26.

H E T E R O C Y K L I C Z N E Z W I Z K I A R O M A T Y C Z N E
Aleksander Koodziejczyk 2009 wrzesie
Cykliczne zwizki organiczne zawierajce w piercieniu heteroatomy, czyli atomy inne ni atom
w!"la #jeden lu$ wi!cej, najcz!ciej N, O lu$ S% oraz odpowiedni licz$! podw&jnych wiza,
tak e$y speni' regu Hckla #ewentualnie razem z woln par heteroatomu% wykazuj
waciwoci aromatyczne( Nale do nic e!e"oc#$le %i&ciocio' l() *+e,cioc+-ono.e
26./ 0i&cioc+-ono.e e!e"oc#$le a"o1a!#c+ne
)rzykady picioczonowych heterocykli aromatycznych(
N O S
H
.. .. ..
C
-
.. ..
%i"ol 2("an !io2en
anion cyklo-
pentadienowy
azacyklopentadien ( )
oksacyklopentadien ( ) tiacyklopentadien ( )
..
*arto zwr&ci' uwa"!, e podo$n, speniajc re"u! Hckla struktur! elektronow ma anion
cyklopentadienowy( +czywicie wszystkie przedstawione piercienie s paskie(
Heterocykle aromatyczne mo" zawiera' wi!cej heteroatom&w(
N
N
O
N
S
N
H
N
N
H
N
N
N
H
.. .. ..
.. ..
.. ..
o$*a+ol !ia+ol i1ida+ol %i"a+ol !"ia+ol #,,-,./triazol%
0nane s te heterocykle picioczonowe skondensowane z innymi piercieniami homo/ lu$
heterocyklicznymi(
N
H
N
H
N
N
N
H
N
indol
%("#na
$a")a+ol

26././ W#*!&%o.anie
)i!cioczonowe, heterocykliczne piercienie znajduj si! w wielu zwizkach naturalnych(
)rzykadem mo" $y' aminokwasy 1 trypto2an i histydyna, aminy biogenne, np( tryptamina,
histamina czy skatol, alkaloidy, np( alkaloidy sporyszu #pochodne kwasu lizer"inowe"o%, LS3'
24 #syntetyczna pochodna kwasu lizer"inowe"o%, johim$ina, strychnina #zawieraj ukad
indolowy%, alkaloidy purynowe #ko2eina i analo"i%, aminy wchodzce w skad kwasw
nukleinowych, np( "uanina, zwizki zawierajce hem, np( hemo"lo$ina, chloro2il, tiamina
#witamina 5/% i wiele innych( Kwas indolilo/-/octowy jest hormonem uatwiajcym wzrost
korzeni rolin( 3tymuluje on ukorzenienie ju przy st!eniu ,0
/,2
"4 po przekroczeniu st!enia
optymalne"o staje si! inhi$itorem wzrostu korzeni( * handlu jest dost!pny preparat zawierajcy
kwas indolilo/-/octowy, stosowany przy przesadzaniu rolin w celu uatwiania ich ukorzeniania(
Kwasy i aminokwasy5
N
H
N
CH
2
CHCOOH
NH
2
N
H
CH
2
CHCOOH
NH
2
N
H
CH
2
COOH
!"#%!o2an i*!#d#na
$.a* indolilo'6'oc!o.#
aminy biogenne5
,
N
H
CH
2
CH
2
NH
2
N
H
N
CH
2
CH
2
NH
2
N
H
CH
3
N
H
CH
2
N(CH
3
)
2
N
H
CH
2
CH
2
NH
2
O H
!"#%!a1ina i*!a1ina *$a!ol 7"a1ina *e"o!onina
6istamina powstaje z histydyny w trakcie de$a")o$*#lac8i biaek( 7aley do hormon&w
tkankowych, pojawia si! w sk&rze, pucach i kom&rkach tucznych( 8est skadnikiem wielu
toksyn, np( pszcz&, os, niekt&rych toksycznych ry$( *ywouje reakcje aler"iczne oraz o$nia
cinienie krwi( 9e"o rodzaju o$jawy wyma"aj podania lek&w antyhistaminowych(
3katol wyst!puje w kale4 tworzy si! z trypto2anu z procesach "nilnych( :a niezwykle
nieprzyjemny zapach( 8e"o zapach w roztworze wodnym wyczuwalny jest przy st!eniu /9 %%)(
0najduje si! take w aromacie niekt&rych ser&w(
9ryptamina take naley do produkt&w de"radacji $iolo"icznej trypto2anu, powstaje r&wnie ze
strychniny pod wpywem silnych zasad( 8est szeroko rozpowszechniona w przyrodzie(
0naleziono j w "rzy$ach, w wyszych rolinach i u zwierzt( 0najduje si! w owocach jadalnych,
np( ananasach, pomaraczach, liwkach i pomidorach(
;ramina naley do alkaloidw "rupy indoliloalkiloamin( 0ostaa wyodr!$niona ze z$& #z
j!czmienia%( )owstaje w wyniku $iode"radacji trypto2anu( 8est toksyczna(
3erotonina jest amin biogenn cz!sto wyst!pujc zar&wno w rolinach, jak i u zwierzt(
0najduje si! w owocach jadalnych, np( $ananach, ananasach, pokrzywach, a take w "ro<nych
toksynach( = sak&w, w tym u ludzi peni rol! ne("o%"+e$a:ni$a dziaajce"o w orodkowym
ukadzie nerwowym i ukadzie pokarmowym, wyst!puje te w trom$ocytach(
)ewne czynnoci zwizane z odczuwaniem przyjemnoci, np( jedzenie czekolady wywouj
zwi!kszone wydzielanie serotoniny( 3erotonina $ierze aktywny udzia w procesie zasypiania / u
zwierzt dowiadczalnych $lokowanie jej syntezy wywoywao $ezsenno'( *pywa na pop!d
seksualny, zachowania impulsywne i apetyt( 7iekt&re narkotyki, w tym opioidy, meskalina i
LS3 przyspieszaj syntez! i uwalnianie serotoniny w m&z"u lu$ zast!puj j w roli
neuroprzeka<nika(
alkaloidy sporyszu LS3'24 i strychnina
N
N
H
COOH
CH
3
N
N
H
CO
CH
3
NH CH CH
2
OH
CH
3
N
N
H
CON(Et)
2
CH
3
N
N
O
O
H
H
H
H
H H
$.a*
li+e"7ino.#
e"7o1e!"#na H
LS3'24
*!"#cnina
alkaloidy purynowe
N
N
N
N
N
N
N
N
OH
OH
O H
N
N
N
N
O
O
O
N
N
N
N
O
O
O
CH
3
C H
3
CH
3
H
H
H
%("#na
H
H
H
H
$.a* 1oc+o.#
$o2eina
2
hem chloro2il i tiamina
N N
N N
N N
N N
COOH COOH
..
.
.
..
.
.
N N
N
N
O OC
CO
O
C
20
H
39
O
N
S
N
N NH
3
OH
H
H
!e!"a%i"ol
Fe
e1
Mg
CH
3
+
-
Cl
clo"o2il a
!ia1ina
Zadanie5 wska i nazwij heterocykliczne u"rupowania w zwizkach naturalnych prezentowanych powyej
26./.2 O!"+#1#.anie
+"&lna metoda otrzymywania pi!cioczonowych heterocykli zar&wno pirolu, 2uranu, tio2enu, jak
i ich analogw pole"a na o"rzewaniu zwizkw !"-dikarbonylowych z odpowiednimi
rea"entami( >uran i je"o homolo"i powstaj w wyniku ich odwodnienia, np( za pomoc 02O4( ?o
otrzymania pier#cienia pirolowego potrze$ny jest amoniak lu$ je"o sole, a tio2en i analo"i
zawierajce w piercieniu atom S tworz si! w o$ecnoci siarczk&w 2os2oru, np( pentasiarczku
2os2oru 1 0;S/9(
R R
z
O R
R
O

Z zwizki
$"-dikarbonylowe
zwizki
heterocykliczne
0 acetonyloacetonu #heksa/2,./dionu% mona w ten spos&$ otrzyma' %!&-dimetylowe pochodne
picioczonowych heterocykli(
O
CH
3
C H
3
O CH
3
C H
3 O N
H
CH
3
C H
3
S
CH
3
C H
3
ace!on#loace!on
P
2
O
5

(NH
4
)
2
CO
3

100
o
C
P
4
S
10
2<;'di1e!#lo2("an
2<;'di1e!#lo%i"ol
2<;'di1e!#lo!io2en
)irol i tio2en wyst!puj w smole w!"lowej i z niej s wyodr!$niane( )irol powstaje w trakcie
%i"oli+# produktw naturalnych zawierajcych biaka( :ona "o te otrzyma' z 2uranu w
reakcji z amoniakiem w temp( ;99
o
C, wo$ec katalizatora, jakim jest tlenek "linu(
O N
H
NH
3
.
aq
Al
2
O
3
, 400
o
C
2("an
%i"ol
)olecan metod otrzymywania pirolu jest %i"oli+a "alaktaronianu amonu #soli amonowej kwasu
"alaktarowe"o, zwane"o inaczej kwasem luzowym%(
N
H
CH(OH) CH
(OH)HC CH(OH)
O
O
%i"ol
(OH)
C

