame, pr ka do t bhet fjal m posht, n suazat e ksaj teme. Si prmendm m lart, me Ligjin pr vetqeverisje lokale sht e rregulluar edhe shtja e s drejts s banimit. N kt ligj sht thn se qytetart e Republiks s Maqedonis, t cilt kan vendbanim t prhershm n territorin e komuns, jan banor t komuns. shtja e s drejts s banimit sht e rndsishme pr realizimin e t drejtave t caktuara t qytetarve, me rndsi lokale. Vetm qytetar t komuns mund t zgjidhen pr kryerje t funksioneve n pushtetin lokal. M tutje, nprmjet t s drejts pr banim, qytetart kan t drejt nprmjet formave t vendosjes s drejtprdrejt t japin propozime dhe iniciativa pr zgjidhjen e shtjeve t caktuara me karakter lokal. E drejta e banimit sht e rndsishme pr faktin se vetm banort e komuns mund t plotsojn disa obligime ndaj komuns. do komun mund t ket stem dhe flamur. Stema dhe flamuri prcaktohen me procedur, e cila sht prcaktuar n statutin e komuns. Ato do t prdorn, pas regjistrimit t tyre n regjistrin e Ministris pr vetqeverisje lokale.
Shembull: pjesa e tatimit personal, q sht e ardhur e komuns, do t paguhet n komunn, n t ciln i ngarkuari sht banor.

N fillimin e tekstit tham se Qyteti i Shkupit sht njsi e posame e vetqeverisjes lokale. Organizimi i tij, kompetencat, mnyra e financimit, prdorimi i gjuhve t bashksive, si dhe bashkpunimi n mes Qytetit t Shkupit dhe komunave t tij, sht rregulluar me Ligjin pr Qytetin e Shkupit, q sht ligj i posam. Pr t pasur njohuri t trsishme pr komunat, si njsi t vetqeverisjes lokale, sht e nevojshme t dihet si themelohen, n ciln siprfaqe, cili sht emri, ku do ta ket selin, cilt jan kufijt dhe si prcaktohen, far lloji t vendbanimeve egzistojn dhe far emri kan, mundsin pr bashkangjitje, ndarje dhe ndryshim t kufijve dhe shtje t tjera, q kan t bjn me organizimin territorial t Republiks s Maqedonis. Prgjigjet e ktyre pyetjeve do t'i gjeni n Ligjin pr organizim territorial t vetqeverisjes lokale t Republiks s Maqedonis, me t cilin jan t rregullar kto shtje.

T fillojm me themelimin e komunave. Komuna themelohet me ligj. Kjo do t thot se n asnj mnyr tjetr dhe me asnj akt tjetr juridik, nuk mund t themelohet komun. Komuna themelohet n siprfaqe t nj ose m tepr venbanimeve, me komunat e tyre kadastrale. Komunat kadastrale jan t prcaktuara n pajtim me dispozitat, q kan t bjn me matjen dhe kadastrn. Territori (siprfaqja), n t ciln themelohet komuna, duhet t paraqet trsi natyrore, gjeografike dhe ekonomike, t lidhur. N kt siprfaqe, duhet t egzistoj komunikacion ndrmjet vendbanimeve. Kjo do t thot se ndrmjet vendbanimeve duhet t egzistojn rrug t ndrtuara, kurse vendbanimet t gravitojn drejt nj qendre t prbashkt. Poashtu, n siprfaqen e komuns, sht e nevojshme t egzistojn objekte t infrastrukturs (instalime t ujsjellsit, kanalizimit, elektrifikimit dhe instalime t tjera), si dhe t egzistojn objekte t standardit shoqror (shkolla, ambulanca, objekte kulturore dhe sportive etj). Siprfaqen e Qytetit t Shkupit e prbjn siprfaqet e komunave n Qytetin e Shkupit. Duhet t dijm, cilt jan kufijt e komunave, q t mos ndodh dy e m tepr komuna t kan kompetenca t njjta pr pun t caktuara, me rndsi lokale. Poashtu, kufijt e komunave jan t rndsishm edhe pr prcaktimin e s drejts s banimit t qytetarve, sepse vetm ata qytetar, q jan banor t komuns, kan, n mes tjerash, t drejt pr t zgjedhur dhe pr t qen t zgjedhur. Kufijt e komunave, jan kufinj t 6

komunave kadastrale t vendbanimeve, q jan n prbrje t komunave n pjesn, q kufizohen me komunn fqinje. Dy vendbanime i takojn dy komunave t ndryshme, q kufizohen n mes tyre. Kufiri n mes ktyre dy komunave do t jet i njjt me kufirin e komunave kadastrale t vendbanimeve. Ktu vlen t prmendet se kufijt e komunave kadastrale, nuk guxojn t prehen. Poashtu, nse ndonj siprfaqe e komuns gjendet afr kufirit t Republiks s Maqedonis me ndonj shtet tjetr fqinj, kufiri i asaj komune do t jet i ngjajshm me kufirin shtetror. Komunat themelohen pr nj ose m tepr vendbanime. Duhet t jemi n dijeni pr llojet e vendbanimeve. Vendbanimet munden me qen qytete dhe fshatra. Qytet, n kuptim t Ligjit pr organizim territorial t vetqeverisjes lokale n Republikn e Maqedonis, sht vendbanimi, i cili ka m tepr se 3000 banor, ka struktur t zhvilluar t veprimtarive, ndrsa mbi 51% nga t punsuarit jan jasht veprimtarive primare. Kjo do t thot se vendbanimi duhet t ket m tepr lloje t veprimtarive (industri, tregti, hotelieri dhe t ngjajshme), dhe mbi 51% t jen t punsuar n veprimtarit e prmendura pak m lart. Pr t qen qytet, vendbanimi duhet t ket t ndrtuar fizionomi urbane me zona pr banim, pr ekonomi, rekreim dhe gjelbrim publik. T ket t ndrtuar shesh, sistem t rrugve, shrbime komunale dhe t paraqet qendr funksionale t vendbanimeve prreth tij. Kjo do t thot se vendbanimi duhet t sjell plane urbane, me t cilt prcakton fizionomin e tij urbane, i prcakton zonat pr banim dhe ekonomi, siprfaqet e dedikuara pr gjelbrim dhe rekreim. Rrugt dhe sheshi duhet me qen n pajtim me planet urbane, ndrsa pr kryerjen e shrbimeve publike komunale (uj pr pije, bartjen e ujrave t prdoruara dhe ujrave atmosferike, mirmbajtjen e higjiens n siprfaqet publike t trafikut, marrjen e hedhurinave dhe t ngjajshme), t egzistoj ndrmarrje publike komunale. Dhe n fund, gjithsesi, duhet q vendbanimi t paraqes vend, n t cilin qytetart nga vendbanimet e tjera, do t realizojn t drejtat e tyre. Fshat, n kuptim t ligjit t njjt, sht vendbanim me rndsi nj funksionale, n t cilin mbisundon nj veprimtari, ndrsa siprfaqja e vendbanimit ka fizionomi dhe funksion agrar. Vendbanimet kan kufijt e tyre, q jan t ndryshm nga kufijt e komunave kadastrale ku bjn pjes. Kshtu, kufijt e qytetit, si vendbanim, prcaktohen me sjelljen e planit urban gjeneral, ndrsa kufijt e fshatit, si vendbanim, prcaktohen me sjelljen e planit urban pr vende t banuara. Prcaktimi i kufijve t vendbanimeve sht pun tejet e rndsishme, sepse me kt prcaktohet hapsir e caktuar, n t ciln mund t kryhen pun t caktuara. Me aprovimin e planeve urbane, me t cilt parcaktohen kufijt, trualli q gjendet n suazat e kufijve sht truall ndrtimor dhe, si i till, ka regjim t posam t shfrytzimit. N suazat e planeve t prcaktuara, mund t bhet ndrtim i objekteve, gjithsesi, me leje pr ndrtim. M tutje, komuna sht kompetente pr rregullimin e truallit ndrtimor. Kryerja e veprimtarive publike komunale, bhet n suazat e kufijve t prcaktuara me planet. do vendbanim ka emrin e tij. Emrat e vendbanimeve prcaktohen me ligj. Sipas rregulls, n territorin e komuns, dy ose m tepr vendbanime nuk mund t ken emr t njjt. Komunat dhe Qyteti i Shkupit, kryerjen e kompetencave e financojn nga burimet personale t t ardhurave dhe nga burime tjera t financimit. Komunat jan t pavarura n prdorimin e mjeteve financiare. Pavarsia prbhet n prcaktimin e lartsis s nivelit t tatimeve lokale, taksave dhe kompenzimeve, nga ana e juaj. Poashtu, mjetet e mbledhura do t'i planifikoni dhe harxhoni pr realizimin e programeve. Burime personale t t ardhurave jan tatimet lokale, taksat dhe kompenzimet komunale, taksat lokale, dotacionet dhe burime t tjera pr financim, t prcaktuara me Ligjin pr financimin e njsive t vetqeverisjes lokale. Me kt ligj, poashtu, rregullohen shtjet e buxhetit, kontabilitetit, hua - marrjes dhe shtje tjera, q kan t bjn me financimin e komunave. E drejta pr vetqeverisje lokale, nnkupton t drejtn e qytetarve t vendosin pr shtje me interes publik, me rndsi lokale. Marrja e vendimeve mund t bhet nprmjet formave t vendosjes direkte nga ana e qytetarve: iniciativ qytetare, tubim i qytetarve, referendum ose n mnyr indirekte, nprmjet prfaqsuesve t zgjedhur nga ana e qytetarve. Ktu do t'ju prkujtojm procesin zgjedhor pr zgjedhje t antarve t kshillit t komuns dhe procesin zgjedhor pr zgjedhjen e kryetarit t komuns. Zgjedhja e antarve t kshillit t komuns dhe kryetarit t komuns sht e rregulluar me Ligjin pr zgjedhje lokale. Sipas ktij ligji, antart e kshillit t komuns dhe kshillit t Qytetit t Shkupit, si dhe kryetart e komuns, zgjedhen nga 7

ana e qytetarve t komuns n zgjedhje t prgjithshme, t drejtprdrejta dhe t lira me votim t fsheht. Pr zgjedhjen e antarve t kshillit t komuns, n Ligjin sht pranuar modeli proporcional, ndrsa pr zgjedhjen e kryetarit t komuns-modeli i shumics. Kto dy modele jan t ndryshme, si n pjesn e votimit (modeli proporcional mbaron me nj rreth t votimeve, ndrsa te modeli i shumics jan t mundur dy rrethe t votimit), ashtu edhe n pjesn e vrtetimit t rezultateve. Kush ka t drejt pr t zgjedhur dhe kush mundet me qen i zgjedhur? T drejt pr zgjedhje ka secili qytetar i Republiks s Maqedonis, q ka mbushur 18 vjet jetes, ka aftsi t veprimit dhe ka vendbanim t prhershm n suazat e komuns, gjegjsisht t Qytetit t Shkupit. T drejt pr t'u zgjedhur ka do shtetas i Republiks s Maqedonis, q ka mbushur 18 vjet jetes dhe ka aftsi t veprimit, sht banor i komuns dhe nuk sht n mbajtje t dnimit me burg pr vepr t kryer penale. Ktu, n mes t drejts aktive dhe pasive zgjedhore, ka vetm nj dallim. T drejt pr t zgjedhur kan edhe personat, t cilt gjenden n mbajtje t dnimit me burg pr vepr penale t kryer. Mirpo, kta persona nuk mund t zgjedhen. Kjo dispozit sht krejtsisht logjike, Nse kta prsona kan t drejtn e zgjedhjes s tyre, ather parashtrohet pyetja: si do t kryejn funksionin, meq nuk jan prezent n komun? Poashtu, personave t zgjedhur n funksionet e pushtetit lokal, mund t'ju ndrpritet mandati edhe para skadimit t tij, nse jan n mbajtje t dnimit me burg pr vepr penale t kryer. Propozimi i kandidatve pr antar t kshillit t komuns, bhet me paraqitjen e lists s kandidatve, ndrsa paraqitja e kandidaturs pr kryetar t komuns, bhet me paraqitjen e lists pr kandidat. N listn e propozuar t kandidatve pr antar t kshillit t komunave dhe t Qytetit t Shkupit, secila gjini do t jet e prfaqsuar me, m s paku, 30% edhe n pjesn e lart edhe n pjesn e poshtme t lists. Gjegjsisht, 30% t gjinis duhet t shprndahen n listn, ashtuq t ket edhe n pjesn e lart edhe n pjesn e poshtme t lists, e jo t ket 30% t gjinive edhe n pjesn e lart edhe n pjesn e poshtme t lists. Propozuesit e lists n njsin e vetqeversisjes lokale, n t ciln m s paku 20% t qytetarve flasin gjuh zyrtare, t ndryshme nga gjuha maqedone, paraqitjen e lists e bjne n gjuhn dhe shkrimin, q e flasin n kt njsi t vetqeverisjes lokale. 1.2. KONVENTA EVROPIANE PR VETQEVERISJE LOKALE

1.2.1. Parime themelore t Konvents evropiane pr vetqeverisje lokale Konventa evropiane pr vetqeverisje lokale sht sjellur nga ana e Kshillit t Evrops n vitin 1985. Sipas Konvents pr vetqeverisje lokale, vetqeverisja lokale sht form e udhheqjes n njsit e vetqeverisjes lokale, n t cilat qytetart, drejtprdrejt ose n mnyr indirekte nprmjet prfaqsuesve, t zgjedhur nga ana e tyre, vendosin pr interesat dhe punt me rndsi lokale. Pr t fituar n rndsi vetqeverisja lokale, Konventa evropiane parasheh, ajo, t rregullohet me ligj. Ndrsa n ato vende, ku sht e mundur, edhe me Kushtetut. Sipas Konvents, e drejta e vetqeverisjes lokale nnkuptohet si e drejt dhe aftsi e pushteteve lokale, n pajtim me ligj, t rregullojn dhe udhheqin me punt publike n baz t prgjegjsis personale dhe n interes t popullats lokale. ka do t thot kjo? Kjo do t thot se organeve t zgjedhura nga ana e qytetarve, ju sht dhn e drejta e sjelljes s dispozitave, me t cilat do t rregullohet mnyra e kryerjes s punve publike. M tutje, kjo do t thot se ato jan prgjegjs pr kryerjen e punve. M n fund, kjo do t thot se puna e pushteteve lokale, duhet t jet n interes t popullats lokale, gjegjsisht n interes t popullats, q jeton n komun. Mirpo, sipas Konvents, pushtetet lokale, gjegjsisht organet e komuns, nuk jan forma e vetme e pjesmarrjes s qytetarve n procesin e marrjes s vendimeve. Ata mund t marrin pjes n procesin e vendosjes pr pun me rndsi lokale edhe n mnyr t drejtprdrejt, nprmjet formave t ndryshme, si jan: tubimi i qytetarve, iniciativat qytetare, referendumi dhe forma t tjera. Nprmjet t ksaj t drejteje, paraqitet mundsi qytetart, drejtprdrejt, t marrin pjes n marrjen e vendimeve pr punt me interes pr prditshmrin e tyre dhe me rndsi lokale. N lidhje me shtjen e prcaktimit t kompetencave t vetqeverisjes lokale, Konventa evropiane pr vetqeverisje lokale, niset nga disa parime:

1. Sipas Konvents, t drejtat dhe obligimet themelore t pushtetit lokal prcaktohen me kushtetut dhe me ligj. Kjo nnkupton, q vendi-nnshkrues i Konvents n kushtetutn dhe ligjet e saj, duhet t parashikoj t drejtat dhe obligimet e njsive t vetqeverisjes lokale. Ose, m konkretisht n kushtetut, gjegjsisht n ligj t thuhet: cilat jan organet nprmjet t cilve egzekutohet pushteti lokal dhe cilat jan t drejtat dhe obligimet e tyre. 2. M tutje, sipas konvents, pushteteve lokale, gjegjsisht organeve t komuns, duhet t'ju pranohet e drejta e diskrecionit t kryejn punt, q nuk ju jan nn kompetenc t tyre dhe, as q jan nn kompetencat e ndonj forme tjetr t pushtetit, n pajtim me ligj. Ky parim pr prcaktimin e kompetencave t pushtetit lokal, ka pr qllim vendosjen e pushteteve lokale n pozit t kryejn pun me interes lokal dhe rndsi lokale, nse n territorin e asaj njsie t vetqeverisjes lokale ka pun t till. 3. Parimi pr prcaktimin e kompetencave, sipas Konvents sht: punt publike duhet t kryhen nga ato forma t pushtetit, q jan m afr qytetarve. 4. Funksionet, t cilat i besohen pushtetit lokal, sipas rregulls jan t plota dhe prjashtuese. Kjo do t thot se ato nuk guxojn t mirren ose t kufizohen nga ana e pushtetit qendror, prve n rastet e parashikuara me ligj. D.m.th. kompetenca e pushtetit lokal pr themelimin e shrbimeve publike pr kryerjen e punve nga kompetencat e tyre, duhet t jet e plot, n mnyr q pushteti lokal t vendos nse do t themeloj shrbim publik, cilat do t jen veprimtarit, t realizojn mbikqyrjen mbi punn e shrbimeve publike, t aprovojn planet dhe llogarit vjetore etj.
Shembull: punt publike komunale me rndsi lokale, sipas ktij parimi, duhet t'i kryej pushteti lokal, meq ai sht m afr qytetarve.

5. Pushteti local, kryerjen e kompetencave t dhna nga ana e pushtetit qendror, mund ta prshtat sipas kushteve lokale. Gjat ksaj, duhet t respektohen standarde t caktuara. 6. Kur planifikohen dhe sillen vendime t caktuara nga ana e pushtetit qendror, e q kan t bjn me pushtetin lokal, pushteti lokal n mnyr t prshtatshme dhe n koh konsultohet. Sipas Konvents kufijt e territorit, n t cilin shtrihen kompetencat e pushtetit lokal, nuk guxon t ndryshohen pa konsultim paraprak t njsive t vetqeverisjes lokale n fjal. Ky konsultim duhet t bhet me referendum, nse sht e parapar me ligj. Pr t qen n pozit me sukses t kryejn kompetencat sipas Konvents evropiane pr vetqeverisje lokale, pushtetet lokale kan t drejt t themelojn organe t tyre administrative, n t cilt do t punsohet kuadr profesional. D.m.th., pushteti lokal do t organizoj administratn e tij. Strukturn e brendshme do ta prcaktojn vet, n pajtim me nevojat e tyre. N administrat, do t punsohet kuadr profesional, n pajtim me nevojat dhe kompetencat t pushtetit lokal, n pajtim me kriteriumet e profesionalizmit dhe kompetencs. Pr t arritur nivel t lart t profesionalizmit dhe kompetncs, t punsuarve do t'ju mundsohen kushte dhe mundsi pr trajnim, shprblim adekuat dhe mundsi pr prparim n shrbimin. Sipas Konvents evropiane pr vetqeverisje lokale pr bartsit e funksioneve lokale duhet t vlejn rregullat, si vijon: kushtet pr pun t funksionerve lokal t zgjedhur duhet t mundsojn kryerje t lir t funksioneve t tyre. Kto kushte nnkuptojn kompenzim adekuat financiar t harxhimeve t paraqitura, gjat kryerjes s funksioneve. T gjitha funksionet dhe aktivitetet, q nuk jan n kundrshtim me kryerjen e detyrs s funksionerit lokal, prcaktohen me ligj ose me parime themelore juridike. Lidhur me shtjen e mbikqyrjes administrative mbi punn e pushtetit lokal, Konventa evropiane pr vetqeverisje lokale parasheh se t gjitha llojet e mbikqyrjes administrative mund t kryhen vetm n raste dhe sipas procedurs s prcaktuar me kushtetut ose me ligj. Mbikqyrja administrative ka t bj me pajtueshmrin e puns s pushtetit lokal me kushtetutn dhe me ligjet. N lidhje me financimin e pushtetit lokal, n Konventn evropiane pr vetqeverisje lokale theksohet se pushteti lokal, n pajtim me politikn ekonomike t vendit, ka t drejt n burime personale, adekuate t financimit, me t cilat disponojn lirisht n suazat e kompetencave t tyre. Konventa preferon, m s paku, nj pjes e mjeteve t pushtetit lokal t rrjedh nga taksat lokale dhe kompenzimet tjera, nivelin e t cilve, n kufijt e ligjit, kan t drejt ta prcaktoj pushteti lokal. Pr mbrojtje dhe prparim t interesave t prbashkta t pushteteve lokale, Konventa prcakton se do vend duhet t pranoj t drejtn pr antarsin e tyre n shoqata, si dhe t antarsohen n organizatat ndrkombtare t pushteteve lokale. 9

Duke pasur parasysh se pushtetet lokale kan kompetenca t tyre burimore, kryerjen e t cilave vet e rregullojn n suazat e standardeve t prcaktuara, n Konventn potencohet se pushtetet lokale kan t drejt pr mjete juridike pr t siguruar kryerje t lir t funksioneve t tyre dhe respektim t parimeve t vetqeverisjes lokale t dhna me kushtetut dhe ligj. Kjo do t thot se pushteti lokal ka t drejt, para gjyqeve kompetente, t krkoj mbrojtje, nse me akte dhe aktivitete t organeve shtetrore bhet pengimi i kryerjes s kompetencave. 1.2.2. Rregullativa juridike e Maqedonis dhe Konventa evropiane pr vetqeverisje lokale N Kushtetutn e Republiks s Maqedonis, vetqeverisja lokale sht njra ndr vlerat themelore t rendit kushtetues t Republiks s Maqedonis. N Kushtetut, garantohet e drejta e vetqeversijes lokale pr qytetart. Kushtetuta thekson se vetqeverisja lokale do t rregullohet me ligj, i cili sillet me dy t tretat e votave. Ligji pr vetqeverisje lokale, n mnyr m konkrete, rregullon shtjen e vetqeverisjes lokale. Kjo do t thot se sht pranuar parimi i Konvents evropiane pr vetqeverisje lokale, q parasheh rregullimin e vetqeverisjes lokale me kushtetut dhe me ligj. Njsit e vetqeverisjes lokale, jan t pavarura n kryerjen e kompetencave t tyre. Kjo e drejt e pavarsis, gjat kryerjes s kompetencave, rrjedh nga Kushtetuta e Republiks s Maqedonis dhe nga Ligji pr vetqeverisje lokale. Kjo zgjidhje sht n pajtim me parimin e Konvents evropiane, sipas s cils vetqeverisja lokale nnkupton t drejtn dhe aftsin e pushtetit lokal, n pajtim me ligjin, t rregulloj dhe udhheq me aspektet e rndsishme t punve publike, n baz t prgjegjsis personale dhe pr interes t popullats lokale. Njsit e vetqeverisjes lokale kan organe, kshill dhe kryetar t komuns, zgjedhja e t cilve sht rregulluar me ligj. M kt zgjidhje sht pranuar parimi i Konvents evropiane pr vetqeverisje lokale, sipas t cilit e drejta e vetqeverisjes lokale realizohet nprmjet kshillave ose kuvendeve t prbr nga antar t zgjedhur n zgjedhje t prgjithshme, t drejt pr drejta dhe me votim t fsheht. Kompetencat e vetqeverisjes lokale, jan t prcaktuara me Kushtetutn e Republiks s Maqedonis, me Ligjin pr vetqeverisje lokale dhe me ligje tjera. Poashtu, me Ligjin pr vetqeverisje lokale sht dhn mundsia e bartjes s kompetencave nga organet e administrats shtetrore mbi njsit e vetqeverisjes lokale. Njsit e vetqeverisjes lokale, n suazat e ligjit dhe n pajtim me parimin e subsidiaritetit, kan t drejt, n rajonin e tyre, t kryejn punt me karakter lokal dhe interes publik, q nuk jan jasht kompetencave t tyre dhe n t njjtn koh, nuk jan nn kompetenca t organeve shtetrore. Kompetencat e njsive t vetqeverisjes lokale, sipas ligjit, jan t plota dhe nuk mund t mirren ose kufizohen, prve n rastet e prcaktuara me ligj. Mnyra e kryerjes s punve, kryerja e t cilve sht deleguar nga ana e administrats shtetrore, mund t adaptohet n kushtet lokale me respektim t standardeve t prcaktuara me ligj. Njsit e vetqeverisjes lokale, do t konsultohen n koh dhe n mnyr t prshtatshme, gjat procedurs s planifikimit dhe vendosjes pr shtje, q kan t bjn me ato. N kt drejtim, Konventa parasheh mundsin q kryerja e disa kompetencave t bartet mbi pushtetin lokal, si dhe informimin me koh dhe n mnyr t prshtatshme pr procedurn e planifikimit dhe vendim-marrjes pr shjtje, q kan t bjn me ato. Pr shkak t kryerjes s punve n kompetenc t organeve t komuns, organizohet administrat komunale. Organizimi, fushveprimi dhe mnyra e kryerjes s detyrave, prcaktohet me vendim. Pr punsimin, t drejtat dhe obligimet, sistemin e rrogave dhe kompenzimeve t rrogave, prgjegjsin, vlersimin dhe ndrprerjen e marrdhnies s puns t t punsuarve, aplikohen dispozitat e Ligjit pr npunsit shtetror. Me kto zgjidhje sht aplikuar parimi i Konvents evropiane, me t cilin pushtetit lokal i garantohet e drejta pr organe administrative dhe kuadr profesional. Antart e kshillit kan t drejt pr kompenzim pr pjesmarrje n mbledhje dhe kompenzim pr harxhime t rrugs dhe harxhime ditore, kurse kryetari, i cili kryen funksionin n mnyr profesionale, ka t drejt pr 10

rrog dhe kompenzime t tjera. Edhe kto dispozita jan n pajtim me parimin e Konvents, me t cilin prcaktohet obligimi i sigurimit t kushteve pr pun t lir dhe kompenzim adekuat pr bartsit e funksioneve n nivel lokal. Edhe prkrah pavarsis gjat kryerjes s kompetencave, Kushteta e Republiks s Maqedonis dhe Ligji pr vetqeverisje lokale parashohin mbikqyrje mbi kryerjen e kompetencave. Ktu prfshihet mbikqyrja mbi ligjshmrin dhe kontrollin dhe revizionin e puns materialo-financiare. N lidhje me kryerjen e kompetencave t deleguara, Ligji parasheh mbikqyrjen mbi ligjshmrin dhe efikasitetin. N kt drejtim, Konventa parasheh mbikqyrje administrative mbi kushtetutshmrin dhe ligjshmrin e puns s pushtetit lokal, q kryhet nga ana e organeve qendrore. Financimi i njsive t vetqeverisjes lokale sht i rregulluar me Ligjin pr financimin e njsive t vetqeverisjes lokale, n t cilin jan prcaktuar burimet personale t t ardhurave, si dhe burimet plotsuese. N kt kuptim, n Konventn sht thn se pushteti lokal ka t drejt n burime personale t prshtatshme, t financimit dhe disponim t lir me kto burime. M tutje, Konventa thot se, s paku nj pjes e t ardhurave t pushtetit lokal rrjedh nga taksat dhe kompenzimet tjera lokale, nivelin e t cilave, n pajtim me Ligjin, ka t drejt ta prcaktoj pushteti lokal. Me Ligjin, komunave ju sht dhn e drejta pr mbrojtje dhe prparim t interesave t tyre t bashkohen n shoqat. Poashtu, Ligji pranon t drejtn e bashkpunimit t njsive t vetqeverisjes lokale, me njsi t vetqeverisjes lokale nga vendet tjera, si dhe t antarsohen n organizata ndrkombtare t pushteteve lokale. Konventa prcakton se do vend duhet t pranoj t drejtn e pushteteve lokale pr antarsim n shoqatat e pushteteve lokale, si dhe antar t organizatave ndrkombtare t pushteteve lokale. Pr shkak t mbrojtjes s pozits kushtetuese t komunave, kryetarit t komuns dhe kshillit t komuns me ligj ju sht dhn e drejta, para Gjyqit Kushtetues t Republiks s Maqedonis,t paraqesin iniciativ pr vlersimin e kushtetutshmris s ligjeve dhe kushtetutshmrin dhe ligjshmrin e akteve t prgjithshme t ministrive dhe organeve t tjera t administrats shtetrore. Komunave, poashtu, ju sht dhn e drejta e mbrojtjes gjyqsore para gjyqeve kompetente, n aspekt t akteve dhe aktiviteteve t administrats shtetrore dhe t Qeveris s Republiks s Maqedonis. N kt kuptim, Konventa potencon se pushteti lokal ka t drejt n mjete juridike pr shkak t sigurimit t kryerjes s lir t funksioneve t tyre dhe respektimit t parimeve t vetqeverisjes lokale, t prcaktuara me Kushtetut dhe me ligj. T konstatojm se rregullativa juridike e Maqedonis, q ka t bj me vetqeverisjen lokale, sht e prshtatur me Konventn evropiane pr vetqeverisje lokale. Republika e Maqedonis ka ratifikuar kt Konvent n vitin 1997. 1.3. KOMPETENCAT E KOMUNAVE DHE QYTETIT T SHKUPIT N kt pjes, shkurtimisht do t njohtohemi me ligjet, me t cilt m konkretisht prcaktohen kompetencat e komunave, gjegjsisht me ligjet, me t cilt bhet decentralizimi. 1.3.1. Kompetencat e komuns Komunat kan kompetenc t prgjithshme, e cila e prfshin t drejtn, n suazat e ligjit dhe n pajtim me parimin e subsidiaritetit, n territorin e tyre t kryejn punt me interes publik dhe rndsi lokale, q nuk jan t prjashtuara nga kompetenca dhe nuk jan nn kompetenc t organeve t administrats shtetrore. D.m.th. nse ndonj pun e caktuar me interes publik nuk sht nn kompetenc t organeve shtetrore dhe nuk sht parashikuar si kompetenc e komuns, kt pun e kryen komuna, si kompetenc t saj. Meq kto pun, me interes publik, nuk jan parashikuar lihet mundsia, q komuna t'i parasheh ato n statutin e saj. Pse sht ln mundsia komunat vet t'i prcaktojn? Sepse do komun ka specifikat e saja n aspekt t zhvillimit, traditave, resurseve natyrore dhe t ngjajshme. Mund t ndodh n nj komun t egzistojn pun t caktuara me interes publik, ndrsa n komun tjetr kto pun t mos egzisojn. 11

Pun e till me interes publik nuk mund t paraqitet n komunat, t cilat nuk kan liqen. Mirpo, n kto komuna mund t egzistoj ndonj pun tjetr me interes publik. Duke i prcaktuar punt me interes publik n statut, komunat do t prcaktojn edhe mnyrn e kryerjes s tyre.
Shembull: komuna n territorin e saj ka liqen. Rregullimi i bregut t liqenit dhe prshtatja e tij pr prdorim si plazh publike n kt moment nuk sht dhn si kompetenc e komuns e as q sht nn kompetenc t ndonj organi t pushtetit shtetror. Pr kt, komuna, n territorin e s cils gjendet liqeni, ka kompetenc t kryej kt pun me interes publik.

N kryerjen e punve me interes publik dhe rndsi lokale, n pajtim me ligj, komunat jan t pavarura. Kjo do t thot se ato vet do t prcaktojn mnyrn e kryerjes s punve, kuptohet n pajtim me ligjin, dhe jan prgjegjse pr kryerjen e tyre. Kompetencat e komunave, sipas rregulls, jan t plota dhe t prjashtueshme dhe nuk mund t mirren ose t kufizohen, prve n rastet e prcaktuara me ligj. Sipas lists s kompetencave, komunat jan kompetente pr punt n lmit e ardhshme:

1. Planifikim urban (urban dhe rural) - lshimi i lejeve pr ndrtim t objekteve me rndsi lokale; rregullimi i hapsirs dhe rregullimi i truallit ndrtimor. Prcaktimi i llojeve t planeve; procedurs pr sjelljen e tyre; vendimet pr kushte t lokacionit; si dhe punt tjera t lidhura me planifkimin, q jan nn kompetenc t komuns prcaktohen me Ligjin pr planifikim urban dhe hapsinor. Prcaktimi i objekteve me karakter lokal, si dhe lshimi i lejes pr ndrtim, mbikqyrje dhe pun t tjera t lidhura me ndrtimtari, pr kryerjen e t cilave sht kompetente komuna, prcaktohen me Ligjin pr ndrtimtari. Meq ndrtimtaria bhet n truall, i cili sht parashikuar pr ndrtim, rregullimi i truallit t till, si dhe rregullimi i hapsirs si kompetenc e komuns, prcaktohet me Ligjin pr truallin ndrtimor. 2. Mbrojtja e ambientit jetsor dhe natyrs - nnkupton ndrmarrjen e masave pr mbrojtje dhe pengim t ndotjes s ujit, ajrit, truallit, mbrojtjen e natyrs; mbrojtjen nga zhurma dhe rrezatimit jojonik. Cilat masa ju do t'i ndrmirrni, far dispozita do t sillni, si do t rregullohet mbikqyrja (n suazat e kompetencave t komuns), sht e prcaktuar n Ligjin pr mbrojtjen e ambientit jetsor, Ligjin pr ajrin ambiental, Ligjin pr ujra, Ligjin pr mbrojtje nga zhurma dhe me ligje tjera, me t cilat barten kompetenca konkrete mbi komunn. 3. Zhvillimi ekonomik lokal - nnkupton planifikimin e zhvillimit ekonomik lokal; prcaktimin e prioriteteve zhvillimore dhe strukturore; udhheqjen e politiks ekonomike lokale; prkrahjen e zhvillimit t ndrmarrjeve t vogla dhe t mdha dhe t siprmarrjes n nivel lokal; vendosjen dhe zhvillimin e rrejtit lokal t institucioneve dhe agjensive dhe promovimin e partneritetit. ka do t prfshijn kompetencat e komuns n kt lmi dhe cilat masa do t mund t'i ndrmerr n kuptim t planifikimit, dhnies s prioritetit gjat prcaktimit t planeve strategjike, far forme do t ket prkrahja e ndrmarrjeve t vogla dhe t mesme, far rrjete t institucioneve dhe agjensioneve do t zhvilloni - do t varet nga kompetencat, t cilat barten me Ligjin pr tregti, Ligjin pr veprimtari hotelierike, Ligjin pr shoqata tregtare, Ligjin pr ndrmarrje publike dhe ligjeve tjera nga kjo lmi. 4. Veprimtaria komunale - nnkupton furnizim t qytetarve me uj pr pije nprmjet ndrtimit dhe mirmbajtjes s rrjeteve t ujsjellsit; bartje t ujit teknologjik; bartje dhe pastrim t ujrave t hedhur dhe ujrave atmosferike nprmjet ndrtimit t kanalizimit fekal dhe atmosferik dhe stacioneve pastruese; ndrtim dhe mirmbajtje t ndriimit t rrugve; mirmbajtje t pastrtis publike; transport dhe procedur t lidhur me hedhurinn e ngurt dhe hedhurinat teknologjike komunale; rregullim dhe organizim t transportit lokal t udhtarve; furnizim me gaz dhe energji ngrohse; mirmbajtje t varreve, varrezave, krematoriumeve dhe dhnie t shrbimeve t varrimit; ndrtim, mirmbajtje dhe mbrojtje t rrugve lokale dhe objekteve tjera t infrastrukturs; rregullim t regjimit t trafikut, ndrtim dhe mirmbajtje t signalizimit rrugor t trafikut, ndrtim dhe mirmbajtje t hapsirs publike pr parkim, largim t automjeteve t parkuara kundr rregulave, largim t automjeteve t shkatrruara nga siprfaqet publike; ndrtim dhe mirmbajtje t tregjeve; pastrim t oxhaqeve, mirmbajtje dhe shfrytzim t parqeve, gjelbrimit, maleve-parqe dhe siprfaqeve rekreative; rregullim, mirmbajtje dhe shfrytzim t shtretrve t lumenjve n pjest e urbanizuara; prcaktim t emrave t rrugve, shesheve dhe objekteve tjera t infrastrukturs. N kt lmi, nj pjes e punve do t kryhen n pajtim me ligj, ndrsa pr pjesn tjetr sht e nevojshme sjellja e dispozitave t prshtatshme nga ana e komuns, me t cilat do t rregullohet mnyra e kryerjes s tyre. Duhet t dihet, cilat ligje kan t bjn me kt lmi: Ligji pr furnizim me uj pr pije dhe bartjen e ujrave t hedhura urbane, Ligji pr udhheqjen me hedhurinat, Ligji pr transport n trafikun rrugor, Ligji pr

12

rrugt publike, Ligji pr varreza, Ligji pr ujra, Ligji pr prcaktim t emrave t rrugve. Pr rregullimin e punve, q kan t bjn me pastrimin e oxhaqeve, ndrtim dhe mirmbajtje t sinjalizimit rrugor t trafikut, ndriimit publik, mirmbajtjes dhe shfrytzimit t parqeve, gjelbrimit, maleve-parqe dhe siprfaqeve rekreative - komuna, n suazat e kompetencave t saja, duhet t sjell dispozita. Ktu duhet t merret parasysh Ligji pr veprimtari komunale, n t cilin jan paraqitur veprimtarit, q kan karakter t veprimtaris publike komunale. Pse sht me rndsi t njihemi me prcaktimet e ktij ligji? sht me rndsi, sepse ofron zgjidhje si t kryhen ato. Poashtu i rndsishm sht edhe Ligji pr ndrmarrje publike, sepse me kt ligj sht rregulluar themelimi i ndrmarrjeve publike, organizimi dhe mnyra e puns s tyre. Pr kryerjen e nj pjese m t madhe t veprimtarive, themelohen ndrmarrje publike, veprimtarin e t cilve e prcaktojn organet e komunave (kshilli), me vendimin pr themelimin e tyre. Poashtu, gjat mandatit t juaj, ndoshta do t vlersoni se sht m ekonomike dhe m efikase nse kryerjen e ndonj veprimtarie do t'ia besoni ndonj personi t caktuar fizik ose juridik, me marrveshje. 5. Kultura - nnkupton prkrahje institucionale dhe financiare t projekteve t institucioneve kulturore; ruajtjen e folklorit, traditave, artizanateve t vjetra dhe vlerave t ngjajshme kulturore; organizim t manifestacioneve kulturore; shtytje t formave t ndryshme specifike t krijimtaris. Ktu, vend t meriruar merr Ligji pr kultur, me t cilin prcaktohet ka sht kompetenc e komuns. Duke prcaktuar institucionet me karakter nacional, jep hapsir pr komunat, ato t prcaktojn vetm institucionet me karakter lokal. N do rast, nuk guxojm t anashkalojm Ligjin pr muze dhe Ligjin pr biblioteka, si dhe ligjet tjera nga kjo lmi, me t cilat barten kompetencat mbi komunat. 6. Sporti dhe rekreimi - nnkupton zhvillimin e sportit masovik dhe aktiviteteve rekreative; organzim t shfaqjeve dhe manifestacioneve sportive; mirmbajtjen dhe ndrtimin e objekteve pr sport; prkrahje t lidhjeve sportive. Me far prfshirje dhe cilat pun nga kjo lmi do t kryhen nga ana e komunave, sht prcaktuar me Ligjin pr sport. 7. Mbrojtja sociale dhe mbrojtja e fmijve - nnkupton financimin, ndrtimin dhe mirmbajtjen e foshnjoreve pr fmij dhe t shtpive pr t moshuarit; realizimin e kujdesit social pr persona t invalidizuar; fmijt pa prindr dhe kujdes prindror; fmijt me probleme edukativo-sociale; fmijt me nevoja t veanta; fmijt me familje me nj prindr; fmijt e rrugs; personat e nnshtruar n rrezik social; personat e prekur me keqprdorimin e alkoolit dhe drogs; ngritjen e vetdijs s popullats; vendosjen e personave me rrezik social; realizimin e t drejts dhe edukimin e fmijve t moshs para shkollore. Suazat e kompetencave n kt lmi jan prcaktuar me Ligjin pr mbrojtje sociale, Ligjin pr mbrojtje t fmijve dhe me ligje t tjera, q kan t bjn me kt lmi. 8. Arsimi - nnkupton themelimin, financimin dhe administrimin me shkollat fillore dhe shkollat e mesme, n bashkpunim me pushtetin qendror dhe n pajtim me ligji; organizim t transportit dhe ushqimit dhe vendosjen e tyre n konviktet dhe shtpit shkollore. Mnyra e themelimit, financimit dhe administrimit (zgjedhja e organeve t shkolls), sht zgjidhur me Ligjin pr arsim fillor dhe me Ligjin pr arsim t mesm. 9. Mbrojtja shndetsore - nnkupton udhheqje me rrjetn e organizatave shndetsore, publike dhe me objektet e mborjtjes shndetsore primare, q duhet t sigurojn prfaqsim t vetqeverisjes lokale n t gjitha kshillat drejtuese t t gjitha organizatave shndtsore n pronsi publike; arsimim shndetsor; prparimi t shndtsis; aktivitete preventive; mbrojtje t shndetit t t punsuarve gjat puns; mbikqyrje shndetsore mbi ambientin jetsor; mbikqyrje mbi smundjet ngjitse; ndihm pacientve me nevoja speciale. N kt lmi, kompetencat e komuns prcaktohet me Ligjin pr mbrojtje nga smundjet ngjitse dhe me Ligjin pr mbrojtje shndetsore. 10. Realizimi i prgaditjeve dhe ndrmarrja e masave pr mbrojtje dhe shptim t qytetarve dhe t mirave materiale nga shkatrrimet luftarake, fatkeqsit natyrore dhe fatkeqsit tjera dhe nga pasojat e shkaktuara prej tyre. 11. Mbrojtjen kundr zjarrit - e kryejn njsit zjarrfikse, territoriale. Cilat njsi zjarrfikse jan n kompetenc t komuns, si funksionojn, si plotsohen ato, si pajisen dhe si financohen, sht rregulluar me Ligjin pr zjarrfikje. 12. Mbikqyrje mbi kryerjen e punve nn kompetenc t komuns- kt kompetenc komunat e kan me qllim t kryerjes s mbikqyrjes t puns s ndrmarrjeve publike, t themeluara nga ato. Mbikqyrja kryhet nprmjet aprovimit t programit pr pun dhe me aprovimin e planeve financiare t shrbimeve publike, q i ka themeluar komuna, si dhe nprmjet aprovimit t raporteve pr pun dhe llogarive vjetore t ndrmarrjeve publike. 13

1.3.2. Kompetencat e Qytetit t Shkupit N kt pjes t materialit, do t ndalemi vetm n kompetencat, q i kan Qyteti i Shkupit dhe komunat n qytet. Nuk do t prsriten ligjet, me t cilt bhet decentralizimi, sepse ata jan prmendur m lart n pjesn e tekstit, i cili prshkruan kompetencat e komunave. Ktu do t prmenden kompetencat, q jan parashikuar me Ligjin pr Qytetin e Shkupit. 1. Planifikimi dhe rregullimi i siprfaqes
!

sjellje e planit urban hapsinor; banuara, q i sjellin komunat n qytetin e Shkupit;

! dhnia e mendimit pr propozim-planet urbane detale, projektet urbane dhe planet urbane pr vende t ! !

rregullim t truallit ndrtimor; prcaktim t standardeve dhe dhnien e lejeve pr ngritjen e objekteve me karakter t prkohshm, mobiljeve dhe pajisjeve urbane n rajonin e Qytetit t Shkupit.

2. Mbrojtja e ambientit jetsor dhe natyrs

!

mbrojtje dhe ndrmarrje t masave pr pengimin e ndotjes s ujit, ajrit, truallit, mbrojtjen e natyrs, mbrojtje nga zhurma dhe rrezatimit jojonik n rajonin e Qytetit t Shkupit.

3. Zhvillimi i ekonomis lokale

! ! ! ! ! !

planifikimi i zhvillimit t ekonomis lokale n Qytetin e Shkupit; prcaktimi i prioriteteve zhvilluese dhe strukturore n nivel t Qytetit t Shkupit; prcaktimi i politiks ekonomike lokale; prcaktimi i strategjis dhe dhnies s prkrahjes t zhvillimit t ndrmarrjeve t vogla dhe t mesme, si dhe siprmarjes; zhvillim dhe nxitje t turizmit alternativ dhe turizmit kulturor; prmirsimin e kushteve pr qndrim t turistve n Qytetin e Shkupit dhe informim propagandistik n lmin e turizimit.

4. Veprimtari komunale
! ! ! ! ! ! ! !

ndrtim, shfrytzim, mbrojtje dhe mirmbajtje t rrugve magjistrale dhe rrugve t tjera dhe objekteve tjera t infrastrukturs; kategorizim dhe emrim i vendbanimeve t qytetit, rrugve, shesheve, urave dhe objekteve t tjera t infrastuturs; furnizim me uj pr pije nga sistemi i vetm furnizues i Qytetit t Shkupit; bartje dhe pastrim t ujrave t prdrura; bartjen dhe hedhjen e ujrave atmosferike; prpunim dhe bartje t ujit teknologjik; ndrtim dhe mirmbajtje t ndriimit publik t rrugve magjistrale dhe rrugve mbledhse n rajonin e Qytetit t Shkupit; mbledhje dhe transportim t hedhurinave komunale dhe hedhurinave tjera t pa rrezikshme; mirmbajtje t deponimeve pr hedhurina komunale dhe hedhurina tjera t parrezikshme;

14

! ! !

rregullim dhe organizimim t transportit publik urban dhe ndrurban t udhtarve; mirmbajtje t pastrtis publike t siprfaqeve publike; mirmbajtje dhe shfrytzim t parqeve t qytetit, maleve-parqe n rajonin e Qytetit t Shkupit, zonat ujore, sportive dhe rekreative t prcaktuara me planin urban gjeneral dhe rajone tjera t mbrojtura, n pajtim me ligj; mirmbajtje t gjelbrimit n rrugt magjistrale dhe n rrugt mbledhse; ndrtim, mirmbajtje dhe shfrytzim t parkingjeve publike me rndsi pr Qytetin e Shkupit t prcaktuar me planin urban; vendosje, ndrrim dhe heqje t shenjave t komunikacionit dhe paisjeve mbrojtse n rrugt lokale; prcaktim t kushteve dhe regjimit t trafikut n rajonin e Qytetit t Shkupit; mirmbajtje t varreve, varrezave, krematoriumeve dhe dhnie t shrbimeve t lidhura me varrim n varrezat e Qytetit, t prcaktuara me planin urban; furnizim me gaz natyror dhe energji nxehse; ndrtim, udhheqje, mirmbajtje dhe shfrytzim t sistemit gjeografik-informativ t Qytetit t Shkupit; rregullim mirmbajtje dhe shfrytzim t shtretrve t lumenjve n pjest e urbanizuara; dezinsektim n rajonin e Qytetit t Shkupit; mjete n rajonin e Qytetit t Shkupit;

! ! ! ! ! ! ! ! !

! ndrtim, shfrytzim dhe mirmbajtje t tregjeve pr tregti me shumic dhe tregjeve pr tregti me auto! ! !

eliminim t kafshve endacake; prcaktim t vendeve pr varrim t kafshve t vdekura dhe varrim t tyre; zbukurim t Qytetit t Shkupit.

5. Kultur
! ! ! !

prkrahje institucionale dhe financiare t institucioneve kulturore dhe projekteve kulturore me rndsi pr Qytetin e Shkupit; ruajtje e folklorit, traditave, artizanateve t vjetra dhe vlerave t ngjajshme kulturore; organizim t manifestimeve kulturore, nxitje t krijimtaris s lloj-llojshme specifike; shnim t ndodhive dhe personave me rndsi pr Qytetin e Shkupit.

6. Arsimi
! ! !

themelim, financim dhe pjesmarrje me prfaqsues t tij n organet e drejtimit t shkollave publike t mesme n rajonin e Qytetit t Shkupit, n pajtim m ligj; emrim t drejtorve t shkollave t mesme publike dhe t konvikteve shkollore, n pajtim me ligj; organizim t transportit, ushqimit dhe vendosjen e nxnsve n konviktet shkollore, n pajtim me ligj;

7. Sport
!

sigurim t kushteve pr zhvillim t sportit kualitativ n Qytetin e Shkupit; pit;

! organizim, nxitje dhe prkrahje t manifestimeve dhe shfaqjeve sportive me rndsi pr Qytetin e Shku!

ndrtim dhe mirmbajtje t objekteve sportive me rndsi pr Qytetin e Shkupit. 15

8. Mbrojtje sociale dhe mbrojtje t fmijve

!

realizim t kujdesit social pr persona t invalidizuar, fmijt pa prindr dhe prkujdesje prindrore, personat me probleme arsimoro-sociale, fmijt me nevoja t posame, fmijt prej familjeve me nj prindr, fmijt n rrug, personat t nnshtruar rrezikut social, personat e prekur me keqprdorimin e drogs dhe alkoolit, ngritjen e vetdijs s qytetarve, vendosjen e personave me rrezik social; pronsi, udhheqje, themelim, financim dhe mirmbajtje t institucioneve publike-shtpive pr persona t moshuar, n pajtim me ligj; pronsi, udhheqje, themelim, financim dhe mirmbajtje t institucioneve publike-pushimore pr fmij, n pajtim me ligj; pr fmij, n rajonin e Qytetit t Shkupit, n pajtim me ligj.

! !

! pjesmarrje me prfaqsues t tij n organet e drejtimit t institucioneve publike pr fmij - foshnjoreve

9. Mbrojtje shndetsore
! ! ! ! !

pjesmarrje n drejtimin e rrjets s institucioneve shndetsore publike dhe objekteve pr mbrojtje shndetsore primare me rndsi pr Qytetin e Shkupit; ndrmarrjen e masave pr mbrojtje t shndetit t puntorve dhe mborjtjes gjat puns; arsimim shndetsor, prparim t shndetit dhe aktivitete preventive; mbikqyrje shndetsore t ambientit jetsor dhe t smundjeve ngjitse; ndihm t pacientve me nevoja speciale.

10. Mbrojtje dhe shptim

!

koordinim t aktiviteteve pr mbrojtje dhe shptim t qytetarve dhe t mirave materiale nga shkatrrimet luftarake, fatkeqsive elementare dhe fatkeqsive t tjera dhe nga pasojat e shkaktuara prej tyre

11. Mbrojtja kundr zjarrit

!

mbrojtje kundr zjarrit n rajonin e Qytetit t Shkupit.

1.3.3. Kompetencat e komunave n qytetin e Shkupit 1. Planifikim dhe rregullim t hapsirs

! ! ! ! !

ndrmarrje t inicijativave pr sjellje, ndryshim dhe plotsim t planit hapsinor dhe gjeneral t Qytetit t Shkupit dhe dhnie t mendimit lidhur me kto plane urbane; sjellje t planeve urbane detale, projekteve urbane dhe planeve urbane pr vende t banuara; realizim t planeve dhe projekteve urbane dhe lshim t dokumentacionit pr ndrtim t objekteve me rndsi lokale (kushte pr ndrtim, plqim urban, leje pr ndrtim); lshim t lejes pr vendosje t objekteve me karakter t prkohshm, mobilje dhe pajisje urbane; rregullim t truallit ndrtimor n pjesn e pajisjes s truallit ndrtimor me objekte dhe instalime t infrastrukturs sekundare.

2. Mbrojtje t ambientit jetsor dhe natyrs

! ndrmarrje t inicijativave dhe ndrmarrje t masave pr mbrotje dhe pengim t ndotjes s ujit, ajrit, tru-

allit, mbrojtje t natyrs, mbrojtje nga zhurma dhe nga rrezatimi jojonik. 16

3. Zhvillimi i ekonomis lokale

!

planifikim t zhvillimit t ekonomis lokale, prcaktimin e prioriteteve zhvillimore dhe strukturore dhe prkrahje t zhvillimit t ndrmarrjeve t vogla dhe t mesme, si dhe prmbajtje t siprmarrjes.

4. Veprimtari komunale
! !

ndrtim, mirmbajtje, rikonstruim dhe mbrojtje t rrugve ndihmse dhe rrugve n rajonet e banimit dhe objekte t tjera t infrastrukturs; mirmbajtje t pastrtis publike t rrugve ndihmse dhe rrugve ne rajonet e banimit; ndrtim dhe mirmbajtje t ndriimit publik t rrugve n rajonet e banimit dhe t rrugve ndihmse n rajonin e komuns; mirmbajtje t varreve dhe varrezave dhe dhnien e shrbimeve pr varrim n varrezat e komuns t prcaktuara me plane urbane; ndrtim, mirmbajtje dhe shfrytzim t parkingjeve publike me rndsi pr komunn, q jan t prcaktuar me plan urban; mirmbajtje dhe shfrytzim t gjelbrimit n rrugt ndihmse dhe rrugt n rajonet banuese; heqje t automjeteve t pa regjistruara dhe t automjeteve tjera, prej siprfaqeve publike; mirmbajtje dhe shfrytzim t tregjeve publike; dezinfektim dhe dezinsektim; ndrtim dhe mirmbajtje t nyjeve sanitare publike.

! organizim, hudhje dhe transportim t hedhurins komunale dhe llojit tjetr t hedhurinave t pa rezikshme; ! ! ! ! ! ! ! !

5. Kultur
! mirmbajtje institucionale dhe financiare t institucioneve kulturore dhe projekteve kulturore me rndsi

pr komunn;
! ! !

ruajtje e folklorit, traditave, artizanateve t vjetra dhe vlerave t ngjajshme kulturore; organizim t manifestimeve kulturore, nxitje t krijimtaris s lloj-llojshme specifike; shnim t ndodhive dhe personave me rndsi pr komunn.

6. Arsim
! !

themelim, financim dhe pjesmarrje me prfaqsues t saj n organet e drejtimit t shkollave fillore n rajonin e komuns, n pajtim m ligj; emrim t drejtorve t shkollave fillore, n pajtim me ligj;

! Organizim t transportit dhe ushqimit t nxnsve n shkollat nn kompetenc t saj, n pajtim me ligj;

7. Mbrojtje sociale pr fmij

! !

pronsi, udhheqje, themelim, financim dhe mirmbajtje t institucioneve publike pr fmij, foshnjoreve pr fmij, n pajtim me ligj; ndrmarrje t masave nga lmia e mbrojtjes sociale, n pajtim me ligj.

8. Mbrojtje shndetsore
! !

ndrmarrje t masave pr mbrojtje t shndetit t puntorve dhe mborjtjes gjat puns; arsim shndetsor, prparim t shndetit dhe aktivitete preventive; 17

! !

mbikqyrje shndetsore t ambientit jetsor dhe t smundjeve ngjitse; ndihm t pacientve me nevoja speciale.

9. Mbrojtje dhe shptim

!

mbrojtje dhe shptim t qytetarve dhe t mirave materiale nga shkatrrimet luftarake, fatkeqsit elementare dhe fatkeqsit tjera dhe nga pasojat e shkaktuara prej tyre.

1.4. KOMPETENCA T DELEGUARA Nse vlersohet se kryerja e punve t caktuara n kompetenc t organit t caktuar t administrats shtetrore do t jet m efikas, organi i till i administrats shtetrore mund t delegoj kryerjen e kompetencs s tij mbi kryetarin e komuns. Mnyra e kryerjes, mund t prshtatet n pajtim me kushtet lokale, duke pasur parasysh standardet e prcaktuara me ligj. N rastet e situatave t ktilla, mjetet financiare pr kryerjen e kompetencave t tilla rrjedhin prej Buxhetit t Republiks s Maqedonis. Pr mos kryerje ose pr moskryerje n koh t punve, prgjegjs do t jet edhe organi i administrats shtetrore. 1.5. MNYRA E KRYERJES S KOMPETENCAVE Komunat me qllim t kryerjes s kompetencave t tyre, mund t themelojn ndrmarrje publike n pajtim me ligj. Psh, n lmin e veprimtarive komunale, komunat themelojn ndrmarrje publike; n lmin e kulturs, komunat themelojn institucione kulturore me karakter lokal - biblioteka, muze etj. Komuna mund t bj delegimin e kryerjes s punve t caktuara me interes publik dhe me rndsi lokale edhe mbi persona juridik dhe fizik, n baz t marrveshjes s arritur pr kryerje t punve me interes publik n pajtim me ligj. Psh, me marrveshje t bart mirmbajtjen e pastrimit publik ose largimin dhe transportimin e hedhurinave komunale t ngurta dhe teknologjike nga vendbanimi ose nga nj pjes e vendbanimit. Edhe n t dy rastet, komuna sht prgjegjse pr kryerje t punve me interes publik.

Fjal kyqe: kompetenc, kompetenc e delegjuar, shrbime publike. Korrniza juridike:

! ! ! ! ! ! !

Kushtetuta e Republiks s Maqedonis ("Gazeta zyrtare e Republiks s Maqedonis", nr. 52/91); Ligji pr vetqeverisje lokale ("Gazeta zyrtare e Republiks s Maqedonis", nr. 5/02) Ligji pr organizim territorial t vetqeverisjes lokale n Republikn e Maqedonis ("Gazeta zyrtare e Republiks s Maqedonis", nr. 55/04) Ligji pr Qytetin e Shkupit ("Gazeta zyrtare e Republiks s Maqedonis", nr.55/04); Ligji pr financim t njsive t vetqeverisjes lokale ("Gazeta zyrtare e Republiks s Maqedonis", nr. 61/04); Ligji pr zgjedhjet lokale (tekst i pastruar), ("Gazeta zyrtare e Republiks s Maqedonis", nr. 45/04) Konventa evropiane pr vetqeverisjen lokale ("Gazeta zyrtare e Republiks s Maqedonis", nr. 23/97).

18

ORGANET E KOMUNS ORGANIZIM DHE ADMINISTRIM EFIKAS

Kire Kitevski Pas marrjes s urimeve pr funksionin e ri dhe prgjegjsit tuaja para qytetarve at, q n fillim duhet t dini jan prgjigjet n pyetjen: cilat jan obligimet dhe t drjetat dhe si t punoni n mnyr efikase dhe efektive. Shpresojm se faqet n vijim, do t'i lexoni me vmendje t veant.

2.1. KSHILLLI I KOMUNS 2.1.1. Konstituimi i kshillit Zgjedhjet mbaruan. Si do t konstituohet kshilli? Mbledhjen e par t kshillit, do ta thrret kryetar i kshillit nga prbrja e m parshme n afat prej 20 ditve nga dita e mbarimit t zgjedhjeve. Nse kryetari i prbrjes s m parshme t kshillit nuk e thrret mbledhjen, ather vet kshilltart e posazgjedhur n afat prej 10 ditve, pas kalimit t afatit t mparshm mblidhen dhe, nn udhheqje t antarit m t vjetr e konstituojn kshillin. Duhet t kihet kujdes ky afat t mos lshohet, sepse n t kundrtn do t duhet t shpallen zgjedhje t reja. Qytetart ju zgjedhn t jeni antar i organit t tyre prfaqsues, ku do t vendosni n suazat e kompetencave t komuns. Numri i antarve t kshillit, varsisht nga numri i banorve, sht i ndryshm. Kshtu, kshilli m i vogl numron 9 kshilltar, ndrsa kshilli m i madh 33 kshilltar. Pr dallim nga komunat Kshilli i Qytetit t Shkupit, si njsi e veant e vetqeverisjes lokale, ka 45 kshilltar. Qytetart, me zgjedhjen e juaj si antar i kshillit, ju kan dhn t drejtn pr pjesmarrje n punn e kshillit nprmjet diskutimit pr materialet e vendosura n rend t dits; t drejt t propozoni zgjidhje dhe konkluza pr kto materiale, si dhe t parqitni pyetje deri te kryetari i komuns. Poashtu, mund t propozoni sjelljen e dispozitave t caktuara, me t cilat do t rregullohet shtje e caktuar nn kompetenc t komuns, t filloni iniciativa dhe jepni propozime. N rend t dits sht sjellja e programit pr rregullimin e truallit ndrtimor. N kt program nuk sht parashikuar ndrtimi i kanalizimit n pjesn e vendbanimit, n t ciln jetoni. Ju mund t propozoni ndryshim ose plotsim t propozim-programit, me qllim t ndrtimit t kanalizimit edhe n pjesn e vendbanimit ku ju jetoni. Materiali, i cili sht i propozuar pr rend t dits, konsideroni se nuk ofron zgjidhje t mir ose ai nuk sht mir i prpunuar. N kt rast ju mund t propozoni zgjedhje m t mir ose t krkoni t sillet konkluz, me t ciln do t obligohet propozuesi t bj prpunimin e materialit t ktill. 19

N punn e kshillit, si prfaqsues i qytetarve, vendosni sipas bindjes s juaj dhe nuk mund t shkarkoheni nga funksioni, e as t thirreni n prgjegjsi penale ose t paraburgoseni pr mendimin e shprehur nga ana e juaj ose pr mnyrn e votimit t juaj, gjat puns s kshillit.
PAPLQYESHMRIA E FUNKSIONIT Me zgjidhjen e juaj n funksionin e ri, nuk do t mund t kryeni funksione dhe detyra tjera. Kshtu, kryetari i komuns nuk mundet, n t njjtn koh, me qen kryetar i Republiks s Maqedonis, kryetar i Qeveris s Republiks s Maqedonis, deputet, ministr, gjygjtar, gjygjtar n Gjygjin kushtetues, prokuror publik, avokat popullor. M tutje, nuk mund t kryej funksionin, zgjedhjen ose emrimin e t cilit e bn Kuvendi dhe Qeveria e Republiks s Maqedonis. Nuk mund t kryej pun profesionale ose administrative n organet e administrats shtetrore dhe nuk mundet me qen antar i kshillave drejtuese ose prfaqsues i kapitalit shtetror n shoqatat tregtare. Poashtu, nuk mund t kryej veprimtari ekonomike ose veprimtari tjetr fitimprurse. Kryetari i komuns nuk mundet me qen n t njjtn koh edhe antar i kshillit, ndrsa kryetari i Qytetit t Shkupit nuk mundet me qen antar i kshillave t komunave t qytetit t Shkupit. Funksioni antar i kshillit, n t cilin ju kan zgjedhur qytetart, ju kufizon t drejtn t jeni kryetar i Republiks s Maqedonis, kryetar i Qeveris s Republiks s Maqedonis, deputet, ministr, gjygjtar, gjygjtar n Gjygjyn kushtetues, prokuror publik, avokat i popullit. Poashtu, nuk mund t kryeni funksion, zgjedhja dhe emrimi i t cilit bhet nga ana e Kuvendit dhe Qeveris s Republiks s Maqedonis dhe as q mund t punsoheni n administratn e komuns.

Meqense kuvendi vendos pr shtje me rndsi lokale, mund t ndodh t vendos pr shtje, nga e cila ju os bashkshorti i juaj, fmija ose farefis deri n gjeneratn e dyt, mund t keni interes financiar ose interes tjetr. N kto raste, ju nuk guxoni t merrni pjes gjat vendosjes dhe pr kt, jeni i obliguar t informoni kshillin. 2.1.2. Kompetencat Kshilli i komuns i prbr nga prfaqsues t qytetarve sht kompetent pr:
!

sjelljen e statutit dhe dispozitave tjera t komuns;

! sjelljen e buxhetit t komuns dhe llogarin vjetore t komuns; ! prcaktimin e lartsis s burimeve t t ardhurave personale pr financim t komuns, n suazat e prcaktuara me ligj; ! themelimin e shrbimeve publike, n suazat e kompetencave t komuns dhe bn mbikqyrje mbi punn e tyre; !

emrimin e antarve t kshillave drejtuese t shrbimeve publike, q i themelon;

! aprovimin e planeve pr pun dhe planeve financiare pr fina-

ncimin e shrbimeve publike, q i ka themeluar komuna;

! !

e aprovimin e raportit pr kryerjen e buxhetit dhe aprovimin e llogaris vjetore t komuns; vendosje pr dhnien e lejs pr kryerje t veprimtaris me interes publik, me rndsi lokale n pajtim me ligj;

! aprovomin e raportit pr pun dhe llogarive vjetore t shrbimeve publik, q i ka themeluar komuna; ! ! !

vendosje pr mnyrn e prdorimit t pronsis s komuns;

vendosje pr mnyrn e kryerjes s kontrollit financiar t buxhetit t komuns, n pajtim me ligj; zgjedhje t personit, i cili udhheq me njsin lokale t Ministris pr pun t brendshme, n pajtim me ligj;

! shqyrtim dhe aprovim t raportit pr siguri publike n territorin e komuns, t cilin e dorzon deri te mini-

stri pr pun t brendshme dhe avokati popullor. 2.1.3. Komisionet e kshillit Kompetencat e komuns jan t mdha dhe shtrihen n lmi t ndryshme. Pr kt paraqitet nevoja e formimit t komisioneve t prkohshme dhe t prhershme, si trupa t kshillit. Cilat komisione do t formo20

hen dhe sa do t jet numri i antarve t tyre, do t vendosni vet, nprmjet statutit t komuns. Zakonisht, komisionet formohen pr lmi t caktuara ose pr m tepr lmi t afrta dhe gjat zgjedhjes s antarve t komisoneve, duhet pasur vmendje ata t njohin lmin. Kshilli, me propozim t kryetarit t komuns, sjell buxhetin e komuns dhe llogarin vjetore. N rend t dits sht sjellja e programit pr mirmbajtjen e higjiens n siprfaqet publike. Komisioni pr veprimtari komunale, i formuar nga ana e kshillit, pasiq paraprakisht do t shqyrtoj kt program, kshillit mund t'i propozoj zgjidhje m t ndryshme nga zgjidhjet e ofruara ose t propozojn programi t plotsohet me zgjidhje t reja. Sillet plan urbanistik. Komisioni pr urbanizm dhe ndrtimtari, me siguri do t jep kontribut n sjelljen e planit kualitativ. Meq komisioni sht i prbr nga kshilltar, q i prkasin partive t ndryshme politike, gjat formimit t komisioneve duhet t respoektohet prfaqsimi profesional i t gjitha partive politike, q kan antar t tyre n kshill. Prbrja e popullats n komun, sipas regjistrimit t fundit sht i till, q m tepr se 20%, i takojn bashksis s caktuar. Pr zgjidhjen e marrdhnieve n mes ktyre bashksive, formohet komision pr marrdhnie n mes bashksive. Komisioni duhet t prbhet nga numr i njjt i do bashksie prezente n komun dhe zgjedhja e tyre do t rregullohet me statutin e komuns. Ather kur komisioni do t diskutoj pr marrdhniet n mes bashksive dhe do t ndrtoj mendim ose do t ket zgjidhje se, si kto marrdhnie t zgjidhen, mendimin dhe zgjidhjen do t dorzoj deri t kshilli. Kshilli, gjat nj situate t till, sht i obliguar t shqyrtoj mendimet dhe zgjidhjet e ofruara dhe t vendos n lidhje me ato. Institucionet publike, t cilat themelohen nga ana e kshillit t komuns pr realizimin e kompetencave t komuns, japin shrbime.
Shembull: Puna e kshillit do t lehtsohet, nse ka komision pr financim dhe buxhet, sepse ajo do t prbhet prej antarve, t cilt e njohin kt lmi dhe kshillit do t mund t'i dorzojn propozime konkrete.

Komuna feston jubileun. Pr kt shkak do t formoj komision t prkohshm, i cili do t realizoj kt ngjarje, gjegjsisht do t'i propozoj kshillit si t festohet jubileu. Me kalimin e jubileut, komisioni do t ndrpret egzistimin e tij.

Ndrmarrja publike komunale i mbledh hedhurinat. Shfrytzues t ktij shrbimi jan persona juridik dhe fizik. Kshilli pr mbrojtje t konsumatorve duhet t jet i prbr nga prfaqsues t prsonave juridik dhe fizik. Poashtu, kshilli pr mbrojtje t konsumatorve, q sht i prbr nga shfrytzues t shrbimit t prmendur, ka mundsi t bj vlersimin dhe mund t propozoj masa pr prmirsimin e tij. Mbledhja e hedhurinave bhet nj her n jav n nj rrug t caktuar. Kjo n praktik nuk sht e mjaftueshme, sepse kovet jan t strmbushura dhe hedhurinat shprndahen n rrug. Kshilli pr mbrojtje t konsumatorve, mund t propozon mbledhja e hedhurinave t bhet dy her n jav ose zgjidhje tjetr m adekuate. 2.1.4. Zgjedhje dhe obligime te kryetarit N mbledhjen e par konstitutive t kshillit t komuns, vrtetohet mandati i zgjedhjes s antarve t kshillit. sht e nevojshme t zgjidhet kryetar i kshillit. Si do t bhet kjo? Nse n rrethin e par t zgjedhjeve, asnj nga kandidatt nuk ka fituar numrin e duhur t votave, ather votohet n rrethin e dyt, vetm pr dy kandidat, t cilt n rrethin e par t votimit kan fituar m tepr vota. N rrethin e dyt t votimit, i zgjedhur do t konsiderohet ai kandidat, q ka fituar m tepr vota. Kryetari i zgjedhur do t thrras mbledhjet e kshillit dhe do t udhheq me ato. Thirrja e mbledhjeve bhet me dorzimin e vendimit, me propozim t rendit t dits, deri te antart e kshillit. Kryetari do t nnshkruaj t gjitha aktet, q i ka sjellur kshilli dhe do t dorzoj aktet deri te kryetari pr shpallje n gazetn zyrtare t komuns dhe rezlizimin e tyre t mtutjeshme.
Pr prmirsimin e kualitetit t shrbimeve, q i ofrojn institucionet e ktilla, kshilli ka t drejt t formoj kshill pr mbrojtjen e konsumatorve, i cili do t prbhet nga grupet m t mdha t shfrytzuesve t shrbimeve publike. far do t jet prbrja e tij, zgjedhja e antarve dhe ka do t punoj, do t prcaktohet me statutin e komuns.

21

2.1.5. Mbledhjet e kshillave E keni marrur vendimin pr thirrje t mbledhjes s kshillit, s bashku me propozimin e rendit t dits. Keni vrejtur se vendimi sht i nnshkruar nga ana e kryetarit t kshillit t komuns. Kjo do t thot se kshilli i komuns punon n mbledhje, e mbledhjet i thrret kryetar i kshillit. Mirpo, kryetar i kshillit do t thrret mbledhje edhe me krkes t kryetarit t komuns dhe me krkes t, s paku, e antarve t kshillit. Nse krkesa pr mbledhje sht parashtruar nga ana e kryetarit t komuns ose prej antarve t kshillit t komuns, kryetar i kshillit n afat prej 15 ditve nga dita e parashtrimit t krkess, thrret mbledhjen e kshillit t komuns. sht logjike parashtrimi i pyetjes: ka nse kryetar i kshillit t komuns nuk e thrret mbledhjen? N kt rast, antart e kshillit mblidhen vet dhe zgjedhin kryetar pr at mbledhje. Vendimi pr thirrjen e mbledhjes, s bashku me rendin e propozuar t dits, duhet t dorzohet m s voni 7 dit para dits kur sht caktuar mbajtja e mbledhjes. Kjo koh sht e nevojshme pr shqyrtimin e materialeve, q propozohen n rendin e dits; t mblidhen informata plotsuese n lidhje me materialet, q mund t fitohen nga administrata e komuns ose nga burime tjera; t bhen konsultime me persona profesional n lmit e caktuara, me t cilat kan t bjn materialet e rendit t propozuar t dits - e gjith kjo me qllim t pjesmarrjes aktive n diskutimin n lidhje me materialet gjat mbledhjes dhe t me qllim t sjelljes s vendimeve n interes t qytetarve.
N mbledjen e par, duhet t zgjidhet komision pr zgjedhje dhe emrime, si komision i prhershm i kshillit. Ky komision, duhet t jep propozim t kandidatve pr kryetar. Kandidatt duhet me qen nga rradht e kshilltarve. Pr propozimin votohet. Pr kryetar do t zgjedhet ai kandidat, i cili ka fituar shumic t votave nga numri i prgjithshm i kshilltarve.

Mund t paraqiten disa situata, t cilat nuk mund t parashikohen ose t planifikohen. N raste t tilla, kshilli mund t thrret mbledhje t jashtzakonshme. N far raste do t mund t thirret mbledhje e jashtzakonshme e kshillit t komuns, duhet t prcaktohet n statutin e komuns. Pr shkak t shirave t mdha, vjen deri te prmbytja e pjesve t caktuara t komuns, me ka mund t shkaktohet dm i madh. Kshilli i komuns, n suazat e kompetencave t tyre, n mbledhje t jashtzakonshme do t sjell dispozit ose do t ofroj zgjidhje pr tejkalimin e situats s till ose do t propozoj masa t caktuara pr sanimin, gjegjsisht pr pengimin e zgjerimit t mtutjeshm t prmbytjes. sht paraqitur epidemi e ndonj smundjeje ngjitse n pjes t caktuar t komuns. Kshilli sht ai, q n suazat e kompetencave t tij, duhet t sjell dispozita t caktuara ose t urdhroj ndrmarrjen e masave konkrete, me ka do t krijohen mundsi pr pengimin e zgjerimit t mtutjeshm t epidemis.

Mbledhjen e jashtzakonshme e thrret kryetar i kshillit, me iniciativ t tij ose me krkes t 1/3 t antarve t kshillit t komuns. N informimin pr thirrjen e mbledhjes s jashtzakonshme, prcaktohet vendi dhe koha e mbajtjes s mbledhjes. Pr dallim t mbledhjeve t rregullta, n t cilat mund t propozohet ndryshimi dhe plotsimi i rendit t propozuar t dits, n mbledhjet e jashtzakonshme, rendi i dits nuk mund t ndryshohet. N mbledhjen, para fillimit me pun, kshilltart patjetr duhet t votojn pr arsyeshmrin e thirjes s mbledhjes, si t jashtzakonshme. Pr t punuar kshilli, duhet me qen prezent shumica e kshilltarve. Kshtu, nse kshilli ka 15 kshilltar, gjat mbledhjes, patjetr duhet me qen prezent 8 antar. Vendimet, q sillen nga ana e kshillit sillen me votim publik. Vendimi do t konsiderohet i sjellur, nse pr at votojn m shum se gjysma e antarve, prezent. Mirpo, n statutin e komuns mund t parashikohet shumic e ndryshme pr sjellje t disa dispozitave t caktuara.

Shembull: nse n mbledhje kan qen prezent 8 prej 15 kshilltarve, vendimi do t konsiderohet i sjellur, nse pr at kan votuar 5 kshilltar.

