BOSANSKOHERCEGOVAKA EKONOMIJA OD ZAVNOBIH-a DO DAYTONA Bajro Goli

POLAZNE PREMISE Opredijelili smo se za kritiko odreenje prema retrospekciji BiH ekonomije u jednom specifinom vremenu, koga na ovom mjestu oznaavano kao distancu od ZAVNOBIH-a do DAYTONA. Zato u tom vremenu? Postoji najmanje dva razloga za to. Prvi, BiH ZAVNOBIH-om dobiva jasne obrise vlastite dravnosti, dodue ne potpune, ve kao jedne od federalnih jedinica integriranih u dravnopravno i ekonomsko podruje bive SFRJ, i drugi razlog to se BiH Daytonskim mirovnim sporazumom potvruje kao samostalna, nezavisna i meunarodno priznata dravna tvorevina. Radi se, dakle, o dvije razliite sadrajne i vrijednosne dimenzije dravnosti BiH, pri emu je jedna zavrena , a druga tek poela. Steena iskustva, brojne i raznovrsne poruke u funkcioniranju ekonomskog sistema i ekonomije u cjelini u proteklih pedesetak godina znaajna su, prije svega, za promiljanja o ekonomskoj budunosti BiH u emu i jeste smisao i razlog za pisanje ovog referata. Uvaavajui materijalno-proizvodnu i drutvenu komponentu razvoja, kritiki osvrt na bosanskohercegovaku ekonomiju u proteklih pedesetak godina situirae se u tri analitike ravni, i to: Sistemsko razumijevanje BiH ekonomije u odnosu na Jugoslaviju, Dinamika i strukturna dimenzija BiH ekonomije i Iskustva BiH ekonomije u jugoslavenskoj podjeli rada. Namjera ovog referata nije da se kroz analizu spomenute tri problemske ravni stekne samo puki i suhoparni uvid u bliu ekonomsku prolost BiH ve, prije svega, da shvatimo da vrijeme u kojem posmatramo ekonomiju BiH predstavlja jedan zatvoreni krug u kome je bilans ekonomije BiH u cjelini, ukljuujui ratne destrukcije proizvodne osnove, zapravo poraavajui i, kao takav, ne moe biti kvalitetna osnova na kojoj e se graditi nova BiH ekonomija. Silne promjene i

162

reforme ekonomskog sistema, strukturni zaokreti u privredi, dinamian i skokovit privredni razvoj, poveavanje zaposlenosti i sl. u proteklih pedeset godina, umjesto da ine osnovu na kojoj e se dalje graditi kvalitetniji, uspjeniji , dinaminiji i uope moderniji razvoj, one nas, zapravo, vraaju na sami poetak tog vremena i odvlae daleko unazad u odnosu na ve ranije izgraenu ekonomsku poziciju u Evropi i svijetu.1 EKONOMSKI SISTEM BIH BIO JE PODSISTEM EKONOMSKOG SISTEMA JUGOSLAVIJE Da bismo potpunije razumjeli funkcioniranje ekonomskog sistema BiH u jugoslavenskoj dimenziji i, na tim osnovama, cijenili efikasnost njegova dejstva smatramo vanim ukazati na osnovne odrednice meusistemske zavisnosti BiH ekonomije u sistemu privreivanja na nivou Jugoslavije. Podsjetiemo se da ekonomski sistem predstavlja simbiozu ekonomskog procesa (proizvodnja, raspodjela, razmjena i potronja) i ukupnih drutvenih odnosa, institucija i metoda organiziranja i usmjeravanja ekonomije, odnosno tokova drutvene reprodukcije. Ekonomski sistem po svojoj prirodi ne egzistira izolirano ve u snanoj korelaciji, kako po vertikali tako i horizontali, sa drutvom , kao najirim sistemom. Ekonomski sistem je zapravo njegov podsistem. Na toj relaciji odnosa drutveni sistem odreuje ekonomski, dajui mu osnovnu fizionomiju, dok ekonomski sistem svojim povratnim spregama doprinosi korekciji i unapreenju drutvenog sistema. Pored toga, ekonomski sistem uspostavlja brojne horizontalne veze i sa drugim drutvenim sistemima koji su u istoj ravni sa ekonomskim, kao to su pravni sistem, socijalni sistem i sl. Na ove momente ukazujemo iz razloga to je jugoslavenski drutveni sistem determinirao ekonomski sistem Jugoslavije a kroz to i ekonomske podsisteme republika i pokrajina, time i ekonomskog sistema BiH. To samo po sebi govori da je u takvim odnosima bila ograniena samostalnost BiH, kao i drugih republika u kreiranju i utemeljivanju vlastitog ekonomskog sistema tako da se brojne slabosti u njegovom funkcioniranju ne mogu pripisivati vlastitoj individualnosti, ve rjeenjima izvan njega koja su kreirana na viim nivoima. Determinante koje su odredile fizionomiju ekonomskog sistema BiH bile su: 1. Drutveno vlasnitvo nad sredstvima za proizvodnju. Naime, vlasnitvo nad sredstvima za proizvodnju i kapitalom predstavlja osnovu na kojoj se uspostavljaju razliiti vidovi privreivanja a time i odgovarajui proizvodni odnosi ime se opredjeljuje i sam karakter ekonomskog sistema. Drugim rijeima, dominantan
1

Vrijednost proizvodnih fondova po stanovniku nakon rata (oni su u ratu najvie oteeni) vraen je 40 godina unazad, industrijska proizvodnja etiri godine nakon rata je dostigla jedva 1/3 proizvodnje iz 1991.god., naslijeen je dug prema inostranstvu od preko 1,6 milijardi dolara, alarmantna je stopa nezaposlenosti koja se sve vie poveava, GDP per capito je npr. 1998 za 2,5 puta nii nego 1990. god., pokrivenost uvoza izvozom u poratnim godimana dostie jedva 20-25% kao i brojne druge negativnosti poratne ekonomije BiH.

