सर्वात श्रीमंत मल

ु गा

सर्वात श्रीमंत मल
ु गा

शाळे ने पत्रक काढलं ,' यंदाच्या वर्षापासून शाळे तल्या सर्वात गरीब मुलाला आर्थिक मदत द्यायची आहे ,
तेव्हा शिक्षकांनी प्रयत्नपूर्वक अचूक मुलगा निवडावा , ज्यायोगे ही मदत योग्य विद्यार्थ्याला /
विद्यार्थिनीला मिळे ल !

आता सर्वात गरीब मल

ु गा शोधणे म्हणजे , खरोखर पंचाईतच होती . ही छोटी मल
ु ंसद्ध
ु ा इतकी नीटनेटकी
राहतात की , अगदी एक विजार , एक सदरा असेल , तरी तो रोज धऊ
ु न - वाळवन
ू त्याची इस्त्री
केल्यासारखी घडी करून मगच तो घालतात . गरीब मल
ु गा शोधायचा कसा ? आणि प्रत्येकाला विचारायचं
तरी कसं , तम
ु च्यात कोण गरीब ; तेही सर्वात गरीब म्हणन
ू ?! मोठीच अडचण होती . तीन - चार दिवस
नुसता अंदाज बांधण्यात गेले . वयाने मोठ्या माणसांमधे गरीब माणस
ू शोधणं सोप्पं आहे ; पण लहान
मुलांमधे अडचणीचं . शेवटी दोन - चार मुलांना हाताशी घेतलं , जी गाडीने शाळे त यायची आणि गाडीनेच
घरी जायची . मधल्या सुट्टीत अचानक वर्गात आलो तर ती सफ़रचंद खातांना मला दिसायची . अशा
मुलांना विचारलं ," मला एक मदत कराल का ? आपल्या वर्गातला सर्वात गरीब .......?" क्षणाचाही विलंब न
करता सर्वानी एकच नाव उच्चारले ," सर आपल्या वर्गातला तो मयूर आहे नं , तो सर्वात गरीब आहे ."

मुलांनी एका झटक्यात प्रश्न सोडवला होता . " कशावरून म्हणता ?" " सर . त्याचा सदरा दोन - तीन
ठिकाणी तरी फ़ाटलाय . त्याने शिवलाय ; पण फ़ाटलेला शर्ट घालतो . त्याची खाकी पॅंट तर नीट बघा ,
मागून दोन ठिगळं लावलेली आहे त . चपला त्याला नाहीतच . मधल्या सुट्टीत आम्ही डबा उघडतो . तो मात्र
प्लॅ स्टीकच्या पिशवीतन
ू अर्धी भाकरी आणतो . सर , ती भाकरीही कालचीच असते . भाजी कुठली सर ?
गळ
ु ाचा खडा असतो . आम्ही सांगतो , तो सर्वात गरीब आहे . शाळे ने त्याच मल
ु ाला मदत द्यायला हवी ."
मल
ु ं एखाद्या खळाळत्या प्रवाहासारखी पढ
ु े बोलतच राहीली . पण मला ते ऐकू येणे शक्य नव्हते . मयरू
एवढा गरीब असेल ? की सर्वांनी एकमख
ु ाने त्याच्या गरीबीचे दाखले द्यावेत ?

कारण , मयूर वर्गातील सगळ्यात चपळ मुलगा होता . अक्षर स्वच्छ , मोकळं होतं . त्या अक्षरात त्याच्या
नितळ मनाचे दर्शन मला घडे . एकदा तर त्याची वही मी माझ्या घरात पत्नीला दाखवली आणि म्हट्लं ,"
पाहिलंस ! हे सातवीतल्या मुलाचे अक्षर . असं अक्षर असावं हे माझे स्वप्न होते . उत्तराल सुबक परीच्छे द
, समास सोडून योग्य प्रस्तावना आणि अखेर करून लिहिलेली उत्तरे ........." चे गठ्ठे आणायला मयूर
सर्वात आधी धावत यॆई . माझ्याआधी ते गठ्ठे उचलून वर्गात नेण्याचा उत्साह मला थक्क करून टाकत असे
. असा मयूर परिस्थितीने एवढा खचलेला असेल याची कल्पनासुद्धा मला येऊ नये , या गोष्टीचीच मला
खंत वाटली . जी गोष्ट माझ्या इतर विद्यार्थ्यांना उमगते आणि मला त्याचा पत्ताही नसतो ...... अरे रे !...,
मी खप
ू कमी पडतोय . मयरू , गेल्या सहलीला आला नव्हता . अवघी पंचवीस रूपये वर्गणी होती ; पण
त्याचं नाव यादीत नव्हतं . आपण त्याला साधं विचारलंसद्ध
ु ा नाही . असलेल्या मल
ु ांच्या किलबिलाटात न
आलेल्या मयरू ची मला आठवणही झाली नव्हती . केवळ पंचवीस रूपये नसल्याने त्याचे National Park
बघण्याचे राहून गेले . एका छान अनभ
ु वाला मक
ु ला होता तो . हा आनंद मी हिरावला होता . यादीत मयरू चे
नाव नाही म्हणन
ू मी त्याला जवळ का बोलावलं नाही ? मयरू स्वत : हून सांगणं शक्यच नव्हतं आणि
माझ्या व्यग्र दिनक्रमात मयरू साठी जणू वेळच शिल्लक नव्हता !