Kshilli i komuns n suazat e kompetencave t tij sjell dispozita, q kan t bjn edhe me kulturn, prdorimin e gjuhs dhe shkrimit, n t ciln flasin dhe shkruajn m pak se 20% t qytetarve t komuns dhe prcaktimin e prdorimit t stems dhe flamurit t komuns. Kto dispozita do t konsiderohen t sjellura, nse "pr" votojn shumica e kshilltarve prezent. Gjat votimit t till, patjetr duhet t ket shumic t votave nga antart prezent t kshillit t komuns pjestar t bashksis, q nuk jan shumic n komun.

22

Puna e mbledhjeve sht e hapur. Me kt ofrohet mundsia pr qytetart, q ju kan zgjedhur t jen t informuar pr punn dhe vendimet e sjellura, e q jan n funksion t mundsimit t realizimit t s drejts pr vetqeverisje lokale t qytetarve. Ka situata dhe shtje pr t cilat do t diskutoj kshilli i komuns dhe nga t cilat mund t prjashtohet publiku nga mbledhjet. Pr t mos ardhur deri te keq prdorimi i ksaj t drejteje, sht e nevojshme t parashikohen kto shtje n statutin e komuns dhe t paraqiten shkaqe t arsyeshme. Edhe prkrah parashikimit t ktyre shtjeve n statut, gjithmon sht e nevojshme sjellja e vendimit nga ana e kshillit pr prjashtim t publikut. Nj vendim i till, sillet me dy t tretat e vots nga numri i prgjithshm i kshilltarve. Mirpo, publiku nuk mund t prjashtohet nse kshilli i komuns diskuton pr buxhetin e komuns, llogarin vjetore t buxhetit dhe pr planet urbanistike. N kto raste, prkundrazi, sht i nevojshm publik sa m i madh pr t prcjellur qytetart ku dhe si bhet harxhimi i t hollav, q ata i paguajn nprmjet tatimeve, taksave dhe kompenzimeve. Ndrsa sht obligim ligjor kyqja e publikut, gjat sjelljes s planeve urbane. 2.1.6. Ndrprerja e mandatit Qytetart ju kan zgjedhur pr antar t kshillit me mandat pr katr vite. M lart treguam se antari i kshillit nuk mund t shkarkohet nga funksioni. Mirpo, nse paraqiten situata t caktuara, mandati i kshilltarit mund t ndrpritet edhe para kalimit t 4 viteve. Kshtu, mandati i kshilltarit do t ndrpritet:
! ! !

Shembull: nse kshilli numron 15 antar, vendimi pr prjashtimin e publikut mund t sillet, nse pr at kane votuar 10 antar t kshillit.

nse kshilltari jep dorheqje nga funksioni; n rast t vdekjes; n rast t dnimit me vendim t plotfuqishm pr kryerje t veprs penale me dnim me burg n kohzgjatje m tepr se gjasht muaj; e prmendura n fillim t ktij kapitulli ose punsohet n administratn e komuns, ather do t ndrpritet funksioni i kshilltarit; mandati i kshilltarit do t ndrpritet edhe n rastet kur kshilltarit, me vendim t plotfuqishm, i sht marrur aftsia e veprimit; n fund, mandati i kshilltarit do t ndrpritet nse nuk sht m banor i komuns, n t ciln sht zgjedhur si antar i kshillit.

! nse kshilltari zgjidhet n ndonjrn nga funksionet ! !

Nse paraqitet ndonjri nga rastet e mparshme, kshilli n mbledhjen e par t ardhshme do t konstatoj shkakun dhe ditn e ndrprerjes s mandatit. Duke pasur parasysh faktin se qytetart ju kan zgjedhur pr antar t kshillit pr prfaqsimin e interesave t tyre, duhet t jeni i rregullt n mbledhjet e kshillit t komuns. Nse nuk jeni prezent n tre mbledhje pa shkaqe t arsyeshme, mandati i kshilltarit mund t mirret. Arsyeshmrin e mungess e vlerson kshilli i komuns dhe sjell vendim me shumic t votave nga numri i prgjithshm i kshilltarve. 2.1.7. Shprndarja e kshillit Kshilli i konstituar nj her, mund t shprndahet n rastet kur pr shprndarje do t prcaktohet shumica e kshilltarve. Mirpo, kshilli do t shprndahet edhe n rastet nse:
! !

prsri do t sjell dispozitn, t ciln paraprakisht Gjyqi Kushtetues i Republiks s Maqedonis me vendim e ka asgjsuar ose e ka hedhur posht; sjell vendim, me t cilin cnohet suvereniteti dhe integriteti territorial i Republiks s Maqedonis; 23

! !

nuk takohet, gjegjsisht nuk mban mbledhje pr kohzgjatje m t gjat se gjasht muaj dhe nuk sjell buxhetin dhe llogarin vjetore t buxhetit deri m 31 mars t vitit n rrjedhim.

N rast t paraqitjes s rasteve t prmendura m lart, gjegjsisht nse vjen deri te shprndarja e kshillit t komuns, punt e kshillit, deri n zgjedhjen e kshillit t ri t komuns do t'i kryen kryetari i komuns. Megjithate, kryetari i komuns, gjat kryerjes s punve nn kompetenc t kshillit t komuns, nuk do t mund t vendos pr shtje, q kan t bjn me:
! ! ! ! !

konsiderimin e pronsis s komuns. Kjo do t thot se nuk mund t sjell vendime pr: shitje t pronsis s komuns blerje t pronsis s komuns kryetari i komuns nuk do t mund t sjell dispozitat, pr sjelljen e t cilave sht kompetent kshilli i komuns; poashtu, kryetari i komuns nuk do t mund t vendos kur ai ose bashkshorti i tij, fmijt ose farefisi deri n gjeneratn e dyt n linj ansore, kan interes financiar ose interes tjetr personal.

2.2. KRYETARI I KOMUNS E keni fituar vrtetimin nga ana e Komisionit zgjedhor komunal, me t cilin vrtetohet se n zgjedhje t prgjithshme, t drejtprdrejta dhe t lira, me votim t fsheht, jeni zgjedhur pr kryetar t komuns, gjegjsisht pr kryetar t Qytetit t Shkupit. Tash sht e nevojshme n afat prej shtat ditve t merrni dtyrn nga kryetari i mparshm i komuns. Funksioni kryetar i komuns do t kryhet n mnyr profesionale. Kjo do t thot se do t lidhni marrdhnie t puns n komun dhe ktu do t realizohen t drejtat dhe obligimet, q rrjedhin nga marrdhnia e puns. Nga ana tjetr, kjo do t thot se nuk do t mund t kryeni veprimtari tjetr profesionale. Duke pasur parasysh kopmetencat e dhna, e ne krahasim me faktin se fjala sht pr nj person, domosdoshm paraqitet nevoja pr prcaktim t personit, q do t'ju zvendsoj n rastet kur jeni t penguar t kryeni funksionin. Ju keni t drejt nga rradht e kshilltarve t prcaktoni nj kshilltar, q do t'ju zvendsoj n rastet kur ju do t jeni t penguar t kryeni funksionin. Procedura e prcaktimit t personit, q do t'ju zvendsoj sht prcaktuar me statutin e komuns. Gjat zvendsimit juaj nga ana e kshilltarit, atij i pushon funksioni i kshilltarit. Kjo do t thot se antari i kshillit, derisa bn zvendsimin nuk mund t merr pjes n punn e kshillit, me t drejtat dhe obligimiet e kshilltarit. Thn ndryshe, ai nuk mund t merr pjes n diskutim n lidhje me materialet e as t vendos, gjegjsisht t votoj. Vetm kryetar i kshillit, nga t gjith antart e kshillit t komuns, nuk mund t prcaktohet t bn zvendsimin e kryetarit t komuns. 2.2.1. Kompetencat Kompetencat e kryetarit mund t ndahen n dy pjes: punve nn kompetenc t komuns dhe udhheqja e administrats komunale. N kryerjen e kompetencave t komuns, kryetari i komuns:
! ! ! ! !

prfaqson dhe prezenton komunn; kontrollon ligjshmrin e dispozitave t kshillit t komuns; publikon dispozitat n gazetn zyrtare t komuns; siguron kryerjen e vendimeve t kshillit t komuns; siguron kryerjen e punve, t cilat me ligj i jan deleguar komuns;

24

! ! ! !

deri te kshilli i komuns, dorzon iniciativa dhe propozime pr sjellje t dispozitave; propozon buxhetin dhe llogarin vjetore t buxhetit t komuns; bn realizimin e buxhetit t komuns; emron drejtor t ndrmarrjeve publike t themeluara nga ana e komuns, me ndihm t konkursit; zgjidh pun administrative pr t drejta, obligime dhe interese t personave juridik dhe fizik. Pr kryerje t ksaj kompetence, kryetari i komuns mund t autorizoj npuns, udhheqs zyrtar t drejtoj procedurn dhe t vendos n pun administrative, si dhe t nnshkruaj.

! rregullisht informon kshillin e komuns pr kryerjen e obligimeve t tij n pajtim me statutin e komuns; !

Drejtimi i administrats s komuns

! ! ! !

jep propozim-vendim deri te kshilli i komuns pr organizim t administrats s komuns; sjell rregullore pr sistematizim; udhheq me administratn e komuns; vendos pr punsim, t drejtat, obligimet dhe prgjegjsit e t punsuarve, nse nuk sht prcaktuar ndryshe me ligj tjetr.

2.2.2. Kontrolli i ligjshmris Msuam se kshilli sht organ i komuns, i cili sjell dispozita. Mund t ndodh, q kshilli t sjell dispozit n kundrshtim me Kushtetutn dhe ligjet. Dispozitat e ktilla mund t shkaktojn pasoja t dmshme. Pr t penguar hyrjen n fuqi t dispozits kundr kushtetutare dhe kundr ligjore kryetari i komuns n afat prej 7 ditve nga dita e dorzimit deri te ai nga ana e kryetarit t kshillit t komuns, patjetr sjell vendim pr ndalimin e publikimit t dispozits n gazetn zyrtare t komuns. Vendimi pr kt patjetr duhet t prmbaj shpjegim pr shkaqet pse dispozita, q nuk publikohet sht n kundrshtim me Kushtetutn ose me ligjet. N shpjegimin e vendimit, duhet t citohen dispozitat nga Kushtetuta, nse sht fjala pr kundrshtim me kushtetutn, gjegjsisht nga ligji, nse sht fjal pr kundrshtim me dispozitat ligjore. Nuk duhet t thuhet n mnyr t prgjithshme se dispozita e sjellur nga ana e kshillit t komuns sht n kundrshtim me Kushtetutn ose ligjin, por saktsisht duhet t prmenden nenet e kushtetuts, gjegjsisht ligjit, me t cilt sht n kundrshtim dispozita e sjellur nga ana e kshillit t komuns. Ky vendim publikohet. Nse paraqitet situat e ktill, kshilli i komuns sht i obliguar n afat prej 15 dit nga dita e publikimit t vendimit, t shqyrtoj vendimin dhe t vendos n lidhje me vendimin. Jan t mundshme dy zgjidhje: a) kshilli t pranoj shkaqet e prmendura n vendim dhe t mos e sjell dispozitn ose, nse ka mundsi, t sjell dispozitn n plqim me Kushtetutn ose ligjin; b) kshilli t mos i pranoj shkaqet e prmendura n vendim dhe t vrteton dispozitn e mparshme. Nse ndodh kjo, ather kryetari i komuns do t publikoj kt dispozit n gazetn zyrtare t komuns. Me kt nuk ka mbaruar kompetenca e kryetarit t komuns. Tani duhet t dorzohet iniciativ pr fillimin e procedurs pr vlersimin e kushtetutshmris s dispozits s sjellur nga ana e kshillit t komuns, deri te Gjyqi Kushtetues i Republiks s Maqedonis, si dhe patjetr t informoj Ministrin pr vetqeverisje lokale pr iniciativn e parashtruar. Informimi i ministris nuk sht vetm sa pr t plotsuar formalitetin por ka edhe prmbajtjen e saj. Pr t mos hyr n fuqi dispozita me publikimin e saj n gazetn zyrtare t komuns, Ministria ka t drejt t mbikqyr ligjshmrin e dispozitave t komuns dhe nse konstaton se ndonj dispozit nuk sht n pajtim me Kushtetutn ose ligj, me vendim mund t ndaloj aplikimin e saj, deri n sjelljen e vendimin nga ana e Gjygjit kushtetues t Republiks s Maqedonis.

25

2.2.3. Konflikt i interesave Si banor i komuns, gjithsesi edhe kryetari i komuns, bashkshorti i tij, fmija ose farefisi deri n gjeneratn e dyt nga linja ansore, mund t ket interes financiar ose interes tjetr personal, pr t cilin duhet t vendos ai. N raste t ktilla, kryetari i komuns nuk do t mund t vendos vet e as q t merr pjes n vendimmarrjen. N situat t till ofrohet zgjidhja, si vijon: kryetari i komuns sht i obliguar t informoj kshillin e komuns pr far interesi bhet fjal, ndrsa kshilli do t zgjedh nj antar, i cili do t vendos. Zgjedhja e kshilltarit, i cili do t vendos kryhet sipas procedurs s zgjedhjes s kryetarit t kshillit t komuns. 2.2.4. Ndrprerja e mandatit Edhe pse kryetari i komuns zgjidhet pr katr vjet, mandati i tij mund t ndrpritet edhe m hert. Mandat i kryetarit t komuns do t ndrpritet nse:
! !

ai vet jep dorheqje n funksionin e kryetarit t komuns; n rast t vdekjes s tij; t plotfuqishm i sht marrur aftsia e veprimit.

! n rast t gjykimit t tij me dnim me burg n kohzgjatje m t gjat se gjasht muaj, nse me vendim !

n rastet kur paraqitet papajtueshmri e funksionit kryetar i komuns me funksionet e numruara n fillim t ktij kapitulli. me dy t tretat e votave, konstaton se mungesa nuk ka qen e arsyeshme, kryetarit t komuns do t'i ndrpritet mandati.

! Nse ndodh, q kryetari i komuns t mungoj m tepr se gjasht muaj dhe nse kshilli i komuns,

N fund, mandati i kryetarit t komuns do t ndrptitet nse ai m nuk sht banor i komuns.

Logjikisht paraqitet pyetje: ka n kto raste? Antari i kshillit t komuns, i cili zvendson kryetarin e komuns, sht i obliguar t informoj Ministrin pr vetqeverisje lokale, e cila m tutje informon Qeverin e Republiks s Maqedonis. Qeveria, pas konstatimit t paraqitjes s njrit nga rastet e ndrprerjes s mandatit t kryetarit t komuns, inicon shpallje t zgjedhjeve pr zgjedhje t kryetarit t komuns. Pr kryerjen e funksionit t kryetarit t komuns deri te zgjedhja e kryetarit t ri, kshilli i komuns do t prcaktoj njrin nga antart e kshillit, n procedur t njjt sikurse pr zgjedhjen e kryetarit t kshillit t komuns. 2.3. ADMINISTRATA E KOMUNS Pr kryerje t obligimeve nn kompetenca t organeve t komuns, themelohet administrat e komuns. Meq egzistojn komuna, t cilat sipas numrit t banorve, territorit dhe zhvillimit ekonomik t tyre jan t ndryshme, jepet mundsi pr ato komuna, q do t gjejn aryeshmri, t sjellin vendime pr themelimin ose ndrprerjen e trupit t prbashkt administrativ, gjegjsisht adniminstrats s prbashkt. Vendimi pr themelim t administrats publike do t konsiderohet i sjellur, nse ka fituar shumicn e votave t secilit kshill t komunave. N baz t vendimeve, komunat do t nnshkruajn marrveshje m shkrim, me t ciln rregullohen shtjet, si jan: selia e trupit administrativ, lloji, sasia dhe mnyra e kryerjes s aktiviteteve, shfrytzimi i objekteve dhe paijsjeve, financimi, mnyra e ndrprerjes dhe kontrolli i puns. Pse sht i nevojshm organizim i administrats s komuns? Administrata e komuns organizohet pr:
!

t prgaditur aktet pr kshillin dhe kryetarin e komuns;

! t prgaditur mbledhjet e kshillit t komuns dhe komisioneve t tij t prhershm dhe t prkohshm;

26

! ! !

t kryer pun profesionale pr kshillin dhe kryetarin e komuns; t udhhequr kontabilitetin e komuns; t prcjellur problematikn nga lmit nn kompetenca t komuns, t kryej analiza t situats dhe t filloj iniciativa dhe t parashtroj propozime pr zgjedhjen e tyre; tente ose n baz t ligjit;

! t dorzoj informata dhe t dhna n lidhje me aktivitetet e komuns, me krkes t organeve kompe! !

t udhheq me dokumentet e komuns, t'i ruan deri te asgjsimi i tyre, gjegjsisht t dorzimit deri t Arkivi shtetror i Republiks s Maqedonis dhe t kryej pun t tjera, q do t'i prcaktojn kshilli dhe kryetari i komuns.

2.3.1. Organizimi Organizimi dhe prcaktimi i organizimit, kompetencat dhe mnyra e kryerjes s detyrave t administrats komunale, bhet m vendim t sjellur nga ana e kshillit t komuns, me propozim t kryetarit t komuns. Administrata komunale, duhet t organizohet n seksione dhe njsi. Gjat prcaktimit t seksioneve, gjithnj duhet pasur parasysh madhsin e komuns, zhvillueshmria e saj, suazat e kompetencave etj. N do rast, administrata komunale nuk mund t ket m pak se dy seksione. N prbrje t seksioneve, organizohen njsi, numri i t cilave, poashtu, varet nga madhsia e komuns, zhvillueshmria e saj dhe suazat e kompetencave. Numri i tyre, gjithashtu, nuk mund t jet m i vogl se dy njsi. Numri i npunsve, kushtet q duhet t plotsojn, titujt e tyre n pajtim me Rregulloren pr prshkrimin e titujve dhe prshtatshmrin e vendeve t puns me grupet e titujve, t prcaktuar me Ligjin pr nnpunsit shtetror, si dhe prshkrimi dhe prcaktimi i vendeve t puns dhe detyrave punuese, q duhet t kryejn, prcaktohen me rregulloren pr sistemim, t cilin e sjell kryetari i komuns. Administrata komunale organizohet pr kryerjen e punve nn kompetenca t kshillit dhe kryetarit t komuns. Nga suksesi dhe efikasiteti i administrats komunale n mas t madhe varet edhe suksesi dhe efikasiteti i organeve t komuns. Pr kt shkak, shum shkurt do t'ju njohtojm m statusin e t pnsuarve n administratn komunale, punsimin, t drejtat dhe obligimet e npunsve shtetror, rrogat dhe kompenzimet e rrogave, prparimin, vlersimin dhe prgjegjsin. 2.3.3. Statusi i t punsuarve T punsuarit n administratn komunale, q kryejn pun profesionale, normativo-juridike, egzekutive, administrativo-drejtuese dhe zgjidhin pun administrative, kan status t npunsit zyrtar. Me fitimin e statusit t npunsit zyrtar pr t punsuarit n administratn komunale n pjesn e punsimit, t drejtave dhe obligimeve, sistemin e rrogave dhe kompenzimeve t rrogave, prgjegjsis, vlersimit dhe ndrprerjes s punsimit, do t aplikohen dispozitat e Ligjit pr npuns shttror. Ktu mund t paraqitet pyetja nse t gjith t punsuarit n administratn komunale kan statusin e npunisit shtetror. Prgjigja mund t gjendet n vet nocionin npuns shtetror. Npuns shetror sht personi, q kryen pun profesionale, normativo-juridike, egzekutive, administrativo-drejtuese dhe zgjidh pun administrative n pajtim me kt ligj. Nga ky definicion i npunsit shtetror, mund t konkludohet se t punsuarit n administratn komunale, q kryejn pun administrativo-teknike ose pun ndihmse nuk kan status t npunsit shtetror dhe pr t drejtat, obligimet dhe prgjegjsit e tyre vlejn dispozitat e ligjdhnies punuese. D.m.th., jo t gjith t punsuarit na administratn komunale, kan status t npunsve shtetror. Rregullimi i t drejtave, obligimeve dhe prgjegjsive, si dhe punsimi dhe vlersimi i npunsve shtetror me ligj t posam, do t thot ndarje e tyre nga t punsuarit e tjer pr shkak t specifiks s puns, q e 27

kryejn. Me zgjidhje t ktill, nprmjet afirmimit t parimeve ta administrats komunale, profesionale, t depolitizuar, efikase dhe t prgjegjshme, sigurohet ofrim i shrbimeve pr qytetart n koh dhe me kualitet. Kjo zgjidhje, jep mundsi administrata publike me qen shrbyes i vrtet i qytetarve. 2.3.3. Klasifikimi i npunsve shtetror Nga prgjigja e pyetjes pse sht i nevojshm organizmi i administrats komunale, u konstatua se punt, q ajo do t kryej jan t domosdoshme pr funksionimin e organeve komunale. Poashtu, shihet se funksionet e komuns nuk jan t njjta por dallohen. Pr disa sht e nevojshme aftsi dhe profesionalitet m i madh, ndrsa pr disa-aftsi dhe profesionalitet m i vogl. Pr shkak t gjith ksaj, sht br klasifikim i npunsve shtetror dhe ata jan t klasifikuar n tre grupe:
! ! !

npuns udhheqs shtetror; npuns profesional shtetror; npuns profesionalo-administrativ shtetror.

Gjat kryerjes s ktij klasifikimi, jan marrur parasysh dy kriteriume. Njri, q ka t bj me karakterin e detyrave zyrtare, gjegjsisht karakterit t punve, q do t kryejn dhe kriteriumi i dyt sht arsimi. Npunsit shtetror, q jan n grupin e par dhe t dyt, gjegjsisht q jan npuns udhheqs shtetror dhe npuns profesional shtetror, patjetr duhet t ken arsim t lart. sht normal pr t punsuarit n kto dy grupe t krkohet arsim i lart, sepse ata jan barts t kryerjes s funksioneve t komuns.
Shembull: Duhet t prpunohet analiz e caktuar e situats, me realizimin e planeve urbane. Kt analiz do ta bjn npunsit shtetror, q kane mbaruar fakultet t arkitekturs ose ndrtimtaris dhe q kan prvojn e duhur punuese. Kta persona, duke pasur parasysh se realizojn planet, mund t bjn analiz kualitative dhe, n baz t ksaj t propozojn ndrmarrjen e masave adekuate n kuptim t fillimit t procedurs pr ndryshim ose plotsim t planit ose t konstatojn se plani urbanistik sht i mir dhe ka hapsir pr realizim t mtutjeshm t tij. Shembull: sht filluar procedur administrative pr realizimin e s drejts s caktuar. Procedurn do ta udhheq personi, i cili ka arsim t lart nga lmia prkatse, sepse ai e njeh at problematik, e njeh situatn, i njeh dispozitat, me t cilat rregullohet ajo lmi dhe do t propozoj t sillet vendim i drejt.

Npunsit shtetror t grupit t tret sht e nevojshme t ken arsim t mesm, sepse ata kryejn pun m t thjeshta. N grupin e npunsve udhheqs shtetror, bjn pjes: sekretari gjeneral, seketari shtetror, kshilltari shtetror, udhheqsi i seksionit, ndihms i udhheqsit t seksionit dhe udhheqsi i njsis. N administratn komunale, si npuns udhheqs shtetror jan: udhheqsi i seksionit, ndihms i udhheqsit t seksionit dhe udhheqsi i njsis. N grupin e npunsve profesional shtetror, bjn pjes npunsit me titujt, si vijon: kshilltar, bashkpuntor i lart, bashkpuntor dhe bashkpuntor i ri. N grupin e trt, gjegjsisht n grupin e npunsve profesionaloadministrativ shtetror, bjn pjes npunsit me titujt, si vijon: referent i pavarur, referent i lart, referent dhe referent i ri. Me kt klasifikim, sht paraqitur struktur e njjt e titujve n organet e pushtetit. Jan parapar 13 tituj, q mund t hasen n strukturn kierarkike t fardo organi t pushtetit ligjvns, egzekutiv dhe juridik, ndrsa n pushtetin lokal 10 titutj, pa sekretar gjeneral, sekretar shtetror dhe kshilltar shtetror. 2.3.4. Punsimi

Nj person, q t mund t punsohet n administratn komunale si npuns shtetror, duhet t plotsoj disa kushte, t caktuara me ligj. Si npuns shtetror mund t punsohet person, i cili sht nnshtetas i Republiks s Maqedonis, i moshs madhore, me shkall adekuate t arsimit, me pervoj t duhur punuese (prve pr titujt bashkpuntor i ri

28

dhe referent i ri), t mos i sht kallzuar masa e siguris pr ndalim t kryerjes s profesionit, veprimtaris ose detyrs dhe me aftsi t prgjithshme shndetsore. Prve ktyre kushteve t prgjithshme n aktin e sistematizimit, mund t parashihen edhe kushte t tjera plotsuese si psh. njohja e gjuhs s huaj, njohja e puns me kompjutor, etj. Punsimi mund t realizohet vetm sipas procedurs s parapar m ligj. Kjo procedur fillon me dorzimin e krkess pr nevoj pr punsim, deri te Agjensioni pr npuns shtetror; nprmjet publikimit t shpalljes nga ana e Agjensionit; dhnies s provimit profesional (prve pr bashkpuntor t ri dhe referent t ri); prpilimin e lists s kandidatve, t cilt e kan dhn provimin profesional; seleksionimin nga ana e komisionit dhe zgjidhjes nga ana e kryetarit t komuns, si funksioner, i cili udhheq me administratn komunale. 2.3.5. T drejtat e npunsve shtetror Npunsit shtetror kan t drejt pr aktivitet politik, q shprehet nprmjet antarsis n parti politike, si mundsi pr veprim politik. Meq m lart n tekst tham se administrata komunale duhet t jet shrbyes i qytetarve, kjo e drejt ka kufizime t caktuara. Npunsit shtetror kan t drejt t themelojn sindikate, kan t drejtn e grevs, t drejtn e mbrojtjes, t drejtn dhe obligimin t aftsohen profesionalisht, t drejtn e pushimit dhe mungess, si dhe t krkojn mbrojtje t drejtave t tyre. 2.3.6. Obligime Npunsi shtetror sht i obliguar t kryen punt me ndrgjegjshmri, profesionalitet dhe n mnyr efikase, n rregull dhe n koh, n pajtim me Kushtetutn, ligjet dhe statutin e komuns. Npunsi shtetror sht i obliguar t kryej punt n mnyr t pa anshme dhe pa shtypje dhe ndikime nga partit politike. Gjat kryerjes s punve, t mos udhhiqet nga bindjet e tij politike, nga interesat personale financiare, t mos bn keqprdorimin e autorizimeve dhe statusin, q e ka si npuns shtetror dhe t mbroj dinjitetin e organit, n t cilin punon.
Gjegjsisht: - me antarsimin e tij n parti politike dhe me pjesmarrjen e tij n aktivitetet partiake, npunsi shtetror nuk guxon t vendos n pyetje statusin e tij t npunsit shtetror dhe as detyrat, q rrjedhin si pasoj e atij statusi. - npunsi shtetror edhe pse sht antar i partis politike, nuk guxon n mnyr direkte t merr pjes n kampanjat zgjedhore ose paraqitje tjera publike t ktij lloji, gjat kohs s puns. - npunsi shtetror-antar i partis politike nuk guxon t mbaj ose t paraqet simbolet e partis politike t tij n hapsirat e tij punuese.

Npunsi shtetror sht i obliguar t kryej urdhrat e funksionerit, q udhheq me organin, gjegjsisht t npunsit shtetror q sht i mbicaktuar n kierarki dhe t respektoj ato urdhra n pajtim me Kushtetutn, ligjin dhe statutin e komuns ose n pajtim me dispozit tjetr. Npunsi shtetror, nse konsideron se urdhri i dhn nuk sht n pajtim me Kushtetutn, ligjin, statutin e komuns ose n nuk sht pajtim me dispozit tjetr, sht i obliguar pr kt t njohtoj personin, i cili e ka urdhruar. Nse urdhri i njjt sht i dhn n form t shkruar, npunsi shtetror do t sillet sipas tij, prve kur ai konsideron se kryerja e urdhrit paraqet vepr penale. N rast t ktill, menjher informon npunsin shtetror, q sht drejtprdrejt i mbicaktuar i npunsit, q ka dhn kt urdhr.

Obligime tjera t npunsit shtetror, jan: t ruan sekretin shtetror dhe sekretin profesional dhe, nse punon me pal t mbaj n vete t shnuar emrin dhe titullin. 2.3.7. Avansimi dhe sistemi i rrogave Nn avansim kuptohet mundsia e npunsit shtetror t fitoj titull, q sht m i lart se titulli q ka. Nse npunsi shtetror sht me titull bashkpuntor i lart, avansim do t ket nse kalon n titullin kshilltar, 29

sepse n kierarkin titulli kshilltar sht m lart i ranguar se titulli kshilltar i lart. Kushti themelor pr avansimin e npunsit shtetror sht egzistimi i vendit t zbrazt me titull m t lart. M tutje, pr kt vend t zbrazt, ashtu si edhe pr do vend tjetr, publikohet shpallje. T drejt pr tu paraqitur, prve npunsit shtetror t punsuar me titull m t ult, kan edhe secili person tjetr, q punon n sektorin publik ose privat. Npunsi shtetror, s bashku me t gjith kandidatt e lajmruar, q i plotsojn kushtet, jep provim profesional. Rezultatet e provimit t dhn profesional, jan baz pr rangimin dhe prpilimin e lists s kandidatve m t suksesshm. Nse npunsi shtetror zgjidhet n kt munyr, kjo do t thot edhe avansim t tij. Npunsit shtetror kan t drejt pr rrog, shtj q sht e rregulluar n mnyr sistemore dhe vlen pr tr kategorin e npunsve shtetror. Rroga e npunsve shtetror prbehet prej dy komponentave: komponenta themelore the komponenta e veant. Komponentn themelore e prbjn: rroga themelore, shtesa e rrogs pr titull dhe shtesa e rrogs pr karrier. Rroga themelore prmban poena pr arsimim dhe sht e parapar, q pr arsimim t lart (fakultet) 200 pika, (shkoll normale) 150 pika dhe pr arsimim t mesm 100 pika. N kt poen llogaritet edhe puna e kaluar. Shtesa e rrogs pr titull i prmban poent pr do titull dhe sht e prcaktuar me ligj. Shtesa pr karrier vlerson profesionalitetin e secilit npuns shtetror pr ka, paraprakisht, duhe t plotsohen kushte t caktuara. sht e nevojshme t fitohet vlersim pozitiv pr punn e npunsit shtetror dhe stazh minimum n shrbimin shtetror. Komponenta e veant, prbhet prej: shtess s rrogs pr kushte t veanta dhe shtess s rrogs pr pun jasht orarit punues. 2.3.8. Prgjegjsia Vrejtm se detyrat e npunsve shtetror jan t bazuar mbi parimet e ligjshmris, efikasitetit, efektivitetit, ekonomitetit, transparencs, neutralitetit, jodiskriminimit, barazis, drejtsis dhe siguris. Mosprmbajtja ndaj ktyre parimeve, gjegjsisht moskryerja e obligimeve t npunsve shtetror, sjell si pasoj prgjegjsi. Prgjegjsia mund t jet disiplinore dhe materiale. Te prgjegjsia disiplinore, lndimi mund t paraqitet si parregullsi disciplinore (norm m e leht) dhe kundrvajtje disiplinore (norm m e rnd). Nse npunsi shtetror gjat kryerjes s punve t tij, ka shkaktuar dm ndaj organit ku punon ose ndaj personit t tret, ai do t prgjigjet materialisht n pajtim me dispozitat e Ligjit pr npuns shtetror. 2.3.9. Vlersimi Vlersimi bhet pr t fituar vlersim objektiv pr npunsin shtetror, pr punn e tij, pr kontributin, efikasitetin, kualitetin dhe profesionalitetin n kryerjen e detyrave zyrtare. Vlersimi bhet pr do vit, m s voni deri n fund t kalimit t tre mujorit t par n vitin e ardhshm, pr vitin e kaluar. Vlersimi bhet n baz t t dhnave pr kriteriumet pr vlersim (si jan: njohuria dhe aftsia profesionale, rezultatet e arritura n pun, kreativitet dhe aftsi, etj.) dhe punt e kryera gjat vitit t kaluar. Gjat vlersimit, mund t jepen notat, si vijon: "dallohet", "knaq" dhe "nuk knaq". 2.3.10. Ndrprerja e marrdhnies s puns Prve rasteve t parashikuara n Ligjin pr marrdhnie t puns, marrdhnia e puns, npunsit shttror i ndrpritet: 30

! ! ! !

nse sht i gjykuar pr vepr penale n lidhje me detyrn zyrtare ose vepr tjetr penale, q e bn t padenj pr npuns shtetror, me ditn e dorzimit t gjykimit t plotfuqishm; n rast kur npunsi shttror-praktikant nuk e kalon provimin pr praktikant; n rast kur npunsi shtetror nuk e pranon vendosjen e tij n vend tjetr t puns, si pasoj e vlersimit vjetor t fituar - "nuk knaq"; n rast t heqjes ose bashkimit t organit, zvoglimit t kompetencave, zvoglimit t sasis s puns ose ndryshimit n organizimin e brendshm me heqjen e vendeve t puns pr shkak t ndryshimeve strukturale, npunsi shtetror nuk vendoset n organin e njjt n vend t njjt ose m t ult t puns ose nse e refuzon kt vendosje.

Fjal kyqe: kshill, kryetar i komuns, komisione; kryetar i kshillit, komision pr marrdhnie me bashksit, administrat komunale; status t npunsit shtetror Korniza ligjore:
! !

Ligji pr vetqeverisje lokale ("Gazeta zyrtare e Republiks s Maqedonis", nr. 5/02); Ligji pr npuns shtetror ("Gazeta zyrtare e Republiks s Maqedonis", nr. 59/00, 112/00, 34/01, 103/01, 43/02, 98/02, 17/03, 40/03 dhe 17/04).

31

32

FINANCIMI DHE BUXHETI

Ace Kocevski "Duam kushte m t mira pr jetes n komunn ton. Do t sigurojm kushte m t mira pr qytetart." Gjithesi se secili prej jush, t respektuar kshilltar dhe kryetar t komunave do t mundohet t plotsoj kto krkesa t qytetarve, t cilt i prezenton. Pr kt, mbani vmendjen pak m gjat n kt pjes, i cili ka t bj me financimet dhe buxhetimit, q t shihni se, si mund t kontriboni pr plotsimin e krkesave t tilla, me ndihmn e ktyre instruenteve. 3.1. SISTEMI I FINANCIMIT PUBLIK LOKAL Formimi i sistemit adekuat pr financimin e njsive t vetadministrimit lokal, sht njra ndr punt m t rndsishme n procesin e decentralizimit dhe, prgjithsisht, n reformn e sistemit t vetqeverisjes lokale. sht e vrtet se fitimi i kompetencave t mdha, pa sigurimin e mjeteve t nevojshme pr realizimin e tyre me sukses, m tepr shte barr se drejtsi. Me aprovimin e regullativs s re ligjore, u krijuan parakushte pr krijim t sistemit financiar objektiv, transparent, stabil dhe t drejt. Posarisht sht i rndsishm krijimi i baraspeshs adekuate n mes madhsis s komuns, fuqis s saj ekonomike dhe t gjith kapacitetet, nga njra an dhe suazat e kompetencave, q do t'i kryen komuna, nga ana tjetr. sht me rndsi t madhe implementimi i nenit 9 t Konvents evropiane pr vet administrim lokal t Kshillit t Evrops, posarisht:
! ! ! ! ! !

burimet e mjeteve me qen n baraspesh me obligimet e reja; nj pjes e burimeve t rrjedh nga taksat dhe kompenzimet lokale, niveli i t cilve do t prcaktohet nga ana e tyre, n suazat e ligjit; burimet e mjeteve me qen t mjaftueshm dhe elastik; t implementohet barazi financiare pr mbrojtje t komunave, financiarisht m t dobta dhe komunat t jen t konsultuara gjat ndarjes s mjeteve; mjetet, q ju barten komunave, t mos ken karakter t mjeteve t paraprcaktuara, varsisht prej mundsive dhe komunat t kan qasje n tregun nacional t kapitalit.

Me sistemin duhet t sigurohet autonomi e komunave dhe e drejta pr udhheqje t politiks n suazat e kompetencave t tyre. 33

3.2. BUXHETI Buxheti sht dokumenti m i rndsishm, t cilin kshilli i komuns e sjell n suazat e nj viti. Ai sht plan vjetor pr financimin e funksioneve dhe obligimeve t njsive t vetqeverisjes lokale i prbr nga prshkrimi vjetor i t ardhurave (burime dhe harxhime), sipas dedikimit paraprak. Me buxhetin, prcaktimet e komuns, konkretizohen n numra. Buxheti, jo vetm q definon mnyrn e harxhimit t t hollave por sht edhe plan, me t cilin prcaktohen prioritetet e komuns. Prcaktohet far, sa dhe cilat projekte do t realizohen, gjat vitit. N baz t Ligjit pr vetqeverisje lokale dhe Ligjit pr financimin e njsive t vetqeverisjes lokale, buxhetin pr vitin e ardhshm e sjell kshilli i komuns, me propozim t kryetarit t komuns, m s voni deri m 31 dhjetor t vitit n rrjedh. Nse kshilli i komuns pr fardo arsye nuk e sjell buxhetin n afatin e caktuar, sht i obliguar t sjell vendim pr financim t prkohshm dhe plan financiar pr realizimin e tij pr erekun e par t vitit. Buxheti i komuns prgaditet sipas Ligjit pr buxhet dhe udhzimet e dhna nga ana e ministrit t financave. Buxheti i komunave patjetr duhet t jet i balancuar, gjegjsisht nuk sht i lejuar deficiti. Komuna sht e obliguar, n afat prej 15 ditve nga dita e sjelljes s buxhetit, t dorzoj buxhetin e aprovuar deri te Ministria e financave pr shkak t prcjelljes s harxhimeve t prgjithshme publike n vend. Gjat sjelljes s buxhetit, kshilli i komuns patjetr sjell edhe vendim pr egzekutimin e buxhetit.

PRMBAJTJA E BUXHETIT Pjesa e prgjithshme Pjesa e veant

- harxhime sipas klasifikimit, q e prcakton ministri pr financa t mbledhura sipas shfrytzuesve dhe programeve Anekse - plane financiare (bilanc i t ardhurave dhe harxhimeve) t shrbimeve publike t themeluara nga komuna, q plotsisht ose pjesrisht financohen nga buxheti i komuns. - shpjegim i buxhetit

sht me rndsi t potencohet se mjetet e buxhetit duhet t harxhohen sipas dedikimit dhe sipas shums s prcaktuar. Buxhetimi sht proces i planifikimit dhe shprndarje e t ardhurave t komuns, sipas prioriteteve t prcaktuara pr knaqjen e nevojave dhe krkesave.

- bilanc i konsoliduar i t ardhurave dhe harxhimeve - klasifikim funksional i harxhimeve - bilanc i t ardhurave dhe harxhimeve operative rrjedhore - bilanc i t ardhurave dhe harxhimeve kapitale

Procesi fillon, m s voni, deri m 30 shtator deri kur ministri i financave dorzon cirkular buxhetor, me t cilin komunat lajmrohen pr indikatort themelor makroekonomik, drejtimet kryesore pr prgaditjen e buxhetit, dotacionet pr komun, q do t transferohen nga Buxheti i Republiks s Maqedonis, nga buxhetet e fondeve, si dhe nga t ardhurat prej burimeve tjera. Buxhetimi kryhet n faza n afate t prcaktuara me kalendarin buxhetor t sjellur nga kshilli i komuns. Kryetari i komuns dorzon drejtimet kryesore pr sjelljen e buxhetit deri te shfrytzuesit e buxhetit. Pastaj, shfrytzuesit e buxhetit dorzojn planet financiare t tyre deri te kryetari i komuns, ndrsa ai e dorzon propozim-buxhetin deri te kshilli i komuns. Pjesmarrja e qytetarve n procesin e krijimit t buxhetit t komuns sht shum e rndsishme. Pa qeveri t hapur, nuk ka shoqri demokratike.

34

Levrdia sht e dyanshme, sepse:

! !

qytetart marrin pjes ne prcaktimin e prioriteteve, e pastaj n kontrollin gjat realizimit t tyre; qeveria e provon drejtsin e politiks s tyre dhe prforcon besimin n mes qytetarve.

Kjo m s miri bhet me dorzimin e informacioneve paraprake deri te t gjith t interesuarit pr buxhetin, me lutje pr paraqitjen e mendimit t tyre. Pastaj, me organizim t tribunave publike n bashksit lokale dhe urbane pr shoqatat e qytetarve, institucioneve nga lmia e arsimimit, mbrojtjes sociale, kulturs, sportit n lidhje me projekt-buxhetin.. Pas mbarimit t diskutimit publik dhe prfshimit t propozimeve t vyeshme n tekst, propozim-buxheti dorzohet deri te kshilli pr aprovim. Gjat vitit fiskal, nse t ardhurat dhe harxhimet nuk realizohen sipas planit, kryetari i komuns i proposon kshillit t komuns ndryshime dhe plotsime t buxhetit. Pr realizimin e buxhetit, prgjigjet kryetari i komuns. Rezerva buxhetore pr financimin e harxhimeve t pa planifikuara, nuk mundet me qen m tepr se 3% t buxhetit. T gjith shfrytzuesit e buxhetit, deri te kryetari i komuns, dorzojn raporte mujore pr realizimin e planeve t tyre financiare, kurse kryetari i komuns, deri te Ministria e financave dhe kshilli i komuns, dorzon raport pr realizimin e buxhetit, pas secilit erek t vitit n rrjedhim. Kshilli i komuns pas skadimit t vitit fiskal, sjell llogari vjetore t buxhetit pr vitin paraprak, me propozim t kryetarit t komuns m s voni deri me 15 mars. Llogaria vjetore e aprovuar nga ana e kshillit t komuns dorzohet deri te Ministria e financave m s voni deri me 31 mars t vitin n rrjedhim. Kshilli i komuns, aprovon edhe raport vjetor, q prbhet nga:
!

Si shembull mund t prmend prvojn pozitive t Komuns s Velesit, e cila, tanim dy vjet, publikon 14.000 egzemplar t Raportit vjetor pr punn e komuns dhe e dorzon deri te secila familje.

llogaria vjetore; dhe burimet e mjeteve dhe vlern e tyre;

! raporti pr mjetet, krkesat, obligimet

raporti p realizimin e programeve pr investim, dotacioneve dedikuese, dotacioneve kapitale, blok-dotacioneve dhe dotacioneve pr kompetencat e deleguara, dhe raporti nga kontabilisti prgjegjs, me t cilin ai e vrteton saktsin dhe besueshmrin e llogaris vjetore.

Komunat pr punn e tyre prgjigjen vetm para qytetarve t tyre, pr t cilt edhe egzistojn. Qytetart, gjegjsisht t obliguarit tatimor patjetr duhet t dijn ku, si, sa dhe pr ka harxhohen t hollat e tyre, q n baza t ndryshme hyjn n buxhetin e komuns. Transparenca, prgjegjsia dhe llogarishmria jan t rndsis s veant. Komunat kan obligim t'ju prezentojn raporte qytetarve t tyre pr t ardhurat dhe harxhimet e planifikuara dhe realizuara dhe pr projektet e realizuara, me qllim q qytetart t mund t vlersojn si punon qeveria lokale.

35

3.3 FINANCIMI I KOMUNAVE Sigurimi i mjeteve financiare sht shum i rndsishm pr krijimin e kushteve pr realizimin e kompetencave. Idet e mdha nuk vlejn asgj, nse nuk kan mbshtetje financiare. Kryetart e komunave gjat kohs s puns, jan t angazhuar n krkimin e mbshtetjes pr projektet, gjetjen e partnerve, sigurimin e fondeve etj. 3.3.1 Burimet e financimit Komunat financohen nga burimet e tyre t t ardhurave, nga dotacionet prej buxhetit qendror, nga buxhetet e fondeve dhe me huazim. Burimet personale t t ardhurave jan t ardhura, q sigurohen nprmjet tatimeve lokale, taksave lokale, kompenzimeve lokale dhe nga t ardhurat nga pronsia. N tatimet lokale bjn pjes: tatimi i pronsis; tatimi i trashigimis dhe dhurats; tatimi i qarkullimit t patundshmrive dhe tatime tjera lokale t prcaktuara me ligj. Taksa lokale, jan: taksat komunale, taksat administrative dhe taksa tjera lokale t prcaktuara me ligj. Kompenzime lokale, jan: kompenzimet pr rregullimin e toks ndrtimore, kompenzimet prej veprimtaris komunale dhe kompenzimet pr planet hapsinore dhe urbane dhe kompenzime tjera lokale t prcaktuara me ligj. Komuna mund t realizoj t ardhura edhe prej: pronsis (t ardhura nga qiraja, t ardhura prej interesit dhe t ardhura nga shitja e pronsis), donacioneve, nga dnimet me t holla t prcaktuara me ligj, t ardhura nga vetkontributi dhe t ardhura t prcaktuara me ligj.
Shembull: tatimi personal i t ardhurave t t punsuarve n Shkup, t cilt jetojn n Veles, si dhe t punsuarve n organet shtetrore, instucionet dhe ndrmarrjet me seli n Shkup (Armata e Republiks s Maqedonis, Ministria e punve t brendshme, Ministria e arsimit, Ministria e shndetsis, Hekurudhat e Maqedonis, Elektroekonomia e Maqedonis, Telekomunikacioni i Maqedonis), t cilt jetojn n Veles, jan t ardhura t Velesit.

Komuna nuk ka t drejt t shes pronsin, me tjetrsimin e s cils mund t rregullohet kryerja e funksioneve publike dhe autorizimet e komuns. Komuna, sikurse n shum shtete tjera, realizon nj pjes t t ardhurave edhe nga tatimi personal i t ardhurave - 3% nga tatimi personal i t ardhurave personale nga rrogat e personave fizik, q jetojn dhe banojn n komunn dhe tr sasin e tatimit personal t t ardhurave t personave fizik, q merren me veprimtari artizanati, sipas vendit t regjistrimit t veprimtaris. T ardhurat nga donacionet n form t mjeteve financiare, jan t ardhura t buxhetit, ndrsa donacionet n sende evidentohen si pron e komuns. N periudhn e tranzicionit, donacionet ishin shum t rndsishme pr komunat. Kshtu do t jet edhe pr nj koh t caktuar. Por, pr zhvillim afatgjat dhe stabil t komunave, patjetr duhet t krijohet sistem i qndrueshm dhe i bazuar n burime stabile dhe t qndrueshme t t ardhurave. Me shpalljen e vetkontributit nprmjet referendumit, mund t sigurohen mjete pr plotsimin e nevojave t caktuara t qytetarve. N t kaluarn vetkontributet ishin t shpesht dhe, duke i faleminderuar vetkontributeve, jan ndrtuar shum objekte t rndsishme komunale. Referendumi tanim sht i rrall pr shkak t situats s rnd ekonomike dhe sociale, papunsis s madhe dhe zvoglimit t fuqis blerse. Vitin e kaluar, vetkontribut kishte vetm n komunn e Kavadarcs pr zgjidhjen e problemit t furnizimit me uj dhe pr ndrtimin e infrastrukturs tjetr komunale, q sht pr tu lavdruar.

Nga Buxheti i Republiks dhe nga buxhetet e tjera, sigurohen t ardhura plotsuese, n form t dotacioneve pr financimin e kompetencave t prcaktuara me ligj dhe pr realizimin e projekteve pr investime kapitale. T ardhurat n lartsi prej 3% t tatimit t vlers s shtuar, prgjithsisht t mbledhura n vitin paraprak fiskal, do t shprndahen sipas numrit t banorve dhe kriteriumeve tjera t prcaktuara me urdhres. Kto mjete, kan karakter t mjeteve pr barazim financiar t komunave. Komunat kan t drejt vet t vendosin pr harxhimin e ktyre mjeteve. 36

Dotacione t dedikuara shprndahe npr komuna, projekte dhe institucione ose programe, prej Ministris s financave, sipas propozimit t ministrive kompetente dhe fondeve pr financimin e aktivitetit konkret. Pr financimin e projekteve t investimit, jepet dotacion kapital n baz t programit t caktuar nga ana e Qeveris. Komunat pr projekte, q i tejkalojn mundsit e komunave, duhet t prgadisin projekte kualitative, me konstruksion financiar krejtsisht t mbyllur. Blok dotacioni prcaktohet pr financimin e kompetencave t komuns n lmin e kulturs, sportit dhe rekreimit, shkollimin fillor dhe t mesm dhe mbrojtjen primare shndetsore. Paraprakisht, ministrit dhe fondet kompetente, prgadisin metodologji pr prcaktimin e kriteriumeve t shprndarjes. E rndsishme sht t dihet se lartsia e dotacionit nuk mundet t jet pr projekte, q i tejkalojn mundsit e komunave m e madhe nga shuma e mjeteve t Buxhetit t Republiks, q jan shfrytzuar pr kt lmi n vitin e kaluar. Pr financimin e t ashtuquajturave kompetenca t delegjuara, q ndonj organ i administrats shtetrore do t'ia besoj kryetarit t komuns, shfrytzohet dotacion pr kompetenc t deleguar, q sigurohet nga mjetet e organit n Buxhetin e Republiks.
Vrejtje:

3.3.2. Prcjellje e zhvillimit t sistemit t financimit t komunave Koha sht dshmitari dhe gjykuesi m i mir pr gjithka. Sistemi pr financimin e komunave, q u prcaktua me decentralizimin e pushtetit, i nnshtrohet testit t kohs. Duhet t prcillet zhvillimi i tij dhe aplikimi i kriteriumeve pr shprndarjen e dotacioneve. Sistemi duhet t prmirsohet dhe prsoset me ndrmarrjen e masave konkrete pr tejkalimin e mungesave. Pr kt qllim, si dhe pr prcjelljen e transparencs s procedurave, prgaditjen e raporteve, prgaditjen e masave dhe propozimeve, prcjelljen e shfrytzimit t dotacioneve, sipas dedikimit, Qeveria formon Komision pr prcjelljen e zhvillimit t sistemit t financimit t komunave. N Komisionin, prve prfaqsuesve t Ministris pr vetqeverisje lokale, Ministris pr financa dhe Ministris pr pun dhe politik sociale, antar jan edhe pes prfaqsues t komunave t propozuar nga Bashksia e njsive t vetqeverisjes lokale. 3.4. PRCAKTIMI DHE MBLEDHJA E T ARDHURAVE T KOMUNAVE Administrata komunale sht e autorizuar pr prcaktimin dhe mbledhjen e t ardhurave t komuns. Komuna, q nuk ka kapacitet pr administrimin e t ardhurave personale ose nuk mund t prcaktoj dhe mbledh t ardhurat e saja, mund t lidh kontrat me komun tjetr ose me Drejtorin pr t ardhura publike.

Urdhresa pr metodologjin e shprndarjes s t ardhurave nga tatimi i vlers s shtuar, e sjellur nga ana e Qeveris s Republiks s Maqedonis, me propozim t ministrit pr financa dhe me plqim paraprak t Komisionit pr prcjelljen e zhvillimit t sistemit pr financim t komunave, m s voni deri me 30 qershor t vitit n rrjedh pr vitin e ardhshm, sht akt shum i rndsishm. Ministri i financave, sht i obliguar t informon seciln komun pr llojin dhe lartsin e dotacionit pr vitin e ardhshm buxhetor, me cirkular buxhetor m s voni deri me 30 shtator t vitit n rrjedh. Ministrit dhe fondet kompetente, jan t obliguar, m s voni deri me 30 prill t vitit n rrjedh, t publikojn kriteriumet e prcaktuara, procedurat dhe afatet pr shprndarjen e dotacioneve dedikuese dhe dotacioneve kapitale.

do komun duhet t ket, s paku, tre persona t punsuar n administratn komunale t kualifikuar pr prcaktimin dhe mbledhjen e tatimeve pr t marrur mbi vete kryerjen e ksaj pune. I obliguari me tatim t prons deri me 31 janar t vitit, pr t cilin kryhet prcaktimi i tatimit, patjetr duhet t dorzoj lajmrim tatimor pr pron t re ose pr ndryshimet eventuale t t dhnave n lajmrimin tatimor, q ka dorzuar m par. Kryetari i komuns sjell vendim pr lartsin e tatimit t prons dhe e dorzon deri te t ngarkuarit me kt tatim, m s voni deri me 31 mars. Niveli i tatimit t pronsis sht prej 0.10% deri 0.20%, ndrsa niveli i tatimit t qarkullimit t patundshmrive sht prej 2% deri 4%.

37

Niveli i tatimit t trashigimit dhe dhurats pr rendin e par t trashigimis, sht prej 2% deri 3%, ndrsa pr rendin e dyt t trashigimis, prej 4% deri 5%.
Shembull: taksa komunale paguhen pr seciln ndrmarrje t regjistruar, pr shfrytzimin e siprfaqeve t parqeve, shfrytzimin e hapsirave para objekteve afariste, paraqitjen e reklamave, shfrytzimin e muziks n lokale publike, shfrytzimin e shesheve pr ekspozit t sendeve, shfrytzimin e hapsirs pr parkim, pr shfrytzimin dhe mirmbajtjen e ndriimit publik etj.

Baza tatimore pr t gjitha llojet e tatimeve sht vlera tregtare e t gjitha llojeve t pronsis, q prcaktohet sipas metodologjis t prcaktuar nga ana e Qeveria e Republiks s Maqedonis, me propozim t Ministris s financave, ndrsa prcaktimin e kryen komisioni i formuar nga Kshilli i komuns. Taksat komunale paguhen pr shfrytzimin e t drejtave, sendeve dhe shrbimeve t prcaktuara, me interes publik dhe rndsi lokale, nga ana e personave juridik dhe fizik, q kryejn veprimtari dhe nga ana e qytetarve. Ato paguhen sipas Tarifs pr taksa komunale, q sht pjes prbrse e Ligjit pr taksa komunale. Lartsin e takss komunale me vendim e prcakton kshilli i komuns n suazat e prcaktuara me Tarifn pr taksat komunale. Taksa administrative paguhen pr dokumentet dhe veprimet n punt administrative te organet e komuns, organet e komunave t qytetit t Shkupit dhe organet e Qytetit t Shkupit, sipas dispozitave t Ligjit pr taksa administrative. Komunat shfrytzojn edhe t ardhura tjera t prcaktuara me ligj, sipas lmive t caktuara (veprimtaria turistike dhe hotelierike, dhnien e koncesioneve pr shfrytzimin e pasurive natyrore etj). Lartsin e niveleve e prcakton kshilli i komuns. Rndsi e veant duhet t'i kushtohet prfshirjes s prgjithshme t t obliguarve me tatim, prcaktimit t vlers tregtare t prons dhe t sigurohet mbledhje me forc e borxheve tatimore Rekomandohet prgaditje e modelit t administrats komunale nga ana e komunave, me numr optimal t puntorve, q n mnyr efikase dhe efektive do t administrojn me tatimet dhe taksat lokale, q jan t ardhura burimore pr komunat. 3.5. MARRJE HUA NGA ANA E KOMUNAVE Komuna ka t drejt t merr hua n vend dhe jasht tij.

Shembull: - Bashkpuntor i lart pr prcaktimin e tatimit t prons, qarkullim t patundshmrive dhe t drejtave; - Bashkpuntor pr taksa komunale - Referent i pavarur pr tatim t prons - Referent i lart, kontabilist tatimor - Referent i pavarur, realizues tatimor

Pr mbulimin e mungess s prkohshme t mjeteve financiare, komuna mundet n afat t shkurtr, t merr hua n shum t prgjithshme, deri n 20% nga realizimi i t ardhurave t prgjithshme t buxhetit n vitin e kaluar fiskal. Pr financimin e investimeve kapitale, komuna mund t merr hua n afat t gjat, me ka shuma e prgjishme vjetore pr pagesn e borxhit, nuk guxon t tejkaloj 15% nga t ardhurat e prgjithshme t buxhetit n vitin e kaluar fiskal. Ministria e financave do t prcjell punn e komunave dhe, nse pozitivisht i vlerson raportet financiare m s paku 24 muaj dhe, nse n kohzgjatje prej dy viteve komuna nuk ka obligime t pa paguara ndaj huadhnsve, komuna mund t merr hua pr afat t gjat n vend dhe t jep garanca pr ndrmarrjet publike, q i ka themeluar. Qeveria e Republiks s Maqedonis me mendim paraprak t Ministris pr financa, jep pajtim paraprak pr marrje hua nga ana e komuns jasht vendit. 3.6. EVIDENCA KONTABILISTE, KONTROLLI DHE REVIZIONI Komuna dhe shrbimet publike t themeluara nga komuna, mbajn evidenc kontabiliteti n pajtim me Ligjin pr kontabilitet pr buxhetet dhe shfrytzuesit e buxheteve, n pajtim me parimet, praktikn dhe standardet e aprovuara t kontabilitetit,si dhe n pajtim me standarded ndrkombtare pr sektorin publik. 38

Kryetari i komuns prcakton kontabilist prgjegjs (ekonomist i diplomuar me, s paku, pes vjet prvoj pune n lmin e financave), i cili, s bashku me kryetarin e komuns, sht prgjegjs pr ligjshmrin n punt e kontabilitetit. Gjithashtu, komuna sht e obliguar t vendos sistem dhe procedura pr revizion t brendshm, sipas standardeve ndrkombtare pr pun profesionale t revizionit t brendshm t aprovuara nga Ministria e financave. Revizori i brendshm (ekonomist i diplomuar ose jurist i diplomuar me, s paku, dy vjet prvoj pune n lmin e financave), emrohet nga ana e kshillit t komuns, me propozim t kryetarit t komuns. Ai sht i pavarur dhe pr punn e tij prgjigjet para kryetarit t komuns dhe kshillit t komuns. Revizionin e jashtm t llogarive financiare, e realizon Enti shtetror pr revizion. Kyetari i komuns sht i obliguar t dorzoj deri te Enti shtetror pr revizion raportin pr realizimin e buxhetit dhe llogarin prfundimtare t buxhetit, n afat prej 30 ditve pas sjelljes s tyre. 3.7. JOSTABILITETI FINANCIAR KOMUNS Nse revizori kryesor shtetror has n parregullsi t mdha n punn financiare; xhiro-llogaria e komuns sht e bllokuar n kontinuitet 30 dit ose 45 dit me ndrprerje n periudh prej 60 ditve; komuna nuk paguan borxhin e prcaktuar n afat prej 90 ditve dhe nse komuna e tejkalon nivelin e lejuar pr borxh, paraqitet jostabilitet financiar. Pr tejkalimin e situats s till, formohet komision pr tejkalimin e jostabilitetit financiar. Ai prgadit plan t masave dhe aktiviteteve pr tejkalimin e jostabilitetit financiar t komuns. 3.8. IMPLEMENTIMI I DECENTRALIZIMIT FISKAL Procesi i decentralizimit fiskal do t realizohet n faza, q t krijohen para kushte pr transfer me sukses t kompetencave nga niveli qendror n at lokal. T gjitha komunat nuk kan kapacitet t njjt pr ka sht e nevojshme kompetencat t merren gradualisht dhe sigurim fillimor dhe adekuat i mjeteve pr realizim efikas dhe pa pengesa t kompetencave t transferuara. Me qasjen n faza t decentralizimit fiskal, do t sigurohet transferim gradual i kompetencave, n pajtim me kapacitetet e komunave pr marrjen e tyre dhe sigurim i drejt dhe adekuat i mjeteve pr kryerje efikase dhe pa pengesa t kopmpetencave t marrura. Transferi i mjeteve n fazn e par t decentralizimit, do t filloj me 1 korrik t vitit 2005. N baz t Urdhress pr metodologjin pr shprndarjen e t ardhurave nga tatimi i vlers s shtuar dhe Urdhress pr metodologjin e shprndarjes s dotacioneve kapitale dhe t dedikuara, pa mjetet e parapara pr rroga, do t filloj transferi i dotacioneve nga Buxheti i Republiks s Maqedonis. Me rndsi sht t prmendet se Qeveria e Republiks s Maqedonis, do t formoj komision, i cili do t vlerson nse komunat i plotsojn kushtet pr transfer t mjeteve nga faza e par e decentralizimit (n suazat e administrats komunale t ket, s paku, dy t punsuar pr pun n lmin e administrimit financiar, buxhetimit dhe kontabilitetit dhe, s paku, tre t punsuar pr pun n prcaktimin dhe mbledhjen e tatimeve). Transferi i mjeteve n fazn e dyt t decentralizimit, gjegjsisht t blok dotacioneve, do t filloj kur komunat do t'i plotsojn kushtet e fazs s par dhe kur do t ken kapacitet adekuat kadrovik edhe pr udhheqje financiare, rezultate t mira financiare, kur n koh dhe sipas rregullave do t lajmrojn Ministrin e financave dhe nuk do t ken obligime t mbetura ndaj furnizuesve dhe huadhnsve.

39

3.9 FURNIZIME PUBLIKE Me nocionin furnizime publike nnkuptohen m tepr aktivitete, q komuna i kryen si furnizues pr shkak t blerjes s mallrave, fitimit t shrbimeve ose pr kryerjen e punve ndrtimore apo pun tjera, pr t cilat jan siguruar mjete n buxhet. Me Ligjin pr furnizime publike krijohet korniz ligjore pr t drejtat dhe obligimet e pjesmarrsve n proces. N kushtet e ekonomis s tregut t lir, patjetr duhet t sigurohet konkurenc e lir dhe e shndosh, gar e drejt, transparenc, efikasitet dhe zvoglim i harxhimeve publike. N t kundrtn, 'rregullohen rrjedhat e prgjithshme shoqrore-ekonomike dhe krijohen kushte pr korrupcion dhe paraqitje t tjera devijuese. Pr t penguar paraqitjen e korrupcionit t shprehur me lakmi, mito ose dhnie t "provizionit" vendim marrsve pr furnizime ose pr financimin e partive politike me ndihmn e furnizimeve publike, sht i nevojshm aplikimi konsekuent i rregullativs ligjore. Konkurrenca n kushte t barabarta, me rregulla t lojs qart t definuara, me transparenc n pun, do t minimizoj mundsit pr aktivitete korruptive. Efektet pr komunn jan t mdha, sepse do t fitohen shrbime m kualitative pr mime m t ulta. Komuna sht e obliguar ofruesve t'ju siguron situat t barabart jo diskriminuese, me konkurrenc t drejt dhe me transparenc. Jan t ndaluara fardo lloj negociatash n mes komuns dhe ofruesve gjat thirjes s hapur dhe te kufizuar. sht e mundur t krkohet shpjegim por pa mundsi pr ndryshime. Poashtu, nuk sht e lejuar furnizimi publik t ndahet n pjes, me qllim t ikjes nga procedura e caktuar t prcaktuar me ligj. Procedura pr furnizim publik mund t fillohet vetm pr punt, t cilat jan t planifikuara dhe pr t cilat jan siguruar mjete n buxhet ose programet t aprovuara nga ana e kshillit t komuns. N baz te dokumenteve t sjellura kryetari i komuns, deri n fund t janarit, sjell plan pr t gjitha nevojat pr furnizim n vitin n rrjedh sipas llojit, si dhe plan pr dinamikn e realizimit dhe pr procedurn. Pastaj, kryetari i komuns sjell vendim pr nevoj, pr secilin frunizim ve e ve, n t cilin prcaktohet lloji dhe sasia e furnizimit, shuma dhe burimi i mjeteve t nevojshme pr realizimin e tij. Komuna sht e obliguar t ruaj gjith dokumentacionin pr furnizimet publike dhe t mirmban regjistr pr furnizime publike. Kryetari i komuns formon komision konstant pr furnizime publike, pr realizimin e procedurs pr furnizime publike nga ana e t punsuarve, me mandat prej dy vite dhe me nundsi edhe pr nj mandat t ardhshm.
Lloje t procedurave pr furnizime publike
thirrje e hapur thirrje e kufizuar procedur me negociata konkurs pr prgaditjen e projektit thirrje e kufizuar pr shrbime kshilluese

Pr t'ju mundsuar t gjith subjekteve t interesuar qasje t njjt thirrja pr furnizime publike, patjetr duhet t publikohet n gazet ditore, "Gazetn zyrtare t Republiks s Maqedonis" ose n gazetn zyrtare t Unionit evropian, varsisht nga lloji i furnizimit. Komuna prgadit dokumentacion pr shpallje publike, sipas nevojave t saja dhe n pajtim me standardet dhe rregullat e llojit t furnizimit. Ky dokumentacion duhet me qen i arritshm pr informim pr t gjith ofruesit e interesuar. 40

Ofruesi pr vrtetimin e mundsis s tij financiare, ekonomike dhe teknike, me ofertn dorzon edhe dokumente t prshtatshme. Pas hapjes s ofertave n baz t kriteriumeve t prcaktuara m par, sillet vendim pr zgjedhjen e oferts m t mir pr ka informohen t gjith pjesmarrsit n procedur.

Fjal kyqe: buxhet, tatimeve lokal, taksa komunale, dotacion, dotacion kapital, blok dotacion, dotacion pr kompetenc t deleguar, evidenc kontabiliteti, revizion, furnizues, furnizim publik, ofert. Korrniza ligjore: ! Konventa evropiane pr vetqeverisje lokale e Kshillit t Evrops ("Gazeta zyrtare e Republiks s Maqedonis", nr. 5/02)
! ! ! ! ! ! ! ! ! !

Ligji pr vetqeverisje lokal ("Gazeta zyrtare e Republiks s Maqedonis", nr 5/02) Ligji pr financimin e njsive t vetqeverisjes lokale ("Gazeta zyrtare e Republiks s Maqedonis", nr .61/04) Ligji pr buxhett ("Gazeta zyrtare e Republiks s Maqedonis", nr.35/01) Ligji pr kontabilitet t buxheteve dhe shfrytzuesve t buxheteve ("Gazeta zyrtare e Republiks s Maqedonis", nr. 61/02; 98/02) Ligji pr tatimet e prons ("Gazeta zyrtare e Republiks s Maqedonis", nr. 61/04) Ligji pr taskat komunale ("Gazeta zyrtare e Republiks s Maqedonis", nr. 61/04) Ligji pr ndryshimin dhe plotsimin e Ligjit pr taksa administrative ("Gazeta zyrtare e Republiks s Maqedonis", nr. 61/04) Ligji pr revizion shtetror ("Gazeta zyrtare e Republiks s Maqedonis", nr. 73/04) Ligji pr furnizim publike ("Gazeta zyrtare e Republiks s Maqedonis", nr. 19/04) Ligji pr prcaktimin dhe mbledhjen e t ardhurave publike ("Gazeta zyrtare e Republiks s Maqedonis", nr. 13/01; 61/02 dhe 24/03).

41

42

MENAXHMENT ME PRONSIN KOMUNALE

Romeo Dereban E drejta e pronsis nuk sht vetm mundsi ligjore por edhe kategori univerzale. Ruajeni pronsin e komuns, ashtu si e ruani edhe pronn e juaj. N kt mnyr ju do t kryeni n mnyr t suksesshme detyrn e juaj. Bashkqytetart e juaj do t'ju respektojn, ndrsa komuna e juaj do t jet vend m i pasur dhe m i kndshm pr jet

4.1. PRONA DHE FITIMI I PRONS THEMELORE KOMUNALE Udhheqja me pronn komunale, sht njra ndr kompetencat m t rndsishme t komuns. Me pronsin komuna udhheq, si amvis i mir. Ligjet parashohin, komunat t shfrytzojn pronn pr qllime ekonomike dhe pr udhheqje efikase. Udhheqja e mir, do t ket si rezultat zhvillimin e komuns. Aktivitetet e pa menduara, nga ana tjetr, mund t ken si rezultat dm t madh pr komunn. Qysh me formimin e komunave t para, posarisht me formimin e 34 komunave n Republikn e Maqedonis n vitin 1965, nga ana e shtetit komunave ju sht dhn pronsi e caktuar, me qllim t kryerjes s kompetencave t prcaktuara. Me sjelljen e ligjit pr ndarje territoriale t Republiks s Maqedonis dhe me prcaktimin e rajoneve t njsive t vetqeverisjes lokale nga viti 1996, n Republikn e Maqedonis u themeluan 123 komuna. Me qllim t krijimit t kushteve pr pun pr kto komuna, patjetr duhej t'ju shprndahet pronsi e caktuar pr kryerjen e kompetencave t tyre. Me Ligjin pr vetqeverisje lokale t viti 1995 komnave ju garantoheshin pak kompetenca (si psh: rregullimi komunal dhe dhe nj pjes t kompetencave t lidhura me planifikimin hapsinor dhe urban), me ka nj numr i madh i kompetencave, q deri ather i kryenin u bn kompetenca shtetrore. N kt mnyr nga komunat u morr nj pjes e madhe e pronsis (si psh: ndrtesa t gjyqeve komunale, shkollat, foshnjoret, ambulancat, zyret e bashksis lokale, zyret e komunave, objektet sportive, trualli ndrtimor etj) dhe ju dha shtetit. Pr shkak t krijimit t kushteve pr fillim me pun, posarisht pr komunat e posaformuara, patjetr duhej t'ju prcaktohet pron komunave pr shkak t kryerjes s kompetencave t tyre. Me qllim t shprndarjes s barabart t pronsis n mes Republiks dhe Komunave, paraprakisht u krye bilanci ndars. Objektet, t cilat me bilancin ndars jan prcaktuar si objekte t prbashkta t Republiks dhe komuns, ndrsa nuk sht e mundur ndarja fizike e tyre, shfrytzohen n baz t marrveshjes s arritur pr shfrytzim dhe mirmbajtje t prbashkt (psh. palestra sportive, pishina, etj). Trualli (pjellor dhe jopjellor), si dhe malet dhe livadhet n siprfaqen e komuns, edhe m tutje jan t shnuara si pron shtetrore. 43

Me Ligjin pr organizim territorial t vetqeverisjes lokale n Republikn e Maqedonis n vitin 2004 jan prcaktuar 84 komuna, ndrsa me Ligjin pr vetqeverisje lokale t vitit 2002 pr komunat jan prcaktuar kompetenca t reja t konsiderueshme, t cilat duhet t fillojn t aplikohen n fillim t vitit 2004.
Bilanci ndars Pr kt qllim u formuan komisione t prbra nga prfaqsues t ministrive t Qeveris s Republiks s Maqedonis dhe prfaqsues t komunave. Komisionet, n baz t t dhnave, q posedonin komunat dhe t dhnat nga Drejtoria e kadastrs, me proces verbal prcaktuan se, cila pron e patundshme do t mbetet n pronsi t komuns, e cila do t mbetet n pronsi t Republiks. Prona e komunave t posa formuara, u prcaktua me bilanc ndars, n mes komuns dhe Republiks nga njra an dhe n mes komunave t posa formuara dhe komunave, nga e cila sht formuar komuna e re, nga ana tjetr. Pr fat t keq me bilancin ndars komunat humbn nj pjes t madhe t prons, sepse ajo iu dha shtetit.

Pr shkak t krijimit t kushteve pr fillim me pun pr kryerjen e kompetencave t reja t prcaktuara, komunave ju sht dhn pronsi e konsiderueshme. Pr shembull: komunave ju kthehen shkollat (pr arsim fillor dhe t mesm), nj pjes e objekteve sportive, ambulancat, shtpit kundr zjarrit, shtpit shkollore, zyret komunale t njsive rajonale t ministrive t caktuara, bibliotekat dhe prona tjetr, q duhet ta marrin komunat pas konstituimit t kshillave t komunave dhe pas zgjedhjes s kryetarve t komunave n zgjedhjet lokale n vitin 2005. Ta ndajm pronn komunale n disa kriteriume themelore, edhe ate:
! ! ! !

pron e patundshme; pron e tundshme; infrastruktur dhe financa.

Pron e patundshme sht prona, q nuk mund t lviz ose t zhvendoset prej nj vendi n vend tjetr, pa u dmtuar esenca e saj. Si pjes e prons s patundshme, jan:
! !

trualli (vende pr ndrtim; parqet; vendet komunale pr deponimin e hedhurinave; ndrtesa (psh. zyret e komuns); objekte t kulturs; shtpi ose banesa pr jetes; objekte afariste; varreza; morgjet; objekte sportive dhe pron tjetr, q sipa natyrs s saj sht e patundshme.

ka kaloi n pronsi t komunave? Qeveria e Republiks s Maqedonis n vitin 2000 solli vendime t veanta pr seciln komun, pr bartje t s drejts pr pronsi mbi pronn e patundshme, nga Republika e Maqedonis mbi komunn, n baz t bilancit t realizuar ndars. Me bilancin ndars n pronsi t komunave u bartn: a) objekte banimi, objekte afariste, objekte nga lmia e veprimtaris arsimore, objekte nga lmia e mbrojtjes shndetsore, objekte kulturore, objekte sportive dhe objekte rekreative; b) objekte t infrastrukturs komunale; c) objekte t bashksive lokale; ) objekte t prbashkta.

! ! ! ! ! ! ! ! !

Pron e tundshme sht prona, e cila mund t lviz ose 'vendoset. N pronn e lvizshme bjn pjes:
! ! !

automjetet; objektet lundruese;

makinat, pajisjet, inventari, mobiljet n zyret komunale dhe n hapsirat tjera komunale;

! !

dokumentet e arkivit dhe sende tjera t lvizshme.

44

N infrastutkur bjn pjes:

! ! ! ! ! !

rrjeti i ujsjellsit; rrjeti i kanalizimit; stacionet pastruese; ndriimi i rrugve; linja t radio-komunikacionit; televizione kablovike, etj.

N financat bjn pjes:

! ! ! ! !

t hollat, shnim i arks, letra me vler, xhiro-llogari, aksione, etj.

