1

Balarken...
Alm ad altnda ''sam sam'' saldrldmz u gnlerde akla dt Kurgan ve bizlere dair istisnasz her unsurun kirletilmeye alld, binlerce yllk birikimimizin bozuk para gibi harcand, btn deerlerimize ''akallar gibi'' ld, bizi ''biz'' ve ''bir'' yapan her genin erozyona uratld, kamu vicdannn ifal edildii, ulusal reflekslerimizin ''itinyla'' kreltildii, demokratikleme cbbeli ''Anadolululatrlma'' ve hatta ''Mezopotamyallatrlma'' ve nihyetinde bir yerlere ''yamanma'' srecimizin lkemizde pek gzel iledii anlarda yayna hazrland ve sabr snanan ''balk hafzal'' bir ulusa, kltrel bazda ''bir eyler verebilmek'' isteini ir edindi. Bir dnemin Marksistlerinin ve Maoistlerinin neo-liberal, takunyallarnn NeoAmerikanc ve ayn zamanda yine ve hatta ''daha da'' takunyal olduu ve bunlarn, Washington ve Brksel Kentlerini ''Kabe'' bellemi ''gnmzn kankalarn'' oluturduu bir yurtta; daha ziyade, ''baka dnemlerin'' insanlarn anlatmay ve bunlar zerinden ''baz eylere'' dikkat ekmeyi dnyoruz(veya kendi hesabma konuaym; dnyorum), ki hakknda ''olumlu'' ynde kelm edilecek birilerinin hl olduu da gayet pheli. Kurgan'da; gncel politik gelimeler zerine fikirler kaleme alacaz, bilime ve teknolojiye deineceiz, sosyal/kltrel/dil bilimsel antropolojiye ve arkeolojiye ve gen bilimine ''dnem dnem'' eileceiz, tarihimizi eeleyeceiz, gemiimize dair doru bildiimiz yanllara dikkat ekeceiz, tarihimizdeki pek veya hi ''bilinmeyenleri'' ve hatta ''bazlarnn'' bilinmemesini istediklerini tartacaz ve gn na karmaya alacaz ve tarihimizi, ''okumamak'' gibi garip bir zellie sahip ulusumuzun ve lisedeki tarih kitaplarndan baka ''tarih kitab amayanlarmzn'' ayana gtrmeye alacaz ve bu uurda ''kck'' bir katk dahi yapabilir, belli merkezlerin kalemrlerinin bu alandaki tahriftnn nne ''biraz olsun'' geebilirsek; kendimizi, iini yapm addedeceiz. Haa bir de... Bunu hl ''nasl olup da'' yapabildiimizi halen anlayamadm bir eyi daha yapacaz; baz sayfalarda, resmen espri yapacaz ve yetmezmi gibi gleceiz. Periyodik olarak ''her ay'' karmay dndmz dergimizi vcuda getirmeye, aslnda ''geen ay'' soyunmutuk. Hseyin Nihal Atsz' kaybettiimiz aya denk gelecek bu ilk saymzn ierii ''byk lde'' hazrd fakat yaadmz hesapta hi de olmayan sorunlar nedeniyle, dergimizin ilk says 1 ay gecikti. Geri byle de fena olmad zira ''yeni ylla'' birlikte balam olduk bu ie ve tam da istediim gibi bir durum oldu: Yl:1, Say:1.

Bu saynn editr:

Tonyukuk Yazarlar: Tonyukuk

tonyukuk@turania.net

Karaton
karaton@turania.net

Maverannehir
maverannehir@turania.net

Cebe Noyan
cebenoyan@turania.net

Aasar
agasar@turania.net

Tasarm: Turania
Turania.netnin tescilli markasdr Bu yayn, Turania.Net topluluu tarafndan hazrlanmaktadr

(Cebe Noyan)

MNGKE TENGRYN KDR Meng Tanr'nn Gc'yle...

Karaton

Turania.Net & Com Turan Uluslar Turan Forum

dfs

www.turania.net www.turania.com
3

Sayfa No

Konu
Balarken... Seluklu'dan Gnmze, Bin Yemenliye Bedel ''Bi-drk''lar ve Trk'e zr Borcu... skitler ve nkar Edilen Bir Realite Don-Volga nehirleri arasna kanal ama teebbs ve Astrahan seferi Atatrk ve Bozkurt DIARIDAN GELMEM OLAN TEK DNCE aman Kavram ve amanlk zerine... Bilgi Teknolojileri ve Bilgi letiim Teknolojileri Horasandan Anadoluya Bir Yol Hikyesi Kitap Tantm Elence

ddfd

2 5-8 9-12 14-15 16-20 21-22 23 23-25 26-27

28-77 77-78

78-80

Tonyukuk
Seluklu'dan Gnmze, Bin Yemenliye Bedel ''Bi-drk''lar ve Trk'e zr Borcu...
Bazlarmzn bana gelmitir;

tonyukuk@turania.net

nasl olsa bizdendir denilerek bir hakkn tesliminde en sona braklmsnzdr. En alt dzeyden balayarak uzun bir sreyi tamamladnz iyerinizde, yaptnz ie dair bilgi ve beceriniz arttka daha iyi bir konuma gelmek, daha ok cret almak ya da takdir edilmek istersiniz. Tam tersi bir durumda, iverenleriniz bir yabancy olaanst iyi koullarla sizin gelmeyi istediiniz mevkilere getirirse kendinizi gerekten kt hissedersiniz. ki Trk devletinde, Seluklu ve Osmanl da Trkn bana gelenler en hafif tanm ile yukarda anlatmaya altm gibi olmaldr. Baz tarihiler, yabanclar kazanmak adna Trk milli varlnn inkrna kadar varan davranlar yle savunurlar: Mlki tekiltlarda yabanclarn barndrlmas, resmi dilin Arapa veya Farsa olmas, sultanlarn kendi kavimleri ierisinde yeter ve yetkin eleman bulamamas nedeniyledir. Bu trden bir savunmann, binlerce yllk Trk devlet

geleneini inkr olduu aktr. Gebe Trk unsurunun kendi iinden kan Seluklu Hanedan ile ilikilerinin devletin teekklnden sonra bsbtn bozulmasnn en byk sebeplerinden birisi de, yksek askeri memuriyetlerin Trkmenlere neredeyse tamamen kapatlmasdr. Osmanl Devleti, Anadolu sahas ve devamnda arlkla devirme unsurlar kullanrken, Kuzey Afrikada izledii yol tam tersinedir. Cezayir, Tunus ve Trablus, tamamen Trklerden oluan Ocak ad verilen askeri tekiltlarca idare edilmitir. Seluklu ve Osmanl Devletleri'nin devirmelerden oluturulan Hassa Ordular kullanarak Trk unsurunu bsbtn zaafa uramaktan kurtard iddias bu noktada havada kalmaktadr nk Anadolu snrlar dnda verilen kayplarda Trk soylularn saylar azmsanamayacak boyutlardadr. Kuzey Afrikadaki ocaklara alnacak olanlarda aranan en nemli zellik, Anadolu Trk

olmalar idi. Araplar ve Berberiler ocaklara alnmadklar gibi, babalar Trk ve analar yerli olanlar da yksek memuriyetlere karlmyorlard. Ocaklar, ihtiyac olan Trkleri, Bat ve Gney Bat Anadoludan temin ediyorlard. Bu maksatla gnderilen heyetler, kasabalarn Pazar yerlerinde; yorulmadan aka kazanmak, terlemeden lmek isteyenler bayramz altna gelsin cmlesini seslendirip asker temin ederlerdi. Ocak reislerine verilen day unvan da, Anadolu Trklerinin tanmadklar byklerine bugn de olduu gibi day diye hitap etmesinden ileri gelirdi. Bylece Bat ve Gney Bat Anadolunun babayiit evlatlar, ou bir daha geri dnmemek zere Kuzey Afrikaya gnderilmitir. Anadolu Trklerinin gnderildii bir baka blge de Arabistan ve Yemendir. Bu askerler oklukla Karaman blgesinden geldii iin yerliler bunlara Karamani derlerdi. Bulunduklar sahalarda mertlikleri ve cesaretleri ile n kazanmlardr. Vahidun Karamani elfun Yemni = Bir

Karamanl bin Yemenliye bedeldir, o dneme ait bir Arap deyiidir. Bu Trklerin nemli bir ksm da ne yazk ki bir daha Anadolu topraklarna dnemediler. Bu kayplara Arap, Yemenli kabilelerle arpmaktan ziyade bata kolera olmak zere eitli salgn hastalklar ve bakmszlk neden oluyordu. Anadolu Trklnn en mesut devri, Seluklu ve Osmanl dnemleri arasnda kalan Beylikler Dnemidir. Osmanl Devleti, Anadolunun tam denetimini ancak Kanuni devrinde salayabilmitir. Ancak bu idarenin her yerde olumlu karland sylenemez. XV. Ve XVI. Yzyllarda meydana gelen mezhep ayaklanmalarnda bile idarenin kt uygulamalarnn pay byktr. Merhum Prof. Dr. Faruk Smer anlan dnemleri yle anlatr: XVI. Yzyln son eyreinde kan ran ve Avusturya harbleri ve onunla yakndan ilgili bulunan Celli ayaklanmalar Anadoludaki umumi hatlarn muhafaza ederek gelen, eski itimai dzeni tamamen ortadan kaldrd. Memleket harap bir duruma, halk derin bir

Seluklu'dan Gnmze, Bin Yemenliye Bedel ''Bi-drk''lar ve Trk'e zr Borcu... tonyukuk@turania.net

yoksulluk iine dt. Her yerde kkl ailelerin, yani bey zmresinin byk bir ksm yok oldu, geri kalan da iktisadi bakmdan fazla bir zarar uramadlarsa da devlet karsnda olduu gibi, evrelerindeki halk iinde de itibarlarn kaybettiler. Hatta bunlarn biroklar basit davranl, sefahate meyilli, yoksullara yardmdan uzak insanlar haline geldiler. (Bu sonuncularn zamanmza kadar gelen ardllarnda da ayn hal grlr.) ehir halk, Celli olaylarndan fazla zarar grmedi. Kyllere gelince... Asl darbeyi yiyen bu kitle olmutur. Bu olaylar, kyllere yoksulluk ve nfus kayb gibi byk felketler getirmitir ki, uzun asrlar boyunca bu kitle kendi kendine kayplarn telfi edememitir. Kyl kitlesi aamasna gelmilerdir. Yine de gebe unsur, hareket kabiliyeti sayesinde i karklklar, harpler, salgn hastalklar, stma ve ktlklarn tesirine kyllere gre daha az maruz kalmlardr. Bu sebeple yerleik Trk halk arasnda meydana gelen nfus boluklarnn doldurulmasna imkn salamlardr. Trk oymaklarnn, Orta Asyadan beri kullandklar ak keeden yaplm yuvarlak adrlarn dahi kei klndan yaplm basit kara adrlara dnmesi, uradklar yoksullukla ilgilidir. Sarp yerleim yerleri, dar otlaklar nedeni ile kei beslemek zorunda kalan Yrklerin gc bu kadarna yetmi. Anadoludaki Trk Cemiyeti, birbirini izleyen uzun yorucu harpler, salgn hastalklar ve ktlklar sebebi ile bir daha eski kuvvetini elde edemedi. Hatta XIX. Yzylda Avrupal seyyahlar, Hristiyanlarn aksine Trk milletinin mahvolmaya doru gittiini mahede etmilerdir. XVI. ve XVII. Yzyllarda, ou Trk aslndan olmayan Osmanl tarihileri, Anadolu Trkleri'ne ve zellikle kyllere Etrk-i bi-idrk (aklsz Trkler) demilerdir. Fakat bu tarihiler ve btn Osmanl idarecileri, Anadolu Trklerinin devletin asl dayanan tekil ettiini idrak edememilerdir. Bylece Trk cemiyetine zaaf gelince, Osmanl Devleti de kudretini kaybetti. Osmanl, son asrlara kadar Anadolunun insann ve servetini grlmemi bir israfla harcam fakat ona hibir ey vermemitir. Bu yzden Anadolu Trkleri yoksul ve geri kalm bir cemiyet, Anadolu da harap bir memleket haline gelmitir. Anadolu Halk arasnda idarecilere Osmanl ad veriliyordu. Bu adn verilmesi, mensuplarnn saray ve ocaktan yetimeleri ile kavmi bakmdan Trk Halkndan kmamalar ile ilgilidir. Anadolu Trkleri bunlara adeta yabanc ve istilc bir zmrenin mensuplar gz ile bakyorlard. Osmanl snfnn mensuplar, Anadolu halkna bilhassa kyl ve gebelere gre marur, hain, hilekr, sznde durmaz, vefasz ve gayri adil ve benliki insanlardr. Gerekten XIX. Yzylda Anadoluyu gezen Avrupal seyyahlar, Anadolu Trklerinin yoksulluklarna ramen asil ruhlu, namuslu insanlar olup, kt idareciler elinde yoksul ve geri kalm bir duruma dtklerini yazarlar ki, bunun gerek olduu phesizdir. Yeri gelmiken, 2. Abdhamid Hann bir davran ile ilgili olan olaydan bahsedelim (N.Atsz, 129): Bir gn saray bahesindeki hademelere i grdrrken ilerinden birisinin beceriksizliine kzarak ona eek Trk diye baran ve galiba Arnavut olan saray memuruna olay seyretmekte olan Abdlhamid Han melun ben de Trkm diye barmas bu kiinin korkudan baylmasna sebep olmutur. Trke bylesine hitap edilmesi, vaktiyle Trkden ok iyilik grm baka kimliklerdeki kimselerde ok sk raslanan bir zelliktir. Byleleri, kendilerince Trk byle aaladklarn zannederek muhtemelen baz komplekslerini de tatmin edebilmektedirler. Prof. Dr. Tuncer Baykara, Trk Trklk ve Trkler adl kitabnn Trk kavramnn ykselii ve gerilemesi adl blm konumuza dair eitli alntlar ve bunlara bal tespitleri ierir. Seluklularda,

Tonyukuk

arasnda alan bu derin yaralar, nfus bakmndan ancak Trk oymaklar kapatmaya almlardr. Gebe Trk topluluklarna gelince... Ad geen olaylar onlarn da dzenini bozmu, bazlar dalmlar veya dalma

Seluklu'dan Gnmze, Bin Yemenliye Bedel ''Bi-drk''lar ve Trk'e zr Borcu... tonyukuk@turania.net

ran tesirli ehir hayatnn etkisiyle, Trke ehirli kart, gerler gibi anlamlar yklenmek istenmitir. (bkz. Doerfer, Trk mad.) Bugn kendisine Trkiye Seluklular Devleti denilen devlette, lke zenginliinin artmas, servetten pay edinmek isteyenlerin oalmas ve nihayet dnemin en kltrl zmresi saylan ranllarn etkisiyle Trk kavram geri plna itilmi idi. Bu sebeple olsa gerek XVI. Yzyln insan olan Ak Paa Garbnmesinde yle demektedir: Trk Diline kimsene bakmaz-d Trklere hergiz gnl akmazd Trk dah bilmez-idi ol dilleri nce yol ol ulu menzilleri. Hazr konu ran sahasna kadar gelmiken, tarih derslerimizde bizlere ulu vezir diye tantlan Nizam l-Mlkten bahsetmemek olmaz. Bilindii gibi Trkler slm dinine getikten sonra, Trk mam Matridi sayesinde bugnk trden mitolojik slm batana saplanmamlar, Araplarn kltrn, dilini din diye almamlar, akla, bilgiye ve treye deer veren bir millet hviyetini tayorlard. Dini; sadece Tanry dille anmak, kalben tasdik etmek ve bir takm ibadetleri genelletirmeden kiisel olarak uygulamak olarak anlyorlard. Yerli Fars ya da Arap Mslmanlar hayrete drecek ekilde uzun ve ar yu trenleri tertipliyorlar, Orta Asya yemekleri yiyorlar, Orta Asya kyafetleri ile dolayorlard. Sultanlar ve Atabeleri, tpk Orta Asya bozkrlarnda yaptklar gibi sk, sk yamal toylar dzenleyip, belerini ereflendirmek ve onurlandrmak iin bizzat elleri ile kmz sunuyorlar, Trke adlar tayorlard. Bu hali ile phesiz dinin milli kimlii andran bir yn yoktu. te bu noktadan sonra devreye giren Nizam l-Mlk, Trk Matridi felsefesine kar, Arap Earinin aklclktan uzak banaz grlerini benimseyen Gazaliyi 1091 ylnda Badattaki Nizamiye Medresesi'ne hoca olarak atad. Gazali, dnce zgrln ve aklcl kmaza soktu, btn medreselerde Earilii hakim ve geleneksel hale getirdi. Nizam l-Mlkn Trkle kar bilinen ya da bilinmeyen kabahatlerinden birisi de bana gre budur. Fatih sultan Mehmet zamannda Trk andarl Halil Paann ldrlp yerine devirme Mahmut Paann atanmas, devlet katndaki Trk-devirme savann devirmeler lehine dndnn iaretidir. ehzade Cem ve ehzade Bayazd mcadesinde II. Bayazdn, Yavuz Sultan Selim ile kardeleri arasndaki ekimede Yavuzun stnl, Trk kkenli yneticileri geri adm atmaya zorlamtr. Bundan sonra XVI. Yzyldan balayarak asra yakn bir sre Trk kavramnn itibar geriletilmi, bir bakma son Seluklu dnemi anlam geri gelmitir. XVI. Yzylda Koi Bey Rislesinde; Harem-i hmayuna hilaf- kanun Trk ve Yrk ve ingane ve Yahudi ve bi-din ve bi-mezhep nice kall u ayya ehir olanlar girer oldu ya da ve bilcmle her zmreye tarih-i mezburdan beri millet mezhebi na-malum ehir olan ve Trk ve ingane ve Tat ve Krd ve Ecnebi ve Lz ve Yrk ve kadrc ve deveci ve hamal ve adac ve kuttauttarik ve yankesici ve saire ecnas- muhtelife mulhak olub ayin ve erkn bozuldu. Diye yazarken, devlet katndan bir tepki grmemitir. XVII. Yzylda, IV. Murat devrinde Kayserili bir Trk olan Halil Paaya kar, Bonak Hsrev Paay destekleyen bir air yle demi: Trkle Trkmene Beylik verme babasn asar Var kys eyle reayan nedir ol kalpazan Garip olan nokta ise, Osmanl Dnyas'nn zellikle stanbulda yaayan kesimi Trk olarak adlandrlmay iddetle reddederken, Bat alemi; Osmanl'y btn olarak Trk, bu topraklar da Trkiye olarak kabul ediyor, Osmanlnn szde aydnlarnn Trk hakknda sylediklerini, Batllar da aynen onlar iin sylyordu. Hakk Kmil Beenin naklettii bir mahalli idare hikyesi ile devam edelim...(Baykaradan) Muhtarln art tr. Nallamasn, okamasn, kollamasn bilmek!..Asln

Tonyukuk

Seluklu'dan Gnmze, Bin Yemenliye Bedel ''Bi-drk''lar ve Trk'e zr Borcu...

arasan usta nallayc olmak da yetmez. Kimin nerede, ne zaman nallanacan da bilmek gerekir. Bir kere unu kafana koyacaksn ki Trk yklmaynca nallanmaz. Netsen bildiinden ayramaz, kendini trene sokamazsn, gavur dln, sakn ola ki t verme, dil dkme yolunu tutma. Byle davrandn grrse bsbtn iinir, kendisini bir eymi sanr. Tek yaplacak ey domuz Trk ykp keyfince bir nallamaktr. Mh isteye dileye etle trnak arasna dahil edeceksin. Dokunma acsn. Yezit soyu topallaya, topallaya yrsn de sahibini bilsin! Acs canna yettike de gelip sana yalvarsn. Oh aam, biricik aam! u ayamdaki mh biraz geri ekiver, ne olursun kpein olaym! Acsna dayanamyacam gayri. Sakn acyp da mh ekivereyim deme, art olsun bin piman eder sonra seni. Diyeceim Trk ne onduracaksn, ne ldreceksin, bunu yapabilirsen kyn efendisi, sahibi sen olursun. Hkmn her zaman geer. Bir daha seilmem diye korkma, birbirlerinin errinden sayende kurtulduklar iin, ister istemez seni seerler. Tylerim diken diken oldu. Ne korkun bir hkmd bu ? Merakla sordum: -Demek Trk byle idare edilir yle mi? -Bilemem orasn ben ustam Sar Seyinden byle grdm byle iittim. - Sar Seyinin ustas kimmi? -Aa seyin - O da byle mi idare edermi milleti? -Baka trls mmkn m, gryorsun ite idare edenleri! (Krk Kanat, Hakk Kmil Bee, 1976 stanbul, Dergh Yaynlar, s. 163-164) Trk kavramna olumsuz bakn 19. Yzyl sonunda yksek askeri evrelerde bile devam ettiinin kant, Gazi Babu Mustafa Keml Paa anlatyor: .O srada salonun bir kesinde demin braktm Balkan muharebesi kumandanlar hararetli bir konuma iinde idiler. Bir byk kumandan (!) diyordu ki: Efendim bu Trk neferlerinden hayr yoktur. Bunlar hayvan srsdr. Yalnz kamay bilirler. Allah Muhafaza etsin. Byle bir srye kimseyi kumandan etmesin Kendi vaziyetimi unutarak onlarla alkalandm. En ok syleyen kumandana dedim ki: Paam biz de askeriz, bu orduya kumanda etmi adamz, Trk neferi kamaz, kamak nedir bilmez. Eer Trk neferinin katn grmseniz hemen kabul etmelidir ki onun banda bulunan en byk kumandan kamtr. Eer siz katnzn zilletini Trk neferlerine yklemek istiyorsanz insafszlk ediyorsunuz. Karmdaki general beni tanmyordu, yahut tanmazlktan geliyordu. Sandaki, solundaki arkadalarna sordu Bu kimdir? Fsltlar bu zat tenvir ettikten sonra skt devam etti. (Atatrkn Hatralar, Yay. F. Rfk Atay, B. Yaynlar, Ankara 1965, s.62) Trkln bu topraklar zerinde ektii ileleri yazmak gnler srer. Ac olan, ayn devirme kafasnn Trkiyenin bana bugn de bela olmas ve bunlarn kayda deer bir tepki grmeden ktlklerini

Tonyukuk
tonyukuk@turania.net

srdrmesidir. Byk Arap dnr, sosyolog ve tarihi bn-i Haldun yle der: Devlet asabiyet ruhu zerine kurulur ve onun ehemmiyeti de bu milli asabiyetin kuvveti nispetinde olur. Asabiyet hususunda ise dnyada hibir millet Trklere msavi gelmemektedir. Araplar asabiyetten ziyade dini fikir etrafnda toplanmlard ve bu dinin etrafna toplanabildikleri mddete dnyaya hakim kaldlar. Trklerde asabiyet ruhu ise daha Afrasiyab ile Kisrann muharebelerine dair rivayetlerde bile grlmektedir. Bouna dememi byk Atsz; lkler taaruzidir diye. Yaznn baln, Karaton kardeimin nerisi ile Selukludan gnmze, bin Yemenliye bedel Bidrklar ve Trke zr borcu.. yaptk. Trk adna deer veren, Trk koruyan, Trke kim olduunu hatrlatan btn yolbalarn, yaad srece Trk kavramn zirveye kartan Gazi Babuumuz Atatrkn aziz ruhlar ad olsun. TTK

Tonyukuk
tonyukuk@turania.net

skitler ve nkar Edilen Bir Realite

Karaton
karaton@turania.net

ran mi, Turan mi olduklar srekli tartlan ve bu tartmaya dair verilerin de, ''Turan'' olduklar ynnde olmasna ramen haklarndaki tartma bir trl bitmeyen(bu tartmay bitirmeyen taraf, skitlerin ''ran'' olduklarn iddia edenler) skitlerin, n-Trk bir topluluk olduklar gerei, baz evreler tarafndan gizlenir durur. Hatta skit-Saka ve hatta Hun yani Andronovo Kltr'nn Ardl Kurgan Kltr aretleyicisi R1a DNA markeri dahi, bu gruplar tarafndan ve gayet zorlama bir biimde ''Proto-Hint-Avrupa'' aretleyicisi ve hatta ''Slav'' Geni ilan edilir. Bu nedenle bu yazm; Proto-Trk olduklarn, kafas ''birazck'' alan herkesin anlayabilecei ve saplantlarndan arnm bilim insanlarnn fslt halinde olsa da dillendirmeye balad skitlerin soyuna ve/veya soyu tartmalarna ayracam zira skitlerin bir torunu Trklerin atalarn, ingiz'in blgedeki klanlar birletirmeden esamisi okunmayan Mool, dier torunu Macarlarn atalarn da Finli iln edenlere ve 1800'lerden kalan ve bilimsel addedilemeyecek derecede yanl ve dahi nyargl iddialar krn, deneini belledii gibi belleyenlere inanan(haydi inanmaya meyilli diyelim) ok sayda Trk, ne yazk ki var! Bat'nn, Hint-Avrupa Dili konutuklar ve ran bir topluluk olduklar konusunda kei tarz ve ''yersiz'' ve dahi ''dayanaksz'' bir inada sahip olduu n-Trk skitler veya Sakalar; M.. 7. yzylda Avrupa ile Asya'nn Bat Kesimi'nde ve Tanr Dalar-Fergana Vadisi arasndaki blgede yaamlardr ve M.. 645-617 yllar arasnda, Suriye'ye ve hatta Filistin'e dein ilerlemilerdir. Haklarndaki bilgilerin ounu ne yazk ki Yunan Kaynaklar'ndan aldmz skitler; Herodot'un Tarih adl eserinde, Asya'dan gelen ve Massagetlerin basksyla Bat'ya g etmek durumunda kalan, mden ilemede ve sava sanatnda son derece usta bir kavimdir. skitler iin Fars Kaynaklar, kuvvetli erkek ve ger anlamna gelen Saka kelimesini, Yunan Kaynaklar da yine ger anlamnda Scith, inliler Sai ve Sai-wang imlsn kullanmlardr. Kazak aratrc E. Baybata, Neolitik/Cilal Ta dnemi sonlarndan balayarak Kazak bozkrlarnda yaayan halk iin ''Saka'' adnn kullanldn ifade etmektedir.**** Avrupa'yla ve zellikle Anadolu'yla tanmamz Osmanl'yla balatmaya(sanki Trk; ok atmay, kl kuanmay, at binmeyi, karg sanmay, yurtlar fethetmeyi... Osmanl'yla rendi) ''pek merakl'' ve dnyann ''tartmasz'' en tutucu ve oven topluluu Kta Avrupallarnn, skitlerin ''ran'' olduklar ynndeki bu iddialarn rtmeye, Avrupal'nn, eserine ''kutsal kitap'' mumelesi yapt Heredot'un; skitlerin Asya'dan(hatta Asya Merkez'den) geldiklerini ve Perslere kesinlikle benzemediklerini belirttii argmanlarn dahi gstermek yeter(aslnda 9

yetmez zira Avrupal'daki inat ve hem de kr krne inat, hibir toplulukta bulunmasa gerektir). skitler'de; Trklerle zdelemi kan kardelii mefhumunun varlndan ve Perslerin, tarihleri boyunca karlamaktan en fazla rktkleri kavmin skitler olduundan, skitlerin Trke adlar tayan kaanlarndan, ''Kurgan'' ad verilen ve ''Trk'e dair'' bir ge olduu apak belli mezarlarndan, Issk Kurgan'ndaki ''Runik'' Trke yazlarndan, dini inanlarndaki ve ritellerindeki ''Trk'' izlerinden ve bir btn olarak ''yaam tarzlarndan'' ve daha ok saydaki geden bahsetmiyorum bile. skitlerin, Kimmerlerle veya Hunlarla savamalar(veya bu yndeki iddia-lar) da nemli deildir zira Trk; zaten en ok Trk'le savamtr, en byk zarar Trk'e vermitir ve en byk zarar da yine Trk'ten grmtr. Kald ki; bizzat ''Bat'' meneili baz kaynaklar dahi, Bat'nn bu yanl tavrnn rn yanl iddialarn pe atmaktadr: skitlerin Eski a'da, tarih sahnesinden ekilmelerine ramen Orta a Dou ve Bat Roma kaynaklar, Mslman Trk boylarn kendi zel isimleriyle anarken Hunlar ve daha sonra Mslman olmam Trk boylarn ''skit'' olarak nitelemilerdir.***** Tabi iin bir de, Avrupal'nn beyinlerde oluturmaya alt savamaktan baka bir ey bilmeyen, medeniyet yoksunu Trk imajnn sarslmamas amac da vardr zira skitler, sadece ''ok atmada'' deil; mezarlarndan da anlalaca zere ''dini inanlarda'', mden ilemede, giyim-kuamda, beslenme alkanlklarnda ve belki de en nemlisi ''ticarette''; Dnemin Avrupasndan fersah fersah ileridedirler ve bu da, Avrupal'nn sylemeyi ok sevdii ve syletmeye ok alt Barbar Trk imajna vurulacak ciddi bir darbedir.

Dilerseniz, Deerli Hocam Sayn Umay Gnay'n Eseri bata olmak zere baz kaynaklara ''yzeysel'' de olsa bir gz atalm. 10

Anadolu ve n Asya'da Pers hkimiyeti Kirus'un olu Kambiz'in yerine geen I. Darius'la hem douya hem batya seferlere devam etmitir. lk seferini M.. 518-517 yllarnda Orta Asya Sakalarna kar yapm ve Sakalar yenmitir. I. Darius askerlerine Saka kyafetleri giydirerek onlar yanltm ve bir blmn y enilgiye uratmtr. Bu olay, Trk destanlarndan Alp Er Tunda Destan'n hatrlatmaktadr. nk destanda Alp Er Tunga'ya tuzak kurulduu ve yanltlarak ldrld anlatlmaktadr. Alp Er Tunga'nn ranllar ile uzun savalar yapm Turan/Saka hkmdar olduu kabul edilmektedir.******** skit tarihi ve kltr ile ilgili yazl kaynaklar ve arkeolojik bulgular, ilk yurtlarnn Trk corafyas olduunu gstermektedir. ******** ivi yazl metinlerin Kktrk runik yazsnn prototipi olduu almalarla tespit edilmitir. zellikle Esik/Isk/Isg Kurgan'ndan kan yaztlarn Kktrk yaztlarnn prototipi olduu kabul edilmektedir.******** skitlerin/Sakalarn tespit edilen gelenek ve grenekleri, l gmme detleri, at kurban etmeleri balangtan beri sregelen Trk kltr ile ayndr.******** Heredot'un skitlerin/Sakalarn dini ile ilgili verdii bilgilere ve Grek imlasna gre ''Pappaeus'', Gk Tanrs; ''Apia'', Yer Tanrs, ve ''Tbiti'', ev ve aile tanrsdr. lk Trklerden Mslmanln kablne kadar olan btn dnemlerde kaynaklar Trk inanlarnda temel iki kavram Gk Tanrs/Tengri, Yer-Su Tanrs/Yer-Sub Tengri'dir. Bu iki tanrnn yannda Trklerde ''Umay'' ad ile anlan yuvann, ocuklarn ve hamile kadnlarn koruyucusu olan bir tanra bulunmaktadr. skitlerin/Sakalarn ''Tbiti'' adn verdikleri tanra, fonksiyon itibariyle Umay'a e grnmektedir.******** skitlerin/Sakalarn, inandklar kutsal deerler, kendilerinden nceki ve sonraki Trk boylaryla aynilik gstermektedi r.******** skitlerin byk ounluu ve zellikle ynetici tabakann Trk olduunu gsteren dikkat ekici deliller toplanmtr. ******** Bugn, Sovyetler dneminde ''Yakut'' olarak isimlendirilen Trklerin kendilerini ''Saha/Saka'' olarak adlandrmalar da bu sreklilii gstermesi asndan dikkat ekicidir.******** Hipokrat, skitlerin/Sakalarn ger kabilelerden olutuunu, souktan korunmak zere kee ile kapl drt veya alt tekerlekli kzlerin ektii arabalarda yaadklarn, pimi et yediklerini ve ksrak st itiklerini, stten kurut yaptklarn bildirmektedir... ... Bu adrlar tarihi dnemlerden itibaren Trklerin yaratt zel bir barnak olarak kaynaklara gemitir. ******** Gene Heredot'un verdii bilgilere gre skitler/Sakalar, domuz dnda bata at olmak zere btn hayvanlar kurban olarak kesmekte ve yemektedirler.******** St aacndan koparlan dallarla fal bakma, su kayna bulmak gelenei skitlerden/Sakalardan itibaren gnmze kadar btn Trk gruplarnda uygulanan bir g aip bilicilik tarzdr.******** Herodot, skitlerin/Sakalarn, and ime trenlerinde araba kanlarn kartrarak itiklerini aktarmaktadr. ki kiinin kanlarn kartrarak andlama yapmas gelenei de btn tarihi dnem ve btn Trk gruplarnda gnmze kadar uygulanmtr. Kan kardelii kavram da bu inanca bal olarak gnmze tanmtr.******** 11

Herodot, skitlerin/Sakalarn hkmdalar ldnde drtgen eklinde ok byk bir mezar kazdklarn, yas tutanlarn kulaklarn kestiklerini, balar nn evresindeki salar kazdklarn, yas trenlerinde yzlerini ve kollarn kanattklarn anlatmaktadr. Benzeri yas trenlerinin slamiyet'in kabulnden sonra da uzun sre devam ettiini kaynaklardan izleyebiliyoruz.********

skitler/Sakalar, deer verdikler llerini mumyalamlardr. Osmanl dnemi de dahil olmak zere bu det slamiyet'e ramen devam etmitir. Anadolu Seluklu hkmdarlarndan II. Kl Arslan, I. Keyhsrev, II. Sleyman ah, III. Kl Arslan'n mumyaland bilinmektedir. Fatih Sultan Mehmed'in de mumyalandna dair bilgiler bulunmaktadr.******** skitler/Sakalar llerini gmdkten sonra zerine ok miktarda toprak atarlard. En ok toprak atma konusunda birbirleriyle yartklarndan ok yksek mezarlar olumutur... ... Bu kurganlar iki katldr; alt kat defin yeri, st ksm adr benzeri kubbe ile rtlmtr. Anadolu'da pek ok rnei ulunan Seluklu kmbetleri bu kurganlarn devamdr... ...Bu mezar alanlar at-ger Trk kavimlerinin en kutsal alanlardr. Trkler slamiyet'ten sonra da bu geleneklerini devam etmilerdir. Orta Asya'da ve Anadolu'da, Osmanl ncesi Trk sanatnn en dikkat ekici rnekleri ant-mezar/kurgan ve kmbetlerdir.******** skitlerinSakalarn zel at terbiyesi yntemleri gelitirdikleri, bozkr sanatn temsil eden eserler zerinde grlmektedir. Atlarn yakalanmas, gem vurulmas, eyerlenmesi ve terbiye edilileri tasvir edilerek resmedilmitir.******** skit/Saka ocuklarna ok kk yata yay kullanma ve ok atma retilmitir... ... Ok ular kam, ahap, demir ve tuntan yaplmtr. Yaylar ise dou ve Asya tipi denilen tarzda olmakla beraber... ... Malzeme olarak ahap, kemik, boynuz, sinir ve tutkal kullanlmtr. ... Yay germe, eski Trk tbiri ile ''yay kurma'' hner ii olarak kabul edilmitir.******** Mzrak ve cirit de hem sava hem spor aleti olarak kullanlmtr.******** Btn antik kaynaklar skitlerin/Sakalarn sava ve gl bir kavim olduklarn ve at stnde silh atan ilk kavim olduklarn vurgulmaktadrlar. ******** Sava dzenlerinde orta ana birimin yannda yer alan ''yan kanatlar'' Han, oullar ve beyler tarafndan ynetilmitir. Dmana aniden saldrp hzla geri ekilerek, dmana katklar izlenimini vermilerdir. Onlarn katna inanan dman glerini u suz bucaksz bozkrlarda pelerinden koturarak yorgun drmler ve yardmc glerle irtibatlarnn kesilmesini salamlardr... ... Yan yana hill eklinde alan yan kollar, kanatlarla evirme hareketine girierek, embere aldklar dman glerini bir anda imha etmilerdir. Bu sava taktii btn Trk boylarnda ve devletlerinde binlerce yl hi hatasz uygulanmtr... ... Hunlar, Kktrkler, Ouzlar, Seluklular ve Osmanllar tarafndan da srdrlen bu sava taktikleri...******** Trk kltrnn balangc kabul edilen Anav Kltr'ndeki hayvan slplu rneklerin devamlln skit/Saka ve Hun dneminde belirgin bir ekilde izleyebilmekteyiz.********* 12

Fiziki, kltrel ve dilbilimsel antropolojiye ve arkeolojiye ve halkbilimine dair verilerin zerinde yeterince durduk ve ok deerli hocalarmzn kaynaklarna yeterince baktk, ki konuya dair daha derin ve doyurucu bilgi isteyenlerin bu taleplerine, buradaki birka sayfayla yant vermek de mmkn deil. Bu bulgular nda hareket eden ve akademisyen/bilim insan kimliini, ''milliyetinin'' ve/veya ''nyarglarnn'' nnde tutabilen herkesin grebilecei zere skitlerin ''ran'' bir kavim olmalar veya ''Proto-Trk'' olmamalar mmkn deildir! Tutuculukta ve belki de en nemlisi ''Trkofobide'' snr tanmayan Avrupa'nn bu konudaki tahriftn anlarm ama Trk olu Trklerin, n-Trk olduklar ''baran'' skitleri, ''Hint-Avrupa'' Dili konuan ve Fars Kltr'n yaayan ''ran'' bir kavim kabul etmesinin ad, en hafif tabirle ayptr. ''lk'' olmas hasebiyle ''zel'' bu saymzda, skiterin Soyu'na ve Kltr'ne ksaca deindik ve dergimize ad olarak verdiimiz ''Kurgan''', biraz olsun araladk. Sra, Kurgan'da hapsolan ve ''hl'' yaayan ruhu serbest brakmaya geldi. Kk fetiisti birisi olarak, step barbar kklerime ve kltrme hep taptm ve bir ''bozkr barbar'' olarak pek ok eyi ''belki'' kabullenebilirim fakat gemiimin/kltrmn sahiplenilmesini/sahiplenilmeye allmasn tolere edemem ve bunu edeni de sevmem! Dergimize ad olarak ''Kurgan''' da zaten bu nedenle setim. Eer lmezsek veya ok ok zel bir durumu yaamazsak, gelecek ay da skitlerin; kendilerinin adalar Grekleri ve Traklar hayran brakan, ''at zerinde drt nala giderken'' ve ''geriye doru dnerek'' attklar oklara, ''hedef amayan'' okularna ve ''oku kzlarna'' deiniriz. Tanr Trk' Korusun!

Karaton
Kaynaklar: * skit Yurdu(http://www.sosyaldersleri.com'dan). ** Herodotus 4.11 trans. G. Rawlinson. *** Kuzey Afganistan'da(Tillia Tepe) bulunan bir han tc. **** Do. Dr. Muhammet B. Aan, ''Yesi ve evresinde Sakalar'', a.e. s. 628-630. ***** Prof. Dr. Taner Tarhan, ''n Asya'da lk Trkler Kimmerler ve skitler'' a.e. s. 597-610. ****** Kazakistan'n Issk Blgesi'nde, Kazak Trk Arkeoloji Profesr Kemal Akief tarafndan insanla armaan edilen Esik Kurgan. ******* Altay'n, ''Altn Dalar'' Blgesi'nde bulunan, Arkeolog Sergei Ivanovich Rudenko tarafndan kefedilen ve UNESCO Dnya Miras Blgelerinden iln edilen Pazrk Kurgan'nda ele geirilen Pazrk Hals. ******** Prof. Dr. Umay Tke-Gnay, Trklerin Tarihi, -Gemiten Gelecee- a.e. s. 61-73. ********* Prof. Dr. Abdulhaluk M. ay - Do. Dr. lhami Durmu, ''skitler'', Trkler C. 1 s. 575-596.

13

Maverannehir
Don-Volga nehirleri arasna kanal ama teebbs ve Astrahan seferi
maveraunnehirr@turania.net
Don nehri ksa bir uzay macerasnn ardndan Azak Denizine usluca dklr,Volga (til veya dil) nehri ise uzunca bir srkleniten sonra Hazar Denizine grsel bir manzara katarak dklr.Bu iki nehir doal yollardan birlememek iin youn aba sarf etmiler gibi grnr, birleecekleri yerde ayr ynlere doru ynelirler.Volga nehrinde,su stnde Trk atlarnn ayak tepilerinden doan titreimler eksik olmaz.Hunlar bu nehirden geip Avrupaya ekil verdiler,n Bulgarlar bu havzada toplanp bugnk illeri olan Tunann gneyine g ettiler ve burada devletlerini kurdular, skitler (Saka) , Peenekler (Beenek), Kumanlar(Kpak),Avarlar,Macarlar ve daha nice Trk budunu Volga nehrini at srerek getiler.Trk tarihinde Volga nehrinin ayr bir nemi mevcuttur.
ki nehir belirli bir noktada dirsek yapp 50 km. kadar birbirlerine yaklayordu. Kanal tamamlanrsa yaklak 950 km.lik Azak-Astrahan(Ejderhan) nehir yolu alm olacakt. Azak ehri, gnmz Rostov ehrinin banliys olan Don nehrinin Karadeniz'e dkld noktada bulunan bir yerleim yeridir. Astrahan ehri ise Hazar Denizinin kuzeyinde, Volga nehrinin denize(gle) dkld delta zerinde bulunan, Altnorda devleti daldktan sonra Hanlk olarak bir asr kadar Kuzey Kafkasya'da hkm srm olan Trk-Astrahan Hanlna bakentlik yapm olan bir ehirdi.Volga nehrinin Don nehrine yaklat dirsee en yakn yerleim yeri olarak eski adlar;arlk Rusyas zamanndaaritsin, SSCB dneminde ise Stalingarad olan gnmz Volgograd ehri bulunmaktadr. Trklerin kanal kazma ya balama noktas bu ehrin yaknlaryd. Ruslarn 1952 senesinde bu kanal ancak tamamlayabildikleri gz nnde bulundurulursa bu projenin nemini kavrayabiliriz. Moskova Knezlii IV.van zamannda arlk haline dnp glendike snrlar Trk illerine doru genilemeye balamt.Altnordu Devletinin yklmas,Kazan ve Astrahan Hanlklarnn ksr ekimeler yznden zayflamas ve hatta Krm Hanlnn baz yanl siyasetleri yznden Ruslar bir anda Hazarn Kuzey sahillerine ulatlar ve Astrahan ehrini ele geirdiler.Bylece Don ve Volga nehirleri havzas Ruslarn eline gemi oldu.Bu ise Orta Asya ile olan ticaretin Ruslarn kontrolne girmesi anlamna geliyordu.Blgedeki Trk devletleri,ticaret kervanlar ve Mslman halkn Hac gvenliinin salanmas iin Osmanl Devletinin yardmn talep ediyorlard.

