B

ol
um 6

Laplace D
on
usu
m
u

c
2000
Faruk G
ungor

B
ol
um 7

Laplace D
on
usu
m
u
7.1

Laplace D
on
usu
m
un
un Tanm

Bir f (t) fonksiyonunun integral don

usu
m
u
Z

T [f (t)] = F (s) =

k(s, t)f (t) dt

a

biciminde bir integralle tanmlanr. Verilmis k(s, t) fonksiyonuna integral don

usu
m
un cekirdegi denir. F (s) fonksiyonu verildiginde f (t) ye ters integral
don
usu
m denir ve T 1 [F (s)] ile gosterilir. Laplace don
usu
m
u integral don
usu
mlerin ilk orneklerinden birisidir. C
ekirdek ve snrlar
k(s, t) = est ,

a = 0, b =

olarak tanmlanr. Diger onemli bir integral don

usu
m de
k(s, t) = eist ,

a = , b =

ile verilir. Bu t
ur don
usu
me Fourier don
usu
m
u denir ve diferansiyel denklemler kuramnda onemli bir yer tutar. Ancak biz burada yalnzca Laplace
don
usu
mlerini inceleyecegiz.
f, t > 0 zaman degiskeninin tek-degerli bir fonksiyonu ve s bir (reel veya
kompleks olabilir) parametre olsun. f (t) nin Laplace don
usu
m
u
Z
est f (t) dt

F (s) = L{f (t)} =

0

(7.1)

c
2000
Faruk G
ungor

integrali ile tanmlanr. Buradaki integral Riemann anlamnda oz-olmayan bir

integraldir ve
ZM
lim
est f (t) dt
M

limiti anlaslacaktr. Eger integral yaknsak ise yani yukardaki limit sonlu bir
say ise Laplace don
usu
m
u tanmldr, eger degilse don
usu
m tanml olmaz.
F (s) fonksiyonuna bazen gor
unt
u fonksiyon da denir.
Tanm 7.1 Bir T 0 icin
|f (t)| M et

veya

|et f (t)| M,

tT

olacak bicimde M > 0 ve sabitleri varsa f (t) fonksiyonuna u

stel mertebedendir denir ve
f (t) = O(et )
yazlr.
Polinomlar, u
stel fonksiyonlar, sin t ve cos t trigonometrik fonksiyonlar u
stel
2
mertebeden oldugu halde f (t) = et fonksiyonu u
stel mertebeden degildir.
C
u
nk
u, ne kadar b
uy
uk secilirse secilsin
2

lim et et

limiti s
uratle sonsuza gidecektir.
Tanm 7.2 Eger bir f (t) fonksiyonunun
lim f (t) = f (t+
0)

tt+
0

ve

lim f (t) = f (t
0)

tt
0

sagdan ve soldan limitleri varsa fakat

f (t+
0 ) 6= f (t0 )

ise f nin t0 noktasnda bir scrama s

ureksizligi vardr denir.
Tanm 7.3 Eger lim+ f (t) limiti varsa ve f fonksiyonu [0, ) aralgnda sonlu
t0

sayda scrama s
ureksizligi dsnda her sonlu (0, T ) aralgnda s
urekli ise fonksiyona [0, ) aralgnda parca parca s
urekli fonksiyondur denir.

c
2000
Faruk G
ungor

Sekil 7.1: Scrama S

ureksizligi

Parca parca s
urekli bir fonksiyonu bir aralk u
zerinde integre etmek icin s
urekli
oldugu altaralklarda integre edip toplamak yeterli olacaktr. Parca parca
s
urekli bir fonksiyon integre edilebilir. Analizden bilinen bu sonucu kullnarak
asagdaki teoremi ifade edebiliriz.
cin Varlk Teoremi:
Laplace D
on
usu
m
u I
urekli ve
Teorem 7.4 Eger f (t) fonksiyonu [0, ) aralgnda parca parca s
u
stel mertebeden ise, > s icin Laplace d
on
usu
m
u vardr ve mutlak yaknsar.
Kant: f fonksiyonu parca parca s
urekli oldugundan [0, M ) sonlu aralg u
zerinde snrl olur ve
Z

Zt0
e

st

f (t) dt =

st

est f (t) dt

f (t) dt +
t0

yazarak Laplace don

usu
m
un
un yaknsaklgn yukardaki ikinci integralin yaknsaklgna indirgemis oluruz. Varsaymdan f u
stel merdebeden oldugundan
Z
|

Z
e

t0

st

Z
st

f (t) dt|

e
t0

e(s)t dt

|f (t)| dt M
t0

M (s)t
e
= lim

s
t0
yazlabilir ve integral anacak s > icin yaknsak olur.

c
2000
Faruk G
ungor

Varlk teoremi bir yeter kosuldur. Yani teoremin varsaymlar gerceklendiginde teorem Laplace don
usu
m
un
un varlgn garantiler. Ancak tersi dogru
degildir. Yani gerek kosul degildir. Varsaymlarn gerceklenmemesi durumunda
Laplace don
usu
m
u var olabilir veya olmayabilir.

Ornek
7.1 t > 0 ve negatif olmayan tamsay n icin L{tn } d
on
usu
m
un
un var
oldugunu g
osterin?
Herhangibir > 0 icin
et =

X
n tn

n!

r=0

tn
n!

esitsizligi
tn n!et
olarak yazlabildiginden tn u
stel mertebeden bir fonksiyondur, o halde Laplace
don
usu
m
u vardr.

on
usu
mlerinin var oldugunu g
osterin?
Ornek
7.2 L{tn cos at} ve L{tn cos at} d
| sin at| 1 ve | cos at| 1 oldugundan verilen fonksiyonlar u
stel mertebeden
olur. Varlk teoreminden don
usu
mlerin tanml oldugu ckar.

7.2

Laplace D
on
usu
m
un
un Ozelikleri

1.) Lineerlik Ozeli

gi
Eger L{f (t)} = F (s) ve L{g(t)} = G(s) ise
L{f (t) + g(t)} = L{f (t)} + L{g(t)} = F (s) + G(s)

(7.2)

bagnts gecerlidir. Yani, Laplace don

usu
m
u lineer bir operatord
ur. Bu sonuc
Laplace don
usu
m
u tanmndan hemen ckar.

2.) Birinci Oteleme

Ozeli
gi
L{f (t)} = F (s) ise L{eat f (t)} = F (s + a) dir.
Gercekten, tanmdan
Z
at

L{e f (t)} =

Z
e

st at

e(sa)t f (t) dt = F (s a).

e f (t) dt =
0

Bu kurala gor
unt
u fonksiyonun otelenmesi kural denir.

(7.3)

c
2000
Faruk G
ungor

3.) Ikinci
Oteleme
Ozeli
gi
t = a noktasnda scrama s
ureksizligi olan birim basamak fonksiyonu

1,
ta
u(t a) =
0,
t<a
ile tanmlanr. L{f (t)} = F (s) ise L{f (t a)u(t a)} = eas F (s),
Yine tanmdan
Z

Z
est f (t a)u(t a) dt =

L{f (t a)u(t a)} =

a 0 dir.

est f (t a) dt

yazlr ve son integralde = t a don

usu
m
u yaplrsa
Z
L{f (t a)u(t a)} = eas
es f ( ) d = eas L{f (t)}

(7.4)

ckar. Ne yazk ki f (t+a)u(t+a), a 0 icin benzer simetrik bir bagnt yoktur.

cek De

4.) Ol
gisim Ozeli
gi (Benzerlik Teoremi)
L{f (t)} = F (s) ise
L{f (at)} =
yazlabilir.
Tanmdan

Z
L{f (at)} =

1
s
F( )
a
a

(7.5)

est f (at) dt

yazp integralde = at don

usu
m
u yaparsak olcek ozeligini hemen elde ederiz.
5.) G
or
unt
u Fonksiyonun T
uretilmesi
Eger L{f (t)} = F (s) ise
L{tf (t)} = F 0 (s)
dir.
Bu kural gormek icin F (s) fonksiyonunu s e gore t
uretmek ve Laplace
don
usu
m
un
un tanmn goz on
une almak yeterlidir:
dF (s)
=
ds

Z
est tf (t) dt = L{tf (t)}.
0

c
2000
Faruk G
ungor

T
uretme islemini n kez yineleyerek gor
unt
u fonksiyonun n. t
urevi ile isaret
farkyla tn f (t) fonksiyonunun Laplace don
usu
m
u arasndaki su ilskiyi elde ederiz:
dn F (s)
= (1)n L{tn f (t)}.
(7.6)
dsn

6.) G
or
unt
u Fonksiyonun Integre
Edilmesi
L{f (t)} = F (s) ise bu kez F (s) fonksiyonunun integrali icin ilginc bir kural
ckaracagz. Bu kural soyle ifade edilir:
Z
f (t)
L{
}=
F (u) du.
(7.7)
t
s
Bunu gormek icin F (u) integrand yerine tanm yazlr:
Z
Z Z

F (u) du =
eut f (t) dt du.
s

Bu bagntnn sagndaki integrasyonun sras degistirilirse

Z
Z
Z

F (u) du =
f (t)
eut du dt
s

Z
=
0

f (t)
ut
st
dt = est
dt
e
e
u=s
t
t
0

elde ederiz.
7.) Laplace d
on
usu
m
un
un limit bi
cimi
Eger F (s) bir f (t) fonksiyonunun Laplace don
usu
m
u ise
lim F (s) = 0

dr. Gercekten, f (t) u

stel mertebeden ise
Z

Z
est |f (t)| dt M

|F (s)|

e(s)t dt =

M
,
s

yazlabilir. O halde
lim |F (s)| = 0

dir.

lim F (s) = 0

s>

c
2000
Faruk G
ungor

7.3

Baz Elemanter Fonksiyonlarn

Laplace D
on
usu
mleri

Ornek
7.3 f (t) = et olsun. L{et } yi hesaplayalm.
Z
t

st t

L{e } =

e dt =

e(s1)t dt

yazlrsa sagdaki integralin degeri s > 1 icin yaknsar ve limit islemi ile
1
1
[e(s1)t ]M
0 =
M (s 1)
s1
lim

bulunur. O halde
L{et } =

1
,
s1

s>1

dir.
cek kuraln kullanarak
Ol
L{eat } =

1 1
1
,
=

a s 1 ss/a s a

s>a

(7.8)

form
ul
un
u buluruz.

Ornek
7.4 L{t } Laplace d
on
usu
m
un
u hesaplayn.
Genel olarak reel bir icin
Z

est t dt = ( + 1)

L{t } =
0

integralinde st = don
usu
m
u yaplrsa integral fonksiyonu ile ifade edilebilir:

L{t } =

1
s+1

Z
e d =
0

( + 1)
,
s+1

> 1,

Ozel
olarak = n Z0 ise () = (n) = (n 1)! dir ve
L{tn } =

n!
sn+1

s>0

s > 0.

c
2000
Faruk G
ungor

10

yazabiliriz. Orne
gin,
L{1} =

1
,
s

1
,
s2

L{t} =

L{t2 } =

2
.
s3

Oteleme
teoreminden
L{u(t a)} = eas L{1} =
dir. = 1/2 icin ( + 1) = ( 12 ) =

eas
s

degeri kullanlrsa
r

L{t1/2 } =
s

ckar. f (t) = t1/2 fonksiyonu icin 7.4 teoreminin kosullar saglanmadg halde,
Laplace don
usu
m
un
un var olduguna dikkat ediniz.
Genel olarak n = 1, 2, . . . icin
1

L{tn 2 } =

(n + 12 )
1
s(n+ 2 )

(2n)! n 1
2,
s
22n n!

s>0

(7.9)

don
usu
m
u gecerlidir.

Ornek
7.5 L{sinh at} Laplace d
on
usu
m
un
u hesaplayn.
Linerlik ozeligi ve (7.8) form
ul
u ile
L{sinh at} =

1
1 1
1
1
(L{eat } L{eat }) =
+
= 2
,
2
2 sa s+a
s a2

s > |a|

ckar. Benzer olarak

L{cosh at} =

s
,
s2 a 2

s > |a|

dir.
Simdi trigonometrik fonksiyonlarn Laplace don
usu
mlerini hesaplayalm.