- 2 CO
2
, - NH
3
, - HOH #-@A%
+
-
7ala$!a"onian a1on(
NH
4
OOC
NH
4
'-metylowane pochodne pirolu powstaj w podo$nej jak wyej reakcji z soli metyloamoniowej
kwasu arowe"o(
-
C-(lkilowe pochodne pirolu tworz si! w reakcji kondensacji /aminoketonw #aldehydw% ze
zwizkami karbonylowymi(
O
N
H
H
H
H
O
H
N
H
C
C
H
C
C
- 2 HOH
homolo"i
%i"ol( aminoketon keton
>uran powstaje w reakcji de$a")on#lo.ania #eli1inac8i CO% 2ur2uralu( >ur2ural natomiast jest
produktem %i"oli+# pentoz(
O
CHOH CH
HOC CHOH
O
O
CHO
2("an
HO
CH
, kat(
- CO
H
2 - HOH
=
6,
2("2("al pentoza
0 2ur2uralu mona otrzyma' kwas 2urano/2/kar$oksylowy, z nie"o w reakcji de$a")o$*#lac8i
tworzy si! 2uran(
O O
CHO
O
COOH 2("an
, kat(
- CO
2
[O
2("2("al $.a* 2("ano'2'$a")o$*#lo.#
9io2en wyst!puje w smole w!"lowej, we 2rakcji $enzenowej, przez co utrudnia otrzymanie
czyste"o $enzenu 1 trudno rozdzieli' te dwa zwizki z uwa"i ich na z$lione temperatury
wrzenia( +czyszczenie $enzenu poprzez usuni!cie tio2enu wyma"a metod opartych na reakcjach
chemicznych( )odczas *(l2ono.ania w a"odnych warunkach tej mieszaniny powstaje jedynie
kwas tio2enosul2onowy, kt&ry atwo usuwa si! poprzez wymycie wod(
9io2en jest "&wnym produktem reakcji ,,-/$utadienu z siark w wysokiej temperaturze( ?o
otrzymywania tio2enu mona r&wnie wykorzysta' etyn(
S
S
S, !00
o
C
/<6')(!adien
!io2en
- H
2
S
S, 300
o
C
!io2en
+
e!#n
)rzemysowa metoda otrzymywania tio2enu pole"a o"rzewaniu n/$utanu z siark( 9ake z kwasu
$ursztynowe"o powstaje tio2en(
S
S
O OH
O H
O
S,
n')(!an
!io2en
5!0
o
C
- 2 H
2
S

P
4
S
10
$.a*
)("*+!#no.# !io2en
* la$oratorium zamiast siarki mona stosowa' pentasiarczek 2os2oru lu$ odczynnik Bawessona(
P O"#
S
S
P O"#
S
S
odczynnik )awessona
3katol otrzymuje si! syntetycznie z 2enylohydrazonu propanalu(
NH N
CH
CH
2
CH
3
N
H
CH
3