163

svojinski oblik determinira odgovarajui sistem rada i privreivanja , a time i ekonomski sistem kao ukupnost ekonomskog procesa i ekonomskih odnosa koji u njemu vladaju.2 Vlasnitvo nad sredstvima za proizvodnju definirano je u ekonomskom sistemu bive Jugoslavije. U proteklom vremenu, dominantno vlasnitvo je imalo dvije razvojne faze. Neposredno nakon Drugog svjetskog rata, bila je dominantna dravna svojina nad sredstvima za proizvodnju i kao takva determinirala administrativni ekonomski sistem.3 Kada je pedesetih godina izvrena transformacija dravne u drutvenu svojinu4, koja je postala dominantna, opredijelila je samoupravni drutveno-ekonomski sistem koji je bio vladajui punih etrdeset godina. I dravna i drutvena svojina, kao dominantni oblici vlasnitva zasnivali su se na netrinom privrednom sistemu i kao takvi bili su na daleko niem stupnju ekonomske efikasnosti u privreivanju od trinih sistema. Zajednika karakteristika administrativnog i samoupravnog ekonomskog sistema je diskriminacija privatnog sektora privreivanja dok je preferentni status u poetku bio dravni, a kasnije drutveni sektor privrede. U tako definiranim, podobro rigidniim koordinatama ekonomskog privreivanja, treba cijeniti ekonomsku poziciju BiH u jugoslavenskom ekonomskom sistemu i sveukupne rezultate koje je BiH ostvarila u ekonomskom razvoju u proteklih pedeset godina. 2. Jedinstvena struktura institucija ekonomskog sistema. Rije je o razliitim institucijama i organizacijama koji ine nosioce ekonomskog sistema.. Sam karakter ekonomskog sistema determinira brojnost i strukturu institucija. Moe se govoriti o tri grupe institucija. Prva grupa obuhvata osnovne nosioce privrednih aktivnost,i odnosno poduzea u razliitim formama, banke, osiguravajua drutva, kao i drugi ali manje vani oblici. Drugu grupu institucija ine dravne strukture i po horizontali i po vertikali koje direktno ili indirektno utiu na ekonomske tokove, bilo da se utvruje okvir za njihovo odvijanje ili se neposredno usmjerava njihov tok. Treu grupu ine ostale institucije, kao to su politike stranke, sindikati, zadruni savezi, komore i sl. Meutim, treba naglasiti da se ekonomski sistemi ne razlikuju po vrsti institucija, ve po nainu njihovog organiziranja, djelovanja i stupnja ekonomske samostalnosti u ekonomskom sistemu. Organizacija i djelovanje poduzea u jugoslavenskom ekonomskom prostoru bila je bitno drugaija od

Ekonomski sistemi prepoznaju razliite oblike vlasnitva od privatnog, kolektivnog-zadrunog, dravnog, javnog i dr s tim to se postojei vremenom redefiniraju ili se iznjedruju potpuno novi. Dravna svojina znai da je vlasnik-titular najveeg dijela proizvodnih fondova bila drava. Uee privatne svojine bilo je minimalno i beznaajno. Drutvena svojina u pravnom smislu znai negaciju svojine jer nije postojao titular svojinskih prava nad sredstvima za proizvodnju ime je iskljuena mogunost prisvajanjai i rezultata privreivanja po osnovu vlasnitva.

164

trinih ekonomskih sistema Zapada.5 To vai za sve pobrojane institucije. One su zapravo odraavale karakter administrativnog i samoupravnog sistema i kao takvi bili njihovi nosioci 3. Metodi drutvenog organiziranja ekonomskih tokova odnose se na funkcionalni aspekt ekonomskog sistema, odnosno na izbor i utemeljenje osnovnih mehanizama na bazi kojih se odvijaju ekonomski procesi. Osnovno pitanje je: u kome stupnju je djelovao trini mehanizam? Odnos trita i dravnog angamana u ekonomiji nalazi se u obrnutoj srazmjeri. to je vie zastupljeno trino ureenje ekonomije, prisustvo drave je manje i obrnuto. U administrativnom privrednom sistemu Jugoslavije, a time i BiH, koji je bio vladajui do 1952. godine bila je veoma naglaena ekonomska uloga drave, kako u regulatornoj, tako i operativnoj dimenziji, sa direktivistikim konceptom ekonomske politike voenje ekonomije iz jednog centra. Centralni dravni plan je predstavljao osnovni funkcionalni okvir privreivanja, ime je potpuno eliminirano djelovanje trita i njegovih zakonitosti. Ekonomski tokovi odvijali su se na bazi odluka administrativnog dravnog aparata. Ne samo da su normirali ekonomski proces, dravni organi su ostvarivali i neposrednu upravljaku funkciju po pojedinim privrednim subjektima. Zbog toga su se poduzea organizirala sukladno organizaciji dravne vlasti. Tako su rangirana opinska, sreska, republika i savezna poduzea. Za administrativni ekonomski sistem karakteristino je, kako smo istakli, sveobuhvatno planiranje koje je podravano opedravnim budetom jedinstvena kasa, a sukladno tome i veoma opseno administriranje. Kada se cijeni funkcioniranje administrativnog sistema, treba imati u vidu da je isti utemeljen odmah poslije rata sa ciljem da se konsolidiraju rezultati revolucije i da se na jednom mjestu okrupne oskudna sredstva akumulacije koja su bila prevashodno u funkciji obnove ratom poruene ekonomije ali i podsticanje i ubrzavanje procesa industrijalizacije. Na kratak rok, ovako organizirani ekonomski sistem iznjedrio je veoma visoke stope ekonomskog rasta to je njegova pozitivna strana, ali je zato sputana inicijativa pojedinaca i radnih kolektiva, guena ekonomska motiviranost, preovladavao je ekstenzivni umjesto intenzivnog privrednog razvoja6, odsustvo konkurencije, tehniko-tehnoloko zaostajanje i sl.

Ekonomski sistem bive Jugoslavije, a time i BiH, nije poznavao akcionarska drutva, komanditna drutva, sindikati su imali sasvim drugaiju ulogu od onih u trinim ekonomijama, komore su bile vie dravni organ nego asocijacija privrednika, banke su imale drugaiju fizionomiju nego banke u trinim sistemima i sl Preko SDK (trine ekonomije ne poznaju ovakvu vrstu institucija) drava je imala puni uvid u finansijske tokove vlastite ekonomije i u svakom trenutku je bez znanja preduzea mogla da utie na njih. Ako drutveni proizvod raste istim intenzitetom kao i zaposlenost tada imamo ekstenzivni rast, a ako je relativni rast drutvenog proizvoda vei od zaposlenosti imamo intezivni rast razvoj. Postoje i drugi kriteriji razlikovanja ekstenzivnog od intenzivnog razvoja, ali se na ovom mjestu time neemo baviti.