Llojet e ndryshme t prons na imponojn konkluzat se na duhet plan i mir pr udhheqjen e saj. Kjo do t thot se ne nuk na duhet vetm regjistim i inventarit por edhe plan gjeneral pr zhvillim afatgjat, q do t prcaktoj bazat pr zhvillim t komuns. Psh. plan pr 10 vjet dhe t ngjajshm. Gjat krijimit t ktij plani, duhet t kemi parasysh traditat dhe shprehit e qytetarve, si dhe mnyrn e tyre t jets. Pr realizimin e ktyre qllimeve, komuna duhet t shes ose t blej pron t patundshme. T hollat, q do t fitohen nga shitja e prons, duhet t prdoren pr fitim t prons s re ose pr rekonstruimin e prons egzistuese. 4.2. BLERJA DHE SHITJA E PRONS Komuna mund t shes dhe blej pron, n pajtim me ligj. Pr blerjen dhe shitjen e pronsis, vendos kshilli i komuns. Kshilli mund t autorizoj kryetarin e komuns pr blerje ose shitje t prons. Kur kemi paraqitje t mir t prons s komuns, ajo mund t rritet me blerje t prons s re nga persona juridik dhe fizik. Gjithnj duhet t orvatemi t blejm pron, q sht e nevojshme pr komunn, gjegjsisht pr kryerjen e kompetencave t saja. Pronn, q nuk prdoret komuna mund t'ua shes personave juridik ose fizik. Komuna, shitjen e pronsis, duhet ta bj nprmjet licitacionin publik n pajtim me ligj. Psh. kur shitet banes ose shtpi n pronsi t komuns, s pari duhet t kontrollohet nse objekti i nevojitet komuns. Nse vrtetohet se objekti nuk i nevojitet komuns, e njkohsisht harxhimet pr mirmbajtjen e tij jan t mdha, ather objekti mund t shitet. Vendim pr shitjen e objektit, sjell kshilli i komuns. Pr realizimin e procedurs s shitjes, formohet komision. Komisioni, s pari, prcakton vlern reale t objektit. Vlera, sipas tregut, nuk guxon t jet m e ult se vlera tregtare reale, q sht prezente n rrethinn, ku kryhet shitja e objektit. Komisioni shpall, shpallje publike dhe prcakton ditn e shitjes s objektit. Gjithmon duhet t merret parasysh se blersit potencial jan lajmruar pr licitacion publik. Kur ka m tepr t interesuar pr blerjen e objektit, ather kjo sht m e levrdishme pr arritje t mimit m t lart t objektit n shitje. Kur kemi nj blers potencial n licitacionin publik, ather mir sht komisioni t ndrprej procedurn dhe t shpall, shpallje t re publike pr shitje. S pari, blersit potencial dorzojn nj sasi t caktuar t t hollave, para s t fillon licitacioni publik. 45

Komisioni pr blrs t objektit shpall personin, i cili ka ofruar m tepr gjat licitacionit publik. Blersi mjetet pr blerjen e objektit, i paguan n xhiro-llogarin e buxhetit t komuns. Mjetet e fituara nga shitja e objektit duhet t shfrytzohen, sipas dedikimit pr blerje, ndrtim ose rekonstrium t objekteve egzistuese. 4.3. DHNIA E PRONS ME QIRA Komuna ka pron, t ciln nuk e prdor pr aktivitete t saja. Pronn e till, komuna mund ta jep me qira pr kohzgjatje t caktuar, nprmjet licitacionit publik, n pajtim me ligj. Dhnia e prons me qira, sht n kompetenc t komuns. Dhnia e prons me qira, nuk sht patjetr gjithnj t jet faktor m i rndsishm. Por shum sht me rndsi pr far veprimtarie do t prdoret objekti, pas dhnies s tij me qira dhe ar do t jen rezultatet nga ky veprim. sht ide e mir, komuna t ndrtoj objekte t tilla dhe t'i jep ato me qira. Kjo mundet me qen me rndsi t jashtzakonshme pr artizanate t caktuara, q jan karakteristik e komuns (furraxhinjt, floktart, filigranistt, kujunxhit, etj). Gjat dhnies me qira pr kto artizanate, komuna duhet t ket kujdes qiraja t jet m e ult, me qllim t stimulimit t tyre, e me kt edhe t'ju ndihmoj n zhvillimin e tyre. Mjetet e siguruara me an t qiras, gjithnj duhet t harxhohen, sipas dedikimit. Prona e komuns nuk mund t jepet pr hipotek, nse kryen veprimtari me interes publik. 4.4. REGJISTRI I PRONS Komuna pr pronn mban regjistr dhe pronn e tregon me an t bilancit pronsor. Komuna sht e obliguar t mbaj evidenc t prons, dhe t shnon ndryshimet. N fund t do viti kalendarik, komuna bn regjistrimin e t gjitha mjeteve materiale. N praktik, ezistojn edhe raste kur sht i nevojshm regjistrim plotsues, posarsiht gjat dhnies s detyrs s udhheqsve me mjetet, kur bhen ndryshime statutare dhe t ngjajshme. Regjistrimi ka rndsi t madhe pr shkak t planit t prgjithshm dhe zhvillimor pr udhheqjen me pronn dhe paraqet faktor t rndsishm n planifikimin e t ardhurave the harxhimeve buxhetore. Prona e komuns sht e shprndar dhe e ndryshueshme, koh pas kohe. Komuna sht e obliguar t bj shnimin e ndryshimeve dhe zhvillimin e prons s saj - s bashku me regjistrimin vijues t t gjitha ndryshimeve kontraktuese. Kjo nuk sht vetm obligim ligjor por edhe interes i komuns. Prona sht e regjistruar n komun, n pajtim me ligj por, pr siguri m t madhe, komisioni regjistrues, duhet t bj mbikqyrje t prons. Para fillimit t regjistrimit, rregull themelore sht, q s pari t provohet nse do objekt sht i shnuar n kadastr. Aktivitetet e lidhura me regjistrimin fillojn me formimin e komisionit regjistrues. Pr pun t suksesshme t komisionit regjistrues, prgaditet plan dhe udhzime pr prgaditje pr rezlizimin e regjistrimit. Gjendja e regjistrimit tregohet me lista regjistruese. sht m praktike kur regjistrimi kryhet n lista t veanta regjistruese, si psh. lista t veanta regjistruese pr objektet ndrtimore, lista t veanta pr truall, pron t lvizshme, pr inventarin e madh dhe lista t veanta pr inventarin e vogl. Regjistrim bhet edhe pr mjetet financiare. Me regjistrim t mjeteve financiare, prfshihen t gjitha mjetet financiare, q n ditn e regjistrimit gjenden n llogarit n bankat, q i posedon komuna; mjetet financiare n arkn e komuns si dhe kambialet dhe aksionet, q i posedon komuna. Pas mbarimit t regjistrimit, prgaditet raport pr regjistrimin e kryer. Antart e kshillit komunal, duhet n mbledhjen e par t kshillit t sjellin vendim pr inspektim t plot dhe kontroll permanente pr regjistrin e prons s komuns. N regjistrin e prons shnohet tr pronsia, q e posedon komuna, edhe at: truall, objekte dhe pajisje, q i kan financuar dhe i financojn qytetart me an t vetkontributit ose n mnyr tjetr kan marrur pjes n ndrtim dhe sende t tjera t patundshme dhe t tundshme, mjete financiare, etj. 46

4.5. MBROJTJE T PRONS Komuna mbron pronn nga ndikimet natyrore dhe nga ndikime tjera n mnyra t caktuar me ligj. Pr mbrojtje t prons, komuna duhet t ndrmerr masa adekuate, edhe at: mirmbajtje t mir t objekteve, masa kundr mos pagimit t qiras, masa kundr korrupcionit, masa kundr vjedhjes dhe dmtimeve, masa pr mbrojtje prej ndikimeve natyrore, etj. Prona komunale duhet me qen e siguruar. Duhet t mendohet se pr far rreziqe dhe nn far kushte t bhet sigurimi. Gjithnj duhet t kihet parasysh se borxhlinj nuk jan vetm personat, q nuk kan paguar qiran komuns, por edhe personat, q kan obligim t kryejn disa pun pr komunn. Pr kt qllim, duhen t ndrmirren veprime t caktuara pr mbledhjen sa m t shpejt t borxheve t pa paguara ndaj komuns dhe realizimin e punve t pakryera n suazat e afateve t caktuara n marrveshjet e nnshkruara. Komuna duhet t jet e kujdesshme, posarisht kur iu jep banesa ose shtpi me qira, personave fizik. Komuna duhet t dij n far mnyre dhe si do t mbledh m leht qiran. Nse qiran duhet ta paguajn qytetart, q bjn pjes n grupin e qytetarve t rrezikuar nga aspekti social, atyre duhet t'ju mundsohet lehtsi, gjegjsisht, t'ju zvoglohet qiraja, me qllim t mbledhjes m t suksesshme t borxhit themelor, q e kan ndaj komuns kta qytetar t rrezikuar nga aspekti social. 4.6 UDHHEQJA ME PRONN Komuna me pronn udhheq pr interes publik dhe patjetr duhet t sillet me prgjegjshmri. Sa m e madhe, q sht prona, aq m e madhe sht edhe prgjegjsia pr udhheqje me t. do veprim i gabueshm, mund t ket pasoja t padshiruara n t ardhmen (t afrt ose t largt). Jo vetm, q duhet pasur dituri pr udhheqjen me pronn por duhet t mirren parasysh edhe niveli tatimor, i lidhur me bazn e pronsis. Nse komuna ka pron t madhe, ajo mund t themeloj edhe ndrmarrje publike pr udhheqje me pron. Por, n rend t par, faktor vendimtar duhet me qen fakti, nse kjo ndrmarrje do t jet profitabile ose jo. Nse aktivtetet nuk jan profitabile por varen nga buxheti i komuns, ather nuk sht pun e menur t formohet nj ndrmarrje e till publike. 4.7. PRON INFRASTRUKTURORE N pronn infrastrukturore t komuns, bjn pjes: objektet e infrastrukturs, q i ka ndrtuar komuna dhe, q jan n pronsi t saj (rrejti i ujsjelljes, rrjeti i kanalizimit, parqet, hapsirat pr parkim t automjeteve, stacionet e autobusave, vend-qndrimet e autobusave, ndriimi i rrugve, q ka ndrtuar komuna, instalimet nntoksore dhe mbitoksore, q i ka ndrtuar komuna etj. 4.8. BASHKPUNIMI N MES KOMUNAVE N LMIN E PRONS Komunat bashkpunojn n mes tyre n lmin e pronsis, posarisht kur pronsia sht e prbashkt dhe kur paraqet trsi t pandashme, bashkpunimi n mes komunave sht me rndesi t veant, pr zgjidhjen e shtjeve t infrastrukturs, si psh. investim i prbashkt n ndrtimin e rrjetit ujsjells, rrjetit t kanalizimit, ndrtimin e rrugve lokale, q bjn lidhjen e dy komunave fqinje dhe t ngjajshme. Komunat pr bashkpunim m t suksesshm ndrmjet tyre, mund t formojn edhe ndrmarrje publike t prbashkta. 47

Poashtu, komunat mund t formojn ndrmarrje t prbashkt publike, pr veprimtari shrbyese dhe veprimtari komunale. Numri i ndrmarrjeve t tilla, varet nga madhsia e komuns, gjegjsisht qytetit.
Shembull pr ndrmarrje publike ndrkomunale: "Proakva" (Strug), pr furnizim me uj t pijshm dhe pastrim t ujit t prdorur, e formuar me bashkpunim t komuns s Strugs dhe Ohrit.

Me qllim t zhvillimit t regjionit, komunat mund t themelojn edhe asociacione, posarisht pr zhvillimin e turizmit dhe pr ndrmjetsim turistik. Gjithsesi, gjat formimit t ktyre agjensioneve, patjetr duhet t egzistojn marrveshje paraprake, me t cilat do t prcaktohen investimet e prbashkta, mnyra e puns dhe ndarja e fitimit. Komunat n rajonet kufitare sht e zakonshme t zhvillojn bashkpunim me komunat prtej kufirit. Kshtu, s bashku, mund t shfrytzojn fonde speciale ndrkombtare, q jan t dedikuara pr kt lloj t bashkpunimit, si psh. pr ndrtim t ujsjellsit t prbashkt, rrugve, rrjetit elektrik, rrjetit t kanalizimit, etj. Nse e dini sa vlen levrdia nga udhheqja me pronn e komuns suaj, do t vrtetoheni se sht m mir t bashkpunoni me komunat tjera ose t themeloni asociacion t prbashkt pr udhheqje. Kjo zgjidhje sht e mir, pr shkak t nevojs pr udhheqje me pronn e prbashkt t komunave.

Bashkpunimi me komunat, mundson shum leht t arrihet deri te fondet speciale pr projekte m t mdha investuese dhe pr riprtrirjen e prons s komuns. Ndihma financiare e ktyre programeve sht e mirseardhur pr shkak t ndrtimit dhe rikonstruimit, posarsiht t objekteve t infrastrukturs. Nse jeni antar t kshillit, vlen t harxhohet m tepr koh pr prgaditjen e programeve t ktilla. Mos harroni kur udhhiqni me pronn, t krkoni ndihm financiare nga institucionet donatore, ndrkombtare. Por, poashtu, jeni t obliguar t respektoni afatet dhe kushtet e parapara n kto programe. 4.9. SI FITOHET PRONSIA Komuna pronn e fiton: nga burimet e saja t t ardhurave, q jan prcaktuar me ligj; me kryerje t veprimtaris s caktuar ekonomike; me kryerje t veprimtaris publike dhe profesionale; me financim t qytetarve, me an t vetkontributit ose n mnyr tjetr; me dhurata; me trashigimi; me donacione dhe mbi baza t tjera. 4.10. PRGJEGJSI PR KEQPRDORIMIN E PRONS S KOMUNS Shitja, blerja ose dhnia me qira e prons s komuns, gjithnj duhet t bhet n pajtim me procedurn dhe mnyrn e prcaktuar me ligj. do transaksion, i lidhur me pronn e komuns, duhet me qen publik dhe transparent. Gjithashtu, duhet me vmendje t madhe t prcaktohet nj transakcion i till, nse sht n interes s komuns. Nse prona shitet me mim m t ult, nga vlera e prcaktuar e tregut ose blehet pron me mim shum m t lart se mimi real i tregut, ather egziston dushim i bazuar s i sht shkaktuar dm komuns. Kjo, si pasoj, sjell mas adekuate ligjore kundr personit udhheqs t komuns. Kontroll t puns materialo-financiare t komuns, bn Ministria pr financa. Revizion t puns materialo-financiare, bn Enti shtetror pr revizion. Nse gjat procedurs s kontrollimit t transaksioneve financiare, q paraqesin harxhime t komuns n kuptim t shfrytzimit ligjor dhe sipas dedikimit, vrtetohet se gjat blerjes, shitjes, dhnies me qira t prons s komuns, sht realizuar transaksion kundr ligjit ose transaksion, q ka pasoja t dmshme pr komunn, gjegjsisht sht kryer vepr pr kundrvajtje ose vepr penale, ather fillohet procedur adekuate, kundr personit n komun, i cili ka kryer kt vepr. 4.11. KRIJIMI I PRONSIS Parim themelor n krijimin e pronsis duhet me qen parimi: si m mir t shfrytzojm resurset tona me qllim t zmadhimit t pronsis s komuns ose t prfitojm sa m tepr, q sht e mundur nga prona. 48

Baz fillestare e krijimit t pronsis duhet me qen listat regjistruese t prons dhe bilanci i harxhimeve dhe t ardhurave t komuns, t realizuara n vitin n rrjedh. Pas vrtetimit se, cila pron sjell t ardhura edhe ate disa vite n t kaluarn, duhet t vendosim t zmadhojn at pron, gjegjsisht t blejm ose t ndrtojm edhe m tutje pronn e till. Nse vrtetojm se ndonj pron sjell humbje pr buxhetin e komuns, edhe ate disa vite me radh n t kaluarn, ather patjetr duhet prona e till t shitet. Kjo rregull nuk do t thot se gjithmon duhet t respektohet, posarisht jo pr ato objekte (psh. biblioteka, galeri, institucione kulturore etj.), q nuk i sjellin fitim komuns por jan me interes t posam publik pr komunn. Kto objekte nuk duhet t shiten. Nuk ka dyshim se udhheqja me pronn e fituar t komuns krkon organ profesional t pushtetit lokal, q gjithmon mund t gjen rrugn n lavirintin e procesin administrativ financiar dhe rregullativs egzistuese ligjore. Jemi t obliguar t ruajm pronn e komuns, q na sht besuar dhe t disponojm me at n mnyr ekonomike dhe pr qllime t prcaktuara paraprake. Jemi t obliguar t prdorim pronn e komuns pr interes publik dhe si amvis i mir.

Fjal kyqe: transaksion, transparenc, hipotek, regjistr, revizion. Korrniza ligjore:

! !

Ligji pr vetqeverisje lokale ("Gazeta zyrtare e Republiks s Maqedonis", nr. 52/98 dhe 5/02); Ligji pr financimin e vetqeverisjes lokale ("Gazeta zyrtare e Republiks s Maqedonis", nr. 61/04) Ligji pr procedur egzekutuese ("Gazeta zyrtare e Republiks s Maqedonis", nr. 53/97 dhe 73/04); Ligji pr revizion shtetror (tekst i pastruar) ("Gazeta zyrtare e Republiks s Maqedonis", nr. 73/04); tit t Shkupit dhe bilancit pr ndarje n mes komunave t reja dhe komunat, nga t cilat rrjedhin komunat e reja ("Gazeta zyrtare e Republiks s Maqedonis", nr. 17/97)

! Ligji pr pronsi dhe t drejta tjera mbi sende ("Gazeta zyrtare e Republiks s Maqedonis", nr. 18/01) ! !

! Udhzim pr mnyrn e realizimit t bilancit pr ndarje n mes Republiks dhe 34 komunave dhe Qyte-

! Ligji pr rregullimin e marrdhnieve n mes njsive t reja t vetqeverisjes lokale dhe njsive t vet-

qeverisjes lokale nga t cilat kan dalur ("Gazeta zyrtare e Republiks s Maqedonis", nr. 59/96).

49

50

ZHVILLIMI I EKONOMIS LOKALE (ZHEL)

Ljupo Petkovski Investim, rritje ekonomike dhe zhvillim. Si t arrihet deri te investimet, si t trhiqet kapitali privat, cilat jan mekanizmat dhe instrumentet n disponim t organeve komunale pr prmirsimin e jets n komun? Prgjigjet e ktyre pyetjeve nuk jan patjetr aq t ndrlikuara, apo jo? Zhvillimi i ekonomis lokale sht proces, n t cilin punojn s bashku partnert e sektorit afarist, sektorit financiar dhe sektorit joqeveritar (faktort n suazat e komuns), me qllim t formimit t kushteve m t favorshme pr rritje ekonomike dhe krijim t vendeve t reja t puns n njist e vetqeverisjes lokale. T punohet p ZHEL do t thot t punohet drejtprdrejt n ndrtimin e konkurencs ekonomike n bashksin me qllim t prmirsimit t s ardhmes ekonomike t saj. Vetqeverisja lokale, n pajtim me kompetencat e reja, q i jan dhn me decentralizimin, gjat aktiviteve t saja duhet t'i jep prparsi ekonomis lokale dhe zmadhimit t konkurrencs s saj n kuptim ekonomik, sepse suksesi i vetqeversijes lokale, do t varet nga prshtatshmria e saj ndaj rrethit t tregut t lir, q ndyshohet shpejt dhe n t ciln konkurrenca sht gjithnj e m e fort. do bashksi lokale, ka kushtet e saja t veanta lokale, q mund t ndihmojn ose t vshtirsojn zhvillimin e saj ekonmik. Kto atrribute lokale e formojn bazn, mbi t ciln mund t ndrtohet strategjia e ZHEL, me qllim t prmirsimit t konkurrencs t bizneseve lokale. Pr t zhvilluar konkurencn secila njsi e vetqeversijes lokale, duhet t ket njohuri pr resurset e saja (potencialin natyror, pozitn gjeografike, infrastrukturn, kapacitetet egzistuese ekonomike etj.) dhe t vrej prparsit dhe mangsit e tyre, me qllim t shfrytzimit t mundsive potenciale dhe shmangjes s rreziqeve. Kjo sht e nevojshme edhe pr krijimin e klims s favorshme ekonimike, q do t trheq investime t reja pr gjenerim t vendeve t reja t puns dhe pozitivisht do t ndikoj n ZHEL, e me kt edhe n zhvillimin e njsis s vetqeverisjes lokale, n prgjithsi. Puna e ekonomis, e cila duhet t krijoj rritje ekonomike dhe zhvillim n vetqeverisjen lokale, n mas t madhe varet nga lehtsimet e kushteve lokale (q ndikojn n punn e saj). Detyra themelore e kshillit t komuns (pushteti lokal) sht krijimi i kushteve t volitshme pr zhvillimin e ndrmarrjeve t vogla dhe t mesme n territorin e komuns. ZHEL realizohet me krijimin e partneritetit t pushtetit lokal, sektorit privat dhe OJQ-ve, n interes t bashksis. Detyra themelore e pushtetti lokal sht formimi i skuadrs pr zhvillimin e ekonomis lokale n suazat e njsis s vetqeverisjes lokale. Vendimin pr formimin e skuadrs e sjell kshilli i komuns. Prbrjen, strukturn dhe numrin e antarve e prcakton kshilli i komuns n bashkpunim me kryetarin e komuns. 51

Skuadra punon n prgaditjen e strategjis pr ZHEL edhe me palt e interesuara, me qllim t zhvillimit t partneritetit n mes sektorit publik dhe privat. Ndonjher, partneritetet e tilla mund t formohen si njsi autonome ose gjysm autonome pr implementim t strategjive. N kt rast, komuna i udhheq kto aktivitete nprmjet forcimit t kapacitetit t administrats komunale dhe menaxhmentit komunal, sepse sht pjes vitale e procesit t rritjes dhe zhvillimit ekonomik. Administrata lokale kshilldhnse sht imperativ pr prkrahjen dhe arritjen e zhvillimit ekonomik, nprmjet aktivizimit t kushteve, strukturave organizative n aspekt t prballimit t nevojave lokale. Kjo mund t arrihet me:
! ! ! ! !

sistemin e nj sporteli prparimin e menaxhmentit me ZHEL forcimin e pjesmarrjes s qytetarve prmirsimin e kualitetit t srbimeve publike braktisje t shprehive burokratike dhe transformim t administrats lokale n pushtet kshilldhns.

Pushteti lokal, gjegjsisht kshilli i komuns i sjell programet themelore, me t cilt ndikon n realizimin e strategjis s ZHEL edhe at:
! !

Shtytje t rritjes s afarizmit lokal nprmjet formimit t rrjets lokale t institucioneve dhe agjensioneve pr prkrahjen e ndrmarrjeve t vogla dhe t mesme dhe prkrahjen e siprmarrjes. Shtytje t themelimit dhe zhvillimeve t ndrmarrjeve t reja nprmjet dhnies s kshillave, ndihms teknike, ndihms, trajnime pr siprmarrje, me ka do t'ju ndihmohej personave dhe do t merrnin kurajo pr fillimin e veprimtarive ekonomike. Promovim t investimeve nprmjet trheqjes s veprimtarive t reja ekonomike drejt njsis s vetqeverisjes lokale, nga pjest e tjera t shtetit ose nga shtetet tjera; ndihm pr arritje t burimeve financiare kapitale, t t ardhurave. Investim n objekte t rndsishme t infrastukturs, q sht tepr e rndsishme pr ZHEL dhe trheqjen e investuesve.

"

Kshilli ndikon n ZHEL nprmjet sjelljes s programeve dhe vendimeve pr lartsin e taksave komunale, lartsia e s cilave do t ndikoj bindshm pr stimulimin e aktiviteteve ekonomike. Kshilli prcakton edhe lartsin e tatimeve lokale, q mund t ndikojn n mnyr stimuluese n ZHEL. N programet e tij, kshilli i komuns duhet t mundsoj zhvillim dhe modernizim t objekteve t infrastukturs komunale:
! ! ! ! !

"

Ndrtim, mbindrtim dhe rikonstruim t rrugve lokale t komunikacionit; Ndrtim, rikonstruim dhe moderznizim t rrjetit t ujsjelljes dhe stacioneve pr pastrim t ujrave; Ndrtim t deponimeve regjonale; Ndrtim dhe zgjerim t tregjeve publike; Formim dhe riprtirje t siprfaqeve t gjelbrta dhe parqeve.

"

Ndrtim, rikonstruim dhe modernizim t objekteve t infrastruktures sociale:

! ! ! ! !

Qendra sportive dhe qendra pr rekreim; Institucione t arsimit; Institucione shndetsore; Institucione sociale; Institucione kulturore.

52

Bashkpunim lokal dhe rajonal - Pushteti lokal duhet t ndihmoj lidhjen lokale t ekonomis dhe t bhet katalizator i mbledhjes t t gjith aktorve t ekonomis lokale dhe rajonale me qllim t zmadhimit t konkurrencs dhe paraqitjes s prbashkt n tregje. rfr dhe t rrezikuar n ekonomi. Kshilli i komuns mund t aprovoj edhe program pr ndrtim t infrastrukturs sociale, me t ciln mund t angazhohen numr i konsiderueshm i personave t pa punsuar. Me kt do t tejkalohej gjendja e rnd e t pa punsuarve dhe do t arriheshin rezultate pozitive n mimin e ndrtimin e objekteve t infrastrukturs.

! Qetsimin e tensioneve sociale nprmjet programeve, q drejtojn dhe prfshijn popullatn e va-

T sigurohen garanca se rritja e re industriale do t zmadhoj mundsin e punsimit t puntorve me t ardhura t ulta dhe kta puntor t ken qasje drejt mundsive pr prparim.
!

Strategji pr rigjenerim t kapaciteteve industriale egzistuese, e q jan t mbyllura nprmjet gjetjes s partnerve strategjik.

Zhvillimi i ekonomis lokale, krkon qasje t prshtatura me kushtet lokale. Gjat ksaj, duhet t merren parasysh parime t caktuara.
! ! ! !

Qasje e plot, duke prfshir shtjet sociale, ekonomike dhe ekologjike. Sr iniciativash - afatshkurtr, afatmesme dhe afatgjat pr t prkrahur partneritetetn dhe t ndrtohet besimi i palve t interesuara. Prparimi i kapaciteteve t udhheqjes q japin prpjekjet e tyre, kredibilitetin dhe aftsit pr t bashkuar palt e interesuara pr implementim t programit. Pushteti lokal duhet t tregoj vullnet t fuqishm politik pr implementimin e strategjis s ZHEL-it dhe t krkoj ndihm konrete teknike, financiare dhe t llojit tjetr nga nivelet tjera t pushtetit.

Pushteti lokal dhe palt kryesore t interesuara duhet t balancojn zhvillimin ekonomik me nevojat e rrethins dhe me nevojat sociale. SHEMBULL: REALIZIMI I PROJEKTIT ME FORMIM T PARTNERITETIT N MES SEKTORIT PUBLIK DHE PRIVAT N Komunn e Kriva Pallanks nj koh t gjat stacioni egzistues i autobusave me kapacitetin e saj prej nj peroni, nuk i plotsonte nevojat e qytetarve. Me lokacionin e saj egzistues n qendr t qytetit n rrugn kryesore, jo vetm q nuk prballon nevojat por paraqet rrezik pr komunikacionin n rrugn kryesore dhe pamundsonte rregullimin e siprfaqes qendrore t qytetit, sipas planit urban. Nga kjo, rrjedh edhe nevoja pr dislokim t tij sa m t shpejt. Dislokimi i stacionit t autobusave, ishte njri nga problemet m t rndsishm, q e mundonte njsin e vetqeverisjes lokale, tashm nj koh t gjat por, pr shkak t mungess s mjeteve financiare, pushteti lokal nuk ishte n gjendje t zgjidh problemin. Pr zgjidhjen e ktij problemi, komuna ndrmorri kto aktivitete: 1. Formoi skuadr; 2. Skuadra bri analiz dhe prcaktoi situatn si vijon: a. Definoj lokacion t ri pr ndrtim t stacionit t autobusit n pronsi t Republiks s Maqedonis, sipas planit urban detal n pronsi t Republiks s Maqedonis; b. Prgaditi dokumentacion teknik pr ndrtimin e stacionit t ri t autobusave; c. Pal t interesuar pr ndrtimin e stacionit - Komuna e kriva Pallanks dhe ndrmarrja pr auto - transport, "Proleteri" nga Kriva Pallanka; d. E prcaktoi lartsin e investimit. 53

Pas shqyrtimit t lartsis s investimit, skuadra konstatoi se komuna nuk mundet me mjete t saja t rrumbullaksoj investimit (t ndrtoj objektin). Skuadra pas shqyrtymit t situats faktike, definoi kto hapa pr realizimin e ktij projekti dhe kto hapa ia propozoj kshillit t komuns pr aprovimin e tyre: 1. Krkes deri te Ministria pr transport dhe lidhje pr dhnie t lokacionit pr stacion t autobusit n pron t komuns. 2. Vendim, q pr realizimin e projektit t gjinden partner strategjik nga ana e kshillit t komuns. 3. Formim t partneritetit ndrmjet palve t interesuara me investime t prbashkta (formim t komisionit, q do t definoj kushtet e marrveshjes). Pas marrjes s prgjigjes pozitive nga ana e Ministris pr transport dhe lidhje, skuadra filloi me realizimin e fazave tjera t projektit. I definoi marrdhniet dhe obligimet e partneritetit n mes komuns dhe ndrmarrjes s auto-transportit, "Proleteri" nga Kriva Pallanka. U nnshkrua marrveshje pr partneritet publiko-privat. N realizimin e projektit u krkua dhe u fitua prkrahje nga programi "Fondi komunal pr zhvillim-mjete t prbashkta" t UNDP-s. Kshtu, ky projekt u realizua me ivnestim t prbashkt t Komuns s Kriva Pallanks, si pronar i lokacionit t stacionit t autobusit me prkrahje financiare t UNDP-s, me pjesmarrje t komuns me mjete t saja dhe participim t ndrmarrjes pr auto - transport, "Proleteri" nga Kriva Pallanka, si shfrytzues i drejtprdrejt i objektit. Stacioni i autobusave sht pronsi e njsis s vetqeverisjes lokale, ndrsa participimi i ndrmarrjes lokale pr auto-transport, "Proleteri" nga Kriva Pallanka sht pjesmarrje paraprake pr shfrytzimin e objektit pr nevoja t saja, ndrsa 50% t t ardhurave nga shrbimet e shfrytzuesve t tjer do t jen t ardhura t buxhetit t Komuns s Kriva Pallanks. 5.1. UDHHEQJE ME CIKLUSIN E PROEJKTIT Projekti sht mjet pr transferimin e fondeve t jashtme n realizimin e aktiviteteve krejtsisht t orientuara me qllim t tejkalimit (zgjidhjes) t problemeve t identifikuara m par n planet pr zhvillim t njsis s vetqeverisjes lokale. PRGADITJE PARA PROJEKTIT- MBLEDHJA E INFORMATAVE PR PROGRAME T PRSHTATSHME, Q FINANCOJN PROJEKTE Prgaditja pr realizimin e projekteve prfshin furnizim me t gjitha materialet informative pr programet, q financojn projekte. Zakonisht, kto jan t emruar si kushte pr pjesmarrje (VADEMECUM) dhe formular pr kandidim (Application Forms). Shum shpesh ata jan pjes e nj paketi informativ. M s shpeshti jan t arritshm npmjet internetit, q e lehtson arritshmrin dhe plotsimin e tyre. Paketi informativ i till duhet t lexohet me vmendje, duke pasur kujdes pr: 1.Kriteriumet e pjesmarrjes (far jan krkesat ndaj organizatave - psh, me qen OJQ, univerzitete, institute pr hulumtime shkencore, njsi t vetqeverisjes lokale, projekte q krkojn partneritet n mes subjekteve t ndryshm etj.); 2. Nevojs pr partneritet (n shum programe t Unionit evropian, krkohet partneritet me organizata t UEs); 3. Prioritetet e programit (cilat jan lmit, q kan prparsi n financimin e projekteve); 4. Suazat maksimale t financuara (nga kjo do t varet prmbajtja e projektit, q do t prgadisni) dhe 5. Afatet pr aplikim t projektit - nga kjo do t varet intenziteti i puns suaj, gjat prgaditjes s projektit.

54

5.1.1. Prpunimi i projektit Elementi i par themelor sht formimi i skuadrs pr prgaditjen e projektit. Pasiq do t bhet zgjedhja e programit, q do t mund t financoj projektin e caktuar, duhet t prgaditet plani pr prgaditjen e projektit. Skuadra duhet t formuloj projektin, gjegjsisht t planifikoj projektin. Por, para se t bj kt, skuadra duhet t ket prgjigjet e pyetjeve t ardhshme:
! ! ! ! ! ! ! !

Cilat grupe sociale do t ken fitim nga projekti? N cilin rajon gjeografik do t implementohet projekti-lokacioni i sakt i punve t projektit? Cilat jan qllimet specifike t projektit? Cilat jan metodat dhe instrumenetet pr arritjen e qllimeve t parashtruara? Sa do t kushtoj projekti? A sht i arsyeshm investimi? Cilat jan pritjet nga projekti? A do t gjeneroj zhvillim t qndrueshm realizimi i aktiviteteve t projektit?

N rastet kur programet nuk kan formular pr aplikim, q e prcaktojn n mnyr t prpikt formn e projektit t prezentuar, ather egzistojn elemente t caktuara t prbashkta, q sigurojn paraqitje t qart dhe koncize t projektit. Faqja e titullit Nse propozim-projekti sht m i madh se 4 faqe, sht mir t shtohet edhe faqja e titullit. N faqen e par t titullit duhet t gjendet emri i projektit dhe emri i organizats, q aplikon pr projektin. Prmbajtja Nse propozim-projekti sht m i madh se 10 faqe duhet t ket prmbajtje t projektit. Rezyme Rezymeja gjithmon sht pjes e levrdishme e propozim-projektit, edhe n rastet kur ai sht relativisht i shkurtr. Mbajtsit e funksioneve n organizatat donatore nuk kan gjithmon koh t lexojn tr propozim-projektin. Pr kt shkak, rezymeja duhet t prmbledh:
! ! ! !

Prmbajtja e projektit - Titulli i sakt i projektit; - Prshkrim i puns s deri tanishme (analiz e gjendjes) - definim i problemit, lokacion i aktiviteteve t propozuara t projektit; - Prshkrim i shkurtr i natyrs s projektit; - Qllimi kryesor i projektit dhe qllimet tjera t projektit; - Grupet qllimore; - Detyrat e projektit; - Aktivitete t projektit; - Plan pr dinamikn e aktiviteteve kalendar i aktiviteteve; - Rezultate t pritura; - Qndruueshmria e projektit, pas implementimit t tij; - Buxheti i projektit (t ardhura, harxhime dhe dinamika e buxhetit); - Korrniza logjike e projektit.

deklarat pr projektin; qllimet e projektit; organizatn e juaj; buxhetin.

5.1.2. Hapat themelor gjat prgaditjes s projektit

N fillim duhet t bhet studimi detal i krkesave pr pjesmarrje n program, nga t gjith antart e skuadrs-ky sht kusht i domosdoshm pr punn e mtutjeshme. 55

Nse prcillet e tr skema pr krijimin e projektit, hapi i ardhshm sht analiza e situats egzistuese n lmin, n t ciln do t prpunohet projekti. Por, para ksaj, zgjidhni emr t shkurtr por interesant pr projektin. sht mir emri t asocon n aktivitetin kryesor t projektit ose n qllimin gjeneral. Analiza e gjendjes egzistuese, do t mundsoj definimin e sakt t problemeve egzistuese dhe do t mundsoj qllimet dhe detyrat e projektit t formulohen n mnyr t prshtatshme. Kjo faz realizohet m s miri, nse paraprakisht bhet mbikqyrje lokale e problemit. N kt mbikqyrje, sipas rregulls, marrin pjes antart e skuadrs por mund t thirren edhe pjesmarrs t jashtm relevant. Gjithmon duhen t merren parasysh lidhjet ndrmjet problemeve dhe paraqitja e tyre me ndihm t diagrameve, gjat realizimit t ksaj faze. Pastaj vjen definimi i qllimeve dhe detyrave t projektit, q jan n korelacion t drejtprdrejt me problemet e definuara. N baz t qllimeve dhe detyrave t definuara, bhet definimi i sakt i grupeve qllimore, pr t cilt sht i dedikuar projekti dhe aktivitetet direkte. Definimi i sakt i aktiviteteve t projektit sht me rndsi themelore, sepse realisht ato e ndrtojn bazn e projektit dhe jan mjete pr realizimin e detyrave dhe realizimin e qllimeve t projektit. Mundohuni t realizoni kreativitet dhe profesionalizm. Pas prcaktimit t aktiviteteve konkrete, duhet t prgadisni plan pr dinamikn e realizimit t tyre, gjegjsisht kalendar t aktiviteteve, n t cilin n mnyr precize do t saktsohen datat e fillimit dhe mbarimit t secilit aktivitet ve e ve. Gjat ksaj, gjithmon duhet t keni kujdes t jeni ne suazat e kohzgjatjes s projektit. Pas prgaditjes s kalendarit t aktiviteteve, duhet t definohen dhe prcaktohen saktsisht rezultatet e pritura nga realizimi i aktiviteteve t projektit. Kjo pjes sht e lidhur ngusht me qllimet dhe detyrat e projektit. Qllimi i saj sht t siguroj matsin e rezultateve t projektit. Zakonisht, n formulart e programeve t UE-s, ka pjes pr t ashtuquajturn qndrueshmri t projektit (Viability sustainability). N pjesn pr qndrueshmrin e projektit, duhet t paraqiten argumente pr mbrojtjen e pohimit se aktivitetet e projektit mund t vazhdojn edhe pas mbarimit t financimit t tij. Pjesa "Qndrueshmria e projektit" (Sustainbility of the project), sht element themelor. Projektet duhet t provohen n aspekt t qndrueshmris, para se t fillon realizimi i tyre. Nj projekt sht i qndrueshm kur mundet t siguron levrdi pr grupin qllimor t parapar, pr nj periudh t gjat, edhe pas mbarimit t ndihms financiare. Faktor t mundshm t qndrueshmris, q duhet t merren parasysh gjat prgaditjes dhe dorzimit t projektit, jan: aspektet ekonomike dhe financiare, aftsit pr udhheqje, zhvillimi institucional etj. Kto faktor, n mas t madhe, varen nga prmbajtja dhe specifika e secilit projekt. Kjo do t thot se gjat prgaditjes s do projekti t veant, duhet t prgaditet plan pr qndrueshmri t projektit. 5.1.3. Prgaditja e buxhetit t projektit Buxheti standard i projektit, prmban elementet e prmendura m posht: T ardhura: Shnoni listn e t ardhurave t pritura pr projektin. Saktsisht precizoni shumn, t ciln e krkoni nga donatori. Harxhime: Bni listn e t gjith harxhimeve t pritura t projektit, duke prfshir edhe harxhimet indirekte. Sigurohuni se buxheti sht i pranueshm dhe real. Shpjegoni t gjitha detajet n fusnota. Ndani harxhimet direkte nga harxhimet operative. Dinamika e buxhetit: Shpjegoni me vmendje, n ciln faz far sasie e mjeteve sht e nevojshme. 5.1.4. Prgaditja e tekstit t projektit N praktik, me ndihmn e fazave paraprake prgaditen pjes nga propozimi definitiv i projektit. N suazat e ksaj faze, duhet t bashkangjiten t gjitha tekstet e prgaditura gjat fazave paraprake; t bhet sqarimi i 56

atyre pjesve, q nuk jan t sqaruara sa duhet. Kshtu, propozim-projekti fitohet, si rezultat i t gjitha aktiviteteve t prmendura. Pastaj duhet t kompletohet korrniza logjike e projektit, q n t vrtet paraqet t gjitha fazat e projektit dhe ju ndihmon njerzve q e prgadisin projektin t bjn strukturimin e vrejtjeve t tyre, m mir dhe qart t prshkruajn projektin n mnyr t standardizuar. Pas prgaditjes definitive t projektit, sht e domosdoshme, nj antar i skuadrs t koordinon kompletimin e dokumentacionit dhe drgimin, gjegjsisht dorzimin n afatin dhe n adresn caktuar. 5.2. PLANIFIKIMI STRATEGJIK Nse nuk dini drejtimin kah jeni duke shkuar, nuk e dini as kur do t arrini atje. Planifikimi strategjik merret me kt - ku dshironi t shkoni dhe si t arrini deri aty. Ja disa definicione t planifikimit strategjik:
"

Planifikimi strategjik fokusohet n shtjet, mundsit dhe problemet me rndsi kritike pr komunn. Planifikimi strategjik paraqet mundsi pr udhheqsit t shikojn n mnyr m reale problemet e prditshme. Ndihmon t gjenden zgjidhjet e rndsishme. Planifikimi strategjik fokusohet n procesin e vlersimit t kushteve t rrethins; n analizn e anve pozitive dhe negative dhe n pozitn e organeve shtetrore pr shfrytzimin e tyre gjat sfidave dhe mundsive t brendshme. Procesi i planifkimit strategjik sht proces i vazhdueshm, q i ndihmon organizats suaj t prballoj ndryshimet e pa shmangshme dhe t parashikoj ardhmrin e saj. Rndsia e ktij procesi qndron n faktin se i mundson organizats t formuloj t ardhmen e saj, e jo vetm t prgaditet pr at.

"

"

Procesi i planifikimit strategjik: IDENTIFIKIM I PALVE T INTERESUARA SKENIM DHE ANALIZ E RRETHINS ANALIZ E ANVE POZITIVE DHE NEGATIVE, T MUNDSIVE DHE RREZIQEVE (SOT) PRGADITJE E VIZIONIT T KOMUNS PRCAKTIMI I QLLIMEVE GJENERALE DEFINIM I QLLIMEVE SPECIFIKE PRGADITJA E ALTERNATIVAVE ZGJEDHJE E STRATEGJIS REALIZIM I STRATEGJIS VLERSIM I STRATGJIS 1. Identifikimi i palve t interesuara. Pal e intesuar sht do person ose grup, brenda ose jasht organizats, q krkojn vmendje nga ana e komuns (ndikojn n zgjidhjen e dhn), mund t kontribojn me resurse ose t jen t prekur nga zgjidhja e dhn nga ana e komuns. 57
- Krijimin e kuptimin nga ana e publikut pr tendencat dhe pr at se ka mund t sjell e ardhmja; - Ndrtim t vizionit dhe konsenzusit t prgjithshm publik dhe organeve t vetqeverisjes lokale, n aspekt t qllimeve; - Identifikim t aktiviteteve themelore, q duhet t realizohen pr arritjen e qllimeve t komuns; - Forcimin e partneritetit n mes organeve t administrats komunale, organizatave komunale t biznesit, pr zgjidhjen e problemeve t ndrlikuara. Planifikimi strategjik, ka shum prparsi:

Prfshirja e palve t interesuara n etapn e hershme t prgaditjes s strategjis, sht shum e rndsishme pr definimin e qllimeve, si dhe prgaditje m e madhe pr prmbajtjen e zgjidhjeve. Palt e interesuara pr zgjidhjet komunale, mund t prfshijn njerz dhe organizata t ndryshme: ndrmarrje, shfrytzues t shrbimeve, bashksi lokale dhe asociacione qytetare. 2. Analiza e gjendjes. Analiza prfshin mbledhje t informatave pr kushtet e rajonit dhe tendencave t ardhshme, me qllim t identifikimit t faktorve t brendshm dhe t jashtm, q do t ndihmojn n hetimin e karakteristikave themelore t rrethins:
" " " "

karakteristikat demografike t popullats - mosha, gjinia, arsimimi, nacionaliteti dhe karakteristika tjera t popullats; karakteristika ekonomike - sektore thelbsore ekonomike, investime lokale, biznes klim (ka e bn komunn trheqse ose jotrheqse pr komunn), privatizimi, situata e ndrmarrjeve komunale; karakterisika sociale - rrjeti i institucioneve shndetsore, institucioneve arsimore, kulturore etj; Infrastruktur / faktor teknik - situata e ndrmarrjeve pr shrbime komunale, furnizim me uj, kanalizim, deponime pr hedhurina t ngurta, sisteme pr ujitje, rrjete rrugore, rrjete hekurudhore, transport publik, post, telekomunikacioni, elektrifikimi, rrjeti i gazit etj; financa - burime lokale pr financim dhe mjete nga transfere prej buxhetit t Republiks s Maqedonis; ambienti jetsor - rregullimi urban i hapsirs, masa dhe aktivitete pr mbrojtjen e ambientit jetsor; faktor normativ - ndryshime, q do t ndikojn mbi prgjegjsit e komun dhe resurset.

" " "

3. Analiza e anve pozitive t komuns, analiza e mundsive dhe rreziqeve (SOT). far sht gjendja e faktorve t brendshm dhe t jashtm, nga t cilt komuna mund t ket levrdi dhe far jan pengesat e brendshme dhe t jashtme t zhvillimit t saj. 4. Prgaditja e vizionit t komuns. Cilat jan aspiratat ose qllimet e publikut? Pr shembull: "T bhet udhheqs turistik i vendit me shrbyes m t mir, t trajnuar pr turizm dhe hotelieri, si dhe n t njjtn koh t ofroj pr popullatn standard t lart t shrbimeve publike. 5. Prcaktimin e prioriteteve t qllimeve gjenerale. Qllimet gjenerale jan qllime t prgjithshme, m konkrete se vizioni, por jo aq detale sa qllimet konkrete. Gjat prgaditjes s qllimeve gjenerale, ekipi pr planifkim strategjik i prcakton prioritetet. Mjetet gjithmon jan t kufizuara, pr ka duhet t prcaktohet cilt qllime gjenerale kan prioritet m t madh se, sa qllimet tjera. 6. Definimi i qllimeve specifike. Qllimet specifike strategjike jan formulime detale pr at se, si do t arrij komuna qllimet e gjenerale. Pr do qllim gjeneral duhet t prcaktohen qllime specifike, sepse ato do t mundsojn realizimin e qllimit gjeneral. Pr shembull: Pr realizimin e qllimit specifik pr prmirsimin e higjiens (pastrtis), qllimet specifike mund t paraqiten, si vijon:
" "

Gjat vitit 2004 t sigurohen me mjete t reja pr hedhurina 80% t blloqeve banuese n territorin e komuns." Gjat vitit 2005, ndrmarrja pr mirmbajtjen e higjiens t zmadhoj sasin e mbledhjes s hedhurinave dhe transportin e tyre n pjesn qendrore t qendrs komunale prej tre her n katr her n jav".

58

Qllimet specifike duhet t shprehin kapacitetin e komuns (s bashku me partnert e saj), gjegjsisht t shprehin rezultatet nga "analiza e rrethins". 7. Prgaditje e alternativave. Nj qllim specifik, mund t realizohet sipas drejtimeve t ndryshme dhe do drejtim do t ket mim dhe efekt t ndryshm. Mundsit alternative duhet t prpunohen nga personi ose grupi ose nga grupe t ndryshme. 8. Zgjedhje e strategjis. N kt faz, zgjedhet njra nga alternativat e shumta pr realizimin e qllimeve t prcaktuara, q shndrrohet n strategji t komuns. sht tejet e rndsishme, zgjedhja e strategjis t mbshtetet n kriteriume t qarta pr zgjedhje t alternativave, si psh niveli i arritshmris, harxhimeve ose niveli i t ardhurave. Strategjia duhet t shndrrohet n nj nga dokumentet udhheqs t komuns, i pranuar dhe prmbajtur nga administrata, organizatat partnere dhe nga qytetart. Pr kt, strategjia e aprovuar duhet me qen mir e paraqitur dhe e ndar me t gjitha palt e interesuara dhe duhet t kaloj npr fazat e ardhshme: 1. Prgaditje t projekt-verzionit t strategjis dhe prgaditje t diskutimit publik pr projekt verzionin e strategjis; 2. Prfshirje t vrejtjeve dhe propozimeve gjat diskutimit publik pr projekt-verzionin e strategjis, n propozim-verzionin e strategjis; 3. Paraqitjen e propozimit t strategjis para kshillit t komuns pr aprovim. 9. Realizim i strategjis Prgjegjsit pr realizimin e strategjis, duhet t prcaktohen n mnyr t qart n mes njsive t komuns dhe organizatave partnere. Ato jan prgjegjs pr prgaditjen e planeve konkrete pr veprim dhe pr mjetet financiare pr realizimin e strategjis. 10. Vlrsim dhe monitoring t stratgjis. Faz e rndsishme n planifikimin strategjik sht krijimi i sistemeve t monitoringut dhe vlersimit, me prfshirje t gjr t publikut (pjesmarrje) n realizimin e qllimeve gjenerale dhe qllimeve konkrete, t prfshir n strategjin e komuns. Mbikqyrja sht e rndsishm, sepse lejon t bhen prmirsime, nse prparimi nuk knaq ose kushtet ndryshohen. sht me rndsi t veant para publikut t paraqitet llogari pr prparimin drejt realizimit t qllimeve gjenerale, q qytetart t shohin se, si komuna punon pr realizimin e qllimeve t prgjithshme.

Fjal kyqe: planifikim strategjik, partneritet, resurse, investime, implementim. Korrniza ligjore:
! ! ! ! ! !

Ligji pr shoqri tregtare ("Gazeta zyrtare e Republiks s Maqedonis", nr. 28/2004); Ligji pr veprimtari hotelierike ("Gazeta zyrtare e Republiks s Maqedonis", nr. 62/2004); Ligji pr veprimtari turistike ("Gazeta zyrtare e Republiks s Maqedonis", nr. 62/2004); Ligji pr kryerje t veprimtaris s artizanateve ("Gazeta zyrtare e Republiks s Maqedonis", nr. 62/2004); Ligji pr themelim t Agjensionit pr prkrahje t siprmarrjes s Republiks s Maqedonis ("Gazeta zyrtare e Republiks s Maqedonis", nr 60/2003); Ligji pr planifikim hapsinor dhe urban ("Gazeta zyrtare e Republiks s Maqedonis", nr 45/2002).

59

60

PLANIFIKIMI HAPSINOR DHE URBANISTIK

Katica Dimovska Taleska N vend t hyrjes i prdorim fjalt e autorit: " Planifikimi hapsinor sht tejet i rndsishm pr zhvillimin e prgjithshm t komuns. Me ndihmn e e informatave pr resurset natyrore, pr gjendjen dhe drejtimet e zhvillimit, q i ofrojn planet hapsinore qytetart, gjegjsisht subjektet juridike mund t drejtojn n mnyr t rregullt interesin e tyre pr pun, pr jetes, kultur etj."

6.1. PLANIFIKIMI HAPSINOR Njra ndr sfidat m t mdha t procesit t decentralizimit sht planifikimi urbanistik dhe dhnia e lejeve pr ndrtim. Edhe deri m tani komunat jan kujdesur pr prpilimin dhe sjelljen e planeve urbanistike por tash do t kujdesen edhe pr realizimin e tyre, gjegjsisht pr dhnien e lejeve pr ndrtim, me ka qytetart do t mund t realizojn t drejtat e tyre n komun. Procesi i planifikimit urbanistik sht integral dhe zhvillohet n kontinuitet. Pr kt, n kt tekst, t nderuar kshilltar, prve pr planifikimin urbanistik, do t flasim, shkurt, edhe pr planifikimin hapsinor, si proces i rndsishm pr zhvillimin e komunave. 6.1.1. ka sht plani hapsinor dhe cili sht qllimi i tij Plani hapsinor paraqet njrin nga dokumentet m t rndsishm pr zhvillimin e prgjithshm t shtetit. Me planin hapsionor prcaktohet organizimi funksional i hapsirs s shttit, qllimet dhe koncepcionet pr zhvillim hapsinor, sipas lmive t veanta (truall, popullsi, ekonomi, infrastruktur, ambient jetsor, trashgimi kulturore e ndrtuar, shkatrrime luftarake, fatkeqsi natyrore dhe teknologjike). Plani sht strategji pr zhvillim hapsinor t Republiks, q jep kahje pr dedikueshmrin, shfrytzimin, mbrojtjen, organizimin, rregullimin dhe udhheqjen me hapsirn n Republik. Plani hapsinor sht plan i prhershm, q bazohet n gjendjen egzistuese t t mirave, me t cilat disponon Republika. I lidh, organizon dhe baraspeshon n hapsir, nprmjet boshteve t vendosura pr zhvillim. Plani jep kahjet dhe propozon zgjidhje pr lidhje me vendet tjera n rajon. 61

Qllimet themelore t planit, jan: 1. Konsiderimi i faktorve real pr zhvillim; 2. Ndrrmarje e masava stimulative nga ana e fondeve shtetrore dhe fondeve tjera dhe llojeve tjera t ndihms pr programet e njsive lokale dhe afaristve; 3. Vendosje e parimeve t tregut t lir dhe formimin e kornizs adekuate institucionale, n t ciln do t mund t funksionojn institucionet e tregut t lir. 4. Krijim t ambientit t diferencuar rajonal pr ekonomi, me ndihm t politiks s prshtatshme. 6.1.2. Lloje t planeve hapsinore Llojet e planeve jan t prcaktuara varsisht nga hapsira, q sht objekt i planifikimit. N vendin ton prgaditet Plan hapsinor i Republiks, derisa Plani hapsinor i rajoneve dhe Plani hapsinor i rajonit me interes t posam pr Republikn, jan pjes prbrse t Planit hapsinor t Republiks. Plani hapsinor i Republiks Plani hapsinor i Republiks, sillet pr gjith territorin e Republiks. Plani hapsinor pr rajon sillet pr rajon t prcaktuar me Planin hapsinor t Republiks, si trsi gjeografike, ekonomike ose funksionale. Plani hapsinor pr rajon me interes t posam pr Republikn, sillet pr park nacional, rajone t mbrojtura, korridore trafiku, korridore energjetike, akumulacione dhe burime t ujit, rajone pr turizm dhe rekreacion, rajone me eksploatacion t madh t lndve t para minerale dhe rajone t tjera me rndsi pr Republikn, q jan t prcaktuar me Planin hapsinor t Republiks

Shembull: pr "Rashen" sht sjellur plan hapsinor, si rajon me interes vital pr Qytetin e Shkupit dhe pr Republikn. Shembull: parku nacional "Galiic" sht trsi hapsinore me rndsi t posame pr Republikn dhe pr kt duhet t prpilohet plan hapsinor.

6.1.3. Prmbajtja e planit hapsinor t Republiks N fillim t secilit plan hapsinor, paraqiten qllimet the supozimet themelore t planit dhe karakteristikat gjeostrategjike t hapsirs, pr t ciln prpilohet plani. do kapitull i planit hapsinor prmban tre komponente themelore - bazn fillestare, qllimet dhe prcaktimet planifikuese dhe tregues t bilancit. Kuvendi i Republiks s Maqedonis e sjell Planin hapsinor t Republiks, ndrsa Plani hapsinor pr rajon dhe Plani hapsinor pr rajone me rndsi t posame pr Repulikn, sillen si ndryshime dhe plotsime t Planit hapsinor t Republiks. Planet hapsinore sillen pr, m s paku, 15 vjet. Pas skadimit t ktyre afateve, aprovuesi i planit autorizon revizion t planit, me t cilin prcaktohet nse sht i nevojshm ndryshimi dhe plotsimi i planit. Planet hapsinore t sjellura, si plane t rndsishme pr zhvillimin e shtetit vrtetohen n katr egzemplar, nga t cilt njri ruhet n arkivin e organit, i cili sht i autorizuar pr sjelljen e planit; nj egzemplar ruhet n arkivin shtetror; nj egzemplar i dorzohet organit t administrats shtetrore - kompetent pr punt n lmin e planifikimit hapsinor dhe nj egzemplar i dorzohet organit t administrats shtetrore kompetent pr punt n lmin e rregullimin e hapsirs.

62

6.1.4. Planifikimi hapsinor si instrument pr zhvillimin e komunave Planifikimi hapsinor sht shum i rndsishm pr zhvillimin e prgjithshm t komunave. Nprmjet informatave, q ofrojn planet hapsinore pr resurset natyrore, pr situatn dhe drejtimet pr zhvillim, qytetart, gjegjsisht subjektet juridike mund n mnyr t drejt t drejtojn interesin e tyre pr pun, jetes, kultur dhe t ngjajshme. Me krijimin e parakushteve t planifikuara pr hapjen-ndrtimin e subjekteve t reja ekonomike, vihen n lvizje kapacitetet egzistuese ekonomike, hapen vende t reja t puns pr popullatn e rajonit. Me punsimin prmirsohet gjendja socio-ekonomike e popullats dhe realizohen buxhetet e komunave. Buxhetet e komunave realizohen nga tatimet, q i paguajn qytetart. D.m.th. komunat do t jen n pozit t kryejn kompetencat e tyre. Planet hapsinore mundsojn edhe komponent t barabart zhvilluese t t gjith territorit t shtetit dhe komuns. 6.1.5. Lidhja n mes planifikimit hapsinor dhe planifikimit urban
Shembull: n rajonin e Tikveshit, njerzit jan t interesuar pr kultivimin e vreshtave dhe prodhimeve t rrushit, n rajonin e Strumics, njerzit jan t interesuar pr prodhimin e perimeve t hershme, n rajonin e Ohrit dominon turizmi, n rajonin e Prilepit prpunohet duhani dhe guri, n rajonin e Pollogut dominon blegtoria etj

Planifikimi hapsinor dhe planifikimi urban jan procese n kontinuitet t nnrenditur dhe jan t lidhur n mes tyre. Plani hapsinor i Republiks s Maqedonis sht dokumenti m i lart planifikues, n t cilin jan t dhna drejtimet pr prpilimin e dokumeneteve m t ulta planifikuese, gjegjsisht planet urbane. Planet urbane prgaditen n pajtim me Planin hapsinor t Republiks n aspekt t elementeve, si vijon:
! ! ! ! ! ! ! ! ! !

strategjis pr zhvillim ekonomik t shtetit; bazs pr ekonomizim me ujrat, planit t prgjithshm pr ekonomizim me malet, bazs s prgjithshme t gjuetis, stratgjis pr zhvillim t energjetiks dhe bazave t tjera, programeve dhe planeve zhvilluese me interes publik, dedikimit dhe shfrytzimit t hapsirave, politiks afatgjate t urbanizmit, rrjetit t infrastukturs s madhe (magjistrale), rrjetit t vendbanimeve, mbrojtjes s ambientit jetsor dhe t ngjajshme.

Shembull: aprovuesi i planit gjeneral urban, planit urban pr vendbanim dhe planit urban pr rajon jasht vendbanimit, sht i obliguar t krkoj kushte pr planifikim n hapsir, nga organi i administrats shtetrore - kompetent pr punt n lmin e planifikimit hapsinor.

do plan n nivel m t ult duhet t prmbaj kushte pr planifikim (parametra t prgjithshm dhe t veant dhe shtes grafike) nga plani nga niveli m i lart, me t cilin paraqiten drejtimet pr prpilimin e planit. 6.2. PLANIFIKIMI URBAN 6.2.1. ka sht plan urban dhe cili sht qllimi i tij Me planet urbane rregullohen qytetet dhe vendbanimet, njsoj sikurse secili nga ne rregullon vendin e jetess s tij. Q t rregullohet, ato duhen t organizohen sipas normave t aprovuara. Kshtu edhe qytetet, qi nj bashksi e vendbanimeve t shumta organizohen dhe rregullohen sipas normave dhe standardeve t prcaktuara. 63

6.2.2. Lloje t planeve urbane Llojet e planeve urbane jan t prcaktuara varsisht prej hapsirs, q sht objekt i planifikimit dhe shkalls s t dhnave, q i jep plani. Te ne prpilohen dhe sillen kto plane urbane:
! ! ! !

Plan urban gjeneral; Plan detal urban; Plan urban pr vend t banuar dhe Plan urban pr territor jasht vendit t banuar. Plan urban gjeneral Plani urban gjeneral sillet pr: Qytetin e Shkupit dhe pr qytetet, q jan seli t komunave. Me planin urban gjeneral definohet prfshirja e planifikuar e qyteteve, gjegjsisht kufiri deri ku shtrihet qyteti. Plani urban detal

Shembull: plani urban, gjeneral sillet pr qytetet: Shkup, Kumanov, Shtip, Strumice, Prilep, Krushev, Gostivar, si dhe selit e komunave. Plani urban gjeneral ka rndsi strategjike pr zhvillimin e selive t komunave.

Plani urban detal prpilohet dhe sillet pr prfshirje t planifikuar, pr ka sht sjellur plani urban gjeneral. Prfshirja e planifikuar e qytetit, mund t ndahet n prfshirje m t vogla t planifikuara pr shkak t shqyrtimit m t mir t organizimit hapsinor. Prfshirjet e planifikuara n qytet jan siprfaqe, q paraqesin trsi funksionale, e rrumbullaksuar me rrug, rrjedhje ujore ose lloje t tjera t kufijve natyror. Plani urban detal jep t dhna konkrete pr ndrtim t ndrtesave pr do parcel urbanistike.
Shembull: pr qytetin sht sjellur plan urban gjeneral, me t cilin qyteti sht i ndar n prfshirje m t vogla t planifikuara, me siprfaqe deri 30 Ha t shenjzuara me numra. do prfshirje e planifikuar paraqet nj trsi funksionale dhe pr at mund t prpilohet plan urban detal.

Plan urban pr vend t banuar Plani urban pr vend t banuar sillet pr siprfaqe t banuar me karakter t fshatit. N komunat plani urban pr vend t banuar, prpilohet dhe sillet pr t gjitha vendbanimet fshatare n komun. Plan urban pr siprfaqe jasht vendit t banuar

Plani urbanistik pr siprfaqe jasht vendeve t banuara, prpilohet dhe sillet pr rajone rurale, komplekse dhe ndrtesa jasht vendeve t banuara, gjegjsisht siprfaqe, q nuk jan prfshir me planin urban gjeneral ose planet urbane pr vendet e banuara. 6.2.3. far interesi kan trupat e komuns nga planet Planet urbane jan dokumente shum t rndsishme pr komunn, sepse jan baz pr zhvillim socioekonomik dhe pr zhvillim kulturor t komuns. do komun, q dshiron t zhvilloj ekonomin e saj, q dshiron t'ju mundsoj kushte m t mira pr jetes banorve t saj duhet, patjetr, t sjell, t revidoj, plotsoj dhe ndryshoj planet urbane, duke i prcjellur tendencat bashkkohore pr zhvillim n vend dhe bot. 64

Nprmjet planeve urbane trupat e komuns realizojn programet e aprovuara pr rregullim komunal, pr ndrtimin e rrugve lokale, rrjeteve t ujsjellsit, kanalizime fekale dhe atmosferike, mborjtje t ambientit jetsor dhe t ngjajshme. Administrata komunale e vetqeverisjes lokale i udhheq procedurat pr sjelljen e planeve urbane. Nprmjet realizimit t planeve urbane, realizohen edhe t ardhura pr komunn, si kompenzim pr rregullimin e truallit ndrtimor. Kshilli i komuns, nprmjet trupave t tij punues, gjithnj merr pjes n sjelljen e planeve urbane. Kshilltart i aprovojn planet urbane me sjelljen e vendimit, i cili sht pjes prbrse e planit. 6.2.4. far interesi ka popullata lokale nga planet urbane Planet urbane kan rndsi t madhe pr popullatn lokale, sepse kan ndikim t drejtprdrejt mbi kushtet e jetess dhe puns s tyre. Planet urbane t aprovuara, ju mundsojn qytetarve t realizojn t drjetat e tyre pr ndrtim t objekteve t karakterit ekonomik, objekteve pr banimin, objekteve afariste dhe objekteve publike. Me ndihmn e planeve urbane organizohet trualli ndrtimor n parcela ndrtimore, zgjidhen shtje t caktuara pronsoro-juridike, mundsohet mbiformimi i parcelave ose blerja e truallit ndrtimor, mundsohet ndrtimi i infrastrukturs s nevojshme deri te objektet dhe t ngjajshme. Rndsia e planit sht n at se qytetari mund t realizoj nevojn pr ndrtim t do lloji t objekteve. Nse objekti sht afarist, do t mundsoj edhe punsime t tjera dhe prmirsim t kushteve socio-ekonomike edhe pr qytetart tjer, q do t punsohen n objektin afarist. Aktivizimi i subjekteve t reja afariste e prmirson edhe gjendjen e prgjithshme n komun, duke br shtytje t zhvillimit t saj t prgjithshm. 6.2.5. Kush sht prgjegjs pr planet urbane Prgjegjs pr prpilimin dhe sjelljen e planeve urbane, jan komunat dhe Qyteti i Shkupit. Prgjegjsia pr planet urbane mund t ndahet n dy lloje: 6.2.6. Procedura pr prpilimin dhe sjelljen e planeve urbane
!

Shembull: vjen qytetari n komun dhe krkon nga shrbimi profesional leje pr ndrtim t shtpis familjare. Gjegjsisht, parcela e tij sht e madhe ndrsa ai ka ndrtuar shtpi t vogl familjare. Familja e tij sht zmadhuar dhe ai ka nevoj pr mbindrtim t shtpis familjar, q t mundsoj pr familjen kushte bashkkohore dhe humane pr jet. - Npunsi shikon n regjistrin e planeve, nse pr venbanimin ku gjendet shtpia e tij sht sjellur plan urban detal dhe konstaton: Rasti i par (nse plani sht sjellur) - npunsi e hap planin dhe shikon n planin se qytetari mund t ndrtoj siprfaqe m t madhe dhe t zmadhoj lartsin e shtpis s tij familjare dhe e udhzon qytetarin n procedurn e duhur pr fitimin e lejes pr ndrtim. - D.m.th. plani urban i sjellur ka mundsuar, q qytetari t realizoj t drejtn pr ndrtim menjher. Qytetari, i knaqur largohet pr t filluar procedurn e ndrtimit t shtpis familjare. - Me ndrtimin e shtpis familjare, qytetari do t'i mundsoj familjes s tij zhvillim t rregullt psiko-fizik dhe socio-ekonomik; Shembull (nse plani nuk sht sjellur): npunsi e lajmron krkuesin se nuk mund t ndrtoj shtpi m t madhe familjare. Qytetari largohet i paknaqur, duke mos mundur t realizoj nevojat dhe t drejtat e tij deri n momentin e sjelljes s planit urban detal pr vendbanimin, n t cilin jeton ai. D.m.th. famlja e tij do t jetoj n kushte jasht standardit edhe m tutje. Kjo do t ndikoj drejt pr drejt n zhvillimin e tyre psiko-fizik dhe socio-ekonomik.

Prpilimi i planeve urbane

Prpilimi i planeve urbane realizohet n dy faza: si projekt-plan dhe propozim- plan.

Pr prpilimin e planeve urbane pr komunat dhe Qytetin e Shkupit, kshilli i komuns dhe Kshilli i Qytetit t Shkupit sjellin program vjetor, me propozim t seksionit-kompetent pr punt e planifikimit urban t komuns dhe Qytetit t Shkupit. Gajt prpilimit t planit, merren parasysh niveli i realizimit dhe krkesat e qytetarve pr nevojn e prpilimit t planit urban, t fituara nprmjet shpalljes pr prpilimin e programeve vjetore.

65

Programet pr prpilimin e planeve urbane, dorzohen deri te ministrit - kompetente pr punt n lidhje me rregullimin e hapsirs, pr shkak t parashikimit t objekteve me rndsi pr shtetin. Planet urbane nga ky program, financohen nga buxheti i komuns dhe Qytetit t Shkupit. Programet publikohen n gazetat zyrtare t komunave dhe t Qytetit t Shkupit. Gjat prpilimit t planeve, shfrytzohen standarde dhe norma t dedikuara pr planifikim. Agjensioni pr planifikimin e hapsir, prpilon plane urbane nga Programi i Qeveris s Republik s Maqedonis. Planet urbane nga programet e komunave dhe Qytetit t Shkupit, i prpilojn ndrmarrje t autorizuara pr prpilimin e planeve urbane. Barts t planifikimit t prpilimit t planeve urbane munden me qen inxhenjer t diplomuar-arkitekt, q posedojn licenc pr prpilimin e planeve urbane.
!

PRGJEGJSIA E PAR sht pr procedurn dhe dinamikn e sjelljes s tyre. Vetqeverisja lokale nprmjet seksionit pr urbanizm dhe pun komunale-njsi pr planifikim urban sht prgjegjse pr procedurn e sjelljes s planeve urbane dhe pr planifikimin se, cilat plane urbane do t prpilohen. Dinamika e prpilimit t planeve urbane sht n varsi t drejt pr drejt nga fuqia financiare e komuns dhe qytetarve. Kshilli i komus, poashtu sht prgjegjs pr planet urbane, si aprovues i tyre. PRGJEGJSIA E DYT sht pr saktsin dhe kualitetin e tyre, si dhe pr respektimin e dispozitave ligjore dhe krkesave t qytetarve. Prpiluesit e planeve jan prgjegjs, n mnyr t drejtprdrejt, pr prmbajtjen, saktsin dhe kualitetin e planit; pr nivelin e aplikimit t dispozitave ligjore dhe akteve nnligjore, n suazat e t cilave jan t knaqura krkesat e qytetarve. Nga prgjegjsia nuk mund t largohen edhe qytetart. Prgjegjsia e tyre sht e paraqitur nprmjet anketimit, para fillimit t diskutimeve profesionale pr planet.

Sjellja e planeve urbane

Kur projekt-plani urban prpilohet dhe dorzohet deri te organet kompetente, bhet revizion profesional i tij. Vrejtjet nga revizioni profesional i shtohen projekt-planit urban. Organizohet diskutim profesional pr plan urban gjeneral dhe prezentim dhe anket publike pr plan urban detal, plan urban pr vend t banuar dhe plan urban pr siprfaqe jasht vendit t banuar. Nga diskutimi profesional, nga prezentimi dhe nga anketa publike prgaditet raport me vrejtje t definuara qart, t pranuara dhe t pa pranuara. Ky raport dorzohet deri te prpiluesi i planit urban pr prpilimin e propozim-planit urban. Pr propozim-planet urbane duhet t merret plqimi nga organi i administrats shtetrore-kompetent pr punt pr rregullimin e hapsirs. Propozimi-plani dorzohet dreri te kshilli i komunave dhe deri t Kshilli i Qytetit t Shkupit pr aprovim. Kshillat e komunave dhe Kshilli i Qytetit t Shkupit kan trupa punues, t cilt shqyrtojn planet urbane dhe japin leje pr aprovimin e tyre. Komisioni i formuar nga kryetari i komuns, prgadit raport nga anketa publike. Ky komision sht i prbr prej tre antarve: nga personi prgjegjs pr planifikim, personi prgjegjs nga komuna (nga seksioni pr urbanizm) dhe antar i jashtm (bashkpuntor i shquar shkencor dhe profesional, me licenc). Administrata komunale sht e obliguar me shkrim t informoj qytetart, t cilt kan dorzuar list anketuese nse jan pranuar ose jo krkesat e tyre. Plani mund t kthehet prsri n anket profesionale me prezentim publik, nse vlersohet se ndryshimet e paraqitura jan me karakter t madh.

Shembull: n procedurn pr sjelljen e planir urban detal, organizohet anket e hapur. Me shpallje thirren qytetart, t cilt jetojn n at pjes t vendbanimit t vijn, t shohin n planin e ekspozuar se ka sht parapar n parceln e tyre. N kt mnyr, jan t kyqur n procedurn pr sjelljen e planit urban. Kyqja e qytetarve, ka pr rezultat sjelljen e planeve m kualitative dhe m reale. Prgjegjsia e qytetarve sht n obligimin e tyre t vijn dhe t japin sugjerimet dhe mendimet e tyre t lidhur me planin, sepse pas aprovimit t planit, mendimet e tyre nuk mund t mirren parasysh.

66

Diskutimi profesional

Organizmin e diskutimit profesional pr plan urban gjeneral e bn kryetari i komuns, si dhe kryetari i Qytetit t Shkupit. N diskutimin profesional marrin pjes: prfaqsues t prpiluesit t planit, administrats shtetrore, vetqeverisjes lokale, shrbimeve pr mbrojtje t prmendorve t kulturs, ndrmarrjeve komunale dhe organeve tjera nga siprfaqja e prfshir me plan. N diskutimin profesional paraqitet dhe shpjegohet plani, ndrsa secili nga t pranishmit mund t shpreh mendimin e tij me vrejtje, propozim dhe sugjerim. Komisioni profesional prgadit raport nga diskutimi profesional me vrejtje t definuara qart, t pranuara dhe t pa paranuara.
!

Propozim - plani

Propozim plani sht verzioni definitiv i planit urban me vrejtjet e prfshira nga revizioni profesional dhe nga raportet nga anketa publike me prezentim publik dhe diskutimit profesional, i prgaditur pr marrjen e plqimit dhe pr aprovim.
!

Plqimi

Organi i administrats shtetror - kompetent pr punt pr rregullimin e hapsirs, kontrollon nse propozim-plani urban sht i prpiluar n pajtim me dispozitat egzistuese ligjore dhe jep plqim pr propozim planin urban n afat prej 30 ditve. Kshillat e komunave dhe Kshilli i Qytetit t Shkupit, aprovojn planet urbane. Karakteristik e Qytetit t Shkupit sht se Kshilli i Qytetit t Shkupit aprovon vetm planin urban gjeneral. Komunat e aprovojn planin urban detal, planin urban pr vend t banuar dhe planin urban pr siprfaqe jasht vendit t banuar. Komunat e Qytetti t Shkupit pr sjelljen e planit urban pr siprfaqe jasht vendeve t banuara, duhet t marrin mendim pozitiv nga organet e Qytetit t Shkupit. Nga dita e marrjes s plqimit pr planin, plani duhet t aprovohet n afat prej 2 muaj. Plani urban gjeneral dhe plani urban pr vend t banuar sillet pr (m s paku) 10 vjet, ndrsa plani urban detal pr 5 vjet. Pas skadimit t kryte afateve, aprovuesi i planit lejon revizion t planit, me t cilin vrtetohet nse ka nevoj pr ndryshim dhe plotsim t planit. Ndryshimi dhe plotsimi i planeve urbane, kryhet sipas procedur s njjt pr aprovimit t planeve urbane. 6.2.7. Mungesat e planeve urbane

Revizionin profesional pr planet urbane e kryen personi juridik i autorizuar, t cilin e prcaktojn organet e komunave dhe Qytetit t Shkupit. Nga revizioni profesional prgaditet raport me vrejtje dhe sugjerime, q duhet me qen pjes e planit. Prpiluesi i planit paraqet raport pr sjelljen sipas revizionit profesional. Kto dokumente jan pjes prbrse e planit. Prcaktimin e projekt-planit pr organizim t prezentacionit publik dhe ankets publike pr planet urbane, e bn kshilli i komuns, me sjellje t vendimit. Prezentimi publik dhe anketa publike jane pjes e procedurs, n t ciln qytetart jan t kyqur n mnyr intenzive. Prezentim publik dhe anketa publike pr planet urbane detale, planet urbane pr vend t banuar dhe planet urbane pr siprfaqe jasht vendit t banuar, organizon kryetari i komuns. Plani shfaqet n vend publik n rrethin e bashksis lokale, s paku 30 dit. Qytetart mund t shohin planin dhe n listat anketuese t shnojn vrejtjet, mednimet dhe sygjerimet e tyre. Prezentimin publik t planit e bjn persona profesional n organizim t kryetarit t komuns.

