SVEUILITE U ZAGREBU PRIRODOSLOVNO-MATEMATIKI FAKULTET GEOGRAFSKI ODSJEK

Skripta iz kolegija

GEOGRAFIJA SLABIJE RAZVIJENIH ZEMALJA

prema predavanjima doc.dr.sc. Vedrana Prelogovia i lancima Razvoj urbanizacije u slabije razvijenim zemljama od sela do megagrada i Orijent od medine do suvremenog grada istog autora

Zagreb, 2012.

Emersion

SADRAJ
DEFINIRANJE POJMA SLABIJE RAZVIJENIH ZEMALJA ........................................................................................................ 2 Mjerenje (ne)razvijenosti .............................................................................................................................................. 3 Teorijski pristupi ............................................................................................................................................................ 3 Teorija modernizacije ................................................................................................................................................ 3 Teorija svjetskog sustava........................................................................................................................................... 4 Teorija ovisnosti ........................................................................................................................................................ 4 Model centar-periferija ............................................................................................................................................. 4 Rostowljev model ekonomskog razvoja .................................................................................................................... 5 HISTORIJSKOGEOGRAFSKI KONTEKST RAZVOJA SLABIJE RAZVIJENIH ZEMALJA ............................................................... 5 Predmerkantilistiko razdoblje ..................................................................................................................................... 6 Merkantilistiko razdoblje ............................................................................................................................................. 6 Kolonijalno razdoblje..................................................................................................................................................... 7 Postkolonijalno razdoblje .............................................................................................................................................. 8 STANOVNITVO SLABIJE RAZVIJENIH ZEMALJA ................................................................................................................ 8 Obiljeja populacijskog rasta ......................................................................................................................................... 9 Broj stanovnika i gustoa naseljenosti .......................................................................................................................... 9 Migracije...................................................................................................................................................................... 10 Populacijska politika .................................................................................................................................................... 10 URBANIZACIJA U SLABIJE RAZVIJENIM ZEMLJAMA ......................................................................................................... 10 Historijskogeografski razvoj urbanizacije u slabije razvijenim zemljama.................................................................... 10 Urbanizacija u sklopu merkantilistikog kolonijalizma............................................................................................ 11 Industrijski kolonijalizam ......................................................................................................................................... 11 Razdoblje neovisnosti i neokolonijalnih odnosa ..................................................................................................... 11 Pojava megagradova ................................................................................................................................................... 12 Migracije selo-grad .................................................................................................................................................. 13 Slamovi i divlja naselja................................................................................................................................................. 13 Prostorno planiranje ................................................................................................................................................... 14 Gradovi Orijenta .......................................................................................................................................................... 14 Medina .................................................................................................................................................................... 14 Izlazak iz medine ..................................................................................................................................................... 15 Suvremeno razdoblje .............................................................................................................................................. 16

DEFINIRANJE POJMA SLABIJE RAZVIJENIH ZEMALJA

Da bi se definiralo pojam slabije razvijenih zemalja prvo je potrebno definirati pojam razvoja. Razvoj u geografskom kontekstu prema Dictionary of Human Geography (1998) moemo definirati kao proces socijalnih i ekonomskih promjena u odreenom prostoru (npr. dravi, regiji). Za promatranje razvoja nuno je razumjeti navedene promjene u prostornom i vremenskom kontekstu. Vie je razliitih definicija kojima se moe objasniti pojam slabije razvijenih zemalja. Slabije razvijene zemlje su one zemlje koje imaju nisku razinu ekonomskog (materijalnog i infrastrukturnog) i socijalnog blagostanja. Takoer ih je mogue definirati kao zemlje koje nisu ostvarile stupanj industrijalizacije proporcionalan broju stanovnika. Iz toga slijedi da su takve zemlje ovisne o drugim zemljama. U literaturi i javnosti se koriste razliiti nazivi za slabije razvijene zemlje: ekonomski slabije razvijene zemlje, nerazvijene zemlje, Trei svijet, etvrti svijet, neindustrijalizirane zemlje, slabije industrijalizirane zemlje, zemlje Juga Ujedinjeni narodi klasificiraju zemlje na temelju vrijednosti HDI-a, a Meunarodni monetarni fond prema dohotku per capita, strukturi izvoza i integriranosti u globalni financijski sustav. Svjetska banka pak diferencira slabije razvijene i razvijene zemlje prema dohotku per capita. Slabije razvijene zemlje prema tome imaju niski (< 1005 $) i srednje niski (1006 3975 $) dohodak p.c. dok razvijene zemlje imaju srednje visoki (3976 12 275 $) i visoki (>12 276 $) dohodak p.c. Koritenje tog pokazatelja kao jedinog kriterija nije potpuno opravdano jer pojedine zemlje koje izvoz baziraju na samo jednom proizvodu (npr. nafti Ekvatorska Gvineja) imaju visok BDP dok su socio-ekonomski zapravo relativno nerazvijene. Kritiari pojma slabije razvijene zemlje navode da se tim nazivom izraava inferiornost prema razvijenim zemljama, da se izraava odreena elja za zapadnjakim modelom razvoja, da se podrazumijeva odreenu homogenost meu zemljama iako postoje prostorne razlike (npr. izmeu Afrike i Latinske Amerike) te da se prenaglaavaju ekonomski indikatori. Meutim drugi pojmovi primaju jo vie kritika ili nedovoljno obuhvatno opisuju zemlje o kojima se ovdje govori. Primjerice, pojam zemlje Treeg svijeta se s vremenom mijenjao. Sam pojam Trei svijet uveo je francuski demograf i antropolog Alfred Sauvy u lanku Tri svijeta, jedan planet 1952. Njime su se u vrijeme Hladnog rata oznaavale nesvrstane zemlje (u koje je spadala veina zemalja Afrike, Latinske Amerike i Azije) dok su se pojmovi Prvi svijet odnosili na zapadni blok, Drugi svijet na sovjetski blok, a etvrti svijet na najsiromanije zemlje. Veina zemalja Treeg svijeta su bive europske kolonije koje su dekolonizacijom (neke po prvi put) postale samostalne i nezavisne drave prema europskom modelu. One razvijaju vlastitu ekonomiju i osnivaju dravne institucije, no ostaju ovisne o bivim kolonizatorima i obiljeava ih opa nerazvijenost (ekonomska, siromatvo, neobrazovanost, niski zdravstveni standardi, vojni sukobi). Nakon Hladnog rata pojam Trei svijet se manje koristi.
Sl.1. Podjela na Prvi, Drugi, Trei i etvrti svijet

