1

T.C. MULA N VERS TES SOSYAL B L MLER ENST TS KT SAT ANAB L M DALI

TRK YEDE KADIN GCNN DURUMU: DEN ZL TEKST L SEKTRNDE KADIN GC RNE

YKSEK L SANS TEZ

HAZIRLAYAN ASLI KARATA

DANIMAN Do. Dr. CEM MEHMET BAYDUR

HAZ RAN - 2006 MULA

T.C. MULA N VERS TES SOSYAL B L MLER ENST TS KT SAT ANAB L M DALI

TRK YEDE KADIN GCNN DURUMU: DEN ZL TEKST L SEKTRNDE KADIN GC RNE

Hazrlayan: Asl KARATA

Sosyal Bilimler Enstitsnce Yksek Lisans Diplomas Verilmesi in Kabul Edilen Tezdir.

Tezin Enstitye Verildii Tarih : Tezin Szl Savunma Tarihi :

Tez Danman Jri yesi Jri yesi Jri yesi

: Do. Dr. Cem Mehmet Baydur : : :

Enstit Mdr : Prof. Dr. mer GRKAN

HAZ RAN - 2006 MULA

YEM N

Yksek Lisans Tezi olarak sunduum Trkiyede Kadn gcnn Durumu: Denizli Tekstil Sektrnde Kadn gc rnei adl almann, tarafmdan bilimsel ahlak ve geleneklere aykr decek bir yardma bavurulmakszn yazldn ve yararlandm eserlerin kaynakada gsterilenlerden olutuunu, bunlara atf yaplarak yararlanm olduumu belirtir ve bunu onurumla dorularm.

......./....../2006 Asl KARATA

YKSEKRET M KURULU DOKMANTASYON MERKEZ TEZ VER G R FORMU YAZARIN Soyad Ad TEZ N ADI Trke : Trkiyede Kadn gcnn Durumu: Denizli Tekstil Sektrnde Kadn gc rnei Y. Dil : State of the Woman Labor in Turkey: An Example of Woman Labor in the Textile Sector of Denizli TEZ N TR: Yksek Lisans O TEZ N KABUL ED LD niversite Faklte Enstit : Mula niversitesi : ktisadi ve dari Bilimler Fakltesi : Sosyal Bilimler Enstits Doktora O Sanatta Yeterlilik O : KARATA : Asl Kayt No:

Dier Kurulular : Tarih :

TEZ YAYINLANMISA Yaynlayan Basm Yeri Basm Tarihi ISBN : : : :

TEZ YNET C S N N Soyad, Ad nvan : Cem Mehmet Baydur : Do. Dr.

TEZ N YAZILDII D L : Trke TEZ N KONUSU (KONULARI ) : 1. gc Piyasalarnn Yaps ve leyii 2. Tarihsel Sre inde Kadn gcnn Evrimi 3. Trkiyede gc Piyasalarnn zellikleri

TEZ N SAYFA SAYISI: 142

4. Trkiyede Kadn gc Arzn Etkileyen Temel Faktrler 5. Trk malat Sanayinin zellikleri ve stihdam Yaps 6. Denizli Tekstil Sektrnde Kadn gc Kullanmna Ynelik Bir Anket

TRKE ANAHTAR KEL MELER : 1. stihdam 2. gc Arz 3. Kadn gc

NG L ZCE ANAHTAR KEL MELER: 1. Employment 2. Labor Supply 3. Female Labor

1. Tezimden fotokopi yaplmasna izin vermiyorum

2. Tezimden dipnot gsterilmek artyla bir blmnn fotokopisi alnabilir O 3. Kaynak gsterilmek artyla tezimin tamamnn fotokopisi alnabilir O

Yazarn mzas :

Tarih : ......./....../..........

ZET gc piyasalar, igcn arz ve talep edenlerin znel koullarndan etkilenmeye aktr. Emek unsuru her zaman homojen bir yap gstermemektedir. gc arznn nitelii nemli llerde davransal faktrlerden etkilenir. gc arz zerinde; alanlarn zevkleri, gelir karsndaki tercihleri, aile iindeki konumlar, beklentileri ve sahip olduklar meslekler etkilidir. Ekonomik kalknmann birincil koulu retim faktrlerinin etkin kullanlmasdr. Bu faktrlerden biri olan igcnn kullanmnda cinsiyet ayrmclna gidilerek, kadnlara ynelik negatif ayrmclk yaplmas, kadn igcnn igc piyasasna katlmnda dengesizlie neden olmaktadr. Doal olarak bu durum igc piyasasnn yaps zerinde olumsuz etkiler yaratacaktr. gc piyasalarnda, kadn igcnn en sk karlat sorunlar; emekyoun ilerde dk cretle istihdam edilmeleri, enformel sektrde alma yaamna istihdam edilmeleri ve sosyal gvenceden mahrum kalmalardr. Ayrca, kadnlarn hem girerken hem de girdikten sonra karlat cinsiyete dayal ayrmclk da nemli bir sorundur. Trkiyede kadnlarn igcne katlmnn, ekonomik kalknma iin nemli olduu kabul edilmekle birlikte, igcne katlm oranlar dktr. lkemizde kadnlarn alma hayatna istenilen dzeyde katlm salanamam; ada anlamda cretli alma kadnlar iin yaygnlamamtr. Kadnn niteliksel geliimini ve igc piyasasna giriini salayacak gerekli mekanizmalarn oluamamas bu olumsuz durumun nedenlerini oluturmaktadr. Bu almada, igc piyasalarnn ileyii ve kadn igc arznn teorik alt yaps sunulmaktadr. Bu ereve belirlendikten sonra, kadnlarn igcne katlmn etkileyen unsurlar incelenmitir. Ayrca, Trkiyedeki igc piyasasnn kendine zg yaps ierisinde, emek-youn bir sektr olan tekstil sektrnde alan kadnn ekonomik roln incelemek amalanmtr.

ABSTRACT Labor markets are open the effects of specific conditions of the people demanding and supplying the labor. The factor of labor does not always exhibit a homogenous structure. The quality of the labor supply is always affected to a great extent from behavioral factors. Tastes of workers, their choices for income, their status within the family, their expectations and the professions they have are influential on the supply of the labor. The primary condition required for economic development is the effective use of the production factors. In the use of labor, one of these factors, by making sexual discrimination, the women are subjected to negative discrimination, and this causes imbalance in the participation of women labor in general workforce. Naturally, this creates negative effects on the structure of the workforce. The problems encountered by female labor in general labor market are; their accommodation in labor-intensive sectors with low wages, their employment in informal sector and their being deprived of social security. Moreover, discrimination based on gender experienced by women while both entering working life and functioning there is another important problem. While the importance of the womens participation in workforce with regards to economic development is acknowledged in Turkey, the rate of participation is low. In our country, it could not be rendered possible for women to participate in the business life at the desired level, and in contemporary sense, paid jobs could not be made common for women. This negative state of women is caused by the lack of mechanisms required for the qualitative improvement of women and to help them enter the working life. In this study, operation of the labor markets and theoretical foundation of labor supply are presented. After this framework is determined, the factors effecting womens participation in workforce are investigated. Moreover, within the peculiar structure of labor market in Turkey, the study aims to look at the economic role of the woman working in textile sector which is a labor-intensive sector.

KISALTMALAR L STES AB ABD AG AR&GE ATO DE DPT GB GO GSMH GSY H KO O KT KOB KOSGEB MRS ODT OECD SSK TCMB TB T SK TL TOBB T K TS AD FE YTL : Avrupa Birlii : Amerika Birleik Devletleri : Az Gelimi lkeler : Aratrma Gelitirme : Ankara Ticaret Odas Bakanl : Devlet statistik Enstits : Devlet Planlama Tekilat : Gmrk Birlii : Gelimekte Olan lkeler : Gayri Safi Milli Hasla : Gayri Safi Yurtii Hasla : gcne Katlma Oran : sizlik Oran : Kamu ktisadi Teebbs : Kk ve Orta Byklkteki letmeler : Kk ve Orta lekli Sanayi Gelitirme ve Destekleme daresi : Marjinal kame Oran : Orta Dou Teknik niversitesi : Ekonomik birlii ve Kalknma Tekilat : Sosyal Sigortalar Kurumu : Trkiye Cumhuriyeti Merkez Bankas : Tm ktisatlar Birlii : Trkiye veren Sendikalar Konfederasyonu : Trk Liras : Trkiye Odalar ve Borsalar Birlii : Trkiye statistik Kurumu : Trk Sanayicileri ve adamlar Dernei : retici Fiyatlar Endeksi : Yeni Trk Liras

NDEK LER TABLOLAR L STES EK LLER VE GRAF KLER L STES GR

I-III IV-V VI-VII 1

NDEK LER B R NC BLM

1 - GC P YASALARI VE KADIN GC 4 1.1- gc Piyasalarnn Yaps ve leyii ........................................................... 4 1.1.1- gc Piyasas Kavram . 5 1.1.2- gc Piyasasnn zellikleri ..... 7 1.1.3- gc Piyasasnda Denge 8 1.2- Tarihsel Sre inde Kadn gcnn Evrimi .. 12 1.3- gc Arznn Teorik Analizi . 19 1.3.1- Klasik ktisat Teorisinde gc Arz 20 1.3.2- Keynesyen ktisat Teorisinde gc Arz . 26 1.3.3- Neo- Klasik ktisat Teorisinde gc Arz 28 1.4- Cinsiyet Ayrmclna Dayanan Yaklamlar . 36 1.4.1- Kadn gcne Ynelik Cinsiyet Ayrmcl ve Neo Klasik Yaklam 38 a) Beeri Sermaye Yaklam 38 b) Duygusal Ayrmclk Teorisi 39 c) Ar Kalabalklama Teorisi 41

II

d) statistiksel Ayrmclk 41 1.4.2- Kadn gcne Ynelik Cinsiyet Ayrmcl ve Kurumcu Yaklam 42

K NC BLM

2- TRK YEDE GC P YASALARININ YAPISI VE KADIN GC ARZININ DEERLEND R LMES . 47 2.1- Trkiyede gc Piyasalarnn zellikleri 48 2.1.1- sizliin Temel Nedenleri . 53 2.1.2- stihdamn Sektrel Yaps . 61 2.1.3- stihdamn Cinsiyet tibariyle Dalm .. 62 2.2- Trkiyede Kadn gc Arazn Etkileyen Temel Faktrler ..66 2.2.1- Toplumun Kltrel Yaps 68 2.2.2- Kadnn Eitim Dzeyi .. 72 2.2.3- Kaytd stihdam .. 75 2.2.4- cretsiz Aile ilii ...78 2.2.5- Kadnn Ya, Medeni Durumu ve gc Arz likisi . 80 2.2.6- cret Dzeyi . 81

NC BLM

3. TRK YEDE MALAT SANAY N N YAPISI VE KADIN GC 83 3-1- Trk malat Sanayinin zellikleri ve stihdam Yaps 83 3-1-1. Trkiyede malat Sanayi inde Tekstil Sektrnn Yeri 88

III

3-1-2. Tekstil Sektrnde Kadn gcnn Durumu .. 93 DRDNC BLM

4. GC P YASASINDAK KADIN GC KULLANIMI ...97 4-1. Sanayileme Srecinde Denizli Ekonomisinin Yaps .. 97 4-2. Denizli Tekstil Sektrnde Kadn gc Kullanmna Ynelik Bir Anket . 100

SONU VE DEERLEND RME 127 KAYNAKA . 132

IV

TABLOLAR L STES Tablo No Tablo 2.1 Tablo 2.2 Tablo 2.3 Tablo 2.4 Sayfa No : gc Durumu, 2004-2005..49 : teki Duruma ve Ekonomik Faaliyetlere Gre stihdam Edilenler, 2004-2005 51 : OECD lkelerinde stihdamn Sektrel Dalm, 2004 .52 : teki Durum ve Ekonomik Faaliyete Gre stihdam Edilenler, 2004-2005 .............63 Tablo 2.5 Tablo 2.6 Tablo 4.1 Tablo 4.2 Tablo 4.3 Tablo 4.4 Tablo 4.5 Tablo 4.6 Tablo 4.7 Tablo 4.8 Tablo 4.9 Tablo 4.10 Tablo 4.11 Tablo 4.12 : Eitim Durumuna Gre gc Durumu, 2005 65 : stihdam Edilenlerin Sosyal Gvenlik Kurulularna Kaytllk Durumu, 2005 ..77 : Kadn gcnn Eitimine Gre Evlenme Yann Dalm105 : Kadn gcnn Eitimine Gre Medeni Durumunun Dalm...106 : Kadn gcnn teki Konumunun Yaa Gre Dalm 111 : Kadn gcnn teki Konumuna ve Eitim Durumuna Gre Dalm 112 : Kadn gcnn alma ekline ve Eitim Durumuna Gre Dalm 113 : Kadn gcnn Aylk Net crete Gre Dalm 113 : Kadn gcnn Aylk Net cret ve Eitim Durumuna Gre Dalm 114 : Kadn gcnn Yaptklar in Aldklar Eitime Uygunluu Hakkndaki Grleri 114 : Kadn gcnn Yaptklar in Kendi Yetenek ve Becerilerine Uygunluu Hakkndaki Grleri 115 : Kadn gcnn Haneye Giren Toplam Gelire Gre Dalm . 115 : Kadn gcnn Yapt ten beklentisinin Eitim Durumuna Gre Dalm 117 : Gelir Kontrolnn Kimin Tarafndan Yapldnn Eitim

Durumuna Gre Dalm ..119 Tablo 4.13 Tablo 4.14 Tablo 4.15 Tablo 4.16 Tablo 4.17 : Gelir Kontrolnn Kimin Tarafndan Yapldnn Medeni Durumuna Gre Dalm ..120 : Gelir Kontrolnn Kimin Tarafndan Yapldnn Kadn gcnn teki Konumuna Gre Dalm ...121 : alan Kadnn alma Hayatnda Karlat En nemli Glk ve Sorunun Dalm .122 : alan Kadnn alma Hayatnda Karlat En nemli Glk ve Sorunun Medeni Duruma Gre Dalm .123 : Kadn alann almasndan Dolay Aile inde ve evrede Yaad En nemli Sorunun Dalm .125

VI

EK LLER VE GRAF KLER ekil No ekil 1.1.(a) ekil 1.1.(b) ekil 1.2. ekil 1.3. ekil 1.4. ekil 1.5. Sayfa No : gc Arz Erisi ..10 : gc Talep Erisi ...10 : gc Piyasasnda Denge 12 : Bireysel gc Arz ve cret ..30 : cret Art ve gc Arz ...31 : gc Arz Erisi ve cret Oranndaki Art ..33

Grafik No Grafik 4.1 Grafik 4.2 Grafik 4.3 Grafik 4.4 Grafik 4.5 Grafik 4.6 : Kadn gcnn Yaa Gre Dalm .102 : Kadn gcnn Eitim Durumuna Gre Dalm 103 : Kadn gcnn Hanehalk Saysna Gre Dalm ..103 : Kadn gcnn Medeni Duruma Gre Dalm ...104 : Kadn gcnn Evlenme Yana Gre Dalm ...105 : Kadn gcnn Sahip Olduu ocuk Saysna Gre Dalm ..106 Grafik 4.7 Grafik 4.8 Grafik 4.9 Grafik 4.10 Grafik 4.11 Grafik 4.12 Grafik 4.13 : Kadn gcnn Ka Yldr Denizlide kamet Ettiklerine Gre Dalm 107 : Kadn gcnn Daha nce kamet Ettikleri Yerleim Birimlerinin Dalm 108 : Kadn gcnn alma Yana Gre Dalm 109 : Kadn gcnn alma Sresine Gre Dalm .109 : Kadn gcnn cret Karl Deiiklii Yapp Yapmadna Gre Dalm ..110 : Kadn gcnn alt teki Konumuna Gre Dalm 110 : Kadn gcnn alma ekline Gre Dalm 112

VII

Grafik 4.14 Grafik 4.15 Grafik 4.16 Grafik 4.17 Grafik 4.18 Grafik 4.19 Grafik 4.20

: Kadn gcnn Aylk Net crete Gre Dalm ...113 : Kadn gcnn Yapt ten Beklentisine Gre Dalm ..116 : Kadn gcnn htiyac Olmasa Yinede alr m? Sorusuna Gre Dalm ..118 : Kadn gcnn Kazand Gelirin Kontrolnn Dalm ...119 : ocuk Sahibi Olan Kadn gcnn alma Saatlerinde ocuklarnn Nerede Kaldklarna Gre Dalm ...121 : Kadn gcnn lerini Nasl Bulduklarna Gre Dalm ...124 : Kadn gc ile Erkek igc Arasndaki cret Farkllnn Dalm ...124

GR Bir lkede istihdamn yaps ve isizliin boyutlar, ekonomik gelime ve sosyal kalknma dzeyinin nemli gstergeleri arasnda yer almaktadr. Milli gelirdeki art, istihdam artrd lde anlam kazanr. Bir lkenin ekonomik yaps veya sistemi ne olursa olsun, zmlemesi gereken temel ekonomik sorunlardan birisi de isizliktir. gc piyasalarn, igc arz ve talebinin karlat, belirli bir cretin olutuu bir yer ve sosyal bir organizasyon olarak tanmlamak mmkndr. Bu piyasalarn ileyii ve fonksiyonlar Neo-klasik, Marksist ve Keynesyen yorumlara gre farkllk gstermektedir. Neo-klasik teori gnmz igc piyasasn aklamada salad aralar nedeni ile ne kmaktadr. gc piyasalar, igcn arz ve talep edenlerin znel koullarndan etkilenmeye aktr. gc arz edenler asndan konu sadece gelir elde etmeye ynelik bir zorunluluk deildir. Emek unsuru her zaman homojen bir yap gstermemektedir. gc arznn nitelii nemli llerde davransal faktrlerden etkilenir. gc arz zerinde; alanlarn zevkleri, gelir karsndaki tercihleri, aile iindeki konumlar, beklentileri ve sahip olduklar meslekler etkilidir. Kadn igc arzna ynelik teorik almlar birbirinden farkllklar gstermekle beraber kadn igc arzn belirleyen ortak aklayc deikenler olarak da kadnn elde ettii creti, einin ald creti, alma saatlerini ve hanehalk gelirini sayabiliriz. Ekonomik kalknmann birincil koulu retim faktrlerinin etkin kullanlmasdr. Bu faktrlerden biri olan igcnn kullanmnda cinsiyet ayrmclna gidilerek, kadnlara ynelik negatif ayrmclk yaplmas, kadn igcnn igc piyasasna katlmnda dengesizlie neden olmaktadr. Doal olarak bu durum igc piyasasnn yaps zerinde de olumsuz etkiler yaratacaktr. Gnmzn tartma konularndan birini oluturan kadn sorununun eski Yunandan bu yana gndemde olduu sylenebilir. Gzlenen gelimelere karlk, yinede kadnlarn gelimi ve gelimekte olan tm toplumlarda hak ettikleri konumda bulunmadklar bir gerektir. lkemizde bu durum daha da belirgindir. Cumhuriyetin ilanndan bu yana, Trk kadnnn sosyal ve ekonomik hayatta daha fazla rol ve sorumluluk sahibi olmas konusunda ok nemli gelimeler

kaydedilmi olmakla birlikte, kadn igcnden ekonomik kalknma srecinde yeterince yararlanabildiimiz sylenemez. Kadnlarn igcne katlm, srdrlebilir kalknmann nemli bir unsuru olarak kabul edilmekle birlikte, igcne katlm oranlarnn dk olduunu grmekteyiz. Kanunlardaki eitliki yapya ramen, kadnn niteliksel geliimini ve igc piyasasna giriini salayacak gerekli mekanizmalarn oluamamas bu olumsuz durumun nedenlerini oluturmaktadr. Kadna toplum iinde atfedilen rol, kadnn aile iindeki konumu ve deer yarglar, kadnlarn igc piyasas iinde etkin bir ekilde yer almalarn zorlatrmakla birlikte, eitim dzeyindeki yetersizlik ve bilgi-beceri noksanl kadn istihdamnn nndeki en byk engel olarak karmza kmaktadr. Nitekim kentlerdeki isizlik sorununu da kadnlar, erkeklere oranla daha youn bir ekilde yaamaktadr. gc piyasalarnda, kadn igcnn en sk karlat sorunlar; emekyoun ilerde dk cretle istihdam edilmeleri, enformel sektrde istihdam edilmeleri ve sosyal gvenceden mahrum kalmalardr. Kadn igcnn igc piyasalarnda karlat sorunlarn ortadan kaldrlabilmesi ve igc piyasalarna giriini salayacak mekanizmalarn oluabilmesi iin gerekli olan unsur, ncelikle kadnn beeri sermayesinin ykseltilmesidir. Kadnn beeri sermayesi ykseldike igcne katlm olanaklar da artmaktadr. Ayrca, kadnlarn hem alma yaamna girerken hem de girdikten sonra karlat cinsiyete dayal ayrmclk da nemli bir sorundur. Belli i ve mesleklere kadnlarn kabul edilmemesi, grev dalmnda adil davranlmamas, ekonomik kriz dnemlerinde nce kadnlarn iten karlmas, cretlerin dk tutulmas balca ayrmclk rnekleridir. Trkiye genelinde baktmzda da istihdama katlan kadnlarn %51,6s tarm sektrnde, %33,3 ise hizmetler sektrnde, %14,6s sanayi sektrnde almaktadr. Bugn hala kadn nfusun nemli bir blm, gerek bilgiye ulam gerek ekonomik deer yaratabilme asndan geleneksel sosyo-kltrel yapnn ve tarmsal faaliyetin belirleyici koullarna tabiidir. Kadn igcnn en ok istihdam edildii ikinci sektr hizmetler sektrdr. Bu sektrdeki i alanlarndan bazlar kadnlar iin uygun alanlar olarak toplumsal

kabul grmlerdir. nc sektr olan sanayi sektr, zellikle imalat sanayi halen kadn igcnn olduka snrl olduu bir sektr olma zelliini korumaktadr. Oysa ayn sektrde tekstil, gda, hazr giyim gibi emek-youn sanayi dallar iin kadnlar tercih edilen igc konumundadr. Bu alma ile Trkiyede kadn igcnn mevcut durumu tespit edilmeye allm, kadn igc arznn niteliksel geliimini ve igc piyasasna giriini salayacak gerekli mekanizmalarn belirlenmesi amalanmtr. Ayrca, Trkiye igc piyasasnda kadn igc arz zelde de Denizli ilinde imalat sanayi iinde yer alan emek-youn sektr olan tekstil sektrnde alan kadnlarn igc arz ve sosyo-ekonomik durumlar bir alan almas yaplarak incelenmitir.

1-

GC P YASALARI VE KADIN GC

1.1. gc Piyasalarnn Yaps ve leyii Modern bir ekonomide mevcut bir ok piyasa arasnda igc piyasas en nemli olandr. Ailelerin ounluu hizmetlerini bu piyasada satarak gelir elde ederler. Uyank olduklar saatlerin byk bir blmn geirdikleri piyasada budur. Bir ok birey almad saatlerden kalan zamannn geni bir ksmn bu piyasada etkin bir icraat gstermek iin gerekli becerileri kazanmak iin harcar. Bireylerin yaamlar sresince giritikleri eitim ve retim faaliyetleri esas itibariyle onlar igc piyasasndaki performanslarn arttran becerilerle donatmak zere tasarlanmtr. Bunun tesinde bireyler igc piyasasndaki faaliyetlerine dayanarak kendilerine ilikin deerlendirmeleri olutururlar ve sosyal yaamlarnn bir ok parametresini belirleyen arkadalklar ve balar kurarlar.( Elliott, 1990:3). Bir ok insan iin i parasal kazan elde etmek iin yaplr. Byk ounluk asndan alma, belli bir yaam standardn salamak iin gerekli mal ve hizmetlerin alm iin ihtiya duyulan geliri temin bakmndan zorunludur. nsanlarn ounluu iin alma asl olarak bir yararszlk kaynadr ve buna harcadklar zamann tazmin edilmesi iin bir deme talep ederler. gc piyasasndaki esas ilem bu nedenle almann parayla deitirilmesidir.(Elliott, 1990:3). Faydal bir mal ya da hizmet retmek amacyla sarf edilen her trl insan abas emek faktr iine girer. retimin ana elerinden biri olan emein retimden ald pay, baka bir deyile emek faktrnn fiyat da crettir.(Dinler,1998:392). gc piyasasn, igc arz ve talebinin karlat, belirli bir cretin olutuu bir yer ve sosyal bir organizasyon olarak tanmlamak mmkndr. gc piyasasnda alma ve cret arasndaki deiimin hangi etkinlikte tamamland, ekonominin bir btn olarak etkinliinin temel bir belirleyicisidir. Deiimdeki gecikmeler yoksun kalnan ktnn, baka bir deyile igc bulunsayd retilebilecek olan ktnn maliyetiyle sonulanmaktadr. Deiimdeki hatalar ya da deiimin nndeki engeller de ayn ekilde yoksun kalnan ktyla sonulanabilir. Bu tr durumlar bir lke yurttalarnn yaam standardn desteklemek zere edinilebilecek mal ve hizmet miktarn azaltaca iin igc piyasasndaki deiimin etkinlii hepimiz iin hayati nem tamaktadr.(Elliott, 1990:4).

1.1.1. gc Piyasas Kavram gc piyasas bir soyutlamadr; igc satclar ve alclarnn fiyatlar ve igc hizmetlerinin dalmn belirlemek iin bir araya geldikleri ortam tanmlamak zere kullanlan analitik bir kurgudur. Herhangi bir piyasada deiimin olabilmesi iin istenilen hizmetin hem satclarnn hem de alclarnn olmas gerekir. gc piyasas analiz edilirken, karlkl ilemde bulunan iki tarafn zevkleri, motivasyonlar, zellikleri ve snrllklar zerinde durulmas gerekir. ktisadi faaliyetleri meydana getiren drt unsur vardr. Bunlar; emek, teebbs, sermaye ve doal kaynaklardr. Bunlardan emek, iktisadi faaliyetin insan unsurunu oluturmaktadr. retim unsurlarn bir araya getirecek olan mteebbisler dier unsurlarla birlikte emek satn alrlar. gc piyasasnda bir ksm insanlar emeklerini arz ederken, bir ksm da arz edilen emei talep ederler. Arz ve talebin karlat ve bulutuu alan igc piyasasdr. Buradan hareketle piyasadan bir karlk elde etmek zere yaplan faaliyetler alma olarak kabul edilmektedir. Daha kapsaml bir tanmlamaya gre ise alma: insann doal ve toplumsal evresine dorudan mdahalesi olarak tanmlanmaktadr.(Erkan, 1991:96) gc piyasas kavram ilevsel olarak hem alma ekonomisi hem de endstriyel ilikiler sistemi iinde nemli yap talarndan birini oluturur. Bilindii gibi piyasa kavram genel olarak arz ve talep kanunlarnn geerli olduu bir yeri ifade etmektedir. Emek arz bir lkenin nfus yapsyla, yani insan unsuruyla ilgilidir. Emek talebi ise yeni yatrmlarn yaplmasyla, yeni i sahalarnn almasyla, dolaysyla lkenin iktisadi yaps ve iktisadi gc ile ilgilidir.(Zaim, 1997:9) Piyasa kavram iki ekilde tanmlanabilir. Bunlardan birincisinde, alc ve satclarn fiziki olarak kar karya geldikleri ve alveri ilemlerini dzenledikleri belli bir yerden sz edilmektedir. kincisinde ise piyasa szc ile fiziki olarak belirlenen bir yer dnlmemekte, arz ve talebin karlamasna olanak salayan bir sosyal organizasyon kastedilmektedir.(Lordolu, Trner, 1995:31) Piyasa kavram, igc dndaki kavramlar da aklamakta kullanlmaktadr: Mal piyasas, sermaye piyasas gibi. Ancak igc piyasas dier mal ve hizmet

piyasalarndan nemli lde ayrlmaktadr. Farkllaan noktalar u ekilde zetlenebilir: gc piyasasnn nesnesi olan igc, mal ve hizmetlerden ayrlmaktadr. gcnn mal gibi alnp satlmas ve piyasa gc koullarndan fiyatnn belirlenmesi mmkn deildir. igcn etkileyen toplumsal ve kltrel etkenlerdir. Mal ve hizmetlerin alnp satld piyasalarda belirli standartlar bulunmaktadr. Buna gre kalite, fiyat ve dier niteliklerin belirgin ulusal ve uluslararas normlar bulunmaktadr. gc piyasalarnda yaplabilen tek ayrm igcnn niteliine ilikin olmaktadr. Bu da igc piyasalarnda berrak bir snflama salamaktan uzaktr. piyasalarnda belirgin bir standartlama salanamad iin igcnn ikame imkan da son derece snrl kalmakta, igc yerine sermaye ancak belirli alanlarda ikame edilebilmektedir. piyasalarnn nesnesi olan igcnn mobilitesi ( akkanl ) bireylerin znel koullar, iinde bulunduklar toplumun nitelikleri ve sermayenin ihtiyalar orannda deimektedir. Ancak mal ve sermaye piyasalarnn gsterdikleri hareketlilie, igc piyasalarnda rastlanmamaktadr.(Lordolu, zkaplan, 2003:79). gc piyasasnn genellikle ak bir corafi boyutu sz konusudur. Buna gre igc piyasas bir kent, bir lke ya da bir blge olabilir.(Elliott, 1990:5) Buradan hareketle; igc piyasasn alanlarla altranlarn, bir baka ifade ile igc arz ve talebinin karlat ve bu karlama sonucunda doan szleme ilikilerinin yrtld bir yer veya sosyal bir organizasyon olarak tanmlamak mmkndr. Ayrca bu piyasada emek arz ve emek talebinin karlamas sonucunda cret haddi olumaktadr.(Tuna, Yalnta, 1994:31). Genel olarak igc piyasalar insan yaamnda almay etkileyen pek ok gcn bir araya geldii yerler olarak da ifade edilebilir.

piyasasn dier piyasalardan ayran en nemli niteliklerden biri de

1.1.2. gc Piyasasnn zellikleri Tam rekabet kurallarnn iledii bir igc piyasas kukusuz gerek igc piyasasnn koullar deildir. nk bu piyasada sadece gnll (iradi) isizlik olabilir. gc piyasalar ile mal piyasalar karlkl iletiim iindedir. gc piyasalarnn deikenleri cret ve emek miktar, mal piyasas deikenleri fiyatlar ve mal miktardr. Bu iki piyasann birbirleri ile yakn ilikisi bulunmaktadr. nk igc piyasas iinde yer alan alanlar ayn zamanda mal piyasasnn tketicileridir.(Lordolu, zkaplan, Trner, 1999:74). Analitik amalar iin igc piyasasndaki her trl deiimin bir igc szlemesi ile tanmlandn dnmekte yarar vardr. Bu szlemeler, denecek fiyat ve satn alnacak igcnn miktar konusunda ak yazl bir biimde olabilecei gibi zmni, szel bir anlamaya da dayanabilir. Szlemenin artlar bir sendikayla iveren arasnda yaplan pazarlk sonucu belirlenebilecei gibi, tek bir alan ve iveren arasnda da belirlenebilir.(Elliott,1990:4) gc deiimini belirleyen koullardan ancak birka tanesi yazl igc szlemelerinde aka belirtilebilir. gc hizmetlerinin fiyat zerinde anlalabilir ama kalitesi ve ou kez miktar belirlenmeden braklr. ilerin sunduu igc hizmetlerinin kalitesi, onlarn tavrlarna ve eilimlerine baldr. Bu balamda igc hizmetleri, dier retim faktrleri tarafndan sunulan hizmetlerin miktar ve kalitesi bakmndan da ayr bir nem tar.(Elliott, 1990:5) gc piyasalarnda sata sunulan igc hizmetleri, nemli lde heterojenlik gsterir. Bireyler, girikenlik ve motivasyonlar asndan , belirli ilere yatknlklar bakmndan, risk alma istekleri ynnden ve yetenekleri asndan farkl farkldrlar.(Elliott, 1990:5). Ancak gelimi ve gelimekte olan ekonomilerin igc piyasalar farkl zellikler gstermektedir. Gelimekte olan lkelerde igcnn ok byk bir ksmnn tarmsal faaliyetin egemen olduu krsal alanda bulunmas krsal ve kentsel alan igc piyasalarn ayr ayr ele almay zorunlu klmaktadr. Krsal alan igc piyasalarnda vasfsz igc ounluk tekil ettiinden burada igc piyasalar genellikle homojen bir yapya sahiptir.(Lordolu, Trner, 1995:34). gc piyasalarnn ekonomik rol zellikle i arayan igcne, vasflarna uygun i bulabilme, iverenlere ise retim srecinde kullanacaklar ihtiya

duyduklar vasfta igcn seebilme olana tanmas ile belirginlemektedir. Bu nedenle igc piyasalar zellikle zgr bir toplumda gerekli i ve igcn bulma kolayl salayan yerler olmaktadr. Teorik olarak bakld zaman alt farkl tip igc piyasasndan bahsedilmektedir. Bunlar: deal igc piyasas, Doal igc piyasas, Koruyucu igc piyasas, Gdml igc piyasas, Esnek igc piyasas ve Kurumsal igc piyasasdr.(Zaim, 1997:14). Genel olarak, hangi tip igc piyasas iliyor olursa olsun, igc piyasalarnn balca fonksiyonu; fiyatlardaki dzenlemeler yoluyla emek arz ve talebinin dengelenmesi ve eitlenmesi olarak tanmlanabilir. 1.1.3. gc Piyasasnda Denge

gc piyasasndaki davranlarn yorumu iin gerekli olan analitik ereve, mikro ekonomik arz ve talep kavramlarndan elde edilmektedir. Bu kavramlarn igc piyasasnda fiyatn (cretin) ve miktarn (istihdamn) ezamanl belirlenmesini salamada nasl bir grev stlendikleri nemlidir. gc arz, retim srecindeki insan girdisini, bireylerin faaliyetleri sonucu ortaya kan bir retim faktrnn arzn tanmlamak iin kullanlan bir terimdir. Farkl bir ifade ile igc arz, istihdam edilen (bir ite alan) nfus ile bir ii olmayp aktif olarak i arayanlarn dier bir deile isizlerin toplam olarak tanmlanabilir. Bu tanm yetikin nfusa dahil tm bireylerin igc kavram iinde kapsanmadn gsterir. Kimi bireyler eitim nedeniyle, kimi bireyler askerlik gibi zorunlu nedenlerle, kimi bireyler de rnein ev kadnlarnda olduu gibi, almay u veya bu nedenle tercih etmedikleri iin igcnn dnda kalrlar. Yetikin nfus ile igc arasndaki bu fark, igc arznn nemli gstergelerinden olan igcne katlma orann belirler. gcne katlma oran, igcnn alabilir yataki nfusa oran olarak hesaplanr. alabilir yataki nfus, demografik dinamiklere ve kurumsal tanmlara bal olarak lkelere gre deimekle birlikte, genel olarak zorunlu eitimi bitirme ya olan 15 ve daha yukar yataki nfus olarak tanmlanmaktadr. Baz lkelerde bu tanma, emeklilik yana bal olarak st snr da konulmaktadr. Nfus, alabilir yataki nfus ve igc arasndaki iliki ksaca: Nfus (N) = alabilir yataki nfus (N) + 15 yandan kkler N = gc ( G) + gcne dahil olamayanlar

10

11

12

13

kadar eskilere dayanmaktadr. Kadnlarn toplumsal ve ekonomik yaama katlmlar ev iinde olduu kadar ev dndaki alanlarda da varolmutur ve halen srmektedir. Dnyann hemen her lkesinde nfusun nemli bir ksmn oluturan kadnlarn, igc piyasalar dnda vazgeilmez bir retim unsuru olmalarna ramen, igc piyasalarndaki varlklar gerek gemite, gerekse gnmzde erkeklerin gerisinde, ikincil igc stats ile snrl kalmtr. Kadnlar tarihin her dneminde dnemlerin koul ve niteliklerine gre deien biim ve statlerde ekonomik faaliyetlere katlmlardr. Kadnlarn cretli iiler olarak alma yaamna girii 18.yy.n ikinci yarsndan sonra, yani sanayi devriminin douu ile gereklemi ve II. Dnya Savandan sonra hz kazanmtr. Refaha giden yol sanayi devriminden geer. Her neslin kendinden nceki nesillerden daha yksek bir retim ve tketim seviyesine ulamasn salayan srekli bir ekonomik byme sreci yalnzca sanayilemi lkelere zgdr.(Deane, 1994:18). Sanayileme olgusu, kadn igc zerinde de nemli etkilere neden olmutur. Sanayileme sreci ile paralel olarak kadn igc cretsiz aile iiliinden cretliler snfna gemitir. Bir yandan ekonominin igc gereksinimi, te yandan kadnn alma yaamna katlma eilimi ve zorunluluu nedeniyle giderek daha ok sayda kadn cretliler arasna katlmaktadr. Kadn igc istihdamndaki art, tarm sektrnden sanayi ve hizmetler sektrne igc akmn da beraberinde getirmitir. Kadnlar balangta yetenek ve becerileri dk olduu iin frnda retilen mamuller, et ve st rnleri sat gibi ilerde istihdam edilmilerdir. Kadn igc istihdamnn bu yaps, daha sonralar kadn igcnn beeri sermayesinin ykseltilmesi gerektii ynnde dncelerin arlk kazanmasna neden olmutur. Belirlenmeye allan bu kurgu birden bire ortaya kmamtr. Bunun temel nedeni ise Sanayi Devrimi ile birlikte Avrupada bir tarm devriminin de yaanmasdr.(olak, Kl, 2001:31). Teknolojik gelimenin dinamii teknolojik bululardr. Sanayi devrimi de, teknolojik bulularn nemli bir ksmna sahip olan ngilterede balam ve uzun bir srede bu lkede devam etmitir.(olak, Kl, 2001:30). Uzun yllardr devam eden, kadn ve erkek arasnda varolan iblm 1750lerden itibaren ngilterede sanayilemenin balamas ile deiime uramtr. Sanayi Devrimi olarak isimlendirilen bu sre ilk olarak krk makinesinin icad ile balam, 1782 ylnda

14

James Wattn yapt buharl makinenin icadndan sonra demir-elik retimi bata olmak zere dier sektrlere ve lkelere yaylmtr. Bu dnemde Avrupa sanayinde balayan kitle retimi ile birlikte tarmda da devrim niteliinde gelimeler yaanm, bota kalan tarmsal kadn igc de kente g ederek emek piyasalarna igc olarak katlmaya balamtr.(zer, Bierli, 2003:57). Sanayilemenin bu ilk dneminde kadn igc zellikle tekstil sektrnde dk cret ve kt alma koullarnda gnde 12 saat altrlmtr. Bu dnemde ngilterede imalat sanayinde alan kadnlarn oran 1841de %35lerden 1851de %45e ykselmitir. Ayn dnemde yaanan bir baka gelime de, imalat sanayinin tarm sektrnde bota kalan kadn igcne yeterli istihdam imkan yaratamamas nedeniyle, kadn igcnn nemli bir ksmnn (%40) kentlerde hizmet sektrnde temizliki olarak almaya balamas olmutur. ngilterede balayan sanayileme ve kadnn istihdamndaki deiiklik sreci sonradan bata Fransa olmak zere dier Avrupa lkelerine de yaylmtr. .(zer, Bierli, 2003:57) Sanayilemenin kadn istihdam zerindeki etkisi sadece kta Avrupas ile snrl kalmam, Amerika Birleik Devletlerinde de bu alanda nemli deiiklikler olmutur. Sanayileme ile birlikte niteliksiz igcnn nitelikli igcn daha kolay ikame edebilir hale gelmesi A.B.D.de nceleri sadece tarm sektrnde cretsiz aile iisi olarak istihdam imkan bulabilen kadnlarn sanayi sektrnde almalarn salamtr. A.B.D.nin kuzey dousunda 1820 ylnda sanayide alan kadnlarn oran %9 iken, bu oran 1932 ylnda %33e ykselmitir. Sanayinin gelimesi zaman iinde firma saysn ve leklerini de bytm, buna bal olarak kadnlar sadece imalat sanayinde deil; tezgahtarlk, sekreterlik, muhasebecilik gibi hizmet ilerinde de alma imkan elde etmilerdir.(Costa, 2000:10-11) Sanayi Devriminin igc piyasas ierisinde kadn igc istihdam zerindeki birinci etkisi yukarda da belirtildii gibi kadnn cretli igc olarak bu piyasada yer almasn salamasdr. Yani kapitalizmin 1750li yllardan sonra ivme kazanmasnn ardndan kadn evden, cretsiz aile iiliinden ve tarmsal alandan dar kmtr. kinci etki ise, sanayileme ile birlikte igc piyasasnda igc arz ve cinsiyet arasndaki iliki n plana kmaya balamtr. Kadnn almas onu aile ierisinde zgrletirirken alma alanlarnda da cinsiyete uygun yeni ilerin domasna kaynaklk etmitir.(olak, 2003:20-21)

15

Sanayileme ile birlikte igc piyasas ierisindeki yeri artan kadn igc bir yandan da bu durumun dezavantajlarn yaamaya balamtr. Ev dnda almaya balayan kadn geleneksel rolleri ile igc piyasasndaki rol arasnda skmtr. alan kadn ayn zamanda ev ileri, annelik grevi ve erkein ei olma rollerini de yrtmek durumunda kald iin verimlilik ynnden erkekten daha ksr bir igc nitelii tamtr. Ayrca kadn alma yaamna ev dnda katld iin toplumun kadna bak as nedeniyle cinsiyet ayrmcl ve cinsel taciz gibi olumsuz davranlara da maruz kalmtr. 18.yy.da balayan ve 19.yy. iine alan sanayi devrimi sadece yeni bulular ve retimin artmasn salamakla kalmam ayn zamanda kapitalizmin kurumsallamasn da salamtr. Kapitalizmin 20.yy.daki ilerleyii ok hzl olmu ve dnya ekonomisi, hibir yzylda grlmemi bir deiimi yaamtr. Bu sre elbette kesintisiz olmam, dnya ekonomisi siyasi veya iktisadi nedenlerden kaynaklanan kesintilerle kar karya kalmtr. Siyasal kesintilerin en bykleri I. ve II. Dnya savalar olmutur. ktisadi olgularn neden olduu en nemli kesintiler ise 1929 bunalm ve 1973de petrol fiyatlarnda art sonras yaanan stagflasyonist kriz olmutur.(olak, Kl, 2001:32) Dnya ekonomisini etkileyen II. Dnya sava, bu durumun doal bir sonucu olarak, kadn igcnn istihdam zerinde de eitli etkilere neden olmutur. Sava dneminde kadnlarn igcne katlmnn nemli lde artt gzlenmitir. Bu artn hem emek arz hem de emek talebi ile ilgili nedenleri vardr. Emek arz asndan bakldnda; bir ksm kadn igc iin piyasaya giriteki temel gd vatanseverlik olurken, dierleri iin erkeklerin savaa gitmeleri ile ailelerin gelirinin dmesi ve kadnn evde yapaca ilerin azalmas etkili olmutur. Emek talebi asndan ise; erkeklerin savaa gitmeleri ekonomide igc talebini ve cretleri ykseltmi, bu durum ise kadnlarn igc piyasalarna girilerini tevik etmitir. Sava srasnda igc piyasalarna giri yapan kadnlarn bir ksm sava sonras erkeklerin dn ile birlikte eve dn yapsalar da, nemli bir ksm almaya devam etmitir.(zer, Bierli, 2003:58; Elliott, 1990: 114-115). II.Dnya sava ve sonrasnda yaanan gelimeler, kadnlarn igc piyasasndaki yerlerini salamlatrmak iin gerekli olan i tecrbesini kazanmalarn salamakla kalmam ayn zamanda bu dnemde yaanan gelimeler

16

baka pek ok ynden de kadnlarn igcne katlma kararlarn olumlu ynde etkilemitir. zellikle 1800l yllarn ikinci yarsndan itibaren yaplan icatlar (1869da mekanik amar makinesi, 1882de elektrikli t icat edilmitir.) kadnlarn ev iindeki sorumluluklarn hafifletmeyi salam ve kadnn alma yaamna giriini kolaylatrmtr. 1950 ve 1990 dnemine ait panel veri analizi ile yaplan ve 128 lkeyi kapsayan bir aratrmada dayankl tketim mallarnn fiyatlar ile kadn igcne katlma oranlar arasnda negatif bir korelasyonun tespit edilmesi bunun bir gstergesi olarak kabul edilebilir.(Greenwood, Seshadri, Yrkolu, 2002:6-32). Ayn dnemde tp alannda meydana gelen gelimelerde kadnlarn igcne katlmlarn etkilemitir. zellikle doum kontrol yntemlerinin gelimesi ve buna bal olarak ocuk saysnn dmesi kadnn igcne katlmn etkileyen bir dier gelime olmutur. 1950li yllardan itibaren gelimi lke ekonomilerinde yaanan sektrel dnm kadnlarn igcne katlmlarn arttrmann yan sra, igcnn kompozisyonunu da deitirmitir. Bu dnemde ekonomilerde tarmn ve sanayinin hakim olduu yap yerini hizmetler sektrne brakm, bu durum kadnn igcne katlmn olumlu ynde etkilemitir.(Tokol, 1999:21). Kadn igcnn bugnk konumunu belirleyen etkenlerden bir dieri de kreselleme srecinin istihdam yapsnda dourduu sonulardr. Dnya leinde zellikle 1970li yllardan itibaren Kapitalizmin kronikleen dnemsel krizleri Bat lkelerinde retim srelerinde yavalamalara ve imalat sektrnde kapasite kullanm oranlarnda byk dlere neden olmutur. Arz-talep arasnda yaanan oransal olmayan gelimeler, petrol fiyatlarnn ykselmesi sonucu girdi maliyetlerindeki artlar, kar oranlarnda meydana gelen dler ve dier olumsuz gelimeler dnya ekonomisinde isizliin kitlesel boyutlara ulamas ve yoksullama ile sonulanmtr. Dnya ekonomisinde yaanan bu gelimeler sonucunda, ekonominin yeniden yaplandrlmas zorunlu olarak gndeme gelmitir.(Ansal, 1997:165). lk olarak A.B.D.de uygulanmaya balanan ve II.Dnya Sava sonrasnda nce Avrupaya daha sonrada tm dnya lkelerine ihra edilen fordist retim biimi, ortalama vasfsz iiyi ve ok iyi belirlenmi i tanmlarn esas almaktayd.

