UniverzitetGoce Del~ev-[tip Ekonomski fakultet

Seminarska rabota po
Finansiski pazari i instucii

Tema: BERZATA VO MAKEDONIJA

Mentor: Izrabotile: Prof.d-r Krste {ajnoski 081016 M arina Petrova Gorica Petrova

D imitar Trajkov 081093

[tip,Maj 2011 SODR@INA 1.

VOVED------------------------------------------------------------------------------------------------2

2.APSTRAKT-----------------------------------------------------------------------------------------3

3.

OSNOVNI PRETPOSTAVKI ZA OSNOVAWE I USPE{NO RABOTEWE NA

EFEKTNA BERZA VO MAKEDONIJA------------------------------4 4.OSNOVAWE NA MAKEDONSKA BERZA NA DOLGORO^NI HARTII OD VREDNOST---------------------------------------------------------------------------------------------9 4.1

Istorija-------------------------------------------------------------------------9
4.2

Organizacija--------------------------------------------------------------10 4.3

Pazarni Uslovi za kotacija za hartiite od

Segmenti------------------------------------------------------11
4.4

vrednost--------12
4.5

Trguvawe----------------------------------------------------------------------13 4.6

Berzanski

elektronski

sistem

za

trguvawe--------13
2

4.7

Kliring

poramnuvawe-------------------------------------------14
5.Zaklu~ok---------------------------------------------------------------------15 6.Koristena literatura---------------------------------------------------16

1.VOVED : , , . - , - . - . , () . . , , , . , : 3

 (. , , .) (, , , , .) - .

1460 , 1462. ( ) . . , . , ( , , .)

2.APSTRAKT : , , . - , -

ABSTRACT Exchange is an organization that processes the purchase and selling of stocks and other securities: bonds, options, fjucherski. The stock market traded by authorized firms - brokers, working at the behest and on behalf of its clients - individuals and legal entities

3.OSNOVNI PRETPOSTAVKI ZA OSNOVAWE I USPE[NO RABOTEWE NA EFEKTNA BERZA VO MAKEDONIJA

Za da bide osnovana i uspe[no da raboti edna efektna berza treba da bidat ispolneti pove}e preduslovi. Toa zna~i deka postojat pove}e faktori [to go determiniraat osnovaweto na efektna berza. Dominantite mo`at da bidat posmatrani od pove}e aspekti: od 5

nacionalen i me|unaroden, od objektiven i subjektiven aspekt, od istoriski odnosno bremenski, od institucionalen i neinstitucionalen aspekt itn. Vo natamo{nite izlagawa }e se obideme da upatime na nekolku determinanti:

1.

edna od osnovnite determinanti za osnovawe i uspe{no rabotewe na efektna berza e nivoto na razvienost na nacionalnata ekonomija. Imeno, stanuva zbor za nivoto na razvienost na proizvodnite sili, ekonomskata i finansiskata diverzifikacija na nacionalnata ekonomija, dinamikata pazarnite na stopanskiot raste`, razvitokot na odnosi, posebno na finansiskiot Pazar i

negovite elementi (pazarot na pari i kratkoro~ni hartii od vrednost, pazarot na kapital i dolgoro~ni hartii od vrednost i devizniot Pazar). Nabquduvano od aspekt na ovaa determinanta Makedonija spa|a vo grupata na zemji vo razvitok koja vo poslednite nekolku godini duri bele`i negativna stapka za na raste`. i Striktnoto uspe{no po~ituvawe na ovaa determinanta vo ovoj moment bi pretsavuvalo pre~ka osnovawe funkcionirawe na efektna berza vo Makedonija. Me|utoa, toa po~ituvawe iako ima svoj rezon, sepak treba da se ima predvid deka osnovaweto na efektnata berza i nejzinoto pozitivno ekonomija. funkcionirawe vlijanie vrz ekonomija bi i imale i na svoe avtonomno na taa na obemot dinamikata

nacionalnata

strukturata

2.

