DE WIJKONDERNEMING

ALS SOCIAAL EMPOWER INSTRUMENT

Nieuwe perspectieven op de Haagse wijkonderneming
Inhoudsopgave

Voorwoord 3
Inleiding 4
Gehanteerde definitie 5
1. Diverse actieplannen: maatschappelijke trends vertaald in beleid 7
1.1 Relevant beleid van de gemeente Den Haag 7
1.2 Maatschappelijke trends 11
2. Casussen 14
2.1 Coöperatie Ik Wil, Barrier Eindhoven 14
2.2 BewonersBedrijven Zaanstad, Zaandam 18
2.3 Coöperatief WijBedrijf Dieze, Dieze Oost Zwolle 22
2.4 Wijkonderneming Nieuwland, Nieuwland Schiedam 25
3. Analyse en perspectieven op de Haagse Wijkonderneming 29
3.1 Vier condities voor een succesvolle wijkonderneming 29
3.2 Nieuwe arrangementen 31
3.3 Lessen uit de casussen 33
3.4 Aanbevelingen voor voortzetting van het Haagse programma Wijkondernemingen 35
4. Kansrijke initiatieven voor de toepassing van nieuwe perspectieven 40
5. Bronnen 43
Factsheets Wijkondernemingen 45
Colofon 51

DE WIJKONDERNEMING ALS SOCIAAL EMPOWER INSTRUMENT 2

Voorwoord

De Haagse Wijkaanpak Nieuwe Stijl is gericht op het verbeteren van

de kwaliteit van leven van de bewoners in de aandachtswijken en het
verbeteren van de leefbaarheid in deze wijken. Bij het maken van een
keuze voor (nieuwe) projecten en initiatieven gelden de volgende
(toetsings-)criteria:
• Er wordt gekeken of de initiatieven en projecten aansluiten
bij de behoefte en kracht in de wijk;
• Integraal en in gezamenlijkheid ontwikkelen en uitvoeren;
• Cofinanciering (in de vorm van additionele financiering of inzet
van bestaande menskracht en middelen);
• En het bundelen van initiatieven voor een grotere impact
en een structurele borging in de wijk.

Met het combineren en het bundelen van zowel nieuwe als bestaande Haagse Kracht initiatieven
en projecten wordt ingezet op meer integraliteit van de onderstaande vijf thema’s van de
Wijkaanpak Nieuwe Stijl:
1. werkgelegenheid en onderwijs,
2. buitenruimte en wonen,
3. opvoeding en zorg,
4. veiligheid en samenleven,
5. en kwaliteit van leven.
De projecten moeten in het algemeen een bijdrage leveren aan het versterken van de sociale
cohesie in de wijk, het creëren van leer- en werkgelegenheid, het vergroten van eigenaarschap
voor de eigen wijk en het verbeteren van de toegang tot bestaande (hulp-)voorzieningen, het
verbeteren van (sociale en fysieke) veiligheid en het versterken van de positieve beeldvorming
over de wijk.
In het programma Haagse Wijkondernemingen is gewerkt aan samenwerkingsverbanden, deels
lokaal georganiseerd, waarin partijen samen ervoor zorgen dat mensen met ‘een afstand tot de
arbeidsmarkt’ worden klaargestoomd voor de arbeidsmarkt. De focus lag op vier branches:
horeca, zorg, bouw en beveiliging. De inzet om een groot deel van de mensen die deelneemt aan
voortrajecten van leerwerktrajecten te laten doorstromen naar betaald werk is te ambitieus
gebleken. De doelgroep was soms lastig te bereiken en te activeren en er is vaak intensieve
begeleiding nodig. Het vinden van voldoende klussen voor leerwerktrajecten bleek eveneens
lastig. Ook de grote gevoeligheid voor conjuncturele schommelingen die de werkgelegenheid
beïnvloeden speelde een rol; daarbij geldt dat werk gunnen aan (kleine) wijkondernemingen
moeilijk ligt. Vaak zijn er bestaande contracten of aanbestedingsregels waar partijen als de
gemeente en corporaties niet van af willen of kunnen wijken. Deelnemers hebben vaak een
intensief voortraject nodig en er zijn veel uitvallers. Het bleek moeilijk om hiervoor een sluitende
businesscase te ontwikkelen.

DE WIJKONDERNEMING ALS SOCIAAL EMPOWER INSTRUMENT 3

Inleiding
“Hoe kan de gemeente Den Haag de effectivi-
teit van de strategie ten aanzien van het re-
aliseren van wijkondernemingen verbeteren
en daarbij aanhaken bij de veranderende
samenleving en de potentie daarvan benut-
ten?”
Deze vraag kregen het LSA en Kiem-
kracht in september 2017. In dit
rapport doen we verslag van de
zoektocht naar het antwoord op
deze vraag. Deze zoektocht leidde
ons langs verschillende relevante
beleidsstukken en maatschappelijke
trends rondom wijk-
ondernemingen binnen en buiten Den
Haag (hoofdstuk 1). Uiteindelijk kwamen we
terecht bij vier wijkondernemingen elders in
Nederland (hoofdstuk 2). Om precies te zijn
in Zaanstad, Eindhoven, Zwolle en Schiedam.
We gebruiken het perspectief van de geïnter-
viewde initiatiefnemers uit deze steden
om nieuwe perspectieven op de Haagse
wijkonderneming te schetsen (hoofdstuk 3).
Dit leidt tot een advies hoe dit aanvullend
perspectief een bijdrage kan leveren aan een
effectievere strategie ten behoeve van het
realiseren van wijkondernemingen in Den
OVERHEID
burgerparticipatie en
zelfredzaamheid
actief burgerschap
en eigen kracht
GEMEENSCHAP
DE WIJKONDERNEMING ALS SOCIAAL EMPOWER INSTRUMENT
Haag, door beter aan te haken bij de veran-
derende samenleving en de potentie daar-
van meer te benutten.
De samenleving verandert van een verzor-
gingsstaat naar een participatiesamenlev-
ing, doedemocratie, energieke samenleving
met daarin een grote rol voor stadsmakers,
sociaal ondernemers en nieuwe netwerken.
Dit advies beantwoordt de vraag hoe dit aan-
vullend perspectief een bijdrage kan leveren
aan het realiseren van wijkondernemingen
van onderop. (Zie ook figuur 1).
Aan de hand van kennis en ervaring hebben
we vier bouwstenen uitgelicht: onderwerpen
waarop de gemeente Den Haag zou kunnen
aanhaken om maatschappelijke initiatieven
makkelijker te maken zich in te zetten voor
het opzetten van wijkondernemingen. Tot
slot geven we een aantal aanbevelingen hoe
het Haagse programma Wijkondernemingen
verder versterkt kan worden. Hiervoor zullen
we gebruikmaken van theoretische inzicht-
en, maar vooral van de jarenlange praktijk-
ervaring met wijkondernemingen en sociaal
ondernemerschap binnen Kiemkracht en het
LSA en de casussen die in het rapport
centraal staan.
Figuur 1: Pop-up publieke
waarde: Overheidssturing in
de context van maatschap-
pelijke zelforganisatie,
privatisering en
Nederlandse School voor
liberalisering Openbaar Bestuur Den
Haag 2013
sociaal
ondernemerschap
MARKT
4
Gehanteerde definitie
Gehanteerde definitie wijkonderne-
ming door de gemeente Den Haag
De gemeente Den Haag hanteert als definitie
voor een wijkonderneming: “Een wijkon-
derneming heeft als doel het begeleiden van
werklozen in de aandachtswijken naar de
arbeidsmarkt. Een Wijkonderneming gaat uit
van een ketensamenwerking tussen partijen
die voor de betreffende doelgroep uitstroom
naar werk kan realiseren. De gemeente
brengt partijen bij elkaar om een samen-
werkingsverband vorm te geven met een
duidelijk geformuleerd eindresultaat, een
heldere procesinrichting en taakverdeling.
De deelnemende partijen zijn in principe
Haagse partners.
Leerwerkplaatsen bij sociale ondernemers/
wijkondernemingen
In de aandachtswijken zijn er vaak werkloze
jongeren die geen uitkering hebben. Deze
jongeren zijn daardoor bij de gemeente vaak
niet in beeld, maar vormen wel een risico. Er
zijn echter verschillende maatschappelijke
investeringen activiteiten
gemeenten re-integratie
begeleiding
woningcorporaties
producten/ diensten
bedrijven leveren tbv. de wijk
bewoners ondersteunende
activiteiten
subsidie tbv organisatie afname re-integratie diensten
DE WIJKONDERNEMING ALS SOCIAAL EMPOWER INSTRUMENT
organisaties in deze wijken actief, die
in goed contact staan met deze
jongeren. Deze maatschappelijke
organisaties kunnen worden ingezet om
deze jongeren te vinden en in traject te
brengen richting werk en scholing. Uit erva-
ring van de gemeente Den Haag blijkt dat dit
tot nog toe weinig effect heeft. Oudere werk-
lozen zijn vaak wel in beeld bij de gemeente
omdat ze vaak een uitkering hebben. Deze
kunnen eventueel bij de Wijkonderneming
aan de slag als leermeester.” Een voor-
beeld van een dergelijke organisatievorm is
weergegeven in figuur 2.
Gehanteerde definitie in dit rapport
LSA nam in het voorjaar van 2011 het
initiatief met de introductie van een nieuw
concept in Nederland onder de naam
‘BewonersBedrijf’. Dit concept is geïnspireerd
op de groeiende beweging van Develop-
ment trusts en Community Enterprises in
Groot Brittannië en de voornemens van de
Britse regering om door middel van een aan-
tal maatregelen onder de naam ‘Big Society’
vooral de onderkant van de samenleving
effecten Figuur 2: http://kennis-
bank.watwerktindewijk.
nl/resources/inter-
effecten venties/1164/bijlage/
werknemers Archetype_BBB_-_bedri-
jfsmodel.pdf en http://
kennisbank.watwerktin-
dewijk.nl/index.cfm/inter-
ventie/details?id=1164
effecten
buurt/wijk
afname producten/diensten zelf gegenereerd inkomen
in de wijk
5
kansen te bieden om te ontsnappen aan Alhoewel het model van de Haagse Wijkon-
economisch en sociaal isolement. Met een derneming overeenkomsten vertoont met
BewonersBedrijf krijgen bewoners instru- bovenstaand model, zijn er een tweetal
menten in handen om nieuwe oplossingen belangrijke verschillen:
te ontwikkelen voor en in hun eigen wijk.
Oplossingen rondom energie, zorg of het in 1. Het BewonersBedrijf is van onderaf geor-
eigen beheer nemen van publieke ruimtes ganiseerd, waarbij de gemeente slechts
zoals wijkcentra. De wijkonderneming past één van de initiërende partners is.
daarmee in een wereldwijde beweging 2. Ook kan een BewonersBedrijf meer im-
waarbij zelfregulering voorop staat: burgers pactgebieden bestrijken dan het creëren
nemen het heft in eigen handen om lokale van re-integratieplekken en de uitstroom
problemen aan te pakken. Het archetype naar werk.
BewonersBedrijf heeft een breed inzetbare De onderzochte casussen zullen duidelijk
organisatiestructuur. De structuur is geba- maken hoe dergelijke meervoudige busi-
seerd op een aantal basisprincipes, namelijk nessmodellen in de praktijk werken. In dit
dat het BewonersBedrijf: rapport hanteren we de definitie van
BewonersBedrijf, welke we in dit rapport
• werkt aan economische, fysieke en sociale
vanaf nu ‘wijkonderneming’ zullen noemen.
ontwikkeling van een gebied waarin
bewoners zichzelf herkennen;
• onafhankelijk en zelfvoorzienend is, waarbij
de winst terugvloeit naar de wijk en niet bij
private personen terecht komt;
• geïnitieerd wordt door (voort komt uit)
bewoners, in bezit is van bewoners en
wordt bestuurd door bewoners;
• gericht is op samenwerking met bewon-
ersverenigingen, lokale overheid, instel-
lingen en bedrijven.

