Debke-12

mecei%eeve (petve-2009)

(1)

(2)

mecei%eeve (petve-2009)

Debke-12

mebmLeeefhekee SJeb MegYeeMeerJee&o :

ISSN 0973-9459

hejcehetpe ieefCeveerecegKe Deeefe&keeefMejesceefCe

eer %eeveceleer ceeleepeer

Founder & Auspicious Blessings :

Pujya Ganini Pramukh Aryika

mecei%eeve
efnvoer ceeefmeke

SHRI GYANMATI MATAJI

SAMYAKGYAN

meceeeespeve :

MONTHLY MAGAZINE

e%eeeceCeer Deeefe&kee

eer eboveeceleer ceeleepeer

Co-Ordination :
Pragya Shramni Aryika
SHRI CHANDNAMATI MATAJI

efveoxMeve :
mJeefmle eer heer"eOeerMe #eguuekejlve

ceesleermeeiej peer cenejepe

Direction :
Swasti Shri Peethadhish Kshullakratna

MOTI SAGAR JI MAHARAJ

mecheeoke :

kece&eesieer ye. jJeerv kegceej pewve

Editor :
Karmayogi Br. Ravindra Kumar Jain

eyebOe mecheeoke :

peerJeve ekeeMe pewve

Managing Editor :
Jeevan Prakash Jain

Je<e&
petve
Debke

-35
-2009
-12

YEAR
JUNE
ISSUE

- 35
- 2009
-12

mecei%eeve efnvoer ceeefmeke kee meomelee Meguke

Jeeef<e&ke meomelee Meguke
100/-.
hebeJe<eeae meomelee Meguke
500/-.
mebj#eke Meguke-12 Je<e& kes efueS
1100/-.
hejce mebj#eke Meguke-25 Je<e& kes efueS
5100/-.
efMejesceefCe mebj#eke DeepeerJeve
11000/-.

Debke-12

ieg ceefncee
Deeefe&kee eboveeceleer
lepe&megneveer pewveJeeCeer.........
efoiecyej eeke=efleke cege,
efJejeieer keer efveMeeveer nw~
keceC[ueg efheefOeejer veive,
cegefveJej keer keneveer nw~~
efoMeeSB ner yeveeR Decyej,
ve leve hej Jee es [eueW~
ceneele heeBe meefceefle Deewj,
ieghleer leerve es heeueW~~
$eeesoMe efJeefOe eefj$e heeuevekejW efpeveJej keer JeeCeer nw~
keceC[ueg.......~~1~~
efyevee yeesues ner Fvekeer MeevleefJe Ssmee yeleeleer nw~
cegefe keveeJejCe ceW en ner,
cege keece Deeleer nw~~
cees#eheLe kes heefLekepeve kees,
ener JeeCeer megveeveer nw~
keceC[ueg.......~~2~~
eefo cegefveele ve heue mekelee,
lees eeJeke Oece& cele Yetuees~
osJ e-ieg -Meee keer ee,
hejce kele&Je cele Yetuees~~
kens en evoveeceefle Yeer,
megvees $e+ef<eeeW keer JeeCeer nw~
keceC[ueg.......~~3~~

mecei%eeve (petve-2009)

(3)

...
ere.
e
k
o
echee

eelegcee&me Deewj nceeje kee&Je

-kece&eesieer ye. jJeerv kegceej pewve

YeieJeeve $e+<eYeosJe mes ueskej YeieJeeve

ceneJeerj hee&vle eewyeermeeW leerLekejeW kes Meemeve
ceW cegevf eOece& SJeb eeJekeOece& kee heeueve kejves
Jeeueer DeelceeDeeW kee efJekeeme neslee jne nw~
Jele&ceeve ceW Debelf ece leerLekej YeieJeeve ceneJeerj
kee Meemeve eue jne nw~ efoiecyej pewve
Deeiece kes Devegmeej en hebecekeeue 21,000 Je<e& kee nw, efpemeceW
YeieJeeve ceneJeerj mJeeceer kes efvee&Ce efoJeme mes ueskej Deye leke
2535 Je<e& efvekeue egkes nQ, Mes<e ueieYeie 18500 Je<e& hebecekeeue
kes yeekeer nQ~
Deeiece ceW Deees nges GuuesKe kes Devegmeej hebecekeeue kes
eejcYe mes ueskej Deewj hebecekeeue kes Devle leke cegevf e, Deeefe&kee,
eeJeke-eeefJekee elegefJe&Oe mebIe kee DeefmlelJe jnsiee~ keeue kes
eYeeJe mes Deveske efJemebieefleeeB leLee Deveske ekeej kes ote<f ele JeeleeJejCe
heveheles pee jns nQ, efhej Yeer efoiecyej pewve Oecee&vegeeeer cegefveOece&
SJeb eeJeke Oece& kee efveyee&Oehe mes heeueve kej jns nQ Deewj Deeies
Yeer kejles jnWies, Ssmee efJeeeme nw~ peneB leke cegevf eOece& Je eeJekeOece&
ceW efMeefLeuelee keer yeele nw Jen lees DeheJeeo mJehe nw~
efoiecyej pewve Deecveee kes Devegmeej eleske efoiecyej pewve
efheerOeejer meeOeg pees heo efJenej kejles nQ, Gvekes efueS yejmeele
kes efoveeW ceW eelegcee&me kejves kee efJeOeeve efkeee ieee nw Deewj en
eelegcee&me mLeehevee Yeer Deveeefo keeue mes eueer Dee jner nw~
Deeeee& eer kegvokegvo mJeeceer kes cetueeeej evLe ceW leLee
Deve DeeeeeeX ves cegefveeeW kes Deeeej evLe ceW eelegcee&me kee
mecee Dee<ee{ Megkeuee elego&Meer mes ueskej keeefle&ke ke=<Cee elego&Meer
leke efveOee&ejf le efkeee nw~ Deepe Yeer meYeer meeOegieCe Dee<ee{ Megkeuee
elego&Meer kes efove eelegcee&me keer mLeehevee kejles Dee jns nQ Deewj
Fme Je<e& Yeer kejWies~
eelegcee&me kes keeue ceW mee{s leerve ee eej ceeme kee Ske
meeLe mecee eehle nesves mes meceepe meeOeg Jeie& mes efJeMes<e ueeYe
eehle kej ueslee nw~
eeefj$e eeJeleea, Fme Meleeyoer kes eefme pewveeeee& eer
Meebeflemeeiej peer cenejepe (oef#eCe) keer ke=hee emeeo mes Jele&ceeve
ceW ueieYeie 1100 keer mebKee ceW efheerOeejer meeOeg veiej-veiej ceW
efJenej kej jns nQ~ Fve meeOeg Jeie& kes eelegcee&me peneB Yeer mecheVe

(4)

neW, JeneB kes meceepe kees eeefnes efke eelegcee&me kes ceOe FvOJepe
ceneceC[ue efJeOeeve, keuhegce ceC[ue efJeOeeve, leerveueeske ceC[ue
efJeOeeve, meJe&leesYe ceC[ue efJeOeeve SJeb efmeee ceC[ue efJeOeeve
Deeefo hetpee kes Deeeespeve SJeb efMe#eCe-eefMe#eCe efMeefJej Deeefo ceW
mes keesF-& ve-keesF& Deeeespeve kejkes eelegcee&me keer mce=elf e kees efejkeeue
leke yeveeves kee eeeme kejvee eeefnes~
efMe#eCe efMeefJej ueieeves mes yeeueke-yeeefuekeeDeeW ceW Oece& kes
eefle DeefYeefe peeie=le nesleer nw leLee GveceW %eeve kee efJekeeme neslee
nw~ nceejs veJeegJeke Jeie& leLee yegpegie& Jeie& efpevekee keg Oeeefce&ke
%eeve nw GvnW Gmekes Deeies kee %eeve eehle kejves kee megDeJemej
eehle neslee nw~ Fmeefuees Ssmes Oeeefce&ke DevegeveeW kes eje %eeve Je
Oece& kee eeej yeee Dee[cyejeW kees es[kej kejvee eeefnes~
yeee Dee[cyejeW ceW Kee& DeefOeke neslee nw leLee heefjCeece #eefCeke
neslee nw~ efMe#eCe efMeefJej Deeefo eespeveeDeeW mes heefjCeece "esme Je
oerIe&keeueerve SJeb kece Keeeaues nesles nQ~
meeOeg Jeie& mes Yeer Fme MegYe DeJemej hej nce eeLe&vee kejles
nQ efke Jes Ssmes Oeeefce&ke Je %eeve-eeej mecyevOeer DeeeespeveeW kees
Dehevee meeefVeOe Je esjCee eoeve kej meceepe kees DeefOeke mes
DeefOeke mecei%eeve eehle kejeves ceW Dehevee eesieoeve eoeve kejW,
Ssmeer nceejer YeeJevee nw~

eeJeCe ceeme kes efJeefYeVe heJe& SJeb Gvekee cenJe

Dee<ee{ Megkeuee 14 kees eelegcee&me mLeehevee nesves kes yeeo
Dee<ee{ Megkeuee 15 kees Deeeee& eJej eer Jeerj meeiej peer cenejepe
kee pevce efoJeme eeuegpeve Yeejle Yej ceW ceveeles nQ Gmekes yeeo
eeJeCe ceeme kee eejcYe neslee nw~
JeerjMeemeve peevleereeJeCe ceeme kes eejcYe ceW Skece
(8 pegueeF& 2009) ceneve heJe& SJeb Guueeme kee efove nw keeeWefke
Fmeer efove Deefvlece leerLekej YeieJeeve ceneJeerj keer efoJe OJeefve
efKejvee DeejcYe ngDee Lee~ pewmee efke meyekees ceeuetce nw efke
YeieJeeve ceneJeerj kees yewmeeKe Megkeue 10 kees kesJeue%eeve nes ieee
Lee Deewj kesJeue%eeve nesves kes yeeo leerLekej DeLeJee kesJeueer Deeefo
ceneheg<eeW keer efoJeJeeCeer eje OeceexheosMe eejcYe nes peelee nw
uesefkeve yewmeeKe Megkeue 10 mes 66 efove yeeo eeJeCe ke=<Cee
eefleheoe kees YeieJeeve ceneJeerj keer efoJeosMevee kee eejcYe ngDee

mecei%eeve (petve-2009)

Debke-12

Lee Fmeerefuees Fmes Jeerj Meemeve peebleer kes veece mes Yeer pewve cele
ceW eefmeef eehle nw~ Deepe kee GheueyOe mecee pewve Deeiece
YeieJeeve ceneJeerj keer osMevee kee ner keg DebMe nw~ Fmeerefuees
eeceeefCeke nesves mes meYeer kes efueS ee SJeb %eeve kee efJe<ee nw~
mehlehejcemLeeve eleeeJeCe Megkeue 1 mes eeJeCe Megkeue
7 leke mehlehejcemLeeve ele efkees peeles nQ~ hejcemLeeve kee DeefYeeee
Ge mLeeve mes, es mLeeve mes nw~ Fme ele kes eYeeJe mes Fve
meele es heee&eeW keer eceMe: eeefhle mebYeJe nw Fmeefuees Fme ele
kee Devegeve Fve efleefLeeeW ceW efkeee peelee nw~ es mehle hejce
mLeeve Fme ekeej nQ1. meppeeefle, 2. meodieen&mLe,
3. heeefjeepe, 4. megjsvlee, 5. meeceepe, 6. Deen&vle,
7. heefjefveJee&Ce DeLee&led cees#e~
YeieJeeve heee&veeLe efveJee&Ce efoJemeeeJeCe Megkeue 7 kees
YeieJeeve heee&veeLe kee cees#e keueeCeke efoJeme Deelee nw~ Fmeer
efove YeieJeeve heee&veeLe Dee"eW kece& efjhegDeeW kees veeMe kej ueeske kes
DeeYeeie hej peekej efJejepeceeve nges Les leLee Deveble oMe&ve, Deveble
%eeve, Deveble Jeere& Deewj Deveble megKe Fme ekeej mes Deveble elege
kes mJeeceer nes iees Les~
Fme eeJeCe Megkeue mehleceer kees Meeele efme#es$e
meccesoefMeKej ceW ceneve GlmeJe ceveeee peelee nw leLee Yeejle Yej
ceW meYeer mLeeveeW hej Yeer Fme efoJeme kees DeevevohetJe&ke ceveevee
eeefnes keeeWefke 24 leerLekejeW ceW #ecee Je hetCe& meefn<Ceglee kes efuees
YeieJeeve heee&veeLe kes iegCeeW kee mleJeve eeCeer cee$e kes efuees
enCeere ner nw~
j#eeyevOeve heJe&eeJeCe Megkeuee hetefCe&cee kees j#eeyevOeve
heJe& Deelee nw~ en heJe& cee$e pewefveeeW kee ner veneR Jejved je^ere
heJe& ceevee peelee nw~ Fme heJe& keer Glheefe Ssefleneefmeke leerLe&#es$e
nefmleveehegj mes ngF& nw~ eneR hej jepee yeefue eje 700 cegefveeeW
hej Ieesj Ghemeie& efkeee ieee Deewj Gmekes efveJeejCe kes efuees
efJe<Cegkegceej cenecegefve ves Deheveer efJeefeee kee eeesie efkeee Lee~
hegve: Fmeer eeJeCe Megkeue hetefCe&cee kees Dekebheveeeee& Deeefo 700
cegefveeeW kes eeCeeW keer j#ee ngF& Deewj GvnW Delevle ce=og Keerj kee
Deenej efoee ieee~ Gmeer efove mes en efoJeme j#eeyevOeve heJe& kes
veece mes eefme ngDee nw~
Jewmes Jele&ceeve ceW je^ere ef mes YeeFeeW eje yeefnve keer
j#ee kes eleerke he ceW en heJe& ceveeee pee jne nw Fmeereuf ees yeefnveW
YeeFeeW kes neLe ceW j#ee-met$e yeebOekej ceeveeW Fme yeele keer eefle%ee
YeeFeeW kees osleer nQ efke nceejer j#ee kee Yeej Deehekes neLe ceW nw~
Fme ekeej en eeJeCe ceeme Deveske Oeeefce&ke SJeb je^ere
heJeeX mes hetCe& nw~ Fmeer eelegcee&me kes ceOe 15 Deiemle ceneve
je^ere efoJeme Yeer Deelee nw keeeWefke mewke[eW Je<eeX keer hegjeveer

Debke-12

iegueeceer kes yeeo 15 Deiemle meved 1947 kees Yeejle hetCe& mJelev$e
je^ Ieesef<ele ngDee Lee pees efke meejs YeejleJeeefmeeeW kes efueS Ske
mJeCe& efoJeme kenvee eeefnes~ Fme efove keer Fvlepeejer ceW ue#eue#e Yeejle ceeB kes mehetleeW ves Deheves kees Yeejle ceeB keer ieeso ceW
meceefhe&le kej efoee Lee, Dehevee yeefueoeve kej efoee Lee~ Deepe Yeer
Fme mJelev$elee keer eeefhle ceW meneesie kejves Jeeues DeveskeeW mJelev$elee
mesveeveer peerefJele nQ efpevekes cegKe mes DebespeeW eje efkees iees
DeleeeejeW kees megvekej jeWies Ke[s nes peeles nQ~
nce meye YeejleJeemeer Fme efoJeme kees ceneve heJe& kes he
ceW ceveeeW~ nce efkemeer Yeer peeefle DeLeJee efhejkes kes neWmeyekes
efuees Ske meceeve ner KegMeer eoeve kejves Jeeuee 15 Deiemle kee
MegYe efove Deelee nw~ Fme heJe& ceW peeefle Yeso, jbie Yeso DeLeJee
TBe-veere kee keg Yeer YesoYeeJe ve jKekej ner ceveeee peelee nw~
Jewmes leJe ef mes efJeeej efkeee peees lees mebmeej ceW peerJe
Deewj DepeerJe oes Yeso nQ efpeme mecee leke en YeieJeeve Deelcee
eceeo kes keejCe Deheves mJehe kees veneR heneeve heelee nw leye leke
De%eeveer neslee ngDee Yeer peerJe kees Yeer peerJe ceevelee jnlee nw leLee
hej kes mebmeie& ceW ner Dehevee meJe&mJe Kees yew"lee nw~ Fmeefuees
Jeerlejeie jlve$ee kes Oeejke cenecegefve Deeeee& YeieJevleeW kes heeJeve
cegKeejefJevo mes efvekeues nges Dece=lelegue efpevesvJeeCeer kees enCe
kej Deheveer Deelcee kees hej mes he=Leked DeLee&led mJelev$e yeveevee ner
hejce Oese yeveevee eeefnes ener peerJe keer JeemleefJeke mJelev$elee
kee ceneve heJe& nesiee~
Jewmes lees Oeeefce&ke heJeeX kee Deeeespeve meYeer yevOegieCe DehevesDeheves ieeBJe-veiejeW ceW kejles nQ efhej Yeer eefo efJeefYeVe heJeeX kees
Gvemes mecyeefvOele leerLekej YeieJevleeW keer keueeCeke leerLe& YetefceeeW
hej ceveeee peees lees Gmekee hegCe DevevleiegCee ye{ peelee nw~
Fmeerefuees efpeme ekeej heee&veeLe efveJee&Ce ceneslmeJe ceveeves nsleg
meccesoefMeKej peer leerLe& hej npeejeW eeuegieCe cees#e mehleceer kes
DeJemej hej JeneB henBgeles nQ Gmeer ekeej Deehe YeieJeeve MeebeflekegvLeg-DejnveeLe keer pevcepeebefleeeB Je Deve keueeCeke ceveeves
nsleg leLee j#eeyevOeve heJe&, De#ee le=leeree heJe& Deeefo DeJemejeW hej
nefmleveehegj heOeejkej GlmeJe-ceneslmeJe ceveeeW, Deeeesepf ele keee&eceeW
ceW Yeeie uesJeW Deewj DevevleiegCee hegCe Deefpe&le kej Deheveer Deelcee
kees Oeve kejW~
Jele&ceeve ceW ceQ Deehekees hetpe ieefCeveer eer %eeveceleer ceeleepeer
memebIe kes pecyeterhe-nefmleveehegj ceW Je<ee&eesie mLeehevee meceejesn ceW
Yeer efoveeBke 6 pegueeF& 2009 kees meeoj Deeceefv$ele kejlee nBt~ Fme
DeJemej hej Deeeesefpele Oece&meYee ceW hetpe ceeleepeer kees eerheue
YeWkej Deehe Gvekee DeeMeerJee&o eehle kejW~

mecei%eeve (petve-2009)

(5)

eLeceevegeesie

pewve ceneYeejle
(hetpe ieefCeveerecegKe eer %eeveceleer ceeleepeer kes eJeeveebMe)
emlegefle-e%eeeceCeer Deeefe&kee evoveeceleer

ieleebke mes Deeies ...

jepee Oe=leje^ kes heg$e-keewjJeieCe, heeC[JeeW mes F&<ee& kejles
Les~ Jes kenles Les efke jepe 105 YeeieeW ceW nesvee eeefnes~ ieebiese Deewj
ieg esCeeeee& ves keewjJeeW kees mecePee-yegPeekej Meeble efkeee Lee~
Ske yeej keewjJe-heeC[Je Jeve ceW eer[e kej jns Les~ JeneB
Yeerce Ske ye[s Je=#e hej e{s Les lees s<eYeeJe mes Gme hes[ kees Ketye
efnueekej keewjJe Yeerce kees efiejekej ceejvee eenles Les, efkevleg ceej
veneR mekes~ hegve: Ske efove Yeerce ves meejs keewjJeeW kees hes[ hej
e{ekej Kego hes[ kees pe[ mes GKee[kej neLe ceW ues efueee Deewj
Ietceves ueies~ leye Ske keewjJe ves efveJesove kejkes meyekeer peeve
yeeeF&~ nefjJebMehegjeCe ceW JeCe&ve Deeee nw efke Yeerce ceW en Meefe
hetJe& pevce ceW Deenejoeve mes DeeF& Leer~
Ske efove Yeerce kees keewjJeeW ves mejesJej ceW heWke efoee lees
Yeerce lewjkej yeenj Dee iees~ Fmeer ekeej keewjJe FvnW ceejves kee
heg<eeLe& kejves ueies~ <e[eb$e mes Ske efove mehesjs kees yegueekej
Gmekes ceneefJe<eOej mehe& eje Yeerce kees keJee efoee lees Yeer Yeerce
veneR cejs~ Ske yeej Yeerce kes Yeespeve ceW efJe<e efceuee efoee, lees Yeer
Jes efJe<e kees heee iees~ hegCe kes eYeeJe mes hegCeelcee kes meejs
mebke ueles nQ~ kene Yeer nw efkemeheex nejuelee YeJeleefmeuelee melheg<heoeceeeles,
mebheesle jmeeeveb efJe<eceefhe eerefleb efJeOees Jeheg:~
osJee eeefvle JeMeb emeVeceveme: eEke Jee yeng yect ens,
Oeceex eme veYeesefhe leme meleleb jlvew: hejwJe&<e&elf e~~
DeLee&led meleer meescee ves Deheves Meerue kes eYeeJe mes mehe& kees nej
yeveeee Lee~ Jeeefj<esCe kes lehe eYeeJe mes leueJeej heg<heceeuee yeve ieF&~
Yeerce kee efJe<eefceefele Yeespeve Yeer jmeeeve yeve ieee Lee~
efpemekes oe ceW Oece& nw Gmekes Iej ceW jlveJe=ef nesleer nw~
osKees! leerLekej ceelee kes Deebieve ceW, cegefveeeW kes Deenej Deeefo ceW
jlveJe=ef nesleer nw~ eerieewlece mJeeceer ves kene nw efkeOece&: meJe& megKeekejes efnlekejes Oece yegOeeefevJeles,
OecexCewJe meceeheles efMeJemegKeb Oecee&e lemcew vece:~
Oecee&Veemlehej: megodYeJeYe=leeb Oece&me cetueb oee,
Oecex efeecenb oOes eefleefoveb ns Oece&! ceeb heeuee~~
DeLee&led ns Oece&! cesjer j#ee kejes, keeeWefke Oece& meYeer megKe
osves Jeeuee nw....... Deeefo~ Oece& kee cetue oee nw FmeefueS Oece&
kee meoe heeueve kejvee eeefnes~

(6)

Deeeee& mecebleYe ves Yeer kene nw efkeheehecejeefleOe&ceex, yevOegpeeaJeme esefle efveefevJeved~

keewjJe-heeC[JeeW ceW meowJe DeOece&-Oece& kee efJemebJeeo euelee
jnlee Lee~ hegve: Ske yeej nefmleveehegj ceW keewjJeeW ves Ske megvoj
ueeKe kee cenue yeveJeeee Deewj ieebiese mes yeesues-efheleecen! Ske
meeLe nce ueesieeW kes jnves ceW keg DeMeebefle jnleer nw mees nce
eenles nQ efke heeC[JeeW kees Fme cenue ceW jKe efoee peees lees nce
ueesieeW ceW mebIe<e& meceehle nes mekelee nw~ YeJeelceeDeeW! mebmeej ceW
F&<ee& Deewj Demetee ye[er ogKe:oeeer nesleer nw~ Dele: Gme F&<ee& kees
es[kej Oece& kees OeejCe kejvee eeefnes~

eMveesejer
eMvenefmleveehegj kee jepe efkeleves YeeieeW ceW efJeYee
efkeee ieee Lee ?
Gejoes YeeieeW ceW~ Ske Yeeie meew keejJeeW kees Deewj Ske
Yeeie heeBe heeC[JeeW kees efceuee Lee~
eMvekeewjJe ueesie heeC[JeeW mes F&<ee& keeeW kejves ueies ?
GejkeewjJe eenles Les efke pees jepe oes YeeieeW ceW efJeYee
ngDee nw Jen 105 YeeieeW ceW efJeYeeefpele nesvee eeefnes Lee~ keewjJe Deewj
heeC[Je DeeOee-DeeOee jepe Yeesieles ngS eefleefove meYee ceW Deekej Ske$e
neskej yew"les Les~ og keewjJe Deye mhe yeesueves ueies Les efke nce meew
nQ Deewj es heeBe ner nQ hejvleg DeeOee-DeeOee jepe nce oesveeW kees efceuee nw,
en Deveee ngDee nw~ JeemleJe ceW Fme jepe kes Ske meew heeBe Yeeie
kejkes Gece meeceepe kee GheYeesie nce ueesie kejWies~ keYeer-keYeer Yeerce,
Depegv& e Deeefo #egeYf ele nes G"les Les lees DeefleMee Meevle Oece&ef ee egeOf eefj
Fve ueesieeW kees Meevle kej uesles Les~
eMvekeewjJeeW ves heeC[JeeW kes meeLe meyemes ye[e keewvemee Deveee efkeee Lee ?
Gejetb lees keewjJe ueesie eefleefove ner efkemeer-ve-efkemeer
egefe kee eeesie kejkes heeC[JeeW kees ceejves kee eelve kej jns Les
efkevleg Gve ueesieeW kes hegCe eYeeJe mes keewjJeeW keer egefe Demeheue
nes peeleer Leer~ leye Ske efove efJeeej kejkes ogeexOeve ves Ske ye[e
Yeejer <e[deb$e yeveeee~
eMveJen <e[deb$e keee Lee ?
GejueeKe kee cenue yeveekej GmeceW heeC[JeeW kees
Yespeves kee~
eceMe:..........

mecei%eeve (petve-2009)

Debke-12

kejCeevegeesie

peerJe kes mJeleJe

uesefKekee-ieefCeveerecegKe eer %eeveceleer ceeleepeer

Deeheves iele Debke ceW GheMece mecekelJe Deewj eeefj$e kee

JeCe&ve he{e nw SJeb mecekelJe kes keejCeeW kees Yeer mecePee nw~ Deye
Deeies #eeefeke Deewj #eeeesheMeefceke YeeJeeW kees Yeer osefKees~ Deepe
hebece keeue ceW kesJeueer Deewj egle kesJeueer kes heeocetue kee DeYeeJe
nesves mes nce Deewj Deehe #eeefeke mecekelJe lees enCe veneR kej
mekeles nQ Dele: Jen keye eehle nes Ssmeer YeeJevee keerefpees~
#eeefeke YeeJe kes veJe Yeso nQ-kesJeue %eeve, kesJeue oMe&ve,
#eeefeke oeve, #eeefeke ueeYe, #eeefeke Yeesie, #eeefeke GheYeesie,
#eeefeke Jeere&, #eeefeke mecekelJe Deewj #eeefeke eeefj$e~
mechetCe& %eeveeJejCe kes #ee mes kesJeue %eeve eie neslee nw
efpemes #eeefeke %eeve Yeer kenles nQ~
oMe&veeJejCe kes #ee mes kesJeue oMe&ve eie neslee nw
efpemekee veece #eeefeke oMe&ve Yeer nw~
mecemle oeveeblejee kece& kes Delevle #ee mes Devevle
eeefCeeeW kee DeYeeoeve osves Jeeuee Ssmee DeeEnmee kee GheosMe he
Devevle oeve-#eeefeke oeve neslee nw~ mechetCe& ueeYeeblejee kee
Delevle #ee nesves hej keJeueenej ve kejves Jeeues kesJeueer YeieJeeve
kes Mejerj keer efmLeefle kes efuees keejCeYetle hejce MegYe met#ce efoJe,
Devevle hegodieueeW kee eefle mecee Mejerj mes mecyeefvOele nesvee
#eeefeke ueeYe nw~ Dele: keJeueenej kes efyevee keg kece hetJe&keesef
Je<e& leke Deewoeefjke Mejerj keer efmLeefle kewmes jn mekeleer nw? en
Mebkee efvejeOeej nes peeleer nw~
mechetCe& Yeesieeblejee kes veeMe mes nesves Jeeuee meeefleMee Yeesie
#eeefeke Yeesie nw~ Fmeer mes heg<heJe=ef, ievOeesoke Je=ef, ejCekeceue
kes leues mJeCe& keceueeW keer jevee, megieefvOele Meerleue Jeeeg, meeOethe
Deeefo DeefleMee nesles nQ~
mecemle GheYeesieeblejee kes veeMe mes GlheVe nesves Jeeuee meeefleMee
GheYeesie #eeefeke GheYeesie nw~ Fmeer mes eEmenemeve $e$ee, DeMeeske,
YeeceC[ue, efoJeOJeefve, osJeogoB eg Yf e Deeefo eeeflenee& nesles nQ~
mecemle Jeeree&vlejee kes #ee mes eie nesves Jeeuee Devevle
yeue #eeefeke Jeere& nw~ oMe&ve ceesn kes #ee mes #eeefeke oMe&ve
eie neslee nw~
eeefj$e ceesn kes Delevle #ee mes #eeefeke eeefj$e eie
neslee nw~
oeveeblejee Deeefo kes #ee mes eie nesves Jeeueer oeveeefoueefyOeeeW
kes DeYeeoeve, #eeefekeYeesie GheYeesie Deeefo keee& efmeeW ceW Yeer
nesves eeefneW ?