14

Don ve Volga nehirleri arasna bir kanal aarak Hazar Denizini,dolaysyla Orta Asyay ve pek Yolunu Azak Denizi ve Karadenize balama fikri ilk defa 1563te Kanuni zamannda gndeme geldi ve devrin sadrazam Semiz Ali paaya bu konuda emir verildi,ancak Avusturya ile balayan sava bu projenin uygulanmasna imkan vermedi.Nihayet bu projeyi babasnn vasiyeti olarak grerek hareket eden II.Selim zamannda kanal projesi tekrar gndeme geldi ve dnemin sadrazam Sokullu Mehmet Paaya bu projenin gerekletirilmesi iin emir verildi.Byle bir kanaln almasn gerektiren sebepler arasnda,daha nce deindiimiz gibi,Ruslarn aa Volga havzasn ele geirerek Asya ticaretinin nne gemeleri,Hac kafilelerinin can gvenliinin kalmamas,Rus saldrganlnn Osmanl Topraklarna kadar uzanmas,Trkistan ile balantnn kopma noktasna gelmesi ve ran zerine yaplacak seferlerde byk bir stratejik stnlk olan donanmann kullanlmas dncesi vard.Eer bu kanal alrsa Osmanl ordular ve bunlarn erzak ve mhimmatlar ok daha abuk ve ekonomik bir ekilde tanabilecek,Trkistanla dorudan temas salanm olaca iin Safevi Devleti kska altna alnabilecekti(batda Osmanl,douda zbekler). Sokullu fizibilite almalar iin kk- sani defterdar erkes Kasm Beyi Kefe sancakbeyliine atad.Blgeyi iyi tanyan Kasm Bey,yapt aratrmalar ve mhendislere yaptrd lmler sonucu iki nehrin en yakn yerinin 6 deniz mili olduunu tespit etti ve kanaln almas halinde ran seferlerinde yiyecek sknts ekilmeyeceini,Kafkasyann kolayca fethedilebileceini rapor etti. Bu olumlu rapor zerine derhal hazrlklara giriildi.Kefede yeni gemiler inas iin iki mhendis gnderilip yaplacak gemilerin kaptanlna Hzr Reis getirildi.Kefe kadsna asker iin 500 kantar peksimet hazrlamas emredildi.orum sancakbeyi zahire temin edip 8 gemiyle Azaka gnderildi.Kanal kazma iinde alacak 3.000 kadar amele,ayrca 3.000 yenieri,20.000 sipahi de sefere katlmaktayd.Krm Han da 30.000 kiilik svari kuvveti ile merkezden gnderilen kuvvetlere katlacakt.Kanal kazma almalar srdrlrken bir taraftan da Astrahann ele geirilmesi planlanyordu. Krm Han bu projeye pek scak bakmam,birka sene evvel Astrahan seferi iin hazrlk yapmas istendiinde buna kar km,Astrahann ele geirilse bile ksa zamanda tekrar Ruslarn eline geeceini bildirmiti.Krm Han Devlet Giray,Osmanl nfusunun Astrahana kadar uzanmasnn kendi hanlnn nemini azaltacan,Volga ile Don arasndaki bir kanaln ise Krm Hanlnn muhtariyetini sona erdireceini dnyor ve bu projeye souk bakyordu. Hazrlanan ordu,byle bir harekat iin olduka ge bir mevsimde,4 Austos 1569da stanbuldan hareket etti.Eyll ay ortalarnda Don nehri kenarnda Perevolok denilen mevkide kaz almalarna baland.Kanaln te biri kazld.Bu arada Astrahann kuatlmasna da balanm,ancak 8 gn sonra kuatma hava koullar ve otorite zayfl yznden kaldrlmtr. Bunlar olurken asker ve amele arasnda blgede kn ne kadar sert getiine dair dedikodular,korkutucu hikayeler alm yrm,Anadoludan getirilmi olan askerler korkuya kaplm ve bir an nce geri dnmek isteini dile getirmilerdir.Yenieriler de onlara katld.Kasm Bey ise eski Astrahann harabeleri zerine yeni bir kale yaptrarak k burada geirmeyi dnmekteydi,onun bu niyetini renen yenieriler serkelie baladlar ve onu geri dnmek zorunda braktlar.Baz kaynaklara gre askeri korkutan dedikodular Krm Han kasten karm ve el altndan byle haberler uydurmu,hatta kuvvetli bir Rus ordusunun gelmekte olduu haberini yaymtr.Neticede kanal projesi ve Astrahan seferi baarszlkla sonuland,pek ok malzeme ve insan telef oldu.Bu baarszln asl sebeplerinden biri de Kasm Bey gibi tecrbesiz ve askerlikten gelmeyen bir kiinin srf Sokulluya yaknl sebebi ile bu seferin bana geirilmesidir.Bu zat Krm Hanna ve yenierilere otoritesini kabul ettirememitir.Bu hususta Katip elebinin yorumu ilgi ekicidir: Kssadan hisse budur ki,kk adamla byk ie mbaeret caiz deildir.Maslahatn mnasip serkar gerek.Zikrolunan hususa bir Padiah varp zamanyla mbaeret etse ancak uhdesinden gelebilir ve bu makule iler,sahib-i himmet Padiah iidir;vezra ve serdarlar kar deildir (Tuhfet'l-Kibar Fi Esfari'l-Bihar,s.86) Ruslar da XVII. Yzyln sonlarnda Deli Petro zamannda bu iki nehri bir kanalla birletirmeyi dnm,ama baaramamlardr.Ancak 1952de iki nehir bir kanalla birbirine balanmtr.

15

Atatrk ve Bozkurt
Atatrk'e Hediye Edilen Bozkurt Heykeli

Maveraunnehir
maveraunnehir@turania.net
Austos 1926 gecesi Trkiye'nin ''Bozkurt'' adl yolcu gemisi, Fransz ''Lotus'' gemisi ile Ege Denizi'nde arpr. Bozkurt gemisi batar ve 8 Trk denizcisi boularak lr. Ertesi gn, stanbul'a gelen Lotus gemisinin kaptan tutuklanr ve Trk mahkemelerince 80 gn hapis cezasna arptrlr. Lotus gemisinin kaptannn kar klar sonucu dava, Lahey Srekli Adalet Divan'na intikal eder. Lahey Srekli Adalet Divan, 7 Eyll 1927'de, Trkiye'nin hukuka aykr davranmadna karar verir. Bu kararla birlikte ''Geminin ad ve Trk milletinin milli simgesi, Trk zgrlk ve bamszlnn timsali olmasndan tr'',Trk heyetine, Atatrk'e verilmek zere tuntan bir Bozkurt heykeli armaan edilir. Bu davadan dolay, dnemin adalet bakan Mahmut Esat'a, Atatrk tarafndan Bozkurt soyad verilmitir.

Hatta kk izcilere yavrukurt ismini bizzat kendisi takt. Hakknda yazlan baz kitaplarda kendisinden Bozkurt olarak bahsedildiini biliyoruz... Bu belgelerden biri de Ankara Ulusta bulunan Atatrk heykelinin kaidesindeki bozkurt badr

16

Atatrk Zamannda Baslan Bozkurt Resimli Para ve Pullar

Atatrk, kurduu devletin Trk ad, Trk dili, Trk kltr ile yaamasn istemitir. Bunun iin Trk Milleti'nin sembol olan Bozkurt'u, Trk devletinin parasna ve pullara bastrarak, Bozkurt adn her yerde kullanarak yeniden Trk kltrne yerlemesine nclk etmitir.

17

Trkiyat Enstits
Trkiyat Enstitsnn amblemi,elinde meale tutan bir bozkurt ve arkada Tanr dalar grlebiliyor

Atatrk, Adliye Eski Vekili Mahmut Esat'a "Bozkurt" soyadn verirken; 1935 ylnda retilmeye balanan sigaraya "Bozkurt" adn koyarken ve bu sigarann kapandaki ongunun/amblemin "Bozkurt" resimli olmasn isterken; 1927'de piyasaya karlan 5 ve 10 liralk kat paralar zerine bozkurt resmi koydururken "Trk zci Oca" bnyesindeki ocuklara "Yavru Kurt" adn verirken, "Bozkurt"a ve Trk tarihine olan zel ilgisini gstermitir. Bunlara ilaveten, Fuat Kprlnn Atatrk'e Trkiyat Enstitsnn ambleminin nasl olmas gerektiini sorduunda Atatrk: "Karl Tanr Dalar'nn nnde elinde meale tutan bir "Bozkurt" olsun, Bu meale, gen Trkiye Cumhuriyeti'nin ilminin ifadesi olsun. Ergenekon'dan kmamzda klavuz olan Bozkurt, Trkln Anadolu topraklarndaki yeni devletinin kuruluunu ifade etsin." eklinde cevap vermitir. Babu Atatrk'n kendi eyalarnn arasnda da bozkurt motifli olanlar zaten her eyi anlatmaya yetmektedir. (1)

Trk Ocaklar

18

Petrol Ofisi

Petrol Ofisinin amblemi bozkurt Trk Oca Genel Merkezi

Resmi yaknlatrnca ortadaki bozkurt ba grlmektedir

Bozkurt Sigaras

1935 ylnda Atatrk n emri ile karlan Bozkurt markal Trk Tekel Sigaras

19

Erkek Yavru Kurt zcilerin Bozkurt Logolu Formalar

20

Makale
Trklk dncesi, bu fikrin dmanlar veya her eyle alay etmek alkanlnda olan prensipsizler tarafndan saldrya urarken, yaplan satamalarn balcalar unlar olmutur:

21

22

aman Kavram ve amanlk zerine...

amanizm Nedir?

Yaz Dizisi

amanizm, batllarn Moolistan ve Sibirya'nn kadim ruhani inanlar iin kullandklar bir terimdir. Bu inanlar iin daha doru olan isim Tengerizm'dir. amanlar ibadet edilenler / taplanlar deildirler, ancak amanizm'in itibarl rahipleridirler. nancmz "amanizm" olarak adlandrmak, Hristiyanl "Papazlk" ya da Musevilii "Hahamlk" olarak isimlendirmek gibi olurdu. Tengerizm'de, acun canldr. Bitkiler, hayvanlar, kayalar ve su hepsi ruha sahiptir. Yurdun kt bir hal almamas, ksrlamamas, verimsizlemem esi iin bu ruhlara sayg gsterilmelidir ve bunlar korunmaldr. Bu nedenle, bireyin evresini korumas ve dengelemesi son derece nemlidir. Kiisel sorumluluk, Tengerizm'in ikinci ana retisidir. Tengeristler "karma" inancna ok yakn olan "buyan" is mindeki bir kavrama inanrlar. Bireyin kendi davranlarndan sorumlu olmas "doru, drst" insan varlnn iaretidir. Tengerizm'in n retisi "denge"dir. Denge, bireyin kendi iindeki, birliin iindeki ve doann / evrenin iindeki uyumluluu k orumak iin nemlidir. Eer baz eyler dengeden uzaklarsa, etrafta kt ve zararl eyler olacaktr. Bu, bir aman'n ihtiyac olan eydir.

aman
Birok Batl, "aman" bir "ila uzman" ya da bir "byc doktor" olarak snflandrmaya alyor. Sibirya'nn ruhani inanlar bu fikirden ok daha fazla ierie sahiptir. Etrafta kendi alanlarnda uzman olan bir ok tedavi edici kii vardr. Bunlar "otoi" (efsuncular), "barii" (krk -kklar) ve "bariyai" (koca karlar) isimlerine sahip kiilerdir. Btn bu uzmanlar, ruhlar dnyasndan bir eit yardm aldklarna inanrlar. te bu aman'dr, her naslsa, ruhani dnyann gerek stadlardrlar. aman, doum esnasnda ruhlar tarafndan seilir ve "udha" ismindeki ilave bir ruh amanlarn iine girer. Bu ruh onlara yardm eder ve aman korumalar iin dier ruhlar bir araya getirir. Eer bu koruma olmazsa, ritellere ve teki dnyalara seyahat etmeye kalkmak ok tehlikeli ve aklszca olur. aman'n asl ilevi kendi cemiyetindeki dengeyi onarmaktr ve srdrmektir. amanlar kutsamalar, koruma ritellerini, avlanma bylerini ve kehanetleri ynlendirirler. Ayn zamanda kiinin iine ruh girmesi, ruhani kirlenmeler, ruhun kaybolmas ve lanetler gibi ruhani nedenlerden kaynaklanan hastalklar i yiletirirler. amanlar, ayn zamanda geleneksel kltrn bekileridirler. Bunun nedeni kadim geleneklerin bilgilerine sahip olmalardr, onlarn danmanl alardan alara hep aranmtr.

23

Deiik aman Biimleri

amanlarn farkl biimi vardr - Kara, Ak ve Sar. Bu biimlerin ilk ikisi gelenekseldir ve ncs Budizm kaynakl etkileimlerin bir sonucudur. ncelikle belirtmek gerekir ki, "Kara" ve "Ak" adlar, kesinlikle "kt" ya da "iyi" anlamna gelmez. amanlarn birlikte alt dei ik ruh biimleri vardr ve bunlar, drt istikamette bulunurlar. Sibirya geleneinde, her istikamet bir renge sahiptir. Bir amann rengi, gcn hangi istikametten aldna gre belirlenir.

Kara aman / Kam Gelenei

Kara amanlar, btn amanlardan daha gldr, en gl olanlardr ve glerini Kuzey istikametinden alrlar. Onlar, sava amanlardr.Onlar, cesaretin ve disiplinin rnekleridirler. Tarihe gre, Kara amanlar hem bar zamanlarnda, hem de sava zamanlarnda ok byk roller stlenmilerd ir. Sava zamannda askerlerin moralini olumlu ynde arttrmlardr ve onlara yardmc olmak iin seremoniler dzenlemilerdir. Ordunun gc Kara amanlar ile ilikiliydi, bu amanlar, savan kapda olduu dnemlerde byk sorumluluklar altndaydlar. Barn olduu dnemlerde, Kara amanlar danman olarak hizmet ettiler ve yabanclarla yaplan bar politikalarn ynlendirdiler. Mool mparatorluu zamannda btn antlamalar, aman seremonileri ile birlikte onayland. Bugn ve tarihsel olarak, Kara amanlar bir ok farkl ekillerde amanik gelenekleri icra ediyorlar. Avlanma ritelleri yapyorlar, iyiletirme zerinde alyorlar, koruyorlar, kehanetlerde bulunuyorlar ve dmanlar lanetliyorlar. Kara amanlar, dengede kalmak iin ok dikkat etmel idirler, bir aman iin aksi, byk lanet getirir, iyiletirme yetilerini kaybedebilirler ve sradan bir kii halini alabilirler.

Ak aman Gelenei
Ak amanlar, glerini bat istikametinden alrlar. Bu yzden, ibadetlerini batnn umaklarna doru ynl endirirler. Ak amanlar, barn amanlardr ve doann ruhlaryla zel bir ilikileri vardr. Onlarn ana odak noktalar, kzgn ruhlar huzura kavuturmak ve insanlara doayla birlikte denge iinde yaamalar iin yardm etmektir. Ak amanlar, ayn zamanda kutsamalarda ve kehanetlerde bulunurlar. Yapamadklar tek ey ise bir aman'n lanetidir. Mool mparatorluu dneminde, Kara amanlar yabanc meseleler ile megul olmuken, Ak amanlar yerel meseleler ile megul olmulard. Bu dnemde yneticiler olarak hizmet ettiler ve kendilerini halkn yaamyla ilikilendirdiler. Ak amanlk, gnmzde Budist etkileimlere sahiptir. Baz ilahiler, Budist kkenden gelir ve Ak amanlar, Kara amanlarn yapt gibi vahi bitkiler yakmak yerine, 24

ho kokulu ttsler yakarlar. Btn amanlarn davul kulland fikri yanl bir klieden ibarettir. Ak amanlar davul kullanmazlar, fakat bunun yerine seremonilerde ahap malzemelere ve halka eklindeki anlara sahiptirler. Ayn zamanda Ak amanlar, Kara amanlarn takt boynuzlu balklardan takmazlar, fakat bunun yerine "nemerge" isminde bir kap giyerler. Lamaizm, Ak amanlarn saysnn dndeki ana nedendi. 17. yzyldan 19. yzyla kadar geen srede, Ak aman gelenei en ok Khalkha ve Barga Kavimleri arasnda ve i Moolistan'n bir ucundan dier ucuna dayanmtr.

Sar aman Gelenei

17. ve 19. yzyllar arasnda Lamaizm (Tibet Budizmi), kendini Mool Halkna empoze etti. Bu sre ierisinde, amanlar iin bir ok ey zorlat. Lamaistler, amanlar iki snfa ayrdlar; Kara ve Sar. "Kara" amanlar, eski aman geleneklerini koruyanlard, Sar olanlar ise Lamalara boyun eenler ve onlara hizmet edenlerdi. Kara amanlar, bu yabanc inanca boyun emeyi reddettiler! Ak amanlar blndler. Bazlar Budist otoriteye boyun edi ve Sar amanlar haline geldiler. Dier Ak amanlar, geleneklerinden vazgemeyi reddettiler. Bu amanlar, Lamaistler tarafnda "Kara" olarak snflandrlmtr. Bu yzden, 17. ve 19. yzylda her iki Ak ve Kara amanlar da ayn kategoride ele alnmt. Bu nedenle, iki gelenek arasndaki ayrm baskn Lamaist blgelerde kirletildi. yi ki, Darhad ve Urinahai gibi Kuzeybatl toplumlar, geleneklerini ortama gre koruyan Tvallar ve Buryatlar gibi toplumlarla iletiime ve dayanmaya son vermilerdi. Moolistan'daki Komnizm, Budist gaddarlna son vermiti fakat dinde zgrlk adna atlm a d bir admd. 1990'larda, Moolistan demokrasiye getiinde, amanizm tekrar blgede glenmeye balad. "Ak amanlar" geri dnd ve artk "Sar" kategorisine gemek zorunda deillerdi. "Sar", artk bir aman snf deildir. Kaynak: index eviri: TuranianDominator Editrn Notu: www.turania.net'te kaleme alnm ''Deiik aman Biimleri'' ve ''amanizm Nedir?'' balkl 2 yazy birletirdim ve yazlardaki iml/noktalama eksikliklerini giderdim ancak yazlarn btnln bozacak ve/veya ieriini deitirecek trden bir eylemde bulunmadm. Yazlarn kayna ve kaynaktaki bilgilerin evirmeni, konunun sonuna eklidir.

25

Zuckerbergden Ak Mektup, Facebook Kreselleiyor!

Cebe Noyan
cebenoyan@turania.net

Bugn Facebook hesabmda grdm bildirimin Mark Zuckerbergden geliyor olmasyla Facebook Bloga ynlendim. Facebookun kurucusu olarak bildiimiz Mark Zuckerberg, sz konusu blog yazsnda sonuna geldiimiz yln kk bir deerlendirmesini yapp, memnuniyetini aktarrken gelecek dnem iin de baz aklamalarda bulunmu.
lk kndan bu yana 5 yl geride brakan Facebook, son yllarda yakalad ykselile gerekten daha paylamc ve daha etkileimli bir sosyal web yaratarak hayatmzda nemli bir yer tutmaya balad. Ancak Zuckerbergin de bu konuda teekkrlerini sunduu 350 milyonu aan Facebook sakini, bu hzl byme iinde gvenlik ve gizlilik konularnda belirgin hassasiyetler yaar oldu.Tm Facebook kullanclarnn %50sinin blgesel alara katlm olduunu belirten Zuckerberg, ilk zamanlardan bu yana Facebook kullanclarnn paylam gizliliini nemsediklerini sylese de, ciddi admlar belli bir zaman sonra atmaya balad. imdilerde baz blgesel alarn milyonlar bulan yeleri olsa da yeni dnlen sisteme gre blgesel alar birka hafta iinde kaldrlyor olacak. Gizlilik ve paylam seeneklerinin de basit ve etkin olacan belirten Zuckerberg, temmuz aynda aktarlan plan zerinde altklarnn da somut gstergesini sunmu oluyor. Blgesel alarn kaldrlmasnn yannda zel sayfalar ve gruplar iin gizlilik seeneklerini de dzenlemekte olan Facebook, paylam ve etkileimi daha basit, gvenli ve youn olan kresel bir a hedefliyor. ye says asndan 3. srada (bkz: 7 ay ncesi) olduumuz Facebookta, uygulamalara gsterdiimiz ilgi ve ykselen dier istatistiklerimizin yeni dzende nasl deieceini merakla izliyorum*.*Bu noktada Hasann Facebookun geleceine dair dncelerine de gz atmanzda fayda var. Frat Demirel Webrazzi

26

Turania.Net ve Ulam Evreleri (Tracert Komutu)

Bu sayda sizlere Turania.net ve onun ulam evrelerinden bahsedeceim. Bildiiniz gibi Turania.Net dnyann en iyi firimasnn sunucularn da bulunuyor ve bu sepele Turania.Net Trkiye lokalasyonlu deil. Tracert komutu sizlere anlatacam zere, Turania.Nete girdiiniz zaman sizin bilgisayarnzdan Turania.Net sunucularna ka aktarmada gidiyor ve nerelere uruyor hep birlikte greceiz, ayrca bu yaz sayesin de sizlerin ISS (nternet Servis Protokol) salayclarnzn nereler de bulunduunu greceiz. Tracert komutunu altrmay adm adm anlatacam, ncelikle Balat mensnden altra tklyoruz, daha sonra altr penceresine cmd yazp tamam diyoruz, ve karmza siyah bir pencere kacak bu pencere windows komut satrdr. kan komut satr penceresine tracert boluk ulam relerini grmek istediimiz web sitesi adresini yazyoruz. rnein ( tracert www.turania.net ) eklinde yazyoruz ve enter butonuna tklyoruz. Ve adm adm ulam evrelerini izliyoruz. Benim bilgisayarmdan Turania.nete ulam evreleri yandaki resimdeki gibidir. Ksaca aklayacak olursak resimi, Benim oturduum muhitten ilk nce Kadky Trk Telekom servislerine balanyor daha sonra Ulus nkilap Trk Telekom servislerine balanyor ve ordanda adm adm, Londra, New York, Washington, Chichago, Denver, Salt Lake City, eklinde devam ediyor. Ksacasi siz her Turania.net adresine girdiiniz de her ilem yapnz da bu ekilde evreler tamamlanyor. Bu makaleden anlayacamz zere Turania.Net Amerikann Salt Lake City eyaletin de barnyor.Bu kadar yere uruyor ve bu evreler saniyeler iin de tamamlanyor deilmi? NOT: Resim de karaladm alanlar kendi P ve DSL adreslerim olduu iin karaladm

Cebe Noyan
cebenoyan@turania.net

Cebe Noyan

27

Horasandan Anadoluya Bir Yol Hikyesi

Yaz Dizisi

Bu yaz bir dizi halinde Yenia gazetesinde yaynlanm ve Sayn Selcan Ta tarafndan haz rlanmtr. Tarihle bir btn olarak yzlemeli Asrlar iinden cmbzlanan anlara dayanarak sular ve aclar tarihi yazmadan nce, gemiten gnmze tadmz gelenek, grenek ve inan izlerini takip edip, zmze dnmeyi denesek nasl olur? Alevilerin toplu ibadet biimi olan Cem trenleri ve semah gsterileri milli kltr sembollerini yaatyor. Kagarl Mahmud, Divan- Lgat-it Trkte, gnmzde il gider tre kalr biiminde sylenen bir nasihatte bulunur: lke terk edilir, ama tre terk edilmez! 11. yzyln henz balarnda Kagarda dnyaya gelen ve Orta Asyadan Anadoluya kadar Tklerin yaad geni corafyay il , il , dolaan Kagarl Mahmudun tespitinin altn dolduran sosyolojik ve psikolojik olgularn gler, savalar, atma, ayaklanma ve kymlarla olutuu dikkate alnmal. Alnmal ki bu nasihatin, vatan n kolay terk edilebilir olduuna deil, milletin gittii yeri vatan yapabilme kabiliyetine iaret ettii anlalabilsin. Kltrn sreklilii Nevruzda neden ate zerinden atladmz hi dndnz m? Yakc alevlere doru komaktan daha elenceli bir kutlama yntemi bilmediimiz iin mi? Mahalle arasnda yaklan ateten atlamak iin beklerken, bunun Gktrklerin atele kt ruhlar kovmak geleneinin bir devam olabileceini dnmediniz kukusuz... Lohusalarn aile bykleri tarafndan adeta bir koruma kalkan iine alnmas, krk karma gibi adetleri yaatanlardan ka, bunu Trk mitolojisinden esinlenerek yaptn ve hepsinin kaynann Umay adl bir tanra veya dii ruh olduunun bilincindedir? Toplumun, dini btnyle yaadn iddia eden kesimlerine mensup olanlarn bile aa dallarnn ehirli versiyonu olan demir parmaklklara bez balamasna, mumlar yakmasna ne demeli!.. Ya mezar ziyaretlerimiz?.. Mezarlarmz, camilerimizi rten kubbe ler, minarelerimizin g deler hali... Btn bunlar, Trklerin tam on asr nce kulaklarna kpe edilen o nasihatin gereini yaparak yaayageldiinin kk gstergeleri deil mi zaten? Trklerin tarihe kaydedilmeye baland ilk anlardan; alan kurganlardan, braktmz balballardan, ina ettiimiz yaplarn kalntlarndan, buzullarla kaplanm corafyalarda hi hasar grmeden binlerce yl sonraya ulam hallardan, giysilerden; ne ok slup, biim, renk ve duygu tamz bugne. ou kez byle olduunun kendimiz bile farknda deiliz. Ama yzletike anlyoruz biz hl biziz aslnda. Kendisini bir atn stnde rzgara kar koarken hayal edebilen; ona biilen yok gibi olma roln bir trl beceremeyen her Trk kz Almla ite; Brte, Gken... Ve egemenliinin elinden alnmasna gelemeyen her erkek Boa, Arslan, Gkbr... Getiimiz yollarda braktklarmzla/eklediklerimizle sahip olduumuz birikimi, rettikleri gibi deil bildiimiz gibi yayoruz imdi Anadoluda... Halk ulus yapan deerler etin Yetkin, ktidara Kar Trk Direni ve Devrimleri adl almasnda, tarih boyunca Trklerin, kendi elleriyle kurduklar devletlerde ikinci, nc snf vata nda olarak hor grllerini anlattktan sonra Ne ilgintir ve ilgin olduu lde de aydnlatcdr ki, bir halk ulus yapan elerin belki de en banda gelen dili; Trkeyi yaatarak bugnlere getirenler de o (horlanan) Trkmenlerdir diyor. Emevilerin Trk kymndan tr asr boyunca direndikleri slam, Horasanda sufi dervilerden dinledikleri mistik yorumu temel alarak yaamaya balayan bu Trkmenlerin en belirgin zellii eski inanlarn btnyle terk etmemeleri, sosyal yaantlaryla uyumlu Trke bir inan sistemi ina etmeleri ve Anadoluya naif bir kltr tayabilmi olmalaryd. Hz. Ali yandalarnn Arap saltanatlna kar mcadelesiyle, Anadoluya gelen Trkmenlerin Arap-Fars smrgeciliine kar direnii arasnda bir kader birlii olumas kanlmazd. Tarihin bir devri alem olduunu varsayarsak; Bugn kendi elleriyle kurduklar devlette, horlanan, bask ve zulme urayanlarn bir kere daha ulus olma deerlerinin taycs durumundaki Trkmenler olmas tesadf olabilir mi?

28

zaha muhta alm Alevi alm, Aleviler dinsizdir diyen bir ideolojinin iinden gelen, daha yl nce Ben niye Alevilerin babakan olaym ki dedii iddia edilen, Alevilii tanmlayamayan bir Diyanet sistemi oluturan zihniyet tarafndan gndeme getirilmi olmas kadar bu ynyle de izaha muhta. Alm erevesinde yaplan ve nmzdeki gnlerde tek tek ele alacamz yorumlar, iktidarn Alevileri stesinden gelinmesi gereken bir sorun olarak ele aldnn m, yoksa onlar soruna dntrp devletin stesinden gelmeye hazrlandnn m gstergesi? Aleviliin tarihsel sreciyle e zamanl olarak zerinde duracamz dier boyut ite bu tartma olacak. ktidara yakn veya destek yayn organlarnn son yllarda youn biimde yeni devlet inaas propagandas yapt gznnde bulundurulursa, kayglarmzn paranoya dan daha fazlasna denk geldii anlalacak sanyorum. Sistemli kkrtclk yapyorlar Hz. Aliden yana olmay sre iinde maruz kaldklar tekiletirmeye kar bir siyasi/ ideolojik tavra dntren Aleviler, Trkmen gleriyle yerletikleri Anadoluda, balarna geenlerin kanlarndaki cevheri asli den ne zaman pheye dtlerse toplumsal muhalefetin ncs oldular. Bunun bedelini de en ar biimiyle dediler. Deien iktidarlarn, deimeyen gayr Trk politikalar Alevilerin kabuklarna ekilmesine, gizlenmesine, ie dnk yaamalarna neden oldu. Cumhuriyetin ilanyla krlan o kabuun altndan kan naif kitle, ksa zamanda kimilerince oy deposu , kimilerince blc terrize g haline getirilmek zere kuatld. Bu uurda provokatif saldrlarla kanlar dkld, kimlikleri trplendi. Yine, siyasi iktidarn belirledii slami izginin dna atldlar. Yine yeni dinsel hassasiyetler yaratmak istemeyen din adamlarnca sansrlendiler. Ve Aleviler bilendiler; Ama devlete deil ilenen insanlk sularnn faillerine, o faillerin mehul kalmasna gz yuman iktidarlara... Zor oyunu bozdu; Yeni Osmanllar kar dnce yle uzlama yoluna gitmeyi deniyorlar bu kez. Onlar sahipsiz brakp, sahiplenilecek hale drmeye alyorlar. Devlet ile aralarndaki ilikiyi cellat-kurban kalbna sokmak iin oya gibi iliyorlar zihinlerini. yle bir paay kurtarma ittikaf na ynlendiriyorlar hanidir: Muhafazakarlar, Krtler, solcular... Kapanmam yaralarna tuz basarak tahrik etmeye alyorlar: Hl Alevi rgtlerinden nemli bir blm Ergenekon rgtne kar suskun... Yine mi bozamadk genetik kodlarn; tehis hazr: Stockholm Sendromu! Rehin alndklar, eziyet grdkleri, bask altnda tutulduklar yere kar sempati, ak hatta ballk duyan bir garip kitle... Hadi o zaman yatrn ameliyat masasna... Bu ameliyatn kanl m-kansz m veya daha az rktc haliyle narkoz verilerek mi, yoksa actarak m yaplacan merakla bekleyenler var. Alevi-Bektailer, nceki Trk devletleri gibi Cumhuriyet Trkiyesinin de ana damar olduuna gre, onlara kurulan bu kirli tezgahn bir kesim iin he define ulamamas, dier kesim iin ise ulamas hayati nem tayor. Bunun idrakinde olmak iin ilk yaplmas gereken ey bilmek, bilmiyorsak renmek. Allah ile kul arasna, devlet ile millet arasna giren korsan elilerin yaratt bilgi kirliliinden arnmak. te bu diziyle bunu yapmaya alacaz. Hem Alevilik kavramn ve inan sistemini, hem de kronolojik geliimini inceleyeceiz. Yani aslnda tam da bizden bekleneni yapp, tarihimizle yzleeceiz: Vesile olan Aleviler olduu iin Tanr Dandan deil Hiradan balayacaz meseleyi ele almaya... Ama zaten o yolun bizi Tanr Dandan gelenlerle buluturmas uzun srmeyecek... Bundan nceki almalarmzda olduu gibi, bu incelemede de sayfalarmz selcantasci@gmail.com adresi araclyla bize ileteceiniz her trl katkya ak olacak. Yarn: Aleviliin douu ve sosyo-kltrel ortam Kabilecilik toplumsal muhalefet dourdu Hz. Ali taraftarln tanmlayan Aleviliin Arabistan dnda da yaylp benimsenmesi, dini siyasal bir bask aracna dntren Emevi iktidarna kar yrtt toplumsal muhalefet sayesinde oldu Irakn Necef kentinde bulunan Hz. Ali trbesi uzun dnem slamiyeti benimseyen Trkler tarafndan korundu. slmiyetin iinde bir yan tutma , taraf olma hali olan Aleviliin ortaya kn anlayabilmek iin nce slmiyetin indirildii corafyaya ve orann sosyo-ekonomik hatta kltrel yapsna gz atmak gerekiyor.

29

Gnmzde baz kii ve gruplarn Mslmanlk derecesinin yksekliini belirtmek iin ska inancn zdeletirdii Hira Dann, yani Kuran- Kerimin ilk vahyinin indii kutsal mekann bulunduu, slm dinini tebli etmesi iin Allahn elisi olmakla grevlendirilen Hz. Muhammedin yaad Arabistann, son peygamber ve son dini Cahiliye anlayyla karlad biliniyor. Hristiyanln balangcndan slmiyete kadar sren Cahiliye Devrinin karakteristii adndan da anlalaca gibi bilgisizliktirtir. Bu ifade bir topluma mal edilmeye allan aalayc sfat deil, Arabistann corafi konumundan kaynaklanan ve devrin koullarnda doal karlanmas gereken sonucun tanmdr. nsanln geliiminden uzakta kalmak, gerikalmlk, d dnya ile iliki kuramamann getirisidir. Snf atmas Btn sosyal, kltrel ve ticari ilikilerini kendi iinde srdren Arabistandaki en belirgin vaka kabileciliktir. emsettin Gnaltay, Belletende yaymlanan, Seluklularn Horasana ndikleri Zaman slm Dnyasnn Siyasal, Sosyal, Ekonomik ve Dini Durumunu anlatan makalesinde kabilelerin meru geim yntemlerinden birinin gazve olduunu aktarr ki gazve soygun, talan ve gasp da kapsayan savalara verilen addr. Bu sert ve snr tanmaz rekabetin taraflar Gney Arabistandaki Haimiler ile Kuzey Arabistanda bulunan Emeviler arasndaki ekime, hem slmiyetin yaylmas, hem Mslmanlar arasndaki ilk ayrlklarn ortaya kmas, hem de konumuz olan Aleviliin felsefi oluumunu etkileyecektir. Zengin Emevilerin daha zayf durumdaki Haimilere mensup Hz. Muhammedin peygamberliini benimsememeleri ve tebli ettii dine kar kanl bir mcadeleye girimelerini yorumlayan kimi aratrmaclar, meseleyi zengin-fakir mcadelesi veya snf atmas boyutuyla incelemek gerektiini savunur. Emevilerin slmiyeti ancak btn Arabistana yaylm bir gce dntkten sonra kabul etmelerine baklrsa, bu tahlilde hakllk pay olduu grlr. Rza Zelyutun z Kaynaklarna Gre Alevilik adl almasnda kulland ifade ile slmiyetin Arabistana egemen olup kurumlarn oluturmasyla birlikte, bu kurumlarnn ynetimini ele geirebilmek iin ekonomik kesimler arasnda mcadele balad. Arap egemen kesimi, Mslman olduktan sonra, yeni devletin ynetimini ele geirme savamna balad. Hz. Muhammed nderliindeki Mslmanlarn karsnda giderek g kaybeden Ebu Sfyan ve oullar, Medinenin alnmasyla birlikte slmiyete getiklerini bildirmelerine karn iki kabile arasndaki stnlk mcadelesinin sona ermemesi bu kabuln iman etmek olarak alglanamayacan en bandan gsterir. Kald ki zaman iinde Emevilerin siyasi egemenlii ele geirmeleriyle birlikte, sadece slmiyet deil kanl atmalar da Arabistan snrlarn aar, Horasana kadar yaylr. Mslmanlar arasnda ayrlk Yakn zaman ncesine kadar slmdaki ilk ayrlklar sadece kabile taraftarl erevesi altnda ele alnrken, yakn zamanda kimi aratrmaclar kabile taraftarln belirleyen unsurlar zerinde de durmak gerektiine dikkat ekti ve slmiyetin yayld alanlardaki snf atmasn gndeme getirdiler. Alevilik, zellikle de kltrel direnilerle sembolleen Trk Alevilii, birbirinden bamsz olmayan ama birbirini tamamlayan bu iki zemin zerinde ekillendi. Hem kronolojik karklk yaratmamak, hem de geleneksel bak hatrlatmak iin Mslmanlar arasndaki ayrlklarn ilk perdesinin ald sakife toplantsna dnelim. iann tavr, Hz. Muhammedin son anlarnda yazdrmak istedii vasiyetinin, Hz. mer tarafndan engellenmemi olmas halinde hilafetin Hz. Ebubekir yerine Hz. Aliye devredilecei iddiasna dayanr. Birok farkl tarihi kaynak Hz. Muhammedin Benden sonra sizden iki kii bile birbiriyle ayrla dmesin veya Ondan sonra asla yol yitirmeyesiniz diyerek vasiyet yazdrmak istedii konusunda birleir. Ehlibeyti, vasiyetin yazdrlmamas kadar yaralayan dier olay, Hz. Muhammedin vefatndan sonra, henz defnedilmemiken, Mslmanlarn ileri gelenlerinin temsilci seimine girimi olmalardr. Hz. Ali, beraberindeki birka sahabe ile defin ileriyle megulken dzenlenen bu toplantya tepkisini yle gsterir: Ya Ebu Bekir biz bu kadar ihmal edilecek kimseler miyiz, hi deilse fikrimiz alnamaz myd? Hz. Ebubekirden sonra Hz. mer ve Osmann seimlerinin de bir nevi dayatma biiminde olmas Ehlibeytin krgnln pekitirir. Tiranlaan Arap-slam devleti lk iki halife dneminde Mslmanlar hi deilse bir arada yaama kabiliyetini gsterebilirken, Hz. Osmanla birlikte kabilecilie keskin bir U dn yaplmas ayrlklar derinletirici rol oynar. Bu dnemde ykselen Arap Emevi saltanat, slmi kurallardan uzak, yozlam yeni bir dzen kurar. Mslmanln manevi deil maddi llere balanmas, Haimilerin devlet kadrolarndan uzaklatrlmas, Hz. merin Arabn kisras dedii am Valisi Muaviyenin amda balatt ve daha sonralar Iraka da yaylan Hz. Aliye lanet okuma gelenei, devletin kaynaklaryla srdrd atafatl saray hayat ayrlklar tamamen siyasi bir eksene oturtur. slm dnyas bir halifeden ok tirann boyunduruuna girmitir. Hz. Ali yandalar bu uygulamalar karsnda kendiliinden ezilen halkn savunucusu konumuna yerleirler. Ve Hz. Ali, dini bir makamdan ziyade, toplum li derliini temsil eder. Yine de halife olduu dnemdeki kaos ortamn gidermeyi baaramaz. Hatta Deve Olay ve Sffin Sava, Haricilerin ortaya kt yeni birtakm ayrlklar krkler ve Hz. Alinin Nahravanda ldrlmesiyle sonulanan Hakem Olay, slm dnyasnn genelini ilgilendiren bu ayrlklar gnmze kadar tar.

30

Emperyalizme kar duru Bu dnemde Mslmanlar arasnda henz inan ve ibadet biimlerinde farkllama gzlenmezken, tarihi sre iinde slm devletlerinde baa geen ikt idarlarn emperyalist tutumu halk tabakalarnda, dinini iktidarnki gibi olmayan biimde yaama eilimi oluturur. Bu tepkisel tutum, slmn zn aray ve onu kendi kavrad gibi yaamay ieren bir inan sistemini yaratr. Aleviler slm corafyasnn her noktasna ular ve gittikleri yerlerin kltrel, idari zelliklerine gre kendi ilerinde deiime urarlar. Bu anlamda slmiyeti kendi birikimlerine paralel alglayan Trkler de ynetici zmreninkinden farkl halk Alevilii sayesinde, benimsedikleri yeni dini, gemi kimlik zelliklerini koruyarak yaar, yaatrlar... Yorum din adna balayc olamaz Snniler, Hz. Peygamberin hastal srasnda, Ebu Bekiri namaz kldrmakla grevlendiriini, onu kendisinden sonra halifelie aday gsterdii yolunda yorumlamlardr. te yandan iiler Hz. Peygamberin, mer tarafndan yazlmas engellenen vasiyetinde, Hz. Aliyi halife gstermek istediini iddia ederler. Tabii bunlar hep taraflarn iddialardr. Ortadaki gerek udur: Siyasal bir seim yaplmtr. ine entrikalar, politik oyunlar karsa bile, sonu alnmtr. Gel gr ki, bu sonu, adeta ilahi vahiymi gibi takdim edilmitir. Bilindii gibi Ebu Bekir, halifelie merin getirilmesini isteyerek lm, ayn ekilde mer, lmnden nce ilerinde Osmann da bulunduu alt kiiyi halifelie aday gstermitir. Btn bunlar erisi dorusuyla siyasal sosyolojik gelimelerdir. Fakat bakyoruz, Snni inan halifelerin bu seim srasn, Hz. Muhammedden sonra en mkemmel insan tesp it iin bir l kabul ediyor. Buna gre Hz. Peygamberden sonra mmetin en by Ebu Bekir, sonra mer, sonra Osman, sonra Alidir. slmn ilahi ve evrensel prensiplerine gre, byle bir hkm ancak Allah verebilir. Hz. Peygamberin bile byle bir hkm verme yetkisi yoktur... Olay udur: Kurann son ayeti vahyedildii anda, din bitmitir. Ne ilgintir ki, vahyin son ayeti: Bugn sizin dininizi tamamladm (Maide 3) demektedir. Bir baka ifadeyle, Hz. Muhammedin bu dnyaya veda ediinden sonra ortaya kan hibir yorum ve yaklam, din adna balayc deildir. Bunlarn herhangi birini semek veya reddetmek, herkesin tabii hakkdr. Bunlarn hibiri, slmn resmi gr olarak takdim edilemez. Bu bakmdandr ki, bunlara mezhep, yani yorum denmitir. (38) Yaar Nuri ztrk / 400 soruda slm Yarn: Trklerin slamiyetle temas ve Horasan asr geciken mistik buluma Ganimet peindeki Emevilerin kanl yamalar ve katliamlarn nefretle karlayan Trklerin slamiyeti benimsemesi, Horasanda ki sufi dervilerin gelitirdii tasavvufi yorum sayesinde oldu Alevilerin dini ritellerinde giydikleri kyafetlerle yazmalardaki Horosanl dervi tasvirleri arasnda byk bir uyum var. Trklerle slamiyetin karlamasn salayan yolun temelleri 7. yzyldan itibaren Kafkaslar zerinden ran, Irak ve Suriyenin kuzeyine ynelen Trk gleriyle atld. 840tan sonra Krgzlara yenilen devletler yeni bir g dalgasyla anayurttan ayrldlar. Hz. mer dneminde, Mslmanlarla ilk temas merkezleri olan Horasan ve Crcan blgelerinde yaayan Trk boylar Manieizm, Budizm, Nasturilik gibi inanlara sahipti. slamiyetin amanist Trklere ulamas ise Semerkantn fethiyle oldu. Araplara mukavemet Abdlkadir nan konuyu deerlendirirken Tarihi gerektir ki slam dini amanist Trkler arasnda hibir yerde grlmemi bir sratle yaylmtr, din olarak mukavemet grmemitir. Trklerin mukavemeti Ota Asyada hakimiyeti elde tutmak iin Arap devletine kar gsterilmitir yorumunu yapar. nann da deindii Trk mukavemetini yabana atmamal. Arap ordularnn zellikle Trkistanda gerekletirdii katliamlar, Trkleri kar tavr almaya ve Kerbela olayndan sonra kendisine snan Ehlibeyt ile birlikte Arap smrgeciliine kar ittifaka itti. Hz. Ali yandalar iin Trklerin hakimiyetindeki blgeler her daim emin yurtlar oldu. Kerbelada ehit edildii yere defnedilen Hz. Hseyinin bugn kutsal ziyaret mekanlarndan biri olan trbesi de Trk Mimarisinin zelliklerine uygun olarak, kubbeli meza r yaps biiminde ina edildi. Emeviler Buhara, Semerkant gibi pekyolu zerinde bulunan zengin Trk ehirlerine yaptklar yamalarda din klf altnda, sava ganimetlerini arttrmay dnyorlard. Hatta ou zaman brakn slamiyeti yaymay, halkn cizyeden muaf hale gelmemesi iin yaymamaya altklar bile iddia edilir. Bir Trkn kellesine yz dirhem koyan Kuteybe ve zaferini Trk kanyla tlm ekmek yiyerek kutlayan Yezid gibi idarecilerin varlna ek olarak, Emevi ynetim anla ynda Arap olmayan Mslmanlarn mevali adyla ikinci snf vatanda saylmas Trklerin Ebu Mslim ile birlikte Emevilere kar ayaklanarak, Abbasi Devletinin kuruluuna nclk etmesine yol at. Bu bilgiler nda, Ne amn ekeri, ne Arabn yz gibi halk arasnda hala sylenegelen bkknlk deyimleri, veya bir Yezidin bir fke ifadesi olarak kullanlmas, kuru bir rklk ifadesi olmasa gerektir.