165

U samoupravnom ekonomskom sistemu uloga drave u ekonomiji znatno je relativizirana u odnosu na administrativni period i, umjesto ranije, naredbodavne, afirmira se koordinirajua uloga drave u ekonomskim tokovima. Otvorene su znatno ire mogunosti djelovanja trita i njegovih zakonitosti. Glavne odrednice tog sistema ekspliciraju se kroz drutvenu svojinu nad sredstvima za proizvodnju, potpuno potiskivanje ekonomske uloge drave u sferi operative, afirmiranje trita i njegovih zakona ali samo u domeni roba i usluga, a ne rada i kapitala, znatno ojaana ekonomska samostalnost privrednih subjekata i, to je veoma vano, dohodak postaje osnovni motivacioni faktor privreivanja. Samoupravni ekonomski sistem imao je u osnovi nastojanje da izvri odreene promjene u socijalistikoj ekonomskoj teoriji na liniji odnosa zakona vrijednosti i planiranja koji se meusobno ne iskljuuju ve ine komplementaran odnos.. Posljedica takvog razumijevanja odnosa je prihvatanje robne proizvodnje u socijalistikim privredama. Novina je i uvoenje samoupravnog proizvodnog odnosa koji u osnovi podrazumijeva da su radnici nosioci upravljakih funkcija i prava, to se smatralo najveim dostignuem humanizacije proizvodnih odnosa. U prvim godinama funkcioniranja samoupravljanja, negdje do ezdesetih godina, bili su evidentni pomaci u materijalnom i drutvenom razvoju. Meutim, kada nije uspjelo znaajnije unoenje i djelovanje trita u ekonomske tokove, dolazi do usporavanja ekonomskog razvoja i ostvarivanja dosta skromnih rezultata. Takvo stanje je zahtijevalo vee angairanje drave, ali na neto drugaijim osnovama (bez operativnog aranmana i dravnog sektora) tako da je, gledajui u cjelini, samoupravni drutveno-ekonomski sistem, zapravo, bio jedan od izvedbenih oblika direktivistike (netrine) ekonomije i samo jedna od varijanti klasinog administrativnog ekonomskog sistema. Imajui u vidu vrijednosne dimenzije dejstva pomenute tri ravni koje odreuju ekonomski sistem, a polazei od toga da je ekonomski sistem samo jedan od podsistema ireg drutvenog sistema, za cjelovito razumijevanje tih odnosa neophodno je ukazati na snani kauzalitet i dejstvo politikog na ekonomski sistem i, na tim osnovama, cijeniti sveukupnost kvaliteta funkcioniranja bosanskohercegovake ekonomije u posmatranom periodu. Politiki sistem, kao to je znano, predstavlja sistem vlasti i politike izraen kroz proces stvaranja i donoenja odluka kojima se osigurava funkcioniranje i razvitak dravne zajednice. On na raspolaganju ima mone instrumente za normiranje i oblikovanje odnosa u drutvu kao cjeline, a time i ekonomskih odnosa. Na toj relaciji se zapravo ogleda veza politikog i ekonomskog sistema. Kada je rije o odnosu izmeu politikog i ekonomskog sistema uope, teorija prepoznaje dva dijametralno suprotna pristupa. a) Ekonomski determinizam koji polazi od stajalita da materijalni uvjeti ivota, odnosno sam ekonomski proces determinira ostale procese i odnose u drutvu, pa time i politike. U ovom sluaju ekonomski sistem je iznad politikog. To je karakteristika demokratskih drutava u kojima dominira liberalna ekonomija.

166

b) Politiki determinizam je potpuno suprotna dimenzija od ekonomskog determinizma. U ovom odnosu politika je iznad ekonomije i kao takva determinira ekonomske procese.7 Ekonomski procesi izraz su politikog djelovanja. Ovi pristupi oigledno predstavljaju dvije krajnosti koje teko da u opem drutvenom i ekonomskom razvoju egzistiraju u tako drastinoj formi. Meutim, oni nas upuuju na mogue varijante njihove egzistencije koje u osnovi nose osovno odreenje datog pristupa. Iskustva njihovog djelovanja znaajna su za valorizaciju funkcioniranja ekonomije BiH u politikom i ekonomskom sistemu bive Jugoslavije. U cjelini gledajui, ekonomija u bivoj Jugoslaviji, a samim tim i u BiH, imala je supsidijaran znaaj u odnosu na politiku. Politika je ipak bila iznad ekonomije8. Njen utjecaj na ekonomiju bio je znatno izraeniji u administrativnom, a neto slabiji u samoupravnnom sistemu. Takoer, na niem stupnju ekonomskog razvoja utjecaj politike bio je snaniji nego kada je razvoj dobivao na svojoj dinamici i kvalitetu. To su znaajne odrednice u valorizaciji sadraja i kvaliteta funkcioniranja ekonomije BiH u proteklih pedesetak godina. DINAMIKA I STRUKTURNA DIMENZIJA BOSANSKOHERCEGOVAKE EKONOMIJE Ekonomski razvoj BiH u proteklih pedeset godina bio je, kako po dinamici, tako i strukturi znatno, skromniji od ekonomskog razvoja bive Jugoslavije. Da se neto detaljnije zadrimo na ekonomskom razvoju BiH. Bosna i Hercegovina vijekovima je zaostajala u svom materijalnom, kulturnom i socijalnom razvoju. Njena raspoloiva prirodna bogatstva ponajvie su bila u funkciji tuina, ali i za prevladavanje teke ekonomske situacije nakon ratova, kako u zemlji tako i ire.9 Prije Drugog svjetskog rata, BiH bila je izrazito nerazvijena agrarna zemlja iji je razvoj bio izuzetno spor. Vie od etvrtine njenih stanovnika ivjelo je od poljoprivrede, a samo 2% ukupnog stanovnitva zapoljavalo se u industriji. Preko 90% eljeznikih pruga bilo je uzanog kolosjeka. I tako slaba ekonomska osnova je destruirana i unitena ratnim razaranjima. BiH je tek 1951. dostigla broj stanovnika iz 1940. godine, a 1946. godine dostignuta je skromna predratna industrijska proizvodnja sa svega 69%. Ekonomska osnova BiH poslije rata, bila je izrazito niska. U prvim godinama poslijeratne izgradnje bilo je

M.Weber je isticao presudan utjeaj protestantizma na razvoj krupne robne privrede (propovijedenje ideje tedljivosti i radinosti) to je znailo da se steeno bogatstvo ne koristi za uivanja ve za razvitak posla. Politika je utjecala na izbor rukovodstva firmi, na investiciona ulaganja, onemoguavala likvidaciju isl. Neposredno nakon II svjetskog rata teko ekonomsko stanje bive Jugoslavije, a time i BiH se velikim dijelom rjeavalo izvozom vrijednih sirovina iz BiH (drvo, ruda, ugalj isl.)

