ANG USAPIN NG ANG USAPIN NG

HACIENDA SA CALAMBA HACIENDA SA CALAMBA

(1887 (1887- -1891): 1891):
ANG PAMILYA RIZAL ANG PAMILYA RIZAL
SA GITNA NG TUNGGALIAN SA GITNA NG TUNGGALIAN
JEROME A. ONG JEROME A. ONG
University of the Philippines Manila University of the Philippines Manila
Panimula Panimula
bibihirang pag bibihirang pag--usapan o kung hindi man usapan o kung hindi man
ay pahapyaw na pagtalakay sa usapin sa ay pahapyaw na pagtalakay sa usapin sa
kabila ng kahalagahan ng mga pangyayari kabila ng kahalagahan ng mga pangyayari
sa buhay ni Jose Rizal sa buhay ni Jose Rizal
layunin ng pagtatanghal ay mailahad ang layunin ng pagtatanghal ay mailahad ang
mga kaganapan sa panahong nabanggit mga kaganapan sa panahong nabanggit
mga pagkilos ni Jose Rizal at saloobin ng mga pagkilos ni Jose Rizal at saloobin ng
pamilya Rizal ukol dito pamilya Rizal ukol dito
pagbabasa ng mga liham pagbabasa ng mga liham
Panimula Panimula
may malaking impluwensya sa katauhan, may malaking impluwensya sa katauhan,
kaisipan, pananaw, at mga naging kaisipan, pananaw, at mga naging
hakbangin ni Jose Rizal hakbangin ni Jose Rizal
naging katunggali ng mga kinauukulan naging katunggali ng mga kinauukulan
hindi lamang si Jose Rizal kung hindi hindi lamang si Jose Rizal kung hindi
maging ang kanyang buong kaanak maging ang kanyang buong kaanak
paglalaro ng ibat ibang pwersa sa paglalaro ng ibat ibang pwersa sa
lipunang ginalawan ni Jose Rizal lipunang ginalawan ni Jose Rizal
Ang Sistema ng Hacienda Ang Sistema ng Hacienda
mga pangkat relihiyosong mayroong mga pangkat relihiyosong mayroong
kakarampot na interes sa lupa: mistulang kakarampot na interes sa lupa: mistulang
mga mga absentee landlords absentee landlords
pangungupahan ng mga inquilino: pangungupahan ng mga inquilino:
leaseholders leaseholders--cum cum--landowners landowners
pagkuha ng mga kasama o aparcero: ang pagkuha ng mga kasama o aparcero: ang
mga mga tenant farmers tenant farmers
mga hacienda: mga mahahalagang mga hacienda: mga mahahalagang
pananim sa kapuluan pananim sa kapuluan
Ang Sistema ng Hacienda Ang Sistema ng Hacienda
mga hacienda: humikayat sa pagtungo ng mga hacienda: humikayat sa pagtungo ng
mga inquilino at kasama upang linangin mga inquilino at kasama upang linangin
ang lupa ang lupa
isyu ng sigalot sa Calamba: hindi lang isyu ng sigalot sa Calamba: hindi lang
dahil sa pagtaas ng upa sa lupa kung hindi dahil sa pagtaas ng upa sa lupa kung hindi
maging dahil sa pagmamay maging dahil sa pagmamay--ari ng lupa ng ari ng lupa ng
mga prayle mga prayle
Calamba Calamba noong noong ika ika- -19 19 Dantaon Dantaon
1798: 1798: ang ang bayan bayan ay halos ay halos walang walang
pakinabang pakinabang
1818: 1818: mayroong mayroong 1,675 1,675 katao katao lamang lamang
1846: 1846: nadoble nadoble na na halos halos ang ang populasyon populasyon
pagtatapos pagtatapos ng ng 19 19 dantaon dantaon: halos triple : halos triple
ang ang populasyon populasyon ng ng 1846 1846
paglaki paglaki ng ng populasyon populasyon: : pagpasok pagpasok ng ng mga mga
inquilino inquilino ((asukal asukal) ) mula mula Bian Bian na na nagbigay nagbigay
daan daan sa sa pagtungo pagtungo ng ng mga mga tao tao rito rito upang upang
linangin linangin ang ang lupa lupa
Ang
Lalawigan
ng Laguna
Ang Ang mga mga Prayle Prayle
