PARASHKOLLOR

DER
Estetik
Pjesa II
NGA
Gustav Theodor FECHNER.
LEIPZIG
Printime dhe Botime E BREITKOPF & HARTEL
!"#$





Prmbajtja.

%I% Arti i as&ekte'e kon(e&t)a*e
%% +rejtjet &r ana*i,a dhe kritika e 'e&ra'e t artit
%%I Rreth -orm mosmarr'eshje estheti(ian dhe &a.n estheti(ian n *idhje me
artet 'i,)a*e
%%II Rreth &/etjes0 se sa *ar. kan *ar.)ar artin e nat/rs Drejtim idea*iste dhe
rea*iste
%%III B)k)ri dhe karakteristikat
%%I+12er disa de'ijime t mdha t artit t nat/rs
!3 shke*je t )nitetit t ha&sirs0 kohs dhe &ersonit
43 k)-i,imin 5**imshme e &rojektimit t detaj)ar 6os,2atimi i ansore
.jra'e
73 shman.ia *ehtsim i d)kshm n &ikt)ra tejd)kshm
83 Prkthime n *asht dhe moderne
%%+ Pamjeje &r tre seksionet e m&oshtme
%%+I 9t/*e0 sti*i,oj
%%+IIIdea*isieren
%%+III 9im2o*i,ojn
%%I% Koment m2i nj A)ss&r)d*e K Rah*
%%% Ar.)menti Pre-eren( mes artit dhe nat/rs
%%%I Pamje -anta,i e 2)k)ris dhe artit
%%%II N.a k)shtet e dinjitet
%%%III N *idhje me madhsin e 'e&ra'e t artit0 sidomos &ikt)ra0 n.a nj &ik e
estetike t &ar
%%%I+ :shtja e me n.j/r ;&o*ikromatik3 9k)*&t)re dhe Arkitekt)rs
!3 9k)*&t)ra
43 Arkitekt)r
%%%+ Kontri2)ti n teorin estetike e n.j/ra'e
!3 N.a &rsht/&jen drejt&rdrejt t n.j/ra'e
43 n.a &rsht/&jet e drejt&rdrejta dhe asso(iati'e e Bardh dhe <i
%%%+I Parathnie &r nj seri t d/t t *i.je'e estetike a&o Prin,i&e
%%%+II Parimi i k)ndrt estetike0 re,)*tati estetike dhe &ajtimi
!3 Parimi i estetike kontrasti
43 &arimin e estetike e&isod
73 &arimin e &ajtimit estetike
%%%+III Parimi i m2*edhje0 str'itje0 2*)ntin.0 ha2it)ation0 s)&ersat)ration
%%%I% Parimi i iner(is0 t ndr/shimit dhe shka**a e &)nsimit
!3 Parimi i iner(is dhe ndr/shimi n nat/rn e &)nsimit
43 Parimi i matjes dhe ndr/shimi n shka**n e &)nsimit
%L Parimi i mani-estimit t kna5si dhe dhim2je
%LI Parimi i kna5si mesme Per(e&timit dhe dhim2je
%LII Parimi i 5endrs estetike
%LIII Parimi i &rdorimit ekonomik t 2)rime'e ose sh&en,imin m t 'o.* t
ener.jis P/etje n *idhje me ars/en m t ,akonshme e kna5si dhe
dhim2je Parimi i ta.ram2*edhsParimi i tenden(s &r sta2i*itetin Her2arts(hes
&arim
%LI+ 9eksioni 9htoj(a n &rmasa *i.jore t .a**er/ ima.es
!3 Parathnie
43 2ordet e sh&rndarjes dhe &jes Pr(aktimi i .a**er/ ima.es
73 asimetrin dhe de'ijim ra&orte0 E=treme
83 Dis&o,itat h m2i ra&ortin midis *artsi dhe .jersi 2
>3 6a?2estimm)n.en &r si&r-a5e HB
$3 *i.jet e sh&rndarjes dhe r)ajtja e t/re
#3 Dis&o,itat e mtejshme m2i sit)atn hetimi
9htim t Th I Rreth &rsht/&je n.j/ra e ,anore'e
Kata*o.jet &rdor)ra

XIX. Arti i aspekteve konceptuale.
Arti n k)&timin m t n.)sht n t (i*n ne do t merremi me t0 sht nj n.a
-aktort m t rndsishm n k)&timin m t *art t jets njer,ore0 dhe 'e&rat e
t/re t o-rojn a&*ika(ionet m t *arta dhe m kom&*ekse t *i.je'e estetike Pra0
&ik&amja e t/re sht nj o2jekt &rimar i estetik t *arta Ndrkoh0 arti i takon kt
k)&tim t n.)sht nj drejtim sh)m m t .jera t artit n0 dhe sh)m .jra t mira
do t 2a,ohet n &o,itn e saj kon(e&t)a*e 2renda ktij rrethi tjetr
N m t .jer0 &or me kt rast edhe ndr@&rtej -)shn estetike0 k)&timi sht
k)&t)ar &ikrisht n art ndonjher metodike0 &ra ndodh me 5**im t ndr.je.jshm
t dhn n.a rre.)**at &ak a sh)m dhe t a-tsi'e t -it)ara0 krijimin e 'e&ra'e ose
o2jekte'e t (i*at shr2ejn 5**imet e njeri)t N 5o-t se ajo tani &o 2n &r arritjen
e menjhershme t 5**ime kna5si me mjete sh5isore0 e ka artet kndshme dhe t
2)k)ra0 t (i*at ndr/shojn n.a njri@tjetri 'etm me k)*min e -)5is s t/re0
me.jithat0 k)r sht -ja*a &r 5**ime t (i*at jan 'etm n mn/r indirekte n
r)ajtjen dhe &romo'imi i mir5enies njer,ore ose t shr2ej &r t rrit)r ose
&aranda*imin e disa'anta,het0 arte'e t do2ishme0 d)ke &r-shir 'e&ra arti,ana*e0 si
art k&)(ar ti**0 5eramik0 ,dr)kthtari0 etj n.a &ik&amja e nj t )*t0 artit t
5e'erisjes0 &eda.o.jis0 mjeksi0 etj0 n.a &ik&amja e nj m t *art t na Too*s
&r-shijnEdhe &se ne jemi ms)ar me ish rra** a&*ikojn artin -ja*0 se&se ajo 'etm
ka -ja*n arti,ana*e at0 me.jithat0 ata m2eten .jithmon nj -mij i terma'e m t
,akonshme t artit Nj da**im i rre&t n mes t kndshme dhe t 2)k)r t artit t
do2ishme a&o k)rs koordinimit &astr njjtn n)k t 2hetA 'etm &ika domin)ese e
&ar 5 ata m)nd t jen t ndara Pas t .jitha 'e&rat e arte'e t 2)k)ra0 se si nj
dram0 nj m),ik0 nj &ikt)r0 j) do t krkoj a&o dshir 5 d)ke i 2r ato t
&)nojn me &rjashtim 5**im tjetr dhe m2i,otr)es direkt &r t ,.j)ar nj m t
*art se sa thjesht kna5si sens)a*e0 mendjen Pra0 t &r-itojn n.a &asojat e
t/reA &rm2/set n.a 'e&rat e arte'e t do2ishme0 si nj k&)('e t ti**0 nj anije0 nj
ta2e* 5 ata sh-a5en &r'eB &r-itime'e &r t (i*at sht 'endos)r *ar. n kr/esore
dhe i &ari n mesin e t/re0 menjher i kna5shm Gjithasht)0 disa artet m)nd t jet
m sh&ejt &as nj m sh&ejt &as kontaktit t tjera0 ose t d/ja &a*t t jen t krkimit
n mn/r t 2ara2art t arritshme Pra0 sidomos retorika0 arkitekt)rs dhe i
asht)5)ajt)ri kom2in)ar n ind)strin e artit a-at Artet Tin/ ose teknike t (i*at jan
t sh5ets)ar me marrjen e &ajisje'e0 anije'e0 mo2i*je0 arm0 'eshje0 5i*ima ) Etj 0
Edhe nj &jes e madhe e t do2ishme artet nn &retendimet kom2inohen t d/ artet
kndshme ose .jo2 K)ndr asaj 5 n)k m)nd t &*otsohen me artet e tjera t
do2ishme0 si t ti** t Arti,anatit e nj kasa&0 i korent )sh5imit0 arti i dentisti etj at
s)&o,im0 se&se &r-itimet e menjhershme e kt/re arte'e jan m sh)m n
k)&timin e dhim2je sesa kna5si
N k)&timin e n.)sht0 estetik eksk*),i'isht m2an dhe &r kt ars/e ne kemi
m2ajt)r dora jon kt) i re-erohet t .jith nn artin 'etm artit t kndshme dhe t
2)k)ra a&o edhe 'etm arte'e t 2)k)ra dhe ro*i i tij sht i 'endos)r &r t
&r-a5s)ar 2)k)rin n k)&timin e n.)sht0 di m t *art0 dshira m e '*e-shme &r
t n.rit)r -onde direkt d)ke &rdor)r sens)a* se dshira thjesht sens)a*0 ose edhe m
t )*t 9i rrethanat dhe .jrat n rea*itet t ,akonshm0 at 5 ata e 5)ajn at0 dmth
nat/rn dhe jetn e njeri)t &r'eB arte'e t 2)k)ra jan0 ata rra** takohen t &astr
dhe t &*ot t ktij 5**imi0 dhe ksht) me artet e 2)k)ra t 'ijn s 2ashk) me
5**im t &*otsimit rea*itet i ,akonshm dhe nj st)dim n *idhje me sht)ar
9a m &ak t artit t kndshme dhe t 2)k)ra n.a e do2ishme si &r t da**)ar ish
n.a njri@tjetri n.a nj k)-i t m&reht 9 &ari0 se&se n)k ka asnj tjetr &r'eB 'n
2ast di-eren(a thjesht re*ati'e a&o ar2itrare *artsi n mes t kndshme dhe t 2)k)r0 e
(i*a m)nd t jet0 &r shem2)** N d/shim nse d)het t konsiderojn artin e en'e t
2)k)ra dhe 'a**e t *art t mja-t)eshme &r t 2r ato t 2)k)r nn n k)&timin e
n.)sht rekord a&o thjesht si&as artit t kndshmeA s d/ti0 sh5isat m t )*t t
kndshme P*easant sht sh&esh n k)&timin m t *art 2)k)ria kna5shm e*ement
a5 e-ekti'e me nj teknik dhe ksht) nj art t kndshme h/r n shr2im t nj t
2)k)r Kt)0 si k)do0 k) n)k ka da**im t m&reht n .j ndodh0 &ro2*emi sht se ai
m)nd t ja& nj da**im t m&reht ndrmjet terma'e k)ndr njri@tjetritA &a-r/tshme
Kjo sht e ,akonshme t artit dhe nat/rs &r2a** njeri tjetrit Tani kon(e&ti i
nat/rs sht kon(e&t)ar ndr/she0 dhe 'etm &as ksaj Akti merr mn/ra nat/rore n
ato k)ndrsht)arPasi ne do t thot n.a nat/ra nat/rn the*2sore t nj .jje0 t (i*at
j) m)nd t 'etm0 si dhe -*asin &r nat/rn e nj &)n t artit n.a nj tr)& nat/rorA s
d/ti0 2ota materia*e e jashtme e &ara5itjes se 2rendshme sh&irtrore0 &as s (i*s
mermeri i nj stat)je 'etm d.j)ar0 si dhe i nj ma*i t nat/rs N kontrast me art0
&or sht mend)ar n.a nat/ra 'etm 'etm at 5 'jen &r'eB artit n ,onat e jashtme
t eks&erti,s dhe atjeA dhe nat/risht0 n 'arsi t -aktit nse nj ose m n.)sht
k)-i,ohet Arte'e n.)shton ose ,.jeron kon(e&tin e nat/rs s k)ndrt T arte'e t
2)k)ra0 sidomos k)ndrta 'i,)a*e0 i 5)ajt)r edhe ndoshta ajo 5 sht jasht saj n
,onat e jashtme t &r'ojs0 rea*itetit t &r2ashkt a&o rea*itet si i ti**
Pr as&ektet e tjera t nat/rs sht dhn &r artin e shken(s dhe -es .jat me
k)jdesin e 2)k)ris a&o ima.jinats &r t njjtn .j n jetn e artit 5 e 'rteta e
shken(s0 e (i*a sht e mir e -es dhe inter.roCn me &re e saj t mora*it 9i&as
kontekstin e kt/re tre ide'e m t *arta0 &or ajo 5 ishte rast &r t -o*)r n seksionet
e d/t0 e ka &r t stat)ieren edhe nj marrdhnie t 'ar)r n mes t artit0 shken(s
dhe -esA ajo sht sh)m e &r.jithshme@t thot0 t .jer dhe t the**0 m)nd t 2j
konsideratat 5 t mos shkojn n kt)0 &r t 5ndr)ar 2renda k)-ij'e t shikojn
artin 'et
9i .jer ose t n.)sht dik)sh m)nd t k)&toj n -)shn e arte'e t 2)k)ra0 si nj
ndarje dhe nn@ndarje sht e njjt e m)nd)r n.a knd'shtrime t ndr/shme0 si
'eBanrisht me an t &r-a5simit0 -ormat e &r-a5simit0 &r-a5simi i o2jekte'e0
mn/rat e 'e&rimit0 rrethanat n t (i*at artet jan t 'endos)r &r t 'e&r)ar0
-i*o,o-ike as&ekte t nat/ra'e t ndr/shme dhe drejtimin Gje.jsisht0 n 2a, t
rrethana'e0 Bdo as&ekt i 2ashksin 5 *idh disa artit dhe t ndr/shme krkesn n.a
artet e tjera 5 d)het theks)ar *aik0 si&as t (i*it estetik m)nd t 'n det/rn &r t
kr/er n mn/r sistematike n.a metodat e m)ndshme e k*asi-ikimit dhe mn/rat 5
*idhin t artit n kt drejtim Ajo do t jet 'etm nj0 mendja s)2jekti'e dhe o2jeki'
2i,nesit *odhshme dhe t 'shtira &r mja-t -itim&r)rse &r shkak se ajo m)nd t
k)jdesen m &ak0 marrdhniet kon(e&t)a*e e artit &r t .jith t jet n mn/ra t
ndr/shme 2ronkia*0 .rshetimi0 interse(tin. drejtime &*otsisht dhe ha&)r0 si
kom2inimet aestheti(a**/ e-ekti'e t &a kontest)ar t &r t sh5/rt)ar a.jent t (i*at
kan ardh)r n art ,akonisht nn@ndr/shme t m2ajn &r shr2imet e t/re
9h)m i -ort0 kon(i, dhe k)jdes me '*er sht n kt as&ekt0 B-ar -a5e Lot,e
8"D t historis s tij thot0 &asi &rmendi &r&jekjet e ndr/shme n k*asi-ikimin e
arte'eE FN 2otn e mendimit dhe kon(e&te'e t .jitha o2jektet kan jo 'etm nj
mn/r sistematike0 shtetet -ikse t &akth/eshme0 &or *idhja e .jra'e sht i
or.ani,)ar n mn/r t .jitha &a*t0 5 e ,2)*on n Bdo drejtim n t (i*n j) ka*oi
at0 nj &rojeksion t 'eBant e 2rendshme k)&tim&*ot i mikrostr)kt)rs Asnj saj t
k*asi-ikime'e t msi&rme tani sht e .a2)ar A se(i*i thekson nj n.a kto
marrdhnie t '*e-shme0 nj mesatare t (akt)ar t Bshtjes0 nj drejtim (o&tim
tre.on se j) jeni0 si.)risht0 &or e B)ditshme sht ,e**i me t (i*n Bdo &r&jekje e re e
sheh 'eten si &o,i(ione'e &r-)ndimtare dhe 'etm e 'rtet dhe e ka*)ara 5
konsiderohen t mat)r dhe t sh)ara F Ne=tE & 7G8E FAjo sht me '*er t 'o.*0
'etm &r t &ar k)-i,imet e mandate'e t m&reht &r artet indi'id)a*e0 t d/shoj
Bdo &rod)kt t 'etm n nj 'arts t t/reF
T aestheti(ians -i*o,o-ike si.)risht 5 .jenden n &ro.resin e tij n.a sht/r m *art
5 t n=jerrin si t ne'ojshme n.a kon(e&ti t &r.jithshm dhe the*2in e artit jasht
dhe nj &*an )r2anistik &rkats t artit0 dhe n kt mn/r kon(e&tin dhe the*2in &r
t ndar t njjtn .j edhe n mn/r &arim det/r)es Dhe &se joA 'etm se shtrirjen
e &*ot t kon(e&tit dhe the*2in e artit n)k sht 'etm m)ndsia e0 &or sh)m e
sh)m mn/ra &r ndarje sht i &r-shir 'etm n drejtime t ndr/shme0 si j) m)nd
t ndajn n.jashmrin e 2)rra'e 2indse n drejtime t ndr/shme Deri tani0 &or &r
t kna5)r Estheti(ian -i*o,o-ike ne'ojat e tij s&ek)*ati'e n mn/rn e tij0 n
k*asi-ikimin tradi(iona* t arte'e ende m2ajn het)ara *indin teste0 si Lot,e n s
Ges(h ;P 8>8 --3 Ka disa t *ist)ara 5 )n e 5)aj t &akna5)r dhe e &a-r/tshme0 me
k)sht 5 da**imi tradi(iona* i arte'e n)k n.a &asoj e nj sistemi t the**0 &or &as nj
m2i,otrim 'eBanrisht ndrh/rs a&o takim s sh&ejti kjo sht 2r sh&ejt ato
momente t jashtme0 t (i*at as sh&rehje e 5art e as t m&reht .jet)r n
&ak)&t)eshme n kto eks&erimente
N -akt0 ajo sht nj 2e,H.*i(her sh)m si&r-a5sore n.a nat/ra e mjete'e t
&iks &r-a5simit t mendimit0 si&as artet ,akonisht sh5)ar sh&r2hen n.a -i**imi n
d/ k*asa kr/esore Kjo takohen as&ekte sh)m jo sistematike t tjera s 2ashk) n
da**im n.a artet indi'id)a*e Artet indi'id)a*e kthehemi &rsi&r n.a *idhjet e
ndrmjetme n njri@tjetrin dhe shkojn *idhje'e t **oje'e t ndr/shme me se(i*n
&rej t/re Gjendja -aktike n kt drejtim m)nd t .j)rmohen me 5artsi0 dhe t 2jn
sh)m ',h.ime interesante n mendje0 'etm nj d)het t he5 dor d)ke shk)ar &r
t 5ndr)ar me doktrinare e det/r)ar m2i &arimet e k*asi-ikimit n kontekst
Da**imi midis d/ k*asa'e kr/esore sht se artet e njrit n.a &)shimi0 &r&i5et &r
t kna5)r tjetrin d)ke *'i,)r ose koha kishte m2ar)ar -orma0 ato masa n &r&)thje
me rrethanat -jet)r ksht) trans-orm)ar ose t kom2in)ar &rodhojn kt *'i,je t
ti**a -i,ike ose ndr/shimet me koh 5 arti sht 5**imi i do Pr ish@t &r-shijn
arkitekt)r0 sk)*&t)r ;sk)*&t)r30 'i,atim artit0 artit ko&sht0 de.t e ndr/shme t
ind)stris s artit0 t (i*at ne m)nd t &rm2*edh artet 'i,)a*e n nj k)&tim m t
.jer t .jith t mandatitA me.jithat0 j) ,akonisht 'etm n k)&tim t n.)sht dhe
artet &*astike d)ke &r-shir 'i,atim k)&ton Kate.oria e d/t &rm2an artet 2indse0
&oe,i dhe retorik0 m),ik0 d)ke 'e&r)ar0 'a**e0 &r t (i*at nj emr i Kom)nitetit
sht ,hd)k)r Pr shk)rtsin0 ne m)nd t da**oj artin e t d/ k*asa'e t artit e
&)shim dhe )shtrim
Pra thjesht n.a jasht sht &ika e da**imit n mes t d/ k*asa'e0 e n)k m)nd t
d/shoj0 &or se ai ishte 'eBanrisht i ha2itshm0 ndarja e ,akonshme e arte'e n.a *art
&r(aktohet si nj the*2sor n.a t .jitha artet e mdha m)nd t 'ihet sh)m n
mn/r t 'endos)r n njrn an a&o tjetrn0 e (i*a do t jet m rast n 5o-t se j) t
krk)ar &r t d)ken t ndr/shme0 &sh B ndr/shim n.a -)shat sh5isa'e &rmes t
(i*a'e t .jejn t dhna t artit0 &ika m e *art e Bdo da**im Pr &oe,in sht &o a5
e mir@shkr)ar si i takon asht) si edhe t .jenden n&rmjet -a5en e &rek)r si in&)t
k)r in&)t nj mn/r e &re-eron t merren &aras/sh &r&ara se t -ja*'e t tjera dhe
&*astike Asht) si &ak m)nd da**imin e Arte'e n ata 5 e shohin sh)m me an t
drejt&rdrejt dhe t at/re 5 'e&rojn n.a &rsht/&jet asso(iati'e0 jan t
rndsishme &r k*asi-ikimin ek,ist)es0 se&se n 5o-t se edhe m),ika dhe oratori n
&ro, &astaj mja-t *ar. dhe t ndara n.a artet e tjera0 ksht) 5 t marr at n artet e
tjera t d/ m &ak ose m sh)m &rsht/&je n mn/r t konsider)eshme0 edhe &se
jo t njjta k)do kr/esisht s 2ashk)
Tani j) m)nd t &r&i5et t rrm2ej se da**imet e jashtme t t d/ k*asa'e kr/esore
t Arte'e nj ideo*o.jike the**A &or )n e di e &r t .jet)r nj t ti** 5 her'ortrIte
m&reht0 i 5art0 kon(i,0 d)ke .odit)r -r/tshm &r shikimin0 edhe &se kjo n)k sht e
'shtir &r t .jet)r -ra,at -i*o,o-ike atA dhe ajo shkon n artet indi'id)a*e0 ksht)
5 m)nd t ket demarka(ioni 2ara2art t m&reht t .jet)r ata k)ndr njri@tjetrit
m sh)m0 se n mes kt/re k*asa'e kr/esore
Ndrsa n 'e&rat kr/esore t artit 5 j) n)k do t jet n d/shim0 k) &r t
n)mr)ar ato0 tem&)jt e arkitekt)rs t &erndi'e dhe 2anesa'e dr)r ose t)**a t
&o&)**it0 &r &*astike stat)jat e njeri)t dhe t ka-sh'e n &ikt)r 'i,atim artit0
'i,atim0 &oe,i *irike0 e&ike0 &oe,i dramatike0 etj Por n kto 'e&ra t mdha t marra
s 2ashk) &ikat 5 kon'er.ojn k)do0 &or edhe ndajn n 'e&ra t tjera dhe &r t
kom2in)ar t ndr/shmeA si&as t (i*it m)nd t th)het 'etm n &r.jithsiE t
&rm2)sh)r m sh)m n.a karakteristikat t (i*at i &rkasin Re&rIsentan &ad/shimt@
t nj -orm arti0 n nj &)n0 m sh)m j) do t d)het t jen t &rir)r &r t &resin
at edhe n t njjtn .jini0 dhe ajo sht a5 e .jat *ejohet t 2j0 &asi n)k ka
,h'i**)ar nj takim me ti&aret &r-a5s)esit e -ort e nj tjetr .jini n disa
marrdhnie sh)m ose m sh)m t rndsishme Por k) 5 -i**on .jithnj e m t
rndsishme0 sh&esh m)nd t jet 'etm nj Bshtje e a&er-) &a(akt)ar
Ajo m)nd t jet e do2ishme &r t 5arts)ar kt t rndsishme &r disk)timin
kon(e&t)a* t artit as&ektin e shem2)j t 'eBanta Le t marrin at me radh n.a
arkitekt)ra Lot,e tre.on n s Historia ;& >G>30 si dis&o,itat 5 i ja&in Kant dhe
He.e*in e arkitekt)rs0 i njjti kon(e&t m)nd t marr sh)m *ar.0 me.jithat0 m)nd
t &/esni nse ai n)k e 2n n 'et'etesht te&r i n.)sht
FK)shtet e .jra'e @ thot Lot,e @ t (i*at jan t m)ndshme 'etm &rmes artit0 dhe
-orma e t/re n)k sht n nat/r0 &or n nj 5**im ar2itrare ka terren t 'et
&r(akt)es0 sht0 si&as Kant 2r arkitekt)rs kna5shm dhe n t njjtn koh t
k)&tojn se 5**imi ar2itrare &rshtatjen He.e*in0 me.jithat .jen det/r e saj t
&r.jithshm0 nat/ra e jashtme inor.anike &r t &)n)ar n mn/r t drejt0 se ajo
sht &rdor)r si nj 2ot 2ashkkohore t artit jasht mendjes F Por0 Lot,e 2n me t
drejt &ohon se Kanti do t &rodhojn t .jitha a&*ikim n -ami*je0 madje edhe nj
-*et *etre t 2ardh0 t jet si&as He.e*0 rr).t0 kana*et0 hek)r)dhat0 ko&shte dhe
&ar5e &rod)kte'e t arkitekt)rs0 FBdo &ik&amje0 &or t jet e d/shimt 5 n &astaj
kontradikta t d)kshme k)ndr *'i,je t -o*)ri F Lot,e dora e tij do t arkitekt)rs
k)do0 Fk) nj sh)m**ojshmri t e*emente'e diskrete t 'a,hd)eshme masi'e
.ra'ita(iona*e Jsi 2**o5e nameK sht e *idh)r me nj trsi 5 n.a ndr'e&rimi i
&jes'e t saj n nj ni'e* m2shtets n nda*imin ek)i*i2ritF @ F+e&rat e arkitekt)rs
.jithmon *indin n.a n)k shtes ,2ritja F @ Pr kt 5**im F0 d)ket se krkojn si art
a&o arkitekt)rs0 5 2i*an(i i .jith &)ns s t/re n)k ,2atohen n.a tr)ket t
ndr/shme0 &or do t m2shtetet n.a -)5ia e nj &arimi t 'etm dhe ,2atimin e saj t
d)h)rF Pas ksaj do t &rer n tem&)**in rok t indian'e dhe madje edhe disa sht&i
5 m)nd t .jenden t .dhend)r n shkm2inj kt) dhe atje0 t &rjashtohen n.a
arkitekt)raA &or j) do t jet i ,n n.)sht &r strehimin e t/re n mn/ra t
ndr/shme0 &or se ato jan shkakt)ar m te&r n.a ,2ritja si shtimin e
materia*itA .jithasht) do a5 sh)m sht&i e kine,e0 shkm2i m2i *)menjt n)k m)nd
t konsiderohet si ndrtesa0 nse Ge.rHndetsein ishte n tok t -ort &r karakterin e
nj ndrtese0 dhe k) ata jan0 &or ndr/sheL
Tani .j sht se &r-a5s)esit ,Cei-e**osesten t Arkitekt)rs0 e ndjek)r n.a
kon(e&ti i arkitekt)rs sht e *idh)r kr/esisht me t 'rtet t kom2in)ar Bdo .j n
at 5 sht e ne'ojshme n.a Kanti0 He.e*i0 Lot,e k)shtet e &)ns arkitektonike Por
jo t .jith do t takohen me A**0 dhe tani Kant dhe He.e* krkojn m &ak0 Lot,e m
sh)m at se sa ka .jasa t to*eroj termin &r2ashkt Ge2ra)(he 9e&se &as ksaj j)
doni Bdo tem&)**0 Bdo &r-)ndimtar n.a 2ota e jashtme d)ke artit 2anim t njeri)t
montim moder)ar ende t thrras nj &)n e arkitekt)rs0 edhe nse ata n)k jan
m2*edh)r n.a materia*i diskrete ose 2a,)ar n nj ni'e* t (akt)ar N.a ana tjetr0 j)
doni Bdo k*i& artit moder)ar n.a materia*i diskrete0 e (i*a ) theme*)a n nj -irm
emr ni'e*i o2jekt nj ndrtes0 edhe nse ai n)k sht tem&)** dhe n)k ka 2anim t
njeri)t0 n mn/r &iramida*e Ksht)0 t tre krkesat d)ket t jet i &arndsishm0
se&se n.anjher nj s sh&ejti t tjera m)nd t 2ien &a no(ionin e str)kt)rs 2ie Por
t krk)ar &r t .jith 2ien n t njjtn koh0 kemi ardh)r n.a ,onat m
karakteristike t &r-a5s)es'e kr/esor t ti&aret arkitektonike jasht deri m tani 5
j) do t d)het t shikojm n 'end n.a nj tjetr arti &r dor,im
N nj o2e*iskt mono*it dhe ka5 sh)m mon)mente'e t .dhend)r .)ri0 ajo m)nd
t)tje d)ket mja-t e &a5art nse ata n 'end &ritet t arkitekt)rs ose sk)*&t)r Pr
&r-a5s)esit m t ,shm t &*astike kom2inojn karakteristikat n 'eten e t/re t
jen ima,het e or.anike0 ins2esondre Njeri)t dhe n 'end 5 re,)*tojn n.a ,2ritja si
shtimin e materia*it La&idar &or d)ke ndar 'etm -)ndit@5)ajt)r -)nksion e me
&*astike0 2ashkohet n.a ana tjetr0 si m)nd t marr theme* t -ort n terren n
mn/r ents(hiedner &r-a5s)esit kr/esore t arkitekt)rs n m)n.es t &ar dhe
'e&rat sk)*&t)rore sh&esh m)n.on
Lidhje t ti**a ka*imtare t &o,i(ionit t d/shimt &astaj t ndodh edhe mes artet e
tjera 9k)*&t)r dhe &ikt)r ndodh n&r sh)m e shesht me n.j/r Bas@re*ie-s0
arkitekt)rs dhe artit ko&sht d)ke jet)ar BoCers0 &oe,i dhe retorika n.a &oe,i retorike
dhe -ja*ime &oetike n njri@tjetrin
Ne=t da**imet dhe ndr/shimet mes arte'e t ndr/shme m)nd t &)nsoj *idhje'e t
njjtat Estheti(ian Ajo m)nd t jet se nj art0 tjetri merr 'etm si sho5rim entrains
ose marrdhniet e 'eBanta n shr2im0 ose 5 ata morn nj martes t &*ot n nj
-)5i t &r2ashkt me toA &or n)k m)nd t *idh ndonj a'anta,h t 2ara2art arti me
njri@tjetrin deri6e.jithat0 'a**e &a m),ik 'shtir se e di t ek,istoj0 nj &oem
*irike si nj kn. kndohej .jen &rsht/&ja e tij ) rrit sh)m0 ajo ka disa her )
&r&o5 t he5 &rsht/&jen e &ikt)rs n.a ana e m),iksA &or n 5o-t se jo t d/
sh)m t sh5ets)ar se m2shtetn0 ksht) 5 n)k do t jen t m2rth/er me
&r&jekjet e rra**aA Par n 'a**e &r nj &ikt)r ose nj 'a**e me nj &ikt)r t
shikojm n t njjtn koh0 n)k do t krejtsisht t shkoni tani
9e arti 'i,)a* dhe &oe,ia m)nd t -ormojn nj t (akt)ar0 edhe &se jo si intime0
*idhje si &oe,i dhe m),ik0 sht m hert ;9eksioni %I3 Disk)t)arat N.a ana tjetr0
n)k d)ket se t .jitha artet t njjtn k*as kr/esore t to*eroj 'eBanrisht0 t &aktn
nj dshiron t &ikt)r)ar stat)jat e sti*it t *art n)k din as.jA edhe &se kam &/etje
as teorike dhe as &raktike d)ket 2r n kt drejtim0 ajo 5 )n t kthehem n nj
seksion m 'on Por .jithasht) ato artet0 t (i*at m)nd t *idhin e do2ishme0 &or n)k
jan n .jendje n Bdo mn/rA Bdo dan(e0 Bdo kn. e dshiron sho5rimin e tij t
'eBant m),ikoreA ka ndonj ne'oj &r strehim0 dhe jo rra** nj &as)ri n.a Bdo je
a'anta,he karakteristike &r t k)ndrtn 50 n t (i*n ata e m2shtesin0 &or &r t
sje** 5 me t (i*at ata t ndrh/jn0 t m2ajn dhe ende si nj e tr &r t arrit)r nj
a'anta,h0 do t ishte nj t)r& &r t *e t shkojn e h)m2)r Tani ajo sht nj s)2jekt
interesant i s&ek)*ime'e0 n B-ar k)shtesh kjo 'aret0 se disa artet n &r.jithsi m)nd
t kom2inohet me &r-itime m t mdha se t tjert dhe se si ata d)het t
kom2inohen Por 5 i takon n nj konsiderat m t 'eBant dhe o2jekti' t arte'e
9h)m t ,akonshme atje0 si&as nj &aradhnie 'n 2ast Termat im&onojn t
njjtat artet indi'id)a*e0 at 5 ata &r-a5sojn dhe n)k m)nd t &r-a5soj0 dhe
kt a&o at &)n &r t -ajs)ar a&o t hidhni0 se&se ajo n)k sht e t .jith rr).n
ndodh n nj n.a k)shtet sht staked Por kjo n)k sht me t 'rtet nj &ik e
kritiks Kjo n)k 'aret n.a se nj &jes t det/rs s ktij a&o atij0 demar(ated n.a
Bdo kate.ori arti t kna5shme0 &or se ajo edhe &*otson 5**imin e artit0 e (i*a ka &r
5**im arritjen e nj kna5si &rsht/&je m t *art t menjhershme t
'*e-shme :do .j sht e *ej)ar &r artet0 thjesht n)k m)nd t &r2a**oj n
k)ndrshtim me nj sh)m t &r.jithshme ose m e *art se &r t arrit)r nj 5**im
t ti** Pr kt 5**im0 sht e rndsishme 5 t mos sh5/rtoj -aktike do t thot
Bdo artin si&as &er-orman(s s t/re0 &or termi &as &er-orman(s s tijA dhe &)na
d)het t jet &r t krij)ar at 5 sht mja-t i strehoj nn Bdo t artit t sh5)ar0
me.jithat0 ajo ende e &rm2)sh 5**imin e &r.jithshm t artit0 ksht) 5 nse keni
&as)r 'etm &r t &ar nj -itim n t 9i.)risht0 ek,iston s)&o,imi 5 e'o*)(ioni i
artit ka B)ar mijra 'jet tashm n normat dhe k)-ijt t (i*at jan sh)m t rrnjos)ra
n nat/rn e njeri)t dhe t artit do t thot 5 d)het t *ihet n mn/r t si.)rt0 dhe
se kjo n &r(aktimin e m&arshm t arte'e k)ndr njri@tjetrit kan .jet)r
sh&rehjeA &or do t ishte ksht)0 ksht) 5 ne n)k m)nd t ndihmojn &or n kt
rea*i,imin e a-atit t (akt)ar t artit
Disa n.a &oe,ia e t .jitha artet e tjera si m t ,akonshme m2i ose 'n n nj
ndarje t *art t arte'e Ajo .jithasht) m)nd t n.rej &retendime t (akt)ara n kt
drejtim0 5o-t n.a njra an n.a me*odi t drejt&rdrejt dhe ritmin e 'ar.)t -iton nj
e*ement t &r2ashkt me m),ik0 n.a ana tjetr0 n idet 5 &r2jn -ja*t &r t
erCe(k2aren n.a t .jitha artet sh-a5je t tjera n m)nd t ri&rodhoni *imite t
(akt)ara Nse j) tani keni thn se t .jith arti sht 'etm &r a5 sa artit0 sht
&r-shir si &oe,i n t0 ksht) 5 j) m)nd t me kt &oe,i 'etm nj a2straksion im
n.a arti i 'rtet i &oe,is0 dhe B-ar sht e ha2itshme n kt thnie t0 d)het t jet
e 2aras'*ershme se asht) si &rsht/&jen the*2sore t &oe,is m2i ide'e 9ho5ata e
asaj 5 m)nd t jen t interes)ar n njer, dhe t .jitha 5nie'e t .ja**a0 t 2a,)ar
n nj materia* sens)a*0 se mandati i ndonj artit0 &or takohet me m),ikor &)non m
&ak se 'e&rat e .jo2s arti nse m),ika ka &r t 'e&r)ar n &r&)thje me hert ;n
nenin !73 *r)ar &rmes disk)time'e t drejt&rdrejta Prsht/&ja the*2sore m2*
dhe marrdhniet harmonike si t 5en ide t *idh)ra Prandaj0 j) do t .jeni edhe
krkesn &r t 2r nj &rsht/&je &oetike0 e rra** e ,2at)ar n t 'e&ra'e m),ikore
t artit si 'e&ra'e t arte'e t 2)k)ra 9h)m tone nat/rshm jan n nj '*er sh)m
m t )*t estetike &or m &oetike se sonat dhe sim-oni0 , B shndosh e nj &as@
2ri0 nj ALPHORN0 te*e-ononi n.a km2anat e ko&et 5 ndodheshin n ma*e0 t
kn.s e nj 2i*2i*i0 6or.enr)- karin edhe n.a k/ knd'shtrim 0 &ran'er 2ritma e
2retkosa'e n.a &r2jn k)jtimet e jets n rr).0 n ma*e0 n mn.jes dhe n
LEN<E &adash)r dhe n mn/r t &ashman.shme ai &a nj a&e* t drejt&rdrejt t
kt/re tin.)j'e t thjesht a&o mod)*ations -are ose sh)m 'jen n konsideratAk)rse
&rsht/&ja kr/esore e sonat dhe sim-oni 2a,)ar n -aktin se ato m)ndsojn sh&irtin
direkt n rrahjet estetike n.a marrdhniet e t/re tona* Nj kaso**e 5 sht &a
,2)k)rime ndrt)ar ksht) dhe t insta*)ar n mjedis0 5 t .jitha sho5atat idet ata
so**n s 2ashk) 2ien dakord &r sh&rehjen e interesit &r ne indi'id .jendjes
emo(iona*e dhe jeta sht sh)m m &oetike se sa nj &a**at t mrek)**)eshm0 5 e
2n &retendimin0 n.a madhsia0 simetri dhe sto*it &r t 'e&r)ar direkt dhe m2art
'etm sho5at e sh)m t &r.jithshm t &as)ris dhe dinjitetit t 5/tetarit
N.a &r'eB -aktor'e t m&arshme0 sti* arkitekt)ra m e *art m)nd t &rdoret si
nj art i arte'e t a&*ik)ar
!3
0 me k)sht 5 ata sk)*&t)r0 &ikt)r0 ind)stria e artit
&jesrisht n 'e&rat e 'et0 d)ke marr &jesrisht dekorati'e n 'eten e t/re0 dhomat e
t/re t &a**atit e a&asion)ar &as m),iks0 'a**e0 drama0 -esti'a*e t Bdo **oji0 o2jektet e
t/re t tem&)**it &r -estat -etare &ara5et0 dhe0 ndrsa ajo o-ron nj k)adr &r t
.jith 5 n t njjtn koh .jen nj korni, n ko&shte dhe &ar5e0 ose &r-a5son
&ikn k)*min ose destina(ionin e &amje &iktoreske0 t shk)rtr e disa as&ekte jo
'etm &r t dhe mes t .jitha artet e tjera0 &or sht edhe nj ndrmjets n mes t/re0
nat/ra dhe jeta0 me.jithat0 kjo do t d)ket0 nat/risht &a artet e tjera 'eten &oth)ajse
eksk*),i'isht si nj shr2tor i domosdoshmris
!3
FAsk)nd0 @ ksht) 5 kam d.j)ar n nj *eksion m2i moshn Perik*i)t n
Gre5i thon @ arti sht arrit)r ndonjher nj k)*m0 &a se arkitekt)ra e kishte
marr ro*in )dhhe5s F


9 -)ndi0 ajo m)nd t jet &r disa as&ekte edhe ndoshta t &ranoj nse disa .r)& si
arti m t *art t jetojn nj t 2)k)r m2i t .jitha artet e tjeraA 'etm se 5**imi i artit
t ti** n)k m)nd t arrihet n &rsosmri t 2ara2art0 si 5**imin e arte'e indi'id)a*e
n nj 5ar5et m t k)-i,)ara0 &jesrisht &r shkak se mjetet &r ta 2r kt n)k jan
'etm n d)art tona0 &jesrisht &r shkak se ajo 5 ata jan0 jo 'etm si thjesht m)nd
t drejtohen &r kt 5**im Pr m e *art se krkesa &r t jet)ar 2)k)r0 sht
krkesa &r t jet)ar mir0 e (i*a0 edhe &se deri n k)-ijt e (akt)ara me njri@tjetrin
'jen0 &or 'jen edhe n kon-*ikte t mdha Ask)sh n)k m)nd t jetojn me t 'rtet
e 2)k)r0 n)k sht edhe jeton me t 'rtet e mir0 &r m t *arta dhe m -isnike
kna5sit 5 ne jemi t &r.atit)r 'eten dhe t tjert n nj &o,it &r t )* re(e&torin
e te*e-onit n t mirn e jets0 dhe nj kna5si t 5ndr)eshme sht &a mos t
.jendenA &or jo ndoshta m)nd t jetoj mir 5 5**imi i tij thjesht 'aret n.a kjo0 e
2)k)r &r t jet)ar &r shkak t k)a*itetit t 'aret edhe &r.je.jsit m t rnda dhe
sakri-i(a 5 m)nd t k)rsej 'etm nj a-tsi t mir dhe t rra** .jejn &ajtimin e
t/re t &*ot n kt jet Dhe &as ksaj m)nd t &/esni nse ajo n)k sht m e mir0
arti0 e 2)k)r &r t jet)ar0 si sh)m joshse jo 'etm &r det/r &r t jet)ar mir t
mos n.rit)r0 &or artet indi'id)a*e 'etm si nj sto*i t &rkohshme dhe *oka*e dhe
a.jent si mit,Ih*ende e jets n konsiderat &r t n=jerr N -)nd t -)ndit0 j) do t
d)het t &ranoj se n)k jan t &an)mrta da*in n.a artet &ri'ate dhe kna5sit so(ia*e
5 m)nd t 2hen &r t kom2in)ar me njri@tjetrin dhe me kna5sit nat/rore0 m
n -)nd me kna5si mora*e dhe -etare -)5in maksima*e harmonike si nj det/r0
'etm se n)k ka o-r)ar nj &ik estetike t nj det/r t ti** n kr/e Por 5 shman.
&ikrisht d)ke shman.)r artin sh&rehjen &r t
A do t &r&i5et &r t h/r n.a kon(e&ti i artit jasht rre.)**a'e &r ndjekjen e
artit0 d)het t m2ani n mend se termi i saj n t .jitha0 'etm o2jekti'i0 &or n)k sht
mn/ra &r t marr n at &r(aktonA dhe d)ke ) &r&jek)r &r t n=jerr n.a nat/ra
e njer,'e dhe .jra'e0 kto rre.)**a n *idhje me kt o2jekti' dhe m t
&r.jithshme &r t thn n *idhje me at 5 t .jith t *odh)r dhe B-ar &r t
n=jerr Bdo .j0 ksht) 5 j) s sh&ejti do t .jeni0 n)k sht &r t thn n nj
-ja*i Por m d)ket t &aktn si n artet &amore t domosdoshme m)nd t
&rm2*idhen n kto disa rre.)**aE
!3 Nj0 t &aktn interesi0 ide e '*e-shme trhe5s &r t sh-a5)r &r t ,.jedh)r 43
K/ k)&timi i t/re0 ose &rm2ajtjen si&as mn/rs m t &rshtatshme dhe t ,hd)k)r
n mn/r t 5art &r t &ar n ndjeshm 73 9i&as ekran t ars/eshme dhe t 5art
do t thot &re-er)ar0 m sh)m si edhe &a *idhje me &rshtatshmrin dhe 5artsin e
t/re se sa t tjert 830 &or &r t m2ajt)r n kt drejtim0 me rndsi &r t .jith
as&ektet e &)ns &r indi'idin 'etm n 'arsi t tr t m2i,otroj >3 K)r h/jn n
kon-*ikt n mes t kt/re rre.)**a'e &r t *n njri@tjetrin t ja&in n masn 5
-a'ori m i madh dhe m i '*e-shm si nj e tr de*
Ajo m)nd t th)het se t .jitha rre.)**at e artit &amor jan &r-shir ndonjher n
kto rre.)**aA 'etm ata n)k jan a5 t *eht &r t marr &r rast indi'id)a*0 -akti si
&r t &r-shir n t Artisti e 'rtet ajo 'esh n ndjenja dhe e &rdorn at n
'e&ratA Det/ra e estheti(ian sht0 ata merren inte*ekt)a*isht0 deri m tani ajo 'etm
shkon inte*ekt)a*ishtA dhe ksht) ne do t n.a ana jon &r t &ro'oni kt n
seksionet e m&oshtme
XX. Vrejtjet pr analia !"e kritika e artit.

Nj 'e&r arti m)nd t kemi &*5/er ose &a&*5/eshme0 &a se kemi sje** 'eten
momentet dhe ars/et e &rsht/&je dhe a)toritetin e tij 'eBanrisht t ndr.je.jesA n
5o-t se kjo ndodh0 &or ne &raktik ana*i,a dhe kritika e &)nime'e estetike
I ti** sht kna5si 5 ne &resim n.a &rsht/&jet e 'e&ra arti n 'et'ete0 n)k e rrit
direkt0 m te&r i sh5ets)ar n nj -ar mn/re0 &ra nj &ara.j/kim ek,iston n disa0
me.jithatM) d)het0 thon ata0 kna5 &rsht/&jen e nj &)n t artit 'etm si t &astr
t jet e m)nd)r 5 t ket .,imin e 'rtet dhe t &*ot t saj Per(e&timi i 2)k)ris
n)k sht nj Bshtje e mendjes
Ndrkoh m)nd t sh5etsimit t .,imit n.a re-*ektimi m2i momentet e saj dhe
ars/et &or -ja*n e tij 'etm &r a5 sa re-*ektimi i .,imit &r t &raktik)ar n t
njjtn kohA &or 5 n.a Bdo kna5si estetike rraska&it)r .rad)a*isht0 ata m)nd
sh)m mir t &raktikohet me nn@r)nnin. ose m &as0 dhe j) &astaj t kthehen &r t
.,)ar d)ke e &as)r)ar k)&timin estetik K)&t)arit estetike &or kontri2)on jo 'etm
si ndonj njoh)ri n.a momentet dhe ars/et e asaj 5 ne d)het t si.)roj0 n
&r.jithsi n t0 &r t &astr)ar mendjen dhe t &astr)ar0 &or edhe ka e-ektin e saj n
'et'ete ndjesi estetike0 &r'eB nse nj )shtrim m t sh&eshta0 t njohin &r&arsit
dhe man.sit e estetike0 t ti**a .rad)a*isht .jithasht) e 2n ndjenjat njoh)r dhe
trans-erimet e t/re n -)5i n.a nj deri n &)n t tjera Po j) m)nd t .jeni 'eten nj
**oj kna5si e 'eBant0 krkoi ndihmn e &reok)&imit inte*ekt)a* me 'e&rat e artit
Nonnoisse)rs madje sh&esh sht &r(akt)es kr/esor i interesit t tij n art Dhe
si.)risht0 n)k jan m t ar.t)an n.a nj 'e&r arti 5 e 2n jo 'etm n mn/r
&asi'e dhe n mn/r jokritike &rsht/&je je& 'eten t njjtn .j0 &or t njjtn .j
edhe &r ars/et dhe a)toritetin e tij n &/etje0 me.jithat0 si.)risht ai 5 &a 2a, t nj
t &astr dhe t &aanshm t re.jistr)ar n 'eten e t/re Prsht/&ja .jithmon dshiron
t shkoj drejt dhe ana*i,)ar mIke*nd n &)nn e artit0 jo 'etm h)m2je me 5**im t
artit0 &or edhe &ika t drejtn e -i**imit t ',h.imit kritike
N &r.jithsi0 2n ndonj &)n t artit n shikim t &ar nj &rsht/&je t (akt)ar
tota*e n k)&tim kna5si ose &akna5si m2i,otr)es0 dhe ,akonisht0 nse jo
.jithmon &rsht/&je a5 e 'rtet e s/'e -)ndit a&o t shohim &as0 ne hedhim &)na
rn dakord Nse ne tani t 'a,hd)ar n ana*i,0 e ka &r t krk)ar m2i t .jitha
ars/et &r drejtimin m2i,otr)es t ktij &rsht/&je t &ar0 ksht) 5 j) do t -)tet
m nat/rshm n ana*i,n e t .jith &)ns0 &or d)ke mos thjesht kritik i &)ns0 &or
edhe k)ndr 'et &ro(es :do (o& e o-erta'e t artit sht sh)m ant dhe as&ektet e
shikimin0 dhe jo Dik)sh *eht shije ka5 t .jithanshm dhe t &rshtat)r t &rkr/er
&r kt &rsht/&je n -akt merr n 'shtrim t &ar t Bdo .j 5 ka &r t kontri2)ar
n &rsht/&jen e &r.jithshme Nj sheh nj -oto e &ar dhe m s sh)mti n
dis&onimin e saj me n.j/ra0 tjetri n sti*0 &artia e tret n 2)k)rin a&o sh&rehje e
shi-ra'e0 katrt n.a a-tsit dhe -r/mn e &r2rjes0 &est t karakteristika'e t
s)ksesshme0 .jasht t '*ers ose interes n &r-)ndimin e tekno*o.jis dhe e teta n
korrektsin e ides0 i shtati E .jith kjo ka 2ashk the*2 &rsht/&jen e &r.jithshme0
&or n)k d)ket e *eht n shikim t &ar n k)&tim t drejt t 2jn s 2ashk)A dhe
ksht) 5 sht0 n shikim t &ar &r t o-r)ar &ik&amje t tjera0 &r t the**)ar0 &r
t korri.j)arA &as s (i*s re,)*tati i &amjes s -)ndit0 me.jithat0 m)nd t ndr/shojn
n.a ajo e &ara Nse kjo sht e rra**0 &or n trsi0 ksht) 5 'aret n.a -akti se ajo
5 s &ari trhe5 'mendjen ton &r t 'et0 n &r.jithsi0 .jithasht)0 sht ajo 5 na
intereson m0 meritat a&o demerits e nj 'e&r arti &r ne &r(aktohet kr/esishtA dhe
m2etet n d)ket e &ara dhe t -)ndit ende e njjt
Ni*at &jes0 e*emente0 momente ant e 'e&ra arti 'et0 e (i*a -aktor0 -a,a0 -a5et e
&rsht/&jen se (i*at *i.je e 'etkna5si ne tani m)nd t ndr/shojn edhe n ana*i,n
estetike dhe thirrje &r t 2r kt0 do t 2hen si krkesat e &r.jithshme t kritika
ndaj &)ns s artit E se &rsht/&jen t .jith indi'idt n t .jith &r-)ndim n nj
&rsht/&je t 'etm t &r.jithshm dhe kjo n k)&timin e kna5si si dhim2je sht0
n 'end0 se kna5si e thjesht sens)a* tejka*)ar n *artsi dhe &arimi mora* n)k sht
shke*)r0 me &ak -ja*0 se k)shtet e 2)k)ris n k)&timin e n.)sht n.a t
&rm2)shen +e&rat e artit t ket si.)rimin sh&reh)r t kt/re k)shte'e0 t (i*at jan
2ashk)ar n nat/r n m mn/r t rastsishme0 t rea*i,)ar n 2ashk&)nim m t
-a'orshm0 t (i*at disa edhe 'etm 2)k)ri artistike si 2)k)ri t 'rtet doni &r t
a&*ik)ar
+endos)r n krkesat artCork e nj &rsht/&je t 'etm t &r.jithshm koordin)ar
krkesn 5 ai kishte &r t 2r nj &rsht/&je t m)ndshme t -ort dhe i .jat si0 jo
d/0 siB ndodh edhe n 'end n kt krkes 9e&se n rast t dshtimit t t/re n)k
sht 'etm 'etkna5si 5 kemi atri2)ohet kom2inimit )ni-orm t sh)m-isht
'et0 dhe *artsia e &rsht/&jen se -iton 'e&ra arti d)ke h)m2)r0 &or ajo n)k m)nd
*eht t 2jer n s/0 se dhim2ja e k)ndrshtim ndodh se&se at 5 n)k i &rshtatet n
nj 'e&r arti n nj &rsht/&je t 'etm0 ose t &ajtohen &r-)ndimisht se n)k sht e
*eht indi-erent &ran njri@tjetrit m)nd t 2het Pr kt sht -akti se0 &asi ne
&rsri sh&rehin krkesat e *idhjes t 'etm n 'e&ra arti 5 ne jo 'etm &r .jrat 5
na rrethojn Bdo dit0 'end0 .jithasht) kontri2)on dshirn mashtr)ar n kt drejtim0
edhe n dhim2je
O n -i**im ajo d)ket e nat/rshme &r t krk)ar n.a sh&irti a&o dis&onimin e
&r.jithshm t (i*in dominon nj 'e&r arti nj karakter me e&sh0 n mn/r 5 &)na
e artit n trsi t 2j nj &rsht/&je t &*5/eshm t (i*at n.anjher n.a ana tjetr
d)ket n k)ndrshtim 5 ne marshime e 'arrimit0 i trisht)ar kn.0 tra.jedi0
Roman(es0 t (i*at &r-)ndohet trisht)ar0 *e -are si si Por ne n)k do t na d)an0 k)r
ata n)k na &*5ente ende si nj e tr 9i k/ ashensor kontradiktL
Kr/esisht ajo sht as&ekti i &ajtimit0 n t (i*n dek*arata sht0 nj &ajtimi 5
m)nd t jet &jesrisht &r shkak t ides s &r-a5simit 'et0 me k)sht 5
konk*),ioni i trisht)ar &r t thn ksht) si nj mohim i d/ t k5ija'e d)ket i h)t)ar
rreth k) ideja e drejtsis &ena*e takon0 &jesrisht n -aktin se nj h)mor i trisht)ar
n&rmjet sh&rehjes d)h)r t &ik**imit dhe jo *ehtson ,.jer)ara dhe n 5o-t se ne
n)k kemi asnj ars/e o2jekti'e &r t &osed)ar hidhron0 t *eht t .jeni kto -)5i
&ajt)ar t sh&rehjes me kna5si m t madhe se dhim2ja e trisht)ar h)mor0 rast n t
(i*in ne kemi 'n 'eten n nj k)&tim t 'etm n.a jasht N -akt0 ne dash)ri
ndonjher drejtimin e=(itations -orta &ran)es dhe nj ndr/shim n nat/rn e kt/re
e=(itationsA kjo &r-shin &or ndonjher &r t 'n 'eten n nj .jendje sh&irtrore
disi 2ara,)ar trisht)ar Gjithmon 5ndron &or n iden e trisht)ar ose ,h'endosjen
n nj h)mor t trisht)ar0 nj shkak &r &akna5si0 t (i*at d)het t tejka*ohen0 n)k
sht 5 t thahet kna5sin e trA &randaj &o ksht) d)an disa me*odi t trisht)ar
dhe tra.jedi n)k di as.j n.a &ajtimin e n.jarjes )n&*eas)re n ato n)k 2het n
mn/r e-ekti'e t mja-t)eshme Gjithasht)0 j) do t m sh)m t .a2)ar nse do t
donit 5 t sht/j rn0 ajo 5 j) keni n nj roman t trisht)ar &r-)ndimtar a&o
dram0 'etm n iden sh&esh n t 'rtet jo sh)m t -ort t aktrimit t &ajtimit e@
5arkA 6 sakt0 kjo ka t 2j me t .jith rrjedhn e drams a&o roman0 ajo 5 jan
n radh t &ar 'jen n konsiderat0 &a &en.)ar 5 e ka &r t &ar nj .a2im n t0
k)r &)na me an t kom&*etimit * nj am, e hidh)r n nj ide )nre(on(i*ed N -akt0
-akti i &)n'e t ti**a n)k sht e mja-t)eshme &r t j)sti-ik)ar t njjtn .jA N
'end t &ajtimit &r-)ndim sht ai 50 n t (i*n arti ka &r t o-r)ar nat/rn0 k) j)
m)nd t ket moti' i mtejshm0 5 edhe n 2otn e jashtme t Artit A** ,).ehe nj
&r-)ndim &ajt)es0 &)na e artit0 &or tashm sht e &ranishme n 'et'ete
Nj n the**si m2i &)nn indi'id)a*e t ana*i,s dhe kritiks s artit ka d/ an0 n
5o-t se j) keni at 5 t krkoj &rsri at 5 Bdo &jes0 se(i*a an e &)ns n.a 'et
'etkna5si tona ose 6i?-I**i.keit kontri2)on n &rsht/&jen estetike t tr0 dhe e
(i*a0 n &r&)thje me *idhjen e tij me &jest e tjera 0 -a5et a&o si &jes e tr
-a5enA se&se kjo do t ishte nj .a2im i madh &r t s)&o,ojm se '*era estetike e Bdo
&jese sht 5 t matet 'etm n.a *idhja e saj me &jesn e m2et)rA Prk)ndra,i0 ai
.jithasht) ka &jesn e 'et t &rsht/&jen estetike t trA dhe ksht) sht Bdo .j
tjetr 2ara,)ar0 nj ima,h me -i.)ra t 2)k)ra a&o t n.j/ros)r 2)k)r si m e mir se
e 2)k)r me &ak 6e.jithat0 e-ekti estetik 5 sje** diBka &r 'eten e t/re0 asht) si edhe
t jet me at 5 de* n.a marrdhniet e tij me &jesn tjetr n k)ndrshtim t
'endos)r h)mor0 dhe d)het t jet nj 'e&rim i mir 'etm me t .jith &jesn e
m2et)r jan n k)ndrshtim &*5e)0 ksht) saj do tPi diBka Qn'ersRhntes m2eten n
-)5i t &r.jithshm0 me.jithat0 n 'et'ete e-ektet mr,iti indi'id)a*e mja-t mir n)k
m)nd t &ajtohen me ra&ortin &r &jesn e m2et)r n nj e-ekt t kndshme t
&r.jithshm
Tani ajo n)k sht krejt e m)nd)r &r 'eten &r t rrit)r t .jitha k)shtet indi'id)a*e
t kna5shme n maksim)m &a rn me t tjert n t njjtn &)n n kon-*ikte'e a&o
k)ndrshtim t ti** B 2)k)ri m t madhe t n.j/ros)r0 e &rsosmri maksima* t
'et -ormat e rra** n &r&)thje me t 'rtetn e karakteristika'e dhe krkon t t
madhe *idhjen )ni-orme 5artsia me krkesn sh)m**ojshmria e madhe e
m)ndshme m)nd t 'ij n kon-*ikt Rre.)**i i &r.jithshm sht tani &r t rrit)r
Bdo k)sht e 'etkna5si 'etm n at mas 5 ajo n)k do t -itoj me -*etn e &ar
&rmes do2simin re,)*ton t 'a,hd)eshm t tjera aestheti(a**/ m h)m2)r se N
&r2rjen t madh t k)shte'e0 &or t (i*at 2ashk&)nojn n &rsht/&jen e 'e&ra arti0
kt) n m)nd t 'endos0 n &r.jithsi0 'etm orn e artistit
9i K)shtet e &r.jithshme 2)k)ris s artit i &rkr/er m)nd t -orm)*ojn katr0 s
&ari0 se t .jith .j 2het -or( m t &*5/eshm n ri&rodhim n.a ek,isten(a e
se(i*it antarA s d/ti0 se ajo do t h)m2as d)ke sht)ar ndonj &jes t tjera t tijA s
treti0 5 d)ke *idh)r &jest e h)m2jes 5 .jenerojn -)5i n e-ektin e sh)ms s
indi'idit .jithasht)0 se si -isnik dekom&o,imi0 t -it)arA s katrti0 5 n asnj *idhje
tjetr0 e m sh)m &jes do t -itoj 9i.)risht0 2)k)ri e ti** e &rsos)r m)nd t
konsiderohet 'etm si nj idea*0 t (i*in artisti d)het t krkojn &r t &ra-r)ar sa m
sh)m t jet e m)nd)r
Nat/ra k)jdeset ka5 &ak &r t thn &r t &rm2)sh)r kto k)shte N disa
&ei,a,he'e t .jitha &jest dakord s 2ashk) n mn/r 5 Bdo -akt rrit n.a kom2inim
me &jesn tjetr 2)k)ri e tr0 &ikt)r &ei,a,h d)het .jithmon t ndihmoj atje0 dhe
ksht) kr/esisht artin e nat/rs0 &r t krij)ar nj &)n t &rkr/er 2)k)r N.a ana
tjetr j) merrni n.a nj arti t &rkr/er0 ajo 5 j) doni0 nj &jes e madhe &ak e k/ a&o
ai0 ana*i,oj &)nn n &jes sh)m a&o &ak0 j) do t jet n .jendje &r t k)rr a5
sh)m dshira si nj e tr0 d)ke trhe5)r n.a &jes t 'eBanta0 si nj n.a m)nd t
m2*idhte 2ashkimin e t/re 6)nd t jet nj &ikt)r0 &oe,i a&o disa 'e&ra t tjera t
artit t .jeni ndonj dekom&o,im n &jes0 me mendimin e t/re t 'eBant 5 j) do t
-it)ar t .jith0 ksht) 5 do t jet 'etm &r t n=jerr n kt dekom&o,im N.a ana
tjetr sht si.)risht se n 5o-t se nj 'e&r arti d)ke sht)ar nj &jes ende m)nd t
-itoj0 ksht) 5 kjo shtoi 'e&r arti do t ishte m e &rsos)rA &or 'et -akti 5 t
m2rohet n ndarjen e madhe t 'mendjes dhe sh)m &jes e 'shtir &r r)ajtjen
ndjenj t -ort t *idhjes t )ni-ik)ar d)het t m2ahet0 &r(akton k)-ijt kt)
Krkesat e msi&rme &r &rsosjen e nj 'e&re arti &ajtohen a5 sh)m me krkesat
e &rsosjes s nj or.ani,mi t 2ien dakord 5 nj &jes e karakterit or.anik t nj
'e&re t artit si karakterin kr/esor t njjtn krkes Ndrkoh0 ai sht krijimi
or.anike e artit &)non m sh)m &r &rm2)shjen e menjhershme t 5**ime
dshirn0 ne &erimeA ka-sh'e dhe or.ani,atat e njeri)t &r t si.)r)ar 5**imet
jetsore t &r.jithshme Gjithasht) re-eren(a &r n.jashmrin e 'e&ra arti me
or.ani,ma'e konsideratat m t drejt&rdrejt jo n doktrinn e at/re 5 ende m)nd
t sh&toj kt
Pr'eB ksaj &r t marr &aras/sh nj 'e&r arti n.a k)shtet e saj t 2rendshme0
sht e rndsishme &r tP) marr &aras/sh t njjtn .j n &r&)thje me
marrdhniet e saj t jashtme0 k) k)&timi i saj ndodh 'etm n dritn e &*ot :do
ima,h ka 'endin e saj t 'eBant n ,h'i**imin historik t &ikt)rs0 t jet marrdhnia
e si.)rt &r t ima,he'e t t njjtit mjeshtr0 t njjtn shko**0 mjeshtra'e t tjera0
shko**at e tjera0 shije dhe interes t kohs0 t n.jashme &r t &as nj res&ekt t
(akt)ar ima,he t tjera dhe sht e ndr/shme &r t tjera t t/re 0 sht e nj -a5e t
(akt)ar n '*er ndr t tjera0 e t tjera n *idhje me t Kjo sht 'eBanrisht e *idh)r
mjeshtra'e dhe 'e&ra'e t artit jo 'etm nj konsiderat materia* &ashtershm m t
rndsishme0 &or sht edhe n ndjekje t kt/re marrdhnie'e sht 2)rimet m t
rndsishme arsimore &r t .,)ar dhe t k)&t)arit e artit Edhe krahasimi i 'e&ra'e
indi'id)a*e t &rm2ajtjes s artit t 2jn &r disa kam&ion t madh m)nd &o a5
interesante sa do t 2hen )dh,)eseA siE 9istine 6adonna e Ra&hae*@s dhe
Ho*2einPs(hen0 histori Ra&hae*@s dhe 6i(he* An.e*oPs(hen krijimin e 6i(he*
An.e*oPs(hen dhe Riets(he*Ps(hen Pieta etj
Kjo n)k sht e disk)t)eshme0 nj 'e&r e artit0 &a ndonj ndjekje t 5art t
ndr.je.jshm t kt/re marrdhnie'e t jashtme t t njjts ide sh)m e saj
nat/rore0 me sa d)ket n.a momentet e 'eta t 2rendshme dhe t nat/rshme t jet i
*idh)r me t sho5ata'eA &or disa0 nse jo metodike0 arsimi &rmes artit sht0 &or edhe
n ed)kimin e Bdo asht)@5)ajt)r arsim)ar dhe &astaj .jithasht) *)an ro*in e saj n
sho5atat e &a')**netshme me Nj '*ersim i d)h)r i nj 'e&re arti m)nd n Bdo rast
t 'etm n *idhje me nj njoh)ri m t mir t rrethana'e t tij n tr artit se
-ormimin mesatare shtetrore sht e ,akonshme 5 t ndodh