Debke-12

oeveeefoueefyOeeeW kes keee& kes efuees Mejerjveecee veecekece&

Deewj leerLekej eke=efle veece kece& keer Dehes#ee nw Deewj efmeeW ceW
Fvekes veneR nesves mes es ueefyOeeeB DeJeeyeeOe, Deveble megKehe mes
jnleer nQ pewmes efke kesJeue%eeve he ceW DevebleJeere&~
Fve #eeefeke YeeJeeW ceW Ske mecekelJe ner Ssmee YeeJe nw pees
efke elegLe& mLeeve mes Yeer eie nes mekelee nw leLee #eeefeke eeefj$e
YeeJe yeejnJeW mes eie neslee nw~ yeekeer meJe&YeeJe Denle DeJemLee ceW
eie nesles nQ~ Fmeerefuees Denle hejceelcee veJe kesJeue ueefyOe kes
mJeeceer nesles nQ~

efceeYeeJe

eej %eeve, leerve De%eeve, leerve oMe&ve, heeBe ueefyOeeeB,

mecekelJe, eeefj$e Deewj mebeceemebece es 18 efceeYeeJe nQ~ FvnW
#eeeesheMeefceke Yeer kenles nQ~ ceefle%eeve, egle%eeve, DeJeefOe%eeve
Deewj ceve:hee&e%eeve es eej %eeve nQ~
ceefle%eeveeJejCe Deewj Jeereelejee kece& kes meJe&Ieeefle mheOe&keeW
kee Goe, #ee Deewj Deeieeceer keer meoJemLeehe GheMece nesves hej
leLee osMeIeeefle mheOe&keeW kee Goe nesves hej ceefle%eeve neslee nw, Jen
#eeeesheMeefceke nw~ Ssmes meYeer kes ue#eCe mecePeves eeefneW~
kegceefle, kegegle Deewj kegDeJeefOe es leerve De%eeve nQ~ efceLeelJe
kece& kes Goe mes es efceLee%eeve nes peeles nQ~
e#egoMe&ve, Dee#egoMe&ve Deewj DeJeefOeoMe&ve mes leerve oMe&ve
nQ~ es Yeer Deheves-Deheves DeeJejCeeW kes #eeesheMece mes nesles nQ~
#eeeesheMeefcekeoeve, #eeeesheMeefceke ueeYe, #eeeesheMeefceke
Yeesie, #eeeesheMeefceke GheYeesie Deewj #eeeesheMeefceke Jeere& es heeBe
ueefyOeeeB Deheves-Deheves Deblejee kece& kes #eeesheMece mes nesleer nQ~
DevebleevegyebOeer eej ke<eee, efceLeelJe Deewj mece*defceLeelJe
Fve n eke=efleeeW kee GoeeYeeJeer #ee Deewj meoJemLeehe GheMece
nesves hej leLee mecekelJe veeceke osMeIeeefle eke=efle kee Goe nesves
hej #eeeesheMeefceke mecekelJe neslee nw~ en Jesoke mecekelJe Yeer
kenueelee nw~
DevebleevegyebOeer, DeeleeKeeve Deewj eleeKeeve he yeejn
ke<eeeeW kes GoeeYeeJeer#ee Deewj meoJemLeehe GheMece nesves hej
leLee eej mebpJeueve ke<eeeeW ceW mes efkemeer Ske ke<eee Deewj veJe
veeske<eeeeW kee eLeemecYeJe Goe nesves hej #eeeesheMeefceke eeefj$e
neslee nw~ Fmes mejeie eeefj$e Yeer kenles nQ~
eceMe: he= 12 hej.....

mecei%eeve (petve-2009)

(7)

ejCeevegeesie

ieejn cenJehetCe& mLeeve

uesefKekee-ieefCeveerecegKe eer %eeveceleer ceeleepeer

ieleebke mes Deeies...

(Deeheves iele DebkeeW ceW Deeeleve, ewleie=n, efpeve eeflecee,
oMe&ve, efpeveefyecye, efpevecege, %eeve, osJe, leerLe& Deewj Deefjnble Fve
ome mLeeveeW kee JeCe&ve he{e nw~ Deye Fme Debke ceW Mes<e eepee
veeceke cenJehetCe& mLeeve kee DeJeueeskeve keerefpees leLee eepee
enCe kejves kee YeeJe jKeles ngS eeefpele meeOegDeeW keer leve-ceveOeve mes Yeefe, mesJee, Gheemevee kejkes vejpevce kees meheue keerepf ees~)
(11) eepee-oer#ee kes Oeejke cegefve kees Metve Iej
ceW, Je=#e kes veeres, Geeve ceW, MceMeeve ceW, heJe&le keer ieghee ceW,
heJe&le kes efMeKej hej, Yeebkej Jeve ceW DeLeJee Jemeeflekee ceW
efveJeeme kejvee eeefnes~ Metve Iej Deeefo mLeeve mJeeOeerve nQ~
FveceW jnkej cegefve kees melJe, leerLe&, efpeveeiece Deewj efpeveceefvoj
kee Oeeve kejvee eeefnes~
meenme kee veece melJe nw~ cegefvejepe {lee mes Deheves
eeefj$e kees efveeue Deewj efvece&ue jKeles nQ~ en melJeiegCe keer
ceefncee nw~
eoMeebie egle DeLeJee ebhee, heeJee Deeefo heefJe$e Yetefce leerLe&
nw~ es Yeer Oeeve kejves kes efuees eesie nQ Ssmes kegbokegbo osJe kes
Jeeve nQ~
hejceeiece Meee Jeeve nQ es Yeer Oeeve kes eesie nQ~ kene
Yeer nw efke-eoMeebie efpemekee Mejerj nw, meceioMe&ve efpemekee
efleueke nw, eeefj$e efpemekee Jee nw Deewj eewon hetJe& efpemekes
DeeYejCe nQ, Ssmeer egleosJeer keer mLeehevee kejveer eeefnes1~
YeJeveJeemeer, Jeblej, peeself e<eer Deewj Jewceeefveke osJeeW kes Iej
ceW leLee ceOeueeske ceW mecemle FbeW mes Jebe pees Deke=ef$ece efpeveeuee
nQ Jes Yeer Jebovee Deewj Oeeve kes efJe<ee nQ leLee eeJeleea, jepee ee
meeceeve ceveg<eeW eje efvecee&efhele ke=ef$ece efpeveceefvoj Yeer meJe&oe
hetpe ner nQ~ Fve meyekee Oeeve kejvee meeOeg kee kele&Je nw~ es
leerLe&, Meee, efpeveceefvoj Deewj efpeve eeflecee cegefve, eeJeke leLee
DeefJejefle kees Oeeve kes efueS DeJeuecyeve mJehe nQ~ pees Ssmee veneR
ceeveles Jes efceLeeJe=ef nQ~
1. yeejn Debiebefieppee obmeCeefleueee eefjeJenje~
eGome hegJJeenjCee "eJesoJJee e megDeosJeer~~
(yeesOeeeYe=le erkee, he=. 172)

(8)

pees heeBe ceneele mes meefnle nQ, heeBeeW FefveeW kees JeMe ceW
jKeves Jeeues nQ, eleghekeej keer JeeBe mes jefnle nQ leLee mJeeOeee
Deewj Oeeve ceW melele lelhej jnles nQ Ssmes es cegefvejepe Gheeg&e
melJe, leerLe& Deeefo keer Delevle he mes Fe kejles nQ~
pees efveJeeme mLeeve Deewj heefjen kes ceesn mes jefnle nw,
yeeF&me hejer<eneW kees peerleves Jeeueer nw, ke<eee mes jefnle nw leLee
heehe kes DeejcYe mes DeLeJee Kesleer Deeefo kes DeejcYe mes cege nw
Ssmeer oer#ee kener ieF& nw~ Oeve, Oeeve leLee Jee kee oeve, eeBoer,
meesvee Deeefo kee efmekekee leLee Meee, Deemeve Deewj $e Deeefo
Keeser JemlegDeeW kes oeve mes jefnle nw~ pees Me$eg-efce$e ceW mece nw,
eMebmee-eEveoe, ueeYe-DeueeYe ceW leLee megJeCe& Deewj le=Ce ceW meceYeeJe
jKeleer nw, pees evLe, heefjen, ceeve, DeeMee, jeie, oes<e, cecelee
Deewj Denbkeej mes jefnle nw Ssmeer oer#ee nesleer nw~ pees efve:mvesn,
efveueexYe, efveceexn, efveefJe&keej, efve<keueg<e, efveYe&e Deewj efJeJeskehetCe&
nw~ pees eLeepeele he meMe nw, efpemeceW YegpeeeW veeres keer Deesj
uebefyele nQ, pees Mee mes jefnle nQ, Meevle nQ, hej kes eje yeveees
iees DeeJeemeeW ceW efveJeeme kejves Jeeueer nQ Ssmeer efpeveoer#ee nesleer nw~
pees GheMeceYeeJe, #ecee Deewj oceYeeJe mes ege nw, Mejerj kes
mebmkeej mes jefnle nw, #e nw, ceo, jeie Deewj oes<e mes jefnle nw,
efpemeceW cet{leeeW ve nes egkeer nQ, pees Dee"eW keceeX kees ve
kejves Jeeueer nw, efpemeves efceLeelJe kee mecetue etue veeMe kej
efoee nw, pees mecekedlJe iegCe mes efJeMeg nw, efpeveceeie& ceW Fve
iegCeeW mes efJeefMe ner oer#ee nesleer nw~
Dejnble YeieJeeve kes Meemeve ceW efpeve oer#ee neW mebnveveeW ceW
kener ieF& nw~ en efveeLe oer#ee kece&#ee kee keejCe nw Ssmee YeJe
heg<e efevleve kejles nQ~ efpemeceW efleueleg<e cee$e Yeer yeee heefjen veneR
nw Jener efveeLe cege nw Ssmee meJe&%e osJe ves kene nw~ en efpeveoer#ee
Ghemeie& Deewj hejer<eneW kees menve kejves Jeeueer nw~ Fmekes Oeejke cegefve
efvepe&ve mLeeve ceW jnles nQ leLee meJe&$e efMeuee, kee-heueke ee
Yetecf eleue hej yew"les ee Meeve kejles nQ~ pees heMegDeeW, ceefnueeDeeW,
vehegbmekeeW Deewj kegMeerue heg<eeW kee mebmeie& veneR kejleer nw, efJekeLeeSB
veneR kejleer nw leLee mJeeOeee Deewj Oeeve ceW ege jnleer nw, lehe
Deewj iegCeeW mes Meg nQ, mebece Deewj mecekelJe iegCeeW mes efJeMeg nw,
iegCeeW mes Meg nw Jener oer#ee Meg nw~ Fme ekeej Deleble efJeMeg

mecei%eeve (petve-2009)

Debke-12

mecekedlJe mes ege cegevf e keer eepee Deelce iegCeeW keer YeeJevee mes
heefjhetCe& nesleer nw~ en efveeLe oer#ee kee keLeve eneB hej Deeflemeb#eshe
ceW YeieJeeve eer kegb okegb o kes eje kene ieee nw~
Deeies eer kegbokegbo osJe kenles nQ efke-efpeve Meemeve ceW
leerLekej hejceosJe DeLeJee ieewlece heele ieCeOejeW ves efpeme ekeej
kene nw Gmeer ekeej efveke YeJe peerJeeW kees mebyeesOeves kes efuees
nkeee kes peerJeeW kee efnle kejves Jeeuee en efveeLe cegeOeejer
cegefve kee DeeejCe ceQves kece&#eehe Megef kes eeespeve mes kene
nw~ yeesOe heeng[ keer 42 ieeLee mes ueskej 60 ieeLee leke kes DeeOeej
mes en eepee kee JeCe&ve nw~ eepee kee DeLe& heeefjeepe nw~
Gmekes meeeF&me met$e Yeer efpevemesveeeee& ves kens nQ pees Fme ekeej
nQ-peeefle, cetelf e&, GmeceW jnves Jeeues ue#eCe, Mejerj keer megvojlee,
eYee, ceb[ue, ee, DeefYe<eske, veeLelee, eEmenemeve, GheOeeve, $e,
eecej, Iees<eCee, DeMeeske Je=#e, efveefOe, ie=nMeesYee, DeJeieenve,
#es$e%e, Dee%ee, meYee, keerefle&, Jeboveerelee, Jeenve, Yee<ee, Deenej
Deewj megKe es peeefle Deeefo meeeF&me met$eheo nQ~
(1) peeefle-pees meppeeleere ceveg<e Deheveer peeefle Deeefo
kee Denbkeej ve kejkes heeBe hejceser kes ner peeefle Deeefo iegCeeW kee
Deeoj kejkes Gvekes ejCeeW keer mesJee kejlee nw, Jen Deieues pevce
ceW efoJee, efJepeeeefelee, hejcee Deewj mJee Fve eej Gece peeefleeeW
kees eehle neslee nw~ Fv kes efoJee peeefle nesleer nw, eeJeefle&eeW
kes efJepeeeefelee, Dejnble osJe kes hejcee Deewj efme peerJeeW kes
Deelcee mes GlheVe ngF& mJee peeefle nesleer nw~
(2) cetefle&-pees cegefve Deheves Mejerj kees ke=Me kejles ngS
<edkeee kes peerJeeW kee j#eCe kejles nQ, Jes Deieues YeJe ceW efoJee,
efJepeeeefelee Je hejcee cetefle& kees eehle kej uesles nQ~
(3) ue#eCe-Deveske ue#eCeOeejer Yeer cegefve efpevesv osJe kes
ue#eCeeW kee eEeleJeve kejles nges YeJeeblej ceW meJeexece ue#eCeeW kees
eehle kej ueslee nw~
(4) megvojlee-cegefve Deheves meeQoe& kees ceefueve kejles ngS
leheejCe kes yeue mes Deveghece meeQoe& eehle kej uesles nQ~
(5) eYee-pees DenleosJe keer eYee kee Oeeve kejles nQ, Jes
efoJe eYee kees eehle kej uesles nQ~
(6) ceb[ue-pees cegefve lespeescee efpeveW osJe keer DeejeOevee
kejles nQ, Jes lespeer ceb[ue mes GppJeue nes peeles nQ~
(7) ee-pees henues kes Dee, Meeeefo mes jefnle neskej
efpeveW osJe keer Yeefe kejles nQ, Jes Oece& ee kes DeefOeheefle nes peeles nQ~
(8) DeefYe<eske-pees cegefve mveeve, mebmkeej Deeefo es[kej
kesJeueer efpeve kee Deeee uesles nQ, Jes ces kes cemleke hej DeefYe<eske
kees eehle nesles nQ~

Debke-12

(9) veeLelee-pees Deheves mJeeceerheves kees es[kej hejce

mJeeceer efpeveW osJe keer Gheemevee kejles nQ, Jes peiele kes eje
mesJeveere ef$eYegJeve kes veeLe nes peeles nQ~
(10) eEmenemeve-pees cegefve Iej kes megvoj DeemeveeW kees
es[kej kee Deeefo DeemeveeW hej yew"les nQ Jes efoJeeEmenemeve hej
Dee{ neskej leerLe& kee eJele&ve kejles nQ~
(11) GheOeeve-pees cegefve leefkeee Deeefo es[kej Yegpee
hej efmej jKekej Meeve kejles nQ, Jes ceneDeYegoe he osJeeW ke=le
efoJe GheOeeve kees hee uesles nQ~
(12) $e-pees cegefve Meerleue $eer Deeefo kee leeie kej
osles nQ, Jes leerve $e kees eehle kej uesles nQ~
(13) eecej-pees hebKes Deeefo keer nJee ve kejkes peerJeeW
keer oee heeueles nQ, Jes cegefve osJeeW eje ecejeW mes Jeerefpele nesles nQ~
(14) Iees<eCee-pees cegefve mebieerle Deeefo kee leeie kej
leheejCe kejles nQ, Gvekee efJepee osJe ogbogefYe eje Ieesef<ele efkeee
peelee nw~
(15) DeMeeske Je=#e-pees cegefve yeieereeW kes Je=#eeW keer eee
es[kej lehe kejles nQ, Jes DeMeeske Je=#e eeeflenee& kees eehle kej
uesles nQ~
(16) efveefOe-pees Dehevee eesie Oeve es[kej efvece&ce nes
peeles nQ, Gvekes ojJeepes hej veJeefveefOeeeB henje osleer nQ~
(17) ie=nMeesYee-pees efvepe Iej kees es[kej cegefve yeveles
nQ, Gvekes efuees Fv eer ceb[he kee efvecee&Ce kejlee nw~
(18) DeJeieenve-pees lehe nsleg meIeve Jeve ceW efJeejles nQ,
GvnW leerveeW peiele kees DeJekeeMe osves Jeeueer DeJeieenve Meefe eehle
nes peeleer nw DeLee&led meceJemejCe yeve peelee nw~
(19) #es$e%e-pees #es$e, cekeeve Deeefo kee leeie kej Meg
Deelcee kee Oeeve kejles nQ, GvnW leerveeW peiele kes #es$e kees Deheves
DeOeerve jKeves Jeeuee Ssee& eehle nes peelee nw~
(20) Dee%ee-pees Dee%ee osves kee DeefYeceeve es[kej ceewve
OeejCe kejles nQ, meJe& megj-Demegj Gvekeer Dee%ee efmej hej OeejCe
kejles nQ~
(21) meYee-pees Deheves heefjpeve Deeefo keer meYee, ieeser
kee leeie kejles nQ, GvnW efoJe meceJemejCe meYee ceW efJejepeves kee
ieewjJe eehle neslee nw~
(22) keerefle&-pees Deheves iegCeeW keer eMebmee kejvee es[ osles
nQ leLee mlegefle, eEveoe ceW meceYeeJeer nesles nQ, Gvekeer mlegefle meew Fv
efceuekej kejles nQ~
(23) Jeboveerelee-pees Dejnble osJe keer Jebovee kejles nQ,
Jes leerveeW peiele kes peerJeeW mes Jebe nes peeles nQ~

mecei%eeve (petve-2009)

(9)

(24) Jeenve-pees heeo$eeCe Deewj meJeejer kee leeie kejkes

efoiecyej eee& mes hewoue eueles nQ, GvnW keceueeW kes ceOe ejCe
jKeves eesie Dejnble DeJemLee eehle nesleer nw~
(25) Yee<ee-pees Jeeve iegefhle kees OeejCe kej ee Yee<ee
meefceefle kee heeueve kej lehe kejles nQ, GvnW mecemle-DemebKeele
peerJeeW kees mevleg kejves Jeeueer efoJeOJeefve kee eeeflenee& eehle
neslee nw~
(26) Deenej-pees cegevf e veevee GheJeeme kejkes ee efveeefcele
Deenej kejkes heejCee kejles nQ, GvnW efoJe le=efhle, efJepee le=efhle,
hejce le=efhle Deewj Dece=le le=ehf le es eejeW le=efhleeeB eehle nes peeleer nQ~
(27) megKe-pees cegefve Fefvepeefvele Deewj keecepeefvele
megKe kees es[kej efejkeeue leke leheejCe kejles nQ, GvnW

hejceevebocee Deveble DeJeeyeeOe megKe eehle nes peelee nw~

DeefYeeee en nw efke efpeme eepeeheer eEeleeceefCe kee
heue meJeexece cees#e nw Deewj efpememes en Denle osJe keer peeefle,
cetefle& Deeefo keer eeefhle nesleer nw, ceveg<e heee&e kees heekej Ssmeer
eepee veeceke efpeveoer#ee kees enCe kejkes Dehevee peerJeve meheue
kejvee eeefnes Deewj Deveble mebmeej kes heefjYeceCe kees peueebpeefue os
osveer eeefnes~ Deewj eefo Deehe pewvesejer oer#ee enCe veneR kej
mekeles nQ lees Gve efpevecegeOeejer cegevf eeeW kes ejCeeW ceW Deheveer ee
Deewj Yeefe jKeles ngS Gvekeer Jebovee, hetpee kejveer eeefnes~ GvnW
Deenej oeve Deeefo oskej Gvekeer eLeesefele JeweeJe=le kejveer eeefnes~
en Deehe Deewj nce meyekee hejce kele&Je nw, pees efke mJeeb kes
efuees efnlekej nw~
eceMe: ..............

1. DeeefohegjeCe heJe& 39~

pecyeterhe-nefmleveehegj ceW Deeeesefpele nesiee ef$eefoJemeere

FCjvesMeveue mecej mketue hee@j pewve m[erpe

efoveebke15 pegueeF& mes 19 pegueeF& 2009 leke
meeefVeOeieefCeveerecegKe Deeefe&kee eer %eeveceleer ceeleepeer memebIe
Devleje&^ere mlej hej ieef"le Mew#eefCeke mebmLeeve FCjvesMeveue mketue hee@j pewve m[erpe eje eefleJe<e&
efJeosMeer MeesOeeefLe&eeW kees pewveOece& keer efMe#ee eoeve kejves nsleg FCjvesMeveue mecej mketue kee Deeeespeve
meheueleehetJe&ke efkeee peelee nw~ Fme Je<e& heeBeJeW mecej mketue kee Deeeespeve 30 ceF& 2009 mes eejcYe neskej
19 pegueeF& 2009 leke Yeejle kes efJeefYeVe mLeeveeW eLeeefouueer, peehegj, JeejeCemeer, pecyeterhe-nefmleveehegj hej
Deeeesefpele efkeee ieee nw~ Fme mketue ceW pewveOece& kes efmeevle, Yetieesue, ieefCele, efJe%eeve, kece&-efmeevle, eesie,
DeveskeevleJeeo, meeodJeeo, efMeuhe-keuee Deeefo efJe<eeeW hej mecyeefvOele #es$e kes DeefOeke=le efJeeveeW eje MeesOeeLeea
efJeeeefLeeeW kees eef#eMeCe eoeve efkeee peelee nw~ Fmekes meeLe ner GvnW Yeejle kes efJeefYeVe DeeOeeeflceke SJeb
meebmke=efleke mLeueeW keer mewj Yeer kejeeer peeleer nw~ Fme mketue kes efveosMeke [e@. meg ieveebo pewve-efouueer eje
mechetCe& keee&ece Deeeesefpele efkeee peelee nw~ Fme Je<e& efJeMes<e he mes efoveeBke 15 pegueeF& mes 19 pegueeF& leke
en FCjvesMeveue mecej mketue hee@j pewve m[erpe pecyeterhe-nefmleveehegj ceW hetpe ieefCeveerecegKe eer %eeveceleer
ceeleepeer kes meeefVeOe ceW Deeeesefpele efkeee ieee nw~ hetpe ceeleepeer mes efMe#ee eehle kejves nsleg leLee pewveOece& kes
Devegmeej Fme me=ef kes mJehe kees ele#e peeveves kes GsMe mes pecyeterhe leerLe& oMe&ve leLee lesjnerhe jevee kes
oMe&ve kejves nsleg MeesOeeLeeaieCe Fme ef$eefoJemeere Deeeespeve ceW pecyeterhe-nefmleveehegj heOeejkej efJeMes<e %eeve keer
eeefhle kejWies~

yeOeeF&
35 Je<eeX mes mecei%eeve heef$ekee kes melele SJeb meheue ekeeMeve hej mecheeoke ceC[ue
kees neefo&ke yeOeeF& SJeb Gejesej eieefle nsleg MegYekeeceveeSB~ oerheke pewve, JeejeCemeer
(10)

mecei%eeve (petve-2009)

Debke-12

Jeevegeesie

Jemeben eMveesejer
emlegefle-Deeefe&kee evoveeceleer

ieleebke mes Deeies.........