Sledna determinanta e sostojbata vo nacionalnata ekonomija. nacionalnata makroekonimski Imeno, stanuva ekonomija odnosi ili zbor za toa ima pak, postoi dali vo ili uramnote`eni inflacija

deflacija. Vrz osnova na toa dali nacionalnata valuta ima 6

stabilna kupovna sila i intrvalutna vrednost (devizen kurs) ili pak, kupovnata sila pa|a ili raste, a devizniot kurs se zgolemuva ili se namaluva. Isto taka e mnogu zna~ajno dali bilansot na pla}awe e uramnote`en ili ima deficit ili suficit. Vo zavisnost od nivoto na razvienost na nacionalnata ekonomija i sostojbata vo taa ekonomija dosta zna~aen e sistemit i stepenot na investiraweto. Makedonija od aspekt na ovaa determinanta spa\a vo grupata na zemji so nizok stepen na vnatre{na i nadvore[na ramnote`a i so klasi~en sistem na investirawe. Otvoraweto na efektna berza smetame deka nema da vlijae vrz natamo[noto vlo[uvawe na ekonomskata konstelacija vo Makedonija. Naprotiv, smetame deka }e vlijae stabilizaciono i vo golema mera }e pridonese za zabrzano menuvawe ili transformirawe na postojniot sistem na investirawe vo sovremen sistem na investirawe po pat na razvivawe na pazarnite odnosi vo sistemit na investirawe preku razvivawe na pazarot nakapital i dolgoro~ni hartii od vrednost i posebno na efektnata berza.

3.

Postoewe na potreben broj na vidovi na hartii od vrednost koi bi bile predmet na trguvawe i adekvatni koli~ini od tie hartii od vrednost. Gledano od aspekt na ovaa determinanta Makedonija spa|a vo zemjite vo tranzicija od socijalisti~ki ekonomski sistem na pazarna ekonomija. Kako i site drugi zemji vo tranzicija , taka i Makedonija vo po~etokot vo po~etokot nema razvien sistem i praktika na hartii od vrednost , nema akcii i akcionerski kapital koi se karakteristika na porazvienite pazarni ekonomii. So prifa}aweto na institucionalnite re{enija vo vrska so transformacijata na op{testveniot kapital, odnosno so negovoto privatizirawe }e se sozdavaat uslovi za razvivawe na sistemot na hartii od 7

vrednost i na efektnata berza. Isto taka vo uslovi na pazarna ekonomija dr`avata i drugite institucii i asocijacii }e pristapat kon primarna , podocn akon sekundarna emisija na hartii od vrednost koi }e pretstavuvaat soliden materijal za trguvawe na berzata vo Makedonija. Spored toa, sozdavaweto na soliden materijal za trguvawe na berzata ne e subjektivna `elba, tuku objektivna realnost determinirana od stepenot na po~ituvawe na pazarnite zakonitosto i postulatite na sovremenoto stopanisuvawe i odnesuvawe.

4.

Institucionalni

determinanti.

Sekoja

nacionalna

ekonomija koja se nao|a vo tranzivija vo koja gi napu{ta osnovnote sistemski, makroekonomski i mikroekonimski karakteristiki na socijalisti~kiot stopanski sistem i so toa poprima karakteristiki na pazarna ekonomija vo razvoj, spored toa i vo Makedonija, pokraj Ustavot mora da se donesat i niza zakoni koi }e pretstavuvaat institucionalna osnova i pretpostavka za razvivawe na pazarni odnosi vo skoro site oblasti na `iveewe i stopanisuvawe. Od aspekt na uspe{no funkcionirawe na berzata na efekti vo Makedonija smetame deka e nu`no donesuvawe na slednive zakoni: za monetaren (pari~en) sistem, za banki i {tedilnici, za narodna banka, za dano~en sistem, za devizen sistem, za smetkovodstvo, za kontrola i revizija, za formirawe na specijalizirani institucii, za revizija i procenka na imotot, za specijalizirani ku}i za kliring (clearing house), za formirawe na specijalizirani institucii (agencii) za osiguruvawe na plasmani na finansiski sredstva, za ste~aj (bankrotstvo) i likvidacija na nesolventni subjekti. Tuka zadol`itelno spa|aat slednive zakoni koi direktno se odnesuvaat na pazarot na hartii od vrednost: zakon za hartii od vrednost i promet so hartii od vrednost, za 8

