Ndarja e Sistemeve Operative

Agon Memeti, MSc

Ndarja e Sistemeve Operative

Mainframe SO SO per Servere SO per multiprocesore

SO per kompjutere personal (PC)

SO ne kohe reale (Real Time) SO te ngulfatura (Embedded)

SO per paisje mobile

SO per kartela inteligjente (Smart Card)

Mainframe SO
Jan t orientuar kah prpunimi i m shum proceseve n t

njejtn koh.

Pjesa m e madhe krkojn sasi t madhe t proceseve H/D

(I/O).

Zakonisht ofrojn tre lloje t shrbimeve:

Batch, Procesim t transaksioneve dhe Shfrytzim kohor t ndar.

SO per Servere
Punojn n server,
Shrbejn pr t u qasur m shum shfrytzues n t njejtn koh

prmes rrjetit, softuerike,

Ju mundsojn shfrytzueseve ti ndajn resurset harduerike dhe

Mundsojn:

Shrbim pr printim, Manipulim me fajlla, Ueb shrbime.

SO per multiprocesor
Q t rritet fuqia e kompjuterit sht e nevojshme t lidhen

m shum procesor n nj sistem t vetm.

Varsisht sa preciz jan t lidhur dhe ka sht e ndar mes

tyre si resurs, kto sisteme quhen kompjuter paralel (multikompjuter ose multiprocesor).

Krkoj SO t veant.

Shpesh si variacion marrin SO pr server.

SO per kompjutere personal (PC)

Puna e ktyre SO sht q t ofrojn ndrfaqe (Interffejs) t mir pr

shfrytzuesin.

Sot m t popullarizuara jan: Windows, Macintosh, Linux, etj. Shfrytzohen pr:

Prpunim t tekstit, Llogaritjeve tabelare, Qasje n Internet, Qasje n gjuh programimi, Qasje n lojra, Etj.

Llojet e Sistemeve Operative

Windows - MS-DOS - Windows 95/98/Me/Vista/7/8

Mac SO
UNIX Solaris

OS/2 nga IBM (SO i vjeter)

Windows
Sistemet operative t Microsoft pr kompjutert personal

ndahen n tri familje: MS-DOS, Windows shfrytzuesish (nga Consumer Windows Windows 95/98/Me/Vista/7/8) dhe Windows NT.

MS-DOS
N vitin 1981, IBM, si kompania m e fuqishme n bot pr

kompjuter e prodhoi kompjuterin personal IBM 8088. N at koh, ky kompjuter pr nj shfrytzues t tipit linj komanduese (command line), shkonte s bashku me sistemin operativ 16 bitsh t njohur si MS-DOS 1.0. Sistemi operativ prbhej nga 8KB kod n memorie dhe prafrsisht i modeluar si CP/M, nj sistem tjetr operativ pr procesort edhe m t vjetr 8080. Me kalimin e kohs, doln edhe versione m t avansuara t MS-DOS, por sidoqoft, ai mbeti nj sistem operativ command line.

Windows 95/98/Me/Vista/7/8
I inspiruar nga paraardhsit e sistemit operativ Macintosh (i

krijuar pr sistemet Apple), Apple Lisa, Microsoft-i vendosi q MS-DOS-it ti jap funksione grafike pr prdorimin e ndrfaqes (grafic interface), i quajtur Windows (nga dritare). Megjithat, Windows 1.0 dhe Windows 2.0, nuk kaluan mir n treg. Windows 3.0 (i br n vitin 1990 pr kompjutert 386), e posarisht pasardhsit e tij, si jan Windows 3.1 dhe 3.11 arritn nj sukses t jashtzakonshm n treg. N fakt, asnjri prej ktyre versioneve t hershm t Windows nuk ishin sisteme operative t vrteta, por ishin m tepr si user interfejs grafik t ndrtuar mbi sistemin MSDOS, i cili ende kishte kontrollin mbi kompjuterin dhe sistemin e fajlleve.