167

svega 165.000 zaposlenih ili 6,7%.10 Poljoprivreda, iako zaostala i nerazvijena, bila je vodea grana privrede u kojoj se ostvarivalo oko 36% drutvenog proizvoda, dok je industrija ostvarivala svega 13% drutvenog proizvoda. Bosna i Hercegovina je poslije Drugog svjetskog rata ostvarila relativno brz razvoj, izraen, prije svega, kroz stalni rast drutvenog proizvoda, zaposlenosti, kapitalnih fondova, investicija i drugih razvojnih pokazatelja. U posmatranom periodu, drutveni proizvod povean je sedam, a po stanovniku etiri puta, broj zaposlenih u privredi povean je pet, a u industriji za oko osam puta. Vrijednost osnovnih fondova povean je za dvanaest puta.11 Istiemo da je ostvaren relativno brzi razvoj iz razloga to razvoj jeste bio dinamian ali je bio sporiji u odnosu na druge republike bive Jugoslavije i Jugoslavije u cjelini. Naime, prosjena godinja stopa rasta drutvenog proizvoda od 1947-1984. godine iznosila je 5,2% prosjeno godinje i bila je nia od ostalih republika i pokrajina i Jugoslavije u cjelini, ija je stopa iznosila 5,5% prosjeno godinje.12 U periodu 1952-1984. godine, prosjena stopa rasta osnovnih proizvodnih fondova iznosila je 8,2% i bila je iznad ostvarenja na nivou Jugoslavije i republika Hrvatske, Slovenije i ue Srbije. Dinamika ekonomskog razvoja BiH pratila je oscilatorni karakter jugoslavenskog razvoja. Naime, neposredno poslije rata, ostvarivane su visoke stope rasta da bi se izmeu 60-tih i 70-tih godina dinamika usporila, a iza sedamdesetih javljaju se elementi stagnacije i pada da bi ekonomija BiH, kao i Jugoslavije, poslije 80tih ula u duboku razvojnu krizu.13 Imajui u vidu da je industrija u strukturi privrede BiH imala dominantno mjesto (preko 50% drutvenog proizvoda privrede ostvarivalo se u industriji.) sa puno osnova se moe govoriti o monostrukturnoj a ne o polistrukturnoj ekonomskoj osnovi BiH. Industrija je odreivala karakter i tempo ekonomskog razvoja BiH. Kako i u kojim vrijednosnim dimenzijama? U odgovoru na ovo pitanje koncentrirat emo nau panju na nekoliko znaajnih karakteristika industrije i njene strukture, kako bismo potpunije cijenili kvalitet razvoja bosanskohercegovake ekonomije u cjelini.

10

Materijalni i drutveni razvoj SR BiH 1947-1984 str. 9. U daljem tekstu materijalni i drutveni razvoj... Ibid. str. 27 i Statistiki godinjak SR BiH za 1989 RZS, Sarajevo Prema ekonomskoj teoriji brzina ekonomskog rasta razvrstava se u nekoliko grupa u ovisnosti od visine stope rasta drutvenog proizvoda. Ako je stopa rasta drutvenog proizvoda manja od nule takvo stanje se kvalificira kao privredna degresija, ako je stopa rasta nula, onda je to stagnacija u razvoju. Stopa rasta od 0-1 oznaava veoma spor razvoj, od 1-3% spor razvoj, od 35% umjeren razvoj, od 5-8% brz razvoj, iznad 8% veoma brz razvoj. U periodu od 1952-1960. prosjena godinja stopa rasta drutvenog proizvoda u BiH iznosila je 5,7%, od 1960-1970. iznosi 5,4%, od 1970-1980. iznosi 5,5% da bi poslije 1980. zapoeo pad drutvenog proizvoda. Isti je trend bio i na nivou Jugoslavije s tim to su stope rasta drutvenog proizvoda bile iznad ostvarenih u BiH

11 12

13

168

Glavne karakteristike industrijskog razvoja mogle bi se izraziti kroz slijedee tendencije i ocjene:14 1. U proizvodnoj strukturi dominirale su one grane koje su imale nii nivo prerade sirovina i koje su se najvie naslanjale na postojea prirodna bogatstva. Naime, industrijska proizvodnja u BiH ostvarivala se u 34 industrijske grane. Dominirala je bazina industrija na koju je otpadalo preko 50% ukupne industrijske proizvodnje. Rije je o industrijskim granama kao to su energetika i proizvodnja primarnih sirovina (metalurke grane, proizvodnja kamena i pijeska, proizvodnja prediva i tkanina i sl). U odnosu na bivu Jugoslaviju, bazne grane industrije su u strukturi ukupne industrije Bosne I Hercegovine bile zastupljene sa vie od 30%. U tom kontekstu je, npr. uee energetike bilo vee za oko 45% od bive Jugoslavije. Grane koje su proizvodile primarne sirovine, u kojima su dominirale crna i obojena metalurgija, u strukturi BiH bile su zastupljene za oko 70% vie nego to je bio prosjek bive Jugoslavije.15 2. Sruktura proizvodnog asortimana roba bila je veoma siromana i ekonomski nedovoljno efikasna, to je posebno vidljivo ako se ta struktura poredi sa suvremenim industrijama svijeta. Naime, u strukturi industrijske proizvodnje dominirali su proizvodi sa veoma niskim stupnjem obrade kao to su: ugalj, neobraena eljezna ruda, gvoe, sirovi elik, odlivci od elika, teki polufabrikati, eljezne ine, ugaoni elici, valjana ica, betonski elik, boksit, glinica, azbestna ruda, azbestna vlakna, sirova keramika glina, sirovi kaolin, so i brojni drugi.16 Takav asortiman industrije najveim dijelom bio je prilagoen za zadovoljavanje potreba privrede bive Jugoslavije. Proizvodnja ovakve vrste proizvoda oigledno je bila prilagoena strukturi prirodnih bogatstava na koje se neposredno naslanjala i kao takva, prostorno determinirana, odnosno lokaciono nefleksibilna, to je njena negativna strana. 3. Industriju BiH karakterizirao je visok stupanj kapitalne intenzivnosti. Naime, prosjeni kapitalni koeficijent industrije Bosne i Hercegovine bio je za etvrtinu
14