Pazar na pari i kratkoro~ni hartii od vrednost, za efektni berzi (Pazar na dolgoro~ni hartii od vrednost), za devizen Pazar, za brokerski ku}i, za institucionalni investitori (investicioni fondovi, osiguritelni kompanii, penziski fondovi, zaedni~ki fondovi itn.), za agencija na delovni inovacii, za lombardno i hipotekarno kreditirawe, za vlo`uvawa, za rentna politika itn. donesuvaweto na ovie zakoni e makotrpna rabota, no i eden od osnovnite institucionalni preduslovi za osnovawe i uspe{no rabotewe na efektnata berza vo Makedonija.

5.

Osnovaweto

uspe{noto

funkcionirawe

na

sekoja

efektna berza e determinirana so obezbeduvawe na soliden berzanski kadar. Tuka se misli na selektirawe i obu~uvawe na mlad, perspektiven kadar za vr{ewe na site berzanski raboti. Makedonija raspolaga so soliden kadar na nivo na diplomirani ekonomisti od oblasta na monetarnite finansii, na finansii, nivo na bankarstvoto postdiplomci i me|unarodnite od oblasta na

monetarnata ekonomija na nivo na doktorat na nauki od oblasta na monetarnata ekonomija i me|unarodnite finansii. Vo Makedonija postoi dolgogodi{na tradicija vo sozdavaweto na kvaliteten kadar koj be{e mnogu cenet vo ramkite na porane{na Jugoslavija.

6.

Prostorna determinanta. Ovaa determinanta ima dva aspekti: makro i mikro lokacija. Makrolokacijata vo su{tina zna~i vo koj grad bi bilo sedi{teto na berzata. Naj~esto se locira vo glavniot grad ili vo nekoj drug grad koj {to e poznat stopanski, posebno finansiski centar. So ogled na toa {to vo Makedonija }e se osnova edna efektna berza smetame deka taa bi trebalo da bide vo Skopje, kade {to e visok stepenot na koncentracija na kapiutal, kadar, telekomunikacii i druga 9

infrastruktura. Podocna bi mo`elo da se osnovaat berzi vo Bitola, [tip, Strrumica, Ohrid i vo drugi gradovi. [to se odnesuva do mikro lokacijata vo skoro site zemji vo svetot efektnite berzi se locirani vo centarot na gradot.

7.

Sistemot berzata.

na Vo

informirawe site

(informatikata) pazarni

vo

visokorazvieni

ekonomii

najzna~ajnite efektni berzi se vo celost kompjuterizirani i se pretvoreni od berzi so izvikuvawe vo bez{umni berzi. [to se odmnesuva do efektnata berza vo Makedonija so ogled na toa {to vo po~etokot }e se ostvaruva relativno mal obem na transakcii i poradi steknuvawe na berzanska rutina e po`elno berzata vo po~etokot da raboti po sistemot na izvikuvawe, a podocna naporedno so dinamikata na nejzinoto razvivawe da se ostvaruva procesot na kompjuterizacija na berzanskoto rabotewe. Ako se saka da se otpo~ne vedna{ so kompjuterizirana berza mora pritoa da se ima predvid tro{kovniot aspekt na raboteweto na berzata, odnosno visinata na provizijata na berzanskoto rabotewe so koe }e treba da se pokrivaat tro{ocite na raboteweto na berzata. Poznato e deka berzata e suptilna finansiska institucija i za nejzinoto otvorawe i funkcionirawe treba da bidat obezbedeni osnovni preduslovi. Ne treba da se zaboravi i da se zanemari prednosta vo odnos na drugite nacionalni ekonomii koi mnogu poodamna osnovale berzi. Imeno, poznat ni e patot na evolucijata na berzite vo porazvienite pazarni ekonomii i na~inot na nivnoto organizirawe i rabotewe. Toa e golema prednost i mo`nost da se preskokne skoro eden i pol vek vreme vo koe se osnovale i rabotele najpoznatite efektni berzi vo svetot.