YeeJeyebOe Deewj JeyebOe

yepPeefo kecceb pesCe og, esoCeYeeJesCe YeeJeyebOees mees~
kecceoheosmeeCeb DeCCeesCCeheJesmeCeb Fojes~~32~~
efpeve esleve kes heefjCeeceeW mes, es kece& peerJe mes yebOeles nQ~
Gve YeeJeeW kees ner YeeJe yebOe, meb%ee eer efpeveJej kenles nQ~~
pees kece& Deewj Deelece eosMe, Fvekee Deeheme ceW efceue kejkes~
Deefle Skeceske nes yebOe peevee, en JeyebOe nw yengefJeOe mes~~32~~
DeLe&-Deelcee kes efpeve YeeJeeW mes kece& yebOelee nw Jen Deelcee kee YeeJe ner YeeJe yebOe kenueelee nw, kece& Deewj Deelcee kes eosMeeW kee
hejmhej ceW eJesMe nes peeveeefceue peevee Je yebOe kenueelee nw~
eMve-yevOe efkemes kenles nQ?
Gej-peerJe ke<eee meefnle nesves mes kece& kes eesie keece&Ce Jeie&Ceehe hegodieue hejceeCegDeeW kees pees enCe kejlee nw, Jen yevOe nw~
eMve-yevOe kes efkeleves Yeso nQ?
Gej-oes Yeso nQ-1. YeeJeyevOe 2.JeyevOe
eMve-YeeJeyevOe efkemes kenles nQ?
Gej-efpeve efceLeelJeeefo Deelce-heefjCeeceeW mes kece& yeBOelee nw Jen YeeJeyevOe kenueelee nw~
eMve-JeyevOe efkemes kenles nQ?
Gej-hegue keceeX mes pees kece&yevOe neslee nw Gmes ner JeyevOe kenles nQ~

yevOe kes Yeso Deewj keejCe

heeef[efefoDeCegYeeie-hheosmeYesoe og eogefJeOees yebOees~
peesiee heeef[heosmee, ef"efo DeCegYeeiee kemeeeoes neWelf e~~33~~
eke=efle, efmLeleer, DevegYeeie yebOe, Deew eosMe yebOe es eej kens~
FveceW mes eesieeW kes JeMe mes, eke=leer eosMe oes yebOe kens~~
nesles ke<eee mes efmLeefle Deew, DevegYeeie yebOe yeng og:Kekeejer~
Fvekes ner JeMe mes peerJe Yeces, DeleSJe ke<eee og:Kekeejer~~33~~
DeLe&-eke=efle yevOe, efmLeefle yevOe, DevegYeeie yevOe Deewj eosMe yevOe Fve YesoeW mes yevOe eej ekeej kee nw~ FveceW mes eke=efle Deewj
eosMe yevOe eesie kes efveefcee mes nesles nQ leLee efmLeefle Deewj DevegYeeie yevOe ke<eee mes nesles nQ~
eMve-eke=efleyevOe kee keee ue#eCe nw ?
Gej-keceeX kes mJeYeeJe kees eke=efleyevOe kenles nQ~ pewmes-%eeveeJejCeeefo~
eMve-efmLeefleyevOe efkemes kenles nQ ?
Gej-%eeveeJejCeeefo keceeX kee Deheves mJeYeeJe mes egle veneR nesvee mees efmLeefleyevOe nw~
eMve-DevegYeeieyevOe efkemes kenles nQ ?
Gej-%eeveeJejCeeefo keceeX kes jme efJeMes<e kees DevegYeeieyevOe kenles nQ~

Debke-12

mecei%eeve (petve-2009)

(11)

eMve-eosMeyevOe efkemes kenles nQ ?

Gej-%eeveeJejCeeefo kece&he nesves Jeeues hegodieue mkevOeeW kes hejceeCegDeeW keer mebKee kees eosMeyevOe kenles nQ~
eMve-eejeW ekeej kes yevOe efkeve-efkeve efveefceeeW mes nesles nQ ?
Gej-Fve eejeW ekeej kes yevOeeW ceW eke=efle Deewj eosMeyevOe eesie kes efveefcee mes nesles nQ leLee efmLeefle Deewj DevegYeeieyevOe ke<eee kes
efveefcee mes nesles nQ~

YeeJemebJej Deewj JemebJej kee mJehe

esoCeheefjCeecees pees, keccemmeemeJeefCejesnCes nsT~
mees YeeJemebJejes Keueg, oJJeemeJejesnCes DeCCees~~34~~
Deelcee kee pees heefjCeece ngDee, keceeX kee DeeeJe jeskeve ceW~
nslet neslee Jen kene YeeJe-mebJej peeJes efpeveJej Jee ceW~~
pees JeeeJe kes jesOeve ceW, keejCe neslee nw egle Keelee~
Jen kene JemebJej peelee, Fve oesveeW mes YeJe veMe peelee~~34~~
DeLe&-Deelcee kee pees heefjCeece keceeX kes DeeeJe kes jeskeves ceW keejCe nw Jen heefjCeece ner YeeJemebJej nw Deewj JeeeJe kes jeskeves
ceW pees keejCe nw Jen JemebJej kenueelee nw~
eMve-mebJej kes efkeleves Yeso nQ ?
Gej-oes Yeso nQ-1. YeeJemebJej 2. JemebJej~
eMve-YeeJemebJej efkemes kenles nQ ?
Gej-DeeeJe kees jeskeves ceW keejCeYetle Deelce-heefjCeece YeeJemebJej nw~
eMve-JemebJej efkemes kenles nQ ?
Gej-kece&he hegodieue Je kee DeeeJe kevee JemebJej nw~

YeeJemebJej kes Yeso

Jeomeefceoer iegeerDees, OecceeCegehf ene hejermenpeDees e~
eeefjeb yengYeseb, CeeeJJee YeeJemebJejefJemesmee~~35~~
ele heeBe meefceefle Yeer heeBe-iegefhle nQ leerve Oece& oMehe kens~
Deveges#ee yeejn heefj<enpee, yeeF&me meg eeefjle heeBe kens~~
es kens YeeJe mebJej efpeve ves, meye yeeme" Yeso mecePe ueerpes~
Fvekes heeueve mes Deelcee ceW, kecee&eJe kee jesOeve keerpes~~35~~
DeLe&-ele, meefceefle, iegehf le, Oece&, Deveges#ee, hejer<enpee Deewj yengle ekeej kes eeefj$e es meye YeeJemebJej kes efJeMes<e Yeso peeveves eeefnes~
eMve-meb#eshe ceW YeeJemebJej kes efkeleves Yeso nQ ?
Gej-meele Yeso nQ-1. ele, 2. meefceefle, 3. iegefhle, 4. Oece&, 5. Deveges#ee, 6. heefj<enpee Deewj 7. eeefj$e~
eMve-efJemleej mes YeeJemebJej kes efkeleves Yeso nQ ?
Gej-efJemleej mes YeeJemebJej kes 62 Yeso nQ-5 ele, 5 meefceefle, 3 iegefhle, 10 Oece&, 12 Deveges#ee, 22 hejer<enpee Deewj 5 eeefj$e~
eMve-ele efkemes kenles nQ ? Deewj Gvekes keee veece nQ ?
Gej-heeBe heeheeW kee leeie kejvee ele nw~ ele 5 nesles nQ-1. DeeEnmeeele, 2. meleele, 3. Deeewe&ele, 4. yeeee&ele Deewj 5. Deheefjenele~
eMve-meefceefle efkemes kenles nQ ? heeBe meefceefleeeB keewve-meer nQ ?
Gej-peerJeeW keer j#ee kes efueS elveeeejhetJe&ke eJe=efe kejves kees meefceefle kenles nQ~ heeBe meefceefleeeB-1. F&ee& meefceefle, 2. Yee<ee
meefceefle, 3. S<eCee meefceefle, 4. Deeoeveefve#esheCe meefceefle Deewj 5. eefleehevee meefceefle nQ~

(12)

mecei%eeve (petve-2009)

Debke-12

eMve-iegefhle efkemes kenles nQ ? Gmekes Yeso yeleeFes ?

Gej-mebmeej YeceCe kes keejCeYetle ceve, Jeeve, keee leerveeW eesieeW kee efveen kejvee iegefhle nw~ Gmekes leerve Yeso-ceveesiegefhle, Jeeveiegefhle
leLee keeeiegehf le nQ~
eMve-Oece& efkemes kenles nQ ? Gmekes ome Yeso keewve-mes nQ ?
Gej-pees Deelcee kees mebmeej kes og:KeeW mes g[ekej Gece mLeeve ceW eehle kejeJes Gmes Oece& kenles nQ~ ome Oece&-1. Gece #ecee,
2. Gece ceeo&Je, 3. Gece Deepe&Je, 4. Gece Meewe, 5. Gece mele, 6. Gece mebece, 7. Gece lehe, 8. Gece leeie,
9. Gece Deeefkeeve, 10. Gece yeeee&~
eMve-Deveges#ee kee ue#eCe Je Gmekes yeejn Yeso yeleeFes ?
Gej-Mejerjeefoke kes mJehe kee yeej-yeej efevleve kejvee Deveges#ee nw~ yeejn Deveges#eeSB-1. Deefvele, 2. DeMejCe, 3. mebmeej,
4. SkelJe, 5. DevelJe, 6. DeMegefe, 7. DeeeJe, 8. mebJej, 9. efvepe&je, 10. ueeske, 11. yeesefOeogue&Ye Deewj 12. Oece&~
eMve-hejer<enpee efkemes kenles nQ ? Gmekes yeeF&me YesoeW kes veece yeleeFes~
Gej-#egOee, le=<ee (YetKe-heeme) Deeefo keer Jesovee nesves hej keceeX keer efvepe&je kes efueS Gmes Meevle YeeJeeW mes men uesvee hejer<enpee
kenueelee nw~ yeeF&me hejer<en kes veece-1. #egOee, 2. le=<ee, 3. Meerle, 4. G<Ce, 5. obMeceMeke, 6. veeive, 7. Dejefle, 8. eer,
9. eee&, 10. efve<eee, 11. Meee, 12. DeeeesMe, 13. JeOe, 14. eeevee, 15. DeueeYe, 16. jesie, 17. le=CemheMe&, 18. ceue,
19. melkeej-hegjmkeej, 20. e%ee, 21. De%eeve, 22. DeoMe&ve~ Fve 22 hejer<eneW kees peerlevee 22 ekeej kee hejer<enpee nw~
eMve-Ghemeie& Deewj hejer<en ceW keee Devlej nw ?
Gej-Ghemeie& keejCe nw Deewj hejer<en keee& nw~
eMve-eeefj$e kee ue#eCe yeleekej Gmekes Yeso yeleeFes ?
Gej-keceeX kes DeeeJe ceW keejCeYetle yeee-DeeYevlej efeeeDeeW kes jeskeves kees eeefj$e kenles nQ~ eeefj$e heeBe ekeej kee neslee nw1. meeceeefeke, 2. soeshemLeehevee, 3. heefjnejefJeMegef, 4. met#cemeechejee Deewj 5. eLeeKeele~

Ceceeskeej ceneceb$e efueKeves Jeeues Oeeve oW!

hetpe ieefCeveer eer %eeveceleer ceeleepeer keer cebieue esjCee mes pecyeterhe-nefmleveehegj heefjmej ceW mLeeefhele
Ceceeskeej ceneceb$e yeQke ceW DeveeefoefveOeve Ceceeskeej ceneceb$e efueKekej pecee kejeeW
SJeb ceneve hegCe kee mebee kej efJeMes<e nerjke, mJeCe&, jpele heoke Deeefo mes mecceeve eehle kejW~
mecceeve eceMe: meJee ueeKe, FkeeeJeve npeej SJeb heeerme npeej ceb$e kes uesKekeeW kee MejohetefCe&cee kes DeJemej hej efkeee peelee nw~
eyebOekeCeceeskeej ceneceb$e yeQke, pecyeterhe-nefmleveehegj

oMeue#eCe heJe& ceW efJeeveeW kes efueS mebheke& kejW!

meeOeceea yebOegDeeW! Fme Je<e& pewveOece& kee DeveeefoefveOeve oMeue#eCe heJe& YeeoeW Megkeuee hebeceer, efoveeBke
24 Deiemle 2009 mes eejbYe nes jne nw~ eefo Deehe Deheves Menj, ieeBJe DeLeJee ceesnuues ceW Fme heJe& kes DeJemej hej
efkemeer efJeeve kees Deecebef$ele kejvee eenles nQ, lees ke=heee efvecve heles hej he$e kes ceeOece mes MeerIe ner metevee eoeve
kejW~ meeLe ceW en Yeer GuuesefKele kejW efke keee Deehekees efJeeve efmehe& hetpeve, eJeeve kes efueS eeefnS DeLeJee
eJeeve kes meeLe 10 efoJemeere keesF& efJeOeeve Yeer kejevee nw?
mebheke&-kece&eesieer ye.jJeerv kegceej pewve (DeOe#e-efoiecyej pewve ef$eueeske MeesOe mebmLeeve)
hees.-pecyeterhe-nefmleveehegj (cesj") G.e.-250404, heesve veb.-01233-280184, 280316, cees.-09411025124

oMeue#eCe heJe& ceW peeves nsleg efJeeveieCe Yeer Ghejese heles hej MeerIe ner metevee YespeW~
Debke-12

mecei%eeve (petve-2009)

(13)

Deeeee& eer Jeerjmeeiej eeueermee

yeermeJeeR meoer kes eLece Deeeee& eer Meebeflemeeiej peer cenejepe kes eLece heefMe<e Deeeee&
eer Jeerjmeeiej peer cenejepe keer pevcepeebleerieg hetefCe&cee, 7 pegueeF& 2009 kes MegYe DeJemej hej emlegle
-Deeefe&kee eboveeceleer
~~ MebYeg vo ~~
eer osJeMeem$e ieg Jevove kej, hetJee&eeeeX kees veceve keB~
eer kegvokegvo keer hejcheje ceW, Meeefvle efmevOeg kees veceve keB~~
Gve eLece efMe<e heeefOeheleer, Deeeee& Jeerjmeeiej peer Les~
eYeg ceneJeerj kes ueIegvevove, efeme iegCe jlveekej ner Les~~1~~
~~ oesne ~~
ieg ejCeeW ceW veceve kej, keB meoe iegCeieeve~
eeueermee kee he"ve kej, uentB DeelceefJe%eeve~~2~~
~~ eewheeF& ~~
pee nes veive efoiecyej cegefveJej, melehebLe kes Oeejke iegJej~~1~~
efyeve yeesues efMeJeheLe yeleueeles, keeee mes efpevecele oMee&les~~2~~
yeeee& keer ceefncee veejer, efMeMeg mece peele he DeefJekeejer~~3~~
ceneje^ kes F&j eece ceW, mes" jecemegKe kes megOeece ceW~~4~~
YeeieJeleer kee Yeeie Kegue ieee, veiejer kee meewYeeie efKeue ieee~~5~~
Leer Dee<ee{ Megkeue keer hetvece, ieg hetefCe&cee kenW efpemess nce~~6~~
Deejn meew efeej meved ceW, nerjeueeue veece yeeheve ceW~~7~~
nerje Deewj ueeue yeve ecekes, ceefCeeeW keer DeeYee mece ocekes~~8~~
eewJeve ceW veefnb yeen jeeee, yeeee& ele kees Deheveeee~~9~~
mecevleYeeeee& meMe Les, ieg hejer#ee ceW Jes ecegKe Les~~10~~
MeeefvleefmevOeg kes meefVeOe peekej, cemleke veneR Pegkeeee JeneB hej~~11~~
eee& kejves yew"s Gvemes, yeesues legce cegefve veefnb henues mes~~12~~
ieg ves hete eMve GvneR mes, kenes meeceves Je=#e keewve nw?~~13~~
yeesues DeeceJe=#e kenueelee, ceewmece ceW en heue nw ueelee~~14~~
MeeefvleefmevOeg ves Jeeve Geejs, Ssmes ner nce cegefveJej heejs~~15~~
ceess#e kee peye ceewmece Deeesiee, ener he leye heue ueeesiee~~16~~
en Gej megve efMe<e eJej ves, kene eYees! Deye peevee ceQves~~17~~
Deepe cees#e veefnb lees Yeer ceeie& nw, Keguee cees#e kee eefceke ej nw~~18~~
ns iegosJe! meceefhe&le ntB Deye, efMe<e yevee uees cegPes Deehe Deye~~19~~

meved GefVeme meew eewyeerme ceW efhej, ieg mes ues ueer oer#ee cegevf eJej~~20~~
ome Je<eeX leke ieg meefVeOe ceW, jlve$ee heeuee eGmebIe ceW~~21~~
hegve efceueer Dee%ee efJenej keer, pewve Oece& kes MegYe eeej keer~~22~~
efceueles jnles Les Deeheme ceW, efMe<e ieg mecyevOe eyeue Les~~23~~
mebIe elegefJe&Oe yevee legcneje, Yeejle Yej ceW Lee pees heeje~~24~~
lelJe%eeve Lee Yeje oe ceW, jnles efvele mJeeOeee ceieve Les~~25~~
ngDee ye[e hees[e Deoer" kee, meYeer mebIe kee ceve kechee Lee~~26~~
kewmes menve Jessovee kejles, Yee meYeer jes jes kej kenles~~27~~
[ekej ves DeeesMeve kejkes, osKeer {lee Jes Yeer eefkele Les~~28~~
meceemeej kee Me efoKeeee, Megelcee kee meej yeleeee~~29~~
efMe<eeW kee ogKe oo& hetles, Jelmeuelee mes GvnW osKeless~~30~~
meved heeheve ceW iegJej kee heo, heeee leye Deeeee& kenW meye~~31~~
meved hheve ceW Ske hejer#ee, ueskej oer Leer Fke MegYe oer#ee~~2~~
henueer keJeebjer kevee DeeF&, legcemes Deeefe&kee oer#ee heeF&~~33~~
%eeveceleer en veece Geeje, yeeuemeleer kee heLe efJemleeje~~34~~
peehegj ceW meved meeeJeve kee, eelegcee&me ngDee iegJej kee~~35~~
Deeefeve ke=<Ce DeceeJeme DeeF&, metefjeJej keer ngF& efJeoeF&~~36~~
leve mes Deelcee he=Leked nes ieF&, cegKe ue#e keer efmeef nes ieF&~~37~~
peehegj Keevee ceW eleerke nw, ejCe efevn peneB hej efveefce&le nw~~38~~
eLece hemetjer kes heo ceW, cesjer Meyoebpeefue Deefhe&le nw~~39~~
hejcheje mes cegefe efceuesieer, Fme YeJe ceW iegYeefe efceuesieer~~40~~
~~ oesne ~~
JeerjefmevOeg Deeeee& kee, en eeueermee hee"~
he{les pees ee meefnle, Jes heeles efvepe "e"~~1~~
Jeerj mebJeled heeerme meew, yeeFme MegYe efleefLe peeve~
YeeoeW megefo ogefleee efleefLe, uesles meye iegveece~~2~~
%eeveceleer ieefCeveer ecegKe, keer efMe<ee De%eeve~
jee evoveeceefle megKeo, en iegJej iegCeieeve~~3~~

.....he= 5 kee Mes<e

DeeleeKeevehe Dee" ke<eeeeW kee Goe, #ee Deewj
meoJemLeehe GheMece, eleeKeeve ke<eee kee Goe, mebpJeueve
kes osMeIeeefle mheOe&ke Deewj eLeemecYeJe veJe veeske<eeeeW kee Goe
nesves hej efJejle-DeefJejle heefjCeece GlheVe kejves Jeeuee #eeeesheefMeke
mebeceemebece neslee nw~ Fmes osMeefJejle Yeer kenles nQ~
Jesoke mecekelJe eewLes iegCemLeeve mes ueskej meeleJeW iegCemLeeve

leke ner heeee peelee nw Deeies veneR~ mebeceemebece hebece iegCemLeeve

ceW ner neslee nw, Deve$e veneR~
eej %eeve, DeJeefOeoMe&ve, mecekelJe, eeefj$e Deewj
mebeceemebece es YeeJe YeJe ceW ner mebYeJe nQ, DeYeJe ceW veneR~
leelhee& ener nw efke Fme yeele kees peevekej meceief
yevekej osMemebece DeLeJee hetCe&mebece kees enCe kejkes Deheves
YeJelJe YeeJe kees Jee kejvee eeefnes~

(14)

mecei%eeve (petve-2009)

Debke-12

hetpe ceeleepeer kes 52JeW pevceefoJemepes ke=<Cee DeceeJemee, 24 ceF& 2009 hej emlegle

e%eeeceCeer Deeefe&kee eer eboveeceleer ceeleepeer kee mebef#ehle heefjee

uesKeke-[e@. Deveghece pewve, Fboewj
SleodoMs e emetleme, mekeeMeeod Deepevcevee~
mJe mJe eefj$eb efMe#esjved he=eLf eJeeb meJe&ceeveJee:~~
eefo nce pewve hejcheje kes Fefleneme hej efheele kejles nQ
lees nceW ener %eele neslee nw efke eleske leerLekej kes meceJemejCe ceW
npeejeW, ueeKeeW keer mebKee ceW cegefve SJeb Deeefe&keeSB jner nQ~ eefo
YeieJeeve DeeefoveeLe kes meceJemejCe ceW 3,50,000 Deeefe&keeSB Deewj
84,000 cegefve Les lees YeieJeeve ceneJeerj kes keeue ceW 36,000
Deeefe&keeSb Deewj 14,000 cegefve Les, efkevleg jepevewelf eke, meeceeefpeke
heefjefmLeefleeeW kes keejCe en mebKee efvejvlej Ieleer eueer ieF&
leLee 10JeeR, 11JeeR Meleeyoer mes ueskej 19JeeR Meleeyoer leke cegefve
hejcheje efVe-efYeVe nes ieF&, efkevleg Deeee& lees leye neslee nw peye
efkemeer Yeer Deeefe&kee eje efueKee ieee keesF& Yeer ebLe 20JeeR
Meleeyoer F&. kes henues kee eehle veneR neslee nw~ DeheJeeomJehe
Ske-oes keVe[ jeveeSB ner nQ~ 20JeeR meoer ceW eeefj$eeeJeleea
Deeeee& eer Meebeflemeeiej peer cenejepe ves efJeueghle nesleer cegefve
hejcheje kees hegvepeeaefJele efkeee Deewj efieefj kevojeDeeW ceW efveJeeme
kejves Jeeues, meeOevee kes heLe hej Deemej efkevleg cetueeeej keer
JeJemLeeDeeW mes DeveefYe%e, keeflehee DeelceeLeea eleer yebOegDeeW kees
eceCe hejcheje keer Deeeej mebefnlee kee yeesOe kejeee~ FvneR egie
eOeeve Deeeee& keer efMe<ee,efkevleg mJeeb kes meceeefOe kee mebkeuhe ues
uesves kes keejCe Gvekes ner efveoxMe hej Deeeee& eer Jeerjmeeiej peer
cenejepe mes oeref#ele, kegceejer DeJemLee mes Deeefe&kee oer#ee enCe
kejves Jeeueer Fme egie keer eLece Deeefe&kee nQ ieefCeveerecegKe
eer %eeveceleer ceeleepeer~
hetpe ieefCeveer %eeveceleer ceeleepeer ves kegceejer DeJemLee ceW
Deeefe&kee oer#ee enCe kej Ske DeefYeveJe hejcheje kee met$eheele
efkeee nw~ efpemekes heuemJehe osMe ceW Deepe MeleeefOeke Ssmeer
Deee|ekeeSB nQ efpevneWves ie=nmLeeece ceW eJesMe kes hetJe& ner mebmeej
keer Demeejlee kee %eeve eehle kej Deeefe&kee kes ceneeleeW kees
Debieerkeej efkeee efkevleg Fme hejcheje kee met$eheele kejves Jeeueer
ieefCeveerecegKe eer %eeveceleer ceeleepeer keer eLece Deeefe&kee efMe<ee
nesves kee meewYeeie eehle ngDee keg. ceeOegjer pewve kees, pees Deepe
e%eeeceCeer Deeefe&kee eer eboveeceleer ceeleepeer kes he ceW Deheveer
%eeve jefMceeeW mes efoefioievle kees Deeueesefkele kej jner nQ~ Ssmeer

Debke-12

Deeefe&kee eer eboveeceleer ceeleepeer kes JeefelJe Deewj ke=eflelJe

hej keg Yeer efueKevee keg keef"ve-mee ueielee nw, efhej Yeer
Gvekes mJeefCe&ce peerJeve hej meeOeceea yebOegDeeW kes efnle ceW efkebefeled
heefjee emlegle kejves keer YeeJevee mes efueKe jne ntB~
GejeosMe kes yeejeyebkeer peveheo kes eece efkewleveiej ceW
DeeJeeue efoiecyej pewve peeefle efveJeeme kejleer nw~ Fmeer peeefle kes
ieewjJe, ieeseue iees$eere eser eer essueeue peer Deheveer Oece&helveer
eerceleer ceesefnveer osJeer meefnle efkewleveiej ceW ner efveJeeme kejles Les~
Deehe eer veewyelejee pewve kes heg$e eer Oevekegceej pewve kes leerve
heg$eeW, meJe&eer yeyyetceue, essueeue SJeb yeeueevo ceW cebPeesues Les~
eer essueeue peer keer kegue 13 mebleeveW ngF efpevekes veece eceMe:
efvecveJeled nQ
1. kegceejer cewvee pewve-hetpe ieefCeveerecegKe eer %eeveceleer ceeleepeer
(yeeueyeeeeefjCeer)
2. eerceleer Meebefle osJeer pewve, ueKeveT
3. eer kewueeMeebo pewve meje&he, efkewleveiej/ueKeveT
4. meew. eerceleer osJeer pewve, yenjeFe
5. kegceejer ceveesJeleer pewve-eeefj$eeceCeer Deeefe&keejlve eer DeYeeceleer
ceeleepeer (yeeue yeeeeefjCeer)
6. mJe. eer ekeeMeebo pewve, efkewleveiej
7. eer megYee<eebo pewve meje&he, efkewleveiej
8. eerceleer kegcegoveer osJeer pewve, keevehegj
9. kece&eesieer ye.jJeerv kegceej pewve (yeeueyeeeejer)
10. eerceleer ceeueleer pewve, efouueer
11. eerceleer keeefceveer osJeer pewve, oefjeeyeeo
12. kegceejer ceeOegjer pewve-e%eeeceCeer Deeefe&kee eer eboveeceleer
ceeleepeer (yeeueyeeeeefjCeer)
13. eerceleer ef$eMeuee pewve, ueKeveT
Ske ner heefjJeej mes 3-3 yenveeW kee Deeefe&kee yevevee Deewj
Ske YeeF& kee mehlece eefleceeOeejer SJeb ie=nleeieer yevekej kece&eesieer
keer GheeefOe eehle kejvee en meeseves kees efJeJeMe kejlee nw efke
efkevneR efJeMes<e keejCeeW mes heefjJeej efJeMes<e kees ner Ssmee megeMe
eehle neslee nw~ en OeejCee Deewj Yeer heg nesleer nw peye nce heeles

mecei%eeve (petve-2009)