ire o tome dr Bajro Goli , Ekonomika prostora u privrednom razvoju BiH, Sarajevo 1994. str .83-98. Uee baznih i drugih grana industrije BiH u drutvenom proizvodu tih grana u bivoj Jugoslaviji prema podacima za 1988. god. iznosilo je: elektroprivreda 19,3%, proizvodnja uglja 30,3%, prerada uglja 65,1%, proizvodnja rude gvoa 88,9%, crna metalurgija 29%, proizvodnja obojenih metala 33,6%, proizvodnja rezane grae i ploa 33% itd. Izraunato na bazi podataka Statistikog godinjaka Jugoslavije za 1999.g, str. 481. U proizvodnji nekih sirovina i industrijskih proizvoda bive Jugoslavije, BiH je imala vodee mjesto. Najvie u proizvodnji mrkog uglja 80%, ravne i neobraene rude gvoa 86%, koksa 75%, sirovog gvoa 60%, eljeznih ina 100%, ugaonih elika 100%, valjane ice 86%, obogaene rude gvoa 80%, betonskih elika 75%, hladnovaljanih traka 55%, vuene ice 67%, boksita 30%, sirove keramike gline 70%, sirovog kaolina i dolomita 66%, soli 86%, kotrljajuih leajeva 47%, pisaih maina 98%, kalcinirane sode 100%, sirovog gipsa 58%, rezane grae etinara 48%, furnira 47% i sl. Izraunato na bazi podataka Statistikog godinjaka Jugoslavije za 1989.god. str. 539-542.

15

16

169

vei od prosjeka industrije bive Jugoslavije to nije bila povoljna okolnost za BiH. Inae, u razvoju industrije BiH dominirala je orijentacija na takozvanu tehniku ekonomiju u razvoju. To znai da su forsirana ulaganja u osnovne fondove, koja nisu adekvatno praena i odgovarajuim ekonomskim efektima, to se negativno odrazilo na modernizaciju industrijske strukture uope. Od ukupnih investicijskih ulaganja BiH, preko jedne treine tih ulaganja odlazilo je u osnovne fondove industrije, koji su za to vrijeme poveani 18 puta. Velika ulaganja u industriju i jaanje kapitalnih fondova posljedica su i veeg razvojnog angairanja prirodnih potencijala, na emu se i zasniva bazna industrija. Eksploatacija tih bogatstava, pored toga to trae velika investiciona ulaganja, impliciraju i velike trokove (trokovi energije, saobraaja i sl.) koji se odraavaju i na vee zahvatanje i troenje prostora (saobraajna infrastruktura, energovodovi, razna odlagalita, velika skladita i druga vea angairanja prostora). Na ovakav zakljuak upuuje i nadprosjena energetska i saobraajna intenzivnost industrije BiH. Prema ranije izvrenim istraivanjima, pokazuje se da je u odnosu na prosjek bive Jugoslavije, industrija u Bosni I Hercegovini imala na 100 jedinica finalne proizvodnje 18% vee trokove energije i 16% vee trokove saobraaja.17 Za pojedine grane industrije trokovi energije su se razlikovali meusobno 10 do 20 puta, a u saobraaju preko 8 puta. Na primjer, na milion dinara drutvenog proizvoda u bivoj Jugoslaviji troilo se 1975. g. 131,2 tone primarne energije izraene u ekvivalentnom uglju (EU), a u BiH 222,4 tone (skoro duplo); 1980. u bivoj Jugoslaviji 155,0 tona, a u BiH 244,1 tonu i 1985. u bivoj Jugoslaviji 181,8 tona, a u BiH 297,4 tone. Industrija BiH bila je veliki potroa vode, to ne samo da je poskupljivalo vlastitu proizvodnju, ve je bitno utjecalo i na reprodukciju ovog vrijednog prirodnog bogatstva BiH. S obzirom na to da je najvea koncentracija industrijskih kapaciteta bila u slivu rijeke Bosne (oko 40% industrijskih kapaciteta BiH), posebno bazne industrije, to se od svih vodotoka BiH za potrebe industrije najvie troila voda ove rijeke, a zatim vode rijeka Vrbasa, Une, Drine i ostalih.18 Neravnomjeran raspored industrijskih kapaciteta uvjetovao je i neravnomjernost i neusklaenost u potronji vode, to se bitno odrazilo na skladnost i stabilnost ekonomskog razvoja u cjelini. 4. Prostorna imobilnost i razvojna diskontinuelnost industrije. Naime, energetski kapaciteti smjeteni su na onim podrujima BiH gdje su locirani energetski potencijali. Meutim, veoma je izraen nesklad u razmjetaju osnovnih fondova i ostvarenog dohotka energetskih grana industrije po pojedinim oblastima BiH. Najvea koncentracija energetskih grana bila je na regionu Mostara i Tuzle (re17

Preuzeto iz studije: Ekonomski razvoj do 2000. god.kao faktor prostornog ureenja SR Bosne I Hercegovine, Ekonomski institut Sarajevo 1980, str. 29. Od ukupnih koliina vode koje su se koristile za industriju i rudarstvo BiH 70% je iz rijeke Bosne, Vrbasa 15,1%, Une 5,5%, Drine 4,2% i na ostale rijeke je otpadalo svega 5%. Dr. Bajro Goli, Ekonomika prostora str. 91.