nagtataglay nagtataglay ng ng tatlong tatlong hacienda hacienda sa sa
Laguna: 1) Laguna: 1) Bian Bian, 2) , 2) Calamba Calamba, at 3) Santa , at 3) Santa
Rosa Rosa
orihinal orihinal na na hacienda hacienda sa sa Calamba Calamba: : bayan bayan
mismo mismo ng ng Calamba Calamba at at bahagi bahagi ng ng baybayin baybayin
ng ng look look ng ng Laguna Laguna
1759: 1759: nakuha nakuha ng ng mga mga Heswita Heswita
1768: 1768: pinalayas pinalayas sa sa kapuluan kapuluan ang ang mga mga
Heswita Heswita
1803: 1803: binili binili ng ng isang isang Espanyol Espanyol sa sa halagang halagang
44,507 44,507 piso piso
Ang mga Prayle Ang mga Prayle
1883: 1883: nabili nabili ng ng mga mga Dominikano Dominikano
1885: 48 1885: 48 inquilino inquilino ng ng palay palay at 17 at 17 inquilino inquilino
ng ng asukal asukal
Heswita Heswita: : buwis buwis para para sa sa lupang lupang
kinatitirikan kinatitirikan ng ng kanilang kanilang tahanan tahanan
paligid paligid ng ng bayang bayang hindi hindi sakop sakop: : bayad bayad lamang lamang
para para sa sa paggamit paggamit ng ng patubig patubig
Dominikano Dominikano: : naningil naningil ng ng buwis buwis sa sa loob loob at at
labas labas ng ng kanilang kanilang lupain lupain
Ang mga Prayle Ang mga Prayle
isang isang malaking malaking suliranin suliranin: : sa sa kabila kabila ng ng
paglaki paglaki ng ng buwis buwis na na binabayad binabayad at at
nalilikom nalilikom ng ng mga mga prayle prayle ay ay nanatiling nanatiling
pareho pareho lamang lamang ang ang rentang rentang ibinibigay ibinibigay nila nila
sa sa pamahalaan pamahalaan (o (o tulad tulad lamang lamang ng ng
binabayaran binabayaran sa sa panahon panahon ng ng mga mga Heswita Heswita))
isang isang masalimuot masalimuot na na usapin usapin: : bunsod bunsod ng ng
samut samut saring saring mga mga salik salik
Pag Pag- -igting ng Sigalot igting ng Sigalot
pagbagsak ng presyo ng asukal sa pagbagsak ng presyo ng asukal sa
pandaigdigang pamilihan kalagitnaan ng pandaigdigang pamilihan kalagitnaan ng
1880 1880
pagbaba ng ani sa hacienda bunsod ng pagbaba ng ani sa hacienda bunsod ng
mga pagbaha mga pagbaha
pagliit ng kita noong 1886 at pagdoble ng pagliit ng kita noong 1886 at pagdoble ng
bayad sa upa nang sumunod na taon bayad sa upa nang sumunod na taon
pagtaas ng ipinapataw na upa sa lupa pagtaas ng ipinapataw na upa sa lupa
Pag Pag- -igting ng Sigalot igting ng Sigalot
Gobernador Gobernador--Heneral Heneral Emilio Emilio Terrero Terrero: :
humiling humiling ng ng isang isang pagsisiyasat pagsisiyasat ukol ukol sa sa
mga mga upa upa ng ng mga mga hacienda hacienda sa sa kapuluan kapuluan
layunin layunin: : tunay tunay na na kalagayang kalagayang pang pang--
ekonomiko ekonomiko sa sa harap harap ng ng hindi hindi pagtaas pagtaas ng ng
upang upang nalilikom nalilikom ng ng pamahalaan pamahalaan sa sa lupa lupa
Disyembre Disyembre 1887: 1887: ang ang gobernador gobernador--sibil sibil ng ng
Laguna ay Laguna ay opisyal opisyal na na humiling humiling sa sa mga mga
taga taga--Calamba Calamba ng ng isang isang ulat ulat
Enero Enero 1888: 1888: naghanda naghanda ng ng ulat ulat ang ang mga mga
taga taga--Calamba Calamba sa sa pangunguna pangunguna ni ni Jose Rizal Jose Rizal
Pag Pag- -igting ng Sigalot igting ng Sigalot
1) 1) kalabisan kalabisan sa sa sakop sakop na na lupain lupain ng ng mga mga