- NH
3
*$a!ol
2en#lo#d"a+on
%"o%anal(
26./.6 W-a,ci.o,ci 2i+#c+ne i 2i+8olo7ic+ne
)irol, 2uran i tio2en s $ez$arwnymi, hydro2o$owymi #trudno rozpuszczalnymi w wodzie%
cieczami, o temperaturach wrzenia odpowiednio5 /69, 6/ i >;
o
C( 9emperatura wrzenia 2uranu
C
jest z$liona do tw( wrzenia eteru dietylowe"o #6;<4
o
C%( *ysoka tw( pirolu jest rezultatem je"o
zdolnoci, podo$nie jak i innych amin /
o
i 2
o
, do tworzenia wiza wodorowych4 wrze wyej ni
dietyloamina #46
o
C%( 7atomiast wysza tw( tio2enu w por&wnaniu z 2uranem wynika z je"o
wyszej masy czsteczkowej #tw( sul2idu dietylowe"o wynosi ?2
o
C%(
*szystkie trzy omawiane zwizki i ich homolo"i mieszaj si! z wi!kszoci popularnych
rozpuszczalnik&w or"anicznych(
)irol na wietle i przy dost!pie powietrza szy$ko ciemnie( 8est $ardzo sa$ zasad, pod
wpywem mocnych kwas&w polimeryzuje(
0apach tio2enu jest sa$y, mao charakterystyczny( 0apach 2uranu jest r&wnie sa$y, przypomina
chloro2orm( Dharakterystyczny zapach ma pirol( 3katol naley do zwizk&w o $ardzo
nieprzyjemnym zapachu, jest "&wnym skadnikiem zapachowym kau(
26./.; W-a,ci.o,ci ce1ic+ne
)i!cioczonowe heterocykle nie wykazuj charakterystycznych waciwoci sprz*onych dienw
pomimo te"o, i zawieraj dwa sprz!one podw&jne wizania 1 nie ule"aj add#c8i, nie
%oli1e"#+(8 i nie rea"uj z dieno+ilami( * rodowisku mocnych kwas&w pirol jednak szy$ko
%oli1e"#+(8e, jak$y pod ich wpywem traci jak oson! za$ezpieczajc "o przed t reakcj(
9e nadzwyczajne waciwoci heterocykli wynikaj z ich charakteru aromatyczne"o( )iercienie
hetrocykli s paskie, a dwa sprz!one wizania razem z woln par elektronow na
heteroatomie tworz sekstet elektronowy4 speniaj one zatem reguy aromatyczno#ci Hckla(
Ener"ia aromatyzacji pirolu wynosi ?2 $@A1ol #22 kcalFmol%(
*olna para elektronowa na heteroatomie, tak jak i elektrony na atomach w!"la sp
2
zajmuj
or$itale p, prostopade do paszczyzny piercienia( Elektrony walencyjne heteroatomu i atom&w
w!"la przyjmuj hy$rydyzacj! sp
2
(
N
H H
H H
H
N
H H
H H
H
. .
. .
..
Gys( 2H(, Aromatyczne sprz!enie elektron&w i wolnej pary elektronowej w pirolu
)odo$nie jest w 2uranie i tio2enie( ?ru"a wolna para elektron&w nie przeszkadza w sprz!eniu(
O
H H
H H
S
H H
H H
. .
. .
..
. .
. .
$ $
2("an
!io2en
Gys( 2H(2 Aromatyczne sprz!enie elektron&w oraz wolnej pary elektronowej w 2uranie i tio2enie
*zory mezomeryczne, wynikajce ze sprz!enia elektron&w i wolnej pary elektron&w
przypominaj wzory mezomeryczne $enzenu4 nie s one jednak r&wnocenne(
z z
z
z z
..
..
+
-
..
+
-
..
+
-
..
+
-
>uran ma sa$sze waciwoci aromatyczne w por&wnaniu z pirolem i tio2enem, z uwa"i na
silniejsze waciwoci elektroujemne atomu tlenu, kt&ry w wi!kszym stopniu wyci"a elektrony
.
z piercienia ni atomy N czy S( 9e r&nice przejawiaj si! chocia$y w reakcjach c#$loadd#c8i
#?ielsa/Adlera%, 2uran stosunkowo atwo jej ule"a, podczas "dy pirol i tio2en $ardzo trudno(
0 powyszej przedstawionych wzor&w mezomerycznych wynika, e czsteczki heterocykli, w
przeciwiestwie do czsteczki $enzenu, powinny wykazywa' moment dipolowy, poniewa w
pozycjach i z"romadzony jest adunek ujemny, a na heteroatomie dodatni( >aktycznie, np(
pirol czy 2uran wykazuj moment dipolowy o wartociach odpowiednio /<6 i 9<B3, skierowany
z"odnie z oczekiwaniem, tzn( z dodatnim $ie"unem na atomie tlenu(
O O N
H
..
..
% 1,6D
2("an
..
..
!e!"a#d"o2("an
..
%i"an
0,7D 1,7D
*arto zwr&ci' uwa"!, e tetrahydro2uran, uwodorniony analo" 2uranu, ma $ie"un ujemny
zlokalizowany na atomie tlenu, jako e atom tlenu jest w tej czsteczce naj$ardziej
elektroujemny, a adne e2ekty nie zak&caj rozmieszczenia elektron&w(
O O
..
2("an
..
..
!e!"a#d"o2("an + +
+
- -
- -
-
26./.4 W-a,ci.o,ci $.a*o.o'+a*ado.e
%,$$&$ -asadowo#.
)irol z uwa"i na o$ecno' wolnej pary elektronow na atomie azotu powinien, jak wszystkie
aminy, wykazywa' waciwoci zasadowe, tzn( przycza' protony( Elektrony te jednak s
zaan"aowane w utworzenie aromatyczne"o sekstetu i nie przejawiaj powinowactwa do
proton&w( )rzyczenie przez nie protonu wie si! z utrat ener"ii rezonansu, kt&ra dla ukad&w
aromatycznych jest rz!du wartoci ener"ii wizania kowalencyjne"o( )od wpywem silnych
kwas&w pirol ule"a jednak protonowaniu, a tracc przy tym aromatyczno' odzyskuje
waciwoci sprz!one"o dienu i szy$ko polimeryzuje(
N
H
N
H H
..
&ol'(#)*za+,a
polimer
+
H
+
%i"ol
0 silnymi kwasami etery te tworz sole #oksoniowe%, dlate"o 2uran w rodowisku silnie
kwanym r&wnie %oli1e"#+(8e(
O O
H
..
&ol'(#)*za+,a
polimer
+
H
+
2("an
..
..
Za*ado.o,C e!e"oc#$li $ardzo zaley od $udowy czsteczki( )oniej podano wartoci %Ka
kation&w kilku naj$ardziej znanych heterocykli( 0 podanych danych wynika, e najmniej
zasadowy jest pirol(
Wa"!o,ci *!a-#c %Ka $a!ionD.
N
N
N
N
N
NH
2
N
H H
H
H
..
..
..
..
..
sp
3
sp
3
sp
3
sp
2
sp
2
sp
2
..
..
//<2B
//<2
6<?4
4<24
;<66
9<;
%i"olid#nio.e7o %i%e"#d#nio.e7o i1ida+olid#nio.e7o %i"#d#nio.e7o anilinio.e7o %i"olio.e7o
%,$$&$% Kwasowo#.
H
Atom wodoru zwizany z atomem azotu pirolu jest znacznie $ardziej kwany ni w amoniaku,
czy aminach( %Ka )irolu wynosi /B<44 dla por&wnania %Ka amoniaku dochodzi do 66, a
pirolidyny 2B( )irol tworzy sole z wodorotlenkami metali alkalicznych, a ze zwizkami
/rignarda rea"uje, tak jak kwasy czy zwizki o waciwociach kwasowych(
N
H
N
N
..
..
-OH
CH
3
"./)
..
-
-
+
HOH
..
..
- "./)
+
+ CH
4
%i"ol 1e!an pK
a
I ,@,.
+
8ak wynika ze struktur mezomerycznych anion powstay z pirolu jest n($leo2ile1
a1)iden!n#1(
N N N N N
struktury mezomeryczne
anionu
..
..
-
..
..
-
.. .. - ..
..
-
..
..
-
%i"ol(
A1)iden!n# charakter anionu pirolu przejawia si! w tym, e ule"a on zar&wno ', jak i C
al$ilo.ani(( Kierunek reakcji zaley "&wnie od waciwoci odczynnika alkilujce"o, a take
od rodzaju rozpuszczalnika oraz towarzyszce"o kationu( Ac#lo.anie anionu pirolu prowadzi
do pochodnej zawierajcej reszt! acylow w pozycji / i 2(
N
N
H
"#
N
"#
N
H
C-CH
3
O
N
C%O C H
3
N
"#
N
H
"#
..
..
-
"./)
+
0o1O"# "#2
A+Cl
.. .. ..
''1e!#lo%i"ol
2'1e!#lo%i"ol 6'1e!#lo%i"ol 2'ace!#lo%i"ol ''1e!#lo%i"ol
+
+
..
''ace!#lo%i"ol
.. .. +
3ilne zasady #5(Li, 0Na itp(% s w stanie oderwa' protony z piercienia '-alkilopirolu, 2uranu
i tio2enu( +derwaniu #deprotonacji% w pierwszej kolejnoci ule"a proton w pozycji 2, a nast!pnie
;( 0eprotonowane heterocykle #aniony% wchodz w typowe reakcje, np( ac#lo.ania czy
al$ilo.ania(
O O O COOH
2("an
..
..
+ P3Na ..
..
$
Na
+
-
- C
!
H
!
1. CO
2
2. H
+
..
.. 2en#lo*Dd
$.a* 2("ano'2'$a")o$*#lo.#
S
CH
3
S
CH
3
4'
S
CH
3
HOOC
6'1e!#lo!io2en
..
..
/54'
..
..
..
..
1. CO
2
2. H
+
6'1e!#lo!io2en#lo'4'li!
$.a* 6'1e!#lo!io2eno'4'$a")o$*#lo.#
%,$$&$1 2olimeryzac3a
)od wpywem silnych kwas&w pirol i 2uran trac waciwoci aromatyczne i szy$ko
%oli1e"#+(8, czyli ule"aj reakcji charakterystycznej dla sprz*onych dienw(
N
H
N
H H
..
&ol'(#)*za+,a
polimer
+
H
+
%i"ol
Mecani+1 %oli1e"#+ac8i
)rotonowany pirol staje si! elektro2ilem i rea"uje z dru" czsteczk pirolu w" typowe"o
mechanizmu reakcji SE(
@
N
H
N
H H
N
H
H
N
H
N
H
H
N
H
N
H
H
H
H
..
+ H
+
+
+
H
..
+
+
H
+
H
tautomeria
Zadanie5 przedstaw mechanizm %oli1e"#+ac8i 2uranu(
%,$$&$" 4ubstytuc3a elektro+ilowa 45
*aciwoci aromatyczne heterocykli picioczonowych przejawiaj si! w ich podatnoci na
*()*!#!(c8& ele$!"o2ilo.( )irol, 2uran i tio2en ule"aj reakcj SE znacznie atwiej ni $enzen(
+$ecno' heteroatomu w piercieniu aktywuje te zwizki w reakcjach SE podo$nie jak
przyczona do piercienia $enzenowe"o "rupa aminowa czy 2enolowa( Halo7eno.anie,
ni!"o.anie, *(l2ono.anie czy ac#lo.anie heterocykli picioczonowych prowadzi si! w niskich
temperaturach, "&wnie dlate"o e$y zapewni' selektywno' reakcji #o"raniczy' podstawienie
kolejnych atom&w wodoru%( :onopodstawienie nast!puje w pozycji 2, pod warunkiem, e nie
jest ona zaj!ta( Geaktywno' heterocykli pi!cioczonowych zmienia si! w" nast!pujce"o
szere"u5 tio2en J pirol J 2uran( :echanizm reakcji SE tych zwizk&w jest $ardziej
skomplikowany ni prosta add#c8aAeli1inac8a, jak to ma miejsce w reakcjach arenw
homocyklicznych(
%,$$&$". Halogenowanie
Halo7eno.anie, podo$nie jak w przypadku aniliny i 2enolu nie wyma"a stosowania katalizatora
i w pewnych warunkach nast!puje wyczerpujce )"o1o.anie(
N N
/)
/) /)
/)
O O
/)
+ 4 /)
2
#ta6ol
0
o
C
+ 4 H/)
2("an
+ /)
2
7'o81a6
0
o
C, - H/) 2')"o1o2("an
#90A%
%i"ol 2<6<;<4'!e!"a)"o1o%i"ol
%,$$&$".% 4ul+onowanie
7ajdo"odniejszym czynnikiem sul2onujcym jest tritlenek siarki( Kwas siarkowy powoduje
polimeryzacj! pirolu i 2uranu(
O O
SO
3
H
+ SO
3
&')*7*6a
0
o
C
2("an
$.a* 2("ano'2'
'$a")o$*#lo.#
9io2en znacznie atwiej ule"a *(l2ono.ani( ni $enzen, dlate"o oczyszczanie $enzenu
zawierajce"o tio2en pole"a na dziaaniu na tak mieszanin! kwasem siarkowym w temperaturze
pokojowej( * tych warunkach jedynie tio2en zostaje przeksztacony w kwas sul+onowy #tio2eno/
2/sul2onowy%, kt&ry jest atwo oddzielany od $enzenu poprzez przemycie wod(
%,$$&$".1 'itrowanie
* mieszaninie nitrujcej zamiast kwasu siarkowe"o stosuje si! $ezwodnik octowy, kt&re"o
"&wnym zadaniem jest wizanie wydzielajcej si! wody(
N
H
N
H
NO
2
+ HNO
3
A+
2
O
0
o
C
%i"ol
2'ni!"o%i"ol #K-A%
:ona r&wnie do te"o celu wykorzysta' octan nitrozylu( 7itrowanie tio2enu octanem nitrozylu
daje jeden izomer(
N
H
N
H
NO
2
N
H
NO
2
S S
NO
2
+ A+O
-
NO
2
+
-10
o
C
%i"ol #H,A% #,-A%
+
0
o
C
!io2en 2'ni!"o!io2en
2'ni!"o%i"ol 6'ni!"o%i"ol octan nitrozylu
+ A+O
-
NO
2
+
%,$$&$"." (cylowanie
K
Ac#lo.anie heterocykli picioczonowych prowadzi si! typowymi odczynnikami acylujcymi, a
wi!c chlorkami kwasowymi i bezwodnikami, mona jednak stosowa' inne ni chlorek "linu
katalizatory(
O
O
O
CH
3
S
S
O
A+
2
O
/9
3
2("an 2'ace!#lo2("an
C
P3COCl
S6Cl
4
!io2en
2')en+oilo!io2en
C
%,$$&$".& S%"+&7anie
4ole diazoniowe atwo *%"+&7a8 si! z picioczonowymi heterocyklami( )odstawienie "rup
azow nast!puje w naj$ardziej reaktywnym miejscu, czyli w pozycji 2(
N
H
N
H
N N
N N
S6Cl
4
%i"ol
2'E2en#loa+oF%i"ol
+ -
Cl
Analiza stan&w "ranicznych adduktu po przyczeniu elektro+ila do pi!cioczonowe"o zwizku z
jednym heteroatomem wyjania, dlacze"o do su$stytucji dochodzi w pozycji 2( ?la adduktu w
pozycji 6 mona napisa' tylko 2 wzory mezomeryczne, przy czym dru"i jest niekorzystny
ener"etycznie, poniewa adunek dodatni jest zlokalizowany na heteroatomie, czyli $ardziej
elektroujemnym atomie ni atom w!"la(
z
z
:
H
z :
H
z
:
H
z :
H
z :
H
N
N
:
H
N
H
:
N
H
:
N
:
H
N
:
H
N
:
H
ZG OH S lu$ NH
atak na
pozycj! 2
atak na
pozycj! -
..
:
+
+
+
+
+
+
..
..
..
atak na
pozycj! 2
atak na
pozycj! -
:
+
+
..
H
..
H
..
H
+
H
+
+
..
H
+
..
H
+
..
H
indol
* indolu, analo"u pirolu su$stytucja SE dokonuje si! w pozycji 6 piercienia heterocykliczne"o,
poniewa addukt w tej pozycji zapewnia peny sekstet eletron&w w piercieniu $enzenowym(
26./.6 5a".ni$i %i"olo.e
%,$$,$ 6arwniki dipirylometenowe
Geakcja metanalu z pirolem #podo$nie jak z 2enolem% prowadzi do produkt&w kondensacji(
Kondensaty liniowe s wykorzystywane jako barwniki, tzw( %i"o1e!an# #inaczej )a".ni$i
di%i"#lo1e!eno.e%4 maj one za$arwienie &te lu$ pomaraczowe( * rodowisku zasadowym
reakcja pirolu i je"o pochodnych z metanalem zatrzymuje si! na etapie alkoholi /
o
(
N
H
N
H
CH
2
OH
+ CH
2
O
-
OH
%i"ol
2'#d"o$*#'
1e!#lo%i"ol
9
N
H
CH
2
C H
3
CH
3
N
H
CH
3
N
H
CH C H
3
CH
3
N
CH
3
[O
CH
3 CH
3
7atomiast w rodowisku kwanym powstay alkohol /
o
rea"uje z dru" czsteczk pirolu lu$
je"o homolo"iem tworzc odpowiedni dipirylometan(
N
H
CH
2
OH C H
3
CH
3
N
H
CH
3
C H
3
N
H
CH
2
C H
3
CH
3
N
H
CH
3
H
+
+
CH
3
2<4'di1e!#lo%i"ol
2'#d"o$*#1e!#lo'
6<4'di1e!#lo%i"ol
2<4<2I<4I'di1e!#lo%i"olo
!e!"a1e!#lo%i"#lo1e!an
0ipirylometany atwo ule"aj odwodornieniu do dipirylometenw( 3i nap!dow reakcji
od.odo"nienia jest rozszerzanie ukadu sprz!enia(
2<4<2<4'!e!"a1e!#lo%i"#lo1e!an 2<4<2<4'!e!"a1e!#lo%i"#lo1e!en
Lnny kolor koc&wek nazw pokazuje r&nice w $udowie tych zwizk&w(
0ipirylometeny s silnymi zasadami4 z kwasami daj atwo krystalizujce sole( Kationy tych soli
s sta$ilizowane mezomerycznie(
%,$$,$%
6arwniki
por+irynowe
)irol i je"o pochodne tworz makrocykliczne piercienie skadajce si! z czterech reszt
pirolowych( 7osz one nazw! %o"2i"#n( 7ajprostsz por2iryn! mona otrzyma' w wyniku
kondensacji pirolo/2/kar$oaldehydu( )rzestrzenna $udowa rosnce"o oli"omeru sprzyja
zamykaniu si! w piercie tetrameru(
N
CH
N
H CHO
N
CH
N
H
OHC
O
O
N
N
H
N
H
N
- 4 HOH
%o"2i"#na
H
H
+
%i"olo'2'
'$a")oalde#d
$
$
$ $
)or2iryna jest zwizkiem krystalicznym, kt&ry nie topnieje, lecz rozkada si! w temperaturze
669
o
C( :a za$arwienie ciemnoczerwone( 8est czsteczk pask, a jej ,, wiza podw&jnych
CJC lu$ CJN i ; wolne pary elektron&w atom&w azotu tworz nieprzerwan sie' ukadu
sprz!one"o, skadajc si! w sumie z 69 elektron&w( Bicz$a ta spenia regu aromatyczno#ci
Hckla #n J B%( 3prz!enie elektron&w w por2irynie daje ener"i! rezonansu r&wn 249 $cal(
C+!e"# %ie",cienie %i"olo.e * "D.nocenne, a atomy wodoru przy atomach azotu zajmuj
miejsce nieokrelone( :ona napisa' szere" struktur mezomerycznych, przy czym dwie s
najwaniejsze, wykazuj one r&wnocenno' piercieni pirolowych i nieokrelon pozycj!
atom&w wodoru(
N
N
H
N
H
N
N
N
N N
$
$
$ $
$
$
$ $
H
H
,0
N
H
R
CH
R
N
R
R N
R
CH
R
N
R
R
N
R
CH
R
N
H
R
R
H/)
H
+
H
H
..
..
..
+
H
/)
-
bromek dipirylometeniowy
dipirylometen
=kad por2iryny znajduje si! w wielu zwizkach $iolo"icznie czynnych, takich jak hemoglobina
#w cz!ci zwanej hemem%, chloro+il, witaminia 5/2 i inne(
6emo"lo$ina jest biakiem zo*onym( * jej skad wchodz cztery elementy z$udowane jedynie z
aminokwasw, zwane globulinami #2ra"menty $iakowe% i hem 1 pochodna por2iryny
zawierajca dodatkowo podstawniki i "rupy 2unkcyjne oraz skoordynowany kation Ke
=2
(
N
N
N N
COOH COOH
$
9#
$
e1
Dztery atomy azotu hemu s r&wnocenne( Gola hemo"lo$iny pole"a na przenoszeniu tlenu z
puc, "dzie je"o st!enie jest wysokie do kom&rek, "dzie je"o st!enie jest nisze( 9len z
hemo"lo$iny przekazywany jest do mio"lo$iny, kt&ra stanowi ma"azyn tlenu w kom&rkach i w
miar! potrze$y przekazuje "o do reakcji utleniania( 6emo"lo$ina w drodze powrotnej od$iera z
kom&rek CO2 i w pucach wymienia "o na tlen( Melazo w trakcie tych proces&w nie zmienia
stopnia utlenienia4 tlen i CO2 czy si! koordynacyjnie z atomem elazem hemu( 6emo"lo$ina
zawierajca czsteczk! tlenu nazywa si! e1o7lo)in (!leno.an lu$ o$*#e1o7lo)in #nie
(!lenion%(
6em mona wyizolowa'4 tworzy on $runatne, krystaliczne i"y4 atwo ule"a utlenieniu( )rodukt
utlenienia jonu elaza w hemo"lo$inie do Ke
=6
nosi nazw! 1e!hemo"lo$iny lu$
2e""ihemo"lo$iny, w odr&nieniu od hemo"lo$iny zawierajcej Ke
=2
, nazywanej r&wnie
2e""ohemo"lo$in( :ethemo"lo$ina jest nieczynna w procesie przenoszenia tlenu(
6em w zalenoci od otaczajcych "o biaek moe peni' r&ne 2unkcje, opr&cz przenoszenia
tlenu i ditlenku w!"la #w hemo"lo$inie%, ma"azynowaniu tlenu #w mio"lo$inie%, jest take
przenonikiem elektron&w #w cytrochromie c%, $ierze te udzia w rozkadzie nadtlenku wodoru
#w katalazie%(
* chloro2ilu znajduje si! ma"nezopor2iryna, kt&ra $ierze udzia w procesach 2o!o*#n!e+# #jest
2otoakceptorem%(
O
N
N
N
N
C%O
O
O%C
".
clo"o2il a
OCH
3
,,
3yntetyczne analo"i por+iryn znalazy zastosowanie jako $arwniki( 7ale do nich +talocy3aniny(
7ie$ieski $arwnik z tej "rupy powstaje w reakcji o"rzewania dinitrylu kwasy 2talowe"o z solami
miedzi( :ona je otrzyma' take z $ezwodnika 2talowe"o pod wpywem mocznika(
N N
N
N
N
N
N
N
N
N
O
O
O
O
NH
2
NH
2
C
C
4
C5
2
Cl
2
l5; C5
C5
C5
2
Cl
2
H
3
/O
3
+ < C
dini!"#l $.a*( 2!alo.e7o +talocy3anina )e+.odni$ 2!alo.#
mocznik

