Veldacademie Rotterdam

Assisted Living
 Colofon
Veldacademie Rotterdam
Grondherendijk 13
3028 DD Rotterdam
info@veldacademie.nl

www.veldacademie.nl

Contactpersonen:
Ruth Höppner Otto Trienekens
M: 06 10 96 46 08 M: 06 54 23 06 06
Gemeente Rotterdam Vertex Architectuur en Stedenbouw

2
Veldacademie
De Veldacademie is een samenwerkingsproject tussen de TU Delft
Faculteit bouwkunde en Bureau Frontlijn van de Gemeente Rotterdam.
De Veldacademie is letterlijk een academie in het veld – een atelierruimte
in de wijk - waar studenten van verschillende onderwijsinstellingen aan
praktijkopgaven op het gebied van wijkverbetering kunnen werken.
Thema’s zijn onder andere mobiliteitsonderzoek, onderzoeksprojecten ter
verbetering van de openbare ruimte, projecten ter bevordering van werk-
gelegenheid of onderzoek na de levensloopbestendige wijk. De Velda-
cademie wil met zo veel mogelijk bewoners en organisaties in beleid en
uitvoering samenwerken.

3
4
Inleiding
Ingrijpende wijzigingen van ons zorgstelsel en een veranderende (zorg)
vraag van de toekomstige generatie van zorgbehoevenden noodzaken
tot herbezinning op zorgaanbod, voorzieningen en huisvesting. Met de
door SoZaWe ontwikkelde beleidsvisie Woonservicegebieden in de
stadsregio Rotterdam wordt de realisatie van 15 woonservicegebieden
beoogd om op deze toekomstige ontwikkeling een antwoord te kunnen
geven.

Het totstandkomen van een woonservicegebied is een stedelijke

opgave waarin vele partijen moeten samenwerken om ruimtelijke en
sociale thema’s gebiedsgericht met elkaar te verknopen. De stap van
beleid naar uitvoering is echter groot; niet alleen vanwege gebrek aan
ervaring maar ook vanwege het ontbreken van een geschikte proces- en
organisatiestructuur. De noodzakelijke verschuiving van een sectorale
naar een integrale aanpak in combinatie met een gebiedsgericht
uitvoeringsmodel is in gang gezet.

Woonservicegebieden zijn wijken waarbinnen zorgwoningen,

welzijnsactiviteiten en zorgactiviteiten worden geclusterd ten behoeve
van bewoners die niet in staat zijn om geheel zelfstandig te kunnen
wonen. Het gaat echter om wijken waar het voor alle bewoners - al
dan niet met zorgbehoefte - aangenaam wonen en leven is.1 In de
levensloopbestendige wijk moet iedereen - gezinnen met kinderen,
alleenstaanden, ouderen of mensen met een beperking - met plezier
kunnen blijven wonen.

Dit vraagt om nauwkeurig inzicht in de leefpatronen van de verschillende

groepen. Pas dan kan een antwoord gegeven worden op vragen over
aantal, schaal en spreiding van gewenste voorzieningen en woonvormen of
de functie van de openbare ruimte en sociale netwerken.

1 www.companen.nl 12.10.09

5
6
Assisted Living
Met de studie Assisted Living heeft een groep internationale studenten
aan de Veldacademie onderzocht hoe de transformatie van Oud Charlois
tot woonservicegebied tot stand zou kunnen komen. Dit zowel wat
betreft sociale, economische als fysieke aspecten. Er is hiertoe intensief
samengewerkt met huidige senioren in de wijk.

De veelheid aan nationaliteiten van deelnemende studenten leverde

opmerkelijke zienswijzen op de omgang met ouderen in diverse culturen
op. Deze diversiteit lijkt tekenend voor de Rotterdamse situatie en zou veel
meer dan nu het geval is als uitgangspunt genomen dienen te worden.

Sociale netwerken en leefstijlgroepen vormden de centrale thema’s binnen

het onderzoek Assisted Living aan de Veldacademie. Op basis van
aannames van de toekomstige leefstijl van ouderen zijn ontwerpvoorstellen
voor Oud Charlois ontwikkeld. De centrale vragen waren welke functie de
openbare ruimte voor ouderen heeft, welke woonvormen geschikt zijn voor
de verschillende leefstijlen en hoe belangrijk sociale netwerken zijn.

Het Assisted Living onderzoek neemt het mobiliteitsvraagstuk als

uitgangspunt. Op basis van een nauwkeurige analyse van beweegpatronen
kunnen reële oplossingen voor de (her)programmering van een gebied
worden ontwikkeld. Voor het onderzoek is gebruikt gemaakt van gps-
tracking, waarbij mensen met een GPS-ontvanger uitgerust werden. Op
deze manier zijn exacte leefgebieden en bewegingspatronen in kaart
gebracht.