Ornek
7.6
L{cos at} =?

ve

L{sin at} =?

F (s) = L{cos t} ve G(s) = L{sin t} = olsun. Tanmdan ksmi integrasyon ile

Z
F (s) =

e
0

st

cos t dt = est sin t 0 + s

Z
est sin t dt = sG(s)
0

c
2000
Faruk G
ungor

11

ve
Z
e

G(s) =

st

sin t dt = est cos t 0 s

Z
est cos t dt = 1 sF (s)
0

bulunur. Bu iki esitlik F (s) ve G(s) icin coz

ul
urse hemen
L{cos t} =

s
,
s2 + 1

L{sin t} =

1
s2 + 1

bulunur. Son olarak olcek kural ile

L{cos at} =

s
,
s2 + a 2

L{sin at} =

a
s2 + a2

ckar. Ayrca, birinci oteleme kural ile

L{eat cos bt} =

sa
,
(s a)2 + b2

L{eat sin bt} =

b
(s a)2 + b2

don
usu
m form
ullerini buluruz.

Ornek
7.7 L{t sin at} =?

L{t sin at} =

d
d
a
2as
L{sin at} =
= 2
.
ds
ds s2 + a2
s + a2

Genel olarak,
L{tn sin at},

L{tn cos at}

don
usu
mlerini hesaplamak icin
h(t) = tn eiat

(7.10)

fonksiyonunu d
usu
nelim.
H(s) = L{h(t)}

= (1)n
=

dn
1
n!
=
dsn s ia
(s ia)n+1

n!(s2 + a2 )(n+1) (s + ia)n+1

don
usu
m
unde
s + ia = Rei ,

R=

s2 + a2 ,

tan =

a
s

c
2000
Faruk G
ungor

12

kutupsal gosterimini kullanr ve H(s) nin reel ve sanal parcalarn ayrrsak

L{tn cos at}
L{tn sin at}

cos(n + 1)
,
(s2 + a2 )n+1
sin(n + 1)
= n! Rn+1 2
(s + a2 )n+1
= n! Rn+1

don
usu
m form
ullerini ckarms oluruz. Orne
gin n = 1 icin
s2 a 2
,
s2 + a 2

sin 2 =

s2 a 2
,
s2 + a 2

L{t sin at} =

2as
s2 + a2

2s(s2 3a2 )
,
(s2 + a2 )3

L{t2 sin at} =

2a(3s2 a2 )
.
(s2 + a2 )3

cos 2 =

2as
+ a2

s2

bagntlar yardmyla
L{t cos at} =
buluruz. n = 2 icin
L{t2 cos at} =

sin at

Ornek
7.8 L{
} =?
t
Z
sin at
u
s
a
a du
L{
}=
=
arctan
= arctan = arctan .
2
2
t
u +a
a s
2
a
s
s
Bu don
usu
mde s 0+ limitine gecerek yan u
r
un olarak
Z
sin at
sin at
a

lim L{
}=
dt = lim arctan =
s0
s0
t
t
s
2
0
integralinin degerini bulmus oluruz.

Ornek
7.9
L{

sin2 t
} =?
t

(7.7) form
ul
unden
sin2 t
L{
}
t

don
usu
m
u ckar.

Z
1 cos 2t
1 1
u
= L{
}=
2
du
2t
2 0
u u +4

u
1
4
1
ln
|
ln 1 + 2
=
s =
2
4
s
u2 + 4

c
2000
Faruk G
ungor

13

Ornek
7.10 L{sinh(2 t)} =?
Fonksiyonun seri aclmnn terim terim Laplace don
usu
m
u alnr ve (7.9) kullanlrsa

L{(sinh(2 t)}

L{

7.3.1

X
X
1
22n+1 tn+ 2
22n+1
}=
L{tn+ 2 }
(2n
+
1)!
(2n
+
1)!
n=0
n=0
3

s 2

3
1 1
= s 2 e1/s .
n
n!
s
n=0

Periodik Fonksiyonlarn D
on
usu
mleri

f (t) periyodlu bir fonksiyon, yani

f (t + ) = f (t),

t0

ise L{f (t)} hesaplamak icin (7.1) don

usu
m tanmnnda yar sonsuz integrasyon
aralgn alt aralklara bolerek yazalm:
Z
Z 2
Z 3
L{f (t)} =
est f (t) dt +
est f (t) dt +
est f (t) dt +
0

Z
X
n=0

(n+1)

est f (t) dt.

Yukardaki integralde t = u + n don

usu
m
u yapar ve periodik fonksiyon icin
f (u + n ) = f (u), n = 1, 2, . . . esitligini dikkate alrsak
L{f (t)} =

X
n=0

es n

esu f (u) du =

1
1 es

esu f (u) du

(7.11)

buluruz. Yukardaki toplamn sonsuz geometrik bir serinin toplam olarak hesaplandgna dikkat edin.

Ornek
7.11

f (t) = | sin t| =

sin t sin t 0
,
sin t sin t < 0

= 2

dogrultulmus sin
us dalga fonksiyonun Laplace d
on
usu
m
u.
= dir. (7.11) form
ul
unden
L{| sin t|} =

1
1 es

esu sin u du

c
2000
Faruk G
ungor

14
olur.

esu sin u du =

1 + es
1 + s2

integral degeri kullanlrsa

L{| sin t|} =

1 + es
(1 + s2 )1 = coth(s/2)(1 + s2 )1
1 es

don
usu
m
u bulunur.

7.3.2

T
urevlerin D
on
usu
mleri

Laplace don
usu
m
un
un diferansiyel denklemlere uygulamalarnda bir fonksiyonun t
urevinin Laplace don
usu
m
u form
ul
une gerek duyacagz. Ksmi integrasyon ile bir kez integre ederek
Z
0

L{f (t)} =

[f (t)est ]
0

est f (t) dt

+s
0

yazabiliriz. f (t) nin Laplace don

usu
m
un
un varlg icin bir gerek kosul
lim est f (t) = 0

olmasdr. O halde, t > 0 icin f (t) yi s

urekli varsayarsak
L{f 0 (t)} = sL{f (t)} f (0) = sF (s) f (0)

(7.12)

don
usu
m form
ul
u ckar. Bu isleme devam edersek s
urekli t
uretilebilen bie f (t)
icin
L{f 00 (t)} = s2 L{f 00 (t)} sf (0) f 0 (0)
(7.13)
oldugunu gorebiliriz.
Genellestirme: t 0 icin f , f 0 , f (n1) s
urekli ve t > 0 icin f (n) parca
parca s
urekli ve u
stel mertebeden ise, t
umevarm ile
L{f (n) (t)} = sn L{f n (t)} sn1 f (0) sn2 f 0 (0) . . . f (n1) (0)

(7.14)

oldugu gosterilebilir.
Eger f (t) fonksiyonu reel eksen u
zerinde yalnzca parca parca s
urekli ise,

yukardaki form
ul
un degistirilmesi gerekir. Orne
gin f (t) nin t = a da sonlu bir
scrama s
ureksizligi varsa
Z
L{f 0 (t)}

=
0

Z
est f 0 (t) dt +

a+

est f 0 (t) dt

c
2000
Faruk G
ungor

15
Z
=

[f (t)est ]a0

+s
Z

[f (t)est ]
a+

+s

est f (t) dt
est f (t) dt

a+

ve f (t) nin a daki scramasnn uzunlugunu

[f (t)]a = f (a+ ) f (a )
ile gosterirsek

L{f 0 (t)} = sL{f (t)} f (0) eas [f (t)]a

(7.15)

buluruz.
Laplace don
usu
m
un
un ksmi diferansiyel denklemlere uygulamalrnda hem
uzay hem de zaman degiskenlerine bagl cok degiskenli fonksiyonlarn ksmi

t
urevlerinin don
usu
mlerini bilmemiz gerekir. Orne
gin iki degiskenli f (x, t)
fonksiyonu icin Laplace don
usu
m
u tanma gore
L{

f (x, t)
} = sF (x, s) f0 (x)
t

yazlabilir. Burada,
F (x, s) = L{f (x, t)},

f0 (x) = f (x, 0)

olarak tanmlanmstr. Genel olarak,

L{

n
X
n f (x, t)
n
}
=
s
F
(x,
s)

snr1 fr (x),
tn
r=0

fr (x) =

r f (x, t)
|t=0
tr

gecerlidir. Zaman degiskenine gore t

urevleri icermeyen ksmi t
urevler icin
L{

n f (x, t)
n
n
}=
L{f (x, t)} =
F (x, s)
n
n
x
x
xn

olacaktr. C
u
nki bu durumda x e gore ksmi t
urevlerle t ye gore integral
yerdegistirir. Karmask t
urevler icin, ornegin
L{

2 f (x, t)

f
F (x, s) f0
}=
L{ } = s

xt
x
t
x
x

dir.

Ornek
7.12
L{

sin2 t
} =?
t2

c
2000
Faruk G
ungor

16

f (t) =

sin2 t
,
t

f (0) = 0

fonksiyonunu d
usu
nelim.
sin 2t sin2 t
2
t
t
t
urevinin don
usu
m
unden ve ornek 7.8-7.9 dan
f 0 (t) =

L{

2 s
4
sin2 t
sin 2t
} sF (s) = arctan ln 1 + 2
} = L{
2
t
t
s 4
s

buluruz. Bu don
usu
mden yine s 0+ limitine gecerek asagdaki integralin
degerini hesaplams oluruz:
Z
sin2 t

dt = .
2
t
2
0
S
imdi

Z
g(t) =

f (u) du,

g(0) = 0

integrali ile tanmlanan fonksiyonun Laplace don

usu
m
un
u bulmak istiyoruz.

Integral
hesabn temel teoremine gore g 0 (t) = f (t) yazlabilir. F (s) = L{f (t)}
ve G(s) = L{g(t)} olsun. Bu esitligin her iki yann Laplace don
usu
m
un
u alarak
sG(s) = F (s) veya
F (s)
G(s) =
s
elde ederiz.

Ornek
7.13

a2 u2 b2 u2
I(a, b) =
e
du, I(a, 0) =
2a
0
2

integralini hesaplayarak L{t1/2 eb

/t

} d
on
usu
m
un
u elde ediniz.