Podjela na svjetski Sjever i svjetski Jug temelji se na socio-ekonomskim i politikim kriterijima. Naime, njemaki kancelar Willy Brandt povukao je liniju na karti kojom je podijelio svijet na 'razvijeni' Sjever i 'nerazvijeni' Jug. Sjever ukljuuje veinu zemalja sjeverne hemisfere te Australiju i Novi Zeland, a Jug obuhvaa bive europske kolonije u Latinskoj Americi, Africi i Aziji. Danas su pojmovi Sjever i Jug prostorno promijenjeni. Ve tada izraene razlike izmeu Sjevera i Juga danas su jo izraenije i vrijedi podjela na bogate i siromane, mone i nemone, velike i male to opisuje eurocentrian pogled.
Sl.2. Brandtovo razgranienje svjetskog Sjevera i Juga

Mjerenje (ne)razvijenosti
Za mjerenje razvijenosti/nerazvijenosti koriste se razliiti statistiki pokazatelji iz dravnih statistikih slubi, iz specijaliziranih meunarodnih organizacija. Najee koriteni pokazatelji stupnja razvijenosti su bruto domai proizvod per capita, HDI, oekivano trajanje ivota i stopa pismenosti. Prema tim kriterijima drave se mogu grupirati u regije. Bruto domai proizvod po stanovniku (GDP pc) se esto koristi kao pokazatelj stupnja razvijenosti i standarda ivota. Prvi ga je primijenio rusko-ameriki ekonomist Simon Kuznets 1934. To je u biti makroekonomski pokazatelj ukupne vrijednosti proizvoda i usluga stvorenih u nekoj zemlji tijekom odreenog vremena (najee jedne godine). HDI ili Human Developement Index je pokazatelj kojeg je za UN razvio pakistanski ekonomist Mahbub ul Haq 1990. godine. Taj se pokazatelj temelji na vrednovanju oekivanog trajanja ivota, obrazovanju i dohotku. Vrijednosti HDI-a kreu se od 0.001 do 1.0. Godine 2011. HDI pojedinih zemalja se kretao u rasponu od 0.943 (Norveka) do 0.286 (DR Kongo). HDI je za pojedine drave bio vrlo visok (0.793 0.943), visok (0.698 0.783), srednje visok (0.522 0.698) i nizak (ispod 0.510). HDI u obzir uzima vie faktora i samim time je bolji pokazatelj razvijenosti od GDP-a.

Teorijski pristupi
Razvoj i obiljeja slabije razvijenih zemalja treba tumaiti u prostorno-vremenskom kontekstu. Pri objanjavanju razvoja tih zemalja mogu se koristiti teorija modernizacije, teorija svjetskog sustava, teorija ovisnosti, model centar-periferija te Rostowljev etapni model ekonomskog razvoja.

Teorija modernizacije Teorija modernizacije nastoji objasniti procese modernizacije u drutvu. Ona nastoji identificirati, istraiti socijalne i ekonomske faktore koji doprinose modernizaciji. Naime, smatra se da je ukupni drutvenoekonomski razvoj posljedica irenja ekonomskih, tehnolokih, kulturolokih i politikih inovacija iz razvijenih u slabije razvijene zemlje. A prihvaanje inovacija uzrokuje drutveno-ekonomski razvoj slian onome u
3

razvijenom dijelu svijeta. Slabije razvijene zemlje su 1950ih godina postale podruja difuzije kulturolokih, socijalnih i ekonomskih inovacija koje mijenjaju fizionomsku, socio-ekonomsku i funkcionalnu strukturu prostora. Kljunu ulogu u modernizaciji imaju gradovi u kojima se inovacije apsorbiraju se te iz njih ire dalje u prostor i drutvo.

Teorija svjetskog sustava Teoriju svjetskog sustava osmislio je ameriki ekonomist Immanuel Wallerstein 1974. godine. Ona istie ekonomska obiljeja svijeta i prema njima dijeli drave na jezgru, poluperiferiju i periferiju koja ovisi o jezgri i poluperiferiji. Jezgru ine Angloamerika, Zapadna Europa te Japan, Australija i Novi Zeland, poluperiferiju bogatije zemlje u Jugozapadnoj, Junoj i Jugoistonoj Aziji te pojedine zemlje u Latinskoj Americi dok periferiju ine najsiromanije zemlje svijeta.

Sl.3. Podjela svijeta prema teoriji svjetskog sustava

Teorija ovisnosti Teorija ovisnosti je nastala 1970ih godina. Ona pretpostavlja da slabije razvijene zemlje osiguravaju prirodne i ljudske resurse dok razvijene zemlje ire svoj utjecaj i kontrolu u tim zemljama putem medija, financijskih institucija i na druge naine te svoj utjecaj tite vojnom silom, politikim pritiscima Teorijom ovisnosti nastoji se objasniti zato se nastavlja daljnja eksploatacija svjetske periferije. Pretpostavlja se da su razvijenost i nerazvijenost razliite posljedice istog procesa, a to je svjetski kapitalistiki gospodarski sustav. U tom kontekstu gradovi slabije razvijenih zemalja imaju kljunu ulogu jer postaju sprega u trgovini sirovinama i robom u razvijenim zemljama svijeta te (p)ostaju ulazna vrata za nastavak irenja utjecaja (eksploatacije) Zapada i multinacionalnih kompanija.

Model centar-periferija Model centar-periferija sastoji se od etiri stadija. Prvi je stadij razvoja u kojem se lokalni centri razvijaju relativno neovisno i bez izraene hijerarhije. Drugi je stadij pojava jakih jezgara koje su zapoele industrijalizaciju i poele su koncentrirati resurse u jezgri te se samim time pojavila i periferija u odnosu na jezgru. U treem stadiju pojavljuju se periferne jezgre koja smanjuje periferiju na nacionalnoj razini. U etvrtom stariju nastaje funkcionalno nezavisni sustav.
Sl.4. Model centar-periferija

Rostowljev model ekonomskog razvoja Rostow je uveo model ekonomskog razvoja koji ima pet etapa. U prvoj etapi vlada tradicionalno drutvo koje se bavi poljoprivredom i nema trgovine ve samo trampa (roba za robu). U sljedeoj etapi se razvijaju uvjeti za ekonomski razvoj jer dolazi do specijalizacije i proizvodnih vikova koji se stoga prodaju. U treoj etapi industrijalizacija dalje raste uz poveanje broja industrijskih nautrb agrarnih radnika. To je uzlazna etapa. etvrta etapa je ulazak u zrelost kad se ekonomija grana u nova podruja, a tehnoloke inovacije omoguuju razliite mogunosti ulaganja. Ekonomija proizvodi razliite robe i usluge pa je manja potreba za oslanjanjem na uvoz. Posljednja, peta etapa je doba masovne potronje i usluge su sve dominantnije nad proizvodnjom roba. Veina zemalja je dola samo do tree faze.