10

4.OSNOVAWE NA MAKEDONSKA BERZA NA DOLGORO^NI HARTII OD VREDNOST 4.1 Istorija

Osnova~koto sobranie na Makedonskata berza na dolgoro~ni hartii od vrednost AD Skopje, se odr`a na 13.09. 1995 godina , a oficijalnoto trguvawe zapo~na na 28.03. 1996 godina. Makedonskata berza AD Skopje pretstavuva centralno mesto za trguvawe so dolgopo~ni hartii od vrednost co dr`avata i e prva organizirana berza za dolgopo~ni hartii od vrednost vo istorijata na R.Makedonija. Berzata be{e osnovana kako akcionersko dru{tvo koe {to raboti na neprofitna osnova, so osnova~ki kapital od eden milion germanski marki. Soglasno toga{nite propisi osnova~i na Berzata mo`ea da bidat samo banki i dr. finansiski institucii ({tedilnici i osiguritelni dru{tva). Berzata ja osnovaa 19 ~lenki, (13 banki, 3 osiguritelni dru{tva i 3 {tedilnici). Soglasno noviot Zakon za izdavawe i trguvawe so hartii od vrednost od 1997 god, ~lenki na Berzata mo`ea da bidat samo pravni lica ~ija osnovna dejnost e isklu~iva trguvawe so dolgoro~ni hartii od vrednost. Soglasno so ovie promeni brojot na ~lenovite na Makedonskata berza opadna na 7 ~lenki- brokerski ku}i. So noviot zakon za hartii od vrednost od 2000 god, ~lenki na berzata- u~esnici vo trguvaweto se brokerski ku}i i banki (od 2002 god.). ^lenkite na Berzata mora da dobijat dozvola za trguvawe so hartii od vrednost od Komisijata za hartii od vrednost na R.Makedonija. Neposrednoto trguvawe so hartiite od vrednost mo`e da go vr{at samo ovlasteni posrednici, brokeri- pretstavnici na ~lenkite na Berzata (vo Makedonija postojat 140 licencirani brokeri).

11

Vo momentov Makedonskata berza ima 12 ~lenki- 9 brokerski ku}i i 3 banki. Soglasno noviot Zakon za hartii od vrednost od 2000 god. osnova~kiot kapital na brokerskata ku}a treba da iznesuva najmalku 75000 evra za steknuvawe na osnovna licanca (samo posrednik vo trguvaweto), do maksimum 500000 evra za steknuvawe na polna licenca (posrednik, farant na otkup na novi emisii, principal vo trguvawe). Po~nuvaj}i od 20 juni 2001 god, Makedonskata berza AD Skopje po~na da raboti na profitna osnova so osnova~ki kapital od 500000 evra. Akcioneri na Makedonskata berza mo`e da bidat bilo koi doma{ni stranski pravno i fizi~ki lica. Sopstvenosta na poedine~en akcioner na Berzata e ograni~ena na 10% od osnovnata glavnina na Berzata. Vo maj 2002 god. Vladata na R. Makedonija usvoi izmeni na Zakonot za hartii od vrednost so koi se voveduva zadol`itelna kotacija za odreden broj na akcionerski dru{tva, koi gi ispolnuvaat uslovite za kotacija na oficijalniot Pazar na Makedonskata berza AD Skopje, po osnov na ovoj Zakon, do krajot na 2002 god. da se uvrstat akciite na okolu 120 akcionerski dru{tva.

4.2 Organizacija
Osnovni organi na upravuvawe na berzata se: Sobranie na akcioneri Odbor na direktori Izvr{en direktor

Za izvr{uvawe na svoite osnovni funkcii, Berzata formira komisii i drugi tela i toa: Komisija za kotacija Komisija za priem na novi ~lenki 12

Arbitra`a i Sud na ~esta.