XXI. Rret" #orm mosmarrves"je est"etician !"e pa$n
est"etician n li!"je me
artet pamore.
N)k sht nj sh)m t &r.jithshme0 5 *idhen me tr estetik0 d)ke &r-shir
m),ikn dhe arkitekt)rn me 'ar. e tij t trhe5jes0 kon-*ikti midis aestheti(ians
-i*o,o-ike0 t (i*at s sh&ejti do t re-er)ara &r *ehtsi si mosmarr'eshje -orma
estheti(ian dhe &a.a estheti(ian0 &or )n jam kt) &r &r5endrimi i interesit dhe &r
t shman.)r as&ekte'e *ehta a2str)se0 do t marr n konsiderat k)-i,imin n -)shn
e arte'e &amore0 d)het .jithasht) t ndihmoj kontakt me kontestet -i*o,o-ike0
'eBanrisht &asi ai sht i koh'e t -)ndit midis +is(her dhe <immermann0 shkoni
&ak h)m2)r Masht estetik -i*o,o-ike0 &or kontesti sht kr/er kr/esisht n kt)@
&r&)thje me k)-i,im ose me as&ektet kr/esore kt) &jesrisht &r .j)hn0 disa ata
d)ket &r t m sje** n .j)hn
6osmarr'eshja ka t 2j me &/etjen e m&oshtmeE &rdoret si e ti** n '*ern e
nj 'e&re arti diBka n the*2 t nat/rs s &rm2ajtjes0 ajo &r-a5son '*ern e ides0 e
(i*a sh&rehet n jo Bdo .j n k)ndrshtim n -orm0 n t (i*n &rm2ajtja sht
&r-a5son ka0 dhe at 5 artistt t re-*ektojn nat/rn deri n k)-ijt e (akt)ara
karakteristike0 &r'eB &r t o-r)ar0 &or D)het t &arashikoj se kost)met e artistit n
'end t shkojn atje &r t sh&reh)r Bdo materia* nj0 nj ide n -orm t 2)k)r0 t jet
ajo ndonj t drejt s)2stan(0 e (i*a m)nd t sh&rehet si m &osht0 dhe ai d)het t
ndr/shoj -ormn nat/rore t o2jekte'e n kt k)&tim0 'etm &a &r t -a*)r
karakteristik sh)mA ose shkoni &r t sh&reh)r nj materia* t '*e-shm ose t
&aktn interesante &rm2ajtje n Bdo -orm0 n mn/r t 5art dhe me -or( t
njjtn .j re,)*ton &r 'etdijen0 dhe t jet kjo ndonj -orm 5**imet e ti**a mja-t t
kna5shme 9&ektator0 ai sht 5 t kemi .,imin e d)h)r t artit0 t -orm)ar shijen e
tij n nj k)&tim t ti** 5 ai ose &rm2ajtja 5 sht n 'end t k)ndrtn n.rit)r n.a
-ormaA dhe kritikt e .j/kimit t tij dhe jo si&as '*ers s &rm2ajtjes0 -orma e me
'end e ' at0 ose -ormn n t (i*n ai sh&reh 'eten0 rasteL 6e nj -ja*0 arti ka m
sh)m &r t kna5)r interesin n &rm2ajtje a&o -ormL
Ajo do t tre.ohet se k/ ar.)ment0 si sh)m hass*es t tjera n &jes &r shkak t
-aktit se j) n)k e k)&toni -are &r kt BshtjeA n deri m tani0 &or arrin t 2j t
5art0 d)ket si *)-t midis d/ &ara.j/kime'e 5 d)het t to*erohet O n -i**im0 edhe
&se dik)sh m)nd t mendoj se ai do t ,.jidhet *eht n.a rre.)**i se arti k)rr 'etm
ka &r-a5s)ar o2jekte me nj &rm2ajtje t '*e-shme sht edhe ars/eja &r nj
-orm t 2)k)rA &or kt) k)ndr -orm estheti(ian do sh)m e .atshme0 &asi ai 2eson
artin e t 5enit n .jendje &r t ja&in h)a 'eten &r t 5en o2jekte t &oshtr ose ato
t '*era'e ne.ati'e n.a ana e mn/r n '*erA dhe se si &r(aktimi i 5 t -ormoj
dhe &rm2ajtjen s 2ashk)0 ksht) 5 j) n)k m)nd t 2j t d/ja &ara*e*i,mi 'aret
'*ern e 'e&ra'e t artit
N mn/r 5 t marrin mosmarr'eshjen m2i t .jitha0 &asi ai sht jasht dhe
sht ,akon t m2ahen n.a njri@tjetri dhe k)ndr Bdo -orm dhe &rm2ajtje0 ne &ara
s .jithash m)nd t -*asin -ormn Estheti(ian *idh)r me nj shem2)**
Kjo Ba((h)s N)&id arrin nj tas me 'er0 m)nd t -ormojn &rm2ajtjen e nj
&ikt)r a&o nj .r)& &*astike O n.a 'iti ne 2esojm m n &erndi'e t 'jetra dhe
&ro--erin. i nj i*aB sht nj 'e&rim sh)m &ak0 kjo &rm2ajtje n)k ka interes ajo 5
e 2ri at '*er0 ndrsa &r t tre.)ar Por ai sht d)ke -it)ar nj sh)m interes n at
5 je& nj m)ndsi &r t sje** -orma t 2)k)ra dhe karakteristike e njeri)t dhe sti* t
kndshm n kt &o,i(ion t moder)ar dhe &r2rjenA dhe madje edhe n 5o-t se ne
t 5ndr)ar n at &rm2ajtje n d/shim0 n)k e di se kto &ara5esin nj ,.jim ose nj
sk)-je nate n Ba((h)s0 N)&id0 e (i*a harton0 &o,i(ionet0 &r&i*imin &r&)thje sti*0
karakteristikat e s)ksesshme t *)*,im t &*ot t 2)rrris do t &r2a**et me ja&in
*)*e &astr mosha e re0 &r-a5simi ende ndjehen dhe '*era N.a ana tjetr ajo
ndihmon n nj m)n.es t &r-a5simit -orm as.j artistit k)r nj &rm2ajtje edhe
m e '*e-shme e &)ns n mn/r t 5art t mja-t)eshme ,2)*on0 &o e njjta sht
,emr)a sh)m0 t 'ar-r0 &ara5itja d)ket n *idhje me '*ern e &rm2ajtjes0 ndrsa
m &ak e rndsishme0 dhe madje edhe m)nd t arrijn &r t n)k sht materia* i
&*5/eshm &rmes &r-a5simit artistik e stim)*it t *art 6endoni0 &r shem2)** E
Bar2erini 9atir
N &r.jithsi0 &rm2ajtja e 'e&ra'e t artit t artit n)k sht i 'eBant0 &or i
,akonshm i saj me jetn0 historin0 *e.jenda0 miti i shken(s N)k ka art &r t marr
at n.a ajo0 &or n radh t &ar &r t marr at n mn/r 5 ai nj -ormat t 2)k)r
ekran i &rshtatet asaj 5 sht &r t kon(e&timit artistik0 s d/ti0 &r t &r-a5s)ar
at n kt -orm +*era e nj 'e&r arti n)k m)nd t 2j at 5 j) keni &a art0 &or
ajo 5 arti shton rritjen e '*ers0 ose '*er si ajo krijon 'etm
9h)m s)2stan(a &r-a5simit t &rm2ajtjes t rndsishme0 sidomos ato t
nat/rs -etare a&o mito*o.jike0 jan .jithasht) t -r/tshm n *idhje me m)ndsin e
&re,antimit dhe &r&i*imin -orma e 2)k)r0 e madhe0 e*e.ant dhe karakteristike0 dhe
o2jekte n kt mn/r t rndsishme t artit Por '*era e saj &r artin n.a &rm2ajtje
t estheti(ian sht &jesrisht e ek,a.jer)ar dhe &jesrisht kon(e&t)ar n.a nj &ik e
.a2)ar e &ar0 d)ke mos mend)ar '*erat D)ke -i**)ar n -orm0 &or sht 2r
&retendime t &a'ar)ra T &r,iera m *eht dhe t h)t)ar &)2*ik)n interesin *aik
joartistik n &rm2ajtjen e nj 'e&r arti me interesin e artit Artisti e drejt0 &or *eht
m)nd t &ro'oj artin m t madh t t .jitha o2jekte'e t &arndsishme0 d)ke i
dhn at/re n.a trajtimi karakteristike dhe me sti*0 interes i (i*i sht trsisht
&a2ashkmatshm me &rm2ajtjen e saj Gjithasht)0 kjo shka** e 2n &raktikisht t
dek*ar)ar &r Bmimet e 'e&ra'e t artit Ata n)k jan t0 dhe me t drejt t mos
&a.)hen n 2a, t '*era'e t ardhshm sht &r t &r-a5s)ar nj ide0 &or '*erat e
'ar)r &rshkr)ar n -orm arti
Edhe &se -oto.ra-ia -etare n)k sht &r t *)-t)ar &rsri0 &r t .jener)ar
&rk)shtimA &rk)ndra,i0 ai ka &r 5**im0 &ra si nj -oto kishs0 &r'eB 5**imet e tij
t artit t korres&ondojn me nj tjetr 5**imA 'etm jan t d/ 5**imet *ar. dhe ka
at as.j t 2j &rk)shtimin0 e (i*a ka t n.jar t shkaktoj &)nsim me
&rm2ajtjen e ima,hit me .,imin e artitA &o m sh)m dik)sh i je& 'eten n soditje
de'o(iona*e t nj ima,hi -etar0 m 'jen interesin artit n ima,hin0 me an t ksaj n
2)k)rin e -oto0 &ra&a dhe anasje**tas Pra0 j) n)k m)nd t dshironi t &ar
a2hIn.ende e &)nsimit me &rm2ajtjen e &rk)shtimit si &jes e artistike t kna5et
'et N &r&)thje me e-ekt t ndonj &rm2ajtje tjetr Interesi i 'rtet i nj 'e&re t
artit si t ti**0 &ra n -ormn e interesit0 madje edhe nj mja-t t 'eBant0 me as.j
tjetr t krahas)eshme0 interesi0 dhe &r kt interes e-ekti' &r t &rodh)ar dhe t
kna5)r m/k ka e-ektin e 'eBant t s)2stan(s dhe jo an)*oj se ashensor Nj
ima,h0 i (i*i sht nj sken e trisht)ar0 jo &r t na 2jn t trisht)ar0 nj ima,h0 i (i*i
sht nj sken e tmerrshme0 jo &r t na trem2A sht rasti0 ather kjo sht nj -oto
e ke5e Nj ima,h0 i (i*i sht nj sken t 5et0 si.)risht0 sht 5 t rris .,im t
&r.jithshm 5 Bdo 'e&r e artit n t .jitha0 madje edhe 5 ka &r t ,.j)ar
&rm2ajtjen m serio,e0 n.a *)ajn instinkti e ima.jinats ton a&o ima.jinat t ,n
dhe t kna5)r0 &or 'etm kjo0 n)k nat/ra e 'eBant e .,imit 5 *)an n sken0
,.joj n ne0 5 ka m te&r t ja& dorhe5jen &r t 2r at 'end
D)ke m&arshme Qn do t thot0 t ket shter)ar ndjeshm0 B-ar sht &jesa 2r
e -orm@aestheti(ians kt) dhe atje n m2shtetje t mendimit t t/re t artit n *i.jin0
kam krk)ar 5 ajo t 2j sa t jet e m)nd)r me termat e &rdor)r ,akonisht
n 62etet trsisht e &a5art se si n t 'rtet -ormojn dhe &rm2ajtja d)het t
&r(aktohen k)ndr njri@tjetrit0 e (i*a n)k sht -aji im0 &or &r shkak t
mosmarr'eshjes &r &jesn m t madhe 'etm &r kt d/k)&timsi dhe &a5artsi
5 sht n t 'rtet n kt drejtim0 sht e 2a,)ar Por ajo 5 estheti(ian &a.a
k)ndr m&arshme0 n t .jitha indetermina(/ kon(e&t)a*e m)nd t &r.ji.jem &or
o2jekti'isht sh)m n.a arritja e tejd)kshme0 konsideratat e -orm@estheti(ianL Qn
mendoj se deri tani )n mendoj se ai sht n t djatht0 n 'ijimE
K)r 2a**a-a5ohen me -ormn e tij t &ret as.j n shem2)jt e &rodhimit &r
&rm2ajtjen e &ikt)rs0 si ide a2strakte 5 Ba((h)s N)&id &ara5et nj i*aB0 ksht) 5
red)ktimi i '*ers s &rm2ajtjes &r artin m)nd t d)ket e 5art Por as.j tjetr 2n0
&or kto -orma n nj k)&tim m t *art t 2)k)r0 &or 5 ne t trajt)ar t rinjt0
'ita*itet0 rehati m t madhe0 *irin dhe *ehtsin e *'i,jes n.a ajo 5 t .jith &a
asnj -orm t d)kshme0 n 'end sht nj &rm2ajtje 5 kemi me &r'ojat tona t
jets &r shkak t ms)arit t ndrt)ar si ne msojm &r t ndrt)ar nj &rm2ajtje e
-ja*'e dhe karaktere0 ishte edhe ajo e at/re &rm2ajtjes sht n nj marrdhnie m
t rndsishm &r -ormn0 &asi kjo 9i.)risht 5 ne jemi t &rdoren k)do0 5 sht
m&osht)r nj e &a')**netshme0 2r ,akonisht n dis&o,i(ion n.a jeta e na0 9ho5ata e
-orm)*arit t &ritet si nj Bshtje e nj &rsht/&je t m/k 'et0 n kt mn/r &r t
*'i,)r nj &jes t &rm2ajtjes tethered mendrisht direkt n kt 'eten time0 dhe
d)ke trans-er)ar 2)k)ri e &rm2ajtjes n -orm)*ar ;shih Fi. 9ekti I%30 &or kr/erjen
ksht) n -akt nj .ra2itje n &rm2ajtjen0 dhe ather j) me si.)ri m)nd t *eht t
5ortoj &rm2ajtjen a5 t 'ar-r sa e &arndsishme &r -ormn 5 re,)*ton
&as)r)ar N the*20 kjo sht e tr de&rtimit t -orm dhe &r t -orm)ar
marrdhnie sens)a*e me &rm2ajtje inte*ekt)a*e dhe t .jith ndrtimin dhe
,.jerimin e ktij &rm2ajtje &r t (i*at ajo sht nj A2s(h*)sse n kr/e t ides s
&r.jithshme n '*ersimin e nj 'e&re artiA j) 'etm d)het t njjtn '*er jo n
mn/r t njanshme d)ke krk)ar n &ikn m t *art t nj ide a2strakte N detaje
No(ioni ende t &a&r(akt)ar 5 Ba((h)s N)&id &ara5et nj i*aB do t0 n -akt thon
&akA e .jith &as)ria e ide'e sho5ats t '*e-shme0 &or e (i*a ,.jon mishrimet
i*)str)es e tij me nj .oditje dhe &ara5et ima.jinatn &r t n=jerr dhe t &r&)nimit
t mtejshm do t thot sh)m
Ksht) d.j)ar sh&esh0 dhe sidomos e 9(hi**er0 me theks a5 sh)m t &r-a5s)ara
&ohimin se e-ekti i s)2stan(s ose &rm2ajtjen e nj 'e&r arti t shkatrr)ar n 'end
se &rmes artit d)het t n.rihet sht0 a n)k sht .j/sm e 'rtet dhe .j/sm Nj
ima,h me &rm2ajtje t trisht)ar &r ne0 si.)risht n)k t 2jn t &ik**)ar0 n)k do t
trem2 nj -oto me &rm2ajtje t tmerrshme0 se&se ajo edhe n k)ndrshtim me
5**imin e shkon artit t na ,.joj &akna5si Pra0 t 2j -oto0 &or diBka e trisht)ar0 e
tmerrshme sht0 ai d)het t 2j ima,hin e mir n.a nj moment &ajt)ese0 ose o-erta
n.a Bdo &ron t kndshmeA ose krko n.a nj 5**im t jashtm0 t ti**a si r)ajtjen
historike a&o edhe &aranda*imin0 &or kjo n)k i &rket n -)shn estetike0
j)sti-ikohet 6e.jithat0 ka ars/e &se nj ima,h n)k d)het t de'otshm0 i
.,)eshm0 i 5esh)r0 me shaka dakord me &rm2ajtjen e saj neA 6 sakt0 m sh)m
ajo sht n .jendje &r ta 2r kt0 dhe &ro')ar kjo &ro'on m direkt -)5in dhe
'*ern e saj Dhe dik)sh ndoshta do t .jeni nj &ei,a,h n.a N*a)de Lorrain0 &ra t
ke50 se ai sht n .jendje t sje** n mendje ndjenja e B)ditshme e s/ t hareshm n
nj &eisa,h ita*ian -)5ishm n ne0 ajo do t t ket shkatrr)ar dhe jo &rmes artitL
Tani si.)risht n)k ka skena t .,)ar ose komod sht n -oto n t .jitha na e
sje** t njjtin .,im0 t njjtn .j m)nd t 5et t 2ien dakord0 sik)r t ishim n
-akt edhe n &jesn sken0 dhe t *n &eisa,hin m t 2)k)r &ikt)r)ar &as disa
as&ekte ende t h)m2as sh)m n.a &rsht/&jen e &eisa,hit rea*e 0 me.jithat0 m)nd
t o-rojn ata &r t njjtn .j tjetr N Bdo rast0 m)nd t &rodhohen n ne n.a
ima,hi i nj ,2)t)r t atij ndjenj0 e (i*a do t jet n .jendje &r t krij)ar skenn n
rea*itet a&o nat/re n neA dhe Bdo ima,h tjetr sht dhe d)het m &as t na ,.joj n
'end se .jithmon e njjt K)nstheiterkeit &r.jithsi &ajtohen me &rm2ajtjen e tij t
tjera ndr/she '*e-shme Do t he5 njohs kjo n.a &rsht/&jet e tjera0 5 t ket
K)nstheiterkeit &r.jithshm i &astr0 ksht) 5 ai i &*5en t 2j at &r 'eten e
t/reA &or ai e 2ri kt 'etm 'etm nj a2straksion n 'end t &rsht/&jen e &*ot t
.ja**a 5 m)nd t 2j &)nn e artit dhe d)het t 2j
K)sh tani nat/risht m2etet 'etm n e-ektin m t &r.jithshme ose t &rin(i&a*it t
&rm2ajtjes dhe indi'idit 'etm &as -r)ta'e 5 ajo m2an &r 'rejt)r dhe '*ers)ar0
dmth n.a -oto -etar ka as.j t mtejshm dhe krkesat si rin.ja**je e &rk)shtimit
dhe ndjenjs -etare0 5 e 2jn 'eten ata t .jith ima,hin m)nd t he5 n soditje t
.jra'e 5ie**ore0 &r t de&rt)ar n 'end t si me konsiderat n ,2atimin e
&rm2ajtjes 'endim m2i t marra t ima,hit t .,ojn edhe indi'idt at/0 n.a e (i*a
n)k m)nd t th)het0 me.jithat0 se ai kan nj kna5si t artit thjesht ka majn e .j
n 'end t sendit0 -r/ti i &ems n 'end t &ems me -r)taA &or n.a ana tjetr0 ai 5
sht thjesht mjetet e e-ektit t &r.jithshm &a ndjenja kto 'et0 t &)ns)ar0 .j e
&a samitit
Pra0 n 'end t sh5i&timit0 si rre.)** i &r.jithshm0 5 je e-ektin e 'eBant t
&rm2ajtjes s s)2stan(a'e t t/re d)het t shkatrr)ar n.a ndonj -orm e 'e&rimit0
ajo 'etm &retend)ar Bdo .j t m)ndshme &r t k)ndrsht)ar e-ektin e trisht)ar e
s)2stan(a'e t t/re0 si e-ekt &o,iti'0 )&*i-tin. tij t -ort0 dhe jo kontradiktore &r nj
n 'eten e tij0 &or n 'et'ete &arimi )nanim se ajo n)k sht dhim2ja sht &r t
*arts)ar kna5sin atje
N nj mn/r t ti** 5 )n do t doja t marr -ja*n &r estheti(ian &a.a'e0 a5 sa
)n e konsideroj at t drejtat &r t &r-a5s)ar '*ern e &rm2ajtjes &r art n *idhje
me -ormn0 n rastet k)r0 si t 'rtet n shem2)**in ton -i**estar0 -orma
Trans&ort)esi sht nj &rm2ajtje t '*e-shmeA 6e.jithat0 ka shem2)j t tjer n t
(i*at nj n.a '*ersimet e m&arshme 'etm n)k sht e mja-t)eshme0 dhe &arimi i
Geha*tsIsthetikers t njanshme jo t mja-t)eshme
9iB sht me nj sken ho*ande,e TreatL :-ar e 2n 5 nj njohs i ti** t sje** a5
sh)m i kna5)r0 se&se edhe m)nd t *e t &a.)ajn Bmime sh)m m t *arta0 si &r
ka5 sh)m -otot e &rm2ajtjes kon(e&t)a*e t '*e-shmeL A sht &r t -ajs)ar at0
kjo sht shija e tij e ke5eL Prm2ajtja e skena'e t ti**a0 &or edhe n.a shtrirja 5
kemi dhn at n m si&r k)ndr nj 'ersion sh)m t k)-i,)ar0 asnj
ndrtim Prm2ajtja estheti(ian thot n *idhje meE ajo d)het t jet skena t ti**a0 &or
diBka komod Ankesa a&o ndonjher t ket &r disa as&ekte t K)jdesi0 n mn/r
5 nj her si n rea*itet t ti** nj ,)sIhe sken n.a -a*i dritare0 nj do t d)het edhe
t mos jet me t 'rtet n mesin e t/re Dhe Qn do t thot0 estheti(ian &rm2ajtja
ka n mn/r t drejt &r shkak se ajo n)k ka interes n -)sha t 'rteta a&o t
2esimit merit)ar t jet jo ose 'etm &ikt)r)ar si nj st)dim0 &or sh)m t .a2)ar0 k)r
ai tha se i .jith &re,antimi i skens s dh)rat d)ke i dhn eks&ert ose jo@eks&ert
kontri2)ar as.j dhe m)nd t &r2a**oj &r t0 si at interes0 t (i*at m)nd t jen t
kna5)r me &amje t dritares 'rtet .i-tin.0 t 'a,hd)eshme a&o t &rsrit)ra &r t
kna5)r0 dhe arti kt) 'etmi a'anta,h i nat/rs do t thot se ato skena momentet m
interesante dhe do t jet n .jendje &r t rre.)**)ar kon(i, se 'et nat/ra Kjo sht
nj a'anta,h0 &or jo t .jith0 dhe &r ta thn asnj &esh n &ikt)rat e ktij **oji N
t k)ndrtn0 a5 sh)m interes 5 j) do t donte &r t marr &jes n dh)ratn e
'rtet d)ke i dhn skena0 do t ishte e kna5)r me nj shikimet e shk)rtr0 dhe ata
jan &amje t .jat a&o sh&esh t &rsrit)ra0 madje edhe do t na k)ndrshtojn Pse
ima,het e **ojit tani ,2)k)ro sh)m ,/ra0 &or0 me si.)ri sa**onet e Geha*tsIsthetikern
'et dhe t a&*ikojn &r sto*it e A*2)mit Ne'ojshme nj tjetr interes d)het t 2j
kt krkes0 si ajo merr t njanshme shr2imet &rm2ajtjes estheti(ian Por B-ar
m)nd t jetL
Tani do t jet n radh t &ar t &ranoj -ormn Estheti(ian se &r'eB Bdo .j
&rm2ajtjes sh&irtrisht tethered nj **oj -orma sens)a*e dhe n.j/ra m)nd t drejtohet
m sh)m se sa t tjera ;shih Fi. 9ekt %III dhe %%+I30 dhe se nj merit -oto
,hanr n kt dok)ment0 si dhe Bdo m)nd t krkoj ima,hin tjetr0 n 5o-t se
'etm krkesat e &rm2ajtjes 2ashkan.jit)r n)k sht n k)ndrshtim me t Por ajo
5 sht sh)m m i rndsishm0 ende ek,iston nj interes n at 5 ka t 2j me
-ormn &rshkr)ese dhe &r k)shtet e kontrats &rm2ajtjen n nj0 ksht) 5 ose@ose
t -ormojn aestheti(ians dhe ekstrakte &rm2ajtjes estheti(ian0 m)nd t jet edhe ish@
sht/) at n ann e saj t m)nd Gjithsesi0 sht m mir &r nj thirrje -orma*e si
nj -orm e interesit0 n mn/r 5 t mos e n.atrr)ar me interes t -orms
ideo*o.jike dhe t n.atrr)ar A &ro'oni me tre0 &or di,ajni ende ne'oj &r t
re-er)ar n -ja*0 n mn/r 5 sht n t ka*)arn ;shih sekt +I0 +II0 +III3
disk)t)an theme*)ar &arimet0 interes n t 'rtetn0 )nitet dhe 5artsi0 e (i*a sht
sh)m m &rtej estetike <ona m .jer &or edhe arrin the** n t njjtn
.j 6ja-ton t k)jtojm kt) m &osht n kt drejtim
:do ima,h ka det/rn e &ara5itjes diBka0 5o-t n rea*itet ajo ishte n mendjet tona0
s &ari0 n 5o-t se i 'endos)r0 sht rasti i d/t m sh)m ose m dhn tashm
&a&r(akt)ar Ne shohim &as 'rtets interesa'e tona0 nse n)k sht nj kontradikt
mes asaj 5 sht &r tP) &r-a5s)ar0 dhe &r-a5simi n -oto 2n 'et ndjer0 sh)m
m t madhe rre,ik)n e k)ndrshtim Rea*iteti dhe ima.jinata j)aj n)k m)nd t na
ja&in kt .,im0 se&se 'etm njjt 'etm n nj sit)at t &r&)thshmris s &)ns
s artit0 &ra0 sht i 2a,)ar
Rea*iteti sht sh)m m tej s 2ashk)0 B-ar n)k &rshtaten si&as mendimit ton n
nj &ik t )ni-ik)ar e &ar0 &or ne kemi .,im n *idhjen e 'etme t sh)m-isht0 dhe
-a*nderoj artin edhe kt &)shtet Interesi &r t 'rtetn0 n)k do t &en.oj artin
'et0 t .jith n mn/r 5 t ri&rodh)ar0 asht) siB sht0 &or ajo merr saj ksht)
idet dhe ek,ek)ton t/re0 n mn/r 5 .jendja e *idhjes t 'etm t .jith indi'idt
sht e mja-t)eshme t jet e m)nd)r
N t 'rtet0 edhe t domosdoshme sh&esh -sheh)r &as &arndsishm Kjo ndodh0
n t (i*n interesi kr/esor sht i *idh)r0 t mos dritn kr/esore0 5ndrojn
marrdhniet0 &r t 2r sht e &a5artA &or ne .,ojn &amje t 5art t nj kr/etari
5 e m&osht kto man.si n &)nn e tij0 edhe n 5o-t se -ja*imi i tij sht n nj
Bshtje &rej nesh0 me.jithat0 korr)&sioni *ar.on mos interes)ar n 'et'ete0
&re,antimi i &a5art i s)2stan(s m interesanteA &or se si ne &o 2jm me nj -ja*im0
ne jemi t sh5ets)ar me ndonj &)n t artit
6e.jithat nj .j sht e 'rtet 'etm rndsi d/tsore0 &or ajo n)k d)het t
harrohet Pas .jith asaj 5 ka 5en e &oh)ar0 ne admir)ar artistin 5 e ka &rm2)sh)r
det/rn e 'shtir dhe ksht) me rra** sh)m .e*in.ende &r t sht)ar t .jitha &)nt
n nj &er-orman( t &rsos)r0 dhe sht n kt admirim t diBka artistit n t
njjtn koh si Mo/ ar.)menton n &)nn e tij Nj admiron0 Bmon &or edhe det/rojn
artistt dhe *itar i tendos)r rrethoresh shkak t ka&r(imin e 'shtirsi'e0 t (i*at
&ara5iten &r ne si t ti**0 dhe e .jen kna5sin n admir)ar soditje e &r-itime'e t
ti**a0 &a'arsisht n.a kto n 'eten e t/re jan t &ado2ishmeA m t *eht dhe m t
mir j) do t admirojn e artistit dhe t .jejn kna5si n admir)ar soditje e &)ns s
tij0 k)r tejka*imin 'shtirsi ka nj s)kses i (i*i edhe &r'eB tejka*imin e 'shtirsi ne
siA 'etm nj d)het t ket &aras/sh se kjo tejka*imin edhe me momentet e rn0 dhe
nj i ndihmon me t tjera &r ta 2r kt
M) m)nd t shihni n Bdo rast 5 sh)m momente kontri2)ojn n sim&ati t artit0 i
(i*i n)k m)nd t jet n mn/r t 5art dhe t *eht t da**oj si&as kate.ori'e t
-orms dhe &rm2ajtjes Ka momente0 si sh)mi(a n &r-a5simin artistik t B-ardo
**oji t -orma'e0 t shmt)ar0 si Bdo **oj t &rm2ajtjes0 m t &arndsishme si
s)2*im0 t marr0 as trajt)ar ankesn e -orms ideo*o.jike e as josh e &rm2ajtjes
2ashkan.jit)r n 'et'ete0 ndoshta &or stim)jt e t/re0 k) ek,iston0 shtoni hijeshi e 'et0
dhe k) ai n)k ek,iston0 m)nd t ja&in artin e ti** ende
N the*2 tani artist ka t .jitha momentet0 t (i*at m)nd t kontri2)ojn &r
kna5si n nj 'e&r arti0 &r t 2ashk)ar sa m sh)m t jet e m)nd)rA &or d)ke
5en i ti** m)nd t 'ij n kon-*ikt me njri@tjetrin0 'etm t k)jdeset 5 momente t
&akndshme 'endimtare jan m2i,otr)ese dhe t &ajtohet n trsi d)ke i dhn
kna5si
Tani0 si.)risht0 do t donte Estheti(ian -i*o,o-ik &r as&ektet e rendit)ra t
ndr/shme 5 &r2jn nj 'e&r arti d)het t jet '*ers)ar0 @ do t thot0 si&as (harms
e -orms i*)str)es e stim)j'e t 2ashkan.jit)r me to &rm2ajtjes0 &r-itimet -orma*e
mn/r t (akt)ar @ nj n.a kon(e&tet e 2)k)ris kan n=jerr a&o )ni-orme
sintetikeA 'etm 5 deri m tani asnj n)k sht &r.atit)r0 i (i*i me t 'rtet e
,'endsoi nj *ist t ti** Edhe .)ri e 2)k)ris n)k sht .jet)r0 me t (i*n j)0 si t
ne'ojshme &r &a**to 'etm kon(e&t)a*isht me .)r nj -i*o,o-a*0 nj artik)** n t
njjtn Nis &r t &ar Ni*i n)k do t thot se *ista e msi&rme dhe 2a**a-a5im sht
,)*In.*i(hst m)nd)rA Bdo estheti(ian do t -orm)*ojn t ndar dhe t .r)&)ara
&retendimet e saj me 'e&ra arti &ak t ndr/shmeA the*2 ata jan .jithmon 'ijn n
*artA &or k)rr n)k t jet &r&arsit n.a t (i*at &r t '*ersojm nj 'e&r arti
m)nd t ndi5et n mn/r t njanshme dhe t mirat e -orm t ti** a&o &rm2ajtjen0
nse n.a ana &r2a**et &rk)-i,imet e -orms dhe &rm2ajtjes &rkatse
Kjo n)k sht e disk)t)eshme0 edhe &se ka t 'rtet sht nj &ik e 'etme e &ar
n.a e (i*a t .jitha m *art0 ose ndr/she t historis m2i &retendimet artCork m)nd t
rrjedhin0 kjo sht se ka n i menjhershm i saj e konsideron nj t &astr t jet e
m)nd)r dhe m e *art se thjesht sens)a*e ;&or kjo jo@eksk*),i'e d)het t sje**3
kna5sinA 6e.jithat0 ka disa &ika t ndr/shme t s)*mit n njer, 5 kan m)nd t
2ashkohen0 edhe &se ata m)nd t si**en si&as *i.je'e e=&erientia* ende n)k
,)*In.*i(he dhe -orm)*a t 5art :-ardo e tani m)nd t da**oj -ormn dhe
&rm2ajtjen0 &asi t d/ kan o2jekti'at e t/re tek njer,it
Por kjo e 2n &asi.)ria e da**imit t t/re n t .jitha kate.orit e -orms dhe
&rm2ajtjes n)k sht sh)m i do2ishm &r t marr t konsiderata'e t *art
estetike0 (i*at jan ato0 &or t n.rit)ra n hass*es e -orms dhe &rm2ajtjes estheti(ian
estheti(ian
N &r.jithsi0 ajo sht me t .j/k)ar nj 'e&r e artit si me .j/kimin n *idhje me
nj &erson0 k) j) m)nd t *'doj sh)m .jra dhe t h)m2as sh)m .jra &a &as)r
nj -orm)* me t (i*n dik)sh m)nd t .j/koj at n mn/r adek)ate n &et Nse
j) m)nd t ar.)mentojn *idhje edhe me nj njeri0 nse ai sht &r tP) '*ers)ar m
sh)m n.a -orma e tij a&o &rm2ajtjen e sajL Por ask)sh n)k do t .jeni kto kate.ori
mja-t e do2ishme Nj do t krkoj t njjtn .jE n)k do t da**oj 5art -ormn dhe
-ormn e 2ashkan.jit)r me to &rm2ajtjes inte*ekt)a*e kr/esisht 'etmL N)k sht
nat/ra e 'et &rm2ajtja n.a -ormn e saj t 2rendshme t &r(akt)ar dhe &r kt
ars/e m)nd t -*itet &r &rm2ajtjen &a -orm me in,)2e.rei-enL Por )n n)k e di se
sa *ar. jo -are sht e njjt si &r '*ersimin dhe '*ersimin e nj 'e&re t artit m)nd
t th)het Gjithasht) do t kishte 2r kt &ik&amje e &r.jithshme0
mosmarr'eshja tr midis -orms dhe &rm2ajtjes estetike estetike 5 n -i**im m)nd
t shkarkoj si shter&A &asi 5 ai sht0 &or n.a nj her0 ksht) 5 )n isha ende n
krkim t sa m sh)m t jet e m)nd)r t marr n t n mn/r o2jekti'e e
m&arshmeA d)ke &r-shir edhe 'rejtjet e m&oshtme m)nd t kontri2)oj
Nse -ormojn aestheti(ians marr nj interes n 'e&rat e artit si nj interes t
'eBant n &retendimin se B-ar do t m)nd t jen t kna5)r jasht artit ose n
rea*itetin nat/ror0 as shken(s0 historis0 mitit0 etj me .jith 2ashksin e &rm2ajtjes
me artin0 &or 'etm me -ormn e artit ksht) 5 kan ata si.)risht sht i sakt n se
arti shkaktohen Bdo k)shte kna5si t menjhershme &r t kom2in)ar0 dhe sht n
.jendje &r t rrit)r e-ektin0 si nat/ra i Bi*tr0 t shken(s etj n)k ) &r&o5 dhe n)k
m)nd t 2j0 B-ar tjetr nj art Arti ka 'eten e tij0 siB kemi thn0 5**imi &r t
,.j)ar menjher nj jet e m)nd)r &astr dhe m i *art se kna5si thjesht sens)a*0
5 .jithasht) merr n &)nn e saj do t thot &r t 2r s 2ashk) t jet e m)nd)r0
arritjen e s)ksesit0 &asi ato jan t arritshme k)do tjetr Por -orma t njanshme
estheti(ian h)m2)r at me *ehtsi n tre as&ekte
Ai m)n.on n radh t &ar n 5o-t se ai krkon 'eBori e e-ektit t artit n diBka
tjetr n.a 'etm n menjhershme0 &astrtin dhe sh)ma e e-ektit t kndshm0 t
(i*at m)nd t jen t krij)ara n.a &)na )ni-orme rrjet t .jitha mjetet n dis&o,i(ion
e kna5si N indi'idit do t thot arti n)k ka as.j k)ndr ,ona'e t tjera &r&ara
ende 'eBant n 'et'ete N k)shtet -orma*e t kna5si kjo e 2n shken(n e artit jo
'etm t 2ara2art0 &or n r)ajtjen e krkess &r t 'rtetn edhe m hert0 se&se kjo
m2i B-ardo krkese tjetr ka &o,it s)&eriore n t0 &or ata a5 sh)m kna5 n artin
n kon-*ikte me &retendimet e tjera d)het0 &or se sht nj kna5si e tr m t -it)ar
&asi h)m2i &r shkak se krkesa thjesht n)k sht e 'rtet0 &or e&shi , 'endin m t
*art kt) 6e.jithat0 &or shken(a n *idhje me kt art e jo &ara&rihet in-eriore0 ajo
k)jdeset &r o2jektet t (i*at ata trajtohen0 jo nj stim)*0 ajo sht -orma ideo*o.jike
ose t &rm2ajtjes 2ashkan.jit)r Artit n.a ana tjetr 2n Por sht sh&esh &r t
arrit)r jo 'etm n.a rea*iteti nat/ror0 &or tejka*)ar 9a e 2)k)r si &iktori m)nd t
&ikt)r)ar nj -/t/r0 sh&rehje e jets n ndr/shim0 ai n)k m)nd t &ikt)rojA dhe d)ket
si nj a.im t */erL Por rea*iteti -i,ik i &*otson krkesat n kt drejtim rra** &astr0
dhe .jithmon m2etet &ra&a krkesat -orma*e0 ksht) 5 &ohimi i s 'rtets 'jen n)k
2es&ro(hnerma?en me t t m2ajn0 dhe sa m)nd t kontri2)ojn n kna5sin e nj
&)n t artit 5 at d)ket i ka&*)ar me karakteristike e tij krejtsisht jasht jets N
kto marrdhnie0 rea*iteti i artit sht i tejka*)ar &a&rshkr)eshme Kjo tani sht
d)ke &)n)ar n meritat -orma*e t -ormn -aktike dhe ideo*o.jike t &rm2ajtjes s
2ashkan.jit)r n at a&o ata n k)&timin e at/re0 dhe n kt mn/r rrit t d/ja
re(i&rokisht n e-ektin e t/re0 &asi kjo n)k sht nj Bshtje e shken(s ose n
rea*itetin nat/ror
N.a art t ti** -orm)es t .jitha mjetet e kna5si t menjhershme0 m2i t (i*n
ajo ka &r t o-r)arA dhe ajo &jes n)k sht e &*ot0 disa jo thjesht t ket -)sha t
tjera0 jo 'etm n &jesn e jashtme &ran njri@tjetrit0 &or n *idhje t 'etme0 'etm
kon(e&t)a*isht n)k -aktikisht da**)eshme0 sht n -)5i0 krijon nj re,)*tat dshir0 e
(i*a n)k sht edhe si nj 2a**a-a5im t e-ekte'e t 'eBanta konsiderohet0 &or n
(i*sin e ndonj da**im t 'eBant dhe ka*on &arimin e Ndihm estetike sh)mn e
indi'idit n &rmasa0 &or sht 'end k)do 5 t ket t njjtn (i*si monoton 5 ai do
t donte t marrin n konsiderat si nj e-ekt t 'eBant artistike0 &or me Bdo art n
&r&)thje me sh)mi( e k)shte t tjera t kna5si sht tjetr
Forma estheti(ian h)m2)r s d/ti0 n 5o-t se ai kon'ertim0 2r n.a artisti n etj
o-r)ara n.a nat/ra0 materia*et e historis0 &r t 2r ato 5**imet e tij t nnshtr)ara0 i
re-erohet 'etm n -orm0 se&se &rm2ajtja n)k sht m &ak e modi-ik)ar n.a se si
j) m)nd t ndr/shojn -ormn dhe &rm2ajtjen e njri@tjetrit
Ai i m)n.on s treti0 nse ai ndrton interesin dhe '*ern e 'e&ra'e t artit thjesht
&r at 5 arti n *idhje me nat/rn0 historin0 etj0 a&o edhe trans-ormimin e t/re i 2n
ata t ndr/shmA se&se n 'end t kontri2)ojn t .jitha k)shtet e kna5si t
menjhershme0 t (i*at m)nd t marr &rsi&r &)n n.a -)sha t tjera &r t
&rm2)sh)r 5**imin e t/re n &)nn e t/re &r t d)ke ) 2r k)shtet e 'eta t
kna5si &r ta
Nse j) 2esoni edhe &se0 t jet n .jendje &r t -it)ar ndonj .j n.a nj da**im t
ti**0 si nj m)nd t &aktn t da**)ar t njjtn '*ern artistike t nj 'e&re t artit n.a
t .jitha '*erat0 ish@si 'etm Baste n km20 e (i*a d)het t sje** artin0 a&o tjetr ajo
5 arti i materia*e'e t &ara5it)ra 2n0 kt t -)ndit si t .jitha momentet mas0 se&se
e t/re sht 5 t '*ersojm nj 'e&r e artit dhe &r t krk)ar0 'etm 5 j) n)k e
konsiderojn '*era e -)ndit n.a ish *odh)rA si '*era e nj k&)('e n)k sht i
rraska&it)r n.a &)na e k&)(ari me toAajo .jithasht) 'aret n.a (i*sia e s)2stan(s0 ai
e merr at
N -akt0 ne n)k shoh asnj ars/e &se jo Bdo .j 5 m)nd t kontri2)ojn n nj -oto
&r t *)tem0 n 5o-t se ajo 'etm jo t tjert0 dhe kna5si m e madhe 5ndron n
mn/rn0 .jithasht) d)het t kontri2)ojn0 dhe se si e B-ar re(i&rokisht ndihmojn
njri@tjetrin &r kna5sin dhe rritet0 k/ a&o ai m)nd t e=(reted n &/etjen se B-ar
sht me '*er &)na e artit si nj e tr Pse d)het nj -orm sens)a*e e 'etkna5si
&r2),in0 n 5o-t se ajo n)k do t ndikoj 'etm karakteristike dhe &r t kna5)r
krkesat m t *artaA &se 9istine 6adonna n)k mendon sht nj &)n ni(er dhe m e
'*e-shme e artit si nj sken n mn/r t 2ara2art t &ikt)r)ar dhe t tort)rs0
&a'arsisht n.a &re-eren(at sht 'etm n '*erat m t mdha t &rm2ajtjes n
mn/r t 2ara2art t eks&o,)ara mirA &se t mos jet i materia*e'e &re,ant)ese e
)*t 'et'ete -orm dhe &rm2ajtje me interes &or t *ejoj &r kna5sin e interesit
-orma* dhe t interesa'e n madhshtin e &er-orman(s s artistit0 &or
ek,ek)t)arA m n -)nd0 &se d)het t **o.aris n kt 'aria2* t &er-orman(s &r
as.j .,im N -akt0 &oth)ajse nj dhe m t mir t t .jithaA Teoria sht e ke5e0
ajo n)k **o.aritet
N.a ana tjetr0 t h)m2)r e t njanshme aestheti(ians &rm2ajtje0 s &ari0 n 5o-t
se ai mendon se arti as.j 2ar0 &r t .jener)ar si ndjenjat dhe ndjenjat 5 ne m)nd t
kemi0 &r'eB artit n nj mn/r 'eBanrisht t -a'orshm0 &a -at)rn e *art e t
mirk)&timit me t sje** n.a ajo 5 sht0 'etm n art ndodh0 rrjet &)nn e mjete'e
t ndr/shme k) njeri) m)nd t jet i &*5/eshm drejt)ar &r t &rodh)arA dhe
m)n.on s d/ti0 nse e konsideron k)shtet -orma*e t kna5si 'etm &r a5 '*er0
&asi ato ndihmojn &r t si.)r)ar &rm2ajtje t '*e-shme n drit0 &a trhe5)r '*ern
e t/re t e&shit n -at)r
T d/0 me.jithat0 m d)ket se m)n.on0 5 ato o-rojn as&ak nj &/etjeA &r.ji.je
&r t krk)ar dhe t 2j 'rejtje n *idhje me artin e ni'e*it m t *art n nj &/etje
5 sht &r tPi m2ajt)r ata *ar. n indetermina(/0 si -orm dhe &rm2ajtje0 5 n
-i**im as &r.ji.je t 5art &or &as t .jitha disk)time'e rreth i thjesht0 a&o &r
5**ime t hetimit n njra &a* ose tjetra m)nd t &r(aktohet &r t 'endos)r
N mn/r 5 t mos he5 kt indetermina(/ t d/0 si &r shkak t disa
konsiderata t &r.jithshme0 )n &r-)ndoj n -)nd me 'rejtjet e m&oshtme
Ba, t &r2ashkt sht nj0 i 'a,hd)eshm n terren0 d)ke e &ar Boj .jithmon
t k)ndrt n nj &amje t ti** t &rm2ajtjes s -orms n -)shat e artit0 si&as t (i*it
Bdo .j sht rrah)r n &rsht/&jen e drejt&rdrejt t nj -orm sens)a*e An.e
mendrisht t *idh)r me &rm2ajtjen0 &asi asnj -irm dhe &arimit t 5art nj
de-ini(ion t ndr/shm t Prm2ajtja0 nj her &r t de-in)ar0 sht i &ranishm Por
sht .jithasht) 5 t takohet me mn/ra t njoh)ra t krk)ar n kt0 &rm2ajtjen0
ksht) 5 t -*asin &rshkr)aj n Bdo *artsi a&o &r.jithsis dhe t .jith mn/rn0
se si ek,ek)timin e njjt0 t &resin &r &r-a5simin -orm0 &a ) *ej)ar t harrojm se
-ormn &or &astaj nj sh)m e &rm2ajtjes *idh)r &r-shin0 dhe se da**imi sht
ar2itrar Ne t sh&je.oj at n shem2)** in&)t
Pr t &ar &rm2ajtjen e &re,antimit 5 Ba((h)s N)&id i*aB t mja-t)eshme &r t
m2ajt)r sh)m n &r.jithsi0 m)nd t &rm2*edhim at n ide @ &or ideja sht
red)kt)ar n nj &ik m sh)m ose m &ak t &r.jithshm t Lnds @ 5 nj t
'jetr dhe t nj &erson i ri sht takohen n nj sit)at t kndshme Pastaj kjo sht
nj -orm e 'eBant n t (i*n kjo ide sh&a** kt &rm2ajtje0 se sht &ikrisht
Ba((h)s dhe N)&id0 t (i*t takohen ksht) Por j) m)nd t shtoni ato n iden e
njjt Pastaj sht deri n -ormn &re,antimit 5 ata t takohen n administrimin e
nj i*aB Kjo m)nd t &r-shij n idenA &astaj ) nis &r -ormn e &re,antimit0 si &r
t &)2*ik)ar t dhnat0 ti&aret e -/t/rs0 &o,i(ionet0 rro2at Dhe j) m n -)nd t
dshironi t shtoni edhe ato &r iden0 se&se n)k ka asnj k)-i,im n t0 ksht) 5 m
n -)nd ka ende mn/ra -ormat drejt)ar 'eten n m indi'id)a*e0 nat/ra e 2r)shCork0
i .jith arti i &ikt)rs si &re,antimit -)ndit
6 &ak j) tani n kon(e&tin e &rm2ajtjes0 ideja merr t njjtn .j0 &ra nj m
sh)m a2strakte e konsideron at0 m sh)m &esh 2ie nat/rshm n
-ormA ndonjher shter)r ajo merr at0 a5 m sh)m -iton e &rm2ajtjes n
rndsi Tani ek,iston nj -orm ekstreme aestheti(ians midis '*ers)es'e0 shikojn
dhe artist'e0 t '*ers)ar '*ern e nj &)n t artit &oth)ajse 'etm n.a -orma m t
)*t t k)shte'e artistike0 &or nat/risht do t jet n .jendje &r t da**)ar ata n.a t
drejtn e si&rmeA nj ima,h sht &r t &ikt)r)ar dhe0 m2i t .jitha0 &r diBka t
ndr/shme0 ata n)k krkojn a&o t m2ajn tjetr n nj mjet &r t sje** nj &ikt)r t
mir t njeri)t N.a ana tjetr0 ka aestheti(ians ekstreme e &rm2ajtjes0 k) kr/esisht
&r-shijn &astr'it)r n '*ersimin e artit t *aik'e t (i*t n)k k)jdesen &r kt
ni'e* -)ndit -orm Kenner &*ot0 'a,hdohet 'etm n.a nj str'itje e madhe me s/
ha&)r0 e di se t .jith t '*ersojm 'e&rat e artit dhe t '*ersojm at 5 me t
'rtet kontri2)on jo 'etm &r t .,ojn at0 &or edhe &r t kontri2)ar sht i
a)tori,)ar
N instan(n e -)ndit *o.jike@meta-i,ike k)&tojm me -orm n &r.jithsi
mn/rn e *idhjes s indi'idit0 nn Nontent0 s)2stan( t 'eBant0 at 5 sht e
*idh)r Por0 &r a5 sa indi'idi n)k sht e thjesht0 &or n 'et'ete &rm2an t *idh)r
n sh)mi( ende0 -orma dhe materia* n)k m)nd t da**oj n mn/r o2jekti'e0 dhe
'aret n mas t madhe &r mn/rn e *idhjes s s)2stan(s 'ar)r nat/rn e Bdo
s)2stan(e t dhn0 'et &rm2ajtjen Tani ask)sh n)k sht atri2)t i thjesht nj
rndsi estetike0 dhe t krk)ar &r t mendoj se i tri deri n nj o2jekt t -)ndit0 do
t n t njjtn soditje estetike t -orms aestheti(ians d)het t jen t drejtA :do .j
'jen &r shkak t mn/r *idhjes0 dhe t k)&tohet nj mosmarr'eshje n mes -ormn
estetike dhe &rm2ajtjes0 estetik n)k do t jet e m)nd)r N -akt0 me.jithat0 -orma
dhe rndsi n kt da**im mosmarr'eshje'e sht ndr/she n mn/r mja-t t
&a5art0 &asi 5 j) m &as0 &or 'etm n mn/r m sh)m se in-ormatat 5 do t
o-rohen da**im0 si .j/kimi &astaj &r t &re(i&it)ar m)nd t ar.)mentojn &a
&rm2*edhin as&ektet 2e*an. -aktike t &as)r n t .jitha n mn/r t et)r &r t
m)nd
Qn tani e &ranoj0 si.)risht0 5 )n d)a t shoh edhe &/etje t &r.jithshme &r
ro*in e artit t trajtohen n 'end d)ke i) re-er)ar kate.ori'e t tjera t mdha si -orm
dhe &rm2ajtjeA&or kjo n)k sht 5**imi im0 ajo ishte me &hi*oso&his(herseits t
)dhhe5)r koa*i(ionin0 ajo sht &r &r,ierje n t njjtn .j0 edhe &se ajo n kt
mn/r n)k m)nd t *ar.ohet &a takim
XXII. Rret" p%etjes& se sa lar$ kan lar$uar artin e nat%rs.
i!ealiste !"e !rejtim realist.
Pasi0 n seksionet e m&arshme trajtohen0 Bshtje kemi marr nj t ndr/shme0 mes
aestheti(ians dhe njohsit e artit dhe artist'e m t ne.o(i)ar0 me rndsi &raktike
tejka*on m&arshme0 &/etje n s/0 e (i*a sht ,.jer)ar si aestheti(ians m&arshme
-i*o,o-ike n t .jith artet0 &or 2ara2art me interesin e m&arshme e saj kr/esore n
*idhje me artet &amoreKsht) do -o*.ends nn artit thjesht dhe 'etm artet 'i,)a*e0
&ikt)r dhe sk)*&t)r0 5 t m2ahen n mend0 me.jithat0 ne e k)&tojm nat/rn e
rea*itetit m2i ose &a'arsisht n.a arti0 n.a e (i*a je -ormon h)a,)ar t/re &a &rm2ahen
n mn/r ri.oro,e &r t P/etja tani shtE ajo 5 sht &ika e &ar e de'ijime'e t
t/re n.a ajo dhe se sa *ar. m)nd t shkoniL O n -i**im0 t &re,ant)ar 'eten &r
det/rn e Arte'e t B)k)ra0 diBka e asaj 5 arti n)k sht &r t &r-a5s)ar0 &se ata e
2jn at t mos e 'rtet n.aL
6e m),ik dhe arkitekt)r Ask)sh ksht) *eht m)nd t da* me nj &/etje t
rndsishme0 se&se ajo n kto arte &ara n)k sht mja-t e 'endos)r n diBka jasht
m),iks dhe harts arkitekt)rs tashm &ara@(akt)arA n 5o-t se ka tashm
aestheti(ians t (i*t dshirojn &r t dhn n -a'or t mandatit t saj t
&r.jithshm t artit kto arte t njjtn det/r si nj mn/r t 2ara2art theme*ore si
artet &amore Tani m),ika dhe arkitekt)ra takohen nat/risht me nat/rn n disa
as&ekteA Nj m),ik -)nn/ dhe i trisht)ar ka diBka t &r2ashkt me sh&rehjen
nat/rore t .,)ar dhe trishtim n.a ana e ,rit0 dhe nj sht&i d)het t jet a5 i mir sa
i )rit)r si nj sh&e** Por jo 'etm 5 -ormojn d/ja artet e e*emente'e t &ara 5 ata
marrin n.a nat/ra0 &a menjher &as nj mode* t nat/rshme &r ka-sh0 si&as ndjesi
m n -)nd n sim-oniA sh&e** t &a**atit0 &or m),ika edhe ndodh me me*odi dhe
harmoni0 str)kt)rn arkitekt)rs dhe sto*i ksht) &*otsisht dhe ksht) n &arim n.a
-)shat e mode*e'e nat/rore jasht se me t 'rtet e 2n &rsht/&jen e
&retentio)sness0 &r kto arte &ik&amja ende &o a5 theme*ore sa sh5)ar &r artet e
2)k)ra &r t .jet)r A22i*d*i(hkeit N t k)ndrt0 artet 'i,)a*e k)-i,)ar n.a -i**imi
dhe &as me ,h'i**imin e t/re t .jith kr/esisht n ri&rodhimin -orma e dhnaA n
ni'e*et e t/re m t *art j) m)nd t shohin ende njer, dhe skenat mes at/re tre.)ar0
'etm jo -are si ato t ndodhin n rea*itet0 ajo dshiron 5 t 'ijn n.a e &ara dhe ende
t matem0 me.jithat0 dhe kt) e &/et se &se ajo dshiron at 'etm deri n k)-ijt e
(akt)ara0 &or jo &rtej k)-ij'e t (akt)ar0 dhe se si &r t &r(akt)ar kta k)-ij
6e 'shtirsi0 me t 'rtet &am)ndsia &r t n=jerr k)-ijt n.)rta n &r.ji.j)r
&/etjes son0 ajo n)k m)nd t na ha2isin nse ata jan rior.ani,oi m2ra&a dhe me
radh0 ksht) 5 s sh&ejti 5 theksi ende n *idhje me nat/rn0 s sh&ejti n mn/r
5 shman.ie n.a 2ie nat/rore0 n kt mn/r0 merr d/ m sh)m me &ara.j/kimet e
sh)mta 5 ek,istojn n.a &ikat e tjera n kon(e&timin e artit N -akt0 j) m)nd t0
si&as nse i je&et m te&r k/ i -)ndit ose &a*a m&arshm0 d/ drejtime t ndr/shme
n kon(e&timin dhe hartimin e s)ksesit t orient)ar t artit ndr/shojn0 ne
shk)rtimisht si idea*iste dhe nat/ra*ist a&o rea*ist
nj3
&r2a** njri@tjetrit0 dhe n
&asi.)rin e k)rsit t madh0 kontrast i saj i &r.jithshm m)nd t *ihet0 n radh t
&ar d)a t sh&reh &rmes sh&rehjet m t ,akonshme jan &ara se t krkojm
dshmi m sh)m t (akt)ar t konsiderat
!3
Pr kt a&o at &ik&amje ka nj da**im midis nat/ra*i,mit dhe rea*i,mit n
art m)nd ndoshta t 2j &a disk)time t &r.jithshme n 'ijim &r-shijn nj
ars/e &r t marr at