शिक्षक म्हणून मी एक पायरी खाली आलो होतो . खरं च आहे , मुलांनी सुचवलेलं नाव . आर्थिक मदत ,
तीही भरघोस मदत मयूरला मिळायलाच हवी . आता शंकाच नव्हती . त्याची गरीबी बघायला त्याच्या घरी
जायचेही काहीच कारण नव्हते . मुलांनी एकमुखाने सुचवलेले नाव आणि मयूरने सहलीला न येणं याची
सांगड घालून मी मुख्याध्यापकांना नाव दे उन टाकले .' मयूर जाधव , सातवी अ , अनुक्रमांक बेचाळीस '
डोळ्यावरचा चष्मा हातात खेळवीत आदरणीय मुख्याध्यापक म्हणाले , " खात्री केलीये ना सर ? कारण
थोडीथोडकी रक्कम नाही . या विद्यार्थ्याची वर्षाची फ़ी , त्याचे शालेय शिक्षण साहित्य , गणवेश ...
इत्यादी सर्व या रकमेत सामावणार आहे ." मुख्याध्यापकांना मोठया आत्मविश्वासाने मी म्हटलं , " सर ,
त्याची काळजीच करू नका . वर्गातला सर्वात गरीब आणि आदर्शही म्हणा हवं तर - मयूर जाधवच आहे !"
एका योग्य विद्यार्थ्याची निवड केल्याचे समाधान घेऊन मी निघालो . मयरू ला मिळणारी मदत , त्यामळ
ु े
त्याचे आर्थिकद्रष्ू ट्या सस
ु ह्य होणारे शैक्षणिक वर्ष याची कल्पनाचित्रे रं गवतांना दिवस कसा संपला ते
कळालेच नाही . दस
ु ~ या दिवशी शाळे त लवकरच गेलो . दे खण्या अक्षराच्या कदम सरांनी मोठ्या
दिमाखाने फ़ळा सजवला होता . त्यावर ' गरीब असन
ू ही आदर्श ' असं म्हणन
ू मयरू चं नाव होतं . शाळा
भरली . मी अध्यापक खोलीत बसलेलो होतो . इतक्यात खोलीच्या दाराशी मयरू उभा दिसला . त्याच्या चेह
~ यावरचा भाव समजत नव्हता . राग आवरावा तसा करारी चेहरा ...

" सर , रागवू नका ; पण आधी त्या फ़ळ्यावरचे माझे नाव पुसुन टाका ."

" अरे , काय बोलतोयस तल

ु ा समजतय का ?"

" चुकतही असेन मी . वाट्टे ल ती शिक्षा करा ; पण ते नाव ...!!"

त्याच्या आवळलेल्या मठ
ु ी , घशातला आवंढा , डोळ्यातलं पाणी ......

मला कशाचाच काही अर्थ लागेना . मी ज्याचं अभिनंदन करायच्या तयारीत , तो असा .....? " सर , मला
मदत कशासाठी ? गरीब म्हणून ? मी तर श्रीमंत आहे ."
त्याची रफ़ू केलेली कालर माझ्या नजरे तून सुटत नव्हती . येतानाच त्याचे अनवाणी पाय पाहिले होते .

शाळे च्या चौदा वर्षाच्या माझ्या व्यावसायिक कालखंडात अशी पंचाईत प्रथमच आली होती .

" अरे पण ....?"

" सर , विश्वास ठे वा . मी श्रीमंत आहे . कदाचित सर्वात श्रीमंत असेन ... सर , मी गरीब आहे हे ठरवले
कोणी ? मी चुकतोय बोलतांना हे कळतंय मला ; पण सर ते नाव तसंच राहिले तर मी आजारी पडेन आज
."

अचानक तो जवळ आला आणि त्याने माझे पायच धरले . त्याला उठवत मी म्हणालो ," ठीक आहे . तल
ु ा
नकोय ना ती मदत , नको घेऊस ; पण तू श्रीमंत आहे स ते कसे काय ?"

" सर , माझ्या अभ्यासाच्या वह्या बघा , कुठल्याही विषयाच्या .... त्या पूर्ण आहे त . पुस्तकं मी Second
Hand वापरतोय ... खरयं ! पण मजकूर तर तोच असतो ना ? मनात काय उतरवतो ते महत्वाचे नाही का ?
सर , माझे पाचवीपासूनचे मार्क बघा , नेहमी पहिल्या तीनात असतो . गेल्या वर्षी स्पोर्टसपासून
निबंधापर्यंत सर्व बक्षिसे मलाच आहे त.