(15)

nQ efke ceelee ceesefnveer osJeer ves Yeer Fme Demeej mebmeej kees leeie
kejkes Deeeee&eer Oece&meeiej peer cenejepe mes meved 1971, Depecesj
ceW Deeefe&kee oer#ee enCe kej mJeeb Deheveer ner heg$eer kes efveoxMeve ceW
meceeefOe keer (15 peveJejer 1985 kees nefmleveehegj ceW) meheue
meeOevee keer~ Ssmes ceneve hegCeMeeueer heefjJeej ceW 18 ceF& 1958
leovegmeej pes ke=<Ce DeceeJemee Jeerj efveJee&Ce mebJeled 2484 kees
yeejnJeeR mebleeve kes he ceW ceeOegjer kee pevce ngDee~ pewve hegjeCeeW
kee efvejvlej mJeeOeee kejves Jeeueer ceelee ceesefnveer ves Deeeee&
kegvokegvo keer ceeB kes meceeve ceeOegjer kees Yeer yeeueheve ceW ner Oece&
kes mebmkeej os efoes Les, leYeer lees cenpe 11 Je<e& keer Gce ceW meved
1969 ceW hetpe %eeveceleer ceeleepeer mes Jewjejie kes mebmkeej eehle
kej 13 Je<e& keer Deeeg ceW (meved 1971 ceW) megiebOeoMeceer kes heeJeve
heJe& hej Depecesj keer Oece&eeCe veiejer ceW Deeheves Deepevce yeeee&
ele OeejCe kej efueee~ kenles nQ hetle kes heeBJe heeueves ceW ner vepej
Deeves ueieles nQ~ Deun[ cemle peJeeveer kes efpeve efoveeW ceW yeeefuekeeSB
Kesueves-ketoves Deewj ceewpe-cemleer kejves ceW ceive jnleer nQ leye
ceeOegjer yeeee& kes meeLe-meeLe Deheves mJeeOeee mes cesOee kees
meBJeejves ceW ueie ieF~ meved 1982 ceW pecyeterhe %eeve peesefle
eJele&ve kes efveefcee mes hetpe ieefCeveer %eeveceleer ceeleepeer efouueer kes
ceesjeries efoiecyej pewve cebefoj ceW eelegcee&me kej jner LeeR, leye
Deeheves oes eeflecee kes ele OeejCe efkees leLee Deieues 5 Je<eeX ceW 5
Deewj eefleceeDeeW kes eleeW kees OeejCe kejves kee mebkeuhe kejles ngS
1987 ceW mehlece eeflecee SJeb ie=nleeie kes ele OeejCe efkees~ yenve
ceeOegjer kes ceve ceW lees Jewjeie kee YeeJe efnueesjW ceej jne Lee~ Ssmes
ceW GvnW mehlece eeflecee kes eleeW mes keneB meblees<e nesves Jeeuee Lee~
1971 mes ueskej 1989 leke 19 Je<eeX ceW yeeeeefjCeer yevekej
efpeme ekeej Deeheves mebIe keer mesJee keer, ieg cegKe mes eejeW
DevegeesieeW kes iebLeeW kee DeOeeve efkeee Deewj kece& efmeeble kes eefle
Deheveer DeemLee kees yeueJeleer kejles ngS Jewjeie kes YeeJeeW kees heg
efkeee, Ssmes GoenjCe efJejues ner nQ~ eleeW kee ke"esjlee mes heeueve
kejves/kejeves ceW osMe ceW efJeKeele ieefCeveer %eeveceleer ceeleepeer ves
Deheveer efMe<ee kees peeBee, hejKee leLee meye ef<eeW mes eesie heees
peeves hej eeJeCe Megkeuee ieejme leovegmeej 13 Deiemle 1989 kees
Deeefe&kee kes ceneele eoeve efkees Deewj Fme ekeej 19 Je<eeX keer
meeOevee kes yeeo ieefCeveer %eeveceleer meMe kegMeue efMeuheer kes ceeie&oMe&ve
ceW keg. ceeOegjer Deeefe&kee eboveeceleer ceeleepeer yeve ieF&~
eespeveeye {bie mes efkeee ieee ece keYeer JeLe& veneR
peelee~ efpeme ekeej iebiee kes Lehes[eW mes kebkej Mebkej yeve peelee nw

(16)

Gmeer ekeej ieefCeveer %eeveceleer ceeleepeer kes ke"esj DevegMeemeve Deewj

ienve DeOeeve keer hee"Meeuee ceW ceeOegjer kes %eeve ceW pees efveKeej
Deeee, Jees Deepe engB Deesj eke nes jne nw~ Deheves hetJe& veece kes
Deveghe Gvekeer JeeCeer ceW ceeOege& lees Meg mes ner Lee efkevleg ceelee
%eeveceleer peer kes %eeve Deewj evove keer Meerleuelee kee heefjheeke
nesves mes Ske Ssmee megeesie yevee efke Deepe Yeeweflekelee keer ekeeeeQOe
ceW Yekelee egJee eboveeceleer peer kes heeme Deheveer pJeueble mecemeeDeeW
kee Meerleue meceeOeeve heeves efKebee euee Deelee nw~ meved 1989 mes
ueskej 2008 leke kes ieefCeveer %eeveceleer ceeleepeer kes meeLe mecheVe
20 eelegcee&me eboveeceleer peer kes eje keer ieF& uecyeer-uecyeer heo
ee$eeDeeW keer keneveer Kego ner kenles nQ~
Fmekes Deefleefje eelegcee&me mes Flej DeJeefOe ceW ceeleepeer kes
ess-ye[s Deveske efJenej nesles jnles nQ~ pewmes meved 1989 ceW ner
efJenej eejbYe kejkes mejOevee, ye[ewle, ceesoerveiej Deeefo veiejeW ceW
hetpe ceeleepeer kes meeLe ieF~ hegve: meved 1993 ceW Meeele leerLe&
DeeesOee keer Deesj efJenej ngDee, lees hetjs DeJeOe eevle ceW efJeejCe
ngDee~ meved 1995-1996 ceW pecyeterhe mes efouueer, nefjeeCee,
jepemLeeve, ceOeeosMe nesles ngS Deehe ceneje^ ieF lees Jeehemeer
ceW iegpejele, jepemLeeve neskej efouueer heOeejeR hegve: meved 2000 ceW
eeeie-Fueeneyeeo kes efueS efJenej ngDee Deewj meved 2002 ceW
YeieJeeve ceneJeerj pevceYetefce kegC[uehegj keer Deesj efJenej kejkes
meccesoefMeKej efme#es$e keer Jebovee kee Yeer hegCe DeJemej eehle
ngDee SJeb efomecyej 2007 SJeb peveJejer 2008 keer ke[ke[eleer
meoea ceW ceeleepeer GejeosMe kes yejsueer peveheo ceW efmLele eefme
DeefleMee #es$e Deefn$e heee&veeLe ieF Deewj JeneB cenecemlekeeefYe<eske
kes keee&ece kees Dehevee meeefveOe eoeve efkeee~ hetpe ceeleepeer kes
JeefelJe kes efJeefMe henuegDeeW leLee meeefnefleke SJeb meeceeefpeke
DeJeoeve kes yeejs ceW efueKevee Delevle og<kej nw uesefkeve hetpe
ieefCeveer eer %eeveceleer ceeleepeer kes mebIe kes meeLe 1981 mes DeveJejle
he ceW peg[s nesves kes keejCe ceQves ceeOegjer peer Deewj eboveeceleer
ceeleepeer oesveeW kees vepeoerke mes osKee nw~ en mebYeJe nw efke Deheveer
meerefcele MeefeeeW kes keejCe ceQ Gvekes JeefelJe keer TBeeF&eeW keer
Leen ve ues heeee ntB uesefkeve pees Yeer ceQves osKee, peevee Deewj
mecePee, Gmes ceQ keg efyevogDeeW ceW meceeefnle kejves kee eeeme kej
jne ntB~ keeflehee ecegKe efyevog efvecveJeled nQDeveve iegYee-ie=nmLeeece keer ye[er yeefnve SJeb pewve
meceepe keer Jeefjlece meeOJeer Deeefe&kee eer %eeveceleer ceeleepeer
kees Deeheves 1969 ceW ieg kes he ceW mJeerkeej kej leeie/DeOeeve
keer Deesj keoce ye{eee~ Deewj 1971 mes lees Deehe melele eee kes

mecei%eeve (petve-2009)

Debke-12

meceeve hetpe ceeleepeer kes heeme ceW jnkej Deeiece ebLeeW kee
iegcegKe mes DeOeeve lees kej ner jner nQ, hetpe ieefCeveer %eeveceleer
ceeleepeer kes mebIe keer mesJee Deehekeer Deveve iegYeefe kee Glke=
GoenjCe nw~ Deeheves Deheves Deefpe&le %eeve kee meogheeesie Yeer Deelce
keueeCe kes Deefleefje iegYeefe SJeb ieg iegCe uesKeve ceW ner
yenguelee mes efkeee nw~
Dee<e& hejchejevegeeeer-yengle keg efueKeves kes yeeJepeto
Deeeej mebefnlee ceW yengle meer yeeleW DeefueefKele jn peeleer nQ~
ogefveee kee keesF& Yeer mebefJeOeeve meYeer efeeW mes keYeer hetCe& veneR
yeve heeee~ ener keejCe nw efke Deveske efveCe&e hejcheje kes DeeOeej
hej efuees peeles nQ~ eeefj$eeeJeleea Deeeee&eer Meebeflemeeiej peer
cenejepe keer hejcheje ceW oeref#ele nesves kes keejCe Fme ieg
hejcheje kee Deehe meowJe ieewjJehetJe&ke mcejCe kejleer nQ leLee ieg
hejcheje eje mLeeefhele jerelf eeeW, hejchejeDeeW kee {leehetJe&ke Devegheeueve
kejleer nQ~
DeeMegkeefJeefe$eer-hetpe ye[er ceeleepeer eje efkemeer Yeer Oeeefce&ke
Deeeespeve keer esjCee oer peees, Deeefe&kee eboveeceleer peer lelkeeue
Gme hej Yepeve yevee osleer nQ~ Fve YepeveeW ceW peneB Ske Deesj
ieselee nesleer nw, JeneR otmejer Deesj FveceW Oece&, oMe&ve, DeOeelce
SJeb Fefleneme kes leJe ghes jnles nQ~ peve-peve ceW eeej ee
peg[eJe lees neslee ner nw~ Yepeve, Deejleer, eeueermee SJeb hetpee yeveeves
ceW Deehekees Flevee Deevebo Deelee nw efke Jes FmeceW [tye peeleer nQ~
heewjeefCeke keLeevekeeW SJeb eLeceevegeesie kes emebieeW kee efJemle=le %eeve
leLee kejCeevegeesie/Jeevegeesie keer mecePe nesves kes keejCe Gvekes
eje jes iees Yepeve, hetpeeSB Deeefo pewve meeefnle keer Decetue
efveefOe nQ~ FveceW meeefnefleke meewJe SJeb efJe<ee kee ieecYeere&
meceeve he mes neslee nw~
eYeeJeer Jeee-Deeiece ebLeeWs leLee mecemeeceefeke meeefnle
kes ienve DeOeeve mes eehle efve<ke<eeX SJeb mJejefele YepeveeW/
cegekeeW mes ege Deehekes eJeeve/GodyeesOeve egJee heer{er kees yejyeme
Deheveer Deesj Deekeef<e&le kejles nQ~ ye[er mes ye[er meYee kees ceb$ecegiOe
kejves keer DeeheceW DehetJe& #ecelee nw~ Deehekes eJeeve Fleves meerke,
megmebiele SJeb eceye nesles nQ efke eJeeveeshejevle eleske eeslee kes
heeme meeseves-efJeeejves SJeb DeeejCe kejves nsleg keg ve keg
meeceeer nesleer nw~ efJe<ee keer mejuelee, ueeyelee SJeb
eYeeJeeslheeokelee Deehekeer efJeMes<elee nw~
kegMeue uesefKekee-keeJe jevee Deehekeer ceewefueke eefleYee nw
heuele: Deehekeer ke=efleeeW ceW Yepeve meben, Deejleer meben, eeueermee
meben, hetpeeDeeW kee yeengue nw leLeeefhe Deeheves keg Delevle iebYeerj
eke=efle kes keee& efkees nQ efpeveceW meJeexheefj nw efmeeble ebLe <edKeC[eiece

Debke-12

keer ieefCeveer %eeveceleer ceeleepeer ke=le efmeevle efebleeceefCe Meer<e&ke

mebmke=le erkee keer efnvoer erkee~ <edKeC[eiece keer OeJeuee erkee
kes 5 Keb[eW kees meceeefnle kejves Jeeueer 16 hegmlekeeW keer ceeleepeer
ke=le efmeevleefebleeceefCe Meer<e&ke mebmke=le erkee lees hetCe& nes egkeer
nw efkevleg efnvoer erkee kee keee& Deehekes eje eue jne nw~ mecemeeceefeke efJe<eeeW hej Deehekes ope&veeW uesKe leLee keF& MeesOehetCe&
DeeuesKe Yeer efJeefJeOe he$e-heef$ekeeDeeW ceW he egkes nQ~
efmenmle mecheeefokee-hetJe& ceW ye. ceesleerevo (meceefle#eguueke ceesleermeeiej peer) SJeb ye. jJeerv kegceej peer kes mecheeokelJe
SJeb Jele&ceeve ceW ye. jJeerv kegceej peer kes mecheeokelJe ceW efvekeueves
Jeeueer mecei%eeve ceeefmeke heef$ekee kes mecheeove ceW Deehekee hejes#e
meneesie lees jnlee ner nw Deeefe&kee jlveceleer DeefYevebove ebLe,
Deeeee& Jeerjmeeiej mce=efle ebLe, ieefCeveer %eeveceleer ieewjJe ebLe,
YeieJeeve heee&veeLe le=leere meneeefyo ebLe Deehekeer mecheeove keuee
ceW eeJeerCe keer keneveer kenles nQ~ ceee& 2008 ceW efJeceesefele
eeefj$eeceCeer Deeefe&kee eer DeYeeceleer-peerJeveee$ee kees Deehekes
eje ner emlegle efkeee ieee nw~ YeieJeeve ceneJeerj efnvoer-Debespeer
pewve MeyokeesMe keer Jeeevee ceW ceQves mJeeb hetpe ceeleepeer keer met#ce
ef, %eeve keer efheheemee SJeb DeOeeve kes ieecYeere& kee DeJeueeskeve
efkeee nw~ Yeues ner Fmekes mecheeoke YeeF& peer (kece&eesieer ye.jJeerv
kegceej pewve) nQ efkevleg ceeleepeer eje mebkeefuele Jen MeyokeesMe
efJeeveeW kes efueS Deleble cenlJehetCe& ke=efle kes he ceW emlegle ngDee nw~
Deehekeer Fve efJeMes<eleeDeeW kes keejCe Deehekee meeceeefpeke
SJeb meeefnefleke DeJeoeve Delevle efJeefMe nes ieee nw~ meeceeefpeke
hegvej&evee kes Devegeve ceW Deeheves kesv efyevog yeveeee egJee heer{er
kees~ oer#ee hetJe& Deeheves Deheveer Meee meYeeDeeW SJeb efMe#eCeeefMe#eCe efMeefJejeW kes ceeOece mes egJeeDeeW kees mebmkeeefjle kejves
leLee Gvekeer Oece& kes eefle Jeehle YeebefleeeW kees otj kejves kee
cenveere keee& efkeee~ Oece& mes keesmeeW otj jnves Jeeuee egJee pees
Oece& kees heeKeC[ SJeb {keesmeuee kenlee nw, peye Deehekes mebheke& ceW
Deelee nw lees Jen peeve heelee nw efke Oece& Ske peerJeve Mewueer nw efpemes
Deheveekej leveeJe cege peerJeve efpeee pee mekelee nw~ Fmemes
peerJeve keer iegCeJeee ye{leer nw~ meceepe ceW meeLe&ke keee& kej heeves
kee meblees<e Ghepelee nw SJeb efceueleer nw Jele&ceeve mes meblegef,
Denmeeme neslee nw peeefle SJeb kegue kes ieewjJe kee, peeieleer nw keg
kej iegpejves keer leceVee leLee efveKejlee nw Deelce efJeeeme~ meceefle
Deeheves Oeeve kejves SJeb efmeKeeves keer Ssmeer jerefle efJekeefmele keer nw
pees hejchejevegceesefole lees nw ner efkevleg Gmekeer emlegefle nw mejue,
menpe SJeb yeesOeiece~

mecei%eeve (petve-2009)

(17)

Deepe hetjs osMe ceW Fme yeele keer Keeefle nw efke ceeleepeer (hetpe
ieefCeveer %eeveceleer ceeleepeer) efpeme keece kees neLe ceW uesleer nQ Jen hetCe&
neslee nw~ Jes efkemeer keece kees DeOetje veneR es[leer nQ~ JeemleJe ceW
ceeleepeer keer eespeveeDeeW keer hetCe&lee kes cetueeOeej 4 mlebYe nQ~
1. hetpe ieefCeveer eer %eeveceleer ceeleepeer (mJeeb)
2. hetpe Deeefe&kee eer eboveeceleer ceeleepeer
3. #eguueke eer ceesleermeeiej peer cenejepe
4. kece&eesieer ye.jJeerv kegceej pewve
hetpe eboveeceleer ceeleepeer kes Fleves meeceeefpeke DeJeoeve kes
meeLe ner Gvekes meeefnefleke DeJeoeve Yeer kece veneR nQ eefo Gvekeer
ke=efleeeW kee cetueebkeve/meceer#ee kejves ueie peeeW lees Ske eyebOe

yeve peeesiee heuele: efnvoer, Debespeer, mebmke=le Yee<eeDeeW ceW ueieYeie

meew keer mebKee ceW hetpe ceeleepeer ves efmeevle evLe, hetpee efJeOeeve,
Yepeve jeveeeW Deeefo iee Je hee ceW meeefnle me=peve kee ceneve
keee& efkeee nw~
Ssmeer hetpe eboveeceleer ceeleepeer kes 52JeW pevceefoJeme hej ceQ
Gvekes oerIe& SJeb mJemLe peerJeve keer cebieue keeceveeeW kejles ngS
efpevesv eYeg mes ener eeLe&vee kejlee ntB efke Deehekes ceeOece mes Fme
Oeje hej meowJe Oece& keer iebiee yenleer jns Deewj peve-peve ceW pewveOece&
kes efmeevleeW kee eeej-emeej nesJes~ meeLe ner Deehekes DeeOeeeflceke
peerJeve ceW Yeer Gejesej GVeefle nesleer jns Deewj Deehekes Deefvlece
ue#ecees#e keer eeefhle Deeieeceer YeJeeW ceW MeerIe nesJes~

pecyeterhe-nefmleveehegj ceW oMeue#eCe heJe& ceW peeves Jeeues efJeeveeW kes efuees

eqJeled eefMe#eCe efMeefJej

esjCee SJeb meeefVeOeieefCeveer ecegKe Deeefe&kee efMejesceefCe eer %eeveceleer ceeleepeer memebIe
efleefLe eeJeCe ke=<Cee yeejme mes eeJeCe Megkeuee hebeceer,
eqoveeBke 19 pegueeF&, jefJeJeej mes 26 pegueeF& 2009, jefJeJeej leke
mecceeveveere efJeledpeve! Ghejese eefMe#eCe efMeefJej ceW osMe kes peeves-ceeves SJeb Gekeesef kes efJeleJej heOeejkej eefMe#eeefLe&eeW
kees pewveOece& efmeevle, hetpee-heefle, Jekele=lJe-keuee Deeefo kee efMe#eCe eoeve kejWies meeLe ner efJeMes<e he mes meYeer kees ceneve meeOJeer
hetpe ieefCeveer eer %eeveceleer ceeleepeer, Deeefe&kee eer DeYeeceleer ceeleepeer, Deeefe&kee eer eboveeceleer ceeleepeer SJeb heer"eOeerMe #eguueke eer
ceesleermeeiej peer cenejepe mes Yeer efvele %eeveesheeesieer efMe#eCe eehle nesiee~ eefo Deehe Fme efMeefJej ceW Yeeie uesvee eenles nQ lees MeerIe ner
nceW efvecve heles hej Deheveer peevekeejer Yespeves kee ke kejW~

heOeejves Jeeues mecemle efMeefJejeefLe&eeW kes DeeJeeme, Yeespeve, mJeuheenej leLee he"ve-meeceeer Deeefo keer
mecegefele JeJemLee kee eyevOe Deeeespeke eje efve:Meguke efkeee ieee nw~

Deeeespekeeqoiecyej pewve ef$eueeske MeesOe mebmLeeve, hees.pecyeterhe-nefmleveehegj (cesj") G.e.

mecheke&cees.09411025124, 09412708203, 01233-280316, F&-cesueravindrajain@jambudweep.org

eer megjsMe pewve kegueeefOeheefle, cegjeoeyeeo kee DeefYevevove

cegjeoeyeeo ceneveiej ceW Deelceevevo pewve meYee (esleecyej), efoiecyej leLee LeevekeJeemeer pewve meceepe eje mebege he mes
YeieJeeve ceneJeerj keer 2608JeeR pevcepeebleer kes DeJemej hej Deeeesefpele keee&ece ceW leerLekej ceneJeerj efJeeefJeeeuee, cegjeoeyeeo
kes kegueeefOeheefle eer megjsMe pewve kee mecceeve he$e, mce=efle efevn leLee Meeue YeW kej neefo&ke DeefYevevove leLee mJeeiele efkeee ieee~
Fmekes Deefleefje 5 Deewue 2009 kees Yeejleere pewve efceueve #es$e mebKee 3 kes 21JeW DeefOeJesMeve ceW ueieYeie 21 MeeKeeDeeW mes heOeejs
meomeeW keer Yeejer mebKee kes ceOe efceueve kes DeOe#e eer megjsMe pewve efjlegjepe, cenecev$eer eer peeevo pewve Je Deve
heoeefOekeeefjeeW eje eer megjMs e pewve kegueeefOeheefle kee mecceeve efkeee ieee~ en mecceeve eer megjsMe pewve kees meceepe kes eefle Gvekeer
Glke= mesJeeDeeW kes efuees eoeve efkeee ieee~

(18)

mecei%eeve (petve-2009)

Debke-12

MeebefleJe<e&-2009 kes Devleie&le hetpe ieefCeveer eer %eeveceleer ceeleepeer kes eJeeve-emeejCe kes ceOe

DeemLee ewveue hej Ieesef<ele Oeeefce&ke Devegeve eefleeesefielee kes heefjCeece

%eeleJe nw efke DeemLee ewveue hej eefleefove ceOeevn 2.30 yepes emeeefjle nesves Jeeues hetpe ceeleepeer kes cebieue eJeeve kes heeeled Deeefe&kee eer
eboveeceleer ceeleepeer eje efJeeMeebefle nsleg YeeeW kes efuees Oeeefce&ke Devegeve eefleeesefielee keer Iees<eCee efomecyej 2008 ceW keer ieeer Leer~ Fme eefleeesefielee
ceW YeeeW kees 1 peveJejer mes 10 ceee& kes ceOe meecetefnke DeLeJee Jeefeiele he ceW meJee&efOeke efJeOeeve, peeheevegeve, Yeefe-hee" Deeefo kejves keer esjCee
eoeve keer ieeer Leer~ Dele: Fme esjCee kes heuemJehe meejs osMe ceW DeYeer leke efJee keer Meebefle nsleg kegue 4026 hetpee efJeOeeve, 21913113 yeej ceb$eeseej,
16444 peehe ceeueeeW, 3000 Yeefe-hee" leLee 124444 yeej ceb$e uesKeve kes keee& mecheVe nges nQ~ efveefele ner mechetCe& pewve meceepe eje 1 peveJejer 2009
mes ceveees pee jns MeebefleJe<e&-2009 kes Devleie&le Fleveer DeefOeke cee$ee ceW peeheevegeve kejvee Ske Ssefleneefmeke SJeb ogue&Ye keee& ngDee nw~ cee$e peveJejer
mes ceF& ceen leke mecheVe Fve DevegeveeW mes osMe keer efmLeefle ceW YeeeW kees Meebefle kee DevegYeJe Yeer nes jne nw~

1 peveJejer mes 10 ceee& kes ceOe meJee&efOeke peeheevegeve kejves Jeeues efJepesleeDeeW kes veece efvecve nQ
eLece
efleere
le=leere

eLece
efleere
le=leere
eLece
efleere
le=leere

eLece
efleere
le=leere
eLece
efleere
le=leere

Debke-12

meJee&efOeke meecetefnke efJeOeeve kejves JeeueeW kes heefjCeece

- DeefKeue YeejleJe<eeae efoiecyej pewve ceefnuee mebie"ve, Meeeerveiej, cesj"
201 efJeOeeve
eje meceeeej eehleeerceleer megOee pewve (DeOe#e), eerceleer Debpet pewve (cev$eer)
- Deewjbieeyeeo ceefnuee ceC[ue, ceneje^
107 efJeOeeve
eje meceeeej eehlemeew. DeCeeyeeF& heeveer (DeOe#ee), meew. heg<hee ye[peeles (ceb$eer)
leLee meew. mejespe Deefpele kegceej "esues (meome)
- eer efoiecyej pewve meceepe, eerjecehegj (cene.)
60 efJeOeeve
eje meceeeej eehlemeew. megueesevee jepekegceej keeuee, eerjecehegj (cene.)
Jeefeiele efJeOeeve kejves JeeueeW kes heefjCeece
- eerceleer ceervee#eer censMeebo pewve, ceeb[Jeer (metjle) iegpejele
160 efJeOeeve
- eerceleer ue#ceer pewve, Deeieje (G.e.)
110 efJeOeeve
- meew. efoJee cevemegKeueeue Meen, ceeb[Jeer (iegpejele)
82 efJeOeeve
meecetefnke ceb$e peehe kejves JeeueeW kes heefjCeece
- eer efoiecyej pewve meceepe heueCe (cene.)
1,28,20,000 ceb$epeehe
eje meceeeej eehle[e@. peJeenj heer. ieebOeer (cev$eer)
- eer efoiecyej pewve meceepe eerjecehegj (cene.)
9,08,552 ceb$epeehe
eje meceeeej eehlemeew. megueesevee jepekegceej keeuee (^mer)
- efoiecyej pewve meceepe veef[eeo (iegpejele)
4,51,135 ceb$epeehe
eje meceeeej eehleeerceleer Je<ee&yesve njerMeYeeF& Meen (cev$eer)
Jeefeiele ceb$e peehe kejves JeeueeW kes heefjCeece
- eer megjsv Jeve kegojer, ngyeueer (OeejJee[) kevee&ke
5,67,864 ceb$epeehe
- meew. megiebOeeyeeF& megYee<eebo pewve, kegmegcyee (cene.)
5,37,840 ceb$epeehe
- eer esceuelee nerjeebo ieebOeer, meesueehegj (cene.)
4,83,500 ceb$epeehe
Yeefe hee" kejves JeeueeW kes heefjCeece
- eerceleer ke=<Cee pewve, Meeeerveiej, cesj" (G.e.)
1401 MeebefleYeefe
- eerceleer efJeceuee pewve, nefjej (Gejebeue)
309 MeebefleYeefe
- eerceleer megOee pewve, Meeeerveiej, cesj" (G.e.)
256 MeebefleYeefe
efJeMes<e hegjmkeej-meew. meefJelee Sme. pewve, ceuekeehegj, yegue"eCee (cene.), 540 Yeeecej hee"

mecei%eeve (petve-2009)