7talocy3aniny s stosowane jako pi"menty do wyro$u 2ar$ poli"ra2icznych, olejnych, do
$arwienia kauczuku i tworzyw syntetycznych(
%,$$,$1 8ndygo
?o najstarszych naturalnych $arwnik&w naley indy"o #indy"otyna%( Nyo stosowane w
staroytnym E"ipcie i w dawnych Lndiach( ?o Europy zacz!to je sprowadza' w OPL wieku(
*ydo$ywa si! je z rolin "atunku Indigofera( +d OLO w( indy"o stao si! popularnym
$arwnikiem, poniewa opracowano syntetyczne metody je"o otrzymywania( 3uy mi!dzy
innymi do $arwienia nie$ieskich dins&w(
* stanie naturalnym indy"o wyst!puje w postaci glukozydu L -/"lukozyloindolu, zwane"o
indykanem, kt&ry pod wpywem enzym&w jest rozkadany ##d"oli+(8e% do indoksylu( 9len z
powietrza (!lenia indoksyl do rodnika, a ten z kolei di1e"#+(8e i tworzy si! $ez$arwne
leukoindy"o, z nie"o za w dalszym procesie (!leniania powstaje $arwne indy"o(
O
O H
O H
OH
O
N
H
N
H
OH
N
H
O
N
H
O
H
N
H
O
H
N
H
O H
N
H
O
H
H
N
H
O
N
H
O
H
H
N
H
O
N
H
O
ind#$an
hydroliza
enzymatyczna
l5; kwana
O
2
.
.
rodnik
indo$*#l
O
2
dimeryzacja
0,5 O
2
- HOH
odwodornienie
ind#7o
"lukozyd indoksylu
OH
le($oind#7o
indy"otyna ( )
( )
Gys( 2H(- )rzeksztacanie surowca rolinne"o w indy"o
+pracowano wiele metod syntezy indy"o( * jednej z nich surowcem jest kwas antranilowy,
kt&ry w reakcji ''al$ilo.ania sol kwasu chlorooctowe"o zostaje przeksztacony w o/
kar$oksy2enylo"licyn!( 0 kolei po jej c#$li+ac8i i de$a")o$*#lac8i tworzy si! indoksyl, kt&ry po
utlenieniu przechodzi indy"o(
N
H
OH
N
H
O
N
H
O
N
H
O
NH
2
COOH
N
COOH
CH
2
COOH
N
H
OH
COO-
O
2
indo$*#l
ind#7o
+ ClCH
2
COOH
1. Na
2
CO
3
-OH
2!0
o
C
H
2. H
+
- CO
2
o'$a")o$*#'''2en#lo7lic#na
$.a* an!"anilo.#
#-9A%
#..A%
,2
5a".ienie za pomoc indy"o dokonuje si! !ecni$a $ad+io.( 7ajpierw nierozpuszczalne w
wodzie indy"o redukuje si! za pomoc ditionianu sodu do rozpuszczalnej 2ormy, kt&ra nosi
nazw! leukoindy"o( Klarownym roztworem #$ad+i% nascza si! tkaniny, kt&re schnc na
powietrzu za$arwiaj si! pod wpywem tlenu #leukoindy"o zostaje (!lenione do indy"o%(
N
H
O
N
H
O
N
H
O
N
H
O
ind#7o
-
-
le($oind#7o
Na
2
S
2
O
4
[H
&o='#t)z# [O
0anik $arwy w leukoindy"o jest spowodowany zmian ukadu sprz!onych wiza podw&jnych(
26./.B Na*#cone, %i&cioc+-ono.e +.i+$i e!e"oc#$lic+ne
)irol redukowany wodorem na Ni traci aromatyczno' i przeksztaca si! w cykliczn amin
ali+atyczn 1 pirolidyn!( *idoczna jest o"romna r&nica w zasadowoci o$u zwizk&w( 0ar&wno
pirolidyna, jak i piperydyna znalazy zastosowanie w chemii or"anicznej jako zasady, a przede
wszystkim do otrzymywania enamin, kt&re s wykorzystywane w syntezie pochodnych
zwizk&w kar$onylowych(
N
H
N
H
H
2
>N'
%i"ol %i"olid#na
&-
a
? 14 &-
a
? 3
)odo$nie z 2uranu powstaje tetrahydro2uran #THK%, popularny rozpuszczalnik eterowy(
O
O
H
2
>N'
2("an !e!"a#d"o2("an
9etrahydrotio2en najatwiej otrzyma' w reakcji ,,C/di$romo$utanu z siarczkiem sodu(
9etrahydrotio2en ma waciwoci typowych sul+idw(
/)
/)
S
Na
2
S
!e!"a#d"o!io2en