DE WIJKONDERNEMING ALS SOCIAAL EMPOWER INSTRUMENT 6

1 Diverse actieplannen
maatschappelijke trends vertaald in beleid
De verhouding tussen burger, overheid en
markt is fundamenteel aan het veranderen.
Steeds meer zetten bewoners zich in om de
eigen buurt of wijk mooier, leuker, gezelliger,
leefbaarder, gezonder of ondernemender te
maken. Vaak
blijven de initiatie-
ven klein en in-
formeel, maar soms
groeien ze uit tot spe-
lers met een behoorlijke
omvang en willen ze een
serieuze gesprekspartner
zijn voor de gemeente en
maatschappelijke organisa-
ties. De wijkonderneming is een
model dat hiervoor steeds vaker
wordt gebruikt. Het door het LSA
gebruikte model (‘Bewoners-
Bedrijven’) is geïnspireerd op de En-
gelse Development Trust en giet infor-
mele burgerinitiatieven in een formeler
jasje. De kerngedachte is dat initiatie-
ven met een sociale doelstelling zich door
middel van een verdienmodel duurzaam en
daadkrachtig kunnen inzetten voor de wijk.
Het is een construct waarbij de bewoners
als collectief een sturende functie hebben in
een onderneming waarvan de waardecreatie
terugvloeit in de wijk. De wijkonderneming
combineert meestal meerdere vraagstuk-
ken zoals armoede, werkloosheid, educatie,
sociale cohesie, cultuur, winkelgebieden en
zorg in integrale oplossingen.
Wijkondernemingen boren een lokale inkom-
stenbron aan waarmee ze iets kunnen doen
dat de wijk ten goede komt. Zoals het doen
van klussen in de wijk, creëren van een ont-
moetingsruimte of het verzorgen van taalcur-
sussen. In veel gevallen versterkt de commer-
ciële activiteit het sociale doel. In Zaanstad
haalt een wijkonderneming het vuil op in de
wijk, waardoor ze niet alleen mensen aan het
werk helpt, maar ook zichtbaar bijdraagt aan
de leefomgeving: de wijk is een stuk schoner
en prettiger geworden. De verdienmodellen
DE WIJKONDERNEMING ALS SOCIAAL EMPOWER INSTRUMENT
zijn veelal gebaseerd op meervoudige waar-
decreatie, wat betekent dat ze zowel eco-
nomische, ecologische als sociale waarden
genereren.
Wijkondernemingen kunnen binnen het
nieuwe denkraam van een
participerende overheid
(zie 1.2) een goed instru-
ment zijn voor empower-
ment van ondernemende en
vaak ook kwetsbare wijkbe-
woners. En daarmee zijn ze een
prima voertuig voor het profes-
sionaliseren van maatschappelijk
initiatief en voor sociaal onderne-
merschap. Binnen de gemeente
Den Haag zijn verschillende
beleidsnota’s geschreven die
ondersteunend zijn aan deze
gedachtegang en
uitvoering. De belang-
rijkste passages lopen we
hieronder langs.
1.1 Relevant beleid van de
gemeente Den Haag
Actieplan Burgerparticipatie
2016-2020
In het Actieplan Burgerparticipatie 2016-
2020¹ wordt het speerpunt van burgerparti-
cipatie verder uitgewerkt. Burgerparticipatie
wordt hierin omschreven als situaties waarin
burgers, partners in de wijk en (sociale)
ondernemers zelf initiatieven nemen óf door
het gemeentebestuur worden uitgenodigd
om mee te denken, mee te praten of mee
te beslissen over gemeentelijk beleid of de
uitvoering daarvan.
Voor alle wijken geldt dat de gemeente
¹ https://denhaag.raadsinformatie.nl/docu-
ment/4721862/2/RIS295898%20Actieplan%20Burgerpar-
ticipatie%202016-2020
7
bewoners niet alleen mee laten praten
over de besteding van budgetten, maar
tevens wil laten (mee)beslissen en er
meer ruimte wordt gegeven voor ideeën
en initiatieven van bewoners, waarbij er één
ingang en één aanspreekpunt komt binnen
de gemeente voor ideeën en initiatieven
van bewoners. De gemeente wil daarbij
responsief en faciliterend te werk gaan. Niet
de regels, procedures en systemen van de
gemeente zijn leidend, maar de behoeften,
ideeën en oplossingen van bewoners.
In kantel- en aandachtswijken zal meer front-
lijnondersteuning nodig zijn om volwaardige
participatie mogelijk te maken en participatie
zal dicht bij mensen georganiseerd moeten
worden. Vereist is een sterke frontlijn zowel
bij de gemeente als bij maatschappelijke
organisaties; frontlijnwerkers, die de mensen
kennen, bekend zijn met de netwerken in de
wijk en kunnen signaleren waar
mogelijkheden voor participatie zich voor-
doen. Daarnaast zal geïnvesteerd moeten
worden in nieuwe vormen van participatie en
communicatie en in onderlinge verbonden-
heid en betrokkenheid bij de wijk.
Daartoe worden zes actielijnen opgezet:
1. versterken van de frontlijn en de
verbinding tussen frontlijn en beleid;
2. vergroten van de betrokkenheid en in-
vloed van bewoners op de sociale en
fysieke leefbaarheid in de wijk;
3. verbinden van vraag en aanbod van be-
woners in de wijk;
4. stimuleren en faciliteren van zelforganisatie
door bewoners;
5. vergroten van de toegankelijkheid van de
gemeente en het bereik onder bewoners;
6. opzetten van een netwerk om te experi-
menteren en leren.
Doelstellingen actieplan burgerparticipatie
Met dit actieplan streeft de gemeente Den
DE WIJKONDERNEMING ALS SOCIAAL EMPOWER INSTRUMENT
Haag de volgende doelen na:
• Toename van betrokkenheid van
burgers bij vraagstukken in de wijk en
stad.
• Toename van ervaren zeggenschap en
eigenaarschap over de wijk.
• Toename van de waardering voor de
sociale en fysieke leefomgeving.
• Toename van trots op de wijk en de stad.
Kadernota Wmo
Het algemene doel van de Wmo is dat
burgers de regie behouden over hun eigen
leven en zo lang mogelijk thuis blijven wo-
nen, ook als er sprake is van een beperking.
Voor de komende twee jaar zijn onder
andere de volgende uitgangspunten leidend
bij de invulling van de nieuwe Wmo²:
• Iedereen doet mee aan de samenleving.
• Eigenaarschap en zelfredzaamheid.
• Dicht bij de mensen in hun eigen omgev-
ing.
• Voorkomen is beter dan genezen.
• Een solide en sociaal vangnet voor kwets-
bare burgers.
• Vraaggerichtheid.
• Minder regels en meer vertrouwen door
het bundelen en vereenvoudigen van
regels.
In Den Haag zijn, op basis van bovenstaande
uitgangspunten, diverse zorgcoöperaties
actief³.
² Bron: https://denhaag.raadsinformatie.nl/docu-
ment/3344910/1/RIS180162a
³ Zie: https://www.denhaag.nl/nl/in-de-stad/servi-
cepunt-sociaal/samen-zorg-regelen-voorbeelden-van-ini-
tiatieven.htm
8
Actieprogramma Sociaal Ondernemer-
schap
Een sociale onderneming die zich in Den
Haag bezighoudt met arbeidsparticipatie
voldoet aan een aantal leidende principes.4
• Voor deze sociale ondernemingen
geldt dat de maatschappelijke doelstel-
ling formeel voorop staat en dat deze
maatschappelijke doelstelling betrekking
heeft op arbeidsparticipatie.
• De doelstelling kan verband houden met
(1) integratie, door werkgelegenheid te
bieden aan personen met afstand tot de ar-
beidsmarkt, en met (2) inclusief werkgever-
schap door werk te bieden aan mensen
met een arbeidsbeperking.
• Tevens heeft de onderneming een econo-
mische doelstelling en haalt zij haar inkom-
sten primair uit de markt. Voorwaarde is
dat de onderneming een gezonde bedrijfs-
voering heeft. Eventuele overheids-
bijdragen worden voornamelijk gebruikt
voor het compenseren voor verminderde
productie of hogere kosten omdat de
ondernemer met bepaalde doelgroepen
werkt. Het verdienmodel past op dit uit-
gangspunt.
• Er moet een goede balans zijn tussen de
maatschappelijke en economische doel-
stelling. Minimaal 25% van de werknemers
heeft een afstand tot de arbeidsmarkt,
maar dit percentage is hoger wanneer dit
in balans is met het behalen van de econo-
mische doelstelling.
Motie pilot regelvrije zone bijstand
Op 14 april 2016 is de motie pilot
regelvrije zone bijstand5 aangenomen in de
gemeenteraad van Den Haag. Hierbij werd
gevraagd om meer ruimte om ondernemer-
schap te ontplooien voor mensen die een
bijstandsuitkering hebben. Ook diverse par-
tijen vanuit de stad hebben aangegeven aan
DE WIJKONDERNEMING ALS SOCIAAL EMPOWER INSTRUMENT
de slag te willen gaan met talentontwikkeling
van bijstandsgerechtigden door
ondernemerschap te stimuleren.
Agenda Micro-ondernemerschap
Met de opkomst van sociaal ondernemer-
schap vervult de ondernemer niet alleen een
economische functie maar in toenemende
mate ook een sociaal-maatschappelijke func-
tie, waardoor het gemeentelijk economisch
beleid - naast het stimuleren van de lokale
economie - ook een rol speelt bij het bieden
van economisch en sociaal perspectief aan
de inwoners van de stad, samen met diverse
partners in de stad. De Agenda Micro-on-
dernemerschap6 is bedoeld ter versterking
van de bestaande dienstverlening. Vanuit dit
perspectief streeft deze agenda ernaar om
de volgende doelstellingen vorm en inhoud
te geven:
1. De aankomende starters beter voorberei
den op het ondernemerschap;
2. De gestarte ondernemers bij het op orde
brengen van hun bedrijf beter toegang te
geven tot de beschikbare (en te verbeter
en) faciliteiten;
3. De toegang tot de markt voor micro-
ondernemers vergroten en
4. De mogelijkheden voor betaalbare
huisvesting vergroten.
4
Bron: https://denhaag.raadsinformatie.nl/
document/4687643/2/RIS295793%20Actie-
programma%20Sociaal%20Ondernemer-
schap
5
Bron: https://denhaag.raadsinformatie.
nl/document/3855278/1/RIS294914_
Pilot_Ondernemend_uit_de_bijstand
6
Bron: https://denhaag.raadsinfor-
matie.nl/document/5430641/1/
RIS297199_bijlage_1_Agen-
da_micro-ondernemerschap
9
Actieprogramma kleinschalige
bedrijfsruimte
Het stimuleren van lokaal ondernemerschap
en het daarvoor creëren van ruimte voor
ambachtelijk werk in de maakindustrie is
een beleidsdoelstelling van dit college.7 Niet
alleen om de economische structuur van de
stad te versterken, maar ook omdat lokale
bedrijvigheid cruciaal is voor de praktische
dienstverlening aan mensen en bedrijven
én voor de werkgelegenheid van laagge-
schoolden. Daarnaast spelen economische
functies een belangrijke rol bij de eman-
cipatie van mensen en vergroting van de
maatschappelijke participatie. Eén van de
manieren waarop het college lokale bedri-
jvigheid wil stimuleren, is door de beschik-
baarstelling van (kleinschalige) werkruimte.
Onder kleinschalige bedrijfsruimte wordt
werkruimte verstaan tot 500 m2, bedoeld
voor ambachtelijke bedrijfsactiviteiten. Met
ambachtelijke bedrijfsactiviteiten worden
activiteiten bedoeld die gericht zijn op de
vervaardiging, verwerking en/of opslag en
distributie van goederen. Te denken valt
aan ruimten voor aannemers, loodgieters,
ambachten, drukkerijen, bouw, groothandel,
kleine industrie, reparatie, et cetera. Klein-
schalig vastgoed voor kantoren, voorzien-
ingen, kunstenaars, winkels, horeca en show-
rooms vallen buiten deze categorie. Deze
functies hebben namelijk andere
vestigingseisen dan de ambachtelijke bedrijf-
sactiviteiten.
Aanvalsplan Jeugdwerkloosheid
2015-2018: Werk maken van Haagse
jongeren
Met het aanvalsplan jeugdwerkloosheid8
investeert Den Haag in de toekomst van de
stad. Ondanks de vele inspanningen, blijft de
jeugdwerkloosheid een hardnekkig
probleem. Den Haag wil zich hier echter niet
bij neerleggen. In de stad hoort geen enkele
jongere aan de kant te staan. Zij verdienen
goede ondersteuning voor het vinden van
een baan en het behalen van een zo hoog
mogelijk diploma, ondersteuning op maat
waar dat nodig is en voldoende perspectief
in hun wijk. Daarom is in het coalitieakkoord
“Vertrouwen op Haagse Kracht” het volgende
afgesproken: “Aanpak van de werkloosheid
van 5.000 jongeren krijgt prioriteit en we
focussen daarbij op jongeren zonder start-
kwalificatie, schoolgaande jongeren op zoek
naar een stage of leerwerkbaan, en jongeren
met een niet-westerse achtergrond”.

7
Bron: https://denhaag.raadsinformatie.nl/docu-
ment/3323016/1/RIS181978
8
Bron: https://denhaag.raadsinformatie.nl/docu-
ment/3337373/1/RIS281392%20Aanvalsplan%20Jeug-
dwerkloosheid%202015-2018%20Werk%20maken%20
van%20Haagse%20jongeren

DE WIJKONDERNEMING ALS SOCIAAL EMPOWER INSTRUMENT 10

1.2 Maatschappelijke trends
Maatschappelijke arrangementen
De Nederlandse School voor openbaar
bestuur (NSOB) onderscheidt vier rollen voor
de overheid: aan de ene kant de rechtmatige
en de presterende overheid, en aan de an-
dere kant de netwerkende en de responsieve
overheid. De eerste twee rollen zijn klassiek,
in de zin dat de overheid van binnen naar
buiten werkt. In de andere twee rollen is dat
omgedraaid en zijn bewoners of onderne-
mers initiatiefnemer dan wel partner.
Deze sturingsrollen vereisen volgens de
NSOB een andere manier van werken van de
gemeente: netwerkend werken. De
essentie daarbij is dat de gemeente niet in
zijn eentje publieke waarde creëert, maar dat
doet samen met partners in de stad of wijk;
bewoners, ondernemers, maatschappelijke
organisaties, et cetera. Hoe precies zal ver-
schillen per onderwerp en wijk. Soms zal
de gemeente meer initiërend moeten zijn,
in andere gevallen kan de gemeente zich
beperken tot het faciliteren van initiatieven uit
de samenleving. En heel veel zaken kunnen
bewoners en maatschappelijke partners ook
zonder actieve bemoeienis van de gemeente.
Maatschappelijke aanbesteden
Maatschappelijk aanbesteden betreft een
nieuwe manier om bewoners, maatschappe-
lijke initiatieven en maatschappelijk partners
te betrekken bij het uitvoeren van (pu-
blieke) taken (die voorheen door de overheid
werden uitgevoerd) en is een van de uitkom-
sten van de participatiemaatschappij. Bij deze
taken en activiteiten speelt in sommige geval-
len de vraag in hoeverre hiervoor budgetten
(eveneens) voor de maatschappelijk partners
beschikbaar zijn, wanneer zij deze taken en
activiteiten uitvoeren of in sommige gevallen
overnemen van gemeenten.9
9
Zie: http://www.geldstromendoordewijk.nl/ en http://par-
ticipatie-praktijk.nl/bijlage/gemeentelijk-beleid-den-haag/

Rollen van de overheid in de samenwerking met de energieke samenleving:

Publieke prestaties
2. Presterende Overheid 3. Netwerkende Overheid
• prestatiesturing (verticaal) • Overheid is ‘in the lead’ en zoekt samenwerking met
• Marktdenken: overheid als bedrijf, burger als klant andere partijen (veelal koepels)
• Effectiviteit en efficiency staan centraal, een goed • Horizontale samenwerking, doelen gezamelijk bep-
doel moet meetbaar zijn aald
• Onderhandelen of compromis, afspraken vastgelegd
in akkoorden of convenanten
Markt en
Overheid gemeenschap
1. Rechtmatige Overheid 4. Responsive, participerende Overheid
Politiek debat bepaalt publieke belangen, bijvoorbeeld: • Initiatief van onderop
• Netwerksturing
• Uitvoering wet- en regelgeving
• Overheidsparticipatie (kan ook zonder overheid),
• Bewaken rechten en plichten
ruimte en ondersteuning bieden aan maatschappeli-
• Procedurele zorgvuldigheid staat centraal jk initiatief. Met georganiseerde, maar ook ongeor-
• Goed bestuur ganiseerde partijen
• Overheid stuurt hierarchisch
Politieke keuze
Figuur 3: Rollen van de overheid in de samenwerking met de energieke samenleving. Bron: https://www.open-overheid.nl/
open-overheid/we-hebben-iedereen-nodig/attachment/kwadranten-nsob-2-2/

DE WIJKONDERNEMING ALS SOCIAAL EMPOWER INSTRUMENT 11

Theorie empowerment
Er is veel onderzoek gedaan naar het bestrijden van armoede. Een (armoedebestrijdings-)
theorie die ons als Kiemkracht en LSA aanspreekt is die van Empowerment, door Tine van
Regenmortel, hoogleraar aan de Katholieke Universiteit van Leuven, omschreven als: “een
proces van versterking waarbij individuen, organisaties en gemeenschappen greep krijgen op
de eigen situatie en hun omgeving en dit via het verwerven van controle, het aanscherpen van
kritisch bewustzijn en het stimuleren van participatie”.10 In tegenstelling tot de huidige praktijk
waarbij traditioneel kwetsbare groepen in afhankelijkheidsrelaties worden geplaatst - vooral
als ontvanger van hulp - doet Empowerment juist ook een beroep op de eigen kracht van
individuen en hun sociale omgeving. Ervan uitgaande dat sociale en economische problemen
vooral ontstaan door een ongelijke verdeling van mogelijkheden en ongelijke toegang tot
bronnen/middelen, stelt deze theorie het versterken van personen, groepen, organisaties,
buurten en gemeenschappen centraal door mensen en middelen met elkaar te verbinden.
De doelen die daarbij worden nagestreefd zijn: rechtvaardigheid, gelijkheid, zelfbeschikking,
pluralisme en democratische participatie.
Empowerment is een gelaagd concept dat zich afspeelt op het niveau van het individu en op
dat van de gemeenschap. Op het individuele niveau wordt gezocht naar de activering van de
betrokkenen om zo hun weerbaarheid en veerkracht te vergroten. Belangrijke component-
en zijn hierbij: het vergroten van zelfvertrouwen, controle, kritisch bewustzijn en betrokken-
heid bij de gemeenschap. Op het niveau van de gemeenschap worden vier componenten
onderscheiden: gemeenschapszin, sociale kwaliteit, gebundelde capaciteiten en collectieve
actie. Het niveau van de
organisatie wordt als
Positief
randvoorwaarde meege-
gelijkwaardigheid,
nomen (Steenssens en Van
respect, present,
Regenmortel, 2007). Op dit Proactief ontmoeting, Participatief
laatste niveau wordt aan- outreaching, actief vertrouwen zeggenschap,
dacht gegeven aan allerlei opsporen en invloed,
samenwerkingsvormen. De benaderen, eigenaarschap
kernprincipes op al deze nazorg
niveaus zijn ‘versterken en
verbinden’. Figuur 4 laat Versterkend
zien hoe deze kernprinci- en
Gecoördineerd Inclusief
pes, via een aantal hande- verbindend
samenwerking, iedereen betrokken
lingsprincipes, uitwerken in onderlinge
de praktijk. afstemming,
regie
10
Bron: Samenredzaamheid: De
zelfstandige professional in een Gestructureerd Integraal
coöperatie, Wilfried Varwijk, april planmatig, brede kijk,
2013 transparant, doe- contextgericht-
len op korte en heid
Figuur 4: De Empowermentbloem lange termijn
(Van Regenmortel, 2011)