Perparesite e Windowsit
Windows XP n vete prmban disa prparsi me qllim q t

lehtsoj instalimin dhe azhurnimin e Windows-it. Ktu mendohet pr Windows Upate, Files and Transfer Wizard, si dhe n shum magjistar pr detyra t ndryshme, njohja e t gjith driver-ve para daljes s ktij sistemi operativ, si dhe prmban metod efikase pr de-instalimin e ktij sistemi operativ dhe thyerjen n sistemin tjetr.

 Windows Update starton periodikisht nse jeni t kyur n

internet e q ofron mundsin e t gjitha shtesave (plotsimeve) q jan br nga ana e Microsoft-it, ashtu q versioni Windows-it t jet sa m azhur dhe sa m kompakt. Windows Update mund t startoni edhe manualisht sa her q ju dshironi. Files and Transfer Wizard Elementi i par n Windows XP sht Files and Transfer Wizard veori q shfrytzuesit e kompjuterve e kan krkuar 10 vjet me radh. Files and Transfer Wizard ka mundsi t bartjes s datotekave t caktuara dhe prshtatjes nga nj kompjuter n tjetrin Wizardi (Magjistari) N Windows XP ekzistojn shum magjistar (Wizard) e q ju shtisin npr proceset e komplikuara. M t dshiruarat jan Add Hardware Wizard dhe aNetwork Setup Wizard, q ofrojn konfigurimin efikas t rrjetave kompjuterike.

 Njohja e driver-ve Windows XP prmban driver-a pr shum

pajisje duke i kyur edhe skenert, kamerat digjitale dhe printert. Windows XP i njeh driver-t gati t t gjitha pajisjeve q jan prodhuar para se t bhet promovimi i ktij sistemi operativ. M s miri sht q t instaloni driver-t q ju kan ardhur me pajisje. Prdorimi i m shum shfrytzuesve Windows XP prmban aftsin q nj kompjuter t mund t shfrytzojn shum shfrytzues, ku secili mund ta ket shifrn e vet dhe pengon shikimin e fajllave t njri tjetrit vetm nse dika lshohet pr shikim qllimisht. Grupimi i dritares aktive n Taskbar Windows XP paraqet nga nj kontroll pr secilin aplikacion e q versionet e m hershme nuk e kan pasur kt mundsi. P.sh. nse I keni hapur dhjet dritare, emrat e t gjitha dritareve kan figuruar n Taskbar dhe t gjitha kto kan zn vend dhe pastaj ka qen e vshtir leximi i tyre, sepse pr ti zn t gjitha sht zvogluar pamja e tyre. N Windows XP nse aplikacioni ka m tepr dritare t hapura njkohsisht, n Taskbar shihet vetm emri i dritares s hapur ndrsa t tjerat paraqite nse klikohet n butonin trekndsh tek emri i dritares s hapur, me rast hapet menyja rnse dhe zgjidhet dritarja e dshiruar. Komprimimi i fajllave ose follderave Windows XP sht sistemi i par operativ I cili n vete e ka t integruar formatin Zip i cili mundson komprimimin dhe dekomprimin e fajllave apo follderave.

Control Panel ne Windows

Kontrol paneli sht pjese e Microsoft Windows graphical

user interface i cili e lejon prdoruesin q t shikoj dhe manipuloje parametrat themelore t sistemit. Kontrol paneli ka qen pjes e pandar e sistemit operativ Windows q prej lshimit t par (Windows 2.0) Q prej fillimi me Windows 95, Kontrol paneli sht prfshiri si nje dosje speciale, folderi nuk ekzistonte fizikisht por ai vetm prmbante shkurtesat t ndryshme si add or remove programs dhe internet options. N versionin e fundit t windousit kontrol paneli ka 2 pamje, pamjen klasike dhe pamjen kategorike, dhe kjo sht e mundur pr t kaluar prmes nj opsion q shfaqet n ann e majt t dritares.