/<;'di)"o1o)(!an
26.2 S+e,cioc+-ono.e e!e"oc#$le a"o1a!#c+ne
?o "&wnych przedstawicieli tej "rupy zwizk&w naley pirydyna #aza$enzen%( 8ej analo"i
tlenowe 1 pirany 1 s nietrwae4 nie maj waciwoci aromatycznych, szy$ko polimeryzuj(
9rwae s dihydro- i tetrahydropirany(
N O O
%i"#d#na '%i"an '%i"an
..
.. ..
.. .. 2H'%i"an # % ;H'%i"an # %
0nane s dialkilowe pochodne piranw i $a!ion %i"#lio.#, kt&ry ma waciwoci aromatyczne(
O
R
R
O
R R
O
.. ..
.. .. ..
+ @
-
dialkilowe pochodne
- i -piranu
kation
piryliowy
4ole kationu pirylowego
powstaj w wyniku
od.odnienia odpowiednich
!&-dialdehydw lu$ !&-diketonw(
,-
O
CHO
O H
..
+ Cl
-
POCl
3
- 2 HOH
alde#d 7l(!a$ono.# clo"e$ %i"#lio.#
#penta/2,C/dien/,,./dial%
26.2./ 5(do.a c+*!ec+$i %i"#d#n#
Ksztat czsteczki pirydyny r&ni si! nieco od ksztatu czsteczki $enzenu, kt&ry odpowiada
re"ularnemu szecioktowi( * pirydynie wizania C'N #0,,-C nm% s kr&tsze ni C'C #0,,C nm%(
9a r&nica wynika z wi!kszej elektroujemnoci atomu azotu w por&wnaniu do atomu w!"la i
wpywa na rozkad "!stoci elektron&w4 jest wi!ksza wok& atomu 7( * pirydynie podo$nie jak
w $enzenie wszystkie atomy tworzce piercie maj hy$rydyzacj! sp
2
, przy czym wolna para
elektron&w atomu azotu o$sadzajca or$ital sp
2
moe $y' akceptorem protonu, a przez to
pirydyna wykazuje waciwoci zasadowe( Dzsteczka pirydyny jest polarna, jej moment
dipolowy wynosi 2<2 3, podczas "dy $enzenu J 9( 7a atomie azotu skupiony jest czstkowy
adunek ujemny, a na atomach w!"la C2, C; i C6 czstkowy adunek dodatni( ?o takie"o
wniosku mona doj' por&wnujc wynikajce z mezomerii 2o"1# $anonic+ne pirydyny(
N N N N
+
-
+
-
+
-
26.2.2 W#*!&%o.anie
)irydyna znajduje si! w smole po"azowej, natomiast wiele jej analo"&w i pochodnych wyst!puje
w naturze( )iercie pirydynowy wchodzi skad wielu alkaloidw, np( rycyniny #w nasionach
olejodajnej roliny 1 rcznika% czy nikotyny( =wodorniony piercie odnajdujemy w koniinie,
lo$elinie #w stroiczce rozdte3% czy w alkaloidach palmy areki #np( arekaidyna%(
N O
CH
3
CN
N
N
H
CH
3
N
H
CH
2
CH
2
CH
3
N
OH O
CH
3
N
COOH
CH
3
OCH
3
"#c#nina E'F'E4F'ni$o!#na E=F'E4F'$oniina lo)elina a"e$aid#na
)iercie pirydynowy znajduje si! w chinolinie i izochinolinie( )ochodnymi tych zwizk&w s
mi!dzy innymi, takie alkaloidy, jak chinina i papaweryna(
N
N
O H
N
CH
3
O
CH
3
O
CH
3
O
cinina
%a%a.e"#na
H
2
C
OCH
3
OCH
3
Kwas nikotynowy i je"o amid #pochodne pirydyny%
nale do "rupy witaminy 5(
Kwas ten otrzyma nazw! nikotynowy, poniewa po raz
pierwszy zosta otrzymany w wyniku utlenienia nikotyny(
7ikotynamid wchodzi w skad dinukleotydu nikotynoamidoadeninowe"o #NA3
=
%, koenzymu
AT0( NA3
Q
jest wanym $iochemicznym utleniaczem( * trakcie "ed($c8i przeksztaca si! w
zredukowany dinukleotyd nikotynoamidoadeninowy #NA3H%(
N
O CH
2
-O-P-O-P-O-CH
2
NH
2
O
OH O H
O O
O O
O
O H OH
N
N
N
N
NH
2
+
- -
nikotynamid
adenina
,C
N
COOH
$.a* ni$o!#no.#
26.2.6 O!"+#1#.anie %i"#d#n#
;&wnym, a waciwie jedynym <r&dem pirydyny jest smoa pogazowa, w kt&rej jej zawarto'
dochodzi do 0,,A( *yodr!$nia si! j za pomoc destylacji( 0najduje si! we 2rakcji zwanej
ole3em lekkim, w kt&rej towarzysz jej homolo"i5 trzy metylopirydyny 1 zwane pikolinami,
dimetylopirydyny, tzw( lutydyny i kolidyny, czyli trimetylopirydyny(
Zadanie5 narysuj wzory i nazwij homolo"i pirydyny(
7ie ma prostej syntezy pirydyny(
-/)ikolina powstaje w reakcji akroleiny
z amoniakiem w temperaturze 649
o
C,
w o$ecnoci katalizator&w(
26.2.; W-a,ci.o,ci 2i+#c+ne %i"#d#n#
)irydyna jest ciecz wrzc w temperaturze //4
o
C, topnieje w /;/
o
C( :iesza si! cakowicie z
wod( :a nieprzyjemny zapach, troch! przypominajcy tyto(
26.2.4 W-a,ci.o,ci ce1ic+ne %i"#d#n#
)irydyna ma waciwoci zwizkw aromatycznych( Aromatyczno' pirydyny wynika z
planarnej $udowy jej czsteczki i sprz!enia 6 elektron&w . )i!' atom&w w!"la i atom azotu w
piercieniu pirydyny maj hy$rydyzacj! sp
2
( *olna para elektron&w atomu azotu znajduje si! na
or$italu sp
2
, a wi!c inaczej ni w pirolu i nie $ierze udziau w sprz!eniu(
N
H H
N
H
H
H
. .
.
. .
.
$
wolna para
na or$italu sp
2
%i"#d#na
Kty pomi!dzy wizaniami C'C i C'N wynosz po /29
o
, wizania
tworzce piercie s jednakowej du"oci 1 /<6? M( )irydyn! mona
przedstawi' za pomoc wzor&w mezomerycznych(
%,$%$&$ 9eakc3e substytuc3i elektro+ilowe3! 45
)irydyna jest znacznie mniej aktywna w reakcjach *()*!#!(c8i ele$!"o2ilo.e8, nie tylko w
por&wnaniu z aromatycznymi heterocyklami picioczonowymi! ale r&wnie w por&wnaniu z
$enzenem( Geakcje SE pirydyny wyma"aj drastycznych warunk&w #wysokiej temperatury%( *
reakcjach 7riedel-Cra+tsa pirydyna jest nieaktywna(
N
N
/)
N
SO
3
H
N
NO
2
/)
2
300
o
C
+ H/)
SO
3
, H.SO
4
H
2
SO
4
,220
o
C
HNO
3
NaNO
3
, 3A0
o
C
R@ l5; RCO@
AlCl
3
)"a$ "ea$c8i
+ HOH
6')"o1o%i"#d#na -0A
$.a*
6'%i"#d#no*(l2ono.#
@0A
6'ni!"o%i"#d#na .A
%i"#d#na
,.
N N
CH
CH
CH
2
O
CH
CH
CH
2
O
N
CH
3
NH
3
+
350
o
C, 8at.
- 2 HOH
6'%i$olina
a$"oleina
S()*!#!(c8a ele$!"o2ilo.a w pirydynie zachodzi w pozycji 6, poniewa pozycja 2 i ; jest
dezaktywowana( *e wzorach mezomerycznych po ataku odczynnika elektro2ilowe"o na pozycj!
2 i ; o$serwuje si! adunek dodatni na atomie azotu, co jest niekorzystne, z uwa"i na to, e atom
azotu jest $ardziej elektroujemny od atomu w!"la(
N
N
:
H
N
:
H
N
H :
N
:
H
N
H :
N
:
H
N
:
H
N
:
H
N
H :
:
+
2
6
;
+
+
..
..
..
..
+
..
+
+
..
+
+
..
..
+
+ ..
+$niona reaktywno' pirydyny spowodowana jest wyci"aniem elektron&w z piercienia i
skupienie si! adunku ujemne"o na atomie azotu, co dezaktywuje piercie na atak nukleo2ilowy(
3tosunkowo do najmniejszej utraty elektron&w dochodzi w pooeniu 6 oraz 4 i w tych miejscach
dochodzi do *()*!#!(c8i( ?ua warto' momentu dipolowe"o, z ujemnym $ie"unem na atomie
azotu, wiadczy o przesuni!ciu elektron&w w stron! atomu azotu(