31

Trk-i iman tanm Mslmanl benimseyen ilk Trkler, Emevi ve Abbasi ordularndaki askerler ile esir pazarlarnda satlarak Mslmanlatrlan ocuklard. Ancak kitlesel olarak slamiyete gei, 10. yzyln ilk yarsnda Kagarda gerekleti. Bylece Karahanllar tarihe lk Mslman Trk Devleti olarak kaydedildi. Dnemine eletirel bakyla saray tarihileri nden ayrlan Mehmet Neri, bu olay yle anlatr: Abbasi Devleti amannda Da Han olu Salurun saltanatn mteakip Trk neslinden anak Han dedikleri bir kii hkmdar oldu. O Kara Han lakabn ald. Trk hkmdarlar ndan ik slam dinine girip, mmin olan budur. Hicretin 300nde Trklerden 2000(200 bin olmal) kii adrlar ile slam dinine girip mmin oldular. Bundan dolay onlara Trk -i iman denildi; telaffuzda hafifletip Trkmen dediler. Mistik yorum etkisi slam tebli eden sufi dervilerin etkisindeki Karahanllarn halifeye itibar etmemi olmalar nemli bir ayrntdr. Demek ki ilk andan itibaren Trkler Kurann ruhuna uygun, fakat Arap emperyalizminin arac olan siyasal slam anlayndan farkl bir inanc tercih etmilerdi. Bu zgn sistem, hayatlarn yzyllar boyunca doa, insan ve vicdan genini temel alan amanizme gre dzenlemi olan Trkler arasnda hzla yayld. slamiyeti benimseyen Trkler de bata Anadolu olmak zere g etikleri yerlere hem bu inan sistemini, hem de bata Ahilik felsefesi olmak zere, vakf sistemi ve Hayriye kurulularnn primitif rneklerini tadlar. Kken birlii yaratmak Trklerin Hz. Muhammed ve Ehlibeyte duyduu sevginin Trk destan ve efsanelerine yansmas soy birlii inanc oldu. Hz. Muhammedin Trklerle ilgili szleri, savalarda Trk adr kurdurmas, Dede Korkuttun Kangl koca Kantural boyu hikayesinin, Trk hakannn kz Kanturayla evlenen Hz. brahime atfen sylendii tezi ve Hz. brahimin babas Tarekin adnn Trke dayand iddiasndan hareketle yaygnlat grlen Trkletirme eilimi, Trklerin Alevi inancnn temelleriyle kendi aralarnda bir zdelik kurduunu gsterir. zerinde bilimsel bir uzlamaya varlamam olan genetik ksmn bir yana brakrsak, Hac Bekta, Sar Saltuk rneklerinde olduu gibi Trkler ile Ehlibeyt arasndaki gl ba manevi boyutuyla ele almak gerekir. Treye mdahaleye izin vermedi Trklerin iinde bulunduklar tasavvuf ortamn iselletirerek, sosyal bir sistem oluturduklarn ileri sren Prof. Dr. Ahmet Yaar Ocak Horasandan Anadoluya uzanan yol hikayesini yle zetler: Hayatnda medreseyle temasa gememi, yazl slami kaynaklarla temasa gememi ama ifahi olarak Ahmet Yesevi gibi birtakm nderlerin araclyla slamiyeti kabul etmi bozkrda yaayan Trk halk\85 Byle bir ortamdan kalkyorsunuz, 10. yzyldan itibaren geliyorsunuz ran zerinden, Horasan zerinden Anadoluya. randa Horasanda yllarca kalyorsunuz. Buradaki mistik evrelerle, tasavvuf evreleriyle temas haline geliyorsunuz beraber yayorsunuz. Buradaki eski kltrlerin kalntlarna varis oluyorsunuz, o inanlar benimsiyorsunuz, sentezliyorsunuz. Anadoludaki bir takm yerel eyleri de iselletiriyorsunuz. Onlar sentez haline getiriyorsunuz ve bir sistem kuruyorsunuz. Bu sistem Snniliin dndaki bir inan sistemidir. Trk tarihindeki heteredoks slam inanc, teolojik atmalardan deil, sosyal artlarn tabii inkiafndan domutur. Prof. Dr. Zeki Velidi Togan da Trkler arasna slamiyetin Maniehizm, Budizm ve amanizm gibi dinlere az ok uyabilen iilik, Alevilik ve tasavvuf kanallarndan girdii kesindir der. Nihat etinkayann Kzlba Trkler kitabnda Abdlkadir nan kaynak gstererek aktard u anekdot da, Ouzlarn fani ve uhrevi hayat arasna izdikleri hassas izgiyi gstermesi bakmndan nemlidir: Barak Batr adl mehur Sultana, Buharal hocalar gelmiler ve ona eriat tam olarak tatbik etmesini buyurmular. Birka gn Sultan n yannda kalp onun davaclara verdii treyi gren ve dinleyen hocalar, Sultann hkmlerini eriata uygun bulmayarak mdahalede bulunmular. Barak Batr, bu mdahaleye kzarak hocalara kelime -i ahadet getir dersin getiriyoruz, namaz kl dersin klyoruz, oru dersin tutuyoruz, zekat ver dersin veriyoruz, hac kl diyorsun Peygambere gidiyoruz. Siz bizim baka ilerimize karmayn. Biz Treye kuluz demi. Yarn: Anadoluya Trkmen g Anadolu Alevileri yurt tutuyor... Seluklularn Fars etkisinde kalmasna tepki gstererek, Anadoluya gen Ouz boylar Anadolu Seluklu Devletini kurdu. Dil ve kltrlerini egemen hale getirmeleri ise ancak Beylikler araclyla oldu Bir Ouz gelenei olan fetihten sonra toy dzenlenmesi Seluklu dneminde yaatld ( Camit - Tevarih ) Anadolu Aleviliinin yerlemeye balad Seluklular dneminde iki byk krlma yaand. lki Seluk Beyin lmnden sonra devletin bana geen byk olu Arslan Yabgunun lmesinden sonra Kutalmn deil de, karde ocuklar Turul ve ar Beylerin idareyi ele almasna tepki gsteren Trkmenlerin kopuu, ikincisi de devletin ranilemesi. lk Trkmen ayrlklar

32

Kendilerinden kopan Trkmen gruplarn Anadoluya gn nlemek isteyen Turul Bey ulema ve halkn sayg gsterdii sufi dervilerden yardm istedi. (Bu dervilerin etkisi bugnk Anadolu Alevilerinin de hem fiziki grnmlerine, hem de ritellerine yansm durumdadr.) Ancak hakimiyetin Trk tresiyle rtmediine inanan Trkmenler, oktan Anadoluyu yurt edinmeye balamt. Trkmen gn nleyemeyen Turul Bey, siyaseten halifeyle yaknlaarak, kendi askeri gcne karlk, onun randaki Snni-afii halk zerindeki nfuzunu kullanmaya talip oldu. Nitekim Badata girdikten sonra, halife, hakimiyet sembol olan klcn Turul Beye verdi ve sultann kendisinden stn olduunu kabul etti. Aydnlar yine karanlk Bu dnemde Seluklu devletindeki en gze batan olgu sratli ranileme oldu. Trkmenler devlet sisteminden dland ve brokrasi yabanc unsurlara emanet edildi. Bu tecrbeli Fars brokratlardan en nls Nizamlmlkt. Kimliksizleme o dereceye varmt ki, devleti ynetenler soylarnn Ouz Hana dayandn inkara balad. te Mehmet Fuat Kprlnn deyiiyle halktan ve halka ait eylerden ayrlmay kendilerine eref bilen kiilerin aydn kisvesine brnd bu dnem Trkmenlerle, Trkmen devleti arasndaki ban kopmasyla son buldu Klelie layk grd Nizmlmlk nl Siyasetnamesinde devletin kendi halkna bakn u ibretlik cmlelerle zetler: Trkmenlerden her ne kadar bkknlk gelmise de saylar fazla olduundan ve devletin kuruluunda ok hizmet ederek, sknt ektiklerinden hepsi akrabadr, devlet zerinde haklar vardr. ocuklarndan bir kiinin ismi tespit edilerek devaml megul olmas iin sarayn 1000 klesinin silah ve hizmet renimi ona verilmelidir. Bylece insanlarla birlikte otururlar, gnlleri snr ve kleler gibi hizmet de ederler. Neticede yaradllarnda mevcut olan nefret ortadan kalkar. htiya hasl olduu zaman iaret edildii an 5 bin 10 bin atlarna binip kleler gibi techizatlanarak hizmete koarlar. te ranl vezire emanet edilen devletin, Trkmenlerin lkelerine kanlarn sndrma forml budur: Kleletirmek! Fethetti; girmeden dnd Nizamlmlkn Alparaslan dnemiyle ilgili en byk eletirisi ne tesadftr ki Ehlibeyt soyundan gelenlere duyulan gvenle ilgiliydi. Nizamlmlkn ifadelerine baklrsa, hemen her alanda etki altna alnan devletin Alevilerle gnl ba koparlamam olmas, elilik, valilik gibi grevlerin seyyidlere verilmesi engellenememiti. Alparaslann halife ile ilikileri de olduka zayft. Trkmenler arasndaki bu kopuun en arpc rneklerinden biri, Jean-Paul Rouxun Alparslann, istese tm kk Asyay hi kan dkmeden ele geirebilecekkenneden Anadoluya girmek yerine, douya, Reye dnd sorusuna verdii yantt. Bu yant, dorudan Anadoluya yerlemi olan muhalif Trkmenleri iaret ediyordu. Ve onlarn eliyle kurulan Anadolu Seluklu devleti de karde deil, alternatif bir yapnn ifadesiydi. Anadolu Alevi devleti Claude Cahen Anadolu Seluklu Devletinin halknn yeni camileri, bilginleri ve Arapas olmayan bir Mslmanlka sahip olduunu yazar. Trk kltr ve geleneklerini koruyan, yerletikleri yerlere Trke adlar veren bu kitlelerin kaderi tekerrrden ibaret olacakt. rann afii medreselerinde yetien brokratlar ksa srede Anadolu Seluklu Sarayn ele geirdi. te Hunhar Trkler, kpek ve kurt gibidirler, ellerine frsat geerse yamay ganimet bilirler fakat dman kuvvetli gelince kaarlar diyen Trk asll! tarihisi Aksarayl Kerimeddin Mahmud gibiler bu dnemde tredi. Ayn dnem Trkenin brakn resmi dili, bilim ve edebiyat dili olarak dahi kullanlmad Celaleddin Rumilerin Farsa yazd, Seluklu sultanlarnn Keyhsrev, Keykavus, Keykubat gibi Farsa isimler alna denk gelir. afiilik ve Snnilik Anadoluya bu dnemde girdi. Ancak ynetici zmre ve kentli kesimden kopuk yaayan Trkmenlere sirayet etmedi. nk hayvanclk ve iftilikle uraan, bugn Tahtac olarak bilinen kesimler gibi ormanclk ve odunculuk yapan Trkmenler merkezden uzak kylerde, yaylalarda ormanlklarda yaamay semiti.

33

Bizans etkisi de var I.Klarslann Bizansl zabella ile evlenmesiyle n alan srete, saraya gelen Rum ve Grc kzlarna ek olarak Anadolu Seluklu Ordusu da Ermeni, Grc, ranl ve Franklara emanet edildi. Devletin tepesindeki bu kimliksizlemeyle tezat biimde, Hal Seferleri ile Anadoluya gelen Avrupallar karlatklar Trkmenlerin yaam tarzna bakarak buray Turcha olarak anmaya balad. Saltanat ve sultana yakn olmak iin verilen saray brokrasisi mcadelelerinin ypratt Anadolu Seluklu Devleti, Moollara verilen vergiler ve Fars siyasetilerin yolsuzluklaryla dara girdi. Ne acdr ki bu durumun bedeli de Trkmenlere detilmek istendi ve halka ar bir vergi zulm uyguland. Ynetici zmreye kar aidiyet duygusunu kaybetmi olan Trkmen kitleler de bylelikle harekete geme karar ald.. Trkmenlerin en byk eseri Seluklu sultanlar, ran Trkletiremediler. Tam tersine, ranlatlar... te yandan, Trkmenler Anadoluyu gerek anlam ile Trkletirdiler. te Trkmenlerin Konya sultanlarndan Osmanllar ve Atatrk zamanna dein ulaan ve Trk tarihini yaratan eserleri budur. O halde, Trk olarak tarih sahnesinde kalabilmeyi baaran halktr. Ama bu halk yoksullatrlmtr, horlanmtr. Ve artk nizam ihlal edici unsur haline gelmitir. Rene Grousset Kimlik uuru her zaman vard Trkmen sorunu denen eyin, gerekte devlet dzenine ayak uyduramayan, geri kabilelerin ortaya kard bir sorun olduu tezini savunan ve Ortada Trk olmak ya da olmamak, kkenine yabanclamak diye bir sorun yoktur. Kald ki ulus kavram da bu dnemde bilinmemektedir. ok uluslu bir devlette ve hele bir imparatorlukta ynetim kadrolarnda Trkler dnda kalan kiilerin bulunmasndan ve baka kltrlerden yararlanmadan, giderek bir sentez oluturmadan daha doal bir ey olamaz. Bu gerekleri yok saymak, ayaklar yere basmayan romantik bir ulusuluktan baka bir ey deildir diyenlere kar Prof.etin Yetkin, daha nce de andmz ktidara Kar Trk Direni ve Devrimleri adl kitabnda u cevab verir: Ouzlarn devlet dzenine uymadklar iin Trkmen sorunu nun ortaya km olduu yargs elbette dorudur ama onlar bu devlet dzeni ileri bir aama olduu ve bu nedenle de ona ayak uyduramadklar iin deil, yabanclarla ortak, kozmopolit yapda bir smr dzeni olduu iin ona kar gelmilerdir. Trkleri hunhar ve kpek olarak niteleyen Aksarayl Kerimeddin Mahmut, iinde bu szlerin getii kitabn Seluklu sultanna sunarken ve sultan da ona ihsanda bulunurken, ben de bu devlete Trk devleti diyemem. Dahas o tarihlerde de Arap, Arap; Fars, Fars, Trk de Trk olduunu pekala bilmektedir. Kagarl Mahmudun 1074te bitirdii Divan Lgat-it Trkte, Trkten ve Trkeden sz ettiini kim nasl grmezlikten gelebilir? Karamanolu Mehmet Beyin Trkeyi, devletin o ana dein resmi dili Farsa olduu iin, resmi dil yapm olmas ok ey aklamyor mu? Daha sonralar Eblgazi Bahadr Han bouna sylememi: Seluklu Trkmen bolub, karntamz teyip, lke ve halkna faidesi tigmedi. (etin YET KN) arkl klahl Horasan Erenleri Yesevi dervileri, "perian" ve "huzursuz" kitlelerin dzene kar gelien ayaklanmalarna da nderlik ettiler. Yavuz Sultan Selime kadar olan Trkmen ayaklanmalarnda mezhep etkisi olmamtr Mool istilasndan kaarak Anadoluya gelen derviler arasnda Sar Saltuk, Baba lyas, Hac Bekta- Veli de vard. Anadolu, 13. yzylda Trk Rnesans diyebileceimiz bir fikri devrim yaar. Buhara ve Semerkantta Yusuf Hemedani gibi ekol lerden feyiz alan nl Trk mutasarrufu Ahmet Yesevi, Anadolu aydnlanmas iin ilk kibiriti akanlarn banda gelir. Devrinde baz evrelerce sapknlkla sulanmasna ramen, o, dinin z ve felsefesiyle ilgilenmi, Trklere slamiyeti kendi sosyal yaantlarndan vezgemek zo runda kalmayacaklar bir yol dan giderek anlatm; benimsetmitir. Yesevinin yolunda lmnden sonra Evliye elebi Seyahatnamesinde yerald biimiyle Anadolu ve Balkanlara yaylarak slam tebli eden Yesevi dervileri arasnda Sar Saltuk (Rumel i), Demirci

34

Baba (Deliorman), Pir Dede (Merzifon), Akyazl (Varna), Geyikli Baba (Bursa), Hac Bekta- Veli (Nevehir) ve lyas Baba (Amasya) da vardr. Mool basksndan kaarak Trkistan, ran, Horasan ve Azerbaycandan Anadoluya gelen Horasan Erenleri arasnda Baba Hasan Surhabi, Baba Ahmed, Baba Abidin, Baba Afif, Baba Mazd, Baba Farac, Baba oban Marai, Baba Talip Trk, Baba Merendi gibi isimler de saylabilir. Yeri gelmiken belirtmek gerekir ki burada bahsettiimiz Horasanllk corafi bir aidiyeti deil, Alevi inannn kaynan temsil eder. nceleri, bu kabul deitirmek iin Yesevinin Snni liini ne sren baz Nakiler gibi dnen ve bu dncesini eserlerine yanstan Mehmet Fuat Kprl, konu zerinde aratrdka, Bartholdun slam Medeniyeti Tarihinde aktard u dnce noktasna gelir: Sonraki Nakibendi melliflerinin btn tahriflerine ramen, Yeseviliin gebe Trk muhitlerine intibak ettii eski Trk paganizminden birok eyler ald ve ayinlerinde gebe rfne uygun olarak, kadnlarla erkeklerin beraber bulunduu, eski amani ayinlerinde olduu gibi, musiki, iir ve vecdli rakslarn ihmal edilmedii onlarn yazlarndan dahi istidlal edilebiliyor. Esasen Trklerin eski dini ananelerine bu suretle tetabuk etmese, Yesevilik halk arasnda byle sratle yaylmaz ve slamlatrma roln asla oynayamazd... Mezhep sorunu yok Eski Trk inancyla, Alevilii sentezleyen Horasan Erenleri, yaygn kannn aksine devletin de desteiyle Anadolunun Trklemesi ile Msl manlamasnda ve Anadolu Seluklunun yklmasnda olduu kadar Osmanlnn kurulmasnda da etkin rol oynarlar. Yavuz Sultan Selime kadar Osmanlda olaca gibi ,Anadolu Seluklu Devleti de vakf arazilerini bu Trkmen dervilere tahsis ederek, vergi muafiyeti uygulayarak glenmelerini salar. Buradan da anlald gibi bu demdeki Trkmen ayaklanmalarna mezheb ayrl gibi bir nedene balamak sz konusu olamaz. yleyse Trkmenler neden kurduklar devlete kar ayaklanr? Dnden, babalar n etkisini de katarak devamla;Nejat Birdoann Bir devrim yapmay amalayan ilk rgtl planl ve bilinli Trk direnii dedii Babai Ayaklanmas zerinden sorumuzu cevaplandrmaya alalm. Anadoluyu irad grevi Horasan Erenlerinden asl ad Ebul-Beka eyh Baba lyas b. Ali Horasani olan Baba lyas, az nce bahsettiimiz gibi Mool istilas sebebiyle geldii Anadoluda bir dervi olarak dnemin sultan Alaaddin Keykubatn desteini grm, saygsn kazanmtr. Keykubat, Dede Karknn Anadoluyu iradla grevlendirdii Baba lyasa 17 ky vakfettii kaydedilir. Kayseride kadlk yapan Baba lyas, buradan Amasya Mesudiye Dergahna geer. Trk kaynaklarnda rastlanmasa da yabanc kaynaklarda Baba lyas ile ilgili olarak peygamberlik iddiasnda bulunduuna dair bir kara propaganda yer etmitir. Tarihte benzeri klar olmakla bilikte, Baba lyasn yayd Alevi inanc ervesinde bu mmkn deildir. Hac Bekta- Veli dekine benzer Veliyullahlk iddias ise mmkndr. Etrakii bi idrak Aydnla halk arasnda derin uurumlarn olutuu, Trkmenlerin Farsa eserlerde Etraki bi idrak (idraksiz, aklsz Trkler), Etraki Mtegalibe (zorba Trkler), Etrak-i Harici veya Etrak-i Havaric (isyanc, dinsiz Trkler) gibi hakaret dolu sfatlarla adlandrld bu dnem de idareyi devralan II. Gyaseddin Keyhsrevin Grc Kralnn kz ile olan evliliinden sonra devlet ynetimini tmyle veziri Sadettin Kpeke devretmesi, vezirin de sultann zevk ve sefadan ban kaldramamasn frsat bilerek, h aka zulm etmesi, btn sava maliyetlerinin ar vergiler olarak halka fatura edilmesinin yaratt huzursuz bir ortam oluur. Yunus Ermenin iirlerini Trke yazmas, Karamanolu Mehmet Beyin aya arkl, ba kzl klahl (daha sonra beyza dnecektir Trkmenlerle kurduu devletinde Bundan sonra; devlet dairelerinde evlerde sokaklarda dinsel mekanlarda Trkeden baka bir dil kullanlmayacaktr. Aksi hareket edenler idam olunacaktr ferman buyurmas boa olmasa gerektir. Erleri erenleri ld Gney blgelerdeki ahiler tepkilerini, mallarn satarak aldklar silahlar da gsterek karmaya balamlardr bile. Bu srada Amasyada Baba lyasn halifelerinden Baba shak, bir vergi memurunun kendisine hakszlk yaptn ve hakaret ettiini ileri srerek ayaklanr. Baba shakn lmyle birlikte kanl bir hal alan ve Bedili, Knk, Avar, Salur, Bayat, Bayndr, Bozova, epni Eymilerin katlmyla, Tokat, orum, Mara, Elbistan, Malatya ve dier blgelere yaylan ayaklanmada Trkmenler Selu klu ordusunu iki defa bozguna uratr. Ancak iki buuk ay sren atmalardan sonra, Keyhsrevin 300 bin florinle dllendirdii, Frank askerleri, bni Bibinin anlatmyla Gen yal kimseye aman vermez ve Erleri erenleri ldrr. Yaar Nuri ztrkn tamamen Trkmen kitlenin perianl ve huzursuzluuna balad bu ayaklanmayla ilgili olarak Tanr yolundan sapan Keyhsreve kar cihad fotoraf ekmek abestir. Bir destan kahraman Boz at hemen btn kaynaklarda Baba lyas tasvirinin ayrlmaz paras olarak dikkat eker. Rivayet edilir ki bu Trkmen dervii ld zaman boz at n stnde ge ykselerek

35

kaybolmutur. amanlarn Gk Tanrya yapt yolculuu andran bu sahneden de anlalaca gibi Baba lar Anadoluda Kam larn yerini almtr. Bu konuda kesin kanaat belirten Ahmet Yaar Ocak, Hi tereddt etmeden Baba lyasn islami kimliinin altnda ok deirnlerd ekalm tipik bir aman olma hviyetini henz kaybetmemi bir Trkmen babas olduunu syleyebiliriz der. Yine hastalklar iyiletirmeyi, dargnlar bartrmay salayan byler, muskalarla ifa bulduunun aktarlmasna baklrsa Baba lyas amanizmdekine benzer keramaetlerin sahibi saylmtr. Bir snak: Hac Bekta- Veli Babai ayaklanmasndan sonra byk bir kymdan geen Trkmenlerin derlenip toplanmasnda nemli rol oynayan Hac Bekta- Veli, Horasan Erenlerinden Sar Saltukun mrididir. Babai Ayaklanmasna katlmad iin zerinde bask olumamtr. Veli nvan, velayet ykn tamakla ykl olduu anlamna gelir ki bu Alevi felsefesinde herkese verilmeyen bir sfattr. Hac Bektai Velinin soyunun Hz. Aliye dayandrlmas, onun bu velayeti tamaktaki baarsnn yansmas olmaldr. nk bir Trkmen olan Hac Bekta- Veli ile Hz. Ali arasndaki soy birlii sadece inan manasndadr. z le ilgilenen Alevi inancnda asl olan da budur. Tpk belindeki tahta klla gnlleri fethe kan Sar Saltuk gibi, Hac Bektan da kltan kesin olan gc Batn dr. Somut deil soyut olan bilgi ve karakterdir. ia ia gruh gruh gelir Halisan nuhlisan mrit olur Elvan ELEB Manann kesif yolu 4 kap 40 makam Trklerin benimsedii "Alevilik" felsefesi, grneni deil "hakikat"i arayan ve "insan- kamil"i, gerekletirmeyi hedefleyen Batni inancna dayanyor. Alevilerin ibadetl biimi, insan mkemmelletireceine inanlan kademeli bir yolculuu andryor. Alglar Kendilerinden olmayanlar yozlam kabul eden Trkmenlerin yerleik hayata uyum salayamamasnn getirdii felaketleri temel alarak, efsunlaan esrarkeliin sapknlarn aforoza odakl ekillendirilmi olanlarca, birka gndr yazdklarmz muhakkak bir fesad ocan aklama gayreti olarak tanmlanacaktr. Takdir edersiniz ki, Trkmen mcadeleleri sonunda Snni Mslmanl brakanlar, bizim topraklarmza ait olmayan ran kkenli iiliin bir deiik versiyonu niteliini tayan ekoln peine taklmlardr gibi kesin kanaat bildiriminde bulunanlarn, mutlak doruya nesilden nesile aktarlan bir kara propagandayla ulalamayacan kabullenmesi zaman alacaktr. Peki Trkiye Cumhuriyetinin temel unsurlarn sahiplenmek iin bu kadar zaman var m? Olmadn dnenler iin, kaldmz yerden devam edelim ve bugn de Trk Aleviliinin benimsedii biimiyle Batniliin din d olup olmad konusundaki yorumlar takdirinize sunalm. Anadoludan rana yayld e Aleviliin ska iddia edildii gibi randan Anadoluya yayld tezine itiraz etmekle balamal. nk Alevilik ran derken iaret edilen ah smailden ok daha nce Anadoluya girmi ve randa Trke konuup, Trk tresine uygun yaayan kitlelerle bulumas ancak Anadoluda tehdit olarak alglanp, baskya maruz brakldklar 16. yzyla denk gelmitir. Alevilik, slamiyetin yayld corafyalardaki hakim idari sisteme, zerine eklemlendii sosyo-kltrel temele gre farkl formlara brndnden Anadoluda gelien inan sistemi, Msrdaki Fatmilik veya bugn randa resmi ideoloji olan iilikten farkl bir geliim gstermitir. Anadolu Alevileri, Osmanlnn kuruluunda etkilerine tekrar deineceimiz Batnilerdir. Siyasi temsilini, Alamut Kalesinde Hasan Sabah nderliinde gelien smailiyye kolunun yapt, zaman ierisinde terrize de olan izgi ile Anadolu Alevilerine has olan Kurann zne yolculuk, ayn istikamette deildir. Hac Bekta- Veli yolu Anadoluda Hac Bekta- Veli yolu olarak gelien felsefe, manann kefini hedefler. Peygamberler dneminin Hz. Muhammed ile kapand yani son peygamberin Hz. Muhammed olduu gereinden yola karak, Ondan sonraki sreci vahiylerin ilham ve keif ile yorumlannn belirleyeceini ileri sren bu inan, iddia edildii gibi slamiyeti dlamak bir yana, slamiyetin derinine inmek iin bir yol gelitirmeyi dener. Hz. Muhammedden sonra nbvvet makam ortadan kalkm, bu yolun rehberlii iin velayet aranmaya balanmtr. te velilik makam Hz. Muhammedin velayetinin sahibi olan, manevi miraslar; imamlardan bugne sregelir. Kuran- Kerimin tefsir deil tevil ile yani hakikate ulamak iin aklanann anlamn aklamak yoluyla anlalabileceini savunan bu felsefenin Hz. Muhammedden sonra tezini dayandrd temellerden biri Kurandaki btn ayetlerin 1) Zahir, d, biim, lafzi, 2)Batn, i, zsel, 3) Had, limit, snr, anlam, 4) Muttala. tanrsal tasarm anlam olduunu savunan

36

Hz. Ali, dieri de Allahn kitab drt ey ierir. Onda; 1) Aklanm deyiler/ifadeler vardr, 2) aretler vardr, 3) zel nitelik le duyumsanabilen ince anlamlar vardr, 4) Yce manevi retiler vardr diyerek Kuran- Kerimin ancak zel bilgiler ile anlalabileceine dikkat eken altnc imam Cafers Sadktr. Eline, diline, beline... Yeri geldike ierdeki kavramlar, ritellerini ve sosyal hayata yansmasn ayr ayr ele alacamz Batniliin, Anadolu Alevilerince nasl yaandn, Ali Tayyar nderin Trkiyenin Etnik Yaps adl almasndan aktaracaz: Aleviler Batnidir. Kendi ifadeleriyle, Kurann z, isel anlamn benimserler. Ancak Anadolu Aleviliinin Batniliini tarih iindeki dier frkalarn rnein smailliye batniiyle zdeletirmemek gerekir. Batnilii Kurann bir zahiri, bir de batini anlam olduu anlay temellendirir. Batn bilgisine herkes u laamaz. Batini inancna gre nemli olan manadr. Alevi inancnn 4 kaps, 10ardan 40 makam vardr. Kaplar eriat, Tarikat, Marifet, Hakikattr. Alevi felsefesinde insan alemin zdr. zetidir. nsan en deerli varlktr. mam Caferin tanmyla nsann biimi Allahn halketme, yaratma gcn da vurduu en stn tanklktr. nsan Allahn kudret eli ile kaleme ald kitaptr. Hikmet ile bina ettii mabeddir. Btn kainattaki suretlerin bir araya getiriliidir. Alevi ahlaknn temeli Kurandr. Maln, neslin, cann korunmas esastr. Eline, beline, diline sahip olmakla zetlenen Alevi ahlak dknlk kurumunu yaratmtr. Bir alevinin dkn ilan edilmesi onun ahlakn dzeltinceye kadar toplumca dlanmas demektir. Alevilikte takyye esastr. nancn gizleme asrlarca tehdit ve zulm altnda yaam olmann getirdii bir anlaytr. Gnmzde kalkmtr. zn makamlar eriat kaps: 1. man etmek, 2. lim renmek 3. badet etmek 4. Haramdan uzaklamak 5. Ailesine faydal olmak 6. evreye zarar vermemek, 7. Peygamberin emirlerine uymak 8. efkatli olmak 9. Temiz olmak 10. Yaramaz ilerden saknmak Tarikat kaps 1. Tvbe etmek 2. Mridin tlerine uymak 3. Temiz giyinmek 4. yilik yolunda savamak 5. Hizmet etmeyi sevmek 6. Hakszlktan korkmak 7. mitsizlie dmemek 8. Ibret almak 9. Nimet datmak 10. zn fakir grmek Marifet kaps 1. Edepli olmak 2. Bencillik, kin ve garezden uzak olmak 3. Perhizkrlk 4. Sabr ve kanaat 5. Haya 6. Cmertlik

37

7. lim 8. Hogr 9. zn bilmek 10. Ariflik Hakikat kaps 1. Alakgnll olmak 2. Kimsenin aybn grmemek 3. Yapabilecein hibir iyilii esirgememek 4. Allahn her yarattn sevmek 5. Tm insanlar bir grmek 6. Birlie ynelmek ve yneltmek 7. Gerei gizlememek 8. Manay bilmek 9. Tanrsal srr renmek 10. Tanrsal varla ulamak Kurann temel mesaj iyi insan yaratmak slam dnyasn monoblok saymak olanakl deil. Bu durum nceki tek Tanrl dinler olarak kabul edilen; Musevilik ve Hristiyanlk iinde geerlidir. Bugn Musevilik iinde de Hristiyanlk iinde de yzlerce farkl yorum var. Farkl mezhep ve tarikatlar var. Farkl mezhep ve tarikatlar kendilerine farkl fkh oluturmutur. badetlerinde de, ibadet mekanlarnda da farkllklar var. Bu durum slam dnyasnda da olumutur. Kuran bir sure sonra farkl yorumcular tarafndan deiik yorumlara tabi olmu. Yeni akmlar ya da mezhep ve tarikatlar olumutur. Aleviler, Hac Bekta Velinin; Benim Kblem nsandr tanmn kullandklar iin baz Snni slami kesimler tarafndan yadrganrlar. Ama Araf suresinin 2. ayetini okuduklarnda; Yemin olsun ki, sizi yarattk, sonra sizi biimlendirdik, sonra da meleklere Ademe secde edin dedik. Onlar da secde ettiler. Am a blis etmedi; secde edenlerden olmad O. ifadesini greceklerdir. Kuran Kerim incelendiinde temel mesaj insanlar ktlklerden koruyup iyilie sevk etmektir. nsann insana ve insanla zarar vermemesidir. yi insan yetitirmektir. Bunun yolunun ise insann kalbinden, gnlnden getiidir. slam sadece be vakit namaz ile otuz gn oru ile snrlamann yeterli olmaddr. Tarihleri boyunca Alevi ulular bu anlaylar savunmular ama egemenlerce hep aalanm, kmsenmi her tr hakszla urayarak yok saylmtr. slamdaki farkl yorumlarn tarihi slam kadar eskidir. Farkl yorumlarn birbirini yok sayma temelinde var olmas bir aldatmacadr. Dini farkl yorumlamalar dier tek tanrl dinlerde olduu gibi slamda da bizim irademizin dnda vardr. nan kiinin kendisi ile inand olgu arasndaki bir durumdur. Tarihte bir milletin farkl dinsel tercihleri, farkl mezhepsel tercihleri, farkl felsefi kanaatleri, farkl ideolojileri/siyasi tercihleri olmutur. Bu gnmzde ve gelecekt e de olabilir. Bir ulus farkl dinsel tercihlere, farkl mezhepsel tercihlere, farkl felsefi kanaatlere, farkl iktisadi ya da siyasi tercihlere sahip diye birbirine dman olmas gerekmez. Bu nedenle; Trklerin slamn Snni yorumuna inananlara z evlat, ii ya da Alevi yorumuna inananlara vey evlat muamelesi yapmak slama da insanla da uygun deildir. Cemal ener Alevileri Cumhuriyet eit yurtta yapt Dersim zerinden, Trkiye Cumhuriyeti ile Aleviler arasndaki baa ilikin bilgi kirlilii yaratma abalar sryor. Konuyla ilgili olarak AKPye sert tepki gsteren Gne gazetesi ke yazar Rza Zelyut dn de, Cumhuriyetin Alevilere zulm deil eitlik saladn belirten u satrlar yazd: Tarihin o ackl olaylarn yeniden uzun uzun anlatmaya gerek yok. Osmanl Devletini ynetenler; bir seferde Anadoluda 40 bin Aleviyi yok ederken; ona yardmc olan en birinci topluluk Krtlerdir. Dersim krmn yapanlar da Atatrkler deil; ite o yobaz izginin gizli temsilcileridirler. imdi ite o Osmanl artklar ayaa kalkmlar, Dersimlilerin haklarn savunur konumda yazyor; konuuyorlar. yi biliyorum ki saduyu sahibi Tunceli halk bunlara inanmyor. Olaylardan 71 yl sonra; AKPnin demokrat CHPnin ise tutucu olduu dedikodusunu yayanlar da zamannda Dersimde insanlar katleden ve katlettirenlerdir. Alevileri Osmanl zulmnden kurtararak eit yurtta haline getiren CHPdir; Atatrktr. te bu yzden yobaz takm CHPyi de Atatrk de hi sevmez. Btn Aleviler u temel gerei bilmeli dir; Cumhuriyetin getirdii ilkeler ve olanaklar; Alevilerin hayat iin; Aleviliin mezhep kurallarndan bile nemlidir. Unutmayalm ki laik ve ada bir cumhuriyet olmazsa, cem evinin de semahn da Alevileri kurtarmas mmkn deildir.

38

Her ey bir gn aslna dner Alevilik felsefesine gre, insann mkemmellemesinin yolu insan- kamil olmaktan, yani aslna dnmekten geiyor. Bu yolun rehberliini yapanlarn zellikleri Orta Asyaya uzanyor. Alevilerin mkemmel insan yaratabilmek iin uyguladklar yaptrmlar cemlerde aldklar kararlar belirler. Alevilerin srra, yani hakikate ermek iin 4 kap ve 40 makamdan getikleri bir ie yolculuk yapmalar gerektiini dn aktarmtk. Buna gre slamiyetin balang kaps olan ve mritlerinin belolu olarak anld eriat kapsndan sonra yololu veya muhiplie ykselen Aleviler Tarikat kapsnn makamlarnda Kurann derin anlamna ulaacaklar yola girerler. nc kap olan Marifette, baba yahut dervi denilen mritler donandklar i ve d bilgiyle, yarandanla yaratlann birliini salarlar. Son kap olan Hakikatin son makam olan Srr Hakikat, btn Alevilik felsfesinin insan ulatrmak istedii noktadr. nsann yaradann iinde erimesi hali olarak tanmlanan bu makamda nsan- kamil yani aslna dnm, bylelikle de mkemmellemi insan olunur. Varln birlii ilkesi nsan merkez alan ve dn ok ksaca deindiimiz dknlk anlay ile ktln insan aalk yaptn tescilleyen Aleviler, i yiliin ise Tanryla btnlemeyi saladna inanrlar. Temelini vahdeti vcut, varln birlii ilkesi olan bu yaklamda insann Enel Hak diyerek Ben Tanrym diyebilmesi esastr. Kimi evrelerce insan tanrlatrmak olarak yorumlanan ve sapknlk saylan bu anlay benimsedii iin Hallac Mansur 911de eitli ikencelerden geirilerek ldrlmtr. Oysa Enel Hak kavramyla anlatlmak istenen insann kendisini Tanr yerine koyabilecei deil, Tanrnn yansmas olduudur. Btnleme ye yaplan bu vurgu kukusuz manevi bir boyutu ifade etmektedir. Takiye bir ihtiyat Bilgi ile can bulmay, insann kyameti, yani ayaa kalk sayan Aleviler, yaadklar ac tecrbelerle bire bir ilikili olan takye sistemini gelitirmilerdir. Arap feodalizmine kar durularnda balayan gizlenme Anadoluda da devam etmitir. Koruduklar kimlik deerleri, imparatorluk mozaiinde bir tehdit olarak alglanmaya balannca bazen Snniler gibi namaz, klp oru tutmular, kimi zaman tmden soyutlanarak uzak, tenha, kendi balarna olabildikleri blgelere ekilmiler, ounlukla da birbirlerini tanmalarn salayacak zel bir dil, davran sistemi ve grnm benimsemilerdir. Tanrnn insana yansmas Tanr korkusu deil Tanr sevgisini ne karan Alevilik felsefesi, bu ynyle ak temel alr. Aleviler, insan yceltmeyi, insann insana ktlk yapmamasnn bir yolu grmlerdir. Yunus Emrenin aadaki drtl Anadolu Alevilerin insan ne derece ve hangi niyetle kutsallatrdklarnn gstergesi gibidir: Bir kez gnl yktn ise Bu kldn namaz deil Yetmi iki millet dahi Elin yzn yumaz deil... nsan- kamil olmak iin geilmesi gereken 4 kap ve 40 makamdan nce, bir Alevinin yola girmi olmas gerekir. Bunun iin bir rehber eliinde ikrar cemi dzenlenir. Bylece kii Alevi inancnn btn gereklerini yerine getirmekle sorumlu hale gelir ve sonrasnda aksi yndeki tutum ve davranlarndan tr cezalandrlr. Bu cezalardan en ar dn de bahsettiimiz gibi, ve bugn zerinde durduumuz insan mkemmelletirmek fikriyle paralellik gsteren dknlktr. Aleviler dkn ilan ederek her trl sosyal ilikilerini kestikleri kiilere, bu cezay gerektiren nedenlerden arnmalar halinde yeniden aralarna almak iin ak kap brakrlar. Dkn ilan edilmesine sebep olan yanllarndan dnen bir Alevi dkn kaldrma ceminde yeniden topluma kazandrlr. Toplumsal dayanma nemli Alevilikteki toplumsal dayanmay ne karan bir baka kurum da muhasipliktir. Mekkeden Medineye g srasnda Mslmanlar arasnda uygulanan ve Hz. Muhammedin Hz. Ali ile kardeliinden balayarak gelimi olan bu anlaya gre her Alevi ailenin karde olduu bir baka aile bulunmaldr. Aksi halde Alevi aile cemde sorgulanma ve arnma h akkn kaybeder. Bu ailelerin ocuklar birbirleriyle evlenemez. Msahip olan ailelerinin birbirlerinin olumsuz davranlarndan sorumlu tutulmalar da, yine iyi insan olmaya ynlendirmek ile ilgilidir. Eline, diline, beline sahip ol Edep ve ahlak olarak slam, tre ve kltr olarak Trk saylan Alevilikte nemli bir yeri olan Eline, diline beline sahip olmak anlay, Trk tresinin de ayrlmaz unsurlarndan biri olmutur. Kkeni Ouzlarn Han Szlemesi olan bu anlayn Trk devlet ynetimine yansmas, eline derken hakann ili yani devletine; yurt topraklarna sahip olmas, diline derken hem anadiline sahip kmas hem de halka kar kt szden saknmas, beline derken de soyuna/rkna sahip kmas beklenmitir. Bu tarihi ikazlar, Anadoluya gelen Trkmen

39

boylarnn kltrlerini korumak iin verdikleri mcadelenin de temel ayan oluturmutur. Nitekim eyh Edebalinin Osman Beye nasihati incelendiinde, ayn anlayn yansmas olduu grlr. Aleviler de, Hac Bekta- Velinin yolunda bu kural sosyal hayatlarna uygularken ellerine sahip kp bakasnn malna gz dikmemeyi, dillerine sahip karak gnl krmamay, bellerine sahip olarak da bakalarnn namusuna gz dikmemeyi ilke edindiler. Dedelik "Atalar Klt"nn devam Osmanl'nn kurulu dneminde, zellikle Orhan Gazi zerinde etkili olan, Horasan Erenleri'nden Geyikli Baba'nn Bursa'daki trbesi, Trklerin islam anlaynn, mezar yaplarnn put sayld Arabis-tan'dakinden farkl bir geliim sergilendiine dair ayakta kalm en gzel rneklerden biridir Aleviler arasndaki toplumsal dzenin olumasn salayan, dini trenleri yne-ten "dede'Ter, daha nce "Babai Ayak-lanmas"nda deindiimiz gibi "toplumu rgtlemek" iini de stlenmilerdir. Alevilik ile slamiyetten nceki Trk kltr arasndaki benzerlikleri deer-lendirirken yeniden dneceimiz balklardan biri olan dedelik, amanizmdeki "kam" in konumunu andrr. Hem soy esas hem de dedelere atfedilen "kera-met'Ter bunun delilidir. Tpk kamlarn ruhlarla salad iletiim gibi, dedelerin de Hz. Ali araclyla ilhamn Hz. Muhammet'ten ald dnlr. Mezar gelenei farkl Dedelik kurumu ou kez Trk kltrnde var olan "atalar klt" ile zde-letirilir. Dergah ve trbe gelenei de yine buradan gelmektedir. Arabistan'ta mezar talarnn dahi "put" sayldn dnlrse bu Araplarn slam anlay ile Snni Trklerin ki arasnda dahi farkllklar olduunu, te yandan islamiyet'in Trk kltrnn et-kisine girdii alann da sadece Alevilik ile snrl kalmadn gstermesi asndan nemlidir. Dede Korkut rnei Trkler'in slamiyetten sonra da devam ettirdikleri "ata"y kutsallatrma gelene-iyle ilgili, Rza Zelyut "Trk Alevi" adl almasnda u isabetli rnei verir: "Trk edebiyatnn en orijinal yklerinden oluan Dede Korkut hi-kayelerindeki "Korkut" da "ata" ve "dede" unvanlar ile anlmaktadr. O da bizim Anadolu Alevilerinin kendi dedelerini kutsal kabul etmeleri gibi kutsal bir kiiliktir. Dede Korkut keramet sahibidir ve kendisini ldrmek zere Deli Karar'n kaldrd kl onun duas ile havada asl kalabilir..." Hedefe varana kadar Trkmenler ba tacyd Osmanl, kurulurken en byk destei Trkmen tekilatlarndan ald. 'Gaziyn- Rm', 'Ahiyn- Rm', 'Abdaln- Rm' ve 'Bciyn- Rm' olarak anlan bu drt kurum Ahilik disiplini iinde hareket etti. Osmanl mparatorluu ile Aleviler arasnda zellikle 15. yzyln sonlarndan itibaren yaananlar anlamak iin, ilk fetihlerden itibaren beylikte olumaya balayan yapsal deiikliklere bakmak, dnem Anadolusunun sosyal zeminini incelemek gerekiyor. Tarih derslerinde rendiimiz ekliyle Osmanl Tarihi, beylik, devlet ve imparatorluk olarak aamada ele alnyor. Oysa Osman Beyden itibaren Bizans tekfurlaryla kurulan temas, Rumeli ve Balkanlardaki fetihlerle bir gecede Mslmanlaan egemen hristiyan unsurlarn, yine bir gecede Osmanlnn egemenlerine dnmesi ve bylece ortaya konan Osmanl kimlii gsteriyor ki Alp-Erenlerin gc ve gaza ruhuyla genileyen Osmanl, devletlemesini imparatorluk anlayna uygun tasarlam. Yine bu erevede hristiyan askerlerle byyen bir askeri gcn cihat ordusu olup olamayaca sorusunu da gndeme getirmek gerekiyor. ok fonksiyonluydular Bir ksmn saydmz btn olumsuzluklar aklmzn bir kesinde tutarak kabul etmemiz gereken gerek, Osmanllarn tarih sahnesine k ve kurumlarn oluturmasnda en nemli itici gcn Trkmenler olduudur. Akpaazade, Osmanlnn kurulu dneminde, yani Fars siyasetinin etkisinde kalan Seluklunun yklp, Anadolunun drt bir yannda henz Trkeden ve dier kimlik deerlerinden vazgememi Trk beyliklerinin egemen olduu gnlerde, Trkmenlerin drt ana bnyede tekilatlandndan bahseder: Gaziyn- Rm (Anadolu Gazileri), Ahiyn- Rm (Anadolu Ahileri), Abdaln- Rm (Anadolu Abdallar) Bciyn- Rm (Anadolu Baclar) . Bugn zerinde duracamz Ahiyan- Rum (Ahilik tekilat), Trkistan, Buhara, Semerkand, Takent, Merv gibi Trk ehirlerinden kp, Horasan zerinden Anadoluya gelen Trkmenlere ait esnaf ve sanatkarlar birlii olarak doup zamanla siyasi, dini, askeri fonksiyonlar stlenir.

