I.

Shkenca e kompjutrave

Tiran, 2008

Kapitulli 1: Shkenca e kompjutrave

1.1 Informacioni dhe paraqitja e tij
1.2 Kompjutri
1.3 Arkitektura e kompjutrit
1.4 Gjuha e kompjutrit
1.5 Sistemet e operimit
Informatik.
Tiran, 2008

1.3 Arkitektura e kompjutrit

1.3.1
1.3.2
1.3.3
1.3.4
1.3.5
1.3.6

Hyrje
Objektivat e leksionit
Veprimet baz t kompjutrit
Njsit funksionale
Sistemi i pajisjeve rezervuese
Pajisjet hyrje-dalse

Informatik.
Tiran, 2008

1.3.1 Hyrje

Do t paraqesim nj pamje t prgjithshme t

kompjutrit,
Si jan organizuar pjest prbrse t
kompjutrit
Si realizohen detyrat specifike nga pjest
prbrse t kompjutrit
Ndrtimi i brendshm ndryshon nga gjenerata
n gjenerat por nga ana funksionale proceset
mbeten t njjta

Informatik.
Tiran, 2008

1.3.2 Objektivat e leksionit

T kuptohet organizimi baz i kompjutrit

T kuptohet roli i Njsis Arithmetike, Njsis
s Kontrollit dhe Njsis Qndrore t
Prpunimit
Prcaktimi i kujtess s kompjutrit
T kuptohet ndryshimi ndrmjet kujtess
primare dhe asaj sekondare. T kuptohet
ndryshimi ndrmjet rezervimit primar dhe atij
sekondar
T kuptohen pajisjet e ndryshme t HyrjeDaljes

Informatik.
Tiran, 2008

1.3.3 Veprimet baz t kompjutrit

Kompjutri kryen pes procese baz:
1. Pranon t dhna ose urdhra nga pajisja
hyrse
2. Rezervon t dhna
3. Prpunon t dhnat si krkohet nga
prdoruesi
4. Jep rezultatet n nj nga pajisjet dalse
5. Kontrollon t gjitha veprimet brnda n
kompjutr

Informatik.
Tiran, 2008

Skema e funksionale e kompjutrit

Informatik.
Tiran, 2008

Procesi i Hyrjes s t dhnave

Procesi me an t t cilit t dhnat fillestare

dhe programi i prpunimit t tyre
transmetohen nga mbartsa t jashtm n
brendsi t sistemit kompjutrik quhet Hyrje e
t dhnave (input)
T dhnat duhet t jen t organizuara n nj
form t prshtatshme pr tu prpunuar
Kompjutri, nj makin elektronike, merr t
dhna si do lloj makine tjetr, pr t qen i
aft q t shpreh aftsit e tij

Informatik.
Tiran, 2008

Procesi i Rezervimit t t dhnave

Procesi i mbajtjes s t dhnave dhe

instruksioneve n kompjuter quhet rezervim
(storage)
T dhnat dhe programet duhet t futen n
kompjuter para se t filloj prpunimi
Arsyeja e ktij prqndrimi paraprak sht fakti
q Njsia Qendrore e Prpunimit ka shpejtsi
shum t madhe pune dhe nuk ka kuptim t
lihet n pritje t t dhnave
Informatik.
Tiran, 2008

Procesi i Rezervimit t t dhnave(2)

T dhnat dhe programet rezervohen n

Njsin e rezervimit pr t patur nj akses dhe
prpunim t shpejt
Njsia e rezervimit sht nj hapsir pr
rezervim t dhnave dhe t urdhrave
(programit)
Funksionet e Njsis s rezervimit jan:
1) T gjitha t dhnat dhe programet regjistrohen n
t para dhe pas prpunimit
2) Rezultatet ndrmjetese prsri regjistrohen n t
Informatik.
Tiran, 2008

10

Procesi i Prpunimit t t dhnave

Detyra pr t kryer veprime t tilla si
veprimet arithmetike dhe krahasuse (logjike)
quhet perpunim (processing).
Prpunimi kryhet nga Njsia Qndrore e
Prpunimit
Njsia e Prpunimit merr urdhrat dhe t
dhnat nga Njsia e Rezervimit, kryhen t gjitha
llogaritjet e caktuara nga urdhrat n ambjentet e
saj dhe drgon rezultatet n Njsin e Rezervimit
Informatik.
Tiran, 2008

11

Procesi i afishimit t rezultateve

Procesi, i cili rezultatet e prpunimit t kryera
nga Njsia Qendrore, i paraqet n letr, ekran ose
n ndonj medium tjetr quhet afishim i
rezultateve (output)