DE WIJKONDERNEMING ALS SOCIAAL EMPOWER INSTRUMENT 12

Sociaal en coöperatief ondernemen
Sociaal ondernemerschap is een snel op-
komend fenomeen in allerlei Europese
steden. Op dit moment zien we een op-
komende beweging van bottom-up ini-
tiatieven rondom energie, zorg, voedsel,
jeugdwerkloosheid, de openbare ruimte
en publieke ontmoetingsplekken. Sociaal
ondernemerschap gaat over het realiseren
van maatschappelijke doelen (impact first)
boven winstmaximalisatie (profit first). En
vindt steeds vaker plaats in het gebied waar
zowel de overheid als de marktwerking geen
uitkomst kunnen bieden voor bepaalde
maatschappelijke behoeften of problemen.
De verdienmodellen zijn veelal gebaseerd op
meervoudige waardecreatie, wat betekend
dat ze zowel economische, ecologische als
sociale waarden genereren. Sociale onderne-
mingen richten zich op tal van maatschap-
pelijke vraagstukken. Denk aan bedrijven als
The Colour Kitchen of stads- en zorgboerderij
Pluk Den Haag.
Social Enterprise NL hanteert de (Europese)
definitie van sociaal ondernemerschap. Een
sociale onderneming:
1. Heeft primair een maatschappelijke missie:
impact first!
2. Realiseert dat als zelfstandige onderne-
ming die een dienst of product levert;
3. Is financieel zelfvoorzienend, gebaseerd op
handel of andere vormen van waarde-uit-
ruil, en dus beperkt of niet afhankelijk van
giften of subsidies;
4. Is sociaal in de wijze waarop de onderne-
ming wordt gevoerd:
a. winst mag, maar de financiële doelen
staan ten dienste van de missie: het ver-
groten van de maatschappelijke impact.
Winstneming door eventuele aandeel-
houders is redelijk.
b. bestuur en beleid zijn gebaseerd op
een evenwichtige zeggenschap van alle
DE WIJKONDERNEMING ALS SOCIAAL EMPOWER INSTRUMENT
betrokkenen.
c. fair naar iedereen.
d. bewust van haar ecologische voetafdruk.
e. is transparant.
Cordaid ondersteunt met haar programma
Coöperatief Ondernemen in Nederland11 de
sociale coöperaties in wording. Ze ondersteu-
nen onder andere met kennis, met netwerken
en zo nodig met wat financiering. In de prak-
tijk gaat het vaak om mensen met een afstand
tot de arbeidsmarkt en in Den Haag ook om
mensen in een uitkeringssituatie. Hiertoe
is Cordaid een samenwerking aangegaan
met de gemeente Den Haag. Maar ook het
bedrijfsleven en andere maatschappelijke
organisaties werken mee aan deze vorm van
sociaal ondernemerschap. De bedoeling is
de verbetering van de positie van mensen
met een te laag inkomen of een grote afstand
tot de arbeidsmarkt. “De corporatie kan een
mooi instrument zijn om weer te participeren
en die bijdraagt tot economische zelfstandig-
heid”, vertelt Lennert de Vries van Cordaid.
“Wat ze verdienen vloeit misschien niet direct
naar de deelnemers toe. Maar met de inkom-
sten uit de coöperaties kan men investeren
in de eigen onderneming en in trainingen.
Zo investeer je in jezelf en in je eigen ontwik-
keling. En het is geschikt voor meerdere
doelgroepen. Zo zijn ze ook gestart met een
aantal coöperaties gerund door status-
houders.” Eén van de casussen in dit rapport,
Coöperatie Ik Wil (2.1), is ook met steun van
Cordaid tot stand gekomen.
11
Zie: https://www.on-
dernemenmeteenuitk-
ering.nl/
13
2 Casussen
2.1 Coöperatie Ik Wil, Barrier
Eindhoven
Krachtige buurtinitiatieven vormen samen
een WIJKcoöperatie
In 2013 richtten wijkbewoners uit herontwik-
kelingswijk De Barrier in Eindhoven Stichting
Ik Wil op. Deze stichting heeft als doel een
maatschappij op te bouwen waarin ieder-
een welkom is en een plek heeft. Omdat
De Barrier geen wijkcentrum heeft, vond de
stichting onderdak in de voormalige pastorie
van een tot bedrijvencentrum omgebouwde
kerk in de wijk. Vanuit dit pand zijn al snel
50 vrijwilligers namens stichting Ik Wil actief,
die samen ruim 1000 mensen bereiken.
Een aantal zzp’ers, die tot dat moment deel
uitmaken van het bestuur, vinden het dan
tijd voor de volgende stap. Samen richten ze
coöperatie Ik Wil op.
Hoe het begon
Eén van deze mensen is Stephan Pauly.
Stephan was vanaf de oprichting tot halver-
wege 2014 bestuursvoorzitter van Stichting
Ik Wil. “Ik ben uit het bestuur gegaan om me
meer te richten op de uitvoering.” Stephan
heeft een masteropleiding tot Gedragsspe-
cialist. Hij werkte als gezinsbehandelaar van
multiprobleemgezinnen via het Centrum voor
Jeugd en Gezin. Ook was hij leerkracht in het
basis- en speciaalonderwijs.
“Mijn droom is altijd geweest om
werken in de wijk mogelijk te maken.”
In 2015 ontstaat bij Stephan het idee om een
textielatelier te vestigen in de wijk. Zelf zegt
hij daarover: “Mijn droom is altijd geweest
om werken in de wijk mogelijk te maken.”
Voor zo’n textielatelier is echter geen plaats
in de pastorie. De naastgelegen leegstaande
school bood wel voldoende plaats, maar
geld om deze aan te kopen heeft de stichting
op dat moment niet. Na onderhandelen met
de gemeente is de uitkomst dat Stichting Ik
DE WIJKONDERNEMING ALS SOCIAAL EMPOWER INSTRUMENT
Wil de school in bruikleen krijgt. De stichting
moet dan wel zelf het onderhoud aan het
pand verzorgen. Dat blijkt goed te werken.
Zo’n 2 jaar later denkt Stephan alweer na
over de volgende stap: “We hopen in de
toekomst samen met woningbouwcorporatie
Woonbedrijf het pand te kunnen kopen en
dan samen door te ontwikkelen.”
Van naaiatelier naar plek voor
ambachten in de wijk
Nadat Stichting Ik Wil verhuisd is naar het
leegstaande schoolgebouw en het textielate-
lier eenmaal draait, blijkt dit een groot succes
te zijn. ‘Werk’ wordt een belangrijk thema
voor de stichting. Steeds meer ‘ambachten’
(naast textiel ook taal, koken, zelfontwikke-
ling, tuin en techniek) krijgen een plaats bin-
nen de stichting. Om hier ook ondernemend
mee aan de slag te kunnen, wordt in 2017
coöperatie Ik Wil opgericht.
Stichting en coöperatie werken vanaf het be-
gin nauw samen. Dat komt onder andere tot
uiting in de verplichting dat de startende on-
dernemers binnen de coöperatie 1 dagdeel
per week een cursus, training of andere
leerzame activiteit organiseren in een van
de ateliers. Zo komt het ‘leren ondernemen’
ook ten goede aan andere wijkbewoners die
bij de activiteiten iets kunnen leren van de
ondernemers in de coöperatie. Stephan legt
uit waar de kracht zit: “Op deze manier willen
we alle ateliers uitwerken tot kansrijke en
krachtige buurtinitiatieven die tezamen een
WIJKcoöperatie vormen.”
Met andere partners en betrokken bewon-
ers uit Eindhoven vormen de stichting en de
coöperatie samen de ‘community Ik Wil.’ Zelf
omschrijft Ik Wil deze community als volgt:
‘Hier voelen mensen zich gezien door elkaar,
helpen elkaar, steunen op elkaar en vraag
en aanbod worden gekoppeld. Dat kunnen
vragen zijn vanuit bewoners, maar ook van in-
stanties of bedrijven die iets willen bijdragen.
Ik Wil is faciliterend aan de beweging van
14
 Figuur 5: De organi-
satiestructuur van de
Community Ik Wil.
Bron: Stichting Ik Wil.

burgers, bottom up, naar zelfregie, eigen-
kracht en samenkracht. De stip op de horizon
is een samenleving waar mensen met al hun
verschillen verbonden zijn, waar ieder mens
zichzelf mag zijn en binnen zijn eigen moge-
lijkheden en draagkracht regie over zijn
eigen leven voert.’
Bedrijf met sociale inslag met, voor en
door de wijk
“De sociale activiteiten hebben een goede
plek binnen stichting Ik Wil,” legt Stephan
uit. “De wijkonderneming die wij in de vorm
van een coöperatie aan het opzetten zijn,
is een (commercieel) bedrijf wat werkt met
een sociale inslag met, voor en door de
wijk. ‘Sociaal commercieel’ noemen we dat.”
Daarin is de kersverse coöperatie best ambi-
tieus. Zo is het de bedoeling dat er vanuit de
eerste omzetten huur betaald gaat worden
aan de stichting voor het gebruik van het
pand. Stephan: “Het ideaal is dat het werken
in de wijk (in de coöperatie) zoveel opbrengt,
dat de stichting nagenoeg onafhankelijk van
subsidies haar sociale werkzaamheden kan
uitvoeren.”
DE WIJKONDERNEMING ALS SOCIAAL EMPOWER INSTRUMENT
“De wijkonderneming die wij in de vorm van
een coöperatie aan het opzetten zijn, is een
(commercieel) bedrijf wat werkt met een
sociale inslag met, voor en door de wijk.”
Op dit moment participeren 4 onderne-
mers in de coöperatie. Het streven is om het
wijkbedrijf zo snel mogelijk uit te laten groei-
en tot 8 ondernemers in 2018. Er is maximaal
plaats voor 2 ondernemers per atelier, dus 12
ondernemers in totaal. Er participeren drie
verschillende soorten leden in de coöperatie:
• De vakman (mensen in een uitkeringssitu-
atie onder begeleiding van stichting Ik Wil)
• De startende ondernemer (mensen die in
de coöperatie starten als ondernemer)
• De sterke ondernemer (mensen die
ervaren en reeds succesvol ondernemer
zijn)
Figuur 6: De
Community verhouding
tussen de
Stichting Coorporatie stichting, de
coöperatie
Ik Wil Ik Wil
en de com-
munity. Bron:
stichting Ik
Wil.
15
Het is de bedoeling dat een lid binnen de
coöperatie kan doorgroeien. En als het lid
een tijd als ervaren ondernemer binnen de
coöperatie actief is, wat dan? Ook daar wordt
over nagedacht. Stephan: “We hebben on-
langs samen met een aantal andere ervaren
ondernemers een BV opgericht en een pand
gekocht. Ervaren ondernemers uit de coöpe-
ratie die daar interesse in hebben en geschikt
voor zijn, zouden hun bedrijf vanuit deze BV
verder voort kunnen zetten.”
Maar zover is het nog niet. De gemeente
Eindhoven vindt het nog lastig om over te
DE WIJKONDERNEMING ALS SOCIAAL EMPOWER INSTRUMENT
gaan tot het doorsturen van mensen met een
uitkering of nieuwkomers die graag zouden
willen ondernemen binnen de coöperatie.
Vanuit de afdeling sociaal domein wordt er
enthousiast gereageerd op de plannen van
Ik Wil. Maar op de afdeling participatie, waar
ook de uitkeringen onder vallen, zijn ze nog
niet zover dat ze de stap kunnen zetten. “Het
is onze wens dat de coöperatie Ik Wil de
erkenning krijgt van de gemeente en een
goede positie verwerft, zodat meer mensen
mee kunnen doen in de coöperatie” besluit
Stephan.
16
 Coöperatie Ik Wil Barrier - Eindhoven
SOCIAAL KAPITAAL
Succesfactoren Verbeterpunten
• Opgericht voor en door wijkbewoners. • Uitkeringsgerechtigden / nieuwkomers
• Ondernemende mensen uit de wijk nemen zouden gemakkelijke toestemming moet-
het initiatief en blijven betrokken. Gericht en krijgen van de gemeente om deel te
op uitstroom, maar niet direct. nemen in de coöperatie.
• Samenwerking met in de wijk gevestigde
woningcorporaties en andere maatschap-
pelijke partijen.
BUSINESSMODEL
Succesfactoren Verbeterpunten
• Model gebaseerd op commerciële ver- • Uitbreiding van het aantal ondernemers
diensten vanuit werk in de wijk, op basis binnen de coöperatie is gewenst. Herken-
waarvan later ook sociale activiteiten gefi- ning en erkenning en een sterkere posi-
nancieerd kunnen worden. Streven is zoveel tionering zijn daarvoor sleutelfactoren.
mogelijk subsidie-onafhankelijk te worden.

NETWERKSTURING
Succesfactoren Verbeterpunten
• Coöperatie en stichting werken faciliterend • De ‘sociaal-commerciële’ visie van de
en bottom-up (zelfregie, eigenkracht en wijkonderneming wordt nog niet door
samenkracht). iedereen gevoeld en doorleefd. Uitdaging
• Betaalde coördinator vanuit de stichting is om van een groep zzp’ers te komen tot
die onder andere leden werft voor de een gezamenlijk bedrijf.
coöperatie, de begeleiding op weg naar
zelfstandig ondernemerschap organiseert
en de schakel vormt tussen secretariaat en
bestuur.
• Steun bij het oprichten van de coöperatie
vanuit het programma ‘Sociale Coöper-
aties’ van Cordaid.
STEUN VAN GEVESTIGDE INSTANTIES
Succesfactoren Verbeterpunten
• Pand coöperatie in bruikleen van de ge- • Droom van de coöperatie is het pand
meente Eindhoven. uiteindelijk te kopen van de gemeente.
• Verschillende afdelingen binnen de ge-
meente die samen één beleid maken ten
aanzien van de wijkonderneming.

DE WIJKONDERNEMING ALS SOCIAAL EMPOWER INSTRUMENT 17

2.2 BewonersBedrijven
Zaanstad, Zaandam
Werken aan werk, werken aan de wijk,
werken aan elkaar
Stichting BewonersBedrijven Zaanstad kent
haar oorsprong in de Zaanse wijk Poelen-
burg. Bij de oprichting in 2013 startte het be-
wonersinitiatief dan ook als BewonersBedrijf
Poelenburg. De stichting startte klein, met
de overname van het wijkpunt in de wijk
Poelenburg in Zaandam. Al gauw bleek er in
heel Zaanstad behoefte te zijn aan een over-
koepelende organisatie voor bewonersini-
tiatieven. Dat heeft ertoe geleid dat in 2014
besloten werd het werkgebied te verbreden
tot heel Zaanstad; reden om ook de naam te
veranderen in Stichting BewonersBedrijven
Zaanstad. Inmiddels is de stichting onder
leiding van Erwin Stam uitgegroeid tot een
paraplu waar verschillende bewoners-
initiatieven onder vallen.
Hoe het begon
De drijvende kracht achter BewonersBedri-
jven Zaanstad is Erwin Stam, een uitermate
betrokken Zaankanter die met veel passie via
het BewonersBedrijf een langgekoesterde
wens vormgeeft: mensen met een achter-
standspositie in de wijk ontwikkelkansen
geven. Samen met Caroline, Erwins rechter-
hand, begeleidden ze allerlei mensen uit
Zaanstad bij de uitvoering van hun vrijwil-
ligersactiviteiten en FlexPay-ers. Die deelne-
mers aan activiteiten van het BewonersBedrijf
komen werkelijk van alle kanten, vertelt
Erwin. “We vinden deelnemers via bestaande
netwerken zoals de initiatiefgroep Buurttuin
Poelenburg en Zaanse Vrouwenkracht, maar
ook via de open inloop in buurthuizen. En
zelfs de beroepskrachten van welzijnsorgani-
satie Dock verwijzen mensen naar ons door.”
BewonersBedrijven Zaanstad is ontstaan
in de achterstandswijk Poelenburg. In juni
2014 kregen de bewoners de sleutel van
het wijkcentrum de Poelenburcht. Dit multi-
functionele centrum werd verhuurd voor de
meest uiteenlopende sociale en culturele
activiteiten uit de wijk. Ruim 3 jaar, tot 1 juli
2017, heeft het BewonersBedrijf het beheer
van dit wijkcentrum, wijkpunt Poelenburg
en buurthuis De Uithoek verzorgd. Sinds
die datum is het beheer overgedragen aan
welzijnsorganisatie Stichting Dock omdat
het BewonersBedrijf de exploitatie niet meer
rond kreeg. Erwin vertelt hierover: “Voor de
volledige exploitatie kregen we maar 28.000
euro subsidie. De welzijnsorganisatie die er
nu in zit, krijgt 70.000 euro subsidie voor het
wijkcentrum. Het vertouwen in het
BewonersBedrijf bleek achteraf dus lager te
zijn dan gedacht.”
“Het vertouwen in het BewonersBedrijf bleek
achteraf dus lager te zijn dan gedacht.”
Gelukkig zijn er ook successen te melden. Per
1 januari 2015 is BewonersBedrijven Zaan-
stad gestart als onderaannemer - via Wijk-
Werk075 - van twee Sociale Wijkteams van
stichting Dock. Het BewonersBedrijf maakt
daarmee deel uit van de Sociale Wijkteams
Nieuw-West en Zaandam-Zuid. Voor zover
bekend is dit de eerste keer in Nederland
dat bewoners samenwerken met een profes-
sionele partner binnen een Sociaal Wijkteam.
Werken aan werk in de wijk
Het is de missie van het BewonersBedrijf om
te werken aan
een betere
wijkecon-
omie door
projecten op
te starten op het
gebied van econ-
omische, sociale
en fysieke ontwik-
keling. Dit doet ze
door te werken
aan werk, te
werken aan de wijk en te werken aan elkaar. heeft zo’n 50% van de deelnemers aan dit
BewonersBedrijven Zaanstad biedt werk- project een baan gevonden, iets waar Erwin
ervaringsplekken aan in diverse functies, best trots op is. “De deelnemers vinden werk,
waaronder chauffeur, hovenier, timmer- alleen al doordat ze door de trainingen beter
man, schilder, assistent huismeester, gast- in hun kracht komen te staan, zelfvertrouwen
vrouw/-heer, schoonmaker, administratief opbouwen en daardoor uitblinken tijdens het
medewerker, medewerker communicatie, sollicitatiegesprek!”
sportcoach, activiteitenbegeleider of bewon-
erscoach. Alle mensen die zo’n werkervaring- Niet alles lukt
splek hebben ondersteunen op deze manier Niet alle projecten waar de bewoners in
projecten die de wijk leefbaarder of socialer Zaanstad enthousiast aan beginnen blijven
maken. Een werkervaringsplek duurt meestal ook bestaan. Zo startten ze een Fietsfix - een
een half jaar en de kans op doorstroming fietsenwerkplaats met inzet van mensen die
naar betaald werk is hoog. een bijstands- of werkloosheidsuitkering
“We doen het zelf wel!” hebben. Deze fietsenwerkplaats is tijdelijk
gestopt. En de Kringloopwinkel die ze start-
Erwin hanteert voor het BewonersBedrijf ten is er helemaal mee gestopt, vanwege een
het adagium ‘we doen het zelf wel!’. “Juist gebrek aan animo. Erwin legt uit: “40% van
als het slecht gaat in een wijk biedt dit een wat we doen mislukt, maar 60% gaat goed. Je
goede voedingsbodem voor zelforganisatie moet dus blijven doorzetten!”
en een bewonersbedrijf. Met name als door
decentralisatie en bezuinigingen in welzijn en
zorg de instituties het deels laten afweten.”
Zo werkten de ondernemende bewoners al
samen aan het oprichten van een Buurttuin,
die nu gerund wordt door een vaste vrijwil-
ligersploeg. Ook levert het BewonersBedrijf
allerlei diensten aan bewoners, gemeente en
op contractbasis aan de woningcorporaties.
Te denken valt hierbij aan afvalinzameling,
groenvoorziening, schoonmaak en voorlicht-
ing. Ook beheren ze eigen een eigen wijk-
medium: de Poelenburgkrant. Regelmatig
komen deze projecten van de grond door
een startbedrag op te halen via crowdfund-
ing.
Bewoners geven als zogeheten ‘bewoner-
scoaches’ regelmatig voorlichting aan andere
bewoners namens de gemeente Zaanstad,
de brandweer, corporaties of namens het
BewonersBedrijf zelf. Onderwerpen waarover
voorlichting wordt gegeven zijn energie, afval
en veiligheid. Bewonerscoaches krijgen een
intensieve begeleiding en communicatie-
en empowermenttrainingen. Tot op heden

DE WIJKONDERNEMING ALS SOCIAAL EMPOWER INSTRUMENT 19

Stichting Bewonersbedrijven
Zaanstad
SOCIAAL KAPITAAL
Succesfactoren
• Opgericht voor en door wijkbewoners.
• Samenwerking met diverse organisaties,
waaronder gemeente Zaanstad, drie won-
ingbouwcorporaties (Parteon, Rochdale
en ZVH), schoonmaakbedrijven, sportve-
renigingen, moskee, De Bron (oecumene),
Sociale wijkteams, Jeugdteam (GGD),
DOCK, Zaanse Vrouwenkracht.
BUSINESSMODEL
Succesfactoren
• Model gebaseerd op verschillende activi-
teiten en geldstromen (werkervaringsple-
kken, buurttuin, bewonerscoaches (voorli-
chting), afvalinzameling, groenvoorziening,
schoonmaak en wijkmedium) in een groot
geografisch gebied (gemeente Zaanstad).
Zaanstad
Verbeterpunten
• Wellicht meer mensen in het bestuur die
verantwoordelijkheid dragen voor het
geheel. Er lijkt nu veel te rusten op de
schouders van een zeer betrokken
persoon.
Verbeterpunten
• Niet alle projecten slagen.
• Businessmodel komt onder druk te staan
als gemeente een bezuiniging doorvoert
bij het overdragen van taken aan het
BewonersBedrijf.