 N dritaren e Control Panelit gjenden shum ikona t cilat shrbejn

pr administrimin e sistemit. M t rndsishmet prej tyre jan: Administrative Tools; Programs and Features; Backup and Restore; Date and Time; Internet Options; User Accounts; .Net framework; Windows Update; Disc defragmenter; Disc cleanup; Task menager; System restore;

Task Manager
Task menaxher sht nj menaxher detyre, q jep informacione t

detajuara n lidhje me kompjuterin dhe drejtimin e aplikaconve, proceset, prdorimin e procesorit, aktivitetin e rrjetit dhe statistikat, dhe shrbimet e sistemit. Task menaxheri mund t prdoret gjithashtu pr t prcaktuar proceset me prioritet m t madh, ndrprerjen e proceseve me forc dhe q jan mbyllur. Task menaxheri u prezantua n Windous Nt 4.0. Versionet e mparshme t Windous Nt prfshir edhe zbatimin e task lists e cila ishte karakteristike shum pak. Task lista ishte n gjndje ti rreshtoj proceset dhe ti bj vrasjen e tyre, ose krijimin e procesit t ri. N windous xp vetm menyja Shut down lejon hyrjen n stand by . Versionet e mhershme t windousit si Microsoft Windows 3.x, Windows 95, Windows 98, kishin nj program t njohur si deture pr t shfaqur programet q aktualisht ekzekutohen.

UNIX
UNIX sht sistem operativ i dizajnuar pr t menaxhuar m

shum procese dhe shfrytzues n t njjtn koh. I dizajnuar nga programuesit pr programues, apo pr prdorim n mjedise, ku shumica e shfrytzuesve jan relativisht t sofistikuar dhe t angazhuar n projekte t zhvillimit t softuerve. Fillimisht sht shkruar si sistem operativ n laboratort e AT&T Bell n vitin 1969. Nga viti 1975, sistemi i ofrohet institucioneve arsimore pr prdorim. Duke plasuar versione, gjithnj e m t reja, bhet i popullarizuar, kryesisht n fakultete t shkencave kompjuterike.

UNIX
Sistemi UNIX sht i pavarur nga hardueri (hardware

independent), q d.m.th. se kodi i sistemit operativ sht i shkruar n gjuhn e avancuar programuese C dhe jo n ndonj gjuh konkrete assembly; softueri i sistemit operativ leht mund t transferohet nga nj sistem harduerik n tjetrin; dhe se aplikacionet pr UNIX leht mund t transferohen n kompjuter t tjer me sistem UNIX.

Perparesite e SO UNIX
Sistemi operativ UNIX sht m fleksibil dhe mund t instalohet n m shum lloje t

kompjuterve, prfshir ktu main-frame kompjutert, superkompjutert dhe mikrokompjutert. Sistemi operativ UNIX sht m i qndrueshm dhe nuk bije leht si Windows-i, pra krkon m pak administrim dhe mirmbajtje. Sistemi operativ UNIX ka t integruar m tepr siguri dhe mundsi pr veprim sesa sistemi operativ Windows. Sistemi operativ UNIX posedon m shum fuqi pr prpunimin e t dhnave sesa sistemi operativ Windows. Sistemi operativ UNIX sht lider n shrbime t rrjetit. Rreth 90% t internetit mbshtetet n sistemin operativ UNIX, duke u drejtuar nga Apache server, web server-i m i shfrytzuar n bot. Avansimet software-ike nga Microsoft-i shpesh her krkojn nga prdoruesit/klientt q ti blejn artikujt e tyre t azhuruar ose te rinj, gj q nuk krkohet nga UNIX. Sistemi operativ UNIX frymzon pr qasje t reja n projektimin software-ik, si zgjedhja e problemeve me ndrlidhjen e paisjeve t thjeshta, n vend t krijimit t programeve t pandashme aplikative.

SO per kohe reale (Real Time)

Karakterizohen me vetin se e kan kohn si parametr ky. Kompjutert duhet t mbledhin t dhna n lidhje me procesin e

prodhimit dhe shfrytzohen pr kontroll t makinave n fabrik.

N kategorin e SO t buta (soft) n koh reale prfshihen:

Sitemet multimediale dhe Audoi dixhitale.

SO n koh reale m t njohura jan VzWorks dhe QNX (kjunks).