7
 Urban Regeneration Assisted living
opdracht

Locatie Onderzoek Definitie

bestaande wonen en voorzieningen
Probleem Stelling
voorzieningen & netwerk mobiliteit
openbare ruimte
veiligheid

Doelgroep: Ouderen
analyse Oud Charlois - Leefstijlen

Algemene Doelstelling

Strategie - samenstelling programma

- sociaal netwerk
strategie
Master Plan - wonen
- faciliteiten
- infrastructuur / openbaar vervoer
- groen / water
Fasering

ontwerp Projecten

- gedrag / activiteiten
GPS-Onderzoek - sociaal netwerk
- voorgestelde fysieke interventie
evaluatie - radius / routing / looppatronen

eindvoorstellen Master Plan Projectvoorstellen

opbouw onderwijzmodule

8
Opzet Onderzoek
Duurzaamheid is een belangrijk vraagstuk in de stedelijke herstructurering.
Om het rendement van investeringen in de wijken te vergroten moet de
implementatie van een woonservicegebied ook de algehele leefbaarheid
van het gebied ten goede komen. Daarom werd in de opzet van de studie
gekozen voor een tweesporige strategie. Ten eerste werd aan de studenten
gevraagd om te onderzoeken hoe een woonservicegebied tot stand zou
kunnen komen. Parallel hieraan moesten voorstellen ontwikkeld worden
om de wijk in zijn geheel te verbeteren. Op basis van de analyse werden
projectvoorstellen ontwikkeld. Het resultaat was een masterplan voor
het gebied Oud Charlois waarbinnen onderdelen gedetailleerd werden
uitgewerkt.

Openbare ruimte
Hoe gebruiken huidige en toekomstige ouderen de openbare ruimte?

De betekenis van de kwaliteit en diversiteit van de openbare ruimte

is doorslaggevend voor het ontstaan van operationele en duurzame
woonservicegebieden. Bewoners met een beperkte mobiliteit zoals
bijvoorbeeld ouderen, gehandicapten maar ook kinderen oriënteren
zich sterker op de directe woonomgeving. Ook de perceptie van
omgevingsproblemen kan aanzienlijk groter zijn dan bij andere groepen. Dit
heeft consequenties voor de inrichting en kwaliteit van de openbare ruimte,
maar ook voor veiligheid, onderhoud en toegankelijkheid.

Om de kwaliteit van de openbare ruimte in kaart te brengen werden diverse

analyses uitgevoerd. Daarnaast werd het voorzieningenniveau van Oud
Charlois in beeld gebracht. Onderzocht werd zowel de woon-, welzijn- en
zorginfrastructuur als ook het winkelbestand, het aanbod op het gebied
van persoonlijke verzorging en het culturele, educatieve en recreatieve
aanbod.

9
 voorbeelden stedenbouwkundige analyse

pleinen barrieres kwaliteit woningen

openbaar vervoer fietspaden parkeren

10
groenverbindingen functioneel groen isolement

veiligheid leegstand bereik faciliteiten

11
 sociale netwerken

voorzieningennetwerk

12
Sociale netwerken en leefstijl
Wat is het belang van sociale netwerken in een woonservicegebied?

Naast de analyse van de openbare ruimte en het voorzieningenniveau

werd veel aandacht besteed aan het visualiseren van sociale netwerken
in de wijk. Het wegvallen van een geregeld werkritme leidt vaak tot een
beperkt sociaal netwerk. Familieleden of kennissen wonen niet meer
vanzelfsprekend in de buurt - eenzaamheid is voor veel ouderen een groot
probleem.

Daarom is het belangrijk dat bij de ontwikkeling van een woonservicegebied

goed over het stimuleren van sociale netwerken wordt nagedacht. Dit
kan enerzijds door de diverse publieke voorzieningen goed op elkaar af
te stemmen en anderzijds de ontmoetings- en verblijfskwaliteit van
de openbare ruimte substantieel te verbeteren. De openbare ruimte
heeft een belangrijke functie als ontmoetingsruimte. Senioren maar ook
andere bewonersgroepen zoals kinderen en jongeren zijn in sterke mate
afhankelijk van publieke plekken waar ze op een terloopse manier bij elkaar
kunnen komen.