Edhe planet urbane kan mungesat e tyre, duke pasur parasysh faktin se asgj nuk sht ideale.
!

Kufizime t panevojshme

Shum her, n planet urbane, planifkuesit paraqesin drejtime rreptsisht t definuara pr ndrtim, duke mos e konsultuar popullatn pr nevojat dhe mundsit e tyre. Ky qndrim mundet me qen penges pr realizimin e planeve urbane. 67

Pr shembull, n planin urban detal pr nj vendbanim familjar sht parapar, q objektet duhet t ken kulmin nga nj material, me kufizim t pjerrsis s kulmit. Popullata, e cila jeton n at vendbanim nuk dshiron t ndrtoj objektet e tyre me material t vjetruar por dshiron t ndrtoj kulm me materiale bashkkohore, estetike dhe ekologjikisht t pastrta. Sipas planit egzistues kjo nuk mund t bhet, pr ka do t krkohet t bhet ndryshim dhe plotsim i planit. N kt rast, aprovuesi i planit do t duhet t plotsoj krkesat e qytetarve.

Mungesa e planit t prshtatshm

Mungesa e planeve urbane ka pr rezultat ndrprerjen e zhvillimit socioekonomik dhe kulturor t komunave dhe popullats s tyre. Mungesa e planeve urbane ka pr rezultat ndrprerjen e ndrtimit t t gjith objekteve. Posarisht jan t rndsishme objektet afariste, nprmjet t cilave n mnyr t drejt pr drejt ndikohet n punsimin e personave t papunsuar dhe prmirsimin e standardit t tyre t jets. Dhnia e truallit, formimi i parcelave urbane, zgjidhja e marrdhnieve pronsoro-juridike dhe t ngjajshme, nuk mund t kryhet nse nuk ka plan urban detal. Nse mungon plani urban gjeneral, komuna nuk ka strategji pr zhvillim, nuk mund t realizoj programet pr pun, posarisht objektet e infrastrukturs komunale dhe infrastrukturs tjetr dhe t ngjajshme. N kt rast, mund t vij deri te zhvillimi i pa organizuar i komuns. Thn n prgjithsi, me mungsn e planeve, puna e komuns, si shrbuese e qytetarve, do t jet e vshtirsuar.
!

Jokonsekuenca e planeve urbane

Duhet t prmendet se ndonjher sht mjaft delikate pranimi i krkesave t popullats dhe bashkangjitja e tyre planit urban, sepse jo gjithmon krkesat jan n pajtim me dispozitat ligjore.

Nse pr venbanimin nuk jan sjellur t gjitha planet urbane, sipas kierarkis s prcaktuar, paraqitet problemi i jokonsekuencs. Problemi i jokonsekuencs mund t vshtirsoj dhe mund t ndrprej ndrtimin e t gjitha llojeve t objekteve. Qytetart nuk do t mund t realizojn t drejtat e tyre, n aspekt t truallit dhe prmirsimit t kushteve pr jetes dhe pun. Kjo nuk do t thot se planifikimi duhet t bj vetm evidentimin e situats egzistuese. Procesi i planifikimit duhet t bashkoj t gjitha kushtet n nj trsi funksionale, gjithsesi, duke respektuar situatn egzistuese. 6.2.8. Lidhja n mes planeve urbane 6.2.9. Akte t tjera n prbrje t planifikimit urban
!

Duhet t prmendet se prpilimi i planeve sht pun e shtrenjt dhe, n rastet m t shpeshta, varet nga mundsit financiare t komuns.

Projekt urban

Shembull: Plani urban gjeneral pr qytetin, duhet me qen n pajtueshmri me Planin hapsinor t Republiks; Shembull: Plani urban detal, duhet t jet n pajtueshmri me planin urban gjeneral.

Projetki urban, prve zgjidhjes s situats me rrugt e trafikut dhe parcelave ndrtimore, zgjidhjes s siprfaqeve pr ndrtim, linjeve ndrtimore, lartsis maksimale, zgjidhjes prdhese, zgjidhjes s gjelbrimit, zgjidhjes s linjave themelore t infrastrukturs, prmban edhe zgjidhje ideore t objektit. Proejtki urban prpilohet kur n nj parcel ndrtimore ka m tepr hapsir pr ndrtim, ndrsa pr kt parcel egziston plan urban detal, plan urban pr vend t banuar dhe plan urban pr siprfaqe jasht vendit t banuar. Me projektin urban bhet precizimi i kushteve pr ndrtim.

Projektin urban e financon investuesi, ndrsa e prgadit personi i autorizuar juridik. 68

Pr ndrtesa me interes shtetror, si jan: korridoret e trafikut, sistemet e ifnrastrukturs, zona t lira ekonomike dhe t ngjajshme, duhet t prgaditet projekt urban, n baz t kushteve t dhna pr planifikim t hapsirs. Pr kt lloj t projektit urban, prgaditet revizion profesional dhe organizohet diskutim profesional dhe fitohet pajtueshmri nga ministri - kompetent pr punt e rregullimit t hapsirs. N baz t projetkti urban fitohet vendim pr kushtet e lokacionit. 6.3. DHNIE E LEJES PR NDRTIM 6.3.1. sht leje pr ndrtim Leja pr ndrtim paraqet dokument, me t cilin lejohet ndrimi. Pr t fituar leje pr ndrtim, duhet paraprakisht t kryhen m tepr aktivitete nga lmia e ndrtimit. 6.3.2. Planet urbane n procedur t dhnies s lejes pr ndrtim Planet urbane (n kapitullin "B") t prshkruara m lart, jan parakusht pr dhnien e lejeve pr ndrtim, sipas procedurs s prcaktuar. Zgjidhjet e planifikuara n planet urbane, ju shpallen qytetarve nprmjet ekstrakteve t planeve urbane. Ekstrakti nga plani urban, paraqet baz pr prgaditjen e zgjidhjes ideore arkitektonike, q sht e nevojshme pr lshimin e lejes pr kushtet e lokacionit. Posarisht t rndsishm jan plani urban detal, plani urban pr vend t banuar dhe plani urban pr siprfaqe jasht vendit t banuar, sepse ata i japin partametrat dhe kushtet detale pr ndrtim, instalimet komunale dhe t ngjajshme, pr parceln konkrete ndrtimore.
!

Vendim pr kushte t lokalcionit

Shembull: qytetari vjen n komun, n seksionin pr ndrtimtari dhe pun komunale, i interesuar pr t ndrtuar shtpi familjare n parcel t veten kadasdrale n qytet. Hapi i par sht t shikohet n planin urban detal dhe t shikohen kushtet e parapara pr ndrtim n at parcel. Nga shqyrtimi i br, qytetari fiton ekstrakt nga plani urban. Pasiq t vrtetohet se n parceln e tij sht parapar shtpi familjare, qytetari mund t ndrmerr aktivitetet e nevojshme pr fitimin e lejes pr ndrtim.

Vendimi pr kushte t lokacionit prmban kushtet pr ndrtim, t prcaktuar me planet urbane ose projektin urban. Kto kushte jan: madhsia e ndrtess n baz dhe lartsi, largsia e ndrtss nga ndrtesat e tjera dhe nga rruga, aplikimi i materialeve t prcaktuara pr ndrtim, furnizimi me uj, kanalizimi, rryma elektrike, instalimi telefonik, kufizimet eventuale t ndrtess, etj. Vendim pr kushte t lokacionit pr objekte me rndsi pr shtetin, lshon organi i administrats shtetrore - kompetent pr rregullimin e hapsirs. Vendim pr kushtet e lokacionit pr objektet me rndsi lokale, lshon kryetari i komuns. Fqinjt e afrt, mbi t cilt mund t ndikoj ndrtimi i ndress s ardhshme, informohen me prmbajtjen e vendimit pr kushte t lokacionit nga ana e organit kompetent. Vendimi pr kushtet e lokacionit pr objekte me rndsi lokale, vazhdon pr nj vit dhe lshohet pr 5 dit, ndrsa pr objekte me rndsi shtetrore vazhdon dy vjet dhe lshohet pr 30 dit.
!

Pajtueshmrit e duhura

Para se t fillohet me prgaditjen e dokumentacionit t projektit, duhet t mirren pajtueshmrit e duhura dhe t prgaditet elaborat pr t dhnat gjeodetike pr truallin, q i takon objektit.

69

Elaborati pr t dhna gjeodetike pr truallin, q i takon objektit e prgadit organizata e autoriazuar pr pun gjeodetike, me krkes t investuesit ose organit t administrats shtetrore - kompetent pr punt pr rregullimin e hapsirs. Elaborati i paraqet t dhnat pr truallin, pr zgjidhjen e marrdhnieve pronsoro-juridike dhe prcaktimin e t drejts pr ndrtim. Pajtueshmrit tjera kan t bjn me t dhnat, q i japin ndrmarrjet komunale pr dispozicionin dhe kapacitetin e rrjeteve t tyre, t nevojshme pr prgaditjen e dokumentacionit t projektit.
!

Prgaditja e dokumentacionit t projektit

Dokumentacioni i projektit sht i gjith dokumentacioni, i bazuar n parametrat teknike t nevojshme pr ndrtimin e nj ndrtese (objekt). Projektet, q jan pjes prbrse e dokumentacionit t projektit, ndahen sipas nivelit t prgaditjes n:
! ! ! !

Shembull: dokumentacioni i projektit pr ndrtim t shkolls do t prmbaj projektet n vijim: projekt arkitektonik; qndrueshmria dhe stabiliteti mekanik; elektrik, ujsjells dhe kanalizim, projekt makinerik (pr ngrohje); mbrojtje gjat puns; mborjtje nga zjarri dhe rregullimi i vendit t oborrit.

projekt ideor; projekt themelor; projekt pr realizim dhe projekt pr prdorimin dhe mirmbajtjen e ndrtesave Sipas dedikueshmris, projektet munden me qen:

arkitektonike; projekte pr statik (qndrueshmria dhe stabiliteti mekanik); elektro-teknike; t trafikut; makinerike; projekte pr mbrojtje n pun dhe projekte tjera (ujsjells dhe kanalizim).

PROJEKTI IDEOR sht projekt, me t cilin prcaktohen zgjidhjet themelore, formuese dhe teknik t ndrtess dhe paraqitet vendosja e ndrtess n lokacion. Varsisht nga ndrlikueshmria e ndrtesave, projektet ideore mund t japin zgjidhje themelore edhe pr funksione tjera, si jan: teknologjia e ndrtimit, procedura teknologjke e procesit t prodhimit etj. Projekti ideor sht dokument i prhershm dhe ruhet tek organi, q e ka lshuar, si dhe te investuesi. PROJEKTI THEMELOR sht prmbledhje e projekteve t prshtatura n mes tyre, me t cilat paraqitet zgjidhja teknike e ndrtimit, tregohet plotsimi i krkesave t rndsishme pr ndrtesn dhe shtje tjera. Projekti themelor, patjetr duhet t prmbaj t dhna nga elaboratet, q kan shrbyer si baz pr prgaditjen, kushtet pr prdorshmrin e ndrtess dhe kushtet pr mirmbajtjen e saj.

! ! ! ! ! !

Projektet i prgadisin projektues t autorizuar (persona me prgaditje profesionale adekuate dhe autorizim pr prgaditjen e projekteve). Projektet prgaditen n pajtueshmri me dispozitat dhe rregullativn egzistuese ligjore. Projektet patjetr prmbajn pjes t prgjithshme, n t ciln jan t paraqitur t dhnat pr projektuesin, investuesin, programin q definon krkesn pr prgaditjen e projektit, prshkrim teknik dhe matjen me llogarin e punve. Projekti themelor mund t prgaditet pr ndrtes t thjesht, pr ndrtes t ndrlikuar, pr rikonstruim t ndrtess, si dhe pr projekt tipik. Projekti themelor sht dokument i prhershm dhe ruhet te organi, q e ka lshuar, si dhe te investuesi. Projekti i prgaditur jasht vendit, me doemos duhet t vrtetohet nga personi i autorizuar juridik.
!

Leje pr ndrtim

Pr t filluar ndrtimi i ndrtess, paraprakisht, duhet t fitohet leja e ndrtimit. 70

Lejen pr ndrtim t ndrtesave me rndsi pr shtetin, e lshon organi i administrats shtetrore - kompetent pr punt pr rregullimin e hapsirs. Pr ndrtesa me rndsi lokale - kryetari i komuns. Ndrtesat me rndsi pr shtetin, jan ndrtesat e kategoris s par, posarisht ndrtesat e ndrlikuara dhe ndrtesat e kategoris s dyt, gjegjsisht ndrtesat tepr t ndrlikuara. Ndrtesa me rndsi lokale, jan ndrtesat nga kategoria e tret, katrt dhe pest dhe ato i prfshijn t gjitha lmit, pr t cilat sht kompetente komuna. Leje pr ndrtim lshohet pas krkess me shkrim nga investuesi, me dokumentacionin e duhur t prcaktuar me Ligjin pr ndrtim. Leje pr ndrtim lshohet pr gjith ndrtesn, ndrsa mundet edhe pr nj pjes t ndrtess, q paraqet trsi funksionale. Leja pr ndrtim mund t ndryshohet dhe t plotsohet, kurse mund t bhet edhe ndryshimi i investuesit. Leja pr ndrtim vazhdon dy vjet, ndrsa mund t vazhdohet edhe pr dy vjet t tjera. Leja pr ndrtim mund t lshohet edhe pr pun prgaditore gjat ndrtimit t ndrtess s ndrlikuar, n kuptim t mbrojtjes se rrethins, ambientit jetsor dhe t ngjajshme, me qllim t organizimit t shesheve ndrtimore. Pr lloj t caktuar t ndrtimeve nuk sht e nevojshme leja e ndrtimit si jan: mirmbajtje, adaptim i ndrtimit t prdorshm, rikonstruim i ndrtess s prdorshme n rrethin e komplekseve t ARMs ose pr kategorit e personave t pa lvizshm ose personave me vshtirsi n lvizje, pr pajisje urbane dhe t ngjajshme. 6.3.3. Ndrtim i ndrtesave Pr t filluar me ndrtim, s pari formohet shesh ndrtimor, q lajmrohet te inspektimi ndrtimor dhe i puns. Investuesi sht i obliguar t siguroj elaborat pr shenjzimin e ndrtess, i prgaditur nga organi i autorizuar. Pastaj, sheshi ndrtimor rregullohet, rrethohet, sigurohet me shenja adekuate, pr shkak t pengimit t qasjes s pa kontrolluar deri n t. Sheshi i ndrtimeve shenjzohet me tablo, n t ciln jan t dhna informacionet pr investuesin, projektin, realizuesin, mbikqyrjen, t dhnat pr lejen e dhn pr ndrtim dhe shenj t caktuar, nse sht fjala pr t mir kulturore. Ndrtimin e ndrlikuar mund ta ndrtoj person juridik me licenc. N sheshin e ndrtimeve ruhet i tr dokumentacioni projektues dhe t gjitha lejet dhe plqimet e fituara. Sikurse pr ndrtimin e ndrtesave, edhe pr rrzimin e tyre duhet patjetr projekt pr rrzimin e ndrtess dhe leje pr rrzim.
!

Shembull: projekti themelor pr shtpi familjare prmban: projekt arkitektonik me form dhe paraqitje t gjendjes s ndress n hapsir; projekt pr konstruktim; projekte pr instalimet shtpiake. Me projektin themelor tregohet plotsimi i krkesave t rndsishme.

Ndrtesat e kategoris s tret, jan ndrtesa t ndrlikuara, nga lmia e ndrtesave t larta, ndrtesave t ulta dhe hidro-ndrtesave (ndrtesa nga lmia e arsimit fillor dhe t mesem, ndrtesa sportive, ndrtesa nga lmia e kulturs, ndrtesa me karakter fetar, ndrtesa nga lmia e mbrojtjes shndetsore primare dhe sekondare, ndrtesa nga lmia e mbrojtjes sociale, ndrtesa ekonomike dhe industriale, ndrtesa hotelierike, ndrtesa afariste dhe ndrtesa banuese-afariste, rrug lokale dhe hekurudha lokale, hidrocentrale deri ne 40 MV dhe largprues nn 110KV, sisteme lokale pr furnizim me uj dhe sisteme t kanalizimit t stacioneve pr pastrim, ndrtesa t ekonomis ujore, deponime pr hedhurina komunale dhe t ngjajshme). Ndrtesat e kategoris s katrt, jan ndrtesa m pak t ndrlikuara (ndrtesa banimi dhe ndrtesa afariste deri n tre nivele n lartsi, shtpi familjare, ndrtesa t ekonomis s vogl deri n dy nivele n lartsi dhe t ngjajshme). Ndrtesa t kategoris s pest, jan ndrtesa t thjeshta (ndrtesa prdhese ekonomike n obborre ekonomike me zgjatje t konstruksionit deri n 6 metra, trafostacione deri n 10 KV, qoshqe dhe ndrtime tjera me konstruksion t gatshm deri n 12m2, terrene sportive q n siprfaqen e tyre jan t vendosur n mnyr t rrafsht - fusha pr futboll, tenis ndrtesa prdhese afariste deri n 100 m2 dhe t ngjajshme.

Mbikqyrjra gjat ndrtimit

Mbikqyrje t procesit t ndrtimit kryen inxhenjeri mbikqyrs, i autorizuar pr kryerje t mbikqyrjes profesionale. Gjat kohs s ndrtimit, udhhiqet ditar ndrtimor dhe libr ndrtimor. N ditarin ndrtimor shnohen t gjitha punt, q punohen n ndrtes dhe t gjitha ndryshimet, q jan paraqitur gjat procesit t ndrtimit. 71

Pranimi teknik

Pas mbarimit t procesit t ndrtimit, duhet t bhet pranimi teknik i ndrtess nga ana e komisionit pr pranim teknik. Komisioni pr pranim teknik pr objekte me rndsi lokale, formohet nga ana e krytearit t komuns, ndrsa pr objekte me rndsi pr shtetin, komisionin e formon ministri - kompetent pr punt pr rrgullimin e hapsirs.
!

Leje pr prdorim

Leja pr prdorim lshohet pr ndrtes t ndrtuar, nga ana e organit -kompetent pr lmin e rregullimit t hapsirs. Kjo leje lshohet, pasiq me pranimin teknik do t vrtetohet se ndrtesa sht e ndrtuar n pajtim me projektin kryesor dhe se jan t plotsuara krkesat e rndsishme dhe ndrtesa mund t shfrytzohet. 6.3.4. Mbikqyrja inspektuese Mbikqyrja inspektuese mbi tr procesin e dhnies s lejes pr ndrtim dhe t ndrtimit t ndrtesave, kryehet nga ana e inspektimit ndrtimor dhe urbanistik.
!

Inspektimi urban

Mbikqyrjen inspektive mbi vendimin e lshuar pr kushte t lokacionit dhe prshtatshmris s projektit, e kryejn inspektor urban. Inspektort urban nga Inspektimi shtetror pr ndrtimtari dhe urbanizm, bjn inspektim mbi punt me rndsi shtetrore, ndrsa inspektuesit e autorizuar urban t komunave, kryejn mbikqyrje inspektuese mbi punt me rndsi lokale. Inspektimi urban, nse vrteton se vendimi pr kushtet e lokacionit nuk sht n pajtim me planet urbane ose projektin urban, do t asgjsoj vendimin pr kushte t lokacionit dhe do t parashtroj propozim deri te organi, q e ka lshuar vendimin pr ndrprerjen e procedurs pr dhnie t lejes pr ndrtim.
!

Inspektimi ndrtimor

Mbikqyrjen inspektuese t ndrtess e bjn inspektues ndrtimor. Inspektuesit ndrtimor nga Inspektimi shtetror pr ndrtimtari dhe urbanizm, kryejn mbikqyrje inspektive t ndrtsave me rndsi shtetrore. Inspektuesit e autorizuar ndrtimor t komunave, kryejn mbikqyrje inspektimi t ndrtesave me rndsi lokale. Inspektimi ndrtimor kryen inspektim t ndrtimit t ndrtesave dhe nse vrteton pa rregullsi, mund t sjell vendim pr ndrprerje t ndrtimit ose rrzim t ndrtss.
!

Egzekutim i vendimit

Nse inspektimi ka sjellur vendim pr rrzimin e ndrtess, ndrsa investuesi nuk e ka br kt n kohn e caktuar, kryhet rzimi i ndrtess me egzekutim nga ana e personit tjetr, ndrsa n llogari t investuesit. 6.4. TRANSPORTI 6.4.1. Rrjetet e trafikut N Republikn e Maqedonis, jan prezent thuajse t gjitha llojet e trafikut (komunikacionit), duke filluar nga trafiku toksor (rrug dhe hkurudha), ajror dhe n mas t vogl edhe trafiku ujor. Kryesisht, trafiku zhvillohet nprmjet rrugve dhe hekurudhave. Ndrtimi dhe prmirsimi i lidhjeve t trafikut, gjithnj sht politik e mir dhe e rndsishme, posarisht pr popullatn lokale, e cila n mnyr 72

t drejtprdrejt i ndjen prmirsimet. Mirpo, patjetr duhet t prmendet se ndrtimi i rrjeteve t trafikut i dmton pejsazhet natyrore dhe e rrezikon ambientin jetsor.
!

Kush sht pronar dhe kush kryen administrimin

Rrjetet e trafikut n shtet, jan t ndar n disa kategori. Sipas rndsis, jan t ndara na dy grupe: me rndsi pr shtetin dhe me rndsi lokale. Me rndsi lokale, jan: rrugt magjistrale dhe regjionale me t gjitha ndrtimet shoqruese, hekurudha me t gjitha ndrtimet shoqruese, aeroportet pr trafik publik dhe trafik tjetr ajror. Me rndsi lokale, jan rrugt lokale. Ndrtimet e trafikut me rndsi pr shtetin, jan pron e shtetit dhe me ato udhheq organi i administrats shtetrore-kompetent pr punt e trafikut. Ndrtimet e trafikut me rndsi lokale, jan pron e komuns dhe me ato udhheq organi i vetqeverisjes lokale - kompetent pr punt e trafikut.
!

Kategori t rrugve

Rugt bjn lidhjen e vendbanimeve n komun, komunat ndrmjet tyre dhe me qendrn e shtetit dhe shtetet me shtetet fqinje. Varsisht nga rndsia e tyre, rrugt jan t ndar n: autobane, rrug magjistrale, rajonale dhe lokale. N praktik, paraqiten edhe rrug t pa kategorizuara.
!

Korridore transportuese transevropiane

Drejtimet (korridoret) m t rndsishme n shtet jan t definuara, si lidhje veri-jug, "Korridori 10" dhe lidhje lindje prndim, "Korridori 8". Kro dy korridore do t lidhin shtetin me vendet fqinje dhe me vendet evropiane, me trafik rrugor dhe hekurudhor.
!

Rrug lokale, trotoare dhe rrug pr biiklist

Rrugt lokale gjenden n territor t komuns dhe i lidhin venbanimet me qendrn e komuns, si dhe vendbanimet ndrmjet tyre. Rrugt e trafikut npr qytet, jan tepr t rndsishme pr lidhjen e mir dhe t shpejt t zonave pr banim me zonat pr pun dhe me qendrn e qytetit. Linjat e asfaltuara, trotoaret dhe rrugt pr biiklist, jan pjes prbrse e rrugve t trafikut, q gjenden n vendbanimet. Edhe n vendbanimet, rrugt e trafikut ndahen n disa grupe, edhe ate: rrug komunikacioni magjistrale, rrug komunikacioni mbledhse, rrug komunikacioni servimi dhe rrug komunikacioni banuese. Kjo ndarje sht br n pajtim me komunikacionin, q bhet n kto rrug. Linjat e asfaltuara n prgjithsi ndrtohen prej asfaltit, ndrsa trotoaret dhe rrugt pr biiklist, mund t ndrtohen edhe nga materiale tjera. Rrjetet e trafikut npr qytetet jan ndots potencial t ambientit jetsor, pr shkak t gazrave t automjeteve. Pr kt sht mir t ndrtohet rreth i gjelbrt n mes linjs s asfaltuar dhe trotoarit. 6.4.2. Transporti publik Trasporti publik sht kryerja e organizuar e transportit t udhtarve dhe mallrave. Transporti publik, kryhet nprmjet rrjeteve t trafikut. 73

Transport i udhtarve

Trasporti publik i udhtarve kryhet n qytete, n mes qyteteteve, n mes vendbanimeve, n ms vendbanimeve dhe qyteteve, n mes shteteve etj. Udhtart transportohen me automjete t lehta (autobus, hekurudh, aeroplan etj). Transporti publik i udhtarve sht i organizuar me mjetet trasportuese, si vijon: autobus dhe taksi-automjete. Mirpo, jo t gjith qytetet dhe komunat kan transport t organizuar me autobus. Transportin publik e kryejn ndrmarrje publike ose private, t organizuar dhe t autorizuar pr kryerje t transportit publik t udhtarve. N komunat dhe qytetet, n t cilt egziston transporti publik i udhtarve, shenjzohen stacionet pr mjetet transportuese. mimet e transportit publik n komun i kontrollon kshilli i komuns, gjegjsisht kshilli i Qytetit t Shkupit pr Qytetin e Shkupit. Transporti publik n mes komunave, shtetit ton dhe shteteve tjera, kryhet nprmjet automjeteve motorike transportuese, hekurudhs dhe aeroplaneve. Kt transport e kontrollon shteti, nprmjet organit t administrats shtetrore - kompetent pr trafik.
!

Transport i mallrave

Transporti publik i mallrave kryhet n qytetet, n mes qyteteve, n mes vendbanimeve, n mes vendbanimeve dhe qyteteve, n mes shteteve etj. Transporti publik i mallrave n shtet kryhet nprmjet kamionve dhe hekurudhs. Transporti i mallrave nprmjet shtetit dhe shteteve tjera, kryhet me an t kamionve, hekurudhs dhe aeroplaneve transportues (kargo). 6.4.3. Siguria n transport Transporti publik zhvillohet npr rrjetet e komunikacionit, m s shumti npr rrug dhe hekurudh. Rrugt e komunikacionit t dimenzionuara mir, t shenjzuara mir dhe projektuara mir, mundsojn trafik t sigurt. N qytetet e vjetra, nuk ndodh nj gj e till, ndrsa pr shkak t rrugve t ngushta, trafiku zhvillohet rnd dhe nuk sht i sigurt. Kto probleme zgjidhen me trafik t nj drejtimi, me formimin e zonave pr trafik, n t cilat qndrimi do t jet i kontrolluar. Shprehia e qytetarve t shkojn me automjete personale n do vend, duhet patjetr t ndryshohet. Shfrytzimi i transportit publik t organizuar, mundson prezenc m t vogl t automjeteve n qytet, posarisht n qendr t qytetit. Trafiku duhet t mnjanohet nga qendrat e qytetit dhe prreth qendarve t qyteteve t formohet nj brez me komunikacion t ndaluar. Ndarja e qytetit n zona pr trafik sht element i rndsishm pr eliminimin e numrit t madh t automjeteve n zonat.

Shembull: rajoni qendror i qytetit sht i ndar n dy zona - zona e qendrs s ngusht dhe zona e qendrs s zgjeruar. N zonn e qendrs s ngusht qndrimi me automjet (parkimi) kushton dy her m tepr se, sa n zonn e qendrs s zgjeruar, pr kohzgjatje t njjt t qndrimit. N kt mnyr, automjetet mbahen jasht qendrs s ngusht t qytetit dhe sigurohet lvizje e sigurt e kmbsorve, zvoglimi i ndotjes s ajrit me gazra t automjeteve dhe qendra e qytetit funksionon m mir.

74

Fjal kyqe: plani hapsinor, plane urbane, urbanizm, plan urban gjeneral, plan urban detal, parcel ndrtimore, leje pr ndrtim, inspektim. Korrniza ligjore:
!

Ligji pr vetqeverisje lokale, "Gazeta zyrtare e Republiks s Maqedonis", nr. 5/02, neni 22 "Lista e kompetencave", paragrafi 1.1. Planifikimi urban (urban dhe rural), lshimi i lejeve pr ndrtim t objekteve me rndsi lokale t prcaktuara me ligj, rregullimin e hapsirs dhe rregullimin e truallit ndrtimor. Ligji pr realizimin e Planit hapsinor t Republiks s Maqedonis "Gazeta zyrtare e Republiks s Maqedonis", nr. 39/04; Rregullore pr standardet dhe normat pr rregullimin e hapsirs "Gazeta zyrtare e Republiks s Maqedonis", nr.2/02 dhe 50/03; procedurn e sjelljes s planeve urbane, "Gazeta zyrtare e Republiks s Maqedonis", nr. 2/02;

! !

! Rregullore pr prmbajtje m t afrt dhe mnyrn e prpunimit grafik t planeve dhe pr mnyrn dhe ! ! !

Rregullore pr standarde dhe norma pr projektimin e objekteve, "Gazeta zyrtare e Republiks s Maqedonis", nr.69/99, 102/00, 2/02 dhe 5/04; Ligji pr rrugt publike, "Gazeta zyrtare e Republiks s Maqedonis", nr. Ligji pr siguri n trafik, "Gazeta zyrtare e Republiks s Maqedonis", nr.

Ligjet q ndryshohen dhe jan n faz t aprovimit t tyre

! !

Ligji pr planifikim hapsinor dhe urban, "Gazeta zyrtare e Republiks s Maqedonis", nr. 4/96, 28/97, 18/99, 53/01 dhe 45/02; Ligji pr ndrtimin e objekteve investuese, "Gazeta zyrtare e Republiks s Maqedonis", nr. 15/90, 11/91, 11/94, 18/99 dhe 25/99;

75

76

7 .1

NDRMARRJET PUBLIKE DHE SHRBIMET KOMUNALE

Pano Minov Shrbimet komunale jan dika, q qytetart natyrisht i lidhin me rrolin e komuns. Kjo kompetenc specifike, edhe deri m tani sht kryer nga ana e komuns. Shpresojm se komuna e juaj do t siguroj shrbime m kualitative pr qytetartvotues t juaj n at rrethin. Shrbimet komunale jan dika, q qytetart natyrisht i lidhin me rrolin e komuns. Kjo kompetenc specifike edhe deri m tani sht kryer nga ana e komuns. Shpresoj se ju, gjat mandatit t juaj do t ofroni kushte pr shrbim m kualitativ pr qytetart, me ka do t arsyetoni besimin, i cili ju sht dhn juve. N fillim duhet t njohtohemi, cilat jan shrbimet komunale me interes publik dhe me rndsi lokale. Pse sht e nevojshme kjo? Kjo sht e nevojshme nse dshirojm t sjellim vendim t drejt pr kryerjen e ksaj kompetence. Mund t prcaktoheni veprimtaria komunale t kryhet nprmjet ndrmarrjes publike, me dhnien e koncesionit pr kryerje t veprimtaris komunale dhe me leje pr kryerje t veprimtaris komuale. Veprimtarit, t cilat kan karakter t veprimtarive komunale me interes publik, jan t prcaktuara n Ligjin pr veprimtari komunale. T tilla jan:
! ! ! ! ! ! ! ! ! ! !

furnizim me uj pr pije; prpunim dhe bartje t ujit teknologjik; bartje dhe pastrim i ujrave t prdorura, bartje dhe hedhje t ujrave atmosferike; transporti publik urban dhe ndrurban pr qytetart; prpunimi dhe deponimi i hedhurinave komunale t forta; deponimi i hedhurinave industriale dhe materieve t dmshme; mirmbajtja e pastrtis publike; mirmbajtja dhe shfrytzimi i parqeve, gjelbrimit dhe park-maleve; ujrave dhe siprfaqeve rekreative; mirmbajtje t shenjzimit rrugor t trafikut dhe objekteve tjera t infrastrukturs; mirmbajtje t varreve, varrezave, krematoriumeve dhe dhnie e shrbimeve t varrimit; mirmbajtje t ndriimit publik; 77

! ! ! !

mirmbajtje dhe shfrytzim t siprfaqes publike pr parkim; mirmbajtje dhe shfrytzim t tregjeve me shumic dhe pr tregti me pakic; kryerje t shrbimeve pr pastrimin e oxhaqeve; mirmbajtje t paisjeve komunale; t rregulluara, makinave bujqsore me ose pa paisje ngjitse;

! zhvendosje dhe ruajtje t automjeteve t parkuara n mnyr t paligjshme; zhvendosje t automjeteve ! ! ! !

eliminimin e kafshve npr rrug; zbukurim t vendeve t banuara; mirmbajtje t nyjeve sanitare publike; strpikje nga ajri, dezinfektim, deratizim dhe t ngjajshme.

Nse i analizoni t gjitha kto veprimtari, do t shihni se pr kryerjen e disave prej tyre sht i nevojshm themelimi i ndrmarrjes publike, ndrsa kryerjen e veprimtarive t tjera do ta bartni mbi persona juridik dhe fizik me arritje t marrveshjes ose nprmjet t koncesionit. N do rast ju jeni ai, q duhet t prcaktoj mnyrn e kryerjes s ktyre veprimtarive. Meq keni mundsi vet t vendosni se, si n mnyr m efikase do t kryhen kto veprimtari, ju, si antar t kshillit t komuns do t sillni vendim pr themelim t ndrmarrjes publike ose do t prcaktoni kushte, me respektimin e t cilve do t mund t bartet me an t marrveshjes kryerja e veprimtaris mbi person t caktuar juridik dhe fizik. 7.1.1. Ndrmarrje publike Duke pasur parasysh se kryerja e ktyre veprimtarive n t shumtn e rasteve kryhet nprmjet ndrmarrjeve publike t themeluara nga komuna do t shpjegojm disa shtje, q kan t bjn me ndrmarrjet publike, si jan:
! ! ! ! ! !

statusi, themelimi, udhheqja, financimi, mbikqyrja dhe kontrolli.

Statusi Ligji pr ndrmarrje publike nuk e definon statusin, gjegjsisht karakterin e ndrmarrjeve publike ose thn ndryshe, nuk bn klasifikim n kuptim t barazimit t statusit t saj me ate t shoqatave tregtare dhe as, q e definon si lloj t veant t ndrmarrjes. Pr dallim nga Ligji pr ndrmarrje publike, Ligji pr vetqeverisje lokale ndrmarrjet publike i definon si shrbime publike. Kjo do t thot se ndrmarrja publike, si shrbim publik sht organizat jo fitimprurse pr kryerje t shrbimeve publike me interes publik dhe me rndsi lokale. D.m.th. me Ligjin pr vetqeverisje lokale, ndrmarrja publike kategorizohet si shrbim publik dhe n t njjtn koh prcaktohet karakteri i saj si organizat jofitimprurse. Organizata jo fitimprurse nuk sht asgj tjetr, prve organizat, e cila gjat puns s saj nuk realizon fitim, sepse mimet e shrbimeve jan t prcaktuara n at mnyr pr t siguruar vetm pun t rregullt dhe mirmbajtje t pajisjeve pr pun. 78

Themelimi Ndrmarrjet publike themelohen me sjelljen e vendimit nga ana e organit kompetent. Varsisht nga veprimtaria, nse ajo sht me karakter lokal ose shtetror, si themelues t ndrmarrjeve publike paraqiten komunat, gjegjsisht Qyteti i Shkupit dhe Republika e Maqedonis. Prej ktu, mund t dallojm ndrmarrje publike komunale dhe ndrmarrje publike shtetrore. sht me rndsi t dihet se ka duhet t prmbaj vendimi i themelimit. Vendimi ka form rreptsisht t prcaktuar dhe prmban:
! ! ! ! ! ! ! ! !

veprimtarin e ndrmarrjes publike (furnizim me uj pr pije, bartje dhe pastrim t ujrave t prdorura, kryerje t transportit urban dhe ndrurban t qytetarve dhe t ngjajshme); firmn (emrin) dhe selin; kontributin themelues dhe mnyrn e sigurimit t tij; organizmin e ndrmarrjes publike; mnyrn e realizimit t vendimeve t organeve t ndrmarrjes publike; prgjegjsin e ndrmarrjes publike n qarkullimin juridik; afatin e sjelljes s statutit; emrimin e organeve t ndrmarrjes publike; emrimin e personit n ndrmarrjen publike, i cili do t udhheq punt deri te konstituimi i saj.

Pr t punuar, si subjekt juridik ndrmarrja publike nuk sht i mjaftueshm vetm akti themelues por sht e nevojshme themelimi i ndrmarrjes t shnohet n regjistrin tregtar, pran gjyqit themelor, sipas selis s ndrmarrjes. Udhheqja Organe drejtuese t ndrmarrjes publike jan:
! ! !

kshilli drejtues; kshilli mbikqyrs dhe drejtori.

Kshilli drejtues Kshilli drejtues sht organ pr udhheqje me ndrmarrjen publike. Ktu sht e rndsishme t dihet se numri i antarve t kshillit drejtues prcaktohet n varsi prej madhsis s ndrmarrjes publike, gjegjsisht prej prfshirjes s veprimtarive, t cilat ndrmarrja publike i kryen. Kshilli drejtues i ndrrmarrjeve publike mund t prbhet prej 5 deri 15 antar. Dy t tretat e antarsis s kshillit drejtues t ndrrmarrjeve publike jan prfaqsues t personave profesional nga lmia e veprimtaris s ndrmarrjes publike, ndrsa nj e treta jan prfaqsues t t punsuarve n ndrmarrjen publike. Antart e kshillit drejtues t ndrmarrjeve publike emrohen nga ana e kshillit t komuns. Mandati i tyre nuk mundet me qen m i gjat se katr vjet. Kjo do t thot se mandati i antarve t kshillit drejtues t ndrmarrjeve publike mund t zgjas edhe m pak se katr vjet (psh dy vjet), posarisht nse mandati i antarve t kshillit drejtues lidhet me mandatin e antarve t kshillit te komuns. Kjo shtj sht e rregulluar me statutin e ndrmarrjes publike. Ndrmarja publike e themeluar nga ana e kshillit t komuns duhet t merr plqim pr statutin e saj prej kshillit t koums, nga i cili sht themeluar. M tutje, sht me rndsi t dihet se antar i kshillit drejtues t ndonj ndrmarje publike nuk mundet me qen kryetari dhe antar t Qeveris s Republiks s Maqedonis, si dhe kryetari i komuns, gjegj79

sisht kryetari i Qytetit t Shkupit. Poashtu, duhet t dihet se antari i kshillit drejtues t ndrmarrjes publike nuk mund t ket interesa personale (nprmjet personit t tret ose n fardo baze) n ndrmarrjen ose shoqatn tregtare, q sht n marrdhnie afariste me ndrmarrjen publike, meq mund t ken ndikim n pavarsin e tij gjat marrjes s vendimeve n ndrmarrjen publike. Pr kryetar dhe antar t kshillit drejtues t ndrmarrjes publike nuk mund t emrohet person, i cili ka qen antar i kshillit drejtues, organit tjetr udhheqs ose barts i funksionit udhheqs n ndrmarrje, q ka ndrprer punn e saj si rezultat i falimentimit. Kshilli drejtues sht kompetent pr sjelljen e statutit t ndrmarrjes publike; t vendos pr ndryshime statutare; t sjell program pr pun dhe zhvillim; t sjell vendime pr investime; t aprovoj llogarin vjetore dhe raportin pr pun t ndrmarrjes; t prcakton lartsin dhe mimin e shrbimeve; t vendos pr organizimin e brendshm t ndrmarrjes. Nse keni parasysh t gjitha njohurit e prmendura m lart gjat prcaktimit t juaj, pr at se cilt persona do t'i emroni antar t kshillit drejtues t ndrmarrjes publike, sigurisht se zgjedhja e juaj do t jet e drejt. Ju do t krijoni supozime paraprake t mira se me ndrmarrjen publike do t udhheqin persona profesional dhe kompetent. Kjo do t jet garanc se shrbimet e ofruara nga ana e ndrmarrjes publike n kryerjen e veprimtaris s saj, do t plotsojn nevojat e qytetarve dhe shfrytzuesve t tjer t shrbimeve t tilla. Kshilli drejtues Pr kryerjen e kontrollit mbi punn materialo financiare t ndrmarrjes publike, formohet kshill pr mbikqyrje t puns materialo-financiare. Ky kshill bn kontrollin e t gjitha dokumenteve dhe shnimeve t ndrmarrjes publike; kotrollon llogarin vjetore; kontrollon raprtin vjetor t puns s ndrmarrjes publike; jep mendim pr llogarin vjetore dhe raport pr punn e ndrmarrjes publike, deri te kshilli drejtues, deri te ministri i financave, si dhe deri te ministri kompetent. Mandati i antarve t kshillit mbikqyrs nuk mundet me qen m i gjat se katr vjet. Gjat prcaktimit t personave, t cilt do t emrohen pr antar t kshillit mbikqyrs t ndrmarrjes publike, mir sht t prcaktoheni pr persona, t cilt kan prgaditje t lart profesionale dhe t cilt kan njohuri dhe prvoj t puns financiare dhe t kontabilitetit. Duhet t dihet, poashtu, se pr antar t kshillit mbikqyrs nuk mund t emrohet deputet, kryetari i Qeveris s Republiks s Maqedonis, ministrat, antart e kshillit t komuns, gjegjsisht Qytetit t Shkupit dhe kryetari i komuns. Kjo do t thot se kto funksione jan t pa pajtueshm me funksionin e antarit t kshillit mbikqyrs. Drejtori Me ndrmarrjen publike udhheq drejtori, i cili emrohet dhe shkarkohet nga ana e themeluesit, gjegjsisht n emr t themeluesit, kryetari i komuns bn zgjedhjen e drejtorit t ndrmarrjes publike nprmjet t konkursit. Funksioni i drejtorit sht i pa pajtueshm me funksionin e deputetit, kryetarit t Qevereis s Republiks s Maqedonis, ministrit, antarit t kshillit t komuns, gjegjsisht t Qytetit t Shkupit dhe t kryetarit t komuns. Drejtori i ndrmarrjes publike sht kompetent t realizoj kryerjen e vendimeve dhe konkluzave t kshillit drejtues; t realizoj bazat e programit pr zhvillim; t prcaktoj kriteriumet pr shfrytzim dhe disponim me mjetet dhe prdorimin e mjeteve t realizuara me punn e ndrmarrjes publike; t prshtat aktivitetin afarist t ndrmarrjes publike. Poashtu, drejtori sht prgjegjs pr rezultatet e puns dhe pr ligjshmrin e puns s ndrmarrjes publike; pr prgjegjsin materiale; pr dmin e shkaktuar ndaj ndrmarrjes publike gjat realizimit te vendimeve. Financimi Ndrmarrja publike prej dits s regjistrimit t saj n Regjistrin tregtar, fiton statusin e personit juridik dhe si e till mund t arrij t drejt t pronsis s tundshme dhe t pa tundshme; t fitoj t drejta dhe t merr 80

obligime dhe pr obligimet e marrura t prgjigjet me t gjith pronn e saj. Mjete pr pun dhe zhvillim, ndrmarrja publike fiton prej puns s saj, me an t kredive dhe me ndihm t burimeve t tjera n pajtim me ligj, si dhe nga ana e buxhetit. Burimi themelor i financimit t ndrmarrjes publike sht mimi i shrbimit, t cilin e ofron. Lartsia e mimit sht e kufizuar dhe at nuk e prcakton kshilli drejtues, ndrsa pr aplikimin e mimit sht i nevojshm pajtimi paraprak nga ana e themeluesit. N kt rast rroli i juaj sht i madh. Ju, nga njra an, duhet t lejoni mim, i cili do t garantoj pun t suksesshme t ndrmarrjes publike, kurse nga ana tjetr, duhet t keni vmendje mos t ngarkoni buxhetin e shfrytzuesve t shrbimeve, gjegjsisht t atyre, t cilt ju kan dhn besimin. Pr kt shkak, gjithmon do t merrni parasysh argumentet e t dyja anve dhe n mnyr reale do t sillni vendim t drejt. Si rezultat i mnyrs s ktill t prcaktimit t lartsis s mimit t shrbimeve, ndrmarrjet publike vendosen n pozit, q t mos ndajn mjete pr amortizim dhe akumulim. Kjo do t thot se nuk sigurohen mjete pr riprtrirjen e mjeteve themelore pr pun, e mos t flasim pr investime t reja. Ktu, gjithshesi do t jet e nevojshme, q ministria kompetente t rishqyrton gjendjen dhe t gjen parametra pr prcaktimin e lartsis s mimit, q do t'i prgjigjen harxhimeve t vrteta t dalura si rezultat i puns s ndrmarrjes.

Shembull: Kshilli drejtues sjell vendim, me t cilin prcaktohet lartsia e mimit pr ujin e harxhuar pr pije pr m3. Ky vendim drgohet deri t kshilli i komuns pr fitimin e plqimit. Ju n mbledhjen e kshillit do t shqyrtoni t gjitha elementet e rndsishme, t cilat kan ndikuar n prcaktimin e ktij mimi dhe pas konstatimit se mimi i prcaktuar nga ana e kshillit dretues t ndrmarrjes publik sht n pajtim me nevojat e ndrmarrjes dhe do t jet i kapshm pr shfrytzuesit e shrbimeve, do t jepni pajtueshmri. N t kundrtn, mund t propozoni kshilli drejtues edhe nj her t shqyrton lartsin e mimit dhe gjat prcaktimit t saj t merr parasush propozimet e juaja para se t paraqes prsri propozimin e tij para jush pr marrjen e pajtueshmris.

Duke pasur n konsiderim faktin se ju jeni ata, q e sillni buxhetin e komuns, gjat sjelljes s tij duhet t parashihni mjete pr ndrtimin ose rikonstruimin e objekteve t infrastrukturs komunale. Me kt do t krijoni kushte pr prmirsimin e shrbimeve dhe plotsimin e nevojave t qytetarve. Mbikqyrje dhe kontroll Duke pasur parasysh faktin se komuna sht themelues i ndrmarrjeve publike komunale, logjikisht parashtrohet pyetja se, si do t kryhet kontrolli dhe mbikqyrja e ndrmarrjeve.
Pr egzistimin e mundsis pr ndarje t ndrmarrjes publike, bashkim ose bashkangjitje t saj sht e nevojshme ju t jepni plqim pr kt ndryshim. Poashtu, nuk mund t ndryshohet as struktura e kapitalit n ndrmarrjen publike, pa plqimin e juaj.

Ktu, krejtsisht n mnyr t shkurtr, do t ndalemi n marrdhniet, q vendosen ndrmjet komuns dhe ndrmarrjes publike. Prmendm se me vendimin pr themelimin e ndrmarrjes, n mes tjerash, prcaktohet edhe afati pr sjelljen e statutit t ndrmarrjes publike. Statuti pr tu aplikuar, duhet t merr plqimin paraprak t themeluesit, gjegjsisht t kshillit t komuns, si organ i autorizuar pr dhnie t plqimit. Kjo sht mundsi pr t intervenuar n statutin, nse mendohet se disa zgjidhje t ofruara nuk jan n pajtim me ligj ose nuk jan n pajtim me aktin e themelimit t ndrmarjes publike, me t cilin bartet kompetenca pr kryerjen e veprimtaris s caktuar. Ktu, gjithsesi, duhet t prmendet se n ndrmarrjen publike nuk mund t bhet asnj ndryshim statutar pa plqimin e themeluesit - komuns.

Ndrmarrja publike nuk mund t merr hua, nse ju nuk jepni plqim pr hua-marrje t till. Pse sht i nevojshm prlqimi pr hua marrje? Plqimi pr hua marrje nga ana e ndrmarrjs publike sht i duhur pr t mos lejuar hyrjen n borxh t madh t ndrmarrjes publike, t cilin pastaj nuk mund ta kthej, me ka vendos n pikpyetje kryerjen e veprimtarive, t cilat jan bartur mbi te. Poashtu, plqimi i till sht i nevojshm pr faktin se edhe pr fitimin edhe pr humbjen e ndrmarrjes publike vendosni ju. Kur folm pr financimin, prmendm se lartsia e mimit t prcaktuar nga ana e kshillit drejtues mund t aplikohet nse merr plqimin e kshillit t komuns. Kto jan disa nga format, nprmjet cilave bhet kontrolli mbi punn e ndrmarrjes 81

publike. Mirpo, themeluesi kryen edhe kontroll t rregullt gjysmvjetor dhe vjetor mbi punn e ndrmarrjes publike. Kto kontrolla, s pari kryhen nprmjet aprovimit t programeve vjetore pr pun, si dhe t planeve financiare pr realizimin e programeve t tilla; s dyti nprmjet aprovimit t llogaris vjetore dhe raportit pr pun t ndrmarrjes publike. Nprmjet ktyre formave, ju e keni mundsin m t madhe dhe m t mir t ndikoni n krijimin e politiks s ndrmarrjes, nprmjet aprovimit t programeve dhe planeve financiare dhe nprmjet dhnies s vlersimit juaj me aprovimin e llogaris vjetore dhe raportit pr pun. Ktu duhet t prkujtojm se nse nuk aprovohet llogaria vjetore, n pajtim me ligjin, do t paraqiten sanksione t caktuara pr personat, q kan udhhequr me ndrmarrjen publike. Pr kt do t flasim pak m posht. Forma e dyt e kontrollit dhe mbikqyrjes s puns s ndrmarrjes publike realizohet nprmjet personave, t cilt i keni emruar si antar t kshillave drejtuese dhe t kshillit mbikqyrs. Nprmjet antarve t kshillit drejtues, duhet t krijohet dhe mbahet lidhja n mes themeluesit dhe ndrmarrjes publike. Jo vetm kjo. Duke pasur parasysh kompetencat e lart prmendura t kshillit drejtues, duhet t realizohen programet e sjellura nga ana e juaj, e q jan n funksionin e krijimit t kushteve pr plotsim t nevojave t qytetarve dhe forcimin e besimit juaj te ata. Nprmjet antarve n kshillin pr mbikqyrje, pr t cilt prmendm se sht mir me qen me arsim t lart, mjaft profesional pr pun financiare dhe pun kontabiliteti, do t mund t prcillni punn e ndrmarrjes, do t mund t fitoni raport real pr punn dhe, gjithsesi, do t mund t fitoni llogari vjetore reale. Pr t realizuar t gjith kt, ju keni t drejtn t krkoni nga antart e organeve drejtuese t'ju informojn, t jepni propozime dhe sugjerime tuaja dhe, nse vlersoni se ata nuk e kryejn funksionin, n t cilin i keni emruar ose e kryejn n mnyr jo t plot dhe pa kualitet, t krkoni prgjegjsi prej tyre, madje edhe t'i shkarkoni. Gjithsesi, gjat mandatit tuaj nuk do t knaqeni vetm me shqyrtymin e raporteve t rregullta, sipas rregullit nj her n vit. Kontaktet dhe takimet e juaja me kta persona do t jan shum m t shpeshta. Nga kjo do t varet edhe suksesi i puns suaj. rregullimi i puns Nse gjat puns n ndrmarrjen publike vjen deri te mos kryerja e veprimtaris; nuk kryhet plani pr zhvillim (me ka shkaktohet edhe mund t shkaktohet dm ndaj shfrytzuesve t shrbimeve); vjen deri te ndryshimi i dedikueshmris themelore t mjeteve t ndrmarrjes ose ndryshimi i kushteve themelore pr pun, ndrsa e gjith kjo shkakton kryerje t vshtirsuar t veprimtaris s saj themelore t prcaktuar me aktin e themelimit, do t paraqitet rregullim i puns s ndrmarrjes publike. N situat t till, sht e nevojshme ndrmarrja e masave t caktuara me qllim t eliminimit t rregullimit t till.
Falimentimi do t paraqitet, gjegjsisht ndrmarrja publike do t ndrpret punn nse paraprakisht sigurohet kryerja e veprimtaris me interes publik n mnyr dhe procedur t prcaktuar me ligj. Kryerja e veprimtaris mund t sigurohet me themelim t ndrmarrjes s re publike, me bartjen e veprimtaris mbi ndrmarrje tjetr publike ose me dhnien e lejes pr kryerje t veprimtaris personit t tret.

Mund t ndrmirren masat, si vijon: t shkarkohet drejtori; ! t shkarkohet kshilli drejtues; ! t shkarkohet kshilli mbikqyrs; ! t ndryshohet organizimi i ndrmarrjes publike; ! t ndrpritet kryerja e aktit kundrlgjor nga ndrmarrja publike, me t cilin vihet n pyetje kryerja e funksionit; ! t ndrmirren edhe masa tjera, t prcaktuara me ligje t posame.
!

Prmendm se ndrmarrjet publike themelohen pr kryerje t veprimtaris komunale me interes publik dhe m rndsi lokale. Duke pasur parasysh se fjala sht pr interes publik, sht e nevojshme interesi i till t sigurohet gjat puns s ndrmarrjes. Interesi publik sigurohet me obligimin e ndrmarrjes publike t kryej n mnyr t prhershme dhe pa ndrprerje veprimtarin, pr t ciln sht themeluar, si dhe t ofroj transparenc n punn e saj. N kt kuptim pr ndrmarrjen publike, n prgjithsi, nuk mund t fillohet procedur e falimentimit. N rastet kur jan krijuar kushtet pr fillim dhe aplikim t procedurs s falimentimit ather ju, n suazat e kompetencave t organit t komuns, i cili e ka themeluar ndrmarrjen publike, keni obligim t ndrmerrni masa pr sigurimin e puns dhe funksionimit t papenguar t ndrmarrjes publike dhe t garantoni plotsimin e obligimeve t ndrmarrjes publike ndaj personave t tret

82

7.1.2. Kryerja e veprimtaris me leje Si tham n fillim t ktij materiali, ju mund t vendosni kryerjen e veprimtaris me interes publik t'ia besoni, prve ndrmarrjes publike edhe personit fizik dhe juridik. Kjo veprimtari mund t kryhen n baz t lejes, q do ta lshoj komuna, gjegjsisht Qyteti i Shkupit (dhns i lejes), personave fizik dhe juridik (shfrytzues i lejes). Marrdhniet n mes komuns, gjegjsisht Qytetit t Shkupit dhe personave fizik dhe juridik, rregullohen me marrveshje. Ktu duhet t theksohet se pr t prodhuar ndikim juridik, gjegjsisht pr t vazhduar, marrveshja duhet t arrihet n form t shkruar. Kjo do t thot se vetm marrveshja e shkruar vazhdon dhe asnj lloj tjetr e marrveshjs dhe asnj form tjetr nuk mund t vazhdoj. M marrveshjen, n mnyr t veant rregullohen: kushtet dhe mnyra e kryerjes s veprimtaris; afati, n t cilin ofruesi i shrbimeve do t filloj me kryerje t veprimtaris; t drejtat dhe obligimet ndrmjet komuns dhe personave fizik dhe juridik; kohzgjatja e marrveshjes; shkaqet e marrjes s lejes; shkaqe dhe kushte pr shkarkim dhe ndrprerje t marrveshjes; mnyra e zgjidhjes s shtjeve kontestuese. Duhet t theksohet se edhe kta subjekte, q kryejn veprimtari me interes publik, jan t obliguar t realizojn dhe mbrojn interesin e prgjithshm, e kjo do t thot se edhe ata jan t obliguar t sigurojn n mnyr t prhershme dhe pa ndrprer kryerjen e veprimtaris komunale n mnyr kualitative, si dhe t mirmbajn objektetet dhe pajisjen e infrastrukturs komunale n gjendje funksionale 7.1.3. Infrastruktura komunale Infrastruktura komunale prfshin objektet e ndrtuara, pajisjet, instalimet, siprfaqet publike pr trafik dhe objekte tjera t infrastrukturs komunale pr kryerje t veprimtarive komunale. Menjher n fillim t prmendim se objektet e infrastrukturs komunale jan t mira me interes t prgjithshm pr Republikn dhe mund t barten pr shfrytzim dhe mirmbajtje n mnyr t prcaktuar me ligj. Kto objekte ndahen n: themelore dhe ! sekondare.
!

N objektet themelore bjn pjes: sheshet e qytetit dhe hapsirat publike t qytetit; rrugt themelore t trafikut dhe rrugt me trotoare; ndriimi rrugor i rrugve t trafikut, ndriimi i shesheve dhe hapsirave publike t qytetit; siprfaqet e gjelbrta publike n qytet dhe jasht qytetit (parqe dhe t ngjajshme); kanalizimi themelor atmosferik; kanalizimi themelor dhe bartja e ujrave t shfrytzuara; rezervoaret dhe pastrimi i ujit pr pije; rrjeti themelor i ujsjellsit; rrjeti themelor largprues; rrjetet themelore t PTT; rrjetet themelore t ujit t nxeht dhe t gazit; varrezat dhe krematoriumet; deponimet dhe instalimet tjera themelore komunale t prcaktuara me planin urban gjeneral. N objektet sekondare, bjn pjes: rrugt sekondare me trotoare dhe vend-parkime publike; rrjeti sekondar i ujsjellsit; ndriimi rrugor i rrugve sekondare dhe vend-parkingjeve publike; gjelbrimi i njsive dhe objekteve urbane; kanalizimi atmosferik sekondar; kanalizimi fekal sekondar dhe bartja e ujrave t zeza; rrjeti sekondar (me korrent t ult) elektrik dhe trafostacionet sekondare; rrjetet PTT sekondare dhe rrjetet dhe instalimet tjera sekondare t prcaktuara me planin urban detal.

sht mir t njihet ndarja e objekteve t infrastrukturs pr dy aspekte: 1. S pari, pr procedurn e planifikimit t hapsirs, gjegjsisht gjat sjelljes s planeve urbane dhe detale t dihet, cilat objekte t infrastrukturs, n cilin plan do t parashihen dhe 83

2. S dyti, pr pjesn e kompetencave ndrmjet Qytetit t Shkupit dhe komunave n Qytetin e Shkupit. Kshtu, objektet themelore t infrastrukturs parashihen, gjegjsisht planifikohen n planet urbane gjenerale derisa objektet sekondare t infrastrukturs planifikohen me sjelljen e planeve urbane detale. Nse mirret parasysh kompetenca e komunave n qytetin e Shkupit dhe kompetencat e Qytetit t Shkupit, mund t konstatohet se Qyteti i Shkupit sht kompetent pr ndrtim dhe mirmbajtje t objekteve themelore t infrastrukturs (si jan ndrtimi, shfrytzimi, mbrojtja dhe mirmbajtja e rrugve magjistrale dhe rrugve mbledhse, furnizimi me uj pr pije nga sistemi i vetm pr furnizim me uj t Qytetit t Shkupit, bartja dhe pastrimi i ujrave t prdorura; bartja dhe hedhja e ujrave atmosferike, ndrtimi dhe mirmbajtja e ndriimit publik t rrugve magjistrale dhe rrugve mbledhse n siprfaqen e Qytetit t Shkupit etj.); ! komunat n qytetin e Shkupit jan kompetente pr objektet sekondare t infrastrukturs (ndrtim, mirmbajtje, rikonstruim dhe mbrojtje t rrugve shrbyese dhe banuese; ndrtim dhe mirmbajtje t ndriimit publik t rrugve shrbyese dhe banuese dhe t ngjajshme).
!

Trualli ndrtimor Planet urbane sillen pr hapsir t caktuar dhe trualli, i cili sht i prfshir me ato merr status t veant, gjegjsisht bhet truall ndrtimor. Ktu, m konkretisht do t prpunojm statusin e truallit ndrtimor. S pari do t shohim 'sht trualli ndrtimor, t drejtat mbi truallin ndrtimor dhe n fund, rregullimi i truallit ndrtimor.
!

Definicioni

Me nocionin e truallit ndrtomor nnkuptohet do truall i ndrtuar dhe i pandrtuar, q me planet hapsinore dhe urbane dhe aktet, t cilt i zvendsojn planet e tilla, sht planifikuar pr ndrtim. Ky truall sht e mir me interes t prgjithshm pr Republikn, ndrsa rregullimi i tij sht hapsir me interes publik.
Shembull i kufizimit t drejts pr truall ndrtimor n pronsi t personave fizik dhe juridik: n programin pr rregullimin e truallit ndrtimor sht parapar t ndrtohet rrug. Trualli ku sht planifikuar ndrtimi i rrugs sht n pronsi t personave fizik. Pr t filluar realizimin e programit, duhet t prgaditet elaborat me list t indikacioneve pr parcelat dhe t krkohet nga organi kompetent (Shrbimi pr pun pronsoro-juririke pran Ministris s financave), t filloj procedurn pr marrjen e ktij trualli. D.m.th. ky sht njri nga rastet e kufizimit t pronsis mbi truallin ndrtimor. Rast tjetr t kufizimit t s drejts s pronsis kemi n rastet kur pronari i truallit dshiron t shes truallin ndrtimor, n t cilin sht planifikuar t ndrtohet objekt me interes shtetror. N kt rast, prparsi n blerje ka Republika e Maqedonis.
!

T drejtat mbi truallin ndrtimor

Trualli ndrtimor mundet me qen pronsi e Republiks s Maqedonis ose pronsi e personave vendas fizik ose juridik. Nga kjo mund t konstatohet se persona t huaj fizik dhe juridik nuk munden me qen pronar t truallit ndrtimor n Republikn e Maqedonis. Bartsit e s drejts pr pronsi mund t disponojn me kt t drejt, e kjo do t thot se mund t shesin truallin, ta japin truallin me qira pr periudh afatgjate ose afatshkurtr, t vendosin hipotek mbi truallin ose ta japin me koncesion. E drejta mbi truallin ndrtimor n pronsi t personave fizik dhe juridik mund t jet e kufizuar. Kshtu kur sht e nevojshme pr shkak t ndrtimit t objekteve t infrastrukturs, n kuptim t realizimit t interesit publik, trualli ndrtimor mund t shpronzohet n mnyr dhe sipas kushteve t prcaktuara me Ligjin pr shpronzim. Nga ajo, q tham m lart, mund t konstatojm se komunat dhe Qyteti i Shkupit nuk kan t drejt t pronsis mbi truallin ndrtimor. Ky sht njri ndr problemet m t mdha, me t cilin do t ballafaqoheni edhe ju n kryerjen e funksionit. Nga aspekti i kompetencs pr marrje ose kryerje t aktiviteteve dhe veprimtarive t caktuara t lidhura me truallin ndrtimor, komunat dhe Qyteti i Shkupit jan kompetent vetm pr: aprovimin e programit pr rregullimin e truallit ndrtimor; ! rregullimin konkret t truallit ndrtimor dhe prgaditjen dhe marrjen e kompenzimit pr rrgullim t truallit ndrtimor.
!

84

T gjitha aktivitetet dhe veprimet tjera, si jan fitimi dhe realizimi i t drejtave mbi truallin ndrtimor (koncesion, shitje, qira afatgjate dhe afatshkurtr, hipotek, shpronzim), jan nn kompetenc t pushtetit qendror, gjygjeve dhe noterve. N pjesn e t drejtave dhe obligimeve t komunave dhe Qytetit t Shkupit mbi truallin ndrtimor, posarisht duhet t potencohet dhnia e truallit ndrtimor n shfrytzim t prkohshm, gjegjsisht dhnia e truallit me qira n afat t shkurtr, si dhe lejimin e t ashtuquajturave masa urbane pr sanim. Kto jan nn kompetenc t Ministris pr transport dhe lidhje. N praktik, n t kaluarn dhe tash, pa konsultim t pushtetit lokal, mundsohet vendosja-ndrtimi i objekteve t prkohshme, si dhe realizimi i punve, q i tejkalojn masat urbane pr sanim.

Gjat ksaj shkatrrohen ose dmtohen objektet me interes t prgjithshm (rrug pr biiklist dhe pr kmbsor, siprfaqe t gjelbrta dhe t ngjajshme), n t cilt Qyteti i Shkupit dhe komunat kan investuar mjete n kuadr t rregullimit paraprak t truallit ndrtimor. Me veprime t tilla, gjegjsisht me mungesn e konsultimit dhe arritjes s plqyeshmris pamundsohet ose n mnyr t konsiderueshme vshtirsohet rregullimi i mtutjeshm i truallit ndrtimor n kto lokacione. Mirret hapsira, n t ciln komunat, gjegjsisht Qyteti i Shkupit duhet t kryejn funksionet e tyre (higjienn komunale, mbrojtjen e ambientit jetsor, shtjet e infrastrukturs dhe rregullimin dhe pajisjen tjetr komunale, sigurin e trafikut, shfrytzimin e pa penguar t objekteve prrreth etj.). Pr tejkalimin e problemeve t tilla dhe duke pasur parasysh shfrytzimin e prkohshm t hapsirs ose pr realizim t punve ndrtimore (ndrtim t objekteve, kryerje t masave urbane pr sanim dhe t ngjajshme), sipas natyrs s tyre, autorizimi pr lejim t tyre duhet me qen nn kompetenca t komunave, gjegjsisht Qytetit t Shkupit.
!

Shembull: Gjegjsisht, sht e nevojshme t sjellni vendim, me t cilin do t prcaktoni truall para hapsirave afariste pr kryerje t tregtis n t vogl. Pr realizimin e ktij vendimi, gjegjsisht pr t dhn truallin pr shfrytzim para hapsirave afariste duhet, q ky truall t mirret me qira nga Republika. N rastin konkret objektet e infrastrukturs komunale, ku bjn pjes edhe objektet publike t trafikut, jan t mira me interes t prgjithshm pr Republikn dhe vetm ajo mund t bart shfrytzimin dhe mirmbajtjen e tyre n mnyr t prcaktuar me ligj. N rastin konkret ky sht Ligji pr truall ndrtimor, ku sht prmendur se trualli ndrtimor mund t jepet me qira.

Rregullimi i truallit ndrtimor

Ligji pr truall ndrtimor i obligon dhe autorizon komunat dhe Qytetin e Shkupit t rregullojn truallin ndrtimor. Nn rregullim t truallit ndrtimor nnkuptohet ndrtimi i objekteve t infrastrukturs me qllim t sigurimit t arritshmris s pa penguar t rrugs publike deri te parcela ndrtimore, vendosjes s rrjetit t kanalizimit (atmosferik, fekal), rrjetit elektrik, PTT dhe instalimit tjetr (psh. rrjetit pr nxehje, rrjetit pr gaz varsisht prej mundsive, nevojave dhe zhvillueshmris s komuns), me kyqje deri te parcela ndrtimore. Planifikimi, projektimi dhe realizimi i ksaj infrastrukture kryhet sipas planeve hapsinore dhe urbane dhe akteve, t cilat i zvendsojn kto plane, si dhe sipas koeficientit t shfrytzimit t truallit t prcaktuar me plane. Rregullimi i truallit ndrtimor kryhet n baz t programit vjetor, q e sjellin kshillat e komunave. Prmbajtja e ktij programi sht prcaktuar n nenin 45 t Ligjit pr trtuall ndrtimor. Kjo prmbajtje prfshin: hapsirn, e cila sht objekt i rregullimit; ! suazat e punve pr prgaditjen dhe pastrimitn e truallit ndrtimor; ! suazat dhe shkalln e pajisjes s truallit ndrtimor me objekte t infrastrukturs themelore dhe sekondare; ! burimet pr financimin e programit; ! llogaritjen e harxhimeve pr rregullimin e truallit ndrtimor; ! lartsin e kompenzimit pr rregullimin e truallit ndrtimor, si dhe pr shprndarjen e tij; ! mnyra e shprndarjes s mjeteve pr financim t ndrtimit dhe mirmbajtjes s infrastrukturs; ! mjetet e dedikuara pr prpilimin e planeve urbane dhe pr prpilimin e dokumentacionit pr ndrtim t objekteve t infrastrukturs;
!

85

dinamikn e realizimit t programit dhe ! objektet e infrastrukturs me interes publik pr Republikn e Maqedonis dhe vlrsimin e ndikimit t tyre mbi ambientin jetsor dhe natyrn, n pajtim m ligj, t cilat financohen nga Republika, gjegjsisht investuesi, t cilit Republika ia ka dhn truallin.
!

Rregullimi i truallit mundet me qen i plotsishm ose i pjesrishm. Pr truallin ndrtimor t rregulluar, investuesi paguan kompenzim pr rregullim t truallit ndrtimor, deri n lartsi t harxhimeve reale pr rregullim-kompenzim t plot ose t pjesrishm (varsisht nga suazat dhe shkalla e rregullshmris s truallit dhe mund t paguhet n kiste). Lartsia e ktij kompenzimi llogaritet n baz t elementeve t prcaktuara n programet vjetore pr rregullimin e truallit ndrtimor, si dhe n pajtim me Rregulloren pr shkalln e rregullshmris s truallit ndrtimor dhe mnyrn e llogaritjes s harxhimeve pr truall ndrtimor, sipas shkalls s rregullshmris. Elementet themelore, n baz t t cilve llogaritet ky kompenzim jan: baza pr llogaritjen e kompenzimit (e prcaktuar n programin vjetor dhe e shprehur n den. / m2 neto siprfaqe e ndrtuar); komplekset dhe zonat; siprfaqet e shfrytzuar e objektit; dedikueshmria e hapsirave t objektit (pr banim ose afariste) dhe lloji i infrastrukturs q realizohet ose kyqet. Rregullimin e truallit ndrtimor, t prcaktuar me dokumentacionin urban t vendit t banuar dhe me aktet, q i zvendsojn planet, mund ta bj komuna. Nse komuna nuk e rregullon truallin, kt gj e bn investuesi n llogari t tij pr ka nuk paguan kompenzim pr rregullim t truallit ndrtimor. Poashtu, investuesi n llogari t tij, bn rregullimin e truallit ndrtimor n rastet e ndrtimit t objekteve jasht prfshirjes urbane t vendit t banuar, si dhe n rastet kur rregullimi nuk sht parapar me program. Komuna, gjegjsisht Qyteti i Shkupit dhe investuesi, pas dorzimit t dokumentacionit t vrtetuar t projektit dhe t gjitha lejeve t duhura dhe pas dorzimit t provs pr pages t kompenzimit pr rregullim t truallit ndrtimor, nnshkruajn marrveshje pr kompenzimin, si dhe pr mnyrn e pagess s tij. Obligim ligjor sht, q komuna, gjegjsisht Qyteti i Shkupit t nnshkruaj marrveshjen n afat prej 15 ditve nga dita e paraqitjes s krkess nga ana e investuesit. Pas ktij afati, do t konsiderohet se investuesi do t ndrtoj n truall t parregulluar ndrtimor dhe do t lshohet leje pr ndrtim t objektit. Mjetet nga kompenzimi pr rregullimin e truallit ndrtimor jan t ardhura t komuns, gjegjsisht t Qytetit t Shkupit dhe shfrytzohen pr realizimin e programit pr rregullim t truallit ndrtimor. Pr realizimin e programit, gjegjsisht pr ndrtim t objekteve t infrastrukturs sht e nevojshme, paraprakisht, komuna t fitoj t drejta paraprake t caktuara mbi truallin. Si tham, komunat dhe Qyteti i Shkupit nuk kan t drejt t pronsis mbi truallin ndrtimor. Mos realizimi i programit, gjegjsisht realizimi jo i plot i tij, do t thot se ju nuk e keni arsyetuar besimin, q ju sht dhn. Q t mos paraqitet nj gjendje e till gjat sjelljes s programit, posarisht gjat prcaktimit t lartsis s kompenzimit, q duhet t paguhet, keni mundsi t sillni nj program t till, i cili n mnyr reale mund t realizohet. Ndrsa lartsin e kompenzimit mund ta prcaktoni ashtu, q t'i prgjigjet vlers s tregut. Gjat prcaktimit t lartsis s kompenzimit, mund t prcaktoni lartsi t ndryshme varsisht prej lokalitetit, q duhet t rregullohet. M tutje, mund t jepni mundsi lartsia e kompenzimit pr lokalitete t caktuara, n t cilat, n pajtim me planet, sht parapar ndrtimi i objekteve ekonomike t jet m i vogl, me ka do t'ju mundsoni subjekteve t realizojn investimet e tyre. Ka komuna, n t cilat numri i objekteve t ndrtuara n mnyr t paligjshme sht tejet i madh. Ju mund t sillni akt, me t cilin kto objekte, nn kushte t veanta, do t mund t legalizohen. Mjetet e fituara nga legalizimi i objekteve, do t'i prdorni pr realizimin e programit. Mjetet e fituara nga kompenzimi pr rregullim t truallit ndrtimor jan t ardhura t komuns, gjegjsisht t Qytetit t Shkupit dhe shfrytzohen pr realizimin e programit. N fakt, realizimi i programit do t varet nga ajo se, sa mjete do t mblidhen. Duke pasur parasysh gjendjen ekonomike n komun dhe m gjr n Republikn e Maqedonis, mund t ndodh t mos keni interes pr ndrtim. Si pasoj e ktij mosinteresimi nuk do t realizohen mjetet e planifikuara n baz t kompenzimit. Pr kt, keni mundsin e shfrytzimit t mjeteve, t parapara nga ana e Republiks nprmjet fondeve t ndryshme t dedikuara pr ndrtim t obje86

kteve t infrastrukturs n komunat. Pr t realizuar kt t drejt, duhet t keni sjellur plane urbane dhe prgaditur dokumentacion teknik pr realizimin e ktij lloji t objektit komunal. Ky sht parakushti themelor pr t shfrytzuar mjetet e kyre fondeve. Ktu duhet t prkujtohemi, cilat jan kto fonde. Nprmjet Ministris pr transport dhe lidhje mundeni nga programi pr ujsjells dhe kanalizim t fitoni mjete pr ndrtim t objekteve t tilla n siprfaqen e komuns s juaj. Poashtu, mjete mund t fitoni edhe prej Fondit pr rrug rajonale dhe magjistrale pr ndrtim t rrugve lokale, ndrsa prej Makedonija pat-it mund t krkoni t mirmbaj rrugt tranzite npr vendbanimet e komuns. ! Nse keni probleme me rrugt npr fusha, me rreshjet dhe kanalizimin atmosferik, mund t krkoni mjete nga Ministria pr bujqsi - Programi pr zhvillim t bujqsis, si dhe prej Fondit pr ujra. ! Prej Agjensionit pr rajone t pazhvilluara sa duhet, e cila sht n prbrje t Ministris pr vetqeverisje lokale mund t krkoni mjete pr dnrtim t objekteve komunale n vendbet e banuara, t cilat jan pcaktuar si t pa zhvilluara; ! Poashtu, nga Ministria pr ambient jetsor - Programi pr mbrojtje t ambientit jetsor, mund t fitoni mjete pr ndrtim t objekteve, t cilt jan n funksion t mbrojtjes s ambientit jetsor.
!