 Prdoren n raste kur lind nevoja e kontrollimit t makinerive,

instrumenteve shkencore, dhe sistemeve industriale. Nj sistem operativ i ktij lloji, zakonisht ka nj kapacitet shum t limituar kundrejt interfejsit t prdoruesve, dhe nuk ka vegla pr prdoruesin prfundimtar, pasi q delivrimi i ktij sistemi pr prdorim bhet n form t nj pakoje t farkuar. Nj pjes shum e rndsishme e ktij sistemi operativ sht, se ai bn menaxhimin e resurseve ashtu q, pothuajse do her kur paraqitet procesi i caktuar, sistemi do t reagon n po t njjtn mnyr n po t njjtn gjatsi kohore. Kto lloj sistemesh operative prdoren pr kontroll t proceseve npr centrale brthamore, pr shkak t saktsis dhe stabilitetit t lart n ekzekutimin e urdhrit.

SO te ngulfatura (Embeded)
Punojn n kompjuter dhe kontrollojn pajisje t cilat nuk jan

kompjuter.

Pajisjet t cilat kontrollohen kryesisht jan:

Televizort, Furra mikrovalore dhe Telefona celular.

Shpesh kan karakteristika t sistemeve n koh reale.

SO t ngulfutura (Embedded) jan PalmOS dhe Windows CE.

SO per paisje mobile

Jan t njohura si SO mobile ose platforma mobile. Kto SO kontrollojn pajisjen mobile dhe informacionet n

princip t ngjashm si SO pr PC. Pr momentin jan n zhvillim mjaft t shpejt. Shum versione prkrahin WI-FI, konekcion lokal dhe formate multimediale pr njsi mobile. Metoda dhe prkrahje pr teknologji t ndryshme t transferit t informatave. Shpesh quhen paisje t menura. Pajisjet q udhhiqen nga SO mobile jan: Smartphones, PDA (Asistent Personal Dixhtal), tablet kompjutert, etj.

SO per kartela intelegjente (Smart Card)

SO m t vogla punojn me smart kalrtela. Jan me madhsi t kartels kreditore dhe prmabjn ip t

procesorit.

Kan fuqi t procesorit m t dobt dhe kufizime n memorie. Disa prej tyre mund t kryej vetm nj funksion, si jan pagesat

elektronike. kartel.

Mund t kryhen edhe m shum funksione n t njjtn smart

 Konfigurimi i Windows 7 (Disku dhe paisjet)

Puna me disqe
Prgatitja:

Selektoni tipin e particionit: Master boot record (MBR) GUID partition table (GPT) Tabela e particionin GUID Selektoni tipin e diskut: Disku Bazik kundrejt Diskut Dinamik Basic Disk vs. Dynamic Disk Ndaje diskun n particione ose vllime Divide disk into partitions or volumnes Tipi i sistemit t fajllit File system type: FAT (File Allocation), FAT32, NTFS, exFAT

Kuptimi i stilit te particionit

Kuptimi i tipeve te diskut

Tipi i diskut themelor (bazik)

Particionet Primare
Nje particion primar mund t prmbaj nj sistem operativ me vete me

ndonje fajll t dhenash (p.sh. fajllat e programit ose fajllat e shfrytzuesit).Para se sistemi operativ t jet i vendosur,particioni primar duhet t jt i formatizuar logjikisht m nj fajll sistem t cili e prkrah sistemi operatv. Nse kini shum particion primare n hard diskun e juaj,vetm nj particion primar mund t jet i dukshm dhe aktiv gjat n nj koh. Particioni aktiv sht particioni nga I cili nj sistemi operativ fillon startimin e kompjuterit. Particionet tjera active jan te fshehura, dhe ndalojn t dhnat e tyrer t jen t qasura. Kshtu q t dhnat n nj particion primar mund t jen t qasura veten nga nj sistem operativt t vendosura n at particion. Nse planifikoni t vendosni m shum s nj sisteme operative n hard diskun e juaj,siq duket nevojitt krijimi i shum particionve primare; shum particion primare mund t jen t startuara vetem nga nj particion primar.