Nat/risht0 dhe &a se kt) tashm re,er'at nj mosmarr'eshje0 j) do t d)het &r t
*ej)ar de'ijime t artit n.a e nat/rs &r t .jitha marrdhniet0 si&as t (i*it ata n)k
m)nd t arrij t njjtn .j As sk)*&tor0 as &iktor m)nd karaktere mishi dhe .jak) i
tij &r t dhn &iktorin nj &ei,a,h jo t &rodh)ar n mn/r 5 j) m)nd t 'rtet t
'ij n t n t njjtn .j0 dhe &r t &rodh)ar 'etm jo t &*ot madje edhe &amjen e
the**A n)k &r&)then me sk)*&torit t .jitha ho**sit e *k)rs dhe t -*ok'e0 dhe t
d/ n)k e ima.jinoni momentin ndr/she &rhershm0 etj Gjithasht) t jet rea*ist 2r
krkesa t &aars/eshme n kt drejtim as e idea*ist'e
Tani0 nse sht e ne'ojshme m2etet arti &as marrdhnie'e ka5 sh)m dhe t
rndsishme &as nat/rs0 ksht) 5 m)nd t krkohet &araE at 5 k)rr ende je n
drejtim t nat/rsLRea**/ P*atoni sht kth/er n.a kjo &ik e artit 5endrojn &as
nat/rs Pra0 sh)m nat/ra &ra&a ides m2etet arti &as nat/rsA se&se a5 &ak nj
o2jekt nat/ror iden e tij0 ima,hin e tij mode*0 arrit)r &*otsisht0 n mn/r &ak t
nat/rs artistit Gjithasht) &r kt ars/e ai ka &oet dhe artist sim)*on B-ar ha&a jan
t )rdhr)ar n 2a, t njohjes s 5enies s 'rtet ;n Phaedr)s3 nj sh)m t )*t0
'etm .jasht0 renditet n mesin e sh&irtra'e himme*entstammten
Ndrkoh0 sa m sh)m idea*ist sotme ndikohen ende n.a teoria e ide'e t
P*atonit0 &r m te&r0 ata n)k m)nd t ,2atojn kt red)ktim t artit k)ndr nat/rs
&r shkak t de'ijime'e t t/re n.a aiA n 'endA n 'end se arti &r t &rit)r &r nj
dm t ti**0 ata jan d)ke krk)ar &r nj a'anta,h kr/esor t artit t nat/rs n
tA nda*)r artistt 5 ai d)het t mos &as5/rojn nat/rn si 2esnikri t jet e m)nd)r0
m)nd t jet m te&r me nj det/r)ar 'etm n.a konsiderata t *arta0 rritje *iris m2i
ta0 &er(e&tojn se ajo sht nj 'e&r e artit0 nj 'e&r e mendjes jo nj &)n e
nat/rshme sht ajo 5 ka ndodh)r De&rtimi i akti'itetit idea* krij)ese e artistit me
se o-r)ar n.a materia*et e 'rtet nat/rore0 masterin.0 sh-ren)ar t tij n.a sh&irti0
'etm -isnikris k)sht,)ar0 '*ern0 ksht) kon(e&tin e &)ns s 'rtet t artit0 dhe
de'ijime edhe t ne'ojshme n artin e nat/rs ktej e t)tje do t sht/hen0 &asi ato jan
t ne'ojshme &r t B stat)jat n)k jan t t &ikt)r)ar0 edhe &se ata m)nd t
&ikt)r)ar0 &amja e nj *ehtsim t .njeshtrt n &ikt)r jan shman.)r me 5**im0
nat/rore di,ajn detaje rea*e jan t k)-i,)ara0 &jest ansore t &ak)&timta jan *n
jasht0 o2jektet m a-r s 2ashk) &jesrisht ) ,h'endos m tej &r'eB &jesrisht t
m2ahet0 si n rea*itetin nat/ror a&o t jashtme Ajo 5 e 2ri njeri)n t shohin
rea*itetin e &r2ashkt &rmes artit ri&rodh)ar &rsriA Prk)ndra,i0 ajo ishte e
rndsishme 5 t n.jiten Idea* n.a .jrat e t njjtit rea*itet dhe n kt mn/r
the*2in e &astr t sh)ar t njjta0 t (i*at &r-a5sojn nat/rn e jashtme e artit ka
re-),)ar .jithmon N kt tejka*im i nat/rs &rmes 'e&rimtaris inte*ekt)a*e t
artistit n drejtim t *art0 m t &r.jithshme ide0 m t '*e-shme0 jo n ri&rodhimin e
.jra'e nat/rore0 si ajo &r-a5son 2otn e &a&rit)rat &ara s/'e tan0 n kt mn/r
dhe jo n at mendjen e artistit arti sht0 &or ajo 5 ai merr me nat/rn0 5ndron
det/rn e artit0 '*ern dhe rndsin e &)ns s artit +erstei.end m t *arta deri
&rm2*edh idea*ist dhe det/rn e artistit t 'rtet atjeA ai d)het si or.an i
'e&rimtaris krij)ese h/jnore0 a&o -r/m,)ar &rej saj0 'a,hdojn Krij)esin h/jnore t
nat/rs n krijimet m t *art m t *ir0 dhe n kt mn/r &oth)aj t ndrt)ar nj
nat/r m t *art m2i nat/rn
N trsi0 m)nd t th)het se kon(e&ti i artit -ja* k/Be kr/esor i t (i*it ka t n.jar
5 t ri&rodhohet n &araardhs0 m2i,otron n mesin e aestheti(ians -i*o,o-ike0 t
trajn)ar n.a njohsit e saj t artit dhe t in-*)en(s s kt/re a)dien(s &orot n.a
*ar. N t k)ndrt0 tani 2ie n.a sh)m 9i.)risht0 sa artist 'jetr mendonin 5**imin e
artit dhe &ara5it)r at Prek)r m)a ishte n kt marrdhnie0 karakteristike e
m&oshtme &r tre.ime rea*iste 'ieC
43
&r t *e=)ar at 5 kam ri&rodh)ar kt) -ja*
&r -ja*E
FNj .)r.dhends t a-t n 9&e/er kishte .dhend)r nj &amje e 2)k)r e mermerit
t &astr dhe t &astr n.a &erandori R)do*&h0 n.jashmri 2e-as)ese t (i*it t .jith
ata 5 e kishin &ar &ran)ar0 Artist a&o mjeshtr ishte0 &or edhe d)kej m2retit nj
koh t .jat dhe ksht) kishte -orma ')*os)r dhe &ranoi se ai kishte 'et n)mr)ar
rr)dhat e -/t/rs &erandorak i ti** ) -oton disa 'ite 0 me.jithat k)r artisti msoi se
mosha e kishte rr)dh)r <otin nj rr)dh m sh)m0 ai shkoi &r n A*sa(e0 &r t &ar
&rsri 'et &erandor dhe k)r ai sh&ik) .j e drejt0 ai shkoi n sht&i &rsri n
9&e/er dhe rin.rit)r ima,hin e tij &rsri0 &erandori me 2esnikri dhe t n.jashme
6 'on ata e 'n kt n 'arrin e &erandorit F ;A sht e knd)ar n kronika
rim)es e Ottokar3
43
K)nst2* !"7! Nr !4


Kjo sht tok e ,akonshme tani m)nd t them se ishte nj .)r.dhends dhe jo nj
artist0 dhe &)na e tij n)k sht 'e&r e artit0 &or as.j m sh)m dhe m mir se nj
-oto.ra-is .)ri Por A*2re(ht DHrer shkon mja-t n k)&timin 5 nj .)r.dhends0
d)ke dek*ar)arE FM) d)het t dini0 m sakt 5 t &rm2)shin jetn dhe nat/rn me
h)m2jen e &eshs0 m mir &)na j)aj sht0 dhe arti-i(ia*eF0 dhe Leonardo da +inBi0
n e tij traktat m2i Pikt)r 73 rre.)**at si m &oshtE FNj &iktor d)het t jen t
nat/rs s Bdo .j 5 ndodh atij n -/t/r0 t ,.jedhin m t mir dhe t 2j at si nj
&as5/r 5 merr a5 sh)m n.j/ra0 &asi kan .jrat 5 e m2an at nse ai tani t
njjtn .j me t0 sht si t th)ash nj nat/re tjetr d)ket t jet FA @ Dhe m tejE
F5**imet m -isnike e nj &iktori d)het t jet se si ai do t s)*moj at0 5 t
m2*edh)ra dhe t ndara n si&r-a5e t shesht e tr/e,s s tij0 tr)&i d)ketE dhe ajo 5
t tjert kt) 2renda tejka*on 5 meriton *'data t *artaF 9i&as 'e&rat e Leonardo
artistit n mn/r m t mir 5 t jet as.j m sh)m se ima,het &as5/r e -orma'e
m t 2)k)ra t 'rteta dhe ai d)ket n dijeni e shtetit se n)k d)het t &r,n sh)m
*ar. n *ehtsimin e &ikt)rs 5 e kan njoh)r
73
!8 OB9 !G h* & !"$


Gjithsesi0 ne shohim thjesht dhe nai'itet idea*ist &r-a5s)ar t k)ndrtn n
shem2)jt e m&arshm0 kon(e&tim rea*ist dhe drejtimin e artit Pas ksaj0 imitim i
nat/rs &rmes artit0 si &ika kr/esore t m2ahet e njjt n t .jitha N 'end se t
'endos o2jektet n 'e&rat e artit ')*n e mendjes s dik)jt ose &r t &rItendieren
nj sh&rehje t ide'e h/jnore n mn/r 50 d)het artisti 'etm d)ke &rit)r s)&o,ojm
se nat/ra0 a5 sa ka ndonj interes ata t ri&rodh)ar n.a o2jekti'i t jet e m)nd)r a5 e
'rtet0 n mn/r t 5art dhe me -or( si t jet e m)nd)r &r t theks)ar &r
shik)esit Por0 &r a5 sa ajo m)nd t ket nj 2)k)ri a&o 5**im0 mito*o.jik ose
&r-a5sojn o2jekte t 2esimit0 &or ata jan .jithmon t &ranishm t jet e m)nd)r
n -ormat dhe si&as k)shte'e t rea*itetit
N)k sht &a interes 5 ne kemi &r t thn t d/ &oet'e tan m t mdha 5
ndajn mes drejtimin idea*iste dhe rea*iste 9(hi**er thot n 'arsis n
&atetike
83
FO**imi &r-)ndimtar i artit sht &r-a5simi i m2inat/rorFA 6e.jithat0
Gte n Pro&/*aeaE
>3
FKrkesa kr/esore 5 sht 2r &r t artistit0 sht .jithmon
ai 5 ai rrin n nat/r0 ata st)diojn0 ata t ri&rodh)ar0 &r diBka 5 sht e n.jashme
me &ara5itjet e t/re t n=jerrimF
83
Tas(hena)s. %+II 9 484
>3
Tas(hena)s. %%%+III 9 D


Tani *ejon edhe m2inat/rore0 n 9(hi**er )dh,on artin e &ara5esin rea*e n -orma
rea*itet t &r2ashkt0 &or at/ n)k sht 'etm &rirje e nat/rshme0 &or j) m)nd t
.jeni t drejtn dhe det/rn n &r&)thje me tejka*on rea*itetin e &r2ashkt n iden
se ata .jithasht) t ka*oj n -ormat
Nse do t &/esni &as 'endimit mes d/ &ik&amje t k)ndrta e artit0 ksht) 5 do
t t ti**a k)rr n)k ja&in0 &or d)ke krk)ar 'etm nj mirk)&tim midis t/re dhe
m)nd t .jeni nj kom&romis mes t/re N 5o-t se ajo sht ende atje me j) 'etm
nj sh)m ose m &ak0 &a d/shim mes asaj 5 k)-iri n)k sht i m&reht ose t
&r(akt)eshme n mes asaj 5 ata t ,h'endos)r n.a rrethanat Gjithasht) 'ijn n.a
-i**imi t d/ &ik&amjet &r disa0 &or jo t -orm)*ohet 'endos)r dhe t -ort0 K)-i,on
k)ndrshtim
N -akt0 idea*ist i ek)i*i2r)ar n)k krkojn 5 artisti &rodhon Bdo .j n.a mendja e
tij0 &or 5 ai e &rdor)r nat/rn si 2a, dhe &iknisje &r krijimet e tij Ssht e njoh)r
se Ra&hae* ka shkr)ar n kt k)&tim t No)nt Nasti.*ioneE F Qn d)het t keni &ar
sh)m .ra 5 jan t 2)k)ra0 ajo sht -orm)ar m &as n m)a e ima,hit t nj t
'etmeF Pra0 Ra&hae* ishte n .jendje &r t krij)ar 2)k)rin idea*e e 6adonnas tij
'etm n 2a, t 2)k)ri'e rea*e e dhnaA dhe &a d/shim .rat m t 2)k)ra dhe .rat
e 2)k)ra e &a n rea*itet0 idea*et e 2)k)r ai ishte n .jendje &r t krij)arA &or &)na e
kt/re a0 me t (i*in asnj n.a indi'idit ) k)&t)ar0 &r-)ndimi i asaj 5 d)kej e
krk)ar 'etm n nat/r0 &or m2eti nj akt t mendjen e tij
N.a ana tjetr e rea*ist ni'e*it kok n)k krkon 5 j) t ko&je t t .jitha e 'rtet t
nat/rs0 dhe do j) ende t .jeni Leonardo as A*2re(ht DHrerA ai n -akt krkon 5
artisti disi &astrimin0 me t drejt *e.jend0 se*ekti'e si**et me rea*itetinA dhe tashm
rea*ist Aristote*i krk)ar n kt k)&tim jo nj t &astr0 &or nj imitim t s&astrimit t
nat/rs &rmes artitEdhe Goethe rritet n m sh)m se nj thnie t ;, B @&ro&i* 9
4! Tahrh0 Dhe nnshkrimin III 8D3 &r &r-a5simin e nj rea*i,mi 2r)to
Tani0 Disa krkoni 'a,hdimin e mosmarr'eshje'e dhe .rindje'e midis d/
&ik&amje'e n.a sh&rehjet t &a.)het si m &oshtE e*ementi idea* dhe t 'rtet t
de&rtojn n ek)i*i2r0 t an)*oj nj )nitet t &adi-eren()ara0 t rritet nj krejt tjetr0
dhe t (i*at jan si *o()tions m sh)m +etm ksht) 5 n)k sht ndihm)ar sh)m
n.a &ika e d)h)r dhe &ik&amja e 2i*an(it ather 'etm m2etet ka5 e &a5art si
&esh t te&rt &as *o()tions (i*'e )sh5ejn 'eten idea*ist dhe rea*ist &r t
&rdor)r Nse &or (onnoisse)rs dhe artist0 nj ose &rdorim tjetr si0 asht) si ata
jan m t &rir)r &r kt ars/e a&o atje0 ksht) 5 .j/kimi i t/re m2i meritat dhe n
Bdo rast t 'eBant0 n -akt0 sht n 'end t &r(aktohet ndonj mn/r tjetr
K/ s)2jekt )n isha d)ke -o*)r nj her me nj t dash)r)ar e Bm)ar t artit dhe
njohsit0 dhe -i**imisht do t re-*ektojn at 5 )n kam si mendimi i tij i 2isedime'e
trho5i atij n.a -akti &ik&amjen -aktike dhe &raktike t sh)mtn e dashamirt e artit
dhe (onnoisse)rs0 edhe &se jo t njjta 5artsi t n.jar t ,2at)eshme si kt)0 do t
.jeni
Nat/ra dhe artit jan se(i*i &r 'eten e tij nj m2retri0 5 j) d)het t merrni t dini
'eten dhe .j/kon me rre.)**at e tij0 se&se arti ende 'etm n.a de'ijimet e t/re n.a
nat/ra 2het artit0 d)ke &r-shir rre.)**at e 'etm n.a arti 'et jan &r t
n=jerr Ksht)0 de'ijimet e artit t nat/rs do t jet e drejt0 e (i*a e .jen n 'e&rat
m t mira t mjeshtra'e m t mira0 dhe t (i*at e 2jn &rsht/&je t mir &r ata 5
kan arsimim m t mir n m t 'endos)r n 2otn e artit0 di n njohs i 'rtet a&o
mi5'e t 'rtet t artit0 e (i*a sht e t artit0 si art dhe jo &r t 2r at0 at 5 j)
keni n nat/r d)het t ket n artin edhe nj her0 d)ke re,)*t)ar n asnj de'ijime'e
n artin e Nat/ra do t sh&je.ohet +etm &r kto njohsit e artit m)nd t jet me t
'rtet dominante0 se&se 'etm t ti**a sht e 'endos)r me t 'rtet n artin N.a
ajo t ti**a si0 e m)nd a2strakte artit de'ijime t mdha n.a nat/ra0 dhe0 'etm t
&r.ji.jet n &/etjen se &se ato ek,istojn 'etm n mn/r 5 kna5si e 'eBant m
e *art0 e (i*a sht n .jendje t sje** &r t .jitha t mirat e nat/rs0 arte'e jo te
&rodh)ar eshte ndr/sheA n t (i*in ajo m)nd t &rodhohen0 &or 5 sht &r 'eten t)aj
5 t ket nj n.a &ersona,het 5 i &rkasin eks&ertit d)h)r 62etet &as .jith Pe m
sh)m nj &asi.)rie 5 sht e ne'ojshme &r t mjeshtra'e m t mira dhe mode*et0
dhe n.a i (i*i e ka &r t m2ajt)r n eks&ertit m t mir0 ksht) 5 sht nj &arim
sh)m t (akt)ar0 n 'end se d)ke ) m2shtet)r n ato0 &or n)k kan0 n)k kan 5en
dhe k)rr n)k do t ket Deri n *imitet e (akt)ara0 ajo sht me.jithat dakord n
at 5 j) keni &r t njohin atA &r a5 sa sht rasti0 j) do t jet n .jendje &r t
edhe &r at 5 sht e *ej)ar &as tij n art dhe n)k *ejohet t o-r)ar dhe jo )rdhr)ar0
&r t rn dakordA dhe deri m tani n)k sht rasti0 n)k ka asnj &arim &r t rn
dakord K)do kjo e 2n 'eten n mn/r 5 ata t (i*t jan 'endos)r n art0 t
m2*idhen0 t .,ojn kon-ormitetin e ndjenjs s t/re dhe Qrtei*es n.a .jrat
kr/esore0 &or t shohim mos&r&)thjen m2i One n 2a,a t &r2ashkta n.a(mim
ndrsje** Ksht) ata -ormojn0 n 5o-t se j) do t0 nj kast &r'eB0 termat &orot
5 'ijn n.a nat/ra tek arti0 &a ) de&rt)ar t 5enie'e t t/re t 'eBanta Nse
a)tori,imi i .j/kimit dhe ndjenj (onnoisse)rs dhe dashamirt e artit t ti**a n)k sht
e njoh)r n.a *aikt0 n mn/r 5 ata kan &r t 'n me tA m2ani &or &ara se kjo
kna5si &r&ara t h)m2as kt0 nj stim)*im mendor -)sh &r t 5ndr)ar n t
(i*at kto t h)ajt0 dhe t ndjehen n disa'anta,h n.a n arsimimin e t/re dhe t
arsimit t *art0 &or e .jejn 'eten t &romo')ar n kt mn/r Nj ndjenj e mir
&r 2)k)rin e artit0 jan 2*er n.a marrdhnie me 'eten e saj do t ja& -r/t n.a
'etja &r 2)k)rin e jets
F)ndit Bdo 'e&r arti sht nj Geistestat *irE Bdo artist tjetr *ejohet t *ar.ohet
dhe t *n nat/rn n nj mn/r t ndr/shme n 2a, t indi'id)a*itetit t tij t
tjeraA j) m)nd t atij dhe artit n &r.jithsi n)k d)an t jet i m2/**)r 2renda
rre.)**a'e 5 *idhin t njjtat *i.je t nat/rs B)k)ria sht diBka mistike0 dhe
Arte'e0 d)ke dsht)ar &r t &r-a5s)ar 2)k)rin0 aksionet kjo misti(i,m M)
dshironi marrin 2ashk me t k)&t)arit e saj0 t 5)ajt)r saj d)ke ) he5)r &rej
sajA njohin kt misti(i,mit0 sht &jes e t k)&t)arit0 kna5 n kt misti(i,m0
&jes e .,imit t artit
A ishin kto jo -ja*t e sakta0 ajo ishte .jith &ika e &ik&amje t artit e mik)t
timA dhe n)k do t jet sh)m m e 'rteta n t0 ksht) 5 n)k sa sh)m do t 'rtet
t rr-ej dhe &raktike Por d)het t jemi t 'rtet 'etm ,2res n &/etjen ton t
a)toritetit dhe misti(i,m dhe Bdo as&ekte 5 d)het t jen t s&e(i-ik)ara0 t (i*at
shkojn &ra&a a)toritetit &r t (i*in Bdo *ajthitje ndikim t .jer e shije m)nd t
m2shtetetL Ne jemi n krkim0 &or dshmi m sh)m t (akt)ar &r sa i &rket
&/etjes son &r t -it)ar0 me m)ndsi do t .jendet &r t njohin t drejtn e 5asjes s
m&arshme0 deri m tani n)k ka t ti**0 dhe madje edhe theks)ar
9idomos tani d)het theks)ar se Bdo de'ijim i artit t nat/rs s nj tjetr s)2jekti
krkon0 &asi 5 arti k)rr de'ijojn n.a nat/ra0 &)na e artit d)het t kishte ')*n e
mendjes krij)ese t artistit0 &r t &ro')ar 'eten si nj 'e&r arti0 si Bdo makin tjetr
-anta,i n art do t j)sti-ikohet :do de'ijim i artit t s 'rtets nat/rore ka man.si
t (akt)ara t (i*at jan 'etm &r t to*eroj0 nse ata jan t ishin m2i,otr)ese n.a
&r-itimet m t mdha ose m t *art0 si&as t (i*it sht e rndsishme &r t 2r t
5arta disa'anta,het dhe a'anta,het Ssht tani n -ina*e &raktike d)ke marr &aras/sh
t d/ .jithmon deri n artist dhe njohs ndjenja m2eten0 ksht) do t jet &as5/r
.jrat m t 5arta &r &eshat sho5r)ara kan 'eBanrisht n mendje Pr a5 e 'shtir
sa m)nd t jet &r t &rdor)r nj ni'e* &r tP) si.)r)ar se sht ende e &am)nd)r &r
t &rdor)r n 5o-t se j) n)k e di edhe -aktort e &rdor)r &r t 2a*an()ar &eshat Le
t -*asim s &ari n.a disa'anta,het
6e t thot t .jitha 'e&rat e artit &amor &r &amjen e t/re sens)a*e dhe .jithasht)
t ket &rm2ajtjen e t/re kr/esor n kt k)&tim ; Th I0 9ekti I% & !!$30 ka nj
&jes e de'ijime'e t artit t nat/rs sht se ata jan t mjetet nat/rore &r *idhjen
k)&timet e dhna jo t &*ota0 shk)rt)ar0 do2s)ar &rsri atje0 ksht) 5 nse n.j/ra
&*astike0 &ikt)r n.a -i.)rat e re*ie'it sht *n jasht n.a stat)jat0 si &r ndarjen e
nj histori e tr 'etm nj moment Nj &jes tjetr e da**ime'e sht se arti /n ka
-enomene me nj k)&tim t ndr/shm0 a&o -enomene t tjera &r k)&timet e dhna0
siB kemi ms)ar &r t 2r rea*itet jasht artit n njri@tjetrin0 ksht) 5 nse nj
-orm t denj njer,ore Perndia0 nj &**)m20 Fr/ma e 9henjt0 nj ka* i sti*i,)ar
nnk)&ton nj ka*
Disa'anta,het e de'ijime'e t **ojit t &ar jan se &astaj do2s)ar edhe me
&rsht/&jet sens)a*e si &iknisje &r rndsin e ksaj &rsht/&je0 t ri&rodhohet
shk)rt)ar0 d)ke sje** -)5in dhe &*otsin e &rsht/&jen e d/ -a5e'e n t njjtn
koh ')an
K)r )n shoh nj -/t/r n rea*itet &ara meje0 tradht)ar jo 'etm i &rhershm0 &or
edhe ndr/shimin ti&aret e t njjtit jets s sh&irtit &as mejeA &ikt)r)ar 'etm ka ,.jat
&r tA dhe ndrsa sh&rehjen karakter nj -orm de* &*otsisht 'etm n &ro&or(ion n
t (i*at &jest e t/re &rojektim k)ndr njri@tjetrit dhe t trhi5et0 ima,hi &ikt)r)ar na
je& 'etm nj &amje rra-shim tij 9tat)ja n.a ana tjetr * jasht n.j/rn n t (i*n
sht a5 sh)m n.a karakteristikat dhe 2)k)rin e -orms .ja** ende
Disa'anta,het e de'ijime'e t **ojit t d/t jan kto Ne kemi ardh)r n.a jeta
nat/rore t artitA se k)&timet e .jra'e jan 2r t njoh)r &r ne0 jo n.a kjo Deri tani
de'ijon artin e sh&rehjes nat/rore t k)&time'e ose k)&timin nat/ror t -enomene'e0
ne .jejm as nj kontradikt midis k)&timit t s/n)ar dhe t sh&rehjes 5 2j n)k t
&*5en si Bdo k)ndrshtim ide0 ose ajo krijon nj do2si a&o &asi.)ri e &rsht/&jen0
ose ne t 2jm &r'eB k)&timit t 5**imshme e artistit n 9hk)rtr0 ne jemi &r
rndsin e &ara5itjes n.a ana e jets nat/rore0 rea*itet t orient)ar0 t na .jeni n.a
Bdo de'ijim n.a kjo &ak a sh)m t Borient)ar dhe s)2jekt &r t metat e 'ar)r
Ende ndodh0 h)m2jen e &r-itime'e &o,iti'e 5 m)nd t arrihen n rrethana t
(akt)ara &r &r-a5simin e 'rtet n.a kto t meta t nat/rs ne.ati'e
9e si sh)m o2jekte t *idhje'e rea*itet &or &r ne nj interes t .ja** n mn/r 5
ne t doja t t d)an &r t k)jt)ar at saktsisht0 siB e kemi &ar ata0 ose &r t thn
thjesht d)an t takohen 2a** &r 2a**0 n 5o-t se ne n)k shihenA dhe artit ne jemi t
a-t &r kt a'anta,h -a* nse ajo dshiron t -a*nderoj kta 'etm e
meritojnA &or Bdo de'ijim n.a e njjta nat/r m2i shtimin e &ashman.shme shk)rton
ars/en &r kt Thanks 9hem2)**i i0 t 2ra n.a mjeshtrit e 'jetr0 Kaiser &ortret
s).jeron &r ne kt as&ekt Edhe &r-a5s)esit e drejtimit idea*iste ajo dshiron t
jet m e interes)ar &r t &ar se nj -i.)r 2esnik0 e (i*a &erandori a5 njer,ore si ai
&r-a5sohej0 njjt si nj skema'e t idea*i,)ar0 n t (i*in sh&irti i artistit donin
-i.)rn e &erandorit n k)&timin e ides s saj m t *art t t njjtit ')*s jasht0 dhe
Bdo rr)dhat 5 n)k d)ket t &rshtaten kt &erandor idea*0 d)ke *n jashtTani0
dik)sh m)nd t kthehen n t0 &or ato ko&je 2esnike ishin .j e -oto.ra-is si art0 dhe
kjo sht n nj k)&tim t (akt)ar jan t drejt0 'etm n t mir t re,er'a'e t
&ritshme -oto.ra-i n nj k)&tim0 )n n)k e them kt n t .jitha0 marrdhnie art
&ara 0 n)k hi5et 6e t 'rtet0 &ra0 ne e konsiderojm sh&esh -oto.ra-in0 n t (i*n
ne e dim se k) jemi0 ima,hi n t (i*n ne m)nd t dim se k)rr mja-t &ara dhe do
t donte 5 ajo t jet e dshir)eshme0 -oto.ra-ia m e mir e nj )s interesit
&ersona*itetin ende nj -oto.ra-i t mir t njjtn .j &r t kan kjo tashm n)k
sht dakord me dek*aratn sh&esh@d.j)ar se Bdo -oto t mir na je& m sh)m me
interes &r ne the*2in e &ersona*itetit t &r-a5s)ara si -oton m t mir Por ajo 5 e
kjo d)ke thn se i sht e drejt0 n)k 'aret si n de'ijimet e ima,hin e nat/rs0 si &r
-aktin se artisti sht nj moment 'eBanrisht karakteristike dhe t *)mt)r t nat/rs0
5o-t &r 'et rea*itetit0 ose k)shtet e rea*itetit 5 ne n m2*edhjen e k)do &resin
&/etjen ton me nat/rn0 t ,.jedhin m t mir se -oto.ra-it m)nd t takohen
rastsishtA &o nj &erson i )*)r &ara a&aratit -oto.ra-ik sht ndoshta nj n.a k)shtet
m t k5ija 5 kan marr n momentin m t mir
Kam d.j)ar t thon se0 si n k)rr m&reht t *ands(a&ist 5 m)nd t *ejoj nj
,on t 'rtet &r temn e tij rritet &ikt)r)ar0 edhe n *idhje me interesin e asaj 5
dik)sh m)nd t marr n t 'rtet0 &or de'ijime n.a ajo n deri m tani0 t .jith
k)jtess0 de'ijimet n)k jan t d)kshme Por0 n t k)ndrtn ai e shk)rt)ar 'etm me
a'anta,h t (i*in &ikt)ra 2esnik m)nd t o-rojn0 i &a5art n mn/r t 5art t
krij)ar 5 sht 2r n memorie dhe d/5an Qn n)k them se &eisa,het n kt
k)&tim n)k jan t t &ikt)r)ar0 &eisa,het artit deri m tani jan .jithnj e m t
'endos)r &r t na dhn 'ende t 2)k)ra se sa t 2j trhe5jen e 'rtetA &or d)ke
5en se ata t 2jn krkes &r t 2r kt t -)ndit0 ata d)het t d)an t
&r-)ndojn dhe mjetet
A n)k d)het ne e &ranojm n ,onat .j)hsore 5 jan &rm2ajtja e nj histori
&rsri n mn/r sh)m t interes)ar0 k)r ne e dim se ka ndodh)r0 si n 5o-t se ne
e dim se n)k ka ndodh)rA se k)r *e=oni nj roman historik sht nj ndjenj
sh5ets)ese e &asi.)ris shkon s 2ashk)0 sa sht e 'rtet dhe se sa n)k ishte e
'rtetA ndoshta disa roman 5 d)ket e dha 'eten t jet nj histori e 'rtet0 ne kemi
'n n.a dora0 asht) siB k)&t)am a&o ) tha se ai do t na mashtroj 'etm K/ interes
n ri&rodhimin e rea*itetit rritet asht) si ata m t sh5ets)ar n.a a-r 'eten Tani
m)nd nj 'e&r e artit0 edhe &se jo 'etm -*assh &r kt interes0 ajo d)het t
meritojn emrin e nj 'e&r arti0 &or m)nd t det/rohen disa t e-ekti'itetit t saj at/
kt s&ek)*ojn0 &or me t
6e &ak -ja*0 A)-2eha*t)n.0 mind-)*ness0 inter&retim i asaj 5 nj ndrh/rjeje &ik
domethnse n jetn e njeri)t t Bdo0 kna5sin e dshirs0 Bka e interes)ar na n.a
rea*iteti i tij0 edhe &r k)jtes si ajo ishte me t 'rtet0 t m2ajt)r n 2esnikri t &ar
sht Edhe &se jo i 'etm0 jo 'etm 5 do t konsiderohet edhe m i *art0 &or n
5o-t se det/ra mit,Ih*ende e artit0 si e-ektin e sh)m &r-itime t artit n.a
6it2e-riedi.)n. kjo interesit0 sh)ma m)nd t -itoj n -or(
6ja-t *ar. &or n.a a5 &r t thn materia* ose interes &ersona* 5 dik)sh m)nd t
marr n s)2jekt t nj &r-a5simit t artit0 ajo i 2n njer,it 5 t jet nj kna5si e
'eBant0 re-*ekt)ar nat/rn 2esnikri n.a &o&)**i i akti'itetit t *ir &r t &ar0 n
mn/r 5 t marra n kt mn/r re-*ektim i nj interesi m)nd t ket0 nse o2jekti
'et ka asnj M) m)nd t n *idhje me nat/rn e ktij kna5si t 'rtet t jet n
d/shim0 dhe mendojn &r 6ehrer*ei kt)
K) toka n .,imin e 2esnik ka&r(/er 'shtirsi P*a/2@tL Dhe nj ri&rodhim
'shtirsi 2esnik sht ende Ssht e si.)rt se n &r.jithsi Bdo tejka*imin nj
'shtirsi me dije0 -)5i a&o a-tsi e njeri)t na re(*aims nj ndjenj admirimi dhe me
kt rast e kna5si Edhe &se m)nd t ar.)mentojn k)ndr -aktit se ne0 nj 'e&r e
artit 'etm si e mir0 n 5o-t se ne n)k jemi t 'etdijshm sht nj 'shtirsi m t
ndr/dh)r0 ajo d)ket se ka 2r mja-t t *eht dhe th)ajse a)tomatikisht Ne tani e
dim mja-t mir se 'e&ra arti n)k sht 2r 'et dhe ishte n .jendje &r t 2rA dhe
n Bdo rast .j/5tari konstaton se ai0 &or n nj k)&tim0 e 2n kt &rsht/&je0
e'iden(n m t mir dhe 'etm se 'shtirsia sht me t 'rtet krejtsisht t
tejka*)arA edhe nj *aik0 &or nj ndjenj se m)nd t &andr.je.jshme -orm .,imin
n &)nn
A&o sht ars/eja dhe jo n kna5sin e nj instinkt amtare imitim nis)r ende e
5art sa d)het n -mijt dhe t e.r dit @ &r shkak se disa jan majm)nt a5 e
'rtet @ e (i*a sht me t 'rtet ishin m2i,otr)ese 'on &r meritat e ndikime'e t
arsimit dhe konsideratat m t *arta0 n)k ka ende m2eten n mn/r t &a')**netshme
n m)n.esa e krkesa'e k)ndr@moti'et0 si n 5o-t se ne t imitoj &adash)r
.esti()*atin. me &rshkrimin e nj *'i,je0 kon rrsh5itje &ak &ra&a to&it ta..in. s
2ashk)0 etj0 dhe ndoshta sht ende e njoh)r n -)5in e mods0 dhe madje edhe
kontri2)on &r t krij)ar .j)hn e &r2ashkt n njer,imitL A m)nd tani jo im&)*si
'etm*ind)r instikti'e &r t imit)ar at me nj 5ndrim 'etm kna5si n mn/r
instikti'e n marrdhnie0 B-ar nse do 5 n -i**im m &ak akti' dhe m t *eht t
m2)*)ar me 2ar n.a k)ndr@moti'e si motor0 &or0 me nj imitim t &rsos)r t nj
,2)*im t madh
62aj mend n.a ditt e mia ko*e.j0 k) kam d.j)ar nj Ko*e.jin e -i,iks me
Pro-esor Gi*2ert0 si t njjtn km2 me shk)ms n -rontin e drras e ,e, dhe t
kthehet n nj km2 dhe herCie.end0 Bdo *'i,je0 i (i*i kishte thn deri 0 &osht0
hori,onta*e0 drejt'i,or0 ()r'i*inear0 &*ot .ja**ri0 sh&ejt0 n.ada* sho5r)ar me nj
*inj korres&ond)ese t shk)ms n drrasn e ,e,0 n mn/r 5 &as disa orsh0 i
.jith 2ar sht inters&ersed me nj &r,ierje n.j/ra e *inja'e t ti**a shk)ms
Ose0 m n -)ndE ars/eja n kna5si &o a5 indi.jene n t 'rtet0 k)ndrshtim0
d)ke kr(n)ar o&o,itn k)ndrL N.a njra an ek,iston s)&o,imi se t njjtn
shm2**im t o2jektit t sajA dhe n 'arsi t ksaj .jendje n.a ideja 5 sje** -oto
rea*e0 k)ndrshtoi ose &r-i**et0 m)nd t *indin &as0 n +II seksione disk)t)ar0 &arimi
i dhim2je a&o kna5si
Ndoshta t .jitha kto ars/e t kontri2)ojn n kna5sin e imitimit t
s)ksesshmA si.)risht n Bdo rast kjo e -)ndit Dhe &r shkak t 'shtirsis s
imitimit t sakt t nj rre,ik n rritje e k)ndrshtim0 si dhe kna5si n tejka*imin e
rre,ik)t sht e nat/rshme t rritet me t0 ksht) 5 t shkojn s 2ashk) me 2a,n e
&ar n t -)ndit Por *e t *ar.ohen &siko*o.jin0 a)s,)k*H.e*n m konkretisht0 B-ar
sht &r(akt)es i madh n -a'or t imitimit t s)ksesshm0 dhe t na m2aj kt)
thjesht &r -aktin
Tashm Ho.arth ka t njjtn .j dhe ars/et e t/re n.a d)ke thn ;a)to&si e
2)k)ris0 P83E FKjo sht me t 'rtet n nat/rn ton n.a -mijria nj dash)ri e
imitimit0 dhe s/ri sh&esh sht imitim t 5esh)r0 si dhe n ha2ie 'endos)r0 dhe &astaj
t .,ojn n saktsin e ko&je'e F
N -akt0 ajo na d)ket .jja -)nniest ka0 , dhe .jeste t njeri)t imitoi saktsisht n.a
dik)sh tjetr &r t &ar se0 &r a5 koh sa ne n)k e .jejn kt mn/r ndjenja jon
mora*e shke*)r me s/nimin e ta**jeA &o ksht) t them ndjenja instinkti'e e kna5si
n imitim t s)ksesshme0 madje edhe ne'eri mora*e &r 5**ime t njjta n mn/r
m)ndi 5 kemi 'n me ne k)r ta**je n)k sht sh)m i e.r Por &se d)het t
dash)roj &r t imitimit t s)ksesshme0 e (i*a e 2n 'et ndihet jasht artit0 n)k e
2jn 'et ndjer n artL Dhe &se &/etjaU Pa d/shim0 kjo e 2n 'et ndjer
N -)nd t -)ndit0 i (i*i dshiron t mohoj se ai sht ndr/she **o.aria 5art dhe t
&aanshm n.a ars/et e &rsht/&jen e tij se dshira &r t &ar nj aktor 5 e merr ro*in
e tij mja-t n.a jeta0 kna5si n nj -oto ho*ande,e ,hanr0 B-ar nj dh)rat d)ke i
dhn skena 2esnikri re-*ekton k)shtet e rea*itetit n m)r kana'a(0 n nj &ei,a,h0
n t (i*in nat/ra &r.j)an n.j/rat e t/re t mira0 sh)m m me @ Qn t k)jdeset mir
&r t thn0 &or - t 2a,)ar n .,imin e imitimit t s)ksesshm t nat/rs0 jo thjesht
-akti 2a,)ar0 se nj sken e interesit sht &ara5it)r &r ne0 se&se skena do t kemi n
'end t 'et@t interes)ar n nat/r sh&esh &ak0 jo 'etm t mos marr n trajtimin
e*e.ant e njjt0 &asi 5 n 'end sti* ka sh)m &r t kini k)jdes amendamentet0 k)
kto G,imi sht sh)m e shk)rtr Por n 5o-t se ka -oto.ra-i n t (i*at ajo sht
sh)m e red)kt)ar0 n mn/r 5 ata kan &r t &r t kna5)r dhe ende -itojn -a'or
sh&r2*im n.a a'anta,he t tjera0 t ti**a si0 anasje**tas0 m)n.esa e &r-itime'e t tjera
m)nd t kom&ensohet &jesrisht n.a konsiderat kt) :do .j &r t dhn at0 mos
t mendojn &r ne
Nj m)nd tani edhe kjo kna5si &r 'eten0 &asi kjo &ro'on jasht artit0 n)k i ja&im
ndonj rndsi t madhe0 dhe arti &resin0 *ak)ri5 &r t &rodh)ar ajo n)k e 2n0 ksht)
5 sht me kt si me e*emente a&o k)shtet e kna5shm t tjera Arti i t (i*it e
&rdor &r &rodhimin e nj e-ekt t kna5shm t &r.jithshm0 d)ke i dhn asnj
'e&r arti &r 'eten t)aj0 dhe ende si&as Prin,i&e ndihmse n ndr'e&rim me t tjert
dhe d)ke kontri2)ar n k)shte t *arta t kna5shm t -)5ishme &r rritjen e t
njjts trsi Pra0 edhe n.a imitimi e s)ksesshm t nat/rs t kom2in)ar me
e*ementet e tjera t kna5sis0 rreth kontri2)ar a k)r edhe ,hd)kjen e .ja**risht n
'et'ete &ak e '*e-shme a&o e ides interesit0 ajo m)nd t kna5shm n t njjtn
koh me '*er e t/re t e&shit &r t rrit)r dhe n t 'rtet &r t rrit)r m sh)m0 t
&res)&o,)ar n.a '*era e t/re dshirn &r 'eten e t/re
Gjithasht) do t ishte .a2im t th)het se njeri) d)het t ndaj -a'orin e imitimit t
s)ksesshm t nat/rs 'etm 5 t ket .,imin e &astr e artitA m te&r ajo i takon
mja-t si d)het &r tA dhe se(i*i eks&ert si nj *aik sht n '*ersim e tij &r nj 'e&r
arti ndik)ar n.a0 dhe sh&esh &r(akt)ar kr/esisht &rej saj
T nat/rs nat/risht m)nd 'eten kna5si n -ja* n)k e 2jm at0 se&se 'etm tani
imitim i nat/rs 2nA dhe kt) 5ndron nj a'anta,h t artit imit)es &ara d)ke (en)ar
'et nat/ra0 )n si i ti** t .jeni jo 'etm ke5k)&t)ar &*otsisht n.a idea*istt0 &or n
&r.jithsi &oth)ajse asnjher n)k &ranoi t drejt n.a rea*istt0 se esen(a e artit
kr/esisht n imitim t nat/rs Krko0 .jeni '*ern e imitimit dhe jo 'etm n '*erat e
nat/rs a2.es&ie.e*ten si n '*erat e ima,hit re-*ekt)ar0 ose t d/ kan t &aktn jo
momente t da**ohen 5art n mendje
$3
thoni Her2art ;Ges T II !!!3 &r t
mohojn imitim i nat/rs &rmes artit '*ern estetikeE F Imitim sht n m t 2)k)r
si n ori.jina*F N t k)ndrtn0 nj aktor m)nd t jet m te&r ro*in e nj shejtan
ose 2)da**a sh)m t 2)k)rA t mja-ton t konsiderojm se 2)k)ria e nj &r-a5sim
artistike sht e drejt)ar jo 'etm t nat/rs dhe rrethana'e t 'eta t o2jektit t saj0
&or edhe n k)shtet e &r-a5simit si s)2jekt0 dhe jo n.a nj drejtim doktrinare e
nat/rs s saj0 &or jeta +*ersimi i '*e-shm i &er-orman(s s t/re
$3
+etm &r B)rke ;N.a 2)k)r dhe 9)2*ime #!3 62aj mend 5 kam tak)ar nj
da**im t 5art dhe '*ersimin e d)h)r n kt drejtim0 d)ke thnE FNse0
,2)*oi n &oem ose &ikt)r s)2jekt0 sht i ti** 5 ne n)k do t ket dshir
&r t &ar at0 n 5o-t se ai me t 'rtet do t ishteE &astaj n=iti &)shtetin e tij
n &ikt)r a&o &oem 'etm n.a -or(a e imitimit m &ar dhe asnj n .jrat
'et shkak) e-ikas Ksht) sht edhe me sh)mi(n e &jes'e t ti**a &iktort e
5)ajn nat/rn hesht)r N kto0 nj kaso**e0 nj 'end &*ehrash0 m t )*t dhe
ndrmnd &ajisje k),hine jan t &as)r &r t na 2r kna5si F


6e B-ar moti'i .jithmon arti m)nd t 2het 5 t *ar.ohet n.a e 'rteta t
nat/rs0 ksht) 'esh)r dmtimin e t/re &r 'eten t)aj n t .jitha ask)nd diBka &r t
-a'ori,)ar meAPrk)ndra,i0 Bdo 'e&r arti &rm2)sh n mn/r m sh)m imitim
2esnik t nat/rs dhe as me o2jekt t t/re &rmes &r-itime'e m t *arta t artit sht
e &ajt)eshme0 &r'eB se kjo marr'eshje n)k do t shtrihet &rtej k)-ij'e t (akt)ar
Dhe B-ar sht ajo0 ajo sht n .jendje &r t kom&ens)ar disa'anta,het rendit)ra
sh)m-ishta t de'ijimit t artit t nat/rs deri m tani dhe &r t o-r)ar 'eten0 se nj
art t nat/rs jo 'etm ek,istojn0 &or n 2a, t marrdhnie'e t (akt)ara &r t
&*ots)ar at 5 t ka*oj &r t tjera m)ndL
6e nj -ra, t thjesht n.a kon(e&tet e artit dhe 2)k)ris jasht &r.ji.je n)k do t
ri@h/jnA &or si t metat jan a'anta,het e k)ndrta t merren &aras/sh0 &asi 5 ata
n)k jan &jesrisht t red)ktohen n njri@tjetrin0 dhe kon-*ikti i saj me t metat n)k e
k)&toj dhe m)nd t s5ar)ar nse j) n)k jeni n ato n nj mn/r t n.jashme si kjo
marr0 n 'eBanti Por m2i t .jitha0 nj 'et@ndihm e rndsishme e artit sht &r t
&rk)jt)ar ato disa'anta,het krahas)ar
Disa'anta,het0 t (i*at 'aren n.a se ne 'etm a &riori n t e.ra0 n)k jan n jetn e
artit n sht&i dhe t orient)ar0 m)nd t jet0 nse jo &*otsisht t an)*oj at0 d)ke
,'o.*)ar ksht) 5 kemi 2r n jetn e artit n sht&i0 d)ke krij)ar nj orientim i ri
*ind e (i*a m)nd t ,'endsoj nat/rore orientimit deri n k)-ijt e (akt)ara N kt
drejtim0 si dhe &as as&ekte t tjera0 eks&ertt kan0 me.jithat0 sh)m e drejt0 se
njeri) d)het t ed)kohen &rmes artit &r .,imin e artit0 n .j/kimin &r artin Meta
n art d)het t sje** n -)5i t artit t krk)ara n -at)r0 t *n &as dore ose
&rndr/she nnBm)ar sht nj -aktor kr/esor i ktij e-ekti
N -akt0 d)ke jet)ar n artet msojm k)&time0 t (i*at &oth)ajse oktroiert artin e
-orma'e t (akt)ara0 &oth)ajse 'etm e 2jn at a5 e njoh)r0 sa &r -ormat e nat/rs0
dhe t *ejojn 'eten e -atke5sit m t mdha nat/rore0 t ti**a si (enta)rs0 minota)rs0
9irens 0 s-in.a'e0 demont me km2t e dhi0 shi-rat e msi&rme ret0 en.jjt me
krah0 mermer dhe stat)jat s)'a t 2ardh0 t rn n kt mn/r &a 5en t
sh5ets)ar N)k &r-shijn ata n 2otn nat/rore0 ata jan 'etm n 2otn e artit0 dhe
kan at/ shr2imet e t/re0 si dhe krijesa nat/rore n 2otn nat/roreA 9hr2imet0 &a t
(i*at arti n)k m)nd t &rm2)sh disa n.a det/rat e t/re m t *arta Por 'etm n
artin 'et mson &r t 2r mi5 me t d)ke ms)ar &r t k)&t)ar k)&timin e t/re n
t0 a&o 'etm t msohen &r t dhn t njjtin k)&tim Dhe 'etm ksht) 5 j) s
sh&ejti do t m2rrij atje0 art &r t mirat)ar Bdo .j dhe as.j &r t h)m2as at 5
2ie &am)nd)r ose sh)m e 'shtir t &r2a**oj atA ana tjetr0 &r t .jet)r .,im n
'shtirsi tejka*imin0 t (i*at n)k e di n artin )ninitiated si &r &ro.resin historik n
ka&r(imin e ksaj0 ai e di &o a5 &ak Pr t .jith Fe (i*a0 me.jithat0 rritet artin
ti-o,t dhe a-i(ionados nj shka** sh)m m e ndr/shme t '*ersimit t nj 'e&re
arti sesa n.a shka**a e thjesht t kon-ormitetit t tij me nj 2im nat/rore0 t (i*at s
2ashk) me interesat materia*e t mass i 'etm ose kr/esor t artit )ninitiated
6e.jithat0 n)k sht arsimi drejt &rmes artit &r art0 as ,akon t drejt0
ndonjher t *e ndonj -atke5si nat/rore t t/re t rn n.a 'iti n 'end ,akon m)nd
t jet &o a5 i mir nj i ke5 si e drejt0 &or n radh t &ar0 sht e ne'ojshme rn
&r t *n0 &r t *e0 t d/t0 si n)k sht e ne'ojshme t (i*at &re,antoj a'anta,he t
konsider)eshmeA ndr/she disa'anta,het do t m2etet n.a dshmit e m&oshtme
&a'arsisht ha2it)ation
9 &ari0 k)&time t (i*at arti oktroiert ne0 jan n kon-*ikt me ato t (i*at ne n=jerrim
n.a nat/rore0 e ne'ojshme &r t det/r)ar k)ndr ktij m2ra&a0 se&se ne jetojm n
nat/r si rre.)**0 n artin 'etm n &ak raste0 dhe t msojn t 'et@ n kontekstin e
krk)ar n art nj rea.im t hesht)r t njjt 9 d/ti0 ha2it)ation t j) *)temi t na
*n nj *ar.im n.a nat/ra0 edhe &se m)nd t rris ose t ,'o.*oj at 5 *ind n.a
shke*ja e s 'rtets nat/rore0 sik*et0 &or n)k kemi t kom&ens)ar h)m2jen e
kna5si0 ajo 5 na 2n ri&rodhim t 'rtet t nat/rs 9 treti0 de'ijimet e artit t
nat/rs0 n 2a, t asnj &*anet t 5ndr)eshme0 &ra ka &r-itime t sje** 5 t
kom&ensoj man.sit0 edhe &se0 n nj shko** t (akt)ar0 disa njer, jan to*er)ar
n.a nj koh t (akt)ar0 t jet i njoh)r dhe i kndshm0 &or m)nd t n)k m2ajn n
&r.jithsi dhe n a-at t .jat n art0 se&se nj &arim t &r2ashksis dhe
5ndr)eshmri t h)m2)r Re,er'at ksht) nj shije si.)rt mo2i*)ar n 'end t
ars/etim o2jekti' 'etm '*e-shmris s)2jekti' dhe '*ersimi i 'e&ra'e t artit 5
&a.)ajn homa,h &r t njjtn .j0 sht i -iks)ar
Prandaj0 arti sht me t 'rtet n .jendje t &)shoni me t0 ksht) d)het 5 jeta n
art sje** t metat e de'ijimet e t/re n.a nat/ra deri n k)-ijt e (akt)ara me t
,hd)ketA &or disa'anta,het )nre(on(i*ed do t m2etet n 5o-t se ata n)k jan t
njjt H2er2Rte me &r-itime &o,iti'e
Pak)0 &or t shman.)r kto t meta artist t (i*t ose n)k kan t njjtn 'etdije
ose n)k shoh asnj man.si n tA dhe si dshmi se n)k ka m)n.es t ti**0 )n do t
&rmend 'etm e a5 e 2)k)r t mja-t)eshme n dis&o,i(ion t t/re shem2)j t nj
-a5e t (akt)ar asht) si i d)kshm n.a t tjer
#3
#3
Dios()ri !"$! 9 !>"