40

Alevi felsefesi srdrld Ahi Evren tarafndan kurulan Ahilik, szck kkeni incelendiinde; Trkede cmertlik, Arapada ise kardelik anlamn verir. Horasan Erenleri veya Alperenler dnda kurum Arapa yiitlik anlamna gelen Ftvvet olarak da anlr ki, futuvva, Hz. Muhammedin Hz. Aliye verdii payeler arasndadr. Ahiliin Alevilerle kesitii bir dier nokta da rgte mensup olurken katedilen yolun, insan- kamile eriirken geilmesi gereken kap ve makamlar hatrlatmasdr. Buna gre Ahlik rgtne ilk defa giren birinin(feta), nce Sdk, sef, emanet, takv, kerem, mrvvet, hay sahibi olmas beklenir. Fetalktan Ahilie ykselebilmek iin de kiide Cmertlik, ilim, helal kazan, haya ve edep, dnyay terk etmek... gibi bir dizi erdem bulunmaldr. Mkemmel insan aray Asl nemlisi de Ah olan kiinin drt nesnesinin ak, nesnesinin de kapal olmas zorunluluudur. Buna gre bir Ahinin; 1. Gnl ak olmal 2. Kaps ak olmal 3. Eli ak olmal 4. Sofras ak olmaldr. Ve yine bir Ahinin; 1. Gz kapal olmal 2. Dili kapal olmal 3. alvar kapal olmaldr. Grld gibi Hac Bekta- Velinin Eline, diline, beline sahip olmak olarak zetledii felsefe Osmanlnn kuruluunda, adeta omurga grevi gren Ahi tekilatnn da olmazsa olmazdr. Kurucusu Ahi Evren Bu fikirlerin Ahiliin fonksiyonlar haline dnmesini salayan kii, Abbas halifesi Nasrn damad olan ve Seluklu Sultan I. Gyaseddin Keyhsreve ftvvet alvarn getiren heyette yer alan Ahi Evrendir. Ahilikte son mertebe olan eyhlik, kiinin tasavvuf hayatyla ilgili btn sreleri tamamlamasyla elde edilebilir. Ahi eyhleri yntem ve misyon olarak Horasandan gelen sufi dervilerden ayrlmazlar. Onlar da yol gstericidirler. Osman Gazinin kaynpederi de bilindii gibi bir Ahi eyhidir ve kurulu dneminin yol gstericisi olmutur. Osmann kl kuanmas Birok tarihi kaynak Osman Beye ilk kl kuatan kiinin de Ahi Evren olduu ve bu trenin Bektai geleneine uygun biimde yapldn yazar. Buna gre Osman Bey sznde durmak, doruluk, ballk, eline, beline, diline sahip olmak gibi kavli artlarn yerine getirdikten sonra, Hz. Muhammedin Hz. Aliye kl vermesine benzer biimde kuanmtr klcn. Ve bu klcn da bir ucu dou, dier ucu baty gsteren Zlfikar olduu bildirilir. Kl kuanmann son adm Ftvvet geleneklerine gre erbet ierek ahilie balanmaktr ki bu da Anadoludaki kan kardelii geleneini hatrlatr. Orhan Beyin Yenieri Ocan Bektai Tekkesinin dualaryla amas da kurulutaki Trkmen etkisine rnek saylr. Gkyz vatann adr Ahiliin Anadoluda yaylmas da tpk slamiyet gibi sufi bir karakterde ve yine derviler eliyle olmutur. mer Ltf Barkan bu durumu yle yorumlar: ... baz delillere gre diyebiliriz ki, orta zaman hukukiyatna kar yeni bir sosyal nizam ve adalet telakkisi tayan ve esrarengiz bir din propagandas ekline brnen misyoner Trk dervilerinin telkinat ordularla birlikte ve hatta ordulardan evvel fthata km ve kar taraf daha evvel man en fethetmi bulunmaktadr. ... yar aman olan bu dervilerin ularda slm kltrn ve gaza mefkresini kuvvetlendirdikleri konusunda byk oranda gr birlii salanm durumdadr. Buradaki eliki dervilerin niyeti ile kurulmasna altklar devletin hedefi arasnda olmaldr. Osman Gazinin kuvvetlerine katlrken Trklerin Gkyzn vatannn adr yapma lks ile slmiyetin yeryzn secde yapmaya uygun duruma getirme ve zamana ezan sesiyle hkim olma anlay arasnda ba kurmu olan Alperenler, ata bin, batya git, atn durduu yerde in ve hemen hizmete bala dsturunun gerei olarak Trakya-Balkanlar-Arnavutlukta olduu gibi gittikleri her yerde hem Trkenin yaylmas ve yaatlmasn, hem de slamiyetin tebliini yaptlar. Ancak kurulutan ksa sre sonra daha I. Murat dneminde Ahlerin eli bayrakl, beli kuakl ksmnn faaliyetinin sona erdirilmesi, Fatihten sonra ise

41

hibir fonksiyonu kalmayan bir esnaf tekilatna dnm olmas, Osmanlnn ilk gnden itibaren Trk kimliini deil, kozmopolit yapy temel alan bir sisteme yneldiinin gstergelerinden sadece biridir. Fetihlerde derviler kullanld slami limler Aratrma Vakfnn 1997 ylnda stanbulda dzenledii Trkiyede Aleviler, Bektailer, Nusayriler sempozyumuna katlan Irene Melikoff Alevi-Bektailiin Tarihi Kkenleri balyla sunduu bildirinin Osmanl dnemiyle ilgili ksmnda u grlere yer verdi: lk sultanlar dneminde, Abdal Derviler ve Osmanllar arasnda sk balar vard. Byk zaferler dneminde, Osmanl ordusunda dervi olan gaziler de vard. Bu derviler abdal olan nvanlarna, gazi nvann eklemekten gurur duyarlard. Bylece gazi olan Abdallar Trakya ve Balkanlarn fetihlerine itirak etmilerdir. Bunlarn arasnda Abdal Musa, Geyikli Baba daha sonralar Gl Baba ve benzerlerini sayabiliriz. Hac Bektan hreti Osmanllar arasnda byk olmas gerekir. nk Yenieri ordusu kurulduu zaman, Yenieriler pir olarak niin Hac Bekta setiler. Orua gre Sultan Orhann kardei Ali Paa, meayih yolunu tutmu, dervi olmutur. Kardeine Yenieri ordusunun himayesi iin Horasanl Hac Bekta tavsiye etmitir. Bu himaye ancak manevi olabildi;nk Hac Bekta 1271 civarnda vefat etmitir. Bu Osmanl sultanlarnn Bektai tarikatna olan tevecchn kantlamaktadr. mer Ltf Barkan, Kolonizatr Trk Dervileri adl nl makalesinde ilk Osmanl sultanlarnn dervileri ilk fethedilen yerlerde nasl kullandklarn yle aklamaktadr: Bu dervilere fethedilen yerlerde toprak verildi. Derviler yerleik olmu tekke ve zaviyeler kurmulardr. slam dinini ve Trk medeniyetini buralara yaymlardr. Bu yzden Trakya ve Balkanlarda Bektailik tarikat ok geliti. Hac Bektan ismi Rumelide derin izler brakt. Kimi Jn Trkler Bektai olduklar iin lkenin aydnlar ve ilericileri arasnda yer almlardr. Ayn sempozyumda Osmanllarn Alevileri bir inan grubu veya bir millet olarak grmediini ileri sren Prof. lber Ortayl idare ile Aleviler arasndaki soukl uun abartldn savunsa da, Osmanl arivlerinde Alevilerle ilgili bir eit yok saymann gzlendiini belirtmekten geri durmaz. Ortaylya gre de Alevilik esas itibaryle Trk unsurlara has bir inantr. Yani Trk amanizmi ile temel balants aktr. Ancak bu tarihi ban mahiyeti ve teferruat, folklor ve din tarihi alannda baarl bilimsel monogrofilerle aydnlatlamamtr. Trk amanizmi konusundaki bilgi ve yorumlar henz karanlktadr. Tremizden el ekmeyiz KUMAN Kpak kzlarnn, skender ehre girince yzlerini rtmek isteyenlere cevab: Yz rtmek adetimiz deildir. Yzn rten kimseler gnei ve ay gremez. Evet hepimiz ahn emrindeyiz, lakin trelerimizden el ekmeyiz... Vatan uruna kl kuandlar Ulu Hatun Mete Han ile, Kankey Manas ile, Arkan Attilann yannda, Bacyan- Ruma mensup Trkmen kadn u blgelerde en etin mcadelelerin gbeinde yer ald Alevi kadnlar, Trk destan ve efsanelerinde kutsanan kadn figrnn modern zaman temsilcileri... Osmanlnn kurucular arasnda saydmz drt Trkmen tekilatndan biri, dn belirttiimiz gibi Bacyan- Rum yani Anadolu Baclar adl kadn birliiydi. Sosyal hayatn en nemli belirleyicisi, yasaklar ve yaratt zgrlk alanlar ile inan olduuna gre, kadn hayatn her alannda erkein yannda ve tamamlaycs olarak tasarlayan Aleviliin bu ynyle de Trklerin nceki toplumsal yapsn devam ettirdii grlr. Kutsal misyonlar vard retimin ayrlmaz paras olan Alevi kadn savata da, ibadette de erkekten ayrlmaz. Alevi dedeleri kadar onlarn eleri olan Analar da sayg grr. Cem trenlerinde kadn aktif biimde yer alr. Aleviler zerine yapt almalarla tannan gazeteci Rza Zelyut Alevilikten kadn soyutlarsanz, ortada ne dinsel-tresel olarak, ne de kltrel ve sanatsal olarak geriye bir eyin kalmadn grrsnz der. Altnc mam Cafers Sadk da erkeklerin inanlarnn deerinin kadnlara gsterdikleri sevgi orannda artacan savunur. Trk Tarihini inceleyen Necdet Sevin, Trklerde Kadn ve Aile kitabnda verdii rneklerle, kadn kutsallatrmann, Trk destan ve efsanelerine kadar uzanan bir gemii olduunu kantlar. Destan ve efsanelerde eref, ahlak, kahramanlk ve fedakarlk sembol olarak, karanlklar aydnlatan k manzumesi, eriilmesi, dokunulmas, koklanmas, be duyu ile kavranmas mmkn olmayan ilahi bir nur huzmesi, iyilii, yiitlii telkin eden melek olarak tasvir edilen Trk kadn, ayn zamanda iyi ata binmeli, iyi kl kuanmal, iyi savaabilmelidir. slamiyet ncesi dnemde Trklerde, erkein yannda grmek istedii kadn tipi budur. Sava Kankey Buna en gzel rneklerden biri Manas Destannda verilir. in seferine kmadan nce ei Kankeyin adrna urayan Manasn, silahlanarak sa vaa hazrlanan kadnlar grdnde hissettii ey, gurur ve mutuluktur. Kald ki Manas memnun olmakla yetinmemi, Kankeyin desteini pratie geirmesine de izin vermitir. Manasn komutan olan Almambet, bu seferle ilgili olarak Kankeyin bir gn erteleyin tavsiyesine uymutur. Yaratlta yaratmak ilhamn veren Akana, Dede Korkutte Beyrekle kran krana mcadeleye tutuan Banu iek, Alper Tunga da vatann korumak iin ordunun bana geen

42

Tomris, namus timsali Ayzt... te bu kltrel kodlar tayan Trk tefekkrne gre Hakann temsilcisi olan Ay Ata gn altnc katndayken, Hatunun temsilcisi olan Gne Anann yedinci katta bulunmas kadnn deeri, kutsall ve yksekliinin iaretidir. Cemlerde olduu gibi aman trenleri de kadnlara aktr. Hatta kadn amanlarn erkeklerden daha keramet sahibi olduuna inanlr. Devlet yneten Hatunlar Bu konudaki en arpc bilgilerden biri slamiyetten nceki Trk devletlerinde sadece Hakan buyuruyor ki... ifadesiyle balan emirnamelerinin kabul grmeyiidir. Sava meclisinde grne bavurulan Trk kadnnn sava meydannda olmamas dnlemez, nitekim Pinen kuatmasnda Ulu Hatunun Metenin yannda olduu rivayet edilir. Trkler devletlerini kadn eline emanet etmek konusunda da nc ve esizdir. Delhi Sultan Raziyye Hatun ve Msrda Seceret d Dr Hatun ile balayan kadn devlet yneticileri arasnda ilk akla gelenler Kutluk Devletinin 4. hkmdar Trkan Hatun, ve Huritolullarnn 14. hkmdar Devlet Hatundur. Ebl Gazi Bahadr Han, ecere-i Terakimede Ouzlarda yedi kadn beyden bahseder: Boyu uzun Burla, Barn Salur, abati Hatun, Knin Krkli, Kere Bulad Kuatl Hanm... Batllar inanmak istemedi bni Batuta, 1300l yllarda Trkmen kadnlarnn ne kadar zgr olduklarn zellikle not dtne gre, Franz Taeschner gibi, k Paazdenin verdii Bciyn- Rm bilgisinin, bir yazm hatasndan kaynaklandn, o gnn toplumunda kadnlarn bir tekilat kuramayacan ve olsa olsa bir Hacyan- Rum veya Bahyan- Rumdan (Anadolu Haclar ve Anadolu ruhanileri sz edilebileceini savunmak abestir. Tarih nyarglar zerine yazlamaz. Nitekim Fuad Kprl bu teze itiraz etmi ve Anadolu Seluklular ve Osmanl Devletinin kurulu dnemlerinde Trkmen kadnlarn mensup olduklar bir tekiltn varln belirterek u soruyu ortaya atmtr: Acaba k Paazade Bciyn- Rm ismi altnda u beyliklerindeki Trkmen kabilelerin msellah ve cengver kadnlarn m kasdediyor? imdilik akla en yakn gelen tevil bu grnyor. Kald ki sadece bni Batuta deil, Nideli Kad Ahmed de 1340 tarihli el-Veled-efik ine Trkmen dervilerin elerinin faaliyetlerini kaydeder. Ahmed Eflk, Mevlanann kz Melike Hatunun da ems-i Tebrizi grene kadar baclar arasnda yer aldndan, Ebul Ferec ise Kayseri kuatmasn anlatrken gen erkeklerin yanndaki gen kadnlarn esaretinden bahseder ki, Ahiyan- Rumun kurucusu saylan Fatma Bacyla ilgili rivayetler de bu srada esir dt ynndedir. Trk kadnnn karanlk a Hz. Muhammed, peygamberliini herkesten nce Hz. Haticeye aklayarak kadna duyduu saygy slamiyeti tebliinin daha ilk dneminde ortaya koymu olsa da, sonraki dnemlerde dini kurallar bahane ederek kadnlarn hibir hak ve zgrle sahip olmayan ikinci snf insanlar olarak konumlandrlmasna 15. yzyln sonlar, ama kesin olarak 16. yzyldan itibaren Trk Tarihinde de rastlanr. Bu tarihin ayn zamanda Trkmenlerle Osmanl Saray arasndaki kan davasyla akmas manidardr. Akl almaz bask grdler 13. yzylda Kah dervi, kah asker, kah zanaatkar, kah ana olarak kuruluunda sorumluluk stlendikleri devletinin tarihin her dneminde fedakarl ve asaleti ile ne kan Trk kadnlarn bir eit Ahmet Altan bakyla alglamas ve onlara kar u garip tedbirlere bavurmas izaha muhtatr: Kadnlarn kendi erkekleri yanlarnda olsa dahi kayklara binmesi yasaktr... nc Osmann sokaa kt gn kadnlarn sokaa kmas yasaktr... Kyafet nizamnames ine uymayanlarn elbiseleri kesilecektir... Terziler edepsiz elbiseler dikmeyecektir... Evlerin pencereleri tahta parmakl kafeslerle rlecektir... Vapur ve tramvaylarda oturma yerleri perde ile ayrlacaktr... Bu tabloya ramen 1919da igali telin miitnglerinin kadnlarca rgtlendii dnlecek olursa btn yok sayma ve sindirme politikalarna kar, Trk kimlii gibi, o kimliin oluumuna katks inkar edilemez olan Trk kadnn karakteri de unutturulmamtr.. Anadolu Baclarnn esiz direnii Bacyan- Rum tekilatnn kurucusu kabul edilen Fatma Bac ile ilgili olarak gnmze ulaan bilgi ve rivayetler elikilidir. Adna ilk defa babas eyh Evhadud-Dn Hmid el-Kirmnnin, Sivastaki halifesinin olu Muhammedin yazd Menkb- eyh Evhadd-din-i Kirmnde rastlanr. Dnemin siyasi ortamyla uyumlu bir dilde kaleme alnan bu eserde, Fatma Bac Anadoludaki siyas olaylara kart gerekesiyle ktlenir. Sz konusu kaynakta Fakiregn denen kadn dervilerin faaliyetlerinden sz edilmitir. Bunun dnda Fatma Bac ile ilgili bilgi ve rivayetler elikilidir. Kimi kaynaklarda Kadn Ana, Hatun Ana, Kadnck Ana ile ayn kii olduu kaydedilirken, kimi kaynaklar bunlar birbirinden bamsz kahramanlar olarak anarlar.

43

Gerek olan Fatma Bac veya Kadnck Ana isminin temsil ettii misyondur. Velayetnameye gre Kadnck Ana Hac Bekta- Velinin manevi mirassdr ve himmeti ona intikal etmitir. Sorumluluk noktasnda erkeklerle bir tutulan Kadnck Ana Alevi-Bektai retisini korumu ve yetitirdii derviler, babalar ile sonraki nesillere aktarmtr. Abdal Musann yetimesindeki rol nemlidir. Kadnck Anann Hac Bekta - Veli ile evlendii yolundaki ifadeler, manevi bir boyuta yol evlatl na iaret ediyor olabilir. .Ltfi Barkan da saym sicillerinde Kz Bac, Ahi Ana, Sar Hatun, Hac Fatma, Hundi Bac Hatun, Sume Bac gibi dergah yneticisi birok kadn ad bulduunu yazar. Tpk Orta Asya bozkrlarnda olduu gibi Anadolu yaylalarnda da ata binen, kl kuanan bu kadnlar, dericilik, demircilik, marangozluk, adrclk, keecilik, hal ve kilimcilik, oya ve dantelcilik, dokuma ve rgclk gibi ilerde almak dnda Mool istilas srasndaki destans Kayseri direniiyle de anlrlar. Bu olay esnasnda erk eklerle birlikte iki aydan fazla zaman savatklar rivayet edilen Anadolu Baclarndan esir denler olur. Onlar arasnda tecavze urayanlarn Kzlrmak ve Yeilrmaktaki toplu intiharlar, onur telakkilerinin destanlarda yceltilen kadn figrn hatrlatr. Her masal mutlu bitmez... Osmanl, Trklere zg sembol ve ritellerle kuruldu. Anadolunun gbeinde zuhur eden Orta Asyallar grnmne sahip bir devlette Trkmenlerin reaya kalmaya mahkum edilmesinin trajik bir hikayesi var 1. Murat zamannda kurulan Yenieri Oca devirilen Hristiyan genleri Osmanl adna savaa hazrlyordu. Dinlemeye doyamadmz bir hikayeyle balayalm bugn: Tarihiler, Osman Beyin adnn, Trke Atamann sylenii olan Utman veya Otman olduu zerinde dururlar... Osmann beylii kerametini, Trk mitolojisinin nemi iki klt ay/kutsal k ve hayat aac ile bildiren bir ryaya balanr. Osmanlnn devletin kurucusu saylacak yeni Beyi hkmdarln ilan ettiinde, onu kutlamaya gelenler, nnd e diz kp, elleriyle sunduu kmzdan imilerdir ki bu da bir Ouz tresidir. Zaten Trkistan andran bn (kaftan), aatayi tarzdaki horasani tac , kzl brk ile o gerek bir Ouz Beyi olmaldr. Asi halde, nceki Trk devletlerinde yab anclamann en ar bedellerini deyen derviler, gaziler, kadnlar ve ahilerin etrafnda kenetlenmelerinin, adn ve devletinin dzenini yayma abalarnn nasl bir izah olabilir? Orhan Bey de tpk babas gibi Trk milli tre ve yasas erevesinde kalm ve devlet idaresini bu erevede sistemletirir... Trk gibi ldler Ahilik kua balatp mezhebe giren 1. Murattan da farkl bir tavr beklemek zor. Balm Sultan himaye ederek, Bektailiin kurumsallamasn salayan Yldrm Beyazt Orta Asya ananelerine sadk kalma iini yle abartmtr ki, lhanllar emsal alna pek ierleyen Kad Burhaneddin onu ilim ve faziletten mahrum sade bir Mool olu olarak tanmlamtr. Cem Sultann olunun adnn Ouz Han olduunu duyan kim Osmanlnn saraynn Trk Kimliinden kopuk olduunu iddia edebilir ki! Saray tresine o denli bal idi ki, len ehzadeler, slamiyet ncesi Trk geleneklerindeki gibi yaylar naalarnn zerine konularak ve kuyruklar kesilen atlaryla birlikte defnediliyordu. Bu anlamda bir Hun kurgan ile Karacaahmetteki at mezarlar arasnda anlay bakmndan fark bulunmaz! Demek ki derinine indiimizde sarayn Trk gibi yaatamadn grdmz mensuplarn, en azndan Trk gibi ldrdn anlam olduk... Fethe giderken fethedildiler Yaznn burasnda artk madem yle neden byle demenin zaman geldi. Trk kimliine ait bunca sembolle donanm olan bir ynetime ramen nasl oldu da Osmanl diye, yazk ki iinde Trk barndrmayan Fuad Kprlnn ifadesiyle Sadece devlet hizmetinde bulunan ve devlet btesinden geinen, hakim ve mdir snf kapsayan yeni bir st kimlik oluturuldu. Ve niye Trk devlete hizmet eden, devletten geimini salayan bu egemen snfa dahil olmakta zorland ve reaya olarak kald? sterseniz bu sefer tmdengelim yapalm ve Prof. Dr. Taner Timurun Osmanl Toplumsal Dzeni adl almasndaki tespitini ortaya koyarak balayalm: Osmanllar Balkanlar fethederken, Balkan aristokrasisi de Osmanl devletini fethetmektedir. znikli ilk Osmanllar Hep sylendii gibi Anadolunun fethi, Malazgirt ile resmen giri yaptmz doudan deil, batdan znikten balar. lk Osmanllar herhalde znikin yeni devlete katlmas srasnda, buradaki Bizansl kadnlarla evlenen gazilerin ocuklar olmaldr. Kendini sevdirme stratejisiyle girdii Rumeli ve Balkanlar topraklarna kattktan sonra, iyi niyet gsterisi olarak buralardaki aristokratlar tmar sahibi yapan Osmanl, onlar sosyal statlerinde bir deiiklik olmakszn, bir nevi yatay geile kendi bnyesine nakletmitir. Bu nakilin doal sonucu, bata Kprlnn Osmanl tanmnda belirttiimiz gibi, yeni devletin egemen glerinin ilk halkasnn Bizansllar olmasn salamtr. Onu slamiyete getikten sonra hem devlet iinde hzla ykselen, hem de byk servet sahibi olan Evrenos Bey veya Mihail gibi Rum devirmesi vezirler takip edecektir. Venedikli

44

amiraller, Srp ve Makedon askerler... Hepsi Osmanl sekinleridir artk. Menfaat kardelii Yabanc unsurlarn seri biimde Osmanllamasnda Halil nalcka gre tmar vaadinin cazibesi etkili olmutur. Yani sistemin temelleri sadakat deil menfaat esasna balanarak atlmtr. nalck, Fatih Devi zerine Tetkikler ve Vesikalarnda, Orhan Bey dneminde tutsak dm Selanik Bapsikoposu Gregory Palamasn ulema ile yapt din mnazaralar!nda u ortak noktaya varldndan bahseder: Bir zaman gelecek ki hepimiz fikirlerimizde birleeceiz. Bu birleme pek ksa bir zaman sonra salanmtr da. Fatih dnemine gelinip, stanbul ele geirildiinde, malup olan ancak madur olmayan Bizansllar memnundur. Bizans ileri gelenlerinin, oluk ocuklar ile ev bark sahibi olmasna alan Fatih phe yok ki Romallar imparatoru dur. Ve Roma imparatorluu nun merkezi de hala stanbul dur.(Yorgi Trapezuntis) Simeonun seyahatnamesinde Rumlarn elinde bulunduu dnemde ehre bezirgan olarak bile giremezlerdi dedii Ermeniler memnundur. stanbulun yeni sakini olmak zere davet edilmi, kiliseleri, patrikhaneleri ile kendi cemaatleri iinde huzurlu bir hayat yaamaya balamlardr. Evlerine bile gz diktiler Devletin insan unsurunun, kozmopolit bir yapda ekillendirildii, Osmanlnn bir kimlik olarak iyice belirginletii bu dnemde Trkler nerelerd edir diyecek olursanz; Onlarn da bir ksm davetle, stanbulun nfusunu arttrmak zere bu ehirdedir. Ancak kendilerini Rumlar veya Ermeniler kadar emin hissettiklerini sylemek zordur. Devletin kurucusu ve asli unsurlar olarak brakn hak sahibi olmay, Rum Mehmet Paann kartt kanunla, stanbulda kendilerine verilen evlerin bile sahibi olamamlardr. Bu dnemden sonra Osmanl saraynda artk Trk kkenli veziriazam bulmak mmkn olmayacak, bu da Trkmenlere ynelik her trl negatif a yrmclk ile aznlklar devlet iinde devlete dnmesini salayacak her trl pozitif ayrmclk politikasnn uygulanmasna zemin salayacaktr. Prof. Dr. Yavuz Ercan bu konuyla ilgili olarak yabanc unsurlarn Her trl tehlike ve gelir getirmeyen grevden korunduunu kaydeder. Seferlerde yksek gelir getiren dirliklerin yalnzca devirmelere verilmesi ve Trklerin evden sonra toprak sahibi olmalarnn da yasalarla engellenmesi, ucu Trkmen ayaklanmalarna varacak tarihi bir tekerrrn en nemli iaret fieidir. Hristiyan ordular Anadoluda Btn bu sreteki en talihsiz gelime ise Osmanlnn Anadoluyu fethe kalkmas srasnda yaanr. Balkanlara hogr ile, yerleik inanlarn ve yaam tarznn korunmasna azami gayret gstererek hristiyanl himaye eden bir cihat anlay! ile giren Osmanl ynetiminin, zaten Trklemi olan ve Trkmenlerin yaad Anadoluyu feth etmeye yeltenmesi bile trajiktir. Ki bu bir niyet olarak kalmam, devlet binlerce devirme askeri ile girmitir Anadoluya! Paul Wittek bu dnemle ilgili gzlemini yle aktarr: ...cebir politikas Osmanl hkmdarlarnn, Gaziler Sultan sfatn gittike karartmakta idi. Beyazd, bu harpleri muhtedi Hristiyanlardan mrekkep yenierileriyle ve Srplar, Yunanllar gibi Hristiyan vassallarnn gnderdikleri kuvvetlerle yapmak zorunda kald. u halde bu seferlerde o Mslmanlara kar kafirleri sevketmi oluyordu ki bu da btn tebaas zerinde fena bir tesir uyandrmaktan hali kalamazd. Trk kimliinin trplenme ve yerine Osmanl kimliinin ikame sreci ite bu manzara ierisinde yaand. Hayvan biiminde insana benzer kiiler ahkulu Cemevinin duvarnda Hz. Ali ve Hac Bektai Veli ile birlikte Atatrk resmi de var. Osmanl saray tarihileri, ahkulu Ayaklanmasn ya Safevi tahriine, ya da mezhep atmasna balama eilimindedir. Trkleri her biri insan biiminde hayvana benzer kiiler olarak tanmlayan Hoca Saadettin Efendiye gre isyan etmilerdir, nk; Ol diyarda yaayan Trklerin varlklar doutan yaramaz olup, huzursuzluk da onlarn aalk yaplarnda ikinci bir huy gibidir. Faruk Smer ise, 50 bin kiinin lmyle sonulanan ayaklanmann tmarlar ellerinden alnm sipahilerle, Teke dalarnn yoksul kyllerince balatldn savun ur. ahkulu Ayaklanmasyla ilgili Divana sunulmak zere hazrlanan raporda olaylarn geliimi yle anlatlr: arub sylerlermi ki: Bir dahi tmar satarlar m? Tmarlarmz satun al al cemi rzkmz tkendi. Tmar almaa deve gerek, mal gerektir . Yoldaa tmar yoktur. Nerede etrak taifesi varsa, bezirganoullar varsa, kad oullar, mtevelli oullar varsa cmlesi ehli tmar oldu. Grsnler, imi tmar namahalle verb sipahi taifesini zulmetmekten ne fitneler zahir olsa gerektir. TEEKKR Alevi Trkler, yaymlanmaya baland ilk gnden itibaren sizlerden anlaml bir destek grd. Her gn okuyucularmzn yorumlarn, nerilerini, aratrmalarn ve konuyla ilgili tanklklarn paylat ok sayda mesaj alyoruz. Daha ncekilerde olduu gibi, Yenia okuyucusu bu yaz dizisinde her trl sz hakkna sahip. Dolaysyla bugne kadarki ve

45

bundan sonraki katklarnzn tamam bu sayfada yaynlanacak. Bu konuda syleyecek sz olanlar iin iletiim adresimiz; selcantasci@gmail.com Yarn: ah smail Ba ile gvdeyi birletiren Trk Anadoluda uradklar hakszlklardan bunalan Trkmenler ah smaile snarak Kzlba Devletinin kurulmasn salad. Uzun zaman sonra ilk defa bir T rk devletinin resmi dili Trke, egemenleri Trkler oldu. ah smaili sadece Alevilik penceresinden deerlendirmek, tarihin gereklerinden almak demektir. Onun dman olarak konumlandrlmas inancndan ok, o inanla koruduu Trkl ile ilgilidir. Kald ki aldrana kadar Trkler arasnda mezhebe dayal ayrlklardan sz edilemez. Bir tahterevalli dnn. Trkler yzyllarca, evlerinin bahesindeki bu tahterevallide, Araplar, Farslar, Rumlar, Ermenileri, Venedik, Cenevizlileri yukarda t utmak iin btn glerini tketmeye mecbur braklan taraftr. Dzen srekli onlarn oturduu tarafn tepesine binmi, ykselmelerini engellemitir. te ah smail, o tahterevallinin Trk tarafnda birikmi ykleri kaldran dengesidir. Bunu bir Trk Devleti! ile savamak pahasna yapt iin ah smaili hain ilan edenler, Mustafa Kemalin de bir Trk devleti!ne bakaldrm olduunu unutmamaldr. Kald ki o bakaldr sonunda kurulan Trkiye Cumhuriyeti gibi, Safevi, dier adyla Kzlba Devleti nin Trkl konusunda da bir phe yoktur. Bu nedenle ah smaili fanatik bir taraftar edasyla ele almak, yllardr sre gelen kmaz pekitirmekten baka bireye yaramaz. Hep kamak zorunda kald Akpaazade, Anadolu Trkmenlerinin ah smail ile btnlemesini yle nakleder: mrnde ve diyarnda kendye adem dinmeyen bikarlar tuman beyleri olup hadden ziyade itibar buldular. iten kt gitti. Yerinden ayrlup yurdunu terk idp iftin ubuun datt. eyh Safiyddinin torunu, Akkoyunlularn varisi, eyh Haydarn olu ve eyh Alinin lmeden nce, o daha alt yandayken halef gsterdii ah smail, btn bu sfatlarndan tr rakip ve tehdit olarak grld iin kk yatan itibaran lmden kaarak yaamak zorunda kald. Saklanarak, korunarak, savaarak byd. Annesi Alemahn Erdebile eyh Safiyddinin trbesine gtrd gn balayan ka, oradan Gazi Ahmet Kakuki adl bir Trkmen mridin evine, sonra Hancan adl bir kadna, sonraki ilk tehlike de, halas Paa Hatun tarafndan Dulkadirli Trkmenlerinden Ubayi Cerrah adl kadnn evine srklenmesiyle devam etti. Ubay Hatun, Timur zamannda Erdebile getirilip yerletirilen Anadolu Trkmenlerinin bulunduu mahallede yayordu. ah smailin bu misafirlii, ancak izlerini srenlerin soluklarn hissetmeye balayana kadar srd. Bu sefer Allahvermi Aa Trbesinden, Karamanl Rstem Bey araclyla gittikleri Kerkan Kyne, Kesker Hakimi Emir Siyavuun yanndan, Rete, Gilana, Lehicana kadar uzand. Trkmenlerin iinde, Alevi terbiyesine uygun biimde yetitirildi. Trkmenler birlik iin umut olarak grdkleri ah smaili her trl baskya ramen ve canlarndan vazgemek pahasna korudular. yle ki, smaili bir dnem evinde saklayan ve yetimesinde emei olan Ubay Hanm, Akkoyunlu hkmdar Rstem in emri ile Tebrizde idam edildi. 7 boy, 7 Bey ile birlikte... Lehicandan, 7 Trkmen boyundan 7 Trkmen beyi eliinde (aml Lele Hseyin Bey, Dulkadrl Dede Abdal Bey, Hadim Bey Hulefa, Karamanl Rstem Bey, Karamanl Bayram B ey, Hnsl lyas Bey, Aykutolu ve Gacar Kara Piri Bey) hedefine doru harekete getiinde henz 12 yandayd. Prof. Dr. Faruk Smer, Safevi Devletinin Kuruluunda ve Gelimesinde Anadolu Trklerinin Rol adl kitabnda ah smail yanls Trkmen -Alevi boy ve oymaklar yle sralar: Rumlu, Ustacalu, Tekel, aml, Bozok, Dulkadir, Varsak, epni, Turgudlu, Trkmen, Bozcal, Acrlu, Hnsl, emikezeklu, Avar, Kaar, Sadlu, Arapgirli, Alpavut, Bayat, spirli, Silspr, Bahar, Cakirlu, Bayburtlu, Otuzikilu, Karaman.. Cemal ener de Alevilerin Etnik Kimliinde ah smailin tahta knda hepsi Ouz boyu olan 72 oymak ile 40 seyyid ocann desteinden bahseder. O yrdke, peine taklan Trkmenlerle byyen kafilesinin ilk dura Erdebil darl irad; eyh Safinin mezar olur. Buradaki sufi tren ve zafer dualaryla nce Ercvana geer. Oradan da Idr Ovas, Kazman, Erzurum, Erzincan derken Ustacal Trkmenlerin bulunduu Tercann Sarkaya yaylana... ah smailin Anadoluya geliini Osmanl topraklarna tecavz ve tahrik sayan tarihiler her nedense o ada buralarn henz Osmanl snrna dahil olmadndan bahsetmez. Bu geliin, Trkmenler arasnda Artk ba ile gvde birlemitir sevinciyle karlandna baklrsa, Osmanl korkmakta ha kldr. Yanl olan bu korkunun Trkmen kymna dnm olmasdr. Ksa sre sonra Safevi topra haline gelecek olan bu blgedeki dier tecavz iddias Yavuzun Trabzon Valisi olduu dneme aittir. Buna gre Yavuz, Erzincan ve Bayburda kadar iner. Blgeye zarar vermekle kalmaz, ah smailin kardei brahimi de esir alr. Bu olaydan sonra ah smail baba diye hitap ettii ve her frsatta soy birliinden bahsettii 2. Beyazda gnderdii elilerle zntsn iletir. Kzlbalar (Safevi) Devleti Etrafndaki Trkmen kitlenin genilemesi ve glenmesiyle devletleme srecini fiili olarak balatan ah smail nce irvanah Ferruh Yesardan atalarnn intikamn alr, peinden Bakyle, Irak, Fars ve Kirman fetheder. 12 mam adna hutbe okutup para bastrr. O artk Kzlbalar Devletinin ahdr. ah smailin kurduu yeni devlet tamamen Trklere dayanr. Trkler eliyle kurulmu dier devletlerden fark, en azndan ah smailin lmne kadar, (sonra onlar da ran etkisine

46

girecektir) devleti ynetenlerin kanndaki cevheri aslinin nemsenmi olmasdr. Soyunun Ouz dedelerine dayand iddia edilen ah smailin neden Osmanl saray tarihilerince lin edilmek istendiini bir ranlnn; Nasrullaf Felsefinin kaleminden okuyalm: O rann yerli ahalisini kendisine tebaa etmi ve onlar kkence Trkmen olan Kzlba taifelerin hakimiyeti altna drmtr. irin fars dili Osmanl mparatorluunda ve Hindistanda siyaset ve edebiyat dili olduu bir devirde, Trk dilini ran saraynn resmi dili yapmtr. Hatta o kendisi de yalnz Trk dilinde iirler yazyordu. Felsefi tarafndan esefle yazlan bu satrlar, Trkler asndan bakldnda taherevallideki denge deiiminin kantdr. Trkler artk kendi devletlerinin kaba, aklsz, eek dite itilip kaklan deersiz unsurlar deil egemenleridir. iirleriyle Trkenin ses bayra haline geldi ah smail dneminde sadece idare biimi deil sosyal yaam da her haliyle Trkedir. Rivayetlere gre lke Dede Korkutta geen sahnelerin canlan drld doal setlere dnmtr; ozanlar, koaklamalar... iilii resmi din, Trkeyi de resmi dil yapan ah smail, ayn zamanda Alevilerin nde gelen ozanlar arasnda saylr. iirlerini Hatayi Divannda toplamtr. Trkenin gelimesine byk katkda bulunan bu iirler onun felsefesinin anlalmas asndan da nemlidir. te onlardan biri: Serime Bir Sevda Geldi Muhammed Aliden Beri Yand Vcudum Kl Oldu Ta Kalubeliden Beri Alinin Fatma Kanberi Hrka Tutunur nleri Severim On kimamlar Atas Pirimden Beri Hasanla Hseyini Sevdim krarm Onlara Verdim Kafirleri Btn Krdm Halil-r-Rahmandan Beri Zeynelabidin Yollar Alr Gonca Glleri Bakr mamlar Serveri Severim Soyundan Beri Muhammed Dnyaya Geldi u Alem Nur le Doldu Hacem mam Cafer Oldu Okuram Kurandan Beri Yavuzun Divanda yapt kym savunmas Yavuz Sultan Selimin Anadolunun ah smail ile ban kesmek iin giritii Trkmen kymndan nce Divanda yapt konumay Hoca Saadettin Efendi yle nak letmitir: ...mrid ve dostlarn arttra arttra gen yal herkesin gnln zne ekmitir... Peygamberin gnller aan yce snneti yapsnn zulm ve dinsizlik kazmasyla temelinden ykarak harab etmitir... Sevin duyduumuz bamzn tac cevheri kkl dinin, devamn salamak ve ak eriat yolunda yrmek olup, Tanrnn desteiyle gcmz en yksek derecede, cihan tutan klcmz slamn nuruyla parlamakta iken, ol kayplarn kayna ia topluluu ban paralamak, ad ve anlarn varlk dnyasndan gidermek iini stlenmek akl ve din kurallar gereince boynumuza bor olmutur... Madem ki ol aypl mezhep ve geni mezhep sslarnn deersiz ba ve bularnn vardka gc artmas, zararnn da bizlere dokunmas gn konusu olmutur. Zira Anad olu illerinde yaayan kavrama gcnden yoksun Trkler, o karalanmlarla balant kurarak, tanmadan, bilmeden ol sapknlk rneine uymular, oluk ocuklarn, mal ve varlklarn ann yoluna feda ider olmulardr. Gc olanlar lsz adak ve armaanlarla an ziyarete giderler. Sapknlkla pikin halifeleriyle her yl saysz adaklar gnderip, ol yasaklara n duyan mubahinin yklasca dergah glgesini haa hacet kaps ve dilek kabesi bilrler ve ergin kzlarn, belki kz kardelerini tepelenesice adamlarna peke ekp adn iitseler secde ederler. Tmar hatr iin ere kl ekilmez Karde kavgas yapmak istemeyen Trkmen sipahiler tmardan vazgeerek savaa katlmay reddettiler. aldran arifesinde, Osmanl ordusunda hl Anadoluya dnmeyi t eklif eden paalar bulunuyordu aldran Savana gereke olarak ne ah smailin Yavuz Sultan Selimin padiahln kutlamamas, ne Diyarbakr Beylerbeyinin Osmanl Sarayna hediye olarak gnderdii

47

kaydedilen kadn elbiseleri, ne de ehzade Ahmetin olu Muratn, ah smaile snmas saylamaz. Bunlar ancak sudan sebeplerdir. ehzadelii dneminde Yavuzun Alevi Trkmenlerle kurduu yakn iliki hatrlannca Osmanl padiahnn bir sabah Kendi soyumdan olan insanlarn kann aktaym hevesiyle uyandn sylemek de abartl olur. Trabzon valisiyken Trkmenlere hitaben Yce Hak ben kuluna devlet balarsa iyilik baheden baklarm halk ocuklarnadr diyen ve Trkmen ozanlarnn sazlaryla Yr Sultan Selim devran senindir diye benimsedii ilk padiah olan Yavuzu, bu savaa gtren asl neden nemlidir. Devirmelerin cezasn ektiler Dnyada ticaret yol ve yntemlerinin deimeye balad bir dnemde, yeni dzenin dnda kalmaya balayan Osmanlnn, alarm veren btesi ne gelir getirecek kervan gzergahlarna hakim olmas iin yzn douya dnmek ve Safeviler zerinden Basraya ulamak mecburiyeti vardr. Ama bu mecburiyetin olumasnn msebbibi o gne kadar Balkanlara yaplan btn sefer maliyetlerini vergi olarak Trkmenlerin omzuna ykleyip halk devletten soutan, ngrszlkleriyle deniz ticaretinden geri kalnmasna neden olan devirme ynetim zmresidir. Nitekim Yavuz da ehzadelii dneminde saray erkann Atalarmn yannda bulunan hnersiz yan kesiciler, mal ve mlke dknler, ba ve hediyyeye tapnanlar, halk ocuklarn devaml ileri gitmekten el ektirenler, beceriksizler, pinti ve alaklar... olarak tanmladna gre Osmanlnn esas sorununu kavram olmaldr. Dolaysyla devleti iine dt darboazdan kurtarmak mecburiyeti duymu olmas, yediden yetmie varnca ol yaramazlardan id saptanan ekyann adlar defter olunub mutlu kapuya bildirilmesine diyerek Trkmen katliamna ferman karmasn hakl bulmay salamaz. Halk da, asker de karyd Hereyden nce dinen ve hukuken bir Trk Devleti ne sava amas iin uygun artlar olumamtr. O da bu artlar oluturmak iin siparile fetva verdirme yntemine bavurur. Kemal Paazade ile Mft Hamzann yaymlad iki fetva Trk tarihi asndan nemlidir. nk Alevilerle ilgili yalan yanl ve dmanca bir ok fikir iin en nemli veri kaynaklar aada bir blmne yer verdiimiz bu fetvalar olmutur. Yavuzun hocalardan ald izin ve yetki belgesi ne halkta, ne de yars Bektai kltryle yetimi Yenierilerden, yars da o belgenin katli vaciptir buyurduu Kzlba Trkmenlerden oluan Osmanl ordusunda karl yoktur. Kald ki Yavuz sadece, geecei yollar boaltarak yiyecek tedarikine destek ve rmeyen Trkmenleri deil, emrindeki kimi askerleri de ldrtmtr. Sefer esnasnda Anadoluya dnmeyi teklif eden Hemdem Paa ile asi Kazasker Cafer elebi, kinci Vezir skender Paa ve Sekbanba Osman Aa bunlardandr. Dikkat edilmesi gereken bir ayrnt, Yavuza yegane destein Krt beylerinden gelmi olmasdr. Yavuzun elinden kurtulmak isteyen Trkmenlerin kendilerini Krt gibi gstermelerine, Krte renip, Krt gibi yaamalarna neden olacaktr. Osmanl ordusu aldra geldii gn yaplan bir oylama da ibret vericidir. Yavuz, yirmi drt saatlik bir istirahattan sonra savaa balamay neren vezirlerin teklifi, Pirinin askerlerin byk ksmnn dmann mezhebinden olduu ve dnme vakti bulurlarsa ah smailin tarafna geme ihtimalleri bulunduu nu hatrlatnca reddedilir. Yavuzun mektubu Sava ncesinde Yavuzun gnderdii mektuplarla smaili tahrik etmeye almas, ne hazin ki kendi kendini ikna etme abasnn da yansmasdr. te Yavuzun sava iin neden yaratmaya alt o mektuplardan sonuncusundan blmler: smail Bahadr. Allah durumunu slah etsin. ...dmann avlayan saysz askerle senn kasdna, dou lkelerine anl ynelii eyledik. (...)Hak sbhaneu ve talann zd yol ve karar neye ynelik olmu ise ortaya ka deyu buyurmutum. Pes bundan ama u idi ki, birka ay ve gn nrdiden sen de uyarlanasun. Tedarkin idesin. Gafil bulundum. Elim altndaki askeri toplamaa el virmedi dey zr ve bahane itmeyesin. Ama uzun bir sre ve epeyce bir vakittir ki, dklen at nallarndan yer yz demire brnm, dizginlerin akrtsndan cahann kula nlayp dolmutur. Bu arada, gizli, ak, iyi yada kt senden cesareti belirtir bir da vran grlmedi. Ola ki, imdiki halde gkleri andran Azerbaycan yresinde olan da ve tepeler muzaffer ordunun katrlar nallaryla hilallerle domu, ge benzemiken senden ne ad, ne san peyda olmu, ne de varlndan bir iz ortaya kmtr. (...) Selamet duygusuyla perde gerisinde oturmay seenlere erlik ad hatadur. lmden korkan kimselere ata binmek ve kl kuanmak yarauk deildir. (...) Eer znde her ne eitten gayret ve yiitlikten iz varsa, gelp zaferleri kovalayan askerime karu olasn. Ezelden yazlu olan her ne ise gn yzne km ola... ah smailin cevab ah smailin Yavuzun hakaretlerini alttan alarak, Trk birliine verilecek zararla ilgili kayg ve ikazlarn dile getirmi olmas manidardr: ...erefli mektuplarnz yetiti. Onlarn mevzusu kin ve dmanlk bildirse de cret ve metanet ifade ettii iin bize lezzet verdi. Lakin bilemedim ki, bu dmanln balangc ve

