Elementi strojeva 2 (Auditorne vježbe šk.god.

2004/05) – ISPITNI ZADATAK 64

13. ISPITNI ZADATAK 2

Uređaj prikazan na slici služi za istovremeni rad radnog stroja (RS) i podizanje tereta (Q). Elektromotor
(EM) preko konične tarne spojke (S1), tarnog prijenosa s koničnim tarenicama (T1-T2) s pomičnom
međutarenicom, para cilindričnih zupčanika s kosim zubima (z1-z2) i koničnim zupčanicima s ravnim
zubima (z3-z4), te trapeznog vretena (VR) i matice (M) podiže teret (Q).

O L
γ
S2
Konus 1:2
EM Dsr RS
T1
Q
M
y

S1 z1
x

VR
T2
z3
V
z2
OP z4
zupčanici s
kosim zubima
Poznato je:
Težina tereta: Q = 10 kN, sila u opruzi je 200 N, a brzina vrtnje elektromotora je 23,33 s-1
Stupanj djelovanja po jednom uležištenom vratilu je 0,99.
Umnožak faktora udara i dinamičkog faktora je 2,5.
Konična tarna spojka (S1)
Srednji promjer Dsr = 200 mm, faktor trenja tarnih ploha je 0,15, odnos dužina krakova poluge
x : y = 3 : 4 i nagib tarnih ploha γ = 12o
Tarni prijenos (T3-T4)
Tarenice su istih dimenzija (Konus 1 : 2), radni posmak pomične međutarenice za odabir brzina dizanja
je L = 500 mm, a najveći radni promjer tarenice iznosi 400 mm, stupanj djelovanja je 0,96.
Zupčani prijenos (z1-z2)
Modul u normalnom presjeku je 2,5 mm, z1 = 19, z2 = 91, osni razmak je 160 mm, stupanj djelovanja
u ozubljenju je 0,97.
Zupčani prijenos (z3-z4)
z3 = 12, prijenosni omjer i = 5,25, Σ = 90ο, stupanj djelovanja u ozubljenju je 0,97.
Trapezno vreteno (VR)
Navoj je dvovojan, Tr 120 x 22, uspon zavojnice je lijevi, reducirani faktor trenja u navojima je 0,15.
Treba odrediti:
1. Snagu elektromotora (EM) koja se može prenijeti uz maksimalno iskorištenje mogućnosti prijenosa
okretnog momenta pomoću spojke S1, a putem poluge i sile u opruzi .................................. 20 bodova
2. Snaga na radnom stroju (RS) koja se može ostvariti uz istovremeno dizanje tereta (Q) s
maksimalnom brzinom.................................................................................................................... 30 bodova
3. Modul koničnog zupčanog para (z3-z4) (na osnovi opteretivosti korijena zuba, za materijal
zupčanika Č.4321 – cementiran i kaljen) ...................................................................................... 10 bodova
4. Faktore pomaka profila V-nula koničnog zupčanog para (z3-z4) radi izbjegavanja podrezivanja
korijena zubi zupčanika z3.............................................................................................................. 10 bodova
5. Smjer zavojnice i kut nagiba boka zuba zupčanika z2 tako da rezultantna aksijalna sila na vratilu V
bude jednaka nuli pri podizanju tereta Q, objasniti aksonometrijskom skicom. .................... 20 bodova
6. Provjeriti debljinu zuba na promjeru preko glave zupčanika z1 (sumu faktora pomaka profila
raspodijeliti prema DIN-ovoj preporuci)...................................................................................... 10 bodova

Katedra za elemente strojeva – Srđan Podrug

Elementi strojeva 2 (Auditorne vježbe šk.god. 2004/05) – ISPITNI ZADATAK 65

13.1 Snaga elektromotora

Fn γ

Ft

FA

Slika 13.1 Sile na koničnoj tarnoj spojci

Postavljanjem jednadžbe ravnoteže sila sa slike 13.1 dobiva se:

FA
FA = Fn sin γ + Ft cos γ = Fn ( sin γ + µ cos γ ) ⇒ Fn =
sinγ+µcosγ
Moment trenja kojega može ostvariti spojka, a koji je zbog maksimalnog iskorištenja mogućnosti
prijenosa jednak okretnom momentu elektromotora:

Dsr FA Dsr
TTR = TEM = µFn =µ (13.1)
2 sinγ + µcosγ 2
Postavljanjem jednadžbe sume momenata oko točke O dobiva se odnos sile uključivanja spojke i sile u
opruzi:

y
FA ( y − x ) = Fop y ⇒ FA = Fop
y−x
x 3 y
= ⇒ FA = Fop = 4 Fop
y 4 1
y
4

Uvrštavanjem u izraz (13.1) dobiva se iznos maksimalnog okretnog momenta elektromotora:

4 Fop Dsr 4 ⋅ 200 200 ⋅ 10 −3

TEM =µ = 0,15 = 33,838 Nm
sinγ+µcosγ 2 sin12 + 0,15 ⋅ cos12 2

Kutna brzina elektromotora:

ωEM = 2 πn EM = 2 π ⋅ 23, 33 = 146, 587 s-1

Snaga elektromotora koja se može prenijeti uz maksimalno iskorištenje mogućnosti prijenosa okretnog
momenta pomoću spojke S1, a putem poluge i sile u opruzi iznosi:

PEM = TEM ⋅ ωEM = 33,838 ⋅ 146, 587 = 4, 960 kW

Katedra za elemente strojeva – Srđan Podrug

Elementi strojeva 2 (Auditorne vježbe šk.god. 2004/05) – ISPITNI ZADATAK 66

13.2 Snaga na radnom stroju

T1

Konus 1:2

dmin
dmax

položaj i T,max

položaj i T,min
dmin

dmax

T2

Slika 13.2 Tarni varijator

Zadan je konus 1:2, pa proizlazi (slika 13.2):

d max − d min 1
=
L 2

400 − d min 1
= ⇒ d min = 400 − 250 = 150 mm
500 2

Minimalna brzina dizanja tereta ostvarit će se kada prijenosni omjer tarnog prijenosa bude maksimalan:

d max 400
i T,max = = = 2, 667
d min 150
Maksimalna brzina dizanja tereta ostvarit će se kada prijenosni omjer tarnog prijenosa bude minimalan:

d min 150
i T,min = = = 0, 375
d max 400

Prijenosni omjeri zupčanih prijenosa z1-z2 i z3-z4:

z 2 91
i 1-2 = = = 4, 789 ,
z 1 19

i 3−4 = 5, 25

Katedra za elemente strojeva – Srđan Podrug

Elementi strojeva 2 (Auditorne vježbe šk.god. 2004/05) – ISPITNI ZADATAK 67

Ukupni prijenosni omjer za maksimalnu brzinu dizanja tereta:

i uk,min = i T,min ⋅ i1-2 ⋅ i 3-4 = 0, 375 ⋅ 4, 789 ⋅ 5, 25 = 9, 428

Maksimalna brzina vrtnje vretena i maksimalna kutna brzina vretena:

n EM 23, 33
n vr,max = = = 2, 475 okr s ⇒ ωvr,max = 2 πn vr,max = 2 π ⋅ 2, 475 = 15, 551 s-1
i uk,min 9, 428

Maksimalna brzina dizanja tereta:

mm okr
v Q,max = Pn ⋅ n vr,max = 44 ⋅ 2, 475 = 108, 9 mm s
okr s

gdje je:

Pn – uspon zavojnice vretena Pn = P ⋅ n = 22 ⋅ 2 = 44 mm

gdje je:

P – korak zavojnice vretena

n – broj vojeva vretena

Snaga potrebna za dizanje tereta maksimalnom brzinom:

PQ = Q ⋅ v Q,max = 10000 ⋅ 108, 9 = 1, 089kW

Reducirani kut trenja na trapeznom navoju vretena:

ρ ' = arctan µ ' = arctan 0,15 = 8, 531o

Kut uspona zavojnice vretena:

Pn 44
γ = arctan = arctan = 7, 322 o
d 2π 109 ⋅ π

Stupanj djelovanja vretena:

tan γ tan 7, 322

ηvr = = = 0, 452
tan ( γ + ρ ' ) tan ( 7, 322 + 8, 531)