Sl.5. Rostowljev model ekonomskog razvoja

HISTORIJSKOGEOGRAFSKI KONTEKST RAZVOJA SLABIJE RAZVIJENIH ZEMALJA

Veina slabije razvijenih zemalja svijeta bila je pod europskim utjecajem vie od 500 godina. Neke zemlje uspjele zadrati vii stupanj (politike) autonomije, npr. Iran, Afganistan, dijelovi Arabije i Kine, Liberija, Tajland. Europski utjecaj u veini slabije razvijenih zemalja se osjea i danas u politikoj, ekonomskoj i socijalnoj sferi. Meutim, Europljani nisu bili prvi svjetski kolonizatori, prije njih su to bili Indijci i Kinezi u jugoistonoj Aziji, Arapi po Mediteranu i na obalama Indijskog oceana te Turci po Aziji i jugoistonoj Europi, no europski kolonijalizam ostavio je najtrajnije posljedice. Nezavisno od europskog utjecaja razvijali su se praktiki samo Angloamerika, azijski dijelovi Rusije i Japan. Europljani su tako prvi stvorili globalni poredak pod vlastitom kontrolom. Odnos centar-periferija odran je veinom do danas, a glavni razlozi su tehnoloka i ekonomska nespremnost periferije. Prije svega treba razjasniti razliku izmeu pojmova kolonijalizam i imperijalizam. Kolonijalizam se odnosi na irenje kulturnih, ekonomskih i najvie politikih utjecaja u izvanmatine teritorije. Imperijalizam se pak odnosi na irenje politikih interesa i teritorijalnog nadzora koji se esto ostvaruje vojnom silom. Imperijalizam se javio kad je trebalo osigurati ekonomske interese.

Predmerkantilistiko razdoblje
Prije geografskih otkria nije bilo irenja Europljana na druge kontinente. Prije europske ekspanzije postojale su mnoge razvijene, znaajne i utjecajne civilizacije u Latinskoj Americi, Aziji i Africi. Azteci su imali razvijeno i ureeno drutvo (sveenstvo, vojne strukture, razvijenu poljoprivredu, gradove), Inke su imali razvijenu poljoprivredu sa sustavom navodnjavanja i urbanu tradiciju (Cuzco). U Kini su bile visoko razvijene civilizacije s razvijenom znanou, filozofijom, kulturom, poljoprivredom i gradovima. Znaajne civilizacije bile su i u dolini Inda i Gangesa. Veliki utjecaj za irenje dostignua razvijenih azijskih civilizacija imali su Arapi koji su irili trgovinu, kulturu, religiju, znanstvena postignua Indijskim oceanom od istone Afrike do dananje Indonezije. Dolaskom Europljana u 16. stoljeu i irenjem njihovih utjecaja mijenjaju se prostorni odnosi i strukture koji e iduih 500 godina odreivati razvoj tih prostora.

Merkantilistiko razdoblje
Merkantilistiko razdoblje ili razdoblje merkantilistikog kolonijalizma trajalo je od 1500. do 1800. godine. Od velikih geografskih otkria europske kolonijalne sile izravno poinju utjecati na razvoj prekomorskih teritorija danas veine slabije razvijenih zemalja svijeta. Svijet se otada dijeli na jezgru i periferiju pri emu jezgru ini Europa, a kasnije i Angloamerika. Kolonijalizam koji su Europljani provodili od 16. stoljea, a pogotovo od 19. stoljea poetak je globalizacije. Do danas na razvoj slabije razvijenih zemalja utjeu jai ili slabiji vanjski faktori: ekonomski, tehnoloki, kulturni, socijalni. Veliki znaaj u irenju trgovine imale su trgovake kompanije koje su osnivale trgovake postaje koje su bile jezgre mnogih buduih velikih gradova: Mumbai, Jakarta, Havana, Chennai glavni zadatak trgovakih kompanija bio je osigurati i opskrbiti kolonijalnu maticu sirovinama i robom. Tijekom merkantilistikog razdoblja interes europskih sila usmjeren je najveim dijelom na Latinsku Ameriku. Istiu se panjolska i Portugal zbog kojih je ak dolo do podjele interesnih sfera bulom pape Aleksandra VI 1493. godine. Kasnije su se upleli i Englezi, Francuzi, Nizozemci kroz kolonijalizam na Karibima. Osnovni motivi kolonijalizma bili su ekonomski: potraga za zlatom, srebrom Novoosvojene teritorije panjolci su povrgnuli upravi kralja. Portugalci su svoj utjecaj pak irili na podruje dananjeg Brazila. Ostale kolonijalne sile svoje su utjecaje irile trgovinom eerom. Za potrebe rada u rudnicima, na plantaama kolonizatori su dovodili robove iz Afrike. U razdoblju od 1550. do 1800. Iz Afrike je dovedeno oko osam milijuna robova, najvie iz zapadne Afrike

Sl.6. Kolonijalne sile i kolonijalni posjedi u svijetu 1800. godine

(oko delte Nigera). Do kraja 18. stoljea Europljani su zagospodarili Latinskom Amerikom i donijeli novi nain ivota i novu kulturu, uveli panjolski odnosno portugalski kao slubeni jezik, proglasili katolianstvo jedinom religijom, gradili jedinstveni tip grada. Uzrokovali su i promjene u demografskim strukturama domoroci su potisnuti ili su nestali to zbog sukoba to zbog bolesti koje su donijeli Europljani. Poetkom 19. stoljea zapoela je borba za neovisnost od panjolske i Portugala u Latinskoj Americi te drugih sila na Karibima.