N kt rast, varsisht nga ajo se kush sht pronar i truallit ndrtimor, jan t mundshme dy varijanta. S pari, nse pronar i truallit sht Republika, ather dorzohet krkes, me t ciln krkohet, trualli ndrtimor n fjal t'i jipet komuns, gjegjsisht Qytetit t Shkupit n shfrytzim afatgjat pr ka nuk paguhet qira. S dyti, nse trualli sht n pronsi t personave fizik, ather fillohet procedura e shpronzimit (trualli mirret pr leverdi t Republiks e n llogari t komuns). Kt procedur e udhheq organi shtetror kompetent. Procedura sht mjaft e gjat. Problemi m i madh n kt procedur sht prcaktimi i lartsis s kompenzimit pr truallin e shpronzuar. Pronart gjithmon krkojn kompenzim, q sht m i lart madje edhe se vlera sipas tregut, gj q nuk mund t pranohet nga komuna. Meq kompenzimi nuk mund t prcaktohet me marrveshje, lartsia e tij do t prcaktohet para gjygjit kompetent. E gjith kjo krkon koh dhe sht njri prej shkaqeve pr mos realizimin n koh t programit.

Fjal kyqe: veprimtari komunale, ndrmarrje publike, themelim, udhheqje, financim. Korrniza ligjore: Ligji pr vetqeverisje lokale ("Gazta zyrtare e Republiks s Maqedonis", nr. 5/02) ! Ligji pr Qytetin e Shkupit ("Gazta zyrtare e Republiks s Maqedonis", nr.55/04); ! Ligji pr veprimtari komunale ("Gazta zyrtare e Republiks s Maqedonis", nr.45/97, 23/99, 45/02 dhe 16/04); ! Ligji pr ndrmarrje publike ("Gazta zyrtare e Republiks s Maqedonis", nr.38/96, 9/97 dhe 6/02); ! Ligji pr truall ndrtimor ("Gazta zyrtare e Republiks s Maqedonis", nr. 53/01).
!

87

88

7 .2

ARSIMI, SPORTI DHE REKREIMI

Prof. Dr. Murtezan Ismaili Arsimi bhet obligim i rndsishm i komunave. Ky sht rast pr t ndikuar pozitivisht me qllim t prmirsimit t gabimeve t qllimta dhe t paqllimta, si dhe jokonsekuenca n menaxhimin e ktij segmenti t shrbimeve. Mundohuni t bni gjithka, q sht n mundsin e juaj, q fmijt, pronsia jon m e vlefshme, t ndjehen krenar pr shkolln dhe komunn e tyre. Faktori m i suksesshm pr krijimin e t ardhmes s suksesshme pr gjeneratat, q vijn sht t ofrohet arsim me kualitet t lart, q do t jet n hap me ndryshimet e shpeshta t rrethins. Me aplikimin e Maqedonis pr antarsim n Unionin evropian, u zmadhuan edhe krkesat n aspekt t sistemit arsimor. Gjat ksaj jo vetm, q duhet t prshtatet dhe vendoset sistemi arsimor n pajtim me nevojat e ndryshueshme t ekonomis s tregut por, poashtu, duhet t kryhet reforma e sistemit arsimor, si nj ndr parakushtet pr antarsim n Unionin evropian. 7.2.1. Arsimi dhe komunat Komunat e Maqedonis s sotme, nuk kan prvoja paraprake n prmbajtjen e arsimit n nivel lokal. Procesi i decentralizimit parasheh marrje t kompetencave t shumta. Ndrmjet ktyre kompetencave sht edhe arsimi. Pas zgjedhjeve lokale, pas themelimit t kshillave t reja t komunave dhe zgjedhjes s kryetarve t komunave, arsimi fillor dhe i mesm do t jet nn kompetenc t komunave. Kjo do t ndodh ather, kur komunat do t bhen pronare t ndrtesave shkollore dhe pronsis tjetr prcjellse t shkollave fillore dhe t mesme. Komunat, duke u br gjithnji e m t fuqishme dhe duke e zmadhuar kapacitetin e tyre (n aspekt t zmadhimit t t ardhurave), do t marrin prgjegjsi gjithnj e m t mdha. Mirmbajtja e ndrtesave shkollore, si dhe rrogat e personelit ndihms, q punon n to, do t jet prgjegjsi e komuns edhe ate me vet fillimin e decentralizimit. Komunat patjetr duhet t jen t dedikuara t'ju ndihmojn shkollave n arritjen e suksesit t tyre, me prmirsim konstant t programeve, shrbimeve dhe proceseve t tyre. Antart e kshillave komunale duhet t shfrytzojn prvojn personale pr t'ju ndihmuar arsimit n nivel shtetror dhe n nivel lokal n prpjekjet e tyre pr prmirsimin e shrbimeve arsimore. Gjithashtu duhet t prmirsojn edhe rezultatin e puns s tyre n aspekt t sistemit t prgjithshm arsimor te nxnsit me pengesa n zhvillim, si dhe te nxnsit e tjer n prgjithsi. 89

Participimi i pamjaftueshm i nxnsve n procesin e marrjes s vendimeve n shkolla, duhet t ndryshohet me participim aktiv t tyre n kto procese. Kjo do t zhvillon prgjegjsin sociale t nxnsve. Poashtu, duhet t vendoset akcenti n: motivimin e nxnsve pr msim; aplikimin e proceseve proaktive arsimore dhe msimore; krijiminin e prgjegjsis m t madhe pr zhvillimin arsimor dhe profesional t nxnsve, si dhe zhvillimin e prkushtimit t tyre drejt arsimit dhe zhvillimit profesional; ! arsimtart dhe profesort duhet t zhvillojn teknika inovative, me t cilat do t bjn metodologjit edukative m moderne; t ken motivim profesional pr punn e tyre dhe me sukses t'i prparojn kto teknika; ! t'ju mundsohet prindrve t prmirsojn pjesmarrjen dhe kyjen e tyre n arsimin e fmijve t tyre; ! transparenca, n prgjithsi, e zmadhon mundsin pr krahasim t kualitetit t arsimit, e kjo do t mundson proces t shpejtuar t zhvillimit drejt sistemeve arsimore m t avansuara; ! potencim i veant i edukimit t femrave; ! t mos lihet anash asnj fmij.
!

Prmirsimi i kualitetit t infrastrukturs dhe pajisjeve, konsiderohet si shtje me prioritet pr zhvillim t m tutjeshm t sektorit arsimor. Duhet t potencohet nevoja pr krijimin e sistemit t standardeve pr kualitet n t gjitha nivelet e arsimit, si psh. aspektet funksionale dhe abientale t ndrtesave t shkollave dhe niveli i prgaditjes s shkollave (si jan: obbori i prshtatshm shkollor, siprfaqe t gjelbrta, gardhe pr sigurim, si dhe heqja e pengesave arkitektonike pr fmijt me nevoja t posame etj.); ! standarde arsimore (klasa, riprtrirje t pajisjeve, mjete mbikqyrse, laboratori gjuhsore dhe kompjuterike, palestra sportive hapsira pr loja dhe aktivitete tjera jasht shkollore pr nxnsit); ! kompetenca profesionale qart t definuara pr ata, q ofrojn aktivitetet arsimor dhe udhheqin me shkolln.
!

Njri nga qllimet kryesore t komuns sht prmirsimi i kualitetit t arsimit fillor dhe standardid t nxnsve; lehtsimi i arritshmris s arsimit dhe zmadhimi i numrit t nxnsve, q do t vazhdojn me arsim akademik. Popullats, q sht gjeorafikisht larg shkolave, duhet t'i kushtohet vmendje e posame. Nga shum faktor, t cilt ndikojn n kualitetin e arsimit fillor, faktort e paraqitur m posht duhet me qen n fokusin e vetqeverisjes lokale: lokacioni, objektet, koha dhe prmbajtja e trajnimit t arsimtarve; ! zhvillim profesional i t gjitha kategoriv t pedagogve dhe kujdestarve; ! rroli i pushtetit dhe organizatave joqeveritare, komunave dhe prindrve n arsim; ! mbikqyrje e kushteve n seciln shkoll; ! prkrahje t udhheqsis s shkolls n prpjekjet e tyre drejt prmirsimit t kushteve n shkoll; ! marrdhnie dhe komunikim me shoqatat lokale afariste; ! komunikim me organizatat ndrkombtare donuese; ! dhnie t ndihhms dhe prkrahjes inicijativave pr modernizim t shkollave.
!

Vetqeverisja lokale duhet t prmbaj projektet arsimore, si dhe investimet financiare, q jan t koncentruara n stimulimin e zhvillimit dhe mundsive pr edukim t fmijve t familjeve, ekonomikisht t margjinalizuara. Iniciativa t tjera kryesore t vetqeverisjes lokale, n kuadr t sistemit, jan si vijon: pajisje me kompjutor me qllim t lehtsimit t msimit dhe t prmirsimit t metodave pr msim; ! prmirsim t infrastrukturs fizike, posarisht n shkolla, t cilat jan t vendosura n vende m t largta;
!

90

prmirsim t kapaciteteve t spjegimit nga ana e arsimtarve nprmjet institucioneve t ndryshme pr zhvillim arsimor; ! iniciativa arsimore, prmirsim t trajnimit t arsimtarve dhe shpejtim t metodave edukative t ndihmuara me kompjutor.
!

Parfaqsuestit e komunave, t cilt flasin n gjuh t ndryshme nga gjuha maqedone, do t shfrytzojn gjuhn e tyre dhe librat e shkruara n gjuhn e tyre. N fillim rrogat e arsimtarve do t'i siguroj pushteti qendror nprmjet bllok dotacioneve. Kto jan mjete t ndara n nivel vjetor t dedikuara vetm pr rroga dhe n asnj mnyr nuk do t mund t shfrytzohen pr qllime tjera. N fazn e mvonshme t decentralizimit, komunat do t duhet patjetr t zmadhojn aftsin e tyre pr financim t arsimit fillor dhe t mesm me mjetet, q do t'i mbledhin nprmjet tatimeve t mbledhura n nivel lokal. Kshilli shkollor: kshillit t komuns i dorzon projekt-plan vjetor pr pun, si dhe raport pr punn e shkolls; ! kshillit t komuns i dorzon projekt-plan vjetor financiar; ! kshillit t komuns i dorzon projekt-bilanc vjetor; Kshilli i shkolls sht organi, ! kryetarit t komuns i propozon nj kandidat pr drejtor. i cili do t udhheq me shko!

N pajtim me ligjet e reja pr arsim fillor dhe t mesm, kshilli i komuns do t: themeloj ose pushoj punn e shkollave; ! lajmroj gjyqin pr vendimet e tija n afat prej tre ditve pas aprovimit t aktit; ! siguroj arritshmri t arsimit fillor dhe t mesm pr t gjitha fmijt; ! vendos pr lokacionin e shkolls; ! emroj dy antar n kshillat shkollore t shkollave fillore, gjegjsisht tre antar n kshillat shkollore t shkollave t mesme, t cilt do t prfqsojn vetqeverisjen lokale.
!

lln. Te shkollat e vogla kshillat do t prbhen prej shtat antarve, ndrsa pr shkollat m t mdha, kshilli do t prmban nnt antar. N t dy rastet, kshilli i komuns do t emroj dy antar n kshillin e shkolls fillore dhe tre antar n kshillin e shkolls s mesme, t cilt do t prfaqsojn vetqeverisjen lokale

kryetari i komuns: do t emroj dhe/ose do t shkarkoj drejtort e shkollave; ! do t sjell vendim pr hapje t shpalljes pr funksionin e drejtorit t shkolls edhe ate tre muaj para mbarimit t mandatit t drejtorit paraprak, poashtu do t thret kshillin e shkolls t shpall shpalljen pr drejtor t shkolls; ! emron drejtorin e ri pesmbdhjet dit pas marrjes s propozimit nga ana e kshillit shkollor; ! nse pr arsye t fardo shkaku drejtori nuk emrohet, prsritet e tr procedura dhe n afat prej pes ditve kryetari i komuns emron drejtor dhe ! n rast t largimit nga puna t drejtorit, kryetari i komuns emron person t besuar pr kryerjen e funksionit t drejtorit, po jo m gjat se pr gjasht muaj.
!

Mandati i drejtorit sht katr vjet. Kandidat pr drejtor mundet me qen personi, i cili ka pes vite prvoj pune n lmin e arsimit dhe i cili e ka kaluar provimin pr drejtor. N rast se nuk e ka kaluar kt provim, kandidati edhe pa provim t kaluar mund t merr funksionin e drejtorit por n afat prej nj viti do t duhet t kalon provimin n fjal. Nse nuk e kalon provimin n afatin e parapar kohor, ather ai nuk do t jet m i kualifikuar pr pozitn e drejtorit.

Njri ndr faktort, i cili mund t jep kontribut n arsim t suksesshm sht edhe drejtori i shkolls, i cili sht personi themelor n procesin e udhheqjes s shkolls. Poashtu, ai sht personi, i cili mbikqyr dhe ju ndihmon arsimtarve gjat paraqitjes s mjeshtrive t reja n klasat e tyre. 91

7.2.2. Sporti dhe rekreimi Problemet e evidentuara n Republikn e Maqedonis n lmin e sportit dhe rekreacionit, jan si vijon: a. Kompetencat e vetqeverisjes lokale n lmin e sportit dhe rekreimit; b. Prona, pronsia dhe udhheqja e objekteve pr sport; c. Financimi i sportit a. Kompetencat e vetqeverisjes lokale n lmin e sportit dhe rekreimit Sipas ligjit pr ndryshim dhe plotsim t Ligjit pr sport, komunat n lmin e sportit jan kompetente pr zhvillimin e sportit masovik dhe aktiviteteve rekreative t qytetarve, t prfshira n programet e klubeve sportive dhe rekreativo-sportive. Pushteti lokal sht kompetent pr mirmbajtje dhe ndrtim t objekteve t sportit; klasifikim t tyre; shfrytzim etj. Pastaj, pr organizimin e shfaqjeve dhe manifestimeve sportive; pr mbajtjen e garave tradicionale me karakter nacional dhe ndrkombtar; pr mbajtjen e sistemit shkollor dhe studentor t garave dhe pr mbajtjen e lidhjeve komunale, si form m t lart t organizimeve t aktiviteteve dhe sigurim t hapsirs, kushteve materiale dhe kadrovike pr funksionimin e klubeve sportive. Pr realizimin e kompetencave t ktilla, kshillat e komunave sjellin programe me propozim t lidhjeve sportive. Programet e tilla financohen prej buxhetit t komunave. b. Prona, pronsia dhe udhheqja e objekteve pr sport Me ndryshimet e deritanishme t Ligjit, nuk jan parapar kompetenca plotsuese pr vetqeverisjen lokale. Nj gj e till do t ishte m tepr se e levrdishme pr zhvillimin e sportit. Prona, pronsia dhe udhheqja me objektet pr sport edhe m tej mbetet kompetenc e Qeveris s Republiks s Maqedonis, gjegjsisht Agjensionit pr rini dhe sport. c. Financimi i sportit N lmin e financimit t sportit, finacat kyqe do t'i prcaktojn komunat prej buxheteve t tyre. Poashtu, financime do t sigurohen edhe nga sponzor dhe donator t ndryshm, t cilt jan t interesuar pr ndihm t aktiviteteve sportive. Komunat, sipas kompetencave ligjore, mund t themelojn edhe fondacion pr zhvillim t sportit.

Fjal kyqe: arsimi fillor, arsimi i mesm, sport, rekreim, kshilli shkollor. Korrniza ligjore: Ligji pr vetqeverisje lokale ("Gazeta zyrtare e Republiks s Maqedonis", nr. 5/2002); ! Ligji pr arsimin fillor; ! Ligji pr arsimin e mesm; ! Ligji pr ndryshimin dhe plotsimin e Ligjit pr arsim t mesm; ! Ligji pr ndryshimin dhe plotsimin e Ligjit pr sport (neni 22-a dhe neni 22-b)
!

92

7 .3

MBROJTJA SOCIALE DHE SHNDETSORE N KOMUNAT

Docent Dr. Jove Kekenovski Tash, t nderuar kshilltar dhe kryetar t komunave, qytetart q i prfaqsoni presin nga ju shrbime m kualitative n lmin e mbrojtjes sociale dhe shndetsore. Ju presin kompetenca t reja n kt lmi t rndsishme pr qytetart. Mos kundrshtoni kuptimin e nj pjes t punve, me ate q sht prezentuar si pjes e t drejtave dhe obligimeve tuaja. Sigurimi social i qytetarve t Republiks s Maqedonis sht ngritur n nivel t Kushtetuts. Neni 1 i Kushtetuts s Republiks s Maqedonis thot se Republika e Maqedonis sht shtet i pavarur, demokrat dhe social, me ka sistemit t sigurimit social i sht dhn vend i lart n sistemin e vlerave shtetrore. N shtetin ton sigurimi social i qytetarve, realizohet me ndihmn e sistemit t sigurimit social dhe mbrojtjes sociale. Sigurimi social sht sistem i masave, q ofron sigurim prej rreziqeve: smundje, pushim i lindjes, vjetrsi, invaliditet, vdekje, papunsi, ndrsa realizohet nprmjet sistemeve t sigurimit shndetsor dhe mbrojtjes shndetsore, sistemit t sigurimit pensional dhe invalidor dhe sistemit t sigurimit n rast t papunsis. Mbrojtja sociale qytetarve ju ofron ndihm dhe shrbime sociale, kur nuk jan n gjendje ata vet t realizojn sigurimin e tyre social. Kto sisteme, n masn m t madhe, financohen me pagesn e kontributeve nga rroga e t punsuarve. Gjat dhjet viteve t kaluara sistemi i tr politik, juridik, ekonomik dhe social, d.m.th. edhe organizimi i shrbimeve sociale, u rishqyrtua n mnyr kritike dhe zhvillohet mobilizim i fuqishm pr reforma sociale n pajtim me prvojn m t mir t Bashksis Evropiane dhe bots. N suazat e ktyre proceseve n vitet e fundit afirmohen edhe aktivitetet e deinstitucionalizimit. N baz t Ligjit pr mbrojtje sociale sigurohen shrbime, masa dhe aktivitete, q zhvillohen n m tepr lmi dhe nivele edhe at: 1. Parandalim social - ndrmarrje t masave pr ndalimin e paraqitjes s rrezikut social pr qytetart, pr familjet ose grupe t popullats - nprmjet puns edukativo-kshilluese, zhvillimit t formave t vet ndihms dhe puns vullnetare; 2. Mbrojtje sociale jasht institucionale - shrbimi i par social (tregim i zgjidhjeve t mundshme); ndihm me kshilla; ndihm pr familje; prkujdesje dhe ndihm shtpiake; prkujdesje ditore (vendosje n familje); 3. Mbrojtje institucionale (e drejt pr aftsim pr aktivitet prodhues dhe e drejt pr vendosje n institucion pr mbrojtje sociale); 93

4. T drejt pr mbrojtje sociale (ndihm afatgjate pr persona, q nuk jan t aft pr pun dhe q jan pa prkujdesje sociale, ndihm financiare sociale pr persona t aft pr pun dhe me prkujdesje sociale, kompenzim financiar pr ndihm dhe prkujdesje, t drejt pr mbrojtje shndetsore, kompenzim n rrog pr koh t shkurtuar t puns pr shkak t prkujdesjes s fmijs t hendikepuar, ndihm t njhershme financiare ose ndihm n natur dhe t drejt pr banim. 7.3.2. Programi pr zhvillimin e mbrojtjes sociale N baz t Ligjit pr mbrojtje sociale, Ministria pr pun dhe politik sociale e Republiks s Maqedonis n fillim t do viti sjell program pr realizimin e mbrojtjes sociale, q paraqet dokument themelor pr realizimin e mbrojtjes sociale pr vitin n vijim. Me kt program rregullohen lmit e mbrojtjes sociale, nevojat specifike t popullats dhe mnyra e realizimit t mbrojtjes sociale. Gjat vitit 2004 ndihma sociale u realizua nprmjet sigurimit t: 1) shrbimeve dhe masave pr preventiv sociale, mbrojtje jasht institucionale dhe brenda institucionale t qytetarve, q ju jan nnshtruar rreziqeve themelore sociale dhe 2) ndihms sociale pr shfrytzuesit. Aktivitetet strategjike, q duhet t jen rezultati i programit prbhen prej:
Gjat vitit 2004 ndihma sociale u realizua nprmjet sigurimit t: 1) shrbimeve dhe masave pr preventiv sociale, mbrojtje jasht institucionale dhe brenda institucionale t qytetarve, q ju jan nnshtruar rreziqeve themelore sociale dhe 2) ndihms sociale pr shfrytzuesit. " Krijimit t kushteve pr bartjen e t drejtave pr themelim nga pushteti qendror,

n vetqeverisjen lokale, t shtpive pr pleq n Manastir, Prilep, Kumanov dhe Shkup, me hyrjen n fuqi t ndryshimeve t Ligjit pr mbrojtje sociale n mars t vitit 2004. Decentralizimi mund t realizohet edhe me qendrat pr prkujdesje ditore pr fmij, me nevoja t posame intelektuale n Prilep, Veles, Tetov, Kriva Pallank, Delev, Shkup dhe fshati Manastirec - Makedonski brod, si dhe bartjen suksesive t llojeve tjera t qendrave pr prkujdesje ditore, q jan n faz t themelimit;
" Njsit e vetqeverisjes lokale, n baz t nevojave t identifikuara t popullats, do t mund t marrin mbi vete mbrojtjen sociale pr kategori t caktuara t popullats, nprmjet themelimit t institucioneve t vogla dhe nprmjet formave tjera jasht institucionale t mbrojtjes sociale, q do t organizohen n nivel lokal ose rajonal.

" Procesi i decentralizimit dhe deinstucionalizimit, do t zhvillohet n drejtim te hapjes s qendrave pr prkujdesje ditore pr: fmij me pengesa n zhvillimin intelektual (Shkup, Krov etj.); pr viktimat e dhuns familjare (Shkup dhe qytete tjera); pr personat q keqprdorin drog (Ohr, Kumanov, Shkup); pr persona pa shtpi (Shkup); pr fmij n rrug (Shkup); pr persona t vjetr dhe t invalidizuar (Manastir), si dhe vazhdimin e aktiviteteve n planin e zhvillimit t mnyrs s vendosjes n familje tjetr. " N nivel lokal, do t prmbahet nevoja pr hapjen e institucioneve t vogla publike pr mbrojtje sociale,

nprmjet t cilave shfrytzuesit e mbrojtjes sociale do t ken mundsi pr integrim t srishm n njsit e vetqeverisjes lokale dhe n familjen por edhe mundsi pr trajtim individual pr shfrytzuesit, q do t kontriboj pr kualitet m t lart t shrbimeve.
" Dhnia e prioritetit pluralizmit, gjegjsisht krijimi i parakushteve pr kyqjen dhe vendosjen e dhnsve tjer

t shrbimeve (shoqata t qytetarve - OJQ, persona fizik, q do t kryejn pun t caktuara nga lmia e mbrojtjes sociale, si veprimtari profesionale).

94

7.3.3. Mbrojtja sociale n vetqeverisjen lokale Prvoja e deritanishme tregon se Kushtetuta e Republiks s Maqedonis sht n pajtim me frymn demokratike t Konvents pr vetqeverisje lokale, mirpo rregullat ligjore nuk i prmbahen asaj. Me ndryshimet dhe plotsimet e Ligjit pr vetqeverisje lokale n shkurt t vitit 2002, u krijua mundsia pr decentralizim, gjegjsisht pr bartjen e kompetencave prej nivelit qendror n nivel lokal n pjesn e mbrojtjes sociale. Neni 22, pika 7 e Ligjit pr vetqeverisje lokale, thot se vetqeverisja lokale n pjesn e mbrojtjes sociale, sht kompetente pr: mbrojtje sociale dhe mbrojtje t fmijve - foshnjore dhe shtpi pr t moshuarit (pronsi, financim, investim dhe mirmbajtje); realizim t mbrojtjes sociale pr persona t invalidizuar, pr fmij pa prindr dhe pa kujdes t prindrve; fmijt me probleme socialo-edukative; fmijt me nevoja t posame; fmijt n familje me nj prindr; fmijt n rrug; persona t nnshtruar rrezikut social; personat e prekur me keqprdorimin e drogs dhe alkoolit; ngritjen e vetdijs s popullats; zgjidhjen e shtjes s banimit pr personat t nnshtruar rrezikut social; realizimit t s drejts dhe edukimin e fmijve t moshs para shkollore. Realizimi i ktyre kompetencave t vetqeverisjes lokale kryhet n pajtim me Ligjin pr mbrojtje sociale, n baz t t cilit sillet program pr zhvillimin e mbrojtjes sociale, nga ana e Kuvendit t Republiks s Maqedonis, me propozim t Qeveris, gjegjsisht Ministris pr pun dhe politik sociale. N aspekt t veprimtaris s mbrojtjes sociale jan realizuar ndryshime adekuate, gjegjsisht ndryshime dhe plotsime t Ligjit pr mbrojtje sociale, t Ligjit pr procedurn e prgjithshme administrative, t Ligjit pr kundrshtimet administrative, q do t mundsojn procesin e decentralizimit t kompetencave n kt lmi. N t njjtn koh, varsisht nga ndryshimet n Ligjin pr mbrojtje sociale, do t duhet t kryhen ndryshime adekuate n Ligjin pr familjen, Kodin penal, Ligjin pr egzekutimin e sanskioneve prej ku Qendra pr pun sociale n pjes t madhe i merr kompetencat publike. Komunat, Qyteti i Shkupit dhe komunat n qytetin e Shkupit, mbrojtjen sociale e organizojn dhe realizojn n pajtim me Ligjin pr mbrojtje sociale. Komunat n Republikn e Maqedonis sjellin programe t tyre zhvilluese pr nevojat specifike t qytetarve n lmin e mbrojtjes sociale, i prcaktojn obligimet e prcaktuara me ligj dhe sjellin akte t prgjithshme, nga lmia e mbrojtes sociale. Komunat, Qyteti i Shkupit dhe komunat n qytetin e Shkupit, mund t sigurojn realizimin e mbrojtjes sociale pr personat me pengesa trupore; fmijt pa prindr dhe prkujdesje prindrore; fmijt me nevoja t posame; fmijt n rrug; fmijt me probleme edukativo-sociale; fmijt me nj prindr; personat t nnshtruar rrezikut social; personat e prekur me keqprdorimin e drogs; alkoolit dhe supstancave tjera; personave t moshuar pa prkujdesje familjare nprmjet formave t mbrojtjes sociale institucionale dhe jasht institucionale; zgjidhjen e shtjes s personave t nnshtruar rrezikut social; ndgritja e vetdijs s popullats pr nevojn e oferts s mbrojtjes sociale. Komuna, Qyteti i Shkupit dhe komunat n qytetin e Shkupit, mund t themelojn institucione publike pr mbrojtje jasht institucionale dhe institucionale n baz t lejes s dhn nga ana e Qeveris s Republiks s Maqedonis, e pas mendimit paraprak t Ministris pr pun dhe politik sociale. Komuna nuk mund t merr leje pr qendr pr pun sociale dhe institucion publik edukativ pr vendosjen e fmijve dhe t rinjve me sjellje t rregulluar. Pr themelimin dhe fillimin me pun t institucionit pr mbrojtje sociale, Ministria pr pun dhe politik sociale prcakton normat dhe standardet pr hapsir. Organi udhheqs n institucionin publik i themeluar prej komuns dhe Qytetit t Shkupit sht kshilli drejtues, i cili sht i prbr prej pes antarve t emruar nga ana e themeluesit, prej t cilve dy jan nga rradht e puntorve profesional n insituticonin pr mbrojtje sociale. Drejtorin e institucionit publik t themeluar prej komuns, gjegjsisht Qytetit t Shkupit, e emron dhe sharkon kryetari i komuns, gjegjsisht kryetari i Qytetit t Shkupit. Nse n koh nuk emrohet drejtori i institucionit publik t themeluar nga komuna, gjegjsisht Qyteti i Shkupit, ministri pr pun dhe politik sociale, emron kryers t detyrs drejtor, m s gjati pr nj vit. Drejtori dorzon raport pr punn dhe pr punn materialo-financiare deri te kshilli drejtues, ministri pr pun dhe politik sociale dhe deri te kryetari i komuns, gjegjsisht deri te kryetari i Qytetit t Shkupit. 95

Njsia e vetqeverisjes lokale ka kompetenc edhe pr zgjidhjen e shtjes s banimit t personave t nnshtruar rrzikut social. E drejta e banimit sigurohet pr personat e rrezikuar social, q nuk kan t zgjidhur shtjen e banimit. Kriteriumi dhe mnyra e realizimit t s drejts pr banim, prcaktohet nga ana e kshillit t komuns, gjegjsisht kshilli i Qytetit i Shkupit. 7.3.3.1. Lloje t institucioneve pr preventiv sociale dhe pr mbrojtje jasht institucionale
!

Qendrat pr pune sociale

Pr realizimin e mbrojtjes sociale, Qeveria e Republiks s Maqedonis ka sjellur vendim pr prcaktim t rrjetit t institucioneve publike pr mbrojtje sociale, me ka prcaktoi egzistimin e 27 qendrave pr pun sociale dhe 11 institucioneve pr mbrojtje sociale. Kompetencat dhe mnyra e puns dhe financimit t qendrave pr pun sociale dhe institucioneve pr mbrojtje sociale n mnyr normative sht e rregulluar n nivel qendror, ndrsa nga aspekti organizativ realizimi i mbrojtjes sociale t qytetarve, sigurohet n nivel lokal. Qendrat pr pun sociale, t cilat e mbulojn tr territorin e shtetit, me kompetenca t vrteta dhe me kompetenca lokale. Qendra pr pun sociale themelohet pr nj ose m tepr komuna. N Republikn e Maqedonis, n kt moment, egzistojn 27 qendra pr pun sociale t jan themeluara pr m tepr komuna, si qendra pr pun sociale ndrkomunale. Qendra pr pun sociale sht institucion me shum funksione, q bn bashkimin e puns profesionale me kompetencat publike. Kjo sht zgjidhje origjinale. Gjegjsisht qendra pr pun sociale, me aplikimin e metodave pr pun sociale, realizon mbrojtje sociale dhe vendos pr t drejtat e qytetarve. N kt mnyr integrohet procedura administrative me punn metodologjike t puns sociale. Organi m i lart i udhheqjes n qendrn pr pun sociale sht kshilli drejtues, i prbr prej pes antarve t emruar nga ana e themeluesit, nga t cilt nj antar sht prfaques i kshillit t komuns, n rrthin e s cils gjendet selia e qendrs pr Familjet, q prkujdesen pun sociale; nj antar sht nga rradht e puntorve profesional n qepoashtu i konsiderojm si ndrn e puns sociale dhe tre antar jan prfaqsues t themeluesit. form t kujdesit jasht Prfaqsuesin e qendrs pr pun sociale, q ofron mbrojtje sociale n teinstitucional dhe instrument rritorin e Qytetit t Shkupit, e propozon Kshilli i Qytetit t Shkupit. Qendra pr pun sociale mund t themeloj fondacion me qllim, q prona e fituar n baz t marrveshjes s arritur pr prkujdesje pr gjith jetn ose n baz tjtr, t shfrytzohet pr realizimin e mbrojtjes sociale t qytetarve n komun dhe Qytetin e Shkupit, pr t ciln rrethin sht kompetente qendra pr pun sociale. Kshilli drejtues i fondacionit prbhet prej tre antarve, nga t cilt dy jan prfaqsues t qendrs pr pun sociale dhe nj antar sht prfaqsues i emruar nga ana e kshillit t komuns, n rrethinn e s cils sht selia e qendrs pr pun sociale, gjegjsisht prfaqsues i Kshillit t Qytetit t Shkupit, nse selia e qendrs gjendet n Shkup.
! Vendosje n familje tjetr - pr vendosjen e personave n familje tjetr kompetente jan qendrat pr pun sociale. ! Qendra pr persona pa shtpi - ofron pranim dhe prkujdesje ditore t prkohshme t ktyre personave, nprmjet dhnies s shrbimeve kshilluese, shrbime t lidhura me ushqimin, qndrim ditor, mirmbajtje t higjiens dhe aktivitete kulruroro-zbavitse.

pr deinstitucionalizim. N Republikn e Maqedonis vendosja e fmijve n familje, q kujdesn pr ato ka tradit shumvjeare por kjo, gjat gjith kohs, zhvillohej n Shkup. N vitet e fundit kjo form u zhvillua n Makedonski Brod dhe fshatin Manastirec n kt komun, n Prilep, n Koan, n Ohr. Tash kemi 85 familje n prgjithsi, me 133 fmij. N kontinuitet rrjedhin aktivitete n funksion t prmirsimit t prkujdesjes t fmijve, q tani m jan t vendosur npr familje, si dhe zmadhimin e numrit t familjeve pr prkujdesje, n t gjitha komunat.
!

Qendra pr persona, viktim t dhuns familjare - ofron pranim dhe prkujdesje ditore t prkohshme t ktyre personave, q mund t zgjas m s teprmi deri n gjasht muaj, me mundsi pr prolongim edhe pr gjasht muaj, dhnie t shrbimeve kshilluese, shrbime t lidhura me ushqimin, qndrim ditor, mirmbajtje t higjiens dhe aktivitete kulturoro-zbavitse

96

! Qendra pr dhnien e ndihms n kushte shtpiake - ju mund-

son personave t lodhur, personave t moshuar dhe personave tjer shrbime n form t ushqimit, higjien t baness dhe pun tjera n shtpin e shfrytzuesit.
!

Qendr ditore dhe klube pr persona t moshuar dhe te rritur qendra ditore dhe klubi pr persona t moshuar dhe t rritur, kryejn shrbime t mbrojtjes sociale, n form t qndrimit ditor, ushqim, higjien personale, si dhe organizimin e aktiviteteve punuese, kulturore, argtuese, etj. Qendr ditore pr fmijt e rrugs - ju ofron shrbime edukativo-arsimore, pun kshilluese, aktivitete kulturoro-zbavitse dhe rekreative. rin drog dhe substanca tjera psikotropike - ktyre personave dhe familjeve t tyre ju ofrohen shrbime kshilluese, shrbime te informimit, kshilla dhe edukim, angazhim punues, aktivitete kulturoro-zbavitse dhe rekreative.

! Qendr ditore pr personat q prdorin, gjegjsisht keqprdo-

Orientimi drejt ktij drejtimit t mbrojtjes sociale dhe puns sociale do t thot fokusim n mbrojtje t viktimave t dhuns familjare, nprmjet prkujdesjes s tyre n strehimore. Gjat vitit 2004 jan hapur strehimore n Shkup, Strumic, Koan dhe Manastir, si njsi organizative t qendrave pr pun sociale. Kto strehimore mund t dedikohen, jo vetm pr nevojat e komunave ku jan hapur por edhe pr komuna tjera, q gravitojn n t njjtin rajon.

Qendr ditore pr personat q keqprdorin alkool ose shrohen prej alkoolit - ktyre personave dhe familjeve t tyre ju ofrohen shrbime kshilluese, edukim, angazhim punues dhe aktivitete kulturoro-zbavitse. Tanim jan prgaditur elaboratet pr punn e qendrave ditore, ndrsa me programin operativ t Ministris pr pun dhe politik sociale, sht parapar deri n fund t vitit 2004 t hapen n Shkup, Ohr, Kumanov. Kjo sht n funksion t prfshirjes m t madhe t problemit, si dhe n aspekt t decentralizimit t funksioneve, q deri m tani i ka spitali ditor pr tretman t personave q keqperdorin drog n Shkup. Qendrat ditore tani jan pjes e qendrave pr pun sociale. - duhet t mundsoj prkujdesje ditore t ktyre personave, aktivitete punuese dhe prodhuese, dhe aktivitete tjera, si dhe aftsim pr aktivitet punuese dhe prodhuese. Qendrat ditore mund t themelohen si institucione publike ose private pr mbrojtje sociale, kurse mund t themelohen edhe si pjes organizative e institucionit pr mbrojtje sociale ose t personit tjetr juridik.

! Qendra ditore pr persona me pengesa intelektuale ose trupore

Kur bhet fjal pr prkujdesjen e personave t moshuar, kemi shembuj vetanak t praktiks n qendrat pr pun sociale, q kan zgjedhur prkujdesje ditore, si form jasht institucionale pr kto persona: n Veles, fshati ashk, klub social, q siguron shoqrim ditor, i begatuar me aktivitete t ndryshme sociale dhe kulturore pr 165 persona t moshuar; Gjevgjeli- prkujdesje ditore, e shprehur nprmjet sigurimit t ushqimit t ngroht, q ju drgohet n shtpit e tyre dhe ndihm psiko-sociale pr rreth 50 persona t moshuar.

Nj pjes e projekteve ishin t drejtuar kah krijimi i shrbimeve, q do t ishin n funksion t ndihms-prmbatjes s familjes, kur ka antar me nevoj t caktuar, nga njra an dhe me kt, nga ana tetr, mnjanohet drgimi i personit n institucion. Kshtu sigurohen kushte pr personin t vazhdoj t jetoj n rrethinn, q i prshtatet m mir qenies s personit, ndrsa familjes i mundson t jetoj jetn e saj sociale dhe profesionale. Sot, si rezultat i aktiviteteve, u hapn qendra ditore, si model i prkujdesjes s fmijve me hendikep t moderuar dhe t rnd mental, q jetojn me familjet e tyre, me qllim q t mbahen n rrethin e tyre familjar dhe t integruar n bashksin lokale. Qendrat ditore prfshijn 20-25 fmij me hendikep t moderuar, t rnd dhe tepr t rnd, n mosh prej 5-18 vjeare. Qendrat ditore punojn n komunat: Kriva Pallank, Dellev, Veles, Gjevgjeli, Prilep, Manastir dhe Tetov. N periudhn e ardhshme planifikohet t hapen qendra ditore n Kavadarc, Krov dhe Shtip. Qendra ditore, sht njsi organizative e qendrs pr pun sociale. T gjitha aktivitetet e qendrs ditore, drejtprdrejt, i realizojn perso-

Shembull: n Qytetin e Shkupit egziston prvoj e puns me fmij t rrugs, q realizohet si pun edukative dhe psikosociale me fmijt dhe familjet e tyre, n qendrn pr pun sociale. Ky program tani do t realizohet n suazat e qendrs ditore, q duhet oficialisht t hapet deri n fund t muajit nntor t vitit 2004. Programi do t prfshij pun me fmijt t moshs 6-15 vjeare. Programin do t'a realizojn psikolog, puntor social, pedagog, mjek dhe grup vullnetarsh.

97

na profesional me profile, si vijon: puntor social, psikolog, pedagog, defektolog, fizioterapet dhe motra medicinale. Parashikimet e tashme tregojn se n nj qendr me kapacitet pr 25 fmij, prmbajtjet mund t realizohen me 6 t punsuar, duke pasur parasysh faktin se logjistikn e ofron qendra pr pun sociale. 7.3.3.2. Llojet e institucioneve pr mbrojtje institucionale Sipas rregullativs ligjore e drejta pr vendosje n institucion pr mbrojtje sociale mbetet si mundsi kur personi nuk ka kushte adekuate pr jetes n familje t tij ose nga shkaqe tjera duhet t vendoset n institucion. Egzistojn disa lloje t institucioneve:
!

Nj pjes e projekteve ishin t drejtuar kah krijimi i shrbimeve, q do t ishin n funksion t ndihms-prmbatjes s familjes, kur ka antar me nevoj t caktuar, nga njra an dhe me kt, nga ana tetr, mnjanohet drgimi i personit n institucion. Kshtu sigurohen kushte pr personin t vazhdoj t jetoj n rrethinn, q i prshtatet m mir qenies s personit, ndrsa familjes i mundson t jetoj jetn e saj sociale dhe profesionale. Sot, si rezultat i aktiviteteve, u hapn qendra ditore, si model i prkujdesjes s fmijve me hendikep t moderuar dhe t rnd mental, q jetojn me familjet e tyre, me qllim q t mbahen n rrethin e tyre familjar dhe t integruar n bashksin lokale. Qendrat ditore prfshijn 20-25 fmij me hendikep t moderuar, t rnd dhe tepr t rnd, n mosh prej 5-18 vjeare. Qendrat ditore punojn n komunat: Kriva Pallank, Dellev, Veles, Gjevgjeli, Prilep, Manastir dhe Tetov. N periudhn e ardhshme planifikohet t hapen qendra ditore n Kavadarc, Krov dhe Shtip. Qendra ditore, sht njsi organizative e qendrs pr pun sociale. T gjitha aktivitetet e qendrs ditore, drejt pr drejte, i realizojn persona profesional me profile, si vijon: puntor social, psikolog, pedagog, defektolog, fizioterapet dhe motra medicinale. Parashikimet e tashme tregojn se n nj qendr me kapacitet pr 25 fmij, prmbajtjet mund t realizohen me 6 t punsuar, duke pasur parasysh faktin se logjistikn e ofron qendra pr pun sociale.

Institucion pr vendosjen e fmijve dhe t rinjve pa prindr dhe pa prkujdesje prindrore - ofron prkujdesje (banim, ushqim, veshje dhe prkujdesje) t fmijve, deri sa nuk sigurohen kushte pr kthimin e tyre n familje, gjegjsiht deri ata nuk aftsohen pr jet dhe pun t pavarur por m se gjati deri n gjasht muaj pas mbarimit t shkollimit t mesm, nse nuk egzistojn mundsi, prkujdesja t sigurohet n mnyr tjetr.

! Institucion pr vendosjen e fmijve dhe t rinjve me probleme edukativo - sociale dhe me sjellje problematike - institucioni pr vendosjen e fmijve dhe t rinjve me probleme edukativo-arsimore; vendos fmijt n mosh prej 7-18 vjeare, gjegjsisht deri te mbarimi i shkolls s mesme. Gjithashtu, ky institucion bn pranim dhe prkujdesje me afat t shkurtr t personave t mitur; observimin dhe diagnozimin e personave t mitur; vendosje t zgjatur; edukim; arsimim dhe trajtim korigjues t personit t mitur, varsisht nga nevojat e tyre me koh zgjatje deri n 3 vjet.

Institucioni fmijve me sjellje problematike, ju ofron prkujdesje, edukim dhe arsim fillor, ndrsa arsimin e mesm e ofron n institucione adekuate arsimore. Kto dy institucione jan t obliguara personave t mitur, t'ju ofrojn kushte t prshtatshme pr vendosje, ushqim, realizim t planifikuar dhe organizuar t prmbajtjeve, masave dhe aktiviteteve n procesin e arsimit dhe edukimit t tyre, aktivitete t lira dhe jet kulturore-zbavitse, si dhe t kujdesen pr jetn dhe shndetin e personave t mitur t vendosur n kto institucione.
! Institucion pr vendosje t fmijve dhe t rinjve me pengesa n zhvillimin psiqik dhe institucion pr vendosje t fmijve dhe t rinjve me invaliditet trupor. ! Institucion pr vendosje t personave t moshuar dhe t rritur, t

invalidizuar - egzistojn tre lloje t institucioneve pr vendosje t personave t moshuar dhe t rritur, t invalidizuar: a) institucione pr persona t moshuar; b) institucione pr persona te rritur t invalidizuar dhe c) institucione pr persona t rritur t invalidizuar, me pengesa t moderuara dhe t rnda n zhvillimin psiqik. Institucionet pr persona t vjetr dhe invladid t rritur ofrojn vendosje; ushqim; ndihm dhe prkujdesja; mbrojtje shndetsore; aktvitete kulturoro-zbavitse; aktivitete punuese dhe rekreative, varsisht nga nevojat, aftsit dhe krkesat e shfrytzuesit.

Institucioni pr persona t rritur me pengesa t moderuara dhe t rnda n zhvillimin psiqik, ofron vendosje; mbrojtje shndetsore; trajtim punues n pajtim me aftsit e tyre dhe gjendjen shndetsore.

98

7.3.4. Mbrojtja shndetsore Sistemin e mbrojtjes shndetsore e prbjn masat, aktivitetet dhe procedurat pr ruajtjen dhe prparimin e shndetit dhe ambientit jetsor dhe punues; t drejtat dhe obligimet, q realizohen n mbrojtjen shndetsore, si dhe masat, aktivitetet dhe procedurat, q i aplikojn organizatat nga lmia e shndtsis pr ruajtje dhe prparim t shndetit t njerzve. N kt sistem bn pjes edhe pengimi dhe shrimi i smundjeve, lndimieve dhe rregullimet tjera shndetsore, hetimi i hershm i smundjeve, gjendja shndetsore, rehabilitim dhe shrimi me koh dhe efikas, me aplikimin e masave, aktiviteteve dhe procedurave profesionale dhe medicinale. E drejta pr sigurim shndetsor, realizohet si: 1) sigurim i obligueshm shndetsor; 2) sigurim plotsues i obligueshm; 3) sigurim vullnetar, me ka ofrohet shfrytzim i mbrojtjes shndetsore me nivel m t lart dhe komfor m t madh gjat shfrytzimit t mbrojtjes shndetsore, q sht mbi standardet, e prcaktuara nga ana e Ministris pr shndetsi; 4) shrbime shndetsore, q paguhen me mjete personale; 5) mbrojtje e obligueshme shndetsore. 7.3.4.1. Vetqeverisja lokale dhe mbrojtja shndetsore N nenin 22, pika 9 t Ligjit pr vetqeverisje lokale, sht prcaktuar kompetenca e vetqeverisjes lokale n lmin e mbrojtjes shndetsore. Sipas ksaj dispozite, vetqeverisja lokale sht kompetente t udhheq me rrjetin e institucioneve dhe objekteve publike shndetsore t mbrojtjes primare shndetsore, nprmjet kyqjes, gjegjsisht delegimit t prfaqsuesve t saj n kshillat drejtuese t ktyre organizatave shndetsore, q jan n pron publike. Kshilli drejtues i institucioneve publike shndetsore t mbrojtjes primare shndetsore, prbhet prej nnt antarve, nga t cilt tre prfaques nga rendi i personave profesional dhe kompetent nga institucioni shndetsor, t cilt i zgjedh organi profesional; katr prfaqsues t themeluesit dhe dy prfaqsues t vetqeverisjes lokale, nga t cilt njrin e zgjedh kshilli i komuns, n rrethinn e s cils sht selia e institucionit publik shndetsor, ndrsa tjetrin e zgjedh kshilli i komuns, me numr m t madh t banorve n rajonin, q e mbulon institucioni shndetsor. N raste t veanta, t dy prfaqsuesit e vetqeverisjes lokale n kshillin drejtues t institucionit publik shndetsor, q ofron mbrojtje shndetsore n rajonin e Qytetit t Shkupit, i emron Kshilli i Qytetit t Shkupit.
N Republikn e Maqedonis egzistojn institucione pr: - Dy institucione pr fmij pa prindr dhe prkujdesje prindrore: pr fmij deri n moshn 3 vjeare. Shtpi pr foshnje dhe fmij t vegjl - Manastir (me kapacitet pr 100 fmij dhe 25 nna. Aty, mesatarisht, vendosen 70 fmij) dhe Shtpia pr fmij "11 Tetori" Shkup pr fmij prej moshs 3-18 vjeare (me kapacitet pr 144 fmij, aktualisht ka 105 fmij); - Dy institucione pr fmij me probleme edukativo-sociale dhe delikvent t mitur n Shkup. Institucioni pr prkujdesjen e fmijve me probleme edukativo-sociale (me kapacitet pr 71 fmij) dhe Enti pr prkujdesje, edukim dhe arsimim t fmijve dhe t rinjve, "Ranka Millanovi" (me kapacitet pr 75, ndrsa me 35 shfrytzues); - Tre institucione pr persona me hendikep fizik dhe mental: Enti pr rehabilitim t fmijve dhe t rinjve - Shkup (me kapacitet pr 150, ndrsa me 108 shfrytzues); Enti special, Demir Kapi (me kapacitet pr 420, ndrsa me 380 shfrytzues) dhe Enti pr mbrojtje dhe rehabilitim - Banja Banski, Strumic (me kapacitet pr 65 persona); - Katr shtpi pr persona t moshuar: Enti gerontologjik, " 13 nntori", njsia "Nna Terez" n Shkup (me kapacitet pr 107 persona); Shtpia pr persona t moshuar, "Sju Rajder" n Manastir (me kapacitet pr 147 persona); Shtpia pr persona t moshuar, "Kiro Krsteski-Platnik" n Prilep (me kapacitet pr 150, ndrsa me 94 persona t vendosur) dhe Shtpia pr persona t moshuar, "Zafir Sajto" n Kumanov (160); - Institucioni i par privat, "SOS fshati i fmijve" pr fmij pa prindr (me kapacitet pr 84, ndrsa t vendosr 2 fmij), q sht n faz t mbushjes s kapacitetit. N institucionet, prgjithsisht, jan t vendosur 1337 persona, prej t cilve 494 jan fmij dhe 843 t rritur. N numrin e t rriturve, bjn pjes 508 persona t moshuar.

Kshilli drejtues sjell statutin e institucionit publik shndetsor, sjell vendime pr ndryshime statutore, aprovon raportin pr punn e institucionit, prcakton planin financiar, vrteton llogarin prfundimtare, sjell akte t prgjithshme dhe prcjell realizimin e tyre, si dhe kryen pun tjera t prcaktuara me statutin e institucionit.

99

Poashtu, komuna sht kompetente t ndrmerr aktivitete preventive, t prkujdeset pr shndetin e puntorve dhe mbrojtjen gjat puns, t kryen mbikqyrje t prhershme shndetsore mbi ambientin jetsor dhe mbikqyrje pr parandalimin e smundjeve ngjitse dhe veprimtari tjera, q jan t prcaktuara me ligj me qllim t prparimit t shndetit.

Fjal kyqe: mbrojtje sociale, mbrojtje shndetsore, preventiv sociale. Korrniza ligjore:
! ! ! ! !

Kushtetuta e Republiks s Maqedonis ("Gazeta zyrtare e Republiks s Maqedonis", nr. 52/91); Ligji pr vetqeverisje lokale ("Gazeta zyrtare e Republiks s Maqedonis", nr.5/02); Ligji pr mbrojtje sociale ("Gazeta zyrtare e Republiks s Maqedonis", nr.50/97, 16/00, 17/00 dhe 65/04); Ligji pr mbrojtje sociale, tekst i pastruar ("Gazeta zyrtare e Republiks s Maqedonis", nr. 17/97) Ligji pr ndryshimin dhe plotsimin e Ligjit pr mbrojtje sociale ("Gazeta zyrtare e Republiks s Maqedonis", nr.10/04)

100

7 .4

KULTURA

Evgenija Bektash Josifovska Biblioteka, muze, kinema, muzika, drama, teatr, art, film. Si t definojm ndryshe kto fjal, prve si KULTUR. Cilat jan kompetencat e juaja n kt lmi do t msoni nga fletat n vijim.

Kultura sht proces i gjithhershm dhe sistem i hapur, i bazuar mbi disa rregulla themelore:
! ! ! ! !

arritshmri lloj-llojshmri transparenc prgjegjsi prshtatshmri

1. Arritshmria deri te vlerat kulturore ka t bj me realizimin e t drejtave kulturore t gjith qytetarve. Arti bhet kultur n thellsimin dhe prjetimin e vlerave t tij nga ana e publikut dhe ather ai ndryshon dhe prmirson kualitetin e jets.

2. Lloj-llojshmria ka t bj me kultivimin e pasuris s lloj-llojshmris n fyturn kulturore (identitetin) t Maqedonis, si dhe t nevojs pr prhapjen e formave krijuese dhe liris artistike. N kultur shprehen dallimet dhe prvojat e ndryshme, si t vlerave t personit, ashtu edhe t grupeve sociale dhe popujve. Nprmjet ksaj, shprehet edhe prkatsia e tyre dhe karakteristika e personalitetit t tyre (identiteti).

Kultura sht shum e diturive, besimeve, artit, moralit, drjejtsis, traditave dhe prfitimeve t tjera t njeriut, nprmjet t cils shprehen nevojat shpirtrore dhe sjellja e njerzve ndaj fenomoeneve n rrethinn e tyre. Kultura sht mbindrtim krijues i realitetit bashkkohor me realizime dhe vlera t reja, me t cilat prparohen t drejtat dhe lirit e njeriut.

Me amandamentet e Kushtetuts s Republiks s Maqedonis nga viti 2002, potencohet multikultura e shoqris. Duke u nisur nga kjo (nga Kushtetuta dhe amandamentet), me Ligjin pr kultur shteti ndihmon kulturn, nprmjet krijimit t kushteve t barabarta pr shprehje, kujdesje dhe vrtetim (afirmim) t veantis kulturore (identitetit), t t gjitha bashksive; 3. Transparenca sht rregull themelore e sistemit kulturor. Ajo egziston vetm nprmjet transparencs dhe komunikimit, meq n kt mnyr provon veten dhe prparon. Vendi yn, jo vetm nga aspekti kulturor por edhe nga shkaqe ekonomike dhe politike, duhet t merr pjes, 101

sa sht e mundur m tepr, n shkmbimin kulturor me botn dhe t zhvillon politik kulturore aktive, ndrkombtare; t lidhet me institucionet kulturore evropiane dhe botrore, me asociacionet profesionale t muzeve profesionale, bibliotekave, galerive, etj; t merr pjes (konkurron), n fondet ndrkombtare dhe t merr pjes aktive n lidhjen regjionale dhe bashkpunimin kulturor, me fqinjt. 4. Prgjegjsia nnkupton respektimin e normave morale t profesionit dhe obligimet juridike. Programi nacional pr kultur bhet fuqi pr aktivizim t energjis kreative n institucionet kulturore. 5. Prshtatshmria ka t bj me nevojn e shfrytzimit t t gjitha mundsive t mira pr zhvillim kulturor. Prve puns me institucionet publike, interesi publik n kultur realizohet edhe n bashkpunim me sektorin joqeveritar dhe sektorin privat. Decentralizimi i kulturs Kultura mund t realizohet, si interes nacional, lokal dhe interes personal, me qllim fitimprurs dhe jofitimprurs. Interesi nacional n kultur sht interesi i saj publik pr t gjith qytetart e Republiks. Ka pr qllim t mundsoj pr t gjith ata, pjesmarrje t barabart, si krijues dh shfrytzues. Interesi lokal n kultur sht interesi i saj publik me rndsi lokale pr qytetart n njsin e vetqeverisjes lokale. Sasia dhe realizimi i interesit lokal n kultur, prcaktohet me aktet e komuns, ndrsa financohet n pajtim me programin pr kultur, q e sjell kshilli i vetqeverisjes lokale. Institucionet lokale kulturore me kontakt t drejtprdrejt me qytetart n mnyr m precize hetojn nevojat e tyre kulturore dhe format e knaqjes s tyre. Duke pasur parasysh se pushteti lokal ka t ardhura burimore personale, jeta kulturore n komun do t jet m e pasur, m e lloj-llojshme, m dinamike dhe m kualitative. Banort nuk presin vetm vizitat e rralla dhe t rastsishme por organizojn edhe produksion t tyre kulturor. N kt mnyr, zvoglohet largesa n mes qendrave kulturore dhe provincs. Interes personal n kulrur sht kultura, t ciln e realizojn artistt, institucionet dhe persona tjer juridik dhe fizik, n baz t vendimeve dhe mjeteve t tyre. Realizimi i kulturs Kulturn e realizojn artist t pavarur, institucione publike dhe private, persona tjer juridik dhe fizik. Artist sht do person fizik, i cili krijon vepr autoriale nga lmia e krijimtaris artistike (piktur, muzik, literatur, skulptur etj.), ose publikon vepr autoriale, gjegjsisht vepr t krijimtaris popullore, pavarsisht nga niveli i arsimimit, statusit juridik, regijistrimit, shtetsis etj. Artisti i pavarur realizon krijimtarin si mjeshtr (profesionalisht) dhe, n pajtim me dispozitat pr shoqatat tregtare, regjistrohet pr kryerje t veprimtaris artistike. Institucion sht person juridik, i cili kryen veprimtari nga lmia e kulturs, duke mos pasur pr qllim fitimin. Institucioni mund t themelohet nga personi fizik ose juridik dhe mundet me qen privat ose lokal. Institucioni publik mundet me qen lokal, n rast se themelohet nga ana e njsis s vetqeverisjes lokale ose nacional, kur themelohet nga ana e shtetit. Shfrytzimi i kulturs si burim (resurs) pr zhvillim Filozofit e reja t kulturs dhe format e nxjerrura prej tyre pr programin nacional, trajtojn kulturn si zhvillim. Kultura duhet t prtrihet dhe zhvillohet n kontinuitet, nse dshirojm t fisnikroj dhe t ngrit kualitetin e jets; t shndrrohet n element dhe pajisje e zhvillimit shoqror; t siguroj riprtrirje ekonomike dhe shpirtrore (reproduksion).

102

Me politikn e re ekonomike, u krijuan kushte institucionet t motivohen pr gjetjen e burimeve materiale plotsuese, si jan: dhuratat (donacionet), nga vendi apo nga jasht; ndihm (sponzorim); kredi; motivim pr m tepr burime personale me dhnien e shrbimeve kualitative; nprmjet dhnies s hapsirs me qira, shitjes se buletave, antarsis; nprmjet zhvillimit t turizmit kulturor; nprmjet taksave t posame kulturore, etj. Republika e Maqedonis ka tradit t zhvilluar, n t ciln jan shtresuar m tepr shtresa civilizuese, ndikime kulturore, morale dhe fetare. Ajo, sipas krijimit t saj (gjenezs) dhe sipas burimit t saj, sht multikulturore. Punimet e artizanatit nga nj tradit e till, hulumtohen pr qllime shkencore dhe ruhen si udhrrfyes dhe prkujtim t s kaluars, pr gjeneratat e tashme dhe t ardhshme. Prmirsimi i udhheqjes (menaxhmentit) n kultur Prmirsimi i udhheqjes n kultur, nnkupton aftsimin e kuadrit egzistues n institucionet kulturore, nprmjet trajnimit, qndrimeve studimore, bartjen e dituris, kmbimeve dhe formave tjera t bashkpunimit n vend dhe n planin ndrkombtar. Planifikimi (strategjia) Dekoncentrimi i kapitalit bhet pr qllim t shprndarjes m adekuate dhe me qllim t krijimit t mundsive pr institucionet kulturore, q ato t kryejn n mnyr maksimale punn e tyre, gjegjsisht n mnyr profesionale dhe kualitative t realizojn programet e tyre, si dhe projektet individuale dhe ta pavarura t japin rezultatet e pritura. N baz t shqyrtimit profesional, prcaktohen kriteriumet pr realizimin e prioriteteve t programit nacional pr kulturn. Shprndarja e mjeteve bhet sipas dinamiks, e cila mundson realizimin efikas t projekteve kapitale n kultur, realizimi i t cilve me vite sht shtyr pr t ardhmen. Me decentralizimin e pushtetit decentralizohen edhe kompetencat. Pr nevojat kulturore n nivel lokal kujdesen dhe vendosin pushtetet lokale. Nevojat e tilla financohen n pajtim me programin pr kultur t aprovuar nga ana e kshillit t vetqeverisjes lokale, ndrsa kujdesi pr veprat kulturore me interes nacional edhe m tutje do t jet kompetenc e shtetit. Kultura gjendet n periudh kalimtare. Me Ligjin pr kultur filloi procesi i decentralizimit dhe prcaktimi i rrjetit dhe statusit t institucioneve kulturore. Statusi dhe rrjeti aktual i institucioneve kulturore nuk sht definitiv. Edhe n t ardhmn do t mund t inicohen dhe pranohen iniciativa pr themelimin e institucioneve t reja kulturore, si rezultat i nevojave t zhvillimit kulturor ose pr rishqyrtimin e statusit t institucioneve egzistuese. Prparsit (prioritetet) n zhvillimin kulturor Duke pasur parasysh qllimet e prcaktuara dhe instrumentet pr realizimin e tyre, n Programin nacional pr kultur veohen prparsit n zhvillimin kulturor. Vlerat e prgjithshme, si jan: decentralizimi, prmbajtja e trashigimis kulturore dhe t krijimtaris bashkkohore; prmirsimi n udhheqjen me kulturn; prcaktimi i veorive kulturore t bashksive; bashkpunimi me organizatat joqeveritare dhe bashkpunimi ndrkombtar kan t bjn me programin e prgjithshm, nacional pr kultur. Prcaktohen edhe prparsi t veanta, duke pasur parasysh specifikat e tyre, edhe ate:
! ! ! ! !

Mbrojtja e trashigimis kulturore; Mbrojtja e trashigimis shpirtrore; Veprimtaria e muzeve; Veprimtaria e bibliotekave; Veprimtaria e kinemave; 103

! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! !

Veprimtaria publikuese dhe literatura; Krijimtaria muzikore; Krijimtaria dramaturgjike; Qendra t kulturs; Krijimtari filmike; Krijimtari e pikturs; Turizm kulturor; Organizata joqeveritare (shoqata t qytetarve); Industri kulturore; Hulumtime kultuore; Bashkpunim ndrkombtar kulturor; Manifestacione kulturore; Mbshtetje t kuadrove deficitare dhe talentve t rinj; Mbrojtje t drejtave autoriale dhe t drejtave t ngjajshme; Investime n kultur;

Mbrojtje t prmendoreve dhe prkujtimoreve Me ngritjen e prmendoreve dhe prkujtimoreve memoriale shnohen ndodhi t rndsishme dhe perosna t veant nga historia dhe kultura e qytetarve t Republiks s Maqedonis, popullit maqedonas, si dhe t qytetarve, t cilt jetojn n suazat e kufijve t saj, e q jan pjes e popullit shqiptar, popullit turk, popullit vlleh, popullit serb, popullit rom, popullit boshnjak dhe popujve tjer. Me ngritjen e tyre shnohet edhe historina dhe kultura n prgjithsi, q jan me interes t veant pr zhvillimin shoqror t Republiks s Maqedonis, me ka kontribohet n realizimin dhe prparimin e lirive dhe t drejtave t qytetarve, si dhe pr afirmimin, aplikimin dhe respektimin e parimeve t humanitetit dhe vlerave t prgjithshme civilizuese. Prmendoret memoriale jan objekte t veanta ose grup i objekteve dhe vepra monumentale t arkitekturs, skulpturs, pikturs dhe artit aplikativ, me prmabjtje dhe vlera historike dhe artistike, q ngriten pr ruajtje afatgjat t kujtess s ndodhive dhe personave, e q jan me rndsi t jashtzakonshme pr Republikn e Maqedonis. Inicijativ dhe investim t mjeteve pr ngritjen e prmendores monumentale mund t japin: Kuvendi i Republiks s Maqedonis dhe organet e administrats shtetrore, njsit e vetqeverisjes lokale, institucione, shoqata t qytetarve dhe fondacione, persona tjer juridik t interesuar, si dhe qytetar. Kshilli i komuns aprovon program pr shnimin e prmendoreve t ndodhive dhe personave me rndsi lokale. Programi i komuns aprovohet me shumic t votave t antarve t kshillit t komuns. Pr ngritje, ruajtje dhe mirmbajtje, mbrojtje dhe shfrytzim t prkujtimoreve, kshilli i komuns sjell vendim, si dhe emron kshill pr ngritje t prmendores. Kshilli i komuns me vendim rregullon edhe shtjen pr dhnien e plqimit pr ndryshim t prmendores ose pr veprime n afrsi t saj, me t cilat veprime mund t rregullohet integriteti i prkujtimores; pr vendosje t saj, si dhe pr shtje tjera n lidhje me prkujtimoren. Pr prmendoret dhe prkujtimoret memoriale t ngritura mbahen regjistra t veant. Regjistrin e prmendoreve memoriale e mban organi i administrats shtetrore - kompetent pr punt n lmin e kulturs, ndrsa regjistrat e prkujtimoreve i mbajn komunat. Pr shkak t regjistrimit t prkujtimoreve n regjistrin qendror t prkujtimoreve, kshilli i komuns sht i obliguar t dorzoj ekstrakt t regjistrit deri te Ministria pr kultur, n afat prej 15 ditve nga dita e regjistrimit t kryer n regjistrin komunal, gjegjsisht ndryshimit t tij. Pr ngritjen e prmendores dhe prkujtimores memoriale aplikohen dispozitat pr ndrtimin e objekteve investuese dhe dispozitat pr planifikim hapsinor dhe urban. 104

Trashigimia kulturore Trashigimi kulturore jan t mirat materiale dhe jomateriale, t cilat si shprehje ose dshmi t krijimtaris njerzore n t kaluarn dhe n kohn e tashme ose si vepra t prbashkta t njeriut dhe natyrs, pr shkak t vlerave t tyre arkeologjike, historike, urbane, ambientale, teknike, sociologjike dhe vlerave, cilsive, prmbajejtve ose funsioneve tjera kan rndsi kulturore dhe historike. Trashigimia kulturore mundet me qen:
! ! !

e patundshme (lokalitete akreologjike, kisha, manastire, konaqe, sahat kulla, hamame, xhami, arkitektura e vjetr qytetare, arkitektura e vjetr fshatare, prmendore, prkujtimore, ura, shpella); e tundshme (sende e muzeve, sende arkeologjike, dorshkrime t vjetra, sende etnologjike, ikona, freska, materijal fonetik dhe materijal kinematik); shpirtrore ( kng, loja, zakone). ruajtja e trashigimis kulturore n gjendjen burimore; krijim t kushteve t volitshme pr mbijetim t trashigimis kulturore dhe ruajtje t integritetit t t gjitha t dhnave, t cilat ajo i mban n vete, si dshmi, burim ose dokument i llojit t vet; prhapjen e njohurive pr vlern dhe rndsin e trashigimis kulturore dhe rrolin e tij n identifikimin kulturor; tive, estetike, fetare, ekonomike, turistike, si dhe nevojave tjera t qytetarve dhe shoqris.

Qllimi themelor i mbrojtjes s trashigimis kulturore sht:

! ! !

! aftsimin e trashigimis kulturore pr tu prdorur pr knaqjen e nevojave kulturore, shkencore, eduka-

Realizimi i mbrojtjes s trashigimis kulturore sht detyr e shtetit dhe organeve t tij dhe organeve publike. Njsit e vetqeverisjes lokale, organet e tyre dhe shrbimet publike jan prgjegjse pr realizimin e mbrojtjes n suazat e kompetencave t tyre. Kujdesin pr trashigimin kulturore dhe pr rezpektimin e saj sht detyr e do qytetari. Aktivitete pr prkrahjen e institcioneve kulturore lokale Me qllim t krijimit t kushteve m t volitshme materiale pr decentralizimin e rrjtetit t deritanishm t institucioneve kulturore, sipas Ligjit pr kultur dhe sipas dispozitave tjera pr vetqeverisje lokale, shfrytzohen edhe masat, si vijon:
! !

Ministria pr kultur, nprmjet konkursit, do t prmbaj projektet e institucioneve kulturore lokale, q jan me interes nacional. Komunat jan t obliguara t financojn aktivitetin e tyre t rregullt; Ministria pr kultur institucioneve kulturore lokale, themelues t t cilave jan komunat, fillimisht, si prkrahje, do t'ju siguroj nj pjes t mjeteve t nevojshme pr pun t rregullt t tyre edhe nga Buxheti i Republiks s Maqedonis. Fjala sht pr financim t prbashkt t programeve nga Ministria pr kultur dhe nga komunat; Nprmjet t nj pjese t institucioneve nacionale, posarisht nprmjet t atyre, q me transformim prej dy ose m tepr institucioneve themelohen si qendra pr kultur (pilot projekte), do t mundsohet krijimi i grupeve teatrore, aktiviteteve vizatimore dhe riprtrirje t veprimtarive t kinemave, atje ku egzistojn kushte, me qllim t begatimit t jets kulturore edhe n komunat, n t cilat nuk ka ksi lloj institucionesh; Nprmjet organizatave jo qeveritare (shoqatave t qytetarve), n periudhn e ardhshme do t vazhdoj financimi i projekteve pr prmbajtje t procesit t decentralizimit, posarisht pr forcimin e kapaciteteve pr udhheqje me institucionet lokale pr planifikim dhe financim t kulturs n nivel lokal, edhe prej burimeve tjera; Bashkpunimi me organizatat joqeveritare (shoqatave t qytetarve), nprmjet realizimit t projekteve t prbashkta, kan qllim ngritjen e vetdijes publike pr trashigimin kulturore, kulturn n prgjithsi, forcimin e dialogut ndrmjet kulturave dhe dialogun publik. Shoqatat e qytetarve riprtirijn vullneta105

Shembull: pr aktivitet t mir dhe t suksesshm n lmin e kulturs sht pritja e organizuar e vitit t ri n sheshin e qytetit, q e praktikojn m tepr komuna, si Shkupi, Manastiri, Prilepi etj. Mjetet pr nj manifestim t till ndahen nga buxheti i komuns. Gjithsesi, me ndihmn e formave t ndryshme t gjetjes s mjeteve plotsuese (sponzorime), mund t begatohet programi. Ky program mund t realizohet me shoqatat kulturo-artistike lokale, me korre, me shoqri tatrale amatore, me muzikant lokal etj. Kshtu, i tr qyteti ka mundsi t knaqet dhe t merr pjes n program, i cili sht i arritshm pr qytetart. Shembull: Pr festn fetare t Krshndellave - Buzm, n Manastir ndizen zjarre n do mhall. Komuna e Manastirit, para tre viteve, organizoi zjarr t madh me rastin e nats s Buzmit n sheshin e qytetit, ku me knaqsi morrn pjes qytetart. U nda nj shum e caktuar e mjeteve nga buxheti i komuns (pr zmadhimin e tonit dhe pr muzik mekanike) dhe me ndihmn e ndrmarrjeve publike, t cilat dhan: rr, dru, dhe pije alkoolike dhe joalkoolike, qytetart u zbavitn disa or. Ky manifestacion mbahet tradicionalisht pr do vit, n levrdi t qytetarve.

rin dhe amaterizimin n force shtytse n kultur. Ato vendosin praktik t puns me kualitet t lart, pun efikase dhe racionale, q mund t ndikoj n punn e institucioneve publike. Duhet t'i kushtohet rndsi e veant incimit t riprtrirjes s artizanateve t vjetra dhe mjeshtrive tradicionale;
!

Aktiviteti i forcuar dhe lvizshmria territoriale e njsive kulturore, ka si rezultat zmadhimin e lvizshmris s ndodhive kulturore n vend. Shpesh her ndodh n t njjtn koh t caktohen m tepr shfaqje kulturore, me ka vjen deri te ndarja e publkut. Pr kt sht e nevojshme t prgaditet kalendar i aktiviteteve kulturore; Organe t institucionit kulturor, lokal jan: drejtori dhe kshilli drejtues;

! !

Drejtort e institucioneve lokale kulturore emrohen nga ana e kryetarit t komuns, me konkurs. Kandidati pr drejtor, patjetr duhet t dorzoj propozim-program pr zhvillim t institucionit; Kryetari ka t drejt t zgjedh dhe t emron dhe shkarkon antart e kshillit drejtues t institucionit kulturor, lokal. Kshilli drejtues ka pes antar, nga t cilt dy jan nga rradht e personave t veuar kulturor, nj prfaqsues i bashksis lokale dhe dy t punsuar n institcuionin kulturor, lokal. Antart e kshillit udhheqs emrohen sipas parimit t profesionalitetit dhe kompetencs n kohzgjatje pr katr vjet, me t drejt edhe pr nj mandat. Ata mund t shkarkohen edhe para skadimit t mandatit, nse punojn n kundrshtim me ligjin. Ka ende shum shembuj se, si mund t shfrytzohen kapacitetet lokale pr organizim t manifestacioneve t ndrushme kulturore. Pr tu prshndetur jan shembujt, si karnevali i Vevans dhe Festivali i birrs n Prilep.

Fjal kyqe: bibliotek, muze, kinema, muzik, film. Korrniza ligjore:

! Ligji pr vetqeverisje lokale (Gazeta zyrtare e Republiks s Maqedonis,

nr. 5/02);
!

Ligji pr kultur (Gazeta zyrtare e Republiks s Maqedonis, nr. 49/03

(tekst i pastruar);
! !

Ligji pr mbrojtje t prmendoreve t kulturs (Gazeta zyrtare e Republiks s Maqedonis, nr. 24/73; 42/76); Ligji pr prdorimin e gjuhs maqedone (Gazeta zyrtare e Republiks s Maqedonis, nr.5/98 (63/99 Vendim i Gjygjit kushtetues)); 47/96; 3/98; 98/02);

! Ligji pr t drejtn autoriale dhe t drejtat e ngjajshme (Gazeta zyrtare e Republiks s Maqedonis, nr. ! ! !

Ligji pr veprimtari t muzeve (Gazeta zyrtare e Republiks s Maqedonis, nr. 25/79; 51/88; 12/93; 31/98); Ligji pr veprimtari t bibliotekave (Gazeta zyrtare e Republiks s Maqedonis, nr. 31/98); Ligji pr financimin e vetqeverisjes lokale, (Gazeta zyrtare e Republiks s Maqedonis, nr. 61/04).