Informatik.
Tiran, 2008

12

Procesi i kontrollit
Procesi, q ndjek drejton dhe mbikqyr kryerjen
e proceseve hyrjes se t dhnave, prpunimit t
tyre dhe t afishimit t rezultateve quhet procesi i
kontrollit (control)

Informatik.
Tiran, 2008

13

1.3.4 Njsit funksionale

Me qllim q t kryej pes proceset baz
kompjuteri e shprndan punn ndrmjet dy
njsive funksionale:
- Njsia arithmetiko-logjike (Arithmetic Logical
Unit - ALU)
- Njsia e kontrolit (Control Unit - CU)
Kur i referohemi n prgjithsi, kto njsi
quhen me nj emr t vetm Njsia Qndrore e
Prpunimit (Central Processing unit - CPU)

Informatik.
Tiran, 2008

14

Informatik.
Tiran, 2008

15

Skema funksionale e CPU-s

Njesia
arithmetiko
logjike

Njesia e
kontrollit
Regjistrat

Informatik.
Tiran, 2008

16

Njsia arithmetiko-logjike

Njsia arithmetiko-logjike prmban qarqet

elektronike q kryejn prpunimet e t
dhnave
Prpunimet kryesore t kryera nga ALU-ja
jan:
Arithmetike si mbledhja, zbritja,
shumzimi, pjestimi,
Logjike si krahasimet, zhvendosjet, etj
T dhnat e nevojshme ALU-ja i gjen n
regjistrat e CPU-s. Rezultatet e prpunimit
drgohen po n regjistrat e CPU-s
Komandimi i puns bhet nga Njsia e kontrollit

Informatik.
Tiran, 2008

17

Njsia e kontrollit
-

Njsia e kontrollit prmban qarqet elektronike

t nevojshm pr koordinimin e aktivitetit t
kompjutrit
Njsia e kontrollit drejton kryerjen e veprimeve
t prcaktruara n programin e regjistruar n
pajisjen e rezervimit
Transferimi i informacionit nga Pajisja
rezervuese ne regjistra behet nga Njsia e
kontrollit.
Interpretimi i instruksioneve dhe lshimi i
sinjaleve pr njsit e tjera kryhen nga Njsia e
kontrollit

Informatik.
Tiran, 2008

18

Njsia e kontrollit (2)

-

Njsia e kontrollit shrben gjithashtu si nj

operator n se nj kompjutr lejon akses pr t
punuar njkohsisht disa prdorues
Njsia shrben si koordinatore pr punn e
pajisjeve t transmetimit t t dhnave n
kompjuter dhe t afishimit t t dhnave nga
kompjutri
Njsia e kontrollit sht menaxheri i t gjitha
operacioneve t prmendura m par

Informatik.
Tiran, 2008

19

Regjistrat
-

Pr t kryer punn n CPU jan vendosur disa

qarqe elektronike q quhen Regjistra
Regjistrat shrbejn pr rezervim t
prkohshm t informacionit (t dhna dhe
instruksione) q prpunohen nga CPU-ja
Mbajn prkohsisht t dhnat q do t
prpunoj ALU-ja
Mbajn prkohsisht rezultatet q ka prpunuar
ALU-ja

Informatik.
Tiran, 2008

20

Shpejtsia e puns s CPU-s

CPU-ja e organizon punn saj nn ritmin e nj

ore elektronike t brendshme vetiake t saj
Shpejtsia e ors (clock rate) prcaktohet si
numri i pulsimeve n nj sekonde t
gjeneruara nga ora dhe shprehet aktualisht n
GigaHertz (GHz) (miliarda pulse n sekond)
CPU-ja krkon nj numr t vogl pulsimesh
(clock cycles) pr t ekzekutuar do instruksion
P.sh procesori Intel 486 harxhon vetm nj
pulsim pr t kryer nj shumzim

Informatik.
Tiran, 2008

21

Ligji i Moore

Informatik.
Tiran, 2008

22

1.3.5 Sistemi i pajisjeve rezervuese

Sistemi i pajisjeve rezervuese prbhet nga:
- regjistrat e procesorit
- kujtesa e fsheht (cache memory)
- kujtesa ROM
- kujtesa qndrore (RAM)
- kujtesat sekondare (disk magnetik, diskete,)
- kujtesat terciare (CD, DVD, flash, )

Informatik.
Tiran, 2008

23

Sistemi i pajisjeve rezervuese (1)

Nga pikpamja funksionale pajisjet rezervuese
ndahen n:
a) pajisje q mbajn t dhnat q po prpunohen:
regjistrat
b) Pajisje pr t mbajtur t dhnat q do t duhen
n nj koh shum t afrt: cache mamory,
RAM
c) Pajisje pr t mbajtur t dhnat q do t duhen
pas pak kohe ose pas shum kohe ose
asnjher: disku magnetik, disqet optike, shiriti
magnetik,
Informatik.
Tiran, 2008