18

170

gioni su uzeti kao podruja koje pokrivaju komore tih gradova i ireg podruja). Istovremeno, natprosjenu efikasnost, izraenu kroz dohodak po zaposlenom, imala je industrija na podruju Mostara i Doboja, a znatno niu u Tuzli i Zenici, to se, kao to vidimo, veoma negativno odrazilo u postdejtonskom ekonomskom razvoju BiH. Najvea koncentracija metalukih kapaciteta je upravo bila na zenikom podruju sa najniim stupnjem njihove efikasnosti daleko ispod prosjeka BiH. Teritorijalno gledajui, najvie tekoa i problema u industrijskom razvoju imala su, kao to smo rekli, podruja Zenice i Tuzle, to sadanjem ekonomskom razvoju BiH ini veliko optereenje. Vezanost industrije za izvore prirodnih bogatstava uvjetovala je, kao to smo istakli, neravnomjeran raspored industrijskih kapaciteta u prostoru koji je doveo do odreene polarizacije tog razvoja. Na relativno malom broju lokacija bio je koncentriran najvei broj industrijskih kapaciteta, dok je ostali veliki dio podruja BiH bio van domaaja industrije i po pravilu su to bila ekonomski nerazvijena podruja.. Ovo upuuje na zakljuak da se industrijskim razvojem nije upravljalo, odnosno da nije bilo konzistentnog koncepta tog razvoja. Tome je bitno doprinijelo i nepostojanje slobodnog djelovanja ekonomskih zakona koji bi bitno doprinijeli ravnomjernijoj distribuciji kapacitata, a time i razvoja. Heterogena struktura ekonomskog razvoja sa neujednaenim stopama rasta uvjetovala je sporiji rast produktivnosti rada od istog na jugoslavenskom nivou. U periodu od 1956-1984. stopa rasta produktivnosti rada u BiH iznosila je 3,6% godinje , a u bivoj Jugoslaviji 3,9% .Takoer, privredna struktura determinirala je i niu efikasnost opreme i efikasnost osnovnih sredstava, u emu je BiH imala zaostajanje iza jugoslavenskog prosjeka. Taj odnos je 1952. godine dodue bio iznad jugoslavenskog i iznosio je 1,67 u BiH prema 1,26 u Jugoslaviji, odnosno 0,51 naspram 0,43, da bi se to stanje 1986. godine potpuno promijenilo na tetu BiH (0,61 u BiH naspram 0,69 u Jugoslaviji, odnosno 0,28 naspram 0,33).19 Iza osamdesetih godina, jugoslavenska, a time i bosanskohercegovaka ekonomija ulazi u depresivnu fazu razvoja sa neto izraenijim posljedicama na BiH nego na nivou ekonomije bive Jugoslavije. bosanskohercegovaka ekonomija biljei negativne stope rasta u svim segmentima ekonomskog razvoja. U periodu od 1986-1991. godine ostvarena je negativna stopa rasta primarnog sektora od 2%, sekundarnog 9,4%, a tercijarnog 4,7%. U istom periodu, ostvarena je negativna stopa rasta drutvenog proizvoda od 5,1% , a pad je jo izraeniji ako se drutveni proizvod mjeri po stanovniku. Negativan rast drutvenog proizvoda uvjetovan je negativnim stopama rasta investicija iji je pad iznosio prosjeno godinje 4,4%. Dakle, prema svim ekonomskim pokazateljima, bosanskohercegovaku privredu je, poslije osamdesetih godina, zahvatila duboka ekonomska kriza iji je intenzitet u velikoj mjeri produkovan jugoslavenskom ekonomskom krizom. Negativni
19

ire o tome ; Dr Kasim Begi, Ekonomska politika drugo izmijenjeno i dopunjeno izdanje, Sarajevo 2000.g., str.141.

171

trendovi u ekonomiji BiH bili su izraeniji nego u drugim republikama bive Jugoslavije, to govori da je najvei ceh kriznog razvoja plaala BiH. ISKUSTVA BIH U JUGOSLAVENSKOJ PODJELI RADA Bosna i Hercegovina bila je samo jedna od federalnih jedinica bive Jugoslavije. Kakva je bila njena razvojna pozicija, odnosno, kakvu je ulogu BiH imala u globalnoj podjeli rada na nivou Jugoslavije. Pitanje ima punog smisla ako se zna da je vladao jugoslavenski politiki determinizam i da su na toj liniji zadaci za nie ekonomske sisteme dolazili iz politike i odozgo. U tom kontekstu Bosni i Hercegovini nije bila dodijeljena zahvalna uloga to se, kako smo to u vie navrata isticali, negativno odrazilo na dinamiku, strukturu i nivo njenog ekonomskog razvoja. BiH ekonomija je zbog toga ostala u redu autsajdera itavo vrijeme nosei breme nedovoljno razvijene republike. Osnovna karakteristika razvoja BiH ekonomije u periodu od ZAVNOBiH-a do DAYTON-a je njeno stalno zaostajanje za razvojem drugih republika i Jugoslavije u cjelini. Stope rasta drutvenog proizvoda su konstantno bile ispod jugoslavenskog prosjeka ali i iza istih po republikama. I u pogledu efikasnosti u privreivanju, bosanskohercegovaka ekonomija je zaostajala za Jugoslavijom. Uzroci zaostajanja BiH nisu situirani u sferi unutranjih nedoreenosti i nedograenosti vlastite ekonomije, iako i te razloge ne treba zanemarivati ve, najveim dijelom, usljed dejstva egzogenih faktora, odnosno dejstva ekonomsko-politikih mjera sa nivoa jugoslavenskog odluivanja. Te mjere nisu imale podsticajni karakter za BiH ekonomiju. Jer kako objasniti injenicu da je fiziki obim industrijske i poljoprivredne proizvodnje u BiH u periodu od 1956-1982. godine bio na nivou jugoslavenskog rasta (industrija 8,7%, a poljoprivreda 2,7%) a da je u istom periodu zabiljeen pad osnovnih proizvodnih fondova i drutvenog proizvoda po stanovniku.20 Proizvodni fondovi po stanovniku u BiH od 1955-1982. pali su za oko 20% ispod prosjeka Jugoslavije. Drutveni proizvod po stanovniku u BiH iznosio je 83% prosjeka Jugoslavije da bi 1982. godine pao na 68%, to je skoro duplo nii nivo razvijenosti bosanskohercegovake ekonomije od iste na nivou Jugoslavije. Glavni uzroci zaostajanja BiH ekonomije u odnosu na bivu Jugoslaviju i najvei broj njenih republika mogli bi se situirati u neadekvatnoj strukturu BiH ekonomije. U podjeli rada na nivou Jugoslavije Bosni je zapalo mjesto proizvoaa sirovina,odnosno razvoja bazinih industrijskih grana. Granska struktura industrijske proizvodnje proizvod je dakle generalne strategije privrednog razvoja bive Jugoslavije u kojoj je BiH namijenjena uloga glavnog proizvoaa primarnih sirovina, repromaterijala i poluproizvoda za potrebe biveg jugoslaven-

20

A.M. Vaci: Ekonomska politika Jugoslavije opta pitanja, Beograd 1985, str. 126-127