17

Bu sistem erevesinde alanlarn ok vasfl olmalarn gerektirmeyen teknolojiler, i organizasyonunun taylorist formatlar iinde standart tketim maddelerinin retilip geni ve tek dze pazarlara datmn baar ile salamtr.(Kurtulmu, 1996:181). Ancak gerek 1970lerin bandan itibaren fordist sistemde verimlilik dlerinin yaanmas, gerekse kresellemeye bal olarak uluslararas ticaretin genilemesi ve standart rnlerden ok zellii olan rnlere talebin artmas, sistemin deien durumlara uyum salayamamas ile sonulanmtr. Bu dnemde zellikle Japonyada uygulanan esnek retim biiminin baarl sonu vermesi dier lkelerin de retim sistemlerini deitirmelerine neden olmutur. Dnya ekonomik sisteminde nemli bir krlma noktas olan 1970 ekonomik bunalm sonrasnda dnyada izlenen deiimin ilk boyutu, ekonomik byme dneminin tkanmas ve bu tkankln yaratt bunalm koullarnn stesinden gelebilmek iin gelimi lke ekonomilerinin nce retimde yeni teknolojilerden yararlanarak yeniden yaplanma sreci iine girmeleri, bunun yetersiz kald alanlarda ise retimin yeniden rgtlenmesi olmutur. Yeni retim rgtlenmesi beraberinde yeni emek srelerini getirirken, emein ekonomik sistemdeki greli konumunda nemli deiimler yaanmtr.(Eraydn, 2000:93) 1970 ekonomik bunalm sonrasnda tm dnyada retim yapsnn deitii ve gndeme gelen retimdeki yapsal dnmn kalc olduu grlmektedir. retim yaplarnda ortaya kan deimenin temel niteliinin esneklik olduu ve kreselleen retim alarnn giderek nemini arttrd bu yeni retim dzeninde yarabilmek iin yeni retim biimlerinin ortaya kt grlmektedir.(Eraydn, 1998:105). Farkl nitelikte birimlerden olusa da yeni retim yapsnn balca zellikleri, deien koullara ksa srede yant verebilmesi, deiik boyuttaki talepleri karlayabilmesi ve bireysel tercihleri ne karmasdr. Esnek retim veya post-Fordist retim olarak adlandrlan yeni retim sistemi, u ana balklar zerinde durmaktadr: Ayn tr maln kk leklerde retimi, standartlam mal retimi yerine deiik rn trlerinde retim, talebin belirleyicilii, deien isteklere ksa srede yant verilebilmesi, , stoklamaya gerek olmadan retimin gereklemesi, retim srasnda kalite kontrol ve retimin belirli aamalarnda uzmanlama, retim srecinin paralanarak deiik birimlerde yaplmas.(Sayer, 1989: 672).

18

Yeni retim rgtlenmelerinde , retim tekniklerinin ve makinelerin esneklii kadar, igcnn kullanm ve i tanmlarndaki esneklik de nem kazanmaktadr. Esnek retim biimi; alma saatlerinde esneklik, retim mekannda farkllama, cret esneklii ve igc piyasasnda blgelere gre farkllamay beraberinde getirmektedir. Esnek retim igcnn eski yeri ve rolnn deimesini zorunlu klmakta ve yeni retim rgtlenmesi, meslek ve beceri gruplarnn gzden geirilmesini gerektirmektedir.( Eraydn, 2000:97). Esnek retim biiminin igc piyasasnda yaratt dnm yle sralayabiliriz: Fordist retimdeki her iinin bir iten sorumlu olmas yerine, ok ite sorumluluk kabul edilmitir. cret dzeyi kiisel beceriye ve baarya gre belirlenmektedir. Doal olarak bunun sunucunda sendikalarn gc zayflamaktadr. alana ynelik grev snrlamalarnda esneklik salanmaktadr. Hizmetii eitim yaygnlatrlmtr. Yatay igc rgtlenmesine geilerek retim srecinde kararlarda ibirlii salanmaktadr. Beeri sermaye ne kartlarak, i gvencesi alann beceri ve yeteneine balanmaktadr. alann iyerine ilikin sorumluluu arttrlmaktadr.(Eraydn, 1992:27-28; olak, Kl, 2001:35). Kreselleme srecinde, retim biimindeki deimeden kaynaklanan igc piyasasndaki bu deiim igcne katlm orannda, kadn igc arznda ve cret dzeyinde ciddi deiikliklere neden olmutur. Nitekim gelimi lkelerde kadn istihdamndaki arta esnek retim biiminin nemli katks bulunmaktadr.(olak, Kl, 2001:36) retimin esneklemesi ile birlikte iletmelerin tam zamanl alan saysn azaltarak giderek artan oranda yar zamanl (part-time) ve geici personel istihdamna yneldikleri veya fason alma biimlerine kaydklar grlmektedir. Bu yeni sistem zellikle aile ii sorumluluklar nedeniyle igc piyasasna katlamayan kadnlara bu konuda nemli bir imkan salam, son dnemlerde gelimi lkelerdeki kadn igcne katlm buna bal olarak da art trendini devam ettirmitir.(zer, Bierli, 2003:59).

19

Yar zamanl istihdam ile kadnlar ev ii sorumluluklarndan vazgemeksizin igc piyasasnda alma imkan bulurlarken, fason retimin yaygnlamas gelimi lkelerde nemini yitiren eve i verme uygulamasn tekrar gndeme getirmitir. Bu durum kadnlarn igc piyasasndaki konumuna olumlu katkda bulunmutur.(Eraydn, 1999:20). Kreselleme srecinin istihdamda dourduu sonu, beklide srecin kadnlar zerinde etkisinin en kolay grlebilecei boyuttur. Bu sre ierisinde retim sisteminin yapsal dnm geirmesi ve yeni sistemin mevcut zelliklerinin kadnn alma hayatna girmesini kolaylatran biimde ekillenmesi kadnlarn igcne katlmn arttrmtr. Dnya ekonomisinde meydana gelen gelimeler paralelinde kadn igc de tarihsel srete bir evrim geirmitir. Sanayi devriminden gnmz ekonomik dzenine kadar geen sre iinde kadn igcne katlm oranlarnda ciddi bir art sz konusudur. Ancak, tm olumlu gelimelere ramen kadn igc yine de erkek igcnn gerisinde kalm ve ikincil igc statsnden kurtulamamtr. 1.3. gc Arznn Teorik Analizi gc arz, farkl iktisat okullarna mensup bir ok iktisatnn nemle zerinde durduu ve tartt bir konu olmutur. Teorik adan zerine nemli tartmalarn yapld igc arzna ilikin analizlerin analitik methodlar ve elde edilen sonular birbirleri ile byk farklar tamaktadr. Bunun en nemli nedeni de farkl iktisat okullarna mensup iktisatlarn, teorilerini ortaya koyarken farkl ideolojileri benimsemi olmalardr. gc piyasalar asndan, igc arz ile ilgili bir ok tartma blm sorunu sonucunda ortaya kmaktadr. ktisadi dzeyin analizinin sistematiklemeye balad ilk gnlerden beri, iktisatnn temel grevlerinden birinin, toplumsal rnn retime katlan insanlar arasnda nasl blldnn aklanmas olduu kabul edilir. 18. ve 19.yy.larda, iktisat teorisinin kurucularnn blm olayn incelemek iin kullandklar zgl sorunsala deer teorisi denir. Bu sorunsalda, retilen mal ve hizmetlerin birbirleri ile mbadele edildikleri oranlar toplumsal rnn blmn belirler. Mbadele deerinin nicel bykln neyin etkiledii saptand anda, blm sorunu da zlecektir. Bu bakmdan, mbadele deerini

20

farkl etkenlerle aklayan iki teori de (emek-deer ve fayda-deer), blmn deer teorisinin bir karsamas olduunda hemfikirdir.(Akat, 1980:62) gc piyasas irdelenirken igc arz zerinde bu kadar sert tartmalarn varolmasnn nedeni, igcnn fiyat olan cretin bir maliyet unsuru olmas ve bunun da kapitalist giriimcinin kar oran zerinde belirleyici olmasdr. Nitekim bu olgu birok teorinin igc arzna bakn da etkilemitir.(olak, Kl, 2001:16). Bu nedenle de igc arznn teorik analizini yapmak iin farkl iktisat okullarnn cret kavramna bak alarn incelemek gerekir. 1.3.1. Klasik ktisat Teorisinde gc Arz Klasik iktisat okulunun emek ve emek piyasasna ilikin grleri, emek arzna dayal ve temelde demografik etkenlere baldr. Klasik iktisadi gr savunan iktisatlardan emek arz ile ilgili ilk sistemli yaklamlar; A.Smith, D.Ricardo ve R.Malthus tarafndan gelitirilmitir. Klasik gelenekten olan bu iktisatlar emek arz teorisini aklarken, emek arznn belirlenmesinde etkili olan nfus, cret ve cret fonu kavramlarn kullanmlardr. Emek arz zellikle nfus sorunu ile yakndan ilikilidir. Nfus ve cretler arasndaki ilikinin analizi ayn zamanda klasik emek arz teorisinin analizi olarak ele alnabilir. Toplumdaki snflar yanstan retim girdisinden biri olan emek ve bunun geliri olan cret iin klasik iktisatlarn syledikleri, birbirine yakndr. Buna gre, emek arz nfusa baldr; nfus da, bir isel (endojen) deiken niteliiyle cret haddine dayanr. Daha sonra F.Lassallein Tun Kanunu diye nitelenecei Klasik emek arz ve cret teorisi, dk cret hadlerini hakl gstermek gibi bir ama tar.(Kazgan, 1997:77). Tutarl bir nfus teorisinin kurularak, Klasik retinin ayrlmaz bir paras haline gelmesi Malthusuu beklese de, A.Smithde, nfus ve emek arz teorisinin temellerini bulabiliriz. Bu anlaya gre, cret haddi nfusun bykln belirler; cret haddi arttka nfus artar, azaldka nfus azalr. Geimlik mallardan oluan cretin artmas erken evlenmeyi ve ocuk yapmay tevik yoluyla, doum hadlerini ykseltir; ocuk lmlerini azalt da lm hadlerini azaltr. Bu bakmdan, nfus, dolaysyla emek arz art, geimlik mallar anlamnda cretin haddindeki arta baldr. cret hadleri dtnde tersi geerlidir. Ne var ki, fiili cret haddinin

21

altna dmeyecei, bir geimlik cret haddi vardr. Geimlik cret haddi, iilerin sayca artmak ya da azalmakszn yaamasn salayacak bir fizyolojik asgariyi gsterir. Eer piyasadaki fiili cret haddi bunun zerine karsa, nfus art ile sonulanr. Artan nfus, ksa bir sre sonra cret haddini drecektir. Fiili cret geimlik crete eit olduunda, nfus sabit kalacaktr. Gerekte, nfus, dolaysyla emek arz ile dier mallarn arz arasnda bir fark yoktur.(Kazgan, 1997:78). D.Ricardonun emek arz teorisi ile ilgili grleri de temelde A.Smithin grleri ile ayndr. Fakat, D.Ricardo geimlik ve fiili cret yerine doal ve piyasa (creti) fiyat diye bir ayrm yapar. Emein doal fiyat; iileri kendi soylarn beslemeye ve azalp artmadan devam ettirmeye yetecek fiyattr. Emein piyasa fiyat ise, arz ve talep tarafndan belirlenen fiyattr. D.Ricardoya gre emek, tpk dier alnp satlan mallar gibidir. Dolaysyla emek miktarnda da artma ve azalmalar ortaya kabilir.(Kazgan, 1997:79; Sava, 2000:322). D.Ricardo, para kymetinde meydana gelen ve dolaysyla parasal creti etkileyen deimeler dikkate alnmad zaman cretleri etkileyen iki faktr olacan sylemitir. Bunlardan birincisi ii arz ve talebi ikincisi de emek creti ile satn alnan mallarn fiyatdr. Toplumun ilerleme aamasnda, emein piyasa fiyat doal fiyatn zerinde olabilir ve bir sre bu seviyesini koruyabilirdi. Fakat bu durum erken evlenmelere ve ok ocuklu ailelere neden olur ve ksa zamanda emek arznn artmasna yol aard. Bu ise, piyasa cretini yeniden doal seviyesine indirirdi. Buna karn, gerileyen bir toplumda, piyasa creti doal cretin altna decek ve emek arz; lmler, azalan evlilikler ve kk aileler nedeniyle azalacaktr. Bu durumda ise piyasa creti, yeniden doal dzeyine ykselecektir. Buna benzer dncelerin A.Smith tarafndan da ne srldn biliyoruz. Ricardo da bu dnceler daha ak ve kesin bir ekilde ortaya konduu gibi, ilerleyen bir toplumda cretlerin hangi koullarda artmaya devam edecei, artan cretin ykselebilecei maksimum seviyenin ne olaca, tekrar hangi nedenle decei gibi sorulara da cevap aranmtr.(Sava, 2000:323). cret gelirleriyle geinenlere denecek toplam gelir cret fonunu oluturur ve reel kapital arznn ounlukla cretle alnan tketim mallarndan oluan ksmn ifade eder. Bu nedenle herhangi bir anda ii bana denecek cret; cret fonunun

22

bykl ile, alan ii says tarafndan belirlenir. cret fonunun mevcut miktarn, kapitalistlerin tasarrufu artmadka arttrmak mmkn deildir. Bunun iin de ksa dnemde cret fonunda nemli artlar grlmesi olas deildir. Dolaysyla ksa dnemde ii bana ortalama reel cret, cret fonunun ii saysna oranndan ibarettir.(Sava, 2000:323). Ricardonun emek arz teorisi, temelde Smithinkiyle ayn olmakla beraber, birka noktada bundan ayrlr: a) Smith, nfus artn geimlik ve fiili cret haddi arasndaki farka doru orantl olarak balar; Ricardo, sadece, arada bir fonksiyonel iliki kurmakla yetinir, b) Smithin geimlik creti bir fizyolojik asgaridir, dolaysyla (azalan getiriyi de sz konusu etmedii iin) zaman iinde deimez. Oysa, Ricardonun doal cret (fiyat) haddi, bir tarihsel deikendir. Reel olarak, sosyo-kltrel evredeki deimeyle birlikte artabilecei gibi, reel olarak ayn kalsa da, nakden tarmda azalan getirinin etkisi altnda ykselir. c) Her iki dnr deeri retim maliyetine dayandrsa da, Smith, nfus deimesinin kapital miktarndaki deimeyi bir gecikmeyle izlediini, dolaysyla, gelien bir toplumda cretlerin reel olarak geimlik cret zerinde oluabileceini syler; yani, daha iyimserdir.(Kazgan, 1997:79). R.Malthus ise, Klasik iktisat retisinin emek arzna ilikin temel grlerine farkl bir bak as getirmitir. Malthusa gre, nfus art geometrik oranda artarken geimlik mallarn retimi aritmetik oranda artar. Bu durum Malthusu zorunlu olarak, nfus artnn baz yntemlerle snrlandrlmas gerektii sonucuna gtrmtr. Nfus artn snrlandracak etkenler, ahlaki kaytlar, ktlk ve sefalet olarak zetlenebilir.(Barber, 1997:78-79). Malthusun nfus teorisinin doal bir sonucu cretlerin belirlenmesi konusunda ortaya kmtr. Eer nfus art, ahlaki snrlamalarla gerei gibi kontrol altna alnmazsa reel cretler, geim cretine kadar decektir. Malthus, tpk Smith ve daha sonraki klasikler gibi, cret seviyesinin cret fonu ile ii says arasndaki oran tarafndan belirleneceini dnmtr. Genellikle cret fonu, kapital miktarnn belli bir oran olarak dnld iin nfusun dolaysyla

23

igcnn devaml olarak artmas creti, en dk cret olan geim cretine doru inmeye zorlayacaktr. Kukusuz, cretin bu eilimini, kapital miktarnn, dolaysyla cret fonunun nfustan daha hzl artmas ile durdurmak mmkndr. Bu nedenle, Malthus ykselen cret oranlarnn, yksek kapital-emek oran ile birlikte ortaya kacan, dk cretlerin ise dk kapital-emek oran szkonusu olduunda grleceini ne srmtr.(Sava, 2000:349-350). Klasik retiyi benimseyen iktisatlarn emek arzna ilikin grlerini yle zetleyebiliriz: Onlar, emek arzn aklamak iin nfus ve cret teorilerini analiz etmilerdir. Dk cret seviyesinin ekonominin genel dengesi iin gerekli olduunu ileri srmlerdir. nk, iilerin oalma oranlar ile cret oranlar arasndaki iliki pozitif ynldr. Yani, nfus artnn emek arzn da arttracan, bu durumun cretleri dreceini ve dk cret dzeyinin gerekliliini ortaya koymaya almlardr. K.Marxda klasik gelenek ierisinde yer alan bir iktisatdr. Klasik gelenein temel nermelerinden yararlanarak kendi teorisini ortaya koymu ve Marksist okulu kurmutur. Bununla birlikte, Marxn klasik gelenekle ilikisinin eliik olduunu belirtmek gerekir. Klasik iktisatlarn uyguladklar analitik methodlar ve vardklar sonular eletirmitir. Bu eletirilere ramen, klasik gelenein analitik erevesinin byk blmn kendine maletmitir. Ksacas Marx, kendi sisteminin zn klasik iktisatlardan miras almtr. Klasik gelenein ana akm gibi o da deer sorununa emek zerinden yaklamtr. Fakat, farkl bir analiz yapm ve doal olarak farkl sonular elde etmitir.(Barber, 1997:169-170) Marx, emek arz teorisine Malthusun nfus teorisini reddederek balar. Marx, bu erevede nfusu dsal bir deiken olarak ele alr ve emek arz analizini bu ngr ile aklar. Buna karlk, isel olarak, birikimin azaltt emek talebinin ve emek tasarruf eden retim tekniinin etkisi altnda artan teknolojik isizlik szkonusudur; bu durum sonucunda da emek arz fazlas ortaya kmaktadr. Toplam sermayenin bymesi ile birlikte, onunla birleen emek miktar da byr fakat bu daima klen bir oranda gerekleir.(olak, Kl, 2001:18; Barber, 1997:192). Marxa gre igcnn deeri bizzat emek girdileri tarafndan belirlenir ve dier mallarn deerini saptayan mekanizma ile ortaya kar. Nasl dier mallarn

24

retilmesinde sarfedilen emek, o mallarn deerini ortaya karyorsa, ayn ey, emein retilmesi iin sarfedilen emekle ortaya kmaktadr. Emein retilmesi iin sarfedilen emek, iinin yaamas, hayatna devam, alma gcn tekrar kazanabilmesi iin tketmek zorunda kald mallarn, gda ve dier geim maddelerinin retilmesi iin gerekli olan emek sresiyle ortaya kmaktadr. Ksacas, ona gre emein deeri, alann kendini yeniden retmesi, gelitirmesi ve gcn muhafaza etmesi iin gerekli olan objelerin deerleri toplamdr. Marx daha sonra, cret seviyesinin bir alt taban bulunduunu ve bunun, iilerin en az geim seviyesinde bir hayat art srdrmelerine imkan verecek dzeyde olacan sylemektedir. Lassellein mehur cretin Tun Kanunu adn verdii bu hal, kapitalist dzende, ii ile iveren arasndaki farkl pazarlk gcnden domaktadr.(Yaln, 1983:322-323; Kololu, 1966:180). Marx, cretleri emek-deer teorisi ile aklamtr ve kapitalist retim artlarnda bir artk deerin ortaya ktn belirtmitir. Artk deerin kayna, iilerin belli bir dnemde retmeyi baardklar mallarn deeri ile retim ilemi iin kapitaliste sattklar emek gcnn deeri arasndaki farktr.(Sava, 2000:478). Kapitalist, emek gcn satn alp retimde kullandnda, bunun kullanma deerine, yani emein tm rnne sahip kar fakat cret olarak mbadele deerini der. Emmek gcnn mbadele deeri ile kullanma deeri arasndaki fark art deeri oluturur. Dier bir deyile, emek, topluma mal olduundan ok daha byk bir rn yaratmakta, aradaki fark, dier bir snfn gelirini oluturmaktadr. Bugnk deyimle, emein milli gelirdeki pay, geimlik tketimi dzeyindeki crete gre belirlenir.(Kazgan, 1997:292-294). Artk deer ne bir sahtekarlk rndr ne de kapitalistin alm tekeline (monopson) sahip oluunun bir sonucudur; sadece kapitalist sistemin normal ileyiinin bir parasdr. Bu sistemin ileyii, kapitalistin retim aralarna sahip olmas nedeniyle, iinin emek gcn satmasn gerektirir. gc bir maldr ve herhangi bir mal gibi, onunda kymeti; retimi iin kullanlan toplumsal ynden gerekli emek maliyetidir.(Sava, 2000:479). Marx, kapitalist hareket yasalarnn art deerin bir ksmnn makine teminine tahsis edilmesini zorunlu kldn ileri srmtr. Bu durum gerekleince de emee olan toplam talep kanlmaz olarak azalr. Yksek tekniklerin uygulanmasnn maliyetlerde dmeye ve hasla miktarnda arta yol aacan Marx elbette tahmin

25

ediyordu. Makineleme, makine reten ve hammadde temin eden endstrilerde emee bu lde ek talep olabilirdi. Fakat Marx, bu gibi istihdam artlarnn geici olduuna inanyordu. Marxn ifadesiyle: Emee olan talep bir btn olarak sermaye miktar tarafndan deil de yalnzca onun deiken bileeni tarafndan belirlendiinden, bu talep, toplam sermayenin artmasyla birlikte, onunla orantl olarak artmak yerine tedricen azalr. Toplam sermayenin byklne oranla ve bu byklk arttka daha da artan bir oranda der. Toplam sermayenin artmasyla birlikte onun deiken bileeni veya ihtiva ettii emek de artar fakat devaml olarak azalan bir oranda.(Marx, 1978:687). Ayn zamanda, makinelerin neden olduu iten karmalar isiz saysn arttrr ve yedek isizler ordusu saflarn iirirdi. Marx, kapitalist retim tarznn hem istihdam edilmesi mmkn bol miktarda emek arz temin etmek ve hem de kapitalistlerin kendi iktidarlarn korumak iin asgari geim cretleriyle istihdam edilmeleri mmkn bol miktarda emek arzn garantiye almak adna buna ihtiya duyduklarn ileri srmekteydi.(Barber, 1997:190). Reel cretlerin ileyii ile ilgili klasik aklama, hatrlanaca gibi, Malthusun nfus postlalar zerine ina edilmiti. Marx, bu konuya getirilen Malthusyen yaklam ykmaya kararlyd. Marxa gre, asgari geim cretlerinin srekliliinin temel aklamas, kapitalist sistemin ileyiinde yatmaktayd. Teknolojinin neden olduu iten karmalar ki birikimin kanlmaz sonucuydu bu isizler yedek ordusu saysnn artmas anlamna gelmekteydi. Bu yedekler ordusunun varl, reel cretlerin asgari geim dzeyinde seyretmeye meyilli olduunu aklamaya yeterliydi. Bununla birlikte, bu durum, reel cretlerin daima asgari geim dzeyinde kalaca anlamna gelmiyordu. Ksa dnemler iin emee olan olaan st youn talep, cret oranlarnn asgari geim cretini amasna neden olabilirdi. Bu durumun gerekleebileceini Malthus bile kabul etmiti. Gerek Marx gerekse klasik gelenek, bu yndeki bir eilimin ksa zamanda iktisadi sistemin doasnda mevcut olan gler tarafndan dengeleneceini kabul etmekteydi. Malthus, dzenlemenin emek piyasasnn arz yannda gerekleeceini dnyordu. Marx ise, bu ayarlamann emee olan talep ile gerekleeceine inanyordu. Marx,

26

bylece, bir iktisadi gelime dneminde reel cretlerin ileyii ile ilgili klasik yargya farkl bir yoldan ulam bulunuyordu.(Yaln, 1983:323; Kololu, 1966:182; Barber, 1997:191-194). 1.3.2. Keynesyen ktisat Teorisinde gc Arz Keynesyen analiz temelde Klasik retinin zerine ina edilmi olmasna ramen, teorik adan bir ok farkllk tamaktadr. Keynes, ekonominin kendiliinden tam istihdam dzeyinde dengede bulunacan reddeden teorisi ile klasik iktisadn tabulatrd ilkeleri ykarken, iktisatta yeni ufuklar aan bir gelimenin de kayna olmutur. Bu anlamda, Keynesyen emek arz analizi de Klasik retinin emek arz analizinden farkldr.(Demir, 1996: 24). Keynesyen emek arz teorisinde, emek arznn nominal cretin bir fonksiyonu olarak kabul edildii genel bir kabul grm ise de Keynesyenlerin emek arzn reel cretin bir fonksiyonu olarak aldklarn da grmekteyiz.(Sava, 1984: 44). Emek arznn nominal cretin bir fonksiyonu olarak alnmas, iilerin emeklerini sunarken tepki para aldanmas iinde olduklar fiyat ynndeki kar savdan tepki kaynaklanmaktadr. Bu sav ileri srenlere gre, iiler nominal cretlerin drlmesine vermelerine ramen, artlarna gstermemektedirler. Onlara gre her iki durumda da reel cretler dtnden dolay iilerin ayn tepkiyi vermeleri gerekmektedir. Dier yandan toplu szleme grmelerinde ii sendikalarnn gemi yl fiyat dzeyini baz almas cretlerdeki artlarn fiyatlardaki artlara gecikmeli olarak uyum gstermesi, emek arzn nominal cretlerin bir fonksiyonu olarak kabul eden Keynesyenlerin savlarn glendirmektedir. Emek arznn nominal cretlerle ilikilendirilmesi, gayri iradi isizliin kabul edilmesi demektir.(olak, Kl, 2001: 20). Keynesyen iktisat teorisinde emek arz analizini incelerken Keynes ve Keynesyenler ayrmna da dikkat etmek gerekir. nk, Keynesyen emek arz analizinin Keynesin iktisadna ne kadar bal kald tartmaldr. Keynesin analizi ksa dnem istihdam analizidir. stihdam dzeyi retim dzeyi tarafndan belirlenir; retim dzeyi ise efektif talebe baldr. Efektif talep, toplam arzn toplam talebe eit olduu yerdeki talep hacmidir. Keynes'e gre efektif talep giriimcilerin retecekleri mallara gelecekte yaplacak tketim ve yatrm

27

harcamalar toplamdr. Bu bakmdan Keynes gelecee dnk tahminlere de byk deer vermitir. Baka bir ifade ile efektif talep fiili harcama demektir. Toplam harcama ve toplam satlar farkl bak alarndan ayn eydir. Satlar ise stoklardaki deimeler bir yana, retim ile ayn eydir. Bylece, retimin neden efektif talep tarafndan belirlendiini grebiliyoruz.(akl, 1998:81). Klasik retinin temel ilkeleri, istihdam arttka emein marjinal veriminin azalmas, reel cretin emein marjinal verimine eit olmas, ii ve iveren arasndaki nominal cret anlamalarnn ayn zamanda reel creti belirlemesi olarak zetlenebilir. Bu modelde isizlik nedeni, iilerin, tam istihdamdaki marjinal verime eit crete raz olmamalar, daha yksek cret talep etmeleridir. cret, emek arz ve talep erilerinin (her iki eride reel cretin bir fonksiyonudur) kesitii denge noktasna derse, isizlik ortadan kalkar. Ksacas nominal cretlerin sertlii isizlik nedeni, nominal cretlerin drlmesi de isizlii giderme nlemidir.(Kazgan, 1997:207). Keynese gre ise, nominal cretlerdeki bir d isizlii ortadan kaldracak bir etkiye sahip deildir. Bunun nedeni de Keynesin cretler ile efektif talep arasnda kurduu iliki ile aklanabilir. retim teknii veri iken istihdam, emein marjinal verimini ve reel creti belirleyen etken efektif taleptir. cret anlamas, sadece nominal creti belirler; nominal cretin dmesi reel creti drmez, reel cretler ancak efektif talepteki art ile der. Bu bir anlamda Keynesde para aldanmas olaynn varolmadn da ortaya koymaktadr.(Kazgan, 1997: 207). Keynesten sonraki Keynesyenler isizliin aklanmasnda Keynesin iddetle kar kt tekeller, sendikalar, asgari cret v.b. gibi kurumsal nedenlere geri dnmlerdir. sizliin aklanmasnda bu tr kurumsal nedenlere bavurmak, eer bu engeller kaldrlrsa sistemin kendiliinden tam istihdama dnleceine inanldn gsterir. Dolaysyla Keynesyen teori geleneksel piyasalar teorisinin zel bir haline dnr. Oysa ki Keynesin temel amac bu teorinin temellerini ykmaktr.(Sava, 2000: 801). Geleneki iktisatta isizlik nedeni, tam rekabet artlarnn aksamasna yol aan kurumsal nitelikteki etkenlerdir. sizlii giderme yolu da, para arz ve parann dolanm hz veri iken, ya nominal, dolaysyla, reel cretlerin drlmesi ya da

28

nominal cretler drlemiyorsa ayn etkiyi yaratmak zere para arznn geniletilmesidir. Keynesin sisteminde de bu gibi sertlikler isizlie neden olabilir. Fakat Keynesin bu nokta da getirdii yenilik, daha ncede belirtildii gibi, bu sertlii varsaymas iilerin para aldanmas iinde olmalar deildir. Ona gre, tam rekabet artlarnda ki bir ekonomide de isizlik bulunabilir, piyasa gleri ekonominin kendiliinden tam istihdamda dengeye gelmesini salamaya yeterli deildir. Geleneki iktisatta cret esneklii daima tam istihdam salad halde; Keynes sisteminde cret esneklii, ekonominin eksik istihdamda da dengeye gelmesini aklayan bir etkene dnmtr.(Kazgan, 1997: 208). 1.3.3. Neo- Klasik ktisat Teorisinde gc Arz Neo klasik iktisat teorisi, Klasik teorinin grlerini mikro bazda ele almtr. Klasik iktisatlar gibi, Neo klasikler de, temel iktisadi sorunlarn zmn dzgn ileyen bir piyasa mekanizmasnn salayacan belirtmilerdir. Neo klasik iktisat, sadece gelitirilen teoriler nedeniyle deil, bugnk yerleik iktisadn temel mantk rgsn yanstmas bakmndan da byk nem tamaktadr. Bu teori, iki temel aksiyom zerine kurulmutur. Bunlardan birincisi maksimizasyon dieri de rasyonellik ilkesidir. Doal olarak, Neo klasik igc arz teorisini de bu iki temel ilke ekillendirmitir.(Demir, 1996:16). Neo klasik iktisatlar, igc arz teorisini ortaya koyarlarken, analitik nedenlerle ksa ve uzun dnemi birbirinden ayr ele almlardr. Ksa dnem analizinde ortalama alma sresi, igcne katlm oran, i arama sresi ve reel cret oran gz nne alnrken; uzun dnemde igcnn sahip olduu beceri ve yetenekte analiz kapsamna dahil edilmitir. Dier bir ifade ile ksa dnem, alma andaki nfusun byklnn ve sahip olduu yeteneklerin sabit tutulduu sre; uzun dnem, bunlarn deimesine izin verildii sredir. Ksa dnem igc arz analizinde, igcnn nitelii veridir. Bunun nedeni ise, igcnn niteliinde deiiklik meydana getirecek olan bilgi, beceri, yetenek ve donanmn ksacas beeri sermayenin ancak uzun dnemde elde edileceine ynelik yaklamdr.(Elliott, 1990:27; Schultz, 1993:15). Neo klasik retide de, igc arz, ynetim ve organizasyonla ilgili emek dahil, cret orannn pozitif fonksiyonu olarak dnlmtr. cret oranlarnn

29

igc arzn nasl etkilediini tespit etmek iin Neo klasik cret teorisini incelemek gerekir. Neo klasik cret teorisine de, ekonominin kendiliinden tam istihdam dengesine ulaaca gr hakimdir. Bu teori nermeye dayanr. Birincisi, emein marjinal prodktivitesinin istihdam miktar arttka azalacan ifade eden azalan marjinal prodktivite ilkesidir. kincisi emein reel creti emein marjinal prodktivitesine eit olma eilimindedir ve istihdamn psikolojik zahmetini yanstr diye ifade edilen nermedir. nc nerme ise, ii ve iveren arasnda yaplan cret pazarlnn, ayn zamanda reel cretleri de belirleyeceini ne sren grtr. Neo klasik iktisatlara gre eer ekonomide isizlik varsa bunun sebebi, iilerin marjinal prodktivitelerine eit bir creti kabul etmemeleridir. Dolaysyla istihdamda bir art ancak parasal cretlerin, emein marjinal prodktivitesine eit oluncaya kadar azaltlmas ile mmkn olacaktr. Neo klasik iktisatlar, parasal cretlerin reel crete eit olma eiliminde olacan, reel cretin emein marjinal istihdam dzeyindeki ruhsal zahmetini gsterdiini ne srerler ve bundan daha dk parasal cretten teklif edilen i olanaklarn iilerin reddedeceini sylerler. Neo klasiklere gre bu tr bir isizlik iradi bir isizliktir. nk, iilerin daha dk bir cretle almay istememelerinden kaynaklanmaktadr.(Sava, 2000:755756). Neo klasik igc arz teorisi, tketici tercihleri yaklamn kullanarak analizine balamaktadr. Kabul edilen temel varsaymlar unlardr: 1) gc arz ile sadece cret geliri elde edilmektedir. Bireyin piyasada kazand cret gelirini eitli yollarla azaltan veya destekleyen (vergi,yardm v.b.) etkenlerin varl kabul edilmemektedir. 2) Bireyin igc arzn aile ii davran biimleri etkilemez. gc arz aileden bamsz ele alnr. 3) Bireyler igc arz kararn verirlerken zgr iradelerini kullanrlar ve bireyin tercihlerini kstlayacak herhangi bir kurumsal engel yoktur. 4) Bireyin bo zaman ve alma zaman, zamann alternatif

kullanmlardr.(King, 1990: 45-50). Neo klasik emek arz; belirli bir piyasada, belirli bir dnemde, cret dndaki faktrler sabitken, eitli cret dzeyinde iilerin almaya raz olduklar srelerdir.