prayle prayle
2) 2) pagtaas pagtaas ng ng kita kita ng ng mga mga prayle prayle dahil dahil sa sa
pagtaas pagtaas ng ng upa upa sa sa lupa lupa
3) 3) hindi hindi makatarungang makatarungang pagtaas pagtaas ng ng upa upa
para para sa sa lupa lupa
4) 4) pananakot pananakot na na pagpapaalis pagpapaalis kapag kapag hindi hindi
nakapagbayad nakapagbayad ng ng upa upa sa sa lupa lupa
Pag Pag- -igting ng Sigalot igting ng Sigalot
hiniling hiniling ng ng mga mga taga taga--Calamba Calamba sa sa
gobernador gobernador--heneral heneral: : pangasiwaan pangasiwaan ang ang
pagbubuo pagbubuo ng ng isang isang bagong bagong kasunduan kasunduan sa sa
pagitan pagitan ng ng mga mga prayle prayle at at inquilino inquilino
naantala naantala ang ang pagdating pagdating ng ng kahilingang kahilingang ito ito
kay kay Gobernador Gobernador Terrero Terrero
Gobernador Gobernador--Heneral Heneral Valeriano Valeriano Weyler Weyler: :
mahalaga mahalaga ang ang mga mga prayle prayle para para sa sa
mahigpit mahigpit na na pangangasiwa pangangasiwa ng ng kolonya kolonya; ;
tinutulan tinutulan ang ang kahilingan kahilingan
Mabilis at Marahas na Hakbangin Mabilis at Marahas na Hakbangin
kasong kasong sibil sibil sa sa Justicia Justicia de Paz de Paz ng ng Calamba Calamba
upang upang mapaalis mapaalis ang ang mga mga taga taga--Calamba Calamba: :
natalo natalo ang ang mga mga prayle prayle
pag pag--apela apela sa sa Primera Primera Instancia Instancia sa sa Santa Santa
Cruz: Cruz: nanalo nanalo ang ang mga mga prayle prayle
pag pag--apela apela sa sa Real Real Audiencia Audiencia sa sa Maynila Maynila
noong noong Mayo 1888: Mayo 1888: natalo natalo ang ang mga mga taga taga--
Calamba Calamba
Tribunal Tribunal Suprema Suprema sa sa Madrid: Madrid: wala wala pang pang
desisyon desisyon ay ay umaksyon umaksyon na na ang ang pamahalaan pamahalaan
Mabilis at Marahas na Hakbangin Mabilis at Marahas na Hakbangin
Agosto Agosto 1890: 1890: sinimulan sinimulan ang ang pagpapaalis pagpapaalis
sa sa mga mga taga taga--Calamba Calamba
400 400 katao katao: : nawalan nawalan ng ng trabaho trabaho
Enero Enero at at Pebrero Pebrero 1891: 1891: pagpapaalis pagpapaalis
300 300 nawalan nawalan ng ng tahanan tahanan
nanirahan nanirahan sa sa kalye kalye, , puno puno, at , at tabing tabing--lawa lawa
Oktubre Oktubre 1891: 1891: nagpadala nagpadala si si Weyler Weyler ng ng
malaking malaking hukbo hukbo sa sa Calamba Calamba upang upang
magsagawa magsagawa ng ng mga mga karagdagang karagdagang
pagpapaalis pagpapaalis
Mabilis at Marahas na Hakbangin Mabilis at Marahas na Hakbangin
ang ang hukbo hukbo: 300 : 300 artilyero artilyero, , maliban maliban pa pa sa sa
100 100 sundalong sundalong Pilipino at 200 Pilipino at 200 kabalyeriya kabalyeriya
alisin alisin ang ang mga mga nanggugulo nanggugulo sa sa kapayapaan kapayapaan at at
kaayusan kaayusan ng ng Calamba Calamba
ginamit ginamit ang ang serbisyo serbisyo ng ng mga mga guwardia guwardia
sibil sibil buhat buhat Bian Bian at at Calauan Calauan
dahilan dahilan: : muling muling ibangon ibangon ang ang tila tila nabuwal nabuwal
na na dangal dangal ng ng kolonyal kolonyal na na pamahalaan pamahalaan
dulot dulot ng ng pagsalungat pagsalungat ng ng mga mga taga taga--
Calamba Calamba sa sa mismong mismong kaayusan kaayusan ng ng sistema sistema