I(a, b) integralinde = au don

usu
m
u yaplrsa
Z
2
2 2 2
1
1
I(a, b) =
e a v d = I(1, ab)
a 0
a
buluruz. Ib t
urevinde = bu1 don
usu
m
u yaplrsa
Z
2 2
2 2 du
Ib = 2b
ea u b u
u2
Z 0
2
2 2 2
= 2
e a b d = 2I(1, ab)
0

c
2000
Faruk G
ungor

17

bulunur. Bu iki bagnt arasnda I(1, ab) yi yok edersek I(a, b) fonksiyonu

Ib + 2aI = 0 diferansiyel denklemini saglar. Integre

eder ve I(a, 0) = /2a
kosulunu kullanrsak

2ab
I(a, b) = I(a, 0)e2ab =
e
2a
buluruz. I(a, b) integralinde a2 = s secilir ve u2 = t don
usu
m
u yaplrsa
r
2
2bs
e
L{t1/2 eb /t } =
(7.16)
s
don
usu
m
u bulunur. Ayrca, bunun her iki yann b parametresine gore t
uretirsek

2
2

2bs
e
L{ t1/2 eb /t } = 2 e2b s L{t3/2 eb /t } =
b
b
(7.17)
don
usu
m
un
u buluruz. b = 1/2 icin

L{t3/2 e1/4t } = 2 e s
(7.18)
dcn
usu
m form
ul
u ckar. Bu don
usu
mden

Z t
1
e s
3/2 1/4u
L{
u
e
du} =
s
2 0
bulunur. Yukardaki integralde v 2 = 1/4u don
usu
m
u yaparak
Z
2
2
ev dv
erfc (t) =
t
ile tanmlanan tamamlayc hata fonksiyonu t
ur
unden soyle ifade edebiliriz:

e s
1
.
L{erfc ( )} =
s
2 t

7.3.3

(7.19)

Bessel Fonksiyonlarnn D
on
usu
mleri

Bessel fonksiyonlar sonsuz serilerle tanmlandgndan terim terim Laplace don

usu
m
un
u
alarak don
usu
m form
ullerini ckarmak oldukca elverisli bir yaklasmdr. Gercekten,
ornegin

L{tn/2 Jn (2 t)}
don
usu
m
un
u hesaplamak icin

tn/2 Jn (2 t) =
r=0

(1)r tn+r
r!(n + r + 1)

c
2000
Faruk G
ungor

18

esitliginin her iki yannn terim terim Laplace don

usu
m
un
u alrsak s > 0 icin

L{tn/2 Jn (2 t)} =
r=0

(1)r
L{tn+r }
r!(n + r + 1)

buluruz. Diger yandan,

L{tn+r } =

(n + r + 1)
sn+r+1

form
ul
u ile

L{tn/2 Jn (2 t)} =

1
sn+1

X
1
(1)r 1 r
1
( ) = n+1 e s
r!
s
s
r=0

don
usu
m
une ulasrz. Ozel
olarak, n = 0 icin

1 1
L{J0 (2 t)} = e s
s

(7.20)

olur.
Benzer bicimde, J0 (t) fonksiyonun Laplace don
usu
m
u icin seri yontemi
uygulayabiliriz. Ancak, bunun yerine diferansiyel denklem yontemini uygulamak istiyoruz. Bu yontemde genel olarak fonksiyonlarn sagladklar diferansiyel denklemlerin Laplace don
usu
mlerini alarak bu fonksiyonlarn don
usu
mlerini
ckarrz. y(t) = J0 (t), y(0) = 1 fonksiyonunun
ty 00 (t) + y 0 (t) + ty(t) = 0
diferansiyel denklemini sagladgn biliyoruz. Laplace don
usu
m
un
u alp L{y(t)} =
Y (s) yazarsak

d 2
d
[s Y (s) sy(0) y 0 (0)] + sY (s) y(0) Y (s) = 0
ds
ds

veya sadelestirerek Y (s) don

usu
m fonksiyonunun sagladg 1. mertebe lineer
(homojen)
dY (s)
(s2 + 1)
+ sY (s) = 0
ds
diferansiyel denklemini buluruz. Degiskenlerini ayrr, integre edersek
s ds
dY
= 2
Y
s +1

Y (s) = c(s2 + 1)1/2

c
2000
Faruk G
ungor

19

buluruz. c integrasyon sabitini belirlemek icin baslangc-deger teoreminden

yararlanalm:
lim sY (s) = lim y(t) = y(0) = 1

t0

c = 1.

Sonuc olarak, L{J0 (t)} = (s2 + 1)1/2 veya olcek degisim kural ile
L{J0 (at)} = (s2 + a2 )1/2

(7.21)

buluruz.

7.3.4

Impuls
veya Delta Fonksiyonu

Simdi yalnzca fiziksel problemlerde anlaml olabilecek bir fonksiyon u

retmek
istiyoruz. Bu amacla,

1 , |t t |
0
2
(t t0 ) =
(7.22)

0 |t t0 | >
ile tanmlanan bir fonksiyon d
usu
nelim. Bu fonksiyonnun b
ut
un reel eksen
u
zerinde integrali
Z
Z
1
dt = 1
(t t0 ) dt =

2
dir. Birim impuls fonksiyonu (t t0 ) nin 0 icin limiti olarak tanmlanr:
(
, t = t0
(t t0 ) = lim (t t0 ) =
0
0, t 6= t0
Bu limite bazen delta fonksiyonu da denir. Ayrca,
Z
(t t0 ) dt = 1

ozeligine sahip olur. Bu limit islemi ile tanmlanan (t t0 ) fonksiyonu klasik

anlamda 1 bir fonksiyon degildir. Ancak, fiziksel olarak cok ksa bir zaman
aralgnda aniden uygulanan yogunlasms yani, siddeti cok b
uy
uk olan bir

etkinin bicimsel gosterilimi olarak yorumlayabiliriz. Orne

gin, simsek carptgnda
elektrigin bosalmas, iki bilardo topunun elastik carpsmas gibi. Bu fonksiyon
1 Bildi
gimiz hic bir fonksiyon bu bicimde davranmaz. Reel eksen u
zerinde bir nokta
dsnda heryerde sfr, ancak Riemann integrali sfrdan farkl bir fonksiyon olamaz. Bu
t
ur fonksiyonlar matematiksel bir tabana oturtulmustur ve genellestirilmis fonksiyonlar veya
distrib
usyonlar olarak bilinirler.

c
2000
Faruk G
ungor

20

ilk kez Ingiliz

fizikci Dirac tarafndan kuvantum mekaniginde kullanlmstr.
(t t0 ) fonksiyonun eleme ozeligi diye bilinen bir ozelige sahiptir. Bu ozelik
soyle ifade edilir:
Z
(t t0 )f (t) dt = f (t0 ).

Bu esitligi ckarmak icin (t t0 ) fonksiyonunun tanm kullanlr ve sonra

limite gecilir.
(t t0 ) fonksiyonunun Laplace don
usu
m
un
u hesaplamak icin, t0 > 0
varsayp, birim basamak fonksiyonu ile ifade edelim ve don
usu
m
un
u alalm.
L{ (t t0 )}

=
=

1
L{u(t (t0 )) u(t (t0 + ))}
2
e(t0 )s e(t0 +)s
sinh s
= et0 s
.
2
s

Limite gecilirse (LHospital kuraln kullanarak)

L{(t t0 )} = et0 s lim

sinh s
= et0 s
s

(7.23)

bulunur. Ozel
olarak, t0 = 0 icin L{(t)} = 1 buluruz.

7.3.5

Baslang
c ve Son-De
ger Teoremleri

Teorem 7.5 (Baslangc-Deger Teoremi) f (t) t > 0 icin s

urekli ve u
stel mertebden, f 0 (t) t 0 icin parca parca s
urekli olsun. O zaman
f (0+ ) = lim f (t) = lim sF (s).
s

t0+

Kant: Laplace don

usu
mlerinin genel ozeliginden s icin G(s) = L{f 0 (t)} =
+
sF (s) f (0 ) fonksiyonu sfra gider. O halde
lim G(s) = lim (sF (s) f (0+ )) = 0

limitine gecilirse teorem kantlanms olur.

Teorem 7.6 (Son-Deger Teoremi) f baslangc-deger teoreminin kosullarn saglyorsa
ve limt f (t) varsa
lim f (t) = lim sF (s)
t

dir.

s0

c
2000
Faruk G
ungor

21

Kant: f fonksiyonu snrl oldugundan = 0 mertebeden bir fonksiyondur.

T
urev don
usu
m form
ul
unden
G(s) = L{f 0 (t)} = sF (s) f (0+ ),

s>0

dir. Limite gecerek

lim G(s) = lim (sF (s) f (0+ ))

s0

s0

(7.24)

yazabiliriz. Ayrca,
Z
s0

est f 0 (t) dt =

lim G(s) = lim

s0

f 0 (t) dt.

Yukarda limitin integral icine gecebildigine dikkat edin (?).

Z

f 0 (t) dt = lim

f 0 (t) dt = lim [f ( ) f (0+ )]

yazlabilir. Sonuc olarak, (7.24) ve (7.25) sonuclar karslastrlrsa

lim f (t) = lim sF (s)

s0

elde ederiz.

oz
ulecek Problemler
1. Asagdaki fonksiyonlarn Laplace don
usu
mlerini bulunuz.
a) et t sin 2t
c)

sin 2 t

e)

erf ( t)

cos2 t

cos t

d)
t
Z t
f)
sinh au du
b)

g)

I0 (t)

h)

i)

e2t (t 1)u(t 1)

j)

cos at cos bt
t
at
e ebt
t

(7.25)

c
2000
Faruk G
ungor

22

7.3.6

Ters Laplace D
on
usu
m
u

Eger F (s) = L{f (t)} ise f (t) fonksiyonuna F (s) gor

unt
u fonksiyonun ters
Laplace don
usu
m
u ad verilir ve
f (t) = L1 {F (s)}
yazlr. Ters Laplace don
usu
m
u de lineer bir islemdir, yani f (t) = L1 {F (s)}
1
ve g(t) = L {G(s)} ise
L1 {F (s) + G(s)} = L1 {F (s)} + L1 {G(s)} = f (t) + g(t)
dir. Bicimsel olarak

LL1 = L1 L = 1l

yazlabilir. Burada 1l birim operator

u gostermektedir.
Ters D
on
usu
m
un Tekli
gi: Asagdaki teorem bir F (s) fonksiyonunun ters
don
usu
m
un
u garanti eder. Teoremin kant daha ileri kitaplarda bulunabilir.
Teorem 7.7 Lerch Teoremi:
Bir F (s) fonksiyonu verildiginde, Laplace d
on
usu
m
u F (s) olan t 0 icin
tanml en cok bir s
urekli f (t) fonksiyonu vardr.
Laplace don
usu
m
u icin verilen ozeliklere ters don
usu
m operator
u uygulayarak asagdaki kurallar hemen yazabiliriz:
cek De

Ol
gisim Ozeli
gi:
1
L {F (s)} = f (t) ise
L1 {F (as)} =

1 t
f ( ).
a a

Birinci Oteleme
Ozeli
gi:
L1 {F (s a)} = eat L1 {F (s)} = eat f (t).

Ikinci
Oteleme
Ozeli
gi:

f (t a), t a
1 as
L {e F (s)} = f (t a)u(t a) =
.
0,
t<a
T
urevlerin Ters D
on
usu
mleri:
L1 {F (n) (s)} = (1)n tn L1 {F (s)} = (1)n tn f (t).
Bir fonksiyonun ters Laplace don
usu
m
un
u bulmak icin cesitli yontemler

uygulanabilir. Orneklerle
bu yontemleri gozden gecirelim.

c
2000
Faruk G
ungor

23

Ornek
7.14
L1 {
L1 {

1
},
(s a)n

n 1.

1
tn1
1
.
} = eat L1 { n } = eat
n
(s a)
s
(n 1)!

Kesirli u
stler icin faktoriyel yerine Gamma fonksiyonu kullanlmaldr. Orne
gin,
r
t
1
.
L1 { } =

Oteleme
form
ul
u ile
L1 {

b
b
1
1
} = e a L1 {s1/2 } = e a
a
as + b

t
a

bulunur.

Ornek
7.15

F (s) = ln 1 +

1
s2

1
L1 {ln 1 + 2 } =?
s

fonksiyonunun t
urevinin ters don
usu
m
u

L1 {F 0 (s)} = L1 {

2s
2
} = 2(cos t 1)
+1 s

s2

ile L1 {F 0 (s)} = tf (t) bagnts

f (t) = L1 {F (s)} =

2(1 cos t)
t

sonucunu verir.