Iz potrebne snage elektromotora izlučuje se izraz za izračunavanje snage na radnom stroju RS uz

istovremeno dizanje tereta Q maksimalnom brzinom:

PRS PQ
PEM = + 4 ⇒
ηL ηL ηT η1-2 η3-4 ηvr

PQ 1, 089
⇒ PRS = PEM ηL − = 4, 960 ⋅ 0, 99 − = 2,161 kW
η ηT η1-2 η3-4 ηvr
3
L 0, 99 ⋅ 0, 96 ⋅ 0, 972 ⋅ 0, 452
3

Katedra za elemente strojeva – Srđan Podrug

Elementi strojeva 2 (Auditorne vježbe šk.god. 2004/05) – ISPITNI ZADATAK 68

13.3 Modul koničnog zupčanog para

Okretni moment na zupčaniku z4 jednak je okretnom momentu na vretenu:

d2 109 ⋅ 10 −3
Tz4 = Tvr = Q tan ( γ + ρ ' ) = 10000 ⋅ ⋅ tan ( 7, 322 o + 8, 531o ) = 154, 764 Nm
2 2

Okretni moment na zupčaniku z3:

Tz4 154, 764

Tz3 = = = 30, 698 Nm
i 3−4 η3-4 ηL 5, 25 ⋅ 0, 97 ⋅ 0, 99

Modul koničnog zupčanog para na osnovi opteretivosti korijena zuba:

1 2 K A K vTz3
m≥ 3 YF (13.2)
1 − fb Φ z 3σFdop

b
Omjer širine: f b = = f( i ) = 0,147 (prema tablici iz 12. zadatka).
2R a

Umnožak faktora udara i dinamičkog faktora zadan je zadatkom i iznosi:

K A ⋅ K v = 2, 5

Kut diobenog stošca zupčanika z3:

1 1
za Σ = 90o ⇒ tan δ3 = = ⇒ δ3 = 10, 784 o
i 3− 4 5, 25

Omjer dimenzija:

b b f z3 0,147 12
Φ= = = b = ⋅ = 11, 053 ⇒ usvaja se Φ = 11
m m m (1 − f b ) 1 − f b sin δ3 1 − 0,147 sin10, 784 o

Dozvoljeno naprezanje u korijenu zuba:

σFlim 440
σFdop = = = 258,824 N mm 2
S F,min 1, 7

Faktor oblika zuba, procjenjuje se u fazi dimenzioniranja:

YF = 2, 2

Uvrštavanjem u izraz (13.2) dobiva se modul koničnog zupčanog para (z3-z4), na osnovi opteretivosti
korijena zuba:

1 2 ⋅ 2, 5 ⋅ 30, 698 ⋅ 10 3
m≥ 3 ⋅ 2, 2 = 2, 516 ⇒ m = 3 mm
1 − 0,147 11 ⋅ 12 ⋅ 258,824

Katedra za elemente strojeva – Srđan Podrug

Elementi strojeva 2 (Auditorne vježbe šk.god. 2004/05) – ISPITNI ZADATAK 69

13.4 Faktori pomaka profila V-nula koničnog zupčanog para

Da bi se spriječila podrezanost, potrebno je u slučajevima kada je broj zubi dopunskog zupčanika manji
od praktične vrijednosti graničnog broja zubi, izvršiti modifikaciju profila, pa je minimalna potrebna
vrijednost faktora pomaka profila:

14 − z v3
x3 = (13.3)
17
Ekvivalentni broj zubi zupčanika z3:

z3 12
z v3 = = = 12, 216
cos δ3 cos10, 784

Uvrštavanjem u izraz (13.3) proizlaze faktori pomaka profila:

14 − 12, 216
x 3 = −x 4 = = 0,105
17

13.5 Smjer zavojnice i kut nagiba boka zuba zupčanika z2

Da bi se teret dizao, lijevovojno vreteno se mora okretati prema slici 13.3. Iz toga proizlazi smjer vrtnje
vratila V na kojem se nalazi zupčanik z2. Uz pomoć pravila za određivanje smjera djelovanja aksijalne
sile (zadatak 9.) zaključuje se da smjer nagiba zuba zupčanika z2 mora biti desni da bi aksijalna sila
djelovala suprotno smjeru aksijalne sile na zupčaniku z3 (određen prema pravilu za određivanje smjera
djelovanja sila u ozubljenju koničnog para s ravnim zubima iz 12. zadatka).

z1

uspon zavojnice
vretena - lijevi
dizanje tereta Q
Ft2 z3
Fa2
Fr3
Fr2
V z4
Ft3
Fa3

z2
kut nagiba zuba
zupčanika z2 - DESNI

Slika 13.3 Aksonometrijska skica sila koje opterećuju vratilo V

Katedra za elemente strojeva – Srđan Podrug

Elementi strojeva 2 (Auditorne vježbe šk.god. 2004/05) – ISPITNI ZADATAK 70

Da bi rezultantna aksijalna sila na vratilu bila jednaka nuli treba biti:

Fa2 = Fa3 (13.4)

Aksijalna sila u ozubljenju zupčanika z3:

Fa3 = Ft3 tan α sin δ3 (13.5)

Obodna sila na zupčaniku z3:

2Tz3
Ft3 = (13.6)
d m3
gdje je promjer srednjeg diobenog stošca:

d m3 = m mz 3 (13.7)
Srednji modul:
m m = m (1 − f b ) = 3(1 − 0,147) = 2, 559 mm

Uvrštavanjem u izraz (13.7) proizlazi:

d m3 = m mz 3 = 2, 559 ⋅ 12 = 30, 708 mm

Uvrštavanjem u izraz (13.6) dobiva se:

2 ⋅ 30, 698 ⋅ 10 3
Ft3 = = 2 kN
30, 708

Uvrštavanjem u izraz (13.5) dobiva se:

Fa3 = 2 ⋅ tan 20o ⋅ sin10, 784 o = 0,137 kN

Aksijalna sila u ozubljenju zupčanika z2:

Fa2 = Fa1 = Ft1 tan β (13.8)

Obodna sila u ozubljenju zupčanika z1, na diobenom promjeru:

2Tz1
Ft1 = (13.9)
d1
Okretni moment na zupčaniku z1:

Tz3 30, 698

Tz1 = = = 6, 675 Nm
i 12 ηL η12 4, 789 ⋅ 0, 99 ⋅ 0, 97

Diobeni promjer zupčanika z1:

mn 2, 5 ⋅ 19 47, 5
d 1 = m tz 1 = z1 = = mm
cosβ cosβ cosβ

Katedra za elemente strojeva – Srđan Podrug

Elementi strojeva 2 (Auditorne vježbe šk.god. 2004/05) – ISPITNI ZADATAK 71

Uvrštavanjem u izraz (13.9) dobiva se:

2 ⋅ 6, 675 ⋅ 103
Ft1 = = 281,1 ⋅ cosβ N
47, 5
cosβ

Uvrštavanjem u izraz (13.8) dobiva se:

Fa2 = 281,1 ⋅ sin β N = 0, 281 ⋅ sin β kN

Uvrštavanjem u izraz (13.4) dobiva se:

0, 281 ⋅ sin β = 0,137 ⇒ sin β = 0, 488 ⇒ β = 29, 2 o

13.6 Debljina zuba na krugu preko glave

Kut nagiba boka zuba standardne ravne ozubnice u čeonom presjeku:

tan αn tan 20o

αt = arctan = arctan = 22, 634 o
cosβ cos 29, 2 o

Zahvatni kut:

 m (z + z ) cos αt   2, 5 ⋅ (19 + 91) cos22, 634 o 

α w = arccos  n 1 2  = arccos  ⋅ o 
= 24, 679o
 2 a cos β   2 ⋅ 160 cos29,2 

Vrijednost evolventne funkcije pogonskog kuta zahvatne linije:

p = tan 24, 679 − 24, 679 ⋅ π = 0, 02877

invα w = tan α w − α w
180

Vrijednost evolventne funkcije kuta nagiba boka zuba standardne ravne ozubnice u čeonom presjeku:

o = tan 22, 634 − 22, 634 ⋅ π = 0, 02192

invαt = tan αt − α t
180

Suma faktora pomaka profila:

z1 + z 2 19 + 91
x1 + x 2 = ( inv α w − inv αt ) = ( 0, 02877 − 0, 02192 ) = 1, 04
2 tan αn 2 ⋅ tan 20 o