Piktori i njoh)r &eisa,hit Ed Hi*de2randt ) emr)a n -oton e tij t madhe t
&ei,a,hit FAm TeiherF nj 'end me )j m2i *ej*ekt e dhna km2t )nnat)ra**/
trasha km2 9i j) ')ri n kt0 dhe kjo sht e F&anat/rshmeF ishte0 ai ) &r.ji.jE
FQn e di sh)m mir se *ej*ekt ho** n rea*itet dhe .jithasht) kan km2t m t
.jata0 &or ajo 5 m)nd t 2j0 se nat/ra 2r kt j) m)nd t n)k krkojn &rej meje
5 )n na(hma(he .a2imet e t/re F
9i tjetr m)nd t &r(aktojn 2)k)rin tani0 t &aktn &r nj kna5si sh)m t
&astr jan d)ke .jener)ar Por t .jith do t &ajtohen se dhim2je kt) d)hej t
tejka*oj Bdo &r-itim dshir &rej kontradikts ndrmjet sh-a5jes s km2'e dhe
rndsin si km2t *ej*ek) ose n.a &asi.)ria n *idhje me k)&timin 5o-t *ej*ek)t a&o
*ej*ek)t0 5 nj rreth me nj -orm t 2)k)r 'et'ete *ej*ek)n d)het .jithasht) t jet e
rik)&er)eshme n.a nj trashje t ti** t km2t e tij0 m)nd t arrijn
Deri tani0 kthehet n &r-itimet &o,iti'e 5 m)nd t arrihen n.a &as)ria e t
'rtetn e &*ot t nat/rs0 ne t rritet n.a ton m t jashtm dhe t )*t &r t m t
2rendshme dhe m t *arta
Nat/ra na o-ron &r shkak t &am)ndsis ose 'shtirsia e nj o2jekti a&o nj
n.jarje n.a nj ha&sir0 nj koh n tjetrn &r t *'i,)r0 n)mrohen dot 'shtirsit
int)ita sht0 t (i*at m)nd t tejka*ohen &rmes artit deri n *imitet e (akt)ara0 n.a t
*eht o2jektet *'i,shm0 m2an Bdo a-rsin &r 2es(ha)ende0 t *eht &r t
&rsritet0 ima,he te ,e'endes)ar0 dhe t rea*itetit n n.jarjet ka*imtare ka*imtare
momenti m interesante ose t '*e-shme Por e .jith kjo m)nd t 2het 'etm n.a
njra &a* a&o Bmim tjetr ato jan n.a rea*iteti nat/rs0 *'i,jet e mdha0 n the**si
t 'o.* &rojekt)ar n si&r-a5e0 d)ke ,'o.*)ar *'i,jen e momentit0 e jet t .ja**
n m)r t 'dek)r kana'a( ose n t n.)rt 9tone ka& Ksht) 5 j) m)nd t jet nj
&ei,a,h i 'rtet n)k rri n dhom0 t *ar.t n)k n)k t sje** n mendje t .jet)r
&o,i(ionin m t mir &r t n mn/r t *eht t dhn n momentin m t 2)k)r t
ndriBim asnjA &ei,a,h &ikt)r)ar na o-ron me Bdo .j0 t (i*n ata kthehen sht
k)ndr0 kto a'anta,he nat/rore t mdha n -rontin e tijA dhe n.a t (i*at n mas t
skena'e interesante 5 j) m)nd t shihni t r)ajt)ra &r.jithmon n momentet m
interesante n dhomat e nj m),e)
Kto jan n -akt 'etm t jashtm &or ende a'anta,he sh)m t rndsishme t
artit0 t (i*at 'etm do t mja-tonte &r t j)sti-ik)ar at me t .jitha t metat e saj e
ne'ojshme0 dhe n kt mn/r me t 'rtet sh)m imitime m)ndshme e 'rtet t
artit t j)sti-ik)ara k) arti 'etm as.j t 'rtetn t nat/rs jan Bmim se ajo 5 ata
n)k m)nd t arrijn &r shkak t &amja-t)eshmris s -onde'e dhe t he5)r dor &r
shkak t re*ati'isht t arrit)r kosto t madhe n koh0 ha&sir0 &r&jekje0
2)rime'e Imitime t ti**a 'rtet dhe nat/rore t &r-shij jo 'etm i*)strime t
historis nat/rore dhe &)nime etno.ra-ike0 &or edhe &amjet e ,ona'e dhe &ortrete t
njer,'e0 n t (i*at sht e interes)ar0 sa m a-r 5 t na njohin m sh)m0 &asi ato
konsiderohen si t &at)rit e nj artisti n.a konsideratat m t *arta t 2)k)ris d)an
&r t sh-a5)r D.j)ar tani t .jith Pn)k ende n -)sh t artit ose t arte'e ,onn m
t *art n k)&timin m t n.)sht0 n.a i (i*i m)nd t -*asin0 ksht) 5 t shkojn &or
sh)mi(a e a'anta,het e m&arshme k)r n)k te h/nte i h)m2)r n t njjtn .j0 &or
'ijn n me a5 meritojn n -)shat t n.)sht t artit n)k &r tP) nn'*ers)ar Por j)
m n -)nd krkon &r-itimet m t *arta 5 jan t arritshme n&rmjet de'ijime'e
m t *ir0 ksht) 5 ne n)k do t thot ndonj .j t .a2)ar0 &or thon se ai me terma
mja-t tradi(iona*e0 nse ne &r.ji.jemiE
Arti m)nd t na n se he5 dor *idhjen &rej sk**a'i ndaj nat/rs0 t rritet n nj m
t &astr 2ot m t *art0 m t 5art0 se n rea*itet t &r2ashkt0 n nj 2ot k)
the*2i i ides0 nat/ra e &astr e .jra'e n rea*itet 'etm njo**os)r0 t sh5ets)ar0 t
h)t)ar0 jo t &*ot0 a&o jo t sh-a5et n mn/r t d)kshme e theks)ar dhe &jes e
s)2jektit shken(s 'etm n njoh)ri ra(iona*e0 &r t &rm2)sh)r t na nde,
menjher t d)kshme0 dritat (o)nter n nj -orm 5 *eht ankesat &r -r/mn0
ink)rajon o&era(ion t do2ishme dhe direkt me kna5si ) tak)an Ksht) kemi -it)ar
n k)rri, t s 'rtets nat/rore0 at 5 m)nd t 5)het e 'rteta m e *art dhe
thirrjet +etm krkon nj &rm2*edhje t ti** t t .jith -)5is m t *art t artit n
-ja* t 'e.j* ende inter&retimin m t sakt dhe &rha&jen e Pr.jithshm n
PO9A:SRI9HT &r-shir sh5ets)ar Ne k)-i,ojn 'eten &r &ikat kr/esore n kt
drejtim
Nat/ra na o-ron sh)m sa 5 sht e *idh)r n.a shkakor0 te*eo*o.jike0 etike0 komod0
kon(e&t)a*e0 marrdhniet shk)rtra ideo*o.jike t B-ardo **oji0 siB jan errs)ar n
koh dhe ha&sir &r'eB njri@tjetrin ose me o2jekte t tjera a&o t sh5ets)ar n.a
aksidentet dhe .jra t 'o.*a sht se kto marrdhnie n)k sht e *eht as t &astr0
n 5o-t se Bdo .j m)nd t &ohohet n int)it Pra0 ajo m)nd t ket nj interes a&o
nj '*er &r njer,it0 &or &r tPi sh-r/t,)ar kto marrdhnie t rea*itetit sh&irtror0
arti m)nd t n se ajo m2*edh o2jektet e rea*itetit n &r&)thje me nj mn/r t
modi-ik)ar0 ,'o.*ohet0 &en.esat e int)it0 rastsi'e sh5ets)ese 0 ansore 'o.*a .jra
dhe detaje t &arndsishme &ara5et t *ir0 t &rm2)sh)r kt ne'oj
Arti m)nd t karakteri,ohet m tej n se ksht) &ara5et .jrat e rea*itetit dhe jo se
si ne d)am t dshirojn 5 t ishin ose se si ata d)het t jen0 se si ata jan t 'rtet0
ne t si.)roj ima,he mostra n mendje soditje na je& nj kna5si 'et'ete0 &jesrisht
ra-in)ar ndjenjn ton dhe ndjekjen ton t orient)ar n k)&timin e mirA n.a t tjert
n at 5 &r-a5son t ke5en e drejtsis 2ie 'iktime0 ')ajtja &amerit)ar sht
&ajt)es0 t shr2ej &ik&amjen ton nj mn/r t mir dhe t drejt 2otror
Arti m)nd t ,.jas n se ai k)ndrshton0 ndrsa jo mir0 &or ek,istojn n 2otn e
rea*itetit t jashtm n 2esimin -etar a&o edhe t mit a&o &rra**0 i*)stron adh)rimin
&)2*ik dhe &ri'at o-rojn de'otshmria ndihm0 krkesn e 2)k)ris d)ke derdh)r 0 t
(i*at n)k .jenden n rea*itet t ,akonshm0 t kna5)r0 t an.a,hohen ima.jinatn
serio,isht a&o i kndshm0 dhe m)nd edhe t ,'endsoj &re,antimin that dhe t
mr,itshm t kon(e&te'e dhe ide'e t &r.jithshme n -ja* &rmes -oto.ra-i'e
N &rm2)shjen e kt/re k)shte'e tre kon(e&tet *)ajn nj ro* t madh d)ke
&r(akt)ar de'ijimet kr/esore t artit t nat/rs0 k) arti arrit)r &r-itimet e saj m t
*arta n.a0 knde t ndr/shme kom&*ementare0 dhe n kt mn/r t 2het &i'ots
rreth t (i*it si**et e tr '*ersimin m t *art t artit0 .jeni k)shtet e 9ti*isierens0
idea*i,in. dhe sim2o*i,im0 k)shtet t (i*at 5)hen as n soditje e nat/rs as a&*ikimit
arte'e t do2ishme Pastaj t h/j n detaje0 do t ket disa seksione m 'on
re,er')ara Pr momentin 'etm disa sh)m t &r.jithshme
A5 e madhe jan &r&arsit e (i*a sht n .jendje &r t arrit)r artin n &r&)thje
me kto marrdhnie &rtej imitimit t thjesht t nat/rs .jithasht)0 ne n)k d)het t
harrojm se ka nj kon-*ikt me t metat e de'ijimit sht r)ajt)r .jithmon Asht) si
m sh)m st/*i,in. artit0 idea*i,in.0 sim2o*i,on de'ijojn n.a nat/ra0 ajo sht &or
m)nd t ndodh 'etm &r a5 sa sht e ne'ojshme &r t marr t mirat dhe t
m2etet si i ti** n m2i&esh k)ndr disa'anta,hetA &o de'ijim n.a e nat/rshme do t
ket 2r sa m sh)m t jet e m)nd)r n as&ektin e 'et nat/ra Arti m)nd t
&r-a5sojn en.j** krah0 se&se &rndr/she e *a'dis s 'et dhe Perndis mesa,he
&r njer,it n)k m)nd t shke* t &ranishmA &or ata do t d)het t &r-a5sojn
krah)n0 ho'erin. dhe -*)t)ron si e nat/rshme t jet e m)nd)r M) do t *ejohen t
h/jn nj M)&iteri0 nj +en)s0 nj ed)kim -/t/r dhe trenat0 &asi ata k)rr n)k jan
.jet)r n t 'rtet m)nd t &ritet ende 5 t .jenden0 &or 'etm ato t (i*at nat/ra
sht e m t n.)shta0 &ersona*itetet s)2*ime dhe t 2)k)ra 5 ata &r-a5sojn 0 dhe
.jithasht)0 ata me t 'rtet do t n nat/r0 do t ja& &rsht/&jen e &ersona*itete'e
madhshtore dhe m t 2)k)r M) do t *ejohen t *ar.ohem n ek,ek)timin e detaj)ar
t nj &ikt)re n.a e 'rteta nat/roreA &or 'etm n mn/r 5 'rtet &rsht/&je
nat/ra e &r.jithshme n kt mn/r n 'end t -itoj se h)m2asin Ajo sht Bdo
randomness n)k m)nd t *iroj n.a nj sken0 e (i*a &en.on &amjen e &rm2ajtjen e
skens &r t (i*at ka t 2j &r ne0 &r t .jitha -orma'e dhe .r)&it ksht) maj 5 ne
na ,ini i k)&timit t t .jith skenn e *eht se sa n rea*itet m)nd0 &or ndr/she ai
d)het0 si ajo e 2n rea*itetin e 'et0 k)r nj her diBka sh)m 5art na ' n
mendjeA 'etm se arti ajo 5 nat/ra 'etm jasht,akonisht sh&ejt0 e 2n kt 'etm
&asi 'ijn n at an0 si rre.)** n t .jitha drejtimet n t njjtn koh dhe ende n)k e
2jn0 si ajo .jithasht) do t jet n .jendje nat/rn n t mir
6e t .jitha Fe (i*a nat/risht sht art0 n 5o-t se ata d)an &r t ose t &r-a5s)ar
Perndin si &ersona*itete h/jnore ima.jinare0 etj0 2ien sh)m t shk)rtr t ides dhe
n kt mn/r 2ien n art re*ati' disa'anta,h &)non k)ndrta0 t (i*at jan n .jendje
t jet nj ide m e )*t se e drejtsi t &*ot me &r-a5sim t nat/rs s
'rtet Ssht e si.)rt se &rsht/&ja e GenH.ens 'eBanta0 t (i*at e 2jn &r-a5simet
m t mira rea*iste e o2jekte'e dhe skena'e 5 ende i &rkasin trsisht n -)shn e
rea*itetit0 n kt drejtim0 i &r-a5si'e idea*ist 5 kan t 2jn me t n o2jekte
rea*e0 n)k m)nd t arrihet N)k m)nd t arrijn0 ndrsa &r-a5sit rea*iste e skena'e
t njeri)t ende n mn/r sh)m interesante me *idhje t saj me t 'rtetn e nat/rs0
5**imit dhe the**sin e &rsht/&je t (i*at e 2jn m t mir idea*iste0 dhe t ja&in
asnj njjta &rmes -ormimit t 2)k)ris n ,onn detajeA e (i*a n)k e &en.on 5 disa
-oto t 'o.* ,hanr nj i madh &ikt)ra -etare@historike n.a konsideratat e msi&rme
t '*ersimit t kandidoj &r &arat e saj Po o2jektet e &rk)shtimit -etar m)nd t
&r-a5sohen n mn/r adek)ate0 5 do t '*ersojm nj &amje t ,hanr0
me.jithat t *artA &or disa'anta,hi i madh n ima,hin -etar t &r-a5simit t 'rtet
t s)2jektit t tij ndaj -oto ,hanr sht n *idhje me m)ndsin e kom&ensimit
&r&arsi t madhe0 n t (i*n ajo 5ndron k)ndr saj n.a '*era e ide t &ara5it)ra n
nj k)&tim t (akt)ar Tani n)k m)nd t 2ashkoj t .jitha a'anta,het e artit n t
njjtin drejtim0 j) d)het &r t *ej)ar at &r t arrit)r at n trsin e drejtimetA dhe
n 5o-t se t d/ drejtimet t m2aj d)ke hedh)r njri shikimet tjera s-or()ar0
meritojn si t 'rtet 'etm -aktin se ata e 2jn at
Nj n.a rre.)**at m t thjeshta dhe m t &r.jithshme 5 m)nd t je&et &r t
artistit n drejtim t Bshtjes son0 sht se ajo tejka*on rea*itetin e -ormat e saj 'etm
&r a5 sa ai e ka*on me nj i a)tori,)ar &r t &r-a5s)ar ide0 &or se ai .jithasht) se
t 2j0 n 5o-t se ai e 2n kt Pra0 nat/risht k/ rre.)** d)ket0 n se ajo sht 'etm
rre.)** &r t m2ajt)r materia*e &re,antim dhe -orm njri@tjetrin n mn/r adek)ate0
n)k sht e 'shtir nj rre.)** 5 sht shke*)r sh&esh0 sidomos n.a -a5ja e
&ar 9e&se &as &arimit t ke5k)&t)ar se arti d)het t jet &r-a5simi i 2)k)ris0
artistt e mi sh)m t dash)r t *)ajn ,2)k)ron nat/rn shmt)ar0 &a marr &aras/sh
se ata n kt mn/r t ja&in rritje t nj k)ndrshtim me t 'rtetn0 &a mshir &r
2)k)rin a&o shmtia e o2jektit 0 2)k)ria e &ara5itjes s saj ia )* '*ern N mn/r t
2ara2art0 'etm n.a ana tjetr0 &or e 'rteta sht shke*)r0 nse o2jektet e 'rtet
jan t &r-a5s)ara n -orma rea*itet t &r2ashkt Pr 5**imet e .a2imit t &ar ne
&am Hi*de2randt trash dhe shk)rtojn km2t *ej*ek)t0 dhe ne e shohim n sh)mi(n
e -oto.ra-i'e t 5)ajt)r Njer,it Tide 'rtet sh&esh sti* edhe t 'o.*a t ,akonshme
n rro2a t 2)k)ra t reja0 t &ara5it)ra me **oje idea*e -/t/rs dhe i kndshm si
&o,i(ionet e m)ndshme Ajo 5 5)het e 'rteta ndoshta m e *art0 e (i*a sht mja-t e
*art &a'rteta Por m s sh)mti kan 2r .a2imin e d/t n.a m sh)m n.athtsi si
&arim0 sht dhn n.a disa ima,he m t 'jetra nse Perndia At0 6adonna0 Krishti
Fmij sh-a5et at/ me thot0 &o shmt)ar trena
N marrdhnien e &ar0 nat/risht0 ajo d)het t jet nj kon-*ikt Kna5si e
&er(e&timit t drejt&rdrejt t 2)k)ris dhe hirit t asaj 5 ne shohim &r&ara nesh0
dhim2je n.a kontradikt 5 sht n k)ndrshtim me krkesn &r t 'rtetn0 m)ndi0
sidomos k)r e kam ,akon arti n)k e 2n nj i d)kshm i ti**A dhe n t 'rtet ,akon
arti na ka ms)ar n kt drejtim sh)m m t to*erohen0 e disk)t)eshme nse jo
sh)m0 dhe nse nj ha2it)ation arti ardhmja sht ndre5)r akt)a*e n kt drejtim M)
n)k 2esoni0 &or akt)a*e jo sh)m0 dhe d)het n t .jitha m sh)m se kjo ndodh0 e
konsiderojn nse disa n.a B-ar 2esohet t jet shkak) i *ejes artit 'etmja .j nj
,akon i artit sht 5 do t &r-a5soj m mir n.a nj tjetr Ajo sh-r/t,on t
arsimit t &r.jithshm inte*ekt)a* n)k sht *e.jitim n 'et'ete stim)* m t *art 5
shtrihet n t takohen t 5art krkesn &r t 'rtetn0 na(h,)set,en stim)jt t jen t
2)k)r0 &or e &a'rtet -ormsiminA 5 2r &r t ms)ar n kt mn/r h)m2
ndjeshmris edhe &r ata ner'o,0 dhe h)m2et si nj e tr m sh)m dhe m mir se
ai n.a ha2it)ation .a2)ar e -iton t tjera ansore 6e t .jitha 5 m2etet &as
konsiderat ha&sir (o)nter
Krkesa &r t 'rtetn sht arti me shken(n e ,akonshme0 &or t d/ e &esh t
ndr/shme N shken(0 &rm2)shja e t/re sht nj 5**im the*2sor dhe me Bdo
Bmim e dshir)eshme t t/re ata m)nd t &*5en a&o n)k e &*5enA Arti sht 'etm
nj mjet kr/esor n nj -)nd0 ajo 5 d)het k)rr ndr/she n.a marrdhniet 'artse t
tjera do t thot e 2)t0 &or me t 'rtet tjetr d)het t ja& rr).n &r nj -or( t
ti** t *art Pranojn sht se nj k)-i i (akt)ar n)k m)nd t &r(aktohet n kt
marrdhnieA j) m)nd t them 'etm 'etm n &r.jithsi0 ajo d)het t 2het n 5o-t
se &r-itimet &eshoj m sh)m &*a.osje meta e saj Kjo m)nd t jet &r shije t
ndr/shme &ara5esin t ndr/shme0 dhe sht nj n.a ato raste k) n)k sht e *eht ose
e m)nd)r &r t 'endos)r m2i a)toritetin m t madh a&o m t 'o.* e nj ose nj
tjetr shije ;9hih Th ! 4>" & 3A me.jithat0 j) .jithmon t &eshohen ndrsa ars/et
m)nd t jen t 'etdijshm N mn/r t &rsrit)r ne do t &rk)jtohet n
konsideratat tona t ardhshme e sajA &or *e t marrin s &ari nj shem2)**
PietV n.a 6i(he*an.e*o0 nj 6adonna )*)r m2an tr)&in Krishti shtrir n &rehrin e
saj N PietV n.a RIET9NHEL nj 6adonna .j)nj,im jan k)-oma Krishti m
tani T d/ 'e&rat e krahasoni edhe n.a &r2a** njri@tjetrit n skajet e k)ndrta t
sa**s n Lei&,i. 6),e)n T d/ jan 'e&rat e 2)k)ri t madhe 5 se(i*i 'etm n nj
k)&tim tjetr0 B-ar &r t marr kt) jo n detaje0 &r t marr 'etm &ikn e
m&oshtme n s/ Pa'arsisht se ra&orti i Krishtit t 6adonna n Pieta n.a R nat/ra
m e 'rtet se n at t KK0 j) do t jet atje0 &or t .jeni t 'endos)r ni(er se sa ish
n 'e&rat e -)ndit d)ke &r-it)ar n.a e 'rteta nat/rore sht atje ishin m2i,otr)ese
n.a &r&arsit e tjera kt) N Pieta e R sht Krishti@Tr)&i i nj njeri) t &*ot e
rrit)r0 e (i*a ka ra&ortin e tij nat/rore me &ermasa &r 6adonna N Pieta e KK0 &or
sht k)-oma e nj njeri) jo@*i.jrisht 'o**CH(hsi.en0 5 sht i kth/er &ak k)ndr
madhsin e 6adonna0 e (i*a sht k)ndr nat/rs Por me kt )nnat)ra*ness sht
6A 2*er a'anta,hin e t 5enit n .jendje &r t 'n tr)&in n =hiron e 6adonna0
6adonna n kt mn/r m)nd t 'n n marrdhnie m intime me t0 e (i*a sht
e n.jashme me marrdhnien e saj t &ar nne me t dhe k)ndr &jes t tr)&it m
*art .j)nj &r t dhn nj sit)at n *'i,je0 ndrsa A)sstre(k)n. n.)rt e k)-oms
Krishtit sht sh)m e &a-a'orshme &ara RPsehen Pieta Ssht si *)mi n ak)** Nj
.jen0 n -akt0 ra&orti n Pieta e KK n mn/r t 2)k)r 5 dik)sh shikon *ar. n t
nn drejtimin )nnat)ra*ness0 &a ) sh5ets)ar n.a ,Ceies B-ar k)rse'e &r t d.j)ar0
t &ar0 5 &rtritje e Krishtit sht m2ajt)r sh)m e moder)ar0 s d/ti0 5 sht
&rdor)r n kt s-er idea*e k)do0 &r t *ehts)ar krkesat e 2esnikri t &*ot me
nat/rn As &or e tr)&it t Krishtit m)nd t ket 5en nj sh)m m e 'o.*0 nse jo
d)het t sh5etsim 'endosi &retendon0 as n)k do t ket madhsin &ro&or(iona* t
k)-oms Krishtit e RPs(hen Pieta0 jo 6adonna im&onojn nj 2arr sh)m t rnd
dhe t &r ta 2r at t d)ket n =hiron e 'et &anat/rshme d)ke marr tr)&in Pieta i
KK D)a t ndonjher m t &as)r n 2)k)ri dhe kjo thirrje 2)k)ri romantike0 siB
sht Riets(he*Ps(hen Pieta0 me.jithat n kt 2)k)ri &r t thn kt n nj
nat)ra*ness t thjesht0 dinjitet dhe the**si e 'esh)r0 e (i*a .jithasht) ka '*ern e
saj Por k)sh m)nd 'e&rat e ti**a ndonjher d)an t shter disa -ja*
9 -)ndi0 'rejtje 'ijim Ajo m)nd t jet se ideja &r.jithsisht e njoh)r e at/re 5
ka &r t 'e&r)ar n nj 'e&r arti ndr/shon n.a0 o2jekti'isht m t sakt0 &or 'etm
n nj kontekst shken(or shken(or0 m2i 2a,n e st)dime'e shken(ore m2i
'*e-shmrin 'jen0 &r-a5simin e o2jektit tre.)ar N 5o-t se n)k ajo m2an artistin
&r det/rn e tij0 ka ende &r t m2ajt)r si nj artist t 2a,)ar iden shken(ore 5 i
&r2ashkt t t korri.johet0 ai n)k do t arrij 5**imin e saj0 k)r ajo sht n
&r-a5simin e saj n 'end n shken(or si ide t njoh)r m2an n.a k)ndrshtim ide 5
ai d)het t shman.et0 &or kjo krijon N -akt0 kon-*iktet e nat/rs jan0 dhe do t ket
m)ndsi 5 t kthehen n kt
9i &jesa m si&r sht sht)ar n &resion0 )n 'etm FHir,e* Pr '*ersimin e
'e&ra'e t artit 'i,)a*0 LP< !0"#$F erdhi &am-*et t 2ot)ar koht e -)ndit t Konrad
Fied*er0 n dor0 Bka ka sje** m)a n kt mn/r nj interes t 'eBant n at t
mn/r 5 t -*asin0 n Bdo &ik t0 n kt dhe n mn/r sh)m seksione m &ar t
&r.atit)r0 'ieCs k)ndrshtim Tani **okoBis &am-*etin e nj0 jo 'etm &ri'atisht n
5ar5et e artit me '*er t *art dhe madje edhe &romo')ese artit0 dashamirt e artit
dhe (onnoisse)rs m &ar0 &or sht edhe0 siB ka 5en i njoh)r &r m)a0 marr n.a
eks&ert t tjer si artist n nj mn/r jasht,akonisht t &rshtatshm0 dhe ka nj
takim *'dat &*otsisht n A).s2 .en a-at !"#$ tokmak Nr N.a $"0 &o0 ai
sh&je.on si t nj rndsie theme*ore &r '*ersimin e artitA has)r edhe Cesent*i(hst
me &ik&amjet e asaj dashnor tjetr arti0 e (i*a mendo'a se *artA dhe atje0 me t .jith
t nj kontri2)t jo jointeresant &r karakteristik e &ik&amje'e tani domin)ese t
artit Pra0 si t &aktn disa &ika krahas)ar me 'et &ik&amjet tona0 t (i*at e 2n
kontrastin m sh)m &retendime jan theks)ar thjesht n &am-*et0 si nj ana*i, t
&*ot t njjt kt) n)k m)nd t ja&in
Dr.o edhe &as a)tori0 de'ijimet e artit e nat/rs 'etm n.a arti &r t k)&t)ar dhe
.j/5tari &r 'eten t)ajE FArti sht 5 t .jendet n ndonj mn/r tjetr0 se n e t/reF
;- 4#3Rre.)**at si&as t (i*it &r t '*ers)ar &er-orman(n e artist'e jan0 jo &r t
dhn n t .jitha &r t B)ar &r&ara FT k)&t)arit n)k m)nd t &ara&rijn shr2imet
e artistit 'etm n drejtim t rr/ms0 dhe n)k e di (i*i o2jekt sht 'endos)r n t
ardhmen atij akti'itetet artistike e &o&)**itF Pas ksaj rnies0 i .jith disk)timi i
a'anta,he'e dhe disa'anta,he'e t de'ijimit t artit t nat/rs sht (akt)ar n kr/e0
asht) si0 si&as mendimit t dash)rin e msi&rm artit0 t marr'eshjes s 'etA dhe n
5o-t se j) n)k do t jet n .jendje t mohojn se ato ek,istojn n -akt0 dhe m)nd t
k)&tohet n.a &ik&amja e dhn0 &or nj konsiderat do t n k)&timin e a)torit -akt
i 'etmi artist ,hd)ket si s&ektator dhe .j/5tar n.a mn/rat e d)h)ra t &er-orman(s
dhe shikimin Artisti sht mja-t i &ak)jdes)r &r t .jith at &r t &r&ar)ar n t
je&en rre.)**a n im&)*sit t nj det/rimi t 2rendshm ;& 8#@>!3 n.a nj0 da**)ar at
n.a rr).a Laikt artit e d)ke krk)ar me t -r)ta ;9 84 >G >$30 dhe K)nst.enie?ende
kan dhn 'etm kna5sin e d)h)r estetike0 &asi ai sht n .jendje &r t
ri&rodh)ar 'e&rimtarin e artistit n 'eten e t/re ;-5 $83 +eBori e 'etdijes a&o
int)its0 &or n.a t (i*at &rodhohen artisti 5ndron n -aktin se ai0 si t da* e &ar0
ksht) 5 edhe at/ t m2etet0 as si mendimit shken(or n.a atje me k)shtet rritse Jajo
5 &a d/shim ka kontradikt ')anK0 &or *e t &ara.j/k)ar n.a ndjenja estetike0 n)k e
sh5etsojn &astrtin0 &as)rin0 &*otsin e int)it t k)-i,)ar n kt mn/r0 as
mat)ri0 5artsi0 *e ;P > -- 4D --3 Ndrsa )n m)nd t them edhe n ,h'esh)r n.a t
.jitha do t thot -ormn e njeri)t &as -a5en e t/re 'etm &rshkr)es0 ksht) 5 'etm
&r t &ar nj s(ri22*es simetrike0 dshiron t dis&on)eshmris Te&rt ndonjher
t njrit m2i int)it t &astr0 kan &rh)m2)r domethnien e .jra'e n artet &amore
;9 >G >!3A E njjta &amje e (i*a ka -mijn &ara se t rr.j)ar n.a ha2it)ation n
konsiderata kon(e&t)a*e me t0 m)nd t .jenden &as a)tori Artist n 'etm rrit)r0
,.jer)ar0 ,h'i**)ar &r t &rmirs)ar 5artsi Kjo injoron ose re-),on a)tor Fakt si
&raktik tashm t &r2ashkt n 5ar5et e artit0 i (i*i &rej nesh sht a5 &arim i
rndsishm@m2ajt)r i sho5ats0 dhe e tr sht ;tjetr 'etm kon(e&t)a*e m &ak3 t
,h'i**imit0 e (i*a me an t ndr.je.jes e artistit &r t marr t njjtn .j m2i
-mijn jasht &r t o-r)ar ,h'i**)ar n t njjtn k)&tim t rrit)rit diBka t Ndjenja
estetike0 siB sht ndr/she ,akonisht &ritet dhe t ne'ojshme &r t .,)ar t 2)k)ris0
&r-)ndon a)tori Eks&*i(ite n.a momentet e d)h)ra t *art n &)nn e artistit dhe
'*ersimin e 'e&ra'e t artit0 t ti**a si nat/ra e .,imit akt)a*e artistike n.a0 Je (i*a
me si.)ri sh)m t n.jar t jet sh)m i -ortK njeh kt) k)ndr ;& 4"3 Fnj dshir0
nj .,im &r t 5enies .ja** t .jra'e0 si me 5ndrimet e da**ime'e0 t 2)k)r dhe t
shmt)ar indi'id0 ajo n)k sht ,2)*imin0 ndjesi sht ,2)*)ar0 &ronat0 &or nat/ra
'et0 'etm m &as0 si 2arts i kt/re &rona'e &ro'on 'eten FA B-ar mP) sh-a5 diBka
mistikeA &or diBka misti(i,mi sht &o n t .jitha art &ik&amjet m2i,otr)ese asnj i
h)aj ;(- &873 Pa h/r n sherr e -orms dhe &rm2ajtjes estheti(ian estheti(ian0
sh&je.on a)tori 6e.jithat 'endosi n -a'or t t &ar'e
Ajo sht n nj -ja* nj &r-a5s)es t &)shtet Fine Art shikime'e me nj t
&ran)ara .jersisht t &r&jekje'e t &)2*ik)ara n the**imin e njjt0 &or me 5 e 2ri
n &)nn akt)a*e ne &r&jekje &r 5**imet dhe mjetet e &er-orman(s s artit dhe
e-ekt artit &r t marr n -)nd0 me,i s 2ashk) .a2)ar dik)
XXIII. 'ukuri !"e karakteristikat.
6n/r ana*o.e0 k)r mosmarr'eshja mes idea*i,mit dhe rea*i,mit ka t n.jar t
mos a5 s5ar)ar koin(idon &or d)ke ndrth)r)r0 t armatos)r n t njjtn koh dhe t
2j0 5o-t se arti kishte &r t shk)ar m sh)m n 2)k)rin a&o karakteristike0 dhe
se sa *ar. karakteristik m)nd t &ritet edhe &r 2)k)rin
Karakteristike ne e 5)ajm n &r.jithsi &r-a5simin e nj o2jekti0 a5 sa ata0 t
'rteta dhe t d)kshme0 me.jithat0 t m2ajn sje** momentet 5 e da**ojn at n.a t
tjera0 &a ek,a.jerim0 se&se ek,a.jerim sht &r shkak t karakteristikat e karikat)r
Nj karakteristik e s)ksesshme dhn d/ a'anta,he t rndsishme estetike0 &asi
5 ato kontri2)ojn direkt n.a &*otsimi i krkess &r t 'rtetn &r sim&ati t
menjhershme &r nj 'e&ra0 e d/ta0 se ajo ne)tra*i,on monotoni0 e (i*a merr rrjedhn
m t *eht0 *n jasht ti&aret m da**)ese e o2jekte'e dhe kjo t 'erIhn*i(ht d)ke
red)kt)ar at n nj **oj t &r.jithshme sot
Tani &r sa i 2)k)r n m t .jer t saj k)&tim sht0 ajo menjher -a'or ,.johet0
&or nj karakteristika t s)ksesshme m)nd t kontri2)ojn n kt0 ajo do t jet me
t 'rtet t &ritet jo si 2)k)ri si e ti**0 &or &r 2)k)rin e k)shte'e0 t (i*at n)k do t
&aranda*)ar 5 ata t 'ijn n kon-*ikt me k)shte t tjera m)nd Nse nj o2jekt n
'et'ete shmt)ar0 ksht) 5 ai d)het t tre.ohet karakteristik .jithasht) t
&r-a5s)ara si t shmt)arA dhe &astaj ekran t 'rtet ) shem2 n.a 'rtetn e t/re0
&or n)k i &*5e) n.a s)2jekti i t/re ne Dhe ksht) mode* m)nd ndonjher &se jo
2)k)ria e &r-a5simit n k)&tim Ceietsten n (i*at k)shte ata n 'end me 'jen0 &or
k)shtet 5 kontri2)ojn n 2)k)rin jasht saj0 jan t krahasohenO j) tani &r'eB
karakteristik ka edhe 'etm n)k ka -ja* t tjera &r 2)k)rin si 2)k)ri0 ather k/
sht krahasimi i karakteristike &r 2)k)rin n nj k)&tim t n.)sht t njjt0 e (i*a
sekreton karakteristike e tij0 &r t ka*)ar Nse &r2a**oj m &as k)&timin m t .jer
t 2)k)ris s karakteristik n k)shtet me ose &as k)&timi rre&t e 5 &o &r2a**et
me t tjera0 'aret nse interesi i sh5/rtimit sht mja-t e &rm2*edh)r a&o
kon-rontim K) 2a**a-a5imi ,h'i**ohet0 ajo sht me si.)ri d)het t k)&tohet n kt
k)&tim e m&arshme
!3
!3
N mn/r t n.jashme si me 2)k)rin dhe karakteristikat n artet &amore
ajo si**et n kt drejtim0 si&as 9eksionit %+ me 2)k)rin dhe &raktike n
arkitekt)rn


Pra0 nj mrek)**i nse arti d)het t shkoj m sh)m &r 2)k)rin a&o
karakteristike0 ksht) 5 kjo &/etje n)k thot ndonj .j tjetr seE sht arti i
kna5shm 'e&rat e t/re dhe jo n.a momentet0 &r'eB karakteristika'e t (i*at
shkaktojn kna5sin n t0 si e kna5shme e o2jektit d)ke krk)ar &r t .jener)ar
'et0 ose n.a karakteristikL Por kjo &/etje ksht) 5 ,akonisht 2het 'etm m)nd t
ja& &r.ji.je n mn/r t &r.jithshme &rE Art d)het 'e&r)ar ndonjher n.a
ndonj k)sht t kna5sis k) dhe deri m tani t .jejn ndonj 'end m)nd0 &or se(i*i
d)het t trhe5 sa m sh)m n kon-*ikt me t tjert0 &or 5 A'anta,hi maksima*e e
kndshme si nj e tr sht arrit)r0 dhe karakteristik n)k 2n &rjashtim N kt
drejtim0 &or n 2a, t marrdhnies s 'rtets nj .jendje &o,iti'e kr/esor t *art
dhe kna5si e d)h)r dhe d)ke &aranda*)ar monotoni e nj .jendje t jo m &ak t
rndsishm ne.ati' sht i njjt0 ata n)k do t to*eroj asnj dmtim t rnd0 &a
h)m2je sht m i madh se sa -itimi
Ssht e si.)rt se ka 'e&rat e artit 5 a&e*i kr/esisht &r shkak t karakteristika'e t
t/re0 dhe se ka t tjera0 m sh)m 2)k)ri &r'eB me k)shtet karakteristike e
ankessA dhe n)k m)nd t shohsh se &se ajo n)k d)het t ja& kt si edhe ata0 5 t
mos 2ashkohen tani sa&o t .jitha k)shtet t 2)k)ris n shka** t 2ara2art0 dhe
m)nd t rritet n t njjtn shka**
Korne*i0 nat/risht0 @ &r t marr h)a 'etm nj a)toritet kr/esor i ktij drejtimi
-ja* @ ka0 edhe si&as rre.)**a'e ai ) *ar.)a n.a n=nsit e tij 6a= Lohde si nj **oj i
trash.imisE FPr&i5)ni aktet m sh)m n 2)k)rin sesa n karakteristikat sh&esh
nj -/t/r thjesht e 2)k)r m sh)m se t .jith -or(n me m2i indi'idin F
43
43
K ' LHt,oCs <eits(hr - -ormimin K !"$" 9 "$
Por 'ini re se k/ rre.)** sht dhn n.a nj artist 50 krij)ar n nj rajon0 -)shat
idea*e t artit0 k) theksi n)k sht 'etm &r karakteristikat0 dhe t 2ien dakord me t0
&r.jithsisht 5ndrojn n t njjtat ,ona dhe &jes e tet madhsis asnj tjera N
-)nd t -)ndit0 kjo sht &r t ardh)r ke5 50 n &r.jithsi0 &or rre.)** 'etm i
njanshm d)ket t jet e sanksion)ar n.a e saj d)ke thn se nj &jes t a)toritetit
t madh si nj .jenera* N the*20 &r-a5simi i edhe &ersona*itetin m idea*e do t
jet &r t m2ajt)r ende n mn/r karakteristike t jet e m)nd)r n *idhje me iden
5 e ka &r t 2r karakterin e ktij &ersona*itetiA t (i*at ata tani o-rojn nj idea*
sht0 n mn/r 5 kt) t sht/r sa m sh)m 2)k)ri dhe karakteristike t .jer t
sht/r 'eten t shkojn me njri@tjetrin0 &a nj &re-eren( &r nj *idhje t tjera &r
kt Bshtje m)nd t jet Karakteristik 'etm si sht/r tani m2etet n s)2jektet
kr/esore t artit idea*e sht ende sh)m &ra&a o2jektin &ra&a @ se&se si h/jnore
,.jedh)ra tani m)nd t &r-a5soj nj her jo adek)ate0 dhe n karakterin e 'et
idea*e0 karakteristik shkon e njjt n m &ak ose m sh)m **oje t &r.jithshme
norma*e0 ksht) 5 kt) n)k m)nd t &r2a**oj a5 sh)m n.a karakteristikat0 &r'eB
si n.a 2)k)ria e k)shte'e karakteristikeA &se kam thn se kt) nj theks m i madh
n 2)k)rin shtrihet si n karakteristik0 dhe j) .jithasht) karakteristik e jo ,akon t
-*as 6e.jithat0 n -)shat idea*e e artit0 ajo n)k sht &ersona*itete thjesht idea*e0
&or edhe karaktere t mesme0 &ersonat 'artse me momentin k) 2)k)ria dhe
karakteristika n)k shkojn n mn/r t 2ara2art me njri@tjetrin0 si n &ersona*itetet
m idea*eA dhe n 5o-t se tani0 si si.)risht0 Korne*i Psht k)&t)ar &r.jithsisht si do
t thot se edhe kt)0 n kon-*iktin e 2)k)ris dhe karakteristikat0 ish@sht e
&re-er)ar0 sik)r kjo re-*ekton &raktikn m2i,otr)ese0 artin idea* dhe i -orm)ar n
kt mn/r dhe kjo n.rit)r nj arom m2i,otr)es 0 &or )n ndihem sh)m e
d/shimt nse kjo n)k sht nj dit t konsiderohet si nj Bshtje e nj &ik&amja
m)nd)r'e 9e&se sht sh)m e 'rtet ajo 5 Korne*i thot se nj -/t/r e thjesht e
2)k)r sh&esh d)ket m sh)m se t .jith -or(n me t indi'idit0 dhe nj 6adonna
n)k sht sh)m e mir dhe Krishti n)k m)nd t tre.ohet &r t *artsohetA &or n
5o-t se t .jith njer,it d)an t jen t m2ajt)r &osht n.a m deri n ni'e*in m t
*art n ede*em 2)k)r a&o **ojit n &ikt)ra t mdha0 n mn/r t -i**oj
disa'anta,het &r t ndjer0 &r t 2an)ar me rastin do t jet seksioni 4# Bh)
&ik&amja ime sht ;9eksioni 443 D)ke &as)r &aras/sh rre.)**0 'etm n kthesn e
idea*e'e t &er-orman(s t nj &r-a5simit idea*e0 &asi ajo i takon karakteristika'e
t 'et idea*e0 .jithmon sht &rmend)r si rre.)** kr/esorA n 5o-t se tashm ata
m)nd t ja&in &a d/shim &as marrdhniet dja*iA &or 'etm &r -mijn Nse j) kt)
k)ndr &ersona'e t trajt)ar -mijn si &ersona,het kr/esore0 ksht) 5 kjo sht m
te&r nj de'ijim i madh n.a s)ndimi
Kt) dhe atje0 si.)risht0 e 2ie &rmes 'endosjes ose ,2atimin e &arime'e t ti**a n
rre,ik0 t *eht &r t dor,ohej ndaj thniesE FBi-)t do t di.jetF
+e&rat e artit atje0 t (i*at jan jasht,akonisht karakteristike &r nj o2jekt 5 ata
n)k &r 5**im t 'rtet &r t &r-a5s)arA Bka n.a njra an m)nd 'etm si sh)m e
m sh)m 5 ajo ka n)k i &*5e) n.a t tjert0 dhe d)het t konsiderohet n
&r.jithsi si nj .a2imA nj .a2im n k)rs0 injorojn disa (onnoisse)rs0 e (i*a sht e
mja-t)eshme se diBka sht 'etm tre.)ar ndonjher karakteristike Nj shem2)** i
sh5)ar i o-erta'e **oji0 n koht e -)ndit disa her sht disk)t)ar0 asht)@5)ajt)r
9(hCart, k)shtimor -oto e 'jetr Ho*2ein &r-a5son
73
Kt) Perndia Ati )*et n nj
**oj karri.e .j/shit .jat re'e si nj njeri i 'jetr t shkatrr)ar me nj sh)m t
rr)dh)r0 .j/sma .j/sm@n.r/s)r i dash)r 0 t .jitha **ojet idea*e0 t .jitha m)n.es
dinjiteti i t/re0 5 n.a -/t/ra As.j n)k m)nd t jet m karakteristike n *idhje me
&r-a5simin e nj njeri) t ti** t njeri)t t 'jetr si nj 2a, t &r2ashkt0
m2rth/er me t 'rtetn t &*ot n.a jeta0 &r-a5sim &ortret &r t (i*in t interes)ar
si e ti** sh)mA as.j n)k m)nd t jet m &ak karakteristike0 n 5o-t se nj sht t
ima.jinohet Perndia d)ke &r-shir0 &o0 j) .jeni 'eten t ,emr)ar n.a ai nj0 &or
d)het Nj rast i n.jashm o-ron Krishtit Fmij n d)art e 6adonna -amshme t
Ho*2ein t ri sht0 n 5o-t se ajo &ra me t 'rtet nj -mij i krishter &r t
ima.jinohet se si (onnoisse)rs krk)ar n.a0 se&se sht karakteristik e admir)eshme
e nj t mjer)eshme krim2a sm)ra njer,ore0 me kt rast0 &or ideja e*endest
m)nd)r jan t nj -mije t krishterA ndrsa Krishtin Fmijs e Ra&hae*@s Ka&e*n
9istine &r nj -mij t njeri)t0 n mn/r karakteristike &or sh)m &ak sht
karakteristike n t .jitha &r iden 5 nj sht e &rir)r0 sht 5 t 2het nj -mij i
krishter0 k) &ara(aktimi i tij s)2*ime sht tashm ndriBon n.a s/t e tij Ssht si t
th)ash nj mrek)**i e karakteristike n kt drejtim0 &asi 5 siB ) tha &ersona*itetet
karakteristike idea*e n &r.jithsi sht sh)m *ar. t det/rs s t/re
73
Nj art disk)tim historikA k/ ima,h &r m)a sht .jet)r n 'itin !"#G arki'in
Tei.e* s &ar
XXIV mbi nj (els ). *evijimet e artit t nat%rs.
+.Pla$osje e njsis s "apsirs& ko"s !"e personit.
N nj mn/r0 jan ndr de'ijimet m t -orta t artit t nat/rs s *ndime
)nitetit t ha&sirs0 kohs dhe &ersonit T k)jtojn disa shem2)j t shke*je'e
t ti**a n artet 'i,)a*e0 si j) m)nd t shihni n disa -oto0 si Ra&hae*0 Ka)*2a(h0
Rah* heronjt e nj &eri)dhe m t .jat t k)*t)rs0 i (i*i jetoi n koh t
ndr/shme dhe n 'ende t ndr/shme0 n Bdo *idhje ideo*o.jike dhe
marrdhnie &ara5it)r n t njjtn -otoA sh)mohen tr 6)ndimet e Krishtit
a&o tre.ime ndr/she 2i2*ike n nj -)sh koherente n skena t ndr/shme n t
njjtn koh e demonstr)ar n -oto t 'jetra0 t tre.)ar n donatort k)shtimor
shi-rat n kr/5 ose n *indjen e Krishtit me .j)nj,imit Gjithasht) n mesjetare
dhe t *ashta Bas@re*ie-s n)k ka m)n.es t &rkatsis kt)0 disa edhe sh)m
t dh)nshme0 shem2)j
FT re*ie-s 2ron,i n.a Ghi2erti ;* N.a !7#"@!8>>3 n &ortat kr/esore t
Ba&*isteri)m n Firen(e0 e (i*a 6i(he* An.e*o than se ishin t denj &r t
,2)k)ro &ortat e Parajss0 t &r-shira n !G -)sha t mdha 5 &r-a5sojn
se(i*a &rej t/re nj -oto koherente 0 skena n.a Dhjata e +jetr0 dhe n se(i*n
n.a kto -)sha jan akte t ndr/shme t nj&asnjshme t s njjts n.jarje
tre.ohet krah &r krah F
FN -)sh e &ar sht !3 Adami ) krij)a n.a Perndia0 43 E'a e Perndis
N.a nj 2rinj e .j)mit Ademit krij)ar0 73 Adami dhe E'a joshet n.a .jar&ri0 83
t d/ja shit)r n.a en.j**i n.a &arajs N F)sha e d/t sht !3 Kaini si nj
'reshtari0 A2e* &ara5itet si nj 2ari0 43 sakri-i(a e Kainit dhe A2e*it0 73 'rasje e
A2e*it n.a Kaini0 83 thirrja e Perndis me Kainit n mn/r t n.jashme n.a
t .jith !G -)shat *ar. F
F+etm ksht) 5 sht n &ikt)rat e 9imone 6emmi0 9&ine**o Aretino0
Beno,,o Go,,o*i ) A Nam&o 9anto t Pi,s0 t (i*at 2ien n !8 dhe !>
shek)**it0 mirm2ahet Ta/ j) m)nd t shihni n nj -oto t Beno,,o Go,,o*i
;shek)**i i !>@t 3 $ 9kena n.a tre.imin e jets s A2rahamit dhe &r t 2r &o
ka ha&sir t &a&rdor)r n t njjtn &ikt)r ende tre.)ar si skena t 'o.*a
ansore0 skena t tjera t ndr/shme n.a jeta &atriarka*e 2aritore0 etj F
Krana(h@s si 'ijn disa her n Ho*2ein rra**
9hem2)jt e m&oshtm n *idhje antike Bas@re*ie-s )n m2*edh n.a t traktat
Toe*ken@s n 2as@*ehtsim
A&o**oni)s e Rodos &rshkr)an nj &)n t ima,hit0 .arn 5erre e Pe*o&s dhe
Oenoma)s n ima.jinats 2)k)r Hi&&odamia Oenoma)s (rashes dhe
Hi&&odamia0 'aj,a e tij0 sht tashm n makin e Pe*o&s N kt &ik0 nj
2)m0 kjo n)k d)het t tre.oj se e sho5ron Hi&&odamia0 Pe*o&s n *)-tA &or
artist t krk)ar &r t tre.)ar si t drejt)ar dhe -itore0 dhe n t 'rtet s)kses
t 'rtet0 n t njjtn koh @ N &r-a5sime sh)m t .ra2itjes s Proser&ina
j) m)nd t shihni n njrn an0 .ra2its0 i (i*i rrm2en 2rist*in. e +ir.in n
makinn e tij0 dhe sh&esh shi-rat misterio,e t 2ots s krimit t ha&)r N mes
t Proser&ina sht ende i ,n me *)*e *e=im0 dhe tashm nna sh-a5et n ann
e k)ndrt n makinn e t/re .jar&r0 me dje.ie &ishtar &r t krk)ar &r
'aj,n e h)m2)r T .jitha kto momente jan t ndara n.a as.j n.a njri@
tjetriA Te&r0 .jitha -i.)rat jan rre.)**)ar s 2ashk) &r t -orm)ar nj &r2rje
harmoni,)ar 9h&esh 2ashkohen me ata edhe m sh)m mE &erndesha 'ir.jr0
&*a/mates e Perse&hone0 +en)s dhe N)&id0 6erk)r0 e hidhroni TELLQ90
*)menj *)-t)ar0 m2)*)ar tartart0 Hera(tes dhe Andre @ N sarko-a. 2)k)r t
Na&ito*i)ms0 'dekjes s 6e*ea.er0 &ara5et momentet &rkatse n rend &)5)r
.jet)r 'etm0 siB sht &ara5it)r0 t ti**a si nj &oet e&ik do historia e moment
'endimtar &r t tre.)ar rritjen e etj
Qniteti i &ersonit m)nd t &*a.os)r n d/ mn/ra0 n mn/r 5 i njjti
&erson d/ her n t njjtn -oto ose m sh)m her n 'e&rime t ndr/shme0 t
(i*at ,akonisht shkon me shke*je t m&arshm t ha&sirs dhe kohs dor
njsi n dor0 a&o m sh)m se e njjta shi-r0 d/ &ersona jan &ara5it)r edhe0
&r shem2)**0 nj m2rojts i arte'e &ortreti,)ar si A&o**o0 nj ,onj e 2)k)r si
+en)s0 nj n.a Artist nder)ar si shenjtor'e0 t (i*at jan .jet)r n artist t
'jetra ita*iane dhe .jermane0 d)ke &r-shir Ho*2ein0 shem2)j
! 3
!3
N)k ka .jasa t 'ij edhe n -oto -amshme Ho*2einPs(hen e 6adonna t d/
**ojet e *ndime'e n t njjtn koh m &ar0 d)ke &r-a5s)ar n -mijn e
si&rme t *ir0 -mija i krishter dhe nj -mij t sm)r t -ami*jes theme*)es
n nj0 n )ntern njjtin -mij e t shndetshme0 ajo 5 m s sm)r sht
tre.)ar ;me arm t sm)r &ak30 m)nd t shihni Por mosmarr'eshja m2i kt
k)shte inter&retimit ende n)k sht *)-t)ar
Tani ,akon m)nd t kontri2)ojn sh)m &r t ,2)t)r t metat e *ndime'e t
ti**a0 dhe ajo m)nd0 &r kt ars/e0 nj koh dhe nj &o&)** sh)m m te&r n.a
ajo to*erohet se nj andres Pra P/etje &r t krk)ar sht e 2ara2art &r t se
sa *ar. ,akon m)nd t shkoni dhe t d)het t shkojn n mn/r 5 t mos jet
'et nj &a-a'orshmeA dhe kt) ndoshta jan disa &ika t &r.jithshme0 &or t
'endos)r k)-ij -ikse0 dhe 'shtir se m)nd t 'endos nse ajo 5 ne tani
to*erohen n.a ,akonin ton a&o n)k to*erohet ask)nd n as&ektin e ,akon i
mir sht
Ssht e si.)rt se arti n.a &r-itimet e ti**a *ndime jan t m)ndshme0 t (i*at
ajo -*)t)ron m2i nat/rn *ar. n.a n kt mn/r m)nd t 2j marrdhnie
.ra-ikisht n nj mn/r t (akt)ar0 B-ar 'eten o-ron as&ak nat/rn0 &or sht
'etm n&rmjet nj dmtimi t dh)nshme dhe mohimi i k)shte'e nat/rore0
toksore0 ha&sinore dhe &ersona*e theme*ore t ek,isten(s0 t (i*at0
&a'arsisht n.a t .jitha ms)ar n.a &rsht/&ja e-ekti' t &r-a5si'e
.jithmon ,2res diBka0 dhe k) shkon &rtej k)-ij'e t (akt)ar0 de-*e(ts (akt)ara
n mr,iti
N.a rr).a0 j) d)het t da**ojn K)sh t interesit n.a karakteristikat e nat/rs
s 'rtet dhe &r t 'e&r)ar0 i krk)ar &r t kr/er shke*je t rnda t t )nities
t kohs0 ha&sirs dhe &ersoni n nj -oto ,hanr0 5 **o.aritet n kr/esore0 do
t ishte 'e&rim kr/esor n 'et'ete ksht) ne'ojshme &rishin dhe
shkatrrojnA k) ajo sht &r t 2r nj &r-a5sim sh)m m sim2o*ike t
ide'e -etare0 j) do t *ejohen t shkojn re*ati'isht *ar. n *ndime t ti**a0 &a
e-ektin e dmtimit t konsider)eshmeA &or Bdo .j ka k)-ijt e saj0 i (i*i
m2rth/er n terma t &r.jithshme0 )n n)k i 2esoj 'eten
time Artisti nat/risht do t 2ni mir t mos &r t shk)ar m tej n *ndime t
ti**a si ai m)nd t krkoj &r t 2r &r t ms)arA nj rre.)** m &raktik n)k
m)nd t ja&in at0 dhe ajo n)k ka .jet)r nj mas &riori t &r(akt)eshme