Kolonijalno razdoblje
Pravo kolonijalno razdoblje ili razdoblje industrijskog kolonijalizma poelo je 1800. godine i trajalo do poetka Prvog svjetskog rata ili po nekim autorima do kraja Drugog svjetskog rata. Industrijska revolucija u Europi potaknula je potrebu za iskoritavanjem prirodnih resursa rudnih bogatstava, drveta, poljoprivrednih proizvoda Glavno obiljeje ovog razdoblja je okupiranje teritorija uspostavom vojne sile ili civilne vlasti dakle, imperijalizam u svrhu ekonomske eksploatacije osvojenih prekomorskih teritorija. Motivi za kolonijalizam bili su politiki rivaliteti, militarizam, irenje trita, jeftine sirovine i radna snaga, irenje kranstva itd. Europljani i njihov utjecaj zavladali su svijetom. 1800. godine 55% svijeta bilo je pod europskim utjecajem, 1878. godine 67% svijeta, a 1930ih godina ak 84% svijeta. Glavne kolonijalne sile ovog razdoblja su Ujedinjeno Kraljevstvo, Francuska, panjolska, Portugal i Rusija, a kasnije su se prikljuile i Njemaka, Italija, Belgija, SAD i Japan. Ujedinjeno Kraljevstvo se istie kao najvei kolonizator/kolonijalist jer postaje industrijska velesila, a za industriju je potrebno mnogo radne snage i sirovina ega je bilo na drugim kontinentima. Sve do kraja 19. stoljea SAD nisu bili kolonijalistika sila, no prekretnica je bio panjolsko-ameriki rat u kojem su SAD preotele panjolskoj Filipine, Kubu i Portoriko ime prestaje slijeenje Monroeove doktrine. Nakon Latinske Amerike, u 19. stoljeu su kolonijalne sile proirile svoj utjecaj na Afriku i Aziju. Nadmetanje sila poelo je poetkom 19. stoljea i ubrzo je Afrika podijeljena u interesne sfere. Povuene su granice koje nisu odgovarale autohtonom stanju ni plemenskoj i nomadskoj organizaciji ivota domorodakog stanovnitva. Domoroci su takoer koriteni u sukobima meu silama dok je u gradovima bila jasno izraena segregacija izmeu domorodakog i europskog stanovnitva kao i meu socijalnim i ekonomskim slojevima. Indija je bila najvanija britanska kolonija. Britanci su u njoj utjecaj irili od mora prema unutranjosti gradnjom prometnica eljeznica, plovnih kanala i cesta. eljeznicom su prevozili robu do velikih gradova (Mumbaija, Chennaija, Lahorea, Kolkate) i odatle transportirali brodovima do Velike Britanije. Ostavtina britanske kolonizacije su uspostava centralne vlasti, izgradnja prometnica, upotreba engleskog kao jezika komunikacije, pojava novih socijalnih skupina (bankara, trgovaca, nove aristokracije). U jugoistonoj Aziji najvei utjecaj imali su Nizozemci i Britanci ije su kolonije bile Indonezija i Malezija te su imali i trgovake postaje u Kini. Francuzi su imali utjecaja u Indokini Vijetnamu, Laosu i Kambodi. Osim europskih kolonijalista, istiu se Kinezi koji takoer ire svoj utjecaj putem trgovine.

Sl.7. Kolonijalne sile i kolonijalni posjedi u svijetu 1914. godine

Kolonijalizam je doveo do toga da se stubokom mijenjaju prostorne strukture, kolonije su ovisne o matinim zemljama/kolonizatorima, gradovi dobivaju nove stambene i poslovne etvrti i jaa segregacija stanovnitva. Znaajne promjene dogodile su se nakon Prvog svjetskog rata kad su njemake kolonije preuzeli Britanci i Francuzi.

Postkolonijalno razdoblje
Dekolonizacija je uslijedila nakon Drugog svjetskog rata. Velik broj afrikih i azijskih drava stekao je nezavisnost, no glavno obiljeje novonastalih zemalja je veliko siromatvo i brzo vraanje pod utjecaj nekadanjih kolonizatora. Uzroci politikih promjena i dekolonizacije su pojava bipolarnosti nakon Drugog svjetskog rata (Zapadni i Istoni blok), interesi velikih sila (SAD ohrabruje kolonije na osamostaljenje kako bi im mogao nametnuti svoj utjecaj), modernizacija (poveanje broja obrazovanih), buenje nacionalne svijesti te elja za nezavisnou. Vie od 50 drava nastalo je nakon 1945. godine samo u Africi. Ovisnost kolonija o silama nastavlja se kroz itavo razdoblje nakon Drugog svjetskog rata. Internacionalizira se kapital i stvara se globalna ekonomija. 1970ih dolazi do naftne krize koja najtee pogaa slabije razvijene zemlje (nekadanje kolonije) koje se zaduuju kod razvijenih zemalja te se obvezuju vraati dug iz visoke kamate to ih tjera u duniku krizu. Osim toga vlada i ekoloka kriza jer novonastale drave nastavljaju intenzivno eksploatirati prirodne resurse.

STANOVNITVO SLABIJE RAZVIJENIH ZEMALJA

etiri petine svjetskog stanovnitva ivi u slabije razvijenim zemljama svijeta. 95% roenih u jednoj godini rodi se u tim zemljama budui da imaju vrlo visok prirodni prirataj izmeu 15 i 35 dok on u razvijenim zemljama iznosi izmeu 8 i 10. Populacijski rast uzrokuje mnogobrojne probleme kao to su nekontrolirani rast gradova, intenzivno iskoritavanje zemljita, ekonomski i politiki razvojni problemi itd. Slubeni podaci o broju stanovnika i demografskim strukturama su nepotpuni zbog slabe organizacije nacionalnih statistikih slubi i zbog nepovjerenja stanovnitva prema dravnim slubama to dovodi do davanja lanih, krivih podataka. Stoga je pouzdanije raditi analize i interpretacije prema podacima i procjenama svjetskih organizacija kao to su UN, Svjetska banka, MMF, WHO.

Obiljeja populacijskog rasta

Veina slabije razvijenih zemalja doivjela je nakon 1950ih znaajniji porast stanovnitva. Glavni uzrok je naglo smanjenje mortaliteta i zadravanje visokih stopa nataliteta i ukupne stope fertiliteta. Unato tome, dokaz siromatva je zadrana visoka stopa smrtnosti dojenadi koja u Subsaharskoj Africi iznosi 8-15, a u najslabije razvijenim podrujima jo su uvijek prisutne fluktuacije mortaliteta zbog ratova, epidemija, gladi (npr. u Darfuru, Etiopiji, Ruandi, Burundiju, Afganistanu). Smanjenje mortaliteta rezultat je bolje zdravstvene zatite koja se odraava u prevenciji bolesti, zatim poboljanja sanitarnih uvjeta posebice u vodoopskrbi i odlaganju otpada, te poveanja proizvodnje i bolje distribucije hrane. Zbog toga je produeno i oekivano trajanje ivota s 36 godina u 1960ima na priblino 65 godina u 2000ima. Kretanje TFR-a (ukupne stope fertiliteta) u svijetu treba uzeti s rezervom jer je ubrojana Kina u kojoj je ukupna stopa fertiliteta naglo smanjena od 1960ih godina. TFR je zapravo zadran na visokoj razini to je vie odraz sociokulturnih obiljeja populacija nego socio-ekonomsko razvoja. U tradicionalnim slabije razvijenim (tehnoloki i ekonomski) ruralnim sredinama velik broj djece je nunost kao osnova opstanka zbog rada u poljoprivredi. Od 1980ih poelo je blago smanjenje TFR-a u nekim slabije razvijenim zemljama zbog uvoenja restriktivne populacijske politike (npr. u Kini), rasta standarda i kvalitete ivota te emancipacije ena i sl. Ipak, visoke stope TFR-a osiguravaju rast svjetskog stanovnitva do druge polovice 21. stoljea. U takvom stanovnitvu koje obiljeavaju visoke stope nataliteta i visoke ukupne stope fertiliteta dominiraju mlae dobne skupine. U slabije razvijenim zemlja vie od 30% stanovnitva je mlae od 15 godina, a dobno spolni sastav ima oblik trokuta sa irokom bazom koja se suava s poveanjem dobnih skupina.