Ornek
7.16
L1 {

s+1
} =?
s2 2as + a2 + b2

s+1
(s a) + a + 1
=
s2 2as + a2 + b2
(s a)2 + b2
yazar ve ters don
usu
m
un lineerligi kullanlrsa
L1 {

s+1
}
s2 2as + a2 + b2

bulunur.

sa
a+1
} + L1 {
}
(s a)2 + b2
(s a)2 + b2
a+1
= eat [cos bt +
sin bt]
b
= L1 {

c
2000
Faruk G
ungor

24

7.3.7

Ksmi Kesirler Y
ontemi

Sabit katsayl linear diferansiyel denklemlere uygulamalarda rasyonel bir fonksiyonun ters don
usu
m
un
u belirleme problemiyle karslasrz:
L1 {F (s)} = L1 {

N (s)
} =?
D(s)

Burada N (s) ve D(s)

N (s) = ak sk + ak1 sk1 + + a0
D(s) = bn sn + bn1 sn1 + + b0
biciminde polinomlardr. F (s) gercek bir fonksiyonun ters don
usu
m
u olacaksa,
lims F (s) = 0 olmal, bunun icin de k < n kosulu saglanmaldr. Bir baska
deyisle F (s) bir oz rasyonel fonksiyon olmaldr. Bundan boyle, payn derecesinin paydann derecesinden k
ucu
k oldugunu varsayacagz. D(s) in
D(s) = D1 (s)D2 (s)
biciminde carpanlara ayrlabildigini varsayalm. F (s) fonksiyonunu
N (s)
N1 (s) N2 (s)
=
+
D(s)
D1 (s) D2 (s)
olacak bicimde iki kesrin toplam olarak yazabiliriz. Burada, N1 ve N2 nin
dereceleri D1 ve D2 nin derecelerinden daha k
ucu
kt
ur. N1 ve N2 polinomlarnn belirlenmesi icin genel bir yontem verecegiz.
Liner C
arpanlara Ayrsm: Genelligi bozmadan D(s) polinomunu normalize edebiliriz, yani bn = 1 alabiliriz.
D(s) =

n
Y

(s si ) = (s s1 )(s s2 ) . . . (s sn ),

si 6= sj , i 6= j

i=1

biciminde lineer carpanlara ayrlabiliyorsa

N (s)
A1
A2
An
=
+
+ ... +
D(s)
s s1
s s2
s sn
yazlabilir. Toplam notasyonu ile
n

N (s) X Aj
=
D(s)
s sj
j=1

c
2000
Faruk G
ungor

25

dir. Aj katsaylarn belirlemek icin bu esitligin her iki yan s sj ile carplr
ve s sj limiti alnr:
Aj = lim (s sj )
ssj

N (s)
s sj
N (sj )
= N (sj ) lim
= 0
.
ssj D(s)
D(s)
D (sj )

Yukarda ikinci limit icin LHospital kuraln uyguladk.

Sonu
c: (Heaviside A
clm Form
ul
u) D(s) = 0 polinom denkleminin birbirinden farkl reel sfrlar (basit kokleri) s1 , s2 , . . . , sn ise
n

L1 {

X N (sj )
X N (sj )
N (s)
1
}=
L1 {
}=
e sj t .
0
0 (s )
D(s)
D
(s
)
s

s
D
j
j
j
j=1
j=1

Ornek
7.17
L1 {

(7.26)

s2 2s + 3
} =?
s3 2s2 s + 2

s3 2s2 s+2 = (s+1)(s1)(s2) biciminde liner carpanlara ayrlabildiginden,

basit kesirlere
L1 {

s2 2s + 3
A
B
C
}=
+
+
s3 2s2 s + 2
s+1 s1 s2

yazlabilir. A y belirlemek icin s + 1 ile carpalm ve s yerine 1 yazalm:

s2 2s + 3
A=
= 1.

(s 1)(s 2) s=1
Diger sabitler B = 1, C = 1 olarak bulunur. O halde, ters don
usu
m
L1 {

s2 2s + 3
} = et et + e2t
s3 2s2 s + 2

olur.
Katl Lineer C
arpanlar: D(s) polinomunun reel bir sfr m katl ise
D(s) = (s a)m D2 (s)
yazlabilir. Bu durumda F (s) kesrini basit iki kesrin toplam olarak ifade edebiliriz:
N (s)
N1 (s)
N2 (s)
=
+
.
D(s)
(s a)m
D2 (s)
Birinci kesir basit kesirlere ayrstrlabilir:
m1
X
N1 (s)
Aj
=
.
m
(s a)
(s a)mj
j=0

c
2000
Faruk G
ungor

26

Aj katsaylarn belirlemek icin F (s) nin her iki yann (s a)m ile carpalm:
N (s)
N2 (s)
= A0 + A1 (s a) + A2 (s a)2 + . . . + Am1 (s a)m +
(s a)m .
D2 (s)
D2 (s)
Bu esitlik j kez t
uretilir ve s sj limitine gecilirse Aj katsaylar
Aj =

1 dj N (s)
,
j! dsj D2 (s) s=a

j = 0, 1, 2, . . . , m 1

form
ul
u ile bulunur. Aj katsaylar belirlenince
L

m1
X
N1 (s)
tmj1
at
}=e
{
Aj
m
(s a)
(m j 1)!
j=0

ters Laplace don

usu
m
un
u hesaplams oluruz.

Ornek
7.18
L1 {
L1 {

s2 1
} =?
(s + 2)3 (s2 + 1)

s2 1
A1
A2
A3
Cs + D
}=
+
+
+ 2
3
2
3
2
(s + 2) (s + 1)
(s + 2)
(s + 2)
(s + 2)
s +1

ayrsm yaplr ve yukarda verilen yontem uygulanrsa sabitler

A1 =

3
,
5

A2 =

8
,
25

A3 =

22
,
125

C=

22
,
125

D=

4
125

olarak belirlenir. Ters don

usu
m
L1 {

s2 1
3
8
22
22
4
} = e2t [ t2 t
]+
cos t
sin t
3
2
(s + 2) (s + 1)
10
25
125
25
125

olacaktr.
Kuadratik C
arpanlar: Q(s) = (s a)2 + b2 , D(s) polinomunun kuadratik
bir carpan olsun ve
D(s) = Q(s)D2 (s)
yazalm. Basit kesirlere ayrstrarak
As + B
N2 (s)
N (s)
=
+
D(s)
Q(s)
D2 (s)
yazabiliriz. Ters don
usu
m
un belirlenmesini kolaylastracak bir ayrsm
As + B
C(s a) + Db
=
Q(s)
Q(s)

(7.27)

c
2000
Faruk G
ungor

27

yazmaktr. (7.27) ayrsmnn her iki yan Q(s) ile carplr

N2 (s)
N (s)
= C(s a) + bD +
Q(s)
D2 (s)
D2 (s)
ve s yerine Q(s) = (s s1 )(s s1 ) = 0 denkleminin kok
u olan s1 = s1 = a + ib
(veya eslenigi) yazlrsa
N (a + ib)
= ibC + bD
D2 (a + ib)
buluruz. Sol yandaki kompleks sayy W ile gosterirsek C ve D katsaylarn
C=

1
ImW,
b

D=

1
ReW
b

olarak elde ederiz ve ters don

usu
m
L1 {

C(s a) + bD
eat
eat
}=
(ImW cos bt + ReW sin bt) =
Im{W eibt }
2
2
(s a) + b
b
b

olur. W kompleks saysnnn kutupsal gosterimi W = Zei olsun. O zaman,

Im{W eibt } = Z Imei(bt+) = Z sin(bt + )
yazlabilir ki
L1 {

C(s a) + bD
Z
} = sin(bt + )
(s a)2 + b2
b

ters don
usu
m form
ul
un
u buluruz.

Ornek
7.19
L1 {

s4

1
} =?
+4

L1 {

s4

s
} =?
+4

s4 + 4 = (s2 + 2)2 4s2 = (s2 + 2s + 2)(s2 2s + 2) = [(s + 1)2 + 1][(s 1)2 + 1]

kuadratik carpanlara ayrlabildiginden
F (s) = L1 {

s4

1
A(s + 1) + B
C(s 1) + D
}=
+
2
+4
(s + 1) + 1
(s 1)2 + 1

ayrsmnda esitligin her iki yann once Q1 = (s + 1)2 + 1 ile sonra (s 1)2 + 1
ile carpp srasyla s yerine s 1 + i ve s 1 + i yazarak belirsiz sabitler
A = 1/8,

B = 1/8,

C = 1/8,

D = 1/8

c
2000
Faruk G
ungor

28
olarak belirlenir. O halde ters don
usu
m
f (t) = L1 {F (s)} =

1 t
1
e (cos t + sin t) + et (sin t cos t)
8
8

veya
f (t) = L1 {F (s)} =

1
(sin t cosh t cos t sinh t)
4

bulunur. Ayrca, baslangc-deger teoreminden f (0) = 0 = lims sF (s) dir ve

t
urev don
usu
m form
ul
uyle
L1 {

s
1
} = f 0 (t) = sin t sinh t
s4 + 4
2

elde edilir.
Katl Kuadratik C
arpanlar: Q(s) kuadratigi D(s) polinomunda m kez
gor
ul
uyorsa, yani
D(s) = [Q(s)]m D2 (s)
ise ayrsm
N (s)
N1 (s)
N2 (s)
= m
+
D(s)
Q (s) D2 (s)
olur. Burada N1 (s), (2m 1). veya daha k
ucu
k dereceden bir polinomdur.
Ayrca, birinci kesir
N1 (s)
C0 (s a) + bD0
C1 (s a) + bD1
Cm1 (s a) + bDm1
=
+
+ ... +
m
m
m1
Q (s)
Q
Q
Q
biciminde basit kesirlere ayrlarak yazlabilir. Cj , Dj , j = 0, 1, 2 . . . , m 1
katsaylarn belirlemek icin benzer bir yol izlenir. Katsaylar belirlendikten
sonra
1
s
L1 { 2
}, L1 { 2
}, j = 2, 3, . . . m
(s + a2 )j
(s + a2 )j
biciminde ters don
usu
mleri hesaplamamz gerekecek. Genel olarak, bir rek
urans
bagnts u
reterek bu ters islem yaplabilir. Ancak, asagdaki ornekte farkl bir
yol izlenecektir.

Ornek
7.20
L1 {

(s2

1
} =?
+ a2 )2

L1 {

L{sin at} =

(s2

a
s2 + a2

s
} =?
+ a2 )2

c
2000
Faruk G
ungor

29

bagntsnn her iki yann a parametresine gore t

uretelim:

1
2a2
L{sin at} = L{
sin at} = L{t cos at} = 2
2
.
2
a
a
s +a
(s + a2 )2
Her iki yana ters don
usu
m uygulayarak
f (t) = L1 {

1
1 1
} = 2 ( sin at t cos at)
(s2 + a2 )2
2a a

ters don
usu
m
un
u bulmus oluruz.
oldu
uunu dikkate alarak
L1 {

(s2

Bu sonuctan yararlanarak ve f (0) = 0

s
1
t sin at
} = f 0 (t) =
2
2
+a )
2a

elde edilir.

7.3.8

slemi ve Teoremi
Konvol
usyon I

Tanm 7.8 f (t) ve g(t) fonksiyonlarnn konvol

usyonu (katlama)
Zt
f (t ) g( ) d
0

belirli integrali ile tanmlanr ve (f g)(t) sembol

u ile g
osterilir.
Konvol
usyon icin asagdaki bagntlar gecerlidir:
1. f g = g f (Kom
utatif)
2. f (g h) = (f g) h (Asosiyatif)
3. f (g + h) = f g + f h (Distrib
utif)
4. (kf g) = (f kg) = k(f g),

k R (Skaler ile carpma)

5. (eat f ) (eat g) = eat (f g)

usyon teoremi)
6. L{f g} = L{f }L{g} (Konvol
7.

d
(f g)(t) = f (0+ )g(t) + f 0 g = g(0+ )g(t) + f g 0
dt

c
2000
Faruk G
ungor

30
8. F (s) = L{f (t)} ve G(s) = L{g(t)} ise
L{

d
(f g)(t)} = L{(f g)0 } = sF (s)G(s).
dt

Bu bagnt Duhamel integrali olarak bilinir.

Bu bagntlarn bazlarn gercekleyecegiz:
1. f g integral tanmnda u = t don
usu
m
u yaplrsa
Zt
f g

f (t ) g( ) d =

f (u)g(t u) du
t

g(t )f ( ) du = g f
0

buluruz.
2. Tanmdan
Z

(f g) h =

h(t ) d

f ()g( ) d.