(19)

eqJeeMeebelf e kes efueS veeefjeeW keer Yetecf ekee

(eeeie-Fueeneyeeo ceW 22 ceee& 2009 kees Deeeesefpele efveyevOe eeefleeesefielee ceW efleere hegjmkeej eehle DeeuesKe)

-keg. mJeeefle pewve megheg$eer eerceleer uelee pewve, Deuueehegj-Fueeneyeeo

Deepe hetjs efJee ceW DeMeebefle SJeb DeelebkeJeeo kee penj hewue
jne nw~ efnmb ee Deheveer ejce meercee hej nw, Demeblees<e SJeb Dejepekelee
ves hetjs efJee kees Deheves peeue ceW peke[ jKee nw~ eleske osMe ceW
keesF&-ve-keesF& mebie"ve Deheveer ceeBieeW kees ceveJeeves kes efuees efnbmee
SJeb Deelebke kee meneje ues jne nw~ nj Deeves Jeeues Je<eeX ceW en
DeelebkeJeeo efkemeer ve efkemeer keejCeJeMe ye{lee ner pee jne nw eens
Jen jepevewefleke keejCe neW, meeceeefpeke efmLeefle nes, Oeeefce&ke
kejhebLeer neW ee Jeefeiele mJeeLe&~ DeelebkeJeeo hetjs efJee kees
Oeerjs-Oeerjs Deheveer efiejhele ceW ueslee pee jne nw~ efJee ceW Meebefle
mLeeefhele kejves ceW heg<e kee eesieoeve lees nw ner, Fmekes meeLemeeLe ceefnueeDeeW keer Yetefcekee Yeer Gleveer ner cenJehetCe& nw~
Deepe veejer ves hetjs efJee kees en mebosMe os efoee nw efke
efnbmeelceke lejerkes mes mecemeeeW nue veneR nes mekeleer~ ieesueer kee
peJeeve ieesueer veneR nes mekeleer~ ieesueer kee peJeeye ieesueer veneR nes
mekelee~ yeefuke yew"kej yeeleeerle kes eje ner mecemeeDeeW kee
meceeOeeve nes mekelee nw~ Ssmes JeeleeJejCe ceW pewve Oece& kee efmeevle
Deefnbmee hejcees Oece&: ner eemebefieke nes peelee nw~ DeLee&led efyevee
Deefnbmee kees Deheveees Meebefle keer keecevee kejvee ner DeLe&nerve nw~
DeveskeeW Ssmes GoenjCe nQ efpememes en %eele neslee nw efke
veejer kees peye Yeer DeJemej eehle ngDee Gmeves efJee kees Ske veeer
efoMee oer~ veejer kes oe ceW efJeeceeve cecelee, esce, mvesn, leeie
SJeb Deelceyeue Jes iegCe nQ efpememes hetjs efJee kees peerleves keer #ecelee
jKeleer nw~
efJee ceW Meebelf e leYeer mebYeJe nw peye meceepe ceW Meebefle nesieer~
meceepe ceW Meebefle leYeer mebYeJe nw peye Iej heefjJeej ceW Meebefle nesieer~
IejeW keer Meebefle yeveees jKeves ceW veejer kee efJeMes<e eesieoeve neslee
nw~ Ske ceeB kes he ceW yeeeW kees oer ieeer efMe#ee, yenve kes he
ceW YeeF& kees efoes iees mebmkeej, helveer kes he ceW heefle kees efoes
iees meceefhe&le esce mes Ske megmebmke=le heefjJeej yevelee nw~ Ssmes ner
heefjJeej efceuekej Ske mJe meceepe kee efvecee&Ce kejles nQ~
meceepe keer yengle-meer FkeeFeeB efceuekej Ske cepeyetle mebmke=efle,
hetCe& Oeeefce&ke DeemLeeDeeW Jeeuee Ske cepeyetle je^ kee efvecee&Ce
kejlee nw, hejvleg en meye veejer keer esjCee ner nw~
veejer Deye Ske kecepeesj Deyeuee veneR nw Gmes Deheveer veejer
Meefe kee Denmeeme nw~ peye Yeer Gmeves { mebkeuhe kes yeue hej

(20)

Deeies ye{ves kee eeeme efkeee Jen Ske meyeuee yevekej meeceves
Deeeer, leceece egveewleer kees mJeerkeej kejkes eleske #es$e ceW Gmeves
Dehevee ueesne ceveJeeee~ Ssmeer DeveskeeW efcemeeue nQ pemeceW veejer ves
meceepe kes GlLeeve ceW SJeb osMe keer DeKeC[lee SJeb Skelee yeveees
jKeves ceW meefee Yetefcekee efveYeeF&~
YeejleJe<e& kee Fefleneme lees veejer kes DeveskeeW meenefmeke
eeeme SJeb efJeefYeVe heeW ceW efkees iees keeeeX mes Yeje he[e nw~
osJeer kes he ceW ceeB mejmJeleer kees osKee lees ogeW kee mebnej kejves
Jeeueer ogiee& SJeb keeueer kee he Yeer osKee~ meerlee, DevegmetF&ee,
ceerje, SJeb meeefJe$eer kes he ceW veejer kee esce, leeie SJeb mvesn Yeer
osKee~ Jen YeieJeeve jece kes efuees Meyejer kee Jeelmeue Yeer nw~
Fefleneme ceW jeveer meejvOee, ogiee&Jeleer SJeb jeveer ue#ceeryeeF& pewmeer
JeerjebieveeDeeW ves Deheveer Je osMe keer Deeve kes efuees nBmeles-nBmeles ngS
eeCe veeweJej kej efoes~
veejer kees peye Yeer DeJemej eehle ngDee Gmeves meMee vesle=lJe
kejles ngS efJeeMeebefle kee meowJe eeeme efkeee~ osMe keer Deepeeleer
keer ue[eF ceW Yeer mejespeveer veee[t, efJepee ue#ceer hebef[le leLee
Ssveer yesmesv kee eesieoeve jne nw~ osMe kes efJekeeme SJeb efJee
Meebefle kes eeeme ceW eerceleer Fefvoje ieebOeer, efyesve keer eOeeveceb$eer
eerceleer ceejes Lewej, eeruebkee keer eer Sme. yevojveeekes,
yeeBieueeosMe keer eerceleer MesKe nmeervee kee eeeme Yeer Delevle
mejenveere jne nw~
eeeervekeeue ceW veejer, heg<e meceepe kee Ske yejeyej kee
efnmmee Leer, hejvleg Oeerjs-Oeerjs Yetefcekee yeoueleer ieeer~ hej Deepe
veejer ves nj #es$e ceW Deheveer peien yevee ueer nw~ veejer Deepe meceepe
keer DeelceMeefe yeve egkeer nw~ Deheves GsMeeW kes eefle veejer kee
mecehe&Ce, eefleyelee Deewj efJehejerle heefjefmLeefleeeW ceW OewehetCe& eeeme
keeefyeues leejerhe nw~ Yeejleere Fefleneme Ssmeer ner veeefjeeW kes veeceeW
mes Yeje he[e nw~ efpevneWves efJee Meebefle kes efuees Ske mes ye{kej
Ske efcemeeueW hesMe keeR~ ceeceuee meceepemesJee, jepeveerefle, Kesue,
keuee, mebieerle, efmevescee, meeefnle, efJe%eeve, Geesie, veewkejer ee
mesvee mes peg[e nes, eleske peien veejer ves Deeies ye{kej efJee kees
Ske jesMeveer keer efkejCe meowJe eoeve keer~ peneB leke Jele&ceeve
Yeejle kee eMve nw eLece ceefnuee je^heefle eerceleer eefleYee
osJeerefmebn heeerue, meesefveee ieebOeer, ceeeeJeleer, meg<ecee mJejepe

mecei%eeve (petve-2009)

Debke-12

kegMeue vesle=lJe kee heefjee os jner nQ~ efJe%eeve kes #es$e ceW keuhevee
eeJeuee, megveerlee efJeefueecme, efJeemegvojer kes he ceW Sseee&
jee, megef<celee mesve, efmevescee ceW Meyeevee Deepeceer ee Kesue ceW
heer.er. T<ee Deewj meeefveee efcepee&~ vece&oe yeeeDees Deevoesueve ceW
efJemLeeefheleeW kes efuees cesIee heeskej kee Deevoesueve ee meeceeefpeke
keeeeX ceW efkejCe yesoer kee eeeme meYeer Devleje&^ere mlej hej
mejens iees~ cecelee keer cetefle& ceoj sjsmee kee eeeme lees Delevle
ner mejenveere nw, efpevneWves iejerye, ueeeej SJeb Demenee ueesieeW
keer mesJee ceW Dehevee hetje peerJeve ner ueiee efoee Deewj hetjs efJee ceW
Meebefle Deewj ceeveJelee keer DeveesKeer efcemeeue hesMe keer~
>eejer Deeefokeeue mes Iej mebYeeueves ceW lees efvehegCe Leer ner
hejvleg DeOeelce kes #es$e ceW Yeer Deheveer #ecelee kee ueesne ceveJeeee~
veejer keer mesJee Deewj Meefe kees osKekej MeeeeLe& ceW Mebkejeeee&
leke ekeje iees Les~ en Oeeje Deepe Yeer efvejvlej yen jner nw~
eeeervekeeue ceW ieeieea ves Deheveer ehe es[er Leer lees Jele&ceeve ceW
pewveOece& keer meJeexe meeOJeer eer %eeveceleer ceeleepeer DeOeelce kee
ecekelee efmeleeje nQ~ efpevneWves YeieJeeve ceneJeerj kee mebosMe
efpeees Deewj peerves oes SJeb Deefnbmee kee mebosMe peve-peve leke
henBsgeeves ceW meheuelee eehle keer~ GvneWves yeleeee efke DeeEnmee kes
eje ner efJee ceW Meebefle mLeeefhele nes mekeleer nw~ Fmeefuees GvneWves

Je<e& 2009 kees efJee Meebelf e Je<e& Ieese<f ele efkeee Deewj Fme Deevoesueve
mes peve-peve kees pees[ ves kee eeeme efkeee~ Gvekes Fme Deevoesueve
ceW eboveeceleer ceeleepeer kee eeeme Yeer mejenveere nw~
efJeeMeebefle kes efuees veeefjeeW kes Fme eeeme ceW keneR ve
keneR keesF& DeJejesOe Yeer GlheVe nes jns nQ DeLee&led kevee kees pevce
ve osvee, YetCe nlee kejvee, veejer kes eefle Iejsuet eEnmee, Deleeeej
ee onspe kes efuees veejer keer yeefue, heg<eeW kes Devegheele ceW veejer keer
efvejvlej Ieleer mebKee es meye Delevle efJeeejCeere eMve nQ~
hejvleg efJeeeme nw efke veejer mJeeb ner Deheves Deelceyeue SJeb mebIe<e&
mes Fme ef{Jeeoer ceeveefmekelee kees yeouesieer~
veejer Deye efmehe& IejeW leke ner meerecf ele veneR nw, Jen Deheves
DeefOekeejeW kes eefle Yeer mepeie nw~ Deheveer efnccele kes yeue hej mJeeb
Deheveer ue[eF& ue[ves ceW me#ece nw~ veejer ves peye Yeer mebIe<e& efkeee
meceepe kees veeer efoMee oer, Deevoesueve efkees Deewj meceepe kes
vepeefjes kees yeouee~ Deepe veejer Ske ceeB kes he ceW , yenve kes kes
he ceW, yeser kes he ceW, helveer kes he ceW SJeb Ske menkeceea kes he
ceW Gefele mecceeve eehle kejles ngS efJee kees veF& SJeb ecekeoej
DeeMee keer efkejCe eoeve kej jner nw~ Deepe veejer Deheveer mekeejelceke
meese Je leekele mes mechetCe& efJee keer lejkekeer, efJekeeme SJeb Meebefle kes
efuees Ske meMee vesle=lJe eoeve kejves ceW Deemej nw~

leerLekej pevceYetefceeeW kes efJekeeme kee ece nw peejer

veJeceW leerLekej YeieJeeve heg<heobleveeLe keer pevceYetefce keekeboer
kee ngDee YeJe efJekeeme ; MeerIe nesieer hebekeueeCeke eeflee
hetpe ieefCeveerecegKe Deeefe&kee eer %eeveceleer ceeleepeer kes peeieke ceewefueke efebleve ves meceepe kees leerLekej YeieJevleeW keer
pevceYetefceeeW kes efJekeeme keer esjCee eoeve keer~ Fme e=BKeuee ceW YeieJeeve Meebelf eveeLe, kegbLegveeLe, DejnveeLe keer pevceYetefce nefmleveehegj,
YeieJeeve DeeefoveeLe, DeefpeleveeLe, DeefYeveboveveeLe, megceefleveeLe SJeb DevebleveeLe keer pevceYetefce Meeele leerLe& DeeesOee, YeieJeeve ceneJeerj
keer pevceYetecf e kegC[uehegj (veeueboe) efyenej, YeieJeeve cegevf emegeleveeLe keer pevceYetefce jepeie=ner kee efJekeeme Deepe Fme efJee heue hej
Deheveer e efyeKesj jne nw~ Fmeer ece ceW Deye veJeceW leerLekej YeieJeeve heg<heobleveeLe keer pevceYetefce keekeboer leerLe& kee efJekeeme hetpe
ceeleepeer keer esjCee mes YeJehe ceW mecheVe nes jne nw~ keekeboer, efpeuee-ieesjKehegj (G.e.) ceW efmLele nw~ JeneB kes eeeerve cebefoj keer
cetue Jesoer mes mecemle leerLekej YeieJevleeW keer eefleceeSb eesjer eueer ieF& LeeR~ Fme efoMee ceW hetpe ceeleepeer kee Oeeve Deeke= ngDee Deewj
Gvekeer esjCee mes Deye Ske efJeMeeue vetleve efpevecebefoj kee efvecee&Ce keee& ueieYeie hetCe&lee keer Deesj nw~ leerLe& hej esveeF helLej ceW
efveefce&le YeieJeeve heg<heobleveeLe keer meJee veew heg Gegbie heeemeve eeflecee efJejepeceeve nes egkeer nw~ Fme cebefoj kee efMeueeveeme hetpe
ceeleepeer kes Yee eer jepekegceej pewve Jeerje efyeu[me&-efouueer eje 2 Je<e& hetJe& efkeee ieee Lee~ Deye MeerIe ner MegYe cegntle& ceW Fme
cebeof j keer hebekeueeCeke eeflee mecheVe nesieer~ Deehekes vepeoerkeer #es$e ceW Yeer eefo efkemeer leerLekej YeieJeeve keer pevceYetefce peerCe&MeerCe& neuele ceW nw, lees peeieke neskej Gmekes efJekeeme kes eefle MeerIe SJeb DeJeMe keoce G"eeW~ Fmekes efueS hetpe ieefCeveer
eer %eeveceleer ceeleepeer keer esjCee mes mLeeefhele leerLekej pevceYetefce efJekeeme keceser meowJe Deehekes meeLe nw~
mebheke& - leerLekej pevceYetefce efJekeeme leerLe&#es$e keceser, pecyeterhe-nefmleveehegj (cesj") G.e., cees.-09412708203

Debke-12

mecei%eeve (petve-2009)

(21)

peerve mlej hej heefjJeefle&le Keee e=BKeuee : Ske Keleje

(Debleje&^ere Mew#eefCeke esefjsefyeue ^m yeter efJeoDeeG egSefueer-Fbef[ee kes peve&ue
kechewMeves ewC[- efJebj SC[ efmebie 2009 Debke kes eeregle DeMeeske oeme ieghlee
eje efueefKele mecheeokeere kee efnvoer heevlejCe)
emlegefle : ye. keg. mJeeefle pewve (mebIemLe)
Sce.Sme.meer. (yeeeesmeebFmespe), pecyeterhe-nefmleveehegj
peerve eeweesefiekeer kes ceeOece mes efJeefJeOe heue-meefypeeeW Deeefo ceW peerve mlej hej efkeee pee jne heefjJele&ve eeefhe DeefOeke hewoeJeej
Fleeefo kes ceeOece mes uegYeeJevee eleerle nes mekelee nw, leLeeefhe Fmekes eje GlheVe Kelejveeke heefjCeeceeW mes DeveefYe%e yeves jnvee Yeer
keoeefhe Gefele veneR nw~
Ske Debleje&^er e iewj mejkeejer mebie"ve (NGO) eerveheerme kes Devegmeej peerve mlej hej heefjJeefle&le (Genetically ModifiedGM or Genetically-engineered or bio-tech-Bt) Keee heoeLeeX kee mJeemLe kes Devegketue nesves kee keesF& eceeCe veneR nw~
eerveheerme keer efjhees& kes Devegmeej peerve mlej hej heefjJeefle&le yeQieve (GM Brinjal or Bt Brinjal) ceW ceke[er, efhekeueer, efleueee, efe
DeLeJee keWegSB keer peervme nes mekeleer nQ leLee iesntB ceW ieee keer peervme nes mekeleer nQ~
eebme keer Ske mebmLee (France's Committee for Independent Research and Information on Genetic Engineering) ves Yeejle keer mebyebefOele mebmLee Genetic Engineering Approval Committee (GEAC) kees en metevee eoeve keer nw efke
peerve mlej hej heefjJeefle&le yeQieve heMegDeeW SJeb ceeveJe mJeemLe kes Devegketue veneR nw~ peyeefke ceneje^ neFefye[ meer[dme kecheveer
(MAHYCO) MeerIe ner en yeQieve Yeejleere yeepeej ceW ueeves Jeeueer nw~
otmejer Deesj GEAC ves leerve ke=ef<e efJeeefJeeeueeeW ceW peerve mlej hej heefjJeefle&le cekekee kee ye[er cee$ee ceW Glheeove kejkes Fmekes
hejer#eCe nsleg mJeerke=efle eoeve keer nw~ peyeefke Dee@efm^ee keer Ske mejkeejer DeOeeve efjhees& kes Devegmeej en cekekee ceeoe etneW ceW
vehegbmekelee GlheVe kejlee nw~ Fmekes mesJeve kes heeeled KejieesMeeW ceW Kegjeke kee kece nesvee leLee etneW ceW [eeefjee SJeb eke=le kes Jepeve
ceW keceer osKeer ieF&~ cee$e 3 cenerves keer DeefOekelece meceeeJeefOe nsleg ner es eeesie mecheVe efkees iees, hegve: hetjs peerJeve Fme ekeej kes
Yeespeve mes GlheVe nesves Jeeueer efJeke=efle kee Devegceeve menpelee mes ner ueieeee pee mekelee nw~
het[ SC[ yeeeesmesheer mes mebyebefOele [ekejeW ves mJeemLe jepe ceb$eer kees Ske %eeheve oskej efveJesove efkeee nw efke peerve mlej hej
heefjJeefle&le hemeueeW kee legjble efve<esOe efkeee peees etBekf e yeer er yeQieve (Bt Brinjal) Deheveer ekeej kee henuee Keee nw, efpemeceW yeer er peerve
(Bt gene) GheefmLele nQ leLee Fmes ogefveee Yej ceW keneR Yeer eeesie nsleg mJeerke=le veneR efkeee ieee nw~ Fmekes Deefleefje GvneWsves Fbefiele
efkeee nw efke Fme yeQieve ceW efveeesceeFefmeve (Neomycin) leLee m^shesceeFefmeve (Streptomycin) SCeryee@eesefke eeflejesOeke peervme
GheefmLele nQ, efpemekes keejCe GM Brinjal kees Keeves Jeeues Jeefe ceW keF& peerJeve-j#eke oJeeF&eeW kes eefle eeflejesOe GlheVe nes peeesiee~
yeQieve kes heeeled meeseeyeerve, ieVee, mejmeeW, Deeuet, cej, cebtbieheueer, ceej, eeJeue Deeefo hemeueW Yeer Fmeer keleej ceW nQ~
Ske Deve eeQkeeves Jeeueer yeele en nw efke Deye megDej, etne, Yesb[, eewheeeW, ceueer Deeefo keer peervme kee eeefmebie
(Crossing) heewOeeW kes meeLe kejeee pee jne nw, efpememes MeekeeneefjeeW kes efueS Demecebpeme keer efmLeefle GlheVe nes jner nw~ ceej
kes Mewuhe (Shelf) DeLee&led Keesue keer Deeeg ye{eves nsleg Deheveer uecyeer Deeeg kes efueS eefme Ske ceueer Arctic Flounder keer Ske
Antifreeze peerve kees ceej ceW eJesMe kejekej pesvesefke-heefjJele&ve efkeee ieee nw~ "Flavr Savr" keer meb%ee eehle Fve ceebmeenejer
ceejeW kees eeke=efleke ceejeW mes Deueie heneeve heevee DemebYeJe ner nw~
uesn efmLele ef[heWme efjmee& SC[ [sJeueshecesC DeeiexveeFpesMeve kes Jew%eeefvekeeW ves Yeer FefC[eve Seerkeuej efjmee& Fbmeret keer
meneelee mes Ske Cold-tolerant ("C[ke eeflejesOeke) peerve kee helee ueieeee nw~ Gvekee GsMe Fme peerve kees efMet keuej (Tissue
Culture) SJeb pesvese
f ke Fbpeerevf eeefjib e (Genetic Engineering) kes eje ceej ceW eleejesehf ele kejves kee nw~ hejvleg eMve en nw efke
keee Fmekes heefjCeeceeW hej Yeueer-Yeebefle efJeeej kej efueee ieee nw DeLeJee veneR?