Broj stanovnika i gustoa naseljenosti

U slabije razvijenim zemljama danas ivi 5.7 milijardi stanovnika ili 82% svjetskog stanovnitva. Samo u Kini i Indiji ivi 2.6 milijardi stanovnika to je 45% stanovnitva slabije razvijenih zemalja i 37% svjetskog stanovnitva. Mnogoljudne zemlje su esto rijetko naseljene jer obuhvaaju prostrana podruja, npr. Rusija i Brazil. Pojedini dijelovi slabije razvijenih zemalja su vrlo gusto naseljeni. Velika gustoa naseljenosti, posebice u ruralnim i urbani podrujima, predstavlja razvojni problem veine slabije razvijenih zemalja. Smanjuju se poljoprivredne povrine jer se stvaraju stambene to se odraava na smanjenu i nedovoljnu proizvodnju hrane. Istodobno dolazi do zagaenja okolia: tala, izvora pitke vode, zraka. Velik broj stanovnika generira i nezaposlenost i posljedino tome siromatvo. Znaajan faktor budueg kretanja stanovnitva je pandemija AIDS-a. U svijetu je HIV-om zaraeno oko 33.5 milijuna osoba. Najugroeniji su dijelovi Subsaharske Afrike i indijskog potkontinenta gdje je stanovnitvo needucirano, nedovoljno se koristi kontracepcija, loa je zdravstvena zatita i vlada pothranjenost.

Migracije
Znaajan faktor populacijskog razvoja pojedinih podruja, posebice urbanih, je doseljavanje. Migracije su odreene prema spolu, kulturnim i ekonomskim obiljejima. Ekonomski razlozi su glavni pokreta migracija, u njima najee sudjeluju mukarci, a odredite je u najveem broju sluajeva grad. Migracije mogu biti potaknute i ratovima i prirodnim katastrofama. Migracije imaju i meunarodno obiljeje. esta su iseljavanja iz slabije razvijenih zemalja u razvijene: iz Latinske Amerike u SAD, iz Afrike u Europu, iz june Azije u zapadnu Aziju (petrodolarske zemlje Zaljeva). U pojedinim arapskim, zaljevskim zemljama do 40% stanovnitva ine Indijci, Pakistanci, Bangladeani

Populacijska politika
Populacijski razvoj i proizali problemi iziskuju osmiljavanje i provoenje populacijske politike. Populacijska politika moe pomoi u usporavanju rasta te poboljanju strukture stanovnitva (npr. obrazovne) i kvalitete ivota. Pojedine zemlje poput Kine i Indije provode restriktivnu populacijsku politiku. Veina slabije razvijenih zemalja nema dovoljno sredstava za osmiljavanje i provoenje populacijske politike.

URBANIZACIJA U SLABIJE RAZVIJENIM ZEMLJAMA

Mnoga podruja slabije razvijenih zemalja ima dugu tradiciju urbanog ivota jer su najstarije civilizacije temeljile svoj razvoj na gradovima (Egipat, Indija, Kina, Arapi, indijanska plemena). Od 1950ih godina urbanizacija je globalni fenomen i nema drave ili regije koja nije zahvaena jaim ili slabijim intenzitetom urbanizacije. Danas vie od 50% svjetskog stanovnitva ivi u gradovima, a najvei porast urbanog stanovnitva biljee slabije razvijene zemlje.

Historijskogeografski razvoj urbanizacije u slabije razvijenim zemljama

Iako prostor mnogih dananjih slabije razvijenih zemalja ima dugu tradiciju urbanog razvoja, od 16. stoljea europske kolonijalne sile izravno utjeu na razvoj njihovih urbanih sustava i gradova. Vidljiv uinak kolonizacije prisutan je u podizanju novih gradova, ruenju domorodakih, promjenama prostorne strukture gradova i hijerarhijsko-prostornih obiljeja urbanih sustava. itava Latinska Amerika, Subsaharska Afrika i vei dijelove Azije (osim Japana, dijelova Kine i Jugozapadne Azije) ukljueni su u urbani sustav kolonijalnih sila. U razvoju urbanizacije slabije razvijenih zemalja od 16. stoljea istiu se tri razdoblja: merkantilistiki kolonijalizam, industrijski kolonijalizam te razdoblje nezavisnosti i neokolonijalnih odnosa.

10

Urbanizacija u sklopu merkantilistikog kolonijalizma U razdoblju merkantilistikog kolonijalizma (od 16. do polovice 18. stoljea) zapoinje izravni utjecaj kolonijalnih sila na razvoj gradova i urbanih sustava u danas slabije razvijenim zemljama. Ovo razdoblje smatra se prekretnikim jer e na razvoj urbanih sustava i prostornih struktura gradova sve do danas utjecati slabiji ili jai vanjski imbenici (ekonomski, tehnoloki, kulturni, socijalni), prvenstveno iz Zapadne Europe. Glavni ekonomski pokreta je razvoj trgovine, koja svoj utjecaj sve vie iri na prekomorske posjede. Veliki znaaj u razvoju i irenju trgovine u prekomorskim zemljama, a samim time i gradova, imaju trgovake kompanije. One u tim krajevima osnivaju trgovake postaje, jezgre mnogih dananjih velikih gradova (npr. Mumbaija, Jakarte, Havane, Madrasa, Rio de Janeira i drugih). Glavni zadatak trgovakih kompanija bio je osigurati i opskrbiti kolonijalnu silu u Europi sirovinama i robom. Utjecaj kolonizatora bio je ogranien na obalne gradove. Stvoreni urbani sustav bio je asimetrian bez hijerarhijske naglaenosti, a gradovi su relativno mali s naglaenim funkcionalnim i socijalnim zoningom.

Industrijski kolonijalizam Industrijska revolucija u Europi krajem 18. i poetkom 19. stoljea potaknula je potrebu za iskoritavanjem prirodnih resursa (rudno bogatstvo, drvo, poljoprivredni proizvodi itd.) i bitno je utjecala na razvoj gradova i urbanih sustava Latinske Amerike, Afrike i Azije. Glavno obiljeje industrijskog kolonijalizma je okupacija teritorija uspostavom vojne i civilne vlasti s ciljem ekonomske eksploatacije prekomorskih posjeda. U kolonizaciji se najee primjenjivao princip jedna kolonija jedan grad. Favorizirani glavni centar dobiva ulogu glavnih ulazno-izlaznih vrata, tj. postaje glavno ekonomsko, politiko, vojno i kulturno sredite kolonije i glavno vorite za vezu s kolonijalnom silom. Inovacije koje se ire iz Europe stubokom mijenjaju prostornu strukturu gradova. Grade nove rezidencijalne etvrti namijenjene iskljuivo europskom stanovnitvu, uvodi se eljeznica, grade se veliki vojni, upravni i kulturni kompleksi. Navedene promjene bitno utjeu na poveanje stupnja segregacije izmeu domorodakog i doseljenog europskog stanovnitva formirajui dvojnu prostornu strukturu (europski i domorodaki dio grada) koja e biti jedno od glavnih obiljeja i breme veine gradova slabije razvijenih zemalja u suvremenom razdoblju. Urbani sustav je nepravilan. Favorizirani centar kolonije dominira veliinom i vanou dok ostali gradovi znatno zaostaju. Asimetrinost je drugo obiljeje. Ukoliko je kolonija bila uz more, najvei je grad bio na obali i bio je glavna veza s matinom (europskom) zemljom.