48

kkeni ne ile ilgilidir. (...)Eer zellikle hakimiyet davas iin gelmi ise, ne yapalm yle olsun. Ancak igekenlik, sz yle bir yere karr ki, eski dostluun da temelini berbat eder. (...) Bizim o tarafa gelmememizin iki sebebi vard: birincisi bulunur ki, o diyarn sakinlerinin askeri bizim yksek nesepli babalarmzn mritleridirler... kincisi de, sizin mukaddes yryl hanedannza olan muhabbetim idi. stemiyordum ki, Timur zamannkine benzer bir karklk, beklenilmez bir halde o memlekette meydana gelsin. Bunu imdi de istemiyorum. Vaziyetin byle bir hal almasndan da krlmyorum. Niye de krlaym? Hkmdarlar arasnda kin ve dmanlk eski bir adettir... ...hi kimsenin szne uymadan meselenin asl konusunda dnlse daha iyi olur. nk sonuncu pimanlk fayda vermez... Eer i harbe ekerse ertelenmesin. Lakin uzakgrenlik yolu ile hareket edilsin. aldrandan sonra Yavuzu ayaklarnn altna hallar sererek karlayan Farslarn tavr, hepimizi, kazanann kim olduu konusunda dnmeye sevk etmelidir. aldran o gne kadar yapt hibir sava kaybetmeyen ah smailin yenildiini sylemek gtr. nk o sonu ne olursa olsun Trkler in yenileceini bildii bu savata haremiler gibi kervan kesmem diyerek, kazanmak iin eline geen frsatlar deerlendirmeyi reddetmitir. Kemal Paazadenin aldran Fetvas erif Fratn hilafetin zehiri derken neyi kastettii, Zeki Velidi Togann Msr fethinden sonra Anadoluya getirilen yabanc din adamlarnn tavryla ilgili u tespitini okuduktan sonra iyi anlam kazanr: Bunlar Douda Cengiz ve Temr zamannda yaatlan nizama ve iilik temayllerine kar mthi bir dmanlk beslemiler ve belki de Doudan gelen her eyi iilik telakki etmilerdir. Anadoluya doudan gelen en nemli eyin Trk kltr olduunu hatrlatmaya bilmem gerek var mdr? Trk birlii iine hl kapanmayan bir yara aan, Kemal Paazadenin aadaki fetvasnn etkisi de sonradan gelecek olanlarnkinden az olmamtr: ...ah smailin rezil ordusunun, Alevi ve ii taraftarlarnn kafirlii her tarafa yaylmtr. (...) Onlarn kafirlikleri, irtidatlar konusunda hibir phemiz yoktur. Onlarn lkesi darl-harbtir. Gerek erkekleri ve gerekse kadnlar ile evlenmek ittifakla baldr. Onlardan doan ocuklardan her biri veled-i zinadr. Onlardan birinin kestii ey yenmez. Onlara zg olan kzl takkeleri herhangi bir zaruret olmadan giyenin kfrnden korkulur. Bunlar ounlukla kfr ve inkarn ak alametlerindendir. Onlar hakkndaki hkm mrtetlere uygulanan hkmlerdir. Harp diyar olan lkelerinde yenilgiye uratlmalar halinde mallar , kadnlar ve ocuklar Mslmanlara helaldir. Erkeklerin katli vaciptir. (...) Ayn ekilde onlara kar cihad, onlarla savamaya gc yeten tm ehli slam zerine farz - ayandr. (...) Onlara stn gelmemiz halinde iki seenekten birini semek zorundadrlar: Ya Mslman olmak ya da Arap mriklerle yapld gibi kl. (...) Tm bu szler sahihtir ve Mslmanlarn sultan zerine Yce Allahn Ey peygamber! Kafirler ve mnafklara kar cihad et. Onlara kar sert ol. Onlarn varaca yer cehennemdi r. Oras ne kt bir sondur. Tm bu iler Allaha dndrlecektir. Buyruunda olduu gibi, bu kafirlerle cihad etmesi vaciptir. Mft Hamzann fetvas da Kemal Paazadeninkiyle rtr: kafirler ve dinsizler topluluu olduuna dair fetva verdik. Onlara sempati gsteren, batl dinlerini kabul eden ve yardmc olanlar da kafir ve dinsizlerdir. Bu gibi kimselerin topluluunu datmak btn Mslmanlarn vazifesidir. Bu arada Mslmanlardan len kutsal ehitlerin yeri cenneti aladr. O kafirlerden lenler ise, hakir olup cehennemin dibinde yer tutacaklardr. Anadolunun gbeinde ot otlayan Trkmenler Devirme tarihiler ve siparile fetva yaynlayan din adamlarnn btn arptma gayretlerine ramen, Kanuni dneminde hazrlanan resmi rapor, ayaklanan Trkmenlerin yokluktan ot otlamaya baladn gsteriyordu Alevi Trkmenler geleneksel Trk giyim tarzn benimsemilerdi. Huzura byle kt iin ldrlen eliler oldu. Anadoluda Alevi Trkmen babalar / dedeleri / eyhlerinin nclnde gelien ayaklanmalarn 16. yzyln ikinci yarsna kadar mezhebe deil byk lde iktisadi nedenlere ve Trkler zerindeki idari baskya dayandn belirttik. Hsn Merdanolu, Kemalizm ile Btnleen Alevilik adl kitabnda, Trkmen ayaklanmalarnn aldran Sava ncesinden balayp Kanuni ynetimine uzanan dnemini yle yorumlar: O gnler; kendi z kltrleri dorultusunda yaamak isteyen insanlarn, trl eitli iftiralarla rtlmek zere zindanlara doldurulduklar, ya da Kzlrmaka atlarak boul duklar, kylnn elinde avucunda ne varsa el konulduu, kadnlarn kzlarn zorla evlerinden alnarak srklenip gtrld, Ebusuud fetvalar ile inan deitirilmeye zorland, Mert olanlarn tre inancndan vazgemeyerek, zulme bakaldrp lmeyi yeledii, dnek ve korkak olanlarn teslimiyeti bir tutum iinde korkaka yaamay yeledi gnlerdir. (...) Bu koullar altnda ili datlan, beylikleri yok edilen, sofrasndaki ekmeine el konulan, binlerce yldr sahip olduu kltrne saldrlan, kendi yurdunda kle durumuna drlen, ezilen, horlanan Anadolunun Ouz Trk halk bazen ayaklanmalara bavurarak kendine bir kurtulu yolu aramtr Enderun tasfiyesi Prof. Dr. Mustafa Akda da ayn konuda Anadolu halk ile hkmet adamlarn birbirine dren asl sebebin iktisadi olduunu kabul etmekle beraber, hkmet merkezinin gtt

49

yahut gtmek zorunda kald i idare siyasetinin de bunlarda bir rol olmadn iddia edemeyiz. Bir defa yksek mansplarnn Trk mera zararna olarak Enderundan yetime kimselere gemesinin ileri gelen Trkler arasnda bir tepki yarattn kati olarak kabul edebiliriz der. 2. Beyazttan itibaren lmiye snf dndaki Trklerin idari sistemden uzaklatrlmasnn gzle grnr bir hal almas Hristiyan ailel erden devirilen ocuklarn eitildii Enderun etkisiyledir. Prof. Dr. Fuat Bozkurtun halkn yokluktan ot otladna dair hkmet raporu bulunduunu aktard devletin en parlak anda ortaya kan Trkmen ayaklanmalarna dnecek olursak; Nur Ali Halife Ayaklanmas: Anadoluya ah smail tarafndan gnderildii sylenir. Sultan Ahmet ile Yavuz Sultan Selim arasndaki taht kavgasn frsat bilen Nur Ali Halife Amasya, orum, Sivas ve Tokat Alevilerini ayaklandrr. Destekileri arasnda Sultan Ahmetin olu Murat da vardr. Bu ayaklanmaya katlanlar Solakzade Tarihinde soysuz , arsz ve aklsz insanlar tanmlanr. eyh Celal Ayaklanmas: Turhal kalesinde inzivaya ekilmi ve halk tarafndan ok saylan bir Trkmen eyhi olan Celalin halk uradklar hakszlklara kar kmaya armas zerine Bozok Valisi veys Beyin evini basmasyla balayan isyan ksa srede byr ve yaylr. Yavuz o srada Msr seferindedir. Rumeli Beylerbeyi Hrvat kkenli Ferhat Paa isyan bastrmakla grevlendi rilir. Ancak Dulkadirli Mara Valisi ehsuvarolu Ali Bey ondan nce yetiir ve eyh Celalin ban keserek stanbula gnderir. Bu ayaklanmann ve sonucunun yaratt yank dolaysyla sonraki isyanlar ayn karakteri tamasalar da Celali syanlar olarak anlr. Bu olaydan dolay taltif edilen Ali Beyin, ksa sre sonra be olu ile birlikte Ferhat Paa tarafndan katledilmi olmas dikkat ekicidir. Baba Znnun Ayaklanmas: Keyfi vergi artrmlarna itiraz zerine kan bu ayaklanmada, il yazcsnn istedii bedelin fazla olduunu syleyen Skln Kocann sann ve sakalnn kesilerek, bir merkep zerinde dolatrlmasna tepki olarak balar. Kalender elebi Ayaklanmas: Peevi, Hac Bekta postniinlerinden olan Kalender elebinin, Kadnck Anann olu Hanin Efendinin soyundan olduunu kaydeder. Uryan ve puryan olan Trkmenlerin byk ayaklanmalarndan birinin daha da yaylmasn nlemek iin Dulkadr oymaklarndan Karaalu ve Dokuz Boy beylerine tmarlarnn geri verilecei ve yolsuzluklar n giderilecei sz verilir. syan gerekelerinin ortadan kalkacana inanan Trkmenler, zellikle toprak sahibi boy beyleri Kalender elebiyi yalnz brakr. Bu ayaklanma elebinin ldrlmesiyle sona erer. Kesilen balardan kubbe Osmanlnn ktaya yayld ve zirvede olduu dnem boyunca, Anadoluda gerek manasyla egemenlik kuramam olmasnn sosyo-psikolojik sonular hala gerek manada analiz edilememitir. Oysa kesilen balarndan kubbeler yaplan Anadolu Trkmenlerinin gnmzde de hala kilit makamlardan sistemli olarak el ektirilen kesimi temsil etmesi Trkiye Cumhuriyetinin geleceinde belirleyici olacak en nemli meseledir. Kald ki Alevi ayaklanmalar bastrldktan ve Alevi nfusu byk oranda datldktan sonra da, Osmanln n kurduu dzene kar bakadrlar devam etmitir. Yarn deineceimiz ve ilk Celali syanlarndan ayr bir konumu olan Byk Celali Kavgas buna en gzel rnektir. Gizli imha fermanlar Trklerin yok edilmesini ngren devirme uygulamalar, bunun baarlamad yerlerde onlar terrize etmeye, yine bugn Trkm diyen insanlara kar yrtlen psikolojik savata olduu gibi onlar tekiletirmeye ve marjinalletirmeye dnk olmutur. Dnemin en nemli vakalarndan biri saraydan yerel yneticilere iletilen gizli imha emirleridir. Amasya Beyine gnderilen ...toprak kads marifetiyle mezkurlar hsn tedarik ile getrb dahi kimseye ifa eylemadiyen elaltndan Kzlrmaa iletb irak eyleyesin. Veyahud mnasip grld zere hrszluk ve haramilik eyledler deyu iddia eyleyb haklarndan gelesin. Emri, Trkmenlerin hangi yntemlerle eteci, yamac ilan edildiine misaldir. Osmanl Mhime Defterleri ok sayda Bey ve Beylerbeybeyine gnderilen benzer fermanlarla doludur. Bunlar tarih ve saylar belli resmi yazmalardr ve bugn de devletin resmi arivlerinde tutulmaktadr. Osmanl da dahil Trklerin kurduklar devletlerde uzun dnem mezhep ayrlnn sorun tekil etmediini gstermesi asndan Kanuni dneminde Snni Osmanllara snan ii Ulema Hann, tarafsz politikalarndan holanlmayan! eref Hann yerine, Krdistan Eyaleti Valiliine atanmas nemlidir. Yine Kanuninin babas Yavuz Sultan Selimin Kzlba elilerin ldrlmesi, ah smailin karsnn evlendirilmesi gibi kararlarn sorgulad ve bir imansza iltifat gsterdii gerekesiyle eletirilmesine ramen ah Tahmasbn kardei Elkas Mirzay, Biz devletin san ve haysiyeti neyi gerektiriyorsa onu yaptk. Eer ortada bir hainlik varsa, onun cezasn

50

Cenab hakka havale ederiz. Diyerek Osmanl Saraynda en st dzeyde arlad bilinmektedir. Din ile isyanlarn ayn zemine oturtulma abas Sosyo-ekonomik patlamalar olan Alevi Trkmen ayaklanmalarnn din zeminine oturtulmasnda, Trk olmayan veya olduu halde Trkm demeye utanan saray tarihileri dnda, en fecisini aldranda grdmz gibi fetvalar, dolaysyla din adamlar barolde yer almtr. Yukarda andmz olaylardan Nur Ali Halife olay Hoca Saadettin Efendinin anlatmna kalrsa yle olmutur: ... irkin Kzlba katndan halife sfatyla geli, Rum lkesinde oturan Trkmenlerden lm hie sayan yoldalar derleyen Nur Ali Halife adndaki sonu sapknlk olan aalk... Kzlba ise Tokata gelb ol uc zerinde nice fitne tohumlar sat. nk ol tarafn Trk Kzlbaa tutkun idiler. lke halkndan ok sapkn ol kt grlere katlarak bakml memleketi ayaklar altnda inediler. ldrlmesi helaldir Yine Hoca Saadettin Yavuzun politikasn eletiren Kanuniye Hasan Cann verdii ahn has haremi neyle olumuturki bakasna e olarak verilmesi treye aykr der cevabn, Alevi aile yaantsn hie sayd iin byk bir cokuyla aktarmtr. Grld gibi bir Alevi Trkmenlerinin evlilikleri dahi meru saylmam ve Hoca Saadettin kafasndaki bilgin!ler, kendilerini onlarn kadnlar zerinde doal hak sahibi grmlerdir. Bugn yayor olsalar, Trkmen kymlarndan dolay hesap vermesi gerekenler listesinin banda kukusuz eyhlislam Ebusuud Efend i gelir. Her bir fetvas bir katliam emri gibi olan Ebussud 1548de yle buyurur: Kzlbalarn ldrlmeleri elbette dinimize gre helaldir. Bu en byk kutsal savatr. Bu yolda lmek de ehitliin en ulusudur... Kzlbalarn ldrlmeleri dier kafirlerin ldrlmelerinden daha nemlidir... farkl inan Ayn ahs Kzlbalar slam sultanna isyan ettikleri iin mi ldrlrler yoksa baka sebepleri var mdr sorusuna, Bunlar hem sultana isyan ederler, hem de dinsizdirler diyerek, ayaklanmalarn gerek nedenlerini saptrmaya almtr. Kzlbalarla birlikte isyan ettikleri iin yakalananlardan bazlarnn Ermeni kmas halinde ne yaplaca konusundaki bir soruyu da Ebusuud Ermeniler kurtulurlar diye cevaplamtr. Grld gibi Alevilerle ilgili temel rahatszlk onlarn devletin kurucu unsuru olan Trk kimliine sahip olmalardr. Bu Trklerin, Msr seferinden sonra medrese evresinde oluacak yabanc din adam etkisine girmemeleri, toplumdan uzak yaamalarndan baka, bu eitimin Trke olmamasyla da ilgilidir. Safevi Devletinin de ayn etkiye girdii bu dnemde yeni bir Osmanl Snnilii tesis edildii gibi, yeni bir Safevi iilii de tesis edilir ki bu Anadolu Trkmenlerinin sahip olduu ve bugne ulatrd Alevi inan felsefesinden ok farkl bir geliim srecinden geer Erime noktas byk kakunluk Aleviler, Celali Ayaklanmalarndan sonra balayan kitlesel kymlardan kurtulmak iin ifti ubuu terk edip da kuytularna, ormanlara ve Krt blgelerine gizlendiler. Bylece inanlarn bugne kadar yaatabildiler Celali ayaklanmalarnn nderlerinden Krolunun hikayesi. ozanlar tarafndan, halk edebiyatnn en gzel eserlerinden birine dntrld Anadoluda Alevi lidelerin balatt Trkmen ayaklanmalar, Kanuni Sultan Sleyman dneminde farkl bir kimlik kazand. Yoksul kyller ile Haova zaferinden sonra dirlikleri kesilen askerler ve Trkmen beylerininin sknt ve beklentileri farkllk gsterse de hepsi ynetici zulmne kar ayn cephede bulumutu. Hs eyin Hsamettin, Celali Ayaklanmalarnn bu ynyle milli bir tepki zellii gsterdiini savunur. Anadolu kylsnn yzde 95inin ayaklanmalara fiilen katlm olmas da bunu destekler. Sus payna kandlar Maliyenin ve tmar sisteminin bozulmas, toprak gelirlerinin el deitirmesi, feodalitenin glenmesi, btn vergi yknn kylnn zerine binmesi, sava ganimetlerinin dmesi gibi ncekilerle benzer iktisadi gerekelere dayanan Celali Ayaklanmalarnn krlma noktas Enderundan yetime devirme kadrolarn kendi karlarn kaybetmemek iin, Trk beyleriyle anlama yoluna gitmesi ve onlar beylerbeylii, sancakbeylii gibi grevlere getirerek, yani sisteme dahil ederek kylden koparmas olmutur. Bu uzlama tarihi sonular dourur. Umut balad beylerce kaderine terk edilen Trkmen ahali, kendisini bir taraf devirme yapya mmetlemek, dier taraf katledilmek olan bir yol aznda bulur ki, Trk kltrnn ve yakn dnem siyasi-sosyal tarihinin belirleyicisi de olan en kritik kararlardan biri o anda alnr. Kimlikleri ve varlklarn korumak iin direnmeye karar veren Trkmenler dalara, ormanlara ynelerek izlerini kaybettirirler. Derebeylerinin ykselii aldran sava esnasnda ordusundaki askerler dahi tereddt iindeyken, Krt beylerinin Yavuz Sultan Selime tam destek verdiinden bahsetmitik. Yavuzun bu destee teekkr devletin toprak sisteminden taviz vermek biiminde olur. Osmanlnn miri toprak dzeni, Alevilere kar kl sallayan 33 Krt beyine zel olar ak delinir. Ve bu beyler daha nce

51

devletin olan topran sahibi yaplarak, Osmanlnn ilk derebeyleri olurlar. Bugn Trkiyenin, Dou ve Gneydouda hl, afi mezhebinden olan Krtlerin, Snni devlet ynetimi ile Alevilere kl sallama anla masnn bedelini dyor olduu yadsnamaz. Blgedeki din ve toprak aal dzeninin tohumlar o gnlere dayanr ki bu ayn zamanda halkn kleletirilmesi srecidir. Krt beylere ferman buyurdu Kanuni Sultan Sleymann Krt Beylerine bahedilen topraklarn ebediyete kadar onlar olacan ilan ettii ferman yledir: Kzlbalarn yenilmesinde yararllk gsteren Krt beylerine, gerek devlete kar gsterdikleri z kulluk ve dilaverlikleri karl olarak ve gerek kendilerinin vaki mracaat ve istirhamlar gz nne alnarak, her birinin teden beri ellerinde ve tasarruflarnda bulunan eyalet ve kaleler, gemi zamanlardan beri yurtlar ve ocaklar olduu gibi ayr ayr beratlarla ihsan edilen yerleri de kendilerine verilip, mutasarrf olduklar eyaletleri, kaleleri, ehirleri, kyleri ve mezralar btn mahslleriyle ouldan ola intikal etmek artyla kendilerine temlik ve ihsan edilmitir. (...)Bu emir-i celile riayet edilecek hibir suretle zerinde kalem oynatlmayacak hibir yeri deitirilmeyecektir. Bey ldnde eyaleti kaldrmayp btn hududu ile mlkname-i Hmayun uyarnca olu bir ise ona kalacak, eer mteaddid ise istekleri zerine kale ve yerleri aralarnda paylaacaklardr. Uzlaamazlarsa, Krdistan beyleri nasl mnasip grrlerse yle yapacak ve mlkiyet yolu ile bunlara ebediyete kadar ila ebeddevran mutasarrf olacaklardr. Eer Bey varissiz akrabasz lmse o zaman eyaleti hariten ve yabanclardan kimseye verilmeyecek Krdistan beyleriyle grlp ve ittifak edilip, onlar blgenin beylerinden veya beyzadelerinden her kimi uygun grrlerse ona tevcih edeceklerdir. Krtleme balyor Bu dnemde hem Osmanl ile Safevi arasnda tampon olarak oluturulan Krt blgesinin varl, hem de ah smailin lmnden sonra rana sn mann glemesi dolaysyla saylar ve silahl gleri yksek olmadka Trkmenler, Anadoludan kmak imkan bulamamtr. Erzurum Defterdar Mehmet Paann raporuna gre, ldr, Kars, Kazman, Diyadin, Gle, spir gibi blgelere yerleen Trkmen gr uplar cra yerlere, da ve tepelere, vadilere, kuytulara ekilir. III. Muratn Krt emirleri imdiye kadar Kzlbalara kl sallayarak Allah yolunda gaza ve cihat edegelmilerdir. Abbas Mirzann etrafnda toplanan eytan tabiatl askerler tek durmayp muhtelif hareket ederek onun bana bela getirseler gerekr. Artk hamiyet vaktidir. nallah uuru Hmayunumdaki hizmetiniz zayi olmayacaktr. Kat be kat oalarak inayetlerime mazhariyetiniz muhakkaktr. Din urunda alp Krt emirleri arasnda faideli ve ad anlr olasz ars gz nnde bulundurulursa, Anadoluda Krtlerin yaad blgelerinde, kyn, iftini, ubuunu brakp terk-i diyar eden, cilayi vatan eyleyen Trkmenler iin gvenli bir seenek olduu iddia edilemez. Bu ortamda hereyden nce can gvenliklerini salamak durumunda olan Aleviler kendilerini gizlemek iin Krte renerek, Krtlerle birlikte yaamaya balarlar. Hkmdar kartan Ouzlardan olan Avarlar da dahil, Hala, Aaeri, Bayat, Bedili gibi birok boy Krtleen Alevi-Trkmen boylar arasnda saylabilir. Konuyla ilgili alrken bir sre bu Krt kyleri!nde yaayan Irene Melikoff gzlemlerini yle aktarr: Aratrmalarm beni Kurmanc denen ve Krtler oarak tannan insanlar arasnda kalmaya gtrd. Treleri Orta Asyaya kadar uzanan Trk treleri idi. lmle ilgili adetler... Al inan... Trklerin on iki hayvanl takvimlerine eski yeni yl bayramlar olan Hzr Bayramnn kutlanmas vb. Sorduumda, kaynaklarmdan biri bana Soy olarak biz Krt deiliz, fakat inanlarmz dolaysyla eza grdk, dalara sndk, Krtlere kartk ve Krtler olarak adlandrldk dedi. Celali syanlarn takip eden kitle kymlarndan korunmak iin balatlan byk kakunluk veya byk firar dnemi sonunda gze grnmez ormanlk kayalk da kovuklarnda, Abdlkadir Efendinin deyimiyle palamut ile karn doyuracak bir yaantya balayan Trkmenler Melikoffun belirttii gibi etkileim ve mdahalelerden uzak yaadklar iin inanlarn bugne tamay baarabilmilerdir. Amacndan sapan Celaliler Trkn felaketi oldu Boluda Krolu, Egede Demirciolu, Haymanada Yazcolu, Krehirde Kulakszolu, Orta Anadoluda Kizirolu... Kimine destan yazmz, kimine trk... Sazmzla szmzle ya bir beye yolladklar selam vardr hl dilimizde, ya zor beye kar durular... Halk ozanlarna szl edebiyatn en gzel rneklerini verdirdiklerine gre, demek ki ikinci dnem Celali Ayaklanmalar da, sonradan amacndan sapmalar grlse de k noktas olarak, halkn duygu ve beklentileriyle rtmtr. nk isyan edilen beyler devirme vezirlerin kontenjanndan toprak gelirlerine sahip olan mltezimlerdir. Celali Ayaklanmalarnn en nllerinden biri olan ve Hammerda Osmanl sultanlarnn hukukuna bu denli bir meydan okuma grlmedi diye tasvir edilen Karayazc ayaklanmas srasnda yaanan ibret verici Hseyin Paa hadisesi, ynetici zmre ile halkn birbirine yabanclamasnn arpc rnekleri arasnda saylmaldr. Sivasta yeni sancak beyinin kendi yerine baka bir vekil tayin etmesi zerine ayaklanan Karayazcnn kylyle birlikte sancakbeyini ldrmesiyle byyen olaylar bastrmakla grevlendirilen Hseyin Paa Trktr. Ve ayaklanmann gayr Trk sipahi kodamanlarndan, yenieri azmanlarndan kaynaklandn syleyerek halka zulmeden ayanlar cezalandrm, yerlerine Celali Trkmen

52

beylerini atamtr. Devirme saray erkannn bu olaydan rahatsz olarak Amasya Kalesine hapsettii Hseyin Paa buradan kap Celalilere katlmtr. Ancak Celali liderlerin kendilerine rakip grerek paay saray elilerine teslim etmesi, Trk soylu bu paa iin korkun sonun balangc olur. stanbula getirilen Hseyin Paa elleri ve ayaklar krldktan sonra bir at zerinde sokaklarda tehir edilir ve odun kapsnda engele aslarak ldrlr. Bu olay hem Celali liderlerinin kiisel karlarn dnerek hareket etmeye balamalarn, hem de kabildikleri en st devlet kademesinde bile Trklerin sonunun zulme uramak olduunu gsteren vahim bir olaydr. Ama bundan da vahimi, Hseyin Paann yerine kalle olu kalle, uursuz olu uursuz, arsz serdar diye anlan Arnavut devirmesi Mehmet Paann grevlendirilmi olmas ve bir sancak beylii karlnda, on binlerce Trkn kannn heba edilmi olmasdr. Osmanl sarayna giden Celalileri ortadan kaldrp halk onlarn soygunundan kurtarmaya grevli iken o da her tarafta sekban blkleri zoru ile halktan ar salmalar toplamakta, soygundan vazgememekte idi. Onun iin gerek Celalinin Mehmet Paa m yoksa Karayazc m olduu zerine tartma bile yaplyordu ikayetleri gnn Anadolusunu gznde canlandrmak isteyenlere yardmc olacaktr. Karayazc Ayaklanmasn, Kalenderolu, Cennetolu, Katrcolu, Grc Abdnnebi gibi dierleri takip eder. Devlet terrnn kkl mazisi Anadolu Trkmenlerinin var olma mcadelesinden vazgemeyeceini anlayan Kuyucu Murat Paa, Bonak smail Paa gibi devirme yneticiler toplu katliamlarla tarihin en ibret verici Trk kymlarna imza attlar Semah, Erdoann tabiriyle cmb deil, Aleviler iin maddi dnyadan maneviyata geme ritelidir. etin Yetkin, ktidara Kar Trk Direni ve Devrimlerinde devlet terr olarak adlandryor yaplanlar. Bu da demek oluyor ki ok bildik bir hi kaye anlatacaz bugn. Devleti ele geirenlerin, ebed mdded ellerinde kalmas iin yaptklarn okurken, kullanlan bask ve zulm aralarn deitirin mesela onca insann kltan geirilmediini de, hayatlarna kl yaralar aan yaftalarla yargsz infaz edildiini dnn... Mesela ifti ubuu terk etmiyor da, korunmak iin, telefonlarn buzdolabna koyuyor, konumadan, yazmadan iletiim kurmaya yarayan bir garip dil aryor olsunlar... Zulm aralarn gncellerseniz aka paka, nur yzl Murat, Mehmed paalarn yerine ikame edebilecein aka olanlar bulmak hi de zor olmayacaktr. Ak sal, ok szl kavlinden... Bugn bunlar frsatn bulsalar kafa derimizi yzerler dedirten yneticilerin, primitif rneklerini hatrlayacaz. Murat Paann kuyumculuu Srp kkenli olan ve veziri azamla kadar ykselen Murat Paa, Peeviye gre Saltanatn namusunu korumakta kesin kararl idi. Celali diye ad kan kimsenin Cuhud, imana gelmez, merd-i mlhid, tvbekar olmaz dizesinin anlamna uygun olarak, ne imanna, ne de tvbesine gvenmezdi. lmden gayr bir arala onun doru yola getirilebileceine inanmazd! Trkmenleri lmle imana getireceine inanan bu adam nasl kuyucuolmu onu da Ermeni rahip Grigordan dinleyelim: Murat Paa btn konaklad yerlerde nceden kuyular kazdrr ve btn Celalileri, halkn ikayet ettii muzr adamlar bu kuyulara attrr, oraya indirilen birka adam da atlanlar istif ederdi. Vakadan drt sene sonra k mevsiminde oradan geerken ev byklnde olan kuyular mahede etmitik. Cellatlk da yapt Trkmenleri bir daha ayaklanmay akllarndan dahi geiremeyecek hale getirmeyi, yani ebediyen sindirmeyi hedefleyen bu cinayet ebekesinin ba olan Kuyucunun dillere destan insafszln Naima yle aktarr: ... bir gn pigah-otakta iskemle zerinde oturup harfolunan bire gelen adamlar katlettirip doldurmaa megul idi. O srada grd. Halk verasnda bir atlu sipahi, bir sabiyi kenduya redif edip gep gider. Paa emreyledi, varp sabiyi at arkasndan indirip huzuruna getrdler. Olanca: - Sen ne yerdensin? Celali arasna neden dtn? Dedikte, sabi doru syleyip: - Falan diyardanm, ktlk sebebinden babam beni alp bunlara katld. Boazmz tokluuna yanlarnca gezerdik. Dedi. - Baban ne idi? Deyu sorucak: - Petar alard ve annla doyunuyordu. -Vezir-i azam Murat Paa ban sallayarak ac ac gld:

53

- Hay Celalileri evke getrrd. Deyup ocuun katline iaret etti. aret zerine ocuu cellatlara verdiler. Fakat cellatlar: -Bu sabi masumu nice ldrelim!? Deyu ekilip, her biri bir tarafa gidip gz yumdu. Murat Paa, emrinin neden geciktiini sordukta, cellatlarn ocua merhamet edip istinkaf ettiklerini bildirdiklerinde paa: -Yenierilerden birisi ldrsn. Deyu buyurdu. Yenieri dilaverlerine teklif olundukta, anlar dahi, sabiye bakp: -Biz cellat myz? Cellatlar bile merhamet etti. Vezir, kendi iolanlarna emretti ki, sabiyi ldreler. Anlar dahi huzurundan dalp kabul etmediklerinden olanck meydanda kalp onu ldrec ek adam bulamadkta, ihtiyar vezir, arkasndan krkn brakp ve kalkp, sabiyi kendi eliyle alp kuyunun kenarna getrp, ban burup, boazn skp helak ve kendi eliyle kuyuya ilkaa etti. Trk kanna susam yl iinde Anadoluda 100 bin civarnda Trkmenin ldrlmesinden sorumlu tutulan Kuyucu Murat Paayla ilgili olarak smail Hakk Danimendin u tanmna bakn: Anadolu Trknn ebediyyen lanetle anaca Kuyucu Murat ihtiyarlndan dolay Koca lakabyla da tannan 90 lk bir zalimd i. Kuyucu yalnz asilerle taraftarlarn deil, onlara her naslsa ekmek ve su vermi zavalllardan baka civarlarda bulunan komularn bile kltan geirtecek derecede kana ve bilhassa Trk kanna susam bir canavardr. 4. Murat dneminde de ar darbeler yiyen Anadolu Trkmenlerinin bandan, var gcyle devlet hizmetine koan, maharetli yneticiler hi eksik olmamtr. Halkn silahn toplayp savunmasz brakan, kyd insan says bakmndan Kuyucuyla yarr haldeki Bonak smail Paadan baka, Kprl Mehmet Paay anmamak olmaz. Evliya elebi nice hanelerden sndrm, nice yz bin masum ve caninin cann, ten kafesinden uurmu... diye tarif ettii Kprlnn maharetlerini seyahatnamesinde yle anlatr: Nee iinde yedi gn yedi gece skdar sahrasnda kalp, gece yarsnda nice adrlarda yank seslerle tevhid ve temcid okunup, ibadet yapld... Sabahleyin, padiah divan toplanp ota nnde hakan kslere tokmaklar vurularak, eyalet, eyalet, eri hcetler ile Celalilii sabit olmu kimseleri mfetti paalar yakalayarak gnderdiklerinden, ksler nnde divandan sonra, yzlerce kii srklenir, tertip zere celladlar bu kadar insan dizip ate saan kl ile, dilim dlim ederlerdi... Ve skdar bu ekilde, insan cesetleriyle donatlrd. Kavak iskelesinin dili olsa Birka gn iinde skdar insan kanndan lalelie dnp, kokuma neticesi meydana gelen kt kokudan, divan azalar rahatsz olmaa balad. Kanlar zerine lrcesine konan sinekler adrlarda kalanlarn zerine lrcesine konan sinekler adrlarda kalanlarn zerlerine konup, herkesin elbise ve sarklarn kana bularlard. Hassas olanlar, kt kokudan ve sineklerin hcumundan yemek yiyemezlerdi, slam ordusu zerine o kadar sinek musallat oldu ki; le vaktinde gnein n keserlerdi. Bu perian hal yedi gn sonra bildirilince, cesetler iin kuyular kazlp, kesilenler beer, altar kuyulara dolduruldu. Nihayet kuyu kazmaktan da bkp Asesba ve dierleri cesetleri arabalara ykletip Haydarpaa bahesinden denize dkmeye baladlar. Nihayet bununla da ba edemeyip mahkumlarn, divanda muhakemesi grlenlerin, Kavak iskelesine gtrlerek orada katledilmeleri emredildi. Her gn Kavak iskelesinde yzlerce insanolu kan dklrd. Kesik balar pl Cemal ener de bir makalesinde Topkap, Yldz, raan ile Dolmabahe Saraylarnn nlerinden adeta birer kesilmi balar pl olarak bahseder. nk isyanclarn kellelerini bedenlerinden ayrmay yeterince dehet verici bulmayan devirme yneticiler, Trkmenlere ibret olsun diye kesik balar tehir iin stanbula gndermilerdi. Herhalde en ironik olan kymnn elebalarnn Trk tarihine zorbalarla mcadele eden kahraman ve fedakar devlet bykleri, susturulmak istenen Anadolu Trkmenlerinin i se ekya olarak gemi olmasdr. Kalkt g eyledi Avar elleri Dn, canlarn kurtarmak iin tenhalara gm ve bir ksm Krtlemi Trk boylarn sayarken Avarlar anmtk. Yine dn rnek verdiimiz Krolu destan gibi, Anadolu Trkmenlerine dnk zulm politikalarnn saza dkld bir baka rnek de Dadalolunun o nl kalkt g eyledi Avar elleri ldr. Bu dizeleri, gnlerdir tartageldiimiz tarihi vakalar gzmzn nne getirerek okuduumuzda kukusuz bugne kadar olduundan daha anlaml hale gelecektir: Kalkt g eyledi Avar elleri, Ar ar giden eller bizimdir. Arap atlar yakn eder ra,

54

Yce dadan aan yollar bizimdir. Belimizde klcmz Kirmani, Ta deler mzramn temreni. Hakkmzda devlet etmi ferman, Ferman padiahn,dalar bizimdir. Dadalolum birgn kavga kurulur, ter tfek davlumbazlar vurulur. Nice koyiitler yere serilir, len lr, kalan salar bizimdir. Maymunlamamas kanndaki deerdendir Kurtulu Savana katldktan sonra, Cumhuriyetin ilanyla Mu ve Kahramanmara milletvekilleri yapm, Trk Dil Kurumunun kurucular arasnda bulunmu olan Hasan Reit Tankut, sosyolojik aratrmalarnn sonucu olan Kylerimiz Dn Nasld? Bugn Nasldr? Yarn Nasl Olacaktr? kitabnda Trk n as lar dolduran kanl kovalamasnn sonularn yle zetler: Yarn gnein nasl doacan bile kestiremiyordu. Bu ruhi halet, ruhi bir kanszlk yapar. Bylece bedbin bir felsefe, rkek, kurnaz, itimatsz bir moral dokudu. Kaya gibi salam, bronz gibi asil Trk yapsnda bir damlas berraklndaki lk ve cana yakn Trk baknda, gani, rahat ve keyifli Trk gnlnde dillug yer tutar oldu. Birbirinin en mahrem hareketlerini sezecek ve en pes seslerini duyacak kadar yaknda ve bitiik yatan aileler hususiyetlerinde de koyun koyunadrlar. Fazla olarak bir de hayvanlarla yatmak mecburiyeti var. Bu havay teneffs ede ede batnlar deimi, asrlar yaam bir halkn eer maymunlamam olduuna hayret ediyorsanz, bunu Trk kannn hrmete deer zlnde araynz. Yar resmi ekya birlikleri Yar resmi askeri kuvvet durumundaki Hamidiye Alaylar, ksa srede, yar ekya durumuna geldi ve Anadoluda kylerin yamaland, kadnlarn ve kzlarn rzna geildii, kllarn Trke doru salland yeni bir dnem balad 2. Abdlhamidin emriyle kurulan Hamidiye Alaylar Krt airet aalarnn komutasnda tekilatland. Aleviler ile Krtler arasndaki iliki; Yavuz Sultan Selimin Osmanl toprak sistemini delmek pahasna 33 Krt beyine derebeylik hakk vermesi, Kanuninin bu sistemin devamna ilikin olarak ve 3. Muratn da Kzlbalara kl sallamay tevik iin yaynlad fermanlarn glgesinde geliti. stanbul; Tanzimat ve Islahat fermanlaryla yeni bir yola girerken, 2. Abdlhamit Anadolusunda Trk Sorununu zme biimi deimemiti. Babai ayaklanmasnda Kzlba Trkleri bastrmak iin Seluklulara destek veren Krt beyleri, bu kez devletin yar resmi askeri gcolarak atlar, silahlar, emirlerindeki alaylar ve o alaylardaki tek bir harf okumasn bilmeyen askerler ile cehaletin cesaretine fazlasyla sahiptiler. Tehlike yaratabilir Airet aalarnnkomutan, akrabalarnn da binba, yzba, mlazim gibi rtbeleri paylat o gnlerde Alevilerin alay kurma istekleri reddedildi. Gereke manidard: Tehlike yaratabilir!.. Trk devleti, Alevi Trklere srtn dnerken, asl tehlike ile yzlemesi uzun srmeyecekti. Yar resmi kuvvet durumundaki Hamidiye Alaylar, ksa srede, gazeteci -yazar Rza Zelyutun deyimiyle yar ekya durumuna geldi ve Anadoluda kylerin yamaland, kadnlarn ve kzlarn rzna geildii, kllarn Trke doru salland yeni bir dnem balad... Bu dnemin sonunda da kaderlerine terk edilen birok Trkmen boyu, areyi terr estiren bu Krt beyleri ile kaynamakta, dillerini renip onlar gibi yaamakta buldular. 2. Merutiyete kadar Alevi Trkmenlere dnk politikalarnsistemli biimde eritmeyi hedef aldn savunanlarn says hi de az deildir. Hamidiye Alaylaryla alan yoldaki en kritik virajlardan biri afii Krtlerin, aa ve airet reislerinin ocuklarn eitmek zere stanbulda kurulan ve Krtln filizlendii Airet Mektepleri olduuna gre, bu tezi savunanlar haksz olmasa gerek. Nitekim Airet Mekteplerinden sorumlu Kolaas Kamil Beyin bunlar airet deil haerat! sz , faaliyetlerinin ne kadar yaka silktirir hale geldiinin gstergesidir. Yola getireceklerdi almalarna 1890da balanp fiilen 1891de kurulan, Erzurum, Van, Bitlis ve Diyarbakrda 50den balayp saylar zaman iinde 65e ulaan Hamidiye Alaylar, Nihat Gltepeye gre Askeri disiplin iine alnan airetlerden Dou Anadolu iin kolluk kuvveti olarak faydalanmak, dzenli svari birlikleri oluturarak, olas bir Rus igaline kar elde hazr kuvvet oluturmak, d tahriklere kaplan ve isyana kalkacaklar ak olan unsurlar yola getirme, airetleri iskan ettirmek ve bunlar medeniletirmek; onlar disiplin altna alarak eitmek, airet kavgalarna son vererek bu yndeki btn potansiyeli devlet lehine kullanmak, bu vesile ile yol, kpr, okul binalar vs. yaparak Dou Anadolunun imarna almak iin