24

Hiearkia e paisjeve rezervuese

Informatik.
Tiran, 2008

25

Kujtesa ROM
Kujtesa ROM (Read Only Memory) prmban
disa programe t furnizuara nga konstruktori i
kompjutrit q shrbejn pr t startuar disa nga
pajisjet e lidhura me kompjutrin
ROM aksesohet vetm pr lexim nga procesori
ROM sht kujtes e tipit read
ROM e mban prgjithmon informacionin (nonvolatile memory)

Informatik.
Tiran, 2008

26

Cache memory

Kujtesa e tipit cache sht nj kujtes e

shpejt e tipit RAM por m e shtrenjt
sht krijuar pr t zbutur ndryshimin e madh
ndrmjet shpejtesis s puns procesorit dhe
kohs s leximit t informacionit nga RAM
Cache memory mban t dhnat q prsriten
shpesh
Rradha e krkimit t informacionit nga CPU
sht: regjister-cache-RAM
Kur nuk e gjen n nj kujtes kalon tek tjetra
Aktualisht pr kompjutrat personale (PC)
kapaciteti normal pr cache sht 1 - 2 MB

Informatik.
Tiran, 2008

27

Kujtesa qndrore

Kujtesa qndrore, RAM, aksesohet

drejtprsdrejti nga procesori
Funksioni kryesor i kujtess RAM sht q
gjat nj seance pune:
i) t rezervoj bashksin e urdhrave t
prpunimit t t dhnave t quajtur program
(software)
ii) t rezervoj t dhnat q i nnshtrohen
prpunimit
Rezervimi n RAM sht i prkohshm

Informatik.
Tiran, 2008

28

Kujtesa qndrore

do qeliz e RAM sht e aksesueshme

do qeliz aksesohet me t njjtn koh
RAM sht kujtes e tipit read/write
Informacioni n RAM zhduket n se ndrpritet
energjia elektrike (volatile memory)
Kapaciteti i kujtess shprehet n Bytes
Aktualisht pr kompjutrat personale (PC)
kapaciteti normal sht 256-512 MB

Informatik.
Tiran, 2008

29

Disku magnetik

Disku magnetik sht aktualisht rezervuari i t

dhnave n nj kompjutr
Lejon akses t drejtprdrejt tek t dhnat e
regjistruara
sht nj medium rezervimi non-volatile
Njihet me emrat: hard drive, hard disk, fixed
disk drive
Jan futur n prdorim n vitin 1956 n nj
kompjutr IBM

Informatik.
Tiran, 2008

30

Nj kujtese RAM

Informatik.
Tiran, 2008

31

Skica e nj disku magnetik

Informatik.
Tiran, 2008

32

Disku magnetik

Informacioni regjistrohet n pjata t holla dhe

e sheshta alumini t mbuluara me nj shtres
aliazh kobalti
Pjatat jan t fiksuara n nj bosht q
rrotullohet me shpejtsi t madhe
N diskun magnetik t dhnat regjistrohen me
an t magnetizimit t materialit ferromagnetik
sipas nj drejtimi pr t paraqitur nj bit

Informatik.
Tiran, 2008

33

Disku magnetik (1)

Dy koka leximi pr do pjat, t vendosura n

nj krah q lviz horizontalisht, dedektojn
magnetizimin ose jo t siprfaqes
Prezenca e magnetizimit paraqet 1 ndrsa
mungesa paraqet 0.
Regjistrimi n siprfaqen e mbuluar bhet
sipas zonave rrethore t quajtura pista
do pist ndahet n nnzona t quajtura
sektor
Kapaciteti i do sektori sht i njjt

Informatik.
Tiran, 2008

34

Disku magnetik (2)

Disa

t dhna pr nj disk tipik aktual pr PC:

Kapaciteti: 120 300 GB
Shpejtsia e rrotullimit: 7200 rrot/min
Shpejtsia mesatare e transferimit t t
dhnave: 1 Gbit pr sekond

Informatik.
Tiran, 2008

35

Nj disk i formatuar

Informatik.
Tiran, 2008

36

Disku optik
N kategorin e disqeve optik futen:
CD (Compact disc)
DVD (Digital Versatile Disc)
BD (Blu-ray)
sht nj medium rezervimi non-volatile
N treg CD, q nga 1982
Fllimisht CD u fut si nj vazhdim i pllakave t
gramafonit dhe m von u b mjet rezervimi pr
t dhnat
DVD u fut ne treg ne vitet 1995
Blu-ray ne fund t 2007

Informatik.
Tiran, 2008

37

Mekanizmi i brendshm i DVD-Drive

Informatik.
Tiran, 2008

38

Disku optik (1)

CD, DVD jan disqe q e kan diametrin e

jashtm 120 mm, prej nj materiali reflektues
q mbulohet me nj shtres mbrojtese vinili.