Suma faktora pomaka profila može se korištenjem dijagrama (D.Jelaska: Cilindrični zupčanici s kosim
zubima – Uputstvo za proračun) na sl.1 (Smjernice za izbor faktora pomaka profila) raspodijeliti na
pogonski i gonjeni zupčanik.

Ekvivalentni brojevi zubi zupčanika:

z1 19
z n1 = = = 28, 6
cos β cos 29, 2 o
3 3

Katedra za elemente strojeva – Srđan Podrug

Elementi strojeva 2 (Auditorne vježbe šk.god. 2004/05) – ISPITNI ZADATAK 72

z2 91
z n2 = = = 136,8
cos β cos 29, 2 o
3 3

z n1 + z n2 28, 6 + 136,8
⇒ = = 82, 7
2 2

 z + z x + x2 
U dijagram se ucrtava točka  n1 n2 ; 1  = ( 82, 7; 0,52 ) te se kroz nju povlači pravac koji
 2 2 
slijedi nagib susjednih pravaca (koji predstavljaju linije približno jednake opteretivosti korijena i boka
zupčanika, te omogućuju izbjegavanje ekstremnih vrijednosti specifičnog klizanja). Sada se vrši
raspodjela faktora pomaka profila tako da pomaci faktora profila pogonskog i gonjenog zupčanika leže
na tom (istom) pravcu.

Proizlazi da je x1 = 0,51; x2 = 0,53.

Debljina zuba na krugu preko glave zupčanika z1:

 π 2 x 1 tan αn 
s a1 = d a1  + + inv αt − inv αa1  (13.10)
 2z 1 z1 
Modul u čeonom presjeku:

mn 2, 5
mt = = = 2,864 mm
cos β cos 29, 2 o

Diobeni promjer zupčanika z1 i z2:

d 1 = m tz 1 = 2,864 ⋅ 19 = 54, 416 mm

d 2 = m tz 2 = 2,864 ⋅ 91 = 260, 624 mm

Promjer temeljnog kruga zupčanika z1:

d b1 = d 1 cos αt = 54, 416 ⋅ cos 22, 634 = 50, 225 mm

Promjer kruga preko korijena zupčanika z2:

d f2 = d 2 − 2 m n (1 + c * − x 2 ) = 260, 624 − 2 ⋅ 2, 5 ⋅ (1 + 0, 25 − 0, 53 ) = 257, 024 mm

Promjer kruga preko glave zupčanika z1:

d a1 = 2a − d f2 − 2c *m n = 2 ⋅ 160 − 257, 024 − 2 ⋅ 0, 25 ⋅ 2, 5 = 61, 726 mm

Kut pritiska na krugu preko glave zupčanika z1:

d b1 50, 225
αa1 = arccos = arccos = 35, 543o
d a1 61, 726

Katedra za elemente strojeva – Srđan Podrug

Elementi strojeva 2 (Auditorne vježbe šk.god. 2004/05) – ISPITNI ZADATAK 73

Vrijednost evolventne funkcije kuta pritiska na krugu preko glave zupčanika z1:

p = tan 35, 543 − 35, 543 ⋅ π = 0, 09408

inv αa1 = tan αa1 − α a1
180

Uvrštavanjem u izraz (13.10) dobiva se debljina zuba na krugu preko glave zupčanika z1:

 π 2 ⋅ 0, 51 ⋅ tan 20 o 
s a1 = 61, 726 ⋅  + + 0, 02192 − 0, 09408  = 1,855 mm
 2 ⋅ 19 19 

što je veće od potrebne debljine zuba na krugu preko glave koja iznosi:

s a,potr = 0, 4 m n = 0, 4 ⋅ 2, 5 = 1 mm

Katedra za elemente strojeva – Srđan Podrug