55

kurulmutur. D tahriklere kaplan ve isyana kalkacaklar ak olan unsurlar grnrde Ermeniler olsa da, alaylarn uygulamalarnda Alevilerin de bu kapsamda deerlendirilmi olduu ortadadr. Hamidiye Alaylarnn Trkmenlere uygulad zulme ocuk yalarda ahit olan Mehmet erif Frat, Varto Tarihinde yaananlar birinci azdan yle aktarr: Sultan Hamid istibdadn yrtmek iin artk temelli olarak dou illerine Krdistan ve kendisine de Krtlerin babas demekteydi. Sultan Hamid o gn, bu airet aalarna verdii geni selahiyet ve rtbe ile dou blgesindeki ehirler esnaf ve tccar, ve dou illerindeki ift i ve halk tabakasn ve bu illerde biz Trkz diyenleri, bu Hamidiye alaylarna birer esir gibi teslime ederek onlar airet alaylarna soydurmu, krdrm ve ezdirmiti. Bu beylikler, kendilerini yalnz Sultan Hamidin Krtleri ve oullar, din ve eriatn arkalar, insanlarn en kutsallar, Trkln dmanlar ve yurdun jn Trklere kar mdafileri sayar ve kendilerini hibir kanuna tabi tutmadan dounun dier halkn karlarnda kul ve kle biliyorlard. Osmanl imparatorluunun orta devrinden balayp Sultan Hamid anda tamamlanan bu ykc siyaset ve zehirli duygulardan doan Hamidiye tekilat az bir mddet iinde doudaki Trk nesli arasnda mthi bir ktlk ve nefret uyandrm, milli birlik ve btnl ok ar bir surette paralam, Hami diye olmayan halk bu airetlere ezdirdikten sonra menfaat ve saltanat hrsyla deliren bu alaylar ve hatta bir alayda olan z kardeleri birbirine musallat ederek dou illerimizin her yann kanlarla sulamtr.. Alevilerle attlar Snnilik ve Alevilik gayretiyle birka kere dven Cibran ve Homek airetleri bu son Hamidiye tekilatnn siyaseti karsnda birbirlerini yok etmek iin yllarca arpmlard. Cibranllar; Sultan Hamitin mstebit alaylar ve Krdistann kudretli bir aireti, Hormekliler, mlkiye, reaya ve ahali, airet ve Krt saylmayan, baya bir Trkmen oyma bilinirdi. Cibran alay kumandanlar ve airet aalar; hkmlerini Mu ve Varto idare makamlarn yrten mera ve zabitan, Hormek aalar; hkmet kapsndan kovulmu, ma l, can, helal kafir Kzlbalard. te birisi asalet, selahiyet, kudret ve zorunu gstermek iin kylere ve talanlara saldran ve brs maln, cann, namusunu ve hakkn, istibdadn kanl penesinden kurtarmak iin arpyordu. Cibran Aireti, Hamidiye Tekilatnda bin ikier yz atl mevcutlu drt Hamidiye Alayna ayrlmt. Sultan Hamidin, para, rtbe, silah ve kuvvetiyle tehiz edilen bu drt alay, kendi blgelerindeki halka, kasabalara ve Hamidiye olmayan dier airetlere saldrarak onlar ken di iftlikleri haline getirmilerdi. Bilhassa Kzlba bildikleri Hormek airetini yok etmeye yeltenerek, onlarn Vartodaki blgelerine, kylerine saldrmlard. Bu stn kuvvetler karsnda aran Hormekliler bakanlar olan brahim Talunun etrafnda toplanmlard. brahim Talu ve akrabalar, ilahi ve tevekklle, canlarn ve namuslarn kurtarmak iin, bu saysz airet aknlarna kar durmaya ve hibir kuvvete boyun ememeye karar vermi, bunlar bin zorlukla ele geirdikleri basit silahlarla kylerinin mevzilerinde gece gndz beklemilerdi. lmeyi tercih etti akir Keeli Baba da Bingl ve Vartoda yaayan Alevilere dnyay dar eden Hamidiye Alaylarnn neden olduu aclarla ilgili u rnei aktarr: Hamidiye Alaylarndan bir blm Dikmen ailesinin atalarn kuatr. Taraflar arasnda silahl atma kar, Dikmen ailesinin gemileri ya toptan lecek ya da emberi yarp kurtulacaklardr. Ama yanlarnda hamile bir bac vardr. Kadncaz orada braksalar Hamidiye alay mensuplar kadna hakaret edecekler. O anda kadncazn da istei ile orada onu ehit ederler. Tanzimat, Islahat ve aznlk olma hali 1826da Yenieri Ocann kaldrlmasndan sonra Alevi dergahlarn yktran, Alevi-Bektai babalarn astran, dedelerini srdrenler, 1839a gelindiinde, Avrupa umumi efkarn tatmin etmek ve gya aznlklar memnun etmek iin, Trklere hakaret tekil eden fermanlar, hatt hmayunlar yaynlamaya bamlard. Anadolunun adm adm Hamidiye Alaylarnn zulmne srklendii gnlerde, stanbul modernlemesini es gememek, Trkmenler ile dier unsurlarn tabi tutulduu muamele farkn grmek asndan nemli. Adalphus Slade 1829-1831 aras stanbulunu yle anlatr: Rumlar, varsl Trklerinkini glgede brakan lks bir yaam srmektedirler... Ne ki yine Rumlarn bir blm kendilerine zulm yapldn ne srmektedirler. te yandan Rum kyls de, herkesten daha iyi giyimli ve toktur, zgrlk iinde yaamaktadr Rumlar byleyken Ermenilerin durumu da ok farkl deildir. Ermeni Yazar Yetvart ark, Devlet makamlarn igal eden Ermeniler kendi cemaatlerinin rahatl ve refah iin ellerinden geleni esirgemiyor, nfuzlarn kullanyorlar ve ok defa nazlarn geirebiliyorlard. Birok Ermeni messeselerine Saray tarafnd an senelik yardm balanmt der. Tanzimat gndeme getirdii ala turca kavramyla Trk gibi olmay bir aalanma, ktlenme gerekesi sayarken, Islahat da Hristiyan ve Yahudilere cemaat / millet olarak rgtlenme hakk tanmt. 1876da Osmanlln Trklk anlamna gelmedii anayasal gvenceye alnd. Bu ortamda eitimsiz braklan, yoksullatrlan Trklerin ykselebildii en yksek makam Osmanl Bankasnn hademelii veya szde aznlklarn yannda hizmetkarlkt. (Szde dedik, nk gnn artlarnda hak ve eitlikten mahrum olan asl aznlk Anadolu Trkmenleri idi.) Bu ortamda kan birka isyann din temelli olmas milli bilincin ne derece trplenmi olduunu gstermesi bakmndan dikkate deer. Yukarda anlatlanlar okurken, Anadolu Trkmenlerinin, 2. Abdlhamid dneminde ba gsteren yeni bask dalgasn, millet olma haklar ellerinden alnm vaziyette karladn

56

unutmamal. Trkmenlere kar tedbir Anadoludaki Alevi Trkmen varln tehdit olarak gren Ankara Valisinin, II. Abdlhamite ivedi nlem alnmas tavsiyesiyle gnderdii raporda unlar yazlyd: Saadetl Efendim Hazretleri, ... Anadolu ktasnn vasatnda batl ve gafil ve cahil byle nfus-u kesirenin (kalabalk nfusun) kendi hallerine metruk olmalar (terk edilmi olmalar) her zaman korkun neticeler iras edecektir (douracaktr)... Binaenaleyh bu babda gayet esasl bir tedbir-i acil ittihazn (ivedi nlem alnmasn) lzumu sadakat hasebiyle imdiden arza cret eyledim. Ol babda emir ve irade Hazret-i mellehlemrindir. Ankara Valisi Mahmut Krte konuan Trk kitleler Her milliyet fark dil farkn gerektirse de, her dil fark milliyet farkn gerektirmez. Sosyolog ve tarihiler, baz Alevilerin Krte veya Zazaca konumalarn onla rn etnik kimlik tescili deil, 450-500 yllk Krtleme srecinin gstergesi kabul eder badet dili kutsal sayld iin Alevi Krtler olarak bilinen kesim ibadetini Trke yapmaya devam etti Konunun bir kere daha gndeme gelmesi, Trk Tarih Kurumunun eski bakan Prof. Dr. Yusuf Halaolunun Kayseride yaplan Trk Tarihinde ve Trk Kltrnde Avarlar sempozyumundaki (2007), Bugn kendisini Krt kabul eden baz airetlerin 16. yzyl Osmanl vergi kaytlarnda Trkmen airetidir szleriyle olmutu. Aleviler Trk mdr? Krt Alevi olur mu? Ali Rza zdemirin 101 Soruda Krtler kitabndaki 83. soru da buna benzer: Alev Krtler kavramn aklaynz? Alevden Krt olur mu? zdemir gibi ksa ve net biimde Olmaz demek mmkn tabii. Kitabnda eref Han ve Evliya elebiden alntlar yapan zdemir 16. ve 17. yy.larda Alevlie bal Zaza ve Krt aireti yoktur ve Krtlerin tamam afi mezhebindendir. Oysa biz tarih kaynaklardan, blgede saysz Alev Trkmen airetlerin olduunu biliyoruz. Ayrca Zazaca ve Krte konuan Alev airetlerin ileri gelenleri de, Zazacay ya da Krteyi sonradan rendiklerini ve z Trk olduklarn atalarndan gelen bir bilgi olarak sylemektedirler. diye zetler konuyu. Etnik kimlik deil Suudi Arabistanda Hz. Aliden yana bir tavr al eklinde ortaya kan, tarihsel sre iinde ise Msrda Fatmilik, ran-Irakta iilik, Hindistanda terrize edilmi biimde smilliyelik gibi farkl form lara brnerek karmza kan Aleviliin genel manada etnik bir kimlik olduunu savunmak akla ve manta aykr olur. Bu pencereden bakarsak bir Trk kadar, bir Krt, bir Arap, bir Fars, bir Ermeni, hatta bir Rumun Alevi olabilecei pekala kabul edilebilir. Ancak slamiyetin farkl biimde yorumu ile soy esas arasnda bir ba kurmak g olsa, Anadolu Alevileri sz konusu olduunda konu teolojik perspektiften kar ve sosyolojik bir boyut kazanr. Ve da kapal yaamak durumunda kalm Aleviler, etnik manada homojen bir kitle olarak gnmze ulamlardr. Tokat, orum, Amasya, Yozgat, Hacbekta ve evresi ile, Ege, Marmara ve Trakyada Trke konuan, Toroslarda yollarnn Trkmen yolu olduunu syleyen, Sivas, Erzincan, Tunceli, Elaz, Malatyada Zazaca ve Krte konuan ama kendilerini Trk olarak tanmlayan, Mara- Elbistan, Pazarck ve evresinde Kurmanci konuup Trke ayin yapan, Hatay, skenderun, Adana ve Mersine inince ise kendilerini Arap olarak ifade eden Alevilere rastlanmas bu iddiay rtmez. Ord. Prof. Dr. mer Ltfi Barkana gre sonradan edinilen bu kimlikler, sosyal bir deer tar, belli bir yaam biimini gsterir, resmi Snnilie uymayan, airet adetleri hala canl olan ve kendi ilerine kapanm olarak yaayan cemaatleri ifade eder. slamiyetin Trkesi Bu ie kapankla neden olan ve iki haftr kronolojik bir erevede aktardmz tarihi srecin zerinden kabaca gemek gerekirse; Arap ordularnn Trkistana kanl giriine, yama, hakaret ve ikencelerine tepki olarak slamiyete 300 yl boyunca direnen Trklerin, Yusuf Hemedani, Ahmet Yesevi gibi isimlerin retisi ve onlarn yetitirdii Horasan Erenleri ile birlikte katettii yol bellidir. O yol, diziye isim de veren Horasan-Anadolu yoludur. Ve Trkler o yolda slamiyeti, Trk sufilii ile btnletirerek, kendi kltrel birikimleri ile zdeletirerek yaamaya balamlardr. Anadoluya gelen bu Alevi kitleler, yaygn bir izah tarz ile slamiyetin Trkesini yaadklarn savunmulardr. Trkmen Alevilerin Krtlerle uzun soluklu karlamas, ah smail ile yaplan aldran Savandan sonra, Osmanl ynetiminin uygulad sistemli sindirme ve yok etme politikasnn sonucu yaanr. ah smailin peindeki Kzlba Trkmene kar, Osmanl ou Snni ve afi olan Krt beylerini tutm utur. (Doan Avcolu, Trklerin Tarihi) Krtlerin yaad blgelerde kendilerini korumak iin Krt gibi yaamaya balayan Alevi Trkmenler 450-500 iinde Krtlemitir.

57

Boylarn kkeni belli Sosyolojik olarak Her milliyet fark dil farkn gerektirse de, her dil fark milliyet farkn gerektirmez. Konuyu karmak nfus istatistik tahlillerine, secere ve g haritalarna bomadan, bu alanda alan sosyolog ve tarihilerin tespitlerinden rneklerle aklamak gerekirse; Trk sosyolojisinin temel talarndan biri olan Ziya Gkalp Krt Airetleri zerine Tetkikler inde Krt airetlerinin Trklemesini kabul edip, Trk airetlerinin Krtlemesini kabul etmeyen anlayn sakatlna dikkat eker. Kendisi de Diyarbakrl olan Gkalp bu ilden verdii bir rnekte Karacadada yaayan Trkan/ Terkan(Krte: Trkmenler) airetinin btn fertlerinin Ouz ilinin Beydili boyuna mensup halis Trk olduklarn bildiini kaydeder. Bununla beraber, Trkeyi unutarak onun yerine Krteyi ikame etmilerdir. Yine Siverekte Bucak isminde bir nahiye vardr. Ki Zazaca konuur. Halbuki Lazkiyede Bucak ve Bayr ismindeki nahiyeler Trke konuur almalarn Kogiri aireti zerine younlatran tarihi Baki z de bu airetin Orta Asyadan Anadoluya gelip sonradan Krtleen bir Trkboyu olduunu, eyhhasan aireti ile de akrabalk ilikilerinin bulunduunu belirtmitir. Tarihi izler var Dersim Tarihini aratran Ali Kaya ise konuyu izler zerinden giderek ele alr ve Desim civarnda zerinde ko resimleri bulunan mezartalarnn, bni Batutann 1333-34 yllarnda Kuzey Dersime uradnda Moollarla srekli savarken grdn aktard iki Trkmen kabilesi Karakoyunlu ve Akkoyunlulara ait olduunu savunur. Trkiyede Alevilik aratrmalar denince ilk akla gelen akademisyenlerden olan Mehmet Erz, Trkiyede Alevilik Bektailik isimli eserinde Kalmuk Trklerinin yerleme yerlerinden birinin adnn Sarzolduunu gsterdik. Kayseriye bal Sarzda Trkeyi unutmu olan ve Kurmana konuan, Alevi cemaatlerin oturuyor olmas, konumuz bakmndan zerinde durulmaya deer bir hadisedir diye yazar. Meclis krssnden... Aleviliin Trkl-Krtl konusu ayn tarihte TBMM gndemine de gelmitir. Dersim milletvekili Hasan Hayri Bey burada yapt konumada Yavuz Sultan Selim zamannda Harzemli Alevi Trklerin can gvenlikleri nedeni ile, Dersim dalarna ekilmek zorunda kaldklarn ve bu tecrit neticesinde kendilerini gizlemek iin Krte rendiklerini, sre iinde Trkeden uzaklaarak Krtletiklerini anlatr. Yaayann azndan kimlik meselesi Aleviliin bir tabu olmaktan kurtulmasna ve Alevilerin kimliklerini aklamak konusunda zgven le hareket etmesine katkda bulunacak ok sayda alma yapan aratrm acyazar Cemal enerin kendisini tantma biimi, Alevilerin etnik kkeninin soruna dnt noktay ortaya koyuyor: Annem Gmhane- Kelkitli bir Trkmen kyne mensup idi. Ama babam, dedem Tunceli- Ovackl idi. Babam kendisini Trk olarak ifade edince onun asimilasyon sonucu Zazal deilde Trkl savunduunu dnyordum. Babam ise srarla 30 yl boyunca bana kendilerinin Horasandan gelen Trkler olduklarn Zazacay sonradan rendiklerini bana anlatmaya alt. Trkletirme ans yoktu Ben babamn Krt olsa idi asimile olamayacan tam tersine Trk olduu iin asimile olduunu Trk Tarihini, Osmanl Tarihini ve Alevi Tarihini okuyunca rendim. Gerekten ortada bir asimilasyon vard. Ama bu benim iddia ettiim gibi deil babamn iddia ettii gibiydi. Alevi olup Krte ya da Zazaca konutuklar halde kendilerini Trk olarak ifade eden Alevi yerlemelerinin % 75 ini gezmi biri olarak bu konuda geni sz hakk bulunan ener, gen kesimin anne, baba ve dedelerinin kendilerini Trk olarak ifade etmelerine kar ynelttikleri asimile olduklar cevabnn siyasi nedenleri olduunu ne sryor. enere gre de Trklerin Anadoludaki Osmanl ile ilikileri dnldnde Osmanlnn Krd ya da Ermeniyi Trkletirmesi olasl yok. Tam tersine Osmanl Trk ve Alevi kart olduu iin Alevi Trkmenin cann, maln kurtarmas iin Krte ya da Zazaca konuan blgeye snmas daha byk olaslktr. Airetlerin kkeni 1937 ylnda doan, Plmr kkenli dede Pir Ahmet Dikme, 1999da Haykrp Duyuramadklarm adyla kitaplatrd iddialarn u kararllkla ortaya koyuyor: Munzur dedii dan gney yakasnda bir tek Krt yoktur. Orada yaayan eyhhasan aireti tamamen Horasan kkenli Trkmenlerdir. Daha douya, Plmre doru gelindiinde ise, Areli, Lolanl, ahvelanl, Kemanl, erekanl ve daha bir ok airet oturmaktadr. Bu airetlerden hi biri Krt deildir. Tamam Trk kkenli airetlerdir. Ben bu konuyu her platformda tartmaya hazrm. Sahaya nce batllar indi Kimi fitne peinde, kimi ilim; Alevilerin etnik kimlii zerine yaplan almalarda yabanc akademisyen ve aratrmaclar gzle grlr biimde ndeler. Saha almalar srasnda kafatas lenler var...

58

Narldere Belediyesinin mzeye dntrd cemevinde sergilenen mezar odas Orta Asya Trk inann yanstyor ngiliz Sosyal Antropolou David Shankland, Alman aratrmac Anton Jozef Dierl, Ruth Mandel, F.R. Hasluck... Yabanc akademisyen, gazeteci ve gezginlerin Alevileri zel ilgi alan olarak semelerinin gemii epey eskiye dayanyor. Birok belgenin gnmze ulamasn salayan, bir dnemin yok saylan kltrnn yazl kaynaklar haline gelen bu eserlerden ne kadar veya nasl faydalanabiliriz? Elbette, 1800lerden itibaren dnyann bir ucundan Anadoluya gelen bu aratrmaclarn nedenlerini gz nnde bulundurarak. Aralarnda birok gerei gn na karanlar olduu gibi, tahrik amal yazlm dzmece tarihlere imza atanlar da var. Hedef mezhep kavgas Cumhuriyet ncesinde Trkiye, ran, Afganistan ve Arap lkeleri gibi kapitalist gelimesini tamamlamam lkelerde snf mcadelesi yerine mezhep, tarikat mcadelelerini kkrtmal, bir avu aydn fikren blmelidir mantyla yola kanlar, Cumhuriyetin ilk yllarnda rejimi ykmaya dnk ayaklanmalar din maskesiyle gizlemek akln verenlerle ayn odaklard. Albay Stoksun 1920 ylnda Lord Curzona gnderdii u mesaj zerinde durup dnmek gerekir: Azerbaycanda Snnilerle iiler arasnda ztlk byktr, biz bu ztl daha da gelitirebiliriz. phesiz bu ztl gelitirmek isteyenler Trkiyede de bo durmadlar. Olaylar bu pencereden ele alnca, hala faili mehul saylan birok provokatif olayn sorumlusu gn gibi ortada deil mi? Bar gnllleriyle piti Osmanllar dnemindekilerden sonra, ikinci dalga olarak karmza kan yabanc Alevilik uzmanlarnn Trkiyeye geli tarihinin, ABDnin Bar Gnllleri adyla sofralarmza kadar oturtmay baard misyonerleriyle ayn tarihe rastlamas ve Alevililerin hafzasndaki en derin yaralarn da onlarn mesken tuttuu Mara, orum gibi illerde alm olmas tesadf olabilir mi? Reha amurolunun, Bektailiin Hristiyanln bo inanlarn devam ettirdiini belirten tarihi F.R. Hasluck iin n giliz stihbaratnda grevliydi ve tezlerini ortaya atarken siyasi amalar gdyordu demesine baklrsa Aleviler bu konuda, hakl olarak pheci davranyorlar. Alevileri konu eden yabanc yaynlar arasndan en arptlm olan, son yllardaki etniklik kavgasnn da fitilini ateleyen Peter Alfred Andrewsin Trkiyede Etnik Gruplar almas oldu. Trkleri kendi iinde Trk, Alevi, Snni, Snni Yrkler, Alevi Yrkler, Tahtaclar, Abdallar, Azeriler, Krgzlar, Kazaklar, Snni Krtler, Alevi Krtler... diye ayran Andrews, her bir Trk boyunun ayr bir etnik kimlik olduunu savunacak kadar ileri giderek, Erdoan gibi mozaiin para saysn zenginletirme! abasndaki siyasilere de ilham kayna oldu. Uyur idik uyardlar Alevilik, zellikle etnik ifreleri konusunda alan yabanc akademisyenlerin en tannm, nceki blmlerde de yer yer alntlar yaptmz Rus ve Azeri asll Fransz Trkolog! Irene Melikoff oldu. Bak Devlet niversitesi ve Seluk niversitesinin fahri doktora verdii Melikoff uzun sre Strasburg niversitesi Trk Dilleri Enstitsnn yneticiliini yapt. 1969 ylndan 2009daki lmne kadar Alevilik ve Bektailik zerine alan Melikoff, Umur Paa Destan, Melik Danimend, Ebu Mslim Horasani, Trk Sufizminin zinde, Uyu r dik Uyardlar, Efsaneden Geree Hac Bekta ve Krklar Sofras gibi ok sayda Trke eser verdi. Bektailii Trk halk dini olarak tanmlayan Melikoffun Seluklular dneminde slama girmi, Mslman olmu, kltr ranlam kentli Trke Mslman, yeterince Mslmanlamam(!), ger ya da yar gerlere ise Trk dendii ynndeki tespiti nemlidir. Sonraki dnem saray tarihilerinin hakaretamiz sfatlarla anna baklrsa durum Osmanlda da deimedi ve Trk, bir aalama, dlama, k tleme ifadesi olarak kullanld. lk Safevilerin taraftarlarnn ad olan, fakat giderek horlayc asi zndk, hatta Krt anlamlarna gelmeye balayan Kzlba deyiminin yerini, sonradan Alevi sznn aldn ifade eden Melikoff Alevilerin byk blm Trk olduu halde, gnmzde Alevi deyimi de ayn anlama doru ekilmektedir der. Krt Aleviliini inceledi Krtler zerine ilan edilen ilk saha almalarn yapan isim Hollandal aratrmac Martin Van Bruinessenin Krt Aleviliini i ncelemek zere kt yol da onu ister istemez Trk inan ve ritellerine kard. Bruinessen Krte konuan Alevilerin airet adlarnn ve ritel dillerinin Trke olmas karsnda mulak kimlik gibi bir tanm gelitirmeyi denedi. almasnda Jandarma Genel Komutanl tarafndan hazrlanan bir rapora deinen Bruinessen, Zaza Alevilerin mezhep ve ibadet dilinin Trke olduu, ayinlere itirak edenlerin Trke konumak mecburiyetinde olduklar bilgilerini aktard. Sz konusu rapora gre Trklkten pek de uzaklamam Dersim Alevileri arasnda Trke meram anlatmak mmknken, 10 yandan kk ocuklarla Trke konumak imkan ortadan kalkmak zeredir ve bu netice Dersim Alevi Trklerinin benliklerini kaybetmelerine ve gnn birinde Trk dili ile konuana tesadf edilememesine neden olabilir. Gnmzde karmza kan fotoraf, bu kayglarn yok yere olmadn gstermiyor mu? Dersim konusunda Babakanlk ariv belgelerinde alan Cevdet Trkayn tespitlerini de dikkate alan Brunessen, Trk ayn Konar- ger Trkmen Erkadi taifesinden, gmen Trkmen Krtler , yani Krtlemi Trkler olarak bahsedildii , Dersimlilerin de Krtletirilmi (ya da Zazalatrlm) Kzlba Trk airetleri olduu tezine destek verir.

59

Horasanl airetler Yine Bruinessenin gndeme getirdii 1930lara tarihlenen bir istihbarat raporuna gre Plmr blgesindeki yal erkekler hala Celalettin Harzemaha dair efsaneleri hatrlarlar. Byk Baba Da Onun mezar olarak saylr. eyhhasan airetinin aslen Horasandan olduu ve Dersime yakn zamanda Malatya yaknndaki Alacada blgesinden geldii bilgisini de deerlendiren Bruinessen, Dersimde Zazaca konuan eyhhasan airetinin Malatyadaki kynde Zazaca konuan bir tek kiinin olmamasnn Zazacann sonradan renildiini kantladn savunur. Yalnzca eyhhasan deil, ama baz baka Dersim airetlerinin de Horasandan geldiinden bahseder ki bunlar zol, Hormek ve adidir. Ona gre Bingl, Mu, Vartoda yaayan ou Hormek, Lolan ve Balaban airetine mensup Aleviler Kendilerini Krt addetmeye daha az meyillidirler. Kald ki bu airetler eyh Sait isyanna katlan Krtlere kar karak Mustafa Kemale destek vermilerdir. Kafatas lm yapt Luschan, 1890da Zincirli Gykte kaz yapan Alman bilim kurulunda grevliydi. 1880 - 84 yllar arasnda Balkanlar, Trkiyeyi ve Kuzey Afrikay dolaan Felix Von Luschan, Tahtaclar ve Bektailer ile Erzincan, Diyarbakr, Tunceli, Elaz gibi kentlerde yaayan Aleviler zerinde aratrmalarda bulundu. Karakteristikleri deimedi Antropolog olan Luschan, buralarda yapt kafatas lmlerinin sonucunu yle nakletti: Tm bu Alevi ve Bektai gruplar ksa kafal (brakisefal), Arap ve Krt gruplar ise Dolikosefaldir. Ayrca Aleviler dinlerini korumular, bu yzden yabanclarla d evlilikten kanm, bylece de eski karaktersitik zeliklerini korumulardr. Hkmete ballkgsteriyorlard Osmanl dnemi Anadolu gezginlerinden biri de Alman Feldmareal Moltketur. Gzlemlerini Trkiye Mektuplar adyla yaymlayan Moltke Pazarck yle anlatr: Pazarck Ovasn getik. Bu ovada Trkmen kabilesi: Atmal, Kll, Sinimililer konaklamt. Bu kabile halk 2000 adrda oturuyordu. Reit Paa, en nfuzlu Krt beylerinin akllarn b alarna getirdikten sonra bu Trkmenler de hkmete kar olan sevgi ve ballklarn ilan etmilerdi ve 400 kese akelik (20.000 florin) bir salyana (yani vergi) dyorlard. Cumhuriyet, Anadolunun sakl kalan zgemiiydi Mustafa Kemal, Samsuna kndan Ankaraya ayak bast gne dein, Milli Mcadele hazrlklarn, Trkmen direniinin ncleri olan Alevilerle dolu ehirlerde yrtt ve onlardan koulsuz destek grd Ankaraya geliinde Atatrk karlayan Ahilerin Semen Alaynn Cumhuriyet Bayram temsili tren geii. Mustafa Kemal Milli Mcadeleyi fiili olarak balattnda, hakknda idam ferman karlm eski bir subaydan baka bir ey deildi, ona destek olan veya olmay aklndan geirenlerin, igalcilerle ibirliine hazrlanan stanbul Hkmeti nazarndaki konumlarnn konforlu olmayaca akt, ktaya hkmetmi koca bir imparatorluktan, Anadolu yarm adasnda kstrlm aciz bir av grnmne gerilenmiti... mitsizlik o derecedeydi ki, bamszlk savana girimek iin yola kanlar dahi manday bir zm yolu olarak kabule hazrd; i ki artlarnda anlalabilsin!.. stanbulun ummad ta te bu ortamda, nceki Trkmen ayaklanmalar srasnda, saray tarihilerinin kendilerini tarif biimi ile uryan ve puryan (rlplak) olan kitlelerin yaptklarna bakanlar, kukusuz boylarndan byk ilere kalktklarn dnm ve endieye gerek duymamlard. Ali Baba adndaki bir Alevi, 25 Mays 1919da, Milli Mcadelenin yol haritasn karmak zere karargah olarak setii Havzaya gelen Mustafa Kemali, Mesudiye adl otelinde arlyor ve Paann gvenlii iin otele baka konuk almyordu... (Bu otel, kurtuluun kilometre talar olan Amasya, Sivas, Erzurum, Ankara adlar verilen odalaryla Gaz i Evi Mzesi ne dntrld.) 12 Hazirana kadar Havzada kalan Mustafa Kemal, ilk defa 26 Haziran 1919da geldii Tokatta da yine bir Alevi olan Rfat Efendinin misafiri oluyordu. Buradan Sivasla kurduu temasn duyulmamas iin, postaneyi denetim altna alanlar da Bektailerdi. Tokattan anlaml destek Gazeteci Ruen Erefin anlatmyla O, Bolu beylerine isyan etmi Krolu deildi ama Millet adna dnyaya meydan okuyan Heyet-i Temsiliye ReisiMustafa Kemaldi. Ve kurtulu yolunun henz banda en anlaml destei Tokatta, eski, ypranm niformalar ile, bir binba komutasnda kendisini bekleyen 19 nefer ve bir avutan alyordu. Mustafa Kemalin Tokattan Konyadaki 2. Ordu Mfettiliine gnderdii ve Genelkurmay Bakanlnca yaynlanan ve tam bir gven berat saylabilecek tarihi telgraf yleydi: Tokat ve havalisinin slam nfusunun yzde seksenini ve Amasya havalisinin de mhim bir ksmn Alevi mezhebinden olanlar tekil ediyorlar ve Krehirde baba Efendi hazretlerine

60

fevkalade bal bulunuyorlar. Vatann ve milli istiklalin bugnk tehlikesini bilfiil grmekte olan marnileyhin kanaat hazras phe yoktur, buna pek msaittir. Binaeanaleyh sz sahibi ve emniyetli baz zevat grtrerek, kendilerince muvafk grlecek Mdafaa-i Hukuku Milliye ve Reddi lhak cemiyetlerini takiye edecek surette birka mektup yazdrlarak, bu havalideki Alevi nfuzlularna datmak zere Sivasa gnderilmesini pek faydal telakki ediyorum... Hac Bekta ziyareti Ve Cumhuriyet kelimesinin ilk defa dile geldii Hac Bekta... Mustafa Kemal, Sivas Kongresinin ardndan Ankaraya geerken elebi Cemalettin ile grmek zere, Rauf Orbay, Mahzar Mfit Kansu, Hsrev Gerede, Refik Saydam, Muzaffer Kl ve Muncur Kaymakam vekilinin de bulunduu kalabalk bir heyet ile Hac Bektaa geldi. O srada rahatsz olduu bilinen elebi Cemalettin Efendinin daha nce devletin hibir resmi grevlisine gstermedii ilgiyi, artk hibir resmi sfat bulunmayan Mustafa Kemale gstererek onu yolda k arlamas lk birliinin iaretiydi. Geceyi elebinin evinde geiren, ertesi gn de Dedebaba postunda oturan Salih Niyazi Baba ile dergah ziyaret eden Mustafa Kemal burada bulunanlara bamszlk mcadelesini anlatt. O, 24 Aralk 1919da Hac Bektatan ayrlrken, dergahtan kan bir baka kafile de, iaret ettii yerlere ulatrlacak giysi, yiyecek ve dier ihtiyalardan oluan yardm tayordu. Aleviler, Milli Mcadeleye sadece lojistik destei vermedi. Bamszlk iin en ok feda edilmesi gereken cand ve saysz rnekte grld gibi canlarcepheye yrmekte tereddt etmiyordu. Yunanllara kar, Tavastan 200 kiilik gnll birliine sahip, Teslim Tekkesi eyhi Mazlum Babann yedek subay olu, Bektai ta ve kyafetleriyle savaacakt . Yine Tahtac ve epniler askeri g olarak n saflarda yerlerini ald. Alevilerin cephede sembolleri ile birlikte varlk gstermesi, milli kimlik mcadelesi olarak idraklerinin en nemli delilleridir. Anadolu ihtilali Falih Rfk, Milli Mcadeleyi anlatrken Anadolu htilali ifadesini kullanr. gal glerinin bir mezbeleden, bir viraneden baka bir ey olmayan Ankarann baarsna ihtimal vermedikleri iin, neticesini idrak ve kabulde epey zorlandklar bu ihtilal, gizli sakl deil, Atatrkn 27 Aralk 919 gn Ankaraya gelii srasnda, cokuyla ilan edilir. Ankara ve civarndaki Trkmenler Mustafa Kemal iin Semen Alay dzerek; hedefin adn koymu olurlar. nk Trk geleneine gre Semen Alay yeni devleti kuracak reisi semek zere dzlr. Bu eski Ouz tresi, Trklerin slamiyeti kabulnden sonra sadece defa uygulanr. lkinde atl semen alaylar nnde, bir torbadan ocua ok ektiren Selukun Hanl... kincisi, bir ak keeye oturtulup dokuz defa havaya kaldrlarak, kmz eliinde and ien Osmann Beylii... Ve sonuncusu da, Orta Asyada ota nne dikilen tu gibi, Efeler kahvesine sancak dikilerek mjdelenen Mustafa Kemalin reislii ve kuraca yeni devlet onuruna... Bu milli galeyann sadece dmana kar olmadn smail Habib Sevk Yenignde yazd 1922 tarihli makalesinde yle zetler: phesiz kyam ettikten sonra ilk gayemiz dman tepelemekti, fakat en byk gayemiz bu deildi... Sevr muahedesini yrtmaktan da byk olan bu gaye nedir? Bu milletin kendi kendisine sahip olmasdr... htilali yapan Anadolunun sesine kulak verildiinde oradan yz yldr ykselen u lk duyulur: Yr bre Hzr Paa / Senin de arkn krlr / Gvendiin padiahn / O da bir gn devrilir. (Pir Sultan Abdal) Ne mutlu Trkm diyene Atatrkn, Biz Trkler, btn tarih-i hayatmzca hrriyet ve istiklale timsal olmu bir milletiz! Kymetsiz hayatlarn iki buuk gn fazla, sefilane srkleyebilmek iin, her trl mezelleti mbah gren halifeler oyununu da sahneden kaldrabildiimizi gsterdik... szlerinin, etin Yetkinin ifadesiyle Etrak- bi idrak ken, Ne Mutlu Trkm Diyene diye haykrma zgrln elde eden Alevilerdeki karln anlamak zor olmasa gerektir. mparatorluk dzeninde Trkn yerini dnce, Anadolunun, kimliini bastrmaya zorlanan, ezilen, horlanan insanlarnn beklentisinin adndan ibaret olan Cumhuriyetin zgemii olduunu grmemek imkanszdr. Milli Mcadele, Anadolu Trkmenlerinin tarihi referanslarn utandrma yacak biimde davranmasdr. Cumhuriyetin ilk defa dile geldii an Yllar sonra ortaya kar ki Cumhuriyetin ilk defa telaffuz edilii de, Mustafa Kemalin Ankara yolundayken yapt Hac Bekta ziyareti srasnda olmutur. elebi Cemalettinin kardei olan Veliyeddin elebi abisinin srrn yle aktarr: Ba baa konumalarnn bir yerinde Cemalettin elebi, Mustafa Kemal Paaya, Paa Hazretleri diyor, cesaretli ve basiretli idarenizde Trk Milletinin dman kahredeceine inancm sonsuz. Yce Allahn milletimize myesser edecei zaferden sonra Cumhuriyet ilann dnyor musunuz? elebinin Cumhuriyet kelimesini byle ak yrekle sylemesi zerine, Mustafa Kemal Paa heyecan ve dikkatle Cemalettin elebinin gzlerine bakyor, biraz daha yakl ayor, onun

61

elini avucunun iine alyor, kulana fsldar gibi yava fakat kararl bir sesle: O mutlu gn ilan edene kadar aramzda kalmak kaydyla evet elebi Efendi Hazretleri diyor. elebinin gizli tutacana sz verdii bu srr lm deinde kardei ile paylam olmas, Alevileri milli mcadelenin iinde tutmann zaruretine dikkat ekmek iin olsa gerektir... Anadolu ihtilaline fesat tohumu Milli Mcadelenin zafer yolunda olduunu gren igal gleri, tek vcut olan Anadoluyu blmek iin slamn iine girmek olarak tanmladklar yeni bir yntemi gndeme getirdiler Tahriklere ramen Atatrke ballklarn, Malatya Zeynelabidin Cemevindeki gibi bakeye koyduklar resimlerle gsteriyorlar Mustafa Kemal tarafndan yaynlanan Hakimiyeti Milliyenin ilk saysnda (Ocak 1920) Pazarck Mfts Veli ve beraberindeki Alevi vatandan imzasyla gnderilen u telgrafa yer verilir: Fransz igal glerinin komutanlar, anlama hkmlerini her gn biraz daha bozuyor. Mara aldklarnn birinci gn slam kadnlarna saldrld. Depolardaki silahlar ve bombalar Ermeni vatandalarmza datld. Geceleri polis ve jandarma devriyelerimiz ldrld. Baz airet reisleri para ve rtbe ile aldatlp ayaklanmaya arlarak toplumlar arasna nifak ve birbirini ldrme tohumlar ekilmeye baland... slamn iine girmek Bu nifak ve ldrme tohumlarnn filiz vermesi iin srlecek tarla paylama tabiydi. stanbul hkmeti ve mtareke basn, Anadolu Trkmenleri arasnda (yanda Yakup Kadrinin bahsettii nedenlerle...) Mustafa Kemal ve arkadalarn ele verecek muhbir filizlendirme konusunda baarsz olunca meydan btnyle, zaten faaliyet halindeki d destekli cemiyetlere kald. Onlar milli mcadelenin tuttuu yolun zafer olduunu grmeye balam ve bunun mimar olan kitlesel inanc hedef almlard. Yntemleri slamn iine girmek, bu yolla kah yozlatrmak, ya ayrtrmak, kah birbirine krdrmak olacakt. Milli Mcadele dneminde Cumhuriyet kavramn ilk telaffuz eden ve temsil ettii toplumun beklentisinin bu ynde olduunu dile getiren kii bir Alevi (elebi Cemalettin) olmasna karn, Cumhuriyete kar giriilen iki ayaklanmann Alevilere mal edilmesi, yukarda andmz faaliyetler birbirinden bamsz gelimemitir. 1920de Hacbektata, Mutkide Aleviler Mustafa Kemalin Kutsal birliimize dayan ve inancmza gvenerek treye uygun isteklerimizin elde edilecei gne dein, hi ylmadan allmas ricasn btn ulusa duyurma grevini stlenirken... Gneydouda Franszlara kesin darbeyi vurmak iin Kl Aliyle omuz omuza arprken... Sivasta veya Erzincanda, yahut Tuncelide neden ayaklansnd? Baki z, Kogiri Ayaklanmas zerine almalarnda ayaklanmann elebalar Alian ve Haydar Beylerin Mustafa Kemal ve hareketini bir trl ilerine sindiremediklerinden bahseder. Derebeylii ile milli devlet arasndaki kan uyumazl dnlnce, Abdlhamit dneminde kl kuandrlarak paa yaplm, varislerini airet mekteplerinde yetitirmi bu aalarn Cumhuriyeti memnuniyetle selamlamamas elbette normaldir. Kogiri ayaklanmasnda anormalolan, ana figrn, lkenin her yannda Kuvay- Milliyenin belkemii durumundaki Aleviler oluudur. Kogiride Alevilik maskeydi Ayaklanmay karanlar bunun tam da byle, bir Alevi ayaklanmas olarak alglanmas iin, ince ince planladklar belli olan her detay hayata geirmiler; ilk toplantlarn Hseyin Abdal Tekkesinde yaptktan sonra, airet reislerinden, ortaya Zlfikar koyarak zerine ant almlar; rnein Dersimde yre halknn isyana destek vermesi iin Zlfikar Murtazaya ve paralayp Fatma Zehra niyazna yedikleri elmaya ant itirmilerdir. Alevilerce kutsal saylan her trl sembol ve ritel de iin iine katlarak eklen Aleviletirilen ayaklanma znde hibir zaman Alevilikle ilgili bir tavr olmamtr. Hatta dnemin nl provokatr Aliirin Trkm subaylarn cebinde Alevileri ldrmek iin talimat var, krm yapacaklar tahrikine ramen, Erzincan, Tercan ve ayrl airetleri ayaklanmaya katlmam, Kurey aireti ise engel olmak iin stn bir aba sarfetmitir. Ankara Hkmetine destek olmak iin Topal Osman nclnde Milli Mcadele birliklerine katlan Trkmenler Kemahta ayaklanmann bastrlmasnda grev almlardr... ngiliz parma vard Kogiri, ngilizlerce desteklenen Krt Teali Cemiyetinin mranldaki kolunu kurmu olan Haydar Bey ile Aliann Osmanldan gelen imtiyazlarn kaybetmemek ve zerk Krdistan kurmak frsatn kaybetmemek iin giritii tahrikin neticesidir. Jin ve Jepin gazeteleriyle propagandas yaplan fikir Sevrin hayata geirilmesidir. Burada en dikkat eken vurgu, zerkliin Avrupallarca verildiiyle vnlmesidir. Grld gibi kk ta Orta Asyaya dayanan, Osmanl mhime defterlerine baklrsa 1300lerden beri blgede olan ve ekrat taifesinden yani Krtlemi Trk boylarndan saylan bu airetler federasyonun, Milli Mcadeleyi baltalamak iin Alevilii kulland ayaklanma, Nuri Dersiminin szyle Krt bamszlk savann bir aamasdr. Onunla bir meydan sava yitirilmitir, ama sava bitmemitir. Trk tarihini inceleme frsat bulanlar, halkn kutsallarn kullanarak, menfaatlerini korumak savann bitmediini Dersimde bir kere daha greceklerdir. Dersimde banbaln a yn isimlerin yapt devam ayaklanmas tarihsel sre iinde Alevilerin Atatrk ve Cumhuriyet ile arasn amak iin kullanlmtr.