Ang Pamilya Rizal Ang Pamilya Rizal
katapangan at katatagan ng bawat isa katapangan at katatagan ng bawat isa
Dont come, we are very much persecuted. Dont come, we are very much persecuted.
With the present ministry and this governor With the present ministry and this governor
general, God knows where we are going to end. general, God knows where we are going to end.
However, However, we have more than enough courage we have more than enough courage; ;
all this here does not frighten us, come what all this here does not frighten us, come what
may may. We are not doing any thing bad. . We are not doing any thing bad. Our Our
objective is the welfare of the country and the objective is the welfare of the country and the
government and we trust in God government and we trust in God
Letter of Manuel T. Hidalgo to Jose Rizal (Manila, 1887?) Letter of Manuel T. Hidalgo to Jose Rizal (Manila, 1887?)
Ang Pamilya Rizal Ang Pamilya Rizal
Manuel Hidalgo: ipinatapon sa Tagbilaran, Manuel Hidalgo: ipinatapon sa Tagbilaran,
Bohol noong 1888 Bohol noong 1888
...I am banished as a preventive measure by ...I am banished as a preventive measure by
decree of the Superior Government to the town decree of the Superior Government to the town
of Tagbilaran, capital of the province of Bohol of Tagbilaran, capital of the province of Bohol
for being a filibustero for being a filibustero, , your representative your representative, , and and
other things that they have piled upon me other things that they have piled upon me
Letter of Manuel T. Hidalgo to Jose Rizal Letter of Manuel T. Hidalgo to Jose Rizal
(Cebu, 15 October 1888) (Cebu, 15 October 1888)
Ang Pamilya Rizal Ang Pamilya Rizal
Manuel Hidalgo: makalipas ang isang taon Manuel Hidalgo: makalipas ang isang taon
ay muling ipinatapon sa nasabing lugar ay muling ipinatapon sa nasabing lugar
they are banishing me again to the same town they are banishing me again to the same town
of Tagbilaran, Bohol, as the governor of our of Tagbilaran, Bohol, as the governor of our
province notified me in advance, in fulfillment of province notified me in advance, in fulfillment of
the decree of the governor general. This decree the decree of the governor general. This decree
is based on the ground that having had enough is based on the ground that having had enough
time to gather my sugar crop and settle my time to gather my sugar crop and settle my
business, I should return to that place... business, I should return to that place...
Letter of Manuel T. Hidalgo to Jose Rizal Letter of Manuel T. Hidalgo to Jose Rizal
(Calamba, 28 November 1889) (Calamba, 28 November 1889)
Ang Pamilya Rizal Ang Pamilya Rizal
I imagine he has been banished without due I imagine he has been banished without due
process of law, for otherwise my parents would process of law, for otherwise my parents would
have written me something about the matter. have written me something about the matter.
General Weyler and all the generals exile anyone General Weyler and all the generals exile anyone
against whom some friars file an administrative against whom some friars file an administrative
charge charge May not that be the beginning of the May not that be the beginning of the
revenge against me? revenge against me?... ...