N
N
H
J 2<263

+
..
+
pirydyna
protonowana
)onadto reakcje SE $ie"n cz!sto w rodowisku kwanym, co powoduje %"o!ono.anie atomu
azotu i utworzenie adunku dodatnie"o, a wi!c jeszcze silniejsz dezaktywacj!(
%,$%$&$% 9eakc3e substytuc3i nukleo+ilowe3
Dz!ciowy adunek dodatni w czsteczce pirydyny w pooeniach 2, ; i 6 czyni te miejsca
podatne na atak silnych nukleo2ili( +dpowiednie pochodne pirydyny uatwiaj reakcj! z
nukleo2ilami(
N
Cl
N
OC
2
H
5
N /)
N NH
2
Na
+
OEt
-
EtOH
;'clo"o%i"#d#na
;'e!o$*#%i"#d#na
#@.A%
NaNH
2
NH3
2')"o1o%i"#d#na 2'a1ino%i"#d#na
#H@A%
* podwyszonej temperaturze nawet sam amoniak jest zdolny wymie' atom halo"enu(
N
Cl
N
NH
2
N Cl
N NH
2
NH
3
1<0
o
C
;'clo"o%i"#d#na ;'a1ino%i"#d#na
NH
3
2'clo"o%i"#d#na 2'a1ino%i"#d#na
1<0
o
C
Mecani+1 "ea$c8i
)owysze reakcje $ie"n w" typowe"o mechanizmu a"o1a!#c+ne8 *()*!#!(c8i n($leo2ilo.e8 1
addyc3a-eliminac3a( +$ecno' atomu azotu w piercieniu pirydyny aktywuje pooenie 2 na atak
nukleo2ilowy( )o add#c8i nukleo2ila nast!puje eli1inac8a halo"enu(
N
Cl
N
Cl
N
NH
2
N Cl N
Cl
NH
2
N NH
2
+ NH
2
5
((
((
/
(( /
((
((
- Cl
-
NH
2
+ NH
2
5
((
((
/
(( /
((
((
- Cl
-
;'clo"o%i"#d#na ;'a1ino%i"#d#na 2'clo"o%i"#d#na 2'a1ino%i"#d#na
,H
*arto zwr&ci' uwa"! na to, e powyszy mechanizm przypomina mechanizm reakcji *()*!#!(c8i
w "rupie kar$onylowej pochodnych kwasw karboksylowych, np( a1onoli+& chlorkw
kwasowych do amidw(
R
Cl
O
R
Cl
O
NH
2
R
NH
2
O
C
+ NH
2
5
((
((
/
((
((
- Cl
-
C
5
5
/
C
((
5
chlorek kwasowy amid
+czywicie chlorki kwasowe s znacznie aktywniejsze ni chloropirydyny i ule"aj a1onoli+ie
amoniakiem lu$ aminami ju w o$nionej temperaturze4 nie trze$a stosowa' drastycznych
warunk&w ani tak silnych nukleo2ili jak amidki(
S()*!#!(c8i n($leo2ilo.e8 nie ule"aj pochodne pirydyny zawierajce "rup! odchodzca w
pooeniu 6(
%,$%$&$1 9eakc3a Cziczibabina
)od wpywem silnych nukleo2ili dochodzi do podstawienia atomu wodoru w niepodstawionej
pirydynie, a powstaje "&wnie 2/aminopirydyna, poniewa pozycja 2/ jest naj$ardziej
uprzywilejowana na atak nukleo2ila(
N N NH
2
N
N
((
1. NaNH
2
>140
o
C
2. HOH
+ H
2
%i"#d#na 2'a1ino%i"#d#na
((
1. P34'>100
o
C
%i"#d#na 2'2en#lo%i"#d#na
2. HOH
+ H
2
Mecani+1 "ea$c8i
Geakcja pole"a na add#c8i nukleo2ila w pozycji 2 pirydyny, odszczepienie jonu wodorkowe"o,
utworzenie czsteczki H2 z protonem oderwanym z "rupy aminowej i przeksztacenie adduktu w
sta$ilizowany mezomerycznie anion aminopirydyniowy( )od wpywem wody z anionu powstaje
2/aminopirydyna( Geakcja jest wolniejsza ni z halogenopochodnymi pirydyny, poniewa anion
wodorkowy jest znacznie trudniej odchodzca "rup ni anion halo"enkowy(
N N
NH
2
H
N NH
H
N NH N NH N NH
2
2'a1ino%i"#d#na
..
- H
2
..
+ NH
2
$
..
-
..
..
..
..
+ H
-
$
..
..
.. -
..
..
.
.
-
-
..
%i"#d#na
HOH
(minopirydyny wyst!puj "&wnie w 2ormie aminowej, a nie iminowej(
Zadanie5 przedstaw schemat tautomeryzacji 2/aminopirydyny z 2ormy aminowej do iminowej(
%,$%$&$" 9eakc3a %-pikoliny z aldehydami
Atomy /wodoru w alkilopirydynach maj waciwoci kwasowe i pod wpywem zasad ule"aj
odszczepieniu( )owstay w ten spos&$ kar$oanion rea"uje ze zwizkami karbonylowymi jako
donor elektron&w( )rodukty addycji 1 hydroksypochodne 1 atwo trac czsteczk! wody tworzc
nowe wizanie CJC, sprz!one z aromatycznymi elektronami (
,@
N CH
3
HC
O
N CH CH
N CH
2
N CH
2
HC
O
N CH CH
H OH
NaOH
.. ..
..
-
OH
..
-
..
..
-
..
- HOH
2'%i$olina
/'2en#lo'2'E2'%i"#d#loFe!en
/'2en#lo'/'#d"o$*#'2E2'%i"#d#loFe!an
%,$%$&$& Hydroksypirydyny
0nane s trzy hydroksypirydyny 1 2/hydroksypirydyna, -/hydroksypirydyna i C/
hydroksypirydyna( Lzomery 2' i 6' mona otrzyma' podo$nie jak 2enol poprzez dia+o.anie
aminopirydyn i "ea$c8& +a7o!o.ania lu$ w wyniku *!a%iania kwasw pirydynosul+onowych z
wodorotlenkiem sodu(
Zadanie5 napisz schematy reakcji otrzymywania hydroksypirydyn za pomoc "ea$c8i +a7o!o.ania i "ea$c8i
*!a%iania(
Hydroksypirydyny powstaj r&wnie w wyniku $ezporednie"o #d"o$*#lo.ania pirydyny
wodorotlenkiem sodu w podwyszonej temperaturze( 8est to reakcja z$liona do reakc3i
Cziczibabina(
N N OH
NaOH
..
%i"#d#na
..