NETWERKSTURING
Succesfactoren Verbeterpunten
• Betaalde coördinator vanuit de stichting die • --
onder andere leden werft voor de coöper-
atie, de begeleiding op weg naar zelfstandig
ondernemerschap organiseert en de schakel
vormt tussen secretariaat en bestuur.
• Steeds meer ZZP’ers willen sociaal onderne-
mer worden in hun eigen wijk en lokaal en
maatschappelijk betrokken ondernemen.

STEUN VAN GEVESTIGDE INSTANTIES

Succesfactoren Verbeterpunten
• Steun vanuit de gemeente Zaanstad, waar- • Vertrouwen vanuit gemeente in het Be-
onder wijkmanager David Kooi (fungeerde wonersBedrijf kan beter; verhoogt de kans
als intern breekijzer), Duco Stuurman (di- op succes.
recteur maatschappelijk domein) en be-
leidsmedewerker Saskia de Man (legde veel
contacten tussen het BewonersBedrijf en
actieve bewoners).
DE WIJKONDERNEMING ALS SOCIAAL EMPOWER INSTRUMENT 20
Bijlage: Overeenkomst en de spelregels voor groenadoptie Zaanstad

DE WIJKONDERNEMING ALS SOCIAAL EMPOWER INSTRUMENT 21

2.3 Coöperatief WijBedrijf Dieze,
Dieze Oost Zwolle
Starten vanuit een gedeelde urgentie
Het WijBedrijf is van, door en voor alle
bewoners van de Zwolse wijk Dieze. Het
WijBedrijf richt zich op de duurzame ontwik-
keling van de wijk. Het kan bijvoorbeeld
ingezet worden voor energie, water, zorg,
voedsel en onderhoud van de openbare
ruimte. Uitgangspunt is datgene waar be-
woners behoefte aan hebben en waar ze een
businesscase voor kunnen bedenken en wil-
len uitvoeren. Het bestuur van het WijBedrijf
bestaat uit bewoners. De uitvoering komt
voor rekening van Joost Kroes, die voor twee
dagen in de week wordt betaald als direc-
teur van de coöperatie. Het is zijn taak om
de verschillende lokale businesscases van,
voor en door de wijk uit te werken.
Hoe het begon
Het ‘Coöperatief WijBedrijf Dieze’ zoals de
coöperatie voluit heet, is in 2014 opgericht.
De initiatiefnemers waren ingenieursbureau
ToekomstSterk, wijkbewoners uit de wijk
Dieze in Zwolle, de Stichting Blauwvinger En-
ergie uit Zwolle en Zwolse bedrijven verenigd
in Duurzaam Ondernemend Regio Zwolle
(DORZ). Het doel van het WijBedrijf is het re-
aliseren van een duurzame wijk, iets wat door
hen zelf een ‘ToekomstSterke wijk’ genoemd
wordt. Om dat te bereiken hanteert de
coöperatie drie welbekende uitgangspunten:
People, Planet en Profit. Voor het WijkBedrijf
vertalen deze begrippen zich in het verster-
ken van werkgelegenheid en sociale cohe-
sie in de wijk (people); CO2-reductie en het
vergroten van de circulaire economie (planet)
en economische versterking van de wijk door
de geldstromen in de wijk te houden waar
mogelijk (profit).
Uiteindelijk moet de investering leiden tot
een verlaging van de woonlasten én een ver-
sterking van de sociale structuren in Dieze.
DE WIJKONDERNEMING ALS SOCIAAL EMPOWER INSTRUMENT
Voor de oprichting van het WijBedrijf heeft
de gemeente Zwolle subsidie gegeven voor
het project ‘Energie als Motor voor Burger-
kracht’ aan Blauwvinger Energie. Doel van
dat project (en de subsidie) is 500 woningen
in de wijk te voorzien van zonnepane-
len. Door dit werk uit te laten voeren door
mensen uit de wijk met een uitkering en
zoveel mogelijk samen te werken met be-
drijven uit de wijk, wordt vanaf de start aan
alle doelstellingen van het WijBedrijf voldaan.
Uiteindelijk moet de investering leiden tot
een verlaging van de woonlasten én een
versterking van de sociale structuren in Dieze.
Vervolgbusinesscases om in de wijk te
kunnen investeren
De voornaamste projecten van het WijBedrijf
richten zich op dit moment op energiebe-
sparing en dus lastenverlaging voor bewo-
ners. Hierbij staat steeds het verbinden van
de fysieke opgave aan de sociale opgave in
de wijk centraal. Het WijBedrijf beoogt de
werkzaamheden zo dicht mogelijk bij de wijk
uit te voeren, waarmee bedoeld wordt dat
zoveel mogelijk mensen uit de wijk de klus-
sen gegund krijgen die door het WijBedrijf
binnengehaald worden. De coöperatie werkt
ook met vrijwilligers, maar deze krijgen wel
een vrijwilligersvergoeding. Het is een be-
wuste keuze geweest om het WijBedrijf als
bedrijf en niet als (semi-)vrijwilligersorganisa-
tie vorm te geven. “Als je bewonersparti-
cipatie goed wil doen, dan is een bepaal-
de mate van professionaliteit vereist” aldus
Joost.
“Als je bewonersparticipatie goed wil doen,
dan is een bepaalde mate van
professionaliteit vereist.”
Drie projecten vormen de ‘ruggengraat’
van het WijBedrijf. Als eerste is er het zonn-
estroomproject. Bewoners en VVE’s in Dieze
nemen zonnepanelen af van het WijBedrijf.
De impact is besparing op energielasten, re-
ductie van CO2 uitstoot en werkgelegenheid
22
bij het installeren van de zonnepanelen. Het
tweede belangrijke project is de Woning-
Verbeteraar: bewoners uit de wijk krijgen
advies over het laten uitvoeren van energie-
besparende maatregelen zoals vloer-, dak- en
spouwmuurisolatie en het laten plaatsen van
HR++ glas. Impact is besparing op energie-
lasten, reductie van CO2 uitstoot en mogelijk
werkgelegenheid bij het laten uitvoeren van
de projecten. Ten slotte doet het WijBedrijf
beheer en onderhoud in opdracht van
Verenigingen van Eigenaren (VVE’s) en
woningbouwcorporatie Openbaar Belang.
Het WijBedrijf werkt binnen dit project aan
het verbeteren van woningen, zoals het
vervangen van dakramen en de revisie van
noodverlichting.
De woningbouwcorporatie Openbaar Belang
is als opdrachtgever betrokken bij het laten
uitvoeren ven beheers- en onderhoudspro-
jecten in de wijk. Met de woningbouwcor-
poratie bestaan nog geen vaste afspraken.
Doordat de woningcorporatie een kans geeft
aan het WijBedrijf om opdrachten uit te mo-
gen voeren, versterken zij direct de wijk op
zowel fysiek als sociaal vlak. De woningcorpo-
ratie verdient deze investering (deels) terug
door stijging van de waarde van haar bezit,
het vastgoed in de wijk.
Vervolgbusinesscases als investering in
de wijk
Voor alle projecten die het WijBedrijf uit-
voert worden vervolgbusinesscases uitgew-
erkt waarvan het de bedoeling is dat deze een
klein beetje rendement opleveren. Dit rende-
ment wordt gebruikt voor de algemene kosten
van het WijBedrijf (maximaal 5%). Het overige
rendement moet ten goede komen aan de
wijk. De eerste doelstelling is om voldoende
volume te creëren met de projecten. Als dat
lukt, dan zal er voldoende geld gegenereerd
worden om in de wijk te kunnen investeren.
Vanaf de start in 2014 zijn circa 20 tot 30
bewoners betrokken. De doelstelling is om
DE WIJKONDERNEMING ALS SOCIAAL EMPOWER INSTRUMENT
dit in 3 jaar tijd uit te breiden tot circa 300 tot
400 wijkbewoners. Binnen het project
Zonnestroom zijn 2 mensen actief; een zzp’er
en iemand met een afstand tot de arbeids-
markt uit de wijk. In totaal genereert het
WijBedrijf nu voor 2 fte aan werk. In de toe-
komst wordt een werkgelegenheid van 15 tot
20 fte per jaar voorzien.
Coöperatief WijBedrijf vanuit urgentie
Voor de oprichting van WijBedrijf Dieze is be-
wust voor een coöperatie als rechtsvorm ge-
kozen. Het WijBedrijf wil vanaf het begin een
makel- en schakelfunctie vervullen tussen de
‘systeemwereld’ van gevestigde instanties en
de gemeente enerzijds en de ‘leefwereld’ van
bewoners anderzijds. Om dit goed te kunnen
doen, is het belangrijk om bewoners invloed
te geven op de verdere ontwikkeling van hun
wijk. Joost legt dit uit: “Er is voor een coöper-
atie gekozen om op deze wijze wijkbewoners
lid te kunnen laten worden en stemrecht te
geven over de opgave en doelstellingen
van de toekomst van de wijk.” Leden van de
coöperatie zijn onder andere afnemers van
zonnepanelen van het WijBedrijf en de deel-
nemers aan projecten voor en door de wijk.
“Het WijBedrijf wil wijkbewoners stemrecht
geven over de opgave en doelstellingen van
de toekomst van de wijk.”
Die deelnemers komen overigens vooral
door bemiddeling vanuit de gemeente
Zwolle bij het WijBedrijf terecht. De ge-
meente werkt samen met het WijBedrijf
vanuit een gevoel van urgentie. Joost vind
dit één van de belangrijkste succesfactoren
van het WijBedrijf. “De wijk Dieze had een
extra impuls nodig op de doelstellingen
werkgelegenheid en duurzaamheid. Via het
WijBedrijf heeft de gemeente een instrument
in handen om aan deze urgentie uitvoering
te geven. Mijn tip is om altijd te starten vanuit
een gedeelde urgentie, want anders komen
bewoners niet mee in de filosofie van de
wijkonderneming en de wijkgerichte aanpak.”
23
Coöperatief WijBedrijf Dieze Dieze Oost, Zwolle
SOCIAAL KAPITAAL
Succesfactoren Verbeterpunten
• Wijkgerichte aanpak en benutten van • Gestart met zonnepanelen, waar voor de
‘meekoppelkansen’. bewoners niet veel urgentie op zit. Hier-
• WijBedrijf Dieze werkt samen met alle door voelden zij geen noodzaak om (via
partners die een opgave of plek in de wijk duurzame energie) bij te dragen aan de
hebben, waaronder zzp’ers, de gemeente totstandkoming van het WijBedrijf
Zwolle, Verenigingen van Eigenaren
(VVE’s), het UWV, het Sociaal WijkTeam en
welzijnsorganisatie Travers.
BUSINESSMODEL
Succesfactoren Verbeterpunten
• Het social design traject waaruit het • Het blijft een uitdaging om een verdien-
WijBedrijf is ontstaan. model te organiseren voor particulieren en
• Meervoudig verdienmodel gebaseerd op lokale bedrijven.
meerdere projecten die in elkaars ver- • Uitstroom naar vast werk realiseren (in de
lengde liggen. Investering in de wijk vindt toekomst wordt ingezet op 5-10 fte op
plaats vanuit het rendement. jaarbasis).
NETWERKSTURING
Succesfactoren Verbeterpunten
• Het WijBedrijf is voor bewoners uit de wijk • Bewoners nog meer betrekken bij de
een betrouwbare partner. filosofie en gedeelde wijkaanpak die het
• Ondersteuning van bewonersbestuur door WijBedrijf voorstaat.
een professionele directeur.
• Systeemwereld en leefwereld verbinden.

STEUN VAN GEVESTIGDE INSTANTIES

Succesfactoren Verbeterpunten
• Starten vanuit een gedeelde urgentie bij • Vaste contractafspraken met de woning-
de gevestigde instanties. bouwcorporatie om het verdienmodel te
versterken.