Letter of Jose Rizal to Ferdinand Blumentritt Letter of Jose Rizal to Ferdinand Blumentritt
(London, 13 October 1888) (London, 13 October 1888)
Ang Pamilya Rizal Ang Pamilya Rizal
panggigipit sa mga Rizal at mga taga panggigipit sa mga Rizal at mga taga--
Calamba Calamba
At present time At present time there are thirteen or sixty there are thirteen or sixty
tenants sued in the court of the justice of the tenants sued in the court of the justice of the
peace peace by the administrator of the Hacienda. If by the administrator of the Hacienda. If
they lose the case, they will be expelled, and the they lose the case, they will be expelled, and the
warehouse, the sugar warehouse, the sugar--mill, and everything above mill, and everything above
ground, they say, will be demolished ground, they say, will be demolished They are They are
suing Lucia at the court of Laguna suing Lucia at the court of Laguna, the , the
accusation being that she is constructing a new accusation being that she is constructing a new
house in anothers lot, asking that the work be house in anothers lot, asking that the work be
suspended and the construction demolished suspended and the construction demolished
Letter of Silvestre Ubaldo to Jose Rizal Letter of Silvestre Ubaldo to Jose Rizal
(12 January 1889) (12 January 1889)
Ang Pamilya Rizal Ang Pamilya Rizal
Do not write us directly, Do not write us directly, because here they because here they
intercept all your letters intercept all your letters. Send them to Basa at . Send them to Basa at
Hong Kong and he will take care of sending Hong Kong and he will take care of sending
them to us through Mr. Ramos them to us through Mr. Ramos
Letter of Manuel T. Hidalgo to Jose Rizal Letter of Manuel T. Hidalgo to Jose Rizal
(Manila, 31 December 1889) (Manila, 31 December 1889)
Ang Pamilya Rizal Ang Pamilya Rizal
Im deeply grieved to read in your last letter Im deeply grieved to read in your last letter
about the sufferings of your family due to the about the sufferings of your family due to the
barbarities of the Spaniards and the friars. barbarities of the Spaniards and the friars. This This
cries to the sky cries to the sky; ; this asks for revenge this asks for revenge. We . We
should take advantage of this opportunity to should take advantage of this opportunity to
expose to the peoples of Europe and America the expose to the peoples of Europe and America the
injustice and harshness of the government in the injustice and harshness of the government in the
Philippines Philippines
Letter of Ferdinand Blumentritt to Jose Rizal Letter of Ferdinand Blumentritt to Jose Rizal
(Leitmeritz, 15 October 1890) (Leitmeritz, 15 October 1890)
Ang Pamilya Rizal Ang Pamilya Rizal
kawalan ng pag kawalan ng pag--asa batay na rin sa asa batay na rin sa
mga salik na hindi kontrolado ng mga mga salik na hindi kontrolado ng mga
Rizal Rizal
Lastly, it is probable that in the courts of first Lastly, it is probable that in the courts of first
and second instance we may lose the case, for and second instance we may lose the case, for
the judges fear the intrigues of our opponents the judges fear the intrigues of our opponents
My stand will probably cost me dearly, for the My stand will probably cost me dearly, for the
friars of the Estate told some Bian residents friars of the Estate told some Bian residents
that I dont consider or pity our parents who are that I dont consider or pity our parents who are
already very old already very old
Letter of Paciano Rizal to Jose Rizal Letter of Paciano Rizal to Jose Rizal
(27 May 1890) (27 May 1890)
Ang Pamilya Rizal Ang Pamilya Rizal
pagsasangkot pagsasangkot
kay Paciano Rizal kay Paciano Rizal
bilang bilang
tagapagbigay ng tagapagbigay ng
armas sa mga armas sa mga