2'#d"o$*#%i"#d#na
3ynteza izomeru 6 jest $ardziej skomplikowana(
*szystkie hydroksypirydyny maj waciwoci z$lione do 2enolu( Ratwiej ule"aj reakcjom
su$stytucji elektro2ilowej ni sama pirydyna( 2/ i C/6ydroksypirydyny s w r&wnowadze
tautomerycznej z odpowiednimi pirydonami( :dmiany pirydonowe przewaaj w
rozpuszczalnikach protonowych i w takiej 2ormie krystalizuj(
N O N OH
H
N
O
N
OH
H
%i"#d#n'2'on
.
.
2'#d"o$*#%i"#d#na
#pirydyn/2/ol%
#pirydyn/C/ol%
%i"#d#n';'on
.
.
;'#d"o$*#%i"#d#na
0 hydroksypirydyn mona otrzyma' pochodne o$u tautomer&w( ?iazometan przeksztaca 2/
hydroksypirydyn! w 2/metoksypirydyn!, a al$ilo.anie jodkiem metylu prowadzi do N/
metylopiryd/2/onu(
N OH
N
N O
CH
3
CH
2
N
2
OCH
3
2'1e!o$*#%i"#d#na 2'#d"o$*#%i"#d#na
''1e!#lo'
%i"#d#n'2'on
CH
3
2
0nane s r&wnie tiolowe pochodne pirydyny( +ne take
wyst!puj w stanie r&wnowa"i z 2orm tautomeryczn(
,K
N SH
..
2'1e"$a%!o%i"#d#na
#pirydyno/2/tiol%
Zadanie5 narysuj wz&r tiolowej pochodnej pirydyny i przedstaw przemian! jej tautomeryczn(
%,$%$&$, ;tlenianie pirydyny i 3e3 pochodnych
)irydyna jest odporna na dziaanie wielu utleniaczy( )odo$nie jak w arenach homocyklicznych
atwo daje si! (!leniC jej acuch $oczny(
N CH
3
N COOH
-"6O
4
2'%i$olona $.a* 2'%i$olino.#
Kwas -/pikolinowy znany jest pod nazw kwasu nikotynowe"o, poniewa powstaje w wyniku
(!lenienia nie tylko -/pikoliny, ale i nikotyny, z kt&rej zreszt zosta otrzymany po raz pierwszy(
N
CH
3
N
COOH
N
N
CH
3
H
-"6O
4
-"6O
4
6'%i$olina $.a* ni$o!#no.# #kwas -/pikolinowy% ni$o!#na