DE WIJKONDERNEMING ALS SOCIAAL EMPOWER INSTRUMENT 24

2.4 Wijkonderneming Nieuwland,
Nieuwland Schiedam
Deze wijk is van ‘ons’!
Als je praat over de Wijkonderneming
Nieuwland, dan ontkom je er niet aan om
ook te praten over de ‘integrale wijkenaan-
pak.’ In de periode 2002-2006 wordt er ge-
richt gewerkt aan een integrale aanpak van
de Schiedamse wijk Nieuwland. Kenmerken
van die aanpak zijn: vertrouwen in de profes-
sionals in de wijk herstellen; in samenwer-
king met verschillende organisaties zoals de
politie, woningbouwcorporatie, gemeente
Schiedam, welzijnswerk, opbouwwerkers en
onderwijspartijen en opererend onder één
logo. Want ‘de wijk’ is van ‘ons’, zowel van
professionals als van bewoners. Vanaf het
begin is woningbouwcorporatie Woonplus,
die circa 12.000 huurwoningen in Schiedam
bezit - waarvan de helft, circa 6000, in Nieu-
wland - bij de wijkaanpak betrokken. Naast
verhuur en onderhoud van woningen ziet
Woonplus het als haar taak om de leefbaar-
heid in Nieuwland te versterken. Jeffrey Da-
vidsz is vanuit Woonplus de drijvende kracht
hierachter.
Hoe het begon
In 2007 wordt Nieuwland een Vogelaarwijk
en een jaar later wordt een start gemaakt met
het Wijkactieprogramma 2008-2017. In 2011,
als het actieprogramma halverwege is, wordt
de balans opgemaakt. Geconcludeerd wordt
dat Nieuwland stijgende cijfers laat zien op
de leefbaarheidsmonitor maar nog steeds
laag scoort op de sociale index. Die lage po-
sitie uit zich vooral in een groot aantal be-
woners die afhankelijk zijn van de bijstand,
een groot aantal werkzoekenden, waarvan
velen een achterstand op de arbeidsmarkt
hebben, relatief veel bewoners die onge-
schoold zijn of laagopgeleid en relatief veel
bewoners met een beperkt netwerk, taalach-
terstand en/of sociale problematiek.
DE WIJKONDERNEMING ALS SOCIAAL EMPOWER INSTRUMENT
Vanaf 2012 wordt in drie stappen verder
gewerkt aan het Wijkactieprogramma. Ten
eerste wordt er steviger gehandhaafd. De
problemen, zoals overlast in de wijk, dienen
eerst opgelost te worden. In de tweede stap
wordt preventief gewerkt aan het voorkomen
van nieuwe problemen. Als derde stap wordt
de vraag gesteld: ‘Hoe kun je vasthouden
wat er is opgebouwd?’ Met andere woorden:
‘Wie zorgt er voor de bewoners als de pro-
fessionals zich terugtrekken uit de wijk?’ Bij
deze stap gaat het om continuïteit: ervoor
zorgen dat bewoners zelf kunnen doorgaan
met opgestarte projecten; sociale infrastruc-
tuur: die het mogelijk maakt voor bewoners
om projecten voort te kunnen zetten; en een
realistisch verdienmodel, waarmee gezorgd
wordt voor een financiële onderbouwing van
de aanpak.
Start van de Wijkonderneming
Op de vraag: ‘Wie zorgt er voor de bewo-
ners als de professionals zich terugtrekken
uit de wijk?’ geven de bewoners in 2013 aan
er nog niet aan toe te zijn om zelf voor de
wijk te kunnen zorgen. Ze willen samen met
professionals blijven bepalen wat er nodig is
in Nieuwland en willen graag dat het initi-
atief daarvoor bij de bewoners blijft liggen.
Het idee ontstaat om een BewonersBedrijf
op te richten, waarbij beeldvorming van en
communicatie over Nieuwland, aanjagen
van de wijkeconomie, zorg- en welzijnsvoor-
zieningen en versterken van ‘burgerkracht’
allemaal door vrijwillige bewoners
en ondernemers/zzp’ers uit de wijk
verzorgd worden vanuit één or-
ganisatie. Voor dit model wordt
uiteindelijk niet gekozen om-
dat de opdracht simpelweg
te groot is: er zijn teveel
kleine en lokale projecten
actief in Nieuwland die
dan allemaal op zou-
den moeten gaan in
het BewonersBedrijf.
25
Deze opdracht wordt te groot geacht voor
een kleine groep vrijwilligers.
“Dit geeft het gevoel in de rust gewisseld te
worden terwijl we aan het winnen zijn.”
In 2014 wordt daarom besloten tot het
oprichten van Stichting Wijkonderneming
Nieuwland, kortweg WON. Jeffrey Davidsz is
sinds december 2008 Wijk Actie Programma
Manager vanuit woningcorporatie Woonplus.
Vanuit die rol is hij ondersteuner van het
dagelijks bestuur van WON, wat uit bewoners
bestaat. Deze functie stopt op 31 december
2017, omdat het Wijkactieprogramma dan
formeel afgerond is. Aldus Jeffrey: “Dit geeft
het gevoel in de rust gewisseld te worden
terwijl we aan het winnen zijn.”
Grote broer of zus in de wijk
WON is opgericht met als primaire doelstel-
ling de maatschappelijke aanpak van de wijk
Nieuwland te versterken. Jeffrey beschrijft
WON als ‘de grote broer of zus in de wijk’.
WON is niet de baas, maar een grote para-
plu waar projecten zoals Kleurrijk Nieuwland,
Nieuwland Helpt, het promotieteam, het
wijkcommunicatiebureau, de Nieuwlandse
Jongerenraad en circa 45 tot 60 projecten
van individuele bewoners onder hangen.
“WON neemt daarbij het eigenaarschap
niet over van de initiatiefnemers, maar zorgt
slechts voor continuïteit van de projecten.
Dat betekent dat we ons als WON niet in-
houdelijk bemoeien met de projecten. Wat
we wel doen, is kennis en ‘handjes’ uitwissel-
en tussen projecten en helpen bij de adminis-
tratie.” Daarmee lijkt de functie van de WON
misschien nog wel het meest op die van de
vroegere opbouwwerker. “WON biedt meer
kansen voor bewoners, omdat ze niet meer
direct met de gemeente om tafel hoeven te
zitten. De wijk heeft bijvoorbeeld een
bedrijfsauto, en die wordt geëxploiteerd via
de WON.” Bewoners zijn overigens niet ver-
plicht om projecten in Nieuwland bij de WON
aan te sluiten.
DE WIJKONDERNEMING ALS SOCIAAL EMPOWER INSTRUMENT
“WON biedt meer kansen voor bewoners,
omdat ze niet meer direct met de gemeente
om tafel hoeven te zitten. De wijk heeft
bijvoorbeeld een bedrijfsauto, en die wordt
geëxploiteerd via de WON.”
Qua organisatievorm is voor een stichting
gekozen. In de Raad van Toezicht zitten de
gemeente Schiedam en Woonplus. Het
bestuur van de WON bestaat uit bewoners,
die ondersteunt worden door Jeffrey, de eni-
ge professional die momenteel direct bij de
WON betrokken is. Alle belangrijke samen-
werkingspartners van de WON zijn verenigd
in het Ambassadeurs Netwerk Nieuwland.
Het dagelijks bestuur kan daarnaast een
beroep doen op het Ondersteuningsnetwerk
Nieuwland.
Kansenfabriek Nieuwland
Om specifiek de sociale stijging te verbeter-
en is in 2015 het project Kansen-
fabriek Nieuwland opgezet. De Kansen-
fabriek streeft ernaar gepensioneerde
vakmensen en ondernemers uit de wijk te
verbinden aan inactieve mensen in de wijk
die willen werken. Deze inactieve mensen
worden via de Kansenfabriek geholpen aan
werk, studie of vrijwilligerswerk.
Eén van de kansrijke initiatieven betreft het
opleiden en kwalificeren van jongeren en
bewoners met een uitkering voor een baan in
de technische beroepen en de maak-
industrie. Ook is de Klussendienst Nieuwland
opgezet. In dit project doen (langdurig) werk-
lozen uit Nieuwland, die aangegeven hebben
weer aan de slag te gaan, werkervaring op in
de wijk. Zo ondersteunen de medewerkers
van de Klussendienst bijvoorbeeld bij het
opknappen van speeltoestellen en het uit-
ruimen van woningen, beide in opdracht van
Woonplus.
De Kansenfabriek Nieuwland richt zich op
de groep bewoners die ‘Welwillend maar
Problematisch’ genoemd worden. Dit zijn
26
bewoners die bijvoorbeeld schulden hebben
of eenzaam zijn). Het doel is om hen op de
sociale ladder te laten stijgen naar ‘Actief en
Berustend’. De groep hieronder (‘Niet Wel-
willend’) wordt door de Kansenfabriek niet
bediend, omdat bij deze groep eerst andere
problemen aangepakt moeten worden.
De deelnemers van de Kansenfabriek zijn
verbonden aan Stroomopwaarts (een organi-
satie die inwoners van Maassluis, Vlaardingen
en Schiedam die (tijdelijk) niet in hun leven-
sonderhoud kunnen voorzien ondersteunt)
en worden van daaruit doorverwezen. De
opleidingspool van de Kansenfabriek zorgt
voor instroom van bewoners van Nieuw-
land in de bedrijfsscholen van Mammoet
en Huisman. Deze bedrijfsscholen hebben
moeite om voldoende gekwalificeerd en
gemotiveerd personeel te vinden. Binnen de
Kansenfabriek zijn zij in ruime mate aanwezig.
De Klussendienst Nieuwland werkt veelal in
opdracht van woningcorporatie Woonplus.
Uitvalsbasis is wijkcentrum Dreesplein, wel-
ke beheerd wordt door welzijnsorganisatie
DOCK Schiedam.

2018 en verder
Omdat het Wijkactieprogramma eind 2017
afloopt, overleggen Woonplus en de ge-
meente met elkaar over een logisch vervolg
in 2018 en verder. Vast staat in ieder geval
dat de WON vanaf 2018 op eigen benen
staat. Daarmee verandert de rol van de ge-
meente (en van Woonplus) van een initiëren-
de naar een meer faciliterende en onderste-
unende rol. Als het aan Woonplus ligt, blijft
er wel een professionele projectleider bij de
WON betrokken.

DE WIJKONDERNEMING ALS SOCIAAL EMPOWER INSTRUMENT 27

Wijkonderneming Nieuwland Nieuwland, Schiedam
SOCIAAL KAPITAAL
Succesfactoren Verbeterpunten
• Bewoners geloven zelf in het project. • --
• Opereren onder één logo.
• Successen vieren.
• Samenwerking met de gemeente
Schiedam, Woonplus , professionals in
de wijk zoals de politie, het welzijnswerk,
opbouwwerkers, onderwijspartijen, en
maatschappelijke partners zoals Stroomop-
waarts en het lokale bedrijfsleven.
BUSINESSMODEL
Succesfactoren Verbeterpunten
• Divers verdienmodel op basis van donaties • --
vanuit Donateurs Netwerk Nieuwland, sub-
sidies en fondsen, uitgifte van wijkaande-
len, crowdfunding en sponsoring en eigen
inkomsten vanuit onder andere advert-
enties, rondleidingen, catering, en Nieuw
Licht, een energieproject.
• Woningbouwcorporatie fungeert als op-
drachtgever voor de Kansenfabriek.
NETWERKSTURING
Succesfactoren Verbeterpunten
• Het creëren van een dicht netwerk van alle • Bewoners kunnen de Wijkonderneming na
organisaties en projecten in de wijk mid- 10 jaar nog niet zelfstandig dragen.
dels een organisatiestructuur, op basis van
een beweging vanuit bewoners zelf.
• Professionele projectleider ter onder-
steuning van Wijkonderneming Nieuwland.
• Ambassadeursnetwerk en Onder-
steuningsnetwerk zijn opgebouwd.
STEUN VAN GEVESTIGDE INSTANTIES
• Tijd: effecten van het Wijkactieprogramma • Logisch vervolg op het Wijkactieprogram-
en de Wijkonderneming NIeuwland zijn ma nadat dit in 2017 afloopt, inclusief
pas zichtbaar op de lange termijn. nieuwe rol voor gemeente en woning-
• Gemeente Schiedam en woningcorporatie corporatie.
Woonplus als financiële dragers van het
Wijkactieprogramma.
DE WIJKONDERNEMING ALS SOCIAAL EMPOWER INSTRUMENT 28
3 Analyse en perspectieven
op de Haagse Wijkonderneming
Wat zijn de consequenties van een meer
bottom-up aanpak en een participerende
overheid voor de huidige strategie en visie
van de gemeente Den Haag op wijkonderne-
mingen? Kunnen wijkondernemingen ook
dienen als Wmo-instrument voor
empowerment van kwetsbare burgers? Wat
vraagt dat dan aan nieuwe verbindingen en
welke andere sturingsmechanismes dan de
gebruikelijke vanuit de overheid (zie eerder
genoemd sturingsmodel vanuit NSOB) zijn
dan nodig? 12
3.1 Vier condities voor een
succesvolle wijkonderneming
1. Sociaal kapitaal: stem af met andere
maatschappelijke organisaties in de wijk,
gebruik persoonlijke netwerken, ‘best per-
sons’ en de koppeling met frontlijnwerk.
2. Goed businessmodel: kijk daarbij
breder dan alleen naar financiële winst,
maar beoordeel de wijkonderneming
ook op zijn bijdrage aan de leefbaarheid
en duurzaamheid van de wijk. Zorg voor
meervoudige waardecreatie.
3. Kijk naar mogelijkheden voor netwerk-
sturing met daarin een nieuwe rol van de
overheid. Toets daarom ook niet alleen op
direct meetbare resultaten (zeker niet in de
beginfase).
4. Samenwerking: zet in op steun van
gevestigde instanties: denk aan de rol
van de gemeente, samenwerking met het
maatschappelijke middenveld, de rol van
het bedrijfsleven, sociaal ondernemers en
nieuwe organisatievormen zoals zwermen/
netwerken van zzp’ers.
Deze condities zullen nu elk verder worden
toegelicht met daarbij enkele aanbevelingen
voor de toepassing van deze condities bij
de voortzetting van het Haagse programma
Wijkondernemingen.
DE WIJKONDERNEMING ALS SOCIAAL EMPOWER INSTRUMENT
a. Sociaal kapitaal
Onder sociaal kapitaal verstaan we onder
meer de vindplaatsen van, samenwerking
met en sturing door sterke partijen uit de
wijk. Werken met sociaal kapitaal betekent de
kracht van bottom-up bewegingen benutten,
waaronder die van ‘nieuwe probleemoplos-
sers’ zoals sociaal ondernemers en stadsmak-
ers.
Sociaal kapitaal blijkt een noodzakelijke con-
ditie te zijn, maar dat alleen is niet genoeg.
Wanneer je als wijkonderneming goed scoort
op minimaal drie van de eerder genoemde
bovenstaande condities, heb je volgens de
onderzoekers grote kans om het vol te houd-
en, om duurzaam te ondernemen in de wijk.
Vooral de eerste drie genoemde condities
zijn belangrijk. Daarnaast is een minimale
steun van overheidspartijen onontbeerlijk
om een goed businessmodel te ontwikkelen
(bijvoorbeeld door de beschikking te krij-
gen over een wijkgebouw). Onderzoek door
Reinout Kleinhans13 laat zien dat de ontwik-
keling en samenhang tussen de condities
de duurzaamheid van wijkondernemingen
verklaren.
12
Zie: https://www.socialevraagstukken.nl/zelforganisa-
tie-in-arme-wijken-geef-bewonersbedrijven-een-kans/,
Programma Haagse wijkondernemingen: Stand van zaken,
leerpunten en vervolgstappen, Platform 31 augustus 2017
en Wijkondernemingen: Bundeling van Haagse kracht!,
Gemeente Den Haag 31 augustus 2017
13
https://www.tudelft.nl/2015/otb/gemeent-
en-nog-niet-klaar-voor-zelforganisatie-van-bewoners/
29
 Frontlijnwerken
Frontlijnwerken is werken vanuit de wijk, vanuit het perspectief van bewoners kunnen
denken en dat kunnen verbinden met de wereld van bestuur en beleid. De frontlijnwerkers
van de Haagse stadsdelen hebben hun basis in wijken en buurten, maar kennen ook de
weg en de taal van het stadhuis. Ze helpen initiatieven van de grond te krijgen maar zeg-
gen ook ‘nee’ tegen onrealistische ideeën. Daar waar eigen kracht in de wijk tekort schiet,
genereren zij energie. Waar cohesie ontbreekt, proberen zij samen met actieve bewoners
verbinding aan te brengen. Frontlijnwerkers kunnen ambtenaren zijn, maar ook mensen van
maatschappelijke organisaties, sociaal ondernemers en initiatiefnemers uit de wijk.
De kern is om de systeemwereld van het stadhuis te verbinden met de leefwereld in de stad
(zie figuur 7). Door samenwerken met de stad en het toelaten en faciliteren van initiatief
van burgers en organisaties niet als uitzondering te zien maar als een manier van werken,
gelijkwaardig aan de andere. De wisselwerking tussen beleidssturing en frontlijnsturing
moet het geheel versterken en niet, zoals nu nog te vaak gebeurt, leiden tot onproductieve
spanningen.

SYSTEEMWERELD LEEFWERELD Figuur 7: De verbind-

ing tussen systeem- en
STADHUIS STAD leefwereld. Bron:
Actieplan burgerpar-
ticipatie 2015-2020.
• Verticaal • Horizontaal
• Beleidssturing • Frontlijnsturing
• Standaardisering KERN • Toeval
• Ratio • Energie & vertrouwen

b. Goed businessmodel Belangrijke randvoorwaarden hiervoor zijn

Voor een wijkonderneming zijn verschillende
businessmodellen denkbaar. Bijvoorbeeld
mono- of pluriform, markt versus overheid,
right to challenge, financiering vooraf versus
op basis van impact, benchmark, nieuwe
perspectieven als circulaire (deel)economie,
meervoudige waardecreatie, weconomy en
andere geldstromen voor maatschappelijk
initiatief.
c. Netwerksturing
Netwerksturing vereist innovatief community
leiderschap, waarbij de gemeenschap aan
het roer staat van belangrijke ontwikkelingen.
DE WIJKONDERNEMING ALS SOCIAAL EMPOWER INSTRUMENT
ondernemerschap, betrekken van best per-
sons in de wijk, zakelijke leiding binnen de
wijkonderneming, juiste vorm van onderste-
uning en inschakelen van externe expertise/
zzp’ers indien gewenst.
d. Steun van gevestigde instanties
Steun van gevestigde instanties is een
belangrijke succesfactor voor het slagen
van een wijkonderneming. Hierin speelt de
gemeente een belangrijke rol, maar ook het
maatschappelijke middenveld en het (lokale)
bedrijfsleven.
30
 Coöperatieve wijkaanpak
Het wordt normaler dat bewonersinitiatieven, zzp’ers en sociaal ondernemers een antwoord
hebben op maatschappelijke vraagstukken. Aanpassing van structuren hierop heeft een
versterkend effect: ons juridisch systeem maakt het mogelijk, financiering komt beschik-
baar, ondersteunende infrastructuur wordt opgebouwd, et cetera. Maatschappelijk
initiatief zal dan een toenemende rol kunnen spelen in nutsvoorzieningen, leefbaarheid op
wijkniveau, in het sociale domein, het organiseren van solidariteit (vangnetten, verzekerin-
gen), en evenzeer in diensten die nu in het domein van de staat (zoals groenonderhoud) of
de markt (zoals voedselproductie en distributie) zitten. Het middenveld kan deze rol geheel
van markt en staat overnemen, maar waarschijnlijker is een symbiose tussen de sectoren,
waarbij de verschillende sterktes tot hun recht komen.
Deze coöperatieve wijkaanpak kan een nieuwe vorm van wijkontwikkeling worden. In deze
aanpak staat een meervoudige waardecreatie van de wijk op lange en korte termijn cen-
traal. Met daarbij een nieuwe rol voor sociale ondernemers, werknemerscoöperaties en de
overheid als speler in het geheel.

3.2 Nieuwe arrangementen de wijkaanpak’. Maatschappelijk initiatief-

Nieuwe arrangementen met ondernemende
burgers zijn nodig om publieke middelen in-
tern te kunnen (her-)alloceren, maar ook om
de samenwerking te organiseren en nieuwe
vormen van toezicht daarop te organiseren14.
Er is veel bestaand beleid wat ondersteunend
kan werken richting het opzetten van wijkon-
dernemingen (zie 1: Diverse actieplannen:
maatschappelijke trends vertaald in beleid).
Maatschappelijk aanbesteden wordt door
steeds meer gemeenten toegepast en de
nieuwe Wmo (Eindhoven, Zaanstad, Zwolle,
Schiedam) wijst die route aan.
Maatschappelijk aanbesteden
Onder druk van bezuinigingen, decentralisa-
ties en de wens maatschappelijk partners uit
de gemeente en de wijk meer te betrekken
bij beleidsontwikkeling heeft ‘maatschappe-
lijk aanbesteden’ zijn intrede gedaan. Dit
heeft de afgelopen vijf jaar een vlucht ge-
nomen. Bij veel gemeenten is maatschappeli-
jk aanbesteden als speerpunt opgenomen in
het College- of Coalitieakkoord. In Den Haag
heet dat ‘Haagse kracht staat centraal binnen
nemers kijken met veel belangstelling naar
maatschappelijk aanbesteden. Zij zien de ver-
maatschappelijking van aanbestedingspro-
cedures als mogelijkheid om bij te dragen
aan die (publieke) taken en activiteiten die
voorheen exclusief door de overheid werden
uitgevoerd. Daarbij kan een gunning na een
aanbestedingsprocedure financiële middelen
opleveren als vergoeding voor de realisatie
van deze (publieke) taken en activiteiten15.
In figuur 8 Kansen voor maatschappelijk
verantwoord aanbesteden is een keuzepalet
opgenomen van de ‘kansen voor maatschap-
pelijk verantwoord aanbesteden’.16
14
http://lpb.nl/blog-vlog/blog-vlog-bericht/
leve-de-bastaardsamenleving/
15
https://www.pianoo.nl/document/11368/informatie-
blad-maatschappelijk-aanbesteden
16
Zie voor een nadere toelichting bij deze kansen voor
maatschappelijk verantwoord aanbesteden ook de
publicatie van het Ministerie van BZK: ‘Juridisch leaflet
Maatschappelijk Aanbesteden: Juridische mogelijkheden
om de kracht van de samenleving te benutten bij aan-
bestedingen.