Integrasyonlarn
srasn degistirirsek bu esitligin sag yan
Z

f () d
0

g( )h(t ) d

cteki integralde = don

olarak yazlabilir. I
usu
m
u yaplrsa, iki katl
integral
Z

f () d

g()h(t ) d =
0

f ()(g h)(t ) d = f (g h)
0

olur ki bu da asosiyatiflik ozeligini gercekler.

usyon Teoremi: Yine tanmdan
6. Konvol
Z
L{f g} =

Zt
st

e
0

dt

f ( ) g(t ) d
0

c
2000
Faruk G
ungor

31

yazabiliriz. Integrasyonlarn
srasn degistirir ve icteki integralde =
t don
usu
m
u yaparsak
Z
Z
L{f g} =
f ( ) d
est g(t ) dt

Z0
Z
st
=
f ( )e
d
es g() d
0

L{f (t)}L{g(t)}

buluruz.
Bu sonucu kullanarak
L1 {F (s)G(s)} = (f g)(t)

(7.28)

ters don
usu
m form
ul
un
u ckarms oluruz. Bu form
ul ters don
usu
mlerin

bulunmasnda cok onemlidir. Daha sonra cesitli ornekler verecegiz. Ozel

olarak, g = f ise asagdaki bagntlar elde ederiz:
L{(f f )(t)} = [F (s)]2 ,

L1 {F (s)2 } = (f f )(t).

Konvol
usyon hesaplarken f g = g f yerdegistirme ozeligini kullanmak
yararl olabilir. C
u
nk
u, bunlardan birini hesaplamak digerine gore daha
kolay olabilir.
7. Bunun icin Leibnitz t
uretme form
ul
une gore
d
d
(f g)(t) =
dt
dt

Zt
0

d
f (t ) g( ) d =
dt

Zt
f ( ) g(t ) d
0

snr degisken oldugu icin bu terit

urevlerini hesaplamak yeterlidir. Ust
min t
urevinden gelecek katkya dikkat ediniz.
8. T
urev don
usu
m form
ul
u ve (f g)(0) = 0 oldugu gozon
unde tutulursa
L{

d
(f g)(t)} = sL{(f g)(t)} (f g)(0) = sL{f (t)}L{g(t)}
dt

ckar.
3, 4 ve 5 numaral ozeliklerin gerceklenmesi okuyucuya braklmstr. C
esitli

Ornekler:

Ornek
7.21

L1 {

s
} =?
(s2 + a2 )(s2 + b2 )

c
2000
Faruk G
ungor

32

F (s) = s/(s2 + a2 ) ve G(s) = 1/(s2 + b2 ) fonksiyonlarnn ters don

usu
mleri
f (t) = cos at,

g(t) =

1
sin bt
b

oldugundan
L1 {F (s)G(s)}

=
=
=
=

1
(sin bt cos at)
b
Z
1 t
sin b(t ) cos a d
b 0
Z
1 t
sin b cos a(t ) d
b 0
Z t
Z t
1
{
sin[at + (b a) ] d
sin[at (b + a) ] d }
2b 0
0

yazlabilir. Integral
hesaplanrsa b 6= a icin
L1 {

s
cos at cos bt
}=
,
(s2 + a2 )(s2 + b2 )
b2 a2

b 6= a

ckar. b = a icin 0/0 belirsizligi oldugu icin LHospital kural ile

L1 {

s
cos at cos bt
t
} = lim
=
sin at
ba
(s2 + a2 )2
b2 a2
2a

bulunur (Bak: Ornek

7.20).

Ornek
7.22

Z
f (t) =

m1 (t )n1 d

integralini hesaplamak icin konvol

usyon teoreminden yararlanalm.

F (s)

= L{f (t)} = L{tm1 tn1 }

(m)(n)
= L{tm1 }L{tn1 } =
sm+n

ve ters don
usu
m alarak
f (t) = (m)(n)L1 {

(m)(n) m+n1
1
}=
t
sm+n
(m + n)

c
2000
Faruk G
ungor

33

buluruz. Ozel
olarak, t = 1 icin
B(m, n) = f (1) =

(m)(n)
(m + n)

beta fonksiyonu ile gamma fonksiyonu arasndaki ilskiyi elde ederiz.

Ornek
7.23 f (t) = t t konvol
usyonunu hesaplayarak L{ t} d
on
usu
m
un
u
hesaplayn.
Yukardaki ornekte m = n = 3/2 secilirse

[( 32 )]2 1

L{f (t)} = (L{ t})2 =

= 3
(3) s3
4s
veya

L{ t} =

1
2 s3/2

bulunur.

Ornek
7.24 fn (t) fonksiyonu
Z
fn+1 (t) =

fn ( ) d,

n = 0, 1, 2, . . .

bagnts ile rek

ursif olarak tanmlandgna g
ore
Z

fn+1 (t) =
0

(t )n
f0 ( ) d
n!

oldugunu g
osterin.
Rek
urans bagntsndan
Z

f1 (t) = L{f0 1} =

f0 ( ) d,

F1 (s) =

F0 (s)
,
s

f2 (t) = L{f1 1} = L{f0 1 1} =

f1 ( ) d,

F2 (s) =

F0 (s)
F1 (s)
=
s
s2

ve boylece devam ederek t

umevarm ile
Fn+1 (s) = L{fn+1 (t)} = L{f0 (t) 1| .{z
. . 1}} =
(n+1)kez

F0 (s)
sn+1

c
2000
Faruk G
ungor

34
bulunur. Bunun ters don
usu
m
unden istenilen
tn
f0 (t) =
n!

fn+1 (t) =

(t )n
f0 ( ) d
n!

esitligi ckar. Buna ek olarak, fn (t) nin tanmndan n ardsk integrali tekboyutlu integrale don
ust
uren
Z tZ

t2

fn+1 (t) =
|0

{z

tn

f0 (t1 ) dt1 dt2 . . . dtn =

0

(t )n
f0 ( ) d
n!

nkatl

form
ul
u elde edilir.
Genellestirilmis Konvol
usyon veya Efros Teoremi:
L{k(t, u)} = A(s)euB(s) ve L{f (t)} = F (s) ise
Z

L{

k(t, u)f (u) du}

0

L{k(t, u)}f (u) du

Z
= A(s)
euB(s) f (u) du

(7.29)

(7.30)

= A(s)F (B(s))
bagnts gecerlidir.
Bu teoremde ozel olarak k(t, u) = g(t u)u(t a) secilirse
L{k(t, u)} = esu L{g(t)} = esu G(s)
olur ki B(s) = s ve A(s) = G(s) demektir. O halde Eforov teoremi
Z

u(t u)g(t u)f (u) du}

L{
0

f (u)g(t u) du}

= L{
0

= L{(f g)(t)} = F (s)G(s)

konvol
usyon form
ul
une indirgenir.

(7.31)

c
2000
Faruk G
ungor

35

oz
ulecek Problemler
1. Asagdaki fonksiyonlarn ters don
usu
mlerini hesaplaynz.
a)
c)
e)
g)

1
(s2

a2 )(s2

a2 )

+
1
s2 (s2 + a2 )
1
(s2 + 4)(s2 + 2s + 2)
s
s4 5s2 + 4

b)
d)
f)
h)

1
(s 1)(s + 2)3
s
(s2 a2 )(s2 + b2 )
2s + 3
(s2 2s + 2)2
s3
4
(s 1)(s4 + 4)

usu
mleri hesaplaynz.
2. Asagdaki ters don
2
s+a
} b) L1 {ln
}
s2
sa
s2 + a
}
L1 {ln 2
s + b2

a) L1 {arctan
c)

7.4

Laplace D
on
usu
m
un
un Uygulamalar

Simdiye kadar Laplace don

usu
m
u ve ters Laplace don
usu
m
une ilskin baz onemli

ozelikler ve yontemler verdik. Artk uygulamalara gecmeye hazrz. Once

sabit katsayl sabit katsayl lineer baslangc deger problemlerinin coz
um
u icin

Laplace don
usu
m
u teknigini kullanacagz. Ornekler
bu teknigin g
uc
un
u cok
daha iyi acklayacaktr. Esas olarak yontemi birkac admdan olusur:
1. Diferansiyel denklemin her iki yannn Laplace don
usu
m
u alnr. Sonuc
bilinmeyen fonksiyonun don
usu
m
un
u iceren cebirsel bir denklmdir.
2. Cebirsel denklem coz
ul
ur.
3. Ters don
usu
m alarak diferansiyel denklemin ayn zamanda baslangc kosullarn saglayan coz
um
une varlr.
Simdi bu admlar
Ly = a0

dn y
dn1 y
dy
+ a1 n1 + + an1
+ an y = f (t)
n
dt
dt
dt

(7.32a)

denklemi ve
y(0) = y0 , y 0 (0) = y1 , y 00 (0) = y2 , . . . , y (n1) (0) = yn1

(7.32b)

c
2000
Faruk G
ungor

36

baslangc kosullar ile verilmis baslangc deger problemine uygulayalm. Y (s) =

L{y(t)} ve F (s) = L{f (t)} olsun ve denklemin her iki yann don
ust
urelim:
L{Ly} = D(s)Y (s) + G(s) = F (s).
Burada,

D(s) = a0 sn + a1 sn1 + . . . + an1 s + an

ve G(s) katsaylar baslangc degerlerine bagl (n 1). dereceden

G(s) =

n X
r1
X

ar yj srj1 ,

yj = y (j) (0)

r=0 j=0

bisiminde bir polinomdur. Don

usm
us denklem Y (s) icin coz
ul
urse aranan
coz
um Y (s) in ters don
usu
m
un
u bulmaya indirgenmis olur:
y(t) = L1 {Y (s)} = L1 {

F (s) G(s)
}.
D(s)

Eger b
ut
un baslangc kosullar ozdes olarak sfrsa G(s) = 0 olduguna dikkat
edelim. C
oz
um
u
y(t) = y0 (t) + y1 (t)
biciminde yazabiliriz. H(s) = 1/D(s) ve h(t) = L1 {H(s)} tanmlanrsa
y0 (t) = L1 {H(s)G(s)},

y1 (t) = L1 {H(s)F (s)}

olacaktr. Dikkat edilirse y0 (t) coz

um
u yalnzca baslangc degerlerine bagl
olacaktr. Gecici coz
um denilen bu coz
um kararl sistemlerde yeterince uzun
zaman gectikten sonra hissedilmeyecektir, yani
lim y0 (t) = 0,

y1 (t) kalc coz

um
u ise baslangc degerlerinden bagmszdr. Kalc coz
um
u
konvol
usyon integrali ile
Zt
y1 (t) = L

h(t ) f ( ) d

{H(s)F (s)} = (h f )(t) =

0

olarak form
ule edebiliriz. h(t) fonksiyonuna bazen transfer fonksiyonu denir.

Ornek
7.25
y 00 (t) + 2 y(t) = f (t),
baslangc deger problemini c
oz
un
uz.

y(0) = y0 , y 0 (0) = y1

c
2000
Faruk G
ungor

37

Denklemin don
usu
m
u
(s2 + 2 )Y (s) = F (s) + y0 s + y1
dir ve Y (s) e gore coz
ul
urse
Y (s) =

F (s)
y0 s + y1
+
(s2 + 2 ) (s2 + 2 )

ve ters don
usu
m
u alnrsa
y(t) = L1 {Y (s)} = y0 cos t +

y1
1
sin t + f (t) sin t

veya ack olarak

y1
1
y(t) = y0 cos t +
sin t +

f ( ) sin (t ) d
0

coz
um
u bulunur. Bu coz
um
u Ornek
(??)(sayfa ??) ile karslastrnz.

Ozel olarak, f (t) = u(t a) ve y0 = y1 = 0 icin coz

um
Z
t

1
1
y =
sin t u(t a) = u(t a)
sin (t ) d

a
1
=
(1 cos (t a))u(t a)
2
(
=
bicimini alr.
Eger,

1
2 (1

cos (t a)), t a
0

t<a

y 00 + 2 y = u(t a),

y(0) = y 0 (0) = 0

problemi icin Laplace don

usu
m
u dogrudan dogruya uygulansayd, coz
um yine
(s2 + 2 )Y (s) =

eas
s

Y (s) =

1 as 1
s
e [ 2
]
2

s s + 2

fonksiyonunun ters don

usu
m
u olan
y(t) = L1 {Y (s)} =
olarak elde edilirdi.