tulisan tulisan
Ang Pamilya Rizal Ang Pamilya Rizal
mungkahing solusyon ni Paciano Rizal mungkahing solusyon ni Paciano Rizal
The most just and equitable settlement of this The most just and equitable settlement of this
case is to case is to define the boundaries of the Estate define the boundaries of the Estate, so , so
that all land not included in the original sale or that all land not included in the original sale or
cession, can be declared free from the payment cession, can be declared free from the payment
of rent, and the amount of rent unjustly of rent, and the amount of rent unjustly
collected for it be returned. collected for it be returned. This is what should This is what should
be done for the sake of justice be done for the sake of justice, although it , although it
leaves much to be desired with respect to the leaves much to be desired with respect to the
tranquility of both sides tranquility of both sides
Letter of Paciano Rizal to Jose Rizal Letter of Paciano Rizal to Jose Rizal
(27 May 1890) (27 May 1890)
Ang Pamilya Rizal Ang Pamilya Rizal
Paciano Rizal, Silvestre Ubaldo, Antonino Paciano Rizal, Silvestre Ubaldo, Antonino
Lopez: ipinatapon sa Calapan, Mindoro Lopez: ipinatapon sa Calapan, Mindoro
Im now getting used to the pains of Im now getting used to the pains of
separation separation, and especially when I think that , and especially when I think that
these cruelties and misfortunes would result in these cruelties and misfortunes would result in
the welfare of all the more my faith in the welfare of all the more my faith in
everything you said to me is strengthened everything you said to me is strengthened
Dont come home until things clear up. Dont come home until things clear up. We are We are
very much persecuted now very much persecuted now
Letter of Saturnina Rizal to Jose Rizal Letter of Saturnina Rizal to Jose Rizal
(Manila, 6 September 1890) (Manila, 6 September 1890)
Saturnina Rizal
(1850-1913)
Ang Pamilya Rizal Ang Pamilya Rizal
pagpapalayas sa mga taga pagpapalayas sa mga taga--Calamba Calamba
The act of eviction was very painful The act of eviction was very painful And in And in
proof of this, proof of this, there was one of them who lost there was one of them who lost
two teeth as a result of the blow he received on two teeth as a result of the blow he received on
the mouth from the butt of a gun the mouth from the butt of a gun. There were . There were
others who at times f others who at times fell unconscious because of ell unconscious because of
such dreadful punishments such dreadful punishments. In view of these . In view of these
ferocious abuses, the unfortunate ones are ferocious abuses, the unfortunate ones are
almost almost without means to earn their daily bread without means to earn their daily bread. .
Believe me, if this outrage continues, Believe me, if this outrage continues, Calamba is Calamba is
going to die going to die
Letter of Narcisa Rizal to Jose Rizal Letter of Narcisa Rizal to Jose Rizal
(Calamba, 10 March 1891) (Calamba, 10 March 1891)
Narcisa Rizal
1852-1939
Ang Pamilya Rizal Ang Pamilya Rizal
Nobyembre 1891, 25 katao ang itinakdang Nobyembre 1891, 25 katao ang itinakdang
itapon sa Jolo sa Mindanao itapon sa Jolo sa Mindanao
kabilang dito sina Francisco Mercado, Paciano Rizal, kabilang dito sina Francisco Mercado, Paciano Rizal,
at Silvestre Ubaldo na nakatakas patungong Hong at Silvestre Ubaldo na nakatakas patungong Hong
Kong Kong
sina Josefa, Lucia, Trinidad, at Doa Teodora ay sina Josefa, Lucia, Trinidad, at Doa Teodora ay
sumunod sa Hong Kong bago matapos ang buwan ng sumunod sa Hong Kong bago matapos ang buwan ng
Disyembre Disyembre
isang amnestiya ang iginawad ni Alfonso isang amnestiya ang iginawad ni Alfonso