4.3 Pazarni Segmenti

Trguvaweto na berzata se vr{i na dva pazari: Oficijalen pazar i Neoficijalen pazar.

Za da mo`e edno dru{tvo da se prijavi na kotacija na Oficijalniot Pazar potrebno e minimalniot procent na hartiite od vrednost, {to gi poseduva javnosta, da iznesuva 30% i minimalen broj od 100 akcioneri, a nominalnata vrednost na site hartii od vrednost na emitentot da dostignuvaat iznos od najmalku 500.000 evra. Kotiranoto dru{tvo e dol`no da dostavi revidirani finansiski izve{tai za poslednite 3 godini. Ne treba da postoi ograni~uvawe vo prenesuvaweto na hartijata od vrednost. So prospektot emitentot treba da doka`e deka postoi javen interes za dejnosta na emitentot i hartijata od vrednost {to kotira. Za u~estvo na Neoficijalniot Pazar edinstvena obvrska e dostavuvawe na formalno barawe za trguvawe so opredelena hartija od vrednost od strana na nekoja ~lenka na Berzata bazirana na nalog na nekoj zainteresiran investitor. Soglasno Zakonot za hartii od vrednost site transakcii vo R.Makedonija koi ne kotiraat na oficijalniot berzanski Pazar treba da se izvr{uvaat na neoficijalniot do 31.12.2003 godina. Berzata e dol`na da gi objavuva vo javnosta site transakcii od trguvaweto.

13

4.4 Uslovi za kotacija za hartiite od vrednost

Emitentot ~ii hartii od vrednost kotiraat na berzata treba da bide organiziran kako akcionersko dru{tvo vo R. Makedonija i da raboti vo soglasnost so makedonskite zakoni i negoviot statut. Emitentot, trreba da dobie pozitivno mislewe za kotacija na Berzata od Komisijata za kotacija, koe go potvrduva Odborot na Berzata. Emitentot treba da ima soodvetno iskustvo i ugled vo dejnosta. Posledniot finansiski izve{taj ne smee da bide postar od 6 meseci od datumot koga e izraboten prospektot. Sostaven del na prijavata e i prospektot koj treba da bide podgotven soglasno propi{anata sodr`ina od strana na Komisijata za hartii od vrednost i Berzata. Op{ta obvrska na emitentot e da gi objavuva site relevantni podatoci od negovoto rabotewe, kako i promenite vo dejnosta, koi mo`e da predizvikaat zna~itelni fluktuacii vo nivoto na cenata na hartijata od vrednost. Toa podrazbira redovno dostavuvawe na godi{nite finansiski izve{tai, redovno informirawe na Berzata za promenite vo strukturata na sopstvenosta na hartiite od vrednost. Soglasno izmenite vo Zakonot za hartii od vrednost od juni 2002 godina, site akcionerski dru{tva koi gi ispolnuvaat uslovite za kotacija soglasno Pravilnikot za kotacija na hartii od vrednost 14

Makedonskata berza AD Skopje, se dol`ni da gi kotiraat akciite na oficijalniot Pazar na berzata najdocna do noemvri 2002 god. Obvrskata za zadol`itelna kotacija trae do krajot na 2003 god. Po istekot na toj rok, dru{tvata mo`e dobrovolno da se povle~at od kotacija na berzata.

4.5 Trguvawe
Instrumenti so koi se trguva na Berzata se dolgoro~ni hartii od vrednost i toa: Akcii Obvrznici

Trguvaweto na Makedonskata berza se odviva 4 pati nedelno, vo denovite ponedelnik, vtornik, sreda i ~etvrtok, od 9.00 do 12.30 ~asot, preku berzanskiot, elektronskiot sistem na trguvawe (BEST), spored sistemot na nalozi. Na poseben pazaren segment se trguva spored klasi~niot sistem na aukcija so rezidualnite akcii vo sopstvenost na dr`avata.