DE WIJKONDERNEMING ALS SOCIAAL EMPOWER INSTRUMENT 31

 1. Een marktconsulatie organiseren
2. Onderverdelen in percelen
3. Meer gegadigden de opdracht
gunnen
4. Onderhandelen met aanbieders
5. Varianten toestaan
. milieueisen
6. Voorbehouden sociale werkplaatsen
7. Kenmerken van het product opnemen
in de specificaties
Right to challenge
LSA definieert het Right to Challenge als
volgt: “Het Right to Challenge gaat over het
recht van bewoners om publieke taken over
te nemen van hun gemeente. Het zijn taken
die zij beter of goedkoper kunnen uitvoeren
dan de gemeente, of taken die voordelen
opleveren voor de buurt als zij die zelf uit-
voeren. Met het Right to Challenge verschu-
iven initiatieven van overheid naar burgers.
Bewoners krijgen hiervoor de middelen en
verantwoordelijkheid.”
De gemeente is van oudsher gewend om zelf
het beheer en onderhoud van voorzieningen
te organiseren. Zij geeft opdracht aan derden
via aanbestedingsprocedures of voert de
werkzaamheden zelf uit. Bewoners worden
nog weinig in de gelegenheid gesteld of
gestimuleerd zelf voorzieningen in hun wijk
te beheren en/of te onderhouden. Het over-
dragen van gemeentelijke taken / werkzaam-
heden aan bewoners vraagt structurele
aanpassing van de gemeentelijke kaders en
systemen.
DE WIJKONDERNEMING ALS SOCIAAL EMPOWER INSTRUMENT
8. Functionele specificaties toepassen
9. Eisen m.b.t. lokale context stellen
10. Maatschappelike doelen vastleggen
als bijzondere uitvoeringsvoorwaarde
11. Betrekken van gebruikers
12. Uitsluitingsgronden sociale en
13. Opstellen van selectiecriteria
14. Maatschappelijke prestaties
belonen in de gunningscriteria.
Figuur 8: Kansen voor maatschappelijke verantwoord
aanbesteden. Bron: Experimentprogramma ‘Ruim op die
regels’: Evaluatieonderzoek Rob Blank, Ruben Spelier en
Amy Davies, (Sira Consulting B.V.), Platform 31 2016.
Verschil Right to Challenge en
maatschappelijk aanbesteden
Er zijn veel overeenkomsten tussen ‘Right to
Challenge’ en ‘maatschappelijk aanbesteden’.
Een groot verschil is echter het beginpunt
van de uitdaging, zo omschrijft het Landelijk
Samenwerkingsverband Actieve Bewoners
(LSA) in het ‘Kompas Right to Challenge in de
WMO’17:
• Bij het Right to Challenge komt het initi-
atief uit de gemeenschap. Deze initiatief-
nemer(s) dagen de gemeente uit om een
zelfgekozen maatschappelijke taak of
dienst over te nemen, omdat er kwaliteits-
of prijsvoordelen zijn ten opzichte van het
door de gemeente gecontracteerde aan-
bod. De initiatiefnemers ontvangen bij een
geslaagde ‘Challenge’ de financiering om
de taak of dienst uit te voeren.
• Bij maatschappelijk aanbesteden ligt het
17
https://www.movisie.nl/sites/default/files/alfresco_files/
Kompas-Right-to-Challenge%20[MOV-9079943-1.1].pdf
32
 initiatief bij de gemeente. De gemeente
daagt de gemeenschap uit om een speci-
fieke maatschappelijke taak of dienst over
te nemen.
• Eén vijfde van de gemeenten in Neder-
land heeft Right to Challenge ingevoerd,
waarbij bewoners zich kunnen beroepen
op het recht om de overheid uit te dagen
wanneer zij menen een dienst beter te
kunnen aanbieden. Right to Challenge past
goed bij de doelstellingen van gemeenten
om burgers uit te nodigen tot meedenk-
en en meedoen en zou ook als het gaat
om (maatschappelijk) aanbesteden een
interessante optie kunnen bieden voor
maatschappelijke initiatieven.
Maatschappelijke aanbesteding kan volgens
ons een veel grotere rol krijgen bij het op-
zetten van wijkondernemingen. Zie ook het
kader Coöperatieve wijkaanpak in 3.1.
Vastgoed als asset
Snel en Engbersen betogen dat overheden
in wijken met veel ‘burgerkapitaal’ meer
aan particuliere initiatieven kunnen overla-
ten, maar in kwetsbare wijken het buurthuis
of de bibliotheek niet moeten sluiten. Wij
willen deze stelling preciseren: geef be-
woners(bedrijven) in arme wijken de ruimte
om buurthuis of bibliotheek over te nemen,
of bied leegstaande (school)gebouwen
aan. Vraag geen marktconforme huren,
maar lage huurprijzen of stel deze assets
‘om niet’ ter beschikking.18
Bewonersbedrijven die over gebouwen
beschikken waarin zij ruimtes verhuren
hebben een betere cashflow dan be-
wonersbedrijven met een verdienmodel
dat primair op dienstverlening of overname
van gemeentelijke taken gebaseerd is.19
18
Zie ook Ham en Van der Meer, 2015: https://www.movi-
sie.nl/sites/default/files/De-ondernemende-burger.pdf
19
Bron: https://www.socialevraagstukken.nl/zelforganisa-
tie-in-arme-wijken-geef-bewonersbedrijven-een-kans/
DE WIJKONDERNEMING ALS SOCIAAL EMPOWER INSTRUMENT
3.3 Lessen uit de casussen
We bespreken hieronder een aantal
dilemma’s die komen kijken bij de opzet van
een wijkonderneming, aan de hand van de
casussen in het vorige hoofdstuk.
Dilemma 1: Ondersteunen van wijkiniti-
atieven of werven van partners in de wijk
Wijkonderneming Nieuwland kiest er be-
wust voor om een paraplu te zijn voor al-
lerlei maatschappelijke initiatieven in de
wijk. Coöperatie Ik Wil kiest ervoor om via
de opbrengsten uit de wijkonderneming,
maatschappelijke initiatieven te ontplooien en
ondersteunen (zie figuur 5, 2.1 Coöperatie Ik
Wil, Barrier Eindhoven). BewonersBedrijven
Zaanstad en WijBedrijf Dieze kiezen voor een
model waarbij zij als opdrachtnemer werken
voor diverse partners in de wijk (gemeente,
woningcorporatie en bedrijfsleven). Ook deze
laatste twee kiezen ervoor om de opbreng-
sten terug te investeren in maatschappelijke
initiatieven die ten goede komen aan de wijk.
Voor alle geïnterviewde wijkondernemingen
geldt dat zij het model volgen wat gericht is
op samenwerking met alle spelers in een wijk:
bewonersverenigingen, lokale overheid, instel-
lingen en bedrijven. Het werven van partners is
daarbij een middel om het doel - het onderste-
unen van wijkinitiatieven - te kunnen bereiken.
Dilemma 2: Behouden van enkelvoudige
signatuur of nastreven van meervoudige
opzet
Coöperatie Ik Wil, BewonersBedrijven Zaan-
stad en Wijkonderneming Nieuwland kiezen
bewust voor een meervoudige opzet. Belang-
rijke sleutelfactoren daarbij zijn herkenning en
erkenning als wijkonderneming die meervoud-
ige waarde creëert, een sterkere positionering
in de wijk en voldoende diverse ondernemers
die vanuit de wijkonderneming een bepaald
project willen en kunnen uitvoeren. Geac-
cepteerd moet worden dat bij een dergelijke
opzet niet alle projecten zullen slagen. Alleen
33
WijBedrijf Dieze kiest voor een min of meer
enkelvoudige signatuur gericht op duurzaam-
heid en CO2-reductie. Maar ook deze wijkon-
derneming richt zich op het uitvoeren van
diverse projecten, die weliswaar in elkaars ver-
lengde liggen, maar waarvoor allemaal apart
een sluitende businesscase wordt uitgewerkt.
Een definitief antwoord is niet te geven, maar
zoals we in de inleiding van hoofdstuk 1 en
paragraaf 1.2 lieten zien, is de trend gericht op
meervoudige waardecreatie. De verdien-
modellen van wijkondernemingen zijn daar
ook op gericht, wat betekent dat ze zowel
economische, ecologische als sociale waarden
genereren.
Dilemma 3: Nastreven van een onderne-
mersmodel met verdiencapaciteit of van
vrijwillige inzet
De wijkondernemingen die zich richten op
het ondersteunen van wijkinitiatieven, werken
vanuit die insteek vaak met vrijwillige
initiatiefnemers. Hoewel vrijwilligerswerk daar
een belangrijke rol speelt, benadrukken de
geïnterviewde wijkondernemers het belang
van professionele ondersteuning. Dit kan een
betaalde projectleider of directeur zijn, of een
netwerk van ambassadeurs. Zowel Coöpe-
ratie Ik Wil, BewonersBedrijven Zaanstad en
WijBedrijf Dieze richten zich op toeleiding naar
vaste inkomsten voor de deelnemers. Eerst-
genoemde doet dit door deelnemers met een
uitkering te helpen om ondernem(end)er te
worden. Laatstgenoemden zetten zich vooral
in op het laten opdoen van werkervaring en
de uitstroom naar vast werk buiten de wijkon-
derneming. Vrijwillige inzet past dus goed bij
een wijkonderneming, maar zou niet het uitein-
delijke doel moeten zijn. De participatieladder
die coöperatie Ik Wil gebruikt, kan hiervoor
een goed handvat bieden. Binnen Coöperatie
Ik Wil participeren drie verschillende soorten
leden in de coöperatie:
1. De vakman (mensen in een uitkeringssituatie
onder begeleiding van stichting Ik Wil)
DE WIJKONDERNEMING ALS SOCIAAL EMPOWER INSTRUMENT
2. De startende ondernemer (mensen die in de
coöperatie starten als ondernemer)
3. De sterke ondernemer (mensen die ervaren
en reeds succesvol ondernemer zijn)
Dilemma 4: Is een fysieke plek in de wijk
een strikte noodzaak?
Voor de (ondernemers)coöperatie Ik Wil geldt
dat een pand een strikte noodzaak is voor de
huisvesting van de ateliers en het organiseren
van de buurtgerichte activiteiten. WijBedrijf
Dieze heeft geen eigen pand, maar is geves-
tigd in de Creative Coöperatie Zwolle, waar
meerdere creatieve en duurzame onderne-
mers een plek gevonden hebben. Wijkon-
derneming Nieuwland heeft 10 jaar geoper-
eerd zonder fysieke plek in de wijk, maar opent
in maart 2018 haar eigen locatie. De casus
van BewonersBedrijven Zaanstad laat zien,
dat het exploiteren van een pand ook tegen
het slagen van de wijkonderneming kan gaan
werken. Ook zonder deze fysieke plek in de
wijk, kan men de activiteiten voor en door de
wijk blijven voortzetten.
Voor dit dilemma geldt dus ook, dat een defi-
nitief antwoord niet te geven is. In het
algemeen geldt dat de behoefte aan een pand
met name aanwezig is bij groepen bewoners
die samen een wijkonderneming runnen. Met
activiteiten als verhuur, groenbeheer, catering
en opleidingen verdienen wijkondernemingen
geld. Zij worden daardoor zelfstandiger en
komen losser van subsidies te staan. Voor het
uitvoeren van deze activiteiten is het belang-
rijk om een fysieke en zichtbare locatie - wel-
ke bijdraagt aan de her- en erkenning van
wijkondernemingen - in de wijk te hebben. Het
verkrijgen daarvan is echter lastig. Er wordt
vooral gekeken naar de financiële opbrengst
van een pand en minder naar de plannen van
de bewonersgroep.20
20
Bron: https://www.lsabewoners.nl/kennis/vastgoed-als-as-
set-ja/. Zie voor meer informatie ook de publicatie Vastgoed
als Asset? Ja!, LSA Bewoners, 2016: https://www.lsabewon-
ers.nl/wp-content/uploads/2016/01/Vastgoed-handout.pdf.
34
3.4 Aanbevelingen voor voort-
zetting van het Haagse
programma Wijkondernemingen
De coöperatieve wijkaanpak van onderop
kan een nieuwe vorm van wijkontwikkeling
worden. In deze aanpak staat een meervou-
dige waardecreatie van de wijk op lange en
korte termijn centraal. Met daarbij een nieu-
we rol voor sociaal ondernemers, werkne-
merscoöperaties en de overheid als parti-
ciperende speler in het geheel.
Ruimte voor het benutten van de huidige
maatschappelijke initiatieven (lees: Haagse
kracht) bij het opzetten van wijkonderne-
mingen kan gevonden worden binnen de
kaders van bestaande wet- en regelgeving,
(zie paragraaf 1.1). De belangrijkste uitdag-
ing voor gemeenten en maatschappelijke
initiatiefnemers ligt daarom in het vinden,
creëren en benutten van deze ruimte om initi-
atieven maximaal groeiruimte te bieden.
Door als gemeente een concrete en herk-
enbare visie te ontwikkelen over de rol van
maatschappelijke initiatieven bij het opzetten
van wijkondernemingen, wordt het mogelijk
een algemeen beleidskader te combineren
met initiatiefspecifieke beslissingen. Zowel
voor externe partners (zoals maatschappelijk
initiatiefnemers) als voor medewerkers van
de gemeente biedt een visie ten aanzien
van de rol van maatschappelijk initiatief
een algemeen kader over de kansen voor
wijkonderneming van onderop. Het verdient
aanbeveling om in de visie van de gemeente
over de kansen voor wijkonderneming van
onderop in ieder geval aandacht te besteden
aan:
a. De ambitie en doelstellingen. Welke
doelen streeft de gemeente na met en in
de samenwerking met maatschappelijke
initiatieven?
b. Rollen, taken, bevoegdheden en ver-
antwoordelijkheden. Welk rol ziet de
DE WIJKONDERNEMING ALS SOCIAAL EMPOWER INSTRUMENT
gemeente voor zichzelf weggelegd ten
aanzien van koppeling van maatschap-
pelijke initiatieven met wijkonderne-
mingen van onderop?
c. Kaders. Welke regels en welke organisa-
torische kaders wil de gemeente hanter-
en ten aanzien van wijkondernemingen
van onderop?
d. Welke mogelijkheden ziet de gemeente
om vanuit andere beleidsvelden wijkon-
dernemingen van onderop te stimuleren,
ondersteunen en faciliteren?
Adviesraad wijkeconomie
De adviesraad voor de wijkeconomie ad-
viseert de gemeente Den Haag, organisa-
ties en instanties bij het stimuleren van de
wijkeconomie en het creëren van werkgel-
egenheid. Het aanpakken van jeugdwerke-
loosheid is het thema waarvoor de ad-
viesraad zich inspant. Het initiatief Young
Professionals in de BIZ kan daartoe een
aanzet geven. Op 22 maart legt de advies-
raad het plan tijdens een expertmeeting
voor aan allerlei betrokken partijen. Het is
de bedoeling dat het initiatief vervolgens
wordt overgenomen/uitgevoerd door
geïnteresseerde partijen in de wijken. Zie:
http://adviesraadwijkeconomie.nl/ en
http://adviesraadwijkeconomie.nl/nieuws/
initiatief-jongeren-aan-het-werk-in-de-biz.
35
1. Maatschappelijke aanbesteding
kan een veel grotere rol krijgen bij het
opzetten van wijkondernemingen.
Op deze wijze kunnen burgers zelf of samen
met een sociale onderneming invulling geven
aan maatschappelijke vraagstukken. De
gemeente daagt de gemeenschap uit om een
specifieke maatschappelijke taak of dienst
over te nemen. Maatschappelijk aanbesteden
past daarom goed in de hedendaagse
tendens waarin de overheid wil terugtreden
en de samenleving zelf de handschoen
oppakt. In Den Haag heet dat ‘Haagse Kracht’,
welke centraal staat binnen de wijkaanpak.
Maatschappelijk aanbesteden is relatief nieuw
en vergt van overheidsinstanties andere
kennis en vaardigheden dan de traditionele
opdrachtgeversrol.21 Om maatschappelijk
aanbesteden succesvol te maken bevelen we
het volgende aan:
• Werk zo vroeg mogelijk in het traject zo
intensief mogelijk samen met aanbieders en
de doelgroep.
• Focus op maatschappelijke resultaten
(outcome) in plaats van uitsluitend op te
leveren producten (output) (zie ook figuur 3).
• Stel als gemeente de kaders (de gemeente
blijft immers verantwoordelijk) maar houdt je
niet direct bezig met de uitvoering.
• Experimenteer met de nieuwe verhoudingen
waarin partijen (gemeente, gemeenteraad
en partijen die het beleid uitvoeren) tot
elkaar komen te staan.22 Maak daarbij onder
meer - maar niet uitsluitend - gebruik van de
genoemde initiatieven in hoofdstuk 4.
• Hoe minder kaders meegegeven worden,
hoe meer ruimte de samenleving
heeft om een eigen invulling te geven
aan de uitvoering. Dat betekent dat
verantwoordelijkheden losgelaten dienen te
worden en politieke kleuring vooraf in kaders
vertaalt dient te worden.
te denken. Alleen dan kunnen verschillende
alternatieven en oplossingsmogelijkheden
tegen elkaar worden afgewogen.
• Maak naast de geoffreerde prijs ook andere
zaken expliciet in de aanbesteding, zoals
de mate waarin de maatschappelijke
opgave aangepakt wordt, er publiek-
private samenwerking ontstaat en/of er een
vernieuwende organisatiestructuur ontstaat
(zie hoofdstuk 1.2).
Naast bovengenoemd experiment
met maatschappelijk aanbesteden in
wijkondernemingen kan het loslaten van vooraf
vastgestelde domeinen en het tegelijkertijd
werken aan een lerende overheid behulpzaam
zijn om maatschappelijk aanbesteden in Den
Haag tot de leidende vorm van aanbesteding
te maken. Wellicht dienen daarvoor
ambtenaren bijgeschoold te worden om goed
met deze nieuwe vorm te kunnen werken.
21
Zie het informatieblad ‘Maatschappelijk Aanbesteden’
voor praktische informatie en voorbeelden van
maatschappelijke opgaven die de overheid door de
samenleving laat aanpakken.
²² Zie ook Ministerie van BZK (2010). De raad en
burgerparticipatie Publicatiereeks over burgerparticipatie.