30

31

32

Bireyin cretinde meydana gelen art sonucu, bte dorusu HRodan, HR konumuna geer. HR bte dorusu bo zamann nispi fiyatnn da artmasna neden olur. Birey D noktasnda U2 farkszlk erisi zerinde dengeye ular ve faydasn maksimize etmi olur. Bireyin cret artlar karsnda alt sreyi deitirmesi, gelir ve ikame etkileriyle aklanabilir. cretteki artn bir sonucu olarak iki g ibandadr. Bunlarn ilki, gelir etkisi olarak adlandrlr, cret oranndaki ykselmenin bireyin reel gelirini arttrmas olgusunun sonucudur. Bireyin gelirindeki potansiyel artn bykl - ki bu cret oranndaki artn sonucudur - bireyin tam gelirindeki art tarafndan verilir. Gelirdeki bu art bireyin btn mallardan daha fazla satn almasna imkan verir ve eer bo zaman normal bir mal ise daha fazla satn alnacaktr. Eer daha fazla bo zaman satn alnrsa daha az saat allacaktr. Dolaysyla, bo zamann normal bir rn olmasna bal olarak cret artnn gelir etkisi daha az alma saati ile sonulanr. Ters ynde alan ise ikame etkisidir. Bo zamann fiyat cret oran olarak ifade edilebilir. Bu nedenle, cret orannda bir art bo zamann fiyatn yani frsat maliyetini arttrr. Fiyatlar ykselmi olan rnlerden daha az satn alrz ve cretler arttka daha az bo zaman satn alr, yani daha fazla alrz. Aktr ki, birbirine kart iki eilime sahibiz ve bu iki eilimin toplam da bize cretteki artn yaratt fiyat etkisini verir.(Dobson, Maddala, Miller, 1995: 259-260). kame etkisi imdi daha fazla saat almaya deer fikrini yanstr ve gelir etkisi imdi daha fazla saat almak istemiyorum fikrini yanstr .Baka bir ifade ile ikame etkisi, bireyin gerek gelirini sabit tutarak bo zamann greli fiyatndaki deiime tepkisini ele alr. cret oranndaki bir art bo zamann fiyat ya da frsat maliyetinde art anlamna gelir ve sonu olarak deimeyen gerek gelirde, birey imdi fiyat ykselmi olan mallardan daha az satn alr ve daha fazla alma saati arz eder. Verilen farkszlk erileri d bkeydir ve bylece cret oranndaki bir art ile alma saatleri arasnda pozitif bir iliki vardr. Dolaysyla cret artnn ikame etkisi pozitiftir. Gelir etkisi bireyin cret oranndaki deimenin sonucunda gerek gelirindeki deiime tepkisini ele alr ve bo zamann greli fiyatndaki deimeyi sabit tutar. Bu nedenle, gelir etkisi, cret oranndaki art daha az alma saatiyle

33

sonuland iin negatif olarak tanmlanr.(Dobson, Maddala, Miller, 1995:260; Elliott, 1990:38). Bireyin bo zaman ve mallar iin zevkleri zaman iinde geliri arttka deiebilir. Bu zevklerin gelir dzeylerine gre birbirlerinden ayrlan nfusun farkl katmanlar arasnda farkllamas da mmkndr. Bu noktada devreye marjinal ikame oran (MRS) girer. MRS, bireyin belirli bir fayda dzeyini tutturmak iin mal ve hizmetleri bo zamanla deitirmek istedii oran yanstr. Bo zamandaki bir birimlik deiiklii ikame etmek iin gereken mal ve hizmetler daha yksek MRSde daha fazladr. Eer dk gelir dzeyindeki bireyler dk MRSye sahip iseler, dk gelir dzeyinde cret orannda bir art alma saatleri arznda arta yol aabilir. Bununla birlikte, gelir dalmnda yukarya doru gidildiinde MRS ykselir ve belirli bir dzeyin zerindeki cret oranndaki bir art, alma saatlerinde bir azalma ile sonulanabilir. Dk gelirde ikame etkisi baskn olabilirken, yksek gelirde gelir etkisi baskn olabilir.(Dinler, 1998:401, Elliott,1990:40). Bu durumu ekil 1.5.de daha kolay inceleyebiliriz. cret S Bo zaman tercihi (gelir etkisi baskn) Wo Do alma tercihi (ikame etkisi baskn)

Hmax

alma saati

ekil 1.5. gc Arz Erisi ve cret Oranndaki Art

ekil 1.5de de grld gibi, cretler Wo dzeyine ykselene kadar igc arz erisinin pozitif eimli olmasnn nedeni, pozitif ikame etkisinin negatif gelir etkisinden daha byk olmasdr. te yandan Wo cret dzeyinden itibaren cretler ykseldike igc arz erisinin eiminin negatif olmas, negatif gelir etkisinin

34

pozitif ikame etkisinden byk olmas nedeniyle almak istenilen srenin azalmasdr. Bu durumda creti ykselen birey bo zaman tercih edecektir.(Dinler, 1998:402; Perloff, 2001:137). Baka bir ifade ile ikame etkisi gelir etkisinden byk olursa pozitif eimli bir igc arz erisi ortaya kar; ikame etkisi gelir etkisinden dk olursa geriye eimli bir igc arz erisi ortaya kar. gc arz erisinin negatif eimli olmas veya bu atipik durumu, alann belirli bir cret haddinin stnde almamay tercih etmesi ile aklanr. Bu durumda igc piyasasna sunulan igc miktar cret oranndaki arta ramen azalmaktadr.(Perloff, 2001:138). Neo klasik iktisat teorisi, z itibariyle gnmz igc piyasalarn aklamada etkin bir role sahip olmasna ramen ksr kald alanlarda olmutur. Bu nedenle de, Neo klasik igc arz teorisinde yeni almlar gndeme gelmitir. Neo klasik yaklamn varsaymlarnda baz deiiklikler yaplm ve bu sayede gnmz igc piyasasnn teorik aklanabilirlilii artmtr. Kuramda yaplan yeni almlar; cret d gelir elde edilmesi, alma saatleri ile ilgili dzenlemeler ve kstlamalar, alternatif zaman kullanmlar ve bireyin kararlarna ailenin etkisi olarak sralanabilir.(olak, Kl, 2001:24; Elliott, 1990:91-95). Bireyleri almaya iten nedenler aslnda igc arznn da belirleyicileridir. tici unsur olmad durumda, igc arz kendiliinden ortaya kmaz. Bireyin igc arz kararn etkileyen faktrlerden biride cret d ek gelir elde etmesidir. cret d bir ek gelir sz konusu ise igc arz, bireysel tercihleri ortaya koyar.(Lordolu, zkaplan, 2003:154). gc arz eden bir bireyin cret d bir ek gelir elde etmeye balamas ya da cret d gelir elde ediyorsa bu gelirin art gstermesi, bireyin daha az almak istemesine neden olabilir. Bu durumda, bo zamann marjinal faydasnda bir art ortaya kacaktr. Birey bo zaman ve cret geliri tercihini bo zaman lehine kullanacak ve doal olarak igc arznda bir azalma meydana gelecektir. Yine bireyin alternatif zaman dilimlerini kullanmadaki etkinlii ve bu etkinlikten elde ettii gelir, bireyin igc arz zerinde belirleyici olmaktadr.(olak, Kl, 2001:24) alma saatleri ile ilgili dzenlemeler ve kstlamalar da igc arz zerinde etkiye sahiptir. Bu etki bireyin igc arzn arttrabilecei gibi tam aksi bir davran

35

biimine de neden olabilmektedir. Bir ekonomide alma srelerinin artmakta oluu igc arznn da artmakta olduunun gstergesidir. Ancak, igc piyasasnda bu yzyldaki en arpc gelimelerden bir tanesi insanlarn bir yl boyunca altklar saat saysnn dmesi olmutur. Bu dn iki farkl zellii vardr. Birincisi haftalk alma srelerinde bir d ve ikincisi bir yl iinde allan hafta saysnda dtr. Bu srelerin deimesi igc arz asndan bir azalma anlamna gelmektedir.(Elliott, 1990:96). Neo klasik igc arz teorisinde ortaya konulan yeni almlar iinde zerinde zellikle durulmas gereken nokta ise, bireyin igc arzn belirlemede ailenin(hanehalknn) neden olduu etkidir. Btn toplumlarda bireylerin byk bir ounluu hane yesidir. gc arz kararlar karlkl bamldr: hanenin her yesinin igc arz, hanenin btn dier yelerinin piyasa d almas ve igc arz artna baldr. Bu koullarda elerin igc arz kararlar karlkl baml olmak durumundadr nk, hem elerin zaman belirli metalarn retiminde birbirinin yerini alabilir eyler olarak deerlendirilebilir ve hem de bir ein kazanlm geliri dierinin kazanlmam gelirini oluturacaktr. Ortodoks igc arz modellerinde ailenin bireyin davranlar zerinde etkisi ekilde ortaya kmaktadr. Bunlardan birincisi, erkein hkmranl modelidir. Modelde erkein ald kararlara kadn uymak zorundadr. Kadnn igc arz erkein gelirine bal iken, erkein igc arz kadnn gelirinden bamsz bir ekilde ortaya kar. Bu model erevesinde erkein cretindeki bir art kadnn alma saatlerini azaltmasna ya da tamamen almama karar almasna neden olabilir. kinci model ise ailenin bte kst modelidir. Bu modelin temel nermesi, aile bireylerinin elde ettii gelir ve bo zamann tek bir havuzda toplanmasna ve tek bir fayda fonksiyonuna dayanmaktadr. Ele alnan bu modelde tek bir bte kst ve buna uygun bir igc arz szkonusudur. Kadnn creti ykseldiinde, kocasna gre bo zamann nisbi maliyeti artm olur. nc model ise, bireysel bte kst modelidir. Aile iki ayr fayda fonksiyonunu ortak bte kst altnda maksimize etmeye alr. Bu modelde elerin her ikisinin geliri de, igc arzlarn etkilemektedir yani elerin igc arzlar karlkl bamldr.(King, 1990:50-54). Bu modellerin ekillenmesindeki temel gd ise; ailenin gelirini kazanmann erkein temel grevleri arsnda yer almasdr.

36

1.4. Cinsiyet Ayrmclna Dayanan Yaklamlar gc piyasasnda eit verimlilie sahip bireylerin eit olmayan davranlarla kar karya kald durumlar ayrmclk olarak tanmlanmaktadr. Yani eitlere eitsizlik yaplmakta ve eit verimlilie sahip bireyler farkl cretler almaktadr.(Elliott, 1990:381). Baka bir tanmla igc piyasasnda ayrmclk, verimliliin gerektirdiinden daha az kazanlmas olarak ifade edilebilir. Bu durumda tm bireyler parasal gelirlerini maksimize ettiinde ve btn piyasalar rekabeti olduunda ayrmclkta ortadan kalkacaktr. Ayrmclk cretler arasndaki farkn ok tesinde biimler alabilir. gc piyasasnda baz gruplarn (kadnlar, zenciler v.b.) ite ilerleme imkanlarndan yoksun braklmas ve baz ilere mahkum edilmesi olarak ortaya kabilir. Burada nyarg, ayrmc uygulamalarn varl iin nkouldur; ayrmclk bylesi nyarglarn davurumu, davran dzeyinde gereklemesidir. Fakat her nyarg ayrmclkla sonulanmayabilir.(Elliott, 1990:381). gc piyasalarnda zellikle son yllarda cinsiyete ynelik ayrmcla daha fazla nem verilmitir. Gelimi lkelerde bu konuyla ilgili bir ok teorik ve ampirik almalar yaplm, genellikle kadnlarn erkeklerden daha az kazandklar ve dk statl ilerde istihdam edildikleri belirlenmitir.(Flanders, Anderson, 2001:954). Ortodoks iktisat kuram, insanlarn alma ya da almama kararn verirken, sadece kendi bireysel karlarn dnerek zgr bir seim yaptklarn varsayar. Oysa, bu bamsz bireyler aile ve cemiyet iinde toplumsal ilikiler kurarak yaamakta, dolaysyla kendi yaamlaryla ilgili aldklar kararlar da, toplumsal normlar erevesinde dier bireylerle (e, ocuk, arkada, iveren vb.) etkileim iinde ekillenmektedir. Toplumsal ilikileri biimlendiren normlar kadna ve erkee farkl roller yklemektedir; kadnlardan ocuklarna, elerine ve ailelerin yallarna bakmalar ve onlara duygusal destek vermeleri beklenir. Genelde bu tr hizmetler kadn ii olarak kabul edildii iin kadnlarn ev ii i ykleri artmakta, bu nedenle ev dnda istihdama katlmlar zorlamaktadr. Toplumsal normlar asndan erkeklere atfedilen rol ise farkldr; evin ekmeini kazanan kii roln stlenen erkein tam zamanl ilerde ykselmeleri, iyerinde baarl olmalar ve para kazanmalar beklenir. Bu toplumsal rol dalm ve iblm sonucunda erkeklerin

37

emei igc piyasasna cret karl sunulurken, kadnlarn ev iinde harcadklar emein parasal olarak bir karl olmad gibi deeri de bilinmez; iktisadi ve retken bir faaliyet olarak kabul grmez.(Bulutay, 2000:157). Ortodoks iktisadn genel erevesini ve varsaymlarn benimseyen ve Yeni Hane ktisad olarak bilinen yaklam, hane iinde ve dnda, kadn ve erkek arasndaki iblmnn ekillenme biimini ve nedenlerini inceler.(Schultz, 1974:14). Ailenin sunduu toplam emein, erkeklerin ev dnda retime katlmas ve kadnlarn ev iinde yeniden retimde bulunmas biiminde dalmnn, erkek ve kadnn bu iki retim biimine eit olarak katlmndan daha verimli bir sonu verecei iddia edilir.(Becker, 1981:9). Kadnlarn ailenin yeniden retiminde sahip olduklar greli stnle karlk, erkeklerin ev dndaki retimde stnle sahip olduklar varsaylr. Ortodoks iktisat, bir ite uzmanlamann verimlilii arttracan varsayd iin, kadnlarn doutan veya toplumsallama srecinde edindikleri greli stnlkleri dorultusunda uzmanlamalar verimliliklerini arttracak, dolaysyla da kadnlarn ailenin toplam refahna katks daha fazla olacaktr. Bylelikle, bu yaklam kadnlarn igc piyasasna katlmama nedenlerini aklad gibi, alan kadnlarn erkeklere gre daha aa konumlarda istihdam edilmeleri ve daha dk cret almalarnn da doal olduu sunucuna varr; nk onlar uzmanlk alanlarnn dna kmlardr.(Bulutay, 2000:158). Buna karlk, kadn bak asnn hakim olduu yaklamlar ocuk, e, yal bakm ve ileri konusunda kadnn rolnn doal olmadn, bunun toplumsal olarak biimlendirilmi bir rol olduunu ve deiebileceini savunmaktadr. Yani, kadn ve erkein cinsiyetleri, biyolojik farkllklar dnda renilmi, dayatlm rollerle de ekillenmekte ve bu nedenle kadn ve erkek olmak birer toplumsal cinsiyet kategorisi oluturmaktadr. Cinsiyete dayal cret - meslek ayrmcln ve neden bunun sreklilik gsterdiini aklamaya alan belli bal yaklamlar szkonusudur. gc piyasasnda cinsiyet ayrmcln aklamaya alan teoriler Neo Klasik yaklam ve Kurumcu Yaklam olarak iki ana balk altnda daha ayrntl incelenebilir.Neo klasik yaklamlarn ileri srd gibi kadnlarn igc piyasasnda karlatklar ayrmclk, kendi zgr seimlerinden ziyade onlarn temel ya da mesleki

38

eitimlerinde

ve

bulma

srecinde

karlatklar

kurumsal

engellerden

kaynaklanmaktadr.(Palaz, 2003:89). 1.4.1. Kadn gcne Ynelik Cinsiyet Ayrmcl ve Neo Klasik Yaklam Neo Klasik Yaklam, rekabeti bir piyasa ortamnda cretlerin, igcnn marjinal rn verimliliine eit olacan ve eit retkenlie sahip iilerin, en azndan uzun dnemde, eit cret almas gerektiini syler. Karlarn maksimize etmek isteyen iverenlerin rekabeti bir piyasada cret ayrmclna gitmeleri uzun dnemde mmkn deildir. Eer kadn iiler erkeklerle eit retkenlie sahip olduklar halde, onlardan daha az cret alyorlarsa bu durum kadn iilerin iverene maliyetinin tercih edilen erkek iilerden daha az olduunu gsterir. Bu durum karsnda ise, karn maksimize etmek isteyen iverenler tercihini daha az maliyetli olan kadn iilerden yana kullanrlar ve serbest piyasa sreci, ayrmcln ortadan kalkmasna yardmc olur. Tersi bir durum szkonusu olursa yani iveren serbest piyasa ortamnda ayrmcla devam ederse, bunun sonularna katlanmak zorunda kalr. verenin byle bir durumda, rekabeti piyasalarn doal sonucu olarak, kazanc ve satlar azalacaktr ve ayrmclk yapmayan rakipleri karsnda uzun sre ayakta kalamayarak sektr terk edecektir.(Darity, 1995:586) Ksaca, rekabeti bir piyasann normal ileyiinde, eit zelliklere ve verimlilie sahip kiiler arasnda cret ayrmclnn uzun sre devam edemeyecei ifade edilebilir. Oysa bir ok lkede kadn alanlarla erkek alanlar arasnda, sreklilik gsteren bir cret ayrmclnn olduu bilinmektedir. zellikle varolan ayrmcl lmeye alan ekonometrik aratrma sonular bu durumu kantlamaktadr.(Koak, 1999:210). Cinsiyete dayal cret ve meslek ayrmcln ve neden bu durumun sreklilik gsterdiini aklamaya alan belli bal baz Neo Klasik Yaklamlar unlardr: a) Beeri Sermaye Yaklam: Neo klasik iktisat okulu tarafndan gelitirilen, kadn erkek cret fakllklarn ve cinsiyete dayal mesleki katmanlamay arz yanl aklamaya alan kuramlardan bir tanesidir. Bu modele gre, kadnlarn erkeklere gre daha az cret almas ve daha dk statl

39

mesleklerde younlamas, kendilerinin beeri sermaye donanmn yetersiz olmasndan kaynaklanmaktadr.(Cloud, Garrett, 1997:152; Palaz, 2003:91). Beeri Sermaye; insanlarn sonradan kazandklar eitim, alma tecrbesi, beceri ve salk gibi meziyetleri olarak tanmlanabilir.(Schultz, 1993:15). Beeri sermaye teorisi ile ilgili zerinde durulmas gereken nokta, kadn ve erkek alanlarn birbirlerine ikamesinin tam anlamyla olamayaca ynndeki saptamadr. nk, kadnlar evlendiklerinde ve ocuk sahibi olduklarnda ilerini terk edip igc piyasasndan ayrlma eilimindedirler. Bu nedenle de deneyime dayal beeri sermaye donanmlar erkeklerden daha azdr. Ayrca kadnlarn hizmet ii eitime daha az istekli olduklar - bu sayede ocuk bakmna, ev ilerine v.b. grevlerine daha ok vakit ayrmak adna - zellikle daha az sorumluluk isteyen dk statl meslekleri tercih ettikleri belirtilmektedir. Bu balamda beeri sermaye teorisi, kadnlarn daha az cret almasn ve dk statl ilerde almalarn, kadnlarn kendi zgr iradeleri ile verdikleri kararlar sonucu ortaya kan bir durum olarak deerlendirmektedir.(Polachek, 1981:62-68). Ancak bu noktada belirtilmesi gereken nemli bir konu ortaya kmaktadr. Kadn ayn zamanda aile iindeki konumu gerei beeri sermayeyi reten kiidir. nk, beeri sermayeyi yaratma(doum kararn verme, doumu gerekletirme) ve devam ettirmenin(aile ii eitim) zel ve parasallatrlmam maliyeti aile iinde kadnlar tarafndan karlanmaktadr.(Cloud, Garrett, 1997:160). Beeri sermayeyi yaratan ve devamlln salayan aktr olarak kadnn bu nemine ramen, toplumun ona bitii rol gerei kendi beeri sermayesini gelitirememesi nedeniyle erkee kyasla, igc piyasasnda daha gerilerde kalmas ise byk bir gerein gzard edilmesinin bir sonucudur. b) Duygusal Ayrmclk Teorisi: Cinsiyet ayrmclna ynelik yaklamlar arasnda Beckern Duygusal Ayrmclk Teoriside yer almaktadr. Beckern gelitirdii bu yaklama gre, cinsiyet ayrmclnn belirli bir gruba kar kiisel nyarg ve duygusal tercih biiminde gerekletii ifade edilir.(Palaz, 2003:94). Becker, iverenin kadnlara kar olan nyargs nedeniyle, eit derecede verimlilie sahip kadnlar, erkeklere dedii cretten ayrmclk katsays kadar dk bir cretle istihdam ettiklerini belirlemitir. stelik sadece iverenler deil, mterilerin

40

ve i arkadalarnn da ayrmclk yapmalar szkonusudur. Ayrmcln kaynan, toplumsal olarak meru ya da kabul grm roller oluturur.(Lordolu, zkaplan, 2003:2379). Eer bir iveren, kadnlara kar ayrmc duygulara sahip ise, bir kadn istihdam etmek ona parasal olmayan ek bir maliyet ykleyecekmi gibi davranr. Bu ek maliyet iverenin ayrmclk katsaysna eittir. Bu ekilde ayrmc duygulara sahip bir iveren iin, erkei istihdam etmenin maliyeti onun cretidir fakat kadn istihdam etmenin maliyeti kadnn creti art ayrmclk katsaysdr. Bu da u anlama gelmektedir; ayrmc duygulara sahip bir iveren, kadn ancak erkee gre daha dk cretle altrmaya raz olacaktr. Ayrca, erkek iinin verimlilii orannda cret aldn varsayarsak, kadn ii ancak verimliliinden daha dk bir cret dzeyinden altrlacaktr. Bu yaklamda, kadnn igc piyasasnda karlat ayrmclk, iverenlerin kiisel cinsiyet tercihine kalmtr. Bunun yannda cinsiyet ayrmcl yapmayan iverenler cret farkllamasna gitmeyecektir ve igc maliyeti ayrmclk yapan iverenden daha dk olacaktr. Becker, eer bir ekonomi serbest rekabet koullar iinde alrsa ve tekellemeye izin verilmezse ayrmcln azalacan vurgular.(Palaz, 2003:94). Kadn alanlara kar nyargya dayal bu ayrmclk daha ncede belirtildii gibi sadece iveren tarafndan deil i arkadalar ve mteriler tarafndan da ortaya kabilir. Belirli bir iyerinde, erkekler kadnlarla birlikte almak istemeyebilirler. Onlar bir ii kadnlarla paylamay doru bulmazlar ve kadnlarla birlikte almak sanki kendilerine parasal olmayan ek bir maliyet getiriyormu gibi davranrlar. Bu durum iverene yansr, amac karn maksimize etmek olan iveren ise ek bir maliyetle karlamamak iin ie alaca iiler ya da mevcut alanlar arasnda kadnlarn aleyhine bir cinsiyet ayrmclna gidebilir.(Elliott, 1990:387). Baz durumlarda ise, mteriler kadnlarn deil erkeklerin kendilerine hizmet etmesini talep edebilirler. Mterilerden gelen bu tercih sonucu iveren de kadnlar yerine erkekleri altrmay seer ve kadnlarn aleyhine bir mesleki katmanlama szkonusu olur. Becker, eer bir ekonomi serbest rekabet koullar iinde alrsa ve tekellemeye izin verilmezse ayrmcln azalacan vurgulamtr.

41

c) Ar Kalabalklama Teorisi: gc piyasasnda cinsiyet ayrmcln aklamaya alan bir baka model de Ar Kalabalklama Teorisidir. Aslnda bu teoriyi ilk olarak Millicent Fawcett 1918 ylnda ortaya atmtr. Fawcett, iverenlerin nyargsnn, sosyal ve geleneksel bak alarnn, kadnlarn belli mesleklere girmesine engel olduunu, onlarn dk statl ve vasfsz ilerde younlamasna sebep olduunu, bununda cretleri drdn iddia etmitir.(Palaz, 2003:96). Ar kalabalklama teorisi ile dier cinsiyet ayrmclna dayanan modeller arasndaki belirgin fark, bu yaklamn tam rekabeti igc piyasas analizini terk etmesi ve kadnlarn belli mesleklerde younlamasn yani mesleksel ayrmcl gndeme getirmesidir. Bu teori, zellikle kadnlarn belli bal meslek gruplarnda younlatklarn ortaya koymu ve konuya bu adan bir yorum getirmitir. Bu modele gre kadnlar, erkek alanlarla eit beeri sermaye donanmna sahip olsalar da onlarla ayn piyasada rekabet edemeyecekler ve daha az cret alacaklardr. nk piyasadaki bir ok i, kadn ii ve erkek ii olarak tanmlanmaktadr. Bu nedenle de kadnlarla erkekler sahip olduklar beeri sermayelerini ve emeklerini farkl piyasalarda arz etmektedirler. Erkek ii olarak tanmlanan ilerin daha fazla olmas, kadn ii tanmlamasna ise snrl sayda iin girmesi sonucu belirli mesleklerde kadnlar asndan bir kalabalklama ortaya kacaktr. Bu kalabalklama da doal olarak kadnlarn cretlerinde bir de neden olacaktr.(Bergmann, 1989:49). d) statistiksel Ayrmclk: gc piyasasnda, cinsiyet ayrmcln statistiksel ayrmclk modeli,

aklamaya alan yaklamlardan bir dieri Phelps tarafndan 1972 ylnda gelitirilen statistiksel Ayrmclk Modelidir. Kurumcu iktisatlarn Neo klasik yntemi kullandklar fakat Kurumcu manta sadk kalarak ayrmclk analizi yaptklar bir modeldir. Bu modele gre, ayrmcln temel nedeni; iverenin eksik rekabet, eksik bilgi ve belirsizlik ortamnda bir karar vermesidir. veren, bireyi ie alma srecinde adayn eitimi, i tecrbesi, ya v.b. bilgilerine ulaabilse de bu tip gstergeler adayla ilgili potansiyel verimliliin kestirimi iin yetersiz kalabilir. Bu nedenle, iveren bu tip gstergelerin yan sra sbjektif deerlere de bavurabilir. te bu belirsizlik ve eksik bilgi altnda iveren kadnlarn daha verimsiz olduklarn, dzensiz altklarn ve gvenilir olmadklarn dnerek hareket eder ve karar verir. Byle bir karar verme sreci

42

sonunda ise iveren, istatistiksel ayrmclk yapm olur.(King, 1990:119 ; Core, 1994:30-35). statistiksel ayrmclk teorisinde, iverenin kadnlara kar bir nyarg ile deil tamamen ekonomik nedenlerle ayrmclk yapt savunulmaktadr. nk, iverene gre, erkek alanlar kadn alanlara tercih etmek ekonomik adan daha karldr. rnein evli bir kadnn, piyasada alt her saati, ayn sre piyasada alan evli bir erkee kyasla, daha az enerji harcayarak geirdii ne srlmektedir.(Gangadharan, Rosenbloom, 1996:15). Ayrca, bu modele hakim gr erevesinde hane iindeki geleneksel iblm sonucunda, igc piyasasnda alan kadnlarn zamanlar zerindeki youn talepten dolay da erkeklere gre daha az esnek olduklar belirtilmitir. Kadnlar erkeklere gre daha az saati alma saati olarak sunabilir, iyerinde ge saatlere kadar daha az kalabilir, hafta sonlar daha az alabilir, ile ilgili yolculuklara daha nadir kabilirler.(Hotchkiss, Pitts, 2003:3-6). Tm bunlar iveren asndan iinin potansiyel verimliliini azaltc birer unsurdur. Doal olarak da erkekleri altrmak daha az riskli ve daha ok karl bir tercih olacaktr. 1.4.2. Kadn gcne Ynelik Cinsiyet Ayrmcl ve Kurumcu Yaklam Bu yaklam, Neo Klasik iktisatlarn, zellikle beeri sermaye modelinin, igc piyasasnda sreklilik gsteren cinsiyet ayrmcln aklayamadn iddia eder. Neo Klasik teorinin varsaymna gre, her birey iini geni bir i olanaklar arasnda seim yaparak ve zgr olarak, kendi zevk ve tercihlerine gre seer. Dier taraftan, Kurumcu Teori, igc piyasalarnn esnek olmadn, tekelci firmalarn ve kurumsal dzenlemelerin (firma ii igc piyasalar gibi) engelleriyle, baz ii gruplarnn istekleri dnda, daha dk artlarla donatlm, ikincil piyasalarda almak zorunda kalacan vurgular.(Palaz, 2003:97) Kurumcu yaklam, piyasada birincil ve ikincil iler ayrmnn olduunu, kadnlarn ve erkeklerin bu iler arasnda blmlendirildiini iddia eder. Birincil iler, yksek cretlerin dendii ve bol ikramiyelerin olduu, terfi imkanlarnn bol olduu, igc devrinin dk olduu ilerdir. kincil iler ise, cretlerin dk, alma artlarnn kt, ikramiyelerin olmad ve igc devrinin ok yksek

43

olduu ilerdir. Kurumcu yaklama gre; kadnlar genellikle emek youn olan ve dk cretli ikincil ilerde, erkekler ise yksek statl ve yksek cretli birincil ilerde istihdam edilmektedirler.(Koak, 1999:81). Kurumcu teori erevesinde gelitirilen ve kadnlarn neden ikincil ve daha dk statl ilerde younlatn aklamaya alan yaklam da Feminist Cinsiyet Ayrmcl Teorisidir. Feminist iktisatlarn akademik tartmaya yapm olduklar temel katk, daha nceleri byk oranda cinsiyetten bamsz olarak grlen aratrma alan ve konularn deerlendirmi olmalardr. Feminist iktisadn ayrmclk tanm; hem iyerinde hem de aile iinde ekonomik, toplumsal, siyasi ve kltrel faktrlerin ok boyutlu etkileimi sonucu cret dzeyi, istihdam ve mesleki konum asndan ortaya kan farkllamalar eklindedir. (Crompton, Hantrais, Walters, 1990:330). Feminist teori ya da toplumsal cinsiyet teorisi, yerleik iktisadn veri kabul ettii igc piyasasna ait olmayan deikenleri de analize dahil etmitir. Feminist iktisadn k noktalarndan biri sre ierisinde ev ekonomisinin ve onu oluturan birimlerin, yani aile, kadn ve ocuklarn deyim yerindeyse tuhaf bir biimde ekonomi tartmalarnn dna atlm olduu gzlemidir. Kadnlarn cretli emein nemli bir ksmn oluturduu bugn dahi kadn ve aile kavramlar iktisadi ilikileri ve davranlar inceleyen disiplinin dnda tutulmaktadr. Byk ounluu kadn tarafndan gerekletirilen hane-ii retimde yle. Kadn kavram ile yakndan ilgisi olan (olmas beklenen) yoksulluk aratrmalarnda dahi konunun cinsiyet yn alann uygulayclar tarafndan tamamen gzard edilebilmektedir.(Voyyoda, 2005:1). Feminist iktisat, 1960larda disiplini oluturan iki ana paradigmann, geleneksel Neo Klasik ve geleneksel Marksist paradigmalarn kadnn sosyal rol ve cinsiyet asndan yeniden deerlendirilmesi ile ortaya kmtr. Feminist iktisatlar, disiplinin yap ve metod asndan bu kadar farkl iki paradigmann hanehalk teorisi konusunda ne ne kadar birbirlerine benzeyebildiini kefetmilerdir.(Folbre, 1986:247). Tarihsel olarak her iki okul da iktisadi birim olarak aileyi kabul etmektedir. Aile ve toplum ierisinde cinsiyete bal iblm ve kadn emeinin maruz kald eitsizlik her iki okulun temsilcileri tarafndan veri alnmakta, aile tamamen

44

ibirlii ierisinde ileyen bir birim olarak varsaylmaktadr. Ancak, toplumsal cinsiyetlerin doal cinsiyetlerden kaynaklanmad, toplum tarafndan yaplandrlm sosyal oluumlar olduu gz nnde bulundurulmaya balanrsa aile ii iblmnn de doal olmad, basite varsaylan kar ortakl ve aile harmonisinin de aslen iftler aras g eitsizlii ve kar atmas deyimleri erevesinde yeniden inasnn mmkn olduu grlr. Bu adan aile ii iblm ve buradaki eitsizliin feminist iktisat yaznndaki eletirisi her iki paradigmann geleneksel anlayna bir meydan okuma olarak grlebilir.(Voyyoda, 2005:2). Tarihsel olarak Neo Klasik iktisat, iktisadi davranlar iin evrensel bir birey (tketici, firma) teorisi sunar. Bu teori, piyasa zm dnda hibir zm kabul etmez. Neo Klasik dnyada iktisadi anlamda bir istismar olamaz nk yapsal olarak her iki tarafnda yararna olmayan hibir ilem gereklemez. Buna gre Neo Klasik dnyada yapsal bir ayrmclk da sz konusu deildir. Neo Klasik iktisat kabaca unu sylemektedir: Eer iktisadi anlamda kadn asndan bir eitsizlik varsa bu durum kadnn kendisi tarafndan bamsz ve rasyonel bir ekilde tercih edilmitir. Neo Klasik modelin temelinde tercihler dorultusunda yaplan rasyonel seimler varsaym yatmaktadr ve bu varsaym, tarihsel ve kurumsal hibir kst tanmamaktadr. Feminist iktisatlar, Neo klasik ayrmclk teorisinin deiik unsurlarn, kendi analizlerine entegre etmelerine ramen, bu teorileri eletirmekten de geri durmamlardr. Neo klasik analiz erevesinde, cari piyasa ayrmclnn vurgulanarak, piyasa ncesi ayrmcln dsal olarak ele alnmasn eletiren feminist iktisatlar, igc piyasas ile aileyi de iine alan dier toplumsal kurumlar arasndaki geri besleme etkisine dikkat ekerler. Neo klasik modeller, ya kadnlarn baz ileri tercih ettiini (arz ynl aklama), ya da iverenlerin ayrmclk uyguladn (talep ynl aklama) syleyerek, tercih ve kstlamalar birbirinden ayrmaktadr; oysa Feminist iktisatlar pratikte tercih ve kstlarn birbirinden izole edilemeyeceini savunurlar.(Lordolu, zkaplan, 2003:261). Feminist yaklam ve Marksist iktisat arasndaki iliki ise elbette feminizm ve Neo Klasik iktisat arasndaki ilikiden olduka farkldr. Marksist iktisat tarihsel olarak eliki, g eitsizlii ve smr ilikilerinin teorisidir.Marksist teori, g

45

ilikilerinin aklaycs olarak kadn zerindeki basky ve bunun iktisadi yaamn yeniden retilmesindeki nemini konu alan feminist iktisadn doal adresi olagelmitir. Ancak Marksizm ve feminizmin bu birliktelii feministler asndan ok da mutlu bir birliktelik deildir: Marksizm ve feminizmin evlilii geleneksel ataerkil evlilii andrmaktadr. Marksizm ve feminizm birdir ve o bir Marksizmdir. Bu anlamda Marksizm ve feminizmin birliktelik abas feministler asndan tatmin edici deildir. Bu birliktelik Marksizmin bak as ile, feminist mcadeleyi daha byk ve kapsayan mcadelenin, sermayeye kar mcadelenin iine koymaktadr.(Voyyoda, 2005:3). Tarihsel olarak Marx ve Engelsden balayarak, ou Marksist ve sosyalist dnr kapitalist sistem altnda kadnn stats ile ciddi biimde ilgilenmilerdir. Ancak feminist iktisat asndan evlilii mutsuz klan nokta Marksizmin kadn konusunu ele alnn dier tm piyasa-d ilikileri ele al ile ayn olmasdr. Geleneksel Marksist gre gre, kadn sorunu asl sorun olan snf sorununun bir trevidir; hane ii ilikilerin analizi de snflar aras ilikilerin analizinde kapsanmaktadr. Bu anlamda ayn snf ierisindeki kadn ve ocuklarla erkekler arasndaki farklar ou zaman geleneksel Marksist teorisinin dnda kalmtr.(Voyyoda, 2005:3). Benzer ekilde ev ii retim de temel gereksinimleri karlayan retim olarak, piyasa retim dngsnn devamnda ikincil konumdadr. Bu anlamda geleneksel bak asna gre ev ii retim iktisadi saylmaz. Hane ii retim etrafnda dnen tartmalarda Marksist-feminist iktisatlar, kadn emeinin ikincil kalmasnn kapitalist sistemde sermaye birikimi, emein yeniden retimi ve snf atmas asndan gereklilii ne dikkat ekmektedir. Ayn ekilde cinsiyete bal i blm nn feminist bak asndan analizi ii snf ailesinde erkek ve kadn arasnda varsaylan mutlu ve doal iktisadi kar birliini eletirmektedir. Dahas, Marksist-feminist bak asndan ataerkil sistem de kapitalist sistem gibi kendi dinamikleri olan bir sistemdir ve bu iki sistem birbirini beslemektedir.(Folbre, 1986:250).

46

ktisadi analizin tarihine bakldnda ok gen saylabilecek feminist iktisat kendi bak as ile, zetlemeye allan geleneksel paradigmalar toplumsal cinsiyetin farknda bir disiplin yaratma konusunda etkilemektedir. Marksist-feminist iktisatlarn almalar ve Neo Klasik iktisatlarn hane ii g eitliine dayal pazarlk modelleri bu bu etkileime rnek saylmaktadr. Ancak feminist iktisat kendi bak as ile gerek dnya ve teori arasndaki ilikiyi kurmada kendi ajandasn yaratmaktadr.(Voyyoda, 2005:4). Kadnlarn igc piyasasndaki konumlarnn toplumsal cinsiyet asndan analizi, cinsel kimliin meydana getirdii toplumsal yaplanmay baz alr. Bu yaplanma, bireylere cinsiyetlerine bal farkl roller, farkl haklar ve farkl frsatlar atfeder; bu anlamda kadnlarn (e ve anne olarak) toplumsal rollerine ilikin beklentilerinin, kadnlarn igc piyasas deneyimini nasl etkilediini inceler.(Crompton, Hantrais, Waters, 1990:331). Feminist iktisatlara gre, kadnlarn hem evde hem de iyerinde ayrmcla maruz kalmalarnn temel nedeni, patriarkal (erkek egemen) sistemin hakim olduu sosyal ve geleneksel deer yarglardr. Patriarkal sistem, bir toplum iinde gelien sosyal ilikilerde erkee ayrcalk tanr ve erkei daha gl klar. Bylece birbirleriyle etkileim iinde olan ekonomik ve sosyal deikenler cinsiyet ayrmn yaratr.(Power, 1975:226). Cinsiyete dayal iblm sonucu tm toplumlarda ev ii retim ve ocuk bakm kadnlarn temel sorumluluk alanlar olarak kabul edilir. Feminist cinsiyet ayrmcl teorisine gre ise, kadn mesleklerinin genelde ev kadnlnn bir uzants olan retmenlik, hemirelik, temizlikilik, dadlk gibi iler olduu ve bir ok toplumda bu ilerin hafife alnd grlmektedir. Baz durumlarda kadnlarn icra ettii iler ve yaptklar retim, yksek cret alan erkeklere kyasla daha ok bilgi ve yetenek gerektirmesine ramen, bu iler sadece kadn meslei olarak grld iin kadnlar daha az cret almaktadrlar.(Palaz, 2003:99).

47

2. TRK YEDE GC P YASALARININ YAPISI VE KADIN GC ARZININ DEERLEND R LMES Gelime srecinde ve zorunluluunda olan Trkiye, ekonomik ve sosyal yapsndaki dengesizliklere ek olarak, uygulanmakta olan makro ekonomik politikalarn da etkisiyle her geen gn daha arlaan istihdam ve isizlik sorunuyla kar karya bulunmaktadr. Trkiyenin halen kar karya olduu en nemli iktisadi ve toplumsal sorun isizliktir.(Grsel, 2004:1). Ekonominin yeterince gl olmad lkemizde istihdam isizlik sorununun nemini ve zelliklerini belirleyen balca nedenler arasnda, hzl nfus art, i ve d gler, yetersiz gelir, gelir dalmndaki adaletsizlik, teknolojik gelimeler, blgeler aras gelime farkllklar, eitim politikalarndaki sorunlar ve yatrm politikalarndaki olumsuzluklar bulunmaktadr. alabilir nfusun, art oran dzenli olarak dse de, halen artmakta olmas ve nmzdeki en az otuz yl boyunca artmaya devam edecek olmas, tarmn mutlak olarak istihdam yitirmeye devam etmesi ve nihayet, eitim dzeyi giderek ykselen kadn nfusun zamanla daha byk sayda tarm d ilerde alma arzusu, igc arznda uzun sre yksek artlarn yaanmasna neden olacak balca civarnda etkenlerdir.(Grsel, 2004:2). Tarm d igcnn halen 17 milyon

olduunu ve tarm d igcnn uzun dnem art eiliminin de %3 civarnda seyrettiini de dikkate alrsak, yaklak iki buuk milyon olan isizlerin saysn hi olmazsa sabitlemek iin her yl en az 500 bin net i yaratlmas gerektii kolayca hesaplanabilir.(T K, 2005). Trkiye gibi gelimekte olan lkelerde byk miktarda i yaratmann tek yolu, hzl bymeden geer. lkelerin potansiyel byme orann uzun dnemde gerekletirebilmek iin makroekonomik istikrar gerekir. Trkiye ekonomisinde byme istihdam dostu bymeye dntrlemedii taktirde, isizliin dmesi yle dursun, daha da ykselmesi kanlmaz olarak gndeme gelecektir. stihdam dostu bir byme yaratabilmek iin de mutlaka igc piyasasnn istihdam artn snrlayan yapsal zelliklerini belirlemek, ardndan bu tr engellerin almasna yardmc olacak iktisat politikalarnn tasarlanmas gerekmektedir.(Grsel,2004:2).

48

2.1. Trkiyede gc Piyasalarnn zellikleri gc piyasasnda bir ksm insanlar emeklerini arz ederken, bir ksm da arz edilen emei talep eder. Arz ve talebin karlat ve bulutuu alan igc piyasasdr.(Erkan, 1991:96). gc piyasas bir soyutlamadr; igc satclarnn ve alclarnn fiyatlar ve igc hizmetlerinin dalmn belirlemek iin bir araya geldikleri ortam tanmlamak zere kullanlan analitik bir kurgudur.(Eliot, 1990:3). gc piyasas modelleri asndan Trkiyedeki fiili durumu zetlemek gerekirse, organize sanayi, ticaret ve hizmet kesimlerinde daha ziyade kurumsal i piyasalarnn zellikleri grlr. Tarm kesimi, ev sanayi, esnaf ve kk sanatkarlar iin tabii ve esnek i piyasasnn artlar arlk kazanmaktadr. Kamu hizmet kesimi ise, gdml i piyasas modeline uygun zellikler gstermektedir. Trkiyede hangi hizmet kesimi kapsamnda yer alrsa alsn btn insanlar ok geni bir hukuki ereve ile ynlendirilmektedirler.(Gk, 2004:15). Kalknmakta olan lkelerde olduu gibi, Trkiyede de hzl bir nfus art grlrken igc piyasas da homojen bir yap gstermemektedir. Gelimekte olan lkelerde igcnn byk bir ksmnn tarmsal faaliyetin egemen olduu krsal alanda bulunmas, krsal ve kentsel alan igc piyasalarn birbirinden farkl klmaktadr. Krsal alan igc piyasalarnda vasfsz igc ounluk tekil ederken, topraklarn kk paralara blnm olmas sonucu kendi hesabna ve cretsiz aile iisi biiminde alma grlmektedir. Kentsel alanlarda ise igc piyasas balca iki blmde farkl zellik gstermektedir. Birinci gruptakiler genellikle krdan g etmi, hemen i bulamam gndeliki ve geici olarak cretli alan vasfsz igc ile hizmetler kesiminde az bir sermaye ile veya hibir sermaye gerekmeksizin kendi iini yaparak gelir salayan kiilerden olumaktadr. Kentsel igc piyasasndaki ikinci grupta alanlar ise, organize kesimdeki igc olarak ele alnabilmektedir. Organize kesimdeki ilerde alanlar genellikle sendikal ve toplu szleme dzeni iindedir ve kentteki sanayi, ticaret, hizmet sektrlerinde alanlarla kamu kesiminde alanlardan olumaktadr.(Lordolu, Trner, 1995:60). Trkiye statistik Kurumu (T K), 2005 Hanehalk gc Anket sonularna gre Trkiyedeki kurumsal olmayan sivil nfusun 71 milyon 611 bin kii olduu akland. Bu dnemde 15 ve daha yukar yataki nfusun ise 50 milyon 826 bin kii

49

dzeyinde bulunduu belirlendi. gcne dahil nfusun bir nceki dneme gre 276 bin kii artarak 24 milyon 565 bin kiiye ykseldii bu dnemde istihdamdakilerin saysnn ise 255 bin kiilik artma ile 22 milyon 46 bine ykseldii ifade edildi. Buna karlk isiz says 22 bin kiilik art ile 2 milyon 520 bine ykseldi.