,.Ku#iimi i -llims"m i projektimit t !etajuar. .osbatimi i ansore
$jrave.
9i rre.)** sti* sh)m t &r.jithshm0 ek,ek)timi i &)nime'e n artet 'i,)a*e
t mos sht/j sh)m *ar.0 Bdo .j 5 j) *ejojn 'rteta nat/rore do t 'ijn m
a-r T .jendet k)do n ima,he t ti**a si ima,h &)non mirn detaje nat/rore
mikrosko&ike0 dhe sh&esh sh)m m te&r se sa kjo e *n &as dore0 dhe jo
thjesht n.a ne'oja0 se&se n)k m)nd ta tak)ar0 &or i *iris Pr shkak se ajo sht
nj mesatare &rej m t *n &as dore n &ikt)ra t mdha t t/re se n m t
'o.*a0 n -oto historike t asht)5)ajt)rit shka** t .jer &ro&or(iona*isht m
sh)m se sa n F,hanr0 &r'eB karaktere t 'o.*a dhe .jra ,akonisht m
sh)m se &ersona,het kr/esore0 dhe &ikat kr/esoreA se ne.*i,himi d)het ende t
ket ars/e t tjera se &aa-tsia e jashtme e artit
Ars/eja tjetr m)nd t &rmendet0 5 sht n &r&)thje si me ek,ek)timin e
indi'idit &r-)nd)ar0 'mendja sht m i &rir)r &r t re-er)ar n t dhe t jet
i &)ns)ar n t (i*at ndodh &rsht/&jen kr/esor t t .jith h/rjes N 'et'ete0
n mn/r s&ontane dhe 'mendja sht e ndar n.a Bdo detaj0 t sh&rndara0
t -ra.ment)ara0 &or edhe n.a 'endet k) ka m sh)m detaje0 m t
sh-r/t,)ar0 t &)ns)ar0 se sa n.a ha&sira 2oshe Ai tashm m)nd t shihet n
nat/r0 n art0 &or sh)m m t dhe m t mdha disa'anta,h &r &rsht/&jen
kr/esore si n nat/r0 n.a nj -)nd tre-isht Pasi ne jemi nj ek,ek)timi m
indi'id)a*e t 'a,hd)eshme n artin jo 'etm si ,akonisht0 si n nat/r0 n
mn/r t .odit)r t saj0 e (i*a irrit)ar0 me.jithat0 ne themi n nat/rn a5 i
*odh)r k)ndr tij 9 d/ti0 m hert ;9ekti 443 disk)t)ar interes n imitim i
&rsos)r i nat/rs n &rojektin e detaj)ar &r 'mendjen e &rm2ajtjes
kon(e&t)a*e e (i*a e sh&reh 'eten n karakteristikat e tij kr/esore0 t
*ar.ohen 9 treti0 e 2n at 5 ndodh si .jja kr/esore n nat/r0 n.a konteksti
n t (i*n ndodh0 me &re(edent dhe mjedisit &rera,i se 'e&rimit materia*e0 si
n -oto0 ajo sht e eks&o,)ar me t .jitha mjetet0 &r t trhe5)r 'mendjen
&r 'eten e t/re0 &r kt ars/e d)het t mat)r ek,ek)timin e o2jekte'e n
*idhje me to &r t kom&ens)ar &r disa'anta,h n t (i*n ajo sht k)ndr
nat/rs n kt drejtim n.a ana e
Nse ka me si.)ri do t ket arti0 &r t m2ajt)r n &r-)ndimin e ha&
&rojektimit t detaj)ar me &r-)ndimin e karakteristikat kr/esore0 dhe ne t
.jith 'etm ishin a5 t ms)ar me at &rsosmri n art0 si n nat/r0 ksht)
do interesin dhe 'mendjen &r 0 me an t ksaj -or(a sh&rndajn e to&it n
&r&)thje me rrethanat Por jo 'etm 5 sht e &am)nd)r &r t arrit)r
&*otsisht e &rojektimit t detaj)ar t nat/rs &rmes artit0 ajo sht .jithasht)
&o a5 e *odhshme sa 'shtir &r t 5 t 'ijn sh)m t a-rt Prandaj0 arti i
&rh)m2)r si nj e tr dhe e 6adhe 'eten e de*ikates t m)ndshm se t
ek,ek)timit0 dhe se(i*i m i madh ose m t 'o.* -i**on 5 ktej e t)tje0 &r t
)shtr)ar nj ndikim trhe5s ose trhe5jen n 'mendjen ton se d)het t
konsiderohet n drejtim t sti*it n mn/rn m t -a'orshm
9andrart
43
na tre.on se ai sa&o kishte ardh)r n art-)* 'an Laer ndaj Gerhard
DoC0 &r t marr t dini at dhe &r t marr &)nn e tij ins&ekt)ar Artisti
kishin ata morn sje**shm dhe ) tre.oi dshir &)nn e tij Ndrsa n 5o-t se
ata kishin0 &or '*ersoi ,e** t madh0 ndr t tjera0 t (i*at ai ) kth/e n nj
dore,a e -shess 5 ishte n *idhje me disa .jra m t mdha se sa nj th)a0 ai
ishte &r.ji.j)r se ai ishte ndoshta ende d)ke &)n)ar n tri dit n t
43
Te)ts(he Ak 74!
Kjo histori &ak sht e do2ishme n d/ as&ekte K)sh do t ja& nj dore,a e
-shess nat/ra*e 'mendjen e tij &r shkak t ek,ek)timit t sajA nj &ikt)r)ar
n)k j) je&ni at/re0 se&se ata n)k .jenden ,akonisht atje Dhe sa koh ) desh
DoC &r t .jet)r 'eten mja-t t kna5)r n ek,ek)timin e dore,a e
-shess 9ik)r Ra&hae* tani edhe &r Bdo .j t 'o.* si nj dore,a e -shess e
&rdor)r m sh)m se tre dit0 sa &ikt)ra ne do t kemi &r tL Por arti ka thn
ksht) &r t thn0 &r hir t a'anta,hin e t &as)rit sh)m &r-)nd)ar n
'e&rat kr/esore0 )n do t *e disa n.a &r-itimet e &as )n se(i*i m)nd t ket
n &rsosmri e -)ndit0 dhe t Boj krkesn e &rsosjes t 2ara2art jo n 2otn
time
Asht) si i m&arshm ende sht se &r&jekja &r t 2r at t nat/rshme n
ek,ek)timin e detaj)ar t njjt0 &a 5en n .jendje &r t arrit)r t .jith0 &or
n.a -akti se -or(a e &rsht/&ja kr/esore .jithasht) sh)m e *eht t dmtoj
saktsin e saj N -akt0 ne kemi marr nj rreth 5 sht n nj sh)m m &ak
kthesa0 &or n mn/r 5 -orma rrethore kr/esor0 &or0 me t 'rtet ndodh n.a
nj distan(0 k) 2ends n ka*oj s/ m2i &amjen K)sh dshiron t n=jerr rrethi
me t .jitha kthesa e tij sht m e *eht t h)m2as -ormn kr/esore0 sesa ai
5 trhe5 rrethin &a 2ends0 dhe a5 m sh)m ai do t ket t drejt ta 2j kt
nse 2ends jan rastsi 'etm 2e,disshm 9iB t .jith e artit ton imit)es
sht 'etm nj &ra-rim0 kjo n)k sht e m)nd)r0 &asi 5 n Bdo (o& toke t
'o.*0 Bdo .oditje &ak0 ajo 5 ne &r&i5emi sidomos ri&rodhohen0 nj de'ijim i
'o.* n.a e 'rteta 2het dhe sh)ma e kt/re de'ijime'e m)nd t *eht t ja&
nj re,)*tat e (i*a de'ijon n.a &rsht/&ja e t/re o2jekt kr/esor
6e.jithat0 ka -oto.ra-i historike0 ;ksht) , 9hem2)** i Lindens(hmit30
d)ket i &r2r n a-rsi t 2*o2s e thjesht0 dhe t 2j nj ko&je t &)shtetit
&*astike dhe t 'rtetn e jets n nj -ar mn/re jasht &asi n)k sht e *eht
&r t arrit)r me ek,ek)timin0 e (i*a n.j/ra dhe -orm@res)*tants0 t (i*at jan
dhn n 2*o2s e indi'id)a*e0 &or &r&i5et &r t sh&rndar n kom&onentt e
tij +etm ka*)ar kto ima,he &r disa jo n t mir 50 n 5o-t se j) ha& 'etm
&ak m a-r0 n 'end se d)ke shij)ar nj ek,ek)tim t mir0 t sh&rndar n
nj rrm)j t &a&astr 62retrore Ksht) 5 m)nd t jet n kt an t
shkojn sh)m *ar.0 dhe do t 2j 5 j) d)ken )rime t mira d)het0 se n)k ka
-oto.ra-i m -ort0 t (i*at d)het t m2eten m2i 7 ha& n.a tr)&i0 mn/r 5 t
mos 'end i shmt)ar &r t .jet)r 2)k)r Pas t .jitha0 ata jan sh)m m t
&re-er)eshme &r ata 5 thjesht he5 detaje0 n 'end t kontraktimit at n
res)*tants0 dhe &astaj t d)ket 2osh dhe i do2t n t njjtn a-rsi dhe distan(
+endos)r n.a rr).a0 nj artist do t kishte &raktik)ar n arritjen e
&rsosmris t *art t m)ndshme n d)ke *)ajt)r detajet m t 'o.*a0 ksht)
5 do t jet e njjt takim0 B-ar e takime shik)esit k)r edhe ai e kthen
'mendjen e tij n detajeA ai do t harroj se si &r t m2ajt)r t *art0 n
&r2rjen e tr &)shimi0 a'anta,het e drejt n s/ Po0 kjo do t them at n
mn/r t merren me t .jitha t artit0 B-ar Gerhard DoC &as 9andrart
ra&orton
73
me njer,it 5 ai donte &r t &ikt)r)ar0 ) tak)an Fn.a n.ada*sia e
tij ai ) so** njer,it &r t )*)r .jith dshirn0 n mn/r 5 ata t 'et@
kna5shm -i,ionomia e t/re t rre.)**ohen dhe ndr/sh)ar n.a sh)m *odhja e
(i*a m &as Nonter-eite tij ishin .jithasht) t ,/mt0 me h)mor dhe anti&atik0
dhe jeta e 'rtet0 t (i*n &iktori dhe artisti sht &jesa m e ne'ojshme0 n)k
ima.jin)ar F
73
T Ak 74!
N K).*er 6),e)t J!"7" 7"!3 sht &ikt)r e nj artisti ho*ande,0 9(he*-o)t0
mendohet n &eisa,het si nj (o& sho5r)es n sti*in G DoC n &ikt)r n
-oto ,hanr si 'ijonE
F:do a((essor/ sht dshmi e s njjts mosh0 j) m)nd t shikoni n 2a**
si distan(a &rmes =ham ,madh)es 0 &ar t rritet 2ari n 2), t korni,s :do
(o& e th/er ak)**i Jn &ei,a,hin dimrorK si nj diamant &rer0 t die**it0
trar'e Ssht e njoh)r se Gerard DoC &ikt)r)ar tri dit n dore,a e -shess0
dhe )n do t ' 2ast se t ti** nj (o& t th/er ak)**i0 si j) m)nd t shihni at
n o&o,it ra-t &*an t &ar0 n)k k)shton m &ak koh0 ajo sht shko**a 6ieris0
a&*ik)ar t &/je'e dhe kana*e0 Prod)kte t ti**a dash)ri ho*ande,t0 dhe &r kt
ars/e 9(he*-o)t sht &iktor &ar e=(e**en(e i t/re0 6ikrosko&i n dor0 km2t
m2i 5/m/r so2a n.rohjes0 e admirojn at &r or t tra dhe i &a*'i,shm
2otn &a-)nd t 2*ades tij t 2arit0 t *)mt)r k)r ata aksidenta*isht ,2)*ojn nj
**oj kokteji ose t -*)t)rojn n t0 ata n)k e kan 'n re n -i**im F
Por .j/katsit .jithasht) &ara*ajmron edhe artist i ta*ent)ar0 Fn kt mn/r
t 'ajt)eshmeF &r t shk)ar n0 &or ai d)het t Fshr)ar n.a kjo &rsosmri t
,/mtAF n.a t &rm2*edh)r -oto.ra-it e Ho22ema a&o s/ R)/sdae*0 t shohim
se si kjo e -)ndit Fn m)r kana'a( ,.jon e-ektet e mdha t tr dhe karakterin
e se(i*it .r)& kr/esor0 n mn/r 5 ne t .jith t &r5a-ojn me nj 'shtrim
&a s/rin e disi nj &en.es E-ekti kr/esor stie?e0 me.jithat0 &or edhe detajet e
kishte -)rni,)ar at me dorn master F
Do2sit e sh)m &rojektimit m)nd t0 me.jithat0 t jet m e rndsishme
se t tjert n raste t (akt)araA m rndsishme k) &esha sht m &rsht/&ja
kr/esore e &r.jithshm0 &rsri nje -)nksion i &esha'e te ideja t
&r-a5sohetA &ra t si.)roj m t madhe &a i ndjeshm@*Issi.)n. detajet n
&ikt)rat me rndsi historike ose -etareA 5 dshiron t to*eroj se&se kokat
DennerPs(he0 j) me si.)ri k)rr to*erojn 'etm si &jes t artitA ndrsa asht) si
e .jith ideja e ima,hit sht e &ak)&timt 5 t &ritet a5 m sh)m n .,imin
e ri&rodhimit t s)ksesshm t detaje t nat/rs0 n mn/r 5 edhe j) *ejojn
t .,ojn -oto Ksht) m)nd &o0 Gerhard DoC kishte &r t shk)ar n si
Ra&hae*0 dhe ende m)nd t shkoj sh)m *ar. n t
9hka**a e &ar e artit sht ndonjher &r t h/r -ormat kr/esore0 i d/ti m i
*art 5 i ja&in -orma t mdha me detaje i t/reA &or n)k ka shka**0 k) -orma e
detaj)ara d)an n k)rri, t -ormat kr/esore t &ohojn 'et ose 'etm &ohojn
Kjo m)nd t 'rehet se n)k jan 'e&rat e artit0 n t (i*at detaje mira nat/rore
sht ri&rodh)ar me 2esnikri t admir)eshme0 &or &a 5 ne t ndjehen n
disa'anta,h t tij0 &or 'etm nj a'anta,hA kto jan da.)erreot/&is(he dhe
-oto.ra-ike &ortrete Por j) m)nd t 'reni se ne jemi ri&rodhim 2esnik n.a
detajet nat/rore t ti**a si 'et@,akonshme e saj dhe se 'shtirsia &r t sje**
me ri&rodhim t ti** dhe 5ndrimin korrekt t &r.jithshm t ima,hit0 jo
'etm 5 n)k ek,iston &r a&aratin -oto.ra-ik0 si &r t artistit
9i&as as&ekte'e t n.jashme si k)-i,imin e &rojektimit t detaj)ar je& *shim
t .jra'e ansore a&o red)ktimit t t/re L t k)&tohet thjesht n t (i*n a5
sh&esh ndodh0 sidomos n antika'e Pjesa dshiron &r t &r5endr)ar
'mendjen n .jrat kr/esore0 n.anjher ajo n)k e konsideron at '*er
&r&jekje &r t &rdor)r nj sh)m &r&jekje dhe kosto &r &amjen e .jra'e
ansore0 ndonjher ansore .jrat jan si&as nat/rs s artit n &r.jithsi
sh&esh jo mir t &r-a5s)ar t ndr/shme se n * t k)&tohet se0 dhe sh&esh
disa n.a kto moti'e 2ashk)
/.S"man$ni relie#s !"uns"me tej!uks"me n piktura.
Rre.)** sti*istik0 jo &amja e ndihma'e d)kshm n &ikt)ra &r t &r,n
sh)m *ar.0 d)het t k)sht,ohet n 'ija t n.jashme si rre.)** m&arshm Kjo
&ikt)r n)k d)het t harrojm se ajo sht nj art shesht0 do t thon
as.jA ather ata do t d)het t 2anish &amjen e re*ie'it trsishtA ask)sh n)k
do t ar.)mentojn Prk)ndra,i0 ai krkon t krijoj i*),ionin e ndihma'e0 &or
konstaton se ajo n)k sht e mir &r nj e-ekt m t *art artistik0 &r t krij)ar
(erti-ikatn e &*ot
Ba,a m e a-rt e saj m)nd t .jeni nj0 n 5o-t se j) m)nd t shihni se si
Ga**eries n ima,het n t (i*at mesatarisht &r ta .jet)r &amje e ndihma'e
sht *ar. tejka*)ar0 &r tP) admir)ar n.a a)dien( t madhe Rreth &jes t artit
5 artisti ka 2r0 ata harrojn &r t krk)ar k)&timin e artCork Ne jemi
ms)ar 5 t &ranoj m)n.esn e ndihma'e n &ikt)ra0 se ai m n)k na
sh5etson0 me.jithat0 dhe ne -i**ojm t &r2a**oj k)-i,imin e saj n the*2in e
&ikt)r Nse &r nj her diBka m sh)m se e ,akonshme sht 2r0 je& kt
&r.ji.je t B)ditshme0 merr 'mendjen ton0 dhe nat/ra0 rea*iteti i
Pajt)eshmris Dere d)ket t ha& jasht n.a ne nat/rn e &ikt)rs 6)nd
&ikt)r k)do re-*ektojn &rsos)r *ehtsim &r ins&ektim0 ksht) 5 k/ dm do
t ,hd)ketA &or 5 t mos shohin me d/ s/t tan0 &r t ndr/sh)ar &o,i(ionet
dhe skenat e the**si m t madhe Tani ne jemi t .atshm m &ak0 k)do &as
nj Prin,i&e i si.)rt n.a nat/ra ) nis &r t &ar t ndjek)r &ikrisht si n
k)shte t (akt)ara nj ima,h t nis ndr t tjera n.a shohim Rre.)** n)k &r t
shk)ar sh)m *ar. n &ikt)r me &ara5itjen e re*ie'it t 2a,)ar n kt mn/r0
n mjetin e -)ndit n 'end n nj jo a-tsi si jo A d)het Ajo 5 ata n)k m)nd ta
mesatare0 ajo sht .jithasht) jasht,akonisht n)k d)an
0.1ranslations n e las"t !"e mo!erne.
N 'ijn e &ar t Ga**eri( di Brera n 6i*ano &erandorit Na&o*eon 5ndron si nj
hero ,/mt ,h'esh)r0 dhe Es&*anade ton m2reti Frederi(k A).)st)s Asht) si
&erandori romak @ Ask)sh n)k do t 2esojn se Don Nar*os shkak) -ja*ime'e *i2era*e
6ar5)is PO9A@s t t .jitha kohra'e s&anjo** ishte 5 m2reti 2ar2ar Thoas n
I&hi.Wnie mja-t t 'rtet ndjehet 2ar2are dhe aktet0 n mn/r 5 nj I&hi.enia
mosha heroike si .jo2 kishte -ije t ndjesi0 si n Goethe@s Drama
Nj sh)m e ke5e n)k ka sh&rehje t &r.jithshm &r t ti**a raste0 siB e kam
tre.)ar kt) n disa shem2)j N m)n.es t nj sh&rehje tjetr m d)het F&rkthim
n antik a&o modernF &r kt :-ar m)nd t themi &r &rkthime t ti**aL
Nse ata n)k do t ket &r&arsi t (akt)ara0 ata n)k do t jet a5 sh&eshA dhe kto
a'anta,he merret me si.)ri n konsiderat
K)sh do t mohoj se Na&o*eoni si nj hero ,h'esh)r .rek dhe Frederi(k A).)stit
si &erandorit romak nj karakter mon)menta* i asaj 5 sht 5)ajt)r ksht)0 'eshin0 si
n nat/r r)ajn kost)m t &r-a5s)ara Pr nj karakter mon)menta*0 sht 5 t
2j me t mon)mente'e Kta njer, kishin nj rndsi &rtej rea*itetit t
&rditshm0 dhe d)het t d)ken t hi5et n.a &r-a5simit artistik &rtejA karakterin e
*asht &or e 2n sot n nj -ar mn/r n.a ajo d)ket t 2j -isnik Bdo .j0 ideja e a5
m te&r n 5o-t se ajo ka 5en e ')*os)r n.a nj kon'ent artit dhe ha2it)ation
'ar)r0 asht) siB ishte m &ar t &r.jithshme0 rndsin mon)menta*e Po0
&a'arsisht se &r-a5sime t ti**a &*otsojn m shijet e sotme0 as n)k do t m)nd t
th)het mja-t n -a'or t njjta n k)&timin e &ik&amje'e t sotme t artit Nse arti
'et 'etm &r t k)&t)ar dhe m)nd t &ro'oj t drejtn e t/re n.a 'e&rimet e saj
;9ekti %%II30 Pra0 e drejta e &r-a5simit t ti** &ro'ohet 'etm n.a -akti se ata
kan &)sht)ar nj her nj 'end n art N rea*itet0 kjo sht &r-a5simi i &r2ashkt
i artit n &r.jithsi n)k e arrijn0 dhe n.a Norne*i)s arti ka m sh)m &r t shk)ar
m sh)m se karakteristik 2)k)ri N nj Na&o*eonit t ,h'esh)r0 &or m)nd 2)k)ria
e tr)&it t njeri)t tre.ojn sh)m m mir se n nj t 'esh)r dhe kost)m e nj arti
&erandori romak sht mesatarisht m e mir se nj m2ret n &anta**ona0 Bka t
&aktn -orm estheti(ian0 t (i*at 'etm n -orm n)k sht e rndsishme .jrat
arrin0 m)nd t 'otojn n -a'or t &amje t ti**a Pra Na&o*eoni h)m2i 'eshje0 kt
Bshtje &astr t 'o.* &r menjher tejd)kshm me an t tr)&it0 mendjes0 t (i*at
arti ka ende &r t &as5/r)ar e ka*)ar0 ,h'esh)r0 dhe Friedri(h .)sht trhe5)r 'eshje
romake0 n mn/r t d)h)r &r t h/r n sa**at e eks&o,its Dhe n 5o-t se kjo
n)k do t shke* drejtsin ton0 e ,h'esh)r &r t &ar nj hero t 'jetr0 &se nj i ri
&as &r-itime'e n mn/r t mdha t artit &r t arrit)r me &r-a5simin e tij t
,h'esh)rA &or &r)der/ ')*.are d)het t ,h'ishet 'eten me t h/r sa**at e eks&o,its
dhe t *n &ra&a Pra0 )n mendoj se0 m)nd t jet &r-a5sit e ktij **oji k)ndr
rre.)**a'e t shijes0 &or n 2a, t &arime'e t a&*ik)eshme n)k m2rojn t ke5en
Ata kan n t 'rtet 'etm nj t ke5e se ata m)nd krkesn &r t 'rtetn dhe
e 'rteta d)het t them ksht) s/ t &*ot0 dhe k)r kjo ne'oj n)k sht i rr.j)ar n.a
,akonin artit &*otsisht ose k)r ajo sht -itimtare th/er n&rmjet saj0 ata d)het
nat/risht t &akna5)r0 dhe d)het n)k i &*5e) .jithasht)0 se&se ndjenja e s 'rtets
&r t to*eroj a2so*)tisht asnj o&o,it t -ort0 dhe mon)mentin e njeri)t t tij jo
a2strakte0 &or si nj njeri i kohs s tij dhe t &o&)**it t tij &ara5esin o2jekt ka Pr t
&r(je** kt det/r me det/rn &r t &ara5it)r n t njjtn koh e n.riti at m2i
rea*itetin e &r2ashkt0 me.jithat0 ka 'shtirsit e 'etaA 'etm sht a.jenti m i
'ar-r &r t &r-a5s)ar at n t njjtn Brrnjos)rA 'etm n 'eshje0 &or nj n.a m
i 5art dhe -a?*i(hsten +ermitte*)n.s.*ieder e .njeshtra'e indi'id)a*e me koh dhe
t kom2it t tij Ndrsa nj idea*i,im t (akt)ar n &rerje e 'eshjes0 dhe 'eBanrisht n
sh&rehjen e njeri)t me &ak k)ndrshtimin e marr'eshjes m)nd t krkoj t 'rtetn
dhe ndjenj ndjenjn e 'shtirsis det/r Pastaj &or nj &jes m 'on do t kthehen
;%%+II3
Mo nse drama historike dhe rr).t historike t romanit t t mend)arit dhe mn/rat
e ndjenjs 5 i &rkasin e&oks moderne0 trans-ertat n tre.imet dhe &o&)**it t
dik)rshm0 ksht) 5 d)het t 'erkennende ende t ket &r-itime t nn'*ersohet
m&oshtme mn/r
Njer, historike a&o mitike dhe histori t rndsishme @ dhe 'etm ata jan
&rdor)r si nj moti' n artin n &r.jithsi @ jan t njoh)ra &r Bdo arsim)ar deri n
k)-ijt e (akt)ar0 dhe kjo sht &r t t tre.)ar at/re ksht) 5 &ara nj .ati@interes t
'endos)r nA me.jithat thjesht tre.ime ima.jinar dhe karaktere nj interes re*e'ant
d)het t &r&i5et &r t &rodh)ar karakteri,ohet 'etm dhe ende rra** jan n .jendje
&r t &rodh)ar0 5 ata d)ket &o a5 e 'rtet n jet si ajo me t 'rtet ata jan 9i nj
i *art m)nd t mendojn t artit0 &or n)k sht 2r n.a m2retit artit &o a5 t
interes)ar &r ne si t A*eksandrit t 'rtet A*ternimi me materia*e rndomt t
kohs moderne sht sensi2i*itet t nj e&oke t shk)ara 5 i &rket t &ajis)r dhe
rrethin e materia*e'e &re,ant)ese dhe moti'e t ,.jer)ara n.a -akti n t .jitha Poeti
sht &er-orman(a e tij deri m tani *irohet k)r ai n)k krijoi histori0 karaktere n.a
toka0 &or 'etm t ek,ek)t)ar dhe t mena=h)ar ne'ojat e 'na Dhe si ne ishin
tre.imet e 'jetra dhe karaktere n &r.jithsi jo 'etm &r t dini n detaje si i ri0
ksht) 5 sht ek,ek)timi k) nj di-eren( t konsider)eshme0 &a h/r n
k)ndrshtim 'endimtare me idet tona akt)a*e Por ata donin t m2ajn t
&rojektimit0 &or sa m sh)m t jet e m)nd)r s 2ashk) me &ro'okimin e njoh)ri'e
tona0 interesi do t jet e h)m2)r *ehtsisht n.a ana tjetr Dshironi t re-*ektojn
Ash&rsi re*ati'e a&o thjeshtsin e koh'e dhe &o&)j'e t *asht0 m)nd t dmtoj
ndonjher0 n.anjher n)k &)nsojn t mja-t)eshme0 dhe ndjenja e 'jetr dhe t
mend)arit t m2etet k)&t)arit *ar.0 se&se ne jemi t sje** tani n k)shtet moderne0
ndjenjat dhe mn/rat e t mend)arit Ksht) &ermeates dhe rrit roman historik dhe
dramn historike &r&arsit 5 d)het t rndsishme dhe t interesit ton n trhe5s
n.a &ara0 s)2stan( ende &ak a sh)m d)ke kr/er n dhe Into &)nn ne jemi
demonstrim t njoh)r dhe me sa d)ket moderne dhe ndjeshmrit
Prsri0 si.)roh)ni 50 si nj k)ndr&esh ndjenjn e aksident)ar e &retendime'e t
'rteta0 &or jo k)do ksht) &retendon se ajo H2erCR.e kto &r-itime Pr.jithshm i
njeri)t sht t .jitha koht dhe &o&)jt n t &r2ashktA dhe k)r e 'rteta sht
r)ajt)r mja-t kt)0 ksht) 5 *eht ne.*i,hohet *ndimet jan t njjta n mn/rn se
si sh&rehet ndr/she 'arsisht n.a koha dhe njer,it n)k Co-ern sh)m i -ort Pra0
n)k sht )ni'ersa*isht ose a2so*)tisht m)nd t them 5 &rkthimet e ti**a e +jetr
d)het t hidhet n e&okn moderneA Prk)ndra,i0 ajo do t a&*ikohet 'etm e &ar0
deri m tani t m2ajt)r mas sht se ndjenja e k)ndrshtim me t 'rtetn e jashtme
n)k do t 2e,disshm @ asnj artist sht &or m)nd t &r-a5soj Nero si nj
s)ndimtar dashamirseA @ 9 d/ti0 se n)k ka kontradikta t 2rendshme e &r-a5simit
jan (onj)red n.a &rkthimi0 &sh &r,ierje &rm2an nj rea*itet i th/er dhe t
&a&r&)n)ara &a&ritmas trajnon me nj k)*t)r -iner
Por n kt drejtim t &r2a**oj nj shije m sh)m se tjetri0 dhe e .a2)ar &r t
d)an t 2jn shka**n e ndjenjs 'et kt) si &retendimet a2so*)tisht dhe n mn/r
)ni'ersa*e &rkatse do Ssht kt) &rsri 'etm nj -)sh e kon-*iktit &ara0 k)
a'anta,het dhe disa'anta,het t *)-t)ar njri@tjetrin dhe t m)nd)r 'endosjen
a*ternati'eA 'etm ekstremet jan t shman.et k)do Qn edhe t 2j t metat e
&retend)ara *eht si &r-itimet0 n t tjerat e k)ndrta sht e 'rtet0 dhe ask)sh n)k
do t jet n .jendje t &ro'oj t tjer'e 5 ai sht i .a2)arA mir0 &or ajo si.)risht
5 sht0 &r@t n mn/r t 5art t 'etdijshm &r at a'anta,het dhe
disa'anta,het jan as&ak n.a kjo m)nd t ndihmojn 'eten e t/re &r t m2rojt)r
'eten n.a &ara.j/kimi nse jo ndjenjn &or i akt.j/kimit
Qn do t (itoj nj shem2)**0 se sa *ar. m)nd t ndr/shojn n as&ektin e shije t
m&arshm Mo 'etm nj0 &or disa njer, shija e t (i*'e )n i res&ektoj0 kam -o*)r
&r m)a n k)shtet e n.rohta &rsht/&jen 5 e 2ri 2)k)rin &oetike e FNi2e*)n.F
Mordans m2i taA edhe t demonstrohet n.a &rha&ja e d)artrokitje0 &r t .jet)r e&ike
t re0 n t sh)m**ojshmris s k)-i,ime'e t (i*at ajo &r'oj tashm N -akt0 ajo
.jithasht) o-ron a'anta,he t rndsishme m2i e&ike t 'jetr n disa as&ekte :-ar
nj sh)m**ojshmri t ndjesi'e0 'e&rime'e0 sit)atat0 n.jarjet n t
ndr/shmeA ndjenjat0 sit)ata ,h'i**)ar n detaje0 th)r)r .jitha n nj atmos-er ma.jike
dhe th)r)r me ima,het &oetike dhe dritat Por )n kam &)na n)k m)nd t *e=ohet n.a
&rsht/&ja kr/esore e njjt &r m)a0 deri tani kam ardh)r0 ishte nj drd**isje e
ma.ji e 'jetr dhe sistemi shtrihen me sentimenta*i,m moderne dhe re-*ektim N
nj n.j/ra ,anash@&rra** 2ot k) 6a.i( sht rrit)r deri n &oshtrsi dhe
.rotes5)eness0 ne shohim dra.on 'rassi 9i.-rid ;n t mn/ra'e &r t &en.)ar
ma*et 9 $#3 t 2j 'et@re-*ektimet e destina(ionit dhe mn/rn e &er(e&timit t nj
heroi ;& #43 sht e njjt n sh&rehje 2ashkkohore t ndjenja'e t de'otshm -i*ia*
d)rojn0 5 shtrihen m2retin 'et G)nther ;9 #>3 n re-*ektimet sentimenta*e dhe
ima,het n *idhje me -)5in e m),iks0 &rmes t (i*a'e nj Fndr/she &arr). .jith
ndjesi 5 ha&0F h)m2asin kn.tarin Horand ;9 !G43 rndsia e t &at)rit e kndoi
dhe kn.tari0 jo 'etm0 &or edhe n t ardhmen ka t n.jar 5 t ket nj t ti**0 t
,h'i**)ar0 etj Dhe 5 &oetit m2i t .jitha t ndr/shme &oetike e di se si &r t thn0
ksht) 5 ai e 2n karakteret e tij thon se n .jersi t mja-t)eshmeA n.anjher ata
n)k jan &r-)nd)ar n mosmarr'eshjet e t/re K)ndr krijesat ma.jike *)an nj ro*
sh)m modest n t .jitha e&ike0 t .jith rrjedhn e n.jarje'e n nj shkon t 'etme
-ije0 njer,it 'e&rojn sh)m t thjesht n.a &asionet e t/re t sh5i&t)ara dhe t -*asin
si ata sht deri n s5e&A sh&esh kjo tin.**on e that dhe &ro,aike t mja-t)eshme0
&or ata n)k d)an t -*asin si Mordani ose m mir si Mordan dshiron0 &oetike0 dhe
ende m2eten &oetike Qn &re-eroj t .jith0 edhe &se kjo n)k i kna5 krkesat e
ndjesi moderne do t 2j 'et nj &r-a5sim i marrdhnie'e moderneA d)het &ra
thjesht t 'n n kohn e 'jetr dhe mn/rn e krk)ar n e&ike Mordani0 &or t
kna5shme krkesat e ti**a0 d)ke .jet)r n kt mn/r t sht)ar n k)&timin e saj
moderne0 madje edhe n ditt e 'jetr0 &r sa koh n)k do t ndjehen t 'rtet t
&*a.os)r k)ndrsht)es N ndjesi Disa &or kjo kna5si tejka*on t .jitha t metat e
as&ekte'e t -)ndit dhe n)k m)nd t 'ij n *oj0 me.jithat0 e k)ndrta sht e
'rtet me m)a ajo Por tani )n mendoj se n 5o-t se )n kt)0 )n d)het t 2esoj0
'ot)an &r t n mn/r t njanshme dhe n kt mn/r n)k eno).hPm arritshme
k)ndr &oetit0 admirimin e k)ndrt e (i*a m2an asnj mn/r ato t meta0 ajo sht jo
m &ak
XXV. Pamjeje pr tre seksionet e mpos"tme.
Ne kemi ;shih sekt %%II3 t sti*i,oj0 idea*i,im dhe sim2o*i,ojn t re-er)ara si
drejtori do t thot me t (i*in 5ndron artin &rtej imitimit t thjesht t nat/rs dhe
arrin &r-itimet e saj m t *arta N &rdorimin e kt/re -ja*t dhe kon(e&tet
theme*ore (akton &r ne tani0 nat/risht0 t njjtn ankes k)ndr t (i*it ne k)do tjetr
n -)shn e kon(e&te'e t &r.jithshme takohen0 t m2ahen n mn/r t 5art &r'eB
k)do 5 ata t mos e ne'ojshme k)do n t njjtin k)&tim dhe t njjtn distan(
ende Dhe ksht) n 'ijim n)k do t t 2jn m &ak t &rdorimit t t/re .j)hsore
dhe -aktike
9h)m ke5 si.)risht0 na se kemi ndonjher 2a**a-a5ohen me disk)time m2i
ish Disk)timet the*2sore do t jet sh)m m e *eht dhe e thjesht n 5o-t se ne
Pr tCists t sh)mta kon(e&t)a*e dhe Cidths t kt/re terma'e0 t (i*at 'ijn nn t
njjtn etiket -ja*s0 'etm sa m sh)m0 si&as nj &rdorim t (akt)ar t .j)hs
da**)eshme dhe k)&t)eshme0 kishte -ja* me t (i*at ne m)nd t h/jn n
konsiderat Por kjo n)k sht rasti0 dhe ksht) 5 ne do t d)het t ekonomi,imit me
ato -ja* dhe t ini(ioj kon-),ion kon(e&t)a* &r t &aranda*)ar disk)timet the*2sore
n.a .j)hsore dhe t &*ots)ar
N %%II 9eksionet sht sh)m mendim e k)shte'e &rkatse 'etm n *idhje me
artet 'i,)a*eA ne &rm2*edhim -o*.ends njjt n rndsin e saj m t &r.jithshm
&r art0 edhe &se0 m)ndsisht 5 ka rndsi &r artet 'i,)a*e0 n s/


XXVI. St%le& stilioj.
Ssht me sti* si me shije Nj -*et &r nj shije t ke5e dhe t mirA &or n k)&timin
e n.)sht sht k)&t)ar 'etm shije shije t mir Nj -*et e sti*it t ke5 dhe t
mirA Por0 n nj k)&tim t n.)sht nnk)&tohet me sti* 'etm sti* t mir Nj &o&)**
*a'dr)ar at0 d)ke thn se ai ka shijeA dhe nj 'e&r e artit n mn/r 5 ajo thot se
ka sti*A &rdor)r taste-)**/ dhe sti* t d/ 'etm n k)&timin e mir t o2jekte'e t
kna5sis
Ni*a sht mn/ra n k)&timin m t .jer0 k) ende e m)nd)r &r t -o*)r &r nj
sti* t ke50 e &r2ashkt e sti*it n k)&tim t ke5 dhe t mirL
Qn do t thot0 n k)&timin m t .jer e sti*it sht ai 5 &r disa as&ekte -ormat
ekran e ,akonshme &r sh)mi(n e **oje'e t ndr/shme t 'e&ra'e t artit ose &)non
n t .jithaN.jashmeria m)nd t jet &r shkak t nat/rs s s)2jektit0 5 'e&rat e tij
t ndr/shme im&resionon t njjtn &)** njer,it n artin m)nd t .jeni k)&timin n
t (i*in B)--on thaE FLe st/*e (Pest *PhommeF0 dhe s -)ndmi Kir(hmann ;estetik II
4"#3 thotE F9ti*i i re-erohet trajtimit artistik t kt/re e*emente'e t 'e&rs s artit0 i
(i*i e &r(aktimit t t/re n)k m)nd t da* n.a k)shtet dhe s)ndimit materia*0 &or
'etm n.a &ersona*iteti i artistit 9ti*i PRANDAM 5ndron .jithmon n
&ersona*itetin e artistit F :do njeri ka sti*in e tij n kt k)&timA dhe n nj k)&tim
m t .jer0 Bdo her0 e (i*a drejton artin0 sti*i i t/re0 e (i*a m)nd t jet e mir a&o e
ke5eA k)&timi i n.)sht kt) n)k sht edhe n konsiderat @ N.jashmeria e
-orm)*arit m)nd edhe n.a nat/ra e o2jektit0 nse s)2stan(a e tij a&o &rm2ajtja e tij
kon(e&t)a*e a&o ,hanr0 t (i*n ajo 'et 'arts'e t jet e k)sht,)ar Nj *e st/*e
(Pest *Phomme0 dhe sh&je.on sti* R)mohr FsiE n k)&timin e &ar e mermerit &r(akton
ore n artin &ikt)re0 dr)ri0 .)ri0 hek)ri n arkitekt)rn sti*in e t/re0 j) n)k m)nd t
them .ediehenes ,akon t &ara5es n krkesat e 2rendshme t s)2stan(s n t (i*n
sk)*&tori &ersona,het e tij t 'rtet e 2n &iktori i 2n ata t d)ken F
!3
N k)&timin
e d/t0 &r shkak t karakterit t &r.jithshm t historike0 e&ike0 &rm2ajtjen ,hanr@
si t sti*it N k)&timin e -)ndit ne -*asim &r nj0 sk)*&t)rore0 sti* &iktoresk
arkitektonike0 etj Pretendimet e o2jektit jan t &)ns)ar0 edhe &se n &r.jithsi
krkesat e sti* t mir n k)&timin m t n.)sht &r&ara0 &or as&ekti i &r2ashkt
n)k sht ajo0 dhe m)nd sti*in e minera*it t mermer0 sti* &iktoresk n art &*astike0 sti*
i o&ers trans-er)ar do2t t m),iks kishtare @ Pika e 2ashksin m)nd t m n
-)nd &a mshir 5ndrojn n nj karakter t (akt)ar t -orm)*arit m2i nat/rn e
s)2jektit dhe o2jektit t &r-a5simit0 sik)r0 n.a nj t rre&t ose t 2)t0 t *ehta a&o
t rnda0 5 rrjedhin a&o t (o&t)ar0 t )*t0 sti* t mdha0 sti* rokoko Ara2eskensti*
etj -*et
!3
Ita*ia H)*)mt)esit I9 "#
T .jitha s&e(ia*itete t ti**a t sti*it m2i j) m)nd t m n -)nd t .jeni nj &ik t
2ashksin sht se ideja e dhn n.a &r-a5simit &rtej ne'ojs thjesht saktsin
-aktike a&o &rshtatje .jithasht) sht i kna5)r n mn/r t do2ishme Kjo i je& sti*
n k)&timin m t n.)sht t sti*it t mir0 n k)shtet 5 d)an t 2anojn m &osht
N kt drejtim ne tani e k)&tojm nj sti* t mir n kt k)&tim m t n.)sht n
mes sti*it &ar e=(e**en(e0 ajo do t jet e *eht n nj &r-a5sim t sti*i,)ar thjesht nj
&r-a5sim n sti* t mir &r t k)&t)ar0
43
0 &or n -akt j) keni ne'oj &r to
&re-eroni sti*in a-at ose sti*istikisht si sti*i,)ar &r'eB se sht sh)m e sti*i,)ar
sh&rehimisht shton e&itetin mir0 dhe 'etm nn k)shte t ti**a m)nd t jen t -*asim
&r sti*i,oj si nj krkes t &r.jithshme t artit K)ndr termi ka sti*i,oj thjesht
mirat)ar nj kthes disi t 'eBant n 2ised e artit n *idhje me artet
&amore 9i.)risht0 j) do t krkoj nj -oto ,hanr 5 n)k sht m2ajt)r n mn/r t
2ara2art n sti* t mir0 si nj -oto historikeA n)k thon se n.a -otot m t mira
,hanr si se ata ishin sti*i,)ar ndonjher n.a de -a(to nn nj &r-a5sim t sti*i,)ar
n artet 'i,)a*e t ti**a e k)&ton0 n t (i*n &as0 n nj -orm t 'eBant t artit
tradi(iona*0 mn/r0 5o-t n.a )ntri-ti.em ose &r moti' t mir t Nat/ra ka de'ij)ar
&rtej ne'ojs Pr shem2)**0 sht 5)ajt)r k)ajt *asht sti*i,)ar0 e nat/rshme n disa
as&ekte jo t njjtn .j0 jo m &ak nj &r-a5sim t o2jekte'e moderne n karakter
&ak a sh)m antike 9i edhe n k)&timin antik0 &or m)nd t sti*i,)ar n k)&timin
kine, a &r-a5simit Ka edhe &rk)-i,ime t 9ti*isierens shko**ore si k)r E Forster
thot se n art &arashko**or historis & tij !7DE FNj -orm t sti*i,)ar n artet &amore
sht nj term i -)t)r n sh&rehjen m t thjesht t s)2jektitFA ajo m)a &or jo ndjenja
e ,akonshme d)ket &r t marrA dhe &*otsisht sti*in e mir do t ishte nj .j e
'ar-r n 5o-t se j) t krk)ar &r t .j/kojeni si&as ktij &rk)-i,imi0 deri'im t saj
43
6n/ra e *idh)r me idea*i,im sht 9t/*i,e sh)m k)&tohet n -a5en >#
Nj **oj i kok-ortsin e &rdorimit .j)hsor0 m d)ket m)a0 n 5o-t se nj n.a n
raste t (akt)ara0 t (i*at m)nd t jen n 'artsi t 'ersionit m t .jer t kon(e&tit
sti*0 ;n.a kjo sht .jithasht) nj artCorks m sh)m i *i.jshm n.a nj &ik t
(akt)ar t &r2ashkt30 n 'end 6n/ra e t -o*)rit si sti* Pasi ne do t thot me sti*
nj0 2a,)ar n k)shtet e mn/rn teknike t &ro(ed)rs ose trajtimin e -onde'e a&o n
imitim t nj n.jashmri t (akt)ar mode* e -orm a&o Far2e.e2)n.0 ksht) 5 n
5o-t se nj mn/r t shk)ms0 sti* 2oj0 nj sti* i n.j/ra'e t )rdhroj0 nj n sti*in
Ra&hae*@s -oto &ikt)r)ar etj -*et &a to sh)m &r t 2r kon(e&tin e Broken Nj do
t donte &r t -o*)r0 n -akt0 n 'end 5 t mos shkr)aj sti*0 sti* 2oj0 etjA n 5o-t se
j) keni tashm do t mendojn0 se&se &amje e jashtme e -orms dhe n.j/ra e &ens
;sti*3 sht m a-r se d)art0 emri i k)ndrt do t kishte 5en m a-r N nj tjetr
k)&tim0 &or d)ke &rdor)r sti*in e t sti*it n k)&timin e n.)sht a&o sti* t mir si
diBka t &asakt m2i d)ke &r-shir nj t ti** 2a,)ar n s)2jekti'itetit t artist a&o
nj shko** arti0 2ashksin e -orm a&o Far2e.e2)n. k)&t)ar se as n.a ars/eshmris
o2jekti'e &r-itimet e sti*it t mir0 me an t ksaj n)k moti')ar0 sht me an t
ksaj i dn)eshm Prsri0 dik)sh m)nd t &/es se &se sti*i i mods k)ndrejt 'etm
n t mir0 sti* sht sti* &rdoret k)ndr 'etm n nj k)&tim t ke50 d)ke 5en se
dora e ,emrs dhe sh&irtin e artistit sht thjesht m a-r se n t shkr)ar Asht) si
njri@tjetrin n hetimin e tij &r&i5et
Pasi ne mendojm se kemi 2r disk)timet kon(e&t)a*e n kthesa t ndr/shme t
kon(e&tit sti*it t mja-t)eshme0 t merremi tani e t)tje me Bshtjen e sti*it n k)&timin
e n.)sht a&o sti* t mir0 e (i*a n sh)m .jra n seksionet e m&arshme ;sidomos
%III %%II3 rastsishm a&o t shk)rtr t diks)t)arat detaje do t 'ijn
Arritshme n.a nj a'anta,h t mir t sti*it ka d/ an Pasi ai sht n 5artsi0
saktsi dhe si.)ri0 *ehtsi0 menjhershme0 shk)rtsia kon(i, dhe -ok)s0
mja-t)eshmris shk)rtr -orma*e me t (i*at mendja ose &rm2ajtjen inte*ekt)a*e t
'e&rs s tij 'ihet n dijeni &r ne0 s d/ti0 n nj m2*si t -orms se &r'eB
o2jekti'e si 6ja-t)eshmria -orma*e0 &re(i&it)ar0 dhe e (i*a n.a disa &r-a5sime n
mn/r t 2ara2art t &rshtatshme t nj ideje t (akt)ar &re-erohet 5 t sje** t
m2ajn0 e (i*a j) &*5en m t mir &a marr &aras/sh kt mja-t)eshmrin T d/
ant e sti*it t d)het t 2ashkohen n t mir t madhe t m)ndshme
Nj m)nd t me sh)m Eins(ha(hte*)n.en m)nd t thot diBka n mn/r t drejt0
si n da**imin n mn/r t 5art 5 m2ahen t dhnatA &or kjo sht e ann e &ar t
sti*it n -ja*imin e -)ndit A 2**o5e sh)m n s)ksesion me t njjtat -ja* ose t
n.)sht0 n)k e dmton saktsin ose 5artsi0 &or ajo sht e ann e d/t k)ndr sti*it
N nj -oto0 &ersona,hi kr/esor t &r-a5sohen mja-t e drejt0 &or e sht/) at n
s-ond ose n ann0 dhe ka5 &ak e ndriB)ar0 se ajo n)k d)ket si nj karakter
kr/esor Ajo sht ana e &ar e nj de-ekti n sti* N mesin e mn/ra t ndr/shme n
t (i*at nj 'eshje m)nd t 2ien0 si ne0 &a marr &aras/sh se &r B-ar ars/e0 nj
mn/r m t mir se sa t tjera 9ti*i krkon -a5en e d/t0 5 ne e &re-erojn
Coh*.e-I**i.ere0 &r a5 sa ajo 2ie n k)ndrshtim me sh)m n)k ars/eshmrin
o2jekti'eA se&se n &r-a5simin e nj &ersoni t shth)r)r0 nj 'eshje shth)r)r m)nd
t &rshtaten m mir dhe m &as do t ishte e &re-er)eshme
Do t ishte e dshir)eshme nse ne kishte d/ emra t shk)rtr &r nj dhe n ann
tjetr t sti*it a&o sti* n nj dhe sh5isat e tjera0 ende s)2jekt i d/ as&ekte t ndr/shme
5 2ashkojn 'etm me as&ektet sh)m t &r.jithshme &rdorim t -a'orshm t
m)ndshm t mjete'e t &r-a5simit N m)n.es t -ja*'e t ti**a identi-ik)ese &r
kt ne e da**ojn edhe -a5en e &ar dhe t d/t t sti*it dhe t k)-i,ojn 'eten kt)0 si
&r t sh&je.)ar n as&ektin e arte'e 'i,)a*e Le t -*asim s &ari me sti*in e -a5en e
saj t &ar
Nat/ra n)k si.)ron &r ne o2jektet &r t &ara5it)r menjher n t mir t
ra&orte'e t saj sherri n &r.jithsi &en.ohet n.a rrethanat0 &ersona,hi kr/esor
n&rmjet karaktere'e t 'o.*a0 ose e 2n at t s-id)ar ato &ara an ose m2ra&a0
korri.j)ar &rsht/&jen e n.j/ra'e0 *injat e jo n mn/r s&e(i-ike harmonike me
&rsht/&jen t &r.jithshm t (i*in t .jith .j &r t 2r0 dhe d)ke ) &r&jek)r n
t .jitha &r t n)k ka ndihm &o,iti'e &r t *ehts)ar &amje &r t m2shtet)r
h)mor kr/esor0 nat/risht0 edhe n.a nj ndihm e ti** n)k krkon t njjtn shka** si
artin0 se&se ata n)k e artik)jt e tij t *idhje me &jesn tjetr t 2ots *ot0 &or &ara5et
n t &rkohshme dhe ha&sinore me kt *idhje0 t k)&t)arit m2shtets sht)ar
ndodh n.a 'et s5ar)ese dhe &rsht/&jen e o2jektit Tani B-ar &o ndodh n artin n
kt drejtim t mirat e nat/rs0 ata n)k d)het 'etm t ,'ends)ar sti*in e -a5en e saj
t &ar0 &or k)r sht e m)nd)r n o-ert
Pr shem2)**E &ersona,hi kr/esor d)het t 2j 'eten si &retendimet kr/esore t
karakterit Ka sh)m mjete &r ta 2r kt0 do t jet n mes t (i*at &r t ,.jedh)r
n mn/r 5 nat/ra e 'rtet dhe karakteristikat e krkesa'e t ndr/shme sti* sht
ende e mja-t)eshme t jet e m)nd)r Persona,hi kr/esor m)nd t jet e &re-er)ar n.a
&o,i(ion0 i,o*imi0 madhsia0 n.j/ra0 ndriBimi0 ek,ek)timin e &rsos)r0 edhe ndoshta
n.a disa n.a kto rrethana Disi ata d)het t jen t &re-er)ar0 &rndr/she ajo sht
nj .a2im &r sti*in Ata do t &retendojn &o,i(ionin m t -a'orshm n kt
drejtim0 k)r ) n.rit n 5endr t &ikt)rs dhe karaktere t tjera ose t shk*5/eshme
&r-a5son Pra0 ne e shohim at &r 9hem2)** n Ka&e*n 9istine dhe Ho*2einPs(hen
6adonna Kjo e 2n sh)m n sh)m raste nj &iramida*e .r)&im &oth)ajse 'et@
si.)roi Por nj -mij i krishter si &ersona,hi kr/esor0 ose si &ersona,hi kr/esor
m2shtets n 6adonna n)k t tre.ohet n.rit)r m2i kokat e tjera dheA ajo shkon
sh)m k)ndr &rshtatshmris -aktike me t (i*at -orma* i sti*it m)nd k)ndrshtim
ose 'etm &r hir a'anta,het sh)m e madheA Ksht) 5 n)k sht i &re-er)ar n.a
shk*5imA &oth)ajse .jithmon Krishti Nhi*d sht 'end i shndritshm n t .jith
-oton Kto ndihmon *ak)ri5si tij a&o 'eshje t 2ardh0 t 'esh)r at n &r-a5sit
m t 'jetr0 dhe sh&esh edhe nj shk*5im 5 2)rojn &rej tij Ksht)0 ndrsa kjo
sht e domin)ar n.a 6adonna0 nna e tij0 ajo H2er.*In,t -mijs si en.j**ore
nnn
73
A dhe ksht) sti* sht .jithnj e .jithmon ndr mjetet e ndr/shme n
dis&o,i(ion t tij0 kan &re-er)ar at 5 sht m e mira n &r&)thje me materia*e
&rshtatshmrin dhe k) t d/ ant e sti*it m t mir to*erohet Tani j) m)nd t
'reni se n nj kon me ti& n rnie medit)es0 ti& edhe &se n)k sht n .jendje &r t
sim2o*ikisht &r-a5sojn nj k)*m t nj rndsie si n A)-CIrtskehr)n.0 &or
.jithmon ende nj &ik .r)m2)**imi0 &ika -)ndi i &a*'e sht nj &ik e shk*5/er
n t (i*n 2inart ansore t konit t Boj n t d/ antA dhe &as ksaj k)&timit Bmimi
&ik d)het t je&et k)r -mija Krishti0 sht sh&esh m2ajt)r ende kt &)shtet dhe t
'endos)r -mijn n kr/e t nj ./& ose n -)nd t nj .ro&0 d)ke &r-shir edhe
-ormn 2inart an t t njjtit &ersona .r)&imit0 sidomos n Lindja e Krishtit ose
Adh)rimi i Krishtit Fmijs n.a 6ar/0 en.jj'e a&o shenjtor'e N.a as&ektet thjesht
-aktike rrit)rit &rshtatshmria m)nd t asht) si edhe 'etm sehir si d/ ant e nj
-mij kt)0 5 n)k sht e *eht &r t .jet)rA dhe 5 'jen n marrdhniet d/&a*she
me sti*in e &ar t sh5/rtimit edhe i d/ti n konsider)ar deri tani0 si n nj konsiderat
e masa'e n t d/ ant e &iks kr/esore t nj moment simetrik sht se n mn/r
&r shkak se sht i kna5shm0 &asi ajo n)k 2ie ndesh me sh&rehjen e jets
nat/rore Por tani -)ndosje n ne'ojat e -mijs sht m )r.jente n nj .ro& &r t
,'ends)ar h)m2)r k)&timin e *artsis n.a shk*5ejA dhe k)r n natn Norre..io@
t dhe sh)m &r-a5sime ana*o.e t *indjes s Krishtit0 -mija i t .jith tr)&it t tij
rre,aton drit0 ndrsa t rrit)rit n t d/ ant e ardhshme deri n km2 ose
.j)nj,)ar kthejn shikimin ton m2i t0 ksht) 5 sht e krkesat the*2sore dhe
sti*istike n t njjtn koh n sh)m**ojshmri adek)at t mn/ra'e mja-t)eshme
n.a ana e -mijs kt) n marrdhniet e saj nat/rore me t rrit)rit0 t domin)ar n.a
ta dhe si o2jekt i 'mendjes s t/re n t njjtn koh d)ket m sh)m &ik &r
'mendjen ton0 edhe sim2o*ikisht d)ket si n 2otn e dhm2'e dritn e dritn e tij0
dhe &amje sti*istikisht m t *idhjet Pr t arrit)r kna5sin e ti** )nanim t
krkesa'e the*2sore dhe sti*istike0 &or nj n.a -)nksionet kr/esore t artitA n njo-tim
ato0 n k)&timin -iner e artit
73
N 5o-t se n t asht)5)ajt)rn -oto 5)intessentia* Ho*2ein s 6adonna
msi&rm -mijn t jet nj -mij i krishter0 m t )*t nj -mij i -ami*jes
theme*)ese0 &asi ai sht mendimi i &r2ashkt i eks&ert'e0 ksht) 5 do t
2jer n s/ trsisht k)ndr sti*it n t (i*in &rndr/she m2an Ho*2ein &r nj
master0 n.a -mija e )*t jo 'etm nj )dh sht e ndritshme se e si&rme0 &or
edhe n.a &amja sh)m mik*)es dhe 'mendje Beha2en0 m trhe5 'mendjen


Lot,e t 'rtet 2ie n k)ndrshtim me traktatin e tij m2i k)shtet e 2)k)ris
artistike t s)ndimit sti*istike &r t sje** o2jektin kr/esor t nj &r-a5simit n
5endr t ima,hit0 &ara s .jithash &r &ei,a,het ;& >>30 &or m &as i &r.jithshm ;&
#83 si m &oshtE
FE mesme e nj &ei,a,h n)k d)het t &rdoret n.a s)2jektet 5 trhe5in m -or(
'mendjen ton0 &or do t krkoj nj &o,i(ion i B)ditshm0 &r shkak se ajo sht nj
5**imshmria .jasa t ',h.)esit0 5 ai e .jen 'eten &ikrisht n &ikat k5/rjes t
2ots0 n.a t (i*at ata sh&r2hen n .j/sma simetrike0 dhe n mn/r t 2ara2art t
&a'rteta &r o2jektin 5 atij sht d)ke in'est)ar 2otn &)shimi indi-erent si 5endr
Ssht e *eht &r t .jet)r konsiderat &a &ara.j/kime 5 Bdo &as5/r sht me an t
nj kaB)2e me e-ekti'itet m t &as)r k)r ai &r'eB Oendra e &ei,a,hit n nj
ne.*i,h)ar ndr/she drejt nj 2ot t re ha&et &a&rit)r0 si n 5o-t se ai kishte ka*)ar0
B-ar shkoi &a thn0 &or i*)strati'e e dimensionit t tret t ,.jerimit Nj .r)& i
&em'e sht mja-t e kot dhe 5ndrim s-id)es n mes0 ndrsa jasht t/re nj
&a&arashik)eshmria kndshm sje** n trsi F
Ne=tE FNse j) *idheni me at .r)&im &iramida*e 5 jan konsider)ar ndr/she si
*i.ji e &atjetrs)eshme e &r2rjes0 ndjenja se &ersona,hi kr/esor ose .r)& kr/esor
d)het t ,n n 5endr t &ikt)rs k)do0 ksht) 5 ne m)nd t 'endos n
k)ndrshtim 9i n &ikt)r &ei,a,h0 si edhe kt) k/ &o,i(ion **o.aritet sh)m dhe t
5**imshme0 si ne e &ranojm se ajo sht a&*ik)ar n sh)m &ikt)ra t krishtera 5
&oth)ajse na (i*at 2a**a-a5ohet Kisha0 ksht) 5 *e t shohim n 5endr t 2ots0 &or
&r-a5sime &ro-ane jan m t mira n.a nj sje**je e B)ditshme e &ersona,het e tij
kr/esore nat)ra*ness historike tre.ojn &rmes t (i*a'e ata kan 5en t 'endos)r n
Bdo -ra.ment t 2ots F
Pra sh5)ar jan kto 'rejtjet e nj &rej estheti(ian ton m t m&reht0 )n do t
doja at0 &or n)k e nnshkr)ar mja-t n.a m)a0 edhe &se deri n k)-ijt e (akt)ara0 t
&ranojn -aktin0 &or ars/eja e tij do t donte &r t inter&ret)ar ndr/she N mendimin
tim ars/eja kr/esore k)r nj &o,i(ion i B)ditshm e o2jektit 5 sht i &rshtatshm
&r B-ardo ars/e m &r t trhe5)r 'mendjen &r 'eten e saj0 d)ket t jet e
do2ishme n nj &ei,a,h0 ksht) sht se0 n 5o-t se nj &o,it 5endrore n &jesn
tjetr t 2e,disjes s njjt dhe n)k d)het t ndodh 0 'mendja sht -ikse *eht a5
-ort 5 ima,hi0 &ei,a,hi 'etm si mjedisin e tij mar.jina*e n)k d)ket t jet kr/esisht
&r hir t o2jektit t jet se B-ar dmi i &r.jithshm &rsht/&ja0 5 n.a &rsht/&jen e
nj &ei,a,h n)k sht &rha&)r n.a nj &ik0 &or n.a t endje s 2ashk) t .jith0 e
(i*a n &arim n)k ka o2jekt kr/esor n t njjtin k)&tim si nj ima,he historike ose
-etare t nj &ei,a,h Po,i(ioni i B)ditshm tani o2jekti i mrek)**)eshm sht i
sht/&)r n '*ern e saj t d)h)r t &ei,a,hit
Ima,he t tjera d)ke &rek)r si ima,he &eisa,hit0 ka sh&esh theksi m te&r n nj
sken kr/esore0 .r)&i kr/esor0 dore kr/esore t .jat0 ajo 5 njer, t ndr/shm
kontri2)ojn n ra&ort t ndr/shme se n nj -i.)r t 'etme0 &as t (i*it0 me.jithat0
n)k ka asnj krkes indi'id)a*e &r &o,itn n mesA &or skena0 'e&rim .r)&0 &r t
(i*at ne jemi t sh5ets)ar n kt Bshtje ka ende &r t marr e mesme0 dhe kjo
d)ket me t 'rtet n &r.jithsi t njjtin rea.im 9e ima,he -etare0 k) nj &erson i
domin)ar n.a rndsia e t/re e tr0 k/ &erson , 5endrn0 n)k sht kontest)ar n.a
Lot,e0 dhe &ortrete si nj &amje t i,o*)ar t 'e&ra'e t mdha t arkitekt)rs j) do t
.jeni &o,i(ionin n mes t k)rsit0 &a &rsht/&jen e nj 5**imshmria sh5ets)ese &r
t marr ato0 ose &r t dini se B-ar Gjithasht) sh&je.ohet *eht me -aktin se ne 'et
n jet na 5**im0 'etm &r t &r2a**)ar Bdo s)2jekt0 e kthejm 'mendjen ton0 dhe
enden &ik&amjen ton t &arndsishme n.a atje &r t d/ja &a*t *ar.ohen
O ne t 2jm t Bdo ima,h t ket &rsht/&jen se sht nj &rer n.a &jes t
rea*itetitA ksht) 5 sht m &ak t n.jar t na the*2 &rsht/&ja e nj &o,it t
&anat/rshme 5endr t o2jektit0 si mn/rn e d)h)r t 2j0 t &rer (o& dhe na
&ara5it)r nj -oto me o2jektin kr/esor ;ose .r)&in kr/esor3 n 5endr t asaj 5 ne do
t n 'end t ndjehen 'etm t kndshme si t &*5en 9i.)risht0 n 5o-t se nj .r)a
e 'etme sa*( deri n -oto &ara &as5/r n m)r0 ata n)k m)nd t 'endosen n 5endr
n mn/r 5 t mos kthejn sh&inn m2i neA dhe kjo m)nd t ja&in edhe disa moti'e
ansore se e ne'ojshme 5 t de'ijojn n.a &o,ita 5endrore e sendit kr/esorA si
rre.)** kr/esor0 ata d)ket &r t m2ajt)r m)a
Q nj0 Ne .jithasht) &rk)jtoi madhsin si mjet sti*istike0 &r rndsin e nj
&rota.onist ndaj -i.)ra'e t tjera t n=jerr n &ah Por kjo m)nd t jet nj madhsi
m2i,otr)es i karakterit kr/esor &jesrisht t arrihet 5 ajo sht m n &*an t &ar
dhe d)ket kt) d)ken m t mdha0 &jesrisht &r shkak se ajo sht &ara5it)r me
k)&tim sim2o*ik si t 'rtet t madhe
T &aktn t mos sht/j karakterin kr/esor n s-ond0 ndonjher 2ashkohen disa
ars/e sti*istike N.a )*jet m sh)m0 ne d)ket e *ar.t0 detaje tij &a5art0 ajo trhe5
'mendjen ton m &ak n 'eten e t/re0 edhe shkon m sh)m rre,ik 5 t &en.ohet
n.a &ersona,het e mesmeA &or kjo n)k sht e *eht &r t &ar0 &r'eB n rast se ajo
sht e &rer n t 'rtet si .j/sm .jatsi n.a 2), e &oshtme t ima,hit0 n &*an t
&ar ekstreme t ktij 2), Pr shkak se nj her sht *ar. n.a ars/e t 'eBanta &r
o-rimin0 s/ri n)k trho5i sh)mi(n e 2),0 &or n.a mesi e -oto0 dhe &ersona,hi
kr/esor do t jet &r t 'endos)r edhe &as drejtimin *artsi n kt 5endr si ndodh
si&as drejtimin .jersi0 n 5o-t se jo 'etm &r t do t ndodh deri m tani n
s-ondA 9 d/ti0 ek,iston ne'oja e diBkaje rreth mit,).e2en njjt me tem kr/esore0
k) nj &jes e -i.)ra'e 'artse t 'eten m t kthehet n &*an t &ar Pr kt 5**im0
&or kjo t -itoj kt nj a'anta,h t (akt)ar &ara se t &ersona,hit kr/esor n distan(
e mesme0 d)het t kihet k)jdes 5 t mos &r-or()ar &rmes ek,ek)timit ,e**0
ndriBim0 &erde a'anta,hin .odits t &o,its s t/re tooA dhe m)nd t them &r
shem2)**0 5 n kt drejtim Lessin.@s n &ikt)r e -amshme0 H)ss n)k &*otsohen
mja-t e drejt &r&ara t)rr e dr)'e0 ni'e*i sti*istik d)ket
Nj &rdorim sim2o*ik t nj madhsie t madhe &r t &r(akt)ar rndsin
m2i,otr)ese e karakterit kr/esor sh&esh 'jen n &r k)ndrshtim t ash&r me t
'rtetn e nat/rs &r t sh&esh .jejn ha&sir0 dhe 5esharake do t ishte &r t
9hem2)**0 a keni nj -mij i krishter sht m e madhe0 &r kt ars/e0 si i rrit)r0
&rreth 5 &r-a5sojn N t k)ndrt0 ajo n)k sht e rra** n -oto t 'jetra
6adonna m2ajt)r madh k)ndr .j)nj,)ar &ara saj ose si&as shi-ra'e t saj &a**to
toksoreA dhe .rekt0 kjo do t thot ndonjher ka shr2/er &r t theks)ar rndsin
e madhe t &erndi'e a&o heronj Pr t doja 5 j) d)het t keni t &rdoret &r t
to*eroj at
9 -)ndi sh&rndarje n.j/ra m)nd t jet i 2a*an()ar sti*istikisht n k)&timin e
o2jekte'eA dhe 9andrart ;T Akad !$#" $73 jan n kt drejtim rre.)**at e
m&oshtme sh)m t 'eBanta0 t (i*at jan0 nat/risht0 si t .jitha rre.)**at e ti**a0 t
kr/era 'etm deri tani0 &asi ato n)k jan n kon-*ikt me t tjert0 ata tejka*)ar0 do
rre.)**a
FM) keni n.j/rat a5 t krij)ar at -Hrnemste .jith &)nn &ara se t .jith t da* &r
t m i &as)r0 *i.htest dhe m t 2)k)r Ajo ka &r t ms)ar t &r2ashkta dhe t
shr2imit edhe &ersonat me karakter me n.j/ra t k5ija a&o t th/era0 si re,)*tat i t
(i*it -Hrnehmern nj &amje t sh)mta -it)ar artist ka t tij 2e-*ei?en Bdo koh 5
drejtort njer, me n.j/ra t -orta annehm*i(hsten n.j/r0 'ijn &r t da* n *i.htest
'endi m i mir me.jithat0 n.j/rat e errta t ,akonshme jan n t 'rtet dhe
m t mir i shr2en t &r2ashkt Personat t (i*t jan *ar.)ar n nj knd dhe knd
F
Mo m &ak krkon **oj rndsi sh5/rtimit t t/re sti*istike n &rdorimin e
n.j/ra'e Pasi ajo sht sje**0 &r t (i*n ars/e m)nd t jet0 &r t 'ishen nj -i.)r
t dhn n nj mante* t nj n.j/r t (akt)ar0 t ti**a si 6adonna &r disa shek)j n
t k)5e dhe 2*)0 ksht) 5 sht sti*istikisht0 ajo edhe m tej 5 t 'esh at/ &r t &r
t *e t njohin m t *eht0 dhe jo &r t ink)raj)ar nj &/etje m2i de'ijimit &r t (i*at
n)k m)nd t ja&in nj &r.ji.je0 si n .j/kimin e artistit 6)nd t jet si.)risht nj
&r.ji.je t ndr/shme n nj moti' t (akt)ar t .jet)r se B-ar sti*in &a'arsisht
H2erCR.e0 ksht) 5 ndr/shimi do t m)nd t j)sti-ikohet
Pr'eB kon'entat kan n.j/ra t nj karakter t (akt)ar h)mor n 2a, t t (i*s
ata ksht) sti*istikisht m mir ose m)nd t &rshtaten atje Nse nj &ikt)r t 2r
&rm2ajtjen e tij ideo*o.jike &as nj &rsht/&je t rnd0 ksht) 5 do t ishte k)ndr
sti*it t &ara5it)r at n nj n.j/r t .,)ar dhe ndriBimA ndrsa ne .jejm t sh)mta
m)n.on n m t 'jetr si ima,he t reja Pra 'arrosje t Fieso*e n Ga*erin e
Akademis n Firen(e m)a ishte sh5)ar &r sh)m t .,)ar n.j/rat &rsht/&jen 5
kan 2r n k)ndrshtim me nat/rn e det/rsT .jith &ersona,het n at me rro2a
t ndritshme t k)5e dhe t *ehta 2*)0 -*okt 2jonde0 sh)m me ha*os art0 d)ke
shkakt)ar nj t ti** e -estash t .,)ara N -otot e tjera t Fieso*e na kna5)r kt
karakter t .,)ar0 kt) ai e &ohon 'eten si nj mn/r N d/t eks&o,ite arti Lei&,i.
)n &ash nj -oto k) t kr/er n&rmjet 5ie**i -*)t)r)es en.j**it t0 tr)&i i 6oisi)t
;si&as *e.jends3 n nj sh&e** En.jjt kishin krah &a&a.a** n.j/ra0 dhe n kt
mn/r n)k ) &ajt)a me ndjenjn0 e (i*a d)het t sje** ima,hin
Ssht sti*istis(herseits n sh&rndarjen e t .jith &rm2ajtjen e nj ima,hi0 &r t
shman.)r d/ ekstreme0 sh)m e (o&t)ar0 i th/er0 e i,o*)es indi'id)a*e0 dhe nj
(*)m&in. sh)m n njri@tjetrin0 shikoni kon-),e0 d)ke tre.)ar se si ata sh&esh
.jenden sidomos n skenat e 2etejs Ideja krkon 'etm 5 t jet jasht n -ije
terma ideo*o.jike 5endr n.a t .jith -oto0 si &r t .jet)r 'et str)kt)rn e ides n
nj str)kt)r t .ja**a dhe ndarjen dem.emI?en Pra0 sht e ne'ojshme &r t
kom2in)ar sk**a'ris dhe 5artsia e &re,antimit
Ka krkesa m &ak e sti*it se nj0 mit.e2e o2jektin &r &amjen e saj0 kjo sht
kr/esisht &r t 2r as sh)m &ak e as sh)m rreth0 t &aktn a5 sa &r t &rshkr)ar0
sh&je.)ar dhe ,h'i**imi i -ort &r rndsin e s)2jektit sht e ne'ojshme0 nse t
jet e ti** n i,o*im t &*ot e njjta .j n)k m)nd t th)het0 dhe0 &asi kjo n)k sht
m e do2ishme0 &rndr/she 'mendja sht sh)m e sh&rndar Qn &ash nj -oto e
madhe historike t Haa(h n D)sse*dor-0 5 &r-a5sojn0 si d)ke -jet)r Krishti sht
,.j)ar n.a a&ost)jt n 2ark n det t st)hishme0 e 2jn a&ost)**i -riks)ar dhe
sh&rehje t -riks)ar -/t/rs dhe .jestetA &or n.a deti j) shihni as.j0 si diBka n t
katr 5oshet e ima,hit dhe nj .re' deri n 'a*n e anijesAanija m2)sh sh)m e
sh)m ima,hin Kt) sht shkak) t jashtm0 n t (i*at i .jith k)&timi i skens
'aret0 .jithasht) je&et &ak0 dhe ksht) ima.jinatn im&on)ar nj -)5i shtes 5
&r-or(ojn n 'end se &rsht/&jen e tr0 dhe &r t rin.ja**)r0 ai ,2eh N.a ana
tjetr0 ne shohim skena ndoshta historike a&o ,hanr@si si e &r-shir n nj &ei,a,h t
.jer a&o &ajisje t nj &ei,a,h si d)ke krk)ar t shkonte &r&ara0 d)ke dhn
&rsht/&jen se se(i*i &rej d/ e*emente'e m)nd t 2j at n&rmjet *k)ndje mes d/
')an n.a se(i*a o-ron m sh)m se ajo 5 re(i&rokisht m2shtet)r
Pr shem2)** i*)stron kt me '*ersimin e m&oshtme t disa ima,he'e t Gent,0
5 kan .jet)r 'eten e t/re n Eks&o,itn Ber*init t !"$80 n Dios()ri0 !"$8 9 7#G
2j nj kar'an dhe nj kam& 2ed)ine Kt) merr s-ond skenik si nj 'end t
d)kshm Fse -i.)rati'e d)ket sht red)kt)ar &oth)ajse n dritare thjesht
sa*(F Deri tani d/ Peisa,hi dhe &r2rja -i.)ra Ft 2j nj n shka** t njjt0 &or
&rm2ajtja si&as drejtn t ndr/shme &r t marr &jes0 'mendja sht e ndar n
mes t d/ dhe 'jen n sh)m jo )ni-orme0 sh&irti sh)m e kna5shme0 &rsht/&ja n
jetFA arrit)r ima,het0 &a'arsisht n.a 'irt)o,itet t madh teknik dhe k)jdesin e jo
ek,ek)timin e t/re e-ektin e (i*a do t &rodhoj n 5o-t se ajo ishte e*ement ,hanr@si
a&o skenik0 t tjert 'endosn H2erCR.e
Le t jet e mja-t)eshme &r shem2)jt e m&arshm moti'e t sti*it0 n -a5en e
&arA dhe 'etm shem2)j m)nd t jen kt)
Fa5ja e d/t e &rek)r sti*0 ksht) 5 nat/ra n)k k)jdeset edhe &r &ara5itjen mjetet
me t (i*at ai krkon t arrij 5**imet e saj0 n mn/r t kndshme t jet e
m)nd)rA sti* ka &r tP) sh5ets)ar n *idhje me t
Nse dik)sh 2n diBka t shtrihet nj krah0 ksht) 5 ai m)nd@marrjes n nj t
&akndshme0 kndore0 i n.atht0 i n.)rt0 ose n kndshm0 &rsht/&ja kna5shm
*ehtsi0 t 2j rr).nA -)ndi0 n 5o-t se t d/ t arrihet n mn/r t 2ara2artA &or j)
do t shihni *'i,je &o*itike &re-erojn Ksht)0 t njjtn ide n terma t &r.jithshme
me ;5o-t direkt a&o asso(iati'e3 -orma )n.e-I**i.eren ose m sh)m t kndshme0
trenat jan njsoj t kna5)r edhe0 dhe kjo sht nj Bshtje e sti*it0 kjo e -)ndit sht
e &re-er)ar0 me.jithat0 &rsa i &rket asaj0 &or ideja sht &o a5 edhe i kna5)r0 a&o
nse jo0 5 rrjedh n.a &ik&amje t sti*it m t h)m2)r se sa &jes e &rshtatshmris
ndaj ides
Goethe her tha ;k)ndr 9ki,,isten
83
E FArtet &amore sht me k)&timin e jashtm
t sh&irtit jo 'etm -*asin0 ata do t kna5 5**im t sh&reh)r 'et mendjen &*5en t
kna5 2ashkohen dhe &astaj t mos re-),oj miratimin e tij F
83
Pro&/*aea 9 7$
Kjo ndodh n krkesn e d/t sti* Kjo n)k sht thjesht nj Bshtje e diBka &r t
o-r)ar &r -r/mn0 k)&timin e si0 &or t o-rojn edhe at n nj mn/r 5 sht i
kna5shm
Botn tjetr ne t sht/&)r krkesn e d/t sti* si kjoE nn k)-i,imet e a)tori,)ar n.a
&rshtatshmrin materia*e ose krkess s ides dhe konsideratat sti* n.a &ika e
-orma'e dhe k)shte'e t &r-a5simit 'ieC ish jan t &re-er)ar0 e (i*a &r'eB -aktit @
ajo 5 ne e 5)ajm kt) &r 'et shk)rtsi d)an
>3
@ &*5ente m t mirA @ :-ar &or
ne .jithasht) m)nd t 'nE n mn/ra t ndr/shme0 si m)nd nj ide t s&e(i-ikohen
m tej0 sht &ari2)s (eteris nj &re-er)eshme ato &r t (i*at nj Coh*.e-I**i.ere se
-orm &r-a5simi0 sht e &rshtatshme T d/0 me.jithat0 n the*2 de* &r nj0
'etm se ajo n.anjher m)nd t jet i &rshtatshm &r kt a&o at sh&rehje t
&rdor)r N -akt0 Bdo -orm tjetr e &r-a5simit korres&ondon d)ke thn se nj ide
t ndr/shme t modi-ik)arA &or artisti ka deri n k)-ijt e (akt)ara0 t *iris0 Bdo ide t
&r.jithshme modi-ik)ar ksht) a&o &r-a5sojn0 dhe ai &re-eroi modi-ikimin m i
-a'orshm
>3
Dik) tjetr sht drejt&rdrejt i kna5shm siB sht 'eri-ik)ar t jet e
kndshme &r asso(iati'e i 'etkna5)r0 t (i*at &rdor)esi i tanishm n)k
sht i h)t)ar