172

skog trita. Takva orijentacija, koja je oigledno ila na tetu razvoja BiH, pravdana je injenicom da je BiH bogata mineralnim resursima, kao i drugim prirodnim vrijednostima i da, u odnosu na druga podruja bive Jugoslavije, ima komparativnu prednost za razvoj upravo baznih grana industrije. Time je industrijski razvoj direktno vezan za prirodne resurse, o emu je bilo rijei ranije. Takva industrijska proizvodnja imala je veoma nepovoljan poloaj u primarnoj raspodjeli na nivou Jugoslavije. Ta se nepovoljnost u privreivanju iskazivala kroz disproporcije cijena u smislu da je veina cijena primarnih sirovina i proizvoda niih faza prerade bila fiksirana i unaprijed odreena od strane drave, dok su cijene finalnih proizvoda viih faza prerade, koji su se veinom proizvodili u drugim republikama, bile u reimu slobodnog formiranja. Na ovaj nain dolo je do prelijevanja dohotka iz baznih industrijskih grana, koje su dominantno bile u BiH, u preraivake, locirane u drugim republikama. Time je BiH pomagala razvoju drugih na vlastitu tetu. Najbolji primjer za to, a takvih primjera je veliki broj, je proizvodnja soli u Tuzli. Preko 80% jugoslavenskih potreba za soli zadovoljavala je proizvodnja u Tuzli. Kako su cijene soli bile limitirane od strane drave, ova proizvodnja nije mogla ostvarivati potrebnu akumulaciju jer je ista odlazila u ruke potroaa soli, a drava nije nadoknaivala tu razliku, tako da rudnici soli nisu mogli sanirati ogromne tete slijeganja terena u gradu Tuzli zbog eksploatacije soli, a da ne govorimo o proirenju i modernizaciji vlastite proizvodnje. Tuzla je time, umjesto da ostvaruje ekstra profite kao nagradu za vrijednu i rijetku proizvodnju, gubila u svom razvoju i zaostajala za drugim gradovima u Jugoslaviji. Prelijevanje dohotka je bilo izraeno ne samo na meugranskom, ve i na meusektorskom nivou i to, prevashodno, iz poljoprivrede u industriju, u emu je BiH takoer platila visoki ceh. Proces industrijalizacije preferirao je energetiku i industriju na utrb poljoprivrede, to je bio uhodani metod jaanja socijalistikog sektora privrede. Kako je uee poljoprivrede u drutvenom proizvodu BiH u tom periodu iznosilo 40%, nije teko zakljuiti o tokovima naznaenog prelijevanja dohotka na tetu Bosne i Hercegovine. Koliko je bilo snano dejstvo ovih i drugih egzogenih faktora na zaostajanje privrednog razvoja BiH u odnosu na jugoslavenski prostor nedvosmisleno nam ukazuju relevantni pokazatelji od rasta drutvenog proizvoda, preko zaposlenosti pa do osnovnih proizvodnih fondova.21 Ovakva kretanja nisu se bitnije mijenjala ni u uvjetima podsticanja razvoja nerazvijenih podruja, u koja je spadala i BiH.22 U cijelom periodu funkcioniranja Fonda federacije za razvoj nedovoljno razvijenih
21

Ako drutveni proizvod po stanovniku na nivou Jugoslavije 1984 g. uzmemo kao 100, on je po republikama iznosio: BiH 68,2, Crna Gora 77,8, Hrvatska 125,3, Makedonija 65,3, Slovenija 200,9, Srbija-ua 98,8, Kosovo 26,3 i Vojvodina 121,5. Podaci iz statistikih godinjaka Jugoslavije za 1981., 1982., 1983. i 1986. g. Ustavom SFRJ iz 1963. godine drava obrazuje Fond Federacije za kreditiranje breg razvoja privredno nedovoljno razvijenih republika i autonomnih pokrajina preko koga najneposrednije utie na ravnomjerniji regionalni razvoj zemlje.

22

173

podruja, tj. od 1966-1989. god. Bosna i Hercegovina je po ovom osnovu dobila oko 4,8 milijardi dolara, a u Fond je uplatila 2,1 milijardu dolara to znai da je vei priliv sredstava u odnosu na odliv za oko 2,7 milijardi dolara.23 I pored priliva ovih sredstava, nije se moglo zaustaviti zaostajanje BiH u odnosu na Jugoslaviju i druge republike, nego su razlike ak i produbljene. Tako je, mjereno metodom dohotka, ekonomski poloaj BiH u odnosu na bivu Jugoslaviju od 1975. do 1987. god. pogoran za 12,1%, odnosno od 89,0% prosjeka bive Jugoslavije pogoran je na 76,9%. Iz svega izloenog, namee se nekoliko zakljuaka: Prema svim pokazateljima ekonomskog razvoja, Bosna i Hercegovina je znaajno zaostajala u razvoju u odnosu na Jugoslaviju ali i u odnosu na pojedine republike; Granine razlike u zaostajanju su naroito uveane u pogledu drutvenog proizvoda po stanovniku i osnovnih proizvodnih fondova; Tendencije u zaostajanju u privrednom razvoju BiH u odnosu na ukupnu jugoslavensku privredu se nastavljaju u produbljuju i iza 1984. tako da je BiH sve do disolucije bive Jugoslavije nastavila da plaa cijenu tadanjeg jugoslavenskog zajednitva; Agonija bosanskohercegovake ekonomije, zahvaljujui upravo tom jugoslavenskom zajednitvu, doivljava punu kulminaciju u ratnom periodu od 1992-1996. kada je snanim ratnim razaranjima unitena i onesposobljena ve dobro uzdrmana i naeta ekonomska osnova BiH. Jugoslavensko zajednitvo i u miru, a posebno u ratu, bilo je tragino za ekonomski, a time i drutveni ivot ove drave. I ako bismo davali odgovor na pitanje da li, nakon rata, naslijeena ekonomska osnova BiH moe biti kvalitetan temelj za buduu modernu i na sasvim drugaijim principima utemeljenu ekonomiju, onda se sa punim pravom moe iznijeti ocjena da ekonomsko nasljedstvo BiH predstavlja vie teret i uteg nego podsticaj i pokreta buduih ekonomskih tokova. UMJESTO ZAKLJUKA U radu je dat krai kritiki osvrt na retrospektivu ekonomskog razvoja BiH u periodu od ZAVNOBiH-a do DAYTON-a. To je period obiljeen brojnim specifinostima, kako u drutvenom tako i ekonomskom ureenju bive Jugoslavije, a time i BiH. BiH je u tom vremenu bila samo jedan od sastavnih dijelova jugoslavenskog ekonomskog sistema koja je primala inpute za svoj razvoj sa viih nivoa, tako da je njena ekonomska samostalnost u kreiranju i voenju vlastite ekonomske politike bila ograniena. U toj ogranienosti BiH je imala nepovoljnu poziciju