Particionet e zgjeruara
Nj particion i zgjeruar sht para s gjithash nj kuti m t ciln ju beni

nj ndarje tjetr fizike n hapsiren e diskut tuaj nga krijimi i nj numri t pakufishem t particioneve logjike. Mund t krijoni nj particion logjik deri sa particioni i zgjeruar bn ruajtjn e t dhnave.Pasi t jet i krijuar, particiono logjik duht te jet i formatizuar logjikisht,por secili mund t shfrytzoj fajll sistem t ndryshme. Nj particion i zgjeruar sht i krijuar nga hapsira e lir. Mund t jet vetm nje particion i zgjeruar n nj hard disk, kshtu q t prfshiht e gjith hapsira e lir n particionin e zgjeruar. Pr dallim nga particiont primar,partcionet e zgjeruar nuk mund t formatoht. Particiont e zgjeruara ndahn n segmente. Qdo segment sht drive logjik. Ju mund ta caktoni nj shkronj si drajvit(drive) pr qdo draiv logjik dhe ta formatizoni at m fajll sistem.

Kuptimi per tipet e diskut

- Tipi i diskut dinamike: Nj particion i vetm q okupon krejt diskun Krijon vllimin e pafundm nn particionin Tipet e vllimeve: - Vllim i thjesht Vllim i shtrir-Spanned volume (JBOD) Vllimi (RAID-0) Vllimi (RAID-1) Vllimi RAID-5

Llojet e volumit (disqet dinamike)

Ju mund t konvertoni disqe bazik n ruajtjn dinamike dhe pastaj t krijoni

volume t Windows 2000 dhe Windows XP. Shikoni s cili lloj i volumev sht i prshtatshm dhe i nevojitt pr shfrytzim t efektshm n hapsirn e diskut dhe interpretimit. *Volumi i thjedh ( simple volum) prmban hapsir t diskut nga disku i vetem dhe nuk sht tolerant n gabime. *Spanned volume prfshin hapsirn e diskut nga disqt e shumfishta (deri n 32).Windows 2000 dhe Windows XP shnon t dhnat n volumin spanned n diskun e par, duk kompletuar hapsirn dhe vazhdon n kt mnyr m gjdo disk i cili sht I prfshir n volumin spanned.Spanned volume nuk sht tolerant n gabime. Nse ndonj disk n spanned volum dshton, t gjitha shnimt n tr volumin humbin. *Volumet striped (volume me shirita) sht kombinim i fushave t hapsirs s lir nga hardisqt e shumta, deri n 32,n nj volum logjik, n volum m shirita ( striped volum). Nse disku n volumin striped deshton,shenimet n tr volumin humbin.

Kuptimi i Fajll Sistemit

FAT: 16-bitsh ose FAT16 Limituar deri 4GB particion FAT32: 32-bitsh Limituar deri 2 TB particion Madhsia e limituar e fajllit deri 4GB Window 7 mund t krijon deri 32GB particione

Kuptimi i Fajll Sistemit

exFAT:

Tabel e allokimit t fajllit t allokuar ose FAT64 Extended File Allocation Table or FAT64 Limituar deri madhsin 64 zetabyte Limit to 64 zettabyte in size (1 zettabyte = 1 billtion terabyte) Window 7 madhsia maksimale sht deri 512TB maximum size is 512 TB
NTFS (New Technology File System)

FAT
Fajll sistemi FAT prdort nga DOS-i,Windows 3.x,dhe Windows

95(n shumicn e instalimeve).Fajll sistemi FAT gjith ashtu sht i pranishm edhe nga Windows 98\Me\NT\2000, dhe nga SO\2. Fajll sistemi FAT karakterizohet m shfrytzimini tabels fajll shprndars(FAT) dh clusters.FAT sht zemra e fajll sistemit,pr shkak t siguris,FAT sht i dyfishuar pr ti mbrojt t dhenat nga fshirja e rastesishme. Clusterat jan njsit m te vogl e sistemit FAT pr ruajtjn e t dhnav,nj clustr prmban nj numr t caktuar t sektorv n disk.FAT-i gjithashtu regjistron se cilet kllustera shfrytzohen,dhe cilt jan t pashfrytzohen,dhe se ku jan t vendosur fajllat permrenda ktyre kllusterave(clusters).