62

Hedef Atatrkten koparmak Hsn Merdanolu, Kemalizmle Btnleen Alevilik adl kitabnda, bu tr faaliyetlerle ilgili olarak Emperyalistler bilmektedirler ki; Kemalizm kalesini sarsmak iin kalenin btnln oluturan yap talarn yerinden oynatmak, devletin kurucusunu, kurtarc olarak gren unsurlarn dncelerini bulandrmak gerekir... diyor. ktidara Kar Trk Direni ve Devrimlerinde, Hollanda Leiden niversitesinde, dnemin Seluk niversitesi Rektr Mehmet Aydnn tavsiye ettii Prof. Dr. Erik J. Zrcherin danmanlnda, Bektailerin Trkiyenin Milli Mcadelesindeki Rolleri konulu doktora tezi hazrlayan Hlya Kkn Bektailerin Milli Mcadeleye ve ardndan gelen reformlara desteklerinin saltanat ve hilafeti kaldrp Cumhuriyeti kurmak iinolduu ve bu sebeple topyekn bir ekilde Milli Mcadeleyi desteledikleri eklindeki sav da rtmeye altm ifadesine deinen Yetkin Demek ki bu alma bir aratrma deil, nceden varlm bir yargy, daha dorusu nyargy kantlamak iin yaplm. diyor. Yetkinin ad geen eserini okuyanlar o nyargnn biraz irdelendiinde Milli Mcadelenin Trk kimliini unutturmaya, inkara dnk olduunu grebilirler. Trk mnevveri sebebi sensin! Anadolu halknn bir ruhu vard, nfuz edemedin. Bir kafas vard, aydnlatamadn. Bir vcudu vard, besleyemedin. Onu, behimiyetin, cehlin ve yoksul luun ve ktln eline braktn. O, kat toprakla, kuru gn arasnda bir yabani ot gibi bitti. imdi elinde orak, buraya hasada gelmisin. Ne ektin ki, ne bieceksin? (...) Tabi ellerine batacak. (...) te her yann erha erha kanyor ve sen, acdan yzn buruturuyorsun, fkeden yumruklarn skyorsun. Sana strap veren ey, senin kendi eserindir... l Yakup Kadri Karaosmanolu / Yaban Asyann muazzam kaplar yzmze kapanyor Anadolu htilali karsnda hayrete denler sadece Yakup Kadrinin bahsettii stanbul aydnlar deildir. Metin Aydoann Yeni Dnya Dzeni, Trkiye ve Kemalizmde, 1922 ylnda Hollanda basnnda km bir makaleden yapt aadaki alnt paylamclarn aknln gstermekle kalmaz, Trklerle yeni mcadel elerini slamiyetin iine girerek yani mezhep ayrlklar ekseninde srdrme niyetlerini ifa eder: Trkleri en yakndan tanyanlar ve en koyu Trk dostlar iin bile artc olan bu beklenmedik baar akla u soruyu getiriyor: Grne gre son nefe sini vermekte olan, lme mahkum Trkiye, drt yl sren dnya sava srasnda maddi ve manevi gcn son damlasna kadar tketmi olduu, stelik bu savata hi de yle zel yetenek ya da bakaca bir nitelik deiimi ortaya koymad halde, nasl olur da byle btn dnyay akna evirir? Sonu gelmi gibi duran bu lke, bugn stelik yapayalnz kald bir anda, en yksek dzeyde bir rgtlenme yetenei ve doludizgin bir coku sergiliyor. Trk paalaryla siyasetileri, Asya halklarnn ruh halini, Batnn byk devletlerinin, Dawning Street ya da baka yerlerdeki bakanlklarnda kurulu btn Mslmanlk ileri ubelerinden ok daha iyi kavramlar. Sfr tketmi sayyorlard Londrada yaplan hesaplarda Mustafa Kemal ve milliyeti hareketlerinin sfr tkettii, Anadolu yaylasnn ortasna itildii yalnzln er yada ge tm Kemalist hareketi iflasa srkleyecei, iki kere iki drt edercesine kantlanmt. Anadolunun daha dnya sava srasnda fazla kan kaybndan ld, szcn tam anlamyla bir dullar ve yetimler lkesine dnd syleniyordu. Topraklarn ilenemedii, tohumluk, tarm makinesi ve i gc sknts ekildii ileri srlmekte idi. Eninde sonunda lkenin sabr taacak, milliyeti nderlere kar ayaklanmalar patlak verecekti. te Londrada sylenenler bunlard. Geri Anadolunun dullar ve yetimler lkesi olduu konusunda haklydlar. Tam drt yl boyunca, milyonlarca insann fedakarlyla durmakszn savaabilmesi, demirden yumruuyla ngilterenin maasn denize dkebilecek lde gl darbeler indirebilmesi ise ulusal davaya duyduu inan sayesinde mmkn olabilmitir. Bekleyelim grelim tutumu yetmez. Kendimizi Avrupal olma zirvesinden ya da kibirliliinden kurtarp slam dncesinin iine girebilmeliyiz. Bunun gerekes i, Mslmanlk konusundaki bilgimizi arttrmak falan deildir. En basitinden kendi bencil karlarmz buna bizi zorluyor. Yoksa gnn birinde gzlerimizi atmzda, Asyann muazzam kaplarnn akn baklarmz nnde ebediyen kapandn grrz. Atatrk sevgisi tutku dzeyinde Atatrk sevgisini adeta Alevi olmann art sayan Cemal enere gre, Aleviler ile Cumhuriyet arasndaki akort ayarnn bozulmas, ok partili siyasi hayata geilmesinden sonra dinin siyasallatrlmasna paralel yaanyor Milli Mcadelede aktif rol oynayan Diyap Aa Atatrkn Hz. Alinin izlerini tadn dnyordu Zaman zaman etnik blc gruplarla yan yana getirilmek istenen Alevilerin 1950li yllara kadar cenaze trenlerinde dahi Atatrkn Genlie Hitabesini okuduklarn, yllk kurbanlarn Cumhuriyet Bayramnda kestiklerini bilmek gerekir. Ve bilmek gerekir ki, Aleviler, devlete ve kurucusuna sevgi gsterilerini, o tarihten sonraki cumhuriyet hkmetlerinin basklar sonucu brakmak zorunda kalmlardr. Fitne giriimlerine ramen cemevlerinin byk blmnde Hz. Ali ve Hac Bekta- Velinin yannda Atatrk resmi de olduunu yazmtk. ABye uyum bahanesiyle Atatrkn btn kamu kurumlarndan silinmeye, su deliline dntrlmeye meyledildii bir dnemde, bu, milliyeti olduu iddiasndaki ok kii ve kurumun gsteremedii kadar net bir tavr, durutur.

63

nkar eden bizden deil Bursay ziyaretinde Atatrk gren bir Alevinin, 1993 ylnda Prof. Dr. etin Yetkine gnderdii mektupta O biz Bektai ve Aleviler iin Alinin ruhu tecelli etmi bir ikinci Alidir... ifadesini kullanmas da gsterir ki, aralarndaki ba kutsallamtr. Benzer biimde Diyap Aa, Atatrkn srtnda Hz. Alinin elinin izini ve mhrn grdn dnmekten alamam tr kendini. Atatrkn tam anlamyla kurtarc sayld, Mecitz Kaymakamnn Konya Valisine gnderdii Alevilerin Mustafa Kemal Paay mehdi diye anmaya baladklarn bildiren mehur telgrafyla sabittir. Veliyeddin elebi de Cumhuriyetin ilanna ksa bir zaman kala (25 Nisan 1923) yaymlad u bildiri ile Atatrkle birlikte hareket etmeyenleri kendilerinden saymayacaklarn duyurmutur: Bu milleti yeniden yaratarak bamszlmz salayan, varl btn slam dnyasna onur kayna olan Trkiye Byk Millet Meclisi Reisi, Gazi naml Mustafa Kemal Paa Hazretlerinin (...) vatann ycelmesi ve ykselmesi konusundaki her arzusunu yerine getirmek, bizlerin en birinci grevidir. Milletimizi kurtaracak, mutluluumuzu salayacak, onun koruyucu dnceleridir. Bunu inkar edenlerin bizimle asla ilgisi yoktur... Tekkelere ihtiya kalmad Tekke ve zaviyelerin kapatlmasnn Alevilerin Atatrk ve devrimlerine balln sarst savunulur. Oysa Topkap Abdullah Baba Dergahndan Yusuf Ziya Ba ba ve Naki Babann 11 Eyll 1925te ilan ettii ve Nejat Birdoan tarafndan yaymlanan bildiri Atatrk varken inanlarn korumak, ilme ulamak iin tekkelere ihtiya duymadklarna iarettir: nsanlk aleminin ve Bektai taifesinin asrlardr halaskar (kurtarc) olarak bekledii Mehdi-i Sahipzaman efendimiz Hz.leri zuhur etmitir (ortaya kmtr/belirmitir). Yze Reis-i cumhurumuz Mustafa Kemal Paa Hz.lerinin bedenleriyle vrud eden(gelen) halaskarn terifleri ile cmle alem-i slamn ve bu arada Gruhu Naci taifesinin canlar ve mallar ve huzurlar taht emniyete (gvence altna) alnmtr. Ol saye-i Alilerinin ve tekkelerin sebeb-i mevcudiyeti (var olma nedenleri) ortadan kalkmtr. Bizlere den , Halaskarn emr-i alilerine (yce buyruklarna) muti olup (ba eip) badema ilmel dnyay tedris eden (dnya bilimlerini okutan) Cumhuriyetin mektebatna (okullarna) ve ol yol ile ilm -i insaniyeye vusulettir (insanlk bilimlerine ulamaktr). Alevi olmann art Atatrk ve Aleviler zerine alan aratrmac yazar Cemal ener, Yenia iin yapt deerlendirmede Atatrk sevgisinin, tutku dzeyinde olduuna dikkat ekerek u arpc ifadeyi kullanyor: Atatrk adeta Alevi olmann art gibidir. Atatrkn Ankarada Seymen Alayyla karlandn hatrlatan ener, Aleviler ile Atatrk arasndaki ilikinin geliimini yle zetliyor: Mustafa Kemal, Hacbekta dergahna Alevilerin Kurtulu Sava iin desteklerini istemee geldii zaman Osmanl padiah tarafndan idam sulusu olarak aranyordu. Hacbekta dergahndaki Dede, Baba ve dergahtaki derviler Onu adeta kutsal kurtarc olarak karlarlar , sayg, destek ve sevgilerini sunarlar. Dergahn kasasnda bulunan, 1.800 adet altn bizzat Dede ve Baba tarafndan Mustafa Kemale takdim edilir. Bakan vekili Aleviydi Atatrk ise ilk TBMM kurulduunda dergahn dedesi Cemalettin Efendiyi meclis bakan vekilliine getirir. 20 Alevi milletvekili mecliste yer alr. 1826da Yenieri Ocann kaldrlmas bahane edilerek Hacbekta Dedesi Hamdullah Efendi, Krehirde eriat mahkemesinde 8 dede ile birlikte idam ile yarglanrken, Atatrk dergah dedesine 1.TBMMde 1. bakan vekillii grevi vermitir. Bu yaklam dorultusunda Anadolu, Rumeli ve Ortadoudaki tm Aleviler topyekn olarak Kurtulu Savann ve daha sonra da Atatrk devrimlerinin yannda yer almlardr. Aleviler tarihlerinde ilk defa insan, yurtta, vatanda, eit yurtta olma hakkn kazanmlardr. Akortun bozulmaya balamas enere gre Alevilerle Cumhuriyet ynetimi arasndaki akortun bozulmas ilk olarak ok partili dnemde grlyor. Bunu Diyanet leri Bakanlnn siyasallamasna balayan enerin konuyla ilgili tespitleri yle: Baz siyasi partilerin seim kazanmasnn yolu Diyanet leri Bakanlna verilen tavizlerle orantl hale gelmitir. Diyanet leri yneticileri, slamn Trke konumas olan Alevilie kar; kr, sar ve dilsiz davranmlardr. Diyanet lerinin baz yneticileri slam olmann yolunu Trklerin Araplatrlmasna endekslemilerdir. Kendi slam yorumlar dndaki kesimlere zellikle Alevilere kar; tekci, dayatmac, hegemonyac, mezhepi, inkarc davranmlardr. Alevilerden de alnan vergilerden oluan bteden maa ve dier giderlerini almlar ama Alevilere kar maymunu oynamlardr. Alevi altayna kar da Diyanet yneticileri ayn izgiyi srdrmektedir. Aleviler sorunlarn elbette kendi devletleri ile zmeye alacaklardr. Devleti bugn temsil eden ise AKPnin yasalara gre kurduu Hkmettir. O halde tm toplumsal kesimler gibi Aleviler de sorunlarn hkmet ile zeceklerdir.

64

Oyuna gelmeyecekler ener, Alevi altayna arlan baz konuklarn Alevilerin Atatrkln, laiklii savunmalarn, Trk Silahl Kuvvetlerine neden dar beci demediklerini, hatta Trk olmalarndan duyduklar rahatszlklar, darbeci olduklarn, benzer sosyal ve siyasal tercihlerini v.s. de sorgulamalarna dikkat ekiyor ve Alevilerin eski bir oyunun paras olarak Atatrk kart gsterilmek istendiini sylyor. enerin bir Alevi olarak nihai mesaj ise u: Aleviler tarihsel tecrbeleri ile bu entrikalar yutmayacak kadar tecrbe sahibidirler. Alevilerin Atatrk sevgisi; sahte demokratlarn, sahte laikcilerin, sahte alevicilerin ve sahte Dersim dostlarnn entrikalar ile deimeyecek kadar kkl bir sevgi, sayg ve tutkudur. Alevilerin Atatrk sevgisi yaam biimleri ile ilgilidir, zgr olmalar ile ilgilidir. Ozanlarn saznda, sznde, nefesinde... Okuyucularmzdan gelen deerlendirmeleri nmzdeki gnlerde toplu olarak yaymlayacaz. Ancak bugnk konu baln tamamlayc olmas bakmndan, Kanadadan yazan ve Ben bir Alevi ailenin ocuu olarak, Trklk bilinci, Atatrk sevgisi ve Cumhuriyet akyla bytldm. Ailemiz ve cem trenlerini dzenleyen dedelerimiz bize hep Cumhuriyet ve Atatrk sevgisi aladlar diyen Ali Polatn dikkat ektii Alevi ozanlarnn Atatrk sevgisine deinmeden geemeyeceim. Ben deil yedi slalem Kzlbatr diyen Ak Mahsuni erif Ben alamam On Kasmda / Onu her gn diri grdm / lene dek greceim / Doduumdan beri grdm. / Matemin doyurmaz beni / Minnetim kucaklar seni / Bize cennet gibi yeni / Verdiin eseri grdm diye anar. Byk ozan Ak Veysel ise Alayalm Atatrke / Btn Dnya Kan Alad / Babua Olmutu lke / Geldi Acem Can Alad diye yakar atn. Atatrk Ak Daiminin saznda, Girmez dilimize Arab - Fars- / l olmaz bize yabanc hars / zgrlk simgesi bar mayas / Biri Hac Bekta, Biri Atatrk biiminde, Ak Hudayinin szndeyse, Hnkar, ruhumdaki en kkl daldr / Atam, o daldaki yetien gldr / Tpk buna benzer, buna misaldir; / Dalm Hac Bekta, glm Atatrk diye yaatlr. On nc imam! Hsn Merdanolunun Operatr Doktor Celal Kltan aktard anekdottaki sahiplenmeye bakn: Malatyann Arguvan ilesine bal bir kyden iki kii, eeklerine ykledikleri buday, ehre satmaya gtrmektedirler. Yokuu karken, eeklerden biri ykn arl ile yrmekte glk eker. Eein sahibi, yetiin ya on imamlar beni yolda brakmayn der. Dier yolcu arkada benim bildiim imamlar on ikidir. Skntdan imamlarn saysn bile unuttun diye eletirir. Eei zorda kalan yolcunun yant anlamldr: Asl sayy aran sensin. Benliimizi kimliimizi kazandran, u yollarda rahatlk iinde yolculuk etmemizi salayan, Osmanlnn zulmnden ekyann, uursuzun, hrszn basksndan kurtaran Atatrk unutan Kzlbalk; slmn Trk yorumu etinkaya: Alevi inan alannn Trkmen ahaliyle snrl kalmas, 16. yzylda balayan atmalar ve aalayc sfatlarla anlmaya balanmasyla ilgilidir. Alevi olunmaz Alevi doulur ifadesi de o dneme dayanr Alevi trenlerinin vazgeilmezi olan semah Gktrk dneminde kzlarn dne dne yapt dans hatrlatyor Bizi Horasandan Anadoluya getiren yolun tarihi, teolojik, edebi, sosyolojik ynlerini ele alan saysz alma iinde meselenin adn net biimde koyabilmi az saydaki aratrmacdan biri Nihat etinkaya. Bugn onunla Kzlba Trkler almasyla gndeme getirdii Trk Aleviliini konuacaz. Diziye balarken yaptmz gibi etinkaya da Trk Alevilii kavramn izah edebilmek iin, slamda ayrlklarn gelime srecini hatrlamak gerektiini vurguluyor. Snnilik-iilik ayrm yoktu etinkayann ifadesiyle mezhep inanc asndan Alevilik sz 1800l yllarn son eyreinde ortaya km. Hz. Muhammedin vefatndan sonraki ilk ayrlklar ise siyas bir nitelik gstermi; Emeviler dneminde devlet eliyle yaplan uygulamalarn slam dininin hkmlerine ve felsefesine uymad gerekesiyle meydana gelen tepkilerle, ayrlklar inan sahasna yani mezhebi alana kaym, sre iinde slam alglaylarda farkllamalar meydana gelmitir. slamda belirgin ve etkin ayrlklardan gnmze kadar uzanan ikisi; Snnlik-ilikin 10. asrda daha da belirginletiini vurgulayan etinkaya, 10. ve 11. yzyllara kadar, anlan ayrlk, i-Snn eklin-de pek ifade edilmez. Ayrlk, halifelik ve ynettii Arap devleti ile ban, Hz. Ali neslinin ve taraftarlarnn ektii i muhalefet arasnda cereyan etmitir. iSnn adlaryla ayrlk, 1040l yllarda, Seluklu Sultan Turul Beyin Irak sahasna inmesinden sonra keskinlemitir diyor. Devamn kendisinden dinleyelim: Turul Bey Badata geldiinde, Halife Kaim Biemrillahn btn siyasi yetkilerini elinden alr, din yetkilerini de kstlar. Halifeliin siyasi ynetimini elinde bulunduran i Bveyholunu ve yine i (12 mamc) ordu komutan Trk asll Arslan Besasiryi kovar. Turul Bey Badattan ayrldktan sonra, mezhepler arasnda hukuk alanda ihtilaflar kar. ilerin dlanmasndan sonra bu ihtilaflar, o tarihten itibaren hep Snn olarak alglanm olan 4 mezhep yani Haneflik, afilik, Hambellik ve Mali klik arasnda cereyan eder. Bu tartma daha ok adalet sahasnda, kad h-kmlerinde ortaya kar. Bu durumda halife, bu drt mezhebi hak mezhep olarak ilan ederek, bu mezheplere mensup kadlarn, kendi inan topluluklarnda verecekleri fkh (hukuki) kararlarnn halifelik makamnca meru olup geerli kabul edileceine dair bir fetva yaynlar. etinkaya, Alevilerin slam d, ar, hatta sapk kabul edilmesinin milad olan bu olayn takipisi olmu. Sadece drt mezhebin Mslmanln kabul ve t asdik eden Ehli Snnet vel cemaat drt hak mezhep hkmnn, nerede, ne zaman, niin, neye dayanarak, kim tarafndan verildiini renmeye alm. Bir aklama ve kaynaa rastlayamadm. Birok din adamna sorularm, hep cevapsz kalm, cevap verenler de bilmiyorum diye cevaplamlardr. diyor.

65

Farklln oluumu Trk Aleviliinin ayrmnn ve farkllnn oluum sebeplerinden birinin; bu fetvaya dayanan anlay ve uygulamalarn, halifelik g kazandka, dier slm topluluk ve lkelerin de de etkin olmaya balad bu dnemde aranmasn gerektiini savunan etinkayaya gre de Trk-ler, Mslman olmadan nce, Emeviler ve Abbasilerle asra yakn bir sre onlarn bask, zulm ve katliamlarna maruz kalmalar nedeniyle bi-linaltlarnda nemli tepkiler birikmiti. Bunlara kar muhalefeti srdren Hz. Ali soyundan gelenlerin Trkistan (Horasan) daki btn isyanlarna -Mslman olmamalarna ramen katlmlar ve bu vesileyle, Ehl-i Beyt nesline ilgi ve sempati duymaya balamlardr. Trklerin X. Asrda toplu olarak slama geilerinde de, Hz. Ali nesline olan sempatileri inan alanlarnda da etkisini srdrm ve halifeliin etki alanlarndan uzak durmulardr. Trklerde balayan slmlama, Hz. Ali yanll ekseninde geliirken, halifelik merkezli hakim din alann teferruatndan farkl olmakla, Ehl-i Beyt evrelerinin anlayna gre de gre de sathi bir grnm arz ediyordu. imdiki Trk Alevilii Soru cevaplarla devam edecek olursak; - imdiki Trk Alevilii hangi aamalardan gemitir? Konunun otoritesi olan bilim adamlarnn ortak gryle de, ilk asrlar Trkmenlerin Mslmanl, kendilerine zg, eski Trk inanlarnn, slmn genel hkmleriyle btnlemi, teferruattan arnm sathi bir slm anlay ve kavray idi. Bu dnemde, bu konuyla ilgili nemli bir olay da, Batya doru balayan byk, kitlev bir Trk gnn balam olmasdr. Sz konusu Trkler daha ok Ouz/Trkmen kitlesidir. Horasandan Anadoluya kayarak Anadolu Seluklu devletini kuran bu Trkmen ahali, ifade etmee altmz temayllerini devam ettirmi, kendilerini halifeliin ve Arap din merkezlerinin etki alanlarndan uzak tutmu ve kendi kavraylar olan slm anlaylarn imdiki Trk Alevilii srdrerek gnmze kadar getirmilerdir. - Anadolu Aleviliin Snni kitleden ayrlarak ortaya kt grne kar kyorsunuz; durum tam tersidir derken , o zaman bir de Anadolu Snniliini mi gndeme getiriyorsunuz? lk gelilerinde, slam anlaylarnda bir btnlk iinde olan bu Anadolu Trkmenlerin iinde gelierek ounluk salayan Snn kesimin oluum sebeplerine ve geliim safhasna da deinmek gerekir. nk Trkmen boylarnn Anadoluya yerleerek Seluklu devletinin kurulma-syla, Bat/Hristiyan dnyasnn Hal ordularyla atmalar ve savalar balar. artlar Seluklularn, slm dnyas ile dostluk ve ittifak iinde olmasn gerektirir. Halifelikle ilikiye girmekle, din adan Anadolu kaplar halife merkezinin etkinliine alm olur. Trkmenlerin anlaylar dorultusunda, Trkmen dedeliine bal ocaklar, derghlar ve ahilik gibi kurulamalarn varln srdrd Trk muhitinde, halifelik makamnn slm anlay, Anadoluda, st tabakalardan balayarak yaylmaya, medrese, kadlk ve benzerleri gibi kurumlamaya balar. Bu ekilde Anadoluda, anlan etki ve kurumlarn evrelerinde, Snn anlay dorultusunda slm aratrmalar ve eitim almalar balar. te almalarn dorultusunda, bugnk, ehir, medrese yahut yksek slm diyebileceimiz Anadolu Snnliinin balang safhas, Trkmen muhitinden koparak bu gelimelerle balamtr. kinci Trkmen g - Peki Alevilik ile kar karya gelii?.. Halife ve Arap muhitinin etkisiyle balayan bu gelimeler, Osmanl devletinin kuruluuna kadar, st tabak alarn dnda pek yaylma gsterememitir. 1200lerin balarndan itibaren, Cengiz Hann bat seferlerinin etkisiyle balaya ikinci Trkmen gyle, Anadoluda grlmee balayan Snnlik, Trk Snnliinin merkez ehirleri olan Buhara ve Semerkantn slmi evreleriyle irtibatlanr ve beslenmee balar. Anadoluda, 16. yzyln balarna kadar, bu iki slm anlaya mensup Trkmenler arasnda, tartmaya ve atmaya ynelik bir olaya pek rastlanmaz. nan alan Trk/Trkmen ahaliyle snrl kald - 16. yzyla kadar atma yok diyorsunuz; o zaman 16. yzylda her ey bir anda m oldu? Mesela Trkmenler bir anda ayaklanalmm dediler? 15. asrn sonlaryla 16. asrn balarnda, bata ekonomik sebepler olmakla eitli sebeplerle, devletle Trkmen ahali arasndaki anlamazlklarn savalara dnen Trkmen kalkmalar, Snn-Alev ayrln krlma noktas olur. Gnmzde, toplumumuzu yakndan ilgilendiren Alevi-Snn ayrmas, aldran Savandan sonra trmana geerek gnmze kadar gel-mitir. ah smail, aldran Sava ncesi, rann nde gelen, etkili, tannm Snn Ulemasndan ok sayda kimseleri toplatp gzetim altnda tutuyordu. Yavuz sava sonras Tebrize gelir ve bunlar stanbula gnderir. Yine Msr seferinde, Halife ile tahminen bin civarnda bir lim topluluu stanbula gnderilir. stanbulda toplanan bu ahsiyetler, daha sonra din kurumlarda, kadlk makamlar ve medreselerde grevlendirilir. Bu ekilde balayan srete din kavraylardaki ayrlklar daha da derinleir ve ayrr. Bylece Alevi inanl Trkmenlerin dlanmasn ve Mslman ahalinin kesin izgilerle, bugnk ifadesiyle Alevi-Snn olarak kutuplamas doar. Bu dnemden balayarak, Trkmen ahali, tahkir edici birok sfatn yannda, daha ok kendilerinin d e benimsedii i ve Kzlba adlaryla tanmlanmaya ve anlmaya balanr. Buraya kadar ifadeye altmz Alevi inan alan Trk/Trkmen ahaliyle snrl olmutur. Bu durum, Aleviler arasnda ifade edilen

66

Alevi olunmaz, Alevi doulur ve Aleviliin slamn Trk Yorumu tanmlamasyla daha iyi anlalr. iadan iiye... i sz, Arapa taraftar anlamnda kullanlmtr. Ayrlklarn ortaya kp atmaya dnmee balad Hz. Osman dneminde, Ali ias, mer ias, Muaviye ias v.s. gib i taraftar anlamnda kullanlmaktayd.Muaviyenin hakimiyetinden sonra, Hz. Ali evltlarnn ve taraftarlarnn muhalefeti tekleerek ne kt iin, dierleri ile beraber Muaviye ias sz devlet veya halife yanllna dnm, Ali ias sz de, 717 tarihinde Emevi halifesi mer b. Abdla-zizin halifelii dneminden itibaren de, muhalif Hz. Ali taraftarlar sadece ia veya i olarak anlmaya balamtr. Zamanla halifelie muhalefet kesimini ifade eden i sz, siyas ve itikad anlamda bi rbirinden farkl gruplarn ortak ad haline gelmitir. Anadoluda Trkln ana damar oldular Alevilik alan, eski Trk kltr unsurlarnn yaatlmakta olduu canl bir mzeye benzer. Bu bakmdan, ihtiyacmz olan ey, yeni bir ba tesis etmek deil, yzyllardr varolan birliin tespitidir... Alevilerin cemde semah dnerek Tanrya yaklatna inanmas amann yolculuunu hatrlatyor. Dn Trk Aleviliinin ortaya kt zemini tahlil eden Nihat etinkaya ile sohbetimize kaldmz yerden devam ediyoruz: - ne karlan bir vurgulama var: Alevi Krtler... Tarihi kaynaklara baknca, biz Krtleen Alevilerdiyoruz. Sizin ise yeni bir tanmnz var Krte konuan Aleviler diye... Alevilerin Krtl uygun bir tanm olmaz. Anadoluda var olan Anadolu Alevilii -Bektailik sz konusu edilmezse- Trkmenlere mahsus bir inantr. ok kk bir ksmnn Hanefi olmasnn dnda btn Krtler Snn/afi mezhebine mensupturlar. Ancak Dou Anadolunun baz yrelerinde ok az da olsa Krtlemi deil de Krte konuan Alevi gruplara rastlanmaktadr. - Gerek manada Krtleme yok mu diyorsunuz? Burada, Zazaca konuan Alevileri Krt olarak grmemek gerektiini belirtelim. Zaza Aleviler kendilerini Krt olarak tanmlamazlar. Trkeyle beraber Zazaca konumalarna ramen Trk kkenli olduklarn bilirler, ifade de ederler. Krt ve Zaza Alevilerin ibadetleri ve din anlatmlar tamamen Trkedir. Trkmen glerine mdahale - Kimliklerini korumak iin dili koruyucu olarak kullandklar sylenebilir mi? Tarih ve ariv kaynaklarnn yannda, son dnem aratrmalardan, baz Alevi Trkmenlerin Krtlemesini tespit edebiliyoruz. II. Bayezid ve Yavuz dneminde meydana gelen olaylar dolaysyla Anadoludan rana nemli sayda bir Trkmen g balar. Bilindii gibi o sralarda randa, tamamen Anadoludan gm olan Trkmenler tarafndan kurulan Safev devleti hakimiyeti vardr. aldran Savandan sonra, Safev hkmdar ah smail, Yavuza bir bar heyeti gnderir ve bu vesileyle Amasyada bir bar an tlamas imzalanr. Bu antlamaya gre, Anadoludan rana ynelik Trkmen glerinde, Safev devleti bu Trkmen topluluklarn rana sokmayacaktr, kaak girenler de yakalanarak Osmanl devletine teslim edilecektir. Bu antlama Kanun dneminde de ilavelerle yenilenmitir. Yavuz, aldran dn, Frat nehrinden ran snrna kadar olan blgede, zamann mehur limlerinden, Krt kkenli dris Bitlis nclnde bir tampon blge yaratmaya ynelir. Blgede baz sancaklarn ynetimi, zel statyle yetkili Krt airet beylerinin ynetimine verilir. Airetlerin etki alan Devletle problemli olan baz Trkmen topluluklarndan ge bavuranlar, rana geemedikleri iin, Krt airet beylerinin ynetiminde bulunan dalk kesimlere yerlemeye balamlard. Bu blgeler, devlet kontrolnn zayf olduu ya da hi olmad, Krt airet beylerinin ynetimine braklm, sarp, geit vermez dalk blgelerdir ki, topraklarn ve yaylalarn kullanlmasna ait yetkiler Krt beylerinin inisiyatifine braklmt. Bu ekilde baz Alevi Trkmen gruplar, topraklardan ve yaylalardan faydalanmak iin, Krt airetlerinin etki alannda Krteyi de renerek, hem Krt beyinin yetkilerinden faydalanmlar hem de devlete kar kendilerini kamufle etmilerdir. Bugn inan, gelenek, grenek ve hl muhafaza ettikleri boy ve airet adlarndan, Trkmen asll olan bu gruplar tanyabiliyoruz. - Trkmenlerin birlikte yaamaya balad Krt Beylerini gndeme getirince, Hamidiye Alaylar iin de ayr bir parantez amak gerekiyor galiba.. . Trkmenlerin Krtlemesini, 1890-91 yllarnda, II. Abdulhamidin, dou blgesinde Hamidiye Alaylar adyla asker birlikler oluturmas srecinde de gzlemleyebiliyoruz. Prensip olarak, Hamidiye Alaylar Krt asll airetlerden kurulmaktadr. Baz Trkmen airetlerinin de, kendilerinin Krt asll olduunu syleyerek alaylar kurmak iin mracaatta bulunduklar, bunlardan bazlarnn da yalan beyanlarndan dolay cezalandrldklar bilinmektedir.

67

Canl bir mze gibi - Siz Krtlemi olan birok airet ve topluluklarn, hafzalarnda, gemite Trkmen olduklar bilgisini ve bilincini muhafaza ettiini savunuyorsunuz, o zaman Alevilerle yeniden ba kurmaya ihtiya yok mu? Kltr balarnda bir farkllama yok. Alevilerdeki din ve mill kltr unsurlar tamamen Trk kltr alan iinde Trk kltr unsurlardr. Bu bakmdan, balarn tesisinden ziyade tespitlerine ihtiya duyulmaldr. Alevilik konusuna eilen aratrmac ve yazarlar, tarih derinliine doru genel Trk kltrn aratrrlarsa, Alevilerdeki btn inan ve kltr motif ve sembollerin, genel Trk inan ve kltr unsurlaryla birebir rttn tespit edeceklerdir; ou ynlerden de Alevilik alann, eski Trk kltr unsurlarn yaatlmakta olduu canl bir mze halinde bulacakl ardr ki, son yllarda yaplan aratrmalar, bu gerei ortaya karm durumdadr. - Bu noktada, farkllama iddialar yersiz mi? stisnalar kaideyi bozmaz sylemini de dikkat merkezimizde tutarak Alevilik alannn, homojen bir yapya sahip olduunu ifadeyle, Anadolu Trklnn ana damar olduunu rahatlkla syleyebiliriz. Etnik zafiyeti olanlarla anlaamazlar Alevilerin, arka plannda hangi ama ve dncelerin olduu bilinmeyen Alevi Alm projesinden ancak bir tek talepleri olabilecei dnl ebilir. Bu tek talep, devlet karsnda, Snn inanllarla eit statye sahip olmalar olabilir. Zaten bunu talep etmektedirler. Alevilerin, asrlardr kendilerini dlayan, inanlarndan te varlklarna dahi tahamml gstermeyen, her trl tahkir ve iftirann retim alan olan bir anlayn uzants olup slm ara olarak kullanan etnik zafiyetin siyas aktrleri olarak grdkleri, Alevi Alm gndemini oluturanlarla, herhangi bir konuda anlaabileceklerini tahmin edemiyorum. Alevilerin ulusal trman sreci balad - Aleviler Cumhuriyeti selamlarken, pelerinde sizin de bahsettiiniz trajediler vard. Yeni devlete adaptasyonlarnda, bu bilinaltnn nasl bir etkisi oldu? Trkmen kymndan anlalmas gereken, devletle Alevi Trkmen ahalisi arasnda meydana gelmi olaylardr. Cumhuriyetimizin kuruluuna kadar, anlan olaylar dolaysyla, bu Trkmen ahalinin bilinaltnda, devlete ve toplumun dier kesimine (Snnlere) kar dmanlk hissi gelierek devam ettii bilinmektedir. 1908de II. Merutiyetten sonra, ttihat ve Terakki bnyesinde yaplan aratrmalarda, Alevilere ynelik mspet yaklamlar ve Cumhuriyetin yaratt ortam, Alevi kesiminde memnuniyetle karlanm, bu sebeple de, onlarn bilinen tepkilerinde bir durgunluk ve yumuama salamtr. Burada unlar da hatrlamak yerinde olur: Bu dneme kadar Alevi Trkmenlere kar, Snn kitlede ve devlet yapsnda tepkiden te keskin bir dlama ve sulamalar vardr ki, irkin iftiralar herkes tarafndan bilinmektedir. 1950de Snn ierikli muhafazakr iktidarlar dneminin balamasyla, Alevi Trkmen kitlesinde tarih birikimlere dayanan tepkiler kabarmaya balar. 1960lardan itibaren, daha ok krsal kesimde yaayan Alevi Trkmenler ehirlere gelmee, bu suretle siyasal alanda aktif muhalefetin iinde, hatta n saflarnda grlmee balarlar. Siyas temayllerinin blok halinde olmas, siyas kurum ve kurulularn ilgi alanna girmelerine sebep olur. Bu ilgi, aratrmac, yazar ve bilim adamlarn da Aleviler konusunda aratrmalara sevk eder. oka eser vermi olan ve halen devam eden bu almalar, ilm tespitlerle birok konuyu aydnlatm olmakla, Alevi kitlede bir aydnlanma ve bilgilenme srecini balatmtr. Bu gelime, ayrmann deil btnlemenin iaretlerini verir ki, be yz yldr neredeyse uzaklatklar Trk kimliine sarlp siyas alanda Ulusal Duruun n saflarnda yer alarak, Alevilerin ulusal trmana getikleri bir sreci balatmtr. - Kimlik siyasetinde en kolay tanm biimi sorun ilan etmek oldu. Aleviler bir sorunun ad mdr? Evet Aleviler konusu bir sorundur; adlandrmak gerekirse Trklerin paralanmas sorunudur yani Trk Sorunudur diyebiliriz. Saz da ayn sz de ayn... Trk topluluklarnn, slamiyeti kabul etmeden nceki dneme ait ibadet biimleri, kurban ve l gmme adetleri ile Anadolu Trkmenlerinin bugn yaattklar gelenekler birbirinin devam niteliinde Trkmenler Anadoluya yalnzca bir adla gelmediler. En bandan beri korunduunu savunduumuz bir kltre sahiptiler. Arabist anda, Irakta, randa yaanan slamiyetle Anadoludaki arasnda nans farklar domasna yol aan o kltr bugne; renklerle, motiflerle, sembollerle, klkla- kyafetle, sazla, deyile ve nereden geldiini sorgulama gerei duymadmz bir yn yerleik davranla, gelenek, grenek, tavrla tand. Snnilerin de gnlk hayatlarn etkileyen Trk tresi, Alevilerde, inanlar gerei belli bir disiplin erevesinde, ekil ve muhteva kayb olmadan yaatld.

68

Kopuzdu; balama oldu ki dnemin birbirine ahenkle balanmasn salayan ara ise phesiz saz d. Orta Asyann kopuzu, Anadolunun balamas oluverdi. Dedem Korkutun brakt yerden ald saz eline Pir Sultan... amann elinde atlarla yart kopuz, Hak aklarnn elinde deyiler, nefesler, mam Hseyine atlar, Hz. Aliye naatlar, Hz. Muhammedin miracna besteler, Allahtan geldik, Allaha dneriz... diye devriyelerle dile geldi. yle kutsand ki; Telli Kuran diye, sz yasa kabul edilir oldu. Ve dede duay verdi; hizmet sahipleri niyaz etti... Dede ve kam benzerlii Sadece cemlerdeki ilevleri deil; Alevi yolunun klavuzluunu yapan dedelerle, amanlarn yol gstericisi kamlarn seili biimleri, giysileri, kerametleri, dualar da birdi... kisinin de srrn edinmek mmkn deildi; gizleri, gleri, yazglar soylar ile belirlendi. Kzlbalk ve Bektailikte nasl mritse talibi hakikate gtren, amanizmde de kam besledi ruhlar. Oldum demekle olamad hi kimse. Bir kam aday, kam olabilmek iin tecrbel i bir amann yannda uzun bir eitimden gemeliydi. Sabrla. Kendini kefedene, bilene kadar. Paralanp, paralanp yeniden btn olarak. lp lp dirilerek. Arnarak. Doudan veya batdan; ruhunun srklendii yer neresiyse oradan kabul edilerek Tanrlar katna; can olarak, sr bularak!.. Bu mistisizmin en nemli iki esinin, sr ve cann binlerce yl sonra Alevilikte de vazgeilmezler olarak karmza km olmas tesadf olabilir mi? Kamn kendisini manen kurban ederek, lmeden lmesinin Alevlikteki karln ah Hatayiden dinleyelim: Arif olub her maniden duya gr, Cesedin kendi elinle yuyagr, Kendi namazn kl da andan gel... Kamlarn hizmetinin karl; ona sunulan armaanlard. Bu kural Alevi-Bektailikte de deimedi; dede ve babalarda gnlllk esas temel alnd ve talipleri onlara hakkullah veya raklk adyla niyazda bulundular. Ak kee stnde Kamn meslee balama riteline damgasn vuran semboller, Alevi dedesinin de cem ynetirken kulland aralar ara sndaki yerini ald. Kamn at kllar balanm asasnn yerine, Anadoluda dedenin alaca denei, erkan denei (tarik) geti. Kam, greve balarken kee zerine oturtulup havaya kaldrlyordu. Bu gelenek Osmanlnn kuruluunda, Osmann Beyliini ilan edii srasnda bir kere daha karmza kt. Halen de Antalya - Isparta arasnda yaayan Tahtaclar n mrebbi seimlerinde benzer bir trene rastlamak mmkn: Tahtaclar mrebbiyi ak kee stnde Ya Allah, Ya Muhammed, Ya Ali diyerek kere havaya kaldrrlar... amanizmde kamn giysisi ayn zamanda onun ibadetini gerekletirme arac. Kam esrik yolculuu srasnda biim deitirmesini, bu elbise ile btnleen aksesuarlara borlu. Yolculuunun amacna gre, hangi tanrlarn yardmna ihtiyac olacaksa; yer, su, ate, onlarn sembolleriyle donatmal kendisini. Ve br aleme gittikten sonra geri dnmesi iin yeniden dirili nvesi olan kemikleri asmal kollarna, gsne.. Kutsal giysileri var Trk dnyas corafyasnn her yannda, kimi farkllklarla karmza kan aman giysisinin esas, tpk Alevilerde olduu gibi hrka, balk ve kemer. Bunlardan yoksun olan aman adeta plak saylr. Kozmorafik yn olan kam hrkas ruhlarn barnadr. Tunguzlar bu nedenle len amann elbisesini evin bir yerine asp saklarlar. Alevilikte bu kutsiyet daha ok balk/klahla ifade edilirken, Bektailerde de ayn ekilde Fahir denen hrka her nesneyi setretmek, dnyay terk gibi derin anlamlarn semboldr. Hakikatle balant kurulan bu giysinin ilii olan, tennure de teni nur etmeyi temsil eder. Bektai hrkasnn her dikii ve unsuru ayr bir anlamn karl olarak ilenmitir. Kamlarn sihirli kemerleri gibi, dedelerin de kuaklar vardr. Ahilerde ed balamak yani kemer kuanmak olgunluk sembol saylr. Kemale ermenin gstergesidir. Alevilerde de, On iki mamdan sonra elden ele geerek Hac Bekta- Veliye getiine inanlr. Kemer; muhabbet, hidayet, hilm, alak gnlllk, doruluk, azamet ve taat sembol olarak kimi zaman yedi defa dolanmtr. Yine kamlarn ayinlerde giydikleri kzl klahlar ile dedelerin krmz brk veya talar benzer. Alevilerde mridin banda kzl ta olmadan ayin olmaz. Tacn kubbesindeki on iki dilim, on iki imam sembolize eder. Ve bu tac giyenin on iki zellie sahip olmas beklenir; Bilgi sahibi olmak, isyankar olmamak, nefsine uymamak, gaflette olmayp can gz ak olmak, tama etmemek, dnyaya balanmamak, isteklerden gemek, ehvetperest olmamak, kibirsiz olmak, kimseye ac ve zarar vermemek, Pinti ve aceleci olmamak, kazaya rza ile teslim olup vesvese etmemek... Hrkadaki gibi, tacn ii de srdr.