Tablo 2.1: gc Durumu, 2004-2005 TRK YE 2004

Kurumsal olmayan sivil nfus (000) 15 ve daha yukar yataki nfus (000) gc (000) stihdam (000) siz (000) gcne katlma oran (%) stihdam oran (%) sizlik oran (%) Tarm d isizlik oran (%) Gen nfusta isizlik oran (%) Eksik istihdam oran (%) Gen nfusta eksik istihdam oran (%) gcne dahil olmayanlar (000) aramayp, i ba yapmaya hazr olanlar Mevsimlik alanlar Ev ileriyle megul renci Emekli almaz halde Dier

KENT 2004 43 218 30 813 13 714 11 843 1 870 44.5 38.4 13.6 14.3 25.2 3.8 3.9 17 099 694 135 9 179 2 453 2 205 1 299 1 133 2005 44 312 31 678 14 398 12 566 1 832 45.5 39.7 12.7 13.2 22.8 3.0 3.2 17 279 993 119 8 956 2 489 2 208 1 383 1 132

KIR 2004 27 338 19 093 10 576 9 948 628 55.4 52.1 5.9 16.1 12.6 4.6 6.6 8 517 529 329 4 122 830 681 1 541 484 2005 27 299 19 148 10 167 9 480 687 53.1 49.5 6.8 14.9 14.1 4.0 6.4 8 981 721 362 4 069 905 700 1 715 509

2005 71 611 50 826 24 565 22 046 2 520 48.3 43.4 10.3 13.6 19.3 3.4 4.5 26 621 1 714 481 13 025 3 393 2 908 3 098 1 641

70 556 49 906 24 289 21 791 2 498 48.7 43.7 10.3 14.7 19.7 4.1 5.1 25 616 1 223 464 13 301 3 283 2 886 2 840 1 617

15-24 ya grubundaki nfus Kaynak: T K, 2005 sizlik oran %10,3, igcne katlma oran %48 seviyesinde iken, istihdam oran %43 civarndadr. Buna gre Trkiyede alabilir yataki her 100 kiiden

50

sadece 48i alyor yada almak iin aktif olarak i aryor. alabilir yataki her 100 kiiden ise ancak 43 bir ite alabiliyor. Trkiyede genler arasndaki isizlik oran ise kentlerde %22,8, krsal kesimde ise %14,1 olarak belirlenmitir. Trkiyede igc piyasasnn kendine has zellikleri vardr. lke nfusunun dalm, nfus art eitim durumu, igc kapsamndaki nfusun tanm, isizlere bak ve onlara ynelik politikalar vb. bakmlardan igc piyasamzn farkllklar gsterdiini ifade edebiliriz. Bu farkllklar snflandracak olursak yle bir tasnif yapabiliriz:(Gk, 2004:11-12). 1- Her eyden nce Trk igc piyasas ierisinde tarmn greli arl belirgin bir ekilde kendisini gstermektedir. Bu durumda Trkiyeyi OECD lkeleri arasnda farkl bir konuma getirmektedir. Trkiyede toplam nfusun 2005 yl itibariyle %38den fazlas ve toplam igcnn de %41den fazlas krsal kesimde yaamaktadr. gc bykl bakmndan Trkiyeye yakn lkelerden rnein talyada bu oran %6,8dir. Tarm sektrnn greli arlnn bir sonucu olarak toplam igcnn % 47si cretli iken, %7,2si yevmiyeli, %29,8i iveren ve kendi hesabna alan konumunda olan, %16s cretsiz aile iisi konumundadr.(T K, 2005). 2- Tarm sektrnn greli arlnn bir uzants olarak sanayi igc verimlilii ile tarmsal igcnn verimlilii arasnda ok byk bir farkllk vardr. Tarm sektrndeki verimlilik oran sanayi verimliliinin yaklak olarak kadardr. zellikle tarmsal igcnn ve informal sektrn dk verimlilii Trkiyede igcne ilikin sorunlarn en nemlilerinden birisini oluturmaktadr. 3- Kentlerdeki informal sektr toplam istihdamn %35,9unu oluturmaktadr. Bu durumda igc piyasasn incelerken ayr kesimi dikkate almamz gerekmektedir. Bunlar, tarm sektr, informal sektr ve formel sektrdr. 4- Tarm d sektrde, kamu sektrnn ve sendikalarn arl ile i g olgusu nemle zerinde durulmas gereken unsurlardr. Tarm sektrnn toplam istihdam ve genel nfus ierisindeki arl her geen gn azalmaktadr.

51

Tablo 2.2: teki Duruma ve Ekonomik Faaliyetlere Gre stihdam Edilenler, Trkiye Toplam (Bin Kii) TOPLAM 2004 Say (%) 21 791 100.0 teki Durum cretli 9 279 42.6 Yevmiyeli 1 800 8.3 veren 1 020 4.7 Kendi Hesabna 5 388 24.7 cretsiz Aile isi 4 303 19.7 Ekonomik Faaliyetler 21 791 100.0 Tarm 7 400 34.0 Sanayi 3 988 18.3 naat 1 029 4.7 Hizmetler 9 374 43.0
Kaynak: T K, 2005

2005 Say (%) 22 046 100.0 10 358 47.0 1 590 7.2 1 132 5.1 5 438 24.7 3 527 16.0 22 046 100.0 6 493 29.5 4 281 19.4 1 171 5.3 10 101 45.8

Trkiye igc piyasasnda oluan sorunlar arttran dier dinamik ise, lkemizdeki nfus art hznn yllk ortalama %1,5 gibi yksek bir seviyede olmasnn tesinde, alma a kabul edilen 15 ve yukar ya grubundaki nfusun art hznn %1,9 seviyesinde oluarak, her yl neredeyse 1 milyon kiinin alan nfus potansiyeline dahil olmasn getirmesidir. Yine de alma andaki nfusun yaklak yarsnn eitli nedenlerle igc piyasasna dahil olmamas bu basky bir lde snrlamaktadr. Trkiyede bu oran, %30 civarndaki OECD ve AB-15 ortalamasnn ve istihdam yaps benzerlikler gsteren Polonyann %35lik orannn bir hayli zerindedir.(Brmceki, 2006:1). Trk igc piyasasnn global grnmdeki yeri ve dier temel nitelikleri ise, aadaki gibidir;(Trkan, 2005:17-23). Trkiyede igc arz potansiyeli ok yksektir. Trkiyede nfusun %29,2si 15 yan altndadr. Bu oran AB-15 ortalamasn da %16,2dir. Trkiye, sivil istihdam artnn en yksek olduu lkeler arasndadr. AB-15 lkelerinde yllk istihdam art %1 civarnda iken, bu oran Trkiyede %3 civarndadr.

52

Tablo 2.3: OECD lkelerinde stihdamn Sektrel Dalm, 2004 TARIM SANAY H ZMETLER (%) (%) (%) AB- 15 Ortalamas 3.7 26.9 69.4 ABD 1.6 20.0 78.4 Japonya 4.6 28.7 66.7 Almanya 2.4 31.0 66.6 Fransa 3.5 23.1 73.4 talya 4.5 31.0 64.5 spanya 5.5 30.5 64.0 ngiltere 1.3 22.4 76.4 Kore 8.1 27.5 64.4 Meksika 16.0 25.1 59.0 Polonya 18.0 28.8 53.2 ek Cumhuriyeti 4.3 39.4 56.3 Macaristan 5.3 33.2 61.5 Trkiye 34.0 23.0 43.0
Kaynak: TCMB, Trkiyede gcnn Yap ve Nitelikleri- Gelime ve Deerlendirmeler, 2005

Trkiyede istihdam dier lkelere gre olduka gentir. AB-15 lkelerinde istihdamn ortalama ya 40 iken, Trkiyede 36,3tr.

Trkiyede istihdamn eitim dzeyi dktr. lkokul ve okul ncesi eitime sahip istihdamn, toplam istihdam iindeki pay %55 civarndadr.

Tarm sektr istihdamnn en yksek olduu lke %29,5lik payla Trkiyedir. Bu oran Polonyada %18, Meksikada ise %16 civarndadr.

Hizmetler sektrnde istihdam edilenlerin en dk olduu lke Trkiyedir. Trkiyede istihdamn %45,8i hizmetler sektrnde istihdam edilirken, bu oran AB-15de %70 ve ABDde %80 civarndadr.

Trkiyede sanayi sektr istihdam AB-15 ortalamasnn altnda ancak ABDnin zerindedir. Bu lkelerde ortalama oran %30 civarnda olup, sz konusu oran %20 civarndadr.

53

Trkiyede cretli olarak alanlarn pay dk, iveren olarak ya da kendi hesabna alanlarn pay ise yksektir. Kurumsallamann bir gstergesi olarak kabul edilen cretli pay AB-15 lkelerinde %84, ABDde ise %92 civarndadr.

cretsiz aile iisinin en yksek olduu lke Trkiyedir. Trkiyede cretsiz aile iilerinin istihdamdan aldklar pay, Meksika,Kore ve Polonyann toplamna denk gelmektedir.

Gen nfustaki isizlik oran Polonya, talya, spanya ve Fransa gibi lkelerden dktr. Bizde %20 civarnda olan bu oran Polonyada %40n zerinde grnmektedir.

Trkiyede kadnn istihdama katlm dk iken, 15-19 yandaki ocuk nfusun istihdama katlm dier lkelere gre yksektir. Kadnn istihdam pay AB-15de Trkiyenin 1,7 kat iken, ocuk istihdam Trkiyenin %40 kadardr.

Bir dier nemli tespit ise, igc piyasasna ait eitli verilerin ekonomik aktivitenin kurumsallama ve lek ekonomisine ynelme eilimi iinde olduunu yanstmasdr. Yani, daha nce bireysel giriimler tarafndan salanan mal ve hizmetler giderek daha kurumsal yaplar tarafndan yerine getirilmektedir. cretli alanlarn istihdam iindeki arlnn art eiliminde olmas ve alanlar iinde SSKl olanlarn paynn artmas, bu eilimin en bariz gstergeleridir. Byle bir eilim, verimlilik artlarnn devamnn en byk destekisi olacaktr. Bu yer deiimi, balangta ilave istihdam getirmese de, kurumsal yaplarn istihdam yaratma potansiyelinin ykseklii ve gelimi lkelerde cretli paynn %80-90 aralnda olmas, gelecek asndan mitlerimizi korumamz getirmektedir.(Brmceki, 2006:3). 2.1.1. sizliin Temel Nedenleri Trkiyenin en nemli sosyal ve ekonomik sorunlarndan birisi isizlik sorunudur. sizliin insan yaam zerinde nemli saylabilecek psiko-sosyal sonulara yol at bilinmektedir. Kreselleme, ekonomideki yeniden yaplanma,

54

siyasal reformlar ve zellikle son yllarda yaanan ekonomik krizler Trkiyede isizliin boyutlarn nemsenecek bir dzeye ykseltmitir.(Yksel, 2003:21). Gelimi toplumlarda, istihdam yalnzca ekonomik adan deil, ayn zamanda toplumsal adan da nemli grlmektedir. Toplumda, bireyin almak istek ve yeteneinde olup da isiz kalmas, bir baka ifadeyle alma olana bulamamas, insan yaam zerinde derin ekonomik, sosyal ve moral etkiler brakan bir olaydr.(Talas, 1997:129). Gnmzde alma bireyin temel haklarndan biri olarak dnlmektedir. alma hakk ve isizliin nlenmesi insana verilen deerin bir gstergesidir. te yandan alma hakk, birey iin kendisinin ve ailesinin geim olanak ve aralarn saladndan tr yaama hakknn da bir devam niteliindedir.(Yksel, 2003:22). sizlik, gnmzde gelimi ve gelimekte olan lkelerin temel ortak sorunlar arasndadr. Gelimi lkelerde nfus art sfra yakn olduu iin igc arzndaki artta sfra yakndr. Bu lkelerde isizlik igc arznn bolluundan deil, igc talebinin yetersizliinden kaynaklanmakta ve ekonomik konjonktre bal olarak artp azalmaktadr. gc talebinin yetersizliinin en nemli sebeplerinden biri, ekonomik durgunluktur. Durgunluk isizlii arttrrken, harcamalar azaltmaktadr. Harcamalardaki azal satlar ve beraberinde retimi azaltarak durgunluu ve isizlii daha da arlatrmaktadr.(Grel, 1996:45). Gelimekte olan lkelerde kronik hale gelen isizlik, nfus art hznn ykseklii, sermaye birikimi yetersizlii, yatrmlarn yeterli dzeyde arttrlamamas, siyasi ve ekonomik istikrarszlklar, igcnn nitelik yetersizlii, cret hadleri, mesleki eitim ile igc piyasas ihtiyalar arasndaki uyumsuzluk, teknolojik gelimeler, kapasite kullanmnda sektrel yetersizlikler ve byk ehirlere igc akm gibi nedenlerden kaynaklanmaktadr. Trkiyede de isizlik dier gelimekte olan lkelerde olduu gibi, yapsal zellikler tamaktadr. Ak isizlikle birlikte, gizli isizlikte yaygndr. Trkiyede retken istihdamn arttrlmas; kalknmann hzlandrlmas, gelir dalmnn dengeli dalm ve AB ile uyum politikalar asndan da gereklidir.(Fndkolu, 1996:70).

55

Nfus miktar igc piyasasnn arz ynn belirleyen temel faktrdr. Trkiye %1,5 oranndaki nfus art hz ile gittike genleen bir nfus yapsna sahiptir. Gen nfusa sahip olan lkelerin karlatklar sorunlar Trkiye iin de geerlidir. Bu sorunlarn banda da istihdam gelmektedir. Trkiyede 15-64 ya grubundaki nfus alma andaki nfus olarak kabul edilmektedir. alma andaki nfus art genel nfus artndan daha hzl seyretmektedir. alma andaki nfusun igc piyasasna katlmasndaki art (iktisaden faal nfustaki art) alma andaki nfusun artndan daha dk seviyededir. alma andaki nfusun tamam istihdam edilememekte, iktisaden faal olmayan nfus daha hzl bymektedir. stihdam olanaklar snrl olarak artarken, igc arz daha hzl artmakta, bu da isizliin artna neden olmaktadr. Nfus art ile birlikte, yatrmlarn ayn hzla artmamas, teknolojik gelimelerin snrl sayda igcne istihdam salamas gibi nedenlerle igc talebindeki art, igc arzndaki art karlayamamaktadr. gc arz ve talebindeki bu dengesizlik genel ekonomik dengeleri de olumsuz ynde etkilemektedir.(Grel, 1996:46). Yatrmlarn tarm d kesimlerde younlamas, tarm d kesimlerde igc talebini arttrrken, bu kesimlerde daha fazla istihdam olanaklar yaratmaktadr. Tarm d kesimlerde alanlarn gelirleri tarm kesiminde alanlarn gelirlerinden daha yksektir. Tarm kesiminde dank bir ekilde mevcut bulunan eksik istihdam ehirlere ynelerek ehirlerde igc arzn arttrmaktadr. Hzl nfus art ve tarm kesiminden ehirlere g ile birlikte, ehirlerde igc arz artt gibi, igcne katlma oran da azalmaktadr. Tarm kesiminde niteliksiz igc olarak istihdam olanaklar bulabilenlerin ehirlere geldiklerinde nitelikleri yetersiz kalmaktadr. Ekonomik gelime ile birlikte, iyerlerinin niteliksiz elemana ihtiyac azalmaktadr.(Grel,1996:46). Toplam istihdam ierisinde sanayi ve hizmetler sektrnn pay artmakla birlikte, artan igc arzn bu iki sektr yeterince karlayamamakta ve iktisadi faaliyet koluna gre marjinal alanlarn domasna neden olmaktadr. Hzl ehirleme de marjinal ilerde alanlarn saysn arttrmaktadr. Bu ise verimlilik ve retim zerinde olumsuz etkiler yaratmaktadr.(Fndkolu, 1996:69).

56

Teknolojik gelimeler ve istihdam arasndaki iliki incelendiinde de, teknolojinin istihdam zerindeki etkisinin byk olduu grlmektedir. Teknolojik gelimeler retimde birim bana den zaman ksaltc, birim bana den maliyetleri azaltc etkiler yaratr. Verimlilik artt gibi, kalite de ykselir. Bylece milli gelir ve refah seviyesi artar. Teknolojik gelime ile birlikte, ii bana den verimlilik art gelir artn yaratacandan, piyasaya yeni talepler kar ve daha fazla istihdam yaratr. Ancak, teknolojik gelimelerin her zaman istihdam arttrc etkiler yaratacandan sz edemeyiz. zellikle gelimekte olan lkelerde istihdam daraltc etkileri daha belirgin ekilde gzlenmektedir. Teknolojik gelimelerin isizlik yaratmamas iin eitim ve yeni yatrmlar ile yeni i sahalarnn yaratlmas gerekir.(Kutal, 1992:62). Trkiyede pek ok iyerinde otomasyona ynelik teknoloji ile snrl sayda igc istihdamna yer verilerek ii karma uygulamalarna gidilmitir. Bir yandan hzl nfus art, dier yandan teknolojik gelimeler istihdam olanaklarn snrlandrmaktadr. Teknolojik gelimelerle birlikte yeni yatrmlarn yaplmas halinde alan yeni i sahalarnda ancak belirli eitimi alabilmi kiilerin dierlerine gre yksek cretlerle istihdam edilmesi, gelir dalm bozukluunu daha da arttrmakta ve eitli sosyal sorunlara yol amaktadr.(Grel, 1996:47). Trkiyede sanayileme abalar ve hizmet sektrnn geliimi nitelikli igcne olan ihtiyac arttrmaktadr. Nitelikli igcnn yetersizlii verimin dmesine ve sanayilemede sorunlara neden olmaktadr. Nitelikli igcnn azl ile birlikte, niteliksiz igc arznn fazlal istihdam sorununu daha da karmaklatrmaktadr. Piyasann ihtiya duyduu meslek ve becerileri kazandran eitimin maliyeti yksektir. Bu tr eitimden istenen baarnn elde edilebilmesi iin sanayi ile balantl bir ekilde eitim yaplmaldr. Trkiyede isizlik daha ok niteliksiz igc iin szkonusu olmakta, eitim seviyesi ykseldike, isizlik oran azalmaktadr.(Kutal, 1992:63). Ayrca, gereki bir eitim ve istihdam planlamas yaplmamas, yksekokul ve faklte kontenjanlarnn istihdam planlamas ile balantl olarak deil de, rasgele arttrlmas, yeterli sayda retim yesi yetitirilmeden yeni niversitelerin almas,

57

niversitelerin i dnyas ile ilikilerinin zayf olmas gibi nedenler meslek okulu ve niversite mezunlarnn da isiz kalmalarnda etkili olmaktadr.(Kutal, 1992:63-64). gc arz ve talebinin birbirine yakn olduu lkelerde bile eitime nem verilmemesi isizlik yaratabilir. Trkiye son yllarda eitimde nemli gelimeler kaydetmitir. Bu gelimelere ramen, halen ok gerilerde bulunduu da bir gerektir. Ayrca, Trkiyede yetersiz saydaki nitelikli igcne gerekli cret ve alma olanaklar salanamad iin bu elemanlar beyin g ile dier lkelere gitmektedir.(Serter, 1993:96). Daha ncede belirtildii zere, Trkiye gibi gelimekte olan lkelerde uzun sreli ve istikrarl bir istihdam art yaratmann yolu ekonomik bymeden geer. Ancak, istihdam oranlarnn artmamasnn sebebi olarak sadece ekonomik byme oranlarndaki snrllklar ifade etmek, bu sorunun sebeplerini tam olarak saptamak iin yeterli deildir. lkemizde son 10 ylda ekonomik byme srekli olarak artm, fakat zellikle son 5 yldr istihdamdaki byme olduka snrl kalmtr. Bu durum ekonomimizin istihdam yaratma potansiyelinin snrllna iaret etmektedir. zellikle imalat sanayimizdeki zayf yatrm performans dikkati ekmektedir. Bu balamda, zellikle ekonomimizin rekabet gcn arttrabilmek ve yeni yatrmlara yol aabilmek amacyla istihdam vergileri olarak da adlandrdmz yklerin bir an nce kaytl istihdam tevik eder ekilde yeniden dzenlenmesi gerekir.(Kl, 2005:3). Pek ok Avrupa lkesinde ve Trkiyede halen bir numaral sorun olmaya devam eden isizliin, byk lde igc piyasasnn kat yapsndan kaynaklanan yapsal nitelikli isizlik olduu bilinmektedir. Trkiyedeki isizliin temel sorunu da yapsal olarak artma eiliminde olan igc arzna yeterli istihdamn yaratlamamasdr. Bymenin istihdam dostu olabilmesi igc piyasasndaki mevcut katlklarn giderilmesi ile yakndan ilgilidir. Yapsal isizlik yaratan balca unsurlar olarak; eitli adlar altnda alnan vergi ve primlerin neden olduu yksek igc maliyetleri, aksak cret belirlenme mekanizmalar, etkin olmayan i arama sreleri ve uyumsuz vasflar, isizlik tazminat dzeni gibi balca etkenler saylabilir.(Grsel, 2004:2).

58

gc talebinin iki temel belirleyicisi igc maliyeti ve byme orandr. gc talebi byme oran arttka ykselir, igc maliyeti arttka da azalr. gc maliyeti ile istihdam arasndaki iliki ters ynl bir ilikidir. Varlan sonu, yksek igc maliyetinin drlmesinin istihdama yapaca olumlu katknn dikkate deer olduu eklindedir. gc maliyetlerinin drlmesi mutlaka kayt dlkla mcadele ile ele alnmaldr.(Grsel, 2004:4). Yapsal isizlik unsurlarndan biri olan cret belirleme sreci asndan, imalat sanayi verilerini kullanlarak yaplan analizler Trkiyede igc piyasasnn nispeten esnek olduunu gsteriyor. Artan isizlik cretler zerinde dikkate deer bir bask oluturuyor. sizlik azaldnda ise aksi ynde bir bask ortaya kyor. stihdamn brt crete uzun dnemde duyarll az da olsa pozitiftir. Bu sonu, cretin maliyetin yan sra gelir de olduunu ve uzun dnemde bymeyi, dolaysyla istihdam desteklediini gsteriyor. Burada igc piyasasnda istihdam kstlayan unsurun, kesinlikle cret olmad ama cret zerinden alnan vergilerin nemli lde kstlayc etki yaptn hatrlatmak gerekir. stihdam asndan nemli olan genel olarak cret dzeyini belirleyen pazarlk srecinin nasl gerekletiidir.(Fndkolu, 1996:68). Sonu olarak igc piyasamz, isizlik tazminatnn ok snrl kalmas, yksek cret farkllklar ve cretlerin herhangi bir endekse tabii olmamalar, ksmi sendikal rgtlenme, yaygn kayt dlk gibi zellikleriyle hayli esnek olsa da, kdem tazminat yk dahil ar istihdam vergileri, yar merkezi ya da yar ademi merkezi toplu pazarlk dzeni, vasf uyumsuzluu, i arama-bulma sisteminin gerilii gibi zellikleriyle bir hayli katlklar iermektedir. Ekonomik ve siyasal istikrar ortamnda Trkiye ekonomisinin ortalama %6 civarnda srdrlebilir byme kapasitesine sahip olduu konusunda genel bir mutabakat vardr. Yksek isizlii gelecek 10 ylda %10un altna drebilmek iin bu byme temposunun tarm dnda %3 orannda istihdam art salamas gerekiyor. Bu art salamann yolu da, mevcut katlklar olabildiince azaltmaya ynelik kurumsal reformlar devreye sokmaktan geiyor.(Grsel, 2004:7). retim ve istihdam zerinde nemli etkilere sahip bir dier unsurda dviz kurudur. Dviz kuru politikalar, sadece lkeler aras mal, hizmet ve sermaye

59

akmlar zerinde etkili olmamaktadr. Son yllarda yaanan bir ok ekonomik krizin temel nedeninin de, byk lde uygulanan dviz kuru politikas olduu grlmektedir. zellikle esnek dviz kurunun, para piyasas yoluyla igc piyasasn etkiledii literatrde geni bir kabul grmektedir. Dviz kuru, ayrca ithalat ve ihracat yoluyla da igc piyasasn etkilemektedir. zellikle da ak ekonomilerde, dier faktrlerin yannda, reel dviz kurunun da isizliin nemli bir belirleyicisi olduu sylenebilir.(Bilgin, 2004:81-82). Bir lke ekonomisinin rettii mallara olan talebin iki kayna vardr. Birincisi lke iinde yaayanlarn yapt harcamalar buna i talep diyebiliriz. kincisi lke dnda yaayanlarn lke iinde retilen mallara yapt talep, buna da d talep diyebilir. Bir mala olan talep fiyatn fonksiyonudur. lke dnda yaayanlarn, lke iinde retilen mallara olan talebine yani bir lkenin ihracatna, i ve d gelirler veri iken, reel kurun (R) bir fonksiyonu olarak baklabilir. Benzer bir karmda ithalat iin yaplabilir. Reel kur iki lkede retilen mallarn ortalama fiyatn ayn para cinsinden ifade eden bir nisbi fiyattr. P lke ii fiyatlar P f d alem fiyatlarn e de nominal dviz kurunu gstersin, bu tanmlar altnda reel kur aadaki gibi yazlabilir:
R= eP f Pf = P P/e

Yukardaki forml lkenin reel kurunun yabanc para cinsinden ifade edilmi eklidir. Nominal dviz kuru veri iken u veya bu nedenle lke ii fiyatlar dtnde Reel dviz kuru ykselecek rekabet gc artacaktr. Bu da lkenin daha fazla mal ihra etmesi, gelirinin artmas ve daha fazla insann almas anlamna gelir. Ancak bu ilikinin ortaya kabilmesi iin nominal dviz kurlarnn deimemesi gerekmemektedir. zellikle kaynak ihtiyac yksek olan lkelerde faizler d aleme gre yksektir. Yksek faizler lkeye sermaye giriine neden olduunda nominal kurlarn ok hzl bir ekilde dmesine sebep olduundan reel kuru azaltmaktadr. Bu etki sadece nominal dviz kurunda deil, lke ii fiyatlar d alemdeki fiyatlara gre daha hzl arttnda da ortaya kmakta reel kur dmektedir. Fiyat artlar maliyet veya talep temelli olabilir. Ancak her iki durumda da mal ihrac azalr, ithalat artar ekonominin gelir dzeyindeki dmeyle paralel olarak istihdam dzeyi azalr. zellikle byk lek ekonomilerinden faydalanmak ve geni

60

bir istihdam yaratmak isteyen ekonomiler iin reel dviz kurundaki gelimeler nemlidir. Trkiye asndan yukarda anlatlan mekanizmaya bakldnda sonu i ac deildir. Kamu ve zel sektrn kaynak yetersizlii artan borlanma youn d kaynak kullanm ve yksek faizler kurlarn srekli olarak deerli olduu bir ekonomik ortamn Trkiyede uzun yllardr devam etmesine sebep olmaktadr. u veya bu nedenle, izlenen yksek faiz politikas nominal kurlarn ok hzl deerlenmesine neden olarak, reel kuru drmekte Trkiye ekonomisinin rekabet gcn azaltmakta, demler dengesini bozmaktadr. Ksa dnemde azalan rekabet gc gelir dzeyini drmekte ve istihdam dzeyini azaltmaktadr. Uzun dnemde ise srdrlemez hale gelen aklar krizlere dnerek Trkiye ekonomisinde ciddi lde kayplara yol amaktadr. 1994 Krizi ve 2001 Krizi 1 milyon kiinin 1 yl iinde iini kaybettii, bir ok kiinin i bulma midini kaybederek alma yaamndan ekildii yllar olmutur. Dolaysyla reel kur ve gsterdii geliim ekonominin gelir/istihdam dzeyinin belirlenmesinde nemli rol oynamaktadr. Bunun iin dikkatli bir ekilde izlenmesi ve ynetilmesi gerekmektedir. Trkiye ekonomisinin 2001 krizinin ardndan yksek bir byme temposu yakalad grlmektedir. Trkiye ekonomisi yksek hzl byme konjonktr iinde olmasna ramen istihdam yaratamamaktadr. Yani istihdamsz byme sergilemektedir. Baz iktisatlarn kalitesiz byme diye nitelendirdikleri bu yapsal arpkln nedenleri arasnda, Trkiyenin uluslararas piyasalara sunmakta olduu yksek reel faiz sayesinde yksek oranlarda ekmekte olduu speklatif scak para girileri de vardr. Youn scak para finansman dvizin fiyatn ucuzlatmakta (TL ar deerli olmakta) ve yurt dndan ithalat zendirmektedir. Bunun sonucunda da cari ilemler a genilemektedir. Bu arada gerekleen ihracat ve retim artlarnn yurt iinde katma deeri dk sektrlerde younlamas neticesinde de istihdam artlar ok snrl kalmakta ve isizlik sorunu derinlemektedir. Dolaysyla cari ak da, isizlii yaratan unsurlardan biri olarak karmza kmaktadr.(Yeldan, 2006:2).

61

2.1.2. stihdamn Sektrel Yaps Bir toplumda ekonomik gelime, refahn artmas anlamna gelir. Genelde ekonomik gelime tarm d sektrlerde daha yksek dzeylerde ortaya kar. Bu nedenle iktisadi gelime sonucu, tarmn milli gelir, istihdam ve d ticaretteki pay azalr. Ancak bir toplumun ekonomik yapsnn genelde tarm sektr aleyhine gelime gstererek deimesi, tarm sektrnn ihmal edilmesi anlamna gelmez. Sadece gelime potansiyeli daha yksek sanayi ve hizmetler sektrne daha fazla nem verilmesini gsterir. Ekonomik gelimeye bal olarak tarm sektrnde makinelemenin ve modernizasyonun yaanmas kanlmazdr. Buna bal olarak tarmsal igc say ve oran olarak azalma gsterecektir.(Eren, 2000:182). Kalknma abasnda olan bir lkenin, hzl bir byme potansiyeli yakalayabilmesi iin sanayi sektrne dayal bir kalknma modelini semesi gerektiini biliyoruz. Bu nedenle genelde kalknma ile sanayileme kavramlar ayn anlamda kullanlr hale gelmitir. Sanayileme sayesinde belirli bir kalknma hz kazanld zaman iki olay birlikte gereklemi olmaktadr. Gerek anlamda sanayilemeden sz edebilmek iin de ekonomide sanayi sektr lehine yapsal bir deiimin yaanyor olmas gerekir.(Eren, 2000:207). Bu durumun bir sonucu olarak da sanayi sektrnn istihdamdaki paynn giderek artmas gerekir. Trkiyede istihdamn sektrel dalmna baktmzda, 1988-2005

dneminde tarm kesimi istihdam azalrken hizmetler ve sanayi kesiminin istihdam paylar artmtr. Ancak, Tablo 2.2de de grld gibi, gelimi lkelerde %3-5 civarnda olan tarm istihdamna bakldnda Trkiyede tarm kesiminin %29,5 olan istihdam pay hala ok yksektir. Tarm kesiminin paynn bu kadar yksek olmasnn nedenlerinden birisi tarm kesimine verilen sbvansiyonlar ve kredi aflardr. Bir dier neden de kentlerde i alanlarnn ok snrl olmas ve krdan geleceklere yeterince istihdam olanaklar salanamamas, baka bir ifade ile sanayi sektr yatrmlarnn yetersiz kalmasdr. Sanayi sektrnn istihdam iindeki pay ise artmtr fakat bu art ok nemli miktarda olamamtr. Sanayi sektrnde artan istihdamn nemli bir blmnn kaytd ve dk verimlilikte olmas da gz nne alnrsa %19,4 olan sanayi sektr pay, gelimi lkelerdeki %38-32 ile karlatrldnda ok dk kalmaktadr.

62

lkemizde 15 yllk dnemde hizmetler kesiminin istihdam iindeki pay ise hzl bir art gstermitir. Hizmet sektrnn istihdam payndaki art, toptan ve perakende ticaret, otel ve lokantalar ile sosyal ve kiisel hizmetler alanlarnda ortaya kan arttan kaynaklanmaktadr.(Kl, 2005:2). Bu gelimeye ramen, istihdam iinde hizmet sektrnn %45,8lik bir paya sahip olmas gelimi lkelerin %70lerdeki istihdam pay dnldnde hala ok dktr. Ayrca sanayi sektrnde olduu gibi verimlilik ve kayt d sektr etkenleri de gz nnde bulundurulmaldr.(Trkan, 2005:19). Toplam istihdam ierisinde tarmn pay giderek azalrken, sanayi ve hizmetlerin pay artmakta ve zellikle hizmetler sektrnde daha byk artlar grlmektedir. Gelimi lkelerde sanayileme nce sanayi kesimindeki istihdam daha sonra hizmetler kesimindeki istihdam arttrr.(Algan, 1994:4). lkemizde ise hizmetler kesimindeki istihdam art sanayi kesimindeki istihdam artndan daha hzl olmaktadr. Toplam istihdam ierisinde sanayi ve hizmetler sektrnn pay artmakla birlikte, artan igc arzn bu iki sektr yeterince karlayamamakta ve iktisadi faaliyet koluna gre marjinal alanlarn domasna neden olmaktadr. Hzl ehirleme de marjinal ilerde alanlarn saysn arttrmaktadr. Bu durum ise verimlilik ve retim zerinde olumsuz etkiler yaratmaktadr. 2.1.3. stihdamn Cinsiyet tibariyle Dalm Gelimi lkelerde, kadn-erkek ayrmnn sosyal yaantda olduu kadar ekonomideki rolleri asndan da genellikle nemi kalmamtr. Sadece kadn ve erkek nfusun istihdam ve talep potansiyeli asndan belirgin farkllklar bulunmaktadr. Oysa gelimekte olan lkelerde kadnn toplumdaki yeri belirgin bir ekilde farkldr. stihdam olana ve retime katlma potansiyeli ok daha azdr.(Eren, 2000:8). Trkiyede kadnlarn igcne katlm oranlar son derece dk bir seviyededir. T K verilerine gre, 2005 yl sonu itibariyle erkeklerin %72,2si igcne katlrken, kadnlarn ise sadece %24,8i igcne katlyor. Baka bir ifade ile, 16 milyon 346 bin erkek igcne katlrken, sadece 5 milyon 700 bin kadn alyor. Yani kadnlarn igcne katlm erkeklerin 1/3i seviyesinde kalyor.

63

Kadn ve erkek arasndaki igcne katlma oranndaki farklln en temel sebeplerinden birisi cinsiyete dayal iblmlerinin yansmalardr. Kentlerde kadnlar ev kadn statsnde igc dnda tutulurken, krsal kesimde kadnlar cretsiz aile iisi statsnde igcne dahil edilmektedir.(Gk, 2004:13). lkemizde kadnlarn igcne katlm orannn dk olmasnn nedeni kentleme olgusuyla da yakndan ilgilidir. Kentte kadnn igcne katlm oran, krsal kesime gre daha dktr. Krsal kesimde kadn cretsiz aile iisi olarak ekonomik faaliyete katlmakta ve bu durum krsal kesimdeki igcne katlm orann ykseltmektedir. Son yllarda krsal kesimden kente g bu anlamda igcne katlma orann etkiledii gibi, kadnn eitim dzeyinin dkl, vasfsz ii olmas nedeniyle kentte istihdama katlamamas da en nemli faktrdr.(Ata, 2006:19).

Tablo 2.4: teki Durum ve Ekonomik Faaliyete Gre stihdam Edilenler, Trkiye (Bin Kii) ERKEK 2004 teki Durum cretli Yevmiyeli veren Kendi Hesabna cretsiz Aile isi Ekonomik Faaliyetler Tarm Sanayi naat Hizmetler
Kaynak: T K, 2005

KADIN 2005 2004 2005

Say (%) 16 100.0 023 7 353 1 461 971 4 805 1 433 45.9 9.1 6.1 30.0 8.9

16 100.0 023 4 101 3 202 1 004 7 717 25.6 20.0 6.3 48.2

Say (%) Say (%) Say (%) 16 5 5 100.0 100.0 100.0 246 768 700 1 2 8 178 50.0 33.4 38.3 927 180 1 273 7.8 338 5.9 318 5.6 1 081 6.6 49 0.9 51 0.9 4 664 28.5 583 10.1 774 13.6 2 2 1 150 7.0 49.8 41.7 870 377 16 5 5 100.0 100.0 100.0 346 768 700 3 2 3 550 21.7 57.2 51.6 299 943 3 452 21.1 786 13.6 829 14.6 1 143 7.0 25 0.4 28 0.5 1 1 8 201 50.2 28.7 33.3 658 900

64

stihdam edilenlerin iteki durumlarna cinsiyet baznda ayrtrlarak bakldnda, kadnlarn %41,7si cretsiz aile iisi (erkeklerde %7), %43,9u cretli ve yevmiyeli (erkeklerde %57,8), ve %14,5i kendi hesabna ve iveren (erkeklerde %35,1) konumundadr. cretsiz aile iilii esas itibariyle krsal kesime zg bir olgudur. stihdamn cinsiyet itibariyle dalmndaki bir baka farkllkta kayt d istihdam oranlarnda dikkati ekmektedir. Trkiye genelinde kaytl olmadan alanlarn oran yllar itibariyle artmtr ve kadnlar arasnda kaytl olmadan alma, erkeklere kyasla ok daha yaygndr. Erkeklerin %44,2si, kadnlarn ise %71,2si kaytd almaktadr. Bu durum, kadnlarn byk bir ounluunun cretsiz aile iisi olarak alyor olmas ile yakndan ilikilidir.cretsiz aile iisi olarak alan kadnlarn %99u kayt d almaktadr. Ancak, tarm d sektrdeki kaytllk oranlarna bakldnda, kadnlarla erkekler arasnda neredeyse hi fark olmad dikkati ekmektedir. Tarm d sektrde faaliyet gsteren 2005:13). Yatay younlamann (Yatay blnme ya da younlama, kadnlarn belirli i kollarnda ve bunlarn iindeki snrl faaliyetlerde yer almalar anlamna gelir.) gzlemlendii Trk igc piyasasnda kadn igcnn geliimi incelendiinde, kadn igcnn hala tarm sektrnde youn olduu grlmektedir. Yine kadnlarn byk blmnn hizmet sektrnde, geleneksel rollerine uygun mesleklerde younlat bilinmektedir. Kadnlarn sanayi sektrndeki varlklar erkeklere nazaran ok dktr ve emek-youn hafif sanayi dallarnda greceli olarak dar bir alanda faaliyet gstermektedirler.(Bildirici, Anafarta, 2001:61). Tablo 2.4den de anlalaca gibi, Trkiyede igcne dahil olan kadnlarn %51,6s tarm sektrnde, %14,6s sanayi sektrnde ve %33,3 hizmetler sektrnde istihdam edilmektedir. stihdam edilen erkeklerin sektrel dalm ise; %21,7 ile tarm sektr, %21,1 ile sanayi sektr ve %50,2 ile de hizmetler sektr eklindedir. Dnyada olduu gibi lkemizde de nfusun yarsn oluturan, ancak mevcut yaam olanaklar ile kaynaklardan erkeklerle ayn oranda yararlanamayan kadnlarn erkeklerin %31,5i kaytd alrken, kadnlar iin bu oran %32dir.(TRK- Raporu,

65

ve kz ocuklarn, kalknma srecine tam katlmlar iin gerekli olan bilgi ve becerilere sahip olmalar iin eitim nemli bir aratr. Kadnn eitim dzeyi ile retim srecine katlm ve elde ettii gelir arasnda pozitif bir iliki vardr. Ancak kadnlara igc piyasasnn ihtiyalarna uygun beceri ve niteliklerin kazandrlmas halinde istihdam imkanlarnn geliecei aksi taktirde eitimli, igc piyasasnda aktif olamayan kadnlarn saysnn artaca unutulmamaldr.(Demir, 2006:28). Cumhuriyet dneminde kadnlarn eitim dzeyi ykseldike igcne katlm oranlar da art gstermi olmakla birlikte, halen kadnlar eitim ve istihdamn eitli kademelerinde erkeklere gre dezavantajl bir konumda bulunmaktadr.(Demir, 2006:29). T K 2005 verilerine baklarak renim durumuna gre isizlik oran, cinsiyete gre karlatrldnda belirgin farklar grlmektedir. lkokul ve alt eitim dzeylerindeki kadn isizlik oran dk iken bu oran erkeklerde yksektir. Ortarenim, lise ve yksekokul mezunu kadnlarda isizlik oran erkeklere nazaran yksektir.