106

MBROJTJA E AMBIENTIT JETSOR

Toni Popovski Ambienti jetsor sht vendi, n t cilin punojm dhe i realizojm dshirat dhe ambiciet tona. Ambienti jetsor sht edhe shtpia, n t ciln e ndrtojm familjen dhe rrethinn, q e rrethon komunn ton. sht logjike t kujdesemi pr hapsirn, n t ciln jetojm, me qen e mbrojtur n mnyr t prshtatshme. T bjm gjithka, q sht e mundur komuna me qen udhheqse n mbrojtjen e ambientit jetsor. Ambienti jetsor sht hapsir, n t ciln jetojm, shtpia jon, vendi ku punojm, vendi pr msim dhe loj t fmijve tan, si dhe rrethina e trsishme, vendbanimet dhe natyra. Ambienti jetsor nuk i takon vetm njerzve por bots s prgjithshm t gjall, duke i prfshir bimt dhe kafsht. fardo prishje e balancit ka si rezultat pasojat, q jo rrall kan karakter t prgjithshm. Ndotja e ajrit, ujit dhe truallit negativisht dhe drejtprdrejt reflektohet mbi shndetin e njerzve dhe zvoglon lloj-llojshmrin biologjike. Trendi i ndotjes s ambientit jetsor, q sht i inicuar nga procesi i industrializimit dhe globalizimit, krijon efekte globale, prej t cilve m i rndsishm sht efekti i ndryshimeve t klims. Kto efekte globale ndikojn n mnyr serioze mbi jetn e t gjith njerzve n t gjitha shtetet dhe bashksit, sepse ndotja e ambientit jetsor nuk njeh kufinj administrativ. Mborjtja dhe prparimi i ambientit jetsor sht nj nga sfidat themelore t njerzimit, mu pr shkak t nevojs s sigurimit t egzistencs s gjeneratave t reja. Mnyra m e mir pr zgjidhjen e problemeve t lidhura me gjendjen e ambientit jetsor, sht krijimi i instrumenteve adekuate, krijimi i politiks, ligjeve dhe institucioneve pr zgjidhjen e tyre n nivel global, nacional dhe lokal. Parim, prgjithsisht i pranuar, sht nse parandalimi nuk jep rezultat, problemi m s miri zgjidhet n vendin e paraqitjes s tij, kshtuq duhet t mendojm n aspekt global por t veprojm n aspekt lokal. Karakteri teorik i rendit kushtetues t Republiks s Maqedonis pr mbrojtje dhe prparim t ambientit jetsor, si vler themelore, sht i bazuar mbi parimin ndrkombtar pr zhvillim, nprmjet realizimit t baraspeshs me nnsistemet ekonomike, sociale dhe ekologjike. Ky zhvillim n teori sht i njohur edhe me emrin zhvillim i qndrueshm. E drejta pr ambeint t shndosh jetsor sht e drejt individuale por edhe obligim kolektiv pr t gjith qytetart t kujdesen pr rezlizimin e saj. do njeri ka t drejt pr ambient t shndosh jetsor. Secili sht i obliguar t prparon dhe mbron ambientin jetsor dhe natyrn. Republika ofron kushte pr realizimin e t drejts s qytetarve pr ambient t shndosh jetsor (neni 43 i Kushtetuts s Republiks s Maqedonis). T gjitha pasurit natyrore t Republiks s Maqedonis, bota bimore dhe shtazore, t mirat n prdorim publik, duke prfshir edhe infrastrukturn komunale, sipa Kushtetuts s Republiks s Maqedonis dhe sipas Ligjit pr t mirat me interes t prgjithshm pr Republikn, jan nn mbrojtje t veant. 107

Ligji pr ambientin jetsor definon parimin e zhvillimit t qndrueshm me qllim t plotsimit t nevojave pr ambient jetsor t shndosh, si dhe nevojat sociale dhe ekonomike t gjeneratave t tashme, pa u cnuar, gjat ksaj, t drejtat e gjeneratave t ardhshme n plotsimin e nevojave t tyre. Ligji parashikon, gjat ndrmarrjes t fardo aktiviteti ose kryerjes s fardo veprimtarie, me domosdoshmri t mirret parasysh shfrytzimi racional dhe i qndrueshm i resurseve.

Korniza themelore ligjore (e bazuar n dispozitat e Kushtetuts s Republiks s Maqedonis), n t ciln jan t prmbajtura parimet themelore n mbrojtjen e ambientit jetsor sht prcaktuar me Ligjin pr ambientin jetsor ose t ashtuquajturin kushtetut ekologjike. Me kt ligj sht prcaktuar korniz institucionale pr mbrojtjen e ambientit jetsor si dhe procedurat administrative, t cilat jan t njjta pr t gjith ligjet tjera t veant, q rrjedhin nga ky ligj-korniz. Si form administrative t bashksis lokale, vetqeverisja lokale sht e obliguar t mbroj dhe prparoj ambientin jetsor. shtjet e lidhura me mbrojtjen dhe prparimin e ambientit jetsor, jan shtje me interes t drejtprdrejt pr qytetart. Mbrojtja dhe prparimi i ambientit jetsor sht njra ndr shtjet m karakterisitike dhe, n t njjtn koh, shtytje pr implementimin e s drejts s qytetarve n mnyr t drejtprdrejt dhe t pavarur, t vendosin pr shtje me interes lokal. Zgjedhja e institucioneve lokale dhe organeve prfaqsuese, krijojn kushte pr udhheqje t drejt pr drejt, prve t tjerave, edhe me pjest themelore t nnsistemit ekologjik.

Kompetenca paraqet prmbledhje t t drejtave dhe obligimeve t organeve t pushtetit. Njra ndr shtjet themelore t vetqeverisjes lokale sht, gjithsesi, shtja e veprimtaris ose suazat e veprimtaris s saj. N vitin 2002 u aprovua Ligji pr vetqeverisje lokale. N kt ligj (neni 22), si kompetenc lokale u prcaktua edhe mbrojtja e ambientit jetsor dhe natyrs, nprmjet implementimit t masave pr mbrojtje dhe pengim t ndotjes s ujit, ajrit, truallit, mbrojtjes s natyrs, mbrojtjes nga zhurma dhe rrezatimit jojonik. Organet e decentralizuara, q do t realizojn kompetencat e decentralizuara n lmin e ambientit jetsor, sht parapar t ken autonomi organizative, funksionale, personale dhe financiare. Pushteti qendror mban t drejtn e mbikqyrjes s ligjshmris s akteve dhe aktiviteteve t organeve lokale. Ministria e ambientit jetsor dhe planifikimit hapsinor nuk ka njsi n nivel lokal, kshtuq n kontekst t decentralizimit, nuk do t ndodh bartje e zyrtarve prej nivelit qendror n at lokal. Pr shkak t drejtimit t centralizuar t ambientit jetsor, administrata lokale ishte pak e involvuar n aktivitetet konkrete t Ministris. Mungesa e resurseve pr mbrojtje t ambientit jetsor, kufizoi kapacitetin institucional, jo vetm t administrats lokale por edhe t administrats shtetrore. Deri tani, pushteti lokal ishte i autorizuar vetm pr veprimtari komunale, duke prfshir mbledhjen e hedhurinave dhe gjelbrimin e siprfaqeve, q n thelb nuk paraqet kompetenc t vrtet t drejtimit me ambientit jetsor. sht e qart se pushteti lokal, pr shkak t mungess s kompetencave t vrteta, ka prvoj krejtsisht t vogl n kt lmi. Prej ktu rrjedh nevoja pr forcim urgjent t kapaciteteve institucionale, lokale. Duhet t presim, bartja institucionale e kompetencave t shkoj relativisht ngadal n pajtim me mundsite e kufizuara financiare, teknike dhe mundsit tjera t komunave, n mesin e t cilave jan t rndsishme edhe mundsit kadrovike. Pr plotsim t vrtet t kompetencave, do t duhet t plotsohen nj sr e parakushteve reale, teknike dhe materiale. sht e nevojshme, reforma institucionale e procesit t udhheqjes me drejtimin e ambientit jetsor, t prmbahet dhe koordinohet nga ana e pushtetit qendror. N kt kontekst, duhet t mirret parasysh reforma n rrjedh e administrats publike. N baz t realizimit t decentralizimit n lmin e ambienti jetsor, komunat n Republikn e Maqedonis, n mes tjerash, duhet t plotsojn edhe obligimet e reja n vijim:
!

T japin prkrahje n kontinuitet n ngritjen e nivelit t arsimimit dhe ndrgjegjes publike pr mbrojtje dhe prparim t ambientit jetsor. Prfshirja e aktiviteteve t komunave n kt kontekst, duhet me t vertt t jet e gjr dhe e determinuar nga gjendja e ambientin jetsor, nga gjendja e resurseve natyrore dhe nivelit t zhvillimit ekonomik. Arsimi dhe informatat pr ambientin jetsor, duhet t promovohen dhe financiarisht t prmbahen. T gjitha komunat, sipas shembullit t komunave Karposh dhe Veles, duhet t formojn qendra pr zhvillim t ndrgjegjes publike, gjegjsisht zyre pr marrdhnie me publikun, si dhe qendra edukative, q do ta forconin ndrgjegjen publike pr shtje t lidhura me mbrojtjen e ambientit jetsor. Komunat mund t promovojn kampanja t tyre ekologjike, nprmjet organizimit t dits s komuns pr mbrojtje t ambientit jetsor, ngjarje dhe manifestime t ndryshme;

108

! T sjellin dhe realizojn plan ekologjik akcional, lokal (PEAL) n pajtim me planin ekologjik akci-

onal, nacional (PEAN) pr periudh gjasht vjeare. Kshillat e komunave, t Qytetit t Shkupit dhe t komunave n suazat e qytetit t Shkupit, duhet t formojn trup t udhhequr nga kryetari i komuns, i cili do t prcjell implementimin e planit ekologjik akcional, lokal dhe pr kt, nj her n vit t informoj organin e administrats shtetrore - kompetent pr punt n lmin e amabientit jetsor, i cili sht n pozicion t propozoj ndryshime n planin ekologjik akcional, lokal me qllim t pajtueshmris s tyre me PEAN-in. Planet ekologjike akcionale lokale, n baz t vlersimit t nivelit t ndotjes s ambientit jetsor n rrethinn e caktuar, prmbajn masa dhe aktivitete afat-mesme dhe afat-gjate pr mbrojtjen e ambientit jetsor dhe shndetin e njerzve n ineres dhe nn kompetenca t komunave, t Qytetit t Shkupit dhe komunave n qytetin e Shkupit, posarisht pr:
! ! ! !

mbrojtje nga ndotja dhe prmirsimi i kualitetit t ajrit; furnizim me uj kualitativ pr pije dhe mbrojtje t ujrave nga ndotja; pastrim t ujrave t prdorura; udhheqje me hedhurina; nga zhurma dhe vibracionet e krijuara, si rezultat i veprimeve dhe aktiviteteve ekonomike dhe veprimeve tjera; zhvillim urbanistik dhe planifikim hapsinor; zhvillim t transportit lokal dhe komunikacionit n rajon; zmadhim t efikasitetit energjetik; zhvillim t turizmit ekologjiko-turistik dhe ndikimi i tij n ambientit jetsor; mbrojtja t diverzitetit biologjik; udhheqje dhe shfrytzim t resurseve natyrore; ngritje t vetdijes publike dhe zhvillim t arsimit pr mbrojtje dhe prparim t ambientit jetsor; pasojat nga zhvillimi ekonomik mbi ambientin jetsor dhe subjektet e autorizuara pr realizimin e elementeve t veanta t planit.

! mbrojtje ! ! ! ! ! ! ! ! !

Prgaditja dhe aprovimi i PEAL-it sht njri ndr projektet thelbsore pr zvhillin n nivel lokal, sepse paraqet baz pr planifikim strategjik t nnsistemit ekologjik t zhvillimit t qndrueshm t komuns. Pushteti lokal i prbr nga popullata lokale, pr shkak t informimit t popullats lokale me kushtet dhe situatn lokale, ka n disponim aftsi m t madhe pr prcaktim t prioritetetve zhvillimore lokale, n krahasim me pushtetin shttror. Komunat, t cilat kan prgaditur dhe aprovuar PEAL-in, automatikisht sigurojn situat fillestare m t mir, n aspekt t mundsis pr shfrytzim t mjeteve financiare t pa kthyeshme nga donatort ndrkombtar, si partner zhvillimor t Republiks s Maqedonis;
!

T prdorin vlersim strategjik t ndikimit mbi ambientin jetsor nga ana e strategjive, planeve dhe programeve t caktuara n baz t pjesmarrjes s publikut. N Republikn e Maqedonis s shpejti do t krijohet, i ashtuquajturi sistem nacional pr vlersimin e ndikimit mbi ambientin jetsor, duke prfshir vlersim strategjik t ndikimit mbi ambientin jetsor nga strategjit, programet dhe planet e ndryshme. Vlersimi strategjik i ndikimit sht e vetmja mas operative, q mundson inkorporim t suksesshm t politiks pr mbrojtje t ambientit jetsor n politikat sektoriale. Ky instrument, n pajtim me metodologjit m t reja, rekomandon kyqje t hershme t publikut n procesin e planifikimit, me ka n mnyr shum konkrete, plotsohen dy parime thelbsore t prmendura n Ligjin p ambient jetsor, t shtuquajturit parim pr parandalim dhe parim pr pjesmarrje. sht parapar edhe pjesmarrje e komunave n procesin e prgaditjes s vlersimit strategjik t ndikimit n nivel shtetror, me ka komunave ju sigurohet pjesmarrje n vendimet strategjike, t cilat mund t ken ndikim n situatn e ambientit jetsor n territorin e tyre. Kjo, posarisht sht e rndsishme n aspekt t zhvillimit t infrastrukturs strategjike, korridoreve dhe rrugve, lidhjes energjetike me vendet fqinje dhe t ngjajshme; 109

T japin mendim pr projekte, q duhet t realizohen n territorin e komuns n baz t studimit t prgaditur pr vlersimin e ndikimit mbi ambientin jetsor dhe t marrin pjes n diskutimin publik. Ministria pr ambient jetsor dhe planifikim hapsinor, sht prgjegse pr prgaditjen e metodologjis dhe sistemit pr vlersim t ndikimit mbi ambientin jetsor, si dhe pr udhheqjen e bazs s t dhnave pr vlersim t ndikimit mbi ambientin jetsor. Meq kjo procedur sht e lidhur me planifikimin urban, q sht nn kompetenca t komuns, me qllim t sjellljes s vendimeve kualitative me rndsi lokale, do t jet i domosdoshm bashkpinimi funksional dhe efikas n mes administrats qendrore dhe lokale, si dhe njohje e thelluar e procedurave pr vlersim t ndikimit. do komun do t duhet, s paku t ket nj t punsuar, i cili do t realizoj procedurat pr vlersim t ndikimit mbi ambientin jetsor. Poashtu, komuna duhet t parashikoj harxhimet pr shpallje t shpalljeve, distribuimin e materialeve pr diskutime publike dhe t ngjajshme; blik. B - leja ekologjike e integruar ka t bj me iniciativa t reja t biznesit nga ana e ndrmarrjeve, q shkaktojn ndotje t ambientit jetsor n suazat e njsis s vetqeverisjes lokale. Ndrmarrjet jan t obliguara t fitojne B-leje ekologjike t integruar. Qeveria e Republiks s Maqedonis prcakton instalimet, pr t cilat sht e nevojshme B-leje e ekologjike e integruar. Ministri, i cili udhheq me organin e administrats shtetrore - kompetent pr punt n lmin e ambientit jetsor, prcakton procedurn pr dhnie, ndryshim, bartje t plot ose t pjesrishme t B-lejes ekologjike t integruar, me kryetart e komunave dhe t Qytetit t Shkupit. N rastet kur instalimi gjendet n rrethin t mbrojtur me ligj, organi-kompetent pr dhnien e B-lejes ekologjike t integruar sht organi i administrats shtetrorekompetent pr punt n lmin e hapesirs jetsore. Pr dhnie t B-lejes ekologjike t integruar, komunat dhe Qyteti i Shkupit duhet t ken t punsuar, s paku, dy npuns shtetror, gjegjsisht nga nj pr secilin sektor t industris. Komunat dhe Qyteti i Shkupit informojn organin e administrats shtetrore-kompetent pr punt n lmin e ambientit jetsor pr plotsimin e kushteve. Komunat mund t formojn edhe administrat t prbashkt pr dhnien e B-lejeve ekologjike t integruara. N B-lejen ekologjike t integruar prmbahen t dhna pr ndrmarrjen dhe instalimin, si dhe kushtet, t cilat ndrmarrja duhet t plotsoj patjetr, n lidhje me punn e instalimit n pajtim me kushtet e prcaktuara me ligj dhe dispozitave t sjellura me ligj;

! T japin lejet e ashtuquajtura B eko leje t integruara n baz t pjesmarrjes s realizuar n pu-

T japin mendim pr t ashtuquajturn A - leje ekologjike t integruar. Aktivitetet e instalimeve t reja, q shkaktojn ndotje m t madhe t ambientit jetsor ose ndryshim t konsiderueshm t instalimeve egzistuese t prcaktuara nga ana e Qeveris s Republiks s Maqedonis, mund t kryhen vetm pas marrjes paraprake t lejes ekologjike t integruar, t ashtuquajtur A-leje, t ciln e lshon administrata shtetrore - kompetente pr punt n lmin e ambientit jetsor; T prgadisin plan t jashtm pr gjendje t jashtzakonshme t bazuar n planet e brendshme pr gjendje t jashtzakonshme t prgaditura nga ana e ndrmarrjeve dhe ndrmarrjeve publike dhe t'i dorzojn deri te komuna. N planet pr gjendje t jashtzakonshme operuesi sht i obliguar t kyq masa, q duhet t ndrmirren brenda n sistm n rast t rregullimit eventual dhe planin ta dorzoj deri te komunat dhe Qyteti i Shkupit, me qllim q t'ju mundsoj t prgadisin plan t jashtm pr situata t jashtzakonshme. Plani duhet t dorzohet edhe deri te organi shtetror - kompetent pr punt n lmin e ambientit jetsor. Planet pr gjendje t jashtzakonshme duhet t mundsojn:

! lokalizim dhe kontrollim t rregullimeve me pasoja ekologjike, me qllim t minimizimit t pasojave dhe

t kufizimit t dmeve pr jetn dh shndetin e njerzve, ambientit jetsor dhe prons;

! !

realizim t masave t nevojshme pr mbrojtjen e njerzve dhe ambientit jetsor nga pasojat e rregullimeve; bartjen e informatave t nevojshme drejt publikut, si dhe shrbimeve dhe organeve t prekura dhe t interesuara pr kt problematik; riprtrirje dhe pastrim t ambientit jetsor, pas paraqitjes s rregullimit.

Kryetari i komuns dhe kryetari i Qytetit t Shkupit, jan t oliguar t mundsojn qasje t publikut deri te prmbajtja e planit t jashtm dhe t brendshm pr situata t jashtzakonshme. Planet e brendshme dhe t 110

jashtme pr situata t jashtzakonshm, duhet t aplikohen pa vones nga ana e operatorit dhe, nse sht e nevojshme, nga ana e komunave dhe Qytetit t Shkupit, n raste t rregullimeve me pasoja ekologjike ose ndodhive t pakontrolluara. Kryetart e komunave dhe t Qytetit t Shkupit, jan t obliguar planin e jashtm pr gjendje t jashtzakonshme, n afat prej 15 ditve nga dita e sjelljes s tij, ta dorzojn deri te organi i administrats shtetrore - kompetent pr punt n lmin e ambientit jetsor. Operatori, kryetart e komunave dhe kryetari i Qytetit t Shkupit dhe organi i administrats shtetror - kompetent pr punt n lmin e ambientit jetsor, jan t obliguar n priudh jo m t gjat s tre vjet, t bjn analizimin dhe testimin, riprtrirjen dhe revidimin e planeve t jashtme dhe t brnedshme pr gjendje t jashtzakonshme. Gjat ksaj duhet t kihet kujdes pr arritjet e reja teknologjike n lmin e ballafaqimit me rregullime, me pasoja ekologjike;
!

T autorizojn inspektor lokal pr ambient jetsor. Mbikqyrja inspektive mbi t gjitha mediumet e ambientit jetsor, ndoshta sht pjesa m e rndsishme nga kompetencat e reja t komunave n lmin e ambientit jetsor. Madhsia e suazave t mbikqyrjes, q do t'ju besohet komunave do t varet nga lloji i ndotjes, si dhe nga kapaciteti i komunave. Komunat mund t bashkpunojn n lmin e mbikqyrjes inspektive, mbi gjendjen e ambientit jetsor. Ministria pr ambient jetsor dhe planifikim hapsinor do t organizoj inspektim regjional pr ambientin jetsor, q do t kryen mbikqyrje n nivel shtetror. N parim, komunat do te organizojn mbikqyrje inspektive pr kontrollin e ndotjes dhe ndotsve, q nuk prhapen jasht territorit t komuns. Prej ktu rrejdh nevoja e ekipimit sa m t shpejt t komuns me kuadr dhe pajisje teknologjike pr realizim efikas t mbikqyrjes inspektuese; T aplikojn parimin (e ashtuquajtur), ndotsi paguan dhe n kt mnyr t sigurojn t ardhura plotsuese. Ligji pr ambientin jetsor definon parimin e obligimit t ndotsit pr kompenzimin e harxhimeve pr largimin e rrezikut pr ndotje t ambientit jetsor; t paguaj harxhimet pr sanimin dhe t paguan kompenzim adekuat pr dmin e shkaktuar mbi ambientin jetsor dhe t sjell ambientin jetsor, n masn m t madhe t mundshme, n gjendjen sikur para dmtimit; T sjellin dhe realizojn plan t posam pr udhheqjen me hedhurinat t bazuar mbi planet e prgaditura pr udhheqje me hedhurinat e personave juridik dhe fizik n territorin e komuns. Deri n kt moment aktivitetet e komunave ishin t kufizuara n grumbullimin e hedhurinave komunale, edhe ate me munges t fardo lloji t strategjis integrale pr udhheqje. Ministria pr ambient jetsor, do t prcaktoj standardet pr udhheqje me hedhurinat e ngurta. Prgjegjsia pr realizimin dhe mbikqyrjen e ktyre standardeve, bartet mbi komunat. Ministria do t mbetet kompetente pr prgaditjen dhe realizimin e strategjis pr udhheqje me hedhurinat, pr planifikim t deponimeve rajonale sanitare dhe pr prcaktimin e standardeve pr udhheqje me hedhurinat. Hedhurinat e rrezikshme mbesin nn kompetencat e Ministris pr ambient jetsor dhe planifikim hapsinor. Edhe n kt lmi, nevoja pr trajnim dhe asistenc teknike n nivel lokal sht m tepr se e qart. Egziston mundsi komunat t realizojn kto aktivitete n mnyr t prbashkt, nprmjet formimit t institucioneve dhe formave t prbashkta t financimit; T mbajn evidenc pr krijimin e mass s hedhurinave n territorin e tyre; T sjellin dhe realizojn program pr zvoglimin e ndotjes s ajrit dhe prmirsimin e kualitetit t ajrit t ambientit; T marrin pjes n sjelljen dhe realizimin e Planit nacional pr ujra me baz ekonomike, si dhe n sjelljen e planeve pr udhheqjen dhe n trupat drejtuese t shtretrve t lumenjve. Duke pasur parasysh strukturn e ujrave, si resurs n Republikn e Maqedonis, si dhe faktin se ujrat m s shpeshti kalojn npr territor t m tepr komunave, kjo shtje do t krkoj nivel optimal t bashkpunimit dhe koordinimit n mes pushtetit dhe strukturave komunale dhe atyre shtetrore. Obligimi i mbrojtjes dhe udhheqjes s ujrave sht i ndar n mes disa ministrive. Rrolin kryesor e kan: Ministria pr ambient jetsor dhe planifikim hapsinor dhe Ministria pr bujqsi, pylltari dhe ujra. E gjith kjo qart sugjeron se shtja e udhheqjes me ujrat krkon qasje t prbashkt t disa sektoreve me participim aktiv t pushtetit lokal. Komunat jan prgjegjse pr aprovimin e planeve pr mbrojtjen e ujrave lokale n territorin e tyre. Planet e tilla duhet me qen n pajtueshmri me planet nacionale nprmjet koordinimit gjat prpunimit dhe t aprovuara n baz t pajtueshmris s ministris kompetente. Obligim i posam i komunave sht i lidhur me realizimin e masave pr ndotsit m t vegjl t ujrave. Ky obligim n mnyr t drejtprdrejt sht i lidhur me realizimin e mbikqyrjes inspektuese lokale. Direktiva korniz e Unionit europian pr ujrat parasheh formim t trupave drejtues pr shtretr t 111

! ! !

lumenjve, prgjegjs pr udhheqjen me ujrat e rrjedhjes s plot. Me pjesmarrjen n kto trupa drejtues komunat, do t mund t ndikojn n mbrojtjen e ambientit jetsor. Kompetenca n aspekt t kualitetit dhe udhheqjes me ujrat nntoksore, do t mbetet n duart e administrats shtetrore. Mbrojtja e ujrave sht e lidhur ngusht edhe me planifikimin hapsinor, posarisht pr shkak t projekteve ndrtimore t infrastrukturs dhe nevojs pr lokacione adekuate. Vet ndrtimi i stacioneve pr pastrim t ujrave t prdorura dhe udhheqja me ato, sht nn kompetenca t komunave. Pastrimi i ujrave t prdorura n periudhn q vijon, posarisht n kontekst t integrimeve europiane dhe nevojs pr harmonizim t kornizs institucionale dhe ligjore t Republiks s Maqedonis me Unionin evropian, do t krijoj ngarkes jashtzakonisht t madhe, nse jo edhe ngarkesn m t madhe financiare, q m s pari duhet ta bartin komunat n Republikn e Maqedonis. Kalkulimet tregojn n nevojn e investimit t 157 euro pr banor, vetm pr ndrtimin e infrastrukturs pr mbrojtje t ujrave nga ndotja. Kur ksaj do t'i shtohet nevoja pr mbikqyrje t kualitetit t ujrave, si dhe mjetet e duhura pr mirmbajtje t ksaj infrastrukture, do t konkludojm se ujrat ndoshta jan sfida m thelbsore, financiare n procesin e integrimit evropian. Pr shkak t ksaj duhet t insistohet n krijimin e kushteve pr trheqje dhe absorbim t ndihms s nevojshme teknike dhe financiare, si nga ana e pushtetit nacional, ashtu edhe nga ana e donatorve ndrkombtar;
!

T propozojn dhe t shpallin zona mbrojtse t trupave ujore, q me domosdoshmri hyjn n planet urbane.

Prve obligimeve pr komunat, me ligje t posame nga lmia e ambientit jetsor, jan siguruar shum mundsi pr iniciativ autentike n nivel lokal, prej t cilave do t dallojm:
!

Komunat mund t formojn rrjete lokale pr mbikqurje t situats s ambientit jetsor; t mbajn regjistr t materieve dhe substancave ndotse; t mbajn kadastr pr ambient jetsor (t ndotsve, krijuesve t hedhurinave, rajone t mbrojtura). Ligji pr ambient jetsor definon rrjetet lokale pr mbikqyrje t mediumeve dhe rajoneve t veanta t ambientit jetsor. Komunat dhe Qyteti i Shkupit, n pajtim me ligjin e posam, formojn rrjete lokale pr mbikqyrje. Ndrsa mjetet pr formimin, punn, mirmbajtjen dhe zhvillimin e rrjetit lokal pr mbikqyrje, sigurohen prej buxhetit t komunave dhe Qytetit t Shkupit dhe prej burimeve tjera, n pajtim me ligjin dhe aktet e komunave dhe Qytetit t Shkupit. Ligji i njjt e rregullon edhe delegimin e s drejts pr kryerje t mbikqyrjes. Organi i administrats shtetrore - kompetent pr punt nga lmia e ambientit jetsor, mund t delegon kryerjen e mbikqyrjes mbi komunat. Edhe pse mbikqyrja nuk sht obligative megjithate, n pajtim me strategjin pr prmirsimin e kualitetit t ajrit, disa komuna, para se gjithash Qyteti i Shkupit, do t duhet t formojn rrjete komunale pr mbikqyrje pr matjen e kualitetit t ajrit. N kontekst t integrimit evropian, do t duhen investime t konsiderueshme n aspekt t arritjes s standardeve t UE-s pr kualitet t ajrit. Me situatn e tashme t ndotjes s ajrit, shuma e prafrt e investimeve lviz rreth 75 euro pr banor. Nse ndodh zhvillimi shum i pritur i shtetit, si rezultat direkt i tij, prve zmadhimit t hedhurinave industriale dhe hedhurinave t rrezikshme do t paraqitet edhe zmadhimi i ndotjes s ajrit. Me kt do t nevojitet edhe zmadhim i investimeve t domosdoshme n nivel t komuns pr kufizimin e ndotjes s till n kufijt e prcaktuar me standardet pr kualitetin e ajrit. M t nevojshme n kt moment, jan investimet n sektorin e transportit dhe transportit publik lokal, si dhe n sektorin e energjetiks me kmbimin e karburanteve t rnda, t ngurta dhe n gjendje t lngt n industrin dhe n sistemet pr ngrohje qendrore, me gaz. Deri tani raporti pr gjendjen n ambientin jetsor, prgaditej nga ana e Ministris pr ambient jetsor dhe planifikim hapsinor. Pasiq komunat do t organizojn rrjetet e tyre pr mbikqyrje, do t obligohen t mundsojn qasje deri te informatat pr publikun dhe t prgadisin raport pr gjendjen e ambientit jetsor n territorin e komuns s tyre. Ligji pr ambient jetsor parasheh se organet shtetrore dhe organet e komunave dhe Qytetit t Shkupit, si dhe organet e komunave n qytetin e Shkupit, jan t obliguar t sigurojn t gjitha masat e duhura dhe jan t obliguara t prcaktojn procedurat, me t cilat sigurohet e drejta pr qasje deri te informatat dhe pjesmarrje t publikut n sjelljen e t gjitha vendimeve, q kan t bjn me situatn e abientit jetsor, si dhe t mundsojn shprehjen e publikut n procedurn e sjelljes s vendimeve t tilla; Mund t propozojn shpallje t rajonit t mbrojtur dhe t marrin pjes n prgaditjen e planeve pr udhheqje me rajonin e mbrojtur. Me aprovimin e Ligjit pr mbrojtje t natyrs prgjegjsia sht e ndar n mes ministris kompetente dhe komunave. Udhheqja dhe mbikqyrja e rajoneve t mbrojtura me interes lokal (si jan prmendoret e natyrs dhe pyjet-parqe), ju sht deleguar komunave.

112

Ministria pr ambient jetsor dhe planifikim hapsinor, do t mbetet kompetente pr mbrojtjen e rajoneve me interes nacional dhe do t mbikqyr rajonet e mbrojtura, duke br koordinimin e aktiviteteve, q kan ndikim mbi lloj-llojshmrin biologjike dhe konzervimin e eko - sistemeve natyrore. Ministria kompetente, do t kontrollon obligimet ligjore, q rrjedhin nga udhheqja me rajonet e mbrojtura, rrethinat dhe lokalitetet e veanta, ndrsa komunat do t duhet t prgadisin dhe aprovojn plane pr udhheqje me rajonet e mbrojtura, q do t jen objekt i kontrollit t ministris kompetente. Me decentralizimin e kryer n lmin e ambientit jetsor, qytetart fitojn mundsi pr qasje t drejtprdrejt deri te informatat e lidhura me ambientin jetsor. Prdorimi i mekanizmave t pjesmarrjes n trupat drejtues t komunave, do t mundsoj pjesmarrje t drejte pr drejt t qytetarve dhe t gjith subjekteve t interesuar, n procesin e sjelljes s vendimeve pr kualitetin e ambientit jetsor t tyre. Komunat fitojn instrumente t domosdoshme pr prgaditjen e politikave adekuate, planifikim dhe realizim t aktiviteteve pr prmirsimin e kualitetit t ambientit jetsor n teritorin e tyre, si dhe me instrumente pr ndalimin e ndotjes s ambientit jetsor.

Decentralizimi i realizuar n lmin e ambientit jetsor n nivel t kornizs ligjore dhe institucionale, do t jet hap i konsiderueshm prpara, n drejtim t harmonizimit me standardet e Unionit Evropian, gjat s cils do t krijohen kushtet e duhura pr shfrytzimin e fondeve para antarsimit n UE n rast se Republika e Maqedonis s shpejti do t fiton statutin e vendit-kandidat pr antarsim n UE. Megjithat, duhet t prmendet se sfida e vrtet pr absorbimin dhe realizimin e kompetencave t reja sht ende para neve. Pr ballafaqim efikas me kt sfid n momentin sht priopritet ndrtimi i kapaciteteve t administrats lokale, si dhe investimi n forcimin e fuqis s saj operative.

Fjal kyqe: vibracione, rrezatim, regjistr, kadastr. Korrniza ligjore:

! ! ! ! ! ! !

Kushtetuta e Republiks s Maqedonis, Gazeta zyrtare e Republiks s Maqedonis, nr. 52/97, 1/92, 31/98 dhe 91/01; Ligji pr vetqeverisje lokale, Gazeta zyrtare e Republiks s Maqedonis, nr. 52/95; Ligji pr vetqeverisje lokale, Gazeta zyrtare e Republiks s Maqedonis, nr. 5/02; Rezoluta evropiane pr vetqeverisje lokale, Kshilli i Evrops, 15.10.1985; Ligji pr mbrojtje t natyrs, Gazeta zyrtare e Republiks s Maqedonis, nr. 67/04; Ligji pr kualitetin e ajrit n ambient, Gazeta zyrtare e Republiks s Maqedonis, nr. 67/04; Ligji pr udhheqje me hedhurina, Gazeta zyrtare e Republiks s Maqedonis, nr. 68/04;

113

114

9.1

PARTICIPIMI POLITIK N NIVEL LOKAL

Doc. Dr. Jove Kekenovski Qytetart kan t drejt t'ju mbikqyrin. Ata kan t drejt t'ju prmbajn ose t'ju kritikojn. N kapitullin n vijim, njohtohuni me fuqin e qytetarit - votuesit, q mund t ndikoj si korrektor i sjelljes s pushtetit n komun. T gjith ne n jetn e prgjithshme, fitojm njohuri pr politikn dhe t gjith ne jetojm n nj kontekst politikokulturor. Por, si prdorim socializimin ton politik dhe si sillemi, n kontekst t kulturs son politike? N shikim t par mund t thuhet se njerzit aspektin e karakterit t tyre, e shprehin n mnyra t ndryshme. Disa individ, jan jashtzakonisht aktiv dhe kyqen n parti politike, agjitojn pr kandidatt n kohn e zgjedhjeve dhe kryejn pun administrative n ndonj organizat partiake lokale. T tjert i bashkangjiten disa grupeve t interesit, grupit pr shtypje, lvizjeve t ndryshme, q kan pr qllim zgjidhjen e shtjes s caktuar ose parashtrojn krkes t caktuar, derisa persona tjer zgjedhin rrugn e politikanit dhe me sukses e kryejn shrbimin e tyre. N kundrshtim t plot me kta, disa njerz abstenojn nga aktivitetet politike, madje as nuk votojn. Pyetja m e shpesht sht: pse njerzit kyqen n politik? Nj shpjegim sht se te njerzit egziston dshir pr sukses gjat jets pr realizimin e t drejtave personale, egziston frik pr sigurin personale, dshir pr realizimin e nivelit t caktuar arsimor dhe kulturor, dshir pr t arritur deri te informacionet dhe shum faktor dhe shkaqe tjera. Si shkak i posam prmendet aftsia e shtetit pr kyqje me forc t qytetarve n sfern e politiks. Karakteristika themelore e t gjitha veprimeve t individve ose grupeve t personave, sht aspirata e tyre t ndikojn n prmbajtjen dhe karakterin e zgjidhjeve politike t institucioneve t pushtetit shtetror, n fardo niveli. Participimin politik mund ta definojm si veprim i personit, qllimi formal i t cilit sht ndikimi mbi personat e pushtetit, gjegjsisht n vendimet q i sjellin organet e shtetit. Ose participimi politik, paraqet aksion vullnetar, me t cilin njerzit dshirojn t marrin pjes n krijimin e politiks publike. Diapazoni dhe format e participimit ndryshojn varsisht nga llojet e sistemeve politike. N demokacit liberale egziston norma e participimit vullnetar. Njerzit mund t zgjedhin nse dshirojn t participojn (psh, me daljen ose jo n votime) dhe si do t participojne (psh, me antarsim n parti politike, me nnshkrim t peticioneve, etj.). Prjashtimi m i rndsishm nga kjo norm e participimit vullnetar sht obligimi pr votim t domosdoshm gjat zgjedhjeve, q e gjejm n disa demokraci, si psh: Australi, Belgjik, Greqi, etj. N sistemet totalitare kemi norm pr udhheqje t participimit. Kjo nnkupton shprehje t prmbajtjes s kuadrove udhheqse dhe t politiks aktuale por edhe zgjidhje tjetr. 115

Funksioni m i rndsishm i ksaj norme sht mobilizimi i njerzve n provat e regjimit pr ndryshimin e sistemit shoqror, n pajtim t idealit t komunizmit ose t fashizmit. Llojet kryesore t participimit politik jan: 1) votimi i qytetarve n zgjedhje; 2) votimi n referendum; 3) agjitim dhe forma t tjera t kampanjs zgjedhore; 4) pjesmarrje aktive n parti politike; 5) pjesmarrje aktive n grupe pr ndikim dhe n organizata joqeveritare; 6) pjesmarrje n demonstrata politike;
Abstinenca nga jeta politike Kur diskutojm pr participim t qytetarve nuk guxojm t harrojm personat, q abstenojn, gjegjsisht ata q nuk marrin pjes n rrjedhjen e jets politike. Njrzit, q marrin pjes aktive n jetn politike, sipas rregullit, jan pakic n aspekt t numrit t prgjithshm t qytetarve, me t drejt vote. Mos itnteresimi pr politik sht karakteristik themelore, pothuajse e gjitha sistemeve politike. Shkaqet pr mos pjesmarrje n jetn politike jan t ndryshme. Ata rrjedhin nga karakteri i njerzve dhe nga mos interesimi i tyre pr politik. Mos pjesmarrja mund t jet rezultat edhe e paknaqjes ose knaqsis me gjendjen egzistuese, nga kuptimi i paqllimshmris personale dhe pamundsis pr kontribut pozitiv n shoqri, nga humbja e besimit n afsit personale dhe shkaqe tjera. Egzistojn disa grupe, q vullnetarisht heqin dor nga pjesmarrja n jetn politike dhe ata mund t'i prcaktojm si: a) apatik - kta jan njerz, te t cilt nuk egziston interesim pr pjesmarrje dhe kyqjen e politiks n problemet, nevojat, profesionin personal, gjegjsisht n jetn e tyre. Pr kta njerz, politika sht dika e pakuptimt, humbje e kohs s vlefshme. b) t tjetrsuar - n kt grup marrin pjes njerzit, t cilt konsiderojn se politika ka hequr dor nga ata. Pa marr parasysh nse kta njerz do t marrin pjes n votime, ata konsiderojn se vendimi tanim sht sjellur paraprakisht nga shtresa politike. Sipas tyre, politika sht n shrbim vetm t elits politike. Pr dallim t apatis, tjetrsimi nuk sht vetm pasivitet pasiv por tjetrsim i plot nga sistemi politik, si i till. c) anemik - n kt grup marrin pjes njerzit, q kan humbur besimin n mundsit personale dhe kuptimin e jets. Pr kta njerz ndryshimet sociale jan t paparashikueshm dhe t pakontrolluar, ndrsa udhheqsit n politik, jan t paaft n fardo mnyr t'ju kundrvihen problemeve t tilla.

7) pjesmarrje n forma t ndryshme t padgjueshmris qytetare - mospagimi i tatimit, mos shkuarje n ushtri etj; 8) pjesmarrje aktive n kshillat dhe trupat kshilluese t qeveris dhe pushtetit lokal; 9) antarsi n kshilla t konsumuesve dhe kshilla drejtuese dhe kshilla tjera t ndrmarrjeve publike; 10) pjesmarrje n realizmin e politiks sociale; 11) forma t ndryshme t aktiviteteve n bashksin (psh. n lidhje me problemet ekologjike, banesore, komunale) etj. Egzistojn disa grupe, q vullnetarisht heqin dor nga pjesmarrja n jetn politike dhe ata mund t'i prcaktojm si: a) apatik - kta jan njerz, te t cilt nuk egziston interesim pr pjesmarrje dhe kyqjen e politiks n problemet, nevojat, profesionin personal, gjegjsisht n jetn e tyre. Pr kta njerz, politika sht dika e pakuptimt, humbje e kohs s vlefshme. b) t tjetrsuar - n kt grup marrin pjes njerzit, t cilt konsiderojn se politika ka hequr dor nga ata. Pa marr parasysh nse kta njerz do t marrin pjes n votime, ata konsiderojn se vendimi tanim sht sjellur paraprakisht nga shtresa politike. Sipas tyre, politika sht n shrbim vetm t elits politike. Pr dallim t apatis, tjetrsimi nuk sht vetm pasivitet pasiv por tjetrsim i plot nga sistemi politik, si i till. c) anemik - n kt grup marrin pjes njerzit, q kan humbur besimin n mundsit personale dhe kuptimin e jets. Pr kta njerz ndryshimet sociale jan t paparashikueshm dhe t pakontrolluar, ndrsa udhheqsit n politik, jan t paaft n fardo mnyr t'ju kundrvihen problemeve t tilla.

116

9.1.1.. Forma t realizimit t t drejtave t qytetarve pr vetqeverisje lokale Qytetart kan t drejte t'ju mbikqyrin. Ata kan t drejt pr t'ju prmbajtur ose pr t'ju kritikuar. N kapitullin, q vijon msoni pr fuqin e qytetarit-votues, q mund t veproj si korrektor i sjelljes s pushtetit n komun. Rrolin kryesor pr realizimin e t drejts s qytetarve n vetqeverisjen lokale n njsit e vetqeverisjes lokale e kan vet qytetart, t cilt jan barts t do lloji t vendosjes. T drejtn e tyre pr vetqeverisje lokale, qytetart e realizojn nprmjet dy formave themelore:
! !

drejtprdrejt indirekte, nprmjet prfaqsuesve n vetqeverisjen lokale

N njsit e vetqeverisjes lokale qytetart, drejtprdrejt dhe nprmjet prfaqsuesve, marrin pjes n vendosjen pr shtje me rndsi lokale, posarisht n lmin e shrbimeve publike, urbanizmit dhe planifikimit rural, mbrojtjes s ambientit, zhvillimit lokal ekonomik, financimit lokal, veprimtarive komunale, kulturs, sportit, mbrojtjes sociale dhe mbrojtjes s fmijve, arsimit, mbrojtjes shndetsore dhe n lmi tjera t prcaktuara me ligj. (2). Mnyra indirekte e pjesmarrjes n vendosje, realizohet nprmjet prfaqsuesve t zgjedhur n mnyr demokratike n organet e vetqeverisjes lokale, kurse pjesmarrja direkte e qytetarve n procesin e vendim marrjes pr shtje me rndsi lokale n njsit e vetqeverisjes lokale, realizohet nprmjet iniciativs qytetare, tubimit t qytetarve, referendimit dhe formave tjera t prcaktuara me ligj. 9.1.2. Pjesmarrja indirekte e qytetarve Mnyra e pjesmarrjes indirekte n vendosjen pr shtjet me interes lokal n suazat e njsis s vetqeversijes lokale, realizohet nprmjet procesit zgjedhor. Zgjedhjet paraqesin proces t selektimit dhe organizimit t bartsve themelor t pushtetit politik. Zgjedhjet jan mekanizm i ndrlikuar pr lidhje, adaptim dhe realizim t interesave dhe veprimtarive t ndryshme t grupeve dhe bashksive shoqrore. Zgjedhjet jan pjes e grupit t aktiviteteve m t rndsishme politike t qytetarve, me t cilat kryhet rikonstruimi i institucioneve egzistuese t sistemit politik dhe vlersohet sistemi i arritur i demokracis n nj shoqri. Qytetart n zgjedhje nuk prcaktohen vetm pr parti politike dhe programin e saj por ata, kan mundsi t prcaktohen edhe pr personin, n t cilin kan besim. N kt mnyr ai ndjehet i respektuar, sepse me pjesmarrje n votime sht pjesmarrs n konstituimin e qeveris. Zgjedhjet periodike pr personin jan nj lloj dialogu i koh pas kohshm me pushtetin, si dhe kmbim i ndikimit politik n mes bartsve t pushtetit. Me pjesmarrje n zgjedhje personi e prmban pushtetin ose ia merr legjitimitetin dhe prcaktohet pr opozitn. Mnyra indirekte e vendosjes karakterizohet me disa karakteristika: 1) te demokracia indirekte sovraniteti mund t bartet, gjegjsisht nprmjet zgjedhjeve bhet transferimi i sovranitetit prej popullit mbi prfaqsuesti e zgjedhur; 2) zgjedhjet jan t prgjithshme, t lira, t drejtprdrejta dhe realizohen me votim t fsheht; 3) nprmjet zgjedhjeve bhet rekrutimi i elits politike. Zgjedhjet kan edhe funksionin e legjitimimit t bartsve t pushtetit. Mandati sht i lir dhe egziston organizim n baza t interesave t prbashkt. N Republikn e Maqedonis pjesmarrja e qytetarve n zgjedhje sht e rregulluar me Ligjin pr zgjedhje lokale, Ligjin pr zgjedhje t deputetve ne Kuvendin e Republiks s Maqedonis, Ligjin pr zgjedhjen e kryetarit t Republiks s Maqedonis, Ligjin pr njsit zgjedhore pr zgjedhje t deputetve n Kuvendin e Republiks s Maqedonis dhe Ligjin pr listn zgjedhore. 117

Qytetart n zgjedhje t prgjithshme, t drejt pr drejta dhe t lira, me votim t fsheht, zgjedhin antar t komunave, kryetar t komunave, deputet dhe kryetar t Republiks s Maqedonis. Antart e kshillave t komunave dhe deputett n Kuvendin e Republiks s Maqedonis zgjidhen sipas parimit proporcional, ndrsa kryetart e komunave dhe kryetari i Republiks s Maqedonis, zgjidhen sipas parimit t shumics. Sipas ligjeve pozitive t vendit askush nuk mund t thrret votuesin n prgjegjsi pr shkak t votimit, e as t krkoj nga ai t tregoj pr knd ka votuar ose pse nuk ka votuar T drejt pr votim ka secili shtetas i Republiks s Maqedonis, q ka mbushur 18 vjet dhe ka aftsi afariste. T drejt pr tu zgjedhur ka do shtetas i Republiks s Maqedonis nse: ka mbushur 18 vjet, ka aftsi afariste dhe nuk gjendet n kryerje t dnimit me burg pr vepr t kryer penale. Listat e kandidatve, gjegjsisht lista e kandidatit pr kryetar t komus propozohen nga ana e partive politike t regjistruara dhe prej grupeve t zgjedhsve. N rastet kur si propozues paraqitet grup i zgjedhsve, ather nnshkrimet e grupit zgjedhor mblidhen n organin e autorizuar n formular t prcaktuar nga Komisioni shtetror zgjedhor. 9.1.3. Forma themelore t pjesmarrjes s drejtprdrejt t qytetarve n vendim marrjen n njsit e vetqeverisjes lokale Format e pjesmarrjes t drejtprdrejt, gjegjsisht t demokracis s drejtprdrejt ju mundsojn qytetarve kyqje aktive n realizimin e proceseve politike dhe n krijimin e politiks n nivel lokal. Gjithashtu, kto forma paraqesin nj lloj t mundsis dhe t drejts s qytetarve n rastet kur komuna bn ignorimin e krkesave dhe nevojave t tyre; kur nuk sht vendimtare dhe pasive; kur nuk ka perspektiv dhe sht pa ide, si dhe me qllim t shtytjes s komuns dhe organeve t saja t ndrmarrin veprime t caktuara, t sjell ndonj akt ose zgjidh ndonj problem nga kompetenca e tyre. Sipas rregullativs egzistuese ligjore t Republiks s Maqedonis, qytetart mund t prdorin format vijuese, t cilat ju mundsojn pjesmarrje t drejtprdrejt gjat vendim marrjes dhe zhvillimit t proceseve politike n nivel lokal. a) Iniciativa qytetare Sipas ligjit pr vetqeverisje lokale, njra ndr mnyrat e pjesmarrjes s drejtprdrejt t qytetarve n procesin e vendim-marrjes pr shtje me rndsi lokale sht iniciativa qytetare (3). Qytetart kan t drejt t propozojn, kshilli i komuns t sjell akt t caktuar ose t zgjedh shtje t caktuar nn kompetencat e tij. Kshilli sht i obliguar t diskutoj n lidhje me propozimin e qytetarve, nse kt propozim e prmbajn 10% ta votuesve t komuns, gjegjsisht t bashksis lokale, me t ciln ka t bj shtja e caktuar. Nse sht i plotsuar kushti paraprak, kshilli i komuns sht i obliguar ta realizoj diskutimin rreth propozimit n afat prej 90 ditve nga dita e dorzimit t iniciativs dhe sht i obliguar t informoj qytetart pr vendimin e tij (4). b) Tubim i qytetarve Tubimi i qytetarve si form e pjesmarrjes s drejtprdrejt e qytetarve gjat vendim marrjes pr shtje me rndsi lokale n njsit e vetqeverisjes lokale, sht tubim i prgjithshm i qytetarve. Tubimi i qytetarve mund t thirret pr territorin e gjith komuns ose pr territorin e bashksis lokale. Tubimin e qytetarve e prbjn t gjith qytetart, me banim t prhershm n rrethinn, n t ciln mbahet tubimi. Tubimin e qytetarve e thrret kryetari i komuns, me iniciativ t tij n krkes t kshillit ose n krkes t, s paku 10 % t votuesve t komuns, gjegjsisht t bashksive lokale, me t ciln ka t bj shtja e caktuar. N tubimin e qytetarve informat jep kryetari i komuns. Sipas nevojs, informata mund t japin edhe persona tjer t autorizuar, gjegjsisht prfaqsuesit e organeve t vetqeverisjes lokale. Qytetart kan t drejt pr pjesmarrje t barabart n punn e tubimit, t drejt pr pjesmarrje n diskutim, t parashtrojn propozime pr shtjet, pr t cilat sht thirrur tubimi, t votojn dhe t ngjajshme. 118

N baz t diskutimit t realizuar n lidhje me shtjet, pr t cilat sht thirrur tubimi i qytetarve, me shumic t votave nga qytetart prezent mund t aprovohen konkluza ose drejtime t prgjithshme n lidhje me shtjet e diskutuara. Organet e komuns jan t obliguara n afat prej 90 dit, nga dita e aprovimit, t bjn shqyrtymin e konkluzave dhe drejtimeve t prgjithshme n tubimin e qytetarve dhe t'i marrin parasysh gjat ndrrmarrjes s masave pr shtjet, me t cilat kan t bjn, si dhe t informojn qytetart pr vendimet e tyre. c) Referendumi N njsit e vetqeverisjes lokale mund t shpallet referendum pr shtje me rndsi lokale dhe n kompetenc t vetqeverisjes lokale. shtja e referendumit n njsin lokale, rregullohet me statutin e njsis s vetqeverisjes lokale. Referendumi, si form e drejtprdrejt e pjesmarrjes n vendim marrjen pr shtjet me rndsi lokale, ka rndsi t madhe dhe mundsi pr aplikim t gjr n njsit e vetqeverisjes lokale. Referendumi sht forma m e mir pr pjesmarrje t drejtprdrejt t qytetarve n vendim-marrjen. Sipas thelbsis s tij, referendumi ka rndsi dhe pesh m t madhe n krahasim me tubimet e qytetarve. Ai sht instrument pr shprehje m t lir dhe m t plot t mendimit t qytetarve. Si i till sht mas e domosdoshme pr pajtueshmri t parimeve formale dhe materiale t demokracis plurale n nivel lokal. Referendumi sht instrument i rndsishm i barazimit t metodave t drejtprdrejta dhe indirekte t vendim-marrjes n njsit e vetqeverisjes lokale. Ai sht element i domosdoshm i vetqeverisjes lokale, si n realizimin e vetqeversisjes n bashksit lokale dhe realizim t vetqeversisjes n njsit e vetqeversijes lokale, n prgjithsi (komunat dhe Qyteti i Shkupit). Rezultati pozitiv i referendumit sht garanc se vendimi do t realizohet. Referundum mund t shpall kshilli i njsis s vetqeverisjes lokale pr shtje nn kompetenc t tij, me iniciativ t tij. Egzistojn raste kur, kshilli sht i obliguar t shpall referendum, nse kt e krkojn 20% t votuesve t komuns (6). Referendumi realizohet me votim t fsheht. E drejta e votimit, gjegjsisht votimi n referendum kryhet me fleta votuese, kurse pr pyetjen e parashtruar qytetart vendosin n prgjithsi me votim "pr" ose "kundr". Vendimi n referendum sht i aprovuar, nse pr t kan votuar shumica e votuesve, me kusht nse n t njjtn koh kan votuar m tepr se gjysma e numrit t prgjithshm t votuesve. Vendimi i aprovuar n referendum sht i domosdoshm pr kshillin e komuns. Kshilli i njsis s vetqeverisjes lokale n rast se propozimi i tij nuk aprovohet n referendum, nuk mund t sjell vendim dhe t ndrmerr masa, n kundrshtim me vendimin e aprovuar n referendum. Vetm pas kalimit t periudhs s caktuar kshilli i njsis s vetqeverisjes lokale, do t mund t inicoj sjelljen e vendimit, gjegjsisht prsri t organizoj referendum pr t njjtn shtje, q ka qen e hedhur posht n referendumin e m parshm. Mnyrn dhe procedurn pr krkes t shpalljes s referendumit njsit e vetqeverisjes lokale jan t obliguara ta rregullojn me statut t njsive t vetqeverisjes lokale, n pajtim me lgij (7). 9.1.4. Forma dhe mundsi tjera t participimit qytetar a.) Peticione dhe propozime do qytetar i Republiks s Maqedonis ka t drejt, vet ose s bashku me qytetar tjer pr punn e njsis s vetqeverisjes lokale dhe administrats komunale, deri te kryetart e njsive t vetqeverisjes lokale, t dorzoj peticione dhe propozime (8). Kryetari i komuns ka obligim t krijoj kushte pr dorzimin e peticioneve dhe propozimeve nga ana e qytetarve dhe m s voni n afat prej 60 ditve nga dita e pranimit t peticionit, gjegjsisht propozimit parashtruesit ose parashtruesve, t'ju dorzoj prgjigje me shpjegim. Nse peticionet dhe propozimet nuk kan t bjn me punt dhe kompetencat e organeve t komuns, ather kryetari i komuns sht i obliguar t'i drgoj ato deri te organi kompetent i caktuar dhe pr kt t informoj parashtruesin. 119

b). Tribuna t hapura, anketa dhe propozime Gjat prgaditjes s dispozitave t komuns kshilli, gjegjsisht kryetari i komuns, paraprakisht mund t organizoj tribina t hapura, t realizoj anketa ose t krkoj propozime nga qytetart (9). c). Pjesmarrja n kshillat drejtuese t ndrmarrjeve publike, komunale N pajtim me Ligjin pr ndrmarrje publike (10), njri nga organet e ndrmarrjes publike sht kshilli drejtues. Kshilli drejtues, sipas ligjit, prbhet prej 5-15 antarve. N kshillin drejtues udhheqsi emron, gjegjsisht shkarkon prfaqsues nga rendi i profesionistve t afirmuar n lmin e puns s ndrmarrjes publike dhe prfaqsues t puntorve t ndrmarrjes publike, me propozim t kshillit t t punsuarve. Numri i prfaqsuesve t puntorve t ndrmarrjes publike n kshillin drejtues sht nj e treta nga numri i prgjithshm i antarve t kshillit. Kshilli drejtues i ndrmarrjeve publike kryen punt, si vijon: sjell statutin e ndrmarrjes; vendos pr ndryshime t statusit dhe themelimin e shoqatave, n pajtim me ligj; aprovon programin pr pun dhe zhvillim t ndrmarrjes; prcakton politikn afariste; aprovon llogarin vjetore dhe raportin pr punn e ndrmarrjes publike; vendos pr prdorimin e mjeteve t realizuara me punn e ndrmarrjes publike dhe mbulesn e humbjeve; sjell vendimet pr investime; prcakton mimet e prodhimeve dhe shrbimeve; vendos pr organizimin e brendshm t ndrmarrjes, si dhe pun tjera t prcaktuara me aktin e themelimit dhe statutin e ndrmarrjes publike. Duke pasur parasysh mundsin e interpretimit m t lir t dispozitave t ligjit n pjesn e propozimit t antarve t kshillave drejtues, shpesh ndodh q prfaqsuesit e partive politike t prfaqsuara n kshillin e komuns (kshilltart), pr shkak t interesit t ngusht partiak dhe, para se gjithash, pr shkak t interesit personal, vet t propozohen pr antar t ktyre kshillave drejtues, me ka n mas t madhe ngushtohet mundsia pr delegim dhe pjesmarrje t qytetarve n udhheqjen me ndrmarrjen publike n territorin e tyre. ). Pjesmarrja n kshillat shkollore t shkollave fillore dhe shkollave t mesme

sht i njohur shembulli me kshillin e qytetit t Shkupit n vitin 2000, kur t gjith kshilltart e kshillit t Qytetit ishin edhe antar t kshillave drejtues t ndrmarrjeve publike komunale. Ky sht shembull klasik i uzurpimit t t drejtave t qytetarve pr demokraci t drejtprdrejt, nga ana e kshilltarve. Nga numri i prgjithshm i kshilltarve, q ishte 15, 10 antar ishin t deleguar. Kshilli n Prilep n ndrmarrjen e vetme publike komunale "Komunalec", nga numri i prgjithshm i antarve (9 antar), kishte deleguar 2 kshilltar t komuns. N Kumanov n tre ndrmarrje publike, "Ujsjellsi dhe kanalizimi", nga numri i prgjitshm i antarve t kshillit drejtues, gjasht i kishte deleguar kshilli i komuns nga rradht e antarve t tij. N NPK, "Pastrti dhe gjelbrim", nga numri i prgjithshm i kshillit drejtues, gjasht ishin prfaqsues t kshillit t komuns, ndrsa n NPK "Tregu komunal", nga numri i prgjithshm i kshillit drejtues (15), dhjet ishin prfaqsues t kshillit t komuns. Me rndsi sht t theksohet se me vendim n vitin 1996, kshilltarve t kshillit t komuns nuk ju sht e lejuar, n t njjtn koh t jen kshilltar n kshillat e komunave dhe antar t kshillave drejtues t ndrmarrjeve publike komunale. N komunn e Strugs, egzistojn dy ndrmarrje publike nga t cilat njra, "Proakua", sht e prbashkt me Ohrin dhe ka 15 antar, nga t cilt 5 antar delegon secila komun. NPK, tjetr sht " Komunalja", e cila ka gjithsejt 9 antar n kshillin drejtues, prej t cilve 6 jan prfaqsues t komunave. Edhe n kt komun egzistojn antar, t cilt n t njjtn koh jan kshilltar dhe antar t kshillave drejtues t NPK-ve.

Ligji pr arsim fillor dhe t mesm jep mundsi t vogl per pjesmarrje t drejtprdrejt t qytetarve n vendim marrjen dhe udhheqjen me shkollat fillore dhe t mesme, edhe ate nprmjet kshillit shkollor dhe kshillit t prindrve. Prej numrit t prgjithshm t antarve t keshilleve shkollore (11) t shkollave t mesme, 4 jan prfaqsues t msuesve, arsimtarve, puntorve profesional dhe edukuesve; 3 jan prfaqsues t prindrve t nxnsve; 2 prfaqsues t themeluesit (tash pr tash themeluesi sht ende Qeveria e Republiks s Maqedonis) dhe 2 prfaqsues t njsis s vetqeverisjes lokale. Prfaqsuesit e vetqeverisjes lokale i emron dhe shkarkon organi i vetqeversijes lokale, gjegjsisht kshilli i komuns, ndrsa prfaqsuesit e prindrve i emron dhe shkarkon kshilli i prindrve. N shkollat e mesme kshilli shkollor ka 9 antar: 2 prfaqsues t themeluesit (Qeveris s Republiks s Maqedonis), tre prfaqsues t prindrve t nxnsve dhe 4 prfaqsues t msuesve, q do t thot se komuna nuk ka mundsi t delegoj prfaqsues t saj.

120

Kshilli shkollor sjell program vjetor pr punn e shkolls, e prcakton planin financiar, aprovon llogarin vjetore, sjell statutin e shkolls, shpall konkurs pr emrimin e drejtorit t shkolls, vendos pr ankesat n lidhje me notat dhe kryen pun tjera. Duhet t prmended mundsia, t ciln kto dy ligje japin pr pjesmmarjen e drejtprdrejt t qytetarve n udhheqjen, edhe ate nprmjet kshillit t prindrve. Kshillin e prindrve e prbejn prfaqsues t prindrve t nxnsve t shkolls, q nuk jan t punsuar n shkolln. Ky kshill e prcjell punn e shkolls dhe jep mendim pr realizimin e puns edukativo -arsimore. Puna, numri i antarve, mnyra e zgjedhjes dhe organizimi i kshillit t prindrve, prcaktohet me statutin e shkolls. 9.1.5. Vetqeverisja n nivel t bashksis lokale E drejta e qytetarve pr vetqeverisje n nivel t bashksis lokal pr t parn her sht prcaktuar me Kushtetutn e Republiks Socialiste t Maqedonis n vitin 1963 kur sht vendosur bashksia lokale, si form elementare e vetqeverisjes dhe organizimit dhe participimit politik. Sot bashksia lokale sht grup i caktuar i qytetarve, territorialisht i prcaktuar, q n aspekt sociologjik lidhet me kolektivitete t tilla, si jan: fshati, vendbanimi ose pjes e qytetit (bloku ose mhalla dhe t ngjajshme). Bashksia lokale nuk paraqet komun t vogl ose sektor apo njsi t vetqeverisjes lokale. Sipas funksionit dhe strukturs s saj, ajo sht e organizuar n baz territoriale, form elementare e organizimit qytetar pr prcaktimin dhe zgjidhjen e nj sr t nevojave dhe problemeve t prbashka dhe t drejt pr drejta t qytetarve, q jetojn dhe banojn n territorin e saj. Ajo paraqet shprehje e s drejts pr vet organizim dhe mundsi pr paraqitje t organizuar para komuns nga ana e nj grupi t popullats, q realizohet n pajtim me statutin e komuns dhe Ligjit pr vetqeverisje lokale dhe Kushtetuts s shtetit. Kushtetuta e Republiks s Maqedonis nga viti 1991 mundson n komunat t organizohen forma t vetqeverisjes n nivel t bashksive lokale (12). M konkretisht, vetqeverisja n nivel t bashksis lokale sht rregulluar me Ligjin e vetqeverisjes lokale nga viti 2002 (13). Sipas dispozitave t Ligjit, n komun mund t organizohen dy forma t vetqeverisjes lokale n nivel t bashksis lokale: n qytetet-bashksi urbane dhe n vendabimet-bashksi lokale. Siprfaqja, pr t ciln themelohen bashksit urbane, jan kufnjt e bashksive urbane, sipas planit urbanistik t qytetit. Ndrsa siprfaqja, n t ciln themelohen bashksit lokale, jan kufijt e komunave sipas kadastrs s vendbanimeve. Me statutin e komuns prcaktohen m s afrmi format e organizimit t vetqeverisjes n nivel t bashksive lokale, q themelohen n suazat e komuns. Sidoqoft, kto jan bashksi urban n qytete dhe bashksi lokale n vendbanime t tjera. Poashtu, me statut prcaktohen marrdhniet e bashksis urbane dhe bashksis lokale me organet e komuns; punt nn kompetenc t kryetarit t komuns, kryerja e t cilve mund t delegohet deri te kryetari i kshillit t komuns; mnyra e sigurimit t mjeteve pr kompetencat e deleguara dhe pun t tjera me rndsi pr vetqeverisjen n nivel t bashksis lokale. Banort e bashksive urbane, gjegjsiht bashksive lokale shqyrtojn shtje, marrin qndrime dhe prgadisin propozime pr shtje me vendim t drejtprdrejt pr jetn dhe punn e prditshme t banorve t asaj rrethine, n tubime t qytetarve. Kshilli i bashksis urbane, gjegjsisht bashksis lokale zgjedhet n tubimet e qytetarve t tyre n mnyr dhe procedur, q sht e prcaktuar me statutin e komuns. Kshilli i bashksis urbane, gjegjsish bashksis lokale nga rradht e antarve t tij, zgjedh kryetar me mandat prej katr viteve. Deri te zgjedhja e kryetarit t kshillit me te udhheq antari m i vjetr i kshillit. Pr kryetar t kshillit zgjidhet kandidati, i cili ka fituar shumicn e votave nga numri i prgjithshm i antarve t bashksis urbane, gjegjsisht t bashksis lokale. Nse n rrethin e par asnj nga kandidatt pr kryetar t kshillit nuk ka fituar numrin e duhur t votave, organizohet rrethi i dyt i votimit pr dy kandidat, t cilt kan fituar numr m t madh t votave. Kryetari i kshillit thrret dhe udhheq me mbledhjet e kshillit dhe kujdeset pr organizimin dhe punn e kshillit. Poashtu, ai nnshkruan aktet e sjellura nga ana e kshillit dhe sht i obliguar n afat prej tre ditve nga dita e sjelljes s tyre, t'i dorzoj deri te kryetari i komuns pr shkak t publikimit t tyre n gazetn zyrtare t komuns. 121

Kryetari mund t delegoj kryerjen e disa punve t caktuara, me interes dhe rndsi t drejtprdrejt pr jetn dhe punn e prditshme t banorve, mbi kryetarin e kshillit t bashksis urbane, gjegjsisht bashksis lokale n mnyr t prcaktuar me statutin e komuns. N t njjtn koh, me vendimin pr delegimin e kryerjes s punve me interes t drejt pr drejt, prcaktohen edhe mjetet e nevojshme pr kryerjen e punve dhe mnyra e kryerjes s mbikqyrjes nga ana e komuns / kryetarit t komuns. Kryetari mund t delegoj kryerjen e disa punve t caktuara, me interes dhe rndsi t drejtprdrejt pr jetn dhe punn e prditshme t banorve, mbi kryetarin e kshillit t bashksis urbane, gjegjsisht bashksis lokale n mnyr t prcaktuar me statutin e komuns. N t njjtn koh, me vendimin pr delegimin e kryerjes s punve me interes t drejt pr drejt, prcaktohen edhe mjetet e nevojshme pr kryerjen e punve dhe mnyra e kryerjes s mbikqyrjes nga ana e komuns / kryetarit t komuns.

Fjal kyqe: participim, demokraci, referendum. Korrniza ligjore:

! ! ! ! !

Kushtetuta e Republiks s Maqedonis nga 17 nntori i vitit 1991 dhe amandamentet e Kushtetuts; Ligji pr vetqeverisje lokale ("Gazeta zyrtare e Republiks s Maqedonis", nr. 5/02) Ligji pr zgjedhje lokale ("Gazeta zyrtare e Republiks s Maqedonis", nr.46/96, 46/00, 12/02 dhe 35/04); Ligji pr zgjedhje t deputetve n Kuvendin e Republiks s Maqedonis ("Gazeta zyrtare e Republiks s Maqedonis", nr. 42/02); Ligji pr zgjedhje t kryetarit t Republiks s Maqedonis ("Gazeta zyrtare e Republiks s Maqedonis", nr.20/94 dhe 34/04) zyrtare e Republiks s Maqedonis", nr. 43/02);

! Ligji pr njsi zgjedhore pr zgjedhje t deputetve n Kuvendin e Republiks s Maqedonis ("Gazeta ! ! ! ! ! !

Ligji pr listn zgjedhore ("Gazeta zyrtare e Republiks s Maqedonis", nr. 42/02); Ligji pr referendum dhe iniciativ qytetare ("Gazeta zyrtare e Republiks s Maqedonis", nr. 24/98); Ligji pr ndrmarrje publike ("Gazeta zyrtare e Republiks s Maqedonis", nr.38/96); Ligji pr arsim fillor dhe Ligji pr arsim t mesm ("Gazeta zyrtare e Republiks s Maqedonis", nr.52/02); Ligji pr rrug publike ("Gazeta zyrtare e Republiks s Maqedonis", nr. 26/96 dhe 40/99); Vendimi pr themelim t Fondit pr rrug lokale t Komuns s Gazi Babs ("Gazeta zyrtare e Qytetit t Shkupit", nr. 8/96).

122

9.2

MARRDHNIET ME PUBLIKUN

Ace Kocevski Juve ju sht dhn mundsia t bni vepra t mira pr komunn e juaj. Pr shkak t suksesit n misionin e juaj, hapni komunn pr qytetart, organizatat joqeveritare dhe pr t gjith ata, q jan t interesuar pr punn e juaj. Vetm nprmjet informimit t rregullt, do t mund t shpjegoni si punoni dhe si i zgjidhni problemet, por edhe t fitoni edhe inicijativa t reja pr aktivitetet e juaja t m tutjeshme. Shfrytzoni t gjitha mundsit pr komunikim, q ju mundson teknologjia bashkkohore.

9.2.1. DEFINIMI I MARRDHNIEVE ME PUBLIKUN Definicioni i marrdhnieve me publikun mundet me qen i ndryshm por ky nocion, gjithmon, prfshin elementet, si vijon:
! ! ! !

Marrdhniet me publikun paraqesin zhvillim t ndrgjegjes pr pjesmarrjen e qytetarve n procesin e marrjes s vendimeve; Marrdhniet me publikun jan krijim dhe mirmbajtje t lidhjeve t mira mes publikut dhe ndonj organizate; Marrdhniet me publikun jan proces, i cili shfrytzohet pr zhvillimin e mendimit pozitiv ose modifikimin e mendimit negativ pr nj organizat; Marrdhniet me publikun jan udhheqje e reputacionit t nj organizate

Komunikacioni, si pjes themelore e marrdhnieve me publikun sht proces i gjat dhe n kontinuitet, e jo proces afatshkurtr. Komunikacioni i mir nuk parasheh rrjedhje t nj kahshme t informatave drejt publikut. Informacioni duhet t drejtohet n dy kahje. N shikim t par, duket se nocioni "publik" prfshin diapazon tepr t gjr t grupeve t njerzve. N thelb, ky nocion ka t bj me interesa individuale, t cilat jan t njjta ose t ngjajshme te nj grup i caktuar i njerzve, t cilt n emr t interesit t till, paraqiten s bashku. Mu pr kt, gjat zhvillimit t marrdhnieve me publikun n nivel t vetqeverisjes lokale sht e domosdoshme, s pari t dallohen qart grupet qllimore dhe t definohen interesat e tyre. Vetm n kt mnyr, pushteti lokal mund t implementoj dhe udhheq politik t suksesshme t komunikimit me publikun, nga e cila mund t presin efekte pozitive. 123

9.2.2. KOMUNIKIMI ME PUBLIKUN Komunikimi me publikun, me grupe t ndryshme t qytetarve, me mediumet dhe pjesmarrja e qytetarve n krijimin e politiks, n marrjen e vendimeve dhe n procesin e kontrollit, jan elemente t rndsishme t secils shoqri t rregulluar n mnyr demokratike. N demokraci pushteti ju prket qytetarve. Kt asnjher nuk duhet ta harroni. Qytetart duhet gjithnj me qen n qendr. Por jo vetm para zgjedhjeve, sepse demokraci nuk jan vetm zgjedhjet e drejtprdrejta dhe t lira. Qytetart dijn t shprblejn dhe t dnojn. Nn nocionin "publik" n nj komun mund t nnkuptohen t gjith qytetart e komuns, banort e qytetit, banort e nj pjese t qytetit ose banort e nj ose m tepr fshatrave. Poashtu, "publik" munden me qen edhe grupe t qytetarve, t prbr nga persona me nevoja t prbashkta - me interesa, mosh, gjini t prbashkt, si dhe me prkatsi etnike t prbashkt, status ose profesion t prbashkt (femra, t rinj, nxns, student etj). Komunikimi me publikun sht proces i ndrlikuar, i cili zhvillohet ndrmjet dy anve. N mes jush dhe komuns juaj, nga njra an dhe publikut, nga ana tjetr. Ai sht proces i prbashkt, i dyanshm dhe proces interaktiv i ndikimit t dyanshm. Marrdhniet me publikun, ndonjher, gabimisht barazohen me marketingun, gazetarin ose me prezentimin pr publikun, q jan vetm nj pjes e trsis. Si kryetar i komuns ose antar i kshillit, do t ballafaqoheni edhe me pyetjen: ka ju nevojitet juve, si prfaqsues t vetqeverisjes lokale, nga qytetart? N shkalln tjetr duhet t prcaktoni, cilat metoda t komunikimit m s shumti ju prgjigjen pr nevojat e juaja, por edhe nevojave t grupeve qllimore. A do t jeni t suksesshm ose jo, varet nga ajo se, si publiku e vlerson punn e juaj. Pr kt, nuk duhet t bni imporvizime por t keni qasje n faza drejt hulumtimit, analizs, t prgadisni plan pr prezentim dhe komunikim, t definoni strategjin, qllimet, grupet qllimore, metodologjin, t bni evaluim dhe analiz t asaj, q keni br pr t nxjerrur msim, i cili do t jet i levrdishm pr aktivitetet tjera.
Shembull: buxheti i komuns, programi pr rregullimin e truallit ndrtimor, programi pr aktivitetet e komuns n lmin e kulturs, programi pr aktivitete t komuns n lmin e sportit etj.

DISKUTIME PUBLIKE Diskutimet publike jan takime t hapura t kryetarit t komuns dhe antarve t kshillit t komuns me grupe qllimore t qytetarve nga komuna, gjat s cilve diskutohen temat me rndsi t madhe pr jetesn e bashksis. Organet e vetqeverisjes lokale gjat diskutimit publik, informojn qytetart dhe prezentojn propozimet, qndrimet dhe vizionet pr temat aktuale. Qytetart, nga ana e tyre, shprehin vlersimet e tyre, qndrimet dhe mendimet e tyre, si dhe krkesat n lidhje me temat me interes themelor. Zakonisht, qytetart shfrytzojn rastin pr t vlersuar efektivitetin dhe efikasitetin e pushtetit lokal dhe suksesin n mbrojtjen e interesave t bashksis.