Razdoblje neovisnosti i neokolonijalnih odnosa Proces stjecanja neovisnosti najprije je zapoeo u zemljama Latinske Amerike, jo u 19. stoljeu, a nakon Drugog svjetskog rata (1950ih i 1960ih godina) veliki broj zemalja u Africi i Aziji kree istim putem. U ovom razdoblju ekonomski i populacijski procesi bitno su odredili stupanj i dinamiku urbanizacije. Novonastale drave bile su vrlo siromane i ubrzo po stjecanju nezavisnosti opet dolaze pod interesnu sferu, prvenstveno ekonomsku, nekadanjih kolonijalnih sila. Opaa se pravilo: to je zemlja siromanija, bit e ovisnija o razvijenim zemljama, a njen socio-ekonomski razvoj zaostajat e za dinamikom urbanizacije koja stoga poprima obiljeja stihijskog procesa s eksplozivnim rastom gradskog stanovnitva i neplanskim divljim irenjem u prostor.
11

Urbanizacija je obiljeila 20. stoljee jer je dolo do industrijalizacije, ekonomskog napretka i strukturnih promjena. Glavne impulse urbanizaciji daju populacijski procesi. Naime, slabije razvijene zemlje sredinom 20. stoljea ule su u fazu demografske tranzicije. Vrlo visoke stope prirodnog prirataja prisutne su i na selu i u gradu. Prenapuenost i siromatvo u ruralnim prostorima s jedne te ekonomsko jaanje i atraktivnost gradova s druge strane, uzrokuju do tada neviena preseljavanja iz sela u gradove. Ruralni egzodus i koncentracija stanovnitva u gradovima glavna su obiljeja urbanizacije slabije razvijenih zemalja u drugoj polovici 20. stoljea. Ovome treba pridodati nepovoljna naslijeena obiljeja urbanih sistema (hijerarhijska i prostorna), dvojnu prostornu strukturu gradova, te sve vee drutveno-ekonomske razlike izmeu Sl.8. Stope urbanizacije u razvijenim i slabije razvijenim regijama gradova i ruralnih prostora. Od sredine 20. stoljea najvie stope rasta urbanog stanovnitva imaju Latinska Amerika i Subsaharska Afrika. Na prijelazu 20. u 21. stoljee prosjene godinje stope rasta urbanog stanovnitva u slabije razvijenim zemlja prelaze 8%, a najvie su u Subsaharskoj Africi. Meutim, tamo vladaju siromatvo, nezaposlenost, squatter naselja i slamovi pa urbanizacija nije odraz industrijalizacije i napretka. Za usporedbu, u razvijenim zemljama urbano stanovnitvo raste po stopi od 2% samo i ak se javlja protuurbanizacija u fazi demografske posttranzicije.

Pojava megagradova
Eksplozivan rast gradskog stanovnitva doveo je do pojave megagradova. Rije je o velikim gradskim aglomeracijama s vie od osam milijuna stanovnika i gustoom naseljenosti veom od 2000 stanovnika po etvornom kilometru. Pedesetih godina 20. stoljea samo su dva grada u svijetu imala vie od osam milijuna stanovnika (New York i London). Dvadeset godina kasnije (1970.) u svijetu je bilo 11 megagradova, a 2000. dvostruko vie, dakle 22. Vano je istaknuti da je 16 od 22 megagrada bilo u slabije razvijenim zemljama. Nastavi li se ovakav trend porasta gradskoga stanovnitva, 2015. godine u svijetu e biti 33 megagrada od ega 27 u slabije razvijenim zemljama. U zadnjoj etvrtini 20. stoljea najvie stope porasta urbanog stanovnitva te najbre rastui gradovi su na svjetskom Jugu. Od 1975. do 1985. u gradovima Lagosu, Kinshasi, i Addis Ababi broj stanovnika se poveao za 50%. Najbre rastue urbano stanovnitvo je upravo u Subsaharskoj Africi, a zatim u junoj, jugoistonoj i istonoj Aziji. Gotovo nezaustavljiva urbanizacija u ruralnu okolicu uzrokuje socijalne, politike i ekoloke probleme s kojima se veina megagradova u danas slabije razvijenih zemalja ne moe nositi. Glavni socio-ekonomski problemi su nezaposlenost i siromatvo, ekoloki su preizgraenost prostora, zagaenje tala, vode, zraka, a politiki nestabilnost, nepostojanje ili slaba prostorno-planska politika. Prema procjenama UN-a u megagradovima Azije, Afrike i Latinske Amerike veina stanovnitva (ponegdje i tri etvrtine) ivi u divlje podignutim naseljima. Ne poduzmu li se konkretne akcije, pritisak urbanizacije na prostor mogao bi ugroziti politiku i ekonomsku stabilnost nekih slabije razvijenih zemalja.
12

Migracije selo-grad Od sredine 20. stoljea oko 50% porasta stanovnitva u gradovima slabije razvijenih zemalja odnosi se na doseljavanje iz ruralnih podruja. Naime, na selu vlada nezaposlenost, siromatvo i deprivacija zbog ega stanovnitvo seli u gradove u potrazi za egzistencijalnom sigurnou, poslom, kolovanjem, gradskim uslugama. U gradovima se stoga pojavljuje informalna ekonomija u kojoj je zaposleno esto i vie od polovice stanovnitva, iako se esto svodi na iskoritavanje radne snage. Zbog slabe zarade ili nemogunosti zaposlenja siromatvo u gradu postaje jo tee. Vaan faktor poveanja stanovnitva u gradovima je podizanje opih medicinsko-higijensko-sanitarnih standarda to je smanjilo ope stope smrtnosti. Slabije razvijene zemlje nakon Drugog svjetskog rata ulaze u sredinju etapu demografske tranzicije. Broj stanovnika u gradovima se stoga poveao u znatno kraem razdoblju.