सर ... सर , सांगा ना , मी गरीब कसा ?" मयूर मलाच विचारत होता

आता मघाचचं द ु : खाचं पाणी विरून त्यात भविष्याचं स्वप्न थरारत होतं .

" खरयं मयूर . पण तुला या पैशाने मदतच ......."

" सर , मदत कसली ? माझी श्रम करण्याची वॄत्तीच नाहीशी होइल . शाळाच फ़ी दे तीये म्हटल्यावर , मी
वडीलांबरोबर रं गाच्या कामाला जाणं बंद करे न ! "

" म्हणजे ?"

" वडील घरांना रं ग द्यायचे काम करतात .Contractor बोलावतो तेव्हाच काम मिळते . तेव्हा ते मला
त्यांच्याबरोबर नेतात . चार पैसे मला मिळतात , ते मी साठवतो . सर , संचयिका आहे ना शाळे ची , त्यातलं
माझं पासबुक बघा . पुढच्याही वर्षाची फ़ी दे ता येइल एवढी रक्कम आहे त्यात ... मुलांनी तुम्हाला
काहीतरीच सांगितलेले दिसते ..... म्हणून तुम्ही मला निवडलेलं दिसतं . पण सर , मीच नाही तर आमचं
घरच श्रीमंत आहे . घरातले सगले काम करतात . काम म्हणज कष्ट . रं गाचं काम नसतं तेव्हा बाबा
स्टे शनवर हमालीही करतात . आई धण
ु ं - भांडी करते . मोठी बहीण दस
ु री - तिसरीच्या शिकवण्या घेते .
सर , वेळ कसा जातो , दिवस कसा संपतो ते कळतच नाही .... शाळे तल्या वाचनलयातली पस्
ु तकं मीच
सर्वात जास्त वाचली आहे त . तम्
ु हीच सांगितल्याप्रमाणे लेखकांनाही पत्र पाठवतो मी . सर , माझ्या घरी
याच तम्
ु ही , माझ्याकडे पु . ल . दे शपांडे यांच्या स्वाक्षरीचं पत्र आहे . .

....... सर , आहे ना मी श्रीमंत ?"

आता तर तो स्मितरे षांनी मोहरला होता .

सर , शेजारच्या काकांकडून मी उरलेल्या वेळात पेटीही शिकलो . रात्री दे वळात होण्या ~ या भजनात मीच
पेटीची साथ दे तो . भजनीबुवा किती छान गातात ! ऐकताना भान हरपून जातं ." त्याच्या सावळ्या रं गातही
निरोगीपणा चमकत होता .

अभावितपणे मी विचारलं ," व्यायामशाळे तही जातोस ?" " सर , तेवढी फ़ुरसत कुठली ? घरातच रोज
चोवीस सर्य
ू नमस्कार आणि पन्नास बैठका काढतो ." अंगावर एक थरार उमटला ... कौतक
ु ाचा .

" मयूर मित्रा , मला तुझा अभिमान वाटतो . तुझ्यासारखा श्रीमंत मुलगा माझ्या वर्गात आहे त्याचा .."

" म्हणूनच म्हणतो सर ......!"

" हे नाव ज्या कारणासाठी आहे , त्यात तू नक्कीच बसणार नाहीस . आमची निवड चुकली ; पण याचं
रूपांतर वेगळ्या शिष्यवॄत्तीत होईल . शाळे तील सर्वात अष्टपैलू बुद्धिमान मुलगा म्हणून , हे पारितोषीक
तरी ........."

" सर , एवढ्यात नाही . त्याला वर्ष जाउ द्या . मी लिंकनचं , सावरकरांचं चरित्र वाचलं , हे लन केलरचं
चरित्र वाचलं . सर , हे वाचलं की कळतं की ही माणसे केवढे कष्ट करून मोठी झाली . माझ्यासारख्या
मल
ु ांना प्रोत्साहन द्या , योग्य वयात ते परखड मार्गदर्शन करा ; पण सर , नको त्या वयात असा पैसा
परु वत गेलात तर घडायचं राहूनच जाईल . जे काय करतोय ते पैशासाठी असे हॊऊन जाईल ... सर .....
प्लीज .....!"
वाचनानं ,

स्पर्धांतल्या सहभागानं ,

कलेच्या स्पर्शानं ,

कष्टानं .......

त्याच्या वाणीला प्रगल्भतेची खोली होती ,

संस्कारामुळे नम्रतेची झालर होती .

आता मला माझ्या समोरचा मयूर जाधव स्पष्ट दिसतही नव्हता .

त्याच्याबद्दलच्या कौतुकाचे अश्रू माझ्या डोळ्यात दाटले होते .

शाळे तला सर्वात श्रीमंत मुलगा माझ्यासमोर उभा होता .

परिस्थिती पचवून , परीश्रमाने स्वत : वर पैलू पाडणारा !

श्रीमंत ! सर्वात श्रीमंत