Tablo 2.5: Eitim Durumuna Gre gc Durumu, Trkiye 2005 (Bin Kii) gc Toplam Okur-Yazar Olmayanlar Lise Alt Eitimliler Lise ve Dengi Meslek Yksekokul ve Faklte Erkek Okur-Yazar Olmayanlar Lise Alt Eitimliler Lise ve Dengi Meslek Yksekokul ve Faklte Kadn Okur-Yazar Olmayanlar Lise Alt Eitimliler Lise ve Dengi Meslek Yksekokul ve Faklte 24 565 1 324 15 205 5 209 2 827 18 213 440 11 783 4 113 1 877 6 352 884 3 422 1 096 950 stihdam 22 046 1 265 13 740 4 501 2 540 16 346 398 10 562 3 661 1 725 5 700 867 3 178 840 815 siz 2 520 60 1 465 708 287 1 867 42 1 221 452 152 652 18 244 256 135 KO (%) 48.3 21.9 47.4 57.1 79.1 72.2 43.5 71.8 73.8 84.7 24.8 17.5 21.8 30.9 70.0 O (%) 10.3 4.5 9.6 13.6 10.2 10.3 9.5 10.4 11.0 8.1 10.3 2.0 7.1 23.3 14.2

KO: gcne Katlma Oran, O: sizlik Oran Kaynak: T K, 2005

66

gcne katlma oran asndan bir deerlendirme yaparsak, kadn ve erkek iin eitim seviyesi ykseldike igcne katlma orannn da artt net bir ekilde ifade edilebilir. Trkiyede igcne dahil olan kadnlarn %70i, erkeklerin ise %84,7si yksekokul ve faklte mezunudur. 2.2. Trkiyede Kadn gc Arzn Etkileyen Temel Faktrler inde bulunduumuz yzyl, bir ok zellik ile tanmlanabilir. Yeni bir dnya dzeni, kreselleme, yeni teknolojiler, ideoloji dzleminde evrecilik, dinsel akmlar, feminist hareketler, etnik atmalar ve bir ok olay bu dneme damgasn vurmutur. Ayn dnemde demokrasi, eitlik, zgrlk, insan haklar, kadn haklar tartmalar da farkl balam ve younlukta srmtr.(Ayta, 2004:1). Gnmzn tartma konularndan birini oluturan kadn sorununun eski yunandan bu yana gndemde olduu sylenebilir. Gzlenen gelimelere karlk, yinede kadnlarn gelimi ve gelimekte olan tm toplumlarda hak ettikleri konumda bulunmadklar bir gerektir.(Ayta, 2004:1). Kadnn ilerlemesini engelleyen etmenler politik, ekonomik, sosyal, kltrel, hukuki, eitsel ve dini koullarla yakndan ilikilidir. Bu unsurlar ailede, toplumda, ulusal, blgesel ve uluslararas dzeyde kadnlara ynelik eitsizlik, hakszlk ve smrc koullarn ortaya kmasna neden olmaktadr.(Koyldrm, Duyan, Karata, amur, Acar, 1998:1). lkemizde bu durum daha da belirgindir. zellikle ekonomik yetersizlik nedeniyle i hayatna atlan kadnlarmzn hem ev kadn olarak hem anne olarak karlat sorunlar beraberinde, olumsuz i koullarnn ve toplumsal basklarn zerlerinde brakt olumsuz etkiler, geleneksel toplum yapmz iinde alan kadnn ok ynl sorumluluklar ve sorunlar altnda kalmasna yol amaktadr.(Ayta, 2004:1). lkemizde Cumhuriyetin ilan ile birlikte kadnlarn eitim grmeleri ve meslek sahibi olmalar, Trkiyenin adalama hedefinin nemli bir paras olarak grlm ve Batl toplumlarda kadnn statsn belirleyen hukuki esaslar kabul edilmitir. Hatta Trkiyede kadnlara seme ve seilme hakk verme konusunda bir ok batl lkeye gre daha erken davranlmtr.

67

Artan sanayileme, hzl ekonomik ve sosyal yaplanma kadnlarn toplumsal hayatn tm alanlarnda giderek daha fazla oranda yer almasn salamtr. Gnmzde Trk kadn stn nitelik ve sorumluluk gerektiren bir ok meslek alannda alabilmekte ve grev stlenmektedir. Son yllarda lkemizde kadnlarn igc piyasasnda giderek daha fazla yer almasnda, alma koullarnn kadn igc iin daha elverili ve zendirici bir dzeye ulam olmas ve kadnlar alma hayatnda koruyan hukuki dzenlemelerin varl byk rol oynamtr. Trk kadnnn bugn alma hayatnda karlat sorunlar hukuki olmaktan ok ekonomik ve sosyal grnmdedir.(Fenerci, 1999:9). Cumhuriyetin ilanndan bu yana salanan nemli gelimelere ramen, bugn kadn nfusumuzdan ekonomik kalknma srecinde yeterince yararlanabildiimiz sylenemez. Kadnlarn cretli olarak almalarnda gzlenen arta ramen lkemizde igcne katlmlar istenilen dzeye ulalamamtr. Ayn zamanda yllara gre srekli bir azalma da sz konusudur. lkemizde kadnlarn igc piyasasna katlmn arttrmak ve bu katlmn kalitesini ykseltmek, Trkiyenin hzla kalknmas ve Avrupa ile entegrasyonu asndan byk nem tamaktadr.(Fenerci, 1999:10). Kadnlarn istihdam sorunlarn lkemizdeki genel istihdam sorunlarndan bamsz olarak ele almak mmkn deildir. Kadn igc istihdamnn arttrlmas her eyden nce genel ekonomik gelimeyle ilgili olup, yeni yatrmlarn yaplmasn ve yeni i sahalarnn almasn gerektirmektedir.(Baydur, 1999:44). Yetersiz eitim dzeyi, toplum iinde kadna atfedilen rol, kadnn aile iindeki konumu ve deer yarglar, kadnlar iin meslek ve aile yaamn uyumlatracak destek programlarnn yeterince gelitirilmemi ve yaygnlatrlmam olmas da kadnlarmz igc piyasasnda etkin bir ekilde yer almaktan alkoymaktadr. Eitim dzeyi kadnn igcne katlmn belirleyen en nemli etkenlerden biridir.(Baydur, 1999:43). Dier yandan ailesinin yaam standardn ykseltmek iin alanlarla, belli bir alanda uzman olduu iin alanlarn saysnn da ykseldii dikkati ekmektedir. Ancak zaman ierisinde Trkiyede kadnlar asndan baz deimelerden sz edilmesine ramen, ev,aile ve i hayat ikilemi sorunlar

68

bakmndan bir sreklilik olduu aktr. nemli olan kadnlarn kendi sorunlarna sahip kabilmeleri ve zellikle alma yaamnda ilerlemelerini ve kariyer elde etmelerini zorlatran effaf duvarlar ve tavanlardan kurtulmalardr.(Ayta, 2004:2). Bu anlamda Trkiyede kadn igc arzn etkileyen temel faktrleri incelemek konuya daha gereki yaklamay salayacaktr. Trkiyede kadnlarn igcne katlmn, bir ksm birbiri ile balantl, ok sayda faktr dorudan ya da dolayl olarak etkilemektedir. Kadn igc arznn ise, eitim dzeyine, kocann gelirine, yaa, medeni duruma, ocuk saysna, toplumun kltrel yapsna, kayt d istihdama ve cret seviyesine bal olarak deiim gsterecei dnlmektedir. Bu balk altnda bunlardan nemli grlen bazlarnn kadn igc arz zerinde ne ynde etki yarataca incelenmeye allacaktr. 2.2.1. Toplumun Kltrel Yaps Cumhuriyetin ilanndan bu yana geen srece; lkeyi tarmsal retim yapsndan, sanayi ve hizmetlere, geleneksel toplum yapsndan, modern topluma doru dntrme abalarnn tarihidir diyebiliriz. Bu srete endstrileme kentlemeyi, kentleme de kadn igcn evin dna ekerek, istihdam yapsnda deiimi meydana getirmitir.(Yiit, 1999:12). Cumhuriyet dneminden sonra Trk kadn e seme, meslek seme gibi aile ii kararlarda nemli bir rol elde etmitir. Ancak, Trk ailesinin tipik bir zellii olarak kadnn yeri ve rol, erkee gre bir eitlik eklinde gelimemitir. Gelenek ve greneklerimizden kaynaklanan kadna sayg kadar, aile reisi olan erkee ballk ve dayanma da yerinde kalmtr.(iman, 2004:5). Kadn ve erkein toplumsal rol blm ile rolleri keskin snrlar ile

belirlenirken, kadn da ekonomik ynden tmyle erkee baml hale gelmitir. Bir baka deyile, yllarca kadnn temel alma ortam evi olurken, erkek evin geimini salamak amacyla ev dnda gelir getirici bir ite almaya ynelmitir.(Ayta, Iok, 2001:30). Kadn ev ii ve ocuk bakm gibi geleneksel ancak ekonomik karl bulunmayan ok sayda gnlk yaam faaliyeti ile urarken, erkek ev dnda alarak evin geimini salam, bu durum da kadn ekonomik anlamda erkee baml klmtr. Bu sosyo-ekonomik iliki erkei eve ekmek getiren kii yaparken

69

ekonomik ilerlemenin de birincil aktr haline getirmitir. Bu bakmdan erkek, kendisine verilen bu toplumsal rol ile ekonomik olarak retken olmakta ve toplumsal deer kazanmakta; kadn ise hem ekonomik anlamda erkee baml olmakta hem de yapt gnlk yaam faaliyetlerinin ekonomik bir deeri olmad iin toplumsal deersizlie yani bir bakma ikincil aktrle itilmektedir.(Koray, 2000:215). Kukusuz alma yaam kadna ekonomik bamszlk ve toplumsal deer art bata olmak zere pek ok avantaj salamaktadr. Ancak dier taraftan da geleneksel deer ve tutumlarn halen sregelmesi nedeniyle eitli sorunlar da beraberinde getirmektedir. Nitekim gnmzde alma yaam ile aile yaam arasnda kalan kadn, iki nemli rolnn gereklerini tam anlamyla yerine getirmeye alrken, bir ikilemde kalmakta ve bu ikilemin kadnn ar rol yklenmesine yol at grlmektedir. Ayrca alma yaamna paralel olarak aile yaamnda da evinin ikincil aktr olarak grlen kadn, daha ocukluk andan itibaren aktif retim srecine ynelik deil evinin kadn ve ocuklarnn annesi roln stlenmeye ynelik yetitirilmektedir. Bu durum zellikle ataerkil ilikilerin egemen olduu toplumlarda ok daha belirgin olarak karmza kmaktadr. Sonu olarak ta halen kadndan 1999:27). Kadn igcne ynelik geleneksel bak tarznn, gncelliini koruduu grlmektedir. Bunda gerek kadnn, gerek toplumun kadn tanmlamada kulland nceliklerin etkisi byktr. Yani toplumun kadna ve kadnn kendine bitii ncelikli rol e-anne ve bunlarn doal sonucu olarak, ev kadnl olduu srece, igc olarak kadnn erkee oranla daha olumsuz koullara sahip olmas kanlmazdr.(Yiit, 1999:12). Trkiyede kadnlarn igc piyasasna etkin bir ekilde katlmalarnn salanmas iin ilk olarak, genelde toplumlarn tarihsel evrimi iinde ve zelde Trkiyede, kadnlarn somut koullarnn bilinmesi gerekir. Gnmz Trkiyesinde kadnn asl grevleri ocuk dourmak, ev ilerini grmek, evinin kadn olmaktr. Eer ekonomik koullar zorluyorsa, bunlarn yan sra tarlada alr, sanayide ayn ncelikle toplumsal rollerini stlenmesi beklenmekte, alma yaam zellikle de mesleki baars ve kariyeri ikinci planda kalmaktadr.(Ayta,

70

ii yapsa da erkek iiden daha az cret alr, stelik kazand paray nerede kullanacana da kendisi karar veremez.(T B Yayn, 2005). Dnyann bir ok yerinde olduu gibi Trkiyede de kadnlarn temel roln, anne, e ve ev kadn olarak izen resmi ideoloji, kadnn igcne katlmnn snrlarn da belirlemitir. Kapitalist retim iinde alma kelimesi, yalnzca piyasa iin yaplan faaliyetler anlamnda kullanld iin kadnlarn, kendileri ve aileleri iin yaptklar ve yarattklar, kullanm deeri olduu halde piyasaya girmeyen ve dolaysyla parasal karl olmayan her trl i (ocuk bakm, ev ileri,vb.) almadan saylmam, kadnn yapmas gereken ykmllkleri olarak grlm, deersizletirilmi ve nemsizletirilmitir. alma hayatna atlan kadndan beklenen ise, geleneksel rollerini aksatmadan sorumluluk ve ykmllklerini yerine getirmesidir.(T B Yayn, 2005). Toplumun kltrel yaps ve kadna atfedilen geleneksel rol nedeniyle kadnlar ya igc piyasasna hi girememekte ya da alan kadnlarn byk bir ounluu sadece ekonomik zorunluluklar nedeniyle igc piyasasnda yer almaktadrlar. Bunun doal bir sonucu olarakta, ekonomik zorunluluklar nedeniyle igc piyasasna giren kadnlar, almalarna neden olan zorunluluklar ortadan kalktnda, yani geim sknts sona erdiinde alma hayatndan ayrlmaktadrlar. Toplumdaki maddi koullar ve egemen deer yarglar deimedike kadnn almas ona gerekli olan ekonomik bamszl salamayacaktr.Bunun nemli bir nedeni de sadece ekonomik zorunluluktan dolay alan kadnn,(yani eitimi deerlendirme, ekonomik bamszlna kavuma ya da bir ura edinme abalaryla deil) ald parann tamamn ya da byk bir ksmn aile btesine ek olarak vermesidir. Bir yandan almasna ramen aileyi geindiren kendisi olmamakta, te yandan kazand parann harcanma biimi zerinde de yeterince sz sahibi olamamaktadr. Zaten kendisini i-kadn olarak grmeyen kadn, para kazanmann kendisine salayaca ekonomik bamszlktan ve buna bal olan baz kiisel zgrlklerden de yararlanamayacaktr.(T B Yayn, 2005). Kadnlarn igcne katlm oranlarnn dk olmasnn nedenlerinden biri de, kadn igc arznn, cinsiyete dayal iblm zerinde temellenen sosyokltrel engeller tarafndan kstlanmasdr. Kadnlarn igc piyasasna katlmas,

71

alma karar almas, kadnn bireysel kararlarnn tesinde erkein izni ve denetimiyle belirlenmektedir. zellikle kyden kente yeni g edenler arasnda evli kadnn almas ho karlanmamakta, ncelik ailenin erkek bireylerinde olmaktadr. Bunun yeterli olmad durumda sra evlenmemi bekar kzlara gelmektedir. Bu sralamann en sonunda ise, hayat artlarnn getirdii ekonomik zorunluluklar nedeniyle, yeni evli kadnlar yer almaktadr.(Toksz, 1999:63). Sosyo-kltrel engeller kadnlarn i arama tavrn da etkilemekte, kadnlar daha ziyade yaknlar ve tandklar zerinden i aramakta, gazete ilanlarn gven verici bulmamaktadr. Bu da kadnlarn i bulma anslarn kstlamaktadr. Geleneksel olumlu imaja sahip iki i alan, fabrika ve orta eitim gruplarnda devlet kaps yani memurluktur. Kadnlarn temiz iyeri olarak tanmladklar bu tip i talepleri, taciz, smrlme ve aldatlmann olmad i yerlerine zlemi de dile getirmektedir.(Toksz, 1999:63). Kkl ve yaygn iblmnn sonucu olarak ortaya kan cinsiyet rollerine ilikin tutumlar ve deer yarglarnn, kadnlarn almaya ynelim, davran ve frsatlarn nemli lde etkiledii hususunda, adeta bir gr birlii vardr. Bu alanlar Batda da bayana zg alanlar, ya da prestij ve salad maddi dller itibar ile bugn toplumda ok gzde saylmayan dolaysyla toplumsal talebin az olduu alanlardr.(Bildirici, Anafarta, 2001:67). Kadnlarn geleneksel ilerde younlamas bir takm olumsuzluklar da beraberinde getirmektedir. Bunlardan ilki, ilerin kadn ve erkek ileri olarak ayrmasna bal olarak kadnlarn alma frsat bulduu ilerin snrl hale gelmesidir. Kadn ii olarak tanmlanm ilerin stats ok zor ykseldiinden, kadnlar dk statl ilerde almaya devam etmektedirler. Dk statl iler, dk cret, geici i ve i gvensizliini de beraberinde getirmektedir. Bunun doal sonucu da yetki ve sorumluluk sahibi kadn igc saysndaki dklktr.(Bildirici, Anafarta, 2001:67). Kadn igc arzn belirleyen sosyo-kltrel etkenlerden bir dieri, daha ncede deinildii gibi, kadnn geliiminde belirleyici rol oynayan erkein tutum ve tavrlardr. Erkein eitim dzeyinin dk olmas, kadnn aile ii ve toplumdaki rolnn ve statsnn nemini yeterince kavrayamamas, kadnn gnmz

72

toplumunda ve igc piyasasnda layk olduu yeri almasnda bir baka engel olarak karmza kmaktadr.(iman, 2004:5). 2.2.2. Kadnn Eitim Dzeyi nsanlarn sonradan kazandklar eitim, alma tecrbesi, beceri ve salk gibi meziyetleri olarak tanmlanan beeri sermaye, modern ekonomik gelimenin temel unsurlarndan biri olmu ve buna bal olarak gnmzdeki iktisadi nemi artmtr.(Schultz, 1993:15).Eitimin iktisadi gelime ve refah arttrdnn genel kabul grmesiyle birlikte, iktisatlar bu konuyla ilgili yapt almalar arttrm ve daha spesifik alanlara ynelmilerdir. Bu alanlardan biri olan kadn eitimi ve kadnerkek arasndaki eitim a, ekonomik ve sosyal boyutlar incelendiinde aratrmaya deer bulgularn olduunu gstermektedir. Eitim gstergeleri, kadn ve erkekler arasnda eit dalmamakta ve lkelerin gelimilik dzeyine, ya ve gelir gruplarna gre farkllk gstermektedir.(Yumuak, 2003:140). Kadn eitiminin verimlilik artna bal olarak kiisel cret getirilerini arttrd, ocuk lmlerini ve dourganl azaltarak sosyal dsallklar yaratt, ocuklarn daha iyi salk ve eitim imkanlarna erimesiyle kuaklar aras farkllklar giderdii ve gelir dzeyi yksek olanlarla dk olanlar arasnda frsat eitlii salad bilinmektedir.(Schultz, 1994:48). Kadn eitimiyle ilgili bir ok almada, bir kadn eitmenin, bir aileyi ve bir ulusu eitmekle edeer olduu ve bir erkei eitmeye gre daha nemli olduu vurgulanmaktadr. Kadnn eitim dzeyinin ykseltilmesi, sosyo-ekonomik sistemin btn kurumlaryla etkin bir ekilde ileyiinde ailenin roln arttrmaktadr.(Bubolz, 2001:129). A.Smith,A.Marshall ve M.Friedman, eitim konusuyla ilgilenmi olsalar dahi, eitimin ve insan gcnn iktisadi gelimeye olan etkisi zerine yaplan almalar 1950lere kadar bir btnlk oluturamamtr. T.W.Schultzun, eitime yaplan harcamalar yatrm olarak kabul etmesine yaplan ksmi itirazlar, zamanla itibar grmemi ve gnmzde, eitimin iktisadi gelimeye salad katky ispatlayan ampirik almalar sayesinde bu konu genel bir kabul grmtr.(Yumuak, 2003:142). Eitimin bir yatrm formu olarak kabul edilmesi, eitim kararlarnn alnmasnda dier yatrm trlerinde olduu gibi maliyet ve getirilerinin belirleyici

73

faktrlerinin olmasn gerektirmitir. Buna gre eitim karar verecek bireyler, alacaklar eitim sonucunda elde edecekleri kiisel getiriler ile bu eitimin maliyetini alternatif eitim trleri asndan deerlendirerek tercihte bulunacaklardr. Bu durumda da, eitimin maliyetini ve kiisel-sosyal getirilerini belirlemek ve lmek gerekmektedir. Eitimin bireye salad kiisel getiri oran yle tanmlanmaktadr; eitim almann kiiye zel, gerek ve frsat maliyetinin indirgenmi imdiki deeriyle, eitim alm kiinin vergisi dldkten sonra eline geen kazancn indirgenmi imdiki deerinin birbirine eit olmas durumunu gerekletiren isel getiri orandr.(Tansel, 1995:22). Beeri sermaye teorisine gre bireyler, ek eitimin getirisi, sermayenin zel maliyetine eit olana kadar eitim yatrm yapmay srdreceklerdir.(Yumuak, 2003:143). Eitim yatrmlar, hem birey iin hem de toplum iin olumlu getiriler salamaktadr. Eitim bireylerin kiisel kazanlarn ykseltmekle birlikte, ayn zamanda da toplum asndan pozitif dsallklar yaratmaktadr. Kadn eitiminden elde edilecek kiisel ve sosyal getiriler, ereklerin elde edecei getirilerden daha yksektir. Gelimekte olan lkelerde ise, eitimin salad getiriler gelimi lkelere gre daha fazladr. Bu nedenle, gelimekte olan lkelerde nem vererek eitiminde cinsiyet an gidermesi kadn eitimi dier ve ilkretimin lkelere gre daha nemlidir. Gelimekte olan lkelerin kadn eitimine daha fazla yaygnlatrlmasna ynelik politikalara ncelik vermesi gerekmektedir.(Yumuak, 2003:147-148). Teorik adan eitim seviyesinin igcne katlma orann ( KO) iki ynden etkilemesi szkonusudur: Birincisi; daha eitimli alanlar emek piyasalarnda daha yksek gelirler elde edebileceklerinden, bu durumda i piyasalar dnda kalmann maliyeti de ykselecek, KOlar artacaktr. kinci olarak, eitim dorudan, dolayl ve psikolojik maliyetleri olan bir yatrm olduundan, yatrmn getirisini elde edip maliyetini karlamak ancak emek piyasalarnda almak ile mmkn olacaktr. Bu ynyle, teorinin belirledii etkilerin Trkiye igc piyasalarnda geerliliinin olduu grlmektedir.(zer, Bierli, 2003:66). Kadnlarn istihdam olanaklarndan faydalanabilmesi, istihdam iindeki konumlarn ykseltebilmeleri ve gelirlerini arttrabilmeleri asndan, eitimin rol

74

byktr. lkeleraras bir aratrma, eitim dzeyindeki bir yllk artn kadnlarn istihdama katlmn yl arttrdn tahmin etmektedir. Trkiyede yaplan almalar da, eitimin kadnlarn igcne katlm asndan daha nemli bir rol oynadna iaret etmektedir.(Dayolu, 2000:64). Trkiyede kentsel ve krsal alanlar arasndaki kadn KO farkllklarnn eitim dzeyi ile ilgili olduu dnlebilir. Kentlerde yaayan kadn nfusun byk bir ksmnn eitimsiz olduu gz nnde bulundurularak, kk iletmelerin ounlukta olduu tarm sektrnde cretsiz aile iisi olarak alma imkan bulabilen kadn igcnn ehirde sahip olduu dk beeri sermaye oran ile igc piyasalarna giri yapamad ve ev kadn statsnde kald sylenebilir.(zer,Bierli, 2003:66-67). Kadnlarda eitim dzeyi erkeklerle karlatrld zaman kadnlar aleyhine bir durum grlmektedir. lkemizde bu eitsizlii ortadan kaldrmak amacyla byk abalar harcanmaktadr. rnein zorunlu temel eitimin 8 yla karlmas, gen kz ve kadnlarn eitiminin gelitirilmesi projesi gibi.(Koyldrm, Duyan, Karata, amur, Acar, 1998:1). Kadnlarn okula gitmeme nedenleri ise, okul masraflarnn yksek olmas, kk kardelere bakmak zorunda olmak, ev ilerinde ailesine yardm etmek, ailenin izin vermemesi ve aile btesine ekonomik katk salamak zorunda olmas eklinde saylabilir.(Koyldrm, Duyan, Karata, amur, Acar, 1998:1). Aktr ki dk eitim seviyesi, kadnn toplumsal statsnn de dk olmasna, erken yata yaplan evliliklere ve dolaysyla yksek dourganlk olaylarna da yol amaktadr.(Koyldrm, Duyan, Karata, amur, Acar, 1998:1). Kadn igcnde eitim dzeyi ile igcne katlm oran arasnda gl bir pozitif ilikinin varln pek ok kez vurguladk. Eitim dzeyine gre kadn igc katlm oran, erkek igc katlm oran ile karlatrldnda, eitim dzeyinde grlen artn kadnn almaya ynelmesinde ok daha etkili olduu grlmektedir. Kadnlarda dk eitim dzeyi, erkeklere oranla ok daha dk katlma neden olmaktadr. Kadnlarn lise ncesi, lise ve yksek renim seviyelerinde igcne katlm oranlar arasnda ok byk farklar olduu grlmektedir. Tablo 2.5ten de

75

anlalaca gibi 2005 yl itibariyle okur-yazar olmayan her 100 kadndan sadece 18i igcne katlrken, yksek okul mezunu her 100 kadndan 70i igcne katlyor. stihdamn eitim seviyesi bir lkedeki igcnn niteliini ortaya koymaktadr. Trkiyede istihdamn byk blm (5 yllk)ilkokul mezunudur. Trkiyede kadnlarn okur-yazarlk oranlar ve kz ocuklarn okula gitme oranlar yllar itibariyle art gsterse de, gerek okur-yazarlk, gerekse okullama itibariyle kz ocuklar ve kadnlar ile erkekler arasnda nemli farklar vardr. Ancak okuryazarlk asndan kr ve kent ile blgeler arasnda byk farklar olduu grlmektedir. Kylerde okuma yazma oran erkek nfus iin %91, kadn nfus iin %73dr. (T K, 2005). nemli bir gen nfusa sahip olan Trkiyenin okullama orann arttrmasnn ve zellikle kzlarn daha yksek oranda okullamasn salamasnn kalknma asndan nnde duran en ncelikli sorun olduu grlmektedir. Genel ve mesleki eitim kadnlarn igc piyasasna katlmnda anahtar rol oynamaktadr. Eitim olanaklarndan yoksun olan kadnlarn tarm sektr dnda igcne katlmlar son derece snrldr, buna karlk eitim grme ansna sahip olanlar hemen hemen tm uzman mesleklerde grev alabilmektedir. 2.2.3. Kaytd stihdam Kaytd istihdam stihdam faaliyetlerinin(retim ve hizmet) resmi belgelere dayandrlmamas ve bylece resmi kaytlara girmemesi, bunun sonucunda vergisel ve zorunlu sosyal ykmllkler de dahil olmak zere tm ykmllklerin, mali ve sosyal gvenlik kurumlarnn denetim alan dna karlmas dr. Olaan d ve geici bir istihdam tr olarak belirli bir sre normal karlanabilecek bu olgu, lkemizde yapsal bir istihdam sorunu haline gelmitir.(Glolu, 2005:2). Kaytd istihdam kavram ile kayt d ekonomi arasnda olduka sk bir iliki vardr. Kaytd almann niteliinin belirlenmesinde kaytd ekonomik faaliyet ve bu faaliyette istihdam olunan igcnn yaps belirgin rol oynar. Bunlar; kaytd ekonomik faaliyetler genellikle kk iletmelerde yaygn olarak srdrlr, kayt d sektre giri ok kolaydr, aile igcne dayanmas esnek almaya ve yasalara kar savunmaya daha elverilidir, igcnn vasf ve eitim

76

dzeyi dktr, zellikle emek piyasasna ilk defa emeini arz edenler arasnda yaygndr ve kadn igc kaytd almaya daha eilimlidir.(Glolu, 2005:3). Trkiyedeki hzl nfus art, g ve kentleme ve istihdam yaps isizliin artmasna neden olmaktadr. Kaytl sektrde i bulamayan kadn igc ise, kaytd istihdama ynelmektedir. Bir anlamda isizlik ile kayt d istihdam arasnda dorudan bir iliki vardr. sizlik arttka kayt d istihdamn boyutlar da genilemektedir. Trkiyedeki isiz saysnn yksek olmas, emein pazarlk gcn azaltmaktadr. Kaytd istihdam faaliyetine katlmak zorunda kalan isiz kadnlar, dk cret almakta ve i gvencesinden yoksun almaktadr.(Glolu, 2005:12). Trkiyede iletmeler, zellikle fiyat rekabeti iin igc maliyetlerini drmek amacyla kayt d istihdama ynelmektedir. Dk cret ve dk maliyetli igc iin en uygun alan kaytd istihdam olmaktadr. Standart d istihdam biimlerinde alanlarn ou kadndr.(Glolu, 2005:20). Bugn kadn ya da erkek alanlarn istihdam politikalar iindeki yerini, informal sektr gzard ederek tanmlayabilmek mmkn grnmemektedir. nformal sektrde alanlarn ounu kadnlar oluturmaktadr. Daha yoksul ve daha az eitimli olmalar dnya apnda informal sektrde alanlarn ounluunu kadnlarn oluturmalarna yol amtr. (Kumbetolu, Caga, 2000:61). lkemizde istihdam edilenlerin 2005 yl itibariyle %50,1i herhangi bir sosyal gvenlik kurumuna bal deildir, yani kaytd sektrde yer almaktadr. Kaytdln Trkiyede bu kadar yksek olmasnn nde gelen nedeni demografik olup, greli yksek nfus art, dzenlemelerin dnda bulunan tarm sektrndeki yetersiz geim imkanlarnn sonucunda ortaya kan i g ve gn dourduu isizlik ile arpk kentleme kaytd istihdama ortam hazrlamaktadr. Trkiye genelinde kaytl olmadan alanlarn oran yllar itibariyle artmtr ve kadnlar arasnda kaytl olmadan alma, erkeklere kyasla ok daha yaygndr.

77

Tablo 2.6: stihdam Edilenlerin Sosyal Gvenlik Kurulularna Kaytllk Durumu, 2005 (Bin Kii) Toplam Kayt stihdam d (%) 22 046 50.1 10 358 23.0 1 590 92.2 1 132 26.1 5 438 65.2 3 527 95.3 88.2 6 493 118 52.6 404 98.2 108 72.0 2 857 78.6 3 007 97.9 15 553 34.2 10 241 22.7 1 187 90.2 1 024 21.3 2 581 50.2 520 80.2

Toplam cretli Yevmiyeli veren Kendi Hesabna cretsiz Aile isi Tarm cretli Yevmiyeli veren Kendi Hesabna cretsiz Aile isi Tarm D Faaliyetler cretli Yevmiyeli veren Kendi Hesabna cretsiz Aile isi
Kaynak: T K, 2005

Kadnlarn kaytd ilerde younlamas bir tesadf deildir. Kadnlarn el emei youn ilerde becerikli olmalar, dk eitim dzeyleri, kazanlarnn ekonomik destek olarak alglanmas, baz kadnlarn alma hayatna kar tutucu tavrlar, kaytd ilerin ounun ev ve ailenin yallar ya da ocuklar ile beraber yaplr dzeyde olmas, evlerde yaplan ilerin devam niteliinde olmas, dzenlilik gerektirmemesi, bu tr ilere kolay ulalabilinmesi ve igc piyasasnda dzenli ve srekli kalmalarn gletiren cinsiyete dayal i blm kadnlar bu tr ilere ynlendirmektedir. Bunun yannda kaytd ilerin temel zellikleri olan, iin dzensizlii, cretlerin dkl ve sreksizlii, sosyal gvence yoksunluu, rgtszlk ve denetlenme eksiklii gibi nedenlerden dolay cretli igc iinde kadnlar dezavantajl grubu oluturmakta, alsalar bile yoksulluktan kurtulamamaktadr. Ayrca ereklerin ncelikle formel sektr ilerini tercih etmeleri

78

nedeniyle de kaytd ilerde kadn igc deerlendirilmektedir.(Koyldrm, Duyan, Karata, amur, Acar, 1998:16). Hem gelimi hem de gelimekte olan lkelerde, zellikle de ihracata ynelik retim yapan emek-youn, dolaysyla uluslararas rekabetin ucuz emee dayandrld (hazr giyim gibi) sektrlerde, informal sektrn byk lde yaygnlat grlmektedir. Dnya pazarnn 1970lerden bu yana daha rekabeti hale gelen deiken ve istikrarsz Pazar koullarna ve rn tercihlerine uyum salamada kk atlyelerin ucuz ve esnek emek talebini kadn iiler karlamaktadr. Bu konuda yaplan eitli aratrmalar zellikle vasfsz, evli ve ocuklu kadnlarn ya da kocalarndan evin dnda alma izni alamayan kadnlarn, eve i verme sistemi iinde ok yaygn bir biimde altrldn gstermektedir. Bu kadnlar ayrca drt duvar arasna skmlklar, para bana aldklar cret dzeyleri ve sosyal gvencesizlikleri asndan belki de en kt konumda olan cretli kadn emei kesimini oluturmaktadrlar.(Ansal, 1997:170). Ayrca, ekonomik krizler sonucunda izlenen istikrar politikalar, kamu harcamalarnn azaltlmas, kamu sektrndeki klme, tarmn durumu kadnn cretli istihdam iindeki payn olumsuz etkilemi, kadnn informal sektre ynelmesine yol amtr.(Tokol, 1999:21). Kaytd ilerde alma, geleneksel yarglar ve treleri bata kabullenmi kadnlar tarafndan da ksa vadede istenilen bir alma trdr. Ancak bu alma tarznn kadnlar asndan belirgin olumsuz yn ise, alan kadn kimliini kazandrc, deiim yaratc ve stat ykseltici etkisinin olmamasdr.(Bildirici,Anafarta, 2001:68). 2.2.4. cretsiz Aile ilii almak, ekonomik anlamda retken olmak, ekonomi literatrnde, cinsiyet fark dikkate alnmakszn igcne katlma ve istihdam ile tanmlanr. Oysa kadnn almasn, kadnn igcne katlmas ve istihdam ile snrl grmek, kadnlarn ekonomik etkinliklerini olduundan kk grmeye ve gstermeye yol aan bir snrllk tamaktadr. Bu snrlln olumlu bir yan ise, kadnlarn alma olarak tanmlanmayan faaliyet ve ilerinin, ekonomik literatrde tanmlanan ekilde igcne katlmann engelleyicileri olduunu gstermesidir. nk ekonomik

79

faaliyet saylmayan ykmllk ve iler, kadnlarn igcne bildik anlamda katlmalarn da, igc arzlarn da, istihdamda bulunu ekillerini de etkilemekte, deiikliklere uratmaktadr.(TS AD, 2002:44-45). Gnmz alma istatistiklerinde ev kadnlar almayan kimseler olarak grlmektedir. Yani kadnn stlenmi olduu ocuk ve aile bakm, ev ileri gibi faaliyetler parasal deeri olmayan iler olarak kabul edilmekte, yani ekonomik etkinlik saylmamakta, parasal karl da bulunmamaktadr. Oysa bu iler iin harcanan sre, bir gelir karl allan toplam i sresinden daha fazladr. Kadnlarn byk bir ounluunun yapt cretsiz aile iilii ad zerinde parasal karl olmayan bir almadr. Kadnlarn cret karl yapmadklar bu i ve faaliyetler ayn zamanda hane harcama kalemlerini ve hane tasarruflarn da etkilemektedir. Bu durumda kadnlarn ve erkeklerin retim ve gelirleri ayr ayr llemediinden, aile geliri olarak erkein hanesine yazlmaktadr.(Yiit, 1999:14). Ayrca, krsal kesimde kadn, erkekle eit oranda almaya katlmakta ama en g ve zor yaam koullarna gs gerenler kadnlar olmaktadr. Btn gn tarlada apa sallamann, pirinte, pamukta ve ttnde almann yan sra hayvanlara bakmak, onlar samak, yemek hazrlamak, ocuklarn bakmyla ilgilenmek de kadnn grevidir. lkemizin ou yrelerinde, erkekler kahvede bo otururken, kadnlarn tarlada alt bilinen bir gerektir. Bu konumda rol alan kadn, el emeinin karl asla denmeyen cretsiz aile iisidir.(T B Yayn, 2005). Trkiyede kadnlarn istihdam statleri incelendiinde, istihdam edilen kadnlarmzn nemli bir ksmnn cretsiz aile iisi statsnde bulunduu grlr. cretsiz aile iilii krsal yerleim alanlarnda olduka yaygn iken, kentsel emek piyasalarnda dk oranlarda grlmekte, bu durum krsal-kentsel alanlar arasnda kadn igcne katlmlarnn farkllamasna sebep olmaktadr. Bu gerekten hareketle, kadn igcnn tarm sektrnn arlkta olduu krsal alanlarda cretsiz aile iisi olarak emek piyasalarnda yer almalarna karlk, cretli ve yevmiyeli ilerin ounlukta olduu kentsel alanlarda emek piyasalarna girmedikleri ifade edilebilir.(Bierli, zer, 2003:66). 2005 yl verilerinden yararlanlarak hesaplanan istihdam edilen kadn igc iinde cretsiz aile iilerinin oran bu tespiti desteklemektedir. Buna gre

80

krsal alanda bu oran %75 iken, kentsel alanda %12 civarndadr. Kadnlarn igcne katlma orannn krsal yerlerde daha yksek grnmesinin nedeni, buradaki kadnlarn tarm sektrnde cretsiz aile iisi olarak alyor olmasdr. Trkiyede, global eilimin tersine 1950lerin ortalarndan balayarak kadnlarn igcne katlm oranlar srekli dmektedir. Bu durumun en nemli nedeni de krsal yerleim alanlarndan kent yerleim alanlarna yaplan glerdir. 2.2.5. Kadnn Ya, Medeni Durumu ve gc Arz likisi Evlenme ve ocuk sahibi olma orannn yaa bal olarak artmasyla birlikte, kadnlarn igcne katlm azalmaktadr. Kadnlarn son altklar iyerlerinden ayrlmalarnn temel nedenlerinin evlenme ve nianlanma olduu sylenebilir. Eitimsiz kesimdeki bekar kzlar arasnda evliliin kurtulu olarak grlmesi iten ayrlmalara neden olabilmektedir.(Bildirici, Anafarta, 2001:66-67). Kadn igcne katlma oranlar medeni duruma gre incelendiinde, genelde boanm kadnlarn KOlarnn gerek Trkiye ortalamasndan, gerekse; hi evlenmemi, evli ve ei lm kadnlar kategorilerinde yer alan kadnlarn KOlarndan daha yksek olduu grlmektedir. Boanma kadnlar zerinde ou zaman ekonomik etkileri ykc olan bir olaydr. Kadnlarn genelde eski elerinden yeterli nafaka alamamalar onlar ekonomik bakmdan sknt iine drebilmekte, bu durum igcne katlma kararlarn pozitif ynde etkilemektedir. Bu skntnn yaam maliyetlerinin daha yksek olduu kentlerde daha fazla hissedilmesi, kentlerde boanm kadnlarn igcne katlmlarn daha fazla arttrmtr.(Bierli, zer, 2003:70). Kadn igcne katlm ya gruplar itibariyle incelendiinde, ou lkede bunun aslnda M harfine benzer bir trende sahip olduu grlmektedir. 20-24 ya gruplarnda artarak maksimuma ulaan oran, 30lu yalarn bandan itibaren dp 40l yalarn balarnda tekrar art srecine girmekte, 40-54 yalar arasnda tekrar tavan yapmaktadr. 30lu yalardaki KO dnn temel nedeni kadnlarn bu yata yakn ebeveyn kontrol gerektiren 0-6 ya grubu ocuklarn bytmek amacyla piyasa dna kmalardr.(Elliott, 1990:100-101). ocuk bakm hizmetlerini anne yerine gerekletirecek kre, anaokulu gibi kurumlarn mevcut olmalar da sorunu zmemektedir. Bir ok aratrma ocuk

81

bakm maliyetlerinin aile btesi iindeki paynn yksek olduunu ve zellikle dk gelir dzeyindeki ailelerin bu durumdan daha olumsuz etkilendiklerini saptamtr. Btn bu almalar ocuk bakm maliyetlerinin evli kadnlarn igcne katlma kararlarnda nemli bir deiken olduunu gstermektedir.(Bierli, zer, 2003:68). lkemizde kre ve yuvalarn az sayda olmas, olanlarn belirli kurumlarla balantl olmas veya ok pahal zel kurumlar olmalar kadnlarn alma yaamna girmelerindeki nemli engellerden biridir. Bir ok kadna sunulan cretin ocuk bakm maliyetini karlamada yetersiz kalmas kadnlarn zorunlu olarak ev kadnl statsnde kalmalarna sebep olmaktadr.(Eybolu, zar, Tanrver, 2000:150). Bu bilgiler nda Trkiyede kadnn igcne katlmna ya gruplar itibariyle bakldnda; 15-19 ve 20-24 ya gruplarnda maksimum dzeye ulaan orann 25 yandan itibaren de geip 40-44 ya grubunda ikinci maksimuma ulat, ondan sonra tekrar azalma srecine girdii grlmektedir. Bu adan ya gruplar itibariyle kadn igcne katlmnn ok belirgin olmasa da M tipinde olduunu sylemek yanl olmayacaktr.(Bierli, zer, 2003:68). 2.2.6. cret Dzeyi Trkiyede alma yaamnda genel olarak yasal eitlik salansa bile uygulamada cinsiyet ayrmclna dayal pratikler ie alma srecinden balayarak, cret dzeyinde, ite ykseltmede, iten kartmada, tayin ve erken emeklilikte ve cinsel taciz olgusunda karmza kmaktadr. Kadn ve erkek arasndaki cret farklarnn genelde iki temel nedeni vardr: ilki kadnlarn ounlukla dk cretli vasfsz ilerde younlamalar, ikincisi eit veya edeer ilerde bile kadnlara erkeklerden daha dk cret denmesi.(Snmez, 2006:4) Trkiyede kadn erkek igcnn cretlerini kyaslamada kullanlan temel istatistik SSKnn cret istatistikleridir. 2003 ylnda SSK yesi kadn iilerin ortalama gnlk kazanc (22.159.523 TL) erkek iilerin ortalama gnlk kazancnn (24.574.490 TL) %90,2sidir. Bu verilere gre kadnlar cretler konusunda nemli bir ayrmclk yaamamaktadr. Burada hemen belirtilmesi gereken, kadnlarn SSK yeleri iindeki orannn sadece %20,7 olduu ve kentlerde daha ziyade vasfl kadn

82

igcnn sosyal gvenlik kapsamndaki ilerde alma imkann bulabildiidir. Geni bir vasfsz kitle yukarda belirtildii gibi informal sektrde sosyal gvenlik haklarndan yoksun biimde almakta, onlarn dk cret dzeyleri SSK istatistiklerine yansmamaktadr. SSK bnyesindeki vasfl kadnlarn cretlerinin SSK genelindeki vasfl ve vasfsz erkek iilerin ortaklamasna kyasla daha yksek olmas, greli eitlie yol amaktadr. (TRK- Raporu, 2005). Trkiyede eit ite veya edeer ite kadnlara erkeklere kyasla daha dk cret denmesine dair kapsaml aratrmalar yoktur. Kimi saha almalar kadnlara ayn taban creti dense bile baz ek demelerde farkl uygulama yapldn ortaya koymaktadr. 1995 ylnda yaplan bir dier aratrmada hanehalk gelir ve tketim harcamalarndan hareketle kadn ve erkek kazanlar kyaslanm ve kadn kazancnn %33,2 daha az olduu saptanmtr. Bu farkn %23,6s kadn ve erkek arasndaki nitelik farkndan ve %76,4 cinsiyetten kaynaklanmaktadr. lkokul mezunu kadnlarn saatlik kazanc erkein kazancnn %41,8i iken, niversite mezunu kadnlarn saatlik kazanc erkeklerin saatlik kazancnn %59,1idir. Eitimli olmann cretlerde cinsiyete dayal farkll ortadan kaldrmad grlmektedir.(TRK- Raporu, 2005). Kadn emeini deersiz hale getirmenin yolu, kadnlara dk cret demektir. Bu durumu sadece, kadnn renim ve beceri dzeylerinin dk olmas ile aklamaya alanlar vardr. Ancak gzden karlmamas gereken nokta, ataerkil bir dncenin sonucunda kadnlarmzn eitim, retim srelerinden ve alma yaamndan uzak tutulmasdr. Bu dnce sistematii iinde kadn aileye ek gelir salayabilir ama asl grevi evine ve ocuklarna bakmaktr. Bu nedenle kadnlarn byk bir ou vasfsz ii olarak, dk cretle ve kayt d altrlabilmektedir. Kadn-erkek cret farkllnn bir baka nedeni de kadnlarn sosyolojik sebeplerden dolay erkeklerle yakn temasn gerektii sat, hizmet,retim ve ulatrma gibi sektrlerde yeterli istihdam imkan bulamamalar ve dk cretli sektrlerde toplanmak zorunda kalmalardr.(Zeytinolu, 1998:191).