Konsideratat 5 d)het t merren n.a kjo &ik e d/t e &ar t sti*it0 do &o a5 &ak sa
ajo 5 ka ndodh)r ndr t &art 5 do t rraska&it)r n.a konsiderata dhe t *ejoj t
ndr/shme n rre.)**at nda*imit0 si 5 shkakton Bdo rre.)**E ajo ,2atohet 'etm n
mn/r sa ajo n)k sht e k)-i,)ar ose ishin m2i,otr)ese n.a rre.)**a t tjera0 me t
(i*at sht -ja*a n kon-*ikt Ne jemi edhe kt) disa shem2)j t jet e m)nd)r0 &a 5en
n .jendje &r t shman.)r at 5 t kthehen norma'e n disa konsiderata m &ar t
&)ns)ar
N 'eBanti0 ajo sht &arimi i *idhjes 'etme t sh)m-isht0 e (i*a konsiderata t
rndsishme t sti*it t ti&it t d/t t 'aret A d)het t konsiderohet 'etm dhe 'etm
si n ann ideo*o.jike t artCork0 ksht) 5 nj simetrike ose as&ak t ndi5et n nj
mn/r marr'eshje *eht t k)&t)eshme e t .jith &r2rjes do t ishte m i
-a'orshmA dhe n.a t .jitha k)ndr@konsideratat jan d)ke e 2r kt a'anta,h0 &or
siB ) &rmend m &ar n sti*in e deri m tani th)het se ai e do &r t dhn jo 'etm
ima,he -etare nj marr'eshje rreth simetrike0 &or edhe n -oto t Bdo **oji disa njjti
&eshon masat e t d/ &a*'e 5)an ;Th I !"!3 Por n &r.jithsi0 theksi sht ende
&r t 'n n 'e&rat e artit 'i,)a* me nda*imin e nj kom2inim idea* t sh)m-isht0
n at 5 ndodh n nj rre.)** m t &r.jithshm dhe m t *art t artit N.a ana
tjetr0 -a5ja e d/t e &arimit t *idhjes t 'etm n **o.ari Kjo sht0 &r a5 sa ndjenja
e 'arsis s &r2ashkt n)k ')an n.a ideja e .jith@5 *idh at 5 do t tradhtohej
n.a nj ndjenj e sh&rndarjes0 i sh)m-isht sht &r t sje** si n *oj &r t *)-t)ar
monotonin0 dhe jan n &r&)thje me rrethanat &o,i(ionet0 kthehet0 9h&rehjet e
-i.)ra'e t ndr/shojn t jet e m)nd)r Gjithasht) j) m)nd t shihni kt &arim sti*
n.a artistt e ndjek)r k)do0 sh)m sh&esh0 nat/risht0 e ndjek)r edhe n *idhje me at
k)ndr@konsiderata *ejojn
Ndoshta masa m e mir n konsiderat e t .jitha konsiderata'e sti*istike n t
.jitha0 &asi &rsht/&ja &ro'on 'et0 &or 'eBanrisht edhe n as&ekte tani
2es&ro(hener0 o-ron Ra&hae*s(he 9istine Nha&e* Asam2*eja kr/esor i -a5es s &ar t
sti*it t thjesht e 5art 5 ask)sh n)k e 2n 'etm nj &ro2*em 0 nj karakter n -oto
ose nj mendim n *idhje me -oton mes n=jerr tjetr0 e me.jithat0 ajo F&as)ri e
&ashtershme e *'i,jes0 sh&rehjes0 m t the** dhe ndjesi m s)2*ime 5ndron n kt
thjeshtsi dhe 5artsi dhe shtohet n &rsht/&jen n.a ajo Fa5ja e d/t e &rek)r sti*0
ksht) &ara5itjen kr/esor sht simetrik0 dhe sa ke5 do t ishte i &rjasht)ar0 nse ai
do t ,h'endoset n.a d/ karaktere t mesme sh)m m a-r karakterit kr/esor se sa t
tjeraA &or simetri sht &rish)r k)do n.a *'i,je t .ja** 9hn 9i=t)s sht n nj
*artsi &ak m t ndr/shme se sa 9hn Bar2ara0 dhe j) thoni 'etesE ajo n)k d)het t
jet i njjt me ta0 jo &as &o,ita -a5e sht tashm a-r 2ara2art &r t dhn
&rsht/&jen e nj 'ij &*otsisht n ek,isten( simetri mekanikisht tri**)arA &or jo
sh)m t ndr/shme &r t shkatrr)ar 5asje t do2ishme n simetri jo mja-t Tani0
me.jithat0 kontri2)on n jetn sti*istike dhe n kt mn/r stim)j t tr rastit0 5
9hn 9i=t)s e tij disi m the** &ro-esiona* n m2*edhjen e de'otshm t &*ot *art0
9hn Bar2ara e shk*5imin e 'e.imit 5ie**or d)ket e t/re &ak m t *arta &ara n
&r)*)r shman.)r n rnie0 ndrsa 6adonna shik)ar &ra&a m2i d/ dhe n mes t d/
'etm me d)ket0 -mija Krishti0 &or &ak n ann0 t .jith n.a nat/ra e det/rs
&ran)ar n 'end siB krkohet
Nj ,2atim i t njjtit &arim simetri .ja** sh&)ar m)nd t .jenden n -oto e
Ho*2ein@s e 6adonna N -akt0 kt) marr'eshja kr/esore sht simetrik n *idhje
me karakterin kr/esorA&or .jasht shkronja t 'o.*a0 tre n Bdo an0 d)ke rrsh5itje
k)ndr Bdo di'ersitet tjetr dhe sh-a5je t ti** n sh&rehjen e karaktere'e t saj0 dhe
sidomos kokat0 d)ke ne'oja &r nj di'ersitet t &*ot t jets sht i kna5)r n t
&*ot Dhe kt) n)k d)het t ndr/shojn sh)m0 se&se m2ra&a rreth tre shi-rat -emra
n nj seri0 a&o ajo e mesme 'etm m)nd t shihni se k) &r t &ar t d/ t tjer0 ose
t he5 dor &o,itn e &erk)*)r te -i.)ra 5endrs m mashk)** k)ndr d/ t tjera0 n)k
d)het t (harms e .r)&imit 2r n.a &rishjen konsider)eshme red)kt)ar
di'ersitetit +etm n)k sht 'etm si n Ka&e*n 9istine n t njjtn koh d)ke
res&ekt)ar &rsht/&je 'etme idea*e me a'anta,hin sti*istike e di'ersitetit kt)0 n.a
disa karaktere t d)ket &r tP) k)jdes)r &r .jra t tjera si o2jekt i &rk)shtimit0
ndrsa n Ka&e*n 9istine0 mn/ra mja-t t ndr/shme n mn/rn se si 9hn 9i=t)s
dhe 9hn Bar2ara si**en0 'etm d/ n.a karakteri i ndr/shm n.a &ersona*itetet jan
mod)*)ar sh&rehje e adh)rimit t de'otshm t t njjtit o2jekt N ima,hin
Ho*2einPs(hen (o&t)ar0 n mar.jina *ar. e Ra&hae*@s
Pr t ms)ar n *idhje me t .jith '*ersojm a'anta,hin sti*istike
+ermanni.-a(h)n. &o,itat dhe kthehet0 j) 'etm d)het t shikoni n ima,het e
m&arshme m2i ka5 sh)m t 'jetr .jerman0 , B Nrana(hPs(he &ikt)ra k)shtimor0
k) antart e theme*imit t -ami*jes or.an@t)2@si me t njjtn sh&rehje t krer'e0 t
njjtn .j sh&rehje0 &ran ose &ra&a Bdo .j)nj,imit tjetr0 ose edhe si disa &ikt)ra
-oto.ra-ike -ami*jare k) t .jitha *idhjet me t .jith &rIsentieen &*otsisht 'eten0
&*e&i@si &ran njri@tjetrit &r ta kth/er n s&ektator n nj &o,it t drejt ose t )*)r
me nj tr)& t drejt e si&rme0 drejt &osht kok0 -/t/r0 5 n)k sht si.)risht sht
thjesht k)ndr sti*it0 &or edhe k)ndr &rshtatshmris -aktike0 se&se n)k ka asnj
marrdhnie e nat/rshme0 e (i*a m)nd t shkaktoj antart e nj -ami*je &r tP)
&r2a**)r ksht) me njri@tjetrin a&o &r tP) )*)r &ran njri@tjetritA &or do t ishte
rasti0 sht e m)ndshme0 &or &r ars/e sti*istike n)k ,.jidhet me ima,hin0 se&se sht
monotoni )n&*easin. 'et'ete Gjithasht) n krkim -oto.ra- diBka -orm)ar
artistikisht &r t &rm2)sh)r &en.es sti* n se ata n mn/r t drejt t n=jerr n
&ah &o&)**in dhe sht/tje 5 nj sh)m**ojshmri t (akt)ar t &o,ita'e dhe re,)*ton
'jen n.a0 'etm se ata me si.)ri n)k m)nd t arrij at0 B-ar arrihet artisti k)r 9hi-rat
n.a nj &ik e 'etme e &ar n kokn e tij n mn/r s)&o,ohet se *armia e
&o,i(ione'e dhe -ra,at sh-a5en 'etm si dekom&o,imi i as&ektit t ti**0 dhe ideja
sht mja-t karakteri,)ar ek,ek)t)ar n detaje ,er-Ihrt sesa n ato
Tani d)het me si.)ri t ima.jinojm se artistt k)do 2ara2arta &r t &arashikojn
kt mishrim i -a'orshm n nj .jendje t ent),ia,mit jo0 ajo m)nd n artist t
shk*5/er n momente t *)mt)ra t ndodh @ 2esimin n ent),ia,min &r artin ose
d)ket n ent),ia,min e artistit n -akt &ak m sh)m @ Por artistt e din sh)m mir
5 nj &jes e a&e*it t ek,ek)timit n +ermanni.-a(h)n. 5ndron0 dhe &o,ita n.a
&jest n kr/e t sh)mi(s s artist'e n 2a, t kt/re njoh)ri'e m)ndet sh&esh n.a
&o,ita e jashtme n.a ana e -oto.ra-it me m2ra&a dhe me radh dhe m2ra&a
ndr/shojn 'etm n.a a'anta,hin se shi-rat e 2rendshme jo a5 eks&erimente t
B)ditshme dhe jo t &*ota t ja& se jashtme0 me &ak -ja*0 se artisti ka m sh)m n
dh)n Por 5 n -akt0 k/ rre.)** sti* sht sh&esh n 'end 'etm &as nj njoh)ri
si&r-a5sore e ndjek)r n.a e njjta si nj ndjenj0 e (i*a di k)-ijt e a&*ikimit t t/re0
&r shkak t -aktit se k)-ijt jan tejka*)ar sh&esh Pr shem2)**E
K)r 'jen &)na &r t &r-a5s)ar t)2ime t mdha ose ashensor e sh)m njer,'e0
ksht) 5 &arimi /n sti*in e dhoms m t madhe sht si.)risht i ne'ojshm n disa
as&ekte dhe d)ket krkesa m )r.jente t njjta n mn/r &r t shman.)r
monotoni Por tani j) m)nd t shihni at n takime rea*e dhe ashensor te&r &jesa m
e madhe e &jesmarrs'e 'ot)an n t njjtin drejtim0 d)ke e kth/er0 .jet)r dhe t
,'endsohet 'etm n.a &rsht/&ja e -)5ishme t t .jith n.jarjes )ni-ik)es dhe nj
'e&rim n mas )ni-orme A do artistt kt) t ket konsiderat sti*istike e
+ermanni.-a(h)n. )shtrimit t &ak)-i,)ar0 sht kjo &rsht/&ja n at si e jashtme
ho' 'i,)a*e sti*it ajo d)het t 2het n.a knd'shtrimet m t *arta t shkatrr)arA ajo
do t *indin n.a &rsht/&ja e nj sistemi &a *idhjeA Pra0 kjo sht 'etm kt) nj
&rdorim sh)m t moder)ar e &arimit ton t sti*it Por kjo n)k sht e &a,akont
.jen sti* .a2)ar a&*ik)ar konsiderat n kt drejtim0 k)&tim sakri-ik)arA dhe m
sh)m koht e -)ndit kam &ar n rr). nj -oto sh)m interesanteA at 5 nj
&ro(esion e m)r.jit &r-a5s)ara -)nera*0 sh&rehja e -/t/rs dhe sh&rehja e krer'e
ndr/shonin n mn/r 5 )ni-orme tren treni ) h)m2)r &*otsisht n kt
sh)m**ojshmri &iktoresk0 dhe ajo d)kej sik)r se(i*i kishte marr nj **oj tjetr t ,i
mjeksi
K) artist &r t 2r kt &r t thn nj mirsi m)nd ta 2j n ,2atimin e &arimit0
dhe n)k e h)m2i at0 sht &r-a5simi i nj GeCHh*es 2etejsA se&se &rdorimi
a)s.ie2i.ste i &arimit ndodh n kt) mja-t n k)&timin e det/rsA 'etm de*e.oj
det/rn &r t &r-a5s)ar nj t)rm0 edhe &ara karakterit t inkoheren( dhe j) do t
.jeni 'eten t mos e ndrt)ar *ehtsisht n.a e djathta &re,antimit0 nse jo t &aktn n
.jendje t 5endrs 'mendjen e nj sken t madhe t *)-timit
Disa -oto.ra-i jan n dis&o,i(ion0 rritja n mn/r &r t thn n ,2atimin e
jashtme mekanike e &arimit ton t sti*it0 &or ende t 2j nj e-ekt me &)2*ik)n e
.jer me nj &r2rs ose -/t/ra .o=ha a=hit)ar &a &r-itime t tjera0 d)ke &r-shir
nj shem2)** i*)str)es n 6ises KL 9(hr 9 847 sht disk)t)ar
Mo m &ak se n mes t -i.)ra'e t ndr/shme t nj ima,hi0 &arimin sti*istike e
di'ersitetit IAL se(i*i &ara5et indi'id)a*e Pra0 sht e njjta n k)&timin se &jes t
ndr/shme t tr)&it 5 m)nd t *'i,in k)ndr njri@tjetrit0 n 'end 5 t tre.)ar n nj
'a,hdim t thjesht t njri@tjetrit a&o &ara*e*isht me njri@tjetrin0 &or n Bdo &o,i(ion
kndore k)ndr njri@tjetrit+etm se kt) konsiderat k)-i,imin m2etet 5 t .jitha
da**imet d)ken t *idh)r me nj moti' t &r2ashkt &sikike dhe kjo d)het t jet e
ides s &r.jithshme t 'e&rs s artit0 n t (i*n karakteri h/n 'arts :do sh)m0
&or sht e nda*)ar n mn/r t 2ara2art n.a o&o,ita m2i mja-t)eshmrin
materia*e ose krkesat e ides si -aktin 5 at n nj shesh0 i th/er0 dhe n kt
mn/r e n ann tjetr n sti*in merr retardant ;(- Teoria I9 $!3
Gjat &r-a5simit t &a'ar)r t karaktere'e t 'eBanta0 si n &ortret a&o n
&*astike0 si.)risht0 e 2n kt rre.)** sti* me Re&rints edhe m t madh t &retend)ara
si n .r)&e t &r2rA dhe B-ar -i.)ra &*astike j) doni t shihni0 j) do t jet n
.jendje &r t 'n re k)jdesin me t (i*in shman.)r artistt &r t mkatojn k)ndr
ktij rre.)**i sti* Edhe &se e ka &r t &r-shir t &aktn si&as shi-ra'e t *ashta
e.ji&tiane0 d)ke -i**)ar me mkatin k)ndr tij0 &or edhe n &rsht/&jen e saj0
shem2)**i m i 5art i 'ar)r n=jerra disa'anta,het Nkaraktere k*asike 'eten e
5ndrimit (a*mest kt) k)ndr asnj t &r2ashkt sht mja-t e &a&)n
Prsri0 nat/risht0 m2an kt rre.)** sti* si asnj k)ndr krkesa'e drrm)ese e
ides n)k dje. N s-ond ima,hin e Ra&hae*@s0 &redikimi i Pa*it0 Pa*i si nj )dh,)es
t n.)rt me arm'e &in.)* &ara*e*isht shtrir sht 5 t them ksht)0 se&seA Ksht)0
disa me &ak *'i,je0 disa me *'i,jen .*ei(harti.erer0 disa me *'i,jen s(hro--erer0 si
rre.)** sti* t &r.jithshmPor *e t 5ndroj edhe si nj sht/** drejt)ese 5 'jen deri
mja-t n at tre.ojn nj drejtim 5 n)k shkon A**enA k)ndr -)5is s ksaj ideje ka
asnj rre.)** t jashtm sti* &osht Por j) n)k do t .)=ojn t Pa*it si nj -i.)r t
'etme &r t &r-a5s)ar ksht) &r shkak se &r'eB m)n.ess s moti'it n sti*in e
sh5/rtimit do ta 2nte kt krkes me &esha re*ati'isht t mdha
Leonardo da +in(i n s Traktat sh)m e do2ishme &r Pikt)r !#8# N)rem2er.)t0
- $ !8 O2ser'at jan rre.)**at e m&oshtme FKini k)jdes0 5 n shi-ra e)eren e
koks n)k 5ndrojn n ann k) renditjen e &rioritete'e n .ji0 e as 5 krah) km2n
shkojn drejt K) m tej kthen kokn drejt sh&at)**n e djatht0 ksht) 5 ai i ka 2r
5 &jest e saj a2nei.en nj t 'o.* n.a ana e majt mn/r t .jirit sht i k)ndrt
*art0 ksht) 5 drehet kokn k)ndr ann e majt0 dhe &jest e ann e djatht d)het t
jet sh)m m e *art se ajo e t majt F
Por jo ra&ortet e -i.)ra'e ajo0 k) e 2n ne'ojn sti*istike &r t *)-t)ar mr,in0
&retendimet jan t 'etm :do si&r-a5e e madhe 2osh a&o monoton n nj -oto
kr(non n kt drejtim rre,ik dhe d)het a5 sh)m ajo ir.ends k)&timin e -oto *ej)ar
5 t shman.enA &o kjo m)nd t jet ne'oja sti*istike n kt drejtim )r.jentisht t
jet e mja-t)eshme &r t sakri-ikoj 'eten e &rshtatshmris -aktike0 &ak a sh)m0
dhe t .jith *'i,in s 2ashk) m sh)m se ajo m)nd t jet nat/ra e Bshtjes0 e (i*a
rastsisht edhe ne'oja sh)m n ha&sir t n.)sht m2ajt)r n mn/r t 5art s
2ashk) &r t dhn0 'jen n konsideratA &or j) m)nd t shkoni sh)m *ar. n0 dhe
&r t marr deri n m2)shje t dend)ra t ha&sirs me konsiderat sti*istike t -a5es
s &ar0 &r t m2ajt)r Bdo .j t 5art &r'eB n kon-*ikt Ne t &rmendim .jra &r
shem2)**E
Nj shem2)** i mir i*)str)es e &rdorimit dhe e-ektet e s)ndimit sti*it t &ranishm
m)nd t ka*oi n *irshm rreth 2e*it t 6adonna Ho*2ein@s dhe &r t .jet)r n kinda
t .jat 'ar)r &osht shiritin e k)5 O2jekti'isht0 kjo n)k ishte e ne'ojshmeA &or j)
mendoni se sht shk)ar0 dhe j) keni nj shkrettir t madhe n mante*it *an.-a*ti.en
t errt0 e (i*a tani sht rin.ja**)r .ra(e-)**/ &rmes ktij mjete t thjeshta N
Darmstadt mostra'e :do .j sht sht/r ndonjher s 2ashk) n.a a-r0 m2ahen *ar.
m n Dresden Kon-*ikti mes d/ &r-itimet e sti*it kt) tre.on 'eten n &retendimin
se m t &rsos)r Disa ha&sir m2)shje atje0 t tjera0 t (i*at )n ndajn0 &re-erojn
5ndrimin m t 5art &r'eB kt) N disa -oto t tjera t 'jetra .jermane0 &or dhom
sht e m2)sh)r me kon-),ion sht/r shi-ra 5 t .jith 5artsi sht e h)m2)r E
njjta si.)ri m)nd t 'reni edhe i re*ie-s *ashta n sarko-a.A&or )n 2esoj se n kt
rast kr/esisht moti'i &as ishte &r(akt)ese 6)ri i nj sarko-a.0 dis&o,ita kr/esore &r
t &r-shir t 'dek)r0 dhe 'etm k)shtin shtes &r t marr nj &)n -oto Nse kjo
ndodh n &rominen(es indi'id)a*e0 dhe &en.on ndjeshm &amjen )ni-orme t m)rit0
ksht) 5 karakteri i rendit t &ar m sh)m se sa sht e h)m2)r nse manne5)ins
sht/r n mn/r t n.)sht 5 ata &oth)ajse t kthehet &r t dhn nj ndr-a5e
)ni-orme dhe ksht) si&r-a5e t m)ritA m)r d)ket m e &rshtatshme &r 2a,n e
&ar &r &)nn e ima,hit0 t &r(akt)ara &r &r-shirjen &r nj t 'dek)r0 nj koh t
shk)rtr tradhton m sh)m se nj 'endosmri &r jasht &r 2renda0 e (i*a d)het t
shman.et Kjo sht e njjt &rdoret 'etm n as&ektin e drejtimit t k)ndrt0 si&as
t (i*it nj &ikt)ra a-resk n nj si&r-a5e m)ri n)k the**si e madhe e d)kshme
Nj sh&je.im dramatike e shtetit ton t tanishm sti* o-ron n tre.imet e
m&oshtme
Piktori P*atner n Rom kishte &rojekt)ar nj k)ti kartoni t skens0 si A.ari '
dja*in e saj Ismae*in n hark@shtn distan( n.a 'eteA dhe t 'n me t 'rtet a5
sh)m e saj 5 nj 2osh**k t madh n mes t d/ m2etn Korne*i dhe O'er2e(k
erdhi n st)dion e tij0 se&se ai n)k ishte n sht&iA &an me ha2i kt kr/e'e&r
sti*istike dhe e 2ri .j/kimin e t/re n *idhje me nj sh&rehje 5 ata morn nj 5asje
dhe kr(e) &rmes kartoni n mes t d/ -i.)ra'eA d)het t kishte ndjek)r P*atner0 k)r
ai erdhi n sht&i0 2rtiti me ha2iE Fne'oja &r t 5en i saj 5en d/F Pra historit 6
kan thn 'et Pas sonda,hit t Korne*i n.a sit)ate 6a= Lohde sht si.)risht n
rea*itet diBka tjetr
$3
Mo Korne*i dhe O'er2e(k t ishte0 &or .dhends 6ate)0 i (i*i
me an t@kr(e) &rmes ima,hit0 dhe me 'rejtje e 2rE F9a m sh)m 5 )n )
hodh *ar.0 d)het t shkoniF P*atner .jithasht) kan &as se -oto.ra-ia n mn/r t
shk)rt)ara &ikt)r)ar
$3
' <eits(hr LHt,oC@s III !"$" 9 >
Pr tP) n.j/ros)r sht s)2jekt i ann e d/t konsiderata t &aktn &o a5 t
rndsishme sti*istike sa i ann e &ar0 &r at 5 tashm e Th !"4 I9 do t .jeni disa
'rejtje Ka ima,he k) n.j/rat jan ,).e2ro(kt ne &r t thn ksht)0 dhe t tjert n
t (i*at ato rrjedhin me nj 'a* t kndshm 9NHLAGE atje Por simetri n ima,het
5 kan t &r-a5s)ar jetn0 d)het 2raktis)r .ja**0 harmonia &astr e n.j/ra'e n
ima,he se diBka sh)m m e *art0 se &r-a5sojn kt harmoni0 hi5et mod)*)ar
'etm t -itoj terren n nj 5asje t ti** 5 6ja-t)eshmria sht ende e
mja-t)eshme &r det/rn e *art
Ndrkoh0 ka sh)m artist t (i*t m2*edhin e-ektin a'anta,h n.j/ra t 2)k)ra &r
as&ektet kr/esore t ima,hitA dhe &r kt ars/e disa &re-erojn det/rat 5 i ja&in
sh)m t nat/rs s t/re0 rast0 t &rodhoj t ti** n -oto0 i &amat)r nse ek,ek)timi
det/r dhe ndr/she t interes)ar0 &jesrisht n k)ndrshtim me nat/rn e det/rs siB
2ashkn.jitniA ndrsa nj tjetr a'anta,h i *n &as dore ata m sh)m se t *ir0 dhe
t 'n t .jitha theksin e m sh)m n &r2rjen Kjo sh&je.on kontrastin e asht)@
5)ajt)r No*orists dhe kom&o,itor Njjta kontrasti ndodh si&as shik)esit0 me k)sht 5
nj k)jdes re*ati'isht m sh)m *idhje n.j/r)esit0 tjetr t &r2rjes T d/ja jan t
njanshme0 &or njanshmrie e (o*orists dn)eshme se ajo e kom&o,itoritA &r nj
&r2rje ende m)nd t ket merit t madhe n 'et &rshkr)an &a n.j/rA &or jo
anasje**tas0 &a &r2rjen n.j/ra
Ajo n)k m)nd t jet &a interes0 n.a na(h,)*esenden0 n nj dimension tjetr0
rre.)**at sti* 5 6ar..ra- n F dhe K K)nst2* !"88 n *idhje me skemat n.j/ra jan
n 'ijim0 si0 &rh)m2)r 'eBanrisht .rm)an &r t .jet)r n.a 'e&rat e Gior.ione0
Pao*o +eronese0 Titian Ga**ait tjertE
FN ,2atimin e n.j/ra m e -ort0 m e theks)ar dhe t shk*5/er n kontrast
5ndrimi harmonik i t .jith sht n mn/r t 'endos)r e theks)ar se ask)nd nj
n.j/r t 'etme a&o nj e-ekt 'etm drit kr/esisht dominon me n.j/r t 'etme dhe
e-ekte t *ehta jan t mont)ar n mn/r t ti** 5 ata t Ana e k)ndrt e -oto n.a
&ikat 5endrore t njjtn n.j/r dhe e-ektet e njjta ndriBimit korres&ondojn0 t (i*at
jan t .jitha kontraste t dmshme0 t ash&r dhe t njanshme hi5et dhe t 'endos)r
n &ro(esin e 2i*an(it0 n.j/rat -5inje ,akonisht *'i,in n t k)ndrta'e t &rsos)r
n.a nj n.riti n.a tjetri dhe e -)ndit0 &or n trsi harmonia m e &rsos)r sht
arrit)r mn/rn se si ne shohim &ran -toht 2*) dhe (/an0 t .je*2r dhe 'jo**(0 t
mos 2hen t 'etkna5)r &r 5e'erisjen e n.rohta t 'erdh ose t k)5e0 d)ket e
2ardh &ran k)5e dhe madje n.jit)r me n.j/ra t the** t ,e, &r 'eten e tij0 &or
n.j/ra n.jit)r *oka*e &r t 'e&r)ar m me 'endosmri0 ndrsa F&rmes nj n.j/r t
tret n mes sht &ron e t/re dhe &as e-ekt n mes t d/0 i (i*i n kt mn/r n nj
k)&tim sh-)5i,)ar ek)i*i2r &a det/rim sht resta)r)ar0 etj
A)tori 9h&je.oi kto rre.)**a &r shem2)j n.a 'e&rat e atij ,otit0 &or mos harroni
t m2ani mend se s(hematism0 ata j)sti-ik)ar0 n)k ka &r 5**im t jet mekanikisht
*idh)r n.)sht me .jith sh&irt e ajo ishte0 5 i ja&in jet
O)ite karakteristike &r &rsht/&jen m)nd t 2j nj &)n t ti** t sje**jes s mir
(o*oristi( 5 &r t njjtin stim)* jan -are t ha&)r0 sht ajo 5 nj re(ens)es &a
emr n nj &rm2*edhje t Lessin.@s FH)ss &ara aksione'eF0 thotE
FN trsi0 &)na n)k sht n t 'rtet ima,hi (o*oristi( Ajo n)k ka kt 5ndrim
)ni-orm &iktoresk t &r.jithshm0 nj str)kt)r t kndshme dhe k*asi-ikim e ajrit
dhe hije masa'e dhe sidomos ato Far2en.*)t &*ot dhe n.j/rat e *)mt)ris0 t (i*at
&iktort e mdhenj t kohs s 'jetr dhe t re si nj ti&ar ,otrim m t *art n 2a**in
'eshin0 ksht) 5 i m)n.on edhe ankesn &a&rm2ajtshm se &)na me t 'rtet
(o*oristi(0 edhe &ara se t jeni o2jekt i saj ka 5en n .jendje &r t marr n &osedim0
ne d)am t themi0 edhe n nj,et ritme Ent-er@tion0 n Bdo )shtrim s&ektatorsh do F
Pikat e ndr/shme t s)*mit &r sti*istik &r t d/ja &a*t n t njjtn koh o-ron
'eshje sht n.a *iria e madhe se &jesa e ides a&o ars/eshmrin o2jekti'e n
m2etjet e &r.jithshme &r t ,.jedh)r t 'ishen as mn/r &r t krij)ar0 dhe t
n.j/rs0 sti* 'etm ksht) &r 5artsi Identi-ikimi0 karakteri,imi0 si &r-a5sim m t
kndshme t &o&)**it dhe madje edhe &r nj 5ndrim t kna5shm t .jith n
-orma dhe n.j/ra m)nd t &rdoret0 siB tre.ohet tashm m hert ;Th I3 ishte rast &r
t re-er)ar 9e&se sht n kt drejtim n art0 si n nat/r0 'etm n artin a&o &rtej
nat/rs Ars/et theme*ore &r ,2atimin dhe ndr/shimin e &erde jan dhn n.a nat/ra
n.a konsiderata t jashtm 5**imA &or kjo sht e moti'et e n.)shta &r &rshkrimin
dhe sto*it e &o&)**it0 .rshet)ar me ato moti'e dhe rritet sh&ejt edhe ata jo rra** Arti
merr0 a5 sa kjo sht nj imit)es0 t (i*at re,)*tojn n n kost)m n.j/ra e t)r5'e si
madhshtor i A*ts&aniersA tani shkon &rtej ksaj n.a ajo 5 ather m2etet i *ir0 n.a
ana e tij e &rdor)r sti*istikisht &r mode* dhe dekorimin e &o&)**it dhe t .jith -oto
N 'eshjen e &ersona*itete'e n.a -)sha idea*e t *iris n kt drejtim0 si.)risht0
sht a &riori m i madh se ata n.a ,onat e 'rtet0 se&se me .jith -ormn e njer,'e
dhe 'eshje e t/re d)het t jen t mend)arA 'etm kjo *iri sht e k)-i,)ar me
kon'enta t sh)mta Mo m &ak0 &or ajo &r-shin edhe nse si hoC e 'eshje'e Perndi
e .reke0 &erndesha dhe heronj jan t 'esh)r &jesrisht0 disa ,h'esh)r0 .jithmon t
'esh)r me Perndin e krishter0 -mijn Krisht t 'esh)r n koh m &ar0 tani
.jithmon e ,h'esh)r0 en.j** i rrit)r 'esh)r0 -mijt &ara5it)ra en.jjt ,h'esh)r Ajo
do t ket nj interes &r t het)ar moti'et e tij m t n.)sht0 &or nj st)dim t
'eBant dhe nj krkes t 'eBant traktat Ne k)-i,ojn 'eten kt)0 &ak m a-r &r t
trhe5)r mante*in n.a as&ektet t d/t t sti*istika n konsiderat
Ka ka5 Brre.)**t (r)m&*ed k)ndr rro2a a5 t 2)k)ra t m2)*)ara 5 njri &rej t/re
ka nj &rsht/&je t n.jashme si t nj ,h)rm t ash&r n krahasim me nj k)rth t
&astr t shndosh Ka rro2at n mn/r t 'shtir dhe kndore th/er -o*ds 5 s/ri
&en.ohet n Bdo &r&aroj at0 dhe t tjer me -o*ds &ara*e*e n mn/r 5 ajo 'etm
a5 i *)mt)r ndjek)r dhm2t e nj krehr0 t d/ n)k e &a,akont n -oto t 'jetra t
6adonna Ka rro2at a5 e ash&r t rnd0 5 t shk*5ej me as.j n.a tr)&i dhe
*'i,jet sh&irti 5 ne o-rojm 'etm t 'ishen0 B-ar &r t &ar se n)k sht i
interes)ar0 n)k e shohin &ersonin nn t N)k sht k)ndr rro2a0 t (i*at &r-shijn
tr)&in ksht) -)ttera*arti.0 ne 'etm shikojn ndeshjen e tr)&it t ,h'esh)r0 &or as.j
n.a nj *oj e tr)&it me 'eshje0 e (i*a n at *oj dhe m)nd t 'a,hdoj t *)*,im n
mn/r &r t thn0 &er(e&tojn E .jith kjo0 dhe madje edhe nj 5asje e madhe &r
t ka sti* &r t shman.)r +etm nat/risht0 n)k sht .jet)r &r t shman.)r t ti**a t
&ra-rta .a2ime DI ndaj ekstreme'e0 sti*in e d)h)rA dhe tani j) m)nd t d.joni
sh)m e nj ritm t *inja'e n &erde0 2isedoni me &erde0 ndonjher &a 5en n
.jendje &r t karakteri,)ar at &r'eB n&rmjet e-ekt sh&rehjet e saj t kndshme
dhe t &a-)ndme Pr &jesn time0 m d)ket m)a kt e-ekt t kndshme0 e ardhshm
t shman.)r ato ekstreme0 sh)m t 'aret se ne ndjehemi t &ar0 i .jith
sh)m**ojshmri t &erde ishte nn ndikimin )rdhrimin e nj &arimi t 'etm
&siko*o.jike 5 e 2n tr -i.)ra0 *'i,jet dhe 'eshje d)ke r)ajt)r nat/rore K)shtet e
materia*it t tij *'i, me0 s d/ti0 se k/ &arim &siko*o.jik 'et na re(*aims
d)artrokitje N.a -a5en e &ar ajo sht kom2inim )ni-orme e sh)m-isht0 at 5 ne
siA &or kna5si ajo m)nd t *eht t m2etet nn &ra.)n0 n 5o-t se ata n)k e d)ke
rrit)r n.a -a5en e d/t0 5 ne t ndjehen n mn/r t &a*osshme nj )rdhr t
mendjes 5 ne si Nj i madh0 nj i denj0 nj i kndshm0 (oh e *eht 2or=h n
shka5e t &r.jithshme t ti**a 'etkna5sin e t/re 9a e mrek)**)eshme sht edhe
n kto marrdhnie0 Ka&e*n 9istine Besohet tashm n -shesn e &erde t
6adonna0 me sh)rdhim masi'e e 'eshjes s 9i=t)s0 dhe mn/ra 'eshje e 9hn
Bar2ara merr s 2ashk) &r t njohin *artsin0 dinjitet0 &r)*si kta njer,
Trsia e t .jith F&or .jja ksht) kontri2)on n kna5sin e nj &je** kanate0
at 5 sh)mat e &a5art n sht/& e nj ritm t 2)k)r sht e njjt 9e&se n mn/r
5 t 2ind 'eten se sa &ak ka t **o.arisin n nj t drejt&rdrejt0 ksht) 5 t -*asin0
2)k)rit m),ikore i &*5en t ket n at sh&rehje n mendje0 'ishen me -o*ds m t
2)k)ra *itra mja-ton thjesht ,2ritet n.a Bdo *idhje me njeri)n si -)t)r .j t &astr n
'et'ete0 @ ajo ende a5 e 'shtir n)k m)nd t jet @ &r t mend)ar rreth0 j) do t .jeni
nj .j e ti** n -)sh sht rrit)r0 dhe &/esni 'eten nse j) do t .jeni ende -a'or t
tij n k)shtet e thjesht ideo*o.jikeA e (i*a n)k re-),ohet0 &or m te&r t *ej)ara
sh&rehimisht m *art sht se kjo m)nd t jet ende nj e-ekti'e e &rshtatshme se sa
ndr/she0 &as s (i*s &arimi ndihmse m)nd t sje** me 'ete &r e-ekt t -a'orshm
9to*it kan nj -)sh sh)m t .jer &r 9ti*istika n t d/ ant e sti*it n t njjtn
koh0 me k)sht 5 ata m)nd t 'e&roj indikati'e dhe .arnishin. n t njjtn koh0
dhe me kt rast jan dhn me 2o**k shem2)j &r t i*)str)ar rre.)**at e sti*it t
&r.jithshmA &or kemi *n sh5/rtimin e t/re kt) mnjan0 ndoshta dik) tjetr &r
tP) kth/er n t
XXVII. I!ealioj.
Edhe me idea*i,im ne d)het t -*asim &r &ik&amjet e ndr/shme dhe sh&rehje t
a-atit0 n mes t t (i*at ne e jo n mn/r ar2itrare t 'endos nj dshir &r t 'n
sa m 5art *ar.
Idea*i,oj rrjedhin n.a idea*iA nn idea*in nj .j0 &or do t thot .jn e &ara5it)r si
ata do t jet n 5o-t se ata do t jen t *ira n.a ndrh/rjet dhe rastsi'e t saj t
nat/rs t B)ditshme0 ideja e t/re &*otsisht korres&ondojn me at &r t ,h'esh)r t
&arndsishme0 nj &ik arriti0 t (i*at ne shohim &r&i5emi t rea*itetit t mir0 &a t0
&or t njjtn .j arrihetA:do .j ajo 5 'jen n.a sh)m t njjtn .j0 edhe &se ata
n)k ishin kon(e&ti i idea*it m)nd t &r(aktoj at 5 j)0 doni t m2aj &r m2et)rinat
n.a ideja &r kt ti&0 &r Brre.)**ime t 5en0 t (i*at jan t arrit)ra'e t t/re n
mn/r t Gjithsesi0 rea*iteti n)k sht ajo 5 ne disi s(oo&ed ide n kt drejtim n
&r.jithsiA dhe sht nj0 nse jo sh)m marrdhniet0 &or 2ien dakord n t .jith
at &r t &/et)r n *idhje me rea*itetin &rtej idea*it Tani ajo sht d)ke -o*)r n
&r.jithsi nj a'anta,h t artit 5 ata0 m mir se sa rea*iteti 5 t &rm2)sh
krkesat e ti**a n t d/ ant0 t (i*at jan n &r.jithsi t arritshme &r-a5simin e
saj0 ksht) 5 sht n .jendje &r t j)sti-ik)ar idet n kt k)&tim 'et0 e (i*a e ka
2r 'etm &r n.a idea*i,in.
Por Kjo e 2n nj ndr/shim0 dhe kjo 'aret 2ara2art nj ndr/shim n kon(e&timin e
idea*i,in.0 nse j) keni 2a,at e nj indi'idi a&o the*2in e nj ,hanr n
mendje Dik)sh m)nd t merrni nj ide0 nj ide se (i*at dhe B-ar sht &r t ndodh
me nj indi'id sh)m t tij0 dhe d)ke &ar Bdo moment t rea*itetit n 'et'ete ende ka
disa randomness &r t &r-a5s)ar indi'idin si n krkim si e ima.jinon se kjo do t
d)ket si n 5o-t se t .jitha t &a&rit)rat0 Bdo .j i &arndsishm0 t 2het i &a2es
n karakterin e tij 5 do t thot sh)m &rej tijP/etja sht si.)risht nse nj
a2straksion i &astr i the*2sore n.a aksidenta*e n t .jitha t jet e m)nd)r dhe se si
ajo sht e ndik)ar Ajo sht e si.)rt n Bdo rast 5 idea*i,im n nj k)&tim k)&t)ar
man(herseits dhe m sh)m0 dhe artist &ortret m2ahet deri sa 5**imi &r t s/nojn
n t
Pr nj .jini0 &or sht sh)m 5 t jet e &arndsishme &r t &ar t rastit0 e (i*a
n the*2 i takon n karakteristikn e nj indi'idi0 dhe ksht) 5 disa e k)&tojn n.a
idea*i,im n t .jitha0 'etm ,'endsimin e &r-a5simit karakterit t indi'idit n.a
nj &r-a5sim n t (i*n &ersona,het &r.jithshme .jini jan t sje** n a-at t
&re-er)ar0 dhe t si.)roj det/ra e idea*i,im t ti** si nj art m t *art t
krkess :-ar sht nj idea*i,)ar n kt k)&tim &o &r2a**et si nj &r-a5sim rea*0
'etm ndr/shon n.a ajo n &r.jithsi0 se n se sht ide e marr konkrete dhe
konkrete m2ajt)r n &r-a5simin0 si n kt Pr shem2)**0 ajo sht 5 t &rshkr)aj
nj 2etej Tani ata m)nd t &r-a5sohet si nj 2etej midis 2ed)int -ran(e,e dhe
a*.jeriane n tokn n t (i*n -i,ionomia e *)-ttar'e t d/ja &a*t me njra@tjetrn
jan a5 karakteristike t ndr/shme se sa rea*iteti i &r.ji.jet0 siB 2het n.a Hora(e
+ernetA &or ato .jithasht) m)nd t jet si nj 2etej e nj karakteri t (akt)ar t
&r.jithshm &r-a5son ndonj0 n t (i*n t nat/rs s&e(i-ike t nj tok t (akt)ar0
nj kom2sie t (akt)ar dhe di'ersitetin &h/sio.nomi( e *)-ttar'e sht &ak a
sh)m i &rh)m2)r n.a &r-a5simin e *)-ttar'e ose **oje'e t &*ot 'etm
her.e2ra(hte idea*e a&o sht kjo 'etm -orma ti&ike jan &rdor)r si me heroike0
2ar2are0 .reke0 romake karakter0 si &r shem2)** n.a Kar* Rah* ndodh k) n)k ka
rndsi se k)r nj 2etej e ti**0 &or emri i nj 2eteje t 'rtet sht ,.jidh)r0 'etm
se ata n)k e 2jn krkesn dhe &rsht/&je0 &as5/rojn nj rea*itet t (akt)ar0 dhe
ksht) &rsht/&jen se j) keni nj t ,2)*oj n the*2 m t &r.jithshme k)&tim
T d/ shikime jan &ajt)ar 5 d)ke theks)ar n the*2 n k)rri, t konti.jentit0 5o-t
t indi'idit a&o t **ojit t o2jektit t idea*i,)ar sht dek*ar)ar0 dhe kemi marr at
n.a kjo &ik e shk)rtsis0 nn sh&rehjen e idea*i,in. n k)&timin e &ar s
2ashk) Gjer ,akonisht &or si kt &ik&amje nj t d/t0 t .j)rm)eshme me t
m&arshmin0 me.jithse i *idh)r &or n)k koin(idon0 e (i*a sht n kon(e&tin e idea*it
jo thjesht m)n.esa e Brre.)**ime'e t sistemit t m&arshm *i.jor ose &rm2)shjen e
thjesht t nj ideje &ara@*i.jore0 &or kon(e&tin &o,iti' t (i*sis B)k)ria a&o -or(a e
merr0 dhe n &r&)thje me rrethanat nn nj &r-a5sim t idea*i,)ar t nj &amje t
rea*itetit ,2)k)rimin0 -isnikr)ar n &rint)ara ose .ja**r)es0 karakteri n t .jitha disi
e do2ishme m2i rea*itetin@rritjen nat/rore0 k)&tohet &r-a5sim Tani j) m)nd t jeni i
si.)rt &r nj &ik t (akt)ar t .jith t k5ija'e0 t .jith shmtis0 t .jitha do2si
n 2otn e nj Brre.)**imi t 5enies s t/re0 nj 'ones 2ashkn.jitni &ra&a ides s
t/reA dhe n kt mn/r &ikrisht kjo &ik&amje sht e *idh)r me t m&arshm dhe
madje m)nd thjesht d)ket t &rkoj me tA Ars/e e mja-t)eshme 5 ata a5 sh&esh
n.atrrohet me t Por n.a ana tjetr m)nd t jet edhe ek,isten(a e s ke5es0
shmtis dhe Bdo (en n 2ot0 kjo ishte &r shkak t ne'ojs meta-i,ike0 kjo sht &r
t ar.)ment)ar &r t ndodh)r nj rnie t 2ots s Perndis0 at 5 n)k sht e
ne'ojshme kt)0 edhe &r the*2sore &ritet Bestande 2ot Dhe dik)sh m)nd t -i**oj
nj ar.)ment &ak)&t)eshme .jat nse do t jet ori.jina*e0 e 'rtet0 the*2 i -)ndit 5
m)ndet n Bdo rast0 arti jo t 2a,)ar n &remisat e ,hd)kjes s tij0 dhe d)het t jen t
k)jdesshm t mos e &rkr/er 2ota &ranishm &a&rsos)r0 siB sht a-tsia e t/re Mo
&r t dhn (erti-ikatn shkm2/er0 sik)r e ke5ja m)n.on sht det/r e t/re0 n)k e
do nj i de'otshm i ti** n 2otA n 'end t ro*it t *)ajt)r n.a e ke5ja n 2ot0 jo m
&ak se ro*i i s mirs &rmes artit n nj t ndritshme0 m t 5art0 m t &astr drit0
m t *art do t o-rohet0 si n t 'rtet &/k ajo 2ie0 e (i*a nnk)&ton se n dm n
t (i*n ai m n -)nd m2etet k)ndr mir dhe d)het t m2etet0 do t jen t d)kshme0
se ai n.riti mir n t k)ndrt e saj k)ndr tij d)ke thn se ai do t ka&r(ej at a&o
t shkatrroj0 n.a &asojat e saj 'et Pr kt sht i tr k)&timi i tenden(s s nj
.jendje t mir 2otror0 dhe 'etm n &rm2)shjen e ksaj tenden(e0 ose t &ar
&rm2)shjen e t/re0 ne jemi n .jendje &r t na ndrton Por kjo e ke5e d)het me
si.)ri t d)ket si e ke5ja :-ar sht e 'rtet t s ke5es mora*e0 e '*e-shme n.a
dhim2jet dhe Bdo (en K)do m)nd t mohoj artist t &rshkr)aj si0 n 5o-t se n)k e
n.iste nj interes historik &r t &r-a5s)ar at me t 'rtetn e tij t &*ot0 ose n
5o-t se ai n)k sht n .jendje t &ara5es at n.a &ajt)ese0 n.a interesi &*5/eshm
a&o as&ekte t do2ishm &ik**)esA n 'et'ete n)k sht nj s)2jekt i &r-a5simit
artistik Deri m tani0 &or ajo sht nj 5 do t jet i &ranishm n ro*in e tij t
'rtet
Kto konsiderata t &r.jithshme t &aranda*)ar Bdo n.jarje0 madje edhe &r t
2anish &amjen e s ke5es n artin0 dhe t *eht &r t hedh)r idea*i,im n k)&timin e
&ar me t &ranishm n k)&timin e d/t dhe t n.atrrohet me idea*i,im0 &asi ajo
ndoshta ndodh ndonjher Ksht) He.ner thot n e tij FHans Ho*2einF & 4!"E
Fidea*i,oj nj -/t/r0 &ra0 t njjtin .r)& &r n ni'e*in m t *art t karakterit t tij0
ose t &rsosin me m2ajtjen n.jashmri &ersona*e n karakteristikat dhe
&o,i(ioninF 9i.)risht0 k) karakterin e nj &ersoni dhe n kt mn/r -/t/ra e tij dhe
&r-a5simi i tij i jashtm n)k sht nj -isnik0 n)k m)nd t jet se 'endos)r at n
ni'e*in m t *artA Pra0 ne kemi ars/e t mir &r t da**)ar idea*i,im n k)&timin e
&ar dhe t d/t N k)&timin e &ar0 E ke5ja e rea*itetit m)nd t idea*i,)ar n.a arti0
di t *)het n -ormn e &astr momentet e saj t rndsishmeA n k)&timin e d/t ajo
sht e*imin)ar &rmes artit OCn0 me.jithat0 se n &r(aktimet e aestheti(ians
&oth)ajse 'etm ndjenja e &ar e idea*i,in. '*e-shmrin0 n &rdorim t .ja** e
.j)hs &oth)ajse 'etm i d/ti sht &rdor)r
Pr shkak t ksaj0 )n do t thot se n)k do t jet e .a2)ar t he5 &rdorimin
shko**ore e idea*i,in. n k)&timin e &ar n t .jitha &r t n kt mn/r &r t *n
n t njjtn koh dro& &retendime t &a5arta dhe t &area*i,)eshme0 e (i*a m2an
m2ajt)r &rdorimin n k)&timin e &ar0 me.jithat0 &r B-ar si krkes arti i 'rtet
sht &r t m2ajt)r at0 e (i*a sht m &ak e *eht t &a.a2)eshm dhe kon-),ion
me &ik&amjen e d/t jo 'etm sh&rehje si t &as)ksesshm t nj karakteristike t
m)ndshme t &astr0 t 5art dhe .odits t indi'idit n indi'id0 .jenera*i n terma t
&r.jithshme &r t o-erta'eA se&se ajo 5 n)k &r&)thet me t0 n)k sht 'etm &r t
m2ajt)r
N -akt0 e ka &r t marr n konsiderat se nj ndarje e &astr e konti.jentit n.a n
the*2 ajo 5 dik)sh m)nd ta shohin0 n)k sht e m)nd)r0 &or se .jrat e rndsi sht
5ndr)eshme0 sht k)do i madh me rastsisht t ndr/shme n mn/r 5 t n)k jan
t *ej)ar &r t derdh &arat &astr dhe artistin ksht)0 &or 'etm nj sh&rehje e
'eBant e the*2sore0 majori n -)shn e -atit m)nd t &r-a5soj0 &a 5en n .jendje
&r t he5)r at *ar. n *idhje me t 9i.)risht0 e has sh&esh -ra,a dhe ar.)mentet 5
kan t 2jn me &ortrete0 sik)r artisti n.a t .jitha momentet e ek,isten(s s nj
indi'idi &r t -o*)r nj ekstrakt Essentia*eX m)nd t jet0 dhe sik)r n kt
dok)ment do t jet idea*i,im drejtNdrsa m)a m d)ket se &iktori &ortret t mos
marr n normat n nj m2*sin k)do dn)eshm dhe ende shkojn &rtej nj
h)m2je t interesit a&o &r-a5simit t &ak)&timt rea*iste0 ka 'etm ,.jedhje &r t
&r-a5s)ar nj -/t/r si ajo n nj n.a momentet e tij m t *)mt)r0 ose si n nj n.a
momentet e tij m karakteristike k) nj tren 'orste(hender i njeri)t 'jen n
'orste(henden sh&rehje0 ose k) m)nd t sh-a5et ndonjher n nj t mesme0 n
mn/r 5 t -*asin momentet e ek)i*i2rit midis mn/ra'e t saj t ndr/shme t
sh&rehjes0 m)nd t 'rtet nj her ose her &as here d)ket ksht)0 dhe se nj -)5ia
mistike e artit &r t 2r m sh)m se rea*iteti m)nd t arrij &as -i,io*o.jike t
&ara(akt)ar dhe k)shtet &siko*o.jike n kt drejtim0 edhe &se t njjtn oktroiert0 &or
m)nd t jet as teorikisht j)sti-ik)ar as ,2)*)ar n &r'ojn
N &r.jithsi0 do t ket momente &r t .jith0 k) &iktori m)nd t 2j m mir se
-/t/ra e tij &as5/rojn mn/rn se si ajo sht me t 'rtet ksht)0 se&se n
&r.jithsi0 -inan(imi i &ikt)rs0 dhe kjo n)k d)ket e &re-er)eshme &r nj rreth
5ime'e t in(identit t &akndshme ose F*e(kma*0 e (i*a n)k ka t 2j me
&rsht/&jen the*2sore n A)-2eha*t)n. sht &r t 2r0 he5 t sh5etsojn kt
&rsht/&je si re,)*tat +etm sht nj5ind &r 2ast k)ndr njri 5 &ersoni as k)r ajo
)*et e &iktor0 edhe k)r ai takohet me t 'etm n marrdhnie t rastit t jets0 t
njjtn .j n momente t ti**a t 2a**a-a5ohet n t (i*n ata e meritonte t &ikt)r)ar
n.a nj ose as&ektet tjera
Dhe n 5o-t se ka tashm nj det/r e *art dhe e 'shtir &r t &iktorit0 &ersoni i
ti**0 n t 'rtet &or 'etm t ka&)r momentet -*eetin.*/ &rkohshme n iden &r tPi
dhn ato si 2esnikri t jet e m)nd)r nj her0 kjo sht nj t .jitha det/r e madhe
dhe m e 'shtir 0 n.a momentet e &ara5itjes0 d)ke tre.)ar o-- rea*itetin e tij0 nj
tjetr0 m t denj e &ara2)r.imit0 &r t ndrt)ar0 t (i*at do t tre.ojn atij rea*iteti0
k)r ai ) tak)a e saj 'etm momentet e d)h)ra Nse nj krkesat tani &or 5 artisti0
d)ke krk)ar nj idea*i,im n k)&timin e &ar t saj0 ksht) 5 sht sh)m0 &or
ndoshta n)k krkon sh)m &rej tij Por n 5o-t se j) do t thot sa sh&esh d)ket se
mendojn se artisti m)nd t tejka*oj rea*itetin sht se ai kom2inon -)5in e trena'e
Tij sh&irtror n.a momente t ndr/shme t jets &ersonin &r karakteristikat 5 n)k
m)nd t 'ijn s 2ashk) si n.a nat/ra0 ose nj re,)*tante e t (i*at ja&in n t njjtn
koh0 e (i*a m)nd t ndodh n rea*itet 'etm &as tjetrs0 dhe n kt mn/r
karakteri i 2esimtar'e dhe kon(i,0 &ersoni &r-a5son 'eten m sh)m t n.jashme
se sa m)nd n.a 'et nat/ra0 ksht) 5 sht drit0 artit t &ritet kt0 &or sht e nj
&am)ndsi &ara &r t &rm2)sh)r kt krkes0 dhe t 2j t 5art se sa sht
&rm2)sh)r
Nse j) &astaj artist0 &ersoni 5 ai ka &r t &r-a5s)ar0 'etm rastsisht n nj
&re,antim momente me '*er dhe jo e *eht n &re,antimin takime m interesante0
ksht) 5 kjo sht edhe m &ak n -oto.ra- ;dhe da.)erreot/&ists3 e rastit0 dhe 5
sh&je.on a'anta,hin e nj &ortret t mir &ara -oto.ra-is Foto.ra-ia je& njer,'e0 si
sht e -oto.ra- ose -oto.ra- si ai &ara5et 'eten0 ,akonisht t shk)rtr Ima.jin)ar n
nj 'end me t erkHnste*tem ose t .jitha &rintime Barem interes0 dhe kjo m)nd t
si.)risht *eht t 'ij0 se &ortreti i n.jashm me njer,it d)ket t jet -oto.ra-ia Por
j) shihni ima,he ndonjher -oto.ra-ike sidomos t .ra'e me &rintime &a
&ara.j/kime t 5et dhe n nj &o,it nat/rore0 t (i*at m)nd t &r'eB disa t meta
teknike t -oto.ra-is t marr at me &ortretin m t mirA &or ka rastsi dhe arti
sht &r t m2*edh)r shansin m t mir &r t 5e'eris)r T Art ent),iastsh n)k do
ta &ranojn ktA &or ajo sht a5
Interesante &r m)a ishte k/ kon(esion0 i (i*i derdhet n.a &rsht/&ja e 'rtet t nj
Da.)erreot/&s ka&iten m&reht n s Letrat me Ha)ser ;II "!3 mja-t n k)ndrshtim
me &ik&amjen e tij teorike0 n sh&rehjen e t/re e &ranon &ik&amjen m2i,otr)ese
FQn n)k jam as.j m &ak se nj mik t &ortret i -oto.ra-)ar me nj &ro(ed)r t
hershme0 &or ne tani kemi nj &ortret t He*en(hen ton0 e (i*a sht 2e-as)es0 j) n)k
m)nd t merrni t .jitha t mja-t)eshme0 dhe kjo sht 'etm si nj 'i,atim n t
&astr e saj t 'rtet &ortret i -oto.ra-)ar me nj &ro(ed)r t hershme kishte -atin e
saj 'etm n ri&rodhimi i o2jekte'e t artit0 -oto0 jo n.a nat/ra Ima,hi Arti i nj
&iktori t mir0 d)ke na tre.)ar t .jith nat/rn e nj njeri) J&or ajo m)nd t merrniL
FK sht e 'rtet se t &ortret i -oto.ra-)ar me nj &ro(ed)r t hershme0 'etm nj
sh&rehje e indi'id &r shkak t t .jitha **ojet e sesionit t rastit moment m2an0 dhe
dshiron t sh&en,ojn at &r ima,hin e t .jith njer,'e F dhe ksht) me radh
Tani m)nd t shtrohet &/etjaE &or si &iktor ai -i**on0 n.a ajo 5 ai e sheh si t
'rtet0 ajo 5 sht e m)nd)r0 at 5 ai n)k sheh &r t ndrt)ar Pr a5 sa sht ajo
n t .jitha t jet e m)nd)r0 ajo sht0 )n mendoj0 t jet ksht)
:do dit shohim ti&aret e ndr/shimit -/t/r njer,ore me .jendjen e sh&irtitA dhe
ksht) .rad)a*isht nj ndjenj e'o*)ar n se(i*in &rej nesh n t njjtn koh
rndsin e kt/re ndr/shime'e dhe m)ndsin e di'er.jen(s0 e (i*a na det/ron t
njohin t njjtin njeri n sh&rehjet e tij t ndr/shme t -/t/rs k)r -/t/ra sht e
shtrem2r)ar0 &or jo n mn/r t dh)nshme 5 i tejka*on k)-ijt e ndjek)r n.a
ndjenja jon ka -orm)ar A n)k jemi ne tani 'et nj artist0 ather kjo ndjenj sht
'etm &rmes int)its ha&)r0 dhe .jithasht) m2etet 'etm t ha&)r0 na Bon 'etm n
'*ersimin e sh&rehjes dhe t tran,i(ionit t saj t m)ndshmeA &r artist0 me.jithat0 i
(i*i ka n mn/r akti'e 'i,atim dhe &ikt)r0 e -orm)ar me sti*o*a&s dhe -)rB n
dor0 sh)m &h/sio.nomies0 sht .jithasht) n mn/r &r t thn akti'e n
mena=himin e sti*o*a&s dhe -)rB .jat me t0 dhe kjo mja-ton &r t0 nj -i,ionomi
shihet n disa n.a ndr/shimet e t/re &r nj tjetr 5 do t shihet n rrethana t tjera0
dhe m t merit)ar t t r)het &r t 2r at
K)r ajo n)k sht si &ortretin e nj &/etje t ri&rodh)ar nj rea*itet t (akt)ar0 &or
rea*iteti sht 'etm moti'i h)a &r t &r-a5s)ar skena a&o karaktere t nj rndsie
t &r.jithshme0 sht/&ja a&o 2*)rrin. n.a ti&aret m t 'eBanta n -a'or t ktij
k)&timi t &r.jithshm sht ndoshta 5 t jet n 'endin e 'et0 dhe n kt mn/r
t &r-a5sohet mn/rn Rah* rr).n -/t/ra +ernet &r -/t/r0 jo 'etm 5 m)nd t
&r-a5sohet si i 'etmi '*e-shme :-ar &r t thn n kt drejtim0 )n do t n nj
seksion t 'eBant ;%%I%3 E=e()te &as n.a nj 'et Rah* thn Por *e t kthehemi
tani n idea*i,im n k)&timin e d/t0 &rdorimin e .j)hs t .ja**0 dhe t na m2ajn
n.a tani e t)tje kt
9i&as0 tashm n %%II dhe %%III 9eksioni i &)ns)ar0 konsiderata 5 j) do t
d)het t krkoj nj idea*isation n kt k)&tim0 &r a5 sa krkohet me &rsosmri t
o2jekte'e0 dhe &r kt ars/e &r t 5en t njjtat karakteristikaA d)het t jet deri m
tani0 &or ende t ,2atohet0 &asi ajo sht n .jendje t o-roj Disa'anta,het N &jesn
e &*a.os)r ose do2s)ar n.a a'anta,het karakteristike k)ndrta Ish sht e thjesht
dhe e 5art0 ndrsa 5on n m sh)m ose m &ak t d/shimt dhe t 'shtir &r
Estheti(ian tre.tis t h)m2)ra 5 me si.)ri m)nd t *eht t j) k)rsejn0 n 5o-t se
j) *eht ose0 e (i*a sht e &re-er)ar n 2otn e artit n at koh0 ose at 5 sht
s)2jekti' n.a t saj shije edhe &re-eron konsideron t rndsishme
9i.)risht0 n 5o-t se ajo sht &r artistin0 Perndia0 nj Krisht idea*0 &r-a5sojn
nj 6adonna idea*e0 ksht) 5 &r'eB sim2o*e'e kon'en(iona*e 5 jan 'etm nj
ndihm dhe *ehtsim emer.jente0 n)k ka -)5i t &a'ar)r e artit0 si idea*i,im t
&ersona*itete'e t njeri)t n asnj mn/r t tjera t k)&tim akt)a* Edhe &se artisti
n)k e .oditi ksht) esen(n e &*ot0 5 n)k sht e mja-t)eshme &r iden s)2*ime 5
kemi kto shi-ra idea*eA &or n.a artisti &rm2*edh n dis&o,i(ion t tij me an t
i*)strimit n drejtim dhe madje rrit0 n t (i*n 'et nat/ra e 2n at jasht,akonisht
k)r rritet n trajnimin m t *art dhe -isnike0 ai ende 2n m t mir t tij0 dhe n)k
d)het me 5**im a&o m2eten t &r-shir n.a &aa-tsia si nj artist t &r2a**oj jo m
&ak se arti m)nd t 2j n kt drejtim Dhe ksht) .rekt n &r-a5simin e
M)&iterit -/t/ra knd t asaj 5 ndodh n njer,it0 ek,a.jer)ar edhe &r shkak t
madhsis s knd 'i,)a*e rrit &rsht/&jen e 'et *artsi sh&irtrore
Tani j) m)nd t si.)risht &/esin nse artin 'et n o2jekte0 &or n)k m)nd t
&r-a5sohen n mn/r adek)ate me rritjen m t madhe t mjete'e artistike0 t
.)=ojn ose d)het t &r-a5sohet si e ti** n.a sim2o*et kon'en(iona*e ndr/she Por
do edhe &r.ji.ja sht e d/shimt0 ather .)=on artit ton .jithsesi0 dhe deri m tani
ajo 2n0 ajo ka &r t idea*i,oj n k)&timin tre.)arA me 5**im 5 j) d)het t d)an
mjete
9a &r &/etjen e 'et0 &or &as kon-*iktit d)het t merret &aras/sh :-ar arti d)het t
shkoj n idea*i,im t njeri)t0 &asi ajo &res)&o,on 5 H/jnore &ortreti,ojn at0 ajo
trhe5 t njjtn &osht dhe jan *ehtsisht ose ha&sir 6i?.e-Hh* 5 ) *a n ekran
&as det/rs0 a&o ndoshta edhe disa'anta,hi m i rnd se det/ra konsiderohet
&*ots)ar dhe m2ajt)r h/jnore &r as.j m t *arta m)nd t &ara5iten si at t
artistit T d/ disa'anta,he t 2j m)ndsi rea*e0 nj me m sh)m -etarisht ed)k)ar
n nj k)&tim m t *art0 tjetri te nat/ra'e R)derT K)ndr&eshat k)ndr kt/re
de-ekte'e0 &or jan n 'ijim Padash)r anthro&omor&hosiert njeri) &or h/jnore0 dhe
kjo m)nd t a&*ikohet 'etm e do2ishme n 5o-t se arti sht anthro&omor&hosiert
d)k)r n mn/r m dinjito,e0 si ima.jinata Bi*tr do t kishte 5en n .jendje t
&ara5es 'eten &r t Njeri) &a&r&)n)ar h)m2et as.j0 k)r nj ide e denj sht
)rdhr)ar &r t &adenj e tijA dhe -ormimin e 'et e 2n t si.)rt se ima,hi n)k sht
sh-a5)r si ima,he akt)a*e0 &or si nj sim2o* i asaj 5 sht e 'rtet0 ai n -akt
&ara5esin0 ndodhK)sh &rej nesh mendon se A**@**ah) me t 'rtet d)ket si ai sht
&ikt)r)ar Dhe k) do t kthehet n tjetrin0 n t njjtn mn/r &r t &r-a5s)ar
njer,ore n t madhe 2)k)rin0 madhshtin0 dinjitetin0 hiri0 njer,imi &r2a**et me
mode*et e njer,imit0 si nj &r-a5sim artistike e edhe rea*itetit -etare0 mito*o.jike
dhe toksore rreth &ersona*itete'e rritje Nj d)het t &ranoj se h/jnore0 5enia e tij
konsiderohet n.a0 sht trhe5)r &osht n.a sa njer,ore sht trhe5)r n.a
ajo Formimi Ha2it na *ejon sh&ejti disa'anta,h ata n)k ndihen0 me.jithat0 kjo na
2n .jithmon ndjehen kt a'anta,h
Ideja e Perndis krishter si.)risht sht a5 s)2*ime 5 m)nd t th)het se ai
5ndron n k)-irin e asaj 5 m)nd t artit &rmes idea*i,im t njer,imit *ejon
ekranitA dhe ata k)rr n)k do t n mn/r t drejt n mn/r 5 j) m)nd t kna5)r0
si me &r-a5simin e &ersona*itete'e t 'o.*a idea*e Po0 donte t &ro'oni at 'etm
n mn/r t &ara5es 'eten0 t ti**a si &erndit &a.ane t &r-a5s)ara artin e t/re0
ksht) 5 do t donte t jet kr/esisht n -akt t metat Per-orman(a e tij sht 'etm
mn/r &r t thn t jet e m)nd)r n.a -akti 5 ne &r-a5sojm at n *idhje si
5endr e samitit ose *e'a kr/esore e nj sken n 5ie** a&o n tok0 k) krkesa 2a,
&r t &ara5it)r at n iden e tij &r t marr k)ndr &adis0 kt marrdhnie n e tij
t k)*moj n 5endr0 re(edes0 dhe m2et)rinat e atij &retendimi Prandaj sht ndjer
m &ak t *ehtA ndrsa &jes e marrdhnie'e ideo*o.jike do t ishte ndje -)5imisht
kemi dash)r &r t &r-a5s)ar Perndin 'etm n&rmjet nj sim2o* kon'en(iona*e0
t ti**a si trekndsh n nj &rojekt@*i.j t *ehta ose shtrir &osht n.a ret
dor Prandaj0 j) k)rr n)k do t shihni nj stat)j e Perndis0 nj kok t &ikt)r)ar
t Perndis n 'eBantiA ndrsa edhe m e Krishtit dhe 6aris jan t ti**a Por nse
.j/kata 2otrore0 historia e krijimit sht 5 t sh-a5et0 ksht) 5 &r-a5simi n)k
m)nd t sh&rndahen me Perndin0 dhe &r-a5simi i skena'e t ti**a n)k m)nd t
sh&rndahen &a artin &r t thn n mn/r t &rer n kok
Rastsisht0 j) m)nd t shihni e-ektin e kon-*iktit t *eht n sh)m dek*arata &r
&rsht/&jen 5 ata 2jn &r-a5sit kr/esore t Perndis0 shih
Edhe k) idea*i,im n k)&timin akt)a* t 'endit sht0 artisti d)het t jen t
k)jdesshm me.jithat0 t ka*oj k)-irin e m)nd)r n tejd)kshm nat/rs0 jo &r t
arrit)r t k)ndrtn e 5**imit t saj Gjithk)sh thot menjher se0 n 5o-t se kndi i
M)&iterit do t ek,a.jer)ar &rtej nj k)-i t (akt)ar0 ne mendojm ne e shohim si nj
Perndi s)2*im do m te&r nj .j e shmt)ar Nj s/ i madh n nj -/t/r re*ati'isht
t 'o.* sh-a5et &r2a** nj s/ t 'o.* t .ja** ose so)*-)**/ n nj -/t/r t
madhe E njjta .j sht e 'rtet &r k)*min e 2a**it dhe ra&orti i t .jith &jesn e
si&rme t koks m t )*t K)ndr .oja idea* n)k sht 'etm m e 'o.*0 &or edhe
e *ak)ar se ,akonshm Artisti 'n re si t 2ni mir dhe e 2n &rdorimin e
'rejtje'e t ti**a Por as madhsia as sma**ness as dridhje e nj ose nj &jes tjetr
m)nd t jet e ek,a.jer)ar B)k)ria sht k)do n nj -ar mase n mes t sh)m dhe
sh)m &ak0 dhe n 5o-t se nat/ra n arsimin m t &a&rsos)r m)ndsisht aderon n
sh)m &ak ose sh)m t sh&eshta0 idea*i,im sht &r t shk)ar n drejtim t k)ndrt
dhe jo sh)m *ar. d)het t shkojn n t
Ndr disa'anta,het0 t (i*at Bdo &r-a5sim t idea*i,)ar n k)&timin akt)a*0 edhe
mn/r *e.jitime ka a5 sh)m &r t ka&r(/er &aa)tori,)ar0 dhe t (i*at d)het t
kontri2)ojn0 a)tori,imin e tij n k)-ijt e n.)sht se k) ata ,akon &r t m2ajt)r0
k)-i0 sht n 'ijim me rndsi t 'eBant
Edhe &se &r-a5sit e ktij **oji n)k m)n.on asnj &rej karakteristika'e
da**)eseA ajo sht .r)aja0 2)rri0 t rinjt0 t mosh)arit0 .,imi0 hiri0 dinjiteti0
,emrimi0 dash)ri :do .j ende kan sh&rehjen e tij t 'eBant0 &or t .jith0 &or ka
h)m2)r n disa **oje t &r.jithshme idea*eA jo 'etm n mes t ima,he'e t
ndr/shme0 &or sh&esh &rsritet n t njjtn -oto me 5asje m t a-rt 9e&se n t
'rtet sh)m &rha&jen rrethin e harton indi'id)a*e t njeri)t0 mn/rat e sh&rehjes
,h'i**ohet n &rmirsimet &r idea*in e 2)k)ris dhe artit ,onat .jithnj m a-r s
2ashk) dhe sht n kr/e t nj rrethi sh)m t n.)sht Ssht si t th)ash nj ra)nd
t 'o.* n t)rm s 2ashk) t .jitha shi-rat e *asht idea*e Ri kontakt)ar ata n t
njjtn .j me ose n &ak &rtej si t 'ar)rA &or d)ke 5en se sht rasti0 di'er.jen(a
sht nn ndikimin e indi'id)a*itetit t artistit dhe &ersona,het e tij 'erIhn*i(ht ose
n.a ndonj -a5e tjetr +etm shikoni n &r-a5sit e Ra&hae*0 Korne*i0 O'er2e(k0
9(hnorr0 Gene**i etj0 dhe j) do t .jeni at kon-irm)ar Po &iktor'e m idea*ist
d)het t them ksht) 'etm nj 2e,iehent*i(h -/t/r &r Bdo mosh0 n Bdo .jini0 Bdo
shtet0 Bdo kom2si0 5 ata n kt a&o at emo(ion0 t (i*at m &as kan **ojin e t/re
n km20 ose n kt a&o at -ra, t tjera &r-a5sojn0 dhe shi-rat e nj &o&)**i t
tr njsoj ktej e t)tje n sh)m ima,he m sh)m se jan antar t nj -ami*je &r
t m2ajt)r t njjtn .j N &r.jithsi0 nj -/t/rat &iktori idea*iste t (akt)ara jan
'etm ksht) n Crists0 si *etra t (akt)ara &r nj shkr)esA dhe re,)*tati sht nj **oj
i shkronja'e njer,'e ka*i.ra-ike n.a dora e artistit0 si Bdo -ont ka*i.ra-ike &rjashton
e madhe0 &or ka &ak karakter0 dhe n at ,akonisht njeh rre.)**in Kjo &asohet0
me.jithat0 'aret m sh)m se nj &en.es
Pr t mat)r *artsin0 ajo krkon Niedern si E**eA n 5o-t se0 me.jithat0 tashm
n &ersonat 'artse sh)m e sh)m Poten(ia*i i idea*i,im sht 2r n nj -oto0 n t
(i*n Krishti me nj 2and e M)dej'e0 njer,'e a&o Perndis me &ersona*itete t
njeri)t .jithasht) ndodh0 &asi ajo n)k sht e &a,akont0 ajo &astaj i*)stron akoma
*artsin e Krishtit a&o h/jnores &ersoniL Ne kemi diBka ana*o.e n ima,he t ti**a0
sik)r k*asi-ikim i madh n mes t drits dhe hijes0 e (i*a na je& rea*itetin0 &r t *)ajt)r
n disa tone t *ehtaA drita 'jen0 &or 'etm n.a e drejta hije t m2ajn Pr distan(a n
mes t *art dhe t )*t0 &or ne t h)m2as s d/ti t ndr/shme 5 ne jemi ms)ar t
shohim mes indi'id'e t t njjtit ni'e* m t )*t0 &asi t .jith jan deri
,h'endos)r n ni'e* m t *art0 dhe kjo shkon k)ndr nesh jo 'etm si nj
)nnat)ra*ness0 &or i *odh)r na n.a monotoni F/t/rat do t d)ken ,ero &oth)ajse
indi-erentTani j) m)nd t0 me.jithat0 n.a 2)k)ria e t .jitha karaktere'e indi'id)a*e
me 'aria(ion0 t (i*at ende *ejon ,onn idea* dhe sht sh-r/t,)ar sidomos n
&o,i(ionet dhe *'i,jet n &arimin sti* disk)t)ar n 9eksionin %%+I t m)ndshme0 t
kom&ens)ar kto disa'anta,he n nj -ar mn/re t .jeniA &r t not)ar n mn/r
5 t -*asin0 n nj e*ement t 2)k)ris &astr0 i (i*i s).jeron 'a*t e tij 'etm deri m
tani 5 k)-ijt n)k jan tejka*)ar Por j) n)k m)nd ta mohojn se kjo not)ar &o 'jen
nn ndonjher njjtn .jatsi t 'a*s n .oditje m2i rre,ik)n e t 5enit i
mr,itshm
N nj .j/kim t &iktorit t njoh)r ,hanr Kna)s
!3
Qn nj her *e=)arE
FKarakteret e Kna)s dhe sidomos krert e tij jan n mn/r kon(i,e n d)kje m t
n)an(a t rastit dhe karakterin e 'rtet se ata &oth)ajse .jithmon t 2j &rsht/&jen
se nj d)het kto &h/sio.nomies dik) tashm kan &ar F Ssht e 'rtet dhe j) do t
.jeni t njjtn .j &rsri n shi-rat e Bdo ima,h t mir rea*iste Por edhe &r t
k)jt)arE j) do t keni &rsht/&jen se ata kishin &ar njri &r2a**en dik) nj her n
jet dhe k)rr n artin0 ndrsa0 n ann tjetr0 ka &rsht/&jen n ima,het m t mira
idea*ist0 si n 5o-t se ai kishte t njjtn -/t/r k)rr n jet dhe nj nj5ind shihet
n art
!3
Dios()ri !"$8 9 7"4
Deri n k)-ijt e (akt)ar0 e (i*a sht tani nat/risht n nat/rn e .jra'e0 dhe deri
m tani ai sht rasti0 i (i*i dshiron t -ajsojn at <ona idea* n)k sht 'etm n
'et'ete nj *armi t madhe kt)A dhe n.a artisti idea*ist n mode*e nat/rore0 si ata
kan ne'oj &r at0 mos 'endosni 'jen n.a 'et n shem2)jt e dhn tashm t artit
dhe t ko&joni m2i 'et meritat+ar)r man.si t (akt)ara0 se&se0 k)do si ne kemi me
t 'rtet n artin to*eroj disa'anta,he t &ashman.shme0 &r a5 koh sa ata t sje**
&r-itime m t *artaA P/etja e 'etme sht se n B-ar mase k/ sht rasti kt) Dhe
me si.)ri do t ishte m rasti dhe ne d)am 5 t ndihen si n t .jitha meta e ti&it
&rmend)r &ak0 nse idea*i,im k)do n)k ,.jatet0 se k) ideja &r t 2r )sh5imin e
t/re0 &ra0 t k)-i,)ara me t 'rtet idea*e &ersona*itete Gjithasht) 5 t &r2a**et me
t njjtn 2)k)r ose -isnik si j) shihni n sh&esh dhe &a *odhje n jet0 &se jo 'etm si
n art0 dhe &se jo a5 i dash)r kt)0 n 5o-t se ajo n)k sht krejt e njjt Por n jetn
e 'rtet 5 j) n)k do t donte ai0 se Bdo .j 5 n)k d)kej e 2)k)r t mja-t)eshme t
nat/rs0 maska t 2)k)ra ishin 'esh)r0 dhe do t jet i .jith &o&)**i sht &oth)ajse
&o a5 e 2)k)r0 ksht) 5 ankesa do t jet e h)m2)r n k*asi-ikim t at/re m t )*t
t .njeshtra &ik0 dhe h)m2i -or(n me t (i*n &rsht/&ja arrin k)*min kt) Por0 &se
d)het t jet ndr/she kt)0 .jithasht)0 n art si n jetL Ne the*2 d)het n artin 'etm
nj Krisht idea*A6e.jithat sh)m njer, n distan(a t *ar.ta t KrishtitA dhe tashm
seksioni %%III i dha m)ndsi &r t 2r 'rejtje n kt k)&tim
Kjo n)k sht e disk)t)eshme n.a rr).a sht nj da**im n '*ersimin 5 do t
2het n mes t artist'e t (i*t kan &rojekt)ar shi-rat idea*e 'etm &r &*otsimin
dhe artistt &as 'dekjes 5 as.j m t mir0 &or edhe n)k m)nd t 2j sh)m tjetr
sesa t ri&rodh)ar at 5 ata kan marr &r-)nd)ar n.a ana e t/re D)ke ndjek)r *art
n rritje n rrjedhn e historis s artit0 ne e shohim n ato me .,im dhe admirim
sje** 2)k)ri0 hir0 -or(a e -ormn e njeri)t dhe t *'i,jes n nj ni'e* 5 n)k
tejka*ohet0 dhe m)nd t &retendojn t jet nj ek)i*i2r dhe di-eren(im n ni'e*0 ne
n)k kemi .jet)r korres&ondon me ta0 n)k kan &r t krk)ar n nj -ar mase n
-)shat e &r-a5si'e t t/re0 si 'jesht Ata ishin t rinj dhe i madh n n.jits Por0 5
ne shohim m sh)m dhe t *'i, n t njjtin ni'e* t mas t 'o.*0 artisti m 'on
idea*iste0 e (i*a sht arrit)r n.a ata si samit0 si n 5o-t se *artsia e re,er'a'e ma*ore
'etm n.a samitin e saj0 m n -)nd ,2ret m2i ne &r t 'n nj *odhje0 ne d)het t
r)ajm trans-er)ar n sh5/rtim 'erkehrendem e &)nime'e t artistit krij)es Por n
-akt sht &oth)ajse e (o&ton ,emrn &r t &rm2)sh)r me ndr/shime t 'o.*a0 &a e
re dhe m e ndonjher &a karakter da**)es0 .jithmon e njjta sh)m e kr/era -orma
t )ni-orme sti*0 &o,i(ionet0 -o*ds0 k) sht has)r a5 sh&esh0 &a e mja-t e dit)r se B-ar
Nse0 me.jithat0 &r t ar.)ment)ar0 si k)do 5 ata ) tak)an n rr).t )shtarake t
artit Ajo sht mja-t e 2*ase *ar. dhe -i**on t mendoj &r *i2rat kine,e t artit0 n t
(i*in &iktori sht 'endos)r tashm n.a t .jitha &ersona,het0 ai ka ne'oj &r
&r2rjen e tij
Qn &ranoj se sht &rek)r n.a nj s)&ersat)ration t ti**0 si Njher kam &ar n
k*)2in e artit *oka*0 nj n)mr i ima,he'e dhe karikat)rat e artist'e m t reja mja-t
&ra&a tjera -etare dhe mito*o.jike0 dhe 5 t ket tani e t)tje n koh ndje'a nj **oj
&ije -resk)ese dhe sim&ati o&o,itare &r nj -oto0 B-ar ndodh me m)a &ara se s/t
erdhi n t njjtn koh0 dhe 5 e 2n e'a,ionin e tij n.a nj e k)ndrt &retendimet
ekstreme &r-itime'e0 t (i*at jan ato disa'anta,het shikime idea*ist diametra*isht t
k)ndrta0 nat/risht0 edhe disa'anta,het0 t (i*at jan diametra*isht t k)ndrta me
a'anta,het e t/re Kjo ishte nj .dhendje &as Rem2randt
43
0 d)ke &r-a5s)ar si
Krishti 2ekon -mijt Qn kam .jet)r t njjtin s)2jekt tashm tre.ohet ndr/she disa
her n.a artistt m t reja0 dhe t shihet k)do n Krishtin n **ojin kon'en(iona*e0 i
rreth)ar n.a nj n)mr i .ra'e t 2)k)ra dhe en.jjt &ak t -mij'e0 t .ra'e n t
.jitha 5ndrimin e ,.jedh)r dhe t 2)k)r &osht rro2a'eA dhe &oth)ajse .jithmon
'etm kishte &rsht/&jen se kt sken t d/ *ojra n st)dion e &iktorit jo si t
&r2r s 2ashk) &r nj re(eta'e t mir t sti*it @ kam ne'oj st)dio)s*/ kt
sh&rehje n 'end t 'etm t &r2r @ jet Ndr/she n.a Rem2randtA Kt) kam &as)r
;&r'eB nat/risht n.a -/t/rat ho*ande,e0 5 sht indi-erent ndaj e-ektit t
konsider)eshme3 &rsht/&ja dramatikeE ksht) 2het kjoA ose akoma0 ksht) 5 m)nd
t 2het0 dhe ksht) me t 'rtet ishte Krishtin n tok e &o&)**it t tij Thjeshtsi
s)2*ime dhe dinjiteti i Krishtit 'jen kt) &rej *'o,h.s s tij t )*t dhe rreth me nj
2and e njer,'e t thjesht me -)5in e s 'rtets historike jashtAKrishti )*et at/ n
t ha&)r0 n 5ndrimin m t nat/rshme0 n trash0 t &ak)jdesshm n rnie0 n)k
tradhton 9ti*&rItension dhe jo sti* mante* t *irshme0 -/t/ra e tij (onto)red &r nj **oj
t 'jetr -isnik0 n t njjtn koh serio,e0 t -ort dhe s/ t 2)t n km2 &ara tij nj
-mij t -orm 2r)to t drejt)ara0 t (i*at ai i &r(akton t drejtat &r kok0 ndrsa ai
e m2an at me dorn e tij t majt n krah)n e tij0 ksht) 5 n)k do t kandidoj
*ar.A se&se *ar. k)&timit t asaj 5 &o ndodh me t0 t mendoj0 ajo kthehet0 anash
trem2)r hedh nj s/0 dhe e ' ma)*end .ishtin n .ojn e saj0 d)ke mos dit)r se B-ar
njeri) t B)ditshme me ')**netin e tij0 t (i*at -)rni,ohen sht/r n.a nna e tij do Nj
tjetr .r)a0 5 5ndronte &ra&a he5 -mijn e saj0 &r ta sje** at n k)adr t
Krishtit0 si Ba*e rreth .j/sma e sht/) mnjan -5inj i (i*i d)ket rreth &astaj t shohim
n=eh)r0 etj N asnj -i.)r0 sht nj .j)rm e 'etdijes &r rndsin m t *art t
(eremonis &r t njoh)rA .rat d)an t ken -mijt e t/re 'etm nj *idhje t tjera
&r t marr 2ekimet e nj dore mrek)**i@&)n)esA e shikon 2)da**a a&o k)rio, &r
s&ektak*in +etm Krishti e di at 5 ai e 2n0 dhe t d)ket si i ti**A k)sh e di se B-ar
&o 2n
43
N ' <eits(hr LHt,oC@s I !"$$ i !D4