1
(1 cos (t a))u(t a)
2

c
2000
Faruk G
ungor

38

Ornek
7.26
y 00 2y 0 + (1 + m2 )y = (1 + 4m2 ) cos mt,

y(0) = 1, y 0 (0) = 0

baslangc deger problemini c

oz
un
uz.
Don
usm
us denklem
(s2 2s + m2 + 1)Y (s) =

[(s 1)2 + m2 ]Y (s)

(1 + 4m2 )s
=
+s2
s2 + m 2

ve buradan
Y (s) =

(1 + 4m2 )s
s2
+
[(s 1)2 + m2 ](s2 + m2 ) [(s 1)2 + m2 ]

belirlenirse, coz
um basit kesirler yontemiyle
y(t) = L1 {Y (s)} = L1 {

As + B
C(s 1) + D
(s 1) 1
+
+
}
s2 + m 2
(s 1)2 + m2
(s 1)2 + m2

ters don
usu
m
une indirgenir. A, B, C, D katsaylar esas kesrin iki yann srasyla
s2 + m2 ve (s 1)2 + m2 ile carpp s im ve s 1 + im yazarak elde edilecek
2m2 + im = B + imA,

(1 + 2m2 ) im = D + imC

kompleks esitliklerinden
A = 1,

B = 2m2 ,

C = 1,

D = 1 + 2m2

olarak elde edilir. Sonuc olarak coz

um
y(t)

s 2m2
(s 1) + (1 + 2m2 )
s1
+
+
}
2
2
2
2
s +m
(s 1) + m
(s 1)2 + m2
= cos mt + 2m(et 1) sin mt

= L1 {

olur.

Ornek
7.27
y 00 + 4y = 3 sin t,

y(0) = 0, y(/2) = 2

iki-nokta snr-deger problemini c

oz
un
uz.

c
2000
Faruk G
ungor

39

y 0 (0) = c olsun. Denklemin Laplace don

usu
m
u alndktan sonra Y (s) =
L{y(t)} icin coz
ul
urse
Y (s) =

c
3
c1
1
+
= 2
+
s2 + 4 (s2 + 1)(s2 + 4)
s + 4 s2 + 1

bulunur. Ters don

usu
m
u alnrsa
c1
sin 2t + sin t
2
ckar. Simdi c sabitini belirlemek icin y(/2) = 2 kosulunu kullanabiliriz:
y(t) =

c1
+ 1 = 2 c = 7.
2
O halde coz
um y = 3 sin 2t + sin t olur.
Laplace don
usu
m teknigi diferansiyel denklem sistemlerinin coz
um
unde de
etkin bir bicimde kullanlabilir. Baslangc kosullar ile verilmis sisteme Laplace
don
usu
m
u uygulayarak cebirsel denklem sistemine indirgeriz ve ters don
usu
m
alarak coz
ume ulasrz.
y(/2) =

Ornek
7.28
x
+ 4
y = x,

y = x + y

denklem sisteminin x(0) = x(0)

= 0, y(0) = 1, y(0)

= 0 baslangc kosullar
altnda c
oz
um
un
u bulunuz.
Eger L{x(t)} = X(s), L{y(t)} = Y (s) tanmlarsak ve her iki denklemin Laplace
don
usu
m
un
u alrsak
s2 X(s) + 4s2 Y (s) 4s = X(s)
s2 Y (s) s = X(s) + Y (s)
ve d
uzenleyerek yazarsak
(s2 1)X(s) + 4s2 Y (s)
X(s) + (s2 1)Y (s)

= 4s
= s

sistemini buluruz. Yok etme veya Cramer yontemi ile Y (s) coz
ul
urse
Y (s) =

4s
s(s2 1)
2s
s
+
= 2
+ 2
(s2 + 1)2
(s2 + 1)2
(s + 1)2
s +1

ve ters don
usu
m
u alnrsa
y(t) = L1 {Y (s)} = t sin t + cos t
bulunur. x(t) yi bulmak icin ikinci denklemden yararlanabiliriz:
x(t) = y y = 2t sin t.

c
2000
Faruk G
ungor

40

Ornek
7.29
x + 2y + x y
x y x 2y

= cos t
= sin t

sistemini ve x(0) = 1, y(0) = 0 kosullarn saglayan c

oz
um
u bulunuz.
Sistemin Laplace don
usu
m
u
(s + 1)X(s) + (2s 1)Y (s) =
(s 1)X(s) (s + 2)Y (s) =

s2 + s + 1
s2 + 1
2
s +2
s2 + 1

cebirsel denklem sistemini verir. Cramer kural ile coz

ul
urse ve basit kesirlere
ayrlrsa
s(3s2 + 2s + 7)
2 2s 1
3s + 2
X(s) =
=
+
3(s2 + 1)2
3 (s2 + 1)2
3(s2 + 1)
ve
s2 + 2s + 3
1
1
2 s+1
Y (s) =
=

3(s2 + 1)2
3 (s2 + 1) 3 (s2 + 1)2
bulunur.
L1 {

2s
} = t sin t,
(s2 + 1)2

L1 {

1
1
} = (sin t t cos t)
(s2 + 1)2
2

ters don
usu
mlerini kullanarak
x(t) =
y(t) =

1
[(t + 3) cos t + (2t + 1) sin t]
3
1
[t cos t (t + 2) sin t]
3

coz
um sistemini elde ederiz.

on
uml
u Lineer Salnc Problemi:
Ornek
7.30 S
Hzla orantl bir kuvvet etkisi altnda maddesel bir parcacgn serbest titresimleri
ikinci mertebe lineer
x
(t) + 2x(t)
+ 2 x(t) = 0
diferansiyel denklemi ile yonetilir. Baslangc anndaki yer ve hz b
uy
ukl
uklerini x(0) = x0 ve x(0)

= v0 ile gosterelim. Ayrca, > 0 varsayyoruz.

X(s) = L{x(t)} olsun. Denklemin her iki yannn Laplace don
usu
m
u alnrsa
(s2 + 2s + 2 )X(s) = x0 s + v0 + 2x0 ,

c
2000
Faruk G
ungor

41

4
2
0.5

1.5

2.5

-2
-4

S
ekil 7.2: Zayf Son
uml
u Salnmlar

ve X(s) icin coz

ul
urse

x0 s + v0 + 2kx0
s2 + 2s + 2
elde edilir. Ters don
usu
m ile arasndaki ilskiye bagldr. Burada u
c ayr
durum soz konusu olabilir:
1.) 2 = 2 2 > 0
Bu durumda, basit kesirlere ayrsmla
X(s) =

X(s) =

x0 (s + ) + v0 + x0
(s + )2 + 2

ve ters don
usu
m alnarak
v0 + x0
sin t]

coz
um
u bulunur. Buna zayf son
uml
u salnmlar ad verilir. Zaman yeterince
b
uy
uk bir deger aldgnda, bir baska deyisle yeterince uzun zaman sonunda
salnmlar sfra yaklasacaktr.
2.) 2 2 < 0
2 = 2 2 diyelim ve basit kesirlere ayrstralm:
x(t) = L1 {X(s)} = et [x0 cos t +

X(s) =

x0 (s + ) + v0 + x0
.
(s + )2 2

Ters don
usu
m
u
x(t) = L1 {X(s)} = et [x0 cosh t +

v0 + x0
sin t]

c
2000
Faruk G
ungor

42

0.4
0.35
0.3
0.25
0.2
0.15
0.5

1.5

2.5

Sekil 7.3: Kuvvetli Son

uml
u Salnmlar

coz
um
un
u verir. Bu ise kuvvetli son
um durumudur. x(t) coz
um
u t eksenini
kesmeden sfra yaklasr. Yani hareket salnmszdr.
3.) 2 = 2
X(s) =

x0
v0 + x0
+
s+
(s + )2

yazlr ve tersi alnrsa

x(t) = L1 {X(s)} = et [x0 + (v0 + x0 )t]
bulunur. Bu coz
um
un 2. ozel durumda verilen coz
um
un 0 icin limit
durumu oldugu acktr. Bu ozel durum kritik son
uml
u durumdur ve t b
uy
urken
bir kez negatif deger alp sonra sfra yaklasr.

Ornek
7.31 S
on
uml
u Zorlanms Lineer Salnc Problemi:
Bu kez parcacgn f (t) = f0 sin(t + ) biciminde periodik bir ds kuvvetin
etkisi altnda oldugunu varsayacgz. Hareketi yoneten diferansiyel denklem ve
baslangc kosullar
x
(t) + 2x(t)
+ 2 x(t) = f (t),

x(0) = x0 , x(0)

= v0

olacaktr. Bu denklem yerine z(t) kompleks fonksiyonunun sagladg

z(t) + 2z(t)
+ 2 z(t) = f0 ei(t+)

c
2000
Faruk G
ungor

43

0.3
0.2
0.1
0.5

1.5

2.5

-0.1
-0.2

Sekil 7.4: Kritik Son

uml
u Salnmlar

diferansiyel denklemini d
usu
nelim. Bu denklemin sanal ksm x(t) nin sagladg
denklemi verecektir. Z(s) = L{z(t)} ise denklemin Laplace don
usu
m
uu

Q(s)Z(s) =

f0 ei
+ x0 s + v0 + 2x0 ,
s i

Q(s) = (s + )2 + 2 2

dir.
Burada hareketin yalnzca zayf son
uml
u salnmlara kstlandgn yani,
2 = 2 2 > 0 oldugunu varsayalm. Z(s) rasyonel fonksiyonu basit kesirlere ayrlrsa
Z(s)

=
=

f0 ei
x0 (s + ) + v0 + x0
+
Q(s)(s i)
Q(s)
A(s + ) + B
C
+
Q(s)
s i

(7.33)
(7.34)

yazlabilir.
A ve B sabitleri hesaplandgnda baslangc kosullarna bagl oldugu gor
ulecektir. Bu sabitler yalnzca sistemin baslangc davranmn etkiler. Yani, sag
yandaki toplamda birinci terimin ters don
usu
m
unde zorlayc fonksiyonun etkisi
yoktur. Uzun zaman sonra etkisi artk hissedilmeyecek olan bu coz
ume ge
cici
coz
um denir. Biz bu gecici coz
um
u onemsemeyip kalc coz
umle ilgilenecegiz.
Bu y
uzden, ikinci terimin ters don
usu
m
un
u dikkate alalm:
Z1 (s) =

C
.
s i

c
2000
Faruk G
ungor

44

0.8
0.6
0.4
0.2

10

15

20

25

30

35

S
ekil 7.5: Zorlanms Son
uml
u Salnmlar: Gecici, Kalc ve Toplam coz
um

C katsaysn hesaplamak icin (7.33) denkleminin her iki yann si ile carpp
s = i yazalm. O zaman,
f0 ei
C=
Q(i)
olur ki Q(i) kompleks saysnn
Q(i) = M ei ,

M () = |Q(i)|,

() = arg Q(i)

kutupsal gosterilimi ile

f0 ei()
M
ve ters don
usu
m
u de mod
ul ve arg
umann ack ifadelerini kullanarak
Z1 (s) =

z1 (t) = p

f0
( 2 2 )2 + 42 2

buluruz. Burada
= arctan

ei(t+)

2
2 2

dir.
z1 (t) nin sanal ksm
f0

x1 (t) = p

( 2

2 )2 + 42 2

sin(t + )

(7.35)

c
2000
Faruk G
ungor

45

15
10
5
-20

-10

10

20

-5
-10
-15

S
ekil 7.6: Rezonans salnmlar

coz
um
un
u verir (Bu coz
um
u Ornek
?? deki coz
um ile karslastrn). Genligi
zorlayc kuvvetin acsal frekansna bagl olan bu coz
ume kalc coz
um denir.
Genligin maksimum degerine paydas minimum oldugunda erisilir. Bunun icin
dM/d = 0 den degeri belirlenir. Bir olas frekans = 0 dr, fakat bunun
pratik bir degeri yoktur. A() = f0 /M () genligi
= r = ( 2 22 )1/2 ,

<
2

icin en b
uy
uk degerine erisir. Buna rezonans frekans, bu frekans degeri icin
bulunan
f0
Ar = A(r ) =
2 2 2
genligine de rezonans genligi denir. = 0 icin Ar = degerini alr, yani
son
ums
uz bir sistem icin rezonans genligi snrsz olarak b
uy
ur. Bu durumda,
coz
um artk (7.35) ile temsil edilemez. Kalc coz
um
u, = 0, = icin elde
edilen
x
(t) + 2 x(t) = f0 sin(t + )
denkleminin

f0
t cos(t + )
2
coz
um
u ile yerdegistiririz. Gor
uld
ugu
gibi t b
uy
urken, salnmlar snrsz olarak
b
uy
umektedir. Bir baska deyisle, son
ums
uz salnc probleminde, sistem, dogal
frekansna cok yakn frekansa sahip periodik bir ds kuvvet etkisinde ise, salnmlarn genligi hzla b
uy
uyecektir.
x1 (t) =

c
2000
Faruk G
ungor

46

0.4
0.2
5

10

15

20

25

-0.2
-0.4

Sekil 7.7: Vuru olay

Vuru Olay: Asagdaki baslangc deger problemini d

usu
nelim:
y 00 + 02 y = f0 cos t,

y(0) = 0,

y 0 (0) = 0.