4.6 Berzanski elektronski sistem za trguvawe- BEST

BEST ovozmo`uva t.n dale~insko trguvawe, odnosno ~lenkite na Berzata }e trguvaat direktno od svoite delovni prostorii i se bazira na sistemot na nalozi, soglasno modelot na kontinuirano 15

naddavawe i upotreba na metodot na kompjutersko usoglasuvawe na cenite na hartiite od vrednost. So poredstvo na BEST, na Makedonskata berza se trguva 3 pati nedelno, sekoj vtornik, Sreda i ~etvrtok. BEST e informati~ki sistem koj {to so pomo{ na soodvetna kompjuterska zadr`uvawe i podr{ka, ovozmo`uva na nalozite vnesuvawe, za promeni, nivno povlekuvawe trguvawe,

avtomatsko usoglasuvawe za trguvawe i sklu~uvawe na berzanski transakcii, nadzor vrz nalozite za trguvawe i sklu~enite berzanski transakcii, kako i pregled na informacii za trguvaweto i uvrstenite hartii od vrednost. Trguvaweto na berzata se odviva vo dve fazi: faza pred po~etokot (fiksing): BEST sistemot gi procesira site vneseni nalozi za trguvawe i ja utvrduva t.n po~etna cena za sekoja hartija od vrednost faza na trguvawe (kontinuirano trguvawe): ovlastenite brokeri mo`at kontinuirano da vnesuvaat novi nalozi vo BEST i da gi menuvaat nerealiziranite nalozi od fazata pred po~etok, pri {to BEST avtomatski gi usoglasuva nalozite i sklu~uva berzanski transakcii kako rezultat na identi~nosta na uslovite vo nalozite. Vo ramkite na BEST e integriran poseben modul za modificirana klasi~na aukcija so posredstvo na koja {to na berzata se trguvaat paketite na akcii {to se vo sopstvenost na dr`avata. Cenite na hartiite od vrednost vo BEST se formiraat slobodno, spored ponudata i pobaruva~kata.

4.7 Kliring i poramnuvawe

Kliringot na transakciite so hartiite od vrednost (utvrduvawe na kupuva~ot/prodava~ot, koli~inata na trguvani hartii od vrednost i 16

cenata) go vr{i Berzata, dodeka poramnuvaweto na transakciite na Berzata i preregistracijata na sopstvenosta na hartiite od vrednost se realizira Centralniot depoziter za hartii od vrednost AD Sk

5.ZAKLU^OK Berzata be{e osnovana kako akcionersko dru{tvo koe {to raboti na neprofitna osnova, so osnova~ki kapital od eden milion germanski marki. Soglasno toga{nite propisi osnova~i na Berzata mo`ea da bidat samo banki i dr. finansiski institucii ({tedilnici i osiguritelni dru{tva). Berzata ja osnovaa 19 ~lenki, (13 banki, 3 osiguritelni dru{tva i 3 {tedilnici). Soglasno noviot Zakon za izdavawe i trguvawe so hartii od vrednost od 1997 god, ~lenki na Berzata mo`ea da bidat samo pravni lica ~ija osnovna dejnost e isklu~iva trguvawe so dolgoro~ni hartii od vrednost. Soglasno so ovie promeni brojot na ~lenovite na Makedonskata berza opadna na 7 ~lenki- brokerski ku}i. Instrumenti so koi se trguva na Berzata se dolgoro~ni hartii od vrednost i toa: Akcii Obvrznici

17

Trguvaweto na Makedonskata berza se odviva 4 pati nedelno, vo denovite ponedelnik, vtornik, sreda i ~etvrtok, od 9.00 do 12.30 ~asot, preku berzanskiot, elektronskiot sistem na trguvawe (BEST), spored sistemot na nalozi. Na poseben pazaren segment se trguva spored klasi~niot sistem na aukcija so rezidualnite akcii vo sopstvenost na dr`avata.

6. KORISTENA LITERATURA -

18