23

Podaci Federalnog zavoda za planiranje

174

u razvoju u odnosu na Jugoslaviju, ali i u odnosu na pojedine republike. Vrijeme u kojem posmatramo bosanskohercegovaku ekonomiju predstavlja jedan zatvoreni krug u kome je ostvaren nepovoljan razvojni bilans BiH i kao takav on ne predstavlja kvalitetnu osnovu za buduu novu BiH ekonomiju. Sa brojnim rezultatima i naglaenim promjenama, ranija BiH ekonomija, umjesto da povue i podstakne zaokrete u razvoju ona nas, zapravo, vraa na sami poetak i odvlai daleko unazad u odnosu na ve ranije izgraenu poziciju bosanskohercegovake ekonomije u Evropi i svijetu. Kritiki osvrt retrospektivnog razvoja BiH ekonomije ostvarili smo kroz tri analitike ravni, i to: a) sistemsko razumijevanje BiH ekonomije, b) dinamika i strukturna dimenzija BiH ekonomije i c) pozicija BiH ekonomije u jugoslavenskoj podjeli rada. Analizirajui sve tri dimenzije date retrospekcije dolo se do odreenih ocjena i zakljuaka znaajnih za iskustva i praksu u voenju i usmjeravanju budue bosanskohercegovake ekonomije. Ekonomski sistem BiH ekonomije u periodu koga posmatramo nije, kako smo istakli, bio samostalan sistem, ve podsistem u okviru jugoslavenskog sistema. To znai da je jugoslavenski ekonomski sistem determinirao podsisteme republika i pokrajina, a time i ekonomski sistem BiH tako da su brojne slabosti u njegovom funkcioniranju rezultat uticaja egzogenih, a ne endogenih faktora. S obzirom na sistem drutvenog ureenja kakav je vladao u bivoj Jugoslaviji, ekonomija je u odnosu na politiku imala supsidijaran znaaj. Politika je bila iznad ekonomije i, kao takva, odreivala joj glavne koordinate egzistencije. Glavni propusti u voenju ekonomije situirani su upravo u sferi politikog kreiranja. Ekonomski razvoj BiH u proteklom pedesetogodinjem periodu bio je u znaajnom zaostajanju u odnosu na jugoslavenski prosjek. Nivo ekonomske razvijenosti BiH takoer je bio znatno ispod prosjeka Jugoslavije. Uzroci takvog stanja u BiH ekonomiji situirani su u neadekvatnoj privrednoj strukturi koja je imala nepovoljnu razvojnu poziciju u primarnoj raspodjeli, usljed ega se znaajan dio dohotka BiH ekonomije prelijevao u ekonomije drugih republika i pokrajina. Kada se paljivo analiziraju sve relevantne vrijednosti ekonomskog zajednitva u okviru Jugoslavije, BiH ekonomija je platila izuzetno visoku cijenu te zajednice i daleko vie izgubila u tom odnosu nego to je profitirala. Visoka cijena tog zajednitva je drastino eskalirala ratnim destrukcijama ekonomske osnove BiH, u kojoj su fiziki unitene sve one ekonomske vrijednosti koje su u miru bile otporne na udare ekonomskog zajednitva, ime je BiH ekonomija dovedena na granicu egzistencije. S pravom se moe rei da nova BiH ekonomija poslije Daytona starta sa nule. Autor Profesor dr. Bajro Goli je redovni profesor ekonomske politike na Pravnom fakultetu Univerziteta u Sarajevu

175

Rezime rada: U svom radu autor prikazuje i analizira ekonomski razvoj Bosne i Hercegovine do kojeg je dolo nakon realizacije odluke ZAVNOBiH-a o obnovi bosanske drave i osnivanju federalne Republike Bosne i Hercegovine i njenih dravnih institucija. Glavni moment vidi u nastanku republikih i ostalih organa vlasti koji su vodili stalnu brigu o planskom i skladnom ubrzanom ekonomskom razvoju zemlje. Autor konstatira da su ti napori urodili ozbiljnim rezultatima i pretvorili zaostalu agrarnu zemlju u modernu industrijsku zemlju na pragu srednjeg nivoa razvijenosti. Literatura
Bajt A: Ekonomika brzog razvoja, Sarajevo, 2002. Begi K.: Jugoslovenski sjever i jug, Sarajevo 1989.g. Begi K: Ekonomska politika, drugo izmijenjeno i dopunjeno izdanje, Sarajevo,2000.g. obelji N-Rosi I: Privredni razvoj i privredni sistem Jugoslavije, Beograd, 1989.g. eez M: Privredni sistem i privredni razvoj Jugoslavije, Sarajevo 1984.g. Dautbai I: Finansije i finansijsko pravo, Sarajevo 1996.g. Domjan V: Koncepcije ekonomske politike, Sarajevo 1991.g Dugoroni drutveni plan BiH za period 1986-200.g, Sarajevo, 1986.g Dragievi A: Uvod u politiku ekonomiju, Varadin 1993.g. Ekonomski razvoj do 2000.te godine kao faktor prostornog ureenja BiH, (studija) Sarajevo,1980.g. Galbraith J. K.: Nova industrijska drava, Zagreb,1970.g. Goli B: Ekonomika prostora u privrednom razvoju BiH, Sarajevo 1994.g. Goli B: Principi ekonomije I-uvod u ekonomske kategorije, zakone i principe Sarajevo, 2002. Haiomerovi H.: Bosna i Hercegovina u svjetskoj privredi, Sarajevo 1982.g. Hicks. U.K.: Public Finance, London 1955. Izvjetaj o analizi stanja privrede, socijalne sfere i javne administracije u BiH (ekspertiza), Ekonomski institut Sarajevo, Sarajevo, 1995.g. Jackues.J Schreiber: Ameriki izazov, Zagreb 1968.g. Keynes.J.M.: Opa teorija zaposlenosti, kamata i novca, Beograd, 1956.g. Koroi M.: Jugoslavenska kriza, Zagreb, 1988.g. Lovrenovi S.: Ekonomska politika, Sarajevo 1988.g. Maxwel.J.E.: Financing State and Local Governments, Washington 1970 .g. Materijalni i drutveni razvoj SR BIH od 1947-1984.g, Sarajevo 1986.g Papi .: Predvorje reforme, Sarajevo 1989.g. Stojanov D. Ekonomska kriza i ekonomska politika, Zagreb, 1985.g Sweezy P.: Teorija ekonomskog razvitka ,Zagreb 1959.g Statistiki godinjak BiH za 1989.g. Statistiki godinjaci Jugoslavije za 1981, 1982, 1983, 1986 i 1989.g, Teorijski i praktini problemi financijskog sistema Jugoslavije, Zbornik Radova, Zagreb 1989.g. Vaci A.: Ekonomska politika Jugoslavije, Beograd 1985. Vojni D.: Ekonomska stabilizacija i ekonomska kriza, Zagreb 1986.g. Wheare K.C.: Federal Government, London 1963.g.

176