83

3. TRK YEDE MALAT SANAY N N YAPISI VE KADIN GC Refaha giden yol sanayi devriminden geer. Her neslin kendinden nceki nesillerden daha yksek bir retim ve tketim seviyesine ulamasn salayan srekli bir ekonomik byme sreci yalnzca sanayilemi lkelere zgdr.(Deane, 1994:18). Bir lkede sanayilemenin salkl bir ekilde geliebilmesi iin ekonomide sanayi sektr lehine yapsal bir deiimin yaanyor olmas, igc verimliliinin artmas ve imalat sanayinin gelimesi gerekmektedir. Trkiyede de sanayi sektr, dier lkelerde olduu gibi imalat sanayi arlkldr. Trkiyenin sanayileme politikalar incelendiinde 1960l yllardan bu yana uygulanan iki temel stratejiden sz edilebilir. Bunlardan birincisi 1963-1980 aras uygulanan ithal ikameci sanayileme stratejileri, ikincisi ise 1980den sonra uygulanan ihracata ynelik sanayileme stratejileridir. Her iki strateji dneminde de imalat sanayi katma deerinin ulusal gelir iindeki pay art gstermitir. Ancak, zellikle 1980 sonras dnemde imalat sanayi retimindeki artn daha yksek olduu, imalat sanayi katma deerinin ulusal gelir iindeki paynn nemli bir srama gsterdii ifade edilebilir.(Kepenek, 2000:361). Kadn , tarihsel sre iinde, her dnemin koul ve niteliklerine gre deien biim ve statlerde eitli ekonomik faaliyetlere katlmtr. Bununla birlikte; kadnlar, gerek anlamda ilk kez sanayi devrimi ile birlikte, cretli olarak ve ii stats altnda alma yaam iinde yer almlardr. retim modeli ve retim yapsnn deiimi, kadnlarn retime katlma koullarn, retim iindeki rollerini ve biimlerini belirlemede nemli bir rol oynamaktadr. zellikle de emek-youn retim kadn emek piyasasna semektedir. 3-1. Trk malat Sanayinin zellikleri ve stihdam Yaps 1980li ve 1990l yllar, Trkiyenin sanayileme srecinde iki nemli dnm noktas oluturacak olaylara sahne olmutur. Bunlardan birincisi 1980lerin bandan itibaren Trkiyenin da ak sanayileme stratejisine ynelmesidir. kincisi ise, 1990larn ortalarndan itibaren AB ile ekonomik entegrasyona ynelik bir sanayileme stratejisine geitir.

84

Trkiyenin 1980-2000 dneminde sanayilemesini etkileyen faktrler arasnda, 1980 ncesinde oluan sanayi yapsnn zel bir nemi ve etkisi vardr. 1980lere kadar Trkiyede oluan sanayi yapsn ana zellik erevesinde tanmlamak ve aklamak mmkndr. Bunlar: Ekonominin da kapal olmasndan kaynaklanan yapsal zellikler, Sanayinin ekstansif gelime gstermesinden kaynaklanan yapsal zellikler, Sanayide kamu sektrnn arlkl olmasndan kaynaklanan yapsal zelliklerdir. Bu zellikler, ie dnk, ithal ikameci sanayileme stratejisi uygulayan tm lkelerde kendisini gstermektedir.(Trkkan, 2001:106). 1980 ncesinde ekonominin ekstansif gelime gstermesinden kaynaklanan temel yapsal zellik ise, sanayinin ve zellikle de imalat sanayinin toplam yatrmlar ierisindeki paynn olduka yksek dzeyde olmasdr. Bunun bir sonucu olarak sanayi sektr ok hzl bir byme gstermi ve ekonominin lokomotifi olma zelliini daima korumutur. 1980 ncesinde sanayide kamu arlkl gelimenin ortaya kard dier nemli bir yapsal zellik de K Tlerin toplam yatrmlar iindeki paynn yksek dzeyde olmasdr.(Trkkan, 2001:107). 24 Ocak 1980 Ekonomik stikrar Program ve devamnda izlenen politikalar, 1963 ylnda balayan beer yllk planl dnemlerden farkl olarak, ekonomi ve sanayilemede daha kkl bir deiikliin balangc olmutur. Para, maliye, d ticaret ve dviz kuru politikalarnda radikal deiiklikler yaplm ve ithal ikamesine dayal-i piyasaya ynelik sanayileme yerine ihracata dayal-da ynelik sanayileme ynnde bir dnm gerekletirilmitir.(Yetim, 2006:16). Bu hedef dorultusunda, 1980li yllarn ikinci yarsndan itibaren sanayi sektrnde altyap yatrmlar hzlandrlmtr. Tasarruflar sanayiye ynlendirmek amacyla 1981 ylnda Sermaye piyasas Kurulu oluturulmu, bankaclk hizmetleri modernletirilmi, ulatrma ve haberleme hizmetlerinin iyiletirilmesine hz verilmitir. Kk ve Orta lekli letmelerin (KOB ) verimliliklerinin, katma deer iindeki paylarnn ve uluslararas rekabet glerinin arttrlmasna ynelik

85

almalara arlk verilmitir. Ayrca ihracata ynelik yeni dzenlemeler ve dviz kazandrc faaliyetlerin tevik edilmesi, sanayinin rekabet gc kazanmasn ve ihracatn artmasn salamtr.(Yetim, 2006:16). Bir btn olarak deerlendirildiinde Trk sanayi 1990larn banda, 1980lerin bana gre her konuda daha yksek bir rekabet gcne ulam, piyasa sinyallerine ve koullarna daha duyarl ve daha uyumlu devletin ynlendirici ve destekleyici mdahalelerine daha az baml, yeni almlara ve deimelere uyum yapma konusunda daha donanml ve daha tecrbeli bir konuma gelmi bulunuyordu. Bu konum, phesiz 1990 sonrasndaki sanayileme politikalar ve performansnn temel alt yapsn tekil etmitir. 1990 sonrasnda ise sanayileme politikalarnn en belirleyici zellii genel olarak Avrupa Biriliine, zel olarak da Gmrk Birliine uyum ekseninde ynlendirilmi ve ekillendirilmi olmasdr.(Trkkan, 2001:110). Bu abalar sonucunda Trkiyenin toplam ihracatnda sanayi rnlerinin pay, 1980 ylnda %36dan 2003 ylnda %93,1 dzeyine ykselmitir.(Yetim, 2006:16). Trkiyede de sanayi sektr, dier lkelerde olduu gibi imalat sanayi arlkldr. malat sanayinin yatrmlardaki pay %75 dolaylarndadr. Sanayi sektrnde, 2005 yl itibari ile, alt ana sektrler iinde imalat sanayinin sektr arl ise %86,92 seviyesindedir.(T K, 2006). Ancak sektr, ekonomide krizlerle gelen oklardan olumsuz etkilenmitir. 2000 ylnda, Trk Lirasnn reel deerinin beklenin zerinde artmas, i talebin hzla ykselmesi, ham petrol ve doal gaz gibi enerji rnlerinin fiyatlarnn artmas, Euro/ABD Dolar paritesindeki gelimeler ve cari ilemler ann program seviyesini amas, baz nemli kamu iletmelerinin zelletirilmelerinde gecikmeler, finans sektrnn salksz yaps ve kamu bankalarnn neden olduu sorunlar, Kasm 2000 ve ubat 2001de olmak zere arka arkaya iki krize yol amtr. Bunun sonucunda, faiz oranlar ykselmi, dalgal kur sistemine geilmi ve Trk Liras devale edilmitir. Bu durum ekonomide belirsizlik yaratm, i talebi daraltm ve dier sanayi sektrleri gibi imalat sanayi sektrn de olumsuz etkilemitir.(Yetim, 2006:17). Trkiye ekonomisinde 2001 ylnda GSMHda ki azala paralel olarak klen imalat sanayi, 2002 ylndan sonra ise, GSMH artnn zerinde byme kaydetmitir. malat sanayinin gerekletirdii bymede, i talebin snrl olmas

86

nedeniyle firmalarn d pazara ynelmesi sonucunda ihracatta meydana gelen art byk rol oynamtr. malat sanayi, 2002 ylndan itibaren zel sektr arlkl istikrarl bir byme srecine girmitir. 2002 yl ilk eyreinden itibaren piyasalarda gven ortam olumaya balam, dviz kurundaki dalgalanma azalm, enflasyon oranlar ve faiz oranlar d eilimine girmitir. Buna paralel olarak imalat sanayi retimi ve kapasite kullanm oran ayn yln Mart ayndan itibaren hzla artmaya balam, retim artna bal olarak ara mallar ithalat, talebin canlanmasyla tketim mallar ithalat yeniden ykselme gstermitir. hracatta ise art eilimi devam etmitir. Bu gelimeler sonucunda 2002 ylnda, 2000 ylndaki imalat sanayi retim endeksi seviyesi almtr.(DPT, 2005:1). 2002 ylnda %75,8 olan imalat sanayi ortalama kapasite kullanm oran, 2003 ylnda %78,3e ykselmi, 2005 ylnda bu oran %80lerde seyretmitir. 2006 yl Ocak ay imalat sanayi aylk eilim anketi sonularna gre ise, kapasite kullanm oran, geen yln ayn ayna gre 1,1 puan azalmtr. Aylk malat Sanayi Eilim Anketi'ne cevap veren 2897 iyerinden derlenen verilerin geici analiz sonularna gre, 2005 yl Ocak aynda % 76,6 olan retim deeri arlkl kapasite kullanm oran, 2006 yl Ocak aynda %75,5 seviyesinde gereklemitir.(T K, 2006). 2001 krizinde dibe vuran Trkiye ekonomisi ile ilgili bir ok gsterge izleyen yllarda kriz ncesinin olduka zerinde bir noktaya ykselirken sadece reel cretler kriz ncesinin ve kriz ylnn altnda kalmaya devam etmitir. malat sanayi sektrnde alan iilerin 2005 ylndaki reel cretleri 2000 ylndaki dzeyinin %17 altnda kalmtr. T Kin 1987 ylndaki dzeyini 100 kabul ederek oluturduu reel cret endeksi 2000 ylnda 111,3 dzeyinde bulunuyordu. 2001 ylnda 95,1e geriledikten sonra dmeye devam eden reel cret dzeyi 2002 ylnda 90a, 2003 ylnda ise 88,3e kadar indi. 2004 ylnda nispi bir toplanma ile 90,4e ykselen reel cret endeksi geen yl ise 92,3 oldu. Son iki yldaki toparlanmaya ramen reel cretler 2001 ylndaki dzeyine bile ulaamad. Reel cretlerdeki bu dk seyir, verimlilik art ve istihdamdaki azalmayla birleerek imalat sanayi sektrne nemli bir maliyet avantaj salad. Sektr bu

87

yolla Trk parasndaki ar deerlenmeden kaynaklanan rekabet gcndeki kaybn telafi etme olana buldu. Reel cret dzeyinin %17 azald 2000-2005 yllar arasnda imalat sanayi sektrnde alan bana verimlilik %33,8 orannda artt. 2000 ylnda 115,7 olan alan bana verimlilik 2005 ylnda 154.8e ykseldi. 2000-2005 yllar arasnda imalat sanayi retimi ise %26,9 orannda art kaydetmitir. Sektr retiminde 2005 ylnda, 2001 ylna gre yaanan art ise %40,2ye ulat. malat sanayi retiminde 2005 yaz dneminde %4,7 orannda byme kaydedildi. Reel cretlerle sanayi retimi karlatrldnda birim sanayi retimi bana 2000 ylnda 109 olan denen reel cret tutar 2005 ylnda 71,3e kadar indi. Baka bir ifade ile birim sanayi retimi maliyeti ierisindeki reel cretin pay nemli lde azald. Bu dnemde azalan bir baka endeks ise retimde alanlar oldu. 2000 ylnda 89,1 olan imalat sanayi sektrnde retimde alanlarn saysna ilikin endeks 2005 ylnda 84,8 oldu. Sektrde alanlarn says 2000-2005 yllar arasnda %4,8 orannda azalrken, 2001 ylna gre ise %3,8 orannda art kaydetti. Sanayinin sorunlar esas itibariyle i ortamndan, firmalarn yapsndan ve sektrel yapdan kaynaklanmakta olup, bu sorunlar devam etmektedir. Enflasyon oranndaki de ramen reel faiz oranlarnn yksek seyretmesi, kayt d ekonomi ve dk fiyatl ithalattan kaynaklanan haksz rekabet, fiziki alt yapdaki yetersizlikler, yatrm ve iletme aamasnda karlalan brokrasinin fazlal, kamu tarafndan salanan baz girdilerin fiyatlarnn uluslararas fiyatlara gre ykseklii, vergi ve SSK primi oranlarndaki ykseklik, akreditasyon ve belgelendirme hizmetlerindeki yetersizlik genellikle i ortamndan kaynaklanan sorunlardr. Bunlara ek olarak, ou kuruluun mali, organizasyon ve pazarlama yapsnda, teknoloji retiminde, zgn tasarm, marka gelitirme ve yenilik yaratma gcndeki yetersizlikler; kalite, evre ve verimlilik bilincinin eksiklii; zellikle KOB lerde rekabet ortamna uyum sorunlar ve desteklenme ihtiyac firmalarn yaplarndan kaynaklanan nemli sorunlardr. malat sanayi retim ve ihracatnda gda, tekstilgiyim, demir-elik gibi emek-youn sektrlerin arl devam etmektedir.(DPT, 2005:1).

88

3-1-1. Trkiyede malat Sanayi inde Tekstil Sektrnn Yeri malat sanayi katma deeri ierisinde tekstil ve hazr giyim sektrlerinin pay hem gelimi hem de gelimekte olan lkelerde srekli azalma eilimindedir. Gelimi ve gelimekte olan lkelerde imalat sanayi ierisinde azalan tekstil ve hazr giyim sektrleri katma deeri payna ramen, tekstil ve hazr giyim sektrlerinde retilen katma deer miktarnda gelimekte olan lkelerin pay srekli artmaktadr. Buna ramen bu sektrlerde retilen katma deerin byk ksm hala gelimi lkeler tarafndan retilmektedir.(Kanolu, 2004:39). Tekstil sektrnn, gerek ihracat, gerek istihdam, gerekse katma deer bakmndan Trkiye iin yeri ve nemi fevkalade byktr. Trk tekstil ve hazr giyim sektr 1950lerden bu yana istihdamn, 1970ten sonra da ihracatn lokomotifi konumundadr. Tekstil sektr, kriz ortamlarnda Trkiyenin yumuak karn olurken, kalknma ve byme yllarnda ise en byk umudu olmutur. Uzun yllardan bu yana d ticaretimizde stratejik bir sektr olma zelliini de korumutur.(Kudatgobilik, 2006:6). Trkiye, zellikle 1980li yllarda balayp 1990l yllarla devam eden srete, dnya pazarlarna ihracatnn ban ektii tekstil ve hazr giyim sektryle girdi. Trkiye gibi kalknmakta olan lkelerin zellikle ihracata dayal byme modeline rnek tekil eden bir ivme ierisinde 1997 ylna kadar dnem dnem retim-ihracat ve istihdamda ini klar gsteren sektr, retim-istihdam ve ihracatta lokomotif olma zelliini korudu. Sektr; 1950 ylna kadar tekstil, 1970 ylna kadarda konfeksiyon sektrnde ithalata kilitlenmi ve 1980li yllara kadar sadece i piyasaya ynelik retim yaparken 1980li (zellikle 1990l) yllarda ihracatn ban ektii darya ak byme politikalar ile beraber, hzla byyerek ihracatta byk artlar kaydetmi ve lkemizin de retim-ihracat ve istihdamda olmazsa olmaz sektr haline gelmitir.(z plik- Sendikas, 2005:4). Bu srete, Trkiyenin 1996 ylnda girmi olduu Gmrk Birlii ile, artaca dnlen ihracatmz, gmrklerin sfrlanmas ile birlikte aksine azalm, ithalat ise artmtr. En avantajl ve rekabet edilebilecek sektr olarak nitelendirilen tekstil sektr, Gmrk Birlii srecinde, rekabet imkanlarn kaybeder hale gelmitir.

89

Bugn Dnya tekstil ve hazr giyim ticareti 395 milyar Amerikan dolardr.Balca hazr giyim tketicisi lkeler, ABD, Japonya ve AB lkeleri olup, bu lkelerin yllk ithalat srasyla 66 milyar, 19 milyar ve 52 milyar Amerikan dolar civarndadr. AB lkelerine yaplan tekstil ve hazr giyim ihracatnda Trkiye, inin hemen arkasnda yer almaktadr. lkeler baznda ise Almanya, ABD, ngiltere, Fransa, Hollanda ve Rusya Federasyonu Trkiyenin en nemli pazarlar arasnda yer almaktadr.(z plik- Sendikas, 2005:4). 1994-2001 tarihleri arasnda tekstil sektr byk bir atlm yaparak ihracatta %52,9luk bir art salamtr. 2001 ylnda yaanan Cumhuriyet tarihinin en byk ikinci krizinden, tahmin edilecei zere en byk zarar bu sektr grm olmakla birlikte, kendisini toparlayarak geliim trendini yukarlara tamay baarmtr. Tekstil ve hazr giyim sektrlerinin Trkiye ihracatna olan katks krize ramen halen artarak srmektedir. Dnya pamuk retiminde 6. srada yer alan Trkiyenin tekstil ve hazr giyim ihracatnn nemli bir blmn pamuklu rnler oluturmaktadr. Dnyann nde gelen pamuk reticilerinden birisi olmas tekstil ve hazr giyim sektrlerine hammadde temininde nemli bir rekabet stnl salamaktadr. Trkiye, nemli bir pamuk reticisi lke olmakla birlikte yksek i talep nedeniyle dnya pamuk tketiminde 5. sradadr. Pamuk ithalatnda da Trkiye dnyada n sralarda yer almaktadr.(Kanolu, 2004:35). Dnyann klmesi, uluslararas pazarlarn yerel pazarlara oranla ekim hznn ykselmesi, Trkiyenin stratejik sektr olan Tekstil ve hazr giyim sektrn de bu pazarlara youn olarak kaydrmtr. Kreselleme ile alan pazarlar, frsat ve imkanlar getirdii gibi risk ve krizleri de bnyesinde tamaktadr. Trkiyenin maliyet asndan rekabet edebilirlii Tunus, Fas ve Polonya gibi lkelere gre ok daha yksektir. Ancak, Trkiye dnda Hindistan, in ve talyada maliyet asnda yksek rekabet gcne sahiptir. Trkiyenin dokuma kalitesi asndan Hindistan ve inden daha iyi fakat talyann gerisinde olduu sylenebilir. Teknoloji asndan ise Trkiyenin talyann gerisinde ama Hindistan ve inin ilerisinde olduu, bazlarna gre in ile hemen hemen ayn dzeyde olduu sylenebilir. Girdi maliyetleri asndan ise zellikle elektrik ve ii cretleri nedeniyle Trkiyedeki maliyetler in ve Hindistandan daha yksektir. Bu tablodan

90

kan sonu, Trkiyenin asl rakipleri Tunus ve Fas gibi Kuzey Afrika lkeleri deil; in ve Hindistan gibi Asya lkeleri ile talya gibi gelimi Avrupa lkelerinin olduudur.(Kanolu, 2004:44). Tekstil ve hazr giyim sektrnn istihdama olan katks, Trkiye iin ok nemlidir. Tekstil ve hazr giyim sektr, lkemiz gibi youn gen nfusa sahip lkelerde nemli bir istihdam kayna olma zelliine sahiptir. Sektr, 2,5 milyon kiiye dorudan, 10 milyon kiiye de dolayl istihdam salamaktadr. lkemiz istihdamnda oynad bu ciddi roln yan sra dedii sosyal gvenlik primleri ve vergiler yoluyla da Trkiye ekonomisine kayda deer katk salamaktadr.(Keeci, 2006:2). Bununla birlikte kaytl istihdam ise 1/6 seviyesindedir. Tekstil ve hazr giyim sektrnde yaklak 2 milyon kii kayt d almaktadr. Yani kaytdlk %80ler dzeyindedir. Emeklilik hakk olmadan, salk sigortas olmadan insan altrmann isizlikle de birleerek vahim sosyal sorunlara yol amas kanlmazdr. Bu vahim durum sektrn hem ulusal hem de uluslararas rekabet gcn krmaktadr. veren ve ii zerindeki vergi ykmllkleri, sektrn ierisinde bulunduu dier sorunlar, kayt dna ka hzlandracak dzeydedir.(z plik- Sendikas, 2005:6). lkemiz tekstil ve hazr giyim firmalarnn %80den fazlasnn KOB niteliinde olmas ve z sermayelerinin rakiplerine gre yetersiz kalmas, yeni teknolojileri uygulamaya koymalarn zorlatrmaktadr. Tekstil ve hazr giyim firmalarnn iletme sermayelerinin yetersiz olmas ise hem retimi srdrmek hem de d pazarlara almada nlerindeki nemli engellerden birini oluturmaktadr. Bu firmalarn aratrma-gelitirme ve eitim faaliyetlerine yeterli nemi vermemeleri, sektrn nitelikli ve verimli igc teminine ve katma deeri yksek rnlerin retimine imkan vermemektedir. Tekstil sektrnde halen katma deeri yksek kuma ve teknik tekstil rnleri retimi gerekletirilememekte ve bu alanda ithalat yoluna gidilmektedir. Hazr giyim sektrnde fason imalatn yan sra lkemiz firmalarnn kendi markalar ile retime henz yeni balamalar, 2005 sonrasnda kotalarn kalkmas sonucunda Asya lkeleri kars8ndaki rekabet ansmzn daha da azalmasna neden olabilecek bir unsurdur.(z plik- Sendikas, 2005:7).

91

Enerji maliyetlerinin pahall, Trk sanayinin dnya ile rekabetinin nndeki en byk engeldir. lkemizdeki enerji fiyatlarnn rakip lkelerin stnde olmas temel girdilerden biri olan enerji alannda firmalarmzn rakiplerine gre dezavantajl olarak ihracat mcadelesine balamasna sebep olmaktadr. Hkmetimizin enerji fiyat indirimi dorudur, daha da artarak devam etmelidir. Bu balamda, petrol ve petrol rnleri zerindeki fahi vergi yknn hafifletilmesi, nemli enerji indirimi ve teviki anlamna gelecektir. Trk tekstil ve hazr giyim sektr 1950lerden bu yana istihdamn, 1970ten sonra da ihracatn lokomotifi konumundadr. Geen ylki 73 milyar dolar ihracatn %26s, tm sanayi sektr ihracatnn ise %40 bu sektr tarafndan gerekletirilmitir. Trkiye geen yl 1,4 milyar dolarlk kot giysi, 726 milyon dolarlk orap, 2.2 milyar dolarlk ev tekstili satmtr. phesiz btn bunlara sektrn 2.5 milyonluk alan ordusunu da eklersek ortaya dnya apnda bir yapnn vcut lleri kar. Toplam imalat sanayi istihdam iinde %21 paya sahip, stelik daha ziyade niteliksiz insanmza ve zellikle kadnlarmza i salayan, yurt apnda son derece yaygn ve ileri teknolojilerle alan, evre ile genelde bark sadece %20 ithal girdi oran ile alan (otomotiv sektrnde bu pay %70leri bulmaktadr) tekstil ve hazr giyim sektrmz ile ne kadar vnsek, ona ne kadar sahip ksak yeridir. Temelleri Byk Atatrkn 1930larda balatt sanayileme hamlesi ile atlan sektrmzn bugn yakalad dzey, Cumhuriyet Dneminde Yce Trk Ulusunun her alanda kaydettii byk baar yklerinden biridir.(Kudatgobilik, 2006:6). Ancak, bu lokomotif bu gnlerde hz kaybetmeye balamtr. Son 1-2 ylda sektrden yurtdna giden firmalarmzn says 100 bulmutur. Bu, ne yazk ki, yaklak 460 milyon dolarlk ihracat, 37 bin kiilik istihdam kayb anlamna gelmektedir. 2005 ylnda faaliyeti brakan firmalarmz yznden urayacamz ihracat kayb ise 2 milyar dolar dzeyindedir. Tekstil, konfeksiyon, hal ve deri sektrlerinde isiz kalan vatandalarmzn says imdiden 150 binlere ulamtr. lkemizde son ylda Trk Liras %78 orannda deerlenirken, bu sektrmzde girdi maliyetleri %50 artmtr. Bugn tekstilde makineler, fabrikalar yok pahasna elden karlmaktadr. Firmalar aresizlik ierisinde retim tesislerini

92

devretmekte veya birou da kapanma aamasnda hzla ii karmaktadrlar. ekilen skntlar, 2004 ylnda %4,8 den tekstil retiminin 2005de %13,2 kaypta olmasndan da aka belli olmaktadr. Tekstil sektrnde retim ve istihdamdaki kan kayb sosyal huzuru tehdit edecek boyutlara gitmektedir. Kentlerde kaytl gen isizliin %23leri at ve sosyal patlama sinyallerinin giderek artt bir ortamda Trkiyede toplam imalat sanayi istihdamnn yaklak %21ini yaratan sektrdeki retim kaybnn yarataca ekonomik ve sosyal tahribat ortadadr.(Kudatgobilik, 2006:7). Trk tekstil sektrnde son be ylda modernizasyon yaptrmlar ile beraber yeni ve byk kapasiteli yatrmlar yaplmtr. AB heyecan ile yaplan bu yatrmlar kapasite fazlas oluturmutur. st ste gelen son yllarn krizleri sektrde byk hasara neden olmutur. Kapasite kullanm oranlar bir hayli dm, son kriz ikinci darbeyi vurmu ve bugn kapasite kullanm oranlar %50ye inmitir. Bugn Trkiyede kurulu ring iplik tesislerinin %20 ile %25inde bir kapasite daralmas szkonusudur. Open-end iplik tesislerinin yaklak %40 orannda bir kapasite kullanamama sorunu vardr. Trkiyenin i ve open-end kapasitesi hesaplandnda, milyarlarca dolarlk bir parann demir olarak yatt grlmektedir. Borlarn deyememekten, hammadde temin edememekten ve de talep yetersizliinden bir ok i yeri kapanm, vardiya dm, haftada 3-4 gn almaya balanm ve iilerini karmak durumunda kalmtr. zetle 2004 ylnn ilk 9 aynda tekstil sektrnde %4 civarnda bir daralma yaanmtr. Bu daralmann temel sebebi in faktr nedeniyle sektrdeki belirsizliin srmesidir.(z plik- Sendikas, 2005:8). Bu ok olumsuz gelimelerin gerisinde izlenmekte olan kur politikasnn, girdi fiyatlarnn, zellikle enerji fiyatlarnn ve istihdam vergilerinin yksekliinin yatt bilinmektedir. Bunlara haksz in rekabetini de eklediimizde tablo byk lde tamamlanmaktadr. Reel dviz kuru endeksi, retici fiyatlar baznda (FE) 2001 ylnda 98,3 ile en rekabet edebilir pozisyonda iken, 2006 Ocak aynda 149,1e ykselmi bulunmaktadr. Bu durum ihracat olumsuz etkilemi; ithalat zendirmitir. Dviz kurlar yl nceki seviyede olmakla birlikte, son yllk enflasyon toplam %25in zerindedir.(TCMB, 2006). Dolar kuru yksekken 7 cent civarnda olan elektrik

93

fiyat bugn 10 cent civarndadr. Trkiye, OECD lkeleri ierisinde en yksek elektrik maliyetleri ile retim yapan 2. lke konumundadr. Oysa toplam maliyet iinde 3. byk payday enerji maliyetleri almaktadr. stihdamn zerindeki vergilerin en yksek olduu lkeler sralamasnda ise lkemiz, %44 ile birinci konumundadr. Oysa toplam maliyet iinde igc maliyeti %25 ile 2. en nemli kalemi oluturmaktadr. Kaytl ekonomide kalan tekstil firmalarnn dolar baznda igc maliyeti 2002-2003 dneminde %25, bir sonraki ylda %21 orannda artmtr. Bugn 2,5 milyon kiiyi istihdam eden, 19 milyar dolar ihracat yapan, 10 milyar dolara yakn i pazar byklne ve Trkiye ekonomisi iin stratejik neme sahip olan bu byk sektr ciddi skntlar yaamaktadr. zellikle, tarmdaki daralma ve 2005de 1,5 milyondan fazla insann tarmda isiz kalmas nedeniyle sektrden boalmaya devam edecek vasfsz igcne nemli bir istihdam kaps oluturan tekstil sektr hayati neme sahiptir. 3-1-2. Tekstil Sektrnde Kadn gcnn Durumu Kadnlarn igcne katlm, srdrlebilir kalknmann nemli bir unsuru olarak kabul edilmekle birlikte, i gcne katlm oranlar dk olup, yllara gre azalma gstermektedir. Kanunlardaki eitliki yapya ramen kadnn niteliksel geliimini ve igc piyasasna giriini salayacak gerekli mekanizmalarn oluamamas bu dn nemli nedenlerinden biridir. Bu nedenle de Trkiyede kadn istihdam temel sorun alanlarndan biri olarak varln srdrmektedir. Ayrca kyden kente g youn olarak yaayan lkemizde, kyde igc iinde grlen kadn kente geldiinde yeterli eitim ve mesleki bilgi-beceriye sahip olamamas nedeniyle kent igc piyasasna girememekte, igc dnda kalarak genellikle ev kadn olmaktadr. Gelir azl nedeniyle almak zorunda olan kadn ise, genellikle sosyal gvencesiz, dk statl-gelirli ilerde almak zorunda kalmaktadr. Sanayi sektr kadn igcnn en ok istihdam edildii nc sektr olarak karmza kmaktadr. zellikle imalat sanayi halen kadn igcnn olduka snrl olduu bir sektr olma zelliini korumaktadr. Oysa ayn sektrde tekstil, gda,

94

hazr giyim gibi emek-youn sanayi dallar iin kadnlar zellikle tercih edilen igc konumundadr. malat sanayi iinde zellikle tekstil sektrnde kadn igcne olan talep son yllarda artma eilimine girmitir. Ancak meydana gelen bu talep art daha ok informal sektrden karland iin sosyal gvenlik haklarndan yararlanamayan bir alan grubu ortaya kmtr. nformal sektrdeki igcnn genel yapsna baktmz zaman bu sektrde bulunan igcnn istihdama hazr konumda bulunan igcnn en zayf ksmn oluturduklarn ve alma koullarnn kt olduu piyasalarda almay kabul etmelerinin de bu nedenden dolay bir anlamda zorunlu olduunu gryoruz. Zaten bu kesimde yer alan igcnn sahip olduu kabiliyet ve donanmlar alma imkanlar iyi olan baka piyasalarda almalarna imkan vermemektedir.(Gk, 2004:58). Ekonomik koullardaki deiim, kreselleme ve rekabet dnya pazarlarnn paras olmaya alan yan sanayi yaplarn ortaya karmaktadr. Bu sre emein pazarlk gcn azaltmaktadr. lkenin retim modellerinin hangisinin dnya retim sistemi ile btnletiini gelimilik dzeyi ve emein sektrdeki pay belirlemektedir. retim modeli ve retim yapsnn deiimi, kadnlarn retime katlma koullarn, retim iindeki rollerini ve biimlerini belirlemede nemli bir rol oynamaktadr. zellikle de emek-youn retim kadn emek piyasasna semektedir.(Bildirici, Anafarta, 2001:55). Emek-youn retimin, zellikle de tekstil sektrnn, kadn emeini tercih etmesinin temel nedenleri birka balk altnda toplanabilir.(Eraydn, 1999:7). Kadn emeinin erkek emeinden daha ucuz olmas, Kadnn ev kadn olarak genellenmesine bal olarak atomistik ve rgtl olmayan kadn igcnn ortak istemler konusunda bilinli olmamas nedeniyle bunlar dile getirmede zorlanmas, Bu igcnn serbest igc yerine, marjinalletirilmi, eve baml ve serbest olmayan bir nitelie sahip olmas. Ferdanez-Kelly (1983) ve Beneria(1989) yaptklar almalarda ihracata ynelik retim yapan sektrlerde kadn emeinin daha youn bir ekilde

95

kullanldn belirlemilerdir. Bu ekildeki youn kullanmlarda kadn emeinin rekabet avantaj salamas nemlidir. Kreselleme ve retim srecindeki farkllamann kadn emeine ykledii rol, gelimi lke dzeyine ulaamam lkeler iin tanmlandnda bir takm zellikleri de belirginletirmektedir. Bentonun (1990) da belirttii gibi ikincil sektrde kadn igc youn bir ekilde istihdam edilmektedir. kincil sektrde kadn igc istihdamnn nedenlerini belirten Nielsen (1990), meslek eitiminin kstll ve mesleki beceri edinmedeki engeller zerinde durmaktadr.(Bildirici, Anafarta, 2001:55). Sosyal yap ve sosyal ilikiler dikkate alndnda kadn emeine ilikin almalarn ana kurgusu u ekilde oluturulabilir:(Bildirici,Anafarta, 2001:55; Eraydn, 1999:8-9): Kadnn aile iindeki deien konumu incelenmelidir. Bu yaklam kadn emeinin ucuz ve gvensiz koullarda istihdamn evle ii arasndaki ilikiye dayandrmaktadr. Evdeki sorumluluu devam eden kadn ite avantajl konuma ykselmektedir. Kadnn, aile iindeki konumu devam ederken darda almas ailenin ekonomik konumunu deitirmek iin bir zorunluluktur. Ailenin ekonomik durumunun deiimi halinde ise kadn almay brakmaktadr. Bu durum dk statl ve dezavantajl emek konumunu yaratmaktadr. Ekonomik konumu dzeltmek iin geici almann benzeri, evlilik ncesinde yaanmaktadr. alan bekar kz evlendikten sonra kocasnn gelir dzeyine bal olarak iten ayrlmaktadr. Yani kadnn ve erkein toplumsal rolleri farkllamakta, kadnlar genellikle geici alma rollerine sahip olmaktadrlar. Kadnn ekonomik durumunu dzeltmek iin geici almasnn yan sra evde almas da yaygnlamaktadr. Evde almada ve eve i getirmede Post-Fordist retimin etkisi byktr. Kadn igc ana firma-fason firma ilikisi iindeki en son nokta olarak da dnlebilir. Kayt d, ikincil sektrde retimin yaygnlamas da bu srecin sonucudur.

96

Evde i yapan kadn bunu, baka seenei olmad (alternatif maliyeti sfr olduu) iin yapmakta, bu durum kadn emek piyasasnda dezavantajl konuma sokmaktadr. verenlerin eve i vermelerinin en nemli nedeni ise deiken retim maliyetlerini azaltma isteidir. veren bu ekilde kadnlar dk cretle altrmann yan sra fazla mesai, tatil, elektrik, snma vb. ykmllklerden kurtulmaktadr. Evde alanlara denen para bana cret, talebe gre ayarlanmaya olanak vermektedir. Bu tr alma ise kadnlarn toplum ve ev iindeki kimliklerinde deiime yol amazken sendikalamay da azaltmaktadr. Yukarda ortaya konan kadn emeine ilikin almalarn oluturduu ana kurgu, ayn zamanda bize kadnlarn neden emek-youn sektrlerde zelliklede tekstilde younlatklarn aklamada yardmc olmaktadr. Bu tablo iinde kadn, alma hayatna girmesine ramen tam anlamyla cretli ii vasfn alamayan ya da alsa dahi istenen konumda alamayan bir roln sahibidir. Tekstil sektr, kadnlara salad i imkanlar bakmndan elbette yadsnamaz bir neme sahiptir. Ancak, bir yandan istihdam olana salamas nedeniyle olumlu gelimelerin mecras olarak grlen tekstil sektr madalyonun arka taraf evrilince toplumsal, kltrel, ekonomik, sosyal ve siyasal nedenlerin de etkisiyle kadn emeinin smrld bir mecra olarak da karmza kmaktadr.

97

4. GC P YASASINDAK KADIN GC KULLANIMI gc piyasasnda kullanlan retim modeli ve retim yaps, kadn igcnn retime katlma koullarn da belirlemektedir. retimde kullanlan emekyoun modeller igc piyasasnda zellikle bir ok nedenden dolay ucuz olan kadn igcnn daha youn talep edilmesine neden olmaktadr. Emek-youn sanayi dallar iinde de kadnlar daha ok tekstil, gda, hazr giyim gibi sektrlerde tercih edilen igc konumundadr. Trkiye ekonomisi ierisinde gelimi sanayi yaps nedeniyle Denizli ili nemli bir yere sahiptir. Denizli sanayinin geliim sreci, Denizlinin kalknmada ncelikli yreler statsne alnmas ile balamtr. Denizli sanayilemesi iinde de tekstil sektr arlkl bir yere sahip bulunmaktadr. Bu nedenle aratrmamzn bu blmnde Denizli ili tekstil sektrnde istihdam edilen kadnlar incelenmi ve igc piyasasndaki durumlar analiz edilmeye allmtr. 4-1. Sanayileme Srecinde Denizli Ekonomisinin Yaps Anadoluda gelimekte olan iller arasnda Denizli ilk sralarda yer almaktadr. Tarihi sre ierisindeki gelime performansn zellikle 1980li yllardan sonra zirvelere tayan Denizli, lkemizin gelecei adna da umut vadeden bir dinamizm tamaktadr. Denizli ekonomisi sanayileme potansiyelini uzun yllar boyunca diri tutmu ve sanayi altyapsn gelitirme becerisini gstermi ender illerimizden birisidir. Denizli sanayisinin temeli, gnmzden en az iki bin yl kadar ncesine giden dokumaclk sanatyla atlmtr. Gerekten antik dnemde Anadolunun nde gelen tekstil merkezlerden birisi olan Laodikeia (Denizli), rettii tekstil rnleriyle n kazanmtr. 1908 ylnda sadece Babada nahiyesinde binden fazla tezgah olduu ve bu tezgahlarda dokunan rnleri Osmanl devletinin eitli blgelerine sevk ve ihra edildii de bilinmektedir.(Akdi, 2006:1). Denizlinin sanayilemesindeki gelimenin gemi dnemdeki hareketliliine 1970li yllardan sonra kavutuu sylenebilir. 1973 ylnda Denizlinin kalknmada ncelikli iller kapsamna alnmas ve ii irketlerinin de arka arkaya kurulmas bu gelimede etkili olmutur. Bu dnemde kooperatifler araclyla belli bir sermaye birikiminin olumas, giriimcilerin atlye tipi retimden fabrika tipi retime

98

gemesini salamtr. Bununla da Denizli yresinde yzyllardr varolan dokuma sanayi yapsal bir dnm geirmi, 1980lerde sona eren kalknmada ncelikli iller kapsam arasnda Denizliye ounluu dokuma alannda 60 kadar fabrika kurulmutur. Ksacas Denizli, 1980lerde balayan ve 1990larda hzla sren bir blgesel yeni yaplanma sreci iinde, geleneksel sanayi ve ticaret merkezleri dnda yldz parlayan, ekonomik adan srama yapan ve Anadolu Kaplanlar olarak adlandrlan iller iinde kendine zg diyebileceimiz bir sre yaayan baarl illerimizden biri olmutur.(Kazdal, 1998:90). Tarihten gelen sanayi altyapsn, gnmz zellikleri ile de birletirerek zellikle 1980li yllardan sonra nemli bir hamle yapan Denizli sanayi, gnmzde de lke ekonomisi iindeki etkinliini korumaktadr. Kalknmada ncelikli iller arasna alnd 1973 ylnda, ekonomik ve sosyal gelimilik sralamasnda 63 il arasnda 38. srada yer alan Denizli, 1995te 76 il iinde 16. sraya girmitir. Hatta merkez iller arasnda yaplan bir karlatrmada Denizli, gelimilik sralamasnda stanbul, Ankara, zmir, Bursa, Adana ve Antalyadan sonra 7. srada yer almtr.(Akdi, 2006:2). Gnmzde Trkiyenin en byk 500 sanayi kuruluu ierisinde Denizli 13 sanayi kuruluu ile temsil edilmekte, 1990l yllarda yaplan yatrmlardaki %2,4lk payla Trkiye genelinde il olarak 10. srada yer almaktadr. 3000$a yakn kii bana gelir dzeyi ile Trkiye ortalamasna yakn bir gelir dzeyine sahip olan il, motorlu tat saysndan, hasta yatak saysna; bitkisel retim miktarndan, banka ube saysna kadar 21 deikenin kullanld bir istatistiki analizde de, ekonomik ve sosyal gelimilik asndan Trkiye illeri iinde 18. sraya girmitir.(Akdi, 2006:2). Devlet statistik Enstitsnn 2000 yl verilerine gre, tekstil ve hazr giyim sektrnn Trkiye istihdam iindeki pay %17 olmakla beraber gnmzde bu rakamn %20 seviyelerine ulat tahmin edilmektedir. Denizlide ise bu oran, Sosyal Sigortalar Kurumunun verilerine gre %40 ile Trkiye ortalamasnn iki katdr.(Keeci, 2005:2). Trkiye hracatlar Meclisi verilerine gre tekstil ve hazr giyim sektrnn, Trkiye toplam ihracat iindeki pay %26 iken, Denizli toplam ihracat iindeki pay

99

%74e erimektedir. Denizli, tekstil ve hazr giyim ihracatnda da lke yllk ihracatnn %35e yaknn karlar durumda bulunmaktadr.(Keeci, 2005:2). Bu veriler de gstermektedir ki, Trkiye iin ok nemli olan tekstil ve hazr giyim sektr, Denizli iin daha byk bir nem arz etmektedir. Dolaysyla bu sektrde yaanan tm sorun ve gelimeler, Denizliyi yakndan ilgilendirmekte ve dier illerimize nazaran Denizliyi ok daha fazla etkilemektedir. Tekstil ve hazr giyim sektr, izlenen hatal politikalar ile yanl tercih ve uygulamalar sonucunda hzla kan kaybetmekte ve sanayisi arlkla bu sektre dayal olan Denizli ise bu ktye giditen en byk zarar gren illerin banda yer almaktadr.(Denizli Sanayi Odas, 2006). Denizli geleceini tekstile balam Trkiyedeki birka ilden birisidir. Kurulmu ve kurulan her drt sanayi iletmesinden tekstil konusunu itigal konusu semektedir. Denizli ilinin kendine zg sorunlarndan ok daha nemlisi lkenin yaad ekonomik sorunlardr. Trkiyede ekonomik sorunlardan kurtulmann ana yollarndan biri de, lkeye dviz kazandracak ilemleri arttrmak, bu ynl politikalar izlemektir. Trkiyede dviz kazandrc balca iki sektr ise turizm ve ihracattr. Tekstil rnlerinin %80i yurt dna satldndan, dviz kazandrc faaliyetlerin banda ihracat dolaysyla tekstil gelir. Denizli ile ilgili karlan envanterlerde Denizli tekstilinin lkemize kazandrdklarn ak bir ekilde bizlere gstermektedir.(Yavuzehre, 2004:1). Denizli, sanayileme konusunda belli bir mesafe alm, sanayici kltr oturmu, dinamik bir mteebbis ruha sahiptir. Ancak yeni bin yln ihtiya ve gerekleri eskilerden ok farkl gelimektedir. Bu da sanayicilik ve iletmecilikte geleneksel tarzn dna klmasn gerekli klmaktadr. Bu yndeki deiimlere de ak olan Denizli sanayisi, kresellemenin gereklerini de yerine getirdii lde Anadolu Kaplanlarnn da ncs olmay srdrecek, Trkiyenin kalknmasna yapt katky da arttrmaya devam edecek gibi gzkmektedir.(Akdi, 2006:5).