Dhe kjo n)k ishte me t 'rtet sh)m t *arts)ar dhe tra.jike n t njjtn koh
5ndrimin se Krishti mori nj &o&)**i 5 deri Hosana dhe &astaj 2rtiti
Kr/5,ojeA dhe ndodh ndoshta njjt n &r-a5sit ,akonshme idea*ist t njjtn
sken n t njjtn drit t m&reht
Por )n jam *ar. n.a kjo ka&jen dhe &r-a5simin e skens0 n asnj mn/r t
-*asin -ja*nA &or thjesht e kishte mend)ar at0 se&se ajo shkon .radn idea*ist n disa
as&ekte N trsi0 ajo edhe ka diBka t ne'eritshme Pr t ndrt)ar m)nd t .jendet
'etm n.a marrdhnia e Krishtit me njer,it n kt -oto me.jithatA e k)ndrta e
edi-/in. 5ndron n *idhje t &o&)**sis Krishtit0 dhe &r t &ara5it)r kt ra&ort t
'o.* d)ke )dh,)ar t .jith mn/rn e **ojit0 n)k ka ne'oj 5 t shkoj me at arti
-etare ka &r t kna5)r si t ti** Gjithasht)0 ajo n)k ishte e ne'ojshme &r t
&ara5it)r nnat t sje** -mijt e t/re n Krishtin0 si &r-a5s)es t mass s njer,'e
t thjeshtA ata do t m)nd t merren n.a nj &jes m -isnike t kom2itA dhe n.a nj
&ik -etar t &ar kjo m)nd t jet n t .jitha akt the*2sor 'etm me karakter
sim2o*ik &r t &r-a5s)ar 'endin e n.jarjes n mn/r 5 rndsia m e *art e nj
2ekimi t -mijris n&rmjet Krishtit n 'end k)&tohet si ke5k)&t)ar sh&reh 'eten
dhe s&ektator n kt k)&tim sht/&)r n mn/r t 5art Po0 )n kam &ar sh)m
&r-a5sime rea*iste e skena'e t ti**a n k)&tim t Rem2randit0 ksht) 5 )n d)a t
.,ojn m sh)m n nj 'etm n)k t ,2ehet edhe m2ahet idea*isteA 'etm se n
'end idea*iste m2ajt)r sheh n .r)m2)j Por nse )n tha0 j) do t mja-t t 2*ase &r
kthimin e &r-a5simit t ti**0 )n do t n 'end 'etm d)a t them se kam 2r at
'et 9hije m2i,otr)ese0 me.jithat ka 5en e nnshtr)ar ksht) n.a mode*i
domin)es 5 ai tani sht n krkim k)do &r nj ne'oj &orosi0 at 5 ai e .jen k)do
Pra 2*ase &or )n n)k jam0 se )n n)k .jej n t Ra&hae*@s Ka&e*n 9istine dhe
-/t/ra e E,ekie*it madhshtore dhe m t 2)k)ra 'e&rat e artit t admirojn Korne*
a&oka*i&tike Re)ter dhe m)a &r t shij)ar ka5 sh)m &r-a5sit e Gene**i etj do t
jet n .jendje 0 ima,he 5 ja&in idea*in0 at idea* sht0 d)ke i) &rm2ajt)r n nj
rajon 5 sht &r(akt)ar tashm iden mja-t idea*i,)ar0 mja-tA dhe &o ka nj -)sh e
ti**0 e (i*a sht e &o&)**)ar me an t 2esimit t &as)r0 mit0 &oe,i0 sim2o*ik me
&ersona*itete h/jnore0 me en.jjt0 &atriark0 shenjtor'e0 madje edhe ka-sh t
shenjta0 me &erndi0 heronj0 heroinesA dhe )n do t mendoj se kjo do t .jeni
idea*i,)ar artistit 'end t mja-t)eshm &r kna5sin e &astr t &rojektimit ne'oj
idea*e Por k) ,ona e 'rtet e ktij idea*i sht i m2)*)ar 'etm0 kjo arrin deri n t
'rtet0 si&as mendimit tim &re,antim0 me.jithat0 ndjekja0 me t 'idhos n -)sh t
'rtet n ni'e* d)het t jet n kr/e 'etm me *idh)r n shi-rat idea*e ,ons0 'etm
m)nd t sje** disa'anta,he t mdha t **ojit t msi&rm n.a &ran 2ara,imit t )*t
dhe t *art
Dhe )n &ranoj 5 t jet edhe k)ndr@konsiderata t drejtn e t/re0 ajo me.jithat
m)nd t j)sti-ikohet n ima,het 2i2*ike n t .jitha0 n 'end 5 &r-a5sojn
he2renjt &r2ashkta dhe &ersona*itete 'artse me sot 6a)s(he*.esi(htern0 me deri
n k)-ijt e (akt)ara idea*i,)ar karakterA 'etm 5 ajo t 2het n moderim dhe &a t
ti** nj dmtim t the** t karakteristika'e0 t ti**a si nj sht i ms)ar &r t
.jet)r Ne n)k na ja&in edhe Bi-)tt e *asht0 t (i*t *)ajn n tre.imet 2i2*ike0 jo me
-/t/rat e he2renj'e t ,akonshme e sotme0 n 5o-t se 'etm &r shkak se &iktort na
kan ms)ar &r t mos 2r atA &or edhe ndoshta &se jo0 &r shkak t nat/rs s
shenjtris s kt/re tre.ime'e re-*ektohet &r ne n nj -ar mn/re t -aktit jetess
dhe .rshetim kom2i si nj e tr N ann tjetr kontri2)on0 r)het ,akonisht n **ojin
e ra-in)ar0 &r-a5simin e t .jith njer,'e n &r-a5sit0 5**imi kr/esor dhe
interesi kr/esor i t (i*it n)k sht 5 t krkohet n &r-a5simin karakteristike e
rea*itetit &rrethA &r &rsht/&jen e ek,a*tim t ti** dhe &r t ink)raj)ar nj h)mor
m t *artDhe n 5o-t se nj m)ndsi antro&o*o.jike 5 he2renjt e &r2ashkta
kan &or si 6a)s(he*s sot d)kej &ara moshs0 siB sht dek*ar)ar n nj m t
hershme ;seksioni %%II3 6ade shnim t artistit mos shken(ore0 &or ideja 'endimi i
t (i*it &r t (i*at ai d)het t &)noj &r t marr k)jdesin e
Por0 me .jith t metat e idea*i,im t ti** n)k jan t hi5et0 tejka*)ar 'etm n.a
&r-itimetA dhe j) d)het kt 'etm &r t shk)ar n h)mner me idea*i,im se
&*otson shk)ar sh&esh0 ksht) 5 t ka&r(ej disa'anta,het dhe merr dis&onimin m
t *art0 t (i*at ende m)nd t jet &ra-rsisht karakteri,)ar Gjej ,.joi0 nat/rn e t
ti**a si n nj -ja*im n.a -ra,a t 2)k)ra &r t 2es)ar se &r a5 koh sa ai n)k shkon
n -)nd t sh5isa'e
Kt)0 si k)do0 k) a'anta,het dhe disa'anta,het estetike ar.)mentojn me njri@
tjetrin0 nj k)-i t (akt)ar e t djatht m)nd t mos trhe5 @ &rsri ne kemi ardh)r
&rsri n kt @ dhe d)het t &ranoj nj .jersi t (akt)ar A m)nd t tani shijen time0
merret n art idea*ist e sotme0 t .jitha n t .jitha0 sh)m 'end &as nj tenden(
tem&*ate ekstreme0 n)k d)an &r t det/r)ar m2i t tjert0 ksht) 5 n)k d)ket se B/
m&arshme a'anta,het dhe disa'anta,het 5 j) d)het t &eshojn kt0 e drejt t jen
t &rmend)rA nj m)nd t marr &aras/sh n '*ersimin e shr2ime'e akt)a*e t artit
ndr/she se korres&ondon me ndjenjn time ata ende
Tani j) shkoni me idea*i,im sh&esh t red)kt)ar n ,ona k) ideja e n)k kan
&ara&rir me nj idea*i,im0 &r shkak t -ja*'e t ke5k)&t)ar0 arti d)het t na n.ren
n nj -)sh m t *art t rea*itetit Ksht) 5 j) m)nd t shihni kt) dhe atje skena
&ikt)r)ar -o*k*orike n.a historia *aike a&o jeta &ro-ane0 k) t .jitha -/t/rat e 2)k)r0 t
.jitha &o,i(ionet .ra(e-)**/0 t .jitha rro2at e reja0 harmonike n n.j/r dhe t *itra
,.jedh)ra kanate0 ose k)r ajo sht m rasti0 t &aktn0 se sa 5 ne nj &o&)** skena
m)nd t identi-ikohen me tA dhe ka njer, 5 .jejn kna5si n &r-a5sime t ti**a
&a 5en i si.)rt0 n.riti me t 'rtet n nj -)sh m t *art 5 karakteri,ohetA &r
Perandorin ima.jin)ar sht e &am)nd)r0 dhe sht e &am)nd)r &r t 'n n
t +et artisti n)k ka nj i 2rendshm0 dhe shi-rat e 2)k)r kndshm n k)adrin e
&r.jithshm0 n=orrn iden0 &or n .r)&0 si ,h'i**)ar n.a ajoA dhe se si ai e ka at n
t 'endos)r indi'id)a*isht n.a nj skem e 2)k)ri t &r.jithshm0 s&ektator
&rm2ahen n.a indi'idi ose t .jejn 'eten n mn/r t &r.jithshme dhe t
&a&r(akt)ar &rmes t)rms s 2)k)ris deh)r0 j) m)nd t shihni kt) n t njjtn
koh s 2ashk)0 &or ata n t 'rtet e .jat edhe m)nd t krkoni at 'etm n.a nj
mostr e 'etme Por -itimi i kna5sis0 ata kan t ktij neni0 sht i tejka*)ar n.a
h)m2ja ata ')ajn n 'e&ra t tjera t artit d)ke k)-i,)ar aksesin e t/re n 2)k)rin e
*art e 2rendshme &)nime'e h)mor t .jith indi'idt me iden e .jith
her'or,)*e)(hten dhe me &rsht/&jen e -)5is s t 'rtets n .jendje &r t -it)ar0 t
h)m2)r Nj ndjenj e 'rtet 5 m2shtet kto -itime do t *nd)ar n.a &a2esi e
kt/re &r-a5si'e m sh)m se i kna5)r me m2*si e sh&esht e indi'id'e
Forma e 2)k)r e 2)k)r dhe &o,i(ionet na jan ksht) 5 &se t mos merrni h)m2)r0
5 ne shohim n)k sht e 2ashkan.jit)r n 'ende t .a2)ara Mo 'etm 5 ne t m)nd
t krkojn dhe t .jejn n &r-a5sit n.a ajo ,ona idea*e0 ksht) 5 n)k e &a
rea*itetin e 'et t t/reA j) 'etm d)het &r t 'i,it)ar raste k)r ato ndodhin m te&r
n t 'rtetn e ides si nj ha& jasht saj
Pra0 n)sja m)nd t &r-a5sohet si nj 'aj, e 2)k)r n nj martes -shatareA &se
&iktori &resin &r t &ikt)r)ar dhe jo nj martes me nj n)se t ke5e t
2)k)r 6artohet 6an &re-erojn nj 'aj, e 2)k)r0 j) 2oj m dhe d)ket m si
&ikt)r)ar At/ k) n)k ek,iston nj interes n nj sken0 ajo n)k sht &r t &ikt)r)ar0
dhe ,akonisht arrin k)*min n nj sken n interes t nj &ersoni si 5endr t
marrdhnie'e n t Kjo sht tani0 se n)sja sht sh)m0 ajo -iton jo 'etm 'eten0
&or edhe t .jitha marrdhniet &r t -it)ar interes dhe a&e*itK)r n)sja -shatari0 &or
jo 'etm e 2)k)r0 &or edhe imt d)ket si k)r 2ridesmaids dhe s&ektator t .jith
kan mja-t0 a&o s &ak) interesante -/t/ra0 ksht) 5 ne kemi marr nj martes
-shatare 'etm mask)es t ti**a dhe t .jitha marrdhniet h)m2in ndjenjn e
&a'rtet e interesit dhe stim)* Tani0 si.)risht0 sht kt) &rsri m2ahet asnj k)-i t
'eBant Pse d)het ajo n)k -i.)ron midis 2ridesmaids n dasmat -shatare dhe h/jn
'aj,at e tjera t 2)k)ra0 dhe n 5o-t se j) &re-eroni dasms d)ket n rea*itet0 k) t
(i*it m sht0 &se n)k d)het t Piktor ti**a &re-erojn iden dhe &r-a5simin k) ka
m N -akt0 ai e &*5en atA 'etm se0 n 5o-t se ai .jithasht) sht d)ke 2r0
ndjenja &am)ndsia e a)dien(s sht kr/esisht0 dhe .,imi sht shk)rt)ar m
sh)m n &rm2)shjen rea*ist t ides s shkrimit0 siB sht marr n.a .,imin e &ar
nj -/t/r t 2)k)r m tA Prandaj0 &iktori m)nd t 2jm m mir0 i dash)r e m &ak0
se sa nj m sh)m &r t &ikt)r)arA t **o.aris s n)k m)nd t jet i si.)rt se sa Po
ai m)nd t .jeni n -a'or t tij0 &r t *e t .jitha -/t/rat e 2)k)r 2)k)r n dor0 n
5o-t se ai sht nj sken k) ata jan ,akonisht m)n.on dhe ende n)k kan t 2jn
me nat/rn e n.jarjesA 'etm ai d)het ather edhe &r'eB se &r t 'n nj interes
n 'endin e n.jarjes dhe e di m t kna5shme n.a karakteristikat .ja**
T d/ nat/risht jan sh)m artist t &aa-t0 dhe ksht) jan disa -oto.ra-i ,hanr t
ti** 5 ata t det/rohen t .jitha 2)k)ri e t/re 'etm 2)k)ria a&o hiri i karaktere'e
sht -akti se ata0 nse n)k skena jomateria* dhe t jashtme t jet mja-t
kontradiktore0 nj h)m2je t -)5is s t 'rtets m2art0 e (i*a sht e ti** nj
moment i madh jetn e 2)k)ris Edhe &se nj m)nd n ima,he t ti**a sht ende i
disa -a'or -a5e .jejn n 5o-t se ata n)k e &rekin k)ndrshtim t -ort me krkesn
&r t 'rtetn0 &or sht s&ektator .jithmon ,'arriten deri nj ndjenj kt) 5 artisti
kna5et &r t thn se ideja ose a2.es(hmei(he*t diBka e saj kishte 0 e (i*a 2ie n
k)ndrshtim me &r&ikrin e artit
73
73
9h)mi(a e shem2)j'e sh)m e trash e idea*i,im rreme mora rast n nj *etr
t 'o.* FPr disa ima,he t d/t eks&o,ite arti Lei&,i.0 n.a Dr 6ises Lei&,i.
!">DF0 me a)-.enom@2)rrat n shkrimet e 'o.*a t & Prditsime &r t
disk)t)ar


Pr t i*)str)ar )n do t k)jtohet nj ima,h t Las(h0 e (i*a sht &ara5it)r nj her
n 9ho5atn Art Lei&,i.0 dhe sh)m d)artrokitje t -it)araA Gjithasht) ajo ka marr
&ak meda*je e art &r artin n nj eks&o,it t Ber*init Kjo sht rr).a sht&i e nj
sho5rie -shatare t nj &anairi 5endr e -oto sht e ,n n.a nj shok) t
2rohorisnin deh)r dhe .jithasht) nj dja* i shikon m2ra&a n j)0 se ai ka 2r sh)m
n.a nj .j e mir Kt) dhe n nj 'io*in0 e (i*a m2art nj n.a skajet Home(omin.0
&or sht .jithasht) :do .j 5 j) m)nd t .jeni karakteristike &r ka*imin e njer,'e
t -shatit n.a nj &anair 5ark)t +aj,at $ ose # -shatar 5 shkojn s 2ashk) n k)rs0
d)ke &r-shir nj -mij0 i (i*i sht i m2shtet)r n.a nj -shatar0 jan t .jitha
krijesat e sh)m m t dash)r 2)k)roshe me nj m2*si dhe de*ikates e sh&rehjes
dhe 'et Beha2ens se ata 'etm t doja t shikoni nA &or k) ka nj -shat me nj , t
*art krijesa t ti**a 2)k)roshe Dhe si t ars/eshme ato -/t/ra t 2)k)ra me k&)(
trash Ndrsa disa -/t/ra &ak sht nj nai'itet tren -shatar0 siB shtoi0 si nj er,a0 5
i 2n ata m sim&atik n -aktA &or ra&orti i rea*itetit sht 'etm e .a2)ar me -aktin se
ti&ar *)an nj ro* m2shtets Pr m te&r0 e .jith trenit sht m2ajt)r n mn/r 5
nj i njoh)ri im i (i*i sht i njoh)r me k)shte r)ra*e0 n)k d)an t 2esojn -oto me t
'rtet 'n ka*imin e nj &anairi 5ark)t sht0 &rk)ndra,i0 tit)**i i &ikt)rs FPas
&anairitF si nj 'des ')ri t ti**A (heers e *ads ishte 'etm d)ke &arashik)ar nj
.,im FAi kishte mja-t sh&esh 5en edhe n Ba)erkirmessen0 dhe e dinte sh)m mir
5 m kthehej n sht&i n.a t ti** nj 'shtrim krejtsisht t ndr/shme dhe ,).ehe0
si kt)0 k) ni'e*i m i *art i &astrtis dhe rendit m2i,otrojn n mesin e t kthehej
n sht&i0 jo edhe njo**at 2irr n &anta**ona &ijane( m)nd t shihet F+etm -akti se
m n -)nd do t m)nd t 2ind ata &r .a2imin e tij0 se nj -*am)r i drejt sht e
m2/**n n nj ta'ern n s-ond0 i (i*i kthehet &ra&a t)aj n skajet e kthimit
Dik)sh m &/eti tani n 5o-t se )n do t kishte &ar mja-t -oto0 k)r 'aj,a e 2)k)r
-shatar ,'endsohet n.a 'aj,at trash -shatare0 &asi ata jan .jet)r n Bdo -shat0 dhe
&anta**ona ishin &*ot me njo**at deh)r 2irr0 )n do t mohoj at
trsishtA Prk)ndra,i0 )n do &astaj si n)k e shohin at0 dhe &rshkrim rea*ist i
&a&astrtia do t kishte n.ja**)r ne'eri edhe si )n tani jam i *)mt)r &r tP) marr me
-orma t ndr/shmeA &or si )n krkoj &r t *idh)r iden e tr dhe t nda*)ar t
njjtn .j0 ata t ka&)r m mr,iti0 )n mendoj sh5ets)ar m)a0 dhe se n)k d)het t
jet 6)nd artisti &r t mos sh-a5)r o2jektin n t njjtn koh e 'rtet dhe t
kndshm0 ksht) 5 ai n)k d)het t &r-a5soj at
ArtCorks e sti*it0 k) ideja sht &rdor)r thjesht &r t ran.)t 2)k)rit si n nj -ije
&a ek,isten(n e &r2ashkt t kt/re 2)k)ri'e m t rrnjos)r n iden e tr0 jan t
*idh)ra me t 'rtet0 k) ata0 n *idhje me m &ak e 2)k)r dhe &as Rrethanat edhe
detaje t shmt)ara n.a ideja rritet &r 'eten t)aj se si t mont)ara krejtsisht n.a
*)*et n.a nj -ije *idhje me k)ror *)*,)ar me *)*e0 rrjedh0 rrnjt M) m)nd ta
insta*oni n ish *)*e sh)m m t 2)k)ra0 &asi k/ i -)ndit m)nd t m2)*ohen n.a 'et
ata0 m)nd edhe ndoshta edhe t 'n k)ror0 si j) m)nd t shihni0 &asi t .jith si
sh)m .jra t 2)k)ra s 2ashk)0 &a krk)ar k)do0 se&se ka t 2jA &or arti sht
ende mja-t nj ko&sht &*ot *)*,)ar 2imt si nj sa**0 jan 'ar)r n k)rora0 njjtA dhe
ndrsa 2imore *)*,)ar n)k rritet *odh)r0 nj n.a k)rora do t s sh&ejti *odh)r
Por &rsri )n do t &ranoj se nj tren 5et idea*i,im 5 ka*on n&r t .jith nj
&r-a5sim t ,ona'e rea*e n kontekst0 nj 2)k)ri n *idhje me t m)nd t &rha&et0 e
(i*a tejka*on disa'anta,hin e m2rth/er se&se ekran n)k sht me -)5i t &*ot 'e&ron
n.a 'et jeta 'rtets ka&*)ar Idea*i,im d)het t jet 'etm &ak m i )*t sa 5
ndjenja e nj k)ndrshtim me t 'rtetn n)k m)nd t ndodh m2i &ra.)n0 &or d)ket
se &r ne t .jith ende e j)sti-ik)ar &r nj m)ndsi ek,ist)ese n k)shtet e rea*itetit
tejd)kshm &r t 'ot)ar Ather ne m)nd t 'rtet t .,ojn at0 si e diBka k)r ajo
n)k sht ,akonisht a50 &or m)nd t jet dhe do t donte t jet Kt) )n &r-shijn
&r-a5simin e Leo&o*d Ro2ert dhe L)dCi. Ri(hter
N t 'rtet0 n t .j/5tarit -ami*jare dhe &o&)**ore skena L).Ci. t &rm2ahet
kt shem2)** m t a-rt0 j) n &r.jithsi ndjehen ka skena e nj jet t *)mt)r
-ami*jare ose t nj jete t 2ek)ar t &o&)**it0 si t ti**a m)nd t jen t mir dhe ne do
t doja t )roj se ata ishin k)do Ata d)ket se na n.a artisti n.a masa e at/re 5 shihen
k)do0 &or ask)nd &r tP) &ar ka nj interes0 hi5et0 dhe de&rt)ar 2)k)r at/ me .jo2
t ti**0 i detaj)ar dhe i mrek)**)eshm karakteristike0 dhe kjo ) kth/e anasje**tas ka5
t 2)k)r0 t .jith n mn/r harmonike 'ot)ar 5 ne t .jejm as.j sh)m &ak0
as.j sh)m0 dhe jo a5 sh)m nj mendjemadhsi n *idhje me rea*itetin0 se sa nj
st)dim t 5et e rea*itetit m)nd t shihet n nj ,on m)ster.H*ti.eres at/ Nj 'etm
disa emra t ti**0 &or ne m)nd t .,ojn edhe ndoshta0 n 5o-t se n)k e 2jn Kto
&r-a5sime &rsht/&jen e t 5nit si thjesht t 'rteta &r jetn rea*e0 si t ti**
9hem2)**0 &r t &rmend)r m t reja0 ima,het e De-re..er dhe -oto.ra-i &ak t
Hends(he*0 m n.)sht me jetn0 si ne jemi ms)ar t shohim at0 t 2ashkohet0 dhe
me t madhe distan(a n.a idea*in e rre,ik)t &r t ,2)*)ar nj **oj t 'a,hd)eshme0
sh)m m &ak s)2jekt Kto skadojn &or 5 n)k sht &ro,aik dhe t &r2ashkt0
dhe jo se&se ata .jithasht) e din &r t 'endos)r .jrat n jet0 t (i*at adresojn
mendjen ose h)mor n sken Ksht)0 &rshkrimi i skena'e n.a jeta rea*e n t .jitha
resonate &ak m sh)m &r t idea*e'e a&o krkojn m sh)m &rsht/&jen e nj t
'rtete thjesht rea*isteA dhe t d/ &r-a5sit m)nd t Bdo jet t kna5shme n
mn/rn e 'et
Dhe ksht)0 t shohim &rsri edhe nj her &r t i*)strime'e n ,onat idea*e0
tre.imet e shenjta do t jen ata 5 n)k &rjashtohet n k)&tim t Rem2randit0 'etm
se ajo n)k sht d)ke shk)ar a5 ,2riti n mn/r t )*t0 si n shem2)jt e msi&rm
n.a &r-a5sit kr/esisht idea*i,)ar0 dhe si Rem2randt t do n Bdo +etm 'etm
&ash nj -oto t re t Ho-mann n Dresden0 Krishtin n.a anije t &o&)**it &redik)ar0
n nj k)&tim0 -oto e 2)k)r e 2)k)rA &or )n 'etm &ash 'etm Krishtin 5 &redikon
nj t 2)k)r0 K)'endin sim&atik .r)m2)**)ara sim&atik n.a 2ota e artit0 jo Krishtit0
5 &redikojn nj &o&)**i N.a Rem2randt Qn n)k do t ken ato0 &or &a kt
Gjithasht) n -)shn e &ortrete 5 j) do t d)het t kini k)jdes t
eksk*),i'itetit Nj idea*i,)ar n k)&timin ton t &ranishm sht nj &ortret
kna5et Tani edhe &se njeri) n &ortret0 si n -ja*n me .,im m)nd *ajka0 &or *ajka
asht) si e 'etmja kna5etA t .jith t tjert &re-eron &ortretin e 'rtet Ka &ortrete t
,otit t 'jetr me nj h)nd t k)5e0 karakteristika t tra,)ar t -/t/rs0 s/'e 2*)rr/0
&or ne si m t mir0 ne .jejm artit mesatarisht m t mir se sa t .es(hmei(he*tsten
dhe insin)atin. &ortretet e ka5 sh)m artist t rinj Qn kam 5en i &ranishm nj
ko*eksion t -oto.ra-i'e n.a &ortrete t -amshme .jermane *etrare t .ra'e t kohs s
re koht e -)ndit Pr sh)mi(n &rej j)sh ndjer n.a &ortretet ishin t kna5et dhe )
kth/e me nj **oj mos2esimi sh5ets)ese e tr &)na &rmes
6e.jithat0 edhe me &r-a5simin e &ersona*itete'e t 'rtet nj idea*i,im deri n
k)-ijt e (akt)ara n t drejtat 5 t jet0 &ra0 k)r &re,antimi sht 5 t jet nj
mon)menta*e n.a mon)mentet n nj -ar mase edhe a&oteo,0 dhe kjo m)nd t ket
nj 5**im *e.jitim0 nj njeri t madh 'etm n.a ana e nat/rs s tij 5 e ka -it)ar at
6on)ment &r t sje** &r 2re,at &r &r-a5simin karakteristike Kt) trenat n kt
drejtim m)nd t theksohet m sh)m0 Re*)(tant t ,2)tet0 &asi ajo sht n &r&)thje
me nj nat/r sh)m karakteristike t r)ajn n t .jitha 9h)m 2amirs e njer,imit0
&or t sens)a*itetit sht 5en m sh)m se t ja& t *irA to a)-,)2eha*ten k)jtimin
n -/t/rs s tij0 k)jtesn e tij0 dhe e-ekt m)nd k)jtimet jo t de'otshm t
ksaj +etm nj n)k d)het t -shehin -aktin se0 n.a &r-a5sit mon)menta*e jo nj
ide 5 sht .jet)r n njeri)n0 &r-a5simit t t/re0 siB sht njeri) 'et ose t *)hatet
n mes t asaj &r-a5simin dhe &r-a5simin e saj n mn/r indi'id)a*e t 'rtet0
-or(a e &rsht/&jen se n e 'rteta 'aret0 do2s)ar dhe interes0 at e merr t 'eBant
&r t 'rtetn e nj stat)je &ortret0 n)k sht i kna5)r Nj mon)ment0 B-ar njer,it
jan kth/er n 2esnikri t &*ot0 .jithmon do t 2j nj &rsht/&je t -ort n kt
drejtim0 'etm &ak t h)m2jen 5**im t mon)mentit0 k)r &amja e njer,'e
k)ndrshton karakterin mon)menta*e 6 i *)mt)r k)r ka nj kon-*ikt n kt drejtim
n)k ek,iston0 dhe artisti njeri i tij si at 9teinmet,0 t (i*it )n ; 9eksioni %%II3
ima.jinare0 m)nd a2konter-eien &erandorin e tijA &or0 me.jithat0 kon-*iktet jan t
**ojit n)k sht e &a,akont
Nj shem2)** i mrek)**)eshm i 'shtirsis s ,.jidhjen e kon-*iktit0 2i*e
&am)ndsin *)mt)r &r *irimin e tij0 o-r)ar &r t hartohet n &ark)n e 5/tetin
mon)ment t kom&o,itorit kn. Fran, 9(h)2ert sht +iens
83
ishte i njjt &r
krijimin sje** s 2ashk) nj ka&ita* dhe tre artist0 TIEDE6ANN n 6/nih0
K)ndtmann n Rom dhe kr&)dha -t)ar n +jen &r t marr &jes me ski(a e
konk)rren(s &r di,ajn Asnj n.a tre ski(a t mja-t)eshme0 dhe se si ishte e
m)nd)r0 edhe &ara5itja n ash&rsi e t/re Nhara(ter-)* shmt)ar thot re*atorin F0 k)
si n 9(h)2ert jo 'etm njeri)n e sh&irtrore0 me t the** t tij t 2rendshm0
-ein2esaiteten0 jets sh&irtrore0 &or si dhe ndrmjet t/re si .jithnj n k)ndrshtim
me sti*in e *i.je'e t &*astiks kto &oth)ajse si t Gjon -isnik tr)&i .jersia e
m&arshme kjo KRAQ9KOPF shndoshet 2),t .)stator dhe h)nd s/,et
mos&r-i**je0 i (i*i dshiron 5 t na -ormojn n -i.)r t &*ot0 i (i*i m)nd0 &a 'et0
.jeni) i tij e kn.tares h/jnore &r t 2r h/rjen 5 sht e .jitha de*ikate dhe
Li2era*t0 &sikik e kn.s .jermane 'et &r ne mishrim F
83
9)&&*ement t <eits(hr ' LHt,oC@s - -ormimin K !"$$ nr 4G


Tiedemann kishte &amjen e 9(h)2ert *)ajt)r ksht) nat)ra*isti(a**/ me Brre.)**im
t -*ok'e t tij0 t at'rasjes -reestandin.0 2ark t rr)m2)**akos)ra0 se k)&timi
sh&irtror i njeri)t n)k erdhi &r &r de2at0 &or i njjti ) sh-a5 Fsi nj ,/rtar
si&r-a5sore Coh*konditionierter 5 mes t/re n &o,i(ionin e ,h/t)r n mendime
th)m2 dhe .ishtin tre.)es Bik r)ajt)r0 me t (i*in ai do t sa m sh&ejt 5 ai mori ide
t drejt0 sh&r2*im h)ndn e tij FA ndrsa Pi*,Ps(he 9(h)2ert Fn &*astike e saj t
'rtet0 t 'ers(hmIhenden 'o.* dhe e imt0 5ndrim0 me nj sh&rehje e meditimit0 e
mendimit artistik t 2r nj &rsht/&je t -a'orshme0 &or e &ara5it)r 'eten mja-t t
h)aj &r 9(h)2ert 'rtet0F i njjti n)k ka tren kon-iden(ia*e trhe5s &rm2ante FAs
t kna5)r sket(h K)ndtmann@s
Ra&ort)esi tani rekomandon &r t ,'o.*)ar 'shtirsin e det/rs n)k sht &r t
he5)r t &aktn nj her0 n 'end t nj stat)je t &*ot &ortret t jet thjesht nj 2)st0
dhe t rrethojn me nj *ehtsim0 &r 2i,h)teri t m'onshm arkitekt)rs Ndoshta
do t ishte m mir 5 t &rm2ahet n nj kon-*ikt t ti** t -ort t nj stat)je
&ortret n t .jitha0 dhe &r t k)shtoj &r k)jtimin e njeri)t t &re-erojn nj 2a, me
emrin dhe &r 5**ime t t/re
XXVIII. Simboliojn.
Kon(e&ti i &r.jithshm i sim2o*i,im sht se nj karakter &ara5itet e njjt &r nj
.j0 B-ar ideja &r t sje** t njjtn .j sht i a-t &r t dhe &r kt ars/e n
.jendje t &r-a5sojn t njjtn .j
N 'ersionin e sh)m t .jer t ikons tani m)nd t shihet si nj sim2o* i diBkaje
sh&irtrore &as Bdo .j -i,ike0 tr)&i si nj sim2o* i sh&irtit0 e 5esh)ra si sim2o* i
*)mt)ris 5 n)k d)ket e 'erra'e si nj sim2o* i ,is0 t .jith 2ots s d)kshme si
nj sim2o* i nj0 &or *idh)r me &amjen e t/re0 e sh&irtra'e Edhe t ti**a nj
&rk)-i,im i .jer i sim2o*it n konsideratat e &r.jithshme ndodh edhe &as t (i*it e
tr nat/ra e d)kshme si t .jith artit do t marr nj karakter sim2o*ik Por n
&r.jithsi0 e sidomos n shikimin artit k)-i,ohet me kon(e&tin e sim2o*i,im0 &or a-r
jan t &r-shira n &ara2)r.im t tjera sht i t njjtit karakter0 t (i*at jan t
*idh)ra me sh&irtrore &a ndrh/rjen ton me ndrmjetsim nat/rore a&o h/jnore0
&rjashton n.a k)shtet e sim2o*0 dhe konsiderohet t drejt&rdrejt a&o nat/rore0 e jo
si nj sh&rehje sim2o*ike e sh&irtrore0 sik)r emo(ionet e nj &ersoni jan t sh&reh)r
n.a 2ashkan.jit)r n 'et'ete &r 'ete minierat dhe .jeste0 ose &)nt e drejtsis
h/jnore n rr).n e nj histori t 'rtet e sh&reh 'eten K)ndr ksaj ajo sht nj
sim2o*0 n 5o-t se Perndia sht e &r-a5s)ar n.a -i.)ra e nj njeri) t denj t
'jetr0 Anketa e tij e 2ots me an t m2*edhjes s ksaj -i.)re *art ret0 d)rimi i
Krishtit me &ortreti,imin e tij si nj 5en.j0 marr,i e nj njeri) n.a 'esht e
.omarit 9e&se n rea*itet0 Fr/ma e Perndis n)k i &rm2*edh n nj -orm njer,ore
dhe jo k)*min e saj sh&irtrore n nj sasi t d)kshme0 &or nj ndr'e&rim k)do e t/re
d)rimi i Krishtit n)k sh&reh n &amjen e nj de*e dhe njeri 2)da**a n)k ka 5en@'esht
Pr 'ersionin .jer t sim2o*it0 e (i*a '*en Bdo karakter i ndjeshm i sh&irtror i
njjt si ikon sht te&r i n.)sht n krahasim me at karakter thjesht sens)a*e e
sh&irtrore jan &r t a&*ik)ar si nj sim2o*0 se&se n 'end n rr).n akt)a*e t
&rdor)r kon(e&tin sim2o* n shikimin artit dhe Paranorma* sim2o*ike e m)nd t
ndodh Paranorma*
Ksht) e .jen ndoshta n re*ie'et e *ashta se nj sht&i0 e (i*a n)k m)nd t
&r-a5sohet &*otsisht0 &or i takon t k)&t)arit e tr0 sht e &r-a5s)ar n.a nj
sht/** e thjeshtA nj ma* t tr n.a nj .)r i 'etm0 nj dhom 5 jetojn me nj
5i*im t .jat &e,)**)ar
!3
A kt) sht k)do nj &jes karakteristike 5 sim2o*ikisht
&r-a5son t .jith
!3
Toe*ken0 n 2as@*ehtsim 9 "4


N 6),e)n e +atikanit do t .jeni nj seri Her()*es stat)jat 43 0 t (i*at tre.ojn t
.jith !4 *)-ton e .j/sm&erndi Nj e sheh kt0 &or .jithmon 'etm dhe
k)ndrshtart ai *)-toi0 tre-isht trash Ger/on0 m2reti DIO6ED0 e 'o.* e -orm)ar
me k)ajt e tij &ran tij0 si n 5o-t se 'etm &r t sh&je.)ar 5ndrimet e heroit
dh)nshme ;Toe*ken0 n Ba9r3 Kt) 6adhe sim2o*i,ohet n.a -oto e tij n miniat)r
43
ima.e n Th d/t m)s P N*


N raste t tjera m)nd t jet e-ekti i sim2o*i,)ar n.a 'e&r)ar0 ose d)ke 'e&r)ar n.a
ana e 'e&rimit a&o rrm)j t n.jashme 9h)mi(a sim2o*et jan t 2a,)ara n sho5ata
e ide'eAsh)m jan thjesht kon'en(iona*e0 a&o ende d)het t k)&tohet 'etm me
sh5/rtimin e Kon'ents
Nse0 siB sh&esh n -oto t 'jetra0 &r-shirja Perndia n nj sken n&rmjet nj
&osht shtrir n.a ret dora sht 5)ajt)r0 ksht) 5 ne kemi d/ sh&irtror &rmes
-i,ike0 e-ekti i nj@'e&rim0 i .jith n.a nj &jes0 &r rndsin e saj n.a 9)2*ime
&ara5it)r n.a nj ha&sir s)2*imeA &or ende ka ne'oj t Kon'ents0 &r t k)&t)ar
sim2o*in
N &r-a5simin e Perndis si &ersona*itete h/jnore a&o e ima.jin)ar m)nd t jet
sim2o* n t .jitha tre-ish Ose &r&jekjet artit0 ideja e &ersona*itete'e t ti**a 5 do t
'ijn n&rmjet idea*i,im t njeri)t0 &or sa m &ran t jet e m)nd)rA ose ajo
ndr/shon **ojin njer,or t &r-a5simit &rtej ksaj &rone ose -or(a'e n.a
&anat/rshmeA ose ajo sht e kna5)r disi nj shenj kon'en(iona*e moti')ar
historikisht &r shtoj(n e ides &r t dhn Ish0 &r shem2)**0 n 5o-t se ajo sht
Perndia me an t nj njeri) me nj sh&rehje e *artsi dhe dinjitetin m t madh0 i (i*i
sht i ka&shm n.a arti e d/ta0 k)r &erndit hind) sht me sh)m krer dhe t
arm'eA 9 treti0 k)r Perndia ) n.a nj trekndsh n nj drit e do2t t drits0
Fr/ma e 9henjt n.a nj &**)m2 etj &r-a5s)ara
N sarko-a. t *asht m)nd t shihet n sh)m &r-a5sit0 t (i*at kan re-eren(
'dekjes dhe 'arrimit0 dhe n kt mn/r &r(aktimin e sarko-a. tre.)ar
sim2o*ikishtA si 'e&ra t ti**a t heronj'e 5 -itoi O*im& i &erndi'e t 'jedh)ra ose ;si
n Nio2en.r)&&e3 njer,'e t 'rar0 .j)min e &rjetshm t End/mion0 'dekje'e t
shk*5/er t *e.jenda'e heroike ;si Phaethon0 6e*ea.er0 A.amemnonit3 Tri)m-i 'e*a
n ish)jt e 2ek)ar0 ndr t tjera ; 9hih Toe*ken0 n 2as@*ehtsim & D73
9h&rehja sim2o*ike e kon(e&te'e t &r.jithshme t ti**a si drejtsi0 .)=im dhe
)rtsi n ima,hin e eks&ort)ar merr emrin e a*e.ori
9im2o*i,on &r2n artin n &r.jithsi n shtet0 jo 'etm a2strakte e mendjes dhe e
2etonit t 2esimit0 &or edhe o2jekte t ndjeshm0 int)ita e t/re n *idhje me 5**imin e
sh5isa'e tona ose re&resenta2i*it/ t/re sht &rtej -)sh'e&rimit t nj 'e&r arti0 &or
t &r-shira n t njjtn .j0 dhe n kt mn/r &r t ,.jer)ar -)shn e &ar t artit
me shtimin e int)it nat/rore &r t sje** m n -)nd n sim2o*et ra&ortet thjeshta &r
int)it t *eht dhe t 5art 5 sh&tojn &rmes kom&*ika(ion e t/re me k)shtet e
tjera t drits t 2ara2art dhe &amje t 5art n sh&rehje t drejt&rdrejt
Tani0 n 5o-t se &r-a5sim sim2o*ik n kt drejtim m)nd t konk)rrojn k)ndr
drejt&rdrejt n a'anta,h0 &asi ata n)k do t sh&tojn ksht)0 &or t metat0 e (i*a
Bon Bdo shke*je t s 'rtets nat/rore me t0 &as s (i*s sh&rehje nat/ra*e sht e
&re-er)eshme k)do 5 sht e m)nd)r dhe me *ehtsi t 2ara2art mendim sht 5 t
2het
N &r.jithsi0 t .jith ')an sh&rehje sim2o*ike0 &r'eB rre,ik)t t kon-),ionit me
rastin e sim2o*it 'et0 t do2sis s &rsht/&je n *idhje me t njjtat *eht
sh&rehje'e a)--a?2aren nat/rore0 dhe &r-a5sime sim2o*ike do t kt ars/e t jet
&r t 2anish t .jitha0 n 5o-t se t .jitha nat/ra*e ajo 5ndron t O-ertohet 0 jo nj
&rsht/&je re*ati'isht e do2t &r diBka t -ort0 diBka tjetr n)k m)nd t tre.ohet0 as
n)k m)nd t jet i -ort dhe t '*e-shme0 dhe n)k i do2t m)nd -or(a e 5 me t (i*at
ajo sht e *idh)r jan n rritje
<nj +is(her
73
njher ka thn n *idhje me ima,hin Ka)*2a(hPs(he shkatrrimit t
Mer),a*emit0 do t kishte 5en nse skena e ndrh/rjen 5 2ri t tem&)**it do t ishte
trajt)ar a5 i madh n shi-ra0 &asionet0 .r)&et Festetike0 m t the** artistike &astrF0
*'i,je0 Gjendja e tr0 5 konsiderohet n 'et'ete0 &a asnj &r2rs t &ro-et'e dhe
t en.jj'e0 &rsht/&jen e nj akti t madh 2otror@historik0 nj .j/kat 2otrore0 nj
.jetje F9i.)risht0 Bshtja e 'etme sht se si nj &er-orman( e ti** &a &r2rs
sim2o*ik ishte e m)nd)r m)nd t ket 5en 'etm 'etm ndrh/rjen 5 2ri &ar
ndonj 5/tet0 &or jo rndsin 2otrore@historike t ksaj Es(a*ade tani j) n)k do t
jet n .jendje t mohojn se kjo -oto me sim2o*ikn e saj m t ,n mendjen0 &asi
ajo sht e &r2r me t k)&t)arit .jithasht)0 si nj Fthe** 2n FPrsht/&ja )ni-ik)ar
estetike Por mn/ra rndsia t (i*n ai ishte *ar. &rej tij0 ajo ishte0 &or 'etm t
marr me sim2o*i,min dhe inte*ekti m)nd t marr nj kna5si n mjet kom2inim
*)mt)r i*)str)ese mir0 edhe &se &a krk)ar me 5**im kr/esor t nj 'e&r arti sht
t jet n .jendje t
73
LHt,oC0 <eits(hr !"$> 9 47!