FAT 32
FAT32 sht fajll sistem q mund t shfrytzohet nga Windows 95 OEM

servile Relase 2(verizioni 4.00.950B),Windows 98,Windows Me,Windows 2000 dhe Windows XP.Mgjithat,DOS,Windows 3.x,Windows NT 3.51/4.0,verizionet e me hershme te Windows 95 dhe SO|2,nuk e njohin FAT 32 dhe nuk mund t startoj(boot) ose t shfrytzoj fajlla ne disk apo particion. FAT32 sht nj permirsim i fajll sistemit FAT dhe sht i bazuar n fajllat e 32 bitave t caktuar n tabelen hyrse,me mir se 16 bita n tabelen hyrse t prdorur nga FAT sistemi.Si rezultat FAT32 prkrah diskun m t madhe ose madhesin e particionit(deri 2 terabajt). Fajll sistemi FAT32 prdor kllastera m t vogel se fajll sistemi FAT,ka regjistra startues(boot records),t dyfisht dhe veqori t direktoriumit root-qe mund t jet I qfard madhesi dhe mund t vendoset kudo n disk apo particion. N diskun ose particionin FAT32,mund t shfrytzoni tgjitha :Partition Magic,Boot Magic per veq Resize root sht i pa nevojshem pr FAT32 etj.

NTFS
NTFS(New Technology File System) sht i mundshm vetem nga

Windows 98 NT\2000 dhe XP. NTFS nuk rekomandohet t prdoret n disqet q kan m pak se 400MB sepse shfrytzon nj hapsir t madhe ne strukturimin e sistemit. Struktura qendrore e fajll sistemit NTFS sht MFT(Master File Table tabela e fajllave kryesor),NTFS n tabelen kryesore t fajllit mban kopj t shumfishta t pjesve t veqanta pr mbrojtj kunder korruptimit opa humbjev t t dhenave.Sikurse FAT dhe FAT32,NTFS prdor cluster t ruan t dhenat t e fajllave,megjithat madhesia e klasterave nuk sht e varur nga madhesia e diskut ose particionit.Madhesia e nj kllasteri sht 512bajt,pa marr parasysh se nj particion sht 500 MB ose 5GB.

Perdorimi i disk menaxhimit Snap-In

Pamja e disk menaxhimit: Lista e diskut Vllimit i diskut Pamja grafike Paraqet vetm 2 pamje n t njjtn koh
Karakteristikat fizike t diskut

T prgjithshme General Vllimet Volumes Drajvi Driver Detajet Details

Perdorimi i disk menaxhimit

Particioni ose karakteristika e vllimit T prgjithshme Mjetet Ndarja Siguria Versionet paraprake

Incializimi i disqeve. Selektimi i stilit t particionit Konvertimi i disqeve baz n disqe dinamike Krijimi i particioneve dhe vllimeve Zgjerimi, zvoglim dhe fshirja e vllimeve Formatimi i particioneve dhe vllimeve Caktimi dhe ndryshimi i drajvave dhe shtegut Ekzaminimi dhe menaxhimi i karaktersitikave t diskut

 Shtimi i diskut t ri Ndryshimi i stilit t particionit

x86-based computer: MBR default

Konvertimi i diskut baz n diskun dinamik

Duhet t siguroheni se keni hapsir t mjaftueshme t diskut Mos e konvertoni n dinamike nse kompjuteri sht multi-boot (ngritje) Nuk mund t konvertoni removable n disqet dinamike Nuk mund t konvertoni drajvat q prdorin madhsin e sektorit m t mdha se 512 Pr t konvertuar n diskun baz, mund t fshini vllimin dinamik

 Krijimi i particioneve dhe vllimeve

Formatimi i particionit Fajll sistemi Madhsia e njsis s allokimit (madhsia e sektorit) Vllimi i labels Formati i shpejt Mundson fajllin dhe kompresionin e folderit

Puna me VHD
far sht VHD? VHD boot nativ:

Azhurimi i imazheve offline Standardizimi i formatit t imazhit Vendosja e testimit t imazhit Menaxhimi i konfigurimit t stacionit t puns (Workstation).

Permbledhje Instalimi i Windows 7