Slamovi i divlja naselja

Jedno od glavnih obiljeja gradova u nerazvijenim dravama svijeta jest poveanje broja stanovnika u najsiromanijim gradskim etvrtima, tzv. slamovima i njihovo prostorno irenje. Prema posljednjim izvjeima UN-HABITAT-a milijarda ljudi u svijetu, odnosno estina svjetskog stanovnitva, ivi u slamovima najsiromanijim gradskim etvrtima. Najvei udio stanovnitva u slamovima ima Subsaharska Afrika (71.9%), zatim slijede Juna Azija (58%), Istona Azija (36.4%), Zapadna Azija (33.1%), Latinska Amerika (31.9%), Sjeverna Afrika (28.2%), a najmanji je u razvijenim zemljama svijeta: Europa, Angloamerika, Australija i Oceanija (6.4%). Iako je udio u afrikim gradovima najvei, azijski gradovi okupljaju oko 60% svjetskog stanovnitva u slamovima. Predstavnici UN-HABITAT-a koji su izradili izvjee istiu da je rapidan porast slamova i njihovog stanovnitva sramota za itav svijet. Izvjee je izraeno na temelju analize 37 gradova u svijetu. Rezultati pokazuju da poetkom 21. stoljea oko jedne treine svjetskog gradskog stanovnitva ivi u slamovima, najveim dijelom u slabije razvijenim zemljama svijeta. Eksplozivan rast slamova kontinuiran je proces od sredine 20. stoljea, a posljednja dva desetljea bio je najintenzivniji. Potaknut je prvenstveno jakim useljavanjem siromanog stanovnitva (proces je nazvan urbanizacija siromatva) iz ruralnih podruja. Godinje stope imigracije u pojedinim razdobljima vee su i do etiri puta od stopa prirodnog prirataja. Udio stanovnitva u slamovima megagradova kree se od 32% u Manili, 40% u Ciudad de Mexicu do ak 50% u Kolkati. Megagradovi se osim velikim brojem stanovnika i gustom naseljenou istiu i drugim socijalnim, ekolokim i ekonomskim problemima koji lokalnim vlastima dodatno oteavaju rjeavanje problema i sanaciju najsiromanijih gradskih etvrti. Ne doe li do radikalnih promjena, UN-HABITAT predvia da e se za 30 godina broj stanovnika u slamovima irom svijeta udvostruit, te da e do 2030. godine u njima ivjeti oko dvije milijarde, a do 2050. tri milijarde svjetskog gradskog stanovnitva. Bez konkretnih planova i akcija na lokalnoj i globalnoj razini broj stanovnika u slamovima i dalje e predstavljati najgori oblik gradskog siromatva i nejednakosti te e biti konica razvoja.

13

Prostorno planiranje
Prostorna i hijerarhijska obiljeja urbanog sustava ovise o razliitim faktorima: veliini teritorija, broju gradova, razini socio-ekonomskog razvoja, globalizaciji, kolonijalnom naslijeu. Javila se potreba za prostorni i regionalnim planiranjem uslijed industrijalizacije, urbanizacije i polarizacije.

Gradovi Orijenta
Dinamika i intenzitet urbanizacije kao globalnog procesa poetkom 21. stoljea najizraeniji su u dravama Afrike, Latinske Amerike te u veini azijskih zemalja. Visoke stope rasta gradskog stanovnitva i naglo irenja gradova u okolno ruralno podruje uzrok su mnogih socijalnih, ekonomskih i ekolokih problema. Urbanizacija u slabije razvijenim zemljama nije jedinstven proces, ve je rije o nekoliko razliitih i paralelnih procesa (poput npr. globalizacije) koji zajedno s lokalnim, kulturnim, historijskim i drutvenogospodarskim imbenicima utjeu na njezinu dinamiku, intenzitet i specifinosti. Upravo navedeni imbenici stubokom mijenjaju prostornu strukturu gradova. Orijentalni gradovi dobar su primjer transformacije prostorne strukture gradova slabije razvijenih zemalja jer se u njima jasno razabiru tradicionalni i novi elementi nastali djelovanjem razliitih unutranjih i vanjskih imbenika (socijalno-ekonomskih, kulturnih, politikih, tehnolokih). Treba naglasiti da u prostoru Orijenta postoje velike razlike izmeu gradova te da su ovdje istaknuta samo neka vanija i karakteristina zajednika obiljeja.

Medina Od 7. stoljea na temeljima starih, osobito grko-rimskih, i u novopodignutim gradovima razvija se grad specifine prostorne strukture. U gusto izgraenom prostoru u sreditu medine svojom veliinom i znaenjem dominira velika damija ili moeja. Damija ima funkciju bogomolje i okupljala vjernike te je predstavljala srce drutvenog ivota grada. Uz ili u sklopu velike damije postojale su medrese tj. vjerske kole u kojima su se pouavali Kuran, pravo, filozofija, medicina, matematika itd. Kompleks damije i medrese bio je vjersko, kolsko i intelektualno sredite grada. U veim gradovima uz medresu bio je sagraen i maristan (bolnica). Veliki gradovi imali su nekoliko stotina damija razmjetenih po itavom gradu. U blizini velike damije nalazi se bazar sa sukovima koji s vie pokrajnjih ulica ine trgovako-obrtniko sredite grada. Unutar bazara sa sukovima istiu se zone sa specijaliziranom proizvodnjom i prodajom robe. Blie velikoj damiji nalaze se proizvoai i prodavai raznih proizvoda: knjiga, mirisa i tamjana, prodavaonice mirodija, nakita, tkanina, prehrambenih i ostalih proizvoda dok su na rubu medine uz gradska vrata trgovine i obrti koarskih, kovakih, sedlarskih, postolarskih i lonarskih, odnosno onih proizvoda kojima se slui stanovnitvo iz ruralne okolice. Unutar medine znaenjem su se isticali hamami (javna kupalita), hanovi (konaita) i karavansaraji (konaita i mjesta prodaje robe trgovina na veliko). Dakle, orijentalni grad imao je jasno odreen funkcionalni zoning, koji je odgovarao potrebama stanovnitva grada i okolice te pojedinih gradskih institucija.