(22)

mecei%eeve (petve-2009)

Debke-12

efMeceuee efmLele mesv^ue heesses efjmee& Fbmeret eje peer Sce Deeuet (GM Potato) keer efkemceW efJekeefmele keer ieF& nQ~ efebmespe
hewoj veece mes eefme Ske mepeeJeer (Ornamental) heewOes mes eehle Ama-1 veeceke peerve, pees Ske mesjspe Suyetefceve eeserve peerve
(Storage Albumin Protein Gene) nw, kees Deeuet keer veF& efkemce ceW eleejesefhele efkeee ieee nw~ Jemlegle: peue ceW Iegu eveMeerue
Suyetefceve eeserve DeC[s Deeefo ceW GheefmLele jnleer nw~
meved 2002 ceW ceuervesMeveue keeheexjsMeve ceesvmesCes eje yeesueiee[& (Bollgard) veece mes peer Sce keheeme keer Ske efkemce (GM
Cotton Strain) eeefuele keer ieF&~ eej Je<e& heeeled DeebOe eosMe ceW Fme keheeme kes KesleeW kees ejves mes 1800 Yes[W ce=leg kees eehle
nes ieF~ keheeme keer Fme efkemce kees efJekeefmele kejves ceW efpeme peerve kee eeesie efkeee ieee nw, Gmeer peerve kees peer Sce yeQieve (GM
Brinjal) ceW Yeer eege efkeee ieee nw~ DeOeeve mes %eele ngDee nw efke en eleejesefhele peerve eeke=efleke peervme kes meeLe nmle#eshe kejles
ngS keQmej, etcej, ceOegcesn, oejesie Deeefo GlheVe kejves kes meeLe-meeLe heshe[eW, iegoex SJeb eke=le kees Yeer ve kej mekeleer nw~
'Flavr Savr' ceejeW kes meceeve peer Sce yeQieve kees Yeer yeee ue#eCeeW kes DeeOeej hej eeke=efleke yeQieve mes Deueie veneR efkeee pee mekelee~
peneB Ssmes heefjJeefle&le Keee heoeLeeX hej "GM" (peer Sce) keer ceesnj ueieevee DeefveJeee& nw, JeneR Meekeenejer yebOegDeeW kees en metevee
eehle nesvee Yeer Deefle DeeJeMeke nw efke peerve mlej hej heefjJeefle&le Keee ceW eleejesefh ele peerve efkemeer heewOes keer nw DeLeJee pebleg keer~
etjesefheeve etefveeve, vetpeeruewC[, meeGLe keesefjee SJeb peeheeve ves peer Sce Keee heoeLeeX hej eefleyebOe ueieeles ngS Gvekeer efyeeer hej jeske
ueiee oer nw~ efyesve kes efebme eeume& ves peer Sce Keee heoeLeeX kees veweflekelee jefnle JeeefCepe SJeb ceeveJelee jefnle efJe%eeve (Commerce
without Morality and Science without Humanity) keer meb%ee eoeve keer nw, pees hetCe&leee Gefele ner nw~ Dele: mecee jnles
GheYeeseeDeeW eje peeieke neskej peer Sce hemeueeWs kee meebmke=efleke, Oeeefce&ke SJeb vewefleke mlej hej efJejesOe kejves ceW ner meej nw~

esjke emebie Deefnbmee SJeb Meekeenej

Deesueefcheke heoke efJepeslee kegMleeryeepe megMeerue ves kene
Meekeenejer yevees, ceneyeueer yevees
(meebOe eFcme, veF& efouueer, 3 Deewue 2009 mes meeYeej)
yeerefpebie Deesuebehf eke KesueeW keer kegMleer eefleeesefielee ceW ces[ue peerleves Jeeues megMeerue kegceej kee kenvee nw efke Meekeenejer yevees, ceneyeueer
yevees~ en yeele GvneWves keue eneB peeveJejeW hej nesves Jeeues Deleeeej kees yeeeves Jeeueer mebmLee hese Fbef[ee eje Deeeesefpele Ske
meceejesn ceW kener~ megMeerue ves Meekeenejer Ske S[ kees efjueerpe efkeee efpemekee mebosMe nw : jsmeefuebie efJeo nsuLe ee@yuece? yeer efhe Sb[
m^eBie, iees Jespesefjeve~ Jen kenles nQ efke ceebmeenejer, peeveJejeW kes eefle Deleeeej Deewj etjlee kejles nQ~
megMeerue Deewj Gvekes ieg ceneyeueer meleheeue kee ceevevee nw efke Meekeenejer yeueMeeueer kes meeLe yegefceeve Yeer neslee nw~ 26 yejme
yeeo kegMleer ceW Yeejle kees Deesuebefheke ceW ces[ue efoueeves Jeeues megMeerue mes peye en hete ieee efke Deehe peye efJeosMe peeles nQ lees keee Deehekees
Meekeenejer Yeespeve keer keceer cenmetme veneR nesleer?
Gvekee kenvee jne efke nce ef[yyee yebo meefypeeeB meeLe ues peeles nQ, yes[, otOe, yeeoece, petme Deewj et Jeiewjn ues uesles nQ~ ceebme
Keeves Jeeues henueJeeveeW mes nceejer leekele kece veneR nw~ Gvekee kenvee nw efke efJeosMeeW ceW ceej, ieepej Deewj Deeuet efceue peelee nw~
yesueeme, efcee Deewj keetyee ceW nceW Ketye et efceues~ efheues Je<e& pegueeF& Deewj Fme Je<e& hejJejer ceW peye nce keetyee ceW ^sefvebie kes efueS ieS
lees nceves Deheves osMe keer lejn ner heueeW kee cepee efueee~
Deehekeer [sueer ueeFHe kewmeer jnleer nw? megMeerue kenles nQ efke megyen-Meece 250-250 eece yeeoece keer efiejer, [s{-[s{ efkeuees megyen
Meece otOe, 6 mes 7 efieueeme petme, 250 mes 300 eece cekeKeve~ Yeejleere kegMleer kees Deemeceeve keer yeguebefoeeW leke hengBeeves Jeeues megMeerue
kees Deye keF& S[ kecheefveeeW Deewj er.Jeer. ewveue Seese kejves ueies nQ~ ener veneR mesue kes DeueeJee meneje ves mheebmejefMehe keer
efpeccesoejer Yeer ueer nw~ DeeFMej ^wkej keer S[ ceW Dee jns nQ~ Ske er.Jeer. ewveue ves vee yeefueS lejn kes meerefjeue kes efueS Seese efkeee
Lee uesefkeve Deheves Jemle ^sefvebie Mes[etue keer Jepen mes GvneWves Fbkeej kej efoee~ Fmekeer Metefbie kejerye 4 cenerves leke eueveer Leer~ ceF& kes
henues mehleen ceW heleeee (LeeF&uewC[) ceW nesves Jeeueer SefMeeve ewefcheeveefMehe keer leweejer ceW pegs nQ~ Fmekes efueS yeneueie{ (meesveerhele) ceW
Ske cenerves kee ^sefvebie kewche Meg nes ieee nw~

Debke-12

mecei%eeve (petve-2009)

(23)

kece&eesieer ye. jJeerv kegceej pewve YeeF&peerkee mebe#f ehle heefjee

uesKeke-ceveespe pewve, cesj"
jlveeW keer Keeve mes jlve efvekeuee kejles nQ en mele nw~ Deeefo DeveskeeW leerLeeX kes DeOe#e nQ JeneR Deehe DeefKeue YeejleJe<eeae
leYeer lees ceelee ceesefnveer keer heefJe$e kegef#e mes Ske veneR keF&-keF& efoiecyej pewve egJee heefj<eo kes Yeer DeOe#e heo kee Yeej mebYeeue
jlve efvekeues Deewj mecemle mebmeej kees Deheveer efoJe DeeYee mes jns nQ~ Fleves DeefOeke keeeeX kees kejles ngS Yeer Deehekeer meyemes
ekeeMeceeve kej efoee~ GvneR jlveeW ceW mes Ske jlve nQ nceejs ye[er efJeMes<elee jner nw efke keYeer Yeer Deehekes esnjs hej efMeefLeuelee
peeves-ceeves veJeegJekeeW kes DeeoMe& kece&eesieer yeeeejer YeeF& ee eesOe kes YeeJe veneR efoKeles~ ncesMee nbmelee-cegmkegjelee, ceOegjlee
eer jJeerv peer~ Deehe Yeer ceelee ceesefnveer Je efhelee eer essueeue efyeKesjlee Deehekee JeefelJe DeeFves keer lejn mJe nw~ leYeer lees
peer keer veJeceeR mebleeve nQ~ Deehekee pevce pes Megkeuee hebeceer Deehekeer DeespemJeer JeeCeer, mheJeeefolee, kece&"lee, menpelee Deeefo
(eglehebeceer) meved 1950 ceW ngDee nw~ efhelee eer esus eeue peer SJeb iegCeeW kes eje YeeF& jJeerv peer mes Deepe meeje osMe heefjefele nes
ceelee ceesefnveer ves Deheves eej heg$eeW ceW mes Skecee$e Fmeer heg$e kees egkee nw~ hetpe ceeleepeer mes eehle mebmkeejeW kes Devegmeej mebIe<e&
ueKeveT etefveJeefme&er mes yeer.S. leke DeOeeve kejeee Lee~ Pesuekej Yeer mele kees Gpeeiej kejvee Deehekeer heneeve yeve ieeer
mveeleke nesves kes yeeo Yeer mebmeej kes ceesnee ceW hebmevee FvneWves nw~ efpevekes peerJeve kee eleske #eCe Oece&, Oecee&eleve SJeb iegDeeW keer
mesJee ceW Jeleerle ngDee nes, meceepe mesJee ceW Jeleerle ngDee nes Ssmes
mJeerkeej veneR efkeee~
YeesieeW kees Yeesieves kes yeeo Gmemes efJejefe nesvee lees eee YeeF& peer kes veece mes peevee peeves Jeeuee JeefelJe DeefKeue YeejleJe<eeae
Meeeer heefj<eo eje meved 1992 ceW kece&eesieer
osKee peelee nw hejvleg peye hetCe& eewJeve Deewj
keer GheeefOe mes efJeYetef<ele efkeee ieee pees efke
YeesieesheYeesie kes mecemle meeOeve GheefmLele neW
YeeF&peer kes 60JeW
veJeegJekeeW kes efueS kece&eesieer YeeF& peer kes
Gme mecee Gve meyekee heefjleeie kej leeie
pevceefoJeme pes Meg. 5 he ceW meecege DevegkejCeere nw~
kes keef"ve ceeie& hej mJeeb kees meceefhe&le kej
meved 1996 ceW ceebieerlegib eer (cene.) ceW
osves Jeeues efJejues ner ueesie nesles nQ~ Gmeer e=Kb euee 28 ceF& 2009 kes DeJemej
hej
emleg
l
e
Deeeesepf ele hebekeueeCeke eeflee kes megDeJemej
keer Ske ke[er ye.jJeerv peer Yeer nQ efpevneWves
hej Jeerj mesJee oue keer Deesj mes Deehekes keee&keueeheesW
meved 1968 mes hetpe ceeleepeer eje esefjle efkees
kee
cet
u
eekeb

ve
kejles
ngS Oece&mebj#eCeeeee& keer GheeefOe mes efJeYete<f ele
peeves hej DevleleesielJee meved 1972 ceW hetpe Deeeee& eer Oece&meeiej
peer cenejepe mes veeieewj (jepe.) ceW Deepevce yeeee&ele enCe efkeee ieee~ Deehe efJeee kes meeLe-meeLe DehetJe& keee&eCeeueer keer
efkeee~ Gmekes yeeo mes pecyeterhe-nefmleveehegj ceW ye. ceesleerebo peer #ecelee kes Oeveer nQ~ hetpe ceeleepeer kes eje mebkeefuhele eleske #es$e ceW
kes meeLe mebmLeeve kee mechetCe& oeefelJe mebYeeueles ngS meved 1987 meeefnefleke, efvecee&Ceelceke, me=peveelceke keeeeX kees cetle&he eoeve
ceW hetpe ceeleepeer kes heeme mehlece eeflecee kes ele enCe kej Deehe kejves Jeeues YeeF& eer jJeerv peer ves meved 2000 ceW hetpe ceeleepeer keer
esjCee mes Deeeesepf ele YeieJeeve $e+<eYeosJe Debleje&e^ r e efveJee&Ce
ie=nefJejle nes iees~
pecyeterhe mLeue Deehekeer efJeMes<e kece&Yetefce nw eneR mes ceneceneslmeJe Je<e& kes Debleie&le veteeke&-Decesejf kee (et.Sve.Dees.) ceW
Deheveer Oeeefce&ke efeeeDeeW kee heeueve kejles ngS Deehe mebmLee Deeeesepf ele efJeeMeebelf e efMeKej meccesueve ceW pewve Oecee&eee& kes he
mebeeueve, mecei%eeve ceeefmeke heef$ekee kee mecheeove, hetpe ceeleepeer ceW meefcceefuele neskej pewveOece& kee Jeeheke eeej-emeej efkeee Deewj
eje efueefKele mewke[eW ebLeeW kee mecheeove Deeefo kej jns nQb~ Deehe Deepe Yeer pewveOece& kes eeej-emeej nsleg melele mebueive nQ~ JeemleJe ceW
peneB eer efoiecyej pewve ef$eueeske MeesOe mebmLeeve, eer DeeesOee osKee peees lees eesie Jeefe keer heneeve Gmekes kece&" JeefelJe mes
efoiecyej pewve leerLe&#es$e keceser, eer 1008 ceeBieerlegbieer ye[er cetefle& ner nesleer nw~ kece&eesieer ye. jJeerv kegceej peer pewve meceepe kes
efvecee&Ce keceser, leerLekej $e+<eYeosJe lehemLeueer eeeie leerLe&#es$e ef#eeflepe hej ecekeles DeveesKes efmeleejs nQ~ Deehekes oerIe& SJeb mJemLe
keceser, YeieJeeve ceneJeerj pevceYetecf e kegC[uehegj efo. pewve meefceefle peerJeve kes efueS cebieue keecevee nw~

(24)

mecei%eeve (petve-2009)

Debke-12

eelegcee&me-2009 ceW Deeves Jeeues heJe& SJeb eleeW keer efleefLeeeB

(efpeeeueeue pewve hebeebie kes DeeOeej mes)
emlegefle-ieefCeveerecegKe Deeefe&kee eer %eeveceleer ceeleepeer
e.

heJe& SJeb ele

1. Deeeefvnkee heJe&
2. Je<ee&eesie mLeehevee
3. ieghetefCe&cee
4. JeerjMeemeve peebleer
5. mehleef<e& ele
6. mehlehejcemLeeve ele
7. cees#emehleceer
8. j#eeyebOeve heJe&
9. j#eeyebOeve ele
10. meesuenkeejCe ele
cesIeceeuee ele
eglemkebOe ele
efpevecegKeeJeueeskeve ele
11. Deeeee& eer Meebelf emeeiej hegCeefleefLe
12. oMeue#eCe ele
13. DeekeeMehebeceer ele
14. megiebOeoMeceer ele
15. Devebleelego&Meer ele
16. jlve$ee ele
17. #eceeJeCeer heJe&
18. Deeeee& Jeerjmeeiej hegCeefleefLe
19. Meejoe ele
20. MejoheteCf e&cee
21. Je<ee&eesie efveehevee
22. oerheeJeueer heJe&
(Jeerj efveJee&Ce ceneslmeJe)
23. ieewlecemJeeceer keer kesJeue%eeve hetpee,
ue#ceer hetpee, oerheceeefuekee GlmeJe
24. veJemebJelmej hetpee
25. Deeeefvnke heJe&

efleefLe

efoveeBke

efove (Jeej)

Dee<ee{ Meg. 8 mes 15

Dee<ee{ Meg. 14
Dee<ee{ Meg. 15
eeJeCe ke=. 1
Dee<ee{ Meg. 14 mes eeJeCe ke=. 5
eeJeCe Meg. 1 mes 7
eeJeCe Meg. 7
eeJeCe Meg. 15
eeJeCe Meg. 13 mes 15
Yeeheo ke=. 1 mes Deeefeve ke=. 1
Yeeheo ke=. 1 mes Deeefeve ke=. 1
Yeeheo ke=. 1 mes Deeefeve ke=. 1
Yeeheo ke=. 1 mes hetefCe&cee leke
Yeeheo Meg. 2
Yeeheo Meg. 5 mes 14
Yeeheo Meg. 5
Yeeheo Meg. 10
Yeeheo Meg. 11 mes 14
Yeeheo Meg. 13 mes 15
Deeefeve ke=. 1
Deeefeve ke=. DeceeJemee
Deeefeve Meg. 1 mes keeefle&ke ke=. 1
Deeefeve Meg. 15
keeefle&ke ke=. 14 (efheueer jeef$e)
keeefle&ke ke=. DeceeJemee

29 petve mes 7 pegueeF& 09

6 pegueeF& 09
7 pegueeF& 09
8 pegueeF& 09
6 pegueeF& mes 12 pegueeF& 09
22 pegueeF& mes 28 pegueeF& 09
28 pegueeF& 09
5 Deiemle 09
3 Deiemle mes 5 Deiemle 09
6 Deiemle mes 5 efmelecyej 09
6 Deiemle mes 5 efmelecyej 09
6 Deiemle mes 5 efmelecyej 09
6 Deiemle mes 4 efmelecyej 09
22 Deiemle 2009
24 Deiemle mes 3 efmelecyej 09
24 Deiemle 09
29 Deiemle 09
31 Deiemle mes 3 efmele. 09
2 efmele. mes 4 efmele. 09
5 efmelecyej 09
18 efmelecyej 09
19 efmele. mes 5 Deke.t 09
4 Deketyej 09
17 Deketyej 09
18 Deketyej 09

meesceJeej mes cebieueJeej

meesceJeej
cebieueJeej
yegOeJeej
meesceJeej mes jefJeJeej
yegOeJeej mes cebieueJeej
cebieueJeej
yegOeJeej
meesceJeej mes yegOeJeej
iegJeej mes MeefveJeej
iegJeej mes MeefveJeej
iegJeej mes MeefveJeej
iegJeej mes MegeJeej
MeefveJeej
meesceJeej mes iegJeej
meesceJeej
MeefveJeej
meesceJeej mes iegJeej
yegOeJeej mes MegeJeej
MeefveJeej
MegeJeej
MeefveJeej mes meesceJeej
jefJeJeej
MeefveJeej
jefJeJeej

keeefle&ke ke=. DeceeJemee

18 Deketyej 09

jefJeJeej

keeefle&ke Meg. 1
keeefle&ke Meg. 8 mes 15

19 Deketyej 09
meesceJeej
26 Dekeyt ej mes 2 veJecyej 09 meesceJeej mes meesceJeej

vees - Dee<ee{, Yeeheo SJeb keee|leke ceW 16 efove kes he#e nQ Dele: 16 efove Meebefle efJeOeeve kejvee~

Debke-12

mecei%eeve (petve-2009)

(25)

pecyeterhe meej meceeeej

pecyeterhe-nefmleveehegj ceW YeieJeeve MeebefleveeLe pevcepeebleer hej
efJeMes<e Deeeespeve mecheVe
meesuenJeW leerLekej YeieJeeve MebeefleveeLe keer pevceYetefce nefmleveehegj ceW eeJeCe ke=<Cee elego&Meer kes efove YeieJeeve MeebefleveeLe keer
pevcepeebleer Yeejer n<eexuueeme kes meeLe ceveeeer ieeer~ hetpe eer %eeveceleer ceeleepeer memebIe kes meeefVeOe ceW mecheVe Fme Deeeespeve ceW
eele:keeue 6 yepes SsjeJele neLeer hej yeepes-ieepes kes meeLe peguetme efvekeeuee ieee~ hegve: 101 heer TBes megces heJe&le keer heeb[gkeefMeuee hej
YeieJeeve kee YeJe hebeece=le DeefYe<eske leLee 108 keueMeeW mes peueeefYe<eske mecheVe ngDee~ Fme DeJemej hej meewOece& Fv yeveves kee meewYeeie
eer Yejleueeue pewve, Meeeerheeke&-efouueer kees eehle ngDee leLee Oevekegyesj yevekej jlveJe=ef kejves kee hegCe eer cebieuemesve pewve-mejOevee
ves Deefpe&le efkeee~ hegve: lesjnerhe ceefvoj ceW Deeeesefpele ceneefYe<eske ceW peneB eer jleveueeue efMeKejebo pewve keemeueerJeeue-peehegj ves
pes efpeveJej kee DeefYe<eske efkeee JeneR eer jcesMe ebo pewve efJeeeLeea-peyeuehegj ves YeieJeeve keer MebeefleOeeje keer~ lesjnerhe jevee keer
heefjecee kej mecemle YeieJevleeW kees DeIe& e{eves kee DeJemej eer megOeerj pewve efyeueeuee-peehegj ves eehle efkeee Je Deejleer eer kegvoveceue
hegveerle meesveer-peehegj ves keer~
Fmeer MegYe efleefLe kees YeieJeeve MeebefleveeLe kee oer#ee SJeb cees#e keueeCeke Yeer Deelee nw Dele: YeeeW ves efJeMes<e hetpee-Dee&vee kejles
ngS efveJee&Ce keeC[ he{kej YeieJeeve kes mece#e efveJee&Ce uee[t Yeer e{eee~ efJeMes<ehe mes mebIeheefle eer ceneJeerj emeeo pewve-efouueer ves
pecyeterhe heOeejkej efveJee&Ce uee[t mecehe&Ce kee hegCe Deefpe&le efkeee~ Deeies MeebefleveeLe ceefvoj ceW eer keceuesMe kegceej pewve SJeb eerceleer
efJeceuee pewve-peehegj ves, lesjnerhe ceefvoj ceW eer megceleebo Meejoe osJeer pewve, kejesueyeeie-efouueer ves leLee Deeheo ceefvoj ceW
eer nbmekegceej pewve-efouueer ves uee[t e{eee~
ceOeevn ceW mejmJeleer Je ue#ceer osJeer keer 108 LeeueeW mes ceneDeejeOevee Deeeesefpele keer ieeer efpemeceW mejmJeleer ceelee keer eeflecee
kes DeefYe<eske kee meewYeeie eerceleer Deefcelee pewve-efYeC[ ves leLee e=bieej kee meewYeeie eer ekeeMeebo efovesMeebo pewve-efYeC[ ves eehle efkeee~
meeLe ner ue#ceer osJeer peer kee DeefYe<eske eer soerueeue pewve-efYeC[ eje leLee e=bieej eerceleer Meejoe pewve, kejesueyeeie-efouueer eje efkeee
ieee~ efJeMes<e he mes Fme DeJemej hej eer megjsMeebo pewve-efYeC[ ves hetpe ceeleepeer kee ejCe e#eeue kejkes iegYeefe keer~ leoghejevle
eeJeke-mebmkeej efMeefJej kes Devleie&le mecemle meeOegJe=vo eje YeeeW kees Ge Oece& mebmkeejeW kee hee" he{eee ieee~ Fme keee&ece kee
mebeespeve eer Sme.kes. pewve-efYeC[ eje kegMeueleehetJe&ke efkeee ieee~
hegve: YeieJeeve MeebefleveeLe peer keer efJeMeeue jLeee$ee efvekeeueer ieeer efpemeceW KeJeemeereer nbmejepe pewve-efouueer, meejLeer
eer kegvoveceue hegveerle meesveer-peehegj SJeb kegyesj[e@. peesv keerefle& pewve-Gppewve ves Deheej hegCe Deefpe&le efkeee~ meeLe ner eer efJepee
keceue pewve-cegcyeF& ves oeeeb ebJej leLee eer MesKejebo pewve-Kejieewve ves yeeeeb ebJej {gjekej Deheves Yeeie keer mejenvee keer~ jLeee$ee
ceW YeieJeeve keer Deejleer kee meewYeeie eerceleer megKeyeeuee pewve-peehegj ves eehle efkeee~ mebOeekeeue ceW YeieJeeve keer 108 oerheeW mes cebieue
Deejleer ngF&~ mecemle keee&ece ceW efouueer, peehegj, cegcyeF&, cegpehehejveiej, cesj", mejOevee, Keleewueer, meueeJee, cegunew[e, Kejieewve
(ceOeeosMe) leLee efYeC[ Deeefo mLeeveeW mes mewke[eW YeeeW ves heOeejkej Yeeie efueee~

pecyeterhe ceW YeefeYeeJehetJe&ke cevee egle hebeceer heJe&

pes Megkeuee hebeceer, efoveeBke 28 ceF& 2009 kees pecyeterhe mLeue hej egle hebeceer heJe& kes DeJemej hej OetceOeece kes meeLe efJeefYeVe
Deeeespeve mecheVe ngS~ eele:keeue <edKeC[eiece evLe SJeb mejmJeleer ceelee keer eeflecee kees SsjeJele neLeer hej efJejepeceeve kej yeepes-ieepes
kes meeLe pecyeterhe heefjmej ceW MeesYeeee$ee efvekeeueer ieeer~ hegve: lesjnerhe efpeveceefvoj ceW YeieJevleeW kes hebeece=le DeefYe<eske kes heeeled
mejmJeleer ceelee, <edKeC[eiece eb$e SJeb leecehe hej GlkeerCe& <edKeC[eiece evLe kes he$eeW Je Deeeee& heg<heoble-Yetleyeueer kes ejCe-efevneW
kee DeefYe<eske ngDee~ meeLe ner hetpe ieefCeveer eer %eeveceleer ceeleepeer eje mebmke=le ceW equeefKele <edKeC[eiece evLe keer efmeevleefebleeceefCe
erkee kes ohe&Ce eefleefyecye kee Yeer otOe Je peue mes DeefYe<eske efkeee ieee~ ceOeevn ceW egle mkevOe efJeOeeve meevevo mecheVe ngDee~
keee&ece kes ceOe hetpe ceeleepeer ves YeeeW kees egle hebeceer heJe& keer keLee megveeles ngS Deeeee& eer Oejmesve mJeeceer peer SJeb Deeeee& eer
heg<heoble Je Yetleyeueer cenejepe kes GhekeejeW kee mcejCe efkeee~

(26)

mecei%eeve (petve-2009)

Debke-12

efJeMes<e he mes Fme efove pecyeterhe-nefmleveehegj kes DeOe#e ye. jJeerv kegceej pewve kee 60JeeB pevceefoJeme Yeer n<eexuueeme kes meeLe
ceveeee ieee~ %eeleJe nw efke YeeF&peer kes veece mes efej-heefjefele ye. jJeerv peer kee pevce meved 1950 ceW efkewleveiej (yeejeyebkeer)
GejeosMe keer heeJeve Oeje hej ceelee ceesefnveer osJeer Je efhelee essueeue pewve kes Iej ngDee Lee~ hegCe eleehe mes Deehekees hetpe eer %eeveceleer
ceeleepeer keer ie=nmLe DeJemLee kes ueIeg Yeelee nesves kee meewYeeie eehle ngDee~ Deeheves meved 1968 ceW oes Je<e& kee yeeee& ele SJeb 1972
ceW hetpe ceelee peer keer ner esjCee mes Deeeee& eer Oece&meeiej peer cenejepe mes DeepeerJeve yeeee& ele enCe efkeee hegve: Deeies euekej
mehlece eeflecee leke kes ele mJeerkeej efkees~ Deeheves Oece& kes eefle Deheves mecee peerJeve kees meceefhe&le kejles ngS hetpe ceeleepeer kes
DeeosMeevegmeej pecyeterhe-nefmleveehegj, lehemLeueer leerLe&-eeeie, vebeeJele& cenue leerLe&-kegC[uehegj (veeueboe) Je Deve Deveske leerLeeX kee
kegMeueleehetJe&ke efJekeeme Je efvecee&Ce keee& mecheVe efkeee leLee Jele&ceeve ceW ceebieerlegbieer ceW yeve jner 108 heer TBeer YeieJeeve $e+<eYeosJe keer
efJeMeeue eeflecee kee efvecee&Ce Yeer Deehekes ner DeOe#eere vesle=lJe ceW eue jne nw~ Deehekeer kece&"Meeruelee SJeb osJe-Meee-ieg kes eefle
mecehe&Ce kees osKekej meceepe ves Deehekees kece&eesieer, Oece&mebj#eCeeeee& SJeb mebmke=efle mebj#eke pewmeer GheeefOeeeW mes mecceeefvele efkeee nw~
pevceefoJeme kes Fme MegYe DeJemej hej mebmLeeve kes meome eer veJeerve pewve-meoj (cesj"), heb. Jeerjsv kegceej Meeeer-pecyeterhe SJeb Deve
YeeeW ves Deehekees efleueke Je eerheue YeW kej mecceeefvele efkeee leLee hetpe ceeleepeer ves Meee YeW kej DeeMeerJee&o eoeve efkeee~

megoMe&ve ces, pecyeterhe SJeb lesjnerhe jevee kee eefleehevee efoJeme mecheVe
pecyeterhe-nefmleveehegj ceW hetpe ieefCeveer eer %eeveceleer ceeleepeer kes memebIe meeefVeOe ceW pecyeterhe jevee kee 24JeeB eefleehevee
ceneslmeJe JewMeeKe Megkeuee eoMeer, 6 ceF& 2009 kees efJeMes<e n<eexuueeme kes meeLe ceveeee ieee~ Fme efove pecyeterhe kes mecemle YeieJevleeW
kee ceneefYe<eske efkeee ieee~ meved 1985 ceW efJee keer Fme Deefleere jevee kee hebekeueeCekehetJe&ke GodIeeve JewMeeKe megoer eoMeer kes
efove ner ngDee Lee Dele: Fme DeJemej hej pecyeterhe kes Yejle#es$e, efJeosn#es$e, SsjeJele#es$e Deeefo ceW efJejepeceeve YeieJevleeW kees mebmLeeve
DeOe#e kece&eesieer jJeerv kegceej pewve ves eerheue kes meeLe DeIe& meceefhe&le efkees~ Fmemes hetJe& eneB megces heJe&le kee 30JeeB eefleehevee
ceneslmeJe JewMeeKe Megkeuee mehleceer, 1 ceF& 2009 kees OetceOeecehetJe&ke ceveeee ieee~ Fme DeJemej hej megces heJe&le kes mecemle
16 YeieJevleeW kee YeJe hebeece=leDeefYe<eske mecheVe ngDee leLee YeeeW eje megoMe&ve ces efJeOeeve efkeee ieee~ %eeleJe nw efke meved 1979 ceW
megces heJe&le hej mecemle 16 efme YeieJevleeW keer eefleceeeW hebekeueeCekehetJe&ke JewMeeKe Megkeuee mehleceer kes efove ner mLeeefhele keer ieeeR
LeeR~ JewMeeKe ceeme keer efJeMes<e GheueefyOeeeW kes he ceW pecyeterhe mLeue hej efveefce&le lesjnerhe jevee keer hebekeueeCeke eeflee Yeer JewMeeKe
Megkeuee hetefCe&cee 2 ceF& 2007 kees hetCe& ngF& Leer Dele: Fme Je<e& Fme jevee kee efleere eefleehevee ceneslmeJe 2 ceF& 2009 kees
DeefleGlmeenhetJe&ke ceveeee ieee~ Fme efove cegKe he mes ye. mJeeefle pewve (mebIemLe) eje hetJe& mes efkees pee jns lesjnerhe ceC[ue efJeOeeve
kee hetCee&Ie& e{eee ieee leLee YeieJevleeW kee ceneefYe<eske mecheVe ngDee~