)irydyna jest $ardziej odporna na (!lenienie ni $enzen, dlate"o z chinoliny pod wpywem
nadman"anianu potasu powstaje kwas chinolinowy 1 zostaje zachowany piercie
heterocykliczny(
N N COOH
COOH -"6O
4
cinolina
$.a* cinolino.#
)irydyna (!leniana za pomoc nadkwasw zostaje przeksztacona w ,/tlenek pirydyny #N/tlenek
pirydyny%(
N N
O
CH
3
COOOH
-
+
- CH
3
COOH
%i"#d#na
/'!lene$ %i"#d#n#
,/9lenek pirydyny zachowuje waciwoci aromatyczne, z tym e rozkad adunk&w w
piercieniu jest inny ni w pirydynie( 0 poniej przedstawionych wzor&w mezomerycznych
wynika, e reakcje *()*!#!(c8i ele$!"o2ilo.e8 w ,/tlenku pirydyny powinny zachodzi' w
pozycjach 2 i ; #inaczej ni w pirydynie%(
N
O
N
O
N
O
N
O
-
+
-
+
$ $
..
..
-
+
..
$ $ $ $
-
+
..
$ $
/'!lene$ %i"#d#n#
0 innych wzor&w mezomerycznych wynika, e ,/tlenek pirydyny powinien $y' aktywniejszy ni
pirydyna w reakcjach *()*!#!(c8i n($leo2ilo.e8(
N
O
N
O
N
O
N
O
/'!lene$ %i"#d#n#
-
+
-
+
$ $
..
..
$ $
..
+
..
$ $
..
+
..
$ $
..
- -
)oprzez (!lenienie pirydyny do jej ''tlenku mona zsyntezowa' wiele pochodnych
niemoliwych do otrzymania $ezporednio z pirydyny( )owr&t z tlenku pirydyny #lu$ tlenku jej
pochodnych% do pirydyny #jej pochodnych% dokonuje si! w reakcji z 0Cl6(
,9
N
N
O
N
NO
2
O
O
N
O
CH
3
N
N
NO
2
$ $
..
+
-
[O
HNO
3
>
H
2
SO
4
100
o
C
P3"./)
CH
3
2
$ $
..
+
-
$ $
..
+
-
$ $
+
-
2
PCl
3
/'!lene$
;'ni!"o%i"#d#n#
%i"#d#na
/'!lene$ %i"#d#n#
/'!lene$ 2'2en#lo%i"#d#n#
8ode$ /'1e!o$*#%i"#d#nio.#
;'ni!"o%i"#d#na
7atomiast *(l2ono.anie za pomoc oleum i )"o1o.anie $romem w oleum prowadzi do
pochodnych w pooeniu -(
N
O
N
HO
3
S
O
N
/)
O
+
-
+
-
+
-
ol#5(>H.SO
4
240
o
C
A0
o
C
/)
2
>ol#5(
/'!lene$ %i"#d#n# /'!lene$ 6')"o1o%i"#d#n#
/'!lene$ $.a*(
%i"#d#no'6'*(l2ono.e7o
%,$%$&$< 4ole pirydyniowe
* wyniku al$ilo.ania pirydyny tworz si! sole pirydyniowe, kt&re stosunkowo atwo ule"aj
"ed($c8i reduktorami przenoszcymi aniony wodorkowe #wodorkami% do pochodnych !%-
dihydropirydyny(
N
R
N
R
H
H +
@
-
4'AlH
4
- H@
..
'-alkilo-!%-dihydropirydyna kation'-alkilopirydyniowy
Gedukcja soli pirydyniowych za pomoc LiAlH; w rozpuszczalnikach aprotycznych prowadzi
wycznie do pochodnych !%-dihydro-, natomiast uycie mniej aktywne"o reduktora, jakim jest
Na5H;, ale w etanolu #w rozpuszczalniku protycznym% daje moliwo' uzyskania !%!&!,-
tetrahydropochodnych(
N
R
N
R
N
R
N
R
N
R
..
kation
'-alkilo-
pirydyniowy
+
@
-
Na/H
4
EtOH>HOH
+
HOH - HO
-
Na/H
4
H
2
, P7>C
'-alkilo-
piperydyna
#'-alkilo-!%!&!,-
tetrahydropirydyna%
Geakcja "ed($c8i kationu '-alkilopirydyniowego do N/alkilo/,,2/dihydropirydyny i odwrotna 1
(!leniania do zwizku wyjciowe"o 1 s wykorzystywane w procesach $iochemicznych( Nierze
w nich udzia koenzym zwany dinukleotydem nikotynoamidoadeninowym #NA3
=
% i je"o
zredukowana 2orma 1 zredukowany dinukleotyd nikotynoamidoadeninowy #NA3H%( NA3
=
(!lenia alkohole do aldehydw lu$ ketonw, a take uczestniczy w SspalaniuT #w meta$olizmie%
kwasw tuszczowych(
20
N
O
OH O H
CH
2
H H
O P O P O
O
O H OH
CH
2
N
N
N
N
NH
2
O
NH
2
O
O
O
O
N
O
OH O H
CH
2
O P O P O
O
O H OH
CH
2
N
N
N
N
NH
2
O
NH
2
O
O
O
O
[H
[O
C
- -
di#d"oni$o!#noa1id
+"ed($o.an# din($leo!#d ni$o!#noa1idoadenin# ENA3HF
H+
+
C
+
- -
ni$o!#noa1id
din($leo!#d ni$o!#noa1idoadenin# ENA3
=
F
reszta adeniny
0miany zachodz na reszcie amidu kwasu nikotynowe"o(
N
R
O
NH
2
N
H H
R
O
NH
2
..
+
C
+ 2 H
+
C
+ H
NAB
+
+ 2 H NABH + H
+
?inukleotyd nikotynoamidoadeninowy #NA3
=
% jest "&wnym akceptorem elektron&w
#utleniaczem% w procesach (!leniania su$strat&w oddechowych(
7a podo$nej zasadzie, co NA3
=
dziaa re"ent nazwany e*!"e1 5a"!ona(
Si" 3e"e$ H. R. 5a"!on #ur( w ,9,K r( w ;raUelsend, An"lia%4 doktorat i ha$ilitacja w Bondynie4 pro2( w Nirk$eck
Dolle"e, 6arUard, ;las"ow, Lmperial Dolle"e, Lnstitut de Dhimie des 3u$stances 7aturelles, 9eVas AW:,4 7a"roda
7o$la #,9H9%(
5strem 6artona nazywany jest O/acetylo/,/tlenek 2/pirydynotiolu(
N SH
O
N S
O
H
N S
O
N S
O
O
Cl
N S
O
O
R
+
-
$ $
..
-
$ $
..
.. ..
..
$
NaH
+
-
$ $
..
..
..
$
$ $
..
$
..
-
R C
$ $
..
$
C
ester 6artona
/'!lene$ %i"#d#no'2'!iol(
5ster 6artona suy mi!dzy innymi do otrzymywania pochodnych cynoorganicznych(
=rialkilocyna pod wpywem czynnik&w rodnikotw&rczych zostaje przeksztacona w rodnik,
kt&ry z kolei ule"a addycji do estru 6artona( 3ta$ilizacja adduktu nast!puje poprzez eliminacj!
rodnika acyliowe"o i je"o rozkad na CO2 i rodnik alkilowy(
CH
3
CN
CH
3
CN
CN
C H
3
CH
3
H
CN
C H
3
CH
3
N S
O
O
R .
.
N S S6
CH
3
-C-N%N-C-CH
3
<0
o
C
C
2
.
+ N
2 S6 +
C
.
S6
.
+ (CH
3
)
2
CHCN
C
$
$
..
S6
.
..
+ CO
2
+ R
.
..
..
..
%,$%$&$> 9edukc3a pirydyny
)irydyn!, podo$nie jak $enzen najlepiej "ed($(8e si! wodorem wo$ec katalizatora niklowe"o,
mona r&wnie uy' platyny, jako katalizatora( )roduktem "ed($c8i pirydyny jest piperydyna
#azacykloheksan%(
2,
N
N
H
H
2
>Pt, H
+
3 at, 25
o
C
%i"#d#na
%i%e"#d#na
0astosowanie tasze"o katalizatora niklowe"o wyma"a podniesienie temperatury reakcji do
299
o
C(
26.2.6 Cinolina
Dhinolina jest &tawym, trudno rozpuszczalny w wodzie syropem, wrzcym w temperaturze
2-K
o
D( )od wpywem wiata i powietrza $runatnieje( 0 silnymi kwasami tworzy sole4 jest
sa$sz zasad ni anilina( Lzochinolina, izomer konstytucyjny chinoliny r&ni si! od niej
miejscem pooenia atomu azotu4 chinolina jest $enzoX$Ypirydyn, a izochinolina
$enzoXcYpirydyn(
N
N
N
cinolina i+ocinolina
$enzoXbYpirydyna $enzoXcYpirydyna # % # %
XaY
X$Y
[+
%,$%$1$ :trzymywanie
Dhinolin! otrzymuje si! za pomoc syntezy 4kraupa( )owstaje ona w reakc3i ?ichaela aniliny z
akrolein( Akroleina tworzy si! in situ z "licerolu pod wpywem kwasu siarkowe"o i
podwyszonej temperatury( )rodukt addycji akroleiny do aniliny ule"a c#$li+ac8i, a potem
de#d"a!ac8i do ,,2/dihydrochinoliny, kt&r nitro$enzen (!lenia #reakcja od.odo"nienia% do
chinoliny( :o" $y' stosowane inne utleniacze, np( kwas azotowy(
OH OH OH
CH
2
-CH-CH
2
H
2
SO
4

CH
2
%CH-CHO +
2
HOH 7lice"ol
a$"oleina
NH
CH
CH
2
O
H
N
H
OH
N
OH
H
N
H
NO
2
NH
2
N
H
N
O
H
+
C
H
+

CH
..

- HOH
anilina a$"oleina ;'#d"o$*#'/<2<6<;'
!e!"a#d"ocinolina
-
- HOH
cinolina#KKA%
CH
/<2'di#d"ocinolina
+ H
+
,
..
Zadanie5 napisz stechiometrycznie r&wnanie przeksztacenia ,,2/dihydrochinoliny w chinolin!
%,$%$1$% 4ubstytuc3a elektro+ilowa chinoliny
)iercie $enzenowy jest $ardziej podatny na reakcje SE ni pirydynowy, dlate"o te do
podstawienia atom&w wodoru elektro2ilami w chinolinie dochodzi w cz!ci homocyklicznej(
Dhinolina w reakcjach SE jest mniej aktywna ni $enzen(
N N
/)
N
/)
cinolina
/)
2
H
2
SO
4
+
4')"o1ocinolina >')"o1ocinolina
+$a izomery bromochinoliny powstaj prawie w jednakowych ilociach, natomiast ./
nitrochinolina powstaje ze znacznie wi!ksz wydajnoci ni izomer K(
N N
NO
2
N
NO
2
cinolina
HNO
3
H
2
SO
4
+
4'ni!"ocinolina >'ni!"ocinolina
,0 5 ,
22
* rodowisku mniej kwanym, np( w reakcji chinoliny z azotanem #P% acetylu powstaje "&wnie
-/nitrochinolina( Ny' moe w rodowisku mniej kwanym w reakcji SE $ierze udzia chinolina
nieprotonowana, a w $ardziej kwanych kation chinoliniowy, kt&ry dezaktywuje piercie
zawierajcy atom azotu i do nitrowania dochodzi "&wnie w piercieniu homocyklicznym, wo$ec
cze"o tworzy si! ./ i K/pochodna(
N N
NO
2
N
NO
2
N
NO
2
HNO
3
>A+
2
O
20
o
C
7*(. HNO
3
H
2
SO
4
1tCD.
6'ni!"ocinolina 4'ni!"ocinolina >'ni!"ocinolina #-.A% #C-A%
+
6alo"enki alkilowe i acylowe al$il(8 $d< ac#l(8 chinolinowy atom azotu( N/alkilowe
pochodne chinoliny s trwae, podczas "dy N/acylowe s $ardzo reaktywne, ule"aj np(
#d"oli+ie ju pod wpywem wil"oci z powietrza(
Zadanie5 napisz schemat reakcji otrzymywania N/etylochinoliny
2-