100

4-2. Denizli Tekstil Sektrnde Kadn gc Kullanmna Ynelik Bir Anket ada sanayileme sreci iinde, igc piyasasnda kadn igcnn yapsn, konumunu ve sorunlarn analiz etmek zere yaplan bu alma, alan aratrmasndan elde edilen verilere dayanmaktadr. Aratrmann ana ktlesi Denizli imalat sanayi iinde yer alan tekstil sektrnde alan kadnlardr. Aratrmann rnekleme yntemi ise basit rassal rnekleme tekniidir. Aratrma evrenine ait ereveyi oluturmak ve rneklem plannda kullanlacak oranlar elde etmek amacyla Denizli Sanayi Odas ve T.C. Sanayi Bakanl yaynlarna bavurulmutur. Elde edilen verilere gre, Denizli ili imalat sanayi iinde yer alan tekstil sektrnde yaklak 15 bin civarnda kadn igc olduu grlmtr. rneklem says Denizli merkez iin %10luk sapma ve yaklak %50 ulalabilir olma varsaym altnda aadaki formle gre hesaplanmtr.

n=

p(1 p) N 2 ( N 1) p + p(1 p)

2 : rneklem varyansn bulabilmek iin %95 gven aral iin p

1.96 2 =0.10 buradan, p

2 = (0.05) 2 = 0.0025 olur. p

n= 0.50(1 0.50) Denizli = anketsayn ( Denizli 1)0.0025 + 0.50(1 0.50)

Bu almada sorgulanan hipotezlerin bilimsel deer taya bilmesi iin test edilmesi gerekmektedir. Genel de sosyal bilimlerde hipotezler hakknda parametrik ve nonparametrik hipotezler tarafndan snanmaktadr. Bu testler ana ktle dalm varsaym yapmakszn ve belli spesifik parametre deerlerine sahip olmakszn hipotezleri snayabilmektedirler. Parametrik olmayan testlerden en yaygn olan Ki-Kare ( 2 ) testidir. Bu testin amac, rnek deerlerinin dalmn hipotezde ne srlen ana ktle dalmn destekleyip desteklemediini

101

aratrmaktr. Test edilmeden nce aadaki hipotezler kurulur. Bu almadaki hipotezler aadaki gibi formolletirilmitir. Ho: j . Soru iin iliki yoktur. H1: j . Soru iin iliki vardr. j: Ankette bulunan sorulardr = 1.....n Ho hipotezini test edebilmek iin aadaki forml hesaplanan ( 2 ) deeri bulunur.
^2

2 hesaplanan

= SD( 2 )
^2

SD: Serbestlik derecesi olup, bu anketteki tablolarn satr (n) ve stunlarnn (m) bir eksiinin arplmas ((n-1)(m-1)) sonucu bulunmaktadr. sorunun varyansn, 2 hipotezde ne srlen ana ktlenin sorulan varyansn

gstermektedir. Seilen anlamllk dzeyinde ( ) hesaplanan Ki-Kare deeri, KiKarenin tablo deerleri ile kyaslanr. Eer,

2 SD , < 2 hesaplanan < 2 SD ,1

edilir.

ise Ho hipotezi kabul edilir, vici versa red

Bu almada seilen gven aral (0,05)den p olasl kk olduu zaman Ho hipotezi red edilmi H1 hipotezi kabul edilmitir(Gujarati, 1999, 107-133, ). Rassal olarak belirlenen ve gidilen Denizli tekstil sektrnde faaliyet gsteren eitli iletmelerde, insan kaynaklar yneticileri ve personel mdrleri araclyla, nceden tarafmzca hazrlanm olan 25 soruluk anket formlar o iletmelerde alan kadnlara uygulanmtr. Uygulama esnasnda rnee girmi fakat o esnada kendisine ulalamayanlar iin daha nce belirlenmi olan ikame yntemi uygulanmtr. Denizli tekstil sektrnde alan kadn igcnn durumunu belirlemede kullandmz temel kriterler olarak, kadnn ya, medeni durumu, eitim dzeyi, cret dzeyi ve birlikte yaad ailesinin sosyal yaps kullanlmtr. Baka bir ifade ile, aratrmamzda kullanlan anket formunda demografik zellikleri belirlemeye ynelik genel nitelikteki sorularn yan sra, kadn igcnn ekonomik

102

bamszlna, i yaam ve aile yaam bilgileri ile karlat sorunlara ynelik sorular yer almtr. Alan aratrmas sonucu elde edilen veriler, bilgisayar ortamnda SPSS paket program ile analize tabi tutulmu, basit tablolar ve frekans dalmlar yannda ilgili deikenler arasnda anlaml baz ilikiler aranarak Ki-Kare deerleri hesaplanmtr. Baz deikenlerin ortalamalar ve frekans dalmlar grafikler zerinde gsterilmitir. Aktardmz genel ereve iinde, igc piyasasndaki kadn igc kullanmna ynelik aratrmamzn bulgular aada sunulmutur. Aratrmaya katlan kadn alanlarn ya dalm aadaki gibidir.

YAS
44 ve st 5,3% 35-43 22,7% 17-25 31,3%

26-34 40,7%

Grafik 4.1: Kadn gcnn Yaa Gre Dalm

Bu erevede aratrmaya katlanlarn ya gruplarna gre dalmlar incelendiinde, gen yata alanlarn nemli bir paya sahip olduu grlmektedir. Aratrmaya katlan kadnlarn %31,3 17-25 ya grubunda, %40,7si 26-34 ya grubunda, %22,7si 35-43 ya grubunda ve %5,3 ise 44 ve st ya grubunda yer almaktadr. Aratrmaya katlanlarn, eitim durumlarna gre dalm sonular incelendiinde grlmektedir ki, kadn alanlarn %52si yani yardan fazlas ilkokul mezunudur. Eitimi olmayanlarn oran ise %2,7lik bir paya sahiptir ve bu

103

en azndan ktnn iyisi olarak olumlu bir sonutur. Lise mezunu kadnlar ise %21,3lk bir payla ikinci sradadr, bunu %13,3 ile niversite mezunu kadnlar izlemekte ve ortaokul mezunu kadnlarn ise %10,7lik bir paya sahip olduklar grlmektedir.
EGITIM
egitimi yok 2,7% niversite 13,3%

lise 21,3%

ilkokul 52,0%

ortaokul 10,7%

Grafik 4.2: Kadn gcnn Eitim Durumuna Gre Dalm Ankete katlan kadn alanlarn hane halk says incelendiinde ise, grafik 4.3e ulalmtr.
Kisi
7 ve daha fazla kisi 4,7% 5-6 kisi 20,0% 0-2 kisi 11,3%

3-4 kisi 64,0%

Grafik 4.3: Kadn gcnn Hanehalk Saysna Gre Dalm

104

Grafik 4.3 incelendiinde, ailedeki hanehalk says asndan kadn igcnn yarsndan fazlas %64lk bir payla 3-4 kiilik ailelerden olumaktadr. Bu durum ekirdek aile yapsna dnmn nemli bir gstergesi olarak deerlendirilebilir. Aratrmaya katlan kadnlarn %20si oluan ailelerde yaamaktadr. Dier yandan aratrmamza katlanlarn, medeni durumlarna gre dalmlarn incelediimizde ise Grafik 4.4teki sonulara ulalmaktadr.
MEDENI
bosanmis 6,0% esi lms 1,3% bekar 18,0% nisanli/szl 4,7%

5-6 kiiden oluan

ailelerde, %11,3 0-2 kiiden oluan ailelerde ve %4,7si ise 7 ve daha fazla kiiden

evli 70,0%

Grafik 4.4: Kadn gcnn Medeni Duruma Gre Dalm Grafik 4.4e gre, seilen rneklemdeki kadn igcnn %70i yani yarsndan fazlas evlidir. Kadn igcnn sadece %18i bekar iken, %6s boanm, %4,7si nianl ya da szl ve %1,3nn ise ei lm kadnlardan olutuu grlmektedir. Elde ettiimiz sonular bir anlamda kadnlarn ok erken yalarda evlendiklerini de bizlere aklamaktadr. Bu durumu daha net bir ekilde ortaya koymak iin, ankete katlan kadn igcnn evlenme ya ile ilgili bilgiler ise, aadaki grafik 4.5 ile sunulmutur.

105

EVLENME
bekar 22,0% 18 ve daha kk 28,0% 27-30 yas 2,7% 23-26 yas 11,3%

19-22 yas 36,0%

Grafik 4.5: Kadn gcnn Evlenme Yana Gre Dalm Grafik 4.5 incelendiinde kadn alanlarn %36lk payla en fazla 19-22 ya arasnda evlendikleri gzlenmektedir. Bunu %28lik pay ile 18 ve daha kk yata evlenenler izlemektedir. Bu iki sonuta kadnlarn evlenme yann dk olduunu ortaya koymaktadr. Kadn igcnn eitim seviyesi ile evlenme ya arasndaki iliki incelendiinde aadaki apraz tabloya ulalmtr. Tablo 4.1: Kadn gcnn Eitimine Gre Evlenme Yann Dalm
18 ve daha 19-22 ya 23-26 ya kk Eitimi yok 3 1 0 lkokul 27 35 9 Ortaokul 6 3 2 Lise 5 13 2 niversite 1 2 4 Toplam 42 54 17 Pearson Chi-Square=26,384 df=12 27-30 ya 0 1 0 1 2 4 p=0,009 Toplam 4 72 11 21 9 117

Tablo incelendiinde eitim seviyesi dk olan kadn igcnn erken yata evlenme orannn daha yksek olduu grlmektedir. Ki-kare testi sonucunda kadn igcnn eitimi ile evlenme ya arasnda 0,05 anlamllk dzeyinde istatistiksel olarak anlaml bir iliki bulunmutur. Kadn igcnn eitimi ile medeni durumu incelendiinde ise aadaki apraz tabloya ulalmtr.

106

Tablo 4.2: Kadn gcnn Eitimine Gre Medeni Durumunun Dalm

Bekar Nianl / Szl Eitimi yok 0 0 lkokul 5 2 Ortaokul 4 1 Lise 9 2 niversite 9 2 Toplam 27 7 Pearson Chi-Square=46,107 2 64 11 19 9 105 df=16 1 1 0 0 0 2 1 6 0 2 0 9 p=0,000 4 78 16 32 20 150 Evli Ei lm Boanm Toplam

Tablo 4.2 incelendiinde, genel olarak ilkokul mezunlarnn evli olduu grlmektedir. Ayrca kadn igcnn eitim seviyesi ile medeni durumu arasnda 0,05 anlamllk dzeyinde bir iliki bulunduu ortaya kmtr. Bu olgu yukardaki yargmz desteklemesinin yan sra evli ve ilkokul mezunu olmalarna ramen kadnlarn alyor olmasnn nedeninin iktisadi koullarda aranmas gerektii ynnde bize bir sinyal vermektedir. Aratrmaya katlan kadn alanlarn sahip olduklar ocuk saysna ilikin veriler ise grafik 4.6da sunulmutur.
OCUK
4 3,4% 3 8,6% 2 25,0% ocuk sahibi degilim 14,7%

1 48,3%

Grafik 4.6: Kadn gcnn Sahip Olduu ocuk Saysna Gre Dalm Grafik 4.6 incelendiinde, %48,3lk bir pay ile tek ocuk sahibi kadnlarn ounlukta olduu grlmektedir. kinci srada ise %25lik pay ile 2 ocuk sahibi

107

kadnlar yer almakta, onlar %14,7 ile ocuk sahibi olmayan kadnlar izlemektedir. Bu durum, Denizli tekstil sektrnde alan kadnlarn aile planlamasn dikkate aldklar ve dourganlk orannn dk olduu ynnde nemli bir gsterge olarak deerlendirilebilir. Elbette elde ettiimiz bu sonucun aklayc deikenleri ekonomik zorluklar, ocuklarn bakm sorunlar gibi eitlilikler de gstermektedir. Ancak en azndan ocuk sahibi olmann sorumluluklar ve aile planlamas konusunda kadnlarn bilinli hareket etmeye baladklarn yanstmas adna bu sonucu olumlu bir gelime olarak grebiliriz.

IKAMET
1 yildan az sredir 4,0% 1-3 yil 10,0% 4-6 yil 14,7% 7-9 yil 9,3%

10 yildan fazla sre 62,0%

Grafik 4.7: Kadn gcnn Ka Yldr Denizlide kamet Ettiklerine Gre Dalm

Denizli ili, sanayileme sreci ile birlikte youn g alan iller arasnda yer almtr. Bu durum doal olarak ildeki igc arzn da etkilemitir. G olgusunun kadn igc arz zerindeki etkisini gzlemleyebilmek adna, kadn alanlara ka yldr Denizlide ikamet ettiklerini lmek amacyla sorulan soruya alnan cevaplar ise yukarda yer alan grafik 4.7de sunulmutur. Alnan cevaplar nda, kadn alanlarn %62sinin 10 yldan fazla sredir Denizlide ikamet ettikleri sonucuna ulalmtr, geriye kalan %38i ise daha ksa sredir Denizlide ikamet ettiklerini ifade etmilerdir. Yapm olduumuz anket almas sonucu, kadn alanlarn eer daha nce baka bir yerleim yerinde ikamet etmilerse, nerede ikamet ettiklerine dair

108

sorduumuz soruya aldmz yantlarn dalm ise, aadaki grafik 4.8 ile sunulmutur.

DIGER IKAMET
Baska bir sehrin kas 14,8% Denizli' nin bir ky 25,0% Baska bir sehrin ky 10,2%

Baska bir sehirde 26,1%

Denizli' nin bir kas 23,9%

Grafik 4.8: Kadn gcnn Daha nce kamet Ettikleri Yerleim Birimlerinin Dalm Kadn alanlarn %50ye yakn Denizlinin bir kynden ya da bir kasabasndan Denizli merkeze yerletiklerini, yine %50 civarndaki oranla dier kadnlar ise baka bir ehirden, baka bir ehrin kynden ya da kasabasndan geldiklerini belirtmi bulunmaktadrlar. Bu da bize Denizlinin i g asndan bir ekim merkezi olduunu aka gstermektedir. Bu durum elbette hem hzl sanayileen Denizlinin yaratt istihdam olanaklar ile hem de dier illerle (zellikle komu olduu illerle) karlatrldnda bir ok ilden daha fazla kamu ve zel yatrmlar yaplmasnn bir sonucu olarak ilin GSY Hnn, dier illerin GSY Hna gre hzl artndan kaynaklanmaktadr. Kadn alanlarn cret karl ka yanda almaya baladn belirlemek iin sorulan soruya verilen cevaplar Grafik 4.9da sunulmutur. Grafik incelendiinde kadn alanlarn, almaya balama yann en fazla %52lik oranla 17-25 ya arasnda olduu grlmtr. Bunu %30luk pay ile 16 ve daha kk yalarda almaya balayan kadnlar takip etmektedir. Bu sonu kadnn gen yalarda, hatta kmsenmeyecek bir blmnn, ocuk denecek yalarda igc

109

iine katldn gstermektedir, bunun da temel nedeninin ekonomik glkler ve gereksinimler olduu sylenebilir.
ISE BASLAMA YASI
35-43 yas 5,3% 26-34 yas 12,7% 0-16 yas 30,0%

17-25 yas 52,0%

Grafik 4.9: Kadn gcnn alma Yana Gre Dalm Kadn alanlarn cret karl yaklak ka yldr alma yaamnda yer aldklarnn dalm ise, aada yer alan grafik 4.10 ile sunulmutur.
ISSRESI
20 ve st yil 4,7% 10-20 yil 18,7% 0-5 yil 42,7%

6-10 yil 34,0%

Grafik 4.10: Kadn gcnn alma Sresine Gre Dalm Grafik incelendiinde ankete katlan kadn alanlarn %42,7lik bir oranla en fazla 5 yl ve altnda, en az %4,7lik oranla 20 yl ve stnde alma yaamnda yer ald grlmtr. Bir nceki grafik ile deerlendirdiimizde kadnlarn erken yalarda i hayatna katld ve gen yalarda i yaamndan ekildii sylenebilir.

110

Kadn alanlarn cret karl i deiiklii yapp yapmadklarna ilikin aldmz soruya verilen cevaplar ise, aadaki grafik 4.11 ile sunulmutur.

IS DEGISIKLIGI

evet yaptim 44,0%

hayir yapmadim 56,0%

Grafik 4.11: Kadn gcnn cret Karl Deiiklii Yapp Yapmadna Gre Dalm Grafik 4.11 incelendiinde kadn igcnn %56lk bir payla yardan fazlasnn cret karl hi i deiiklii yapmadklarn grmekteyiz. Yardan fazla bir oranla kadnlarn cret karl i deiiklii yapmamalar karsnda, kadnlarn i yaamndaki beklentilerinin snrl olduunu ve daha sebatkar bir tavr iinde olduklarn syleyebiliriz. Elbette byle bir sonucun ortaya kmasnda altklar sektre ait cret yapsnn da etkisi byktr.

KONUM
ynetici 4,0% vasifsiz isci 18,0% ustabasi/sef 13,3%

bro elemani 11,3%

vasifli isci 53,3%

Grafik 4.12: Kadn gcnn alt teki Konumuna Gre Dalm

111

Kadn alanlarn altklar iteki konumlarn renmek amacyla sorduumuz sorulara verilen cevaplar ise, grafik 4.12 ile sunulmutur. Grafik 4.12 incelendiinde kadn igcnn %4 ynetici, %11,3 bro eleman, %13,3 ustaba/ef, %18i vasfsz ii ve %53,3 vasfl ii konumundadr. Tekstil sektrnde zellikle makine ve tezgah ba gibi vasfl ilerde alan kadnlar younlukta bulunmaktadr. Bu da genelde kadnlarn vasfsz olduu yolundaki kanya ters bir ampirik durumdur. Kadn alma hayatnda arlkl olarak vasfl ii konumundadr. Kadn alanlarn iteki konumlaryla yalar arasndaki iliki aratrldnda Tablo 4.3teki sonulara ulalmtr. Tablo 4.3: Kadn gcnn teki Konumunun Yaa Gre Dalm
Bro Vasfl i Vasfsz Ustaba/ ef Eleman i 0 3 8 24 12 3 12 7 33 6 3 2 2 20 7 0 3 0 3 2 6 20 17 80 27 Pearson Chi-Square=26,385 df=12 p=0,009 Ynetici Toplam 47 61 34 8 150

17-25 26-34 35-43 44 ve st Toplam

Tablo 4.3 incelendiinde kadn igcnn tm ya gruplarnda en fazla iteki konum asndan vasfl ii kategorisinde younlat grlmektedir, younlamann en az olduu iteki konum ise ynetici kategorisidir. Bu dorultuda kadn igcnn iteki konumu ile ya arasnda 0,05 anlamllk dzeyinde istatistiksel olarak anlaml bir iliki bulunmutur. Kadn igcnn iteki konumu ile eitim durumu arasnda bir iliki arandnda ise aadaki 4.4 nolu tabloya ulalmtr. Tablo 4.4 incelendiinde kadnn eitim dzeyi ykseldike iteki konumunun da ykseldii gzlemlenmektedir. Eitimi olmayan, ilkokul ya da ortaokul mezunu kadnlar doal olarak asla ynetici pozisyonunda istihdam edilmemekte, vasfl ve vasfsz iiler ise genellikle ilkokul mezunu kadnlardan olumaktadr. Bu dorultuda kadn igcnn eitim seviyesi ile iteki konumu arasnda 0,05 anlamllk dzeyinde istatistiksel olarak anlaml bir ilikiye rastlanmtr.

112

Tablo 4.4: Kadn gcnn teki Konumuna ve Eitim Durumuna Gre Dalm
Bro Vasfl i Vasfsz Ustaba/ ef Eleman i 0 1 0 0 3 0 6 1 55 16 0 4 0 10 2 2 4 6 14 6 4 5 10 1 0 6 20 17 80 27 Pearson Chi-Square= 87,630 df=16 p=0,000 Ynetici Toplam 4 78 16 32 20 150

Eitimi yok lkokul Ortaokul Lise niversite Toplam

Kadn igcnn alma eklini renmeye ynelik sorulmu sorunun cevaplar ise aadaki grafikte sunulmutur.
ALISMA SEKLI
geici veya mevsimli 3,3% cret kar ve szlesm 10,0%

cret kar. ve devaml 86,7%

Grafik 4.13: Kadn gcnn alma ekline Gre Dalm

Grafik 4.13 incelendiinde kadn igcnn %86,7sinin cret karl ve devaml, %10unun ise cret karl ve szlemeli olarak alt grlmektedir. Geici veya mevsimlik alan kadn igcnn oran ise olduka dktr. Btn bunlar Denizlideki kadn iinin bir sanayi iisi olduunu gstermektedir. Kadn alanlarn alma ekli ile eitim seviyesi arasnda bir iliki olup olmad snandnda ise aadaki 4.5 nolu apraz tabloya ulalmtr. Tablo 4.5 incelendiinde ilkokul mezunu olan kadnlarn en fazla cret karl ve devaml statde ve cret karl szlemeli statde alt

113

grlmektedir. Bunun yan sra kadn igcnn alma ekli ile eitim durumu arasnda 0,05 anlamllk dzeyinde istatistiksel olarak anlaml bir ilikiye rastlanmamtr. Tablo 4.5: Kadn gcnn alma ekline ve Eitim Durumuna Gre Dalm
cret cret Geici Toplam veya karl ve karl ve devaml szlemeli mevsimlik Eitimi yok 3 1 0 4 lkokul 68 9 1 78 Ortaokul 13 2 1 16 Lise 27 3 2 32 niversite 19 0 1 20 Toplam 130 15 5 150 Pearson Chi-Square= 6,006 df=8 p=0,647

Kadn igcnn fazla alma ve ek mesai cretleri dnda aylk eline geen net cretleri aadaki grafik 4.14 ve tablo 4.6 ile sunulmutur.

CRET
751 ve st 651-750 551-650 451-550

350-450

Grafik 4.14: Kadn gcnn Aylk Net crete Gre Dalm Tablo 4.6: Kadn gcnn Aylk Net crete Gre Dalm
350-450 451-550 551-650 651-750 751 ve st Toplam Say 110 20 4 5 11 150 (%) Yzde 73,3 13,3 2,7 3,3 7,3 100,0

114

Grafik 4.14 ve Tablo 4.6 incelendiinde Nisan-2006 tarihi itibariyle kadn alanlarn %73,3nn 350-450 YTL arasnda net crete sahip olduu yani byk bir blmnn asgari cretli olarak altklar gzlemlenmektedir. lk sray asgari cret seviyesinde aylk cret alanlar olutururken ikinci srada %13,3lk bir payla 451-550 YTL aras net cret alanlar oluturmaktadr, 751 YTL st aylk net cret elde edenlerin oran ise sadece %7,3 seviyesinde kalmaktadr. Ankete katlan kadn alanlarn aylk net crete ve eitim durumuna gre dalm ise aada sunulmutur. Tablo 4.7: Kadn gcnn Aylk Net cret ve Eitim Durumuna Gre Dalm
350-450 Eitimi yok lkokul Ortaokul Lise niversite Toplam 451-550 551-650 651-750 0 1 1 2 1 5 df=16 751 ve Toplam st 0 4 0 78 1 16 2 32 8 20 11 150 p=0,000

2 2 0 69 6 2 13 1 0 23 5 0 3 6 2 110 20 4 Pearson Chi-Square= 66,073

Tablo 7 incelendiinde asgari crette alanlarn byk blmnn ilkokul mezunu olduklar grlmektedir. 751 YTL ve zeri aylk net cret alanlar iinde ise ilkokul ve ortaokul mezunu kadnlarn yer almadklar da Ki-kare testi sonucu ulalan bir baka bulgudur. te yandan eitim seviyesi ykseldike kadnn aylk gelirinin de ykseldii gzlemlenmektedir. Nitekim 0,05 anlamllk dzeyinde aylk net cret ile eitim durumu arasnda istatistiksel olarakta anlaml bir iliki bulunmutur. Kadn alanlarn yaptklar ii aldklar eitime uygun bulup bulmadklarn renmek amacyla sorduumuz soruya verdikleri cevap aadaki tabloda sunulmutur. Tablo 4.8: Kadn gcnn Yaptklar
in Aldklar Eitime Uygunluu

Hakkndaki Grleri

Evet Hayr Toplam

Say (%) Yzde 110 73,3 40 26,7 150 100,0

115

alan kadnlarn %73,3 yaptklar ii aldklar eitime uygun bulurken %26,7si yaptklar i ile aldklar eitimin rtmediini dnmektedirler. Kadn alanlarn yaptklar ii kendi yetenek ve becerilerine uygun bulup bulmadklarn renmek amacyla sorduumuz soruya verdikleri cevap ise aadaki tabloda sunulmutur. Tablo 4.9: Kadn gcnn Yaptklar
in Kendi Yetenek ve Becerilerine

Uygunluu Hakkndaki Grleri

Evet Hayr Toplam

Say (%) Yzde 138 92,0 12 8,0 150 100,0

alan kadnlarn %92lik bir pay yani neredeyse tamam yaptklar ii kendi yetenek ve becerilerine uygun bulmaktadrlar. Anket yaparken elde ettiimiz izlenimler nda, kadnlarn bu soruyu yantlarken, yaptklar ii beceremediklerinin dnlecei gibi bir kayg tayarak cevapladklarn ve bu nedenle bu orann bu kadar yksek ktn dnmekteyiz. Dier yandan, aratrmamza katlan kadnlarn haneye giren toplam gelire katk salayan gelir kaynaklarna gre dalm aadaki gibi sunulmutur. Tablo 4.10: Kadn gcnn Haneye Giren Toplam Gelire Gre Dalm Say (%) Yzde Yalnzca kendi gelirim 16 10,6 Eimin geliri 86 57,3 ocuklarmn geliri 4 2,7 Dier aile fertlerinin geliri 37 24,7 Kira ve dier gelirler 7 4,7 Tablo 4.10dan da izlenebilecei gibi kadnn cret gelirine ek olarak haneye giren gelir kaynaklar arasnda birinci sray, %57,3lk bir oranla eimin geliri cevab almaktadr. Daha sonra ise srasyla %24,7lik bir payla dier aile fertlerinin elde ettii gelir, %10,6 ile yalnzca kendi gelirim cevab yer almaktadr. Burada yalnzca kendi gelirim cevabn veren kadnlarn, bu sektre ait aylk ortalama net cretin asgari seviyede (350-450 YTL) olduunu dnrsek, gerekten ekonomik anlamda zor bir durumda olduklarn ifade edebiliriz. Bunun yan sra ailedeki

116

ocuklarn igcne katlmlarn da yanstan ocuklarmn geliri cevabnn %2,7 orannda kalmas ise anneleri bu sektrde alan ocuklar adna olumlu bir sonu olarak deerlendirilebilir. Haneye cret geliri dnda ek olarak kira vb. dier gelirlerin girdiini ifade eden kadnlarn oran ise sadece %4,7 seviyesindedir. Bu bilgi nda, kk bir grup hari, bu sektrde alan kadnlarn cret dnda gelir salayc enstrmanlara sahip edebiliriz. niteliktedir. Alan almamzda elde ettiimiz bulgulara gre, kadnlarn almak istemelerindeki en nemli neden ve yaptklar iten beklentileri ise aada sunulmutur. olmadklarn ya da byle yatrmlara olanak kadn salayacak, tasarruf imkan sunacak kadar yksek gelirler almadklarn da ifade Ayrca bu gr, yukarda Grafik 14 ile sunmu olduumuz igcnn aylk net crete gre dalm ile ilgili elde ettiimiz sonular da destekler

BEKLENTI
hizmet sremi tamaml 23,3%

gemimi saglamak 47,3% kariyer elde etmek 14,7%

ailemizin toplam gel 14,7%

Grafik 4.15: Kadn gcnn Yapt ten Beklentisine Gre Dalm alan kadnlarn %47,3 yaptklar iten beklentilerinin ailelerinin geimini salamak olduunu belirtmilerdir. Bu cevap kadnlarn ekonomik zorunluluk nedeniyle alma hayatnda yer aldklarn yanstmaktadr. Kadn alanlarn %14,7si ise ailelerinin toplam gelirini ykseltmek amacyla altklarn ifade etmilerdir. Bu cevap, Trkiyenin makro gelimeleri ile uyumludur. Artan enflasyon, istikrasz byme ve den reel cretler mikro adan hane halknn gelir

117

dzeyini korumak iin kadn da erkei de daha youn almaya zorlamtr. (Berksoy, 1998:12-19). Kadnlarn %23,3 ise yaptklar iten beklentilerini hizmet srelerini tamamlayp emekli olmak olarak belirtmilerdir. Bu yant, alan kadnlarn ekonomik zorluklar ve hayat artlar nedeniyle ilerleyen yalarda ihtiya duyacaklar sosyal gvence isteklerini yanstmaktadr. Bu durum kadnn birey olarak bir davran sergilediini ve bu konuda bilinlendiini de yanstmaktadr. Kariyer elde etmek amacyla ve bu beklenti ile altklarn ifade eden kadnlarn oran ise %14,7dir. Bu sonu kadnn i yaamnn gerekleri hakknda bilgi sahibi olduunu ve ortaya koyduu emein karln sadece cret olarak almak istemediini, maddi-manevi dlleri de istediini gstermektedir. cret karl alma hayat iinde olan kadn asndan bu soruya verilen yantlarn toplam iinde ki %14,7lik oran ise sevindirici bir gelime olarak deerlendirilebilir. alan kadnlarn yaptklar iten beklentilerinin eitim durumlarna gre dalmn ise aadaki tablo ile sunuyoruz. Tablo 4.11: Kadn gcnn Yapt ten beklentisinin Eitim Durumuna Gre Dalm
Ailemizin Kariyer Hizmet toplam elde etmek sremi tamamlayp Toplam gelirini ykseltmek emekli olmak Eitimi yok 2 0 0 2 4 lkokul 46 9 2 21 78 Ortaokul 6 5 1 4 16 Lise 11 6 9 6 32 niversite 6 2 10 2 20 lToplam 71 22 22 35 150 Pearson Chi-Square= 43,345 df=12 p=0,000 Geimimi salamak

Tablo 4.11 incelendiinde ailenin geimini salamak amacyla ve bu beklenti ile altklarn ifade eden kadnlarn genellikle ilkokul mezunu olduklar grlmektedir. Bu eitimin alma yaamnda ve igc arz zerinde ne kadar nemli bir etkiye sahip olduunu da gsterir niteliktedir. Ayrca bu durumu destekleyen bir dier tespitte, yaptklar i ile aldklar cretin yan sra kariyer elde etmeyi de isteyen kadnlarn genellikle lise ve niversite mezunu kadnlardan oluuyor olmasdr. Baka bir ifade ile, i yaamnda kariyer elde etme istei ve

118

beklentisi eitim seviyesi ykselen kadnlarda daha fazla grlmektedir. Yaptmz analiz sonucu da, kadnlarn yaptklar iten beklentileri ile eitim durumlar arasnda 0,05 anlamllk dzeyinde istatistiksel olarak anlaml bir iliki bulunmutur. alan kadnlar, aldklar crete ihtiyalar olmasayd yine de almak isterler miydi? Bunu renmek amacyla sorduumuz sorunun cevab ise aadaki Grafik 4.16 ile sunulmutur. alan kadnlarn %50si ihtiyac olmasa almayacaklarn ifade ederken, %50si ihtiyalar olmasa da alacaklarn ifade etmilerdir. Yar yarya kan bu sonu ile, bir anlamda kadn igc arznn hane halk gelirine bal olduunu ve hane halk geliri ile kadn igc arz arasndaki ilikinin negatif bir iliki olduunu yani hane halk geliri artnn kadn igc arzn azaltc bir etki yarattn syleyebiliriz. Bu tespitimize karn kadnlarn almasnn onlara ekonomik zgrlk salad da yadsnamaz bir gerektir. Yaptklar ie ve aldklar crete ihtiyalar olmasa dahi alacaklarn ifade eden %50lik paya sahip kadnlar da bu durumun farkndadr. Bu da sosyal gelimilik dzeyimiz adna olumlu bir gelime olarak deerlendirilebilir.
IHTIYACI OLMASA ALISIRMI

alisirdim 50,0% alismazdim 50,0%

Grafik 4.16: Kadn gcnn htiyac Olmasa Yinede alr m Sorusuna Gre Dalm alan kadnn bireysel gelirinin kimin tarafndan kontrol edildiini renmek amacyla sorulan soruya alnan cevaplar ise aada sunulmutur.

119

GELIR KONTROL
sadece kendim 12,0% yatirim amali 16,7% esim/aile reisi 18,7%

aile gelirine katki 52,7%

Grafik 4.17: Kadn gcnn Kazand Gelirin Kontrolnn Dalm Grafik 4.17deki verilere gre, kadn igcnn emei karl elde ettii gelirin %58lik ksmnn ailenin geimi iin, aile ortak gelir havuzuna aktarlarak tamamnn aile gelirine katk olarak kullanld belirlenmitir. Bu sonuta, yukarda deindiimiz hane halk geliri ile kadn igc arz arasndaki ilikinin negatif bir iliki olduunu destekler niteliktedir. alan kadnlarn %18,7si ise kendi emekleri karlnda kazandklar gelirlerinin kontroln elerine ya da aile reislerine braktklarn ifade ederken, kendi kazandklar geliri kendileri kontrol eden kadnlarn oran ise %12 seviyesinde kalmaktadr. Gelir kontrol ile eitim durumu arasnda bir iliki arandnda ise aadaki apraz tabloya ulalmtr. Tablo 4.12: Gelir Kontrolnn Kimin Tarafndan Yapldnn Eitim Durumuna Gre Dalm
Eitimi lkokul Ortaokul Lise niversite Toplam yok Eime/aile reisine veriyorum 0 20 3 3 2 28 Tamamn ailemin geimi iin 2 49 10 12 6 79 kullanyorum Gelirimin bir miktarn yatrm 2 7 3 8 5 25 amacyla kullanyorum Sadece kendi ihtiyalarm 0 2 0 9 7 18 iin kullanyorum Toplam 4 78 16 32 20 150 Pearson Chi-Square= 41,821 df=12 p=0,000

120

Tablo 4.12 incelendiinde, eitim dzeyi dtke, kadnn emei karl elde ettii gelirin tamamn ailenin geimi iin kulland ve gelirinin kontroln aile reisine ya da eine brakt belirlenmitir. Kazancn aile reisine ya da eine verenler arasnda oran en dk olanlar ise lise ve niversite mezunu kadnlardr. Ayrca gelir kontrol ile eitim durumu arasnda istatistiksel olarak da 0,05 dzeyinde anlaml bir iliki bulunmutur. Gelir kontrolnn medeni duruma gre dalm da Tablo 4.13te sunulmutur. Tablo incelendiinde, evli olan kadnlarn ounluunun kendi kazandklar gelirin tamamn ailesinin geimi iin kullandn ve eine ya da aile reisinin kontrolne braktn grmekteyiz. Evli kadnlarn byk bir blm de kazanlarn yatrm amal kullandklarn ifade etmi bulunmaktadrlar. alan kadnlar arasnda bekar olanlar da elde ettikleri kazanlarn genellikle ailelerinin geimine katk salamak iin kullandklarn ifade etmilerdir. Gelir kontrol ile medeni durum arasnda da istatistiksel olarak anlaml bir iliki bulunmutur. Tablo 4.13: Gelir Kontrolnn Kimin Tarafndan Yapldnn Medeni Durumuna Gre Dalm
Bekar Nianl/ Evli Ei Boanm szl lm 3 0 25 0 0 12 3 55 1 8 3 9 27 0 4 7 21 4 105 df=12 1 0 2 0 1 9 p=0,000 Toplam 28 79 25 18 150

Eime/aile reisine veriyorum Tamamn ailemin geimi iin kullanyorum Gelirimin bir miktarn yatrm amacyla kullanyorum Sadece kendi ihtiyalarm iin kullanyorum Toplam

Pearson Chi-Square= 41,838

Gelir kontrolnn kadn alann iteki konuma gre dalm ise, Tablo 4.14 ile sunulmutur. Tablo 4.14 incelendiinde, kadn igcnn iteki konumu ykseldike elde ettii gelirini yatrm amal ve sadece kendi ihtiyalarn karlamak iin kullandn, iteki konumu azaldka ise elde ettii gelirini ailenin geimine katk salamak amacyla ve aile reisine ya da eine teslim ederek kullandn

121

grmekteyiz. Yaplan istatistiksel analizde de iki deiken arasnda 0,05 dzeyinde anlaml bir iliki bulunmutur. Tablo 4.14: Gelir Kontrolnn Kimin Tarafndan Yapldnn Kadn gcnn
teki Konumuna Gre Dalm
Ynetici Ustaba/ Bro ef eleman Vasfl Vasfsz ii ii Toplam (makine, (temizlik, tezgah ii hizmetli vb.) vb.) 18 5 28 47 12 3 80 17 3 2 27 p=0,000 79 25 18 150

Eime/aile reisine veriyorum Tamamn ailemin geimi iin kullanyorum Gelirimin bir miktarn yatrm amacyla kullanyorum Sadece kendi ihtiyalarm iin kullanyorum Toplam

1 1 2 2 6

3 8 6 3 20

1 6 2 8 17 df=12

Pearson Chi-Square= 35,303

Aratrmamza katlan ocuk sahibi kadn alanlarn, alma saatlerinde ocuklarnn nerede kaldklar ve ne yaptklarna dair sorduumuz sorunun sonular aada yer alan Grafik 4.18de sunulmutur.