• Maak concurrentie mogelijk: partijen mogen

niet exclusief worden uitgenodigd om mee
DE WIJKONDERNEMING ALS SOCIAAL EMPOWER INSTRUMENT 36
2. Werk niet top down, niet bottom up
maar ‘middle up down’
Het openbaar bestuur staat aan de vooravond
van een transformatie. De toekomstige
opgaven zijn immens - of het nu gaat om
duurzaamheid, wijkeconomie, jeugd en
onderwijs of maatschappelijke participatie.
Gemeenten kunnen deze opgaven alléén niet
aan. In de toekomst vormt het samenspel met
bewoners, organisaties, bedrijven en andere
overheden de kern van het dagelijkse werk.
Nieuwe werkwijzen - mede mogelijk gemaakt
door ICT-technologie en nieuwe sociale media
- dienen zich aan.23 Hierdoor is een centrale
spilfunctie weggelegd voor professionals
die positie nemen in ‘het midden’. Vanuit
deze positie krijgen ze veel voor elkaar en
hun methode zouden we ‘middle-up-down
benadering’ kunnen noemen. Hiervoor hebben
we de volgende aanbevelingen:
• Werk vanuit lokale betrokkenheid en
persoonlijke passie.
• Maak gebruik van zogenoemde
frontlijnwerkers (zie hoofdstuk 3.1). Zij
hebben goede ingangen bij overheden en
financiers, maar zijn ook onderdeel van een
hecht lokaal netwerk met bewoners, sociaal
ondernemers en creatieve denkers.
• Sluit aan bij de integrale werkwijze van
opgavengestuurd werken. 24
• Sluit aan bij frontlijnwerk en het werken met
communitybuilders in de wijk (actieplan
burgerparticipatie 2016-2020).
Ook hiervoor geldt dat ambtenaren en andere
frontlijnwerkers bijgeschoold dienen te worden
om goed ‘vanuit het midden’ te kunnen werken.
3. Houd rekening met de trends in de
participatiesamenleving
Burgers zijn niet langer alleen consument en
kiezer, steeds vaker stellen ze zich ook op als
producent van diensten en goederen. Energie-
DE WIJKONDERNEMING ALS SOCIAAL EMPOWER INSTRUMENT
en zorgcoöperaties, bewonersbedrijven,
buurtwinkels en buurthuizen in zelfbeheer
poppen in steeds meer gemeenten op. Zo
ontstaat er een speciale vorm van sociaal
ondernemerschap: lokaal, collectief en
vaak gestart als burgerinitiatief. Deze
burgerondernemingen besparen burgers
kosten en creëren inkomsten die ze weer
herinvesteren in de samenleving. Ze weten slim
gebruik te maken van lokale overschotten, zoals
leegstaande gebouwen, onderbenutte grond,
ervaring en tijd. Hoe kan de gemeente hier
voldoende op inspelen? Onze aanbevelingen:
• Onderken de toegevoegde waarde
van collectieve burgerproductie, zoals
coöperaties rondom energie,voedsel en
zorg (zie hoofdstuk 1.2 en 3.3) en zorg dat
je als gemeente met financieringsopties
aansluit bij de specifieke werkwijze van
ondernemende bewoners.
• Biedt ruimte aan andere overheden, banken,
bedrijven en overige financiers om mee te
investeren in kansrijke initiatieven.
23
Bron: Igno Pröpper, Bart Litjens en Peter Struik, 2012. Naar
een opgavengestuurde organisatie: Samen meer realiseren.
24
Opgavengestuurd werken is ontwikkeld door
Partners+Pröpper in nauwe samenwerking met diverse
coproducenten binnen het openbaar bestuur, waaronder
gemeente Den Haag. Lees meer op de website van
opgavengestuurdwerken.nl en doe vast kennis op over
opgaven gestuurd werken in de wiki.
37
• De omslag van enkelvoudige waarde naar
meervoudige waardecreatie is een funda-
mentele, en zeer complex. Dit vereist trans-
parantie van de sector over slagen en falen,
verdienmodellen en echt laten zien wat de
maatschappelijke meerwaarde is (in plaats
van alleen aannemen). Maak zowel sociale
meerwaarde als financiële returns helder.
• Gebruik als overheid ‘voortdurende open-
heid’ als voorwaarde voor steun: in plaats
van verantwoordingsdruk via een jaarlijkse
rapportage, ‘openheid van zaken’ als leidend
beginsel. Deze openheid voorkomt mogeli-
jke risico’s en wanpraktijken. Dit kan een mix
zijn van kwalitatieve en kwantitatieve benade-
ringen. 25
Hoewel bovengenoemde openheid
waarschijnlijk goed zal aansluiten bij het ethos
van veel burgerinitiatieven is er in veel gevallen
waarschijnlijk behoefte aan technische kennis
van zaken om met impactmeting goed om te
kunnen gaan. De gemeente Den Haag kan
een belangrijke rol spelen om initiatieven te
ondersteunen (bijvoorbeeld via de MAEX) bij
het meten en zichtbaar maken van hun impact.
DE WIJKONDERNEMING ALS SOCIAAL EMPOWER INSTRUMENT
Tot slot
Verschillende organisaties in Nederland
herkennen net als ons deze kansrijke
ontwikkeling inmiddels. De Agenda Stad
van het Rijk noemt het als één van de
speerpunten: maatschappelijk initiatief naar
een next level: hoe zetten we stappen naar
professionalisering van het particulier initiatief
en meer publieke ontvankelijkheid en steun?
Stadmakers Den Haag (2014) formuleert het
zo: “In de stadsontwikkeling ‘nieuwe stijl’ ligt
de uitdaging in het toevoegen van waarde aan
de bestaande leefomgeving. Wat levert het
op, ook op de lange termijn? Een aanpak met
een andere verhouding tussen overheid, markt
en burger. Een zoekproces naar continuïteit,
waardecreatie, synergie en zichtbaarheid.”
En Platform 31 in haar essay over Stedelijke
Ontwikkeling op Uitnodiging (2014)
constateert dat bijna alles is uit te werken in
een (maatschappelijke) businesscase zodat
de meerwaarde van initiatieven die bijdragen
aan het oplossen van maatschappelijke
vraagstukken beter is aan te tonen en dat
daarmee ook aantrekkelijker wordt voor andere
partijen om te participeren in deze trajecten.
25
Zie: Jurgen van der Heijden en Joost
Beunderman: De financiering van burgerproductie.
Geschreven in opdracht van de provincie Overijssel.
https://www.jijenoverijssel.nl/595/de-financiering-
van-burgerproductie.
38
Figuur 9: Maatschappelijk aanbesteden: Hoe financiering tussen gemeente en initiatiefnemer vorm-
geven? Bron: Experimentprogramma ‘Ruim op die regels’: Evaluatieonderzoek Rob Blank, Ruben
Spelier en Amy Davies, (Sira Consulting B.V.), Platform 31, 2016.

DE WIJKONDERNEMING ALS SOCIAAL EMPOWER INSTRUMENT 39

4 Kansrijke initiatieven
voor de toepassing van nieuwe perspectieven

In Den Haag kennen we een aantal voorbeelden die kansrijk zijn om de hiervoor geschetste
nieuwe perspectieven op de Haagse wijkonderneming van onderop toe te passen en verder door
te ontwikkelen. Een aantal van deze voorbeelden lichten we in dit hoofdstuk kort uit.

Gilde Plus
“Gilde Plus is een broedplaats waar leren en werken centraal staan.” Aan het woord is Jacques
Giesbertz. Hij is samen met Ron Kleijn en Jaap Lageman oprichter van SVV Gilde Plus. Werk-
zoekenden, studenten, zzp’ers of ondernemers, maar ook werknemers en ambtenaren zijn van
harte welkom bij deze sociale coöperatie.
Gilde Plus is gevestigd in het clubgebouw van voetbalvereniging SVV Scheveningen. Het is
een buurtcentrum van de toekomst en deze plek gaat steeds meer door als maatschappelijk
ontmoetingscentrum. Jacques: “Iedereen kan lid worden van Gilde Plus, maar het is niet vrij-
blijvend. Het is de bedoeling dat iedereen actief meedoet, in beweging komt door van elkaar
te leren of door samen aan projecten te werken.”
Gilde Plus geeft haar leden een steun in de rug door faciliteiten aan te bieden, zoals een in-
ternetverbinding en vergaderruimte. Maar ook coaching, workshops en hulp bij het opstellen
van een persoonlijk ontwikkelplan. “Wat wij doen is onze leden een werk- en leerplek geven.
Dat doen we samen met SVV Scheveningen in de persoon van Ron als voorzitter. De club
moet hier natuurlijk ook 100% achter staan, anders werkt het niet”, aldus Jacques.
Het ‘leergilde’ is een ander initiatief van Gilde Plus. Jacques: “Met dit project willen we
jongeren, bedrijven en opleidingen met elkaar verbinden op basis van het principe van
meester-gezel-leerling. Wat moeten jongeren weten over een bedrijf, hoe presenteren ze zich
tijdens een sollicitatie en hoe maken ze de goede keuzes?”
Meer informatie
www.gildeplus.nl

DE WIJKONDERNEMING ALS SOCIAAL EMPOWER INSTRUMENT 40

Wijkcoöperatie Vrijdag!
Dit is een team van bewoners van Den Haag met verschillende achtergronden, talenten en
ervaring die met elkaar leuke projecten willen opstarten die werkgelegenheid bevorderen,
meer samenhang brengen in wijken door werelden met elkaar te verbinden. De meesten van
ons wonen in stadsdeel Segbroek en de meesten van ons zijn zelfstandig ondernemer in het
Sociale Domein. Wij willen met elkaar een wijkcoöperatie oprichten (in februari) om zo met
elkaar te gaan werken aan het uitwerken van werkgelegenheidsconcepten in de wijk ReVa die
tot een social business kunnen uitgroeien. Hierbij vinden wij het voor de impact belangrijk om
werkgelegenheid en wijkverbetering hand in hand te laten gaan. Wij vormen het bestuur en
het kernteam van de wijkcoöperatie en hebben de volgende functies
• Concept ontwikkeling voor social business
• Business development
• Marketing en communicatie
• Coaching en advies
• Social business management
• Organisatiekracht

Buurtschuur of spullenbibliotheek
Al de apparaten die je in je schuur hebt en hooguit twee keer per jaar gebruikt kun je vinden
in de buurtschuur. Denk aan de kruiwagen, grondboor, klopboor, cirkelzaag etc. Maar ook de
attributen die je nodig hebt voor en straatfeest of buurtbbq. Per buurt ontstaat een collectieve
schuur. Deze heeft een vaste fysieke plek in de wijk, maar kan het ook virtueel zijn, bijvoor-
beeld met een app en dan blijven de producten in je eigen schuur, maar kun je ze gemakkelijk
van elkaar lenen (een voorbeeld hiervan is Peerby).
Deelnemers kunnen tegen een bepaald bedrag lid worden van een centrale opslagplaats van
allerlei spullen in de wijk, die jezelf dan niet hoeft te bezitten. Het kan ook een plek zijn waar
mensen van elkaar dingen kunnen leren en maken. Er kunnen workshops en naschoolse cur-
sussen worden gegeven en daarnaast kunnen er community events worden georganiseerd.
Hieruit kunnen nieuwe burenrelaties ontstaan wat goed is voor de sociale cohesie in de buurt.
Meer informatie
https://www.spullenier.nl/

DE WIJKONDERNEMING ALS SOCIAAL EMPOWER INSTRUMENT 41

Waardevol Ondernemen Waldeck
Aan de rand van de wijk staat het Loosduinse hof, een oud bejaardenhuis. Het pand was van
Staedion, de woningbouwcoöperatie en werd gebruikt door Florence, de zorgverlener. Dit
pand kreeg een andere functie. Vanaf de eerste verdieping komt daar ‘wonen met een plus’
als nieuwe bestemming. Op de begane grond, de plint, waren er ideeën voor een wijkfunctie.
De manager van Florence wilde hier graag een Zorgplint voor de ouderen van maken. Dit
idee is gaandeweg enigszins verandert, maar het idee van de plint onderdeel laten zijn van
de wijk niet. Op dit moment zijn er drie sociale ondernemers te vinden die op de Plint hun
activiteiten willen ontplooien: Verzilveren, Onzichtbaar Den Haag en Ouwe Koek. Zij voegen
waarde toe aan de wijk en geven invulling aan de Plint. Toen de ondernemers daar actief
werden zagen andere organisaties uit de wijk ook kansen om hun activiteiten te ontplooien
vanaf de wijk. En konden we bewonersinitiatieven de ruimte geven. Het criteria voor nieuwe
gebruikers van de Plint was wel dat ze waarde toevoegen aan de wijk!
Het huidige overheidsbeleid stimuleert ouderen om langer zelfstandig thuis te blijven wonen.
Hierbij wordt beroep gedaan op de sociale omgeving van ouderen die hulp nodig hebben.
Door een locatie in te richten als zorgplint en een plek te creëren voor ondernemers, actieve
buurtbewoners en ouderen gebruik je de kracht van de wijk. Ondernemer Ilse: “Zo willen we
een positieve impact creëren op de buurt Nieuw Waldeck in Loosduinen.”
Meer informatie?
http://www.nieuwwaldeck.eu/educatieve-buurttuin-1.html

De Regenvalk aan het Regentesseplein

VOOR Welzijn is bereid om een groot deel van de Regenvalk (met uitzondering van de ruimte
die nodig is voor de huisvesting van het Servicepunt XL) terug te geven aan de buurt, REVA
Noord en Zuid. Het doel dat we daarmee beogen is tweeledig:
• Bewoners en bewonersgroepen de kans geven om welzijn, zorg en ondersteuning zelf
vorm te geven volgens hun eigen wensen en behoeften.
• Op deze manier ook ondervinden hoe welzijn kan bijdragen aan het vormen van
coöperaties en zelfbestuur door en voor bewoners.
De Regenvalk is als centrum een middel om kansrijke bewoners mensen met minder kansen
te ontmoeten en te ondersteunen.
Wat we beogen is om een groot aantal formele en informele organisaties en groepen in Reva
voor te stellen dat ze gaan deelnemen in een platform dat zich buigt over het gezamenlijk be-
heren en inrichten van De Regenvalk. Vervolgens zou een doel kunnen worden om als platform
te komen tot een samenhangend aanbod van zorg en welzijn in de wijk voor en door bewoners.
Daar zal in het (onderzoeks)proces echter nog nadere invulling aan gegeven moeten worden.21
Meer informatie?
https://www.voorwelzijn.nl/nieuws/wijkcentrum-de-regenvalk-weer-open-na-grootschalige-verbouwing
21
Bron: Een buurtcoöperatie in De Regenvalk: plan van aanpak, versie 3 dd 28 maart 2017
DE WIJKONDERNEMING ALS SOCIAAL EMPOWER INSTRUMENT 42
5 Bronnen

• Reinout Kleinhans, Doff W., Romein A., Ham M. van, Project Kennisontwikkeling Experiment
Bewonersbedrijven Eindrapportage aug 2015
• Eisse Kalk en Dubbelboer N., De werkplaats maakdebuurt, Hoe maatschappelijke initiatieven
zich écht verder kunnen ontwikkelen, Agora Europe 2016
• M.J. (José) Nederhand, Masterscriptie Bestuurskunde Baas in eigen buurt. Een vergelijkende
casestudy naar de invloed van gemeentelijke sturing op de condities van zelforganisatie bij het
opstarten van wijkondernemingen,Erasmus Universiteit Rotterdam 2013
• Arwin van Buuren, Vormgeven aan uitnodigend bestuur, Pleidooi voor een ontwerpgerichte
bestuurskunde. Erasmus Universiteit Rotterdam 2017
• Aan advies geen gebrek, een discussienota over de ontwikkeling van nieuwe businessmodel-
len bij de overheid, Jan Jonker, Radboud universiteit Nijmegen 2014
• Aanvalsplan Jeugdwerkloosheid 2015-2018: Werk maken van Haagse jongeren
• Swingen met lokale kracht RMO voorbeeld project Heechterterp Leeuwarden (LSA)
• Terugtreden is vooruitzien Maatschappelijke veerkracht in het publieke domein RMO
• Zo ken het ook! Right to Challenge als uitnodiging en uitdaging. Gemeente Rotterdam, de
Makers van Rotterdam, najaar 2015
• Samen maatschappelijke impact financieren Naar een volwassen en groeiende impactfinancier-
ingsmarkt Rapport 10 mei 2016 Jeroen den Uyl
• Wijkondernemingen. Financieringsvormen en verdienmodellen. (2014). Ministerie Binnenland-
se Zaken en Koninkrijksrelaties. [Publicatie]
• Wijkondernemingen. Oriëntatie op rechtsvormen. (2013). Ministerie Binnenlandse Zaken en
Koninkrijksrelaties. [Publicatie]
• Tussen betalen en bepalen. Publieke bekostiging van maatschappelijk initiatief. (2014). Raad
voor Financiële Verhoudingen (RFV). [Publicatie]
• Igalla, M. & I. van Meerkerk. (2015). De duurzaamheid van burgerinitiatieven. Een empirische
verkenning. Bestuurswetenschappen, 69(3): 25-53. https://repub.eur.nl/pub/79335/Igal-
la-Van-Meerkerk-2015-De-duurzaamheid-van-burgerinitiatieven-Bestuurswetenschappen.pdf
• Igalla, M. (2015). De duurzaamheid van burgerinitiatieven vanuit een sociaal netwerk perspec-
tief. Een onderzoek naar de effecten van netwerkstructuren en boundary spanning op het
bestaan van duurzame burgerinitiatieven. Masterscriptie Bestuurskunde. Erasmus Universiteit
Rotterdam. https://thesis.eur.nl/pub/32057/
• Juridisch leaflet Maatschappelijk Aanbesteden Juridische mogelijkheden om de kracht van de
samenleving te benutten bij aanbestedingen. (2015). Ministerie Binnenlands Zaken en Konink-
rijksrelaties. [Publicatie] https://www.rijksoverheid.nl/documenten/publicaties/2015/08/03/juri-
disch-leaflet-maatschappelijk-aanbesteden