XIII ng Espaa sa mga taong ito XIII ng Espaa sa mga taong ito
Francisco Mercado Rizal
(1848-1898)
Teodora Alonso (1826-1911)
Trinidad Rizal (1868-
1951)
Lucia Rizal (1857-1919)
Mga Resulta ng Kaguluhan Mga Resulta ng Kaguluhan
marahas ang mga naging hakbangin ng marahas ang mga naging hakbangin ng
kolonyal na pamahalaan para sa mga kolonyal na pamahalaan para sa mga
taga taga--Calamba Calamba
tinuligsa ng pahayagang tinuligsa ng pahayagang La Solidaridad La Solidaridad, ,
partikular ang pagpapaalis sa mga tao at partikular ang pagpapaalis sa mga tao at
pagpapatapon sa mga malalayong lugar pagpapatapon sa mga malalayong lugar
nakapagpabago sa isip ni Rizal mula sa nakapagpabago sa isip ni Rizal mula sa
pagiging isang repormista patungo sa pagiging isang repormista patungo sa
pagiging radikal pagiging radikal
Mga Resulta ng Kaguluhan Mga Resulta ng Kaguluhan
isang pamayanang Pilipino sa Borneo isang pamayanang Pilipino sa Borneo
(Kalimantan) ang kanyang binalak itatag (Kalimantan) ang kanyang binalak itatag
habang siya ay nasa Hong Kong mula habang siya ay nasa Hong Kong mula
Nobyembre 1891 Nobyembre 1891
hindi pinahintulutan ni Gobernador hindi pinahintulutan ni Gobernador--
Heneral Eulogio Despujol ang bagay na ito Heneral Eulogio Despujol ang bagay na ito
tutol din ang ilang mga Pilipino sa planong tutol din ang ilang mga Pilipino sa planong
ito ito
Mga Resulta ng Kaguluhan Mga Resulta ng Kaguluhan
.. ..The Borneo project is not good The Borneo project is not good. Shall we . Shall we
leave the Philippines, this beautiful country of leave the Philippines, this beautiful country of
ours? And what will they say? ours? And what will they say? For what have For what have
sacrifices been made sacrifices been made? Without having ? Without having
exhausted all our forces for the welfare of the exhausted all our forces for the welfare of the
land that has sustained us since the cradle, land that has sustained us since the cradle,
shall we leave for a foreign land? shall we leave for a foreign land? You decide You decide
it it
Letter of Manuel T. Hidalgo to Jose Rizal Letter of Manuel T. Hidalgo to Jose Rizal
(18 December 1891) (18 December 1891)
Pagtatapos Pagtatapos
isang pagpapakita kung sino ang patuloy isang pagpapakita kung sino ang patuloy
na naghahari sa lipunan sa mga panahong na naghahari sa lipunan sa mga panahong
iyon: paggamit ng malaking pwersa at iyon: paggamit ng malaking pwersa at
pagpapatupad ng mararahas na mga pagpapatupad ng mararahas na mga
hakbang hakbang
isang pagpapatibay sa damdaming anti isang pagpapatibay sa damdaming anti--
prayle at anti prayle at anti--Espanyol sa pangkalahatan Espanyol sa pangkalahatan
matinding epekto sa kaisipan ni Rizal matinding epekto sa kaisipan ni Rizal
Pagtatapos Pagtatapos
Now I tell you: Now I tell you: I have I have
lost my hope in Spain lost my hope in Spain. .
For that reason, I shall For that reason, I shall
not write one more word not write one more word
for La Solidaridad. for La Solidaridad. It It
seems to me it is in seems to me it is in
vain vain
Letter of Jose Rizal Letter of Jose Rizal
to Ferdinand Blumentritt to Ferdinand Blumentritt
(Hong Kong, 31 January 1892) (Hong Kong, 31 January 1892)
Pagtatapos Pagtatapos
I risk my life with I risk my life with
pleasure to save many pleasure to save many
innocent persons innocent persons, so , so
many nephews, so many nephews, so
many children of friends many children of friends
and not friends, who are and not friends, who are
suffering because of suffering because of
me me
Letter of Jose Rizal to his family Letter of Jose Rizal to his family
(20 June 1892) (20 June 1892)
Maraming salamat po. Maraming salamat po.
Ating ipagbunyi ang Ating ipagbunyi ang
nasyonalismong nasyonalismong
Pilipino! Pilipino!