Diskutimet publike jan ur e suksesshme informative n mes qytetarve dhe pushtetit lokal. Ato kan edhe mungesa por dominante jan ant pozitive, sepse mundsojn komunikim me numr t madh t njerzve dhe sigurojn informata kthyese, nga t cilat mund t shqyrtohet suksesshmria e politiks dhe t rrjedhin ide t reja t levrdishme. ANKETA Anketat jan rast i mir pr hulumtimin e opinionit publik nga ana e organeve t pushtetit lokal pr shtje t caktuar, q shkakton interes t madh n publik dhe n baz t rezultateve t sjellin vendimet prfundimtare. Kjo mund t prforcoj n mnyr t konsiderueshme pozicionin e tyre, sepse vendimet e marrura do t arsyetohen dhe do t prmbahen nga ana e shumics s qytetarve t bashksis. 124

Anketimet mund t kryhen nprmjet listave anketuese me kontakt t drejtprdrejt ose ndrmjet bisedave telefonike. N t dy rastet, me rndsi sht anketa t kryhet me numr reprezentativ t t anketurave t zgjedhur n mnyr t rastsishme, q rezultati t pasqyroj realitetin. TAKIME ME QYTETART Takimet me grupe qllimore t caktuara t qytetarve, jan form e levrdishme e komunikacionit, q praktikohet shpesh. N krahasim me diskutimet publike, japin mundsi pr kmbim t informatave dhe t bhen konsultime pr m tepr shtje, q jan objekt i bisedimeve. TELEFON I HAPUR sht mir komunat t ken t ashtuquajturin telefon t hapur, gjegjsisht linj telefonike, me ndihmn e s cils qytetart mund t lajmrohen deri te komunat dhe t bartin idet, propozimet, vrejtjet, ankesat e tyre. Pushteti lokal, si shrbyes i qytetarve ka obligim, q n mnyr serioze t trajtoj ato dhe t merr n konsiderim, nse tregohen t levrdishme dhe t pranueshme. RAPORTE VJETORE Ende bhet rrall por n t ardhmen pushtetet lokale do t praktikojn botimin e raportit vjetor pr punn e njsis s vetqeverisjes lokale. sht mir t bhet botimi i raportit n egzemplar t mjaftueshm, me qllim t shprndarjes s tij deri te do familje. Me raportin vjetor qytetart do t fitojn pasqyrim t puns vjetore pr punn e t zgjedhurve t tyre, pr realizimin e premtimeve, pr harxhimin e t hollave t tyre si t obliguar me tatim dhe t lexojn planet dhe vizionet pr vitin e ardhshm. MBLEDHJE T HAPURA T KSHILLIT T KOMUNS Mbledhjet e kshillit t komuns duhet me qen t hapura pr publikun. Personat dhe grupet e qytetarve kan t drejt t prcjellin punn e kshillit. Me lajmrim paraprak, sht e preferueshme qytetarve t interesuar t'ju jepet mundsi t'i drejtohen kshillit dhe t mundohen t marrin prkrahjen e antarve t kshillit, pr t shprehur qndrimet e tyre n lidhje me shtjet, q jan me interes t madh pr ata (plane detale urbane etj). TRANSMETIM T MBLEDHJEVE T KSHILLIT T KOMUNS Transmetimi direkt televiziv ose nprmjet t radios ose emetimi i inizimit nga mbledhjet e kshillit sht mnyr e mir pr transparenc t puns t organeve t pushtetit lokal. Nse keni mundsi, sht e preferueshme t krijoni nj praktik t till. LETRA, PAMFLETA Qytetart mund t'i drejtohen kryetarit t komuns ose kshillit t komuns me an t letrs, n t ciln do t'i shfaqin qndrimet, vrejtjet, propozimet ose ankesat e tyre, pr shtje t lidhura me marrjen e vendimeve nga ana e vetqeverisjes lokale. Organet e njsive t vetqeverisjes lokale jan t obliguar t marrin parasysh mendimet dhe me shkrim t informojn qytetarin ose grupin e qytetarve ose t caktojn takim me ata. Pushteti lokal mund t shtyp pamfleta, t cilat do t'ju shprndahen grupeve qllimore. DITA E HAPUR - DITA PR PRANIM Takimet e drejtprdrejta me qytetart, jan mundsia m e mir pr komunikim, pa ndrmjetsues. N mnyr direkte kmbehen mendime pr shtje aktuale. 125

Publiku duhet t informohet pr ditt dhe terminet, n t cilat mund t takohet me t zgjedhurit e tyre n pushtetin lokal. N takimet me kryetarin e komuns, sht e preferueshme t marrin pjes edhe prfaqsues t administrats komunale, prfaqsues t ndrmarrjeve publike ose t shrbimeve tjera publike t themeluara nga ana e komuns, varsisht nga tema e bisedimit. N kt mnyr, qytetart do t fitojn prgjegje t sakt dhe t qart, pa u drguar n institucione tjera. N periudhn e deri tanishme, numr i madh i krkesave pr takim me kryetarin e komuns kan qen pr shtje, t cilat nuk jan n kompetenc t komuns (punsim, ndihm sociale, banesa sociale), pr ka edhe qytetart ktheheshin t dshpruar nga takimet. Por me decentralizimin dhe fitimin e konsiderueshm t kompetencave, gjendja do t ndryshohet n mnyr t konsiderueshme, n t mir. QENDRA QYTETARE SHRBYESE Qendrat qytetare shrbyese, t cilat doln nga qendrat pr informim t qytetarve, ishin knde npr komunat, n t cilat qytetart shpesh drejtoheshin pr tu informuar pr aktivitetet e komuns, pr shtje me rndsi pr ata ose pr t krkuar t zgjedhin ndonj problem nga jeta e prditshme. Ato pr ne jan mnyr e re, mnyr efikase dhe e thjesht pr informim t qytetarve, me qllim t ofrimit t shrbimeve dhe n atmosfer t kndshme dhe shoqruese t'ju japin informata, rekomandime, kshilla dhe drejtime pr zgjidhje t problemeve t tyre. Duke e vendosur qytetarin n qendr t vmendjes, qendra shrbyese qytetare mundson plotsimin e nj pjese t nevojave pr informata por edhe mundsi pr paraqitje t ankesave nga ana e qytetarve pr shtje nn kompetenc t komuns. Rekomandohet q pas 01 korrikut t vitit 2005, qendrat shrbyese qytetare t shndrrohen n zyre pr nj ndalje. 9.2.3. KOMUNIKIMI ME MEDIUMET N shoqrin aktuale komunikimi me mediumet ka rndsi t jashtzakonshme, pr shkak t fuqis s tyre t madhe n krijimin e mendimit publik. Obligim i juaj sht t siguroni qasje t lir deri te informatat, t cilat jan t rndsishme pr qytetart, sepse ndikojn n kualitetin e jets s tyre. Njra nga mnyrat m efikase pr informimin e qytetarve jan mediumet e shkruara dhe ato elektronike. Me qytetart, nprmjet mediumeve, mund t komunikoni n mnyr t drejtprdrejt, me ndihmn e paraqitjeve publike, pres-konferencave, intervistave etj. Dhe n mnyr indirekte me an t kumtesave zyrtare pr publik, letrave deri te lexuesit, demante, hapsir t paguar etj. Pr shkak t rndsis t informatave, n Kushtetutn e Republiks s Maqedonis jan dhn standardet, me t cilat garantohet: liria e qasjes deri te informatat; liri gjat pranimit dhe bartjes s informatave; liri t fjals; liri e paraqitjes publike dhe informimit publik.

Me Ligjin pr vetqeverisje lokale ("Gazeta zyrtare e Republiks s Maqedonis", nr. 05/02), organet e komuns, komisionet e kshillit t komuns dhe shrbimet publike t komuns, jan t obliguar, pa kompenzim, t informojn qytetart pr punn e tyre, si dhe pr planet dhe programet, q jan me rndsi pr zhvillimin e komuns. Poashtu, komuna sht e obliguar, qytetarve t'ju mundsoj qasje deri te informatat themelore pr shrbimet, q ju ofron.

Ju, si prfaqsues i komuns n paraqitjet publike, duhet t jeni binds dhe t dini t drgoni porosi t vrteta, q do t shkaktojn efekt te qytetart. N baz t hulumtimeve t mparshme, n baz t analizave, definimit t gupeve qllimore dhe vlersimeve, duhet t prcaktohet n mnyr precize tema, pr t ciln do t flisni, mnyra e foljes dhe pamja. Gjat paraqitjes duhet me qen t qart, preciz, t kuptueshm, t shfrytzoni argumente t bazuara n fakte, t mos shfrytzoni zhargon, t mos prdorni fjal fyese, t mos gjestikuloni, t dukeni i prshtatshm me paraqitjen dhe temn dhe t jeni binds. PRES-KONFERENCA (KONFERENCA PR MEDIUME) Pres - konferenca sht mnyra e praktikuar m shpesh n komunikimin direkt me mediumet e shtypit dhe mediumet elektronike. Ato duhet t caktohen me koh dhe t fillojn n kohn e caktuar. Paraqitjet dhe drejti-

126

met duhet me qen precize, t shkurtra dhe t qarta pr tu larguar mundsia e lshimit t asaj, q sht m e rndsishme pr ju, gjat selektimit dhe zgjidhjes s pjesve nga ana e gazetarve. M s miri sht gjat pres-konferencs, gazetarve t'ju jepni mundsi pr parashtrim t pyetjeve. Duhet me qen poashtu binds dhe t hapur gjat prgjigjeve, q t fitoni publikun n ann e juaj. sht e preferueshme pres-konferencat t'i mbani n hapsir t prshtatshme me ikonografi t prshtatshme (flamur t shtetit dhe flamur t komuns, stemn e komuns ose logo t ndonj manifestimi). Por, ndonjher, takimet me gaztart mbani n terren, nse duhet t shnoni fillimin ose mbarimin e ndonj projekti ose dshironi t flisni n vendin e caktuar n lidhje me ndonj problem t rndsishm pr publikun, gjegjsisht pr grupin qllimor, t cilit i drejtoheni. EMISIONE N TELEVIZION DHE RADIO ME LINJA T HAPURA TELEFONIKE Kjo, poashtu, sht nj form tepr e mir e komunikimit me publikun. Pranoni sfidn e ballafaqimit me qytetart nprmjet pyetjeve t tyre direkte, q ndonjher munden me qen jo aq t kndshme por kt duhet ta pranoni, si pjes prbrse e kryerjes s funksionit t juaj publik. Mos gjestikuloni, mos ofendoni, duhet t jeni t fresket t hapur dhe direkt. Flisni me fakte. Mos paraqitni nervoz. Edhe ather kur nuk keni prgjigje, q do t knaq shijet e disa qytetarve duhet t jeni i sinqert dhe t pranoni se nuk keni br at q duhet, por se asaj shtje do t'i kushtoni vmendje n periudhn e ardhshme. KUMTESAT PR OPINION Nprmjet shkrimit t kumtesave pr opinion, q shprndahen npr mediume, drejtohuni publikut pr shtje, pr t cilat konsideroni se nuk sht i nevojshm komunikimi direkt n pres-konferenc. Prgaditni tekstin n mnyr precize, me shtjet kyqe pr grupet kyqe, t cilve dshironi t'ju bartni informatat e nevojshme. INTERVIST PR MEDIUMET E SHKRUARA Me knaqsi pranoni ofertn nga mediumet lokale ose shtetrore pr dhnie t intervists. Kjo sht mundsi e mir, publikut t'i prezentoni vlersimet, qndrimet, projektet dhe vizionet e juaja. Preferoni bised spontane n t gjall. Mos krkoni paraprakisht t'ju dorzohen pyetjet, n t cilat ju do t prezentoni prgjigjet n form t shkruar. Do t leni prshtypje t keqe, meq gazetarve do t'ju shkurtoni mundsin e paraqitjes s nnpyetjeve. sht mir t jeni origjinal dhe t keni stilin e juaj njohs dhe karakteristik. BULETINE, SHPALLJE, AFISHE, POROSI TELEVIZIVE DHE POROSI PR RADIO Nse vlersoni se ka nevoj pr shtypje t buletinit, me qllim t prezentimit t informatave pr qytetart, bni kt. Mund t praktikoni edhe publikimin e shpalljeve, si n mediumet e shkruara, ashtu edhe n mediumet elektronike. Pr ndodhi t caktuara mund t shfrytzohen edhe pllakatet. Ndonjher edhe porosit n televizion dhe n radio n form t klipeve mund t ken efekt mbi publikun dhe grupet qllimore. Pr projekte m t mdha organizoni kampanja reklamuese. Fitoni vmendjen e qytetarve. Bindni ata. Fitoni besimin dhe prkrahjen e tyre. 9.2.4. KOMUNIKIM ME GRUPE T TJERA QLLIMORE Organet e vetqeverisjes lokale kan nevoj pr komunikim t prditshm, jo vetm me qytetart dhe gazetart por edhe me grupe tjera qllimore: shoqata t qytetarve, afarist, institucione qevritare, institucione t jashtme, asociacione ndrkombtare etj. T gjitha kto kan nevoja dhe interesa t ndryshme. Kontaktet, me t gjith kta, jan specifike dhe krkojn prgaditje t veant. Marrdhniet duhet t kultivohen, t zhvillohen, t thellohen, t zhvillohet partneritet etj. 127

KOMUNIKIM ME ORGANIZATA JOQEVERITARE - ORGANIZATA JOFITIMPRURSE Nuk ka demokraci pa sektorin civil t zhvilluar, pa rrjet t fort t shoqatave t qytetarve, pa organizata joqeveritare, pa organizata jofitimprurse, nprmjet t cilve qytetart mund t realizojn nevoja dhe interesa t caktuara dhe specifike. Krijoni marrdhnie t mira me ato. Kjo sht e domosdoshme. N kt mnyr do t jepni kontribut pr realizim m t shpejt, m t leht dhe m t thjesht t disa interesave specifike t qytetarve. Prmbani projektet e tyre. Zhvilloni marrdhnie partneriteti. KOMUNIKIMI ME AFARIST Sektori i biznesit sht fuqi shtytse i zhvillimit t komuns. Nga zhvillimi i ktij sektori varet prparimi, fuqia ekonomike, shkalla e punsimit, gjendja sociale, mirqenia. Pr kt dedikoni vmendje t veant t krijimit dhe mirmbajtes s marrdhnieve t mira me afaristt. Krkoni zgjidhje t kapshme. KOMUNIKIMI ME QEVERIN, INSTITUCIONET QEVERITARE, T HUAJA DHE NDRKOMBTARE Qeveria sht e obliguar me ligj t bashkpunoj me komunat, pr shtje me interes pr komunat. Posarisht pr ligjet, q kan t bjn me komunn dhe shprndarjen e dotacioneve. Prve ksaj komunat, me domosdoshmri, duhet t konsultohen pr procedurat pr planifikim t punve publike, gjat prgaditjes s planit hapsinor t Republiks. Qeveria mund t lidh marrveshje pr bashkpunim me nj ose m tepr komuna pr planifikim, pr programim dhe implementim t politikave n lmit e caktuara me interes t prbashkt. Pr shkak t zgjidhjes s thjesht t shtjeve me interes jetik pr qytetart, jan t nevojshm kontakte t shpeshta me ministrit n Qeverin, me agjensionet, me fondet dhe byrot. N periudhn e tranzicionit, posarisht, por edhe m von, me rndsi t madhe sht bashkpunimi me organizatat e huaja - qeveritare dhe joqeveritare, si dhe me organizatat dhe asociacionet ndrkombtare. KOMUNIKIM ME GRUPE QLLIMORE SPECIFIKE N komunn tuaj ka shum klube sportive, shoqri kulturoro-artistike, orkestra, organizata t nxnsve, student, femra, pensionist, luftar, persona me nevoja specifike dhe shum tjer. T gjith ata jan tepr t rndsishm pr bashksin, sepse bashkojn numr t madh t qytetarve. Bni gjithka t krijoni forma t bashkpunimit dhe partneritetit. Ndihmoni n realizimin e suksesshm t misionit dhe vizionit t tyre. Kjo sht me interes t madh pr bashkqytetart tuaj. 9.2.5. KONVENTA QYTETARE Pr ta br punn tuaj m tranpsarente, m t prgjegjshme dhe m t afrt pr qytetart, aprovoni konvent qytetare, n t ciln do t'i prmendni shrbimet, q i ofroni dhe standardet e prgjithshme pr pun. Bne t arritshme pr numr sa m t madh t qytetarve. Me kt do t kontriboni n shpejtimin dhe rritjen e kualitetit t shrbimeve t pushtetit lokal, ndrsa administrata komunale do t prmirsoj transparencn dhe efikasitetin gjat puns. Vendosni standarde, t cilat do t respektohen me doemos gjat puns me qytetart. Kt do ta arrini me qndrim t paanshm dhe t sjellshm gjat komunikimit. Krijoni parakushte pr sigurim t shrbimit profesional, preciz dhe n koh pr qytetart. Ju dhe t punsuarit n administratn komunale duhet t mbani mend se qytetari nuk sht dikush, i cili ju pengon por ai sht qllimi i puns juaj. Ju jeni ktu pr shkak t tij e jo ai pr ju. Ju nuk i bni shrbim, me at q e shrbeni por ai ju bn shrbim juve, me at q ju jep shans pr ta shrbyer. 128

9.2.6. SI T KOMUNIKONI N MNYR EFEKTIVE DHE T VEPRONI N MNYR PREVENTIVE NDAJ KONFLIKTEVE Konfliktet jan pjes e jets. Sistemet e vlerave sociale dhe individuale ndoshta jan barriera m e madhe pr komunikim. Problemi sht kompleks, sepse nn vlera nnkuptohet mnyra e perceptimit, stili i komunikimit i zhvilluar n fmijri, prvoja, pritjet personale dhe temperamenti. T gjith ne i zgjidhim punt n jet n mnyr karakteristike vetm pr ne, e cila sht e paracaktuar nga pritjet tona dhe nga pvoja jon. Mu pr kt krijohen konfliktet. Thjesht, ato jan pasoj e karakteristikave individuale. Si t till, konfliktet jan pjes e puns suaj t prditshme, si kryetar i komuns ose antar i kshillit t komuns. Mu pr kt, n marrdhniet me publikun duhet t'i keni parasysh metodat dhe alternativat pr zgjidhjen e konflikteve. METODA PR ZGJIDHJE TE KONFLIKTEVE Njra ndr metodat m t aplikuara pr zgjidhjen e konflikteve n vendet e zhvilluara sht metoda e drejtimit t vmendjes drejt marrdhnieve me person ose grup t caktuar, n vend drejt rezultatit t konfliktit. D.m.th. n vend, q t drejtoheni kah shtja kush do t fitoj e kush do t humb n konfliktin, sht e rekomandueshme t dedikoheni drejt qndrimit t personit ose grupit, me t cilin jeni n situat konfliktuoze. Varsisht nga situata ndoshta do t jeni t detyruar t prdorni metodn e autoritetit, duke u munduar t favorizoni mendimin e juaj, me ndihmn e kompetencave, q i keni. Megjithate, prvojat n kt lmi tregojn se efekte m t mira arrihen me ndihmn e metods s kompromisit ose marrveshjes, q prfshijn zgjidhje m t madhe t zgjidhjeve alternative. Pa marrur parasysh se, pr ciln metod do t prcaktoheni gjithmon duhet t keni parasysh se duhet t parashtroni pyetje t hapura, duhet me qen ndgjues i mir, t keni durim, t keni kujdes n qndrimin ndaj grupit ose personit dhe duhet t komunikoni n mnyr efektive. N kt proces me rndsi t madh sht definimi i drejt i problemit, si dhe qndrimi ndaj tij. Zhvillimi i mjeshtrive pr zgjidhje t konflikteve, n mas t madhe ndikon n komunikimin e juaj t prditshm. 9.2.7. APLIKIMI I TEKNOLOGJIS INFORMATIKE - KOMUNIKUESE Jetojm n kohn e globalizimit, q sht rezultat i zhvillimit t shpejt teknologjik dhe i kompjuterizimit. Koh, n t ciln demokracia, zhvillimi, mirqenia varen nga proceset globale teknologjike, posarsiht prej internetit dhe kryerjes s shrbimeve nprmjet rrugs elektronike. Informacioni sht resursi m i rndsishm, ndrsa dituria dhe mbindrtimi jan faktor i rndsishm pr prcjelljen dhe pranimin t ndryshimeve dhe konkurrencs. Shoqria informatik sht rezultat i ndryshimeve t shpejta n aplikimin e teknologjive t reja t komunikimit dhe t teknologjive kompjutorike. Zhvillimi i saj sht i definuar dhe potencuar n Planin aksional t Komisionit evropian t Unionit evropian -eEUROPE 2005 dhe me Konventn prfundimtare t Samitit botror pr shoqri kompjutorike WSIS Gjenev, Tunis 2003-2005, e cila sht nnshkruar edhe nga Republika e Maqedonis. N Republikn e Maqedonis shoqria kompjuterike (informatike) duhet t shpejtoj zhvillimin e saj, t krijoj ekonomi stabile, t bj shtytje t konkurrencs, t zvogloj papunsin, t zhvilloj administrat shtetrore digjitale. Ndryshimi i teknologjis kompjutoriko-komunikuese (TKK) n nivel lokal do t prmirsoj kualitetin e shrbimeve, t cilat i ofron komuna. Nn krijimin e modelit t ri t komuns n Maqedoni pr qytetart, me rndsi tejet t madhe do t jet sigurimi i arritshmris dhe shfrytzimi i informatave t sektorit publik, si dhe krijimi i parakushteve pr stimulim t komunikimit "on line" n mes komuns dhe qytetarve. Ardhmria sht n zhvillimin e TKK-s. Sa m shpejt t kuptoni kt, aq m mir pr ju, komunn tuaj, pr qytetart dhe pr bashksin. Pr kt shkak, mos pritni! Menjher filloni prgaditjet pr sjelljen e strategjis pr aplikimin e TKK-s n komunn e juaj! 129

Pasojat do t jen tepr t mdha. Do ta ngrisni demokracin n nivel t rndsishm. Do ta zmadhoni transparencn, posarisht pjesmarrjen e qytetarve n procesin e marrjes s vendimeve. Do t zmadhoni efektivitetin dhe efikasitetin e organeve dhe administrats komunale. Do t kontriboni n zmadhimin e aktivitetit ekonomik. Do t trhiqni investuesit. Do ta forconi dhe prparoni bashkpunimin me sektorin e biznesit dhe me organizatat jofitimprurse. Me TKK-n, posarisht do t siguroni:
! ! ! !

qasje n informata gjat 24 orve n dit, shtat dit n jav, pr t gjith t interesuarit; integrim t vetqeverisjes lokale me ekonomin lokale; sigurim t shrbimeve t drejt pr drejta dhe t shpejta pr qytetart dhe subjektet juridike; integrim t bazave t t dhnave, qasje deri te ato dhe komunikim m t mir t brendshm, me ka do t kurseni koh, energji, t holla, kurse zmadhohet edhe kualiteti i shrbimeve; buxhetin dhe pr vendime, programe dhe projetke tjera t rndsishme, etj.

! informata dhe t dhna pr komunn e juaj, pr t drejtat, obligimet, prgjegjsit, pr punn e juaj, pr

Pr t arritur gjith kt, sht i nevojshm integrimi i t gjith nnsistemeve, bartje e informatave dhe komunikim efikas n t gjitha nivelet. Sistemi i juaj informatik duhet t prbhet nga dy pjes integruese: prej intranetit dhe internetit. Me intranetin do t siguroni lidhje t t punsuarve t juaj n komun, me ka do t'i prforconi funksionet e brendshme administrative. Me internetin mundsoni komunikim me shfrytzuesit e jashtm, ndrsa t gjith t punsuarit do t ken qasje n inernet nprmjet portalit t intranetit, i cili ju mundson t kmbejn informata dhe t dhna, dokumente etj. Pr fat t keq, situata ekonomike dhe sociale dhe fuqia e vogl blerse e qytetarve, nuk mundson t gjitha familjet e interesuara t ken kompjutor. Por t shpresojm se punt do t ndryshohen shpejt pr t mir dhe se numri i shfrytzuesve t internetit do t zmadhohet n mnyr drastike, sikurse n shtetet tjera n tranzicion, t cilat jan para nesh me reformat. WEB FAQE Secila komun duhet patjetr t ket web faqen e saj. sht e preferueshme kjo web faqe me qen e dizejnuar mir dhe e qart pr shfrytzuesit dhe vizituesit e saj, si dhe t bhet azhurimi i saj me koh me informata m t reja. Prve informatave themelore pr korrnizn juridike, statutit dhe informatave tjera pr komunn, n web faqen mund t publikohen t gjitha vendimet e aprovuara nga ana e kshillit dhe kryetarit t komuns, si dhe informata pr t gjitha ngjarjet e rndsishme n komun. POSTA ELEKTRONIKE (e-mail) Me postn elektronike shpejtsia e barjtes s porosive sht e pakrahasueshme me shrbimet e rndomta t posts. Pa marrur parasysh largsin, letrat dhe dokumentet arrijn menjher. Kursimi i kohs dhe t hollave sht i madh, ndrsa pasojat jan t pakrahasueshme. Ju rekomandoj t krijoni praktik, q qytetart t'ju parashtrojn pyetje nprmjet rrugs elektronike, ndrsa ju t prgjigjeni me respekt, n koh dhe me argumente.

130

NNSHKRIMI ELEKTRONIK N t ardhmen e afrt edhe n Maqedoni do t krijohen kushte, sikurse n vendet e zhvilluara ose sikurse n Estoni, qytetart t munden obligimet e tyre financiare t'i kryejn nprmjet rrugs elektronike, nga shtpia e tyre (llogarit pr telefon, energji elektrike, uj, hedhurin komunale dhe t ngjajshme), si dhe t dorzojn dokumente nga shtpia, duke shfrytzuar nnshkrimin elektronik. Pr kt sht e domosdoshme t sillen dispozita ligjore, q do t garantojn siguri gjat komunikimit; sht e nevojshme t definohen qart procedurat pr qasje drejt informatave; t krijohen forma t prshtatshme elektronike; certifikat etj. KONFERENC ME NDIHMNE E MJETEVE ELEKTRONIKE DHE FORUME PR DISKUTIME Pr disa shtje dhe tema t veanta pr qytetart ose pr grupe qllimore t caktuara, mund t organizohen edhe e-konferenca ose forume pr diskutim, ndrmjet t cilve qytetart mund t paraqesin qndrimet e tyre. Kjo do t jet me levrdi t madhe pr organet e komuns n procesin e marrjes s vendimeve. TELEFONIA MOBILE Me zgjerimin e shpejtuar t rrjetit t shfrytzuesve t telefonave mobil, zmadhohen mundsit pr krijimin e komunikimit t shpejt dhe t drejtprdrejt t organeve t komuns dhe administrats s komuns me qytetart, pa marrur parasysh ku gjenden ata - nprmjet thirrjeve telefonike, drgimit t porosive t shkurtra SMS, ndrsa n t ardhmen edhe nprmjet drgimit t posts elektronike (e-mail) me telefonat mobil. 9.2.8. SISTEM ME NJ SPORTEL N t ardhmen, qendrat shrbyese qytetare sht mir t transformohen n t ashtuquajturn zyre fillestare (front office). Ato do t bhen knde, n t cilt qytetart do t realizojn kontaktin e par t drejtprdrejt pr t realizuar ndonj t drejt, t lidhur me procesin e marrjes s vendimeve n vetqeverisjen lokale. Zyret fillestare t ktilla kan efekte t mdha n komunat e vendeve, t cilat jan para me realizimin e reformave. N vend, q palt t shkojn prej sporteli n sportel dhe t anashkalohen nga ana e npunsve t paprgjegjshm, do t shtisin dokumentet dhe lndt e tyre. N fund, pas kryerjes s procedurs administrative, do t informohen dhe thirren pr t marrur lndn ose dokumentin e caktuar t tyre. Zyra fillestare do t prmbahet nga zyra e pasme (back office), n t ciln do t prpunohen dhe zgjidhen lndt. Paraqitje skematike:

QYTETART

ZYRJA FILLESTARE

ZYRJA E PASME (NPUNS T KOMUNS)

Ky sistem i t ashtuquajturs komun elektronike n mas t madhe do t ngrit nivelin e kualitetit t shrbimeve pr qytetart, si qendr e vmendjes s juaj. N mnyr pozitive do t ndikoj n efikasitetin dhe efektivitetin n pun dhe do t rezultoj me pasoja pozitive: zmadhim t besimit t qytetarve n vetqeverisjen lokale.

131

Fjal kyqe: intervist, buletin, shpallje, intranet, internet, web faqe, e-konferenc. Korrniza ligjore:
! ! ! ! ! ! ! !

Kushtetuta e Republiks s Maqedonis ("Gazeta zyrtare e Republiks s Maqedonis:, nr. 52/91); Ligji pr vetqeverisje lokale ("Gazeta zyrtare e Republiks s Maqedonis:, nr. 5/02); Ligji pr ratifikimin e Konvents evropiane pr vetqeverisje lokale ("Gazeta zyrtare e Republiks s Maqedonis:, nr. 23/97); Ligji pr shoqata t qytetarve dhe fondacione ("Gazeta zyrtare e Republiks s Maqedonis:, nr. 31/98); Deklarata pr zhvillim t shpejtuar t shoqris informatike dhe ekonomin digjitale n Republikn e Maqedonis si prioritet nacional ("Gazeta zyrtare e Republiks s Maqedonis:, nr. 48/02-11); Plani aksional i Unionit evropian e EUROPE +; Plani aksional eEUROPE 2005 - sshoqri informatike pr t gjith; Deklarata prfundimtare e Samitit botror pr shoqri informatike WSIS Gjenev, Tunis 2003-2005.

132

10

BASHKPUNIMI NDRKOMUNAL

Goran Angellov Pr disa probleme, vet mund t gjeni zgjidhje. Por, pr zgjidhje t disa problemeve ju nevojitet ndihm nga farefisi juaj dhe nga shokt tuaj. Disa probleme dhe kompetenca n komunn tuaj, poashtu, mund t'i zgjedhni vet por pr disa, mnyra m efikase sht t'i zgjidhni n bashkpunim me komun tjetr ose me komuna t tjera. Ky kapitull do t'ju jep disa t dhna themelore dhe drejtime pr at se ku mund t drejtoheni pr ndihm. Rezultati do t jet zmadhimi i motivacionit dhe kreativitetit tuaj.

Thelbi i bashkpunimit ndrkomunal rrejdh nga nevoja e njsive t vetqeverisjes lokale t bashkpunojn ndrmjet tyre pr zgjidhje t problemeve t prbashkta pr dy ose m tepr komuna, me qllim t arritjes s efektit pozitiv pr qytetart e komunave, t cilat bashkpunojn ndrmjet tyre. Bashkpunimi ka t bj me lmi t ndryshme t lidhura me kryerjen e prditshme t kompetencave t komunave nga niveli m i ult, si mundsi pr formim t trupave administrative t prbashkta, themelim t shrbimeve publike t prbashkta e deri te realizimi i projekteve t prbashkta t lidhura me infrastrukturn komunale, t cilt n parim jan tepr t shtrenjt pr t mundur nj komun e vetme t'i realizoj ato. Ndrsa edhe shkalla e shfrytzimit dhe qndrueshmris s tyre do t ishte tepr e vogl vetm pr nj komun. Nga kto shkaqe, thjesht, nevojat pr zgjidhjen e problemeve t prbashkta t qytetarve t dy ose m tepr komunave na udhzojn n bashkpunim pr t'ju mundsuar qytetarve t realizojn qllimet e tyre. Ne jemi t obliguar t krijojm kushtet e nevojshme pr plotsimin e nevojave t qytetarve. Ligji pr vetqevrisje lokale ofron parakushte ligjore pr realizimin e bashkpunimit ndrmjet njsive t vetqeverisjes lokale. Madje, lirisht mund t thuhet se nuk egziston asnj penges pr bashkpunim ndrmjet komunave prve asaj, me t ciln cnohet sistemi kushtetues i Republiks s Maqedonis. Ligji pr vetqeverisje lokale n m tepr nene flet pr bashkpunimin ndrmjet komunave (nenet 14, 15,81 etj). N 14 vitet e kaluara nga mbajtja e zgjedhjeve t para pluraliste, lokale n Republikn e Maqedonis, e posarisht n tet vitet e fundit t aplikimit t Ligjit pr vetqeverisje lokale (nga vitiet 1995/1996) dhe Ligjit pr ndarje territorijale (viti 1996), mund t konstatohet se n shum raste pr shkak t pengesave subjektive, ky bashkpunim nuk sht realizuar ashtu si duhet. Mos kuptimi i thelbit t bashkpunimit ndrmjet komunave sht njri nga shkaqet, q n m shum raste funksionert e zgjedhur t komuns (kryetart e komunave dhe kshillat e komunave), mbylleshin n kufijt e komunave t tyre dhe aprovoheshin plane pr zhvillim t komunave, sipas t cilave parashikohej se t gjitha problemet, posarisht projektet m t mdha t infrastrukturs, do t mund t realizohen vetm pr komunn e tyre, q pr fat t keq ishte dhe ende sht mnyr 133

e gabuar e zgjidhjes s problemeve. N raste t caktuara, sht prezent edhe mosdurimi partiak n mes kryetarve t komunave t ndryshme, me prkatsi partiake t ndryshme, kshtuq verbria partiake e kryetarve t komunave e pengon bashkpunimin ndrmjet komunave. Nga shkaqe objektive, q negativisht ndikonin n bashkpunimin ndrmjet komunave duhet t prmendet edhe mungesa e burimeve m t mdha financiare pr prmbajtjen e ktij lloji t bashkpunimit dhe, kuptohet, koha e gjat e nevojshme pr vendosjen e bashkpunimit t till. Por faktet tregojn se ata, q me t vrtet ishin prcaktuar pr bashkpunim ndrmjet komunave dhe nuk u dorzuan gjat vitit t par t bashkpunimit, me t vrtet jan shembuj t mir pr bashkpunim. Prvoja evropiane dhe e Maqedonis, tregojn se ky proces sht i gjat dhe mund t ndodh, rezultatet e para t arrihen pas 4-5 dhe m shum vite, gj q, me t vrtet, ndikon n mnyr jostimuluese pr pjesmarrsit n bashkpunim. Por nuk duhet t harrohet se, n t shumtn e rasteve, edhe ne vet e pengojm bashkpunimin me krkesat tona lokal-patriotike si psh: " Nse drejtori i ndrmarrjes publike ose selia e ndrmarrjes publike ndrkomunale nuk vendoset n komunn ton, un nuk marr pjes n bashkpunimin ndrkomunal".
Shembull i bashkpunimit ndrkomunal: pr furnizim me uj n rajonin e Tikveshit; zgjidhjen e problemit me deponimin e hedhurinave komunale t ngurta dhe hedhurinave tjera n Maqedonin jugperndimore dhe bashkpunimin administrativ n mes Komuns s Vinics dhe Komuns s Zrnovcs n lmin e inspektimit komunal.

N Maqedoni, n vitet e kaluara, kemi m tepr shembuj t bashkpunimit rajonal ndrkomunal n m tepr lmi. Pr shkak t hapsirs n kt libr, do t prmend shembujt m posht: Periudha pr implementimin e ligjit n fuqi pr vetqeverisje lokale sht para jush. Ju bind se do t ballafaqoheni me numr t madh t kompetencave t reja, t cilat do t bhen sfid e madhe pr ju por nuk duhet t harroni se qytetart nga "komuna e re" nuk presin shum, sepse qytetart tan e dijn se decentralizimi sht proces, i cili do t ngrit standardin e jetess. Pr numr t madh t kompetencave, thjesht do t jeni t detyruar t bashkpunoni n mes vete n mnyr, q bashkarisht t realizoni kompetencat e reja. Kshtu, s bashku, shum m leht dhe me efikasitet m t madh dhe n mnyr m ekonomike do t implementoni t gjitha kompetencat e vetqeverisjes lokale n Republikn e Maqedonis.

10.1. BASHKPUNIMI NDRKOMBTAR N MES KOMUNAVE Nevoja pr bashkpunim n ms komunave n kohn e tashme i tejkalon kufijt nacional dhe n shum raste, komunat nga vende t ndryshme vendosin t zhvillojn bashkpunim nga shkaqe t ndryshme. Njra nga shkaqet themelore pr zhvillimin e bashkpunimit ndrkombtar sht kmbimi i informatave, prvojave, zhvillim i bashkpunimit kulturor, bashkpunimit ekonomik, zgjidhje regjionale t problemeve nga m tepr komuna t venedeve t ndryshme, etj. N Evropn bashkkohore thuajse nuk ka komun, q nuk ka realizuar ndonj lloj t bashkpunimit ndrkombtar. Nj gj e till sht prezent n Evrop dhe bot. Prgjithsisht, bashkpunimi ndrkombtar mund t ndahet n dy lloje: bashkpunim bilateral ose vllazrim, q n disa raste mund t jet edhe multilateral - n rastet e vllazrimit t m tepr njsive t vetqeverisjes lokale me nj akt juridik dhe bashkpunim evroregional, kur prej m tepr komunave nga vende t ndryshme formohet evroregjion pr at pjes t Evrops. Prve ktyre dy llojeve t bashkpunimit ndrkombtar t komunave n Maqedoni por edhe n Evrop egziston mundsia, q njsit e vetqeverisjes lokale t antarsohen n organizata ndrkombtare t pushteteve lokale ose t bashkpunojn me to. 10.1.1. VLLAZRIMI Vllazrimi, m s shpeshti, sht marrveshje bilaterale n mes dy komunave nga vende t ndryshme, me t ciln komunat merren vesh pr lmit e bashkpunimit dhe far forma t bashkpunimit do t imple134

mentojn. Kjo form e bashkpunimit sht praktikuar shpesh nga komunat n vendin ton, n t shumtn e rasteve pr kmbim t informatave, prvojave n mes komunave t ndryshme, si dhe pr bashkpunim kulturor, sportiv dhe ekonomik n mes njsive t vetqeverisjes lokale t vllazruara. Karakteristik e ktij lloji t bashkpunimit sht mundsia e zgjedhjes s komunave t shumta, t interesuara pr bashkpunim ndrkombtar nga Evropa dhe bota. N zgjedhjen e komunave t interesuara pr kt lloj t bashkpunimit, nuk jemi t kufizuar vetm n vendet fqinje me Maqedonin (si sht rasti me formimin e evroregjioneve) por mund t bashkpunojm edhe me vendet e Evrops dhe bots. Ju jeni ata, q duhet t vendosni kontakte me komunn e caktuar dhe t realizoni vllazrimin n mes komuns suaj dhe komuns tjetr, q shpreh interes pr kt. Mos u habitni nse faza e krkimit t komuns partnere jasht Maqedonis zgjat nj koh t gjat. Kjo mund t ndodh si pasoj e dy shkaqeve:
! !

komuna, me t ciln dshironi t vllazroheni tanim sht e vllazruar me komuna t tjera; procedura e gjat ligjore n disa vende, t ciln duhet t kalon komuna e zgjedhur nga ju pr vllazrim, para se t hyj formalisht n vllazrim me komunn tuaj.

Trendet bashkkohore evropiane jan mjaft pozitive dhe vijn n shprehje gjithnji e m shum. Madje, n disa vende komunat stimulohen t bashkpunojn me komuna jasht vendit. N procesin e decentralizimit dhe afrimit t Republiks s Maqedonis me Unionin evropian, far domethnie ka vllazrimi i komunave nga Republika e Maqedonis me komunat e vendeve-antare t Unionit evropian, nuk duhet t shpjegohet. Nj vllazrim i till sht m se i dobishm. Ju nuk duhet t heqni dor pr t arritur kt edhe nse ndonj komun nga vendet-antare n Unionin evropian ju refuzon - egzistojn shum komuna tjera, t cilat dshirojn t bashkpunojn me komunn e juaj. Ligjet n Republikn e Maqedonis, q rregullojn kt lmi, jan tepr liberale n kuptim t asaj se nuk krkohen leje ose mendime t caktuara nga ana e pushtetit lokal, q t mund nj komun e caktuar e Maqedonis t zhvilloj bashkpunim ndrkombtar. Vetm Ministria e vetqeverisjes lokale sht e obliguar t mbaj evidenc t t gjitha llojeve t bashkpunimit ndrkombtar t komunave tona. 10.1.2. BASHKPUNIMI EVRO-RAJONAL

N suazat e fondeve t Unionit evropian, egziston programi i quajtur: "Ndihm pr vllazrim", i cili ndihmon dhe stimulon financiarisht komunat e Unionit evropian dhe komunat e vendeve tjera (para se gjithash vendet me status t kandidatit pr antarsim n UE), me qllim t afrimit t komunave, t cilat nuk jan pjes e Unionit evropian, me komunat, t cilat jan pjes prbrse e Unionit evropian.

Bashkpunimi evrorajonal n Evrop fiton intenzitet n vitet e gjashtdhjeta t shekullit 20, ndrsa n trojat prreth nesh, n 20 vitet e fundit. Karakteristika themelore e bashkpunimit evrorajonal, sht domosdoshmria e tij t realizohet ndrmjet dy ose m tepr komunave t vendeve fqinje, pr shkak t afrsis s tyre gjeografike pr realizim t interesit t prbashkt n m shum lmi, si sht shtypje ndaj pushteteve qendrore t vendeve t tyre pr qarkullim m t madh t njerzve, mallrave, informatave, tregtis, liberalizimin e procedurave doganore dhe t vizave etj. Pr dallim t vllazrimit, me kt form t bashkpunimit sht i mundshm edhe realizimi i projekteve t infrastrukturs s prbashkt pr tr evrorajonin. N Evrop egziston nj numr i madh i evrorajoneve ku me t vrtet jan zhvilluar marrdhnie tepr t mira n mes faktorve t evro-rajoneve. Gjat ksaj jan reaalizuar bashkarisht edhe numr i madh i projekteve n interes t t gjitha palve, pjesmarrse n bashkpunimin evrorajonal. Sot n evrop egzistojn numr i madh i evrorajoneve. N hartn gjeografike m posht sht paraqitur situata nga viti 2000.

135

N Republikn e Maqedonis gjat dy decenieve t kaluara, jan filluar m tepr iniciativa pr formimin e evrorajoneve por, pr fat t keq, nga shkaqe subjektive dhe objektive, deri m tani n aspekt juridiko-formal sht formuar vetm rajoni Shkup-Nish-Sofje. Ndrsa n faz t formimit legal jan edhe rajonet:
! !

Ohr- Presp dhe Kumanov-Preshev-Gjilan.

Shpresojm se kemi pasur sukses t'ju kurajojm t filloni ndonj lloj t bashkpunimit ndrkombtar, sepse nj bashkpunim i till sht i domosdoshm pr komunat tona. 10.2. BASHKSIA E NJSIVE T VETQEVERISJES LOKALE (BNJVL) - PROMOVUES I INTERESAVE T PRBASHKTA T KOMUNAVE Bashkimi i lir i pushteteve lokale me qllim t zgjidhjes s problemeve me interes t prbashkt, sht i zhvilluar n t gjitha vendet evropiane por edhe n vendet e tjera t bots.
Harta e evro-rajoneve

Egzistojn dy shkaqe themelore t bashkimit t pushteteve lokale n shoqata dhe asociacione:

! !

pr mbrojtjen e interesave t tyre t prbashkta; pr kmbim t informatave, shrbimeve dhe veprimtarive.

Bahksia e njsive t vetqeverisjes lokale t Republiks s Maqedonis (BNJVL), paraqet asociacion t vetm, n t ciln komunat e Republiks s Maqedonis, si njsi t vetqeverisjes lokale dhe Qyteti i Shkupit, si njsi e veant e vetqeverisjes lokale, organizohen me qllim t kmbimit t prvojave dhe prparimit t demokracis. BNJVL, si bashksi e vetme e njsive t vetqeverisjes lokale sht formuar n vitin 1972 dhe prsri e themeluar n vitin 1996 m Ligjin pr vetqeverisje lokale. N periudhn 1990-1996 kur nuk kishte ligj gjithprfshirs pr vetqeverisje lokale, BNJVL ishte paisje pr lidhjen e aktiviteteve t komunave dhe reprezent i qndrimeve t komunave. MISIONI Misioni gjeneral i BNJVL sht:
! ! !

Afirmimi i parimeve dhe vlerave t vetqeverisjes lokale; Bashkimi i njsive t vetqeverisjes lokale dhe Paraqitje dhe veprim i Bashksis si lobi-grup i njsive t vetqeverisjes lokale pr shtypje konstante mbi pushtetin qendror pr decentralizim dhe realizim t intereseve dhe nevojave t tyre.

N periudhn prej viteve 1990-1996, kur nuk kishte ligj t prgjithshm pr vetqeverisjen lokale, BNJVL ishte lidhse e aktiviteteve t komunave, si dhe prfaqsues i qndrimeve t komunave. 136

AKTIVITETE PR REALIZIMIN E MISIONIT

! ! ! ! !

Promovim dhe nxitje t bashkpunimit t prbashkt dhe kmbim t informatave n mes antarve; Formim t grupit pr lobim dhe veprim si kshill kshilldhns n lmin e vetqeverisjes lokale; Promovim t bashkpunimit konstruktiv dhe konstant t njsive t vetqeverisjes lokale dhe pushtetit qendror; Vendosje t marrdhnieve me asociacione nacionale dhe ndrkombtare t pushteteve lokale; Organizim t trajnimeve dhe konferencave pr antart e saj.

ORGANIZIMI Bashksia e njsive t vetqeverisjes lokale sht e prbr prej:

! ! ! !

Kuvendit t kryetarve t komunave; Kuvendit t kshillave; Kuvendit t prhershm; Kryetarit t BNJVL / dy nnkryetar t BNJVL

KUVENDI I KRYETARVE T KOMUNS Kuvendi i kryetarve t komunav sht organ i Bashksis, t cilin, sipas funksionit, e prbjn kryetart e komunave t t gjitha njsive t vetqeverisjes lokale n Republikn e Maqedonis dhe nga kryetari i Qytetit t Shkupit. KUVENDI I KSHILLAVE Kuvendi i Kshillave sht organ i Bashksis, i cili prbhet nga nj prfaqsues i kshillave t do komune n Republikn e Maqedonis dhe t Qytetit t Shkupit. FORMA E PUNS S KUVENDEVE Kuvendet punojn dhe mblidhen n mbledhje t veanta. Por t dy kuvendet mund t mbajn mbledhje t prbashkt pr shtje me interes t prbashkt, si dhe pr shtjet, pr t cilat kryetart e kuvendeve do t vlersojn, gjegjsisht do t merren vesh t'i shqyrtojn n mbledhje t prbashkt. KOMITETI I PRHERSHM Komiteti i prhershm sht organ i Bashksis i prbr prej 30 antarve, edhe at prej:
! !

kryetarit t Kuvendit t kryetarve t komunave, i cili njherit sht edhe kryetar i Komitetit t prhershm t Bashksis; nnkryetarit t Kuvendit t kryetarve t komunave, i cili njherit sht edhe nnkryetar i Komitetit t prhershm, q zgjidhet nga prfaqsuesit e bashksive etnik, q nuk jan shumic n Republikn e Maqedonis; kryetarit t Kuvendit t kshillave, i cili njherit sht nnkryetar i Bashksis dhe Komitetit t prhershm; 14 prfaqsues t Kuvendit t kshillave, t zgjedhur nga rradht e antarve t Kuvendit. 137

! 13 prfaqesues t Kuvendit t kryetarve t komunave, t zgjedhur nga rradht e antarve t Kuvendit dhe !

KOMISIONET E BNJVL Komiteti i prhershm mund t formoj trupa punues (komisione), pr prgaditje dhe shqyrtim t propozimeve dhe materialeve, si dhe pr studim dhe diskutim t shtjeve tjera pr organizim t aktiviteteve t caktuara dhe t ngjajshme. Komisionet munden me qen t prhershme dhe t prkohshme. N komisione, prve antarve t Komitetit t prgjitshm, mund t prcaktohen edhe persona tjer profesional. N prbrje t BNJVL momentalisht jan t formuara dhe funksionojn 10 komisione:
! ! ! ! ! ! ! ! ! !

Komisioni pr financa dhe administrat; Komisioni pr planifikim hapsinor dhe urban; Komisioni pr arsim; Komisioni pr organizim territorial; Komisioni pr veprimtari komunale; Komisioni normativo-juridik; Komisioni pr sport dhe kultur; Komisioni pr shndetsi; Komisioni pr zhvillimin e ekonomis lokale Komisioni pr organizimin e Panairit t komunave.

10.3. E TASHMJA DHE ARDHMRIA Me Ligjin pr vetqeverisje lokale t vitit 1996, antarsimi n Bashksin e njsive t vetqeverisjes lokale ishte i domosdoshm. Por me ligjin e ri pr vetqeverisje lokale t vitit 2002 sht br nj hap i madh demokratik, kshtuq antarsia n Bashksin e njsive t vetqeverisjes lokale sht e drejt dhe dshir e komunave dhe t Qytetit t Shkupit. Fakt sht se Bashksina e njsive t vetqeverisjes lokale n vitet e kaluara, mbeti asociacioni i vetm i njsive t vetqeverisjes lokale n Republikn e Maqedonis, n t ciln antarsojn t gjitha komunat e Republiks s Maqedonis dhe Qyteti i Shkupit. N vitet e kaluara, Bashksia e njsive t vetqeverisjes lokale ishte e fokusuar n formimin e korrnizs ligjore pr decentralizim. Gjat ksaj periudhe, komisionet dhe Komiteti i prhershm, n mnyr konstante kan punuar n krijimin e nj numri tepr t madh t ligjeve nga lmia e decentralizimit. Gjat ktij procesi, shum vrejtje dhe qndrime t Bashksis s njsive t vetqeverisjes lokale, bheshin pjes e projekteve ligjore t aprovuara nga Kuvendi i Republiks s Maqedonis. Prfaqsues t Bashksis s njsive t vetqeverisjes lokale kan marrur pjes n punn e komisioneve t ministrive kompetente, t cilat kan prgaditur ligjet e domosdoshme pr implementimin e Ligjit pr vetqeverisje lokale. Dedikueshmria e prditshme pr mbrojtje dhe zhvillim t vetqeverisjes lokale, mbi parimet e demokracis dhe decentralizimit, ka sjellur deri te bashkpunimi i prditshm dhe konstant me pushtetin qendror. Nj intenzitet i till i bashkpunimit, rezultoi me nnshkrimin e Memorandumit pr bashkpunim n mes Qeveris dhe Bashksis s njsive t vetqeverisjes lokale, me ka u b rregullimi normativo-juridik i bashkpunimit t till. Prve ktyre aktiviteteve, Bashksia e njsive t vetqeverisjes lokale n vitet e kaluara ka punuar edhe n shrbimet, t cilat duhet t ofroj nj asociacion bashkkohor. Kshtu u organizuan dy Panaire t komunave (n vitin 2001 dhe vitin 2003), ndrsa pothuajse 38% t administrats komunale sht prfshir me programet e trajnimit t Bashksins s njsive t vetqeverisjes lokale. Sipas statutit t aprovuar m 27 tetor t vitit 2004, organizimi i brendshm i Bashksis s njsive t vetqeverisjes lokale do t ndryshohet, me qllim t efikasitetit m t madh n kryerjen e puns. 138

Dy kuvendet e deritanishme, ndrrohen me Kuvendin e prgjithshm, si organ m i lart i Bashksis s njsive t vetqeverisjes lokale. N kt kuvend, do njsi e vetqeverisjes lokale ka nj vot. Kryetart e njsive t vetqeverisjes lokale jan edhe delegat t Kuvendit t prgjithshm, ndrsa kryetart e kshillave jan zvends t tyre. Komiteti i prhershm do t transformohet n Kshill drejtues, q do t ket 15 antar, me ka shpresojm se do t jet trup shum m fleksibil i Bashksis s njsive t vetqeverisjes lokale. Organi i tret i Bashksis s njsive t vetqeverisjes lokale sht Kshilli mbikqyrs, i cili sht i prbr prej 5 antarve. Ky kshill n mnyr t prgjithshme kontrollon ligjshmrin dhe statutshmrin e puns materialo-financiare t Bashksis s njsive t vetqeverisjes lokale. 10.4. INSTITUCIONET NDRKOMBTARE T PUSHTETEVE LOKALE

10.4.1. Kshilli i evrops - Kongresi i pushteteve lokale dhe regjionale Kshilli i Evrops sht institucion ndrkombtar i themeluar n vitin 1949 nga ana e dhjet vendeve themeluese. Kshilli i Evrops sot numron 45 vende - antare nga Evropa. Republika e Maqedonis sht antarsuar n Kshillin e Evrops n vitin 1995 me ka nj numr i madh i dokumenteve juridike t Kshillit t Evrops, jan pjes prbrse e Ligjvnies s Maqededonis. Nj dokument i till sht edhe Konventa evropiane pr vetqeverisje lokale, q sht ratifikuar n vitin 1997 nga ana e Kuvendit t Republiks s Maqedonis. Selia e Kshillit t Evrops gjendet n qytetin e Strazburgut n Franc.

Kryetar t komunave dhe kshilltar t respektuar, shpresoj se, n prgjithsi, e kuptoni rrolin dhe misionin e Bashsis s njsive t vetqeverisjes lokale, sepse ajo egziston vetm pr ju dhe pr komunat tuaja, gjegjsisht Bashksia e njsive t vetqeverisjes lokale jeni vet ju. Fuqia dhe pushteti i bashksis s njsive t vetqeverisjes lokale rrjedh prej jush. far do t jet ardhmria e Bashksis s njsive t vetqeverisjes lokale, varet nga ju dhe nga dedikueshmria e juaj ndaj Bashksis s njsis s vetqeverisjes lokale, si dhe tolerancs ndrmjet jush. N bashksin e njsive t vetqeverisjes lokale nuk egzistojn interesa dhe qndrime partiake por vetm nj interes dhe nj qndrim - interesi i prbashkt i njsive t vetqeverisjes lokale n Republikn e Maqedonis.

Qllimet themelore, pr arritjen e t cilve sht themeluar Kshilli i Evrops jan:

! ! ! !

Forcimi i demokracis; Mbrojtje e t drejtave t njeriut dhe sundimi i s drejts dhe ligjeve; Ruajtja e trashigimis dhe lloj-llojshmris kulturore evropiane; Paraqet forum permanent t respektimit dhe zgjidhjes s nj rrethi t gjr t problemeve sociale t shoqris dhe prmirsimin e kualitetit t jets s qytetarve t Evrops; pr stabilitet demokratik n Evrop me prmbajtje t reformave politike, ligjore dhe konstitutive.
800 milion evropian

Parlamentet

Qeverit

Pushtetet lokale dhe rajonale

Asembleja parlamentare

Shoqata t ministrave
Rekomandime Kshillime Rekomandime Kshillime

Kongresi i pushteteve lokale dhe rajonale n Evrop

Organet e Kshillit t Evrops jan:

Sekretariati i Kshillit t Evrops

139

Asembleja parlamentare sht organ prfaqsues dhe ligjvns, n t cilin antarsojn deputet nga parlamentet nacionale t vendeve - antare t Kshillit t Evrops. Numri i antarve n Asemblen parlamentar varet nga madhsia e vendit. Republika e Maqedonis sht e prfaqsuar me tre deputet dhe tr zvends t tyre. Komiteti i ministrave sht organ i Kshillit t Evrops, i cili sht i prbr nga ministrat pr pun t jashtme t vendeve-antare. Ky Komitet mblidhet, m s paku, dy her n vit. 10.4.2. KONGRESI I PUSHTETEVE LOKALE DHE RAJONALE Kongresi i pushteteve lokale dhe rajonale sht organ konsultativ i Kshillit t Evrops i themeluar n vitin 1994. Ky organ prfaqson pushtetet lokale t vendeve-antare, nprmjet personave t zgjedhur nga secili vend-antar. Njsoj si Asemblea parlamentare, edhe Kongresi sht i prbr nga delegacionet e secilit vend-antar n Kshillin e Evrops. Delegacioni m i madh sht i prbr prej 18 antarve dhe 18 zvendsve, kurse delegacioni m i vogl prej 2 antarve dhe 2 zvendsve. Vndi yn sht i prfqasuar me delegacion prej 3 antarve dhe 3 zvendsve. Prbrjen e delegacionit t Republiks s Maqedonis n Kongresin e pushteteve lokale dhe rajonale n Kshillin e Evrops e prcakton Ministria pr vetqeverisje lokale, n propozim t Bashksis s njsive t vetqeverisjes lokale, ndrsa informim formal pr prbrjen e delegacionit bn Ministri pr pun t jashtme, i cili informon sekretarin gjeneral t Kshillit t Evrops pr prbrjen e delegacionit. Gjat formimit t delegacionit, Bashksia e njsive t vetqeverisjes lokale duhet t respektoj kriteriumet, si vijon:
! !

delegatt duhet t jen nga komuna t ndryshme (t zhvilluara, m pak t zhvilluara dhe t pazhvilluara); m s paku nj e katrta ndrsa m s teprmi nj e treta e delegatve duhet me qen prfaqsues t bashksive etnike, t cilat nuk jan shumic n Republikn e Maqedonis, ndrsa, sipas mundsive, gjysma e delegacionit duhet me qen femra; n prbrje t delegacionit nuk munden me qen dy prfaqsues nga e njjta komun, si dhe nj komun nuk mundet dy her me rradh t ket prfaqsues n delegacion; duhet t njihet s paku njra nga gjuht e puns s Kshillit t Evrops (gjuha angleze dhe franceze);

! !

Delegacioni ka edhe sekretarin e tij, i cili n t shumtn e rasteve sht nga t punsuarit n Bashksin e njsive t vetqeverisjes lokale. Kongresi ka dy dhoma. Njra dhom sht pr pushtetet lokale, ndrsa dhoma tjetr sht pr pushtetet rajonale, me numr t prgjithshm prej 313 antarve dhe 313 zvends t antarve. Kongresi i pushteteve lokale dhe rajonale ka disa trupa:
! !

Byroja, e cila sht e prbr nga kryetart dhe nnkryetart e Dhomave dhe nga drejtori egzekutiv i Kongresit; Komiteti i prhershm, i cili sht i prbr nga udhheqsit e delegacioneve nacionale; miteti pr kultur dhe arsim dhe Komiteti pr kohezion social.

! egzistojn edhe komitete konstante: Komiteti institucional, Komiteti pr qndrueshmri dhe zhvillim, Ko-

Sipas nevojs formohen edhe trupa punues t prkohshm, si sht grupi punues ad-hok pr Evropn juglindore, i cili e prcjell situatn e demokracis lokale n kt rajon t Evrops. Funksionet themelore t Kongresit t pushteteve lokale dhe rajonale jan: 140

shqyrtimi i t gjitha shtjeve t lidhura me situatn e pushteteve lokale dhe shkalln e decentralizimit t vendeve-antare dhe dhnie t ndihms kshilldhnse t Komitetit t ministrave dhe Asembles parlamentare pr shtje t lidhura me pushtetet lokale dhe rajonale; ofrim t mbikqyrjes n lidhje me aplikimin e Konvents evropiane pr vetqeverisje lokale; prgaditje t dokumentave pr gjendjen e demokracive lokale dhe rajonale n vendet-antare.
Kongresi i pushteteve lokale dhe rajonale n Kshillin e Evrops

! !

Dhoma e pushteteve lokale

Byrot

Dhoma e rajoneve

Komitete t prhershme

4 /katr/ komisione t prhershme

10.4.3. KSHILLI I KOMUNAVE DHE RAJONEVE EVROPIANE (CEMP) Kshilli i komunave dhe rajoneve evropiane (CEMP), me seli n Bruksel dhe Paris, sht organizat ndrkombtare prfaqsuese e pushteve lokale dhe rajonale t Evrops, e themeluar m vitin 1951, n t ciln antarsojn asociacione nacionale t pushteteve lokale dhe rajonale nga Evropa. N fillim kjo organizat quhej Kshill i komunave n Evrop por n vitin 1984 organizats i bashkangjiten edhe Rajonet evropiane, me ka fiton emrin e tanishm. Q nga viti 1990 CEMR sht pjes prbrse e Lidhjes ndrkombtare t pushteteve lokale. Bashksia e njsive t vetqeverisjes lokale nga Republika e Maqedonis sht antare e plot e CEMR, prej majit t vitit 2003. N kt organizat, jemi t pranuar me emrin ton kushtetues. 10.4.4. NALAS-RRJETA E ASOCIACIONEVE T PUSHTETEVE LOKALE DHE NACIONALE T EVROPS JUGLINDORE Iniciativa pr themelimin e rrejtit t pushteteve lokale dhe rajonale t Evrops juglinodre - NALAS, rrjedh prej mbajtjes se forumit t par - "Forum i qyteteve dhe rajoneve t Evrops juglindore" n organizim t Kongresit t pushteteve lokale dhe rajonave t Evrops (Shkup, nntor t vitit 2000), ku u potencua rndsia e asocia141

cioneve t pushteteve lokale n procesin e zhvillimit t demokracis lokale n Evropn juglindore, si faktor i stabilitetit n rajon. Me aprovimin e Rezoluts 111 (2001), Kongresi i pushteteve lokale dhe rajonale t Evrops (CLRAE), e potencon nevojn e formimit t asociacioneve n Evropn juglindore, nprmjet procesit t krijimit t rrjetit t lidhshmris s prbashkt me qllim, q ky asociacion n t ardhmen t rritet n union t asociacioneve. Asociacionet nacionale fillojn me punn e tyre intenzive t prbashkt n vitin 2001, duke kmbyer prvoja nga praktika e deritanishme dhe duke ekspozuar programet e tyre zhvillimore me ndihm financiare dhe teknike nga ana e donatorve t shumt n suazat e aktiviteteve t Paktit pr stabilitet t Evrops juglindore, deri n formimin e Rrjetit t asociacioneve nacionale t pushteteve lokale dhe rajonale t Evrops juglindore - NALAS.
NALAS-i sht organizat e pavarur n aspekt politik ( nga qeverit e vendeve amz t asociacioneve antare; nga organizatata ndrkombtare joqeveritare), multigjuhsore, multietnike, multikulturore, n lidhje t ngusht me Kongresin e pushteteve lokale rajonale. NALASi-i promovon, inicon dhe prkrah proceset e decentralizimit t pushtetit, bashkpunon me pushtetet qendrore dhe mundohet pr shkall sa m t lart t autonomis lokale, si qllim themelor n procesin e tranzicionit t vendeve n Evropn juglindore. NALAS-i n t njjtn koh kontribon n stabilitetin dhe prmirsimin e standardit jetsor t qytetarve t gjith rajonit.

Prkrahje t madhe t aktiviteteve t NALAS-it, prve prezncs dhe ndihms s sinqert nga ana e m shum ekspertve t Kshillit t Evrops, ka ofruar edhe Pakti pr stabilitet t Evrops juglindore, nprmjet realizimit t numrit t madh t iniciativave pr bashkpunim t ndrsjell ndrmjet asociacioneve t shteteve t rajonit. NALAS sht themeluar n baz t vendimeve t sjellura nga ana e trupave drejtues t asociacioneve-antare, ndrsa me prkrahje t Kshillit t Evrops dhe me prkrahje teknike dhe financiare t Qeveris s Zvicrs, FEDRE kurse n cilsi t prkrahjes financiare dhe teknike, jan prezent edhe donacionet e OSI-LGI. Sekretariati i NALAS-it sht i organizuar n baz t rrotacionit n mes asociacioneve-antare t organizats, me mandat prej nj viti. Asociacioni, pas kandidaturs s paraqitur paraprakisht dhe t planit pr aktivitete t lidhura me kryerjen e funksioneve t sekretarijatit, me shumic t votave t antarve t Komitetit t npunsve pr lidhje (Commitee of liason officers), fiton mandatin me kohzgjatje prej nj viti. Aktivitetet, t cilat jan t parapara me fitimin e mandatit pr kryerjen e funksionit t sekretariatit t NALAS-it, nnkuptojn: prcjellje aktive t t gjitha aktiviteteve t NALAS-it, prgaditje e mbledhjeve, procesverbaleve, informatave, internet faqes dhe prcjellje t t gjitha aktiviteteve t ardhshme, t cilat do t paraqiteshin si rezultat i zmadhimit t puns s organizats. Prej 7 prillit t vitit 2004, me vendim t Komitetit t npunsve pr lidhje t NALAS-it, mandati me kohzgjetje prej nj viti pr kryerje t funksionit t sekretarijatit t NALAS-it, bartet mbi Bashksin e njsive t vetqeverisjes lokale t Republiks s Maqedonis.

Fjal kyqe: bashkpunim, vllazrim, evrorajone, BNJVL, Kshilli i Evrops, Kongresi i pushteteve lokale dhe rajonale, CEMR, NALAS. Korrniza juridike:
!

Ligji pr vetqeverisje lokale ("Gazeta zyrtare e Republiks s Maqedonis", nr. 5/02); Statuti i BNJVL (1999); Statuti i BNJVL (2004).

! Konventa evropiane pr vetqeverisje lokale ("Gazeta zyrtare e Republiks s Maqedonis", nr. 23/97); ! !

142

11

KOMUNAT DHE UNIONI EVROPIAN

Prof. Dr. Ilija Todorovski Maqedonia sht n rrug drejt Unionit Evropian, ndrsa ndikimi i ktij procesi n komunat pritet t shqyrtohet n vazhdim.

11.1. UNIONI EVROPIAN SI BASHKSI E SHTETEVE Unioni evropian sht bashksi mbinacionale, e krijuar si rezultat i procesit t bashkpunimit dhe integrimit t m tepr shteteve evropiane. Ktij bashkpunimi i paraprinte Bashksia evropiane pr qymyr dhe elik nga viti 1950, e bazuar n planin e ministrit francez, Robert Shuman, pr krijimin e marrveshjes ndrmjet Francs dhe Gjermanis pr prodhim dhe distribuim t qymyrit dhe elikut. Ksaj marrveshje menjher ju bashkangjitn Belgjika, Italia, Holanda dhe Luksemburgu. Gjat ekzistencs s saj 50-vjeare, Unioni evropian kishte disa zgjerime, kshtuq ai sot numron 25 shtete-antare. Vet nocioni "Unioni evropian" sht paraqitur n vitin 1993 me Marrveshjen e Mastrihtit. Bashksia e shteteve-antare bazohet n tr shtylla: Shtylln e par e prbn Bashksia ekonomike evropiane dhe Bashksia evropiane pr energji atomike, i cili u thellua dhe u prhap me unionin ekonomik dhe monetar. Shtylla e dyt prfshin politikn e prbashkt t jashtme dh t siguris. Shtylla e tret prfshin bashkpunimin n lmin e gjyqtaris dhe punve t brendshme. 11. 2. PRFITIMET PR REPUBLIKN E MAQEDONIS NGA INTEGRIMI N UE Tendenca e integrimit t shteteve m pak t zhvilluara t Evrops centrale dhe juglindore n UE sht e bazuar n interesin e prbashkt. Shtetet perndimore, q tanim nj koh t gjat jan t integruar n UE, kan interes t fitojn treg m t madh t prbashkt, Evrop m t sigurt dhe qarkullim t papenguar t mallrave dhe shrbimeve, si dhe lvizje t papenguar t personave n territor sa m t madh. Motivi pr integrim i vendeve m pak t zhvilluara, ku bn pjes edhe Republika e Maqedonis sht n mas shum m t madhe i rndsishm. Prfitimet n kt rast, do t ishin si n vijim: vendosjen e normativs evropiane n ligjdhnien e vendit, q paraqet rregullim t marrdhnieve n mnyr t provuar dhe kualitative; mundsi pr shfrytzim m t madh t arritjeve t shteteve t zhvilluara t Evrops n lmin e shkencs, zhvillimit teknologjik dhe lmit tjera shoqrore; treg i hapur dhe i prbashkt me konkurenc t lir; mundsi pr shfrytzimin e fondeve evropiane, q do t shpejtonin zhvillimin ekonomik dhe zhvillimin e prgjithshm shoqror 143

t Republiks s Maqedonis; politik t prbashkt t punve t jashtme dhe t siguris; sistem gjyqsor t prbashkt, q gjykon sipas dispozitave t prbashkta evropiane dhe, m n fund, mundsi pr zgjedhje t vendit pr banim n cilindo shtet evropian. 11.3. INSTITUCIONE DHE ORGANE T UNIONIT EVROPIAN

11.3.1. Parlamenti evropian Parlamenti evropian sht trup ligjvns i Unionit evropian. Fillimet e tij mund t gjenden n marrveshjet e shteteve evropiane n vitin 1950. Por nga viti 1979 deputett e parlamentit evropian zgjidhen n votime t drejt pr drejta nga ana e qytetarve t vendeve-antare t UE, n do 5 vjet. D.m.th. Parlamenti evropian e prezenton vullnetin demokratik t popullit. Numri i prgjithshm i deputetve n kt moment sht 732, q rrjedhin nga 25 vende-antar t Unionit evropian. Gjat ksaj, do shtet ka t drejt t zgjedh deputet, varsisht nga madhsia. Kshtu, shtetet m t vogla me rreth 2 milion banor, si Qiproja, Malta dhe Sllovenija delegojn 6-7 deputet; shtetet m t mdha si Mbretria e bashkuar e Britanis s madhe dhe Irlands veriore, Franca dhe Italia, q kan nga 60 milion banor delegojn 78 deputet, ndrsa shteti m i madh - Gjermania, q ka rreth 80 milion banor delegon 99 deputet. Selia e Parlamentit evropian sht n Strazburg, Franc por ai mban sesione dhe n Belgjik dhe Luksemburg. Tash, shtja m e rndsishme sht ka bn ai ose cilat jan kompetencat e tij. Parlamenti evropian ka tre rrole kryesore: S pari, ai ka kompetenc ligjvnse ose t drejt t sjell aktet m t rndsishme t Unionit evropian. Por Parlamenti evropian kompetencn ligjvnse e kryen s bashku me nj trup tjetr t Unionit evropian-ky sht Kshilli evropian, pr t cilin do t tregojm dika m von. Parlamenti evropian ka edhe funksionin buxhetor dhe funksionin mbikqyrs. 11.3.2. Kshilli i Unionit evropian N suazat e Kshillit t Unionit evropian, takohen ministrat e vendeve antare. Secili vend sht i prfaqsuar prej ministrit, i cili sht prgjegjs pr shtjen, q sht n rend t dits t Kshillit (pun t jashtme, financa, shtje sociale, transport, bujqsi, etj). Kshilli mblidhet n 9 trupa (konfiguracione), ndrsa secili vend-antar udhheq m kshillin pr gjasht muaj, n baz t rotacionit. N suazat e Kshillit t Unionit evropian n do gjasht muaj mbahet Samiti i shefave t shteteve dhe qeverive (kryetar t shteteve, kryeministra). N Samitin, burrshtetasit m t lart marrin qndrime n aspekt t shtjeve konkrete, t cilat m tutje, Kshilli i ministrave i operacionalizon. Kshilli i Unionit evropian ka gjasht kompetenca: 1. Sjelljen e ligjeve evropiane. N shum lmi, ai e ndan kt kompetenc me Parlamentin evropian; 2. Koordinimin e politikave ekonomike t vendeve-antare; 3. Arritjen e marrveshjeve ndrkombtare n mes Unionit evropian me shtete t ndryshme ose organizata ndrkombtare; 4. Aprovimin e buxhetit t Unionit evropian, s bashku me Parlamentin evropian; 5. Zhvillimin e politiks s prbashkt t jashtme dhe t sigurise t vendeve-antare t Unionit evropian, n baz t udhzimeve t Kshillit evropian; 6. Koordinimin e bashkpunimit n mes gjyqeve nacionale dhe forcave policore n lidhje me shtjet e kriminalitetit. 144

11.3.3.Komisioni evropian Komisioni sht institucion i pavarur politik, i cili prfaqson interesat e Unionit evropian, si trsi. Ai numron 25 antar dhe sht forca shtytse n suazat e sistemit institucional t Unionit evropian. Ai propozon legjislacionin, politikn dhe programe aksionale dhe sht prgjegjs pr kryerjen e vendimeve t Parlamentit dhe Kshillit. Komisioni evropian ka katr kompetenca: 1. Ju propozon legjislacion Parlamentit dhe kshillit; 2. Udhheq dhe egzekuton politikat dhe buxhetin e UE-s; 3. Realizon t drejtn evropiane (s bashku me Gjyqin e drejtsis); 4. Prfaqson Unionin Evropian n skenn ndrkombtare (psh. Nprmjet negociatave pr arritje t marrveshjeve n mes Unionit evropian dhe vendeve tjera). N kt kontekst, me rndsi sht t nalemi n inicijativn ligjore, gjegjsisht t shikojm se n far mase ajo rrjedh nga organet e unionin evropian, e n far mase nga organet nacionale t vendeve - antare. Propozimi (projekti) i akteve ligjore evropiane mund t rrjedh nga Komisioni; mund t paraqitet si inicijativ e nj grupi t vendeve-antare; iniciativ e Parlamentit Evropian; krkes e Gjyqit t drejtsis; rekomandim i Banks Qendrore Evropiane, si dhe krkes e Banks Evropiane Investuese. Kto propozime (projekte) ju dorzohen parlamenteve nacionale, nprmjet ndonjrit nga organet e Unionit evropian (Kshillit, Parlamentit, Komisionit). Parlamentet nacionale, mund t'ju drgojn kryetarve t Kshillit evropian, Parlameniti ose Komisionit mendim t arsyetuar nse propozimet (projektet) e akteve ligjore jan n pajtim me parimin e subsidiaritetit; n pajtim me procedurat e prmbajtura n kt Protokol pr aplikimin e parimeve t subsidiaritetit dhe proporcionalitetit. Organe tjera t Unionit evropian jan: 1. Gjyqi i drejtsis: ky gjyq duhet t siguroj, legjislacioni i UE-s (i njohur teknikisht si " e drejt e unionit") t interpretohet dhe aplikohet nmnyr t njjt n secilin vend - antar t UE. 2. Banka qendrore evropiane: Banka qendrore evropiane (BEQ) qe themeluar n vitin 1998 me Marrveshjen pr Unionin evropian, me qllim t parqitjes dhe udhheqjes me valutn e re (euro), t bj transakcionet e kmbimit devizor me vendet e huaja dhe t siguroj veprim t pa penguar t sistemeve pagesore. BQE, poashtu, sht prgjegjse pr koncipim dhe ekzekutim t politiks ekonomike dhe monetare. 3. Banka investuese evropiane: Banka investuese evropiane (BIE) qe themeluar n vitin 1958. Ajo ndihmon n realizimin e qllimeve t Unionit, nprmjet financimit t llojeve t ndryshme t projekteve investuese. 4. Ombudsmani (avokati popullor): Avokati popullor vepron si ndrmjetsues n mes qytetarve dhe pushtetit t UE. Ai sht i autorizuar t pranoj dhe hulumtoj ankesa prej qytetarve, subjekteve afariste dhe institucioneve t UE, si dhe nga do subjekt tjetr, i cili gjendet ose ka qndrim juridik n ndonj nga vendet e UE. Insititucioni i fundit, i cili duhet t prmendet ndaras nga institucionet tjera, meq sht i rendsishm pr vetqeverisjen lokale sht Komiteti i regjioneve (KOR). Ky komitet qe formuar me Marrveshjen e Mastrihtit, si trup i pavarur kshilldhns dhe qllimi kryesor i tij sht mbrojtja e interesave t trupave rajonale dhe lokale t qytetarve t UE n proceset e marrjes s vendimeve n Union. Njri ndr qllimet kryesore t KOR sht forcimi i kohezionit social dhe ekonomik t vendeve - antare t UE-s dhe t veproj si roje e parimit t subsidiaritetit. Detyrat kryesore t KOR jan:
! !