Onderzocht werd daarom waar de diverse werelden elkaar overlappen

en hoe publieke voorzieningen kunnen worden gebruikt om de
bewegingspatronen van verschillenden groepen bij elkaar te brengen.
Nagegaan is op welke plaatsen zij elkaar ontmoeten. Soms lagen de
oplossingen in het slim verbinden van reeds bestaande voorzieningen.
Zo werd het wijkgebouw van Oud Charlois gekoppeld aan verschillende
aangrenzende faciliteiten in de buurt - zoals een basisschool, een
crèche, een winkelcentrum en een zorgcomplex. Door de publieke
ruimte van deze instellingen samen te voegen en de publieksstromen
met elkaar te verweven worden ontmoetingen tussen de verschillende
gebruikersgroepen gestimuleerd.

13
 generatiespeelplaats

de straat als ontmoetingsruimte

14
Speciale aandacht ging uit naar de relatie tussen ouderen en
kinderen. Diverse projecten koppelen voorzieningen voor kinderen
aan die voor ouderen, door bijvoorbeeld speelplaatsen of kindlinten te
combineren met een drempelvrij langzaam-verkeernetwerk van rust- en
ontmoetingsplaatsen voor ouderen. De verbindingen kennen zo weinig
mogelijk conflictsituaties met andere weggebruikers.

In een ander project vallen de woonzorgzones samen met de verschillende

groengebieden in de wijk. De verschillende gebieden zijn verbonden door
een drempelvrij wegennet. De groengebieden in Oud Charlois zijn op dit
moment niet goed onderhouden en worden deels slecht gebruikt. Door
de koppeling van deze gebieden met de voorzieningsstructuur van de wijk
krijgt de openbare ruimte een programmatische invulling, ook kan beheer
en toezicht beter georganiseerd worden.

Woonvormen
Hoe willen huidige en toekomstige ouderen wonen?

In de toekomst zal de vraag naar verschillende woonvormen toenemen.

De ouderen van morgen zijn gewend te kunnen kiezen uit een gevarieerd
aanbod. Ze worden steeds gezonder en zullen ook langer moeten werken.
Een groot deel van de toekomstige 55-plussers zullen nog met hun
kinderen samenwonen - Nederlanders krijgen gemiddeld op steeds hogere
leeftijd kinderen. Veel handelingen uit het dagelijkse leven zijn nu al op
internet te regelen, zoals winkelen of bankzaken. Er zijn tal van technische
innovaties die het mogelijk maken om langer zelfstandig te blijven wonen.
In de grote steden bestaat de toekomstige generatie ouderen uit veel
verschillende culturen. De vraag naar huisvesting van ouderen zal in
toenemende mate bepaald worden door de culturele achtergrond. De
categorisatie naar leefstijl\culturele achtergrond is om deze redenen van
een aanzienlijk grotere relevantie dan de bestaande opdeling naar leeftijd
en zorgvraag. Het huidige beleid - gefocust op huisvesting en zorgaanbod
– is ontoereikend.

15
 samenvoegen bestaande voorzieningen

openbare ontmoetingsruimte

16
transformatie bestaande vooraad

gemeenschappelijke kassentuin

17
18
Mobiliteitsonderzoek

Door middel van GPS tracking werden bewegingspatronen van senioren

uit de wijk in beeld gebracht. De informatie van het GPS onderzoek werd
aangevuld met interviews en leefstijlonderzoek.

Actieradius
Uit het onderzoek blijkt dat de participerende senioren over het algemeen
niet verder dan binnen een straal van 700 meter reizen. Er zijn echter ook
uitschieters, de grootste afstand is ruim 2 kilometer. Opmerkelijk is dat
deze langste afstand met een scootmobiel werd afgelegd. De andere lange
reizen blijven echter binnen 2km. Daarbij is de auto het meest gebruikt.
Ook is onderzocht welke afstand ouderen aaneengesloten lopen voordat
ze uitrusten. Hieruit blijkt dat de deelnemers meestal na 400 tot 500 meter
een rustmoment hebben. Dit kan het einddoel van de tocht zijn (huis van
vrienden), maar ook een tussenstop.

Bestemming
De meeste bestemmingen die aangedaan zijn, liggen buiten Oud
Charlois. Naar het Zuiderpark gaat men om te wandelen. Nogal wat
familie en vrienden blijken in de Wielewaal te wonen. Winkelen doet men
in Pendrecht, het Zuidplein of aan de Pleinweg. Als reden hiervoor wordt
opgegeven dat de verbindingen (met name OV) daar naartoe beter zijn.
Bestemmingen dicht bij huis zijn: familie en vrienden, wandelen en overig.
Voor winkelen (ook dagelijkse boodschappen) en gezondheidszorg worden
grotere afstanden afgelegd.

Tevens zijn de GPS-tracks geïmporteerd in het Gemeentelijk GIS-web en

is direct correlatie zichtbaar met o.a. de aanwezigheid van voorzieningen,
geluidsoverlast en de veiligheidsindex.