Denklemin genel coz

um
u
y = c1 cos 0 t + c2 sin 0 t +

f0
cos t
02 2

dir. Baslangc kosullarndan c1 = f0 /(02 2 ), c2 = 0 ckar. 6= 0 icin

coz
um
f0
(cos t cos 0 t)
02 2
olur. Eger, nn degeri 0 a cok yaknsa, bir baska deyisle | 0 | fark
| + 0 | yannda cok k
ucu
k ise bu hareketin salnmlarnn genligi artk sabit
degil, zamanla degisen bir b
uy
ukl
uk olur. Gercekten,
y=

f0
( + 0 )t
( 0 )t
sin
sin
2
0 )
2
2

2( 2

yazlabilir. Gor
uld
ugu
gibi, frekans sistemin frekansna cok yakn periyodik bir
kuvvetin etkisi altnda coz
um yavas salnacak ve genligi zamanla degisecektir.
Bu olay vuru olarak bilinir.

c
2000
Faruk G
ungor

47

oz
ulecek Problemler
1. Asagdaki baslangc deger problemlerini coz
un
uz.
a.)

y 00 2ay 0 + (a2 + p2 )y,

y(0) = 0, y 0 (0) = p

= 2peat cos pt,

b.)

y 00 + 2y 0 + 2y = et sin t,

y(0) = 1, y 0 (0) = 3

c.)

y 00 + 4y 0 + 8y = sin t,

y(0) = 1, y 0 (0) = 0

d.)

y (4) y = sinh t,

y(0) = y 0 (0) = y 00 (0) = 0,

y 000 (0) = 1

e.)

y 00 y 0 = et u(t 1),

f.) y 00 + y = et ,

y(0) = 1, y 0 (0) = 0
y(0) = 0, y 0 (0) = 1

2. Asagdaki snr-deger problemlerini coz

un
uz.

(a) y 00 + 2 y = cos t, y(0) = 1, y 0 ( 2

)=1

(b) y 00 + 2 y = t, y(0) = 1, y 0 ( ) = 1

3. y 00 + 2 y =

1 0t
0
t>

diferansiyel denklemnin kalc coz

um
un
u

bulunuz.
4. Asagdaki denklem sistemlerini coz
un
uz.
(a)

x0 + ky = a sin kt
y 0 kx = a cos kt

x(0) = 0, y(0) = b
(b)

x00 + y 0 = 2 sin t
y 00 + z 0 = 2 cos t
z 00 x = 0,

0
x(0) = z(0) = y (0) = 0, x0 (0) = y(0) = 1, z 0 (0) = 1

c
2000
Faruk G
ungor

48
(c)

x0 + y = et
y 0 + x = et ,

x(0) = 3, y(0) = 1
(d)

x00 y 0 = 0
x y 00 = 2 sin t,

x(0) = 1, x0 (0) = y(0) = y 0 (0) = 1

Duhamel integrali yardmyla lineer bir denklemin
c
oz
um
un
un g
osterilimi:
Teorem 7.9 B
ut
un baslangc kosullar sfr olan, yani
x(j) (0) = 0,
ve
a0

j = 0, 1, . . . , n 1

dn x
dn1 x
dx
+
a
+ + an1
+ an x = u(t)
1
dtn
dtn1
dt

denklemini saglayan c
oz
um h(t) ise ayn baslangc kosullar altnda
a0

dn y
dn1 y
dy
+ a1 n1 + + an1
+ an y = f (t)
n
dt
dt
dt

denkleminin c
oz
um
u
y(t) = (f h)0 = (f h0 )(t) = f (0)h(t) + (f 0 h)(t)
bagntlar ile verilir. Bu c
oz
ume kalc
c
oz
um denir.
Kant: Baslangc kosullar sfr oldugundan X(s) = L{x(t)} Laplace don
usu
m
u
X(s) =

1
,
sD(s)

D(s) = a0 sn + a1 sn1 + + an

denklemini saglar. Sag yan f (t) olan denklemin icin Y (s) = L{y(t)} ve F (s) =
L{f (t)} yazarak
F (s)
Y (s) =
= sF (s)X(s)
D(s)
yazlabilir. Ters don
usu
m alarak ve Duhamel integralini goz on
unde bulundurarak istenen sonucu elde ederiz.

c
2000
Faruk G
ungor

49

Ornek
7.32
x00 (t) x(t) =

1
,
1 + et

x(0) = x0 (0) = 0

denkleminin c
oz
um
un
u bulunuz.
X(s) =

1
s+1
1
1
= 2
= 2 +
s)
s (s 1)
s
s1

s(s2

fonksiyonunun ters don

usu
m
u h(t) = et (t + 1) ve verilen denklemin coz
um
u
Zt
y(t) =

Z
=
=

h0 ( ) f (t ) d

(f h )(t) =
0

Z t
e 1
e
d
=
d
e (1 + et ) t
t
e + e
0 1+e
0
et 1 (et + 1)[(t + ln 2) ln(et + 1)]
t

olarak bulunur.
Laplace don
usu
m
u polinom katsayl denklemlere de uygulanabilir. Ancak
bu yontemin uygulanabilirigi yalnzca katsaylar lineer polinomlar olan denklemlerle kstldr.

Ornek
7.33
ty 00 + 2y 0 + a2 ty = 0,

y(0+ ) = a, y() = 0

iki-nokta snr-deger problemini c

oz
un
uz.
Laplace don
usu
m
un
u alarak

d 2
dY (s)
[s Y (s) sy(0) y 0 (0)] + 2(sY (s) y(0)) a2
= 0,
ds
ds

ve d
uzenliyerek
Y 0 (s) =

s2

a
+ a2

buluruz. Integre
ederek

a
+c
s
elde ederiz. lims Y (s) = 0 limitinden c = 0 ve ters don
usu
mden
Y (s) = arctan

y(t) = L1 {Y (s)} =

sin at
t

c
2000
Faruk G
ungor

50
bulunur. Bu coz
um icin y() = 0 kosulu saglanr.
Eger
y 00 + t2 y = 0, y(0) = y 0 (0) = 0

denklemine Laplace don

usu
m
u uygulanrsa Y (s) = L{y(t)} don
usu
m
un
un
Y 00 (s) + s2 Y (s) = 0
denklemini sagladgn gor
ur
uz. Bu ise ilk problemi cozmeye denktir. Yani
don
usu
mle verilen diferansiyel denklemi daha basit bir denkleme indirgeyemeyiz.

oz
ulecek Problemler
Asagdaki diferansiyel denklemlerin yanlarnda belirtilen baslangc kosullarn
saglayan coz
umlerini bulunuz.
1. ty 00 + y 0 + y = 0,

y(0) = 1

2. ty 00 + y 0 + a2 ty = 0,

y(0) = 1, y 0 (0) = 0

3. ty 00 + (2t + 3)y 0 + (t + 3)y = 3et ,

y(0) = 0

4. ty 00 + (1 2t)y 0 2y = 0,

y(0) = 1, y 0 (0) = 2

5. ty 00 + (1 t)y 0 + 2y = 0,

y(0) = 1, y 0 (0) = 2

6. 4ty 00 + 4y 0 + a2 y = 0,
00

y(0) = 1

y(0) = 1, y 0 (0) = 1

7. ty + (2t + 1)y + (5t + 1)y = 0,

7.4.1

Integral
Denklemlere Uygulama

Bilinmeyen fonksiyonu integral isareti altnda olan denklemlere integral denk snr degisken bir integral ile tanml
lem denir. Ust
Z t
f (t) = g(t) +
k(t, )f ( ) d
(7.36)
0

biciminde bir integral denkleme Volterra denklemi denir. k(t, ) cekirdek fonksiyonu ve g(t) verilmis fonksiyonlar, f (t) ise bilinmeyendir. Eger
k(t, ) = k(t )
ise Volterra denklemine konvol
usyon tipi integral denklem denir. Laplace don
usu
m
u bu t
ur fark cekirdekli integral denklemlerin coz
um
unde b
uy
uk kolaylk

c
2000
Faruk G
ungor

51

saglar. Denklem f (t) = g(t) + k(t) f (t) biciminde yazlabilir. F (s) = L{f (t)},
K(s) = L{k(t)}, G(s) = L{g(t)} notasyonu ile denklemin Laplace don
usu
m
u
alnrsa ve F (s) icin coz
ul
urse
F (s) =

G(s)
= G(s) + L(s)G(s),
1 K(s)

L(s) =

K(s)
1 K(s)

bulunur. Integral
denklemin coz
um
un
u bulmak icin
Zt
f (t) = L

{F (s)} = g(t) + (l g)(t) = g(t) +

l(t ) g( ) d
0

ters don
usu
m
un
u alrz. Burada, l(t) = L1 {L(s)} dir.

Ornegin, k(t) = eat icin K(s) = 1/(s + a) ve L(s) = 1/(s (1 a)) dir ve
integral denklemin coz
um
u
Z t
Z t
f (t) = g(t) +
e(1a)(tu) g(u) du = g(t) + e(1a)t
eau g(u) du
0

olur.

Ornek
7.34 Abel Integral
Denklemi:
Z t
f ( )
g(t) =
d, g(0) = 0,
(t
)
0

0<1<

konvol
usyon tipi Abel integral denkleminin c
oz
um
un
un
Z t
sin d
g( )
f (t) =
d
dt 0 (t )1
ile verildigini g
osterin.

Integral
denklemin Laplace don
usu
m
u alalm:
G(s) = F (s)

(1 )
s1

F (s) =

1
sG(s)
.
(1 ) s

F (s) fonksiyonunun ters don

usu
m
u ise
f (t) =

1
(g 0 t1 )
()(1 )

olarak elde edilir. Yukarda

L1 {

1
1 1
}=
t
s
()

(7.37)

(7.38)

c
2000
Faruk G
ungor

52

don
usu
m
un
u kullandk. O halde, Duhamel iintegralinden ve (??) form
ul
unden,
f (t) coz
um
u (7.38) biciminde yazlabilir.
Eger, g(0) 6= 0 ise coz
um
f (t) =

sin
[g(0)t1 + (g 0 t1 )]

form
ul
u ile verilir.
Abel integral denkleminin bir uygulamas olarak asagdaki problemi veriyoruz.