DE WIJKONDERNEMING ALS SOCIAAL EMPOWER INSTRUMENT 43

• Maatschappelijk aanbesteden vergeleken met andere vormen van contracteren en subsidiëren.
(2014). http://www.maatschappelijkaanbesteden.nl
• Vier bedrijfsmodellen voor de plint. Verkenning financiering van algemene voorzieningen
verzorgingshuizen na scheiding wonen/zorg, Platform31 en Aedes-Actiz Kenniscentrum Wo-
nen-Zorg Den Haag/ Utrecht, december 2014
• Tijdschrift over de veranderende relatie tussen samenleving en overheid - maatschappelijk
aanbesteden. http://www.tijdvoorsamen.nl/art/uploads/files/140080-01%206_BZK%20Maga-
zine_webversie.pdf
• Informatieblad over maatschappelijk aanbesteden. https://www.rijksoverheid.nl/binaries/
rijksoverheid/documenten/brochures/2013/04/23/informatieblad-maatschappelijk-aanbest-
eden/informatieblad-maatschappelijk-aanbesteden.pdf
• RIGHT TO CHALLENGE Kompas in Wmo, LSA bewoners. https://www.vilans.nl/docs/vilans/pub-
licaties/kompas-right-to-challenge-wmo.pdf
• https://www.lsabewoners.nl/buurtrechten/onderwerpen/recht-om-uit-te-dagen/
• Stipo publikatie Nieuwe Gebiedsgerichte uitvoering door partners en bewoners: Buurton-
dernemingen en Bewonersbedrijven. http://cms.ns8.nl/content/ada/adadoc/2013-09%20
Stipo,%20Buurtonderneming%20en%20Bewonersbedrijven.pdf
• Sociaal& ondernemend magazine movisie 2016. https://www.movisie.nl/publicaties/maga-
zine-sociaal-ondernemend-editie-2-0
• Experimentprogramma ‘Ruim op die regels’ Evaluatieonderzoek Rob Blank, Ruben Spelier en
Amy Davies, (Sira Consulting B.V.) platform31 Den Haag 2016
• Van Regenmortel, T. (2011), Lexicon van empowerment, Marie Kamphuis Stichting, Utrecht.

DE WIJKONDERNEMING ALS SOCIAAL EMPOWER INSTRUMENT 44

 Factsheet Bewonersbedrijven

Coöperatie Ik Wil
Barrier, Eindhoven

Wijk Missie en mensen

Coöperatie Ik wil U.A. is een sociale coöperatie waar

Bereik (voor wie) 2017
het gaat om ambacht, vakmanschap en onderne- Bezoekers/ deelnemers per jaar nnb
men. Met deze coöperatie ondersteund Stichting IK
WIL mensen die als ondernemer financieel zel-
fredzaam willen worden. Daarnaast bieden we met Bezoekers website per jaar nnb
de coöperatie professionals die net in Nederland Facebookvolgers 139
wonen een kans om hun vaardigheden op de
Nederlandse arbeidsmarkt te ontwikkelen, zodat ze Twitter volgers 0
in de toekomst hun eigen bedrijf kunnen starten. Bereik nieuwsbrief 0

De naam van de wijk ‘Barrier’ verwijst naar het

Diensten en producten (wat) Inzet mensen (door wie) mensen 2017
Woenselse tolhuis. Aan de Boschdijk lagen twee tol- > 250,- per maand 2 1,6
huizen: de Achtse Barrier en de (Woenselse) Barrier.
De Barrier lag net voorbij de hoek van de huidige > 250,- per maand 0 0
Barrierweg. De buurt bestaat bijna volledig uit goed- onbetaald 3 n/a
kope, vooroorlogse, gerenoveerde
totaal 5 1,6
arbeiderswoningen.

Wijk (CBS) Wijk Gemeente

aantal inwoners 2.250
% inwoners > 65 jaar 13% 17%
% uitkeringen (excl. AOW) 10% 9%
% sociaal minimum 6% 5%

DE WIJKONDERNEMING ALS SOCIAAL EMPOWER INSTRUMENT

% huurwoningen 26% 53%
adressendichtheid 2.672 n/a

45
 Factsheet Bewonersbedrijven

Coöperatie Ik Wil
Barrier, Eindhoven

Middelen Toekomst

Algemeen Indicatoren 2017 Voor de nabije toekomst wil de coöperatie door-

rechtsvorm Coöperatie % eigen vermogen/ balanstotaal n/a groeien naar 8 leden met een jaaromzet van
€20.000. Ook zal gewerkt worden aan de verbeter-
oprichtingsjaar 2017 % winst / omzet n/a
ing van de ondernemersvaardigheden van onderne-
Vorm invloed wijk Geen % inkoopwaarde / omzet horeca n/a mers met een taalachterstand.
BTW nnb Dagdelen incid. verhuur/ week/ ruimte n/a
vastgoedrecht huur % m2 vaste verhuur / m2 totaal (BVO) n/a
m2 gebouw(en) (BVO) nnb

Omzet 2017 Kosten 2017 Diensten en producten Ambitie/ strategie

Diensten/ activiteiten tbv de gemeente 0 personeel (salaris, vergoedingen, opl.) 7.410
Diensten / activiteiten tbv derden 0 huisvesting (incl. afschrijvingen) 3.594
Wijkgebonden activiteiten 0 overig 7.482
Giften, subsiedies, fondsen, sponsors 25.500 totaal 18.486
Overig 12.432 Vermogen eind 2017

DE WIJKONDERNEMING ALS SOCIAAL EMPOWER INSTRUMENT

totaal 38.932 eigen vermogen 20.446

46
 Factsheet Bewonersbedrijven

Wijk Onderneming Nieuwland

Nieuwland, Schiedam

Wijk Missie en mensen

Missie: Wijk Onderneming Nieuwland opereert als

Bereik (voor wie) 2017
een grote broer of zus voor bewoners en projecten Bezoekers/ deelnemers per jaar 300
in de wijk. Zodra de vraag er is, kan men er terecht.
De wijkonderneming werkt integraal samen met
alle partijen die in de wijk actief zijn. Op de langere Bezoekers website per jaar 10.000
termijn werkt de onderneming aan de toekomst van Facebookvolgers 103
Nieuwland. De wijkonderneming zorgt voor 3 zaken:
1. continuïteit van lopende projecten, 2. structuur en Twitter volgers 554
organisatie en 3. nieuwe verdienmodellen. Bereik nieuwsbrief 0

Nieuwland is een typische na-oorlogse wijk. De wijk

Diensten en producten (wat) Inzet mensen (door wie) mensen 2017
bestaat voornamelijk uit portiek- en galerijflats van Burger Hulpverlening Netwerk Nieuwland > 250,- per maand 1 0,6
4 lagen, afgewisseld met hogere flats. In de jaren
50-70 was Nieuwland een wijk voor jonge gezinnen. Communicatiebureau / Promotieteam Nieuwland > 250,- per maand 0 0
Nadat die wegtrokken in de jaren 80, raakte de wijk Happy Nieuwland (sport en bewegen) onbetaald 50 12,5
in verval. Nieuwland was een van de 40
Nieuwlandse Jongerenraad totaal 51 13,1
Vogelaarwijken en kampte onder meer met grote
overlast en vernielingen door hangjongeren. Kansenfabriek (Klussendienst en Ouderen
Nieuwland Helpt / Kleurrijk Nieuwland

Wijk (CBS) Wijk Gemeente

aantal inwoners 14210 77.838
% inwoners > 65 jaar 16% 17%
% uitkeringen (excl. AOW) 18,5% 3,6%
% sociaal minimum 16,8% 10,8%

DE WIJKONDERNEMING ALS SOCIAAL EMPOWER INSTRUMENT

% huurwoningen 68% 51%
adressendichtheid 3.348 3.533

47
 Factsheet Bewonersbedrijven

Wijk Onderneming Nieuwland

Nieuwland, Schiedam

Middelen Toekomst

Algemeen Indicatoren 2017 Het WAP heeft ervoor gezorgd dat Nieuwland van
rechtsvorm Stichting % eigen vermogen/ balanstotaal n/a een mindere wijk een betere wijk is geworden.
Met de WON is de beheersorganisatie van de wijk
oprichtingsjaar 2015 % winst / omzet n/a
vormgegeven. De grootste uitdaging nu is sociale
Vorm invloed wijk Bestuur indien vacature % inkoopwaarde / omzet horeca n/a stijging. Met de Kansenfabriek Nieuwland is de
eerste aanzet gegeven en zal verder uitgebouwd
BTW niet btw-plichting Dagdelen incid. verhuur/ week/ ruimte n/a
moeten worden om structureel te borgen. Dat
vastgoedrecht anders % m2 vaste verhuur / m2 totaal (BVO) n/a betekent meer Nieuwlanders een baan, studie of
m2 gebouw(en) (BVO) 150 m2 vrijwilligerswerk.

Omzet 2017 Kosten 2017 Diensten en producten Ambitie/ strategie

Diensten/ activiteiten tbv de gemeente 0 personeel (salaris, vergoedingen, opl.) 18.000 Hulpverlening Netwerk Groeien
Diensten / activiteiten tbv derden 300 huisvesting (incl. afschrijvingen) 500 Communicatiebureau Sterk groeien
Wijkgebonden activiteiten 15.000 overig 0 Happy Nieuwland Groeien
Giften, subsiedies, fondsen, sponsors 0 totaal 18.500 Nieuwlandse Jongerenraad Groeien
Overig 25.000 Vermogen eind 2017 Kansenfabriek Sterk groeien

DE WIJKONDERNEMING ALS SOCIAAL EMPOWER INSTRUMENT

totaal 40.300 eigen vermogen n/a Nieuwland Helpt / Kleurrijk Groeien

48
 Factsheet Bewonersbedrijven

WijBedrijf Dieze
Diezerpoort, Zwolle

Wijk Missie en mensen

Missie: WijBedrijf Dieze heeft een statutair vastge-

Bereik (voor wie) 2017
legde missie: een duurzame ontwikkeling van de Bezoekers/ deelnemers per jaar 50
wijk, met meer participatie en betrokkenheid van
. wijkbewoners, meer werkgelegenheid, voor deze
wijkbewoners, lagere woonlasten en een betere Bezoekers website per jaar 300
leefbaarheid. De geldelijke winst wordt weer in Facebookvolgers 100
wijkprojecten geïnvesteerd.
Twitter volgers 79
Bereik nieuwsbrief 0

Diezerpoort is één van de oudste woonwijken van

Diensten en producten (wat) Inzet mensen (door wie) mensen 2017
Zwolle. In de tweede helft van de 19e eeuw vond Woningverbeteraar > 250,- per maand 2 0,6
er een grote uitbreiding plaats en werden er vele
arbeiderswoningen neergezet. Om de bouwkosten Zonnestroom > 250,- per maand 0 0
te drukken voornamelijk portiekflats van twee tot Beheer en onderhoud onbetaald 1 0,4
vier woonlagen. Toch heeft de wijk ook veel groen.
totaal 3 1,0
Diezerpoort heeft een grote diversiteit aan woningen
en een mix aan bewoners uit verschillende culturen.

Wijk (CBS) Wijk Gemeente

aantal inwoners 10.337 125.525
% inwoners > 65 jaar 13,9% 15%
% uitkeringen (excl. AOW) 16,6% 10,5%
% sociaal minimum 17% 9%

DE WIJKONDERNEMING ALS SOCIAAL EMPOWER INSTRUMENT

% huurwoningen 72% 43,8%
adressendichtheid 2.995 1.963

49
 Factsheet Bewonersbedrijven

WijBedrijf Dieze
Diezerpoort, Zwolle

Middelen Toekomst

Algemeen Indicatoren 2017 Het Coöperatief WijBedrijf heeft zich ten doel
rechtsvorm Coöperatie % eigen vermogen/ balanstotaal n/a gesteld om in de toekomst zelfstandig zijn eigen
broek op te kunnen houden. Dit door meer
oprichtingsjaar 2014 % winst / omzet 0
zelfstandige businesscases uit te kunnen voeren van,
Vorm invloed wijk Bestuur indien vacature % inkoopwaarde / omzet horeca nvt voor en met de wijk.
BTW wel btw-plichtig Dagdelen incid. verhuur/ week/ ruimte 2
vastgoedrecht huur % m2 vaste verhuur / m2 totaal (BVO) 0%
m2 gebouw(en) (BVO) 25 m2 (deelgebruik)

Omzet 2017 Kosten 2017 Diensten en producten Ambitie/ strategie

Diensten/ activiteiten 110.000 personeel (salaris, vergoedingen, opl.) + vrw 80.500 Woningverbeteraar Sterk groeien
Wijkgebonden activiteiten 2.000 huisvesting (incl. afschrijvingen) 1.000 Zonnestroom Sterk groeien
Horeca, verhuur ruimte en faciliteiten 3.000 overig 123.000 Beheer en onderhoud Groeien
Giften, subsiedies, fondsen, sponsors 1.000 totaal 204.500
Overig 95.000 Vermogen eind 2017

DE WIJKONDERNEMING ALS SOCIAAL EMPOWER INSTRUMENT

totaal 211.000 eigen vermogen n/a

50
Colofon
De Wijkonderneming als Sociaal Empow-
erinstrument: Nieuwe perspectieven op de
Haagse wijkonderneming kwam tot stand
door een samenwerking van Kiemkracht
en het Landelijk Samenwerkingsverband
Actieve Bewoners (LSA) in opdracht van de
Gemeente Den Haag.
Maart 2018
Auteurs:
Jeroen Boon (Kiemkracht)
Thijs van Mierlo (LSA)
Rutger van Weeren (Bureau Doendenken in
opdracht van het LSA)
Vormgeving:
Quintie de Keijzer (Quintie.nl)
Met medewerking van:
Jeffrey Davidsz (Wijkonderneming Nieuw-
land)
Joost Kroes (Coöperatief WijBedrijf Dieze)
Stephan Pauly (Coöperatie Ik Wil)
Erwin Stam (BewonersBedrijven Zaanstad)
DE WIJKONDERNEMING ALS SOCIAAL EMPOWER INSTRUMENT
Over de auteurs:
Kiemkracht is een Haagse
stadsmaker, sociaal onderne-
mer en verbinder. Kiemkracht
stimuleert nieuwe vormen van
betrokkenheid bij de eigen
leefomgeving, en begeleidt
daarbij de strategie en visie-ontwikkeling en
helpt die om te zetten naar concrete
projecten en activiteiten. In opdracht van
Schroeder heeft Kiemkracht gewerkt aan het
realiseren van een kringloopwinkel met een
brede buurtfunctie in relatie tot duurzaam-
heid, sociale deeleconomie en arbeidsma-
tige dagbesteding. Kiemkracht is betrokken
bij het Europese platform voor de deel-
economie Ouishare en maakt deel uit van het
Europese netwerk SEiSMiC.(Societal Engage-
ment in Science, Mutual Learning in Cities)
over stadsmakers en onderzoek naar sociale
innovatie en nieuwe stedelijke economie.
https://kiemkracht.wordpress.com/
Het LSA is een sterk netwerk
van actieve bewonersgroepen.
Wij bundelen kracht en de-
len kennis. Dit doen we door
bijeenkomsten te organiseren,
projecten uit te voeren en
publicaties uit te brengen. Wij zijn een
netwerk van actieve bewoners. Met elkaar
werken we aan de vernieuwing van (lokale)
democratie, aan verandering van onderop.
We zorgen er samen voor dat bewonersor-
ganisaties, -coöperaties, BewonersBedrijven
en zelfstandige buurthuizen sterker en slim-
mer worden. Zodat zij hun buurten leuker en
krachtiger kunnen maken. Het LSA stimuleert
en ondersteunt bewoners die een zelfsturen-
de rol op zich nemen, met als uitgangspunt
dat iedereen talenten en kwaliteiten heeft die
kunnen bijdragen aan de leefbaarheid van
wijk of buurt.
www.lsabewoners.nl
51
 DE WIJKONDERNEMING
ALS SOCIAAL EMPOWER INSTRUMENT
Nieuwe perspectieven op de Haagse wijkonderneming