19
 Voortzetting onderzoek
Met de studie Assisted Living levert de Veldacademie een bijdrage aan
diverse aspecten die de koppeling beleid - uitvoering en sociaal – fysiek
kunnen versterken met het oog op duurzame en spoedige implementatie.
Door samen met verschillende disciplines in het gebied aan concrete
opgaven te werken hopen we tot inzichten te komen hoe we in de
toekomst integrale stedelijke opgaven beter kunnen uitvoeren. Het resultaat
van de huidige samenwerking Veldacademie – SoZaWe met betrekking tot
de realisatie van woonservicegebieden vormt een belangrijke opmaat voor
een grootschaligere en bredere aanpak.
Allereerst zal het aantal onderzoeksgebieden naast Oud Charlois
significant worden uitgebreid met onder andere het Centrum, Kralingen
- Crooswijk en IJsselmonde. Het draagvlak voor wetenschappelijk
relevante resultaten wordt hiermee dusdanig vergroot dat koppeling
aan diverse universitaire onderzoeksprogramma’s gerealiseerd kan
worden. Samenwerking met meerdere onderzoeksinstituten wordt hierbij
als uitgangspunt gehanteerd. Daarnaast wordt geïnvesteerd in een
operationeel en breed toegankelijk informatiesysteem op basis van GIS
technologie.

GPS traking is een onderzoeksmethodiek die veelvoudig kan worden

ingezet: te denken valt aan onderzoek over gebruik en kwaliteit van
de openbare ruimte, het in kaart brengen van sociale netwerken,
onderzoek naar bewegings- en vervoersstromen of sociologisch en
cultuurwetenschappelijk onderzoek. Onderzocht kan worden waar men
naar toe gaat, hoe lang men blijft en hoe lang de route duurt. Aangevuld
met interviews over doel en bestemming van de route levert het onderzoek
waardevolle inzichten in alledaagse bewegingspatronen.

Tijdens de stedelijke conferentie ‘Slimme Verbindingen’ op 15 oktober in

Rotterdam hopen we door een open dialoog met het publiek nieuwe ideeën
voor vervolgonderzoek te genereren.

20
Achtergrond Veldacademie
Begin 2008 startte Bureau Frontlijn met het programma Gebiedsgericht
werken in de uitvoering. Doelstelling is vanuit de praktijk een
operationeel regiemodel te ontwikkelen dat sturing geeft aan
wijkontwikkelingsprocessen. Het model redeneert vanuit de vraagstukken
van het gebied en de bewoners; dat betekent dat de wijk, de bewoners
en de uitvoering leidend zijn en de inzet van gemeentelijke inspanningen
volgend. Het regiemodel werd in samenwerking met een aantal externe en
gemeentelijke deskundigen uit verschillende disciplines bedacht en wordt
regelmatig geëvalueerd. Bureau Frontlijn werkt dit model in de praktijk
verder uit.

Een goede informatiepositie is cruciaal om integraal en gebiedsgericht te

kunnen werken. Er is behoefte aan een instrumentarium dat overzicht
en inzicht geeft in integrale wijkontwikkelingsprocessen. Hiervoor is de
Veldacademie in het leven geroepen. De Veldacademie stelt zich als doel
al deze aspecten te inventariseren en te visualiseren aan de hand van
praktijksituaties in de wijk. De belangrijkste taken zijn:

• het opbouwen van een goede informatie- en kennispositie op het

gebied van wijktransformatie
• de koppeling tussen wetenschap en praktijk
• gebiedsgericht werken in de praktijk te brengen aan de hand van
concrete opgaven

De Veldacademie is vooralsnog een samenwerkingsproject tussen de

TU Delft Faculteit bouwkunde en Bureau Frontlijn van de Gemeente
Rotterdam. De Veldacademie is letterlijk een academie in het veld
– een atelierruimte in de wijk - waar studenten van verschillende
onderwijsinstellingen aan praktijkopgaven op het gebied van
wijkverbetering kunnen werken. De Veldacademie wil met zo veel mogelijk
bewonersorganisaties in beleid en uitvoering samenwerken.

21
22
Docenten TU Delft Studenten

Frank van der Hoeven Rafael Alencar-Saraiva

Thorsten Schuetze Silvia Balzan
Stefan van der Spek Antal Bos
Rene van der Velde Anna Duarte
Patricia Gavin
Veldacademie Sayali Jadhav
Otto Trienekens Wimco Jelier
Hyeran Lee
SoZaWe Amandine Mennechez
Sikko Bakker Kang Ning
Eline Oort
Thao Pham
Despoina Sapoutzi
Franciska Windy Widjaja
Yu Yu

Redactie
Ruth Höppner
Otto Trienekens

Veldacademie 15 oktober 2009

23