Ornek
7.35 Es-zaman Problemi:
D
uzlemde
oyle bir egri bulunuz ki, bu egri boyunca orijine dogru hareket
eden bir parcacgn inis s
uresi baslangc noktasndan bagmsz olsun.
Parcacgn t = 0 baslangc anndaki konumu (x, y), herhangibir t anndaki
konumu da (u, v) olsun. Hareketi s
urt
unmesiz varsayarsak, enerjinin korunumu
ilkesine gore
1 2 1
1
s + mgv = mgy s 2 = 2g(y v)
2
2
2
bagnts gecerli olur. Burada s orijinden baslayarak olcu
len yay uzunlugudur.
s < 0 oldugu gozon
une alnr (yay uzunlugu artan zamanla azalyor) ve (x, y)
ve (0, 0) noktalar arasnda integre edilirse T inis s
uresi
Z
0

1
dt =
2g

ds
yv

1
T (y) =
2g

Z
0

s0 (v) dv

yv

olarak ifade edilebilir. s yay uzunlugu oldugundan

p
f (y) = s0 (y) = 1 + x0 (y)2
tanm ile inis s
uresi y baslangc y
uksekligine bagl olarak
Z y
1
f (v) dv

T (y) =
yv
2g 0
form
ul
u ile hesaplanr. Simdi ters problemi d
usu
nelim. Yani, inis s
uresi verilen bir egrinin belirlenmesi problemini cozmek isteyelim. O zaman Abel tipi
bir integral denklemi cozmemiz gerekir. Daha ozel olarak, eger inis s
uresinin
T (y) = T0 sabit, yani y
ukseklige bagl olmamas kosulunu koyarsak es-zaman
probleminin coz
um
u
Z y
1
f (v) dv

T0 =
yv
2g 0

c
2000
Faruk G
ungor

53

integral denkleminin coz

um
une indirgenir. (7.38) genel coz
um
unde = 1/2 ve
g = T0 (= sabit) konursa
s
p T0 1/2
p T0 Z y dv
b

f (y) = 2g
= 2g y
=
,
0
yv

b=

2gT02
2

ckar. O halde aranan egri

s
f (y) =

s
b
=
y

1+(

dx 2
)
dy

diferansiyel denkleminin integrasyonunu ile bulunacaktr. Degiskenleri ayrarak

ve y = b sin2 don
usu
m
u ile integre ederek
s
Z
Z
b
by
dy x = b (1 + cos 2)d = (2 + sin 2) + c
x=
y
2
ve
y=

b
(1 cos 2)
2

buluruz. y(0) = 0 kosulundan c = 0 ckar. t = 2, a = b/2 tanmlamalar

egrinin parametrik denklemini elde etmis oluruz:
x = a(sin t + t),

y = a(1 cos t),

a = 2gT02 / 2 .

Bu egri ters donm

us yuvarlanma (sikloid) egrisidir. Bu egri, y = 2a dogrusu
altnda yarcap a olan bir cemberin kaymadan yuvarlanmas ile cizilen egrinin
geometrik yeri olarak belirlenir.

Ornek
7.36

(t2 u2 )f (u) = t3 /3

integral denklemini co
z
un
uz.
Denklem konvol
usyon tipinde olmadg halde
t2 u2 = (t u)2 + 2u(t u)
yazarak

Z
0

Z
(t u)2 f (u)du + 2
0

(t u)uf (u)du = t3

c
2000
Faruk G
ungor

54

veya t2 f + 2(t tf (t)) = t3 konvol

usyon integraline indirgeyebiliriz. Laplace
don
usu
m
u alnrsa, L{tf (t)} = F 0 (s) form
ul
u ile F (s) don
usu
m
un
un
2
2 dF
2
F (s) 2
= 4
s3
s ds
s

dF
1
1
F (s) = 2
ds
s
s

lineer denklemini sagladgn gor

ur
uz. Denklemin coz
um
u
F (s) = Cs +

1
2s

dir. lims F (s) = 0 olmas gerektiginden C = 0 ckar ve coz

um f (t) = 1/2
olur. Bu coz
um
un dogrudan dogruya gerceklenmesi okuyucuya braklmstr.
Bilinmeyen fonksiyonun t
urevlerini iceren konvol
usyon tipi integro-diferansiyel
denklemlerin coz
umleri de benzer bicimde bulunur.

Ornek
7.37

Zt
y 0 (t ) y( ) d = t,

y(0) = 0

integro-diferansiyel denklemini c
oz
un
uz.
Denklem y 0 (t) y(t) = t olarak yazlr ve Laplace don
usu
m
u alnrsa
1
s2

sY (s)2 =

Y (s) =

1
s3/2

bulunur. O halde coz

um

y(t) = L

t
{Y (s)} =
=2
(3/2)

olur.

Ornek
7.38

Z
f (t) = tet +

J0 (2 tu)f (u) du,

|| 6= 1

integral denklemini co
z
un
uz.

1
L{J0 (2 tu)} = eu/s
s
oldugunu biliyoruz. Denkleme Laplace don
usu
m
u uygulanrsa, Efros teoreminden A(s) = 1/s ve B(s) = 1/s icin
F (s) =

1 1
1
+ F( )
(s + 1)2
s s

c
2000
Faruk G
ungor

55

yazabiliriz. Bu fonksiyonel denklemi cozmek icin s 1/s yazalm:

s2
1
+ sF (s).
F( ) =
s
(s + 1)2
Bu iki esitlik arasnda F (1/s) yok edilirse
F (s) =

1
1
s
1
1

[
+
]=
[
+
]
1 2 (s + 1)2
(s + 1)2
1 2 (s + 1)2
s+1

bulunur. Ters don

usu
m
u alnrsa, coz
um
et
[ + (1 )t]
1 2

f (t) =
olur.

oz
ulecek Problemler
Asagdaki integral denklemleri coz
un
uz.
1.

2.

f ( ) d

= t
t
Zt

te

at

f (t ) f ( ) d

=
0

3.

Zt
J0 (t ) f ( ) d = sin t
0

4.

(t 2 )f (t) d =
0

5.

t3
6

J0 (2 tu)f (u) du = J0 (t)

c
2000
Faruk G
ungor

56

7.4.2

Ksmi Denklemlere Uygulama

Laplace don
usu
m
un
un ayn zamanda lineer ksmi denklemlere uygulanabilecegini
gostermek icin bir kac ornek verecegiz. Bu tip coz
umlerin ksmi denklemler icin
degiskenlere ayrma yontemi ile de bulunabilecegini belirtelim. Ancak, Laplace
donsu
m yontemi ile coz
um
u cok daha cabuk belirleriz.

Ornek
7.39

ux ut = 1 et ,

0 < x < 1, t > 0

denkleminin u(x, 0) = x baslangc kosulunu saglayan snrl c

oz
um
un
u bulunuz.
L{u(x, t)} = U (x, s) ise denklemin don
usu
m
u ile ksmi denklem U (x, s) icin
U (x, s)
1
1
1
[sU (x, s) u(x, 0)] =
=
x
s s+1
s(s + 1)
veya

U (x, s)
1
sU (x, s) = x +
x
s(s + 1)
sradan denklemine don
usu
r. C
u
nk
u, don
usm
us denklemde s artk bir parametre rol
u oynamaktadr. Denklemin coz
um
u standard yontemlerle
U (x, s) = Cesx +

x
1

s
s+1

olarak bulunur. x icin u snrl ise U (x, s) de snrl olmaldr. Bunun icin
C = 0 cecilir. Ters don
usu
m u(x, t) = x + 1 et coz
um
un
u verir.

Ornek
7.40
ut = uxx ,

x > 0, t > 0

denkleminin u(0, t) = 1 ve u(x, 0) = 0 kosullarn saglayan c

oz
um
un
u bulunuz.
Denklemi, Laplace don
usu
m
un
u alarak x e gore birinci mertebeden lineer
d2 U (x, s)
sU (x, s) = 0
dx2
denklemine indirgeriz. u(0, t) = 1 snr kosulunun Laplace don
usu
m
u alnrsa

L{u(x, t)}|x=0 = U (0, s) = 1/s bulunur. Indirgenmi

s denklemin coz
um
u
U (x, s) = c1 (s)ex

+ c2 (s)ex

dir ve U (0, s) = 1/s kosulunu kullanrsak c2 (s) = 1/s buluruz. x icin

u snrl olmas gerektiginden U (x, s) de snrl olmaldr. Bu kosul c2 = 0
olmasn gerektirir. O halde,
U (x, s) =

1 xs
e
s

c
2000
Faruk G
ungor

57

fonksiyonunun ters don

usu
m
u problemin coz
um
un
u verecektir. (7.19) den olcek
kuraln kullanarak ters don
usu
m
Z
x
2
1
u2
du
u(x, t) = L {U (x, s)} = erfc ( ) =
e

2 t
x/(2 t)
olur.

Ornek
7.41

utt = c2 uxx ,

diferansiyel denklemnin u(0, t) = u(2, t) = 0 snr ve u(x, 0) = A sin 2x,

ut (x, 0) = 0 baslangc kosullar altnda c
oz
um
un
u bulunuz.
Snr kosullar dikkate alnarak denklemin Laplace don
usu
m
u alnrsa
c2

d2 U
s2 U = As sin 2x
dx2

sradan denklemi bulunur. Bu denklemin coz

um
u bilinen yontemlerle
U (x, s) = c1 e(s/c)x + c2 e(s/c)x +

s2

As
sin 2x
+ 4 2 c2

olarak yazlabilir. Snr kosullarnn don

usu
mleri U (0, s) = U (2, s) = 0 oldugundan
c1 ve c2

c1 e

c1
2s/c

+ c2 = 0
+ c2 e2s/c = 0

denklemlerini saglamas gerekir. Bu homojen sistemin tek coz

um
u trivial coz
umd
ur,
yani c1 = 0 ve c2 = 0. Buna gore,
U (x, s) =

As
sin 2x
s2 + 4 2 c2

olur ki ters don

usu
m
u
u(x, t) = A sin 2x cos 2ct
coz
um
un
u verir.

Ornek
7.42

utt = c2 uxx

diferansiyel denklemnin u(x, 0) = 0, u(0, t) = f (t), ut (x, 0) = 0 kosullarn

saglayan snrl c
oz
um
un
u bulunuz.

c
2000
Faruk G
ungor

58
Denklemin Laplace don
usu
m
u
c2

d2 U
s2 U = 0
dx2

ve s > 0, c > 0 icin coz

um
u
U (x, s) = c1 e(s/c)x + c2 e(s/c)x
dir. u nun yani U nun snrl olmasn istersek c2 (s) = 0 secmemiz gerekir.
L{u(0, t)} = U (0, s) = L{f (t)} = F (s) kosulundan da c1 (s) = F (s) buluruz.
O halde aradgmz coz
um
u(x, t) = L1 {U (x, s)} = L1 {e(s/c)x F (s)} = u(t

x
x
)f (t )
c
c

olacaktr. Bu coz
um, pozitif xdogrultusunda c hz ile ilerleyen bir dalgay
gosterir.

7.4.3

Belirli Integrallerin
Hesaplanmas

Laplace don
usu
m
un
un diger uygulamalarndan birisi de belirli integrallerin
hesaplanmasdr. Esasnda, daha once buna iliskin bir kac ornek verdik (bak:

Ornek
7.12).
Simdi, bir parametreye bagl olan
Z

f (t) =

k(t, u)g(u) du

(7.39)

integralini d
usu
nelim. L{k(t, u)} = K(s, u) ve L{f (t)} = F (s) olsun. Parametrik
integralin Laplace don
usu
m
u alnrsa
Z

F (s) = L{

k(t, u)g(u) du} =

0

K(s, u)g(u) du
0

bulunur. s parametresine bagl bu integral kolayca hesaplanabiliyorsa f (t) yi

ters don
usu
m alarak elde ederiz.

Ornek
7.43

Z
f (t) =
0

integralini hesaplayn.

cos tu
du
u2 + a2

c
2000
Faruk G
ungor

59

Integralin
Laplace don
usu
m
u
Z
Z
s du
s
du
du
F (s) =
=

(s2 + u2 )(u2 + a2 )
s2 a2 0
u2 + a2
s2 + u2
0
1
s
1
=
[ arctan u arctan u]
0
s2 a 2 a
s
s

1 1
1
=
( )=
s2 a 2 2 a s
2a s + a
olarak bulunur. Ters don
usu
m
u alnrsa f (t) hesaplanms olur:
f (t) =

at
e .
2a

oz
ulecek Problemler
Asagdaki parametreye bagl integralleri Laplace don
usu
m
u uygulayarak hesaplaynz.
1.

etu du

2.

3.

eau sin bu
du
u

sin tu2 du

4.

u sin ut
du
a2 + u2