OCUK BAKIMI
bakiciye birakiyorum 8,7% tam gn alisiyor 7,5% okul/alisiyor 3,7% anaokulu veya kres 7,5%

okul/annem 21,3% btn gn annem 51,2%

Grafik 4.18: ocuk Sahibi Olan Kadn gcnn alma Saatlerinde ocuklarnn Nerede Kaldklarna Gre Dalm

122

Grafik 4.18 incelendiinde, ankete katlan ve ocuk sahibi olan kadnlarn, %51,2si alma saatleri ierisinde ocuklarn kendi annesine ya da kaynvalidesine brakmakta olduklarn grmekteyiz. Anaokulu ya da kree gnderenlerin oran ise sadece %7,5 iken bakcya braktn ifade eden anneler %8,7lik bir paya sahiptir. Bu durumun nedenleri arasnda aldklar maan geimlerini idame ettirmeye yetecek dzeyde yani asgari cret dzeyinde olmas yer almaktadr. Hem okula giden hem de alan ocuklarn oran ise %3,7dir ve bu oran kk bir oran gibi gzkse de okul andaki bir ocuun i yaamna girmesinin doru olmad dncesiyle olumsuz bir gelime olarak deerlendirilebilir. alan kadnn alma hayatnda karlat en nemli glk ve sorunu belirlemek amacyla sorulan soruya alnan cevaplar aada yer alan Tablo 4.15te sunulmutur. Tablo 4.15ten de anlalaca zere kadnlarn geneli alma hayatlarnda
imdiye kadar herhangi bir sorunla karlamadklarn ifade etmilerdir. Kadnlarn

baz ekinceler altnda kalarak bu yant verdiklerine inanyor ve ilerini kaybetme korkusu, erkek alanlardan ya da yneticilerden gelebilecek olumsuz tepki kaygs iinde olduklarn sanyoruz. Tablo 4.15: alan Kadnn alma Hayatnda Karlat En nemli Glk ve Sorunun Dalm
imdiye kadar herhangi bir sorunla karlamadm hayatmda yaptm i ile ilgili baz sorunlarm var hayatmda kadn olmamdan dolay erkek i arkadalarmn olumsuz tavr ve davranlar ile karlatm hayatmda kadn olmamdan dolay yneticilerin olumsuz tavr ve davranlar ile karlatm Evli olmamdan dolay baz zel izin hallerinde yneticilerin olumsuz tavr ve davranlar ile karlatm hayatmda kadn olmamdan dolay tacize uradm Toplam Say 97 26 8 4 12 3 150 (%) Yzde 64,7 17,3 5,3 2,7 8,0 2,0 100,0

Aratrmamza katlan kadnlardan alma hayatlarnda hibir sorunla karlamadklarn ifade eden kadnlarn oran %64,7, kadn olmasndan dolay yneticilerin olumsuz tavr ve davranlar ile karlaanlarn orannn %2,7 olduu grlmektedir.

123

alan kadnn alma hayatnda karlat en nemli glk ve sorunun medeni duruma gre dalm ise aadaki tablo ile sunulmutur. Tablo 4.16: alan Kadnn alma Hayatnda Karlat En nemli Glk ve Sorunun Medeni Duruma Gre Dalm
Bekar Nianl/ Evli Ei Boanm Toplam szl lm 18 1 73 1 4 97 8 0 1 0 0 27 4 0 0 0 2 7 13 6 2 10 1 105 df=20 0 0 1 0 0 2 1 2 0 2 0 9 p=0,000 26 8 4 12 3 150

imdiye kadar herhangi bir sorunla karlamadm hayatmda yaptm i ile ilgili baz sorunlarm var hayatmda kadn olmamdan dolay erkek i arkadalarmn olumsuz tavr ve davranlar ile karlatm hayatmda kadn olmamdan dolay yneticilerin olumsuz tavr ve davranlar ile karlatm Evli olmamdan dolay baz zel izin hallerinde yneticilerin olumsuz tavr ve davranlar ile karlatm hayatmda kadn olmamdan dolay tacize uradm Toplam

Pearson Chi-Square= 70,409

Tablo 4.16 incelendiinde, medeni durumun tm kategorilerinde i hayatnda sorunsuz olmann younlat grlmektedir. Evli kadnlarn alma hayatlarnda yaadklar en nemli sorunlar ise srasyla yaptklar ilerle ilgili olanlar ve zel durumlarda (doum, hamilelik, emzirme vb. gibi) izin alma asndan yaadklar sorunlar olarak belirtilebilir. Yaplan istatistiksel analizde ise iki deiken arasnda 0,05 dzeyinde anlaml bir iliki bulunmutur. Aratrmamza katlan kadnlarn u an yaptklar ii hangi yolar kullanarak bulduklar da aratrmamz erevesinde sorgulanmtr. Bu sorulara verilen cevaplar da aadaki 4.19 nolu grafikte yer almaktadr. Alnan cevaplara gre, iini e-dost yardmyla bulanlarn oran %62,7, yetenek ve becerileri ile bulanlarn oran %30dur. Dier yollar kullanarak i bulanlarn oran olduka dk seviyelerde kalmaktadr. ve ii bulma kurumuna bavurarak i bulma oran ise en dk oran olarak karmza kmaktadr. Bu durumun sebebi olarak igc piyasasndaki kurumsallamann henz tam anlamyla

124

olumam olmas ve bu kurumun sunduu hizmetlerden kadnlarn yeterince haberdar olmamas gsterilebilir.

ISI NASIL BULDULAR

yetenek ve beceriler 30,0%

is ve isi bulma kur 1,3% kursa giderek 2,7% gazete ilanyla 3,3%

es-dost yardimiyle 62,7%

Grafik 4.19: Kadn gcnn lerini Nasl Bulduklarna Gre Dalm alan kadnlara birlikte altklar erkek alanlar ile aralarnda cret asndan bir farkllk olup olmadn sorduumuzda aldmz cevaplar aadaki grafikte yer almaktadr. Grafik 4.20 incelendiinde, %72,7lik byk bir oranla kadnlar ile erkeler arasnda bir cret farkllnn olmad cevabnn younlat grlmektedir. Bu sonucun olumasnda ayn firmada bulunmalarna ramen yaptklar i asndan ayn pozisyonda olmayan kadn ve erkek alan dalmn etkisi byktr. Bu durumu, kadnlarn ayn ii yapan cevaplarndan anlamaktayz.
CRET FAKLILIGI
diger 8,7% kadinlar daha fazla 3,3% erkekler daha fazla 15,3%

erkek alanlar yok

hayir 72,7%

Grafik 4.20: Kadn gc ile Erkek igc Arasndaki cret Farkllnn Dalm

125

Ayn ii yapmalarna ramen erkeklerin daha fazla cret aldklarn ifade eden kadnlarn oran ise %15,3 civarndadr. Buda igc piyasasnda azda olsa cretler asndan bir cinsiyet ayrmcl yaandn bizlere gstermektedir. Ayn ii yapmalarna ramen kadn alanlara daha fazla cret dendiini dnen kadnlarn oran ise olduka dktr. Kadn alann i hayatnda yer almalarndan dolay aile iinde ve evrede karlat en nemli sorunlar ise ankete verilen cevaplar dorultusunda aadaki tabloda sunulmutur. Tablo 4.17: Kadn alann almasndan Dolay Aile inde ve evrede Yaad En nemli Sorunun Dalm
Say 53 29 47 6 15 150 (%) Yzde 35,3 19,3 31,3 4,0 10,0 100,0

Aile iinde eit grev dalm olmad iin ok fazla yoruluyorum Aile iindeki rol ve grevlerimde aksaklklar olmaktadr ocuklarm almam istemiyor Eim almam istemiyor Dier Toplam

Tablo 4.17 incelendiinde, kadn alann i hayatnda yer almasndan dolay yaad en nemli sorunlarn banda %35,3lk oranla aile iinde eit grev dalm olmad iin ok fazla yorulmalar gelmektedir, bu sorunu %31,3lk oranla ocuk sahibi olan annelerin yaad, ocuklar ile az vakit geirmeleri ve onlarla gerektii gibi ilgilenememeleri nedeniyle ocuklarnn almalarna kar olmalar sonucu yaanan sorun takip etmektedir. Kadn alanlarn yaad bir dier nemli sorun ise %19,3lk bir payla, kadnlarn aile iindeki rol ve grevlerinde aksaklklar ortaya kt iin yaadklar sorunlardr. Evli kadnlarn elerinin almalarn istememeleri gibi bir sorunla ok az karlatklarn da anket sonularndan grebilmekteyiz. Bu durum ise ekonomik yetersizlikler nedeniyle erkeklerin elerinin almalarna raz olmalar ile aklanabilir. Baka bir ifade ile erkekler, elerinin i hayatnda yer almalarna mecburiyetler nedeniyle katlanyorlar da diyebiliriz.

126

Denizlide emek-youn bir sektr olan tekstil sektrnde alan kadnlarla yaptmz anket sonularn deerlendirdiimizde, Trkiye genelinde igc piyasalarnda gzlenen yapnn ve sorunlarn Denizli tekstil sektrnde de byk oranda geerlilik gsterdiini ifade edebiliriz.

127

SONU VE DEERLEND RME gc piyasas bir soyutlamadr; igc satclar ve alclarnn fiyatlar ve

igc hizmetlerinin dalm belirlemek iin bir araya geldikleri ortam tanmlamak zere kullanlan analitik bir kurgudur. gc piyasasndaki davranlarn yorumu iin gerekli olan analitik ereve, mikro ekonomik arz ve talep kavramlarndan elde edilmektedir.
gc arz, farkl iktisat okullarna mensup bir ok iktisatnn nemle

zerinde durduu ve tartt bir konu olmutur. gc arzna ynelik teorik yaklamlar sanayi devrimi ile balamtr diyebiliriz. Teorik adan zerine nemli tartmalarn yapld igc arzna ilikin analizlerin analitik methodlar ve elde edilen sonular birbirleri ile byk farklar tamaktadr. Bunun en nemli nedeni de farkl iktisat okullarna mensup iktisatlarn, teorilerini ortaya koyarken farkl ideolojileri benimsemi olmalardr. gc piyasas irdelenirken igc arz zerinde bu kadar sert tartmalarn varolmasnn nedeni, igcnn fiyat olan cretin bir maliyet unsuru olmas ve bunun da kapitalist giriimcinin kar oran zerinde belirleyici olmasdr. Klasik iktisat okulunun emek ve emek piyasasna ilikin grleri, emek arzna dayal ve temelde demografik etkenlere baldr. Nfus ve cretler arasndaki ilikinin analizi ayn zamanda klasik emek arz teorisinin analizi olarak ele alnabilir. A.Smith ve D.Ricardonun igc modeli cret teorisi ile i iedir. A.Smith gelitirdii geimlik cret ve piyasa creti kavramlaryla gnmz emek arz fonksiyonunu tanmlayabilme olanan bize sunmutur. Sanayileme devriminin ktmser iktisatlar, D.Ricardo, R.Malthus ve K.Marx nfus ile cret oran ve teknolojik isizlik zerinde durmular, kapitalizmin ileri aamasnda ortaya kacak isizliin ekonomide ke neden ocan savunmulardr. R.Malthus ve K.Marx yapm olduklar bu analizi efektif talep ile ilikilendirmi ve ileri srdkleri sav glendirmilerdir. lk Neo-Klasik iktisatlar cret oran ile igc verimlilii arasndaki ilikiyi netletirmitir. J.M.Keynes, R.Malthus ve K.Marxdan ald efektif talep teorisini gelitirmi ve efektif talep yetersizliinin eksik istihdama neden olacan bundan dolay ekonomiye devlet mdahalesinin gerekli olduunu ileri srmtr. Keynes kurduu eksik istihdam dengesi ile tam istihdamn dnda yeni bir dengenin kurulabileceini gstermitir.

128

1950li yllardan sonra ise Neo-Klasik iktisadn gsterdii geliim igc arz teorisine de yansmtr, G.Becker ve K.Arrow gibi iktisatlar igc arzna nemli katklarda bulunmulardr. Yaplan bu katklar neticesinde kurulan modellerde igc arz iin sadece reel cretin deil hanehalk geliri ile cret d gelirlerin de aklayc deikenler olduu kabul edilmitir. Sanayileme srecinden kresellemeye igc piyasasndaki dnm sadece igc arz modellerinin deimesine neden olmam, igc piyasalarnda yeni retim biimlerinin domasna da neden olmutur. Fordist retimden postfordist retime gei ve esnek alma ilkelerinin igc piyasasnda egemen olmaya balamas igc arz modellerinde kadn ve erkek igcnn farkl ekillerde ele alnmasna, zellikle kadnn iteki yeri, cinsiyet ayrmcl gibi konularn ne kmasna neden olmutur. Kadn igc kullanm sektrel olarak farkllklar gstermitir. Bu durum, genelde hizmet sektrnde belli alanlarda belli mesleklerin kadn meslekleri olarak tanmlanmasna neden olmutur. Buna karn sanayilemenin youn olduu blgelerde kadnlar imalat sanayi iinde zellikle emek-youn sektrlerde nemli paya sahip olmulardr. Dnya ekonomisinde meydana gelen gelimeler paralelinde kadn igc de tarihsel srete bir evrim geirmitir. Sanayi devriminden gnmz ekonomik dzenine kadar geen sre iinde kadn igcne katlm oranlarnda ciddi bir art sz konusudur. Ancak, tm olumlu gelimelere ramen kadn igc yine de erkek igcnn gerisinde kalm ve ikincil igc statsnden kurtulamamtr. Trkiye iin de durum ok farkl deildir. Cumhuriyetin ilanndan bu yana, Trk kadnnn sosyal ve ekonomik hayatta daha fazla rol ve sorumluluk sahibi olmas konusunda ok nemli gelimeler kaydedilmi olmakla birlikte, kadn igcnden ekonomik kalknma srecinde yeterince yararlanabildiimiz sylenemez. Bunun temel nedeni ataerkil aile yaps, kadnn almasna ilikin toplumsal deer yarglarnn olumsuz olmas ve kadnn yeterli beeri sermayeye sahip olmamasndan kaynaklanmaktadr. Sadece ortaya konan bu nedenler bile igc piyasasnda cinsiyet ayrmclnn varolduunu bizlere gstermektedir. Gnmzde kadn alma yaamna katlarak lke ekonomisine katkda bulunmakta, ekonomik bamszln kazanmakta ve aile btesinin sorumluluunu paylamaktadr. Ancak, kadnn alma yaamnda yer almas ailesinde ekonomik

129

anlamda bir rahatla yol amasna ramen, elde ettii gelirini bamsz olarak kullanamamakta, gelirin kontroln evin erkeine brakmaktadr. Bylece evin geimini salayan erkektir dncesi deimemekte, kadnn geleneksel evinin kadn, ocuklarnn annesi rolne aile geimine katk rol de eklenmi bulunmaktadr. alma yaam, bir yandan ekonomik zgrln ve toplumsal deerini arttrrken, dier yandan geleneksel deer ve tutumlarn srmesi nedeniyle kadn iin eitli sorunlar da beraberinde getirmektedir. Bireysel ve toplumsal nyarglar yannda kurumlardaki rgt yaplar da bilerek veya bilmeyerek alma zamannda esnekliklerin yeterli olmamas, kadnlara daha az ykselme imkan tannmas gibi, kadnlarn mesleki geliimlerini engelleyebilmitir. Kadnlarn bu sorunlar ou lkelerin gelimilik dzeyine baklmakszn ortaktr ve deimeye direnen ataerkil cinsiyet rollerinden kaynaklanmaktadr. Ksaca zetlemek gerekirse, kadn gerek yasal mevzuattan, gerekse uygulamadan kaynaklanan nedenlerle kamu yaamnn tm alanlarna yeterince katlamamaktadr. Kadnn ie girmesini ve ykselmesini etkileyen balca faktrler kadnn asli grevini e ve anne olarak alglayan cinsiyeti toplumsal deerlerin hala devam etmesidir. Bylece kadn hem e ve ocuunu ihmal ettii endiesiyle, hem de fazla g sarf etmekten dolay psikolojik olarak knt geirirken, dier yandan da iinden bekledii doyumu alamamaktadr. Bunun sonucunda kadnlar mesleki kariyer ile annelik, elik ve ev kadnl arasnda ikilem yaamaktadrlar. Nitekim kadnn alma yaamnda yer almas beraberinde ortaya kan sorunlarn ve i hayatndaki konumunu irdelemek amacyla yaplan aratrma sonucunda aadaki zet bulgulara ulalmtr. Elde ettiimiz verilere gre, kadn alanlarn byk bir blm asgari cret dzeyinden altrlmaktadr. Ancak, ankete yanstamayp gzlemlediimiz nemli bir husus, kadn alanlar ierisinde sigortasz olarak sosyal gvenlik kapsamnda yer almayanlarn orannn da yksek olduudur. Aratrmaya katlanlarn byk bir ksm elde etmi olduklar gelirin tamamn ailenin geimi iin kullanmakta ya da hane halk reisine vermektedir. Bu da bize kadnn gelirinin kontrolnn kendisinde

130

olmadn gstermektedir. Baka bir ifade ile, kadnn aile ierisinde yeterince zgrleememi olduunun bir gstergesidir. Ayrca bu yaplanma, hane halknda erkek hkmranlnn devam ettiini, kadn igc arznn erkein gelirine ve kararlarna bal olduunu da aklamaktadr. Kadn alanlarn nemli bir ksm ilkokul mezunudur. Bu durum kadnn dk statl ilerde altrlmaya devam edeceinin bir gstergesidir. Ayn zamanda, gelecekte kadn igc istihdam asndan sorun yaanabileceini de bizlere gstermektedir. Aratrmaya katlanlarn %70lik byk bir ksm evlidir. Bu da erkeklerin ekonomik skntlar nedeniylede olsa kadnlarn almasn kabul ettiklerinin bir gstergesidir. Kadn alanlarn, yarsndan fazlas vasfl ii konumunda istihdam edilmektedir. Eitim seviyelerinin dk olmas ve makine, diki, tezgah gibi ilerin kadn ileri olarak alglanmas bu durumun temel belirleyicileridir. Aratrmamz sonucu elde ettiimiz bir dier sonu, ailedeki hanehalk says asndan kadn igcnn yarsndan fazlas 3-4 kiilik ailelerden olumaktadr. Bu durum ekirdek aile yapsna dnmn nemli bir gstergesi olarak deerlendirilebilir. Ayrca, tek ocuk sahibi kadnlarn ounlukta olduu da grlmektedir. Bu ise, alan kadnlarn, ekonomik nedenlerle de olsa, aile planlamas konusunda bilinlendiklerini gstermektedir. alan kadnlarn altklar ii bulma yntemleri ise, %62,7 orannda e-dost yardmdr. Bu sonu ise, kadnlarn organize yntemlerle i aramadklarn ya da i bulamadklarn bizlere gstermektedir. Elde ettiimiz bir baka bulgu ise, kadn alanlarn i hayatnda yer almasndan dolay yaad en nemli sorunlarn banda aile iinde eit grev dalm olmad iin ok fazla yorulmalar gelmektedir, bu sorunu, ocuk sahibi olan annelerin yaad, ocuklar ile az vakit geirmeleri ve onlarla gerektii gibi ilgilenememeleri nedeniyle

131

ocuklarnn almalarna kar olmalar sonucu yaanan sorun takip etmektedir. Bu da alan kadnn aile iindeki geleneksel rolleri ile i hayat arasnda bir ikilem yaadn bizlere aklamaktadr. Sonu olarak, yaplan aratrmada imalat sanayi iinde yer alan tekstil sektrnde alan kadnlarn kadn, olma vasfndan kaynaklanan olumsuzluklar yaadklar gzlenmitir. Konuya lkemiz asndan bakacak olursak, Trkiyede kadnn alma yaamnda karlat sorunlarn temelinde, toplumun ekonomik, sosyal ve kltrel yapsndaki baz zellikler ya da aksaklklar yatmaktadr. Kadn alanlarn, kadn olmalarndan kaynaklanan sorunlarnn zm dorultusunda somut admlar atmak, her eyden nce iinde bulunduumuz bilimsel ve teknik ilerleme anda adalamann, demokratiklemenin ve ekonomik kalknmann bir gereidir. Kadnn toplumda ve i hayatnda hak ettii yerini alabilmesi, onlara erkeklerle eit frsatlarn tannmas ve geleneksel zihniyetin krlmas ile mmkn olacaktr. Ayrca, yaanan sorunlar ortadan kaldrabilmek iin kadn igc zerine yaplan almalarn, kamu ve sivil toplum kurulularnca, ortak bir sinerji yaratlarak uygulanmas daha olumlu sonular verecektir.

132

KAYNAKA

Akat, A. Sava, ktisadi Analiz, stanbul: .. .F. Yayn, 1980 Akdi, Muhammet,Denizli Ekonomisi ve Globalleme, Makdis, 2006 Ansal, Hacer, Ekonomik Yeniden Yaplanma Srecinde Kadn Emei, Trk- Yll, Ankara:1997 Arat, Necla, Trkiyenin Kadnlar, .. Kadn Sorunlar Aratrma ve Uygulama Merkezi Yayn, 2005 Argon, Trkan, Kalknma Planlarnda Say:5, Yl:2000 nsan Gc ve stihdam

Politikalar, Abant zzet Baysal niversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, Ata, Namk, Trkiyede Kadnlarn
gcne Katlma Oran

Hakknda Bir Not, veren Dergisi, Cilt 44, Say 4, Ocak 2006 Ayta, Serpil ve zlem Iok, Kadn gcnn Yaam Kalitesi Asndan Ekonomik Bamszl zerine Bir Analiz, 8. Ulusal Ekonomi Kongresi, Dokuz Eyll niversitesi Yayn, zmir, Ekim2001 Ayta, Serpil, Gelien Sanayi Merkezlerinde Kadn 2001 Ayta, Serpil, ada Sanayide Kadn gcnn Konumu zerine Bir Alan Aratrmas, 2004, www.20.uludag.edu.tr Ayta, Serpil, alma Yaamnda Kadn ve Kariyer, Trkiyede Kadn gc Seminerleri I-II, T SK Yaynlar, Yayn No:192, Aralk1999 Barber, William J., ktisadi Dnce Tarihi, ev. hsan Durdu, stanbul: ule Yaynlar, 2.Bask, 1997 Baydur, Refik, Trkiyede Kadn gc, T SK Yayn, 1999 Becker, Gary, A Treatise on the Family, Harvard Universty Press, Cambridge: 1981
gcnn

Konumu, Kadn gc Panelleri I.-II., T SK Yayn, No: 205, ubat-

133

Bergmann, Barbara, Does the Market for Womens Labour Need Fixing?, Journal of Economic Perspectives, 1989 Berksoy, Taner, Vatanda, Enflasyon ve Gndelik Hayat, Gr
Dergisi, TS AD Yayn, Haziran - 1998

Bildirici, Melike ve Nilgn Anafarta, Trkiyede Kadn Emei zerine Bir Aratrma, ktisat- letme ve Finans Dergisi, ubat 2001 Bilgin, Mehmet Hseyin, Dviz Kuru zerine Bir
Enstits Dergisi, 2004 / 2 sizlik

likisi: Trkiye

nceleme, Kocaeli niversitesi Sosyal Bilimler

Bircan, smail, Trkiyede stihdam Sorunu, kur Yasas ve zel stihdam Brolar, T SK veren Dergisi, Nisan 2000 Borjas, George J., Labor Economics, McGraw Hll, Third Edition, 2003 Bubolz, Margeret M., Family as Source, User and Builder of Social Capital, Journal of Socio-Economics, 2001 Bulutay, Tuncer, malat Sanayinde stihdam, Ankara: T.C. D E Yayn, Yayn No: 2115, 1997 Bulutay, Tuncer, stihdam ve Eitim Projesi gc Piyasas Bilgisi: Kadn stihdam, Ankara: T.C. D E Yayn, Yayn No: 2595, 2000 Brmceki, Haluk, Dnmn Temel Ekseni Kurumsallama, Makroskop: Haftalk Ekonomi ve Strateji Raporu, 2-8 Ocak 2006-0519 Cloud, Kathleen and Nancy Garrett, A Modest Proposal For Illinois,

Inclusion of Womens Household Human Capital Production in Analysis of Structural Transformation, University of Feminist Economics, 1997 Colander, David C., Microeconomics, Richard D. Irwin, INC., 1994 Costa, Dora L., From Mill Town To Board Room: The Rise Of Womens Paid Labor, Cambridge: National Bureau Of Economic Research Working Papers, WP No:7609, 2000

134

Crompton, Rosemary, L. Hantrais and P. Walters, Gender Relations and Employment, BJS, Vol.41, September 1990 Crompton, Rosemary, Linda Hantrais and Patricia Walters, Gender Relations and Employment, BJS, Vol.41, No:3, September, 1990 abuk, Serap ve Azmi Yaln, st Dzey Kadn Yneticilerin Karlatklar sorunlarn Tespit ve Analizine Ynelik Bir Alan almas, ukurova niversitesi
Fakltesi Dergisi, Say:1, Yl:1995 ktisadi ve dari Bilimler

akl, Sabri, ktisat Politikas Dncesinin Evrimi, Ankara: Gazi Kitabevi, I.Bask, Eyll-1998 olak, mer Faruk ve Cem Kl, Yeni Sanayileen Blgelerde Kadn gc Arz: anlurfa rnei, T SK Yayn, No:214, Ankara, 2001 olak, mer Faruk ve Hakan Ardor, gc Piyasasnda Ayrmclk: Trkiye ve Seilmi lke rnekleri, Ekonomi Yaklam, Cilt:12, Say:40, 2001 olak, mer Faruk, Sanayileme ve Kadn gc, stihdam Kadn
gc ve Yeni Kanunu Sempozyumu, Mula: 2003

Darity, William, The International Library of Critical Writings in Economics: Economics and Discrimination, An Elgar Reference Collection Aldershot, 1995 Dayolu, Meltem, Labor Market Participation of Women in Turkey, F. Acar and Gne Ayata (ed.), Gender and Identity Construction, Women of Central Asia, the Caucasus and Turkey, Brill, Leiden, 2000 Deane, Phyllis, lk Sanayi nklab, ev. Tevfik Gran, Ankara: Trk Tarih Kurumu Basmevi, 1994 Demir, Nurten, Kadn stihdamn Arttrmada Eitimin Rol,

veren Dergisi, Cilt 44, Say 4, Ocak 2006

Denizli Sanayi Odas, Tekstil ve Hazr Giyim Sektr Sorunlar ve zm nerileri, 2006 D E, Hanahalk gc Anketleri

135

Dinler, Zeynel, Mikro Ekonomi, Bursa: Ekin Kitabevi Yaynlar, 1998 Dobson, S., Maddala, G.S. and Ellen Miller, Microeconomics, McGraw Hill Book Company, 1995 DPT Yayn, malat Sanayi, BYKB 2005 Yl Program DPT, BYKP-2005 Yl Program, Snaileme: malat Sanayi, 2005 Elliott, Robert F., Labor Economics: A Comparative Text, McGrawHill,1998 Eraydn, Ayda, D Pazarlara Eklemlenmeye alan Konfeksiyon Sanayiinde retimin rgtlenmesi ve Emek Sreleri, ODT Gelime Dergisi, Ankara: 2000 Erdut, Tijen, gc Piyasasnda Enformelleme ve Kadn gc,
Dokuz Eyll niversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 2005

Eren, Aslan, Trkiyenin Ekonomik Yaps ve Gncel Sorunlar, Mula niversitesi Yayn, IV.Bask, Mula:2000 Erkan, Hsn, Ekonomi Sosyolojisi, zmir: Alper Matbaas, 1991 Esen, Adem, Emek stihdam ve cret, Atatrk niversitesi ktisadi
ve dari Bilimler Fakltesi Dergisi, C.10, S.1-2, Yl:1993

Eveline, Joan and Michael Booth, Gender and Sexuality in Discourses of Managerial Control: The Case of Women Miners, Gender, Work and Organization, Vol.9, No:5, November 2002 Eybolu, Aye, emsa zer ve Tufan Tanrver, Kentlerde Kadnlarn yaamna Katlm Sorunlarnn Sosyo-Ekonomik ve Kltrel Boyutlar, T.C. Babakanlk K.S.S.G.M. Yayn, Mays-2000 Fenerci, Sedat, Trkiyede Kadn gc, T SK Yayn, 1999 Fndkolu, Gndz,
sizlik ve gc Piyasalarnn Yaps

Hakknda Bir Not, ktisat Dergisi, S.357, Mays/Haziran - 1996 Flanders, P. Dwight and Peggy E. Anderson, Sex Discrimination in Employment: Theory and Practice, Copyright 2001 All Rights Reserved Folbre, N., Hearts and Spades: Paradigms of Household Economics, World Development, 1986

136

Gangadharan, Jaisri and Joshua L. Rosenbloom, The Effects of ChldBearng on Married Womens Labor Supply and Earnngs: Usng Twn Brths as a Natural Experment, Nber Working Paper Series, Cambridge, 1996 Gk, Mehmet, Kobilerin Trk gc Piyasasna Etkileri: AnkaraOstim Alan almas, Roma Yaynlar, 1.Bask, Ankara:2004 Gnll, Mzeyyen ve Gnl li, alma Yaamnda Kadnlar: Aile ve ilikileri, Cumhuriyet niversitesi Sosyal Bilimler
Dergisi, Cilt:25, No:1, 2001

Greenwood, Jeremy; Seshadri, Ananth and Mehmet Yrkolu, Engines Of Liberation, Universty Of Rochester, Department Of Economics Working Papers, 2002 Gujarati, Damodar N., Temel Ekonometri, ev. mit enesen ve G. Gnlk enesen, stanbul: Literatr Yaynclk, Ekim - 1999 Glolu, Tuncay, The Reality of Informal Employment in Turkey, International Programs, Visiting Fellow Working Papers, Cornell University, 2005 Grel, Nalan, Trkiyede sizliin Yapsal Analizi, ktisat Dergisi, Mays/Haziran 1996 Grsel, Seyfettin, Trkiyede gc Piyasasnn Kurumsal Yaps ve
sizlik, TS AD 2004 Raporu, 21 Aralk 2004, TS/BAS-BL/04-

115 Hotchkiss, Julia L. and M.Melinda Pitts, Female Labor Force Intermittency and Current Earnings: A Switching Regression Model with Unknown Sample Selection, Federal Reserve Bank of Atlanta Working Paper, 2003 http://www.kesk.org.tr http://www.kssgm.gov.tr http://www.makdis.pamukkale.edu.tr http://www.ntvmsnbc.com/news http://www.tisk.org.tr http://www.turkis.org.tr

137

lkkaracan, pek, Kentli Kadnlar ve alma Yaam, Tarih Vakf Yaynlar, stanbul 1998 stihdama likin Politika nerileri, T.C. Babakanlk, Kadn Stats ve Sorunlar Genel Mdrl Yayn, 2001 Kanolu, ngt, Dnyada ve Trkiyede Tekstil-Hazr giyim Sektrleri ve Trkiyenin Rekabet Gc, www.ekutup.dpt.gov.tr Kazdal, Hasan, Yeni Blgesel Gelime Yaklamlar Dorultusunda Denizli Ekonomisi, Anadoluda Hzla Sanayileen Kentler: Denizli rnei, Trkiye Ekonomi Kurumu Yayn, Ankara: 1998 Kazgan, Glten, ktisadi Dnce veya Politik ktisadn Evrimi, stanbul: Remzi Kitabevi, 1980 Kazgan, Glten, ktisadi Dnce veya Politik ktisadn Evrimi, stanbul: Remzi Kitabevi, 7.Basm, 1997 Keeci, Mjdat, Tekstil ve Konfeksiyon Sanayi Sorunlar ve zm nerileri, Denizli Sanayi Odas Yayn, Denizli:2005 Kepenek, Yakup ve Nurhan Yentrk, Trkiye Ekonomisi, stanbul: Remzi Kitabevi, 11.Bask, 2000 Keynes, John Maynard, The General Theory of Employment, Interest and Money, London: Macmllan Co Ltd, 1964 Kl, Cem, Tam yelik Srecinde Trkiye Emek Piyasasnn Grnm, Gazi niversitesi Yayn, 2005 Kl, Cem, Trkiyede Kadn gcne Katlm Oranlar ve Gelien Sanayi Merkezleri Asndan Grnm, Kamu Hukuku Arivi King, John E., Labour Economics, London: Macmillan, 2. Edition, 1990 Knudsen, Christin and H.Elizabeth Peters, An Internatonal Comparison of Married Womens Labor Supply, University of Colorado, 1994 Koak, Serap, Gender Discrimination in the Turkish Labour Market, PhD Thesis in Social Sciences, De Montfort Universty, England: 1999

138

Koyldrm, ener, Veli Duyan, Sultan Karata, Glsm amur, Hakan Acar, Kadn Haklar ve Sosyal Hizmet, ktisat- letme ve
Finans Dergisi, 1998

Kololu, Mahmut, Ekonomi Doktrinleri Tarihi, Ankara: Dou Matbaaclk, 1966 Koray, Meryem, Sosyal Politika, Bursa: Ezgi Kitabevi, 2000 Kudatgobilik, Turul, Lokomotif Tekliyor!, veren Dergisi, cilt.44, say.5, ubat-2006 Kuma, Handan, sizliin Psiko-Sosyal Boyutu ve alma Yaamna likin Deerler zerindeki Etkileri, Dokuz Eyll niversitesi Sosyal
Bilimler Dergisi, Say:4, Ekim-Kasm-Aralk, 2001

Kumbetolu, Belks ve Nilgn Caga, alan Kadnlar ve Kreselleme, Gr Yaynlar, 2000 Kurtulmu, Numan, Sanayi tesi Dnm, stanbul: z Yaynclk, 1996 Kutal, Glten, Trkiyede sizliin Yapsal zellikleri, II.. stihdam Haftas Teblileri, 1992 Lordolu, Kuvvet ve Mete Trner, alma Ekonomisi, stanbul: Beta Yayn, 1995 Lordolu, Kuvvet ve Nurcan zkaplan, alma ktisad,

stanbul:2003 Mansfield, Edwin, Microeconomics, New York: W.W.Norton & Company, 1997 Marx, Karl, Capital, ev. Alaattin Bilgi, Ankara: Sol Yaynlar, Birinci Cilt, 6.Bask, 2000 McConnell, Campbell R. and Stanley L.Brue, Contemporary Labor Economics, McGraw- Hill Ohashi, Isao and Toshiaki Tachibanaki, Internal Labour Markets, Incentives and Employment, 1998 z plik Sendikas, Tekstil Sektr Sorunlar ve zm nerileri, Ankara, Mart 2005

139

zer, Mustafa ve Kemal Bierli, Trkiyede Kadn gcnn Panel Veri Analizi, Anadolu niversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, No:1, C.3, Eskiehir, 2003 Palaz, Serap, Trkiyede Cinsiyet Ayrmcl Analizinde Neo-Klasik Yaklama Kar Kurumcu Yaklam: Eitlii Salayc Politika nerileri, Sosyal Bilimler Dergisi, Balkesir: Balkesir niversitesi Yayn, Cilt:6, Say:9, Mays, 2003 Perloff, Jeffrey M., Microeconomics, Addison Wesley Longman INC.,2001 Polachek, Solomon, Occupational self-selection: A Human Capital Approach to Sex Differences in Occupational Structure, Review of
Economics and Statistics, 1981

Power, Margaret, Womens Work in Never Done by Men: A Socioeconomic Model of Sex Typing in Occupations, Journal of Industrial Relations, 1975 Pur, Necla, Trkiyede Kadn gc stihdam ve Ksmi Sreli almadaki Gelimeler, Hukuki Esaslar ve Sosyo-Ekonomik Ynleriyle Ksmi alma, T.C. Babakanlk Aile Aratrma Kurumu, Eitim Serisi:6, Ankara, 1991 Saati, Mustafa, Trkiyede stihdam ve Eitim Arasnda Pozitif ve Negatif likiler, Erciyes niversitesi
Fakltesi Dergisi, Say:3, Aralk- 1982 ktisadi ve dari Bilimler

Sava, Vural, ktisatn Tarihi, Ankara: Siyasal Kitabevi, 4.Bask, 2000 Sava, Vural, Keynesyen ktisat Yklrken, stanbul: Fatih Yaynevi, 1984 Sayer, Andrew, Postfordism in Question, The International Journal of Urban an Regional Research, Vol.13, No:4, 1989 Schultz, T. Paul, Economics of the Family: Marriage, Children and
Human Capital, Universty of Chicago Pres, Chicago:1974

Schultz, T. William, The Economic Importance of Human Capital in Modernization, Education Economics, Cilt:1, Say:1, Yl:1993

140

Schultz, T.Paul, Human Capital Investment in Women and Men, ICEG Publication, California, 1994 Schultz, T.Paul, Womens Role in the Agricultural Household: Bargaining and Human Capital, Working Papers from YaleEconomic Growth Center, 1999 Serter, Nur, Genel Olarak ve Trkiye Asndan Gelime, stanbul niversitesi Yayn, stanbul:1993 stihdam ve

Siebert, H., Labour Market Rigidities: At the Root of Unemployment in Europe, Journal of Economic Perspectives, Vol.1, No.3, !997 Snmez, Mustafa, Emek Piyasas Kadnlaamyor, T SK I. Kadn stihdam Zirvesi, stanbul: 2006-04-22
iman, Ayin, Tarih Boyunca Trk Toplumunda Kadnn Yeri, ktisat- letme ve Finans Dergisi, 2004

Tansel, Ayst, ktisadi Kalknma ve Kadnlarn gcne Katlm: Trkiyeden Zaman Serisi Kantlar ve llere Gre Yatay Kesit Kestirimleri, ODT, Ankara Tansel, Ayst, Return to Investment in Education in Middle Eastern and North African Countries, Economic Research Forum, Cilt 2, Say 2, 1995 Tansel, Ayst, Wage Employment, Earnings and Returns to Schooling for Men and Women in Turkey, Economics of Education Review, 1994 Tayfur, Dayolu Meltem, Kentsel Kesimde Kadn ve Erkeklerin
gcne Katlm ve Kazan Farkllklar, ODT Geliim Dergisi,

c.24, Say:3, 1997 T B, Trkiyede Kadnn Sosyo-Ekonomik Durumu, T B Yaynlar,

ubat-2006

Tokol, Aysen, Dnyada Kadn gc, Trkiyede Kadn gc Seminerleri I-II, T SK Yaynlar, Yayn No: 192, 1999 Toksz, Glay, Trkiyede Kadn gc ve Enformel Sektrde stihdam, Trkiyede Kadn gc Seminerleri I II, T SK Yayn, 1999

141

Tuna, Orhan ve Nevzat Yalnta, Sosyal Siyaset, stanbul: Filiz Kitabevi, 1994 Tuncay, Emine Kaplan ve Blent Bayat, alma Ekonomisi ve Endstri likileri Seme Yazlar, Ankara, 2003 T K, 2005, http://www.tuik.gov.tr TRK
Raporu, Trkiyede Emek Piyasasnda Kadnlarn

Durumu, 2005 Trkan, Ercan, Trkiyede gcnn Yap ve Nitelikleri-Gelime ve Deerlendirmeler, TBMM Yayn, Ankara:2005 Trkkan, Erdal, Trkiyede Sanayileme (1980-2000), Trkiye Ekonomisi Sektrel Analiz, Ankara: maj Yaynevi, 2001 TS AD, Trkiyede Voyyoda, Ebru,
gc Piyasas ve sizlik, Yayn No:

TS AD-T / 2002 / 12-354 Evin Ekonomisi ve Feminist ktisat, www.ceterisparibus.net White Paper on the Labour Economy 2003, Economic and Social Change and Diversification of Working Styles, Ministry of Health, Labour and Welfare White, B. Jenny, Para ile Akraba: Kentsel Trkiyede Kadn Emei, ev.Aksu Bora, stanbul: letiim Yaynlar, 1.Bask, 1999 World Bank, Development Report, 1990-2003 Yaln, Aydn, ktisadi Doktrinler ve Sistemler Tarihi, Ankara: A.. S.B.F. Basn ve Yayn Yksekokulu Basmevi, 1983 Yavuzehre, Ali, Kriz ve Denizli Ekonomisi, DSO Ekol Yayn, Denizli:2004 Yeldan, Erin, Trkiye 2006: Speklatif Byme ve stihdam Sorunu, 2006, www.bilkent.edu.tr Yetim, Ahmet, Sanayinin Geliimi, AR&GE Blten, zmir Ticaret Odas, 2006-05-07 Yetim, Ahmet, Sanayinin Geliimi, AR&GE Blten, ubat 2006-0520 Yiit, Kazm, Trkiyede Kadn gc, T SK Yayn, 1999

142

Yumuak, brahim Gran, Kadn Eitiminin Ekonomik Analizi,

Kocaeli niversitesi ktisat Dergisi, Kocaeli:2003

Yksel,

hsan, sizliin Psiko-Sosyal Sonularnn

ncelenmesi

(Ankara rnei), C.. ktisadi ve dari Bilimler Dergisi, Cilt 4, Say 2, 2003 Zaim, Sabahaddin, alma Ekonomisi, stanbul: Filiz Kitabevi, 1997 Zeytinolu, Erol, Ekonomik Doktrinler ve Ekonomik Sistemler, stanbul: M M Matbaaclk Yayn, 2.Bask, 1998

K SEL B LG LER

Ad Soyad

: Asl KARATA

Doum Yeri : Mula Doum Yl : 1978 Medeni Hali : Bekar

E T M VE AKADEM K B LG LER

Lise Lisans

1992 1995 : Mula Turgut Reis Lisesi 1999 2002 : Mula niversitesi : ngilizce

Yabanc Dil

MESLEK B LG LER

2005 ..

: Mula Ticaret Odas

TUTANAK

Mula niversitesi Sosyal Bilimler Enstitsnn Ynetmeliinin ......... maddesine gre,

....../...../......... tarih

ve ............ sayl toplantsnda oluturulan jri, Lisansst Eitim-retim ktisat Anabilim Dal Yksek Lisans rencisi Asl KARATAn Trkiyede Kadn gcnn Durumu: Denizli Tekstil Sektrnde Kadn gc rnei adl tezini incelemi ve aday ....../....../......... tarihinde saat ......da jri nnde tez savunmasna alnmtr. Adayn kiisel almaya dayanan tezini savunmasndan sonra ....... dakikalk sre iinde gerek tez konusu, gerekse tezin dayana olan anabilim dallarndan sorulan sorulara verdii cevaplar deerlendirilerek tezin ................ olduuna ................ ile karar verildi.

Tez Danman Do. Dr. Cem Mehmet Baydur

ye

ye

ye

ye