69

Kurban ve l gmme Hem amanlarda hem de Alevilerde kurbanla ilgili ilerden sorumlu zel grevliler vardr. Bunlar Alevilerde kurbanc, amanlarda kazanc diye anlr. aman geleneinde olduu gibi Alevilerde de kurbann kemikleri krlmaz toplanr. nk hayvannn cannn kemiklerde olduuna inanlr; aman giysisinde kemiin yeniden dirilii temsil etmesi de bununla ilgilidir. Kemikler ya topraa gmlr, ya da bir am dalna aslr. Yine her iki dnemde de kurban kesilirken kannn salmamasna nem verilmitir. Buna kurbann ylanmas denir. Baz Trk topluluklar bu nedenle kurban edecekleri hayvan kesmek yerine, kafasna vurarak ldrmeyi tercih etmilerdir. Kurban illa bir hayvan olmak zorunda da deildir; o toplumun sosyal hayatna gre tarmla ilgiliyse buday, dar, tccarsa para da olabilir, Alevi cemindeki dolu ve aman ayinindeki sa gibi kmz da, st de... llerini kimi eyalaryla birlikte gmen Tahtaclarn bu hareketinin de gemii Orta Asyaya dayanr. Yeniden diriliin esas alnd amanizmde l en deerli eyalaryla birlikte gmlr. Orta Asyadaki kurganlarndaki atlara ait mezar odalar ile Karacaahmetteki at mezarlar arasndaki ba aikardr. Glbanglardaki szckler bile deimemi Alevilerin hemen her ie balarken ettikleri glbang ad verilen dua, kamlarn alkyla birebir rtr. te bir kam duas: Sizden medet diliyorum. Kara bykl ata evliya! Hu... ey! Bektav Ata, Bekata Behi Ata yardm et ! akmak Ata evliya, Kokar Ata evliya, sizden medet diliyorum. Hu...ey! Evliya Ata Evliya... Sizden medet diliyorum. Tekdurmu Ata evliya. Karahan Baba yardm et! Hu... ey! Ve bu da ifade biiminin nerdeyse aynen tekrarland bir Alevi glbang: Allah.. Allah.. Hizmetleriniz kabul ola, muratlarnz hasl ola, Muhammed Ali ehlibeyt katarndan, didarndan ayrmaya... Adlarn zikrettiimiz 12 mamlarn himmeti zerinizde ola. Diliniz dert grmeye. Dil bizden, nefes Hz. Hnkardan ola... Geree hu... Hayr duas olan Alkn tezat olan beddua da amanlarda karg olarak anlrd. Glbanglarn kkeni ile ilgili en nemli veri phesiz dilleri. Aleviler yaadklar olaylarn etkisiyle hangi kimlie brnm olurlarsa olsunlar glbanglarn dillerini hi deitirmemilerdir; bu dualar daima Trkedir. amann hayat aac yolculuu Orta Asyada kutsal saylan ve bugn camiler dahil bir ok mimari eserde motif olarak grlen hayat aacna trmanan kamn kendinden geii, semah dnerken baka bir dnyaya dalan Alevileri anmsatr Dn verdiimiz rneklere ek olarak, Anadolu Alevilii ile Orta Asya Trk kltr arasnda ocak-eik, kutsal gk, su, da, tahta kl, tavan etinin yenmemesi, ve elbette, kadnn, daha nce ayrntsyla deindiimiz sosyal stats gibi baka benzerlikler de var. Anadoluda hala yaatlan evin ocan giriine eik koyma adeti, Orta Asyada kutsallatrlmtr. Eie saygszln amanizmdek i karl, en ar biimde cezalandrlmaktr. Bu sayg Alevilerde eie niyazla gsterilir. Yine dn bahsettiimiz asa gibi tahta kl da hem velilere, hem de amanizmde kamlara mal edilen nemli simgeler arasndadr. Yer, su, hava kltleri Trk mitolojisinde tanrlarn, koruyucu ruhlarn snflandrlmasnda temel tekil eden yer, su ve hava kltleri, Alevilik inancnda da mevcuttur. rnein Hz. Muhammedi gne, Hz. Aliyi ay, Hz. Fatmay zhre yldz ile zdeletiren Aleviler iin gk kutsaldr. Bunun amanizmdeki kkleri; gne-ana, ay-baba inancdr. aman ayinleri iin nehir kylarnn da kullanld Orta Asyada suyu kirletmek gnah saylr. Ayn biimde Aleviler de suya tkrmezler; kirletmezler. Tuncelide su kenarnda yaplan ant trenleri ve Alevilerin suba toplantlar bu yanyla aman ayinlerini hatrlatr. slamiyet ncesi dnemde, kutsal dalarn dnyann eksenini oluturduuna inanlrd. Ge yaknlklarndan dolay kutsal kabul edilen bu dalar tanryla zdeletirildikle ri gibi, ibadet

70

alan olarak da kullanld. Orta Asyadaki tken gibi, Anadoluda da Toroslar bu anlamda kutsal saylan yerler arasndadr ve Trkmenler g srasnda buraya kurban keserler. Daa kurban kesme gelenei Hunlarda da grlmtr. Tavan eti yenmiyor Hamile kadna kt ruhlarn musallat olabilecei inanc da yine hem amanizmde hem de Anadolu kltrnde yaygn biimde benimsenmitir. amanizmde tanra Umayla zdeletirilen bu olay albast adyla anlr ve lohusann belli bir sre korumaya alnmasn gerektirir. 40 uurmak gelenei de bunun devamdr. Anadolu Trkmen kltrnn ilham kaynann Orta Asya olduunu gsteren iaretlerden biri de tavan etinin yenmiyor oluudur. amann Tanrlar alemine yolculuu srasnda gn altnc katnda karsna kan tavann onu yolundan alkoymaya alt varsayld iin bu hayvan uursuz sayan Orta Asya Trkleri gibi, Anadoludaki Alevi Trkmenler de tavan etini yemezler. Ge k treni Yaar oruhlu, Trk Mitolojisinin Ana Hatlarnda, Altay amannn ge kn Rus kaynaklarna dayandrarak yle anlatr: lk akam tren yemei yerine bir yurt(adr) kurulur. Yurdun orta direi kayn aacndandr ve gvdesine dokuz basamak oyulmutur. Kaynn st ksm yurdun ocak deliinden dar kar. Yurdun evresinde kayn dallarndan bir it vardr. Kurbanlk ba tutan denilen kiiye tutmas iin teslim edilir. aman gvdelerinden ruhlar karmak amacyla kurban ve ba tutana doru kayn daln sallar. aman, davulu araclyla yardmc ruhlarn topladktan sonra, adrdan kar ve hazrlanan kaz ekli zerine oturarak ilahiler syler ve atn ruhunun peinden ge kmaya balar. Atn ruhunu yardmclaryla birlikte yakalar. At kutsadktan sonra kann aktmakszn ldrr. Atn e ti trende yenir ve derisi bir srn ucuna aslr. Kurbann sunulmas Trenin ertesi akam gerekleen ikinci ksmnda, aman atein yanmakta olduu yurdun iinde, ruhlara ve Kayra Hana atn etinden sunar ve kabul etmesi iin ilahiler syler. Atee ve yardmc ruhlara et sunar. Ev sahibinin sungusu olarak bir ipe aslm dokuz giysiyi ilahiler eliinde ttsleyerek lgene sunar. Kam, aman giysisini giydikten sonra, yardmc ruhlar arr ve gn kuu Merkte seslenir. Cezb haline getiinde kaynn gvdesindeki entikleri kullanarak ge ykselmeye balar. Bunu hareketleriyle de belli eder. Her bir basamak gn bir katn temsil eder. aman yannda atn ban tutan kiinin ruhunu da gtrr. nc kat geince mevcut yardmc ruh yorulduu i in aman, kaz arr. Bu arada bir mola verir. Bylece yolculuk amann gcne gre 9-12. katlara kadar devam eder. Ulaabildii son katta lgene seslenir. Sonra kurbann kabul edilip edilmediini ve baka eyleri renir. Geri dndnde aman yere ylr ve kendinden geer. Uyandnda uzun bir yolculuktan dnm bir kii gibi treni izleyenleri selamlar. Ayn yolun yolcular amann dier yolu da yerin altna gider ki buradaki tehlikeler kendisini epey yorar ve oyalar. aman, her iki yolculuunda da, sonular ayine katlanlarla paylar. oruhlunun Wilhelm Radlofftan aktard ev temizleme ve ifa ayinlerinde de en ok dikkati eken, ilahilerin yolculuk ilerledike giderek iddetlenmesi ve kamn vecd halidir. Bu kendinden geme haline cemlerde de rastlamak mmkn. Daha nce benzerliine dikkat ektiimiz dolu/sa, dede/kam gibi benzerliklerin dnda Maddi dnyadan uzaklap, maneviyata, Tanrya yaklamak zere yaplan semahn da, amannkine benzer bir eit yolculukolduuna phe yoktur. Her ikisinin sonunda da ulalan bir sr vardr. Anadolu Alevilerinin aac kutsal saymalarnn kkeninde, kamn ge merdiven yapt hayat aac aranabilir. Kar frtnas gibi inli airlerin Gktrk kzlarnn raksn tarif etmek iin kulland aadaki ifadelerin gzmzn nne getirdii grntnn, Alevi cemlerinin olmazsa olmaz semah olduuna hi phe olmasa gerektir: Dne dne raks eden yabanc kzlar! Dne dne raks eden yabanc kzlar! Gnlnz sanki bir saz, elleriniz sanki birer dmbelek. Sazlar ve dmbelekler alnca, kollarnz atnz, dne dne durmadan dnerek, kar frtnas gibi, tek ayak stnde sola ve saa, hi durmadan bin kere dndnz, on bin kere dndnz... Bir ibadet biimi olarak cemin ana hatlar Kaynann Hz. Muhammedin Miratan dnte urad dergahtaki topluluun birlikte yapt Krklar semah olduu dnlen cem ayini Bizim kmz, bymz yoktur. Kmz de uludur, bymz de uludur. Birimiz krkmz, krkmz birimizdir anlayyla kadn, erkek ve ocuklarn birlikteliiyle yaplr. Tren srasndaki btn hizmetler 12 imam adna yapld iin, insan kamil saylan mrit, yardmcs olan rehber, dzenden sorumlu gzc, aydnlanmadan sorumlu erac, balama alp nefesleri okuyan zakir, temizlikten sorumlu sprgeci, gvenlikle ilgili beki, kurbanc/lokmac, doluyu sunan saka, semahda grevli pervaneci, haberlemeden sorumlu

71

peyiki ve yer gsteren meydanc olmak zere cemin 12 hizmet makam vardr. Bu makamlarn sahipleri Hac Bekta Veli, Balm Sultan, Kaygusuz Sultan, Halil brahim, Abdal Musa gibi Alevi bykleri adna konulmu 12 posta oturur. Cemde bulunanlara, topraa ve dedeye niyazla balayan trende dededen dua alnr. Getirilen ve cem sonunda ltrlecek lokmalar toplanr. Kskn, dargn ve sulularn, zerinde kul hakk olanlarn alnmad bu trende, darda kurulan divanda herkesin huzurunda bir eit yarglama yaplr. Cemler bu anlamda Alevi toplumunda sosyal yaamn dzenleyici ileve de sahiptir. Ek olarak ylda bir kere yaplan grg ceminde kii gnll olarak kendini dara ekebilir yani yarglayabilir. Dedenin edep erkan dileyerek cemi balatt dua yledir: Bu post, ah Merdan Ali postudur. Bu post, lerin, belerin, 12 mamlarn Krklarn postu dur. Bu post Hnkar HacBekta Velinin postudur. Bu posta oturmak iin, bu demi srmek iin, srr hakikate varmal, Drt kap Krk makam bilmeli, vahdet -i vcuda ermeli... Ele, dile, bele sahip olmal. Her trl ktl, kini, kibri ve dmanl gnlden uzak tutmal. Ya Allah, Ya Muhammed, Ya Ali! ler, Beler, Yediler, On kiler, On Drt Masumlar, On Yedi Kemerbestler, Krklar, Pirimiz Hnkar Hac Bekta Veli yardmcmz, bekimiz ve gzcmz ola... Cemimiz bizi birletirici ola, dil bizden, uymak canlardan, yardm Allahtan, nefes Pirden hizmet bizden ola... Geree h diyelim h... Herkes birbirini grecek biimde oturur. Krgnlklar, ikayetlerin konuulmasndan sonra, zakirlerin balama eliinde saatler sren nefesleri balar. Bu nefes arala rnda dede dua eder, oturanlar da halka namaz denilen biimde secde eder. Nefeslerin sylenmeye balanmasndan itibaren balayan yolculuk amannki gibidir ve dorua ulaldnda, dedenin iaretiyle semaha geilir. Cem treni bata toplanan lokmalarn datlmas ve dedenin bitirme duas ile sona erer Din oyununun aktrleri devrede Herkes kendi Aleviliini yaratmaya kalknca, istismara ak bir alan olutu. Alevi dedesi Yaman bizi birbirimize drp gcmz azaltmak istiyorlar; dman kardel er olmayalm diyor Sz sras sizlerde Horasandan baladk Anadoluya vardk. Biz szmz syledik; en banda ilan ettiimiz gibi, imdi sra Yenia okurlarnda. nmzdeki birka gn boyunca, bu sayfada, bize yol arkadal yapan okuyucularmzn duygularn, dncelerini, tavsiyelerini okuyacaksnz... Milletimiz, fitnelere aldanp, bir karde kavgasna dmesin. Ta ki cennet yurdumuza, dmanlarmzn murdar ayaklar demesin! Ayn dinin mensubu fakat iki deiik mezhebe balanm bizler, Alevisiyle, Snnisiyle din oyunu aktrlerine kanarak dman kardeler olmayalm. Bir olalm, iri olalm, diri olalm. nk, bu vatanda birlik, dirlik, mutluluk iinde yaamalyz. nk, eer birbirimize dersek, gcmz azalr ve bir gn frsat kollayan dman, bizi yurdumuzdan yuvamzdan eder. O zaman daha iyi mi olur? O zaman pimanlk fayda verir mi? O zaman ehitlerimizin ruhlar szlamaz m? O zaman Allah ve Peygamberimiz bizden raz olur mu? O halde Sen u mezheptensin, ben bu mezheptenim gibi fay das olmayan, slamda da yasaklanm olan cehalet ve srtmelerden uzaklaalm: Gelin kardeler bir olalm!... deolojik gzlkleri karamadlar Anadoluda Alevilik konusunun bir dier talihsizlii farkl yazarlarn ideolojik gzlklerle olaya yaklamas ve bunun yaratt olumsuzluklardr. Alevilikten ok, bir ounun kendi Aleviliini veya nyarglarn anlatt yaynlar zellikle halk kitleleri nezdinde olumsuz etkilerde bulunmu deyim yerindeyse konu neredeyse iinden klmaz bir grnm almt r. Sonu olarak herkes konuyu kendine gre yorumlam ve zellikle 1980lerin sonlarnda Alevilikle ilgili yaynlarda bir patlama yaanmtr. Bylece bilimsel yntemden habersiz olan birok aratrmac bu zamana kadar yaplm literatr tarama ihtiyacn bile duymakszn konunun daha da karmak hale gelmesine katkda bulunmutur. Sonuta eit eit Alevilik tanm ortaya kt: mezheptir, mereptir, dindir, tarikattr, yoldur, yaam biimidir vb. inden klmaz hal niversitelerin ve devlet kurumlarnn konuya salkl bir ekilde yaklamamasnn doal bir sonucu olarak konu istismara ak bir alan halini ald. Alevilerce kurulan dernek ve vakflar da bu konuda zerlerine den grevleri yerine getirmemilerdir. Bu durumda devreye ideolojik kayglarla kaleme alnm almalar girmi, konu iyice iinden klmaz bir hale gelmitir. Bu toz duman arasnda sade vatanda gerek anlamda Alevilik ile deil, yandalar ve kartlar eklinde bir ayrm gsteren tarafgir kiilerin grleri ile karlamak tadrlar. Alevilik Bektailik konusunun bilimsel aratrma kurulularnn ilgisinden mahrum kalmasnn doal bir sonucu olarak, meydan, ideolojik ve speklatif nitelikli almalara kalmtr. Bu istismar bugn de Alevilere hizmet iddiasnda olanlar tarafndan bile yaplabilmektedir. Bu istismarn nne geebilecek olan bilimsel aratrmalara gereksinim her geen gn artmaktadr. Yaanan kavram kargaasnn sonucunda, slamn iinde mi slamn dnda m? eklinde bo tartmalar gndeme gelmektedir. Belirttiim tm olumsuzluklara karn bugn, Anadolunun sosyal ve dinsel tarihi byk lde gn na kmtr. Bu karmaa ierisinde bile konuya objektif veriler dorultusunda yaklaan bilimi klavuz edinen aratrmaclar vardr. Alevilerin yzyllardr okuyageldii Buyruklar, m enakpnameler, Vilayetnameler, Nefesler, Deyiler her ne kadar hala bir blm yok olmu, bir blm de saklanmaktaysa da, artk gn yzne kmaktadr. Yaplmas gereken alanlarnda yetkili aratrmaclarn btn bu kaynaklar inceleyerek, Aleviliin Anadolunun sosyal ve dinsel tarihindeki ok karmak ve bir o kadar da byleyici tarihsel, sosyal servenini btn ynleriyle akla kavuturmaktr.

72

Savunma mekanizmalar zellikle 2 Temmuz 1993te yaanan Sivas Olaylar ve 12 Mart 1995te yaanan Gazi ve mraniye Olaylar sonrasnda dernek/vakf gibi kurumlarn saylar giderek artmtr. O zamanki hkmetlerin bu olaylardaki beceriksizlii ve siyasal ahlak zrl yaklam Alevi toplumu tarafndan baz savunma mekanizmalar oluturulmas gereklilii eklinde alglanm, bu ekilde zellikle Pir Sultan Abdal ve Hac Bekta Veli Dernekleri ad altnda birok dernek, cemevi ve zellikle 1995lerden itibaren de vakflama faaliyeti younluk kazanmtr. rgt saysndaki art, zellikle Avrupada yaanmtr. Bu ekilde yaynlanan kitap says da artm, Alevilerce yaynevleri kurulmu, siyasiler oy potansiyeli olmalar dolaysyla Alevilerle srekli ilgilenmilerdir. zellikle mali bakmdan ekici olmas bakmndan sanat saysnda byk art olmu, yine Alevilii ifadelendirmenin nemli bir yolu olarak grlen saz ve semah kurslarna youn talep gsterilir olmutur. l Mehmet Yaman Ac ama, ite Gerekler Mehmet Yaman 16 Austos 1970 tarihinden itibaren karmaya balad Gerekler gazetesiyle ilgili yle bir olay yaam: Gazete satcsna braktm Gereklerin satlp satlmadn renmek iin gittiimde, satc bana Ltfen daha getirmeyin. Dn tane sakall adam geldi, braktnz 100 adet gazete yi satn alp, Aksaray Meydannda yaktlar ve yle bardlar: Alevi yaynlarna izin vermeyeceiz! dedi. te yaynna tahamml edilemeyen o Gereklerden bazlar: Gazete 4 Ekim 1971 tarihli 14. saysnda Trklk ve Trke maneti ile km. Bu yaz Atatrkn ...milletin yzde sekseni okuma-yazma bilmiyorsa, bu hata bizde deildir; Trkn seciyesini anlamyarak kafasn bir takm zincirlerle saranlardadr. Artk mazinin hatalarn kknden temizlemek zamanndayz!... szleriyle bitiyor. Ayn saynn arka kapanda Trklk hamurunu youranlar anlatlm. Gazetenin 30 Haziran 1972 tarihli 21. saysnda ise birinci sayfann manet haberi Atatrk diyor ki... ile balyor...

Ne ilimiz gitsin, ne de tremiz... Alevi Trkler balkl yaz dizinizi ilgiyle takip ediyorum. ncelikle bir Alevi olarak teekkr etmek istiyorum. Olduka yararl buluyorum. Ali elik Yaznz byk bir ilgiyle okumaktaym, inallah insanlarmz zerindeki yanl dncelerin kalkmasna yardmc olur. Rahmetli Atatr k, Muzaffer Sarszeni Alevileri aratrmas iin grevlendirmiti. Ne ilimiz gitsin, ne de tremiz... Tufan Deniz / ABD Bir rpda okuyorum. Benim de yllardr herkese anlatmaya altm buydu; z be z Trk derdim. Gzel aklayc, aydnlatc bir a nlatm olmu kendi adma teekkr ederim. Sacide Eretin Trk yurtlarn gezip grdkten sonra, dedelerimizin de konumalarndan anladm; o insanlar tam da bizim gibi yaarlar. Hemen hemen isimden biri Hdr. Ve bizde de Hdr o kadar ok ki. O zaman ben nerde Krte rendim diye dnmeye baladm; Bir yanllk var bu ite! Dndar / Tunceli Horasandan Anadoluya Bir Yol Hikayesi yaz dizisi iin binlerce defa teekkr ederim. Gerekten bir boluu doldurduuna inanyorum. Yllardr sohbetlerde a nlatrm ama bir trl kemiklemi n yarglardan kurtulamyorlar. Trkmen Trkn zdr! Kaz dalarndaki Tahtaclar dinleri konusunda neye inandklar sorulduunda Yolumuz Trkmenlik yolu derler. Evet bizim yolumuz Trkmenlik yolu; ok teekkr ederim. zellikle bu gazetede yaynlanmas ok gzel.... Sebahattin zdemir Ben bir Alevi ailenin ocuu olarak Trklk bilinci, Atatrk sevgisi ve Cumhuriyet akyla bytldm. Ailemiz ve cem trenlerini dzenleyen dedelerimiz bize hep Cumhuriyet ve Atatrk sevgisi aladlar. Yaznz byk bir ilgi ile izlemekteyim. Ali Polat / Kanada Gazetenizin mdavimi Alevi Bektaiyiz. Yaz diziniz n yarglar kaldrabilecei iin tebrikler. Ne mutlu Trkm diyene ve Trke konuana... Dursun Ylmaz Horasandan Anadoluya dizisi muhteem. Varlnz, nefes almamz kolaylatryor. Lale Grman Alevi Trkler yaz dizinizi defalarca okuduumu itiraf etmek istiyorum. nann, sizin katknzla bilgi daarcmzn eksik yerlerini dolduruyoruz. Ali Cokun / Hollanda Horasan dizinizi okudum. Ulusalc, yurtsever tavrnz onurumla benimsedim. Mehmet amur / ahkulu Dergah

73

Aydnlanma savalar Antiemperyalist bir Trk anasym. Halen ADD Antalya ubesi Basn-Yayn Kolu bakanln yrtmekteyim. Alevi canlarla ilgili yaz dizinizi byk bir heyecanla okumakta ve bu yaz dizisi sayesinde. Mustafa Kemalin nderlik yapt Trk Milleti ile birlikte balatt sava, var olan bir devlete kar deil, emperyal glere snan, manda ve smrgelemekten medet uman i birlikilere ve vatan topran igal eden emperyalist glere kar idi. Bu gne baktmz zaman ise, ne yazk ki dnden hi farkl olmadn gryoruz. Bu nedenle Yenian varl ve sizin yazlarnz aydnlanma sava iin ok nemli.. l Figen zen / Pasif kitle plan ve BOP Kendi iinde kk kutuplara ayrlm, deerleri karsnda yabanclatrlm Alevlikler ve Alevler yaratmak istiyorlar. Almn amac konuyu magazinel boyutta tarttrp anlamszlatrmak Alevlik, kltr ve tarihimizin nemli elerindendir. Sosyal ve kltrel boyutlara sahip bir inan - dnce sistemidir. Alevliin tarihsel sreci kritik edildiinde toplumsal hayatmza katklar ok daha iyi anlalmaktadr. Tad dinamikler ile Avrasya dnyasnn bir gerei durumundaki Alevlik; kendine ait ilkeleri, deerleri ve kurumlar olan bir sosyolojik yapdr. Alevlikin temel ve geleneksel kurumu, Alev inan - dede ocaklardr. Ocaklar, Alev inancnn belirleyici zneleridir. Her biri sosyal - din lider olan ve Hac Bekta Veli tarafndan Anadolunun farkl yrelerine grevli olarak gnderilmi erenler tarafndan kurulmu olan bu ocaklar, Anadolu kltr ve tarihinin de ana unsurlarndandrlar. Anadoluda 13. yzylda hzlanan Trkmen topluluklarnn Anadoluyu yurt tutma srecinin de taycs, bu erenler ve ocaklar olmulardr. Aydnlanma ve akldan taraf Alevlik sahip olduu deerler, ilkeler itibariyle tarihi boyunca aydnlanmadan, akldan ve bilimden taraf olduunu Pir Sultan Abdala ait u dizelerle deta zetlemitir: Drt ey vardr karndaa ok lazm Bir ilim, bir kelm, bir nefes, bir saz. Alevliin 13. yzylda olduu gibi 20. yzyln ilk eyrei ierisinde, emperyalizme kar verdiimiz ulusal var olu mcadelemizde de tavr son derece net olmutur. Anadolu A levleri Kurtulu Savann bandan itibaren Yce nder Mustafa Keml Atatrke inanm ve onun yannda yer alarak Trkiye Cumhuriyetinin kuruluuna katk salamlardr. Atatrkn Trkiye Cumhuriyetinin kurulu sreci ierisinde Hacbekta ilesini ziyareti, bu ziyarette Salih Niyazi Dedebaba ve Ahmed Cemaleddin elebi ile grmesi; Mustafa Saltk, Diyap Aa, Fahrettin Erdoan gibi Alev nderlerinin Mustafa Kemal Atatrk ile diyaloglar, Alevlerin Mustafa Kemal Atatrke sevgilerinin, sayglarnn ve de cumhuriyetimize inanlarnn somut belgeleridirler. Byk Ortadou ideali Emperyalizm, souk savan son bulmas ile 1990lar sonras globalizm, tek kutuplu dnya sloganlaryla kendi iinde dnmler yaamtr. Uluslar, devletleri, kltrl eri hedef alan emperyalizm ve Bat egemenlii tm yerellikleri tekletiren, dnya toplumlarn bat toplum kriterleri ile deerlendiren bir standart gelitirmitir. Yaplanlarn tek sebebi vardr. Bat elinde tuttuu dnya egemenliini kaybetmek istememektedir. Bat bu amacnn; iktisadi, siyasi, kltrel kimlii olan emperyalizmi daha da vahiletirerek srdrmesinin mmkn olacana inanmaktadr. Bu sebeple lkeler igal edilmekte, devletler yklmakta, paralanmaktadr. Bat hegemonyasnn bu mcadelede tahamml gsteremedii tek varlk ulusal glerdir. Bu gn emperyalizm kapitalist retim ilikilerini devam ettirmek iin byk apta enerji kaynaklarna ihtiya duymaktadr. Geleneksel kapitalizmde hammadde - insan gc eklinde oluan ihtiya, 21. yzylda enerji olarak tanmlanmaktadr. zellikle petrol ve doalgaz bata olmak zere enerji kaynaklar, Bat emperyalizminin denetim altnda tutmak istedii zenginliklerdir. Dnya insanlna ait bu varlklar Bat; kimi corafyalarda turuncu devrimlerle, kimi yerlerde i savalar srkleyerek, kimilerinde de demokrasi palavracl altnda igaller yaparak ele geirmektedir. lkemizin de dhil olduu Ortadou, dnya enerji kaynaklar asndan en stratejik blgedir. Irak igali ncesi Bat oryantalistlerinin Medeniyetler atmas eklinde ifade ettikleri, Batnn Ortadou ile ilgili planlar, Byk Ortadou Projesine dnerek blge zerinde uygulamaya konulmutur. slma lml sfat ykleyen veya siyasi misyonlarn bu ekilde aklayan siyasi - din hareket ve cemaatler, Byk Ortadou deali ile buluturularak bir ucu Douda Malezyaya, Pakistana; dier ucu Batda Trkiyeye kadar uzanan yeni bir siyasi harita oluturulmaya allmaktadr. Projenin hedefinde ulusalc, laik devlet ve gle rin pasifize edilmesi bulunmaktadr. Ulusal dinamiklere sava Cumhuriyetin kuruluundan itibaren tercihini aydnlanmadan, laik, ulusal yapdan yana gsteren Alevler bu projede hedef alnan kitlelerin banda gelmektedir. Bylece Trkiyenin ulusalc dinamikleri bitirilmeye allmaktadr. Byk Ortadou Projesinin e bakan, Sayn Babakann lideri olduu siyasi iktidarn gnmze gelinceye kadar Alevlik ve Alevler hakkndaki yanl ve olumsuz baklar ortada iken; Alevlii cmblk olarak dillendirenlerin neden ve niin Alevler ile ilgili bir alm balatma ihtiyac duyduklarn, bu mnda anlamak ok zor olmasa gerek. Kimi odaklar Trkiyede laik, demokrat, cumhuriyeti, Atatrk byk bir kitle olan Alevlerin tutarl bu izgilerin den rahatszdr. Kendi iinde kk kutuplara ayrlm, deerleri karsnda yabanclatrlm Alevlikler ve Alevler yaratlmak istenmitir. ktidar aslnda, babakan ve hkmet szcs nezdinde, hakknda sylenenlerin

74

ayyuka kt alm hakknda bir aklama yapmayarak gerek niyetini ortaya koymaktadr. Konuyu toplumda magazinel boyutta tarttrarak anlamszlatrmakta, bir yn ile de Alevler hakknda Avrupa Birlii ile srdrd temaslara yeni bir paradoks eklemektedir. Basnda iletildii zere Antalya, Elmal, Tekkekyde Alevlik zerine bir enstitnn alacan; bin dede, zakir kadrosu verileceini syleyenler aslnda, Alevliin geleneksel ve inansal yaps ile oynama niyetlerini deta belli etmektedirler. Bugne kadar Hac Bekta Veliye verdii deeri; her yl uluslararas dzeyde kutlanan Hac Bekta Veli trenlerine katlmayarak ispatlam olan bu iktidara kar Alev toplumunun her zamanki saduyusuyla gereken cevab vereceine can- yrekten inanmaktayz. -Mehmet Elibol Kutlu vatann bamszl iin altlar Kutlu vatann bamszl iin alan Alevi ve Bektailer, Cumhuriyetin resmen iln edilecei gnlere yaklarken, kurulan ilk Trkiye Byk Millet Meclisinde, Alevi Bektai ileri gelenlerinden seilen Milletvekillerinin olduu ve Cumhuriyetin temelinde, lk Meclise seilen Alevi ve Bektai nde gelenlerinin de katklar olduu grlyor; Tunceli Ferhatua airetinden Diyap aa, eyh Hasan aireti reisi Hasan Hayri Bey, Abbasua aireti reisi Girlevikli Hseyin Bey, Denizliden Bektai babas Hseyin Mazlum baba, Karstan Garip Musa ocandan Pirzade Fahrettin bey rnek olarak gsterilebilir. Cumhuriyetimizin 85. ylnda da Alevi- Bektai inan sahipleri, Mustafa Kemle ve Onun kurduu Cumhuriyete ayn destei, bahsettiimiz olaylar kadar zverili ekilde, can- gnlden vermektedir. Zaten, gnmzde de Cumhuriyetin niteliklerinden saylan liklik anlayn srekli vurgulamamz, eitlikten sz etmemiz ve bunlarn aksini hissettiimiz anda demokratik hakkmz olan tepkimizi sunmaktayz. Cumhuriyet iddias yetmez Bugn Cumhuriyete verilecek en byk destein, ulu nderimiz Mustafa Keml Atatrk anlayarak, iaret ettii szler ve uyarlar dorultusunda hareket ederek salamaktayz, Onun salad tm deerleri yaatmakta ve ykseltmekteyiz. Szlerime son verirken yine Ulu nder Mustafa Kemlin bir sz ile bitirmek istiyorum; Gelecek nesillerin, Trkiyede Cumhuriyetin iln gn, ona en merhametsizce hcum edenlerin banda, cumhuriyetiyim iddiasnda bulunanlarn yer aldn grerek aracaklarn asla farz etmeyiniz! Bilkis, Trkiyenin aydn ve cumhuriyeti ocuklar, byle cumhuriyeti geinmi olanlarn hakik zihniyetlerini tahlil ve tespitte hi de tereddde dmeyeceklerdir. Onlar, kolaylkla anlayacaklardr ki, rm bir hanedann, halife unvanyla bann stnden zerre kadar uzaklamasna imkn kalmayacak surette muhafazasn mecbur klan bir devlet eklinde, cumhuriyet idaresi iln olunsa bile, onu yaatmak mmkn deildir. -TrkE Kreltici tuzaklara kar ktnz Alevilik z be z Trk ulusunun gelitirdii, Trk gelenek ve greneklerinin slamiyet ile kaynaarak vcut bulduu bir inan sistemidir. -Cansel Trker Trkle sava aanlarla savaan yal bir savaym. Yenian ve kaleminizin aym.. -Metin Grman Alntlarnz nyargnn kreltici tuzaklarna dmediinizi gsteriyor. Alevi kkenliyim. nceliim, Trkiye Cumhuriyeti yurtta olmaktr. -Tugay Afat / orum Aleviyim ve yaznz grmek beni ok mutlu etti... -zgr Topakta Horasandan Anadoluya bir YOLhikayesi adl son yaz diziniz tek kelimeyle harika, yreinize salk. Kiisel web sayfama olduka katk salad, imdiden hakknz helal edin. -Nadir Minnetolu / Antalya Yaz diziniz harika. nsanlar aydnlatmanz iin gnlden teekkrler. -D. Nejat Akn / stanbul Daha fazla demokrasi sznn daha baml Trkiyenin liboas olduu u gnlerde yazdnz zihin ac yazlar Yenia Gazetesini okuma sebeplerinin en banda geliyor. Alevi Trkler iin teekkrler. -Yiit Pehlivanl Sz sras sizlerde Horasandan baladk Anadoluya vardk. Biz szmz syledik; en banda ilan ettiimiz gibi, imdi sra Yenia okurlarnda. Dizi boyunca bu sayfada, bize yol arkadal yapan okuyucularmzn duygularn, dncelerini, tavsiyelerini yaymlamaya devam ediyoruz... Trkmen Tahtac kynde adetler Horasandan Ceyhana gelen oradan da yreye dalan Aleviler kendilerini Trkmen olarak tanmlar ve tahtac adn yaptklar i dolaysyla aldklarn belirtirler

75

Sz sras sizlerde Horasandan baladk Anadoluya vardk. Hem biz szmz syledik; hem de en banda ilan ettiimiz gibi, Yenia okurlar... Bugn, dizi boyunca bu sayfada, bize yol arkadal yapan okuyucularmzn duygularnn, dncelerinin, tavsiyelerinin son blmn yaymlyoruz. Ad geen ky, adeta kendine bitiik olan Gksu ky ile birleerek Belediyelik olmu. Bu nedenle Kprba ky Gksu belediyesinin Kprba mahallesi adn almtr.. Ky Mutun gneyine der ve Muta krk drt kilometre uzaklkta olup bir ormanlk dan eteindedir. Ky halkna gre buraya Horasandan karak nce Ceyhana bal Dur Hasan Dede, kyne, oradan da bir ksm zmir Narldere ve Bergamaya bir ksm da Silifkenin Krtl kyne, Kr tldan da bir grup aile ayrlarak Kumaukuruna gelerek yerleiyorlar. Trkmen Alevisi Kprballar aynen Krtl halk gibi kendilerini Trkmen olarak tanmlyorlar. Ancak yaptklar i nedeniyle yrede kendilerinin Tahtac olarak isimlendirildiini belirttiler. Narldere ve Naldken/zmir Tahtaclar da kendilerini Trkmen-Alevi olarak tanmlarlar. Ancak yaptklar i nedeniyle Tahtac olarak isimlendirildiklerini belirtirler . Alevilii ise Hz Ali yandal olarak tanmlyorlar. Aslnda Trkmen Alevisi olduklarn fakat meslekleri icab kendilerine Tahtac dendiinin bilincindeler. Gerekten de Dur Hasan Dede kyndeki akrabalar, kendilerini Tahtac olarak deil Trkmen Alevisi olarak tanmlarlar ve Ceyhan halk da Dur Hasan Dede kyllerini Tr kmen Alevisi olarak bilirler. Eskiden beri kyde cem trenleri Perembeyi Cumaya balayan gece yaplrm. Dedeleri Yanyatr Ocandan olup Dur Hasan Dede kynden gelirmi. Sonradan zmirdeki Narldere Tahtaclarndan dedeler gelmeye balam. imdi ise kyn kendi dedesi olup o da Yanyatr Ocana baldr. Kazakistanda da Hoca Ahmet Yesevinin mritlerinin trbelerinde de Kazak halk ayn Alevilerde olduu gibi Perembeyi Cumaya balayan gece toplanrlar. Herkes getirdiklerini oradaki insanlarla paylarlar ve Kazaka dua ederler. Ertesi gn yani Cuma gn de trbenin bana giderek, yine Kazaka dua ederler ve dilekte bulunarak oradan ayrlrlar. Kobal mezar talar Krgzistan,Trkmenistan ve Kazakistan mezarlarnn veya trbelerin hemen hepsinde ko bann olmas yada ko ba damgasnn olmasdr. Ko ban Tokatda Hubyar Sultan Oca ve Beydili Sra Trkmenlerinin yaad Acsu/Zile kyndeki Veli Baba- Anabac Cemevinde de grmek mmkndr. Ayrca Acsu kyndeki mezar talarnn zellikle Kazakistanda ok youn grlen ve adna kulgu ta denilen talarla ayn olmas dikkate ayandr. Ko bal mezar talarn Tunceli, Erzincan, Van, Bitlis, Idr, Kars mezarlarnda da grmek mmkn. Kumaukuru mezarlarnda kaz aya damgas var. Ky halkna gre bu damga, Fatih Sultan tarafndan stanbulun fethi iin gemi yaptrmak amacyla Kazdana yerletirilen Trkmen-Tahtaclarn birbirlerini tanmalar amacyla verildiine inanlmaktadr. Ceme lmeden l, maher olmadan kendini sorgula diyerek z ldrlerek girilir. Semah slam ilk kabul eden krklardan gelir. nancmzda eski Trk kltrnn de nemli izleri vardr. Semahda niin dnldn bilmiyoruz. Fakat Kuranda Fetih suresinin 17 18inci ayetlerinde onlar Allah iin dnyorlar denir. Buradan gelme ihtimali yksektir. Semahtan sonra glbenk-glbank yani dua yaplr. Mengi ise semahtan farkl olup, semahlara gre biraz daha hzl oynanr. Genellikle de dnlerde ve elencelerde oynanr. Bazen semahlardan sonra d a oynanabilir. Mengiye yeldirme de denir. Trk kltrnn izleri Yazn cem yaplmaz. nk yazn herkes iinde gcnde olur. Erkeklerin byk ounluu da ormanda aa ileriyle urarlar. lk cem gzn yaplr. Bu cemde herkesin katksyla kurban kesilir. Bu kurbana birlik kurban denir. Baharda ise yani insanlar kyden dalp ormanda almaya balayacaklar zamanda belli bir cem treni yaplmaz. Bilindii gibi slam ncesi Trklerde bir bahar bir de gz olmak zere iki byk tren yaplrd. Saz eski Trk kltrnden gelir. Nefes ise Trklerdeki halk aklndan gelir. Alevilerin saz biraz farkl olup ona r denir. rn normal sazlardan bir fark da be telli olmalardr. Sultan navrz baharn balangc olup, Hz. Alinin doum gn de 21 Marttr. Navrz akam Cem yaplr Kz istemeye olan tarafndan iki kii gider, bunlara dr denir. Nian yaplmaz onun yerine asbap keserler. Dne insanlar davet etmek iin gnderilen eye okuntu denir. Dnde olan evinde ykseke bir yere Trk bayra aslr. Bayran bana ayna, meyve ve renkli bezler taklr. Bayran altnda kurban kesilir. Gelin damat evine geldiinde gelinin bana damat ve sad sa saar. Dn de hizmet eden genlere bayraktar denir. Ocan kutsall Ky miras eit olarak datlr. Burada herkesin rzal alnr. Kyde lm olursa o konuda bilgili olan insanlar ly ykarlar. Beyaz beze kefenlerler. Cenaze namazn da kyde namaz kldrmasn bilen biri kldrr. l evine ilk gn herkes yemek getirir. 3, 7, 12, 40. gnde ve ylnda anmalar yaplr. Baba evinden ayrlarak kendi evini kuran evli ocuun ocan dede sembolik olarak, ya Allah, ya Muhammet, ya Ali diyerek kazmayla defa yere vurur. Sonra dede yine oca sembolik olarak yakar. Eskiden sabahlar ocan nnde gemiteki gnahlarmz affet, gelecekteki yaantmz hayrl kl anlamnda niyaz yaplrd. nk ocak kutsaldr. Mesela el yz ykanmadan

76

ocan karsna geilmez ve niyaz yaplmadan baka ilere balanmaz. Ocan yanmas hayatn devam ettii anlamna gelir. -Dr. Murat Aksoy Can cana kavuturdunuz Gerekleri yazmaktan korkmadnz iin teekkrler. Aleviler Trkler. Varolun. -Sevcan Kocakaya Alevilik de, Snnilik de Anadolu insann kaynatran, btnletiren ana inan deerleridir. Bunlarn arasnda fitne karmak isteyenlere frsat vermeyelim. -Orhan Kaba Milli birlik projesi yapyoruz diyenlere bu iin nasl yaplacan retmi oldunuz. Trkn iinde olmad hibir proje milli olamaz. Devamn dili yorum. -Bekta Kktrk Alevilik Trk dinidir. Alevi ulular arasnda Trk olmayan yoktur. -Armaan Ulu Arkan Cesaretinizi tebrik ederim. Tabular ite byle yklr. Tarihimizle yzleiyoruz. -G. Can zkan Bir Alevi komumuz vard. Ziyaretlerimi yemek saatine denk getirmemek iin neler ektim. Elinden yemek yenmez derlerdi. Meer ne kadar yanl biliyormuuz gemiimizi. retici yaynlarnzn devamn diliyorum. -Glbahar Bu makam- candr. Can cana kavuursa, Allaha ularsa, sevinmek, oynamak, zevk ve evkle hareket etmek alacak ey deildir. Buna cmb deil ibadet denir. Trk olan bunu byle bilir. Canmz oldun Yenia. -Ali Ekber Urasl Pein hkmsz bir gazeteyle tantmza memnun olduk. Cumhuriyet, harcndan Alevileri karann stne yklr. -Aysima Tabanl Yaznz beni inanlmaz bir ekilde mutlu etti. Umarm bu yaz toplumdaki nyarglarn aydnlanmasnda katk salar. Alevilii gerekleri ile anlatmsnz, teekkrler. -Sani Grocak / slahiye Kabaklar Ky Dernei Trk Milliyetiliine yaptnz byk hizmetten dolay teekkr ederim. Toplumsal birliktelik iin ok nemli bir alma. -Dndar Tokat Teekkr... lgi ve iyi dilekleri iin Murat Emrah Yldz, Selman Aydn, Abuzer Uurlugil, Mehmet Koyiit, zmirden Adnan Kler, Karabk PTT Bamdr Ceyhan Yldrm, Adana Velayet Dergisi, Ankaradan Diner Kolu, Semra zkan, Osmaniyeden bundan sonraki almalarda da faydalanacamz yaynlar gnderen Hakan stnel, Horasandan ukurfenfe ve Dikirli ile Kadirli Aalar kitaplarnn yazar Seviye Solak, Krehirden, orumdan, Kahramanmaratan, Almanyadan, Giresundan... rumuzlaryla yazan veya duygularnn bizde sakl kalmasn isteyen Yenia ailesinin dier yeleri ve elbette fotoraflaryla katkda bulunan Stk Frata sonsuz teekkrler...

77

oluda

Airetler, Cemaatler, Oymaklar (1453-1650) (alt cilt)

Kitap Tantm

TTK Yaynlar 2009 zet : Bu kitabn ana kaynan, 1453 il 1650 yllar arasna ait Osmanl tahrir defterleri oluturmaktadr. Osmanl Devletinin Anadolu corafyasndaki Airet, Cemaat ve Oymaklarn tesbit edildii bu alma, gnmz Anadolusunun demografisini yakndan ilgilendirmektedir. 250'den fazla Osmanl tahrir defteri'nin incelendii bu aratrma yaklak 20 sene srmtr. Eser'de 41 binden fazla Airet, Cemaat ve Oymak ismi mevcuttur. Anadolu'nun sosyal durumunun ekillenmesinde ok nemli olan konar-ger olarak tabir edilen bu yaplanma, Trkiye Cumhuriyeti'nin kuruluunda ve Anadolu halknn kimliinin tekilinde, deta bir mihenk ta olarak deerlendirilebilir. indekiler Birinci Cilt nsz Ksaltmalar Giri Osmanl Tahrir Defterlerine Gre Anadolu'da Airetler, Cemaatler ve Oymaklarn Listesi Arab Beni Ali Cemaati -Cem- i Bzargnlar Cemaati kinci Cilt Cemal Hac Cemaati-Hac Hamzalu Yrkleri Cemaati nc Cilt Hac Hzrlar Cemaati-Kzl Ahmed Cemaati Drdnc Cilt Kzl Ahmedl Cemaati-Sancarlu Cemaati Beinci Cilt Sandklu Cemaati-Zravi Cemaati Altnc Cilt Dizin Bibliyografya Haritalar (27 Harita vardr) Belgeler (10 Belge rnei vardr) ISBN : 978-975-16-2163- 4(1.c) Yayn Tr : Kitap Basm Yeri : Ankara, Trk Tarih Kurumu Basmevi Basm Yl : 2009 Sayfa Says : 2800 Sayfa (6 cilt) Dili : Trke Ebatlar : 20.5X28.5 Kaynak: http://www.ttk. gov.tr Bu kitap seti malum (s)alm srecinde ok nemli bir ilevi yerine getirebilir. Umarm devleti ynetenler alt ciltten oluan bu seti okurlar, kimin yurdunu k ime pazarlamaya kalktklarn anlarlar. Bu adan baklrsa faydal olduu kadar da ge kalm bir alma nk ekrad kelimesinin krtler ve yandalar tarafndan smrlen ve yanl olarak sadece krd ifade ettii iddia edilen Arapa bir szck o lduunu biliyordum. Oysa Dou ve Gney Dou Anadolu Trklerin Anadoluda ilk yerletii yerlerdir. Aslnda Trkmen olup krtleen saysz airet olduunu, doru bir devlet politikas ile bunlar aslna dndrldnde asl krtl oluturan kltr hrsz, zoraki rkn ok daha az bir nfusla ortada kalacan greceksiniz.

78

Fkra gibi amaa gerek...

u Amerikallarn gerekten sper g olduunu bir kez daha tartsak !!! Amerikallarla spanyollar arasnda yaanm gerek bir diyalog... Aadaki konumalar tamamen gerek olup, Deniz Navigasyon kanal 106 (Finisterra / Galicia) tarafndan kayt edilmitir.

Elence

spanyollar:
"Buras A-853, arpmadan kanmak iin ltfen rotanz 15 derece gneye evirin. su anda 25 deniz mili uzaklktasinz ve tam zerimize dogru gelmektesiniz."

Amerikallar:
"Asl siz kendi rotanz 15 derece kuzeye evirin."

spanyollar:
"Negatif ! Tekrarlyoruz. Rotanz 15 derece gneye evirin."

Amerikallar:
"Sizinle ABD gemisinin kaptan konuuyor. Kendi rotanz derhal 15 derece kuzeye evirin."

spanyollar:
"neriniz mmkn grlmedi. Bize arpmak istemiyorsanz rotanz 15 derece gneye evirin."

Amerikallar:
"(Artik sesini ykselterek) Sizinle ABD Deniz filosunun byklkte ikinci uak gemisiUSS Lincoln'un Kaptan Richard James Howard konuuyor. Beraberimizde iki kruvazr, avc uaklar, drt denizalt var. Ayrca bizi hcumbotlar destekliyor. Size TAVSYE etmiyorum, EMREDYORUM! Rotanz 15 derece kuzeye evirin, aksi halde filomuzun emniyeti iin tedbir alacaz. Derhal rotamzdan ekilin gidin."

spanyollar:
"Sizinle Juan Manuel Salas Alcantara konuuyor. Burada iki kiiyiz. Beraberimizde bir kpek, akam yemeimiz, iki ie bira ve bir de kanaryamz var. Kanarya u anda uyuyor. Ayrca bizi radyo istasyonu Cadena Dial La Coruna destekliyor. u anda spanya'nn Finisterra Galicia kysnda veA-853 numaral Deniz fenerinde olduumuzu gz nnde bulundurarak, buradan hibir yere gitmeye niyetimiz olmadin syleyelim. Deniz fenerimizin spanya'daki deniz fenerleri arasnda byklk asndan kanc srada olduu konusunda hi bir fikrimiz yok. Kayalk sahillerimize kafadan geirmek zere ynlenmi boktan geminizin emniyeti iin istediiniz boktan tedbiri alabilirsiniz. Ama yine de israrla tavsiye ediyoruz. Rotanz 15 derec kuzeye evirin."

Amerikallar:
"Okey, anlald. Teekkrler..."

zgn ileti: K. E
79

Karikatrler...

Elence

80

81