n<eexuueemehetJe&ke cevee Deeefe&kee eer eboveeceleer ceeleepeer kee pevceefoJeme

ieefCeveer eer %eeveceleer ceeleepeer keer efMe<ee Deeefe&kee eer eboveeceleer ceeleepeer kee 52JeeB pevceefoJeme pecyeterhe-nefmleveehegj ceW
n<eexuueemehetJe&ke ceveeee ieee~ Fme DeJemej hej eele:keeue leervecetefle& ceefvoj Je lesjnerhe ceefvoj ceW YeieJevleeW kee ceneefYe<eske Je
MeebefleOeeje mecheVe ngDee~ hegve: hetpe eer %eeveceleer ceeleepeer kes ejCe-e#eeue kes heeeled YeeeW ves Deeefe&kee eer eboveeceleer ceeleepeer kes
pevceefoJeme hej Gvekee heeo-e#eeue kej efJeMes<e DeIe& meceefhe&le efkeee~ Fme DeJemej hej kece&eesieer ye. jJeerv kegceej pewve kes meeLe
eer megveerue kegceej pewve, meoj-cesj", eer ceveespe pewve-cesj", eer jekesMe pewve-cesj", eerceleer ceveesjcee censMeebo pewve, efJekeemehegjerefouueer, eerceleer yeeuee pewve-efouueer, eer megYee<eebo pewve-efkewleveiej, Fbpeer. eer meer.Deej. heeefue-hegCes Deeefo cenevegYeeJeeW ves hetpe
ceeleepeer kes pevceefoJeme hej Gvekee efJeMes<e DeeMeerJee&o eehle efkeee~ ceOeevn ceW mebIemLe yeeeeefjCeer yenveeW ves hetpe ceeleepeere keer
efJeveehetJe&ke hetpee kejkes Gvekee DeeMeerJee&o eehle efkeee~ mebOeekeeue ceW YeeeW ves hetpe ceeleepeer keer 52 oerhekeeW mes cebieue Deejleer keer~
heeeled heer"eOeerMe #eguueke eer ceesleermeeiej peer cenejepe eje mebeeefuele efJeveeebpeefue meYee kee Deeeespeve efkeee ieee~ meYee ceW ye.keg.
yeervee pewve, ye.keg. mJeeefle pewve, ye. Fvog pewve, ye. DeemLee pewve, eerceleer ceveesjcee pewve-efouueer Deeefo cenevegYeeJeeW ves Deheveer efJeveeebpeefue
emlegle keer~ heer"eOeerMe #eguueke eer ceesleermeeiej peer cenejepe ves kene efke Deeefe&kee eboveeceleer ceeleepeer ves meowJe ner iegYeefe kee ue#e
jKeles nges Deheves peerJeve kees kegvove yeveeee nw~ GvneWves egle-mesJee kejkes Jele&ceeve ceW meew mes Yeer DeefOeke ess Je ye[s mJeeOeee kes
Gheeesieer evLeeW, hegmlekeeW Je efJeOeeveeW keer jevee kejkes meceepe hej Ghekeej efkeee nw~ Devle ceW GvneWves hetpe ceeleepeer kes oerIe& SJeb mJemLe
peerJeve leLee Gejesej Oece& keer Je=ef nsleg cebieue keeceveeSB keeR~

Debke-12

mecei%eeve (petve-2009)

(27)

MeebefleJe<e&-2009 kes Devleie&le mecheVe ngS efJeefJeOe Deeeespeve

pecyeterhe ceW kee@vkeuesJe Dee@ve eEnmeecege Yeejle Deevoesueve mebieeser mecheVe
peerJeve ekeeMe pewve, pecyeterhe-nefmleveehegj
pecyeterhe-nefmleveehegj ceW 12 ceF& 2009 kees MeesefYele
etefveJeefme&er-cesj", FefC[eve keeGefvmeue Dee@he ieebeOf eeve m[erpeefouueer SJeb efoiecyej pewve ef$eueeske MeesOe mebmLeeve-pecyeterhe
(nefmleveehegj) kes mebege leJeeJeOeeve ceW efJee ceW Meebefle mLeeefhele
kejves kes GsMe mes yegefpeerJeer Jeie& keer Ske mebieeser kee@vkeuesJe
Dee@ve eEnmeecege Yeejle Deevoesueve Meeueervelee kes meeLe mecheVe
ngF&~ eqJeMes<e he mes Fme kee@vkeuesJe ceW hetpe ieefCeveerecegKe
Deeefe&kee eer %eeveceleer ceeleepeer memebIe kee meeefVeOe eehle ngDee~
mebieeser kee MegYeejcYe DeeEnmee kes DeJeleej YeieJeeve $e+<eYeosJe
kes efe$e kes mece#e oerhe eppJeueve kes meeLe ngDee~ oerhe eppJeueve
MeeseYf ele etefveJeefme&er-cesj" kes kegueheefle [e@. Devethe mJehe, FefC[eve
keeGefvmeue Dee@he ieebeOf eeve m[erpe-efouueer kes esejcewve [e@. Sve.
jeOeeke=<Ceve-kesjuee leLee efoiecyej pewve ef$eueeske MeesOe mebmLeeve,
pecyeterhe-nefmleveehegj kes esejcewve ye. jJeerv kegceej pewve kes kejkeceueeW eje efkeee ieee~ hegve: ye. mJeeefle pewve ves Mebeefle Yepeve
emlegle efkeee~ heeeled ees. eerceleer kegmegce DeeJeeueyee@veer efJeYeeie,
MeesefYele etefveJeefme&er, cesj" ves mJeeiele Yee<eCe emlegle efkeee~ hegve:
[e@. Devethe mJehe (kegueheefleMeeseYf ele etevf eJeefme&er, cesj") ves kee@vkeuesJe
kes GsMeeW kees yeleeles nges kene efke pewveOece& kes DeeEnmeeceeer
efmeevleeW keer Jele&ceeve ceW meJee&eOf eke DeeJeMekelee nw~ DeeEnmee,
mele, Deeewe&, yeeee& leLee DeheefjenpewveOece& kes es Ssmes heeBe
cetueYetle efmeevle nQ efpevekee heeueve kej Jeefecee$e kes ceve ceW
megKe-Meebefle keer eeefhle nes mekeleer nw~ peye osMe kee veeieefjke
DeeEnmeeceeer SJeb Meebelf eefee nesiee lees efveefele ner mecetee osMe eEnmeecege
nesiee~ GvneWves pewveOece& kes DeveskeevleJeeo efmeevle keer eMebmee kejles
ngS efJemleej efkeee efke nce meYeer kees Ske-otmejs kes efmeevleeW SJeb
ceeveleeDeeW kee hejmhej Deeoj-mecceeve kejvee eeefnes~
keee&ece ceW [e@. DeekeeMe DeeGeerpeeheeve, [e@. JeeF&.heer.
DeevevoveF& efouueer (hetJe& esejcewvejsueJes yees[&), ees. Sve.heer.
efmebn, jebeer (efveosMekeSme.Sve.Sme. Fvmeret Dee@he efyepevesme
cewvespecesv-OegjJee (jebeer) SJeb JeeF&me esefme[sCDeeF&.DeeF&.heer.S.veF& efouueer), eer et.meer. Mecee&, cesj" (efjee[& eEJeie keceeC[j),
eer Sve. JeemegosJeve-veF& efouueer (efveosMekeFefC[eve keeGefvmeue
Dee@he ieebefOeeve m[erpe), ees. efJeveeso leeieer-efouueer (efveosMeke
meer.F&.DeeF&.Sce., FvemLe efJeeefJeeeuee-efouueer), eer Dehetyee&
hee"ke, iegJeeneer-Deemeece (esejcewvemeWj hee@j yeeeesFefLekeme),

(28)

eer yee kegceej-efouueer (meeGLe SefMeee heerme Sueeevme),

eer ue#ceeroeme->eF& efouueer, eer heoceebo ieghlee-efouueer, eer yeeyetueeue
Mecee&-efouueer, eer meleerMe pewve-cesj" (hegjeleJeefJeod), ees. [er.heer.Sme.
Jecee&-efouueer, eer hebkepe kegceej oeme-efouueer (MeesOeeLeea), eer ceveespe
pewve-cesj", eer jekesMe pewve-cesj", eer Deceg kegceej pewve-cesj"
Deeefo cenevegYeeJeeW ves efJeMes<e he mes Yeeie efueee~
GodIeeve me$e kes heeeled ceOeevn ceW efJeeej-cebLeve kee me$e
Deeeesepf ele efkeee ieee efpemeceW heOeejs mecemle efJelepeveeW ves Deheves
JeeKeeve SJeb megPeeJe emlegle efkees~ Devle ceW Deevoesueve kees meheue
yeveeves nsleg heeBe eghe kes ceeOece mes Deueie-Deueie efJe<eeeW hej keee&
kejves kes Fgke efJelepeveeW kee mJewef ke eeve efkeee ieee~ Devle
ceW meYeer eghe mes efve<ke<e& he ceW ener efveCe&e eehle nges efke meJe&eLece
Ske meg{ mebmLeeve kee efvecee&Ce efkeee peees, efkees peeves Jeeues keeeeX
kee eeve kej eceMe: Gvekee efeeevJeeve nes, mketueeW ceW Meebelf e
keueye keer mLeehevee keer peees, eEnmee keer heefjYee<ee kees meeceeefpeke,
DeeefLe&ke SJeb jepevewelf eke DeeOeej hej mecePekej cetue mecemeeDeeW kee
meceeOeeve kejves kee eeeme efkeee peees, Deeefo~
keee&ece ceW mecemle efJelepeveeW kees DeeMeerJee&o osles ngS
hetpe ceeleepeer ves meYeer kee Oeeve ke=ef<e kes efJeke=le mJehe keer Deesj
Deekeef<e&ke efkeee~ GvneWves kene efke Jele&ceeve ceW pees celme heeueve,
cegieea heeueve, metDej heeueve Deeefo kees mejkeej eje pees ke=ef<e keer
meb%ee oer pee jner nw Jen meJee&eOf eke efvevoveere nw~ en peerJeeW kes
mebj#eCe kee nsleg veneR Deefheleg Gvekes Ieele kee keejCe nw~ GvneWves kene
efke mecemle eyegpeveeW kees Ske erce yeveekej celme, cegieea heeueve
Deeefo kes efJe<ee kees mejkeej kes mece#e DeJeMe G"ekej MeerIe ner
Fmes ke=ef<e mes nJeeves kee eeeme kejvee eeefnes~ meeLe ner GvneWves
mecemle ceeveJe meceepe kees Jemevecege peerJeve peerves keer esjCee eoeve
keer Deewj YeieJeeve MeebefleveeLe keer pevceYetefce mes eejcYe nges Fme
Deevoesueve keer meheuelee nsleg cebieue DeeMeerJee&o efoee~ keee&ece ceW
e%eeeceCeer Deeefe&kee eer evoveeceleer ceeleepeer SJeb mebmLeeve DeOe#e
ye. jJeerv kegceej pewve ves Yeer Deheves ceeefce&ke GesOeve mes meYeer kees
mecyeeseOf ele efkeee~ Fme DeJemej hej pecyeterhe kes heer"eOeerMe #eguueke
eer ceesleermeeiej peer cenejepe Yeer mecemle keee&ece ceW GheefmLele
jns~ meYee kee mebeeueve peerJeve ekeeMe pewve, pecyeterhe-nefmleveehegj
ves efkeee SJeb Deeieblegke DeefleefLeeeW kes eefle DeeYeej eoMe&ve mebmLeeve kes
cev$eer eer ceveespe pewve-cesj" ves efkeee~

mecei%eeve (petve-2009)

Debke-12

Deee (efmenesj) ce.e. ceW efJeefYeVe Meebefle Deeeespeve

hetpe ieefCeveer eer %eeveceleer ceeleepeer keer esjCee mes meejs
osMe ceW MeebefleJe<e&-2009 kes Devleie&le efJeefYeVe Deeeespeve efkees pee
jns nQ~ Fmeer e=bKeuee ceW Deee (efmenesj) ceOeeosMe ceW Yeer
efveeefcele efJeeMeebefle cev$e peehe leLee Deveske hetpee efJeOeeve efkees
pee jns nQ~ mecemle Deeeespeve eerceleer Mekegvleuee epes[, Deee
kes meleeeme mes mecheVe nes jns nQ~

YeerC[j pewve meceepe eje efJeefJeOe Meebefle Deeeespeve

ieefCeveer eer %eeveceleer ceeleepeer keer esjCee mes efoiecyej pewve
ef$eMeuee ceefnuee ceC[ue, YeerC[j eje Meebelf eJe<e&-2009 kes Devleie&le
Deveskeeveske keee&ece efkees pee jns nQ~ 2 ceee& kees DeefleMee #es$e
meeues[e, YeerC[j ceW veJeen efJeOeeve, 8 ceee& kees MeebefleveeLe
efoiecyej pewve ceefvoj, YeerC[j ceW Meebefle efJeOeeve, 20 ceee& kees
DeeefoveeLe efoiecyej pewve ceefvoj, YeerC[j ceW DeeefoveeLe peebleer
GlmeJe leLee 4 Deewue kees eneR hej kece&onve efJeOeeve, 7 Deewue
kees heee&veeLe efoiecyej pewve ewleeuee, YeerC[j ceW efpeveiegCe
mecheefe efJeOeeve leLee mechetCe& meceepe eje ceneJeerj peebleer
ceneslmeJe Je 27 Deewue kees De#ee le=leeree kes MegYe DeJemej hej
eer DeefleMee #es$e Oeeve[tbiejer, YeerC[j ceW jLeee$ee Je meecetefnke
Jeelmeue Yeespe Deeefo keee&ece mecheVe nges~ Fmeer ekeej eefle

ceen eLece efoveeBke kees ceefnuee ceb[ue keer yew"ke leLee Ceceeskeej
ceb$e kee meecetefnke hee" Yeer eneB efkeee pee jne nw~

Se ceW pevce-lehe-efveJee&Ce GlmeJe mecheVe

DeefKeue Yeejleere efoiecyej pewve ceefnuee mebie"ve, Se kes
leJeeJeOeeve ceW eer peevekeeroeme ewleeuee, pewve ieueer ceW 17JeW
leerLekej YeieJeeve kegvLegveeLe kee pevce-lehe-efveJee&Ce keueeCeke
ceneslmeJe n<eexuueeme kes meeLe ceveeee ieee~ eele: YeieJeeve kee
DeefYe<eske, hetpeve Deeefo leLee ceOeevn ceW efJeeMeebefle eeueermee
leLee jeef$e ceW Deejleer, Yepeve, eJeeve Je eMvecebe kes Deeeespeve
mecheVe nges~ hegve: De#ee le=leeree heJe& kes DeJemej hej efoveeBke
27 Deewue 2009 kees ceefnuee mebie"ve, Se kes eje eer DeeefoveeLe
efoiecyej pewve cebefoj, Ke[ewDee ceW eele: YeieJeeve $e+<eYeosJe kee
DeefYe<eske, hetpeve leLee ceOeevn ceW Yeeecej mlees$e kee hee"
Deeeesefpele efkeee ieee~ Fme DeJemej hej DeeefoveeLe eeueermee
leLee emeeo he ceW meYeer YeeeW kees F#egjme efJeleefjle efkeee
ieee~ mecemle keee&ece mebie"ve keer DeOe#ee eerceleer yeyeerlee
pewve kes efveoxMeve ceW mecheVe ngS~ eneB efJeeMeebefle nsleg MeebefleJe<e&2009 kes Devleie&le hetpe %eeveceleer ceeleepeer keer esjCee mes meleled
peeheevegeve SJeb hetpee efJeOeeve kes keee&ece Yeer eue jns nQ~
DeYeer leke Meebefleceb$e kes lesjn ueeKe ceb$e peehe ceefnuee mebie"ve
kes eeeme mes Se SJeb Deemeheeme kes #es$eeW ceW mecheVe nes egkes nQ~

keeMeer ceW heee&hegjeCe keLee kee YeJe Deeeespeve

YeieJeeve heee&veeLe keer pevceYetefce Yesuethegj, JeejeCemeer ceW efoveeBke 18 ceee& 2009 mes 22 ceee& 2009 leke hebeefoJemeere heee&hegjeCe
keLee kee YeJe Deeeespeve Fefleneme ceW eLece yeej Yeejer meheuelee kes meeLe mecheVe ngDee~ Fme Deeeespeve ceW YeieJeeve heee&veeLe kes ome
YeJeeW kee Delevle megvoj he ceW veeke cebeve Deeefo kes meeLe eceMe: efJeJeseve efkeee ieee~ Deeeespeve mecei%eeve eJeen SJeb heesjce
keer Deesj mes mecemle ceefnuee meomeeDeeW eje efkeee ieee, efpemeceW mebmLee keer mebjef#ekeee eerceleer megYeeef<eveer pewve SJeb eerceleer meefjlee
pewve ves cenJehetCe& Yetefcekee efveYeeeer~ Ieee$ee kes meeLe MegYeejcYe nges Fme Deeeespeve ceW ees. keceuesMe kegceej pewve (yeveejme efnvot
efJeeefJeeeuee) eje Delevle Deeke<e&ke Jeeevee Mewueer ceW YeieJeeve heee&veeLe keer keLee kee efJeJeseve efkeee ieee~ hetJe& YeJeeW kees mebieerlecee
Mewueer kes meeLe mepeerJe PeeBefkeeeW kes ceeOece mes emlegle efkeee ieee~ ceelee JeeceeosJeer keer mesJee kejleer 56 kegceeefjeeB, ceelee keer
ieesoYejeF&, YeieJeeve kee pevceeslmeJe, pevceeefYe<eske, heee&kegceej kee ie=nleeie SJeb oer#ee ceneslmeJe, kece" kee Ghemeie&, kesJeue%eeve keer
eeefhle, cees#eieceve Deeefo mecemle MeeW ves YeeeW kee ceve ceesn efueee~ keee&ece ceW meewOece& Fv SJeb FveCeer eer eceeso kegceej pewve SJeb
eerceleer kegmegce pewve-efhejespeeyeeo yeves leLee kegyesj kee meewYeeie eer jepesMe kegceej pewve-keuekeee ves eehle efkeee~ eer Deefpele kegceej pewve
(Jekeerue) ves heg<heJe=ef kej hegCe Deefpe&le efkeee~ keLee kes cegKe eeslee efoiecyej pewve meceepe keeMeer kes DeOe#e eer peeke=<Ce pewve
(cegVeer yeeyet), eer oerheke kegceej pewve, eer OegJe kegceej pewve SJeb meceepe kes eOeevecev$eer eer jepesMe peewnjer ves Deeeespeve kees mecheVe kejves
ceW cenJehetCe& eesieoeve efoee~ pewve egJee mebie"ve ves Yeespeve JeJemLee SJeb mecemle meepe-meppee kee yeKetyeer Deeeespeve efkeee~ Devle ceW
Deeceefv$ele efJeledpeve ees. Goeev pewve, ees. megoMe&ve ueeue pewve, ees. keceuesMe kegceej pewve, heb. hebkepe kegceej pewve SJeb heb. Deefcele
kegceej pewve kees heesjce eje mecceeefvele efkeee ieee~ mechetCe& keee&ece ceW ceemeesheJeemeer Deeeee& eer mevceefle meeiej peer cenejepe,
ieefCeveerecegKe Deeefe&kee eer %eeveceleer ceeleepeer Je Deveske hetpe YeejkeeW kee DeeMeerJee&o eehle ngDee~
eerceleer megYeeef<eveer pewve, meefjlee pewve, JeejeCemeer

Debke-12

mecei%eeve (petve-2009)

(29)

heb. efvece&ue pewve-melevee kee efJeMes<e mecceeve

Meekeenej eeej-emeej nsleg meceefhe&le melevee kes megeefme
efJeeve heb. efvece&ue pewve keer 70JeeR Je<e&ieeB" hej melevee ceW mecheVe ngS
Ske YeJe keee&ece ceW GvnW meceepe eje efJeMes<e mecceeefvele efkeee
ieee~ cegKe Deeke<e&Ce kes he ceW Fme keee&ece ceW heb. efvece&ue pewve
kes ner uesKeeW mes mebeefnle Meekeenej meeOevee hegmleke kee efJeceeseve
efkeee ieee~ en Deeeespeve mLeeveere Dece=le Jeeefkee ceW 25 Deewue
2009 kees ueeske keuee Dekeeoceer kes Devleje&e^ r e Keeefle eehle
keueekeejeW eje yegvosueer ueeske ve=le Deeefo meebmke=efleke keee&ece kes
meeLe eejcYe ngDee~ hegve: cegKe meYee kee oerhe eppeJeueve meYee kes
cegKe DeefleefLe hetJe& meebmeo SJeb efJee Deefnmb ee mebIe kes DeOe#e
eer [eueev pewve meeiej Je GheefmLele DeefleefLeeeW eje efkeee ieee~
eerceleer jefMce pewve ves cebieueeejCe efkeee leLee megeefme meeefnlekeej
[e@. melesv Mecee& ves meYeer DeefleefLeeeW kee mJeeiele efkeee~ efoiecyej
pewve meceepe kes DeOe#e eer jepesv pewve ves heb. efvece&ue pewve kes
JeefelJe, ke=eflelJe leLee Gvekeer meceepemesJee kes DeeeeceeW hej ekeeMe
[euee~ mecee pewve meceepe keer Deesj mes DeOe#eeer jepesv pewve,
cev$eereer jcesMe pewve SJeb kees<eeOe#eeer meboerhe pewve ves Meeue,
ceeuee Je eerheue YeW kej efvece&ue peer kee mecceeve efkeee~
megeefme keefJekeej [e@. mejespe kegceej pewve-Fvoewj ves
efvece&ue peer eje efueefKele Meekeenej mecyevOeer uesKeeW kes mebkeueve
kees hegmlekeekeej he eoeve kejves keer eMebmee keer Deewj kene efke
en ke=efle Devet"er SJeb meceepe kes efuees esjCeeeoeeer nw~ keee&ece
ceW Deveske mebmLeeDeeW kes eefleefveefOeeeW ves heb. efvece&ue peer SJeb Gvekeer
Oece&helveer eerceleer mejespe pewve kees heg<heieg Deeefo YeW kej
mecceeefvele efkeee~ keee&ece kes efJeefMe DeefleefLe megeefme meceepemesJeer
eeregled eerke=<Ce ceensejer ves kene efke efvece&ue peer ves Meekeenej
Deevoesueve keer pees DeueKe peieeeer nw Jen hetjs osMe ceW hewue jner
nw~ GvneWves efvece&ue peer kees meYeer keer Deesj mes Meekeenej jlve
keer GheeefOe Yeer eoeve keer~ Devle ceW efvece&ue peer ves kene efke cegPes
hetpe eer ieCesMe emeeo JeCeea peer SJeb Deeefe&kee eer efJeMegceleer
ceeleepeer mes pees Oeeefce&ke mebmkeej efceues Les Jes iegDeeW kes DeeMeerJee&o
leLee efJeeveeW kes ceeie&oMe&ve mes heuueefJele ngS Deewj cegPe De%eeveer
kees hebef[le ceevee peeves ueiee~ GvneWves kene efke en mecceeve cesje
veneR Deefheleg Meekeenej meeOevee kee mecceeve nw~ keee&ece kee
mebeeueve eer megOeerj pewve ves efkeee leLee DeeYeej eoMe&ve eer
meleerMe pewve ves efkeee~ mebOeekeeue ceW efJeKeele ieerlekeej heeYet<eCe
ieesheeue oeme veerjpe leLee megeefme Jebiekeej [e@. mejespe kegceej
ves keeJe hee" efkeee efpemes jele kees [s{ yepes leke ye[er mebKee ceW
eesleeieCe megveles jns~
megOeerj pewve-melevee