T prezentoj qndrimet lokale dhe rajonale para institucioneve t UE-s, gjat prpilimit t propozimeve dhe udhheqjes s politikave; T informoj qytetart pr politikat, q sillen dhe aplikohen nga ana e UE-s. 145

Nga ajo, q u tha m lart mund t hetohet se, n nivel t Unionit evropian egziston nj struktur e zhvilluar e organeve dhe trupave, e cila, n mas t madhe, t prkujton organet dhe trupat e nj shteti t zhvilluar parlamentar. Kto organe dhe trupa veprojn si organe t pavarura n kryerjen e funksioneve t tyre ligjvnse, egzekutive dhe gjygjtare. Gat ksaj, ato jan t ndihmuar nga institucione t shumta financiare. 11.4. LEGJISLACIONI I UNIONIT EVROPIAN Legjislacioni ndahet n legjislacion primar dhe sekundar. Legjislacioni primar prfshin kontratat dhe marrveshjet tjera, q kan status t njjt. Ai krijohet nprmjet negociatave direkte n mes qeverive t vendeve. Kto marrveshje, m tutje, jan objekt i ratifikimit nga ana e parlamenteve nacionale. Legjislacioni sekondar sht i bazuar n marrveshjet dhe nnkupton shum t procedurave, t cilat jan t definuara n dispozita t ndryshme. 11.5. POLITIKAT E UNIONIT EVROPIAN ME RNDSI PR VETQEVERISJEN LOKALE N RM
N suazat e marrveshjeve, q e themelojn Unionin evropian, e drejta e Unionit mund t haset n format, si vijon: a) Rregullativa, t cilat jan direkt ta aplikueshme dhe t obliguara pr t gjitha vendet - antare t UE-s, pa nevoj pr legjislacion implementues nacional; b) Direktiva, t cilat i obligojn vendet - antare t UE-s, qllimet q dalin prej tyre, t arrihen pr nj periudh kohore t caktuar. Pushteteve nacionale ju jepet e drejta e zgjedhjes s forms dhe mjeteve, nprmjet t cilve do t aplikoheshin. Direktivat duhet t aplikohen n legjislacionin nacional, n pajtim me procedurat e secilit vend, ve e ve. c) Vendime, t cilat jan obliguese n t gjitha aspektet e tyre pr ata, pr t cilt jan sjellur. Vendimet nuk krkojn legjislacion nacional, implementues. Nj vendim ka fuqi pr secilin vend - antar t UE-s, ndrmarrje ose person t veant. c) Rekomandime dhe mendime, t cilat nuk jan t obligueshme.

Unioni evropian arrin qllimet e tij nprmjet udhheqjes s politiks n lmi t ndryshme, pr realizimin e t cilave siguron edhe fonde t prshtatshme. Politika m e rndsishme e saj sht politika regjionale, e drejtuar kah zvoglimi i ndryshimeve regjionale (disparitetet). Por, gjithashtu, e rndsishme sht edhe politika e prgjithshme bujqsore, politikat pr zhvillimin e transportit, telekomunikacioni dhe energjis, politika hulumtuese dhe zhvilluese, politika e shoqris informatike, politika e konkurrencs, etj. Megjithate, pr komunat e Maqedonis, duke pasur parasysh kompetencat e reja, politikat m t rndsishme do t ishin ato, pr t cilat Unioni evropian jep ndihm financiare dhe ekspertiz: 1. Politika e zhvillimit ekonomik dhe social, e cila sht e drejtuar kah prmirsimi i nivelit t kualifikimit t sektorit afarist (biznesit), prodhimit t ushqimit, zhvillimin e ekonomis s vogl etj; 2. Politika e mbrojtjes s ambientit jetsor, q sht e drejtuar drejt prmirsimit t udhheqjes me hedhurina, ngritjen e kualitetit t ajrit dhe ujit, mbrojtje nga ndotja e t gjitha segmenteve t ambientit jetsor - ujit, trualli dhe ajrit; 3. Politika e bashkpunimit ndrkufitar, q mund t realizohet n shum lmi si jan veprimtarit komunale, ekonomia, mbrojtja e ambientit jetsor, etj. 11. 6. FONDET Q JAN N DISPONIM PR VENDET - ANTARE T UNIONIT EVROPIAN

Antart m t zhvilluara t Unionit evropian, kan kuptuar s Unioni nuk do t mund t funksionoj n mnyr efektive, nse ka shkall t lart t diversitetit. Pr kt zhvillimi i vendeve - antare m t varfra, nga njra an dhe antarsimin e vendeve tjera, nga ana tjetr, e lehtson me an t ndarjes s ndihmave t ndryshme financiare. N kt mnyr Unioni evropian zvoglon ndryshimet ose disparitetet, q egzistojn n aspekt t bruto prodhimit t vendit dhe nivelit t punsimit edhe n mes vet vendeve - antare t UE-s, edhe n ms rajoneve t ndryshme n suaza t nj shteti. Pr kt qllim, Unioni Evropian, nprmjet fondeve t ndryshme n priudhn mes viteve 2000-2006 ka shprndar 216 milard euro npr 15 vende-antare dhe 22 miliard euro vendeve-kandidat pr antarsim, n periudhn para antarsis s tyre t plot. Ndrsa jan t dedikuara edhe 22 miliard euro pr prshtatjen e tyre n priudhn prej vitit 2004 deri n vitin 2006. D.m.th pr kt qllime, Unioni evoprian n priudhn prej vitit 2000-2006, ka ndar 257 miliard euro, q sht 37% nga buxheti i tij. Ndarja e mjeteve bhet nprmjet m tepr fondeve, nga t cilt m t rndsishm jan:

146

Fondi koheziv. Fondi kohziv shrben pr t forcuar kohezionin social dhe ekonomik n suazat e Unionit evropian. Pr t fituar kt fond, bruto prodhimi nacional i vendit duhet me qen nn 90% nga ai mesatar i Unionit evropian. N dhjetvjetshin e fundit, kt fond e kan shfrytzuar: Spanja, Portugalia dhe Republika e Irlands (deri n vitin 2003), ndrsa pas pranimit t dhjet vendeve n vitin 2004 (Sllovenia, Hungaria Polonia, etj), t gjith iu bashkangjitn grupit t mparshm prej tre vendeve n shfrytzimin e mjeteve nga ky fond. Sot, 13 vende jan shfrytzues t tij. Mjeteve t ktij fondi, ju shtohen edhe mjetet nacionale t vendit-antar. D.m.th ky sht fond i ko-financuar, q shrben pr disa qllime:
! !

ambient jetsor; rrjete transportuese trans-evropiane;

! harmonizimin e legjislacionit nacional me legjislacionin e Unionit evropian n lmit e lart prmendura.

Fonde strukturale. Egzistojn katr fonde strukturale dhe secili nga ato mbulon lmi t veant nga zhvillimi i prgjithshm shoqror.
! ! ! !

Fondi rajonal evropian i zhvillimit; Fondi social evropian; Instrumenti financiar pr udhheqje me peshkimin; Fondi evropian pr udhheqje dhe garantim t zhvillimit bujqsor.

Fondi rajonal evropian i zhvillimit siguron mjete pr:

! ! ! !

infrastruktur; hapje t vendeve t reja t puns; zhvillim lokal; ndihm pr ndrmarrje t vogla.

Fondi evropian social siguron mjete pr kthimin e grupeve t papunsuarve dhe t paprivilegjuara n vendet e tyre t puns, nprmjet:
! !

trajnimit; sistemeve te punsimit.

Instrumenti financiar pr udhheqje me peshkimin sht fond, i cili siguron mjete pr adaptimin dhe modernizimin e industris s peshkimit. Fondi evropian pr udhheqjen dhe garantimin e zhvillimit t bujqsis financon:
! !

masa pr zhvillim rural; ndihm pr fermert, kryesisht n rajonet m pak t zhvilluara. RRUGA E REPUBLIKS S MAQEDONIS DERI TE ANTARSIA N UNIONIN EVROPIAN

11.7.

11.7.1. KUSHTET Q DUHET T PLOTSOHEN N mbledhjen e Kshillit t Evrops n Kopenhag n vitin 1993, prfaqsues t dalluar t vendeve-antare t Unionit evopian, u pajtuan t pranojn n antarsi t Unionit evropian shtetet e Evrops qendrore dhe lindore, q do t shfaqin dshir pr antarsim nn supozim se do t plotsojn kriteriumet e ardhshme ekonomike dhe politike: (1) egzistim i stabilitetit t institucioneve, respektim i t drejtave t njeriut dhe t minoriteteve; 147

(2) egzistim i ekonomis s tregut t lir; (3) aftsi e ndrmarrjeve (t vendeve-antare t ardhshme) t prballojn shtypjen e tregut t subjekteve t Unionit evropian dhe (4) aftsi t marrjes mbi vete t obligimeve, q rrjedhin nga antarsia, duke prfshir realizimin e qllimeve t unionit politik, ekonomik dhe monetar. Kto kriteriume jan t njohura si kriteriumet e Kopenhags.
D.m.th. vendet e Evrops qendrore dhe juglindore, me prjashtim t shteteve t Ballkanit perndimor (Kroacia, Serbia dhe Mali i zi, Bosnja dhe Hercegovina, Shqipria dhe Maqedonia), nnshkruajn marrveshje par asocim ose marrveshje evropiane pr hyrje n Unionin evropian. Shtetet e Ballkanit perndimor nnshkruajn marrveshje pr stabilizim dhe asocim. far sht dallimi? Pr shtetet e para krkohet t plotsojn kriteriumet e Kopenhags, ndrsa pr grupin e dyt t shteteve, gjegjsisht pr shtetet e Ballkanit perndimor, krkohet plotsim i kriteriumeve plotsuese. Motivi pr plotsimin e kriteriumeve plotsuese, rrjedh nga tensionet dhe konfliktet luftarake, q u paraqitn n kt rajon, kshtuq nga ato krkohet t manifestohet prgaditshmri dhe t realizojn bashkpunim rajonal dhe stabilizim paqsor dhe politik. Gjat ksaj politika q realizohet nga ana e Unionit evropian n kt aspekt sht, psh Republika e Maqedonis t bj realizimin n praktik t dispozitave t Marrveshjes s Ohrit; Republika e Kroacis t bashkpunoj me Gjykatn e Hags dhe t krijoj kushte pr kthimin e serbve etj.

N prgjithsi, kto kriteriume pr vendet e Ballkanit perndimor jan t prmbajtura n Paktin e stabilitetit. Nga ato, m t rndsishm jan: 1. Vendet e Evrops juglindore . . . n suazat e bashksis ndrkombtare, duhet t zhvillojn strategji t prbashkt pr stabilitet dhe rritje t rajonit dhe t bashkpunojn ndrmjet tyre. . . pr t eliminuar mungesat dhe shtjet kontestuale. 2. T orvaten pr paqe t prhershme, prosperitet dhe stabilitet t Evrops juglindore. 3. T vazhdojn reformat demokratike dhe ekonomike. 4. T pengojn dhe prfundojn tensionet dhe krizat, si parakusht pr stabilitet t prhershm. 5. T fillojn procese t pjekura demokratike, t bazuara n zgjedhje t lira dhe t drejta dhe sundimit t s drejts, respektimin e t drejtave t minoriteteve nacionale dhe mediumeve t pavarura, gjygje t pavarura . . . 6. T luftojn kundr kriminalitetit t organizuar, korrupsionit, terrorizmit . . . 7. T pengojn zhvendosjen me forc t popullats, si dhe emigrimin e shkaktuar nga varfria. 8. T sigurojn kthim t refugjatve dhe personave t zhvendosur n shtpit e tyre, etj. 11.8. FAZAT N PROCESIN E ANTARSIMIT N UNIONIN EVROPIAN Faza e par e antarsis s nj shteti n Unionin evopian, fillon me krkesn e tij pr antarsim. Kshilli i Unionit evropian, vendos njzrit pr fillimin e negociatave. Por rol kryesor luan Komisioni pr antarsi, i cili realisht udhheq negociatat. Negociatat kan t bjn m shtje t rndsishm. Shteti, i cili krkon antarsim n Unionin evropian, obligohet se do t prshtat zhvillimin n drejtim t krkesave, q dalin nga pozicioni i Unionit evropian. N disa lmi negociatat jan relativisht t thjeshta (psh. arsim dhe turizm), por n disa lmi jan m t ndrlikuara dhe m t gjata (tregu i brendshm, politika e prbashkt bujqsore, politika e brendshme dhe juridike). Pas ksaj vjen arritja e marrveshjes pr asocim n mes vendeve-antar t Unionit evopian dhe vendeve-kandidat pr antarsi.

Faza e dyt paraqet rezultat i mbarimit t suksesshm t fazs s par, gjegjsisht plotsimit t nj pjese t kushteve t shtetit, i cili krkon antarsim n UE. N fazn e dyt shteti, i cili krkon antarsim n UE, fiton statusin e kandidatit. Ky vendim n nj pjes sht vendim diskrecion i trupave t Unionit evropian, sepse nuk egzstojn kriteriume egzakte, q do t vlersojn prparimin e arritur t shtetit, i cili krkon antarsi n UE. Edhe n fazn e dyt, shteti plotson kushtet, q kan qen objekt i negociatave por ai tash m ka status m t sigurt dhe fonde m t mdha n disponim pr prshtatje strukturore t tij. Kjo faz mbaron me antarsim t plot t shtetin n fjal n Unionin evropian. Republika e Maqedonis sht n fazn e par t ktij procesi, n t ciln, ajo, prve krkesave standarde, t cilat duhet t plotsohen para antarsimit n Unionin evropian, duhet t stabilizohet n aspekt t siguris dhe t bashkpunoj m vendet e rajonit. 148

N aspekt t krkesave, Republika e Maqedonis do t duhet plotsisht t merr legjislacionin e Unionit evropian (acquis communutaire). Ktu bjn pjes t gjitha marrveshjet e rndsishme dhe tr rregullativa juridike e Unionin evropian n fuqi. Gjat ksaj, egzistojn dy procedura pr marrjen e aki n legjislacionin nacional: afrim dhe harmonizimi. Aproksimacioni (afrimi) d.m.th. integrim i drejt pr drejt i legjislacionit t Unionin evropian n legjislacionin e Maqedonis. Shembull pr kt sht Direktiva e Kshillit t UE-s 92/43/1992 pr ruajtjen e habitatit natyror dhe ruajtjen e fauns dhe flors s egr, ku jan t definuar nocionet e ruajtjes, habitate etj., t cilt me definicion t njjt futen n Ligjin pr ruajtje t natyrs, n Maqedoni. Harmonizimi (prshtatje) paraqet vendosje t qllimeve ose standardeve minimale nga ana e UE-s, t cilat legjislacioni nacional i Republiks s Maqedonis do t duhej t'i prpunoj. Shembull sht Direktiva e Kshillit t UE-s pr standarde minimale pr prcaktimin e statusit t refugjatit, n t ciln UE-ja krkon, q personat e hendikepuar t ken mbrojtje t prshtatshme por lejon, q Republika e Maqedonis t prpunoj kt shtje n rregullativn e saj. Megjithate, duhet t prmendet se marrdhniet e saja me Unionin evropian kan histori m t gjat, me paraqitje kronologjike, si vijon: 1992: Republika e Maqedonis vendosi prfaqsues t saj n Bruksel; 1995: Republika e Maqedonis vendosi marrdhnie diplomatike me UE-n; 1996: Republika e Maqedonis u b antare e barabart e PHARE programit, me ka u hap mundsia pr shfrytzim t ndihms pr realizimin e ndryshimeve strukturore dhe shpejtimin e reformave; 1999: Republika e Maqedonis paraqet krkes oficiale pr antarsi asociative n UE-n; 2000: Republika e Maqedonis fiton mandat nga ana e kshillit t Unionit evropian, Komisioni evropian t filloj negociata pr arritjen e Marrveshjes pr stabilizim dhe asocim; 2001: Nnshkruan marrveshjen pr stabilizim dhe asocim; 2004: Mbaron procesin e ratifikimit t Marrveshjes pr stabilizim dhe asocim; 2004: Parashtron krkes pr antarsim n Unionin evropian. 11.9. FONDET Q JAN N DISPONIM PR SHTETET N FAZA T NDRYSHME T RRUGS S TYRE DREJT ANTARSIS N UNIONIN EVROPIAN 11.9.1. Faza e stabilizimit dhe asocimit CARDS. Ky sht akronim ose shkurtic pr Community Assistance for Reconstruction, Development and Stabilisation (ose n shqip: Ndihm e Bashksis pr rekonstruim, zhvillim dhe stabilizim). Qllimi i prgjithshm i CARDS-it sht t ofroj ndihm Shqipris, Bosnjes dhe Hercegovins, Kroacis, Maqedonis dhe Serbis dhe Malit t zi n procesin e stabilizimit dhe asocimit. Buxheti i CARDS programit n periudhn prej vitit 2000-2006 sht 4.65 miliard euro. Mjetet jan t drejtuara drejt sektorve, si vijon:
! ! ! ! !

Drejtsi dhe pun t brendshme; Ndrtimi i kapacitetit administrativ; Zhvillim ekonomik dhe social; Stabilizim demokratik Ambeinti jetsor dhe resurse natyrore

149

CARDS n Republikn e Maqedonis Mjetet e dhna Republiks s Maqedonis nga CARDS programi n periudhn prej vitit 2002-2004 (mil. euro) Sektori Drejtsi dhe pun t brendshme Ndrtimi i kapacitetit administrativ Zhvillimi ekonomik dhe social Ambienti jetsor dhe resurse natyrore Stabilizimi demokratik T tjera Mjete gjithsejt t ndara 2002 7.0 14.0 11.5 3.0 6.0 41.5 2003 12.5 9.0 11.0 1.0 3.0 7.0 43.5 2004 17.0 8.5 14.0 2.0 3.0 6.5 51.0 Gjithsejt 36.5 31.5 36.5 3.0 9.0 19.5 136.0

Pr far projekte konkrete kan qen t dedikuara mjetet nga programi CARDS? N lmin e drejtsis dhe punve t brendshme mjetet kan qen t dedikuara pr reformn e policis, nprmjet riorganizimit t Ministris pr pun t brendshme, themelimin e akademis policore dhe prforcimin e lufts kundr kriminalitetit. Me kto mjete jan realizuar edhe trajnime n gjyqet kurse jan dedikuar mjete edhe pr formim t sistemit t integruar informatik n gjyqet. sht formuar edhe policia speciale kufitare, e aftsuar t prballoj kontrabandistt, emigrimin e paligjshm etj. N lmin e ndrtimit t kapacitetit administrativ jan investuar mjete pr trajnim t vetqeverisjel lokale. N lmin e zhvillimit ekonomik dhe social jan investuar mjete pr ngritjen e kualitetit t drejtuesve afarist; jan siguruar edhe mikro-kredi pr ndrmarrjet e vogla. Shembull i investimit t mjeteve n ndihmn sociale sht projekti, me t cilin 20 nnave nga Shkupi ju sht dhn detyra t kujdesen pr 100 prsona t moshuar. N lmin e ambientit jetsor jan siguruar mjete pr bashkpunim ndrkufitar i dedikuar pr udhheqje dhe mbrojtje t resurseve t prbashkta ujore me Greqin. Jan siguruar mjete pr Ministrin e ambientit jetsor dhe planifikimit hapsinor t prparon ligjet; t siguroj pajisje pr prmirsimin e kualitetit t ujit, ajrit etj. N lmin e stabilizimit demokratik, jan siguruar mjete pr kampanja informative pr toleranc, aktivitete jasht shkolls pr grupet e nxnsve t przier etnikisht etj. TEMPUS Ky sht program trans-evropian dhe sht n lmin e arsimit t lart. Me mjete t kombinuara nga ky program dhe nga PHARE programi sht br prpilimi i programit arsimor dhe elaborat pr themelimin e Studimeve inter-disciplinore (Fakultet) pr administrat publike n Manastir, i pajisur me mjete dhe literatur adekuate. 11.9.2. Faza para hyrjes n UE Deri n vitin 2004 ndihma ju sht ndar 10 shteteve n procesin e tyre pr arritjen e antarsis s plot n Unionin evropian (Sllovenia, Sllovakia, Hungaria, Polonia, Qiproja etj.), ndrsa n moment ndihma sht duke ju dhn dy kandidatve t mbetur pr antarsi- Bugaris dhe Rumunis. Pr kt faz dedikohen tre fonde: PHARE Ky fond sht i dedikuar pr prforcimin e institucioneve n shtetet e lartprmendura, me qllim t prpilimit t rregulativs s harmonizuar me rregullativn e Unionit evropian, si dhe investime n lmi tjera t ndryshme - infrastruktur, ndrmarrje, masa sociale, si dhe bashkpunim ndrkufitar. 150

SAPARD Ky fond sht i dedikuar pr zhvillimin e bujqsis dhe vendeve rurale, pr mbrojtje t ambientit jetsor dhe t ngjajshme. ISPA Ky fond sht i dedikuar pr financimin e projekteve t rndsishme n lmin e mborjtjes s ambientit jetsor dhe rrjeteve transportuese trans-evropiane. 11.10 QASJE PRFUNDIMTARE Si mund t shihet nga paraqitja e institucioneve t Unionit evriopian, ai sht bashksi mbinacionale fort e integruar dhe mir e strukturuar. Integrimi i tij rrjedh nga fakti se shtetet-antare t Unionit evropian kan shum interesa t prbashkta-ekonomike, sociale etj, dhe ruajtja dhe zhvillimi i tyre realizohet nprmjet nj strukture t degzuar, q plotsisht sht e ngjajshme me institucionet nacionale, q kryejn funksione ligjvnse, egzekutive dhe gjyqsore por edhe nprmjet sistemit t degzuar juridik, q rregullon shum lmi. N funksionimin e Unionit Evropian parimi dominant sht parimi i bashkpunimit dhe solidaritetit, realizimi i t cilit bhet nprmjet fondeve t shumta t dedikuara, para se gjithash, pr shtetet dhe rajonet m pak t zhvilluara. N kt kontekst, duke i njohur prioritetet zhvilluese t Unionit evropian, njri nga t cilt sht edhe zhvillimi i vetqeverisjes lokale dhe fondet e Unionit evropian, q jan n disponim pr komunat por edhe pr qytetart, organizatat joqeveritare dhe subjektet afariste, si dhe mundsin e shfrytzimit t dituris evropiane, prvojs dhe vullnetit t mir pr bashkpunim, komunat n Republiksn e Maqedonis, do t mund t vrejn dhe shfrytzojn mundsit pr intensifikim t zhvillimit t tyre, q i ofron Unioni evropian.

Fjali kyqe: Unioni evropian, institucione, legjislacion, fonde. Korrniza ligjore:

! Akti pr Evrop unik, i nnshkruar n Luksemburg m 17 shkurt t vitit 1986 dhe n Hag me 28 shkurt

t vitit 1986;
! ! ! ! ! !

Marrveshja e Grenlands (1984); Marrveshja e Amsterdamit; Marrveshja e Nics, e publikuar n Official Journal C 80 of 10.03.2001 (2001/C); Marrveshja e Parisit pr themelimin e Bashksis evropiane pr elik dhe qymyr (1951); Marrveshje, me t ciln formohet kshilli unik dhe komisioni unik i Bashksive evropiane, e nnshkryar n Bruksel me 8 prill t vitit 1965; Bashksia ekonomike evropiane u rrit n bashksi evropiane me sjelljen e Marrveshjes pr formimin e bashksis evropiane t sjellur n t njjtn koh me Marrveshjen pr Union evropian n Mastriht n vitin 1992 dhe t publikuar n t njjtn gazet zyrtare (92/C 224/01); t publikuara n Official Journal of the European Communities, C 224 / 31.08.1992 (Volume 35) (92/C 224/01); Tekstet e pastruara u publikuan n Official Journal C 325 of 24.12.2002.

! Akti final dhe deklaratat u aprovuan n Konferencat ndr-qeveritare n Mastriht n 7 shkurt t vitit 1992

151

152

12

ORIENTIM N AKTET JURIDIKE

Kire Kitevski Decentralizimi sht proces i bartjes s kompetencave mbi komunat. Pr t kuptuar dispozitat, q kan t bjn me kt lmi, duhet t prkujtohemi se pr far drispozita bhet fjal, far sht fuqia e tyre dhe kush sht kompetent pr sjelljen e tyre

Decentralizimi sht proces i bartjes s kompetencave konkrete dhe mjeteve nga shteti mbi komunat pr kryerje dhe udhheqje t tyre. Pr t kuptuar dispozitat, q kan t bjn me kt lmi, duhet t prkujtohemi se pr far drispozita bhet fjal, far sht fuqia e tyre dhe kush sht kompetent pr sjelljen e tyre. Pse sht kjo e nevojshme? Decentralizimi kryhet me sjelljen e ligjeve, me ndryshimin dhe plotsimin e tyre. N disa ligje propozohet ndonj shtje e caktuar t rregullohet me akt nnligjor ose me akt t sjellur nga organet e komunave. N Ligjin pr vetqeverisje lokale sht dhn vetm lista e lmive t caktuara, ndrsa cilt pun dhe n cilat lmi do t kryhen nga ana e komunave, prcaktohen me ligj. Kshtu psh, komunat jan kompetente pr sjelljen e planeve hapsinore dhe urbanistike, rregullimn e truallit ndrtimor dhe dhnien e lejeve pr ndrtim t objekteve me rndsi lokale. Formulimi i till n ligj sht tepr i prgjithsuar. Precizimi i tij do t bhet me ligje t veanta, akte nnlgijore dhe akte t komunave. N rastin konkret, me Ligjin pr planifikim hapsinor dhe urbanistik, prcaktohet, cilat plane i sjell komuna, procedura e sjelljes s tyre, kush do t'i realizoj ato plane dhe shtje tjera. Me Ligjin pr ndrtimtari prcaktohet procedura pr dhnien e lejes pr ndrtim, prcaktohen objektet, q kan rndrsi lokale, mbikqyrja n realizimin e ligjit dhe t ngjajshme. N ligjin pr truall ndrtimor prcaktohet definicioni i truallit ndrtimor, rregullimi i tij dhe shtje tjera. M tutje, n kto ligje sht thn se pr rregullimin e shtjeve t prmendura n kto ligje, do t sillen akte nnligjore, gjegjsisht akte nga ana e komuns. Ktu mund t shihet, pr cilat pun t lmis s caktuar sht kompetente komuna dhe sa sht prfshirja e kompetencave.
! Kompetencat e komuns n lmin e urbanizmit jan prcaktuar me tre !

ligje dhe disa akte nnligjore.

N lmin e zhvillimit ekonomik lokal, kompetencat e komuns bartn nprmjet disa ligjeve, si jan: Ligji pr tregti, Ligji pr shrbime hotelierike, Ligji pr veprimtari turistike, Ligji pr artizanate. Ligji pr ndrmarrje publike dhe ligje tjera. Mu n kto ligje sht dhn e drejta organit t caktuar shtetror t 153

sjell akte nnligjore. Psh, n Ligjin pr veprimtari hotelierike sht prcaktuar se forma e regjistrit, q do t udhheq komuna pr hotelieri, me akt t veant do ta prcaktoj ministri.
!

Numri i ligjeve, me t cilat do t barten kompetencat mbi komunn n lmin komunale, sht ende m i madh.

Pr kto shkaqe sht e nevojshme t njihemi me aktet juridike, q egzistojn n shtetin ton. N Republikn e Maqedonis ekzistojn m shum lloje t akteve juridike me fuqi t ndryshme juridike. Kto jan: Kushtetuta, ligjet, aktet e ndryshme nnligjore, aktet e sjellura nga ana e organeve t komuns dhe marrveshjet kolektive. Sipas fuqis juridike, Kushtetuta sht akti m i lart ligjor dhe t gjitha aktet tjera juridike duhet t jen n pajtueshmri me Kushtetutn. N vendin e dyt pr fuqin e tyre juridike jan ligjet. Pas tyre jan aktet nnligjore, aktet e organeve t komuns dhe marrveshjet kolektive. M par, tham se t gjitha aktet juridike duhet t jen n pajtueshmri me Kushtetutn. Mirpo, aktet nnligjore, aktet e komunave dhe marrveshjet kolektive, prve q duhet me qen n pajtueshmri me Kushtetutn, duhet me qen n pajtueshmri edhe me ligjin. Ju e dini se organi i vetm, i cili mund t vlerson kushtetutshmrin dhe ligjshmrin e ndonj akti, sht Gjyqi Kushtetues i Republiks s Maqedonis. Kjo do t thot se vetm ky gjyq mund t asgjsoj akt juridik, nse vlerson se ai sht n kundrshtim me Kushtetutn ose ligjin. Ktu, me t drejt parashtrohet pyetja si do t informohet Gjyqi kushtetues pr faktin se ndonj komun e caktuar ka sjellur plan urbanistik n kundrshtim me ligjin. Gjyqi kushtetues do t filloj procedur pr vlersimin e ligjshmris me iniciativ t ndonj subjekti. Ky subjekt, n mes tjerve, mundet me qen edhe kryetari i komuns, si njra nga kompetencat e tij; ministri i vetqeverisjes lokale, duke kryer t drejtn e mbikqyrjes s ligjshmris s dispozitave t sjellura nga organet e komuns; person i vetm etj. N situat t till, Gjyqi Kushtetues do t asgjsoj planin urbanistik. 12.1. LIGJE Meq decentralizimi bhet nprmjet ligjeve, duhet t njohtoheni s kush i sjell ligjet; me far shumic sillen ligjet; far ligje ka; ku publikohen; kush jep interpretime.

Shembull: kshilli i komuns sjell plan urbanistik n kundrshtim me kompetencat e dhna me Ligjin pr planifikim hapsinor dhe urbanistik ose plani sht sjellur pa respektuar procedurn e prcaktuar me ligj pr sjelljen e tij. Ky plan do t jet n fuqi, derisa nuk hiqet ose asgjsohet nga ana e Gjyqit Kushtetues.

Ligjet i sjell Kuvendi i Republiks s Maqedonis n procedur t caktuar. Ligjet aprovohen me votimin nga ana e deputetve. Varsisht nga ajo se, a sht fjala pr ligj sistemor apo ligj t zakonshm, pr aprovimin e tyre sht e nevojshme shumic e ndryshme. Kshtu, ligjet sistemore sillen me dy t tretat e votave, derisa ligjet e zakonshme sillen me shumic t ndryshme-shumic absolute dhe shumic t rndomt. Shumic absolute kemi kur, pr aprovimin e ligjit sht e nevosjshme shumic nga numri i prgjithshm i deputetve, ndrsa shumic e rndomt ose relative egziston kur pr aprovim sht e nevojshme shumic nga deputett prezent por jo m pak se nj e treta nga numri i prgjithshm i deputetve. Pr sjelljen e ligjeve, q jan t lidhur n mnyr direkte me kulturn, prdorimin e gjuhve, arsimin, dokumentet personale, prdorimin e simboleve si dhe ligjet, q kan t bjn me vetqeverisjen lokale (Ligji pr vetqeverisje lokale, Ligji pr Qytetin e Shkupit, Ligji pr organizimin territorial t vetqeverisjes lokale n Republikn e Maqedonis, Ligji pr financimin e komunave dhe Ligji pr zgjedhjet lokale), prve shumics s parapar patjetr duhet t ket shumic t votave nga numri prezent i deputetve - prfaqsues t bashksive, q nuk jan shumic n Republikn e Maqedonis.

Egzistojn dy lloje t ligjeve: ligje t prgjithshme (gjenerale) dhe ligje t posame (specifike). Me ligjet e prgjithshme shtjet e caktuara rregullohen n mnyr t prgjithshme dhe n kto ligje prmendet se shtja n fjal do t rregullohet me ligj t posam. 154

N kt situat, parashtrohet pyetja se far sht veprimi juridik i ktyre ligjeve. Meqense ligjet e posam n mnyr m detale e rregullojn materien juridike nga lmia, pr t ciln jan sjellur ata e derogojn vazhdimin e ligjeve t prgjithshm. Kjo do t thot se do t aplikohet ligji i posam. Gjat aplikimit t ligjit, mund t ndodh ndonj kapitull ose nen i ligjit t mos jet i qart sa duhet, me ka mund t paraqitet mundsia e interpretimit t ndryshm. Pr t mos u paraqitur mundsia e interpretimit t ndryshm, varsisht nga ai q e interpreton, vetm Kuvendi i Republiks s Maqedonis sht i autorizuar t jep interpretim autentik t ligjeve. Ligji i aprovuar mund t ndryshohet dhe plotsohet. Ndryshim dhe plotsim t ligjit do t ket ather, kur nga aplikimi i tij sht konstatuar se ligji nuk i prshtatet qllimeve, pr t cilat sht i sjellur. Ndyshimi dhe plotsimi i ligjit, bhet me ligj pr ndryshimin dhe plotsimin e ligjit, q sht n fjal. Shpallja dhe hyrja n fuqi e ktij ligji, bhet n procedurn e njjt sikurse pr ligjin, i cili ndryshohet dhe plotsohet. Nse gjat vazhdimit t ligjit, jan br me tepr ndryshime dhe plotsime t tij, t publikuara n numra t ndryshm t "Gazets zyrtare t Republiks s Maqedonis", me ka vshtirsohet aplikimi i tij, bhet prgaditja e tekstit t pastruar t ligjit. Ky tekst i pastruar publikohet ne "Gazetn zyrtare t Republiks s Maqedonis". Teksti i publikuar, ka pr qllim vetm t lehtson aplikimin e ligjit. Ktu, duhet t prkujtohemi se pjes e rregullimit juridik t shtetit ton, jan edhe marrveshjet ndrkombtare. Marrveshjet ndrkombtare bhen pjes e rregullimit juridik t brendshm pasiq, n pajtim me Kushtetutn, do t ratifikohen nga ana e Kuvendit t Republiks s Maqedonis. Ratifikimi i tyre bhet me sjelljen e ligjit. Marrveshjet ndrkombtare nuk mund t ndryshohen dhe plotsohen me sjelljen e ligjit. 12.2. AKTE NNLIGJORE Pr shkak t realizimit t akteve ligjore ose pr shkak t rregullimit m t sakt t shtjeve t caktuara t prmendura n ligjet dhe aplikim m t leht t tyre, sillen akte nnligjore. Sjellja e akteve nnligjore, patjetr duhet t parashikohet me vet ligjin. Egzistojn m tepr akte nnligjore edhe at: dekretligj, urdhres, rregullore etj. Dekretligji sht akt nnligjor i prgjithshm, me rendsi m t madhe. Dekretligjin e sjellin organet egzekutive ose administrative t shtetit (Qeveria, ministrit). Me dekretligj, rregullohen normat e ligjit dhe n kt mnyr, m afr rregullohen marrdhniet shoqrore. Me dekretligje prpunohen m konkretisht norma t caktuara t ligjit, me ka mundsohet aplikimi i papenguar i tyre. Egzistojn dy lloje t dekretligjeve:
! !

Shembull: n Ligjin pr vetqeverisje lokale (ligj i prgjithshm) n lidhje me financimin e komunave sht dhn e drejta, komunat t ken burime t tyre t t ardhurave, q vet do t'i prcaktojn. sht dhn e drejta komunat vet t prcaktojn kategorit, t marrin hua dhe vet t disponojn me mjetet. M tutje, ky ligj thot se financimi i komunave, do t rregullohet me ligj. Ligji pr financimin e njsive t vetqeverisjes lokale sht ligj i posam, n aspekt t ligjit pr vetqeverisje lokale.

dekretligje pr egzekutimin e ligjeve dhe dekretligje me fuqi ligjore.

Pr aplikimin e ligjeve sht e nevojshme t dihet se kur ato hyjn n fuqi. Ligjet, sikurse aktet tjera juridike, n pajtim me Kushtetutn, publikohen. Ligjet publikohen n "Gazetn zyrtare t Republiks s Maqedonis". Ato hyjn n fuqi, sipas rregulls, n ditn e tet nga dita e publikimit t tyre, ndrsa n raste t caktuara (kur kt do t prcaktoj Kuvedni i Republiks s Maqedonis), me ditn e publikimit t tyre. Gjithsesi, ligji nuk mund t hyj n fuqi, para se t publikohet n "Gazetn zyrtare t Republiks s Maqedonis".

Dekretligjet pr egzekutimin e ligjeve, sillen me qllim t egzekutimit t ligjit. Pr t sjellur dekretligj sht e nevojshme ligjdhnsi t prmend kt n vet ligjin, gjegjsisht me ligjin t autorizoj ose saktsisht t urdhroj Qeverin. Kto dekretligje vazhdojn derisa vazhdon ligji, n baz t t cilit jan sjellur. 155

Dekretligje me fuqi ligjore sillen nga ana e Qeveris s Republiks s Maqedonis, n rast t egzistimit t gjendjes s lufts ose gjendjes s jashtzakonshme. Me dekretligjin mund t rregullohen dispozita ligjore. Ky dekretligj vazhdon deri n prfundimin e gjendjes s lufts ose gjendjes s jashtzakonshme. Urdhri sht akt nnligjor i prgjithshm, q sillet nga ana e organeve t administrats shtetrore, me qllim t egzekutimit t ligjeve dhe dispozitave tjera. Me urdhr rregullohet situat e caktuar me domethnie t prgjithshme. Baza pr sjelljen e urdhrit sht n ligj ose dispozits tjetr, pr egzekutimin e t cilit sillet. Me urdhrin prpunohen ose shpjegohen m mir disa pjes t aktit m t lart se urdhri. Me urdhrin nuk mundet, pr subjektet e drejtsis, t vendosen t drejta dhe obligime, q nuk jan t bazuara n ligj. Rregullorja sht akt nnligjor i prgjithshm, q e sjellin organet e administrats shtetrore. Me rregulloren, nuk mund t vendosen t drejta dhe obligime, nse nuk jan t bazuara n ligj konkret. Rregulloret sillen pr egzekutimin dhe prpunimin e ligjeve dhe dispozitave dhe akteve tjera t Kuvendit dhe Qeveris s Republiks s Maqedonis. Edhe rregulloret sillen n baz t dhn n dispozitn, pr egzekutimin e t cilit sillet rregullorja. Komunat, n pajtim me Ligjin pr kontabilitet t buxheteve dhe shrytzuesve t buxheteve, bjn regjistrimin e mjeteve themelore, arks, krkesave dhe obligimeve. Ligji prmend se me rregullore do t bhet rregullimi i mnyrs pr kryerje t regjistrimit, numri dhe prbrja e komisioneve, afatet pr fillimin dhe mbarimin e regjistrimit si dhe afati, n t cilin duhet t dorzohet raporti pr regjistrimin e kryer. D.m.th., me rregulloren pr kontabilitet t buxheteve dhe shfrytzuesve t buxheteve, si akt nnligjor, prpunohen normat nga ligji, me qllim t lehtsimit t aplikimit t tyre. 12.3. REGJISTRI Prmendm se aktet juridike t sjellura nga organet kompetente, publikohen n "Gazetn zyrtare t Republiks s Maqedonis". Si do t dini n cilin numr t "Gazets zyrtare t Republiks s Maqedonis" sht publikuar ligji ose akti i caktuar nnligjor? Pas mbarimit t vitit kalendarik, prgaditet regjistr i dispozitave t sjellura dhe publikuara. N kt regjistr, jan t prmbajtur t gjitha ligjet dhe aktet nnligjore, q jan sjellur gjat vitit. Poashtu, n regjistr sht i publikuar edhe numri i "Gazets zyrtare t Republiks s Maqedonis", si dhe fleta n t ciln gjendet. Me shfrytzimin e ktij regjistri, mundeni t gjeni ligjin dhe numrin e "Gazets zyrtare t Republiks s Maqedonis", n t cilin sht i publikuar. 12.4. AKTET E KOMUNAVE DHE PRGADITJA E TYRE Llojet e akteve Organet e komunave gjat kryerjes s kompetencave t tyre, sjellin akte t prgjithshme dhe t veanta. Me aktet e prgjithshme n mnyr origjinere (burimore), rregullohen marrdhnie dhe t drejta e obligime pr qytetart dhe personat juridik n suazat e kompetencave t komuns. Ato prmbajn norma t prgjithshme juridike, q kan t bjn me numr t pakufizuar t rasteve. Organet e komuns sjellin akte t veanta kur vendosin n procedur administrative ose kur bhet zgjedhje apo emrim, si dhe n raste tjera t parapara me ligj ose dispozit tjetr. 156

Nse paraqitet nevoj pr aplikim t ligjit, ather prmenden t gjitha numrat e "Gazets zyrtare t Republiks s Maqedonis", n t cilt sht publikuar ndyshimi ose plotsimi i br. Kjo do t thot se nuk guxojm t thiremi n numrin e "Gazets zyrtare t Republiks s Maqedonis", n t cilin sht publikuar teksti i pastrt. Jeni duke sjellur vendim, me t cilin i merrni t drejtat e themeluesit t insititucioneve t caktuara nga lmia e kulturs, me karakter lokal (kjo e drejt ju sht dhn komunave m Ligjin pr kulturn, i cili ka pasur m tepr ndryshime dhe plotsime dhe pr t cilin sht prgaditur edhe tekst i pastruar, q st publikuar n "Gazetn zyrtare t Republiks s Maqedonis"). N bazn juridike nuk do t thireni n numrin e "Gazets zyrtare t Republiks s Maqedonis", n t cilin sht publikuar teksti i pastruar i ligjit, por do t thirreni n nenin, q e jep t drejtn dhe do t numroni t gjith numrat e "Gazets zyrtare t Republiks s Maqedonis", n t cilt sht publikuar teksti bazik dhe t gjitha ndryshimet dhe plotsimet. Psh, N baz t nenit ___ t Ligjit pr kultur ("Gazeta zyrtare e Republiks s Maqedonis", nr.__/__, __/__, __/__ dhe __/__).

Kshilli i komuns n suazat e kompetencave t tij, sjell akte t prgjithshme, edhe ate:
! ! ! ! !

statut; programe; plane; vendime dhe dispozita tjera t prcaktuara me ligj.

Me statutin e komuns, si akt m i lart, regullohen organizimi dhe puna e komuns, organizimi dhe puna e komisioneve t kshillit, kryerja e punve me interes publik dhe rndsi lokale, q nuk jan hequr nga kompetencat e komunes, e as q jan nn kompetencat e organeve t pushtetit shtetror, mnyra e informimit t qytetarve, rastet e prjashtimit t publikut nga mbledhjet e kshillit, mnyra dhe procedura e dorzimit t peticioneve dhe propozimeve pr punn e organeve t komuns, mnyra e organizimit t tribunave publike, realizimin e anketave dhe mbledhjen e propozimeve nga ana e qytetarve, mnyra e realizimit t obligimeve nga lmia e mbrojtjes gjat gjendjes s lufts, si dhe shtje t tjera me rndsi pr vetqeverisjen lokale. Me programe dhe plane rregullohen dhe prpunohen shtje t caktuara pr egzekutimin e ligjeve dhe dispozitave tjera, me t cilat sht bartur kompetenca mbi komunn e pr ka sht e nevojshme t parashihen afate dhe dinamik e realizimit (psh, programi pr higjien komunale, programi pr furnizim me uj, etj). Me vendime, m konkretisht, regullohet shtje e caktuar nn kompetenc t komuns (psh, vendim pr themelim t shrbimeve publike nn kompetenc t komuns, vendim pr aprovimin e planeve urbanistike, etj.). 12.5. PROCEDURA E SJELLJES (APROVIMIT) Procedura e sjelljes s akteve t prgjithshme, filllon me dorzimin e propozimit pr sjellje t aktit t prgjithshm. Propozimi pr sjellje Propozim pr sjellje t aktit t prgjithshm mund t parashtroj kryetari i komuns, antart e kshillit t komuns, trupat punuese t kshillit si dhe 10% t votuesve t komuns. Propozimi pr sjellje t aktit t prgjithshm prmban shkaqet pr sjelljen, si dhe prmbajtjen e aktit. N propozimin pr sjellje mund t prmenden edhe parimet, n t cilat mbshtetet sjellja e aktit. Ju, si propozues i autorizuar, propozoni t sillet vendim pr prcaktim t hapsirs, n t ciln mund t bhet tregti n t vogl. Pr kt qllim, dorzoni propozim pr sjellje t vendimit t till, ku do t prmendni se ka raste t kryerjes s tregtis s vogl jasht hapsirave afariste, me ka pengohet trafiku normal ose bhet uzurpimi i trotoarve, q jan t dedikuar pr lvizjen e kmbsorve. Nse me propozimin pr sjellje dorzohet edhe propozimi i aktit, propozimi i aktit t prgjithshm duhet t mbaj edhe baz juridike pr sjelljen e tij, shpjegim, mjete financiare t nevojshme pr realizimin e tij dhe mnyrn e sigurimit t mjeteve. Propozimin pr sjelljen e aktit t prgjithshm kryetari i kshillit e dorzon deri te trupi punues kompetent n afatin e caktuar me rregulloren e kshillit. Poashtu, propozimi pr sjelljen e aktit t prgjithshm, dorzohet edhe deri te kryetari i komuns, nse ai nuk sht propozues, me qllim t dhnies s mendimit t tij deri te kshilli i komuns dhe deri te trupi punues kompetent. Trupi punues, pas shqyrtimit t propozim-aktit t prgjithshm, merr qndrim pr bazn dhe nevojn e sjelljes s aktit dhe pr kt informon kshillin e komuns. Kshilli i komuns shqyrton propozimin, s bashku me qndrimin e trupit punues dhe mendimin e kryetarit t komuns dhe e prcakton bazueshmrin. 157

Nse vrtetohet bazueshmria dhe nevoja pr sjelljen, do t prcaktohet prpilues i aktit n form t projekt-aktit (dispozits), nse bhet fjal pr akt, i cili sillet n baz t projektit, ose n form t propozimit. Nse me propozimin pr sjelljen e aktit sht i dorzuar edhe propozim-akti, pas vrtetimit t bazueshmris dhe nevojs pr sjelljen e aktit, bhet diskutim rreth aktit. Dispozitn, q e propozoni t sillet nuk sht parashikuar t sillet n dy faza. Kshilli pas vrtetimit s bazueshmris dhe nevojs pr sjellje, do t prcaktoj prpilues t propozim-vendimit. Prpiluesi duhet t prgadit vendimin n at mnyr, q ai t prmbaj baz juridike, titull, prmbajtje dhe shpjegim dhe, si propozim-vendim ta dorzoj deri te kshilli pr aprovim. Projekt - akti
Shembull: trgtart e vegjl krkojn t'ju mundsohet kryerje e veprimtaris jasht hapsirave afariste, gjegjsisht para hapsirs afariste. Do t prmendni se vendimi duhet t rregulloj kt shtje, gjegjsisht t prcaktoj n cilat pjes dhe far sasie mund t prdoret pr kryerje t veprimtaris s till, mnyra e fitimit t lejes dhe kush bn mbikqyrje mbi realizimin e ktij vendimi.

Projekt - akti i aktit t prgjithshm diskutohet npr trupat punues t kshillit t komuns, q jan kompetent pr kt dhe vendoset n rendin e dits s mbledhjes s kshillit t komuns. N mbledhjen e kshilli diskutohet pr projekt-aktin e prgjithshm - n parim dhe n veanti. N diskutimin n parim, kshilltart diskutojn nse projekt-akti i prgjithshm i pasqyron n mnyr t prpikt parimet, mbi t cilat duhet me qen i bazuar akti i prgjithshm dhe, nse ai nuk aprovohet n parim, kthehet deri te propozuesi pr tu prpunuar. Nse projekt-akti aprovohet n parim, kalohet n diskutim t veant. Diskutimi n veanti bhet pr pjes t veanta (kapituj) dhe nene t projekt-aktit. Pas mbarimit t diskutimit n veanti pr projekt-aktin, qndrimet dhe vrejtjet me konkluzat i dorzohen propozuesit, me qllim q porpozuesi t'i ket parasysh gjat prpilimit t propozim-aktit. Propozimi Propozimet e akteve t prgjithshme aprovohen me votimin e kshilltarve me shumic t ndryshme, varsisht prej aktit. Kshtu, pr akte t caktuara krkohet shumic nga numri i prgjithshm i kshilltarve, ndrsa pr aktet tjera shumic nga antart prezent.

Pas sjelljes s aktit, ai i dorzohet kryetarit t komuns pr publikim. Kryetari i komuns sjell konkluz, me t ciln bn shpalljen e aktit dhe ai publikohet n gazetn zyrtare t komuns. Me prjshtim, akt i prgjithshm mund t sillet edhe n procedur urgjente. Me procedur t urgjente mund t sillet vetm vendim, me t cilin rregullohet shtje t tilla pr rregullimin e t cilve egziston nevoj e vrtet dhe urgjente dhe nse shtyrja e rregullimit t shtjeve t tilla, do t kishte pasoja t dmshme. Propozuesit, s bashku me propozimin pr sjellje t aktit, duhet t dorzojn edhe propozim t aktit, si dhe t shpjegojn nevojn pr procedur urgjente. Nse propozimi pr sjelljen e aktit aprovohet, ather propozim-akti i prgjithshm vendoset n rednin e dits n mbledhjen e njjt. Ndryshimi dhe plotsimi i propozim-vendimit, kryhet me amandament. Sipas rregulls, amandamenti dorzohet, m s voni, tre dit para dits kur sht caktuar mbajtja e mbledhjes s kshillit, n t ciln do t shqyrtohet propozim-vendimi. Me prjashtim, amandament mund t dorzohet edhe n vet mbledhjen, kur shqyrtohet propozim-vendimi. N t dy rastet, amandamenti dorzohet n form t shkruar dhe patjetr duhet t prmban arsyetim. Pr amandamentin bhet shqyrtim i posam. Pr amandamentin vendoset, para se t votohet pr nenin e propozim-vendimit, me t cilin ka t bj amandamenti. Amandamenti i aprovuar, konsiderohet si pjes prbrse e vendimit.

158

12.6. PRMBLEDHJE E AKTEVE T PUBLIKUARA Administrata komunale mban prmbledhje t akteve t publikuara, t sjellur nga ana e organeve t komuns. N prmbledhjen aktet evidentohen sipas emrimit t tyre. Kjo do t thot se ndaras evidentohen planet dhe programet, ndaras vendimet dhe llojet e tjera t akteve, q jan sjellur. N prmbledhjen gjendet teksti i plot i aktit, me numr dhe dat t sjelljes s tij, si dhe numri i gazets zyrtare t komuns, n t cilin sht publikuar. Poashtu, evidentohen t gjitha ndryshimet dhe plotsimet e kryera ndaj akteve. Qytetart e interesuar n do koh mund t shqyrtojn prmbledhjen dhe t marrin informatat e duhura.

Fjal kyqe: ligj, akte nnligjore, dekretligj, urdhr, rregullore, statut, program, plane, vendime.

Korrniza nnligjore:

159

160

13

GRUAJA DHE POLITIKA LOKALE

Violeta Alarova Ju jeni kryetar i komuns ose kshilltar. Edhe pse kto fjal jan t gjinis mashkullore, nse mir e kryeni punn e juaj, do t fitoni mirnjohje - s pari si njeri, e pastaj si mashkull ose femr.

Para jush sht komuna e juaj. Pr secilin qytetar ose banor, pa marr parasysh, komuna zgjon ndjenj t prkatsis. Por, megjithate, ndjenjn m prgjegjse dhe me t mir e ka njeriu i par, gjegjsisht kryetari i komuns. Nse kryetari i komuns sht femr, meriton respekt t veant. 13.1. E DREJTA E FEMRAVE PR T VOTUAR N vendet demokratike e drejta e vots sht e prgjitshme, e barabart, e drejtprdrejt dhe e fsheht. N t kaluarn, kategori t tra t qytetarve, pr shkak t prkatsis s tyre gjinore, kan qen t privuar nga e drejta e vots. T prkojtohemi: femrat fitojn t drejtn e vots pr t parn her, n nivel lokal n Suedi n vitin 1867 dhe n Vajoming, SHBA n vitin 1869. Me kt, faktikisht, ka filluar procesi i kyqjes aktive t femrave n procesin e krijimit t jets politike. Vendi i fundit, i cili ka menjanuar censurn gjinore n vitin 1984 sht Lihtenshtajni. Me kt, mund t themi s mbaroi padrejtsia historike ndaj gjinis femrore. T drejtat e femrs rrjedhin prej Deklarats universale pr t drejtat e njeriut, t aporvuar nga Kuvendi gjeneral i Kombeve t bashkuara, ndrsa e shpallur me 10.12 t vitit 1948. N t potencohet: N preambuln e Deklarats pr t drejtat e njeriut, potencohet: Preambula e Deklarats univerzale prmban porosit: Nga kjo Deklarat rrjedh edhe konventa, e cila mnjanon diskriminimin e femrave n jetn politike dhe publike t vendit.

"Secili ka t drejt t mrr pjes n udhheqjen me vendin e tij - drejtprdrejt ose nprmjet prfaqsuesve t zgjedhur. Secili ka t drejt pr arritshmri t barabart deri te shrbimet publike n vendin e tij." "...pranimi i t drejtave t barabarta dhe t patjetrsuara t gjith antarve n shoqri, bazohet n lirin, drejtsin dhe paqen n bot." " . . . respektimi i dinjitetit, pranimin e jotjetrsimit t t drejtave t njeriut dhe besimi n vlern e personalitetit t njeriut dhe n t drejtat e barabarta n mes mashkullit dhe femrs."

161

13.2. FEMRAT N MAQEDONI N zgjedhjet e para lokale n Maqedonin e pavarur, t mbajtur n vitin 1990 nga, gjithsejt, 70 kshilltar n Kshillin e Qytetit t Shkupit, 4 qen femra. Nga, gjithsejt, 1510 kshilltar t zgjedhur n kshillat e komunave n tr Maqedonin, vetm 74 qen femra. Ndodhn zgjedhjet lokale n vitin 1996. Gjithsejt qen zgjedhur 124 kryetar t komunave. Kuptohet, t gjith meshkuj.Asnj femr. N kshillat e komunave nga 1710 kshilltar, vetm 105 qen femra. N vitin 2000, gjat zgjedhjeve lokale, garn zgjedhore, me suskes, e mbaruan tre femra, si kryZgjedhjet n vitin 2000 etare t komunave. N kto zgjedhje nga 1906 kshilltar, 161 qen femra. Megjithate, prvojat nga shum vende tregojn se shum femra - politikane t veuara , hapat e tyre t par i kan br n pushtetin lokal. Konsiderohet se pushteti lokal, ndoshta sht angazhimi m i pranuar politik pr femrn, sepse ky angazhim politik sht afr vendbanimit t saj dhe ajo i njeh problemet me rndsi lokale. 13.3. LOBI I FEMRS N MAQEDONI, VITI 2000 Viti 2000 do t mbahet mend me procesin e hyrjes s femrave n politik. N at ver t nxeht, u mblodhn grat nga t gjitha partit politike dhe nga gjith organizatat tjera dhe formuan Lobin e femrave t Maqedonis. Pas formimit, vizituan t gjith udhheqsit partiak pr t nnshkruar deklarat se 30% t kandidatve n zgjedhjet lokale, do t jen femra. Filloi realizimi i planit nacional pr barazi gjinore. U paraqit projekti pr "Prfaqsim m t madh t femrave n vetqeverisjen lokale". U organizuan seminare pr kryetar t komunave dhe antar t kshillave t komunave t gjinis femrore, si dhe pr adminsitratn lokale. Qllimi ishte t krijohet bashkpunim interaktiv me ata, n aspekt t barasis n mes gjinive. 13.4. FEMRA N MAQEDONI T prcjellim zgjedhjen. N zgjedhjet e para lokale n Maqedoni e pavarur t vitit 1990, prej 70 kshilltarve t kshillit t Qyetetit t SHkupit, 4 ishin femra. Prej, gjithsejt, 1510 kshilltarve t zgjedhur n kshillat e komunave n Maqedoni, vetm 74 ishin femra. N zgjedhjet lokale t vitit 1996, u zgjodhn 124 kryetar t komunave. Kuptohet, t gjith meshkuj. Nuk kishte asnj femr. N kshillat e komunave, prej gjithsejt, 1710 kshilltarve, vetm 105 ishin gra. N vitin 2000, gjt zgjedhjeve lokale, garn zgjedhore, n mnyr t suksesshme, e mbaruan tre femra, si kryetare t komunave, ndrsa prej 1906 kshilltarve t zgjedhur, 161 ishin femra. Numrat jan modest por, megjithate, rriten. Organizatat e femrave ngushlluan femrat, me porosin e nj kinezi t menur: "Mos u frigoni nga ecja e ngadalshme por nga ngecja n vend." Ishte e mundur t arrihen edhe rezultate m t mira. Pengesa kryesore ishte kampanja kundr femrs, e paraqitur n mediume, nga ana e meshkujve, intelektualve, qndrimi negativ drejt shoqatave joqeveritare, blokime dhe paragjykime personale pr femrat, si subjekt politik dhe, m s shpeshti, vendosja e femrave si dekor n listat zgjedhore.

hapn dyert vetm pr tre femra - kryetare t komuns: n komunn Qendr pr Violeta Allarovn, n Komunn Osllomej pr Sanije Sadikun dhe n Komunn Miravci pr Sunica Petkovskn. Nga 124 komuna, qen zgjedhur vetm tre femra. 121 kryetar t komunave qen meshkuj. E njjta gj ndodh edhe me numrin e kshilltarve. Ta prsjellim zgjedhjen.

N vitin 2004 n Ligjin pr zgjedhje lokale, n nenin 22, sht vendosur kuot prej 30%. Ky nen thot: n listn e propozuar pr kandidat pr antar t kshillit t komuns dhe Qytetit t Shkupit, secila gjini do t prfaqsohet me, s paku, 30% edhe n pjesn e lart edhe n pjesn e poshtme t lists.

Shembull: me kt projekt u formuan komisione pr barazi gjinore n kshillat e dhjet komunave - Veles, Kavadarc, Krivogashtan, Manastir, Strug, Tetov, Delev, Probishtip, Koan dhe Prilep.

A ishte zgjedhja e tre femrave pr kryetar t komunave zgjedhje e vrtet? N fund t mandatit u konstatua se ato u gjenden mir n funksionin e ri. U bashkuan s bashku dhe realizuan projekte t shumta. Si shkru162

ajti nj revist, lan gjurm pas tyre, jo vetm me parfumin e bukur t tyre por edhe me projekte kualitative, me t cilat i ndryshuan komunat e tyre. Nga ky mandat, do t mbetet rruga kryesore n Komunn Qendr-rruga Maqedonia, e cila me bukurin e saj, me siguri se do t trheq edhe shum gjenerata. Por mos t gnjehemi. Femrat e tundn detin e qet t pushtetit lokal me tradita dhe norma tradicionale. Megjithate, e drguan porosin edhe pse komunat e femrave-kryetar t komuns prjetuan fat t uditshm. Komuna e Qendrs u prgjysmua, komuna Osllomej fitoi edhe katr vite jet, ndrsa komuna Miravci u shkri n komunn e Gjevgjelis. GRUAJA N MAQEDONI - T JET OSE T MOS JET Dispozitat ligjore mundsjon kushte pr pjesmarrje t zmadhuar t femrave n pushtetin lokal. Ndodhi edhe koncepti gjinor n nivel lokal. Lidhja e organizatave t femrave t Republiks s Maqedonis, n bashkpunim dhe me prmbajtje financiare nga Ministria pr pun dhe politik sociale - Njsia pr prparimin e baraspeshs n mes gjinive, filloi me implementimin e projektit: "Promovim t baraziz gjinore n nivel lokal".
Hyrja n pushtetin lokal, faktikisht, sht realizimi i misionit t madh pr t mirn e komuns dhe qytetarve t juaj.

Kto komisione t formuara do t trajnohen, me ka do t mundsohet zmadhimi i kapacitetit t tyre n bashksi dhe shtet. Projekti zhvillohet n tre faza:
! ! !

Faza e par sht vendosja institucionale e komisioneve, me formimin e komisioneve, si trupa t prhershm n komunat; Faza e dyt sht zmadhimi i vetdijs gjinore me organizim t seminarve, puntorive dhe kampanjave; Faza e tret sht formimi dhe pun e rrjetit nacional t komisioneve pr barazi gjinore.

Megjithate, duket se beteja ende sht para nsh. Ate, q faktikisht femrat jan duke e krkuar, sht e drejt themelore njerzore - e drejta e zgjedhjes dhe pjesmarrjes. Nuk duhet t flasim pr meshkuj dhe femra n komuna. Duhet t flasim dhe t zgjedhim njerz t vyeshm, human, t aft dhe t afirmuar.

Fjal kyqe: t drejtat njerzore, prfaqsim m i madh, ndrgjegje gjinore, komisione pr barazi gjinore. Korrniza ligjore:
! !

Ligji pr vetqeverisjen lokale ("Gazeta zyrtare e Republiks s Maqedonis", nr. 05/02); Ligji pr zgjedhje lokale ("Gazeta zyrtare e Republiks s Maqedonis", nr. 35/04);

163

PRMBAJTJA

1. 1.1. 1.2. 1.2.1. 1.2.2. 1.3. 1.3.1. 1.3.2. 1.3.3. 1.4. 1.5. 2. 2.1. 2.1.1. 2.1.2. 2.1.3. 2.1.4. 2.1.5. 2.1.6. 2.1.7. 2.2. 2.2.1. 2.2.2. 2.2.3. 2.2.4. 2.3. 2.3.1. 2.3.3. 2.3.3. 2.3.4. 2.3.5. 2.3.6. 2.3.7. 2.3.8. 2.3.9. 2.3.10. 3. 3.1. 3.2. 3.3. 3.3.1. 3.3.2. 3.4. 3.5. 3.6. 3.7. 164

KORRNIZA LIGJORE E VETQEVERISJES LOKALE . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .5 Korrniza kushtetuese dhe ligjore . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .5 Konventa evropiane pr vetqeverisje lokale . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .8 Parime themelore t Konvents evropiane pr vetqeverisje lokale . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .8 Rregullativa juridike e Maqedonis dhe Konventa evropiane pr vetqeverisje lokale . . . . . . . . .10 Kompetencat e komunave dhe Qytetit t Shkupit . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .11 Kompetencat e komuns . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .11 Kompetencat e Qytetit t Shkupit . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .14 Kompetencat e komunave n qytetin e Shkupit . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .16 Kompetenca t deleguara . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .18 Mnyra e kryerjes s kompetencave . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .18 E KOMUNS - ORGANIZIM DHE ADMINISTRIM EFIKAS . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .19 Kshillli i komuns . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .19 Konstituimi i kshillit . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .19 Kompetencat . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .20 Komisionet e kshillit . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .20 Zgjedhje dhe obligime te kryetarit . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .21 Mbledhjet e kshillave . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .22 Ndrprerja e mandatit . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .23 Shprndarja e kshillit . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .23 Kryetari i komuns . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .24 Kompetencat . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .24 Kontrolli i ligjshmris . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .25 Konflikt i interesave . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .26 Ndrprerja e mandatit . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .26 Administrata e komuns . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .26 Organizimi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .27 Statusi i t punsuarve . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .27 Klasifikimi i npunsve shtetror . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .28 Punsimi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .28 T drejtat e npunsve shtetror . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .29 Obligime . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .29 Avansimi dhe sistemi i rrogave . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .29 Prgjegjsia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .30 Vlersimi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .30 Ndrprerja e marrdhnies s puns . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .30 FINANCIMI DHE BUXHETI . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .33 Sistemi i financimit publik lokal . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .33 Buxheti . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .34 Financimi i komunave . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .36 Burimet e financimit . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .36 Prcjellje e zhvillimit t sistemit t financimit t komunave . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .37 Prcaktimi dhe mbledhja e t ardhurave t komunave . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .37 Marrje hua nga ana e komunave . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .38 Evidenca kontabiliste, kontrolli dhe revizioni . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .38 Jostabiliteti financiar komuns . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .39

3.8. 3.9. 4. 4.1. 4.2. 4.3. 4.4. 4.5. 4.6. 4.7. 4.8. 4.9. 4.10. 4.11. 5. 5.1. 5.1.1. 5.1.2. 5.1.3. 5.1.4. 5.2. 6. 6.1. 6.1.1. 6.1.2. 6.1.3. 6.1.4. 6.1.5. 6.2. 6.2.1. 6.2.2. 6.2.3. 6.2.4. 6.2.5. 6.2.6. 6.2.7. 6.2.8. 6.2.9. 6.3. 6.3.1. 6.3.2. 6.3.3. 6.3.4. 6.4. 6.4.1.

Implementimi i decentralizimit fiskal . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .39 Furnizime publike . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .40 MENAXHMENT ME PRONSIN KOMUNALE . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .43 Prona dhe fitimi i prons themelore komunale . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .43 Blerja dhe shitja e prons . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .45 Dhnia e prons me qira . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .46 Regjistri i prons . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .46 Mbrojtje t prons . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .47 Udhheqja me pronn . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .47 Pron infrastrukturore . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .47 Bashkpunimi n mes komunave n lmin e prons . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .47 Si fitohet pronsia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .48 Prgjegjsi pr keqprdorimin e prons s komuns . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .48 Krijimi i pronsis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .48 ZHVILLIMI I EKONOMIS LOKALE (ZHEL) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .51 Udhheqje me ciklusin e proejktit . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .54 Prpunimi i projektit . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .55 Hapat themelor gjat prgaditjes s projektit . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .55 Prgaditja e buxhetit t projektit . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .56 Prgaditja e tekstit t projektit . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .56 Planifikimi strategjik . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .57 PLANIFIKIMI HAPSINOR DHE URBANISTIK . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .61 Planifikimi hapsinor . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .61 ka sht plani hapsinor dhe cili sht qllimi i tij . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .61 Lloje t planeve hapsinore . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .62 Prmbajtja e planit hapsinor t Republiks . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .62 Planifikimi hapsinor si instrument pr zhvillimin e komunave . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .63 Lidhja n mes planifikimit hapsinor dhe planifikimit urban . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .63 Planifikimi urban . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .63 ka sht plan urban dhe cili sht qllimi i tij . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .63 Lloje t planeve urbane . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .64 far interesi kan trupat e komuns nga planet . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .64 far interesi ka popullata lokale nga planet urbane . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .65 Kush sht prgjegjs pr planet urbane . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .65 Procedura pr prpilimin dhe sjelljen e planeve urbane . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .65 Mungesat e planeve urbane . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .67 Lidhja n mes planeve urbane . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .68 Akte t tjera n prbrje t planifikimit urban . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .68 Dhnie e lejes pr ndrtim . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .69 sht leje pr ndrtim . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .69 Planet urbane n procedur t dhnies s lejes pr ndrtim . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .69 Ndrtim i ndrtesave . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .72 Mbikqyrja inspektuese . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .72 Transporti . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .73 Rrjetet e trafikut . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .73 165

6.4.2. Transporti publik . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .74 6.4.3. Siguria n transport . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .74 7.1 7.1.1. 7.1.2. 7.1.3. NDRMARRJET PUBLIKE DHE SHRBIMET KOMUNALE . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .77 Ndrmarrje publike . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .78 Kryerja e veprimtaris me leje . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .83 Infrastruktura komunale . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .83

7.2 ARSIMI, SPORTI DHE REKREIMI . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .89 7.2.1. Arsimi dhe komunat . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .89 7.2.2. Sporti dhe rekreimi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .92 7.3. MBROJTJA SOCIALE DHE SHNDETSORE N KOMUNAT . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .93 7.3.2. Programi pr zhvillimin e mbrojtjes sociale . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .94 7.3.3. Mbrojtja sociale n vetqeverisjen lokale . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .95 7.3.3.1. Lloje t institucioneve pr preventiv sociale dhe pr mbrojtje jasht institucionale . . . . . . . . . . .96 7.3.3.2. Llojet e institucioneve pr mbrojtje institucionale . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .98 7.3.4. Mbrojtja shndetsore . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .99 7.3.4.1. Vetqeverisja lokale dhe mbrojtja shndetsore . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .100 7.4. 8. 9.1. 9.1.1. 9.1.2. 9.1.3. KULTURA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .101 MBROJTJA E AMBIENTI JETSOR . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .107

PARTICIPIMI POLITIK N NIVEL LOKAL . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .115 Forma t realizimit t t drejtave t qytetarve pr vetqeverisje lokale . . . . . . . . . . . . . . . . . . .117 Pjesmarrja indirekte e qytetarve . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .117 Forma themelore t pjesmarrjes s drejtprdrejt t qytetarve n vendim marrjen n njsit e vetqeverisjes lokale . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .118 9.1.4. Forma dhe mundsi tjera t participimit qytetar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .119 9.1.5. Vetqeverisja n nivel t bashksis lokale . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .121 9.2. 9.2.1. 9.2.2. 9.2.3. 9.2.4. 9.2.5. 9.2.6. 9.2.7. 9.2.8. 10. 10.1. 10.1.1. 10.1.2. 10.2. MARRDHNIE ME PUBLIKUN . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .123 Definimi i marrdhnieve me publikun . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .123 Komunikimi me publikun . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .124 Komunikimi me MEDIUMET . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .126 Komunikim me grupe t tjera qllimore . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .127 Konventa qytetare . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .128 Si t komunikomi n mnyr efektive dhe t veproni n mnyr preventive ndaj konflikteve . . .129 Aplikimi i teknologjis informatike - komunikuese . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .129 Sistem me nj sportel . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .131 BASHKPUNIMI NDRKOMUNAL . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .133 Bashkpunimi ndrkombtar n mes komunave . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .134 Vllazrimi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .134 Bashkpunimi evro-rajonal . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .135 Bashksia e njsive t vetqeverisjes lokale (BNJVL) - promovues i interesave t prbashkta t komunave . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .136

166

10.3. 10.4. 10.4.1. 10.4.2. 10.4.3. 10.5. 11. 11.1. 11.2. 11.3. 11.3.1. 11.3.2. 11.3.3. 11.4. 11.5. 11. 6. 11. 7. 11.7.1. 11. 8. 11.9.

E tashmja dhe ardhmria . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .138 Institucionet ndrkombetare t pushteteve lokale . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .139 Kshilli i evrops - Kongresi i pushteteve lokale dhe regjionale . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .139 Kongresi i pushteteve lokale dhe rajonale . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .140 Kshilli i komunave dhe rajoneve evropiane (CEMP) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .141 Nalas - rrjeta e asociacioneve t pushteteve lokale dhe nacionale t evrops juglindore . . . . . .141

KOMUNAT DHE UNIONI EVROPIAN . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .143 Unioni evropian si bashksi e shteteve . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .143 Prfitimet pr Republikn e Maqedonis nga integrimi n UE . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .143 Institucione dhe organe t Unionit evropian . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .144 Parlamenti evropian . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .144 Kshilli i Unionit evropian . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .144 Komisioni evropian . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .145 Legjislacioni i Unionit evropian . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .146 Politikat e Unionit evropian me rndsi pr vetqeverisjen lokale n RM . . . . . . . . . . . . . . . . . .146 Fondet q jan n disponim pr vendet - antare t Unionit evropian . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .146 Rruga e Republiks s Maqedonis deri te antarsia n Unionin evropian . . . . . . . . . . . . . . . .147 Kushtet q duhet t plotsohen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .147 Fazat n procesin e antarsimit n Unionin evropian . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .148 Fondet q jan n disponim pr shtetet n faza t ndryshme t rrugs s tyre drejt antarsis n Unionin evropian . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .149 11.9.1. Faza e stabilizimit dhe asocimit . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .149 11.9.2. Faza para hyrjes n UE . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .150 11.10. Qasje prfundimtare . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .151 12. 12.1. 12.2. 12.3. 12.4. 12.5. 12.6. 13. 13.1. 13.2. 13.3. 13.4. ORIENTIM N AKTET JURIDIKE . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .153 Ligje . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .154 Akte nnligjore . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .155 Regjistri . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .156 Aktet e komunave dhe prgaditja e tyre . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .156 Procedura e sjelljes (aprovimit) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .157 Prmbledhje e akteve t publikuara . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .159 GRUAJA DHE POLITIKA LOKALE . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .161 E drejta e femrave pr t votuar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .161 Femrat n Maqedoni . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .162 Lobi i femrs n Maqedoni, viti 2000 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .162 Femra n Maqedoni . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .162

167

LISTA E AUTORVE SIPAS KAPITUJVE:

Kire Kitevski

1. KORRNIZA LIGJORE E VETQEVERISJES LOKALE 2. ORGANET E KOMUNS - ORGANIZIM DHE ADMINISTRIM EFIKAS 3. FINANCIMI DHE BUXHETI 4. MENAXHMENT ME PRONSIN KOMUNALE 5. ZHVILLIMI I EKONOMIS LOKALE (ZHEL) 6. PLANIFIKIMI HAPSINOR DHE URBANISTIK 7.1. NDRMARRJET PUBLIKE DHE SHRBIMET KOMUNALE 7.2. ARSIMI, SPORTI DHE REKREIMI 7.3. MBROJTJA SOCIALE DHE SHNDETSORE N KOMUNAT 7.4. KULTURA 8. MBROJTJA E AMBIENTI JETSOR 9.1. PARTICIPIMI POLITIK N NIVEL LOKAL 9.2.. MARRDHNIE ME PUBLIKUN 10. BASHKPUNIMI NDRKOMUNAL 11. KOMUNAT DHE UNIONI EVROPIAN 12. ORIENTIM N AKTET JURIDIKE 13. GRUAJA DHE POLITIKA LOKALE

Kire Kitevski

Ace Kocevski Romeo Dereban Ljupo Petkovski Katica Dimovska Talevska Pano Minov

Prof. Dr. Murtezan Ismaili Doc. Dr. Jove Kekenovski

Evgenija Bektash Josifovska Toni Popovski Doc. Dr. Jove Kekenovski Ace Kocevski Goran Angellov Prof. Dr. Ilija Todorovski Kire Kitevski Violeta Alarova

168