Informacionet regjistrohen me an goditjes me

an t rrezes lazer duke krijuar gropza t
vogla mbi siprfaqen reflektuese t cilat mund
t lexohen po me an t rrezes q kontrollon
shregullimet n CD ndrsa ajo rrotullohet.

Tranformimi n 0,1 sht nj proces jo i

drejprdrejt

Informatik.
Tiran, 2008

39

Disku optik (2)

T dhenat mbi diskun optik memorizohen sipas

sipas nj piste t vetme q qarkullon n siprfaqen
e diskut t vinilit sikur t jet nj brazd.
Pista n disk formon nj spirale nga ana e
brendshme deri n at t jashtmen.
Kjo pist ndahet n njsi t quajtura sektor, i cili
ka shenjat e veta t identifikimit dhe kapaciteti i
sektorit sht 2KB. N kt madhsi mund t
regjistrohen aq informacion sa gjenerohet nga 1/75
sekond muzik, n rastin e regjistrimit audio.

Informatik.
Tiran, 2008

40

Disku optik (3)

Kapaciteti i disqeve optike:
ne versionin CD kapaciteti perfshihet ndrmjet
600 dhe 700 MB,
ne versionin DVD kapaciteti mbrin deri n 17
GB
ne versionin Blu-ray kapaciteti mbrin deri
50 GB.

Informatik.
Tiran, 2008

41

1.3.6 Pajisjet e Hyrje-daljes

Nj kompjuter sht i dobishm kur komunikon

me ambjentin e jashtm
Paisjet e hyrjes transmetojn t dhnat n
kompjutr
Paisjet e daljes nxjerin rezultatet nga
kompjutri
Paisjet e hyrje-daljes quhen paisje periferike

Informatik.
Tiran, 2008

42

Paisjet e hyrjes

Paisjet e hyrjes shrbejn pr konvertuar t

dhnat q do ti transmetohen kompjutrit n
nj form t kuptueshme (sinjale elektrike)

Si

paisje tipike hyrse prmendim:

Tastiern (keyboard)
Miun (mouse)
Skanerin (scanner)

Informatik.
Tiran, 2008

43

Tastiera

Paisja kryesore pr hyrje t t dhnave

Tipi QWERTY
104 tasta
Tastat alfabetike, numerike, shenjat speciale
Tastat funksion (F1,,F12)
Tastat Ctrl, Alt, Shift, Caps lock, Tab, Enter, Esc
Tastat e lvizjes s kursorit

Informatik.
Tiran, 2008

44

Mouse

Tipik pr hyrje urdhrash n rastin e

komunikimit me kompjutrin me nj ndrfaqs
grafik
Veprimet me mouse:
Klikim me t majtn
Klikim me t djathtn
Klikim i dyfisht
Rshkitje (drag)

Informatik.
Tiran, 2008

45

Skaneri

Paisje optike tipike pr dixhitalizimin e figurave

Formatet:

Magnetic Ink Character recognition (MICR) q

prdoret kryesisht n banka pr t lexuar eqet
Optical Mark Reader (OMR) q pr t lexuar
testet e prgatitura nga studentt n provime
Optical Character Recognition (OCR) q prdoret
pr t lexuar karakteret tekst

Informatik.
Tiran, 2008

46

Paisjet dalse

Paisjet e daljes shrbejn pr konvertuar

rezultatet q ka krijuar nga prpunimi
kompjutri n formatet q i prdor zakonisht
njeriu
Si paisje tipike dalse prmendim:
Ekrani (monitor)
Printeri (printer)

Informatik.
Tiran, 2008

47

Ekrani

Afishimi grafik ose tekstor

Karakteristikat baze
Madhsia e matur n diagonale
15
17
19
Tipi
Ekran me rreze katodike
Ekran LCD

Informatik.
Tiran, 2008

48

Printeri

Shtyp n letr rezultatet

Teknologjia:
Lazer
Sprucim boje (Ink jet)
Me gjlpra
Mnyra e printimit
Me ngjyra Bardh & zi

Informatik.
Tiran, 2008

49

Skema funksionale e nj kompjuteri

Informatik.
Tiran, 2008

50

Pamja e jashtme e nj PC

Informatik.
Tiran, 2008

51

Pllaka mm (motherboard)

Informatik.
Tiran, 2008

52