14

S morfolokog aspekta grad ostavlja dojam gusto izgraenog prostora s nepravilnom mreom ulica i uliica, koje esto zavravaju kao or sokaci ili slijepe ulice. Upravo je nepravilna morfoloka struktura jedno od najprepoznatljivijih i najmarkantnijih obiljeja medine orijentalnih gradova od nastanka do danas. Gusta izgradnja je jedan od naina prilagodbe klimatskim uvjetima, prvenstveno visokoj temperaturi. Kue su najee male, s ravnim krovom i malim prozorima te su stisnute jedna do druge u uskim uliicama. Gotovo svaka kua je ograena zidom i ima dvorite. Osim toga privatni ivot se nastojao tovie sakriti od vanjskog svijeta pa je i to jedan od vanih razloga zatvorenog naina izgradnje i prilagoavanja fizionomije grada obitelji kao osnovnoj jezgri islamskog drutva. Medina je najee bila opasana gradskim zidom, a u grad se ulazilo kroz gradska vrata. Na lokacijama pogodnima za obranu istie se gradska tvrava odnosno kazba koja je u gradovima s vojnom funkcijom esto imala sredinje znaenje. U velikim gradovima kazba je bila u sklopu vladareve palae. Socijalna struktura jo je jedno specifino obiljeje predkolonijalnih orijentalnih gradova. Prostorna organizacija bazirala se na krvnom srodstvu i etnikoj, odnosno plemenskoj pripadnosti, a ne kao drugdje (primjerice u srednjovjekovnoj Europi) na jakoj ekonomsko-klasnoj diferencijaciji. Orijentalni grad je prije kolonizacije bio podijeljen na etnike i plemenske etvrti. Posebno se isticala idovska etvrt, tzv. melah. Dolaskom kolonizatora tradicionalne strukture i veze biti e radikalno izmijenjene.

Izlazak iz medine Kolonizacija od strane Europljana u 19. stoljeu i ukljuivanje veeg dijela orijentalnih gradova u urbani sistem europskih drava uzrokovao je velike promjene u socijalnoj, politikoj i ekonomskoj sferi ivota. Tradicionalna obiljeja sve vie blijede, a do izraaja dolaze novi elementi tipini za europske gradove. Najvei gubitnik u vihoru promjena postaje medina, simbol orijentalnih gradova. O tome danas svjedoe propadanje i slamiziranje mnogobrojnih stambenih etvrti kao posljedica preseljavanja ili bolje reeno bijega stanovnitva u nove dijelove grada s boljom stambenom infrastrukturom, zatim zaputanje starih obrta i trgovina, promjene u tradicionalnim socijalnim strukturama i mnoge druge promjene vie ili manje izraene u gradskom prostoru. Posljedica europskog utjecaja jest pojava dvojne prostorne strukture koja je u orijentalnim gradovima izrazito naglaena u sve tri komponente. Za svoje potrebe kolonizatori podiu europski dio grada. Tako primjerice izgrauju nove stambene etvrti, upravne zgrade, za potrebe prometa grade se dugake i iroke ulice (nerijetko na mjestu nekadanjeg gradskog zida), uvodi se eljeznica, grade se veliki kompleksi kasarni te mnogi drugi objekti po uzoru na gradove u Europi. Novi etvrti uglavnom su se podizale uz medinu, a karakterizira ih pravilna mrea ulica i trgova. Utjecaj kolonizacije na tradicionalne socijalne strukture dolazi do izraaja u prihvaanju europskog naina ivota od strane dijela autohtonog stanovnitva (prvenstveno imunijeg sloja). Novi nain stanovanja u bogatijim i luksuznijim europskim stambenim etvrtima dovodi do kidanja tradicionalnih veza i pojaane socijalno-ekonomske segregacije do tada vrlo slabo izraene u orijentalnim gradovima. Dakle, u socijalnoj strukturi grada jasno se istiu dvije skupine stanovnitva koje su socijalno-ekonomski i prostorno odvojene. To je s jedne strane stanovnitvo europskog podrijetla i imunije domae stanovnitvo koje stanuje u novim stambenim etvrtima, a s druge strane autohtono koje obitava u medini i suoeno je s daljnjim socijalnoekonomskim propadanjem.

15

Osim socijalnih i fizionomsko-morfolokih promjena, europski utjecaj bitno je izmijenio i tradicionalnu ekonomsku osnovu. Trgovina koja se stoljeima odvijala na bazaru dolaskom Europljana sve vie uzmie pred novim organizacijskim i prostornim oblicima prodaje roba. Tradicionalne obrte zamjenjuje industrijska proizvodnja, a trgovina u pojedinim gradovima seli u novopodignute trgovake centre. Kolonizacija u 19. i prvoj polovici 20. stoljea do temelja je uzdrmala tradicionalne strukture drutva stvarajui socijalno-ekonomske razlike koje e u narednom razdoblju dodatno ojaati. Dvojna prostorna struktura izraena je u sve tri komponente: morfolokoj, socijalnoj i funkcionalnoj.

Suvremeno razdoblje Veina zemalja Orijenta stekla je do 1960ih godina politiku nezavisnost, a kolonijalno naslijee u uvjetima slabe socijalno-ekonomske razvijenosti bitno e odrediti dinamiku urbanizacije i razvoj prostorne strukture gradova. Razdoblje nakon Drugoga svjetskog rata obiljeeno je brzim rastom gradskog stanovnitva te prostornim irenjem gradova s popratnim socijalnim, ekonomskim i ekolokim problemima. Iznimka su neke petrodolarske zemlje u kojima je zbog breg i vieg stupnja ekonomskog razvoja stanje neto povoljnije. Na transformaciju i razvoj prostorne strukture orijentalnih gradova najvie je utjecao dinamian populacijski razvoj odreen jakim useljavanjima iz ruralnih podruja u grad i visokim stopama prirodnog prirataja u uvjetima nedovoljne socijalno-ekonomske razvijenosti. Prostorna manifestacija takvog razvoja je pojava divlje podignutih naselja na rubovima grada i daljnja slamizacija medine. U Al-Quahiri je primjerice krajem 1990ih u takvim naseljima ivjelo oko 5 000 000 od 12 000 000 stanovnika grada, a u Ankari 700 000 od 2 100 000 stanovnika grada. Slina situacija je i u ostalim milijunskim gradovima u ovom prostoru. Iznimka su pojedini gradovi u petrodolarskim zemljama u kojima su velike investicije i akumulacija kapitala prostorno manifestirani izgradnjom poslovnih objekata, ali i vrlo luksuznih stambenih etvrti. S fizionomsko-morfolokog aspekta gradovi se jasno diferenciraju na tradicionalnu medinu, (post)kolonijalni dio u kojemu su ili uz koji su planski podignuti novi kompleksi za potrebe uprave, stanovanja, proizvodnje, prometa i rekreacije dok su na rubovima grada, kao to je ve istaknuto, nastala divlja stambena naselja. I u ovom sluaju iznimka su neki gradovi petrodolarskih zemljama koji fizionomijom podsjeaju na razvijene gradove Zapada. Kakav se razvoj moe oekivati u budunost? Obzirom da je pritisak (demografski i ekoloki) na prostor golem, a da je prostorno-planerska politika vrlo slabo ili gotovo uope nerazvijena, za oekivati je, ne primjene li se konkretne mjere za usporavanje brzog i divljeg razvoja, da e se socijalno raslojavanje nastaviti kao i fiziko propadanje tradicionalne medine. Gradovi Orijenta bit e u budunosti suoeni s izazovom rjeavanja velikih razvojnih problema i to ponajvie socijalnih, ekonomskih i ekolokih.

16