(30)

eer megjsMe pewve ceejewje kees Oece&eYeeJevee DeJee[&

Deeeee& eer efJeMeg meeiej peer cenejepe kes memebIe meeefVeOe
ceW DeeOeeeflceke eer<cekeeueerve Jeeevee kes DeJemej hej 10 ceF&
2009 kees Oece&eYeeJevee pevcekeueeCe heefj<eo eje pewve mebmke=efle
kes mebj#eCe, mebJe&ve nsleg Deveskeeveske keeeeX ceW eesieoeve osves hej
eer megjsMe pewve ceejewje kees Oece&eYeekej eceCe mebmke=efle ieewjJe
keer GheeefOe mes Deuebke=le efkeee ieee~ meeLe ner mecceeve ceW GvnW
11 npeej hees keer veieo OevejeefMe, eMeefmle, Meeue, eerheue
Deeefo YeW efkeee ieee~
mebpeerJe yeebPeue (efMeJehegjer)

jecehegj ceLegje (meerleehegj) ceW Jeeef<e&ke GlmeJe mecheVe

jecehegj ceLegje (meerleehegj) GejeosMe ceW 20 Je<e& eeeerve
efMeKejyevo efoiecyej pewve ceefvoj ceW eefleJe<ee&vegmeej Fme Je<e& Yeer
pes Jeoer hebeceer kees Jeeef<e&ke GlmeJe OetceOeece mes ceveeee ieee~
YeieJeeve peer kees heeuekeer ceW efJejepeceeve kej veiej kes ecegKe
ceeieeX hej MeesYeeee$ee kes meeLe Iegceeee ieee~ meeLe ner mLeevemLeeve hej Jemevecege peerJeve kee mevosMe efoee ieee efpemeceW 60
ueesieeW ves Mejeye Je iegKee-cemeeues kee leeie efkeee~ keee&ece ceW
eer kegbJejevo pewve ves YeieJeeve kee mJeCe& keueMe mes DeefYe<eske
efkeee Je peeceeue kee meewYeeie eer keesceueevo pewve-cencetoeyeeo
kees eehle ngDee~ efJeMes<e he mes Fme DeJemej hej mehleen ceW Ske
efove Ske IeCs kes efuees eleske ceefvoj ceW yeeeW kees Oeeefce&ke
efMe#ee oer ieeer~ meeLe ner keF& veiejeW ceW yeeue mebIe MeeKeeSB Yeer
eejcYe keer ieeer nQ~
Fv kegceej pewve-helesnhegj

leerLekej $e+<eYeosJe pewve efJele cenemebIe

kes efveoxMeve ceW eeke=le efMeefJej mecheVe
hetpe ieefCeveerecegKe eer %eeveceleer ceeleepeer keer esjCee Je
DeeMeerJee&o mes leerLekej $e+<eYeosJe pewve efJele cenemebIe kes DeOe#e
kece&eesieer ye. jJeerv kegceej pewve-nefmleveehegj SJeb cenecev$eer
[e@. Deveghece pewve-Fvoewj kes ceeie&oMe&ve ceW efMeJehegjer ceW 14 Deewue
2009 mes 19 Deewue 2009 leke eeke=le-DeheYebMe efMe#eCe efMeefJej
kee Deeeespeve YeJelee kes meeLe meevevo mecheVe ngDee~ efMeefJej ceW
[e@. megcele kegceej pewve-eJeCeyesueieesuee, heb. DeeMeer<e MeeeerMeenie{ leLee ye. mecelee oeroer-efMeJehegjer ves eefMe#eke kes he ceW
eJesefMekee, ceOecee, eeke=le-jlve SJeb Je-meben kee DeOeeve
efMeefJejeefLe&eeW kees kejeee~ efMeefJej kee mebeespeve eer megjsMe pewve
ceejewje ves efkeee~ hegve: efMeJehegjer ceW 1 ceF& kees efJeeMeebefle ceW
egJeeDeeW keer Yetecf ekee efJe<ee hej Ske mebieeser kee Deeeespeve Deeeee&
eer efJeMeg meeiej peer cenejepe kes meeefVeOe ceW meevevo mecheVe
ngDee~ mebieeser ceW 20 efJeeveeW ves Deheves efJeeej emlegle efkees~

mecei%eeve (petve-2009)

Debke-12

jepeie=ner ceW cegefvemegeleveeLe pevcepeebleer mecheVe

YeieJeeve cegefvemegeleveeLe keer pevceYetefce jepeie=ner (veeueboe)
efyenej ceW 20 Deewue 2009 kees YeieJeeve cegefvemegeleveeLe kes
lehekeueeCeke SJeb 22 Deewue 2009 kees pevcekeueeCeke kee
Deeeespeve meevevo mecheVe ngDee~ Fme DeJemej hej eneB efJejepeceeve
mee{s yeejn heg Gegbie YeieJeeve cegefvemegeleveeLe keer Ke[dieemeve
eeflecee kee hebeece=le DeefYe<eske, MeebefleOeeje SJeb hetpee efJeOeeve Deeefo
mecheVe nges~ Fmeer ekeej 25 Deewue 2009 kees Meefve DeceeJemee
kes DeJemej hej Yeer eneB YeJe cemlekeeefYe<eske SJeb Meefveeneefj
efveJeejke YeieJeeve cegefvemegeleveeLe keer hetpee keer ieeer~ mebOeekeeue
ceW YeieJeeve keer cebieue Deejleer mecheVe ngF&~
eqJeMeeue pewve (eyevOeke)

ye[ewoe (iegpejele) ceW ceneJeerj peebleer GlmeJe

ye[ewoe (iegpejele) ceW ceneJeerj peebleer ceneslmeJe mecemle
efoiecyej pewve meceepe keer Deesj mes meecetefnke he mes Deeeesefpele
efkeee ieee~ ef$eefoJemeere Deeeespeve ceW efe$e eoMe&veer, eJeeve,
cesef[keue kewche, DeveeLeeece Je Je=eece ceW DeVe-Jee efJelejCe
pewmes keee&ece mecheVe nges~ 7 Deewue 2009 kees eele: eer peer keer
YeJe jLeee$ee efvekeeueer ieeer~ Fme Je<e& eer MeebefleveeLe efoiecyej
pewve ewleeuee, ieesjJee kees PeeBkeer efvekeeueves kee DeJemej eehle
ngDee~ jeef$e ceW Deejleer, heeuevee Deeefo keee&ece mecheVe nges~
108 oerheeW eje Leeueer ve=le Deewj ceefnueeDeeW keer heeuevee ieerle
mheOee& Yeer Fme DeJemej hej Deeeesefpele keer ieeer, efpemeceW Dee"
cebefojeW keer 80 ceefnueeDeeW ves Yeeie efueee~ efJepesleeDeeW kees meceepe
keer Deesj mes hegjmke=le efkeee ieee~ Deeeespeve ceW jepeerJe pewve,
ceove ntce[, jefmeke vevoueeue Meen, censMe ceieveueeue Meen,
Deuekeehegjer, heoce pewve-kejesueeryeeie, iepesv mebpee pewve JeeIeese[f ee,
nbmecegKe YeeF& Deeefo ieCeceeve Jeefe ceewpeto Les~ Fme DeJemej
hej YeieJeeve ceneJeerj kee mce=efle evLe Yeer efJeceesef ele efkeee ieee~
jengue pewve (meevet), ye[ewoe

eqmeevleleerLe&#es$e, efMekeesnhegj keer

hebekeueeCeke eeflee mecheVe
Deeeee& efMejesceefCe eer yeengyeueer meeiej peer cenejepe keer
meledesjCee mes pewve veiejer, efMekeesnhegj (ieg[ieeBJee) nefjeeCee ceW
efmeevleleerLe&#es$e veeceke efJeMeeue leerLe& kee efvecee&Ce keee& mecheVe
ngDee nw~ DeeOeeeflceke meeQoe& mes ege Fme efJeMeeue leerLe&#es$e kee
hebekeueeCeke eeflee ceneslmeJe hetpe Deeeee& eer kes memebIe
meeefVeOe ceW efoveeBke 30 Deewue 2009 mes 7 ceF& 2009 leke

Debke-12

Delevle YeJe he ceW mecheVe ngDee~ leerLe& hej meneket efpeveeueeeW

kes 1008 efpeveceefvojeW kee efvecee&Ce efkeee ieee nw~ meeLe ner
eewyeerme leerLekej YeieJeeve, veJeen leerLekej YeieJeeve leLee meJee
Fkekeerme heg Gegib e esveeF hee<eeCe ceW YeieJeeve yeengyeueer keer Ke[dieemeve
eeflecee Yeer Fme leerLe& hej mLeeefhele keer ieeer nw~ mecemle YeieJevleeW keer
hebekeueeCeke eeflee npeejeW eeuegDeeW kes yeere OetceOeece kes meeLe
mecheVe ngF&~ mecemle efJeefOe-efJeOeeve eeflee ceneslmeJe kes cegKe
eefleeeee& mebefnleemetjer heb. vejsMe kegceej pewve Meeeer, pecyeterhenefmleveehegj kes kegMeue efveoxMeve ceW mecheVe nges~
kebJejmesve pewve (cegKe mebeespeke)

veueJee[er (Deemeece) ceW Deveske keee&ece mecheVe

DeefKeue Yeejleere efoiecyej pewve ceefnuee mebie"ve, veueJee[er
(Deemeece) eje De#ee le=leeree heJe& kes DeJemej hej 27 Deewue
2009 kees $e+<eYeosJe efJeOeeve kee Deeeespeve YeefeYeeJehetJe&ke efkeee
ieee~ ye[er mebKee ceW YeeeW ves Deeeespeve ceW Yeeie efueee~ hegve:
mLeeveere $e+<eYe efoiecyej pewve mketue ceW ees. Oece&evo keeuee kes
vesle=lJe ceW eele:keeue mebieeser kee Deeeespeve efkeee ieee~ mebieeser
ceW yeeeW kees YeieJeeve $e+<eYeosJe SJeb nefmleveehegj leerLe& keer cenee
kes yeejs ceW mecyeesefOele efkeee ieee~ Devle ceW meYeer kees F#egjme kee
emeeo efJeleefjle efkeee ieee~ jeef$e ceW Yeeecej hee", Deejleer,
eMvecebe Deeefo mecheVe nges~ mecemle Deeeespeve ceW mebie"ve DeOe#ee
eerceleer T<eeosJeer jeje, veueJee[er ves cegKe Yetefcekee efveYeeF&~
Fme mecee veueJee[er ceW hetpe %eeveceleer ceeleepeer kes
efveoxMeevegmeej MeebefleJe<e&-2009 kes Devleie&le Deveske hetpee efJeOeeveeW
kee keee&ece efkeee pee jne nw~ 1 peveJejer 2009 mes 30 Deewue
2009 leke eneB ueieeleej MeebefleefJeOeeve, Yeeecej hee" leLee
Meebeflecev$e kee peehe Deeefo keee&ece mecheVe nges leLee Dee" efove
leke efJeeMeebefle ceneJeerj efJeOeeve YeefeYeeJehetJe&ke efkeee ieee~
T<eeosJeer jeje, veueJee[er

efmeefJeue meefJe&me keeseEeie esVeF& ceWeJesMe heeSB

eer YeejleJe<eeae efoiecyej pewve leerLe& mebjef#eCeer cenemeYee
kes keeee&Oe#e eer censv kegceej pewve-esVeF& kes meefee meneesie
mes esVeF& ceW peerlees S[efceefvem^sefJe ^sefvebie heeGC[sMeve keer
mLeehevee keer ieeer~ FmeceW oef#eCe kes jepeeW kes pewve efJeeeefLe&eeW
kes efuees kesv SJeb jepe efmeefJeue meefJe&mespe keer keeseEeie SJeb
DeeJeMeke megefJeOeeSB efve:Meguke eoeve keer peeeWieer~ eJesMe nsleg
e$e-e$eeeW eer Deefveue pewve-ieesjis eeBJe, cegcyeF& mes 022-26814466,
26814420, Fve heesve vecyejeW hej mecheke& kej mekeles nQ~

mecei%eeve (petve-2009)

(31)

Meebelf e Je<e&-2009 ceW efJeeMeebelf e nsleg efkees pee jns meleeemeeW keer e=KB euee ceW osMeYej ceW
Jeefeielehe mes efkees iees DevegeveeW keer Ske efjhees&

hetpee-efJeOeeveeW kee yeewje

ieleebke mes Deeies..........
e.
efJeOeevekelee&DeeW kes veece

mebKee

eer Meebefle efJeOeeve

1. eerceleer efJeceuee osJeer jeBJekee, veueJee[er (Deemeece)
2. eerceleer keuhevee eye[e, veueJee[er (Deemeece)
3. eerceleer Yeeieceleer osJeer heeveer, veueJee[er (Deemeece)
4. eerceleer Mekegbleuee osJeer PeebPejer, veueJee[er (Deemeece)
5. eerceleer Fbe megYee<eebo pewve, kewueeMeveiej (efouueer)
6. eerceleer kegmegce heeveer, iegJeeneer (Deemeece)
7. eerceleer cebpeg heneef[ee MeesYevee, iegJeeneer (Deemeece)

10
30
51
50
8
17
11

veJeen efJeOeeve
1. eer DeMeeske kegceej keemeueerJeeue
1
2. eerceleer kegmegce heeveer, iegJeeneer (Deemeece)
2
3. eerceleer cebpeg heneef[ee MeesYevee, iegJeeneer (Deemeece) 2
4. [e@. oerheke kegceej efJepee cees[emes, cnmeJe[ (cene.) ceF&-Deewue

ceneJeerj meceJemejCe efJeOeeve

1. eerceleer Yeeieceleer osJeer heeveer, veueJee[er (Deemeece)

2. eerceleer efJeceuee osJeer jeBJekee, veueJee[er (Deemeece)

50
3. eerceleer keuhevee eye[e, veueJee[er (Deemeece)
30
4. eerceleer T<ee osJeer jeje, veueJee[er (Deemeece)
40
5. eerceleer esceuelee heeC[ee, keteefJenej, veueJee[er
40
6. eerceleer Yeeieceleer osJeer heeveer, veueJee[er (Deemeece)
51
7. eerceleer Mekegbleuee osJeer PeebPejer, veueJee[er (Deemeece)
50
8. eerceleer kegmegce heeveer, iegJeeneer (Deemeece)
2
9.eer megkeceej ceUgkeebo oesMeer, cnmeJe[ (cene.)
ceF&-ceee&

vesceerveeLe efJeOeeve
1. eerceleer kegmegce heeveer, iegJeeneer (Deemeece)

2. eerceleer cebpeg heneef[ee MeesYevee, iegJeeneer (Deemeece)

kece&onve efJeOeeve
1. eer %eeveebo pewve, Deee
2. eerceleer Yeeieceleer osJeer heeveer, veueJee[er (Deemeece)
3. eerceleer kegmegce heeveer, iegJeeneer (Deemeece)
4. eerceleer cebpeg heneef[ee MeesYevee, iegJeeneer (Deemeece)

heee&veeLe ceC[ue efJeOeeve

meceJemejCe efJeOeeve
1. eerceleer Mekegbleuee osJeer PeebPejer, veueJee[er (Deemeece)

eeQme" $e+ef efJeOeeve

1. eerceleer Yeeieceleer osJeer heeveer, veueJee[er (Deemeece)
2. eerceleer Mekegbleuee osJeer PeebPejer, veueJee[er (Deemeece)
3.eerceleer kegmegce heeveer, iegJeeneer (Deemeece)
4. eerceleer cebpeg heneef[ee MeesYevee, iegJeeneer (Deemeece)

1
1
1
1

1. eerceleer Mekegbleuee osJeer PeebPejer, veueJee[er (Deemeece)

2. eerceleer Yeeieceleer osJeer heeveer, veueJee[er (Deemeece)

Ceceeskeej heQleermeer efJeOeeve

1. eerceleer Yeeieceleer osJeer heeveer, veueJee[er (Deemeece)

(32)

45

Mes<eveece efJeOeeve

50

1. eerceleer Mekegbleuee osJeer PeebPejer, veueJee[er (Deemeece)

ceF&-Deewue

1. eerceleer Yeeieceleer osJeer heeveer, veueJee[er (Deemeece)

hebekeueeCeke efJeOeeve

Yeeecej efJeOeeve
1. eer jepesv iebieJeeue, Deee

ceF&-ceee&

1. eer De.Yee.efo. pewve cebefoj, cnmeJe[ (cene.)

ejeeer megjsMe heJeveueeue cees[emes

eewyeermeer leerLekej efJeOeeve

1. eer iegueeyeebo ueeueebo oesMeer, cnmeJe[ (cene.)

50
2

efJe<eehenej efJeOeeve

Ceceeskeej ceb$e efJeOeeve

1. eerceleer Mekegbleuee osJeer PeebPejer, veueJee[er (Deemeece)

1
4
1
1

eqJeeMeebefle ceneJeerj efJeOeeve

1. eerceleer T<ee osJeer jeje, veueJee[er (Deemeece)

mecei%eeve (petve-2009)

Debke-12

2. eerceleer Yeeieceleer osJeer heeveer, veueJee[er (Deemeece)

3. eerceleer keuhevee eye[e, veueJee[er (Deemeece)
4. eerceleer Mekegbleuee osJeer PeebPejer, veueJee[er (Deemeece)
5. eerceleer kegmegce heeveer, iegJeeneer (Deemeece)
6. eerceleer cebpeg heneef[ee MeesYevee, iegJeeneer (Deemeece)

3
1
1
1
1

ueIeg ceneJeerj efJeOeeve

1. eerceleer kegmegce heeveer, iegJeeneer (Deemeece)
2. eerceleer cebpeg heneef[ee MeesYevee, iegJeeneer (Deemeece)

2
1

1. eerceleer kegmegce heeveer, iegJeeneer (Deemeece)

2. eerceleer cebpeg heneef[ee MeesYevee, iegJeeneer (Deemeece)

1
1

45 ceeuee

efJeeMeebefle ceb$e
1. eerceleer Yeeieceleer osJeer heeveer, veueJee[er (Deemeece) 250 ceeuee
2. eerceleer Fbe megYee<eebo pewve, kewueeMeveiej (efouueer)
{eF& ueeKe ceb$e
3. eer ebMeJeble Fbieesues SJeb heefjJeejpeve, Dekeesuee (cene.)
16000 peehe

1. eerceleer T<ee osJeer jeje, veueJee[er (Deemeece)

40 ceeuee

ceneJeerj ceb$e
1. eerceleer Fbe megYee<eebo pewve, kewueeMeveiej (efouueer)

$e+<eYeosJe efJeOeeve
1. eerceleer T<ee osJeer jeje, veueJee[er (Deemeece)
2. eerceleer Yeeieceleer osJeer heeveer, veueJee[er (Deemeece)
3. eerceleer Mekegbleuee osJeer PeebPejer, veueJee[er (Deemeece)
4.eerceleer kegmegce heeveer, iegJeeneer (Deemeece)
5. eerceleer cebpeg heneef[ee MeesYevee, iegJeeneer (Deemeece)

meJee ueeKe ceb$e

DeeefoveeLe ceb$e

3
1
1
1

1. eerceleer T<ee osJeer jeje, veueJee[er (Deemeece)

40 ceeuee
2. eerceleer Yeeieceleer osJeer heeveer, veueJee[er (Deemeece) 100 ceeuee

ceF&-Deewue

1. eerceleer Yeeieceleer osJeer heeveer, veueJee[er (Deemeece) 26 ceeuee

hebekeueeCeke leerLekej peehe

2. eerceleer Mekegbleuee osJeer PeebPejer, veueJee[er (Deemeece) 24 ceeuee

peeheevegeve SJeb hee"

Yeeecej hee"

eR vece: ceb$e
1.eerceleer Yeeieceleer osJeer heeveer, veueJee[er (Deemeece) 60 ceeuee

1. eer mebpee kegceej pewve, Deee (meeeb 6 mes 12, 7 hejJejer)

keueeCe cebefoj hee"

Ceceeskeej ceb$e
1. eerceleer T<ee osJeer jeje, veueJee[er (Deemeece)
30 ceeuee
2. eerceleer Yeeieceleer osJeer heeveer, veueJee[er (Deemeece) 60 ceeuee
3. eerceleer Mekegbleuee osJeer PeebPejer, veueJee[er
1960 ceeuee
4. [e@. meew. mespeue oerheke cees[emes, cnmeJe[ (cene.) 120 ceeuee
5. eer mejespeveer jepesv oesMeer, cnmeJe[ (cene.)
600 ceeuee
6. meew. e%ee JewYeJe oesMeer, cnmeJe[ (cene.)
120 ceeuee
7. meew. ceerleue ceneJeerj oesMeer, cnmeJe[ (cene.)
120 ceeuee
8. meew. Deefeveer Deefcele ieebOeer, cnmeJe[ (cene.)
120 ceeuee
9. keg. mecelee DeMeeske kegceej ieebOeer, cnmeJe[ (cene.) 480 ceeuee
10. eer jepekegceej efveJeejCes, cnmeJe[ (cene.)
120 ceeuee
11. eer megkeceej ceUgkeebo ieebOeer, cnmeJe[ (cene.) 120 ceeuee

eeQme" $e+ef ceb$e

1. eerceleer Mekegbleuee osJeer PeebPejer, veueJee[er (Deemeece) 50 ceeuee

Debke-12

1. eerceleer T<ee osJeer jeje, veueJee[er (Deemeece)

DeefmeDeeGmee ceb$e

mejmJeleer efJeOeeve

6.eer ekeeMe peekegceej Mene, cnmeJe[ (cene.)

heee&veeLe ceb$e

1. eer De.Yee.efo. pewve cebefoj, cnmeJe[ (cene.)

ejeeer megjsMe heJeveueeue cees[emes

ceF&-ceee&

eqJeeMeebefle ceb$e uesKeve keee&

MeebefleJe<e&-2009 kes Devleie&le cnmeJe[ (meleeje) ceneje^ keer

meceepe eje efJeeMeebefle ceb$e kes uesKeve keee& kee GodIees<e efkeee
ieee nw~ Dele: Deveske Yeepeve ceb$e uesKeve kee keee& kej jns nQ~
FmeceW 1 ceF& 2009 leke }ieYeie meJee ueeKe yeej ceb$e efueKee
pee egkee nw leLee Deeies Yeer efueKes pee jns nQ~ 31-12-2009 leke
meJee&efOeke ceb$e efueKeves Jeeues cenevegYeeJeeW kees eneB efJeMes<e hegjmke=le
Yeer efkeee peeesiee~ ceb$e efueKeves JeeueeW kes veece efvecveevegmeej nQ
1. meew. mespeue efceefuebo Meen
2. oerhekegceej heebo Jnesje
3. cebiesMe heJeveueeue Jnesje
4. meew. jsJeleer jepekegceej oesMeer

mecei%eeve (petve-2009)

13111 yeej
6601 yeej
11101 yeej
12489 yeej

(33)

5. veeruesMe efvece&ue kegceej Jnesje

6. keg. #ecelee DeMeeske kegceej ieebOeer
7. meew. mebieerlee megjsMe cees[emes
8. meew. ceOegceleer Devebleueeue cees[emes
9. meew. ceOegje efJepeekegceej oesMeer
10. meew. ceerveue ceneJeerj oesMeer
11. eerceleer efJepeekegceej cees[emes
12. meew. Deejleer Deceesue cees[emes
13. meew. Deefeveer Deefcele ieebOeer

5001 yeej
8600 yeej
5660 yeej
5960 yeej
7421 yeej
7953 yeej
1000 yeej
1050 yeej
5100 yeej

14. eerceleer Fefvoje megYee<eebo oesMeer

15. keg. hetpee efveefleve cees[emes
16. efpelesv megYee<eebo oesMeer
17. meew. efmcelee efJeveeso oesMeer
18. meew. Devegpee meefeve oesMeer
19. meew. megjsKee osMeceeves
20. meew. jbpevee Deefpele Jnesje
21. keg. DehetJee& Deefpele Jnesje
22. meew. mebieerlee Deefveue Jnesje

5400 yeej
1571 yeej
4800 yeej
3300 yeej
3300 yeej
7001 yeej
3130 yeej
1570 yeej
3325 yeej

Meebefle Je<e&-2009 kes Devleie&le

1 peveJejer mes ceF& 2009 leke mecheVe Oeeefce&ke DevegeveeW kee meebefKekeere efJeJejCe
(ieleebke mes Deeies)
e.
1.
2.
3.
4.
5.

peeheevegeve
mecemle hetpee-efJeOeeve
mecemle ceb$eeseej
mecemle peehe-ceeuee
mecemle mlees$e-hee"
ceb$e uesKeve

Deefhe&le eemegceve

Fme Debke ceW

636
391000
4485

124444

1 peveJejer 09 mes ieleebke leke

3390
21522113
11959
3000

kegue eesie
4026
21913113
16444
3000
124444

eer ceeefCekeevo heeveer, Fvoewj kee ceneeeeCe

Jeefj meceepemesJeer, kece&" keee&kelee& SJeb pewve meceepe kes peeves-ceeves efve:mJeeLe& mesJeke eer ceeefCekeevo heeveer, Fvoewj kee
ceneeeeCe efoveeBke 16 Deewue 2009 kees mecemle pewve meceepe kes efuees DehetjCeere #eefle kes he ceW nes ieee~ Fme Meeske meceeeej
kees megvekej mechetCe& pewve meceepe ceW ienjs Meeske keer uenj Jeehle nes ieeer~ efoiecyej pewve cenemeefceefle kes hetJe& DeOe#e SJeb
heefjCee eleerke ceeefmeke heef$ekee kes eOeeve mecheeoke, meeoe peerJeve Ge efJeeej jKeves Jeeues eer heeveer peer keer mesJeeeW meceepemebie"ve kes #es$e ceW meowJe DeefJemcejCeere SJeb DeeoMe& yevekej jnWieer~
eer heeveer peer osJe, Meee SJeb ieg kes mees Yee Les~ efoiecyej pewve ef$eueeske MeesOe mebmLeeve, pecyeterhe-nefmleveehegj kes
meeLe Gvekee uecyes mecee mes Deeeflceke peg[eJe Lee~ ieefCeveer ecegKe eer %eeveceleer ceeleepeer kes eefle Yeer Gvekeer Deveve Yeefe Leer Deewj
Jes meowJe ceeleepeer kes DeeosMeeW kees efve<keece mesJeke kes he ceW Deeies ye{kej hetCe& kejves ceW meowJe lelhej jnles Les~ meceepe kes eefle
Gvekeer kee&Jeefvelee kee cetueebkeve kejles ngS mebmLeeve eje GvnW meved 2005 ceW Mejo hetefCe&cee kes DeJemej hej pecyeterhe
hegjmkeej mes mecceeefvele Yeer efkeee ieee~ Devle mecee ceW Yeer hetpe ceeleepeer eje esefjle Meebefle Je<e&-2009 ceW efJeeMeebefle keer
ceveeskeeceveeDeeW kees ueskej Gvekes ceve ceW efJemle=le keee&ece Deeeesefpele kejves keer hejsKee efJeeceeve Leer~ nce meYeer Gvekeer YeeJeveeDeeW
kee oe mes mecceeve kejles ngS Gvekes eefle efoiecyej pewve ef$eueeske MeesOe mebmLeeve, pecyeterhe-nefmleveehegj keer Deesj mes neefo&ke
eebpeefue Deefhe&le kejles nQ~ Gvekeer Deelcee kees Ge ieefle keer eeefhle nesJes Deewj Jes meowJe Oece& DeejeOevee ceW lelhej jnles ngS Deheves
YeJe-YeJeevlej ceW GVeefle eehle kejles ngS cees#e kees eehle kejW ener efpevesv eYeg mes meodYeeJevee nw~
Fme ceewkes hej Gvekes Meeske-meblehle heefjJeejpeveeW kees Fme Demenveere og:Ke kees menve kejves kee mecyeue eehle nesJes, YeieJeeve
mes ener eeLe&vee nw~
mecheeoke

(34)

mecei%eeve (petve-2009)

Debke-12

Debke-12

mecei%eeve (petve-2009)

(35)