E.ji&tiant e *asht t &r-a5s)ara &erndi me sh5i&onj0 *)an0 kokat e demit0 &r
t sim2o*i,)ar nat/rore de*e@th e kthje**tsi0 -or(0 -)5i &je**ore0 e karakteri,)ar Na
d)ket a2s)rde kjo sht0 me t drejt0 se&se ne t 5ndrojm O-ertat nat/rore a&o
nat/rore0 m sh)m i a-rohet sh&rehjet n -ormimin dhe sh&rehjen e kre)t t njeri)t
dhe karakteristikat -iner dhe t meta t shke*jes th/er e s 'rtets ndaj nat/rs &r ne
5 t jet m i 'o.* se asnj k)ndr&esh Por &r e.ji&tiant e *asht 'ishnin kt
sim2o*i,im jo karakterin e njjt a2s)rditetitM) n)k e dini &o a5 t a-t &r nj art m
t a'an()ar0 ')*n e 5art n.a sh&rehja e &rona'e m t *arta n -ormimin e -ormn e
njeri)t dhe karakteristikatA ndrsa ajo ishte e *eht0 ata sht/&)r n.a sim2o*i,mi
ka-sh'eA dhe &r shkak se ata konsiderohen 'eten 2otn shta,ore si nj 2ot e
&erndi'e dhe nj en 2ot sh&irt i 2ots tjetr0 ksht) 5 kjo sht ajo 5 na d)ket m
te&r se nj &oshtrim n.a sim2o*i0 se&se ajo rrit Kto &r&arsi kan 5en t
mja-t)eshme &r ta &r t ka&r(/er disa'anta,hin e )nnat)ra*ness 6arr a2so*)tisht
&rshtatet shijen e saj m t the** se sa e jona0 se&se ajo sht e 2a,)ar n nj ni'e*
&o a5 t *art t k)*t)rs dhe t ,h'i**)ar dhe t dhn m t *art ton dhe m t &*ot
t mja-t)eshmeA &or &r ni'e*in e t/re k)*t)ror ka 5en ndoshta n t drejtat e tij
Ne m)nd t 2j nj '*ersim t n.jashm n *idhje me sim2o*i,min e msi&rme
&rek) t hind)'e Greke sht sim2o* &r nj *idhje me -)5in e njeri)t dhe
madhshtia sim2o*ike n.a ana e di,ajnit idea*e e njeri)t si nj &ra-rim t jet e
m)nd)r &r t &r-a5s)arA Fa,a m e )*t e hind)'e ) moh)ar kt m)ndsi0 dhe n
mn/r 5 ata &rdorn &r t0 &r shem2)**0 n 'end se thjesht t si.)roj nj ,ot me
d/ krah me nj,et arm'e dhe &r t *e t rrah)r )jdi me nj,et sh&ataA ata e dinin
-or(n m2injer,ore jo 'etm &r-a5sojn t ndr/shme0 &or ne'oja &r t 5en me ta0
si dhe n mesin e .rek'e at/
6e.jithat asht) si si na i *odh)r0 &or ne kemi ars/e &r t 5en to*er)es &r
enormities ti**a0 &asi ne j) *)tem na *n t &anat/rshme s-in.a'e0 (enta)rs dhe
en.jjt me krah 9iB kemi 5en t ms)ar me ta0 Hind)s e kt/re &r-a5si'e m)nd
t ket 5en &rdor)r0 &asi ata .jetn &rdorimin e t/re &r 5**ime t adh)rimit N
Bdo rast0 di-eren(a sht 'etm re*ati'9i.)risht0 Hind)s kan shk)ar deri tani n
monstrosities t ti**a 5 nj m)nd t thon se n)k ka d.j)ar Bdo .j Pra0 k)r j) t
merrni -oto.ra-it n &ara0 k) nj h/jni s)&reme hi&)r m2i nj e*e-ant0 5 ka*oi n.a
k)-omat me , t *art t tjera t B)ditshme &r njri@tjetrin0 a&o nj ra=ha m2i nj
ka* a&o e*e-ant0 i (i*i sht i &r2r n.a t .jitha .rat e haremit t tij
83

83
ide BRtti.er &r Ar(h d &rsri 9 !G




XXIX. Koment n nj t"nie t K. Ra"l.
FN)k sht0 @ nj her tha Kar* Rah*0 nj &iktor i -amshm 'jene, historia
!3
0 @
as.j tra-ik)t Teres krij)ar si &iktor me Historin historiani sht &r &iktori jo m
sh)m se &r &oetit tra.jik i (i*i ka &rdor)r s)2stan(n n historin &r t
&r-a5s)ar ide ori.jina*e A &as)rin0 k)rr n)k d)het t k)-i,ohet 'ors(hrei@2en0 &or
ndjenja artistike Dhe n 5o-t se nj artist do t &rshkr)aj historin e kom2it t tij0 ai
n)k m)nd0 si nj historian t k)&t)ar0 &or n k)&timin e nj &oeti 5 ai d)het trajt)ar0
me sh&irt &oetik0 me ima.jinatn e &oetit0 Fetj
!3
Dios()ri !"$7 9 8>


K)ndr kt d)a t them0 artisti m)nd t trajtoj historin si Rah* dshiron0 &or ai
n)k d)het t trajtojnA &aktn t .jith historin e kohs dhe t kom2it t tijA k)do dhe
kjo 'jen 'etm si nat/ra e det/rs historike0 si 5**im &r t i*)str)ar se a d)het tPi
trajtoni ata si t ti** Ssht dri'es sh)m e *eht &r &oe,in nat/rore t historis
n&rmjet artit t &oe,is6ateria*et +etm t ti**a historike0 t (i*at jan &ak t
&oe,is nat/rore0 ose ndoshta ne d)het t themi n &r.jithsi0 &rm2ajn interes
nat/ror n t .jitha o2jekte'e t &rshtatshme t &r-a5simit &r artin0 &asi )n si
.jithmon do t thot d)ke nat/risht ajo 5 sht tashm &jes t trajtimit t artit
te&r)ar Kjo &oe,i e nat/rshme &r t sje** kt interes nat/ror m2i,otrojn sht0
si.)risht nj t 2)k)r dhe t do2ishme0 madje edhe k)r e&rsi e ktij interesi i 'etm
t do2ishme0 det/r e artit0 nj trans-ormim i *ir i materia*e'e historike m)nd t jet
n 'endin e 'et edhe n interes re*ati'isht m ,)rH(ktretendem nat/rore
I ima.jinoni n kt drejtim t teoris dhe t m2ahen n &r&)thje me teorin e artit
si Rah* &r t k)ndrtn e Hora(e +ernet Ai ka &ikt)r)ar n k)ndrshtim t
drejt&rdrejt me Rah* Nda*imin0 dhe n kt mn/r ka arrit)r e-ektet 5 m)nd t
2hen t &am)nd)r me at nda*imit0 dhe ende n)k m)nd t hidhet &osht n.a 'et
Rah*
FAi ishte0 @ &r disa n kt drejtim -ja*t konsider)eshme n.a nj rishikim t
'e&ra'e t tij t Bojn
43
0 @ t artit0 sidomos k) &r-a5simi i sh5ets)ar n.a eks&edita
moderne dhe n.jarje'e t *)-ts0 edhe si histori0 Lar.sia n idea*ist'e a2strakte 5 si
-akte sh)m 9tr)kt)rat 2jn ima.jinatn e t/re0 ai m2ajti m2i t .jitha n t 'rtetn
dhe rea*itetin Ksht) ai ka n 2etejat e Mena0 Fried*and0 TAGRA6 ;n A*.jeri3 dhe e
&rshkroi ksht) &r historin 2otrore A do kemi m2ajt)r ato -otot e 2etejat e
antikitetit0 ne e dim m mir her.e.an.en n to &asi n)k sht 'etm nj mjet0 jeta
-)sh &r t njoh)r m mir0 se sa n.a -otot +ernet@s 0 do t 2ashkohet me at 'et F
43
&/**tar dhe K).*er K)nst2* !"8> Nr $"


Tani0 ndrsa a5 sh)m skena e 2etejs n t mdha0 -i.)ra tradi(iona*e sti*it t
'jetr dhe &o,i(ionet 5 ne mendojm se e kemi &ar tashm se sa sh&esh0 B-ar &res
Rah* skena 2etej 'et0 t sje** admirim -toht idea*iste Kenner0 t (i*at j) m)nd t
.jeni n -r/mn e asete'e t t/re teorike 5 +erne Nhen0 Bdo &rdor)ra re dhe t
-reskt n.a e 2artnin jets0 &or n -)shn e 2etejs0 si e &r2r n km2a*e( &iktori0
&r t ,.j)ar &jesmarrjen ener.jik k)ndr &)2*ik)t0 dhe sht e ne'ojshme0 edhe
Kenner m idea*ist0 t ja& t .jith ata0 &r'eB asaj 5 kan &r TH&-*ein t (i*at )n
mendoj se0 dhe at 5 j) t .jeni n ka5 sh)m ima,he t krij)ara nn ndikimin e
mendimit t t/re &oth)ajse &a rrjedhin
FQ ha& si Konstantinesaa*0 @ thot nj &rshkrim t &r-a5si'e +ernet@s t jets
a*.jeriane n terren
73
@ ai e nda) &o&)**in n ha2i0 dhe me t drejt0 as -or(at e 'et
Bdo dit n kto dhoma ,oom a)dien(aE d)an etr'e djemt e t/re n t k)5e shikoni
&anta**ona dhe 'eshjet 2*)0 si ata rrethoj Konstantin0 2om2ardoj dhe st)hi n &ikt)r
e &ar FrrethimitF sht armik)0 me !G Tetor !"7#0 hedh)r &ra&a n.a *artsit e
Nondiat Ati00 =hir)ar -ran(e, ende kr/esisht &ra&a m)re'e t .)rit jasht ndrsa
&rin(i i saj m2retrore tashm m2i sCin.s0 &or komandanti sht ende n km2 me
arm t &a*os)ra0 ')ri n hins(ha)end s)ksesit 50 at t rreth)ar disa o-i(er t sta-it0
dhe nj tjetr sht &*a.os)r0 e Bonin n ro2ri n.a nj ma)r dhe nj Bed)ini n nj
-*et t 2ardhA nn kjo &esha &rm2/s)r 'arret e *ashta0 t (i*at jan ha&)r n kodr0
ia n.)* s/t n.a korni, @ 'dekjen e 'jetr e 2eCi**kommnet rinj 6 !7 tetor !"7#0
sht/**at e 'endos)ra n *'i,je Edhe &se &jesa m e madhe ende e m2an &ra&a
-orti-ikimi0 n.a k) shtn n.a shke*ja0 .jenera*i 'et )*)r n heshtje0 m2shtet)r m2i
nj to&A 48 sht kom&ania e &ar e (i*a shkon st)hin0 si&as saj0 Ditt e La'dis0
ather nj ko*on e (i*a ende &)shk 5ndron n km2 &osht dhe0 m s -)ndi &as
.a2ions0 kom&ania e 8#@tAkjo n)k sht m nj -oto @ kjo sht nat/ra e &astr0 e (i*a
s 2ashk) m)ret shnoi0 shkatrrimtar n 2om2a ajrore0 t n.a,**/er Andri
(onstri(tin.0 st)hia Gati &r &arti0 roja re,er'0 komandant i 5et dhe sh&)ra e tij E
.jith kjo sht si e nat/rshme t si.)rt 5 j) 'et jan re,)*tat t -a'orshm me
si.)ri0 ne C K)r j) shihni 'endos)r me &anta**ona e t/re t k)5e n .rad dhe n
-rn.jisht0 e do t mendojn0 nj artist m)nd t me kt )nma*eris(hen kost)m t
-i**oj as.jA &or +ernet tre.on se B-ar t 2j me t0 dhe ende ai n)k &ikt)r)ar at/re
nj .erma e a*-a2etit .rek t ndr/shme n.a ajo 5 ata jan t dhnA j) m)nd ata
sh&esh e mja-t)eshme &r t 2ind)r n.a t .jitha &ara5itjet0 k)r )shtart jan
2a**a-a5)ar me kto ima,he0 ather j) m)nd t menjher t 'n 'eten e t/re n
kt0 &o dik)sh m)nd t thot0 t (i*at jan n -oto m t .ja**a se e &ara0 dhe
n.anjher kjo sht ksht)0 se&se 'e&rimi sht ai 5 sje** jetn &r t tre.)ar0 dhe n
kt mn/r e di +ernet sje** ndikim t jasht,akonshm F
73
K)nst2* !"8> Nr $" 9 4"4


N nr $D 9 4"$ -- Ende si Ft 9eeatta5)e e 9hn Mean dPQ**oaF F*)-t)ar de *PHa2raF0
Fa.imin e nj sken kam&it n A-rikF0 dhe -oto masi' Fhe5jen e 9ma*ahF
&rshkr)ar K)do njjti interes0 njjt jeta
9i.)risht0 n 5o-t se +ernet 9)kseset e ti**a n)k do t m)nd t .jenerohet n.a nj
&rshtatje e *ir t tre.imit n Rah* k)&tim0 ksht) 5 sa m &ak t &astrohen me nj
imitim t thjesht t nat/rs0 &or 'etm n.a Aristote*i n k)&timinA &retendimi i t/re
do t ishte m mir &r t sh&je.)ar n.a komentet si &r t ,'ends)ar krkesn
idea*ist n Rah* k)&timEdhe n &r-a5sit historikisht sh)m m t 2esnik0 sht
artisti i sh&irtit si t ti**0 dhe as m)nd t &ro'ojn se0 dhe +ernet ka &ro')ar 'et n
&rshkrimin e m&arshm0 5 ai n)k ka skena t ,h'esh)ra dhe n karakteri,imin@
stis(hsten t/re momente n.a &ika m e mir e &ar &r 'etm interes Pr-a5simi
,.jedh at 5 tashm m sh)m se thjesht em)*atin. d.j)ar0 &or n t njjtn koh
m)nd t ket nj &re-eren( &r ka5 sh)m artist idea*ist t -it)ar n at 5
an.a,hon t .jith marr ksht) n skenn e t/re m t rndsishme momente n
&r-a5simin e jets 5 m 'etm n idea*i,im dhe sti*i,im artistt da*se kan
harr)ar se si Ai sht n *idhjen e tij me rea*itetin n)k m)nd t shkojn a5 *ar. sa 50
t marr me t .jitha interesin e n rastsi t B)ditshme t o2jekte'e 5 m)nd t ken
sht/r rea*itetin +et +ernet ndoshta do t kan *'i,)r m a-r s 2ashk) n koh
dhe ha&sir Disa n.a B-ar rea*iteti m2ajt)r n.a njri@tjetri0 kan m2ajt)r sh)m
.jra m 5art *ar.0 e (i*a sht tan.*ed n rea*itet &r &er(e&timin dhe t
-shehtA 9i.)risht 5 &r-a5sojn d)ke *n jasht 'etm n t njjtin interes0 n t
(i*n edhe historiani 9h)m an.a,h)ar s 2ashk)0 &r'eB t an.a,h)ar n &ikat
kr/esore t historis s 'rtet0 &r t (i*n ajo sht 2r0 m t 5art0 koherent0 me
-or( dar,)ste*@*en Ajo me si.)ri ka historianin &ara &iktorit a'anta,h krkon se
-orma e jashtme e &r-a5simit t saj n)k t d)ket si nj -orm e 'et rea*itetit0 e (i*a
sht ars/eja &se ajo0 &or edhe &r t &iktorit 5 e ' theksin n kna5sin e nj
interes t .ja** historik0 k)jdes t madh ne'ojshme n da**ime t ti**a t
nat/rs +etm &as &ikat -mij'e dhe 'etm -a'ori,ojn nj &r&arsi sh)m t
rndsishme t 5artsis dhe &rm2ajtjen e &re,antimit do t keni &r t marr
at 6e kt as&ekt0 ajo m)nd t ket ansore .jra dhe karaktere t 'o.*a0 &r t
k)jtimi i t/re s&e(ia*itet n)k &rm2ahet0 &or se si m)nd ata ishin si t 'rtet t jet0
t &r-a5soj dhe t sh-r/t,)ar *irin e m2et)r n kt drejtim sti*istikisht
N 5o-t se j) t krk)ar &r kt arrestim0 d)ke &rm2*edh)r t &astr dhe t
moder)ar mod)*atin. momentet e rea*itetit n.a m t 5ndr)eshme n t njjtn
koh0 as&ektet m shtat,na0 se&se ajo me.jithat m2etet &r artistt ino'ati'e 9h&irti
m2etet e rea*i,)ara n sh&rehje Rah* se artisti 'etm kishte &r t &rdor)r historin
tij ori.jina* Ideja e &ranishme0 ata d)het t merren me ima.jinatn e &oetit0 ksht) 5
do t k)ndr Rah* dhe thnie'e t n.jashme Andres as.j n)k m)nd t k)ndrshtohet0
si ata n mn/r t &a5art ose t &asakt diBka t sh&reh)r t drejtn &r t 2r m
t *eht &r t josh .a2)ar si t saktA &or jan n -akt ,akonisht te&r t &asakta do t
thot t jet e sakt0 5 sht0 n k)shtet e nj &re-eren( t njanshme &r *'i,jen
idea*ist artit 5 ka si.)risht t drejtn e t/re0 &or jo nj t drejt eksk*),i'e e rea*iste
m2i N kt0 m hert ;9eksioni %%+II3 Njoh)r drejt I ardh)r &rsri &osht Por0
&ara se t shohim nj shem2)** tjetr
N shtes n A).s2 Generi( <t. !"$> ka 4! sht nj &ikt)r n.a Th Hors(he*t0
&rshkr)an nnshtrimi 9(ham/*0 t disk)t)ar0 dhe tha0 ndr t tjera E
FNe do t jet &ikt)r jo 'etm n 5o-t se ne m)nd t injorojm se ajo sht e
)rdhr)ar n.a -it)esi0 .jenera* Bariatinski0 dhe d)het t re-*ektojn rendin si&as
-aktike 2esnikri0 n mn/r 5 &ortretet e o-i(er'e t &ranishm0 si 'endi k) 9hami*
) .jet n mesin e k)shte'e Pra komandanti r)st )*)r nn nj &em th)&r0 ,/rtart e
saj d)ke 5ndr)ar rreth tij0 dhe &ara tij do 9(ham/*0 t )dhhe5)r n.a nj &rkth/es0 i
ndjek)r n.a 2esimtart e tij 5 n kost)me e t/re &iktoreske dhe -atke5si'e t t/re
k)ndr -ormojn nj )ni-orma t .ja**a kontrast ata t konsiderohen k)ndrshtar
9i.)risht0 ajo sht dhe m)nd t 2het .j0 dhe &iktori e ka kon(e&t)ar Bdo -i.)ra
karakteristike dhe -orm)ar0 ato jan t .jitha n kt Bshtje0 dhe n distan( e mesme
ne shohim -shatin -)ndit so*ide t (irka,iatik0 dhe &as tij ma*or0 e (i*a tejka*on t)rma
&rej r)s'e r)st 5 ndodheshin at/0 do t jet kna5sia e t .jith Por kjo ishte e
&am)nd)r0 e madhe n kt mn/r k)&timi the*2sor i o2jektit0 -)ndi tra.jik i nj
*)-te &o&)**ore k)ndr sht/&sit0 misioni i t (i*'e na k)*t)r'er2reitende &or sht
ende e d/shimt0 &r t i*)str)arA I krkohet nj &r2rje n mn/r dramatike d)ke
*'i,)r0 &r t jo 'etm nj moment t 'rtet t .jith .j ,.jidhet0 &or t ti**a 5 do
t kishte tre.)ar kthimin dhe t n=jerr n &ah 'endimin e asaj ndar ha&sir dhe
&rkohsisht shkoi n jetn e 'et0 kom2inon artistike n nj ta2*o t &r.jithshme
do Kjo sht si.)risht e &am)nd)r &a ri*ind)r -aktike n -r/mn0 sht hart)ar &a e
ima.jinats0 dhe &r nj &)n t ti** t artit Hors(he*ts &ikt)rs si**et si .a,etn e
sakt ose ra&ortin Kronik n dram ose e&ike0 n t (i*n ima.jinatn e &oetit
indi'id)a* ose Le.jenda &o&)**ore0 -aktet e historis sh&r-/t/r)a0 ksht) 5 tani
shk*5en k)&timin idea* t n.jarje'e &rej t/re dhe &ersona,het ndahen n kom&*ot
'et Piktori do t jet .jithmon nj Na&o*eon n Ar(o*e -*am)rin n dorn e tij0 dhe
k)r koht &ro'oj kritika historike se ai n)k e ka marr at0 se&se ai ishte ather me
t 'rtet -itimtare -*am)rtari i &o&)**it t tij0 dhe d)ke i*)str)ar *e.jend Bara2art t
saj d)het t m2etet i *ir t artistit &r t 2r rea*itetin e ides dhe ideja si&as0 k)r
&)na e tij sht -aktike0 &or n 5o-t se ajo t .jeni jo 'etm me saktsi &ro,aike t
'rtetn e Bshtjes dhe rndsin e tij &r historin si &r mendjen d)het Por sa
&iktor jan t *idh)r n.a ana e k*ientitU 62je**se ne t &aktn t ket 9(ham/*0
&asi ai hedh sh&atn n km2t e n.adhnjimtar@s0 dhe tani si nj hero sh)ma t
'eshin -atin e tijU Por kjo *)-t sh&irti kishte ndodh)r Bariatinski marr at )*)r0 dhe
m)nd t th)het &r nj &rkth/esi0 si ai e dshir)arA ksht) ishte ajoA 'etm &r t
ardh)r ke5 se inter&retimi n)k sht &iktoresk dhe &iktori ka &r t thn me an t
'e&rime'e t asaj 5 &o ndodh n mendjeU Hors(he*t .jithasht) ka tre.)ar
shk*5/eshm n &ikt)rat e tij0 t (i*at s/ri i m&reht dhe dor t 5ndr)eshm &r
kon(e&timin dhe hartimin e indi'idit dhe karakteristike kom2tare t &rshtatshme
atA Ai ka dshm)ar n .jethe m hert t &rmend)ra njoh)rit e tij e &iktoresk t
'rtetA m)nd t ai t 'ij0 madje edhe n nj &r2rje t &r-/t/r)ar nj &*otsisht t
mja-t)eshme &r t krij)ar nj trsi F
N m&arshme sht sh)m i -ort dhe t re-er)ar n det/r m t *art trsisht n
&r&)thje me Rah*0 t (i*t m)nd t &r2a**en artistt n.a 9(ham/* &rdor)r &ro(esin
e dor,imit 'etm si nj moti'0 ideja e &r.jithshme 2otrore@historike t ksaj
dor,imin -*akt .odit)r direkt trenat e t/re sesa 'et rea*itetit &r t sh&reh)r A do
5 ai e 2ri atA &or )n do Bariatinski0 ksht) 5 )n do t ja& &iktori 5eshi n -/t/r0
e kan 'n n katin e si&rm -oto e hedh)ra n.a kre) i &iktorit n km2t e sh&ats
sime0 5 t ket at t mos k)jtohet .jithmon0 se&se )n kam 5en dh)na0 e (i*a
'rteta &oetike k)ndr rea*e dhe *e.jitime sh5etsimin tim sh)m t 'rtet &raktik)ar
sh)m 'erdrRsse
Nj mir0 &or -oto d)het .jithasht) t 2j m t *art dhe m t .jer &retendimi
'*ers0 n mn/r t &ikt)r)ar &r m te&r &r t -it)ar nj 'end n nj ko*eksion t
artit0 nj 6),e) Kom2tar0 &asi dhomat &ri'ate t Pr.jithshm0 dhe m2ajt)rE Te**
kritikt thon &r .rim(at e jo &r t kna5)r nj interesat )ni'ersa*e dhe e &rjetshme
t 2ashkkohsit dhe 2re,at e ardhshm Por )n jam i 2ind)r se jo 'etm Bariatinski0
&or i .jith 2ashkkohsit dhe &asardhsit t .jith me &rjashtim t njanshm Art
idea*ist ima.e dash)r dhe t marr nj &rsht/&je t -ort t saj0 nse ata e din se
ajo ishte si n 5o-t se0 siB ishte kon(e&ti i &iktorit Qn 'et ishte n Bdo rast kjo
&r'oj0 k)r e &ash .jat &as *e=imit at sh5/rtim0 -oto n nj &)nim a&o nj *ito.ra-i
t m'onshm 9(ham/* 5ndron atje0 si nj Bi-)t0 &r t (i*in transaksioni dsht)ar0
&a as.j &atos t the**A ai e &ranon -atin e tij si nj t &ara(akt)ar E me.jithat kjo
sht n .jendje 5 t shohin nj &jes t historis t 'rtet kt)0 2ri nj &rsht/&je
t the** tra.jik n m)a0 sik)r &iktori ishte &r&jek)r .jith the**sin e 9(ham/* dhe
a-tsit e njer,'e t tij direkt n -/t/rn e tij0 &o,itn e tij0 .jest dhe &r t krij)ar nj
t det/r)eshme0 &or do t kishte njoh)r ajo n)k ishte Ather )n do t kishte &ar n
'end &iktorin si hero i (i*i d)het t &ikt)r)ar n -otoA Pash njeri)n e &o&)**it t tij0
kohn e tij0 -ata*i,mi e tij0 nj njeri si ai *ei2te dhe jet)ar n t0 dhe n kt mn/r ka
marr &ik sa m sh)m t .ja** s)*m0 n.a i (i*i ideja e -atit tra.jik t heroit dhe t
&o&)**it t tij0 edhe &se t trthort0 &or i ,h'i**)ar me nj -or( 5 do t kishte
h)m2)r &r-a5simin sim2o*ik &r 5**ime t kritik)t
Pr Na&o*eoni me -*am)rin n dor n )rn e Ar(o*e ishte nj *e.jend e &rha&)r0
&asaktsia i t (i*it ka 5en m &as .jet)r n.a h)*)mtime t detaj)ara historike0 si
&ika e -i**imit dhe a)tori,imi theme*ore Por k)r ishte n *idhje hedh)r e sh&ats
9(ham/* &ara sh&a**jes t ti** Pra0 kto jan raste t &akrahas)eshme 9ik)r artistin
Na&o*eon &a m2shtetjen e at/re n -)5i &r ra&ortin e historis0 dhe jo n
k)ndrshtim me historin e njoh)r0 ksht) 5 d)a t k)&toj se kokn e tij &r t
&ortreti,)ar at Fsi -itimtare 2arts standard i &o&)**it t tijF0 ai do t ket0 n 'end se
t ja& nj ta2*o historike0 'etm e&isod n.a nj no'e*a historike t dor,)ara n -oto
N)k sht n ndonj *nd historike t raste'e0 &r t 2esnik t (i*it ri&rodhimi i
interesit sht a5 e madhe 5 n)k ka sasin e de'ijimit &oetik tejd)kshm &rej saj
m)nd t kom&ensoj disa'anta,hin e dmit t ktij interesit n ti&aret karakteristike0
dhe t .jitha materia*et historikisht t rndsishme 5 an.a,hohen n jetn e artistit0
&rkasin kt) N mn/r 5 arti m tani m)nd t &*otsoni kt interes0 ajo
.jithasht) ka &r t kna5)r at0 dhe mos t &rdor mish n.a hija e tij Por0 nat/risht0
&r t &ikt)r)ar -oto0 si +ernet dhe Hors(he*t0 d)het t mit.eCesen n A*.jeri dhe n
Ka)ka,A ima,he si&as s)ndimit Rah*@s0 n)k ka ne'oj t *ar.ohet n.a st)dio0 se&se
makineri &r &r-a5sime t ti**a sht .jet)r tashm n 'e&rat e mhershme dhe n
*i2ra kost)m Pra0 ka rre.)** Rah* n Bdo rast a'anta,hin e komoditet &r t &iktorit
Ndrkoh0 ne kemi n mn/r 5 ne t &r-a5s)ar rea*i,min e &r-a5simit
historike Rah* .jat0 &or idea*i,mi n)k dshironi t hidhni -are n k)&timin e
Rah* ,2atohet 'etm0 n 'end se t njanshm t &redikojn at &r t tre.)ar atij
'endin e tij t drejt Ai do tPi .jej me a'anta,h m t madh k) &iktori d)het t
n=jerr materia*e &r inter&retimin e tij n 'end n.a ')* a&o &arashikimit0 si
historiA k)rr0 as dok)menta(ioni &r nj &r-a5sim 2esnik ende .jen nj interes n
ato &ika t (i*at &r&)then n &r.jithsi Nj 2etej Ama,on0 nj 2etej e *)-ts s
Trojs0 &iktori trajtojn 'etm &oetikisht e *ir0 se&se historia 'et shkon kt) n
&oe,i0 dhe nj shkatrrimi i Mer),a*emit m)nd me.jithat se kjo sht historike0 t jet
2esnik n)k ka *)ajt)r historikisht n.a &iktori0 se&se int)itn k/ sht ,hd)k)r0
mesa,het si.)roj &iktor jo Anha*t hin*In.*i(hen0 dhe nj 2esnik si demonstrim t
m)ndshme do asnj interes n t (i*n0 5 n.jarje distan(a e *idh)r0 takohen
a)dien(n Pra0 kjo sht n rre.)** n 5o-t se kt) n t .jitha0 n)k i je&et m te&r
kna5sin e nj interes n t 'rtet rea*e0 t (i*at 'etm m)nd t &*otsoj &or jo t
&*otA me.jithat0 j) ndoshta m)nd t &r&i5et t 2j nj moti' e-ekti'e &r
&r-a5simin e nj ide t &r.jithshme 2otrore@historike t saj0 siB sht 2r n.a
Ka)*2a(h Ssht &astaj n drejtim t 'rejtje'e ;shih sekt %%II3 D)het t 2a,ohet
m te&r n t &r2ashkt dhe n.a arti 'et 2r kon(e&tet njoh)ra e 2artsit e ide'e
t ti**a0 si n st)dimet e &h/sio.nomies akt)a*e dhe kost)met e he2renj'e t *asht
dhe romakt N kt drejtim0 ajo n)k sht e disk)t)eshme edhe rea*i,min e +ernet
shk)ar sh)m *ar.0 k)r ai kishte 5en re,)*tat i &)ns)ar me t 'rtet n.a ai i st)dion
se he2renjt e *asht n &r.jithsi dhe n sh)m 'eBori'e 2renda d)kej si ara2t
moderne 'esh)r0 so**A sht shr)ar do t thot as&ak t &r-a5s)ar &atriark0 &ro-ett
dhe &ersona*itete 2i2*ike si ara2t ka-e At 5 ai e ka -it)ar at0 dhe B-ar sht
-it)arL Ai de* n.a idet tona akt)a*e dhe t kna5)r thjesht nj &rej artit *ar.t .nj/er
interes etno.ra-ik &r t (i*at ajo n)k sht &r ne t 2jm me &r-a5sit e ktij **oji
dhe B-ar n)k sht shkrir a5 me interesin ton &oetik0 t ti**a si &r-a5sim .ja** e
nj sken n t (i*n ton Ora sht &r-shir direkt me
Ndrkoh0 nj njeri i madh ka ne'oj &r t shk)ar sh)m *ar. 'etm n drejtimin e
d)h)r n 'et'ete0 n mn/r 5 ata me si.)ri do t ek,a.jer)ar n.a imit)esit
&*otsisht Pr t dhn nj shem2)** t ksaj0 siB sht nj -oto e T D/(e
83
sken si
62reti Moasit n komandn e E*ise)t me -*et &r&jekjes &r B*irim ;40 d Kin.s !7E
!>@!#3 n kt mn/r &ara5et E
FMoasi0 nj0 njeri) i -ort i ri0 n.j/r ka-e t errt n n.j/r0 me nj n.j/ra skaj
-)stane** t shk)rtr0 e eks&o,)ar rastsisht n nj **oj 'eshjen indian0 .j)nj,)ar n
tok0 hark dhe shi.jet .ati &r ,jarr0 drejt)ar k)ndr dritare t ha&)r Pas tij )*et
&ro-etin0 edhe tr)&it ka-e ,h'esh)r0 rrah)r nj &a**to t 2ardh 'etm t km2'e0 dhe
inter&reton )rdhrimet e tij me *'i,jen e d)ar'e F Nj '*ers)es i ktij ima,hi0 thot0
d)ke i) re-er)ar -aktit se Hora(e +ernet kishte dhn n Re2e((a dhe M)dith mode*in
e tij &r mn/rat e ti**a t &r-a5simit0 jo &a ars/eE FQn n)k e di nse artisti i
h)m2jes s &rm2ajtjes -etare dhe &oetik n)k m2ajn sht k)ndr -itimit nj t
asht)@5)ajt)r histori e 'rtet0 ose n 2a*dness t/re @ t kthje**t si Re2e((a @ ose e
tmerrshme si k)r M)dith @ sh-a5et F
83
T &r-shira n mesin e ima,he'e t eks&o,its s artit n Londr t !"880 t
&rshkr)ar n K)nst2* !"88 Nr #G 9 4D7


K)ndr ksaj ne kemi .jetjen e 6oisi)t Pa&et/ n 6),e)n Lei&,i. nj shem2)** se
si n mn/r e-ekti'e **oji kom2tar m)nd t 'endosen0 &or edhe n skenat n.a
historia e *asht t m2ajn Lidh)r me kt ima,h0 k) e 2ija e Faraonit dhe shr2tori
i saj0 d)ket t jet E.ji&tasit ka-e me trenat 5 jan t njoh)ra &r ne n.a ka5 sh)m
mon)mente e.ji&tian0 me nj interes t 'eBant0 &asi ajo sht n .jendje t sje**
ndonj tjetr &rej &r-a5si'e t &an)mrta t t njjtit o2jekt0 k) t a**CIrts
&rsrit)ra makina **oje t moder)ara t artit idea*iste0 dmth -/t/rat .reke0 ne
.jithasht) t hasni Ni*it Por kjo sht 'etm &r shkak se ne se **oji e.ji&tian sht
me t 'rtet e njoh)r dhe d)ke sje** n mn/r t ma?'o**ster &r t &r-it)ar
Rem2randt dhe artist t tjer ho*ande, t r)ajt)r &r-a5simin n tre.imet 2i2*ike
njer,it &r-a5s)ar as Bi-)t e as ara2 n sot0 &or **oji ho*ande,e Pr t .jitha
&asi.)ris s0 me.jithat0 si Bi-)tt e *asht d)kej si0 ne e dim se kjo n)k d)kej si
ho*andisht0 dhe kan tani edhe &r &ak a sh)m idea*e a&o idea*e'e t ti&it k)**otjes0 e
(i*a ,'endsohet artin &r te ka &rdor)r0 &ra nj mas det/r)ar t *n asnj
kontradikt me idet akt)a*e Ndrkoh0 e n)k m)nd t mohoj se 'a,hdimi i ktij
**oji n asnj mn/r n)k &ara5et nj m)ndsi t 2ara2art t indi'id'e t ti**0 jeta
rea*e0 &)shtimin dhe n &r.jithsi t k)&t)ar karakteristikat e ndjenja'e t njeri)t dhe
sje**jet0 si n 5o-t se artisti i ti** n **ojet e kohs dhe t kom2it t tij madje edhe
d)ke marr si &r-a5sit d)ke na dhn admirimin Rem2randts madheA dhe ksht)
do t donte kt &re,antim0 t jet n 5o-t se n)k njihet edhe si i &r.jithshm &r ta
ndjek)r0 &or edhe si jo thjesht t hidhen &osht
XXX. Ar$umenti Pre#erenc mes artit !"e nat%rs.
D)het t *)-toj &r artin e t/re t &re-er)ar dhe t nat/rsL Ata n)k e 2jm at t
nat/rshmeA &or njer,it e 2jn kt &r ta0 dhe ksht) ne d)am t themi .jra n
*idhje me kt mosmarr'eshje
9hah) i Persis0 k)r ai 'i,itoi n )dhtimin e tij nj eks&o,it n Londr0 i 2e-as)ar
5 nj .omar &ikt)r)ar d)het t k)shtoj !GG Y &r t &as)r .jat nj rea*e Y "0 se&se
j) ende m)nd t n.asin n t 'rtet0 ne n)k e &ikt)r)ar dhe ksht) shkoi trsisht &r
nn'*ersim e P*atonit e artit k)ndr nat/rs ;shih sektit %%II3 nj N t k)ndrt0
He.e*i &ohon0 2)k)ria e artit t *ind)r n.a Fr/ma 5ndrojn a5 sh)m m e *art se sa
2)k)ria e nat/rs0 si t Fr/ms dhe &rodhimet e tij jan m t *arta se nat/rn dhe
-enomenet e saj Dhe 2ota d)ket n mn/r 5 me t 'rtet nj .omar &ikt)r)ar &r
m sh)m se nj t 'rtet t &a.)ar &r t dhn *i.jin He.e*it
Por ne n)k d)het t harrojm0 si.)risht0 se n &r(aktimin e Bmime'e t nj Bshtje0
.j e rra** ose 'shtirsia e &rok)rimit0 me &rjashtim t '*era'e t njjta0 sa h/n me
nj -aktorNse do t kishte nj mi*ion .omar &ikt)r)ar mir0 kt) k)ndrejt 'etm nj
ose nj .omar t mir disa t 'rtet0 n 'end t 5 tani e konsideron marrdhnie t
anasje**t n 'end0 ksht) 5 ra&orti Bmimi do t &r-a5soj krejt t ndr/shme0 si ajo
e ka .jet)r 9hah)n e Persis0 dhe d)an &astaj .omart e 'rtet jan me t 'rtet0 &ra
&a.)hen m e *art &r shkak se j) m)nd t n.asin at Por tani m2an -aktin se 'e&rat
e artit jan n &r.jithsi m rra**0 m2ajt)r ,akonisht m2i'*ersim e artit k)ndr
nat/rs n o2jekte nat/rore0 si e &rshtatshme0 madje e domosdoshme &r t
N the*20 t .jith do t &ranojn se0 &or n)k m)nd t jetojn &a t nat/rs &a
art Dhe 5 n &r.jithsi t nat/rs s artit n tr &ara&rin shr2ime'e0 ajo n)k
m)nd t 'rtet t ar.)mentojnA &or 'etm nse dhe n B-ar mase do t m)nd t
2j me nat/rn e artit dhe 2)k)ria sht e 2ara2art a&o edhe t ka*oj at N kt
drejtim0 sh)m si a'anta,h asht) si t nat/rshme dhe domosdoshmrisht i re-erohen
-a5et e artit Por ai n)k sht n &r&)thje konsiderat &a&ara.j/k)ar n Bdo as&ekt t
ti**
6 sakt0 ksht) 5 d)het t o-rojn shr2imet e artit n.a &astrtin dhe sasin e
kna5sis 5 ata jan n .jendje &r t ,.j)ar menjher0 shr2imet ,akonshm
nat/rs dhe o-rojn &arimin e saj sh)m0 se&se ato jan t drejt)ara n kt tejka*oj0
ksht) 5 me.jithat0 m)nd rea*iteti i Bi*tr ne i artit m2i thirrjes s nat/rs0
jasht,akonisht0 jo 'etm &r t arrit)r arritjet m t *arta artistike n 2)k)rin e
njeri)t dhe nat/rore0 &or edhe @ ndrsa art 'etm kt a&o at an e 5enies0 jets0
ministria m)nd t o-rojm sht rrit)r n t njjtn koh n &rsosjen m t *art0 @
jasht,akonisht t .jitha t &r t 2ashk)ar sht e-ekt e-ikas t jet e m)nd)r0 dhe n
kt mn/r t ka*oj artin n t njjtn koh n &)shtet dhe &as)ri e-ekte *ar.ta 6e
t .jitha Pt (i*at ata m)nd t si.)risht ka kom&o,ime t nj karakteri m i *art idea*
t Perndis0 Krishtit0 6aris0 en.jjt dhe shenjtort e 2jn0 &or arti d)het t jet
kt) me t 'rtet nj &rioritetA &or m te&r ajo sht &rioritet i nj &amend)ar
shnjestr t moder)ar si nj *artsi 5art arrit)r0 n 'end se nj 'i2rim si -*)t)r)ar
m2i nat/rnA dhe a5 sh)m *artsi -itimet artit m te&r0 ajo h)m2et -)5in
Pr 2)k)rin e He*en e 'rtet e Trojs sht shkatrr)ar hirA me .jith e=&en(e e
idea*i,im dhe sti*i,im t nj &ortret a&o nj stat)j e saj n)k do t kishte sje**A &o0
He*ena ishte nj her m e 2)k)ra e .ra'e0 siB ishte &ikt)r0 as &as5/rojn stat)js
n.j/rn e t/re dhe -orm m t mir se sa rea*iteti 5 ata ishin0 dhe kishte &r t *n
.jithBka n n.j/r dhe -orm 2ashk&)nojm0 &rsht/&jen e madhe nj &o&)** heroike
m)nd t 2j +etm k)ndr .ra'e n)k t &rkr/er t 2)k)ra t rea*itetit &ikt)r sht
si.)risht n a'anta,h n at 5 sht njo**a e t/re t m*Bis0 he5 .ro&a e t/re *i0
rritjen e k)5e e -a5et e saj0 me ,jarrin e s/'e t saj0 d)ke i dhn saj &rm2an
rre.)**sin0 marr -r/m jetn dhe sh&irtin dhe ne e karakteri,)ar n.a -orm dhe
n.j/ra e idea*in e nj .r)aje t 2)k)r m)nd t &r-a5soj n mn/r t 'a,hd)eshme
se B-ar rea*itetin0 edhe &se e saj n)k &ranoi t mos i &aa-t0 &or &oth)ajse .jithmon
na &ara5it)r0 a&o 'etm &rkohsisht &ara5et 9i n &r.jithsi 2)k)ri m t *art t
m)ndshme nat/rore t njer,'e sht idea* i 2)k)ris artistike 9e&se kjo n)k sht
&arimi sht njeri) m i 2)k)r i (i*i sht stat)ja m e 2)k)r .reke m t n.jashme0
&or kjo sht stat)ja m e 2)k)r0 e (i*a sht &o&)**i m i 2)k)r0 rea*iteti do t jet n
.jendje t n=jerrim m t n.jashme
K)jtoj n kt drejtim n ndrh/rjen e m&oshtme disa shem2)j t (i*at0 n mn/r
t kndshme &r t &ar mos2indjen ton k)ndr nda*imit idea*ist0 2)k)ri nat/rore0 t
mos 2r as.j &r t 2re,it t mendjes njer,ore0 si nj 2)k)ri arti0 'ijn n sh&tim
FB)k)ria s)2*ime e Demetri)s Po*ior(etes m)nd t0 siB th)het n.a P*)tark) n jetn
e tij0 m)nd t arrihet ose n.a artistt ose n.a sk)*&tort e kohs s tij0 &a'arsisht n.a
ato dit edhe artistt m t mdhenj jet)ar @ Athenae)s thot se A&e*it0 t &ro')arit
+en)s tij0 n.a kan O(eans rritet0 &asi Phr/ne0 si ata t ,h'esh)r n -esti'a*in0 i (i*i )
m2ajt &r nder t Ne&t)ni ) n.rit n det0 &rshkr)ar0 dhe Arno2i)s si.)r)ar se j) keni
&ikt)r)ar ima,het e +en)sit n t .jith Gre5in &asi kt 2)k)ri e -amshme F
FN dimrin e !"44@!"47 M artist'e .jerman n Rom kishte .jet)r nj i ri &ran
djem'e n d/5anin e nj k&)(ar0 i (i*i shr2e) st)dimet e t/re t &r2ashkta me
mode*in dhe n t .jitha &jest e nj 2)k)ri tre.oi se t &rm2)sh)r t .jitha krkesat
e artit dhe &r t k)jt)ar str)kt)rat -isnike rinore e 'jetr ishte n .jendje Nj**oj
sht i njoh)r si ThorCa*dsen n.a 2)k)ria e nj 2ari) n.a Nam&a.na0 i (i*i shr2e) n
at Gan/mede si nj mode*0 &astaj ka*oi ishte &r t 2r ato stat)j t admir)eshme
&r t0 ai ka &r t &rsrit)r tashm " her n mermer &as)r m)ndsi Nj dit
shko'a ;Thiers(h3 n Rom me d/ artist t rinj0 nj &iktor dhe sk)*&tor0 n.a +atikani0
.jat +ia M)*ia &as Farnesina deri Pa&ritmas ) nda* n &iktorit A i ri i 2)k)ris
&a,akont jasht re.jistrit t &r2ashkt e kishte ka&)r 'mendjen e tij dhe ha2in e
tij Ai ishte nj her me t n 2ised0 dhe s sh&ejti ne ndan admirimin e &iktoritAi
ishte n=ns i nj 2)k&jeks Ne e ndjek)r at n sht&in e tij n a-rsi0 dhe artistt
ishin t 2ashk)ar s sh&ejti me mjeshtri dhe antart e -ami*jes e tij &r 'endndodhjen
dhe .jendjen n t (i*n ata do t d)het at &r &)nn e t/re Mo nj -orm t 'etme t
rinjt e t .jitha 5 kam &ar n Rom0 d)kej m)a karakterin e t rinj'e meshk)j
sidomos en.j** dhe sh&rehja ndjeshm i &a-ajsis dhe mora*it t t/re n &ikt)r e
Ra&hae*@s ka5 2esnikrisht dhe *)ajn n mn/r t &astr0 si k/ dja* F;Thiers(h 0
K)nst2* !"G !"7!3
F9e&se sht k)r &r&jekje 'etm serio,e t ti**a0 jo m)n.esa e m)ndsi'e0 t ti**a si
ato 5 so**i nje ,onje k)&tim&*ot0 t Baroneshs 'on Rheden0 disa 'ite m &ar0 k)r
ajo e so**i +i(toria A*2ano 2)k)r n Rom &r atje n.a Artistt m t mir mode*)ar
&r t &ikt)r)ar dhe t trhe5)r K)shdo 5 2anonte n at koh n Rom do t m2ani
mend 'a*t me t (i*at &je** -/t/rn m t 2)k)r0 dhe marr'eshje t &r.jithshme 5
i ti**0 n *idhje me k)shtet e &ajt)eshmris0 a&o &astrtin e -orma'e t saj t d/ t
.jitha 'e&rat e artit n Rom e=(e*0 si dhe sim)*on artistt 5ndrojn mja-t e
&aarritshme F ;R)mohr ita* H)*)mt)esit I9 $43
Tani artisti i &*5en t mode*e'e t mrek)**)eshm0 n.a t (i*at n kto shem2)j
ishte t -*asim ende kan ndr/sh)ar nj .j e 'o.*A &or ai e ka 2r ksht) 5 ata me
t 'rtet e 2)k)rA &or ajo ishte me '*er t &rmendetL Ai i &*5en en.jjt0
&erndesha e 2r &rej tij0 dhe &r kt 5**im ata kan 5en t dhn nj sh&rehje t
nj *'i,je0 mode*et n)k kan Dhe si.)risht kjo sht nj a'anta,h i madh i artit 5
ata m)ndA &or m)nd artisti n *'i,jet m t kndshm0 sht/&jen m idea*e m sh)m
se nat/ra m)nd t n t .jithaL Kjo n)k sht 'etm sh)m e *eht &r t 2r0 se
shi-rat m t &rsos)r t &ranishm n t njjtn koh t *'i,jes m t kndshm0
kan sh&rehjen m idea*0 ose 'etm n -rontin e artistit Edhe0 me.jithat0 k) sh&rehja
m -isnike nat/ra e t (i*it sht e a-t0 &as5/rohet n nj 'i,ione jo t &rkr/er t
2)k)ra t .ja**a0 arti do t d)het t sh&je.oj n .jendje &r t arrit)r t njjtin e-ekt
me mjetet e t/re t n.)rt
:-ar i 2)k)ris njer,ore0 n)k sht m &ak e 'rtet &r 2)k)rin
&iktoreske Artisti d)het t jet i *)mt)r0 nse ia de*0 shem2)j dhe momentet e 2)k)ri
t ti**0 t ti**a si ajo sht n .jendje t 'et t o-rojn nj nat/r t -a'orshme0
&ra-rsisht ri&rodh)ar n a2-*a(hendem -at)ratA 'etm se ai ka a'anta,hin e jo me t
'rtet si nj ms)es0 &or si st)dent i nat/rs0 shnime t 2)k)ra t ti&it m)nd t
krijoj dhe t &rjetsojn 'et'eten Ajo m)nd t jet 5 nj &ei,a,hi sht sh)m e
rra** e ti** 5 artisti n)k sht diBka 5 j) im&onojn0 he5 at0 ndr/shoj at0 ose t
dshironi &r t ndr/sh)ar &r t &rodh)ar nj t )ni-ik)ar t jet e m)nd)r dhe t
&r5endr)ar &rsht/&je t -a'orshmeA &or has)r ndonjher &ik&amjet 5 j) thoni
'etes0 ata d)het t ja&in0 si ata jan0 nj ima,hA &o kjo sht n krkim edhe n
)dhtime n &ik&amje t ti**a Por k) &ei,a,hi nat/ror artist n ima,hin e n)k ka
2r sa d)het0 ata m)nd t &r marrdhniet 5 jan artist krejtsisht i &aarritshm0 a5
sh)m n *idhje me at &r t 2r m tej se n)k ka &amje &ikt)r)ar0 &amje t (i*at0 n
interes t artit jo 'etm n rritje0 Njer,it m)nd t ,'endsoj nj &amje t do2ishme
t nj ma*i0 &r t dhn nj &amje t detit n nj drit t 2)k)r n t .jitha &aa-tsis
nj ima,h t mir A n)k do ta &ranojn kt0 ksht) 5 j) m)nd t &/esni dik nse
ai do t &re-eronte nj her n km2 n Gjirin e Na&o*it0 e &ei,a,hit0 5 &ara se t
&rha&et s/t0 ose e kan konsider)ar 'etm n mn/r t her &eisa,het m t
2)k)ra t N*a)de Lorrain0 Po)ssin0 ose n 'end do t doja 5 t ket ato &ei,a,h n
dhomn e tij .jithmon jasht dritares s tij0 ose kjoA ai n)k do domosdoshmrisht t
&re-eronte t &arL Ndrsa ai me si.)ri ndoshta &ei,a,h n.a K*od Lorrain 'end kemi
&rher0 si &rsht/&je sh)m m t &as)r dhe m intensi'e t nj &ei,a,h t n.jashme
nat/rore her d)an t ken &rkohsisht Por kto jan raste t &akrahas)eshme N
Bdo rast0 je&et &ei,a,hin &ikt)r)ar &ara a'anta,hin e 'rtet &r t 5en n .jendje 5
t jet me t 'rtet i -iks)ar0 dhe &astaj &as)r ne'oj t 5ndrojm .jithmon rishtas
n konsiderat &r t &orosis
Edhe art@historike dhe interes art@kritike dhe art 9hko**a n at (onnoisse)rs
s&e(i-ike artit si &r t marr n &ei,a,h &ikt)r)ar0 interes n at 5 ne t .jith e
imitimit t s)ksesshm t nat/rs n -oto m)nd t na e ,'endsoj asnj &ei,a,h t
'rtet E'er k*asi-ikon &ei,a,h &ikt)r)ar e t .jith &rod)kte'e t mendjes njer,ore
dhe0 d)ke -it)ar rndsi dhe marrdhniet n m2are'ajtjen e &ei,a,hit nat/rorA 5
kan 2r nj &ei,a,h 'et'ete0 kjo e 2n njer,it m &ak t shtrenjt se t &ei,a,hit
nat/rorA n nat/rore ai n)k .jen ars/e &r t admirojn -)5in e &o&)**it t t/re Pra0
m2ani t mir &ikt)r)ar &ei,a,hin .jithmon disa interes res&ekton dhe '*er m2i
shtimin m t 2)k)r t 'rtetA &or 'etm n 2a, t marrdhnie'e t (akt)araA n
&r.jithsi n)k sht i di,ajn)ar at &r t 2r t njjtn .j
Le t kthehemi t arrit)rat m t *arta t artit0 nat/ra n)k m)nd t na tre.ojn 5art
se si 2ota e artit nj .j/katA &or me t 'rtet na merr &r artin e ti** m &arL Ne
kemi &amjen e d)kshme0 ata jan0 'etm t 2j iden e tij0 e disk)t)eshme se sa
kemi 2r atA &o sh)mi(a e njer,'e t (i*t e konsiderojn 'eten e t/re t artit0 t
jet n k)ndrshtim me sti*0 .r)&imi0 e-ekti n.j/ra e ima,hit k)r t mend)arit e
Bshtjes .j/5sore 2otrore0 ndoshta edhe t .jeni kt &rm2ajtje e -oto krejtsisht t
&arndsishme &r artin e tij t &er-orman(sAdhe n)k e konsiderojn 'eten t artit0
n)k do t dini se B-ar &r t 2r t skens B)ditshmeA &or n Bdo rast -oto.ra-ia n)k
sht a5 i the** dhe i -)5ishm n mendjen e njer,'e t)ristik0 si nj0 as.j arti nis t
*)*,oj0 'e&r e 'rtet e drejtsis h/jnore0 sht k)ndr tij a&o at/re m a-tsi t
(i*it ai merr &jes0 &raktik)ar0 me.jithat0 kjo me si.)ri0 njer,it m)nd t &a&rek)r
n.a -a5et0 me t (i*in arti *'i, at me an t ima,hitA &a &as)r emo(ion m t -ort 5
sht n .jendje t &rodhoj at n t .jitha n.a ima,het0 ne m)nd t arrijn '*ern
dhe -)5in e RHhr)n.en m t '*e-shme dhe m t nat/rshme
N t .jitha kto .jra ne kishim &aras/sh artet 'i,)a*eA n.jashme0 &or &asi kjo
sht e 'rtet e &oe,is T .jitha ndjenjat 5 m)nd t n.ja**)r n.a &oe,ia0 jan
'etm A2k*In.e e at/re 5 sht n .jendje t sje** jetn e rra** me &astrtin dhe
)nanimitet t ti**0 &or me -)5i m t madhe n mn/r dis&ro&or(iona*e Gjithasht)
ka nj &oe,i t jets si -ja*t Edhe &se n mes t 2i,nese'e tona0 mes *i2ra'e0
-oto.ra-i0 motort me a')**0 n rre.)**at tona kon'en(iona*e dhe 2iseda'e0 arsimi /n
n.a -orma -ja*0 ne harrojm se si t *eht t .jith se n)k ka t ti**0 dhe t *eht t
2esojn at 5 sht &oe,i0 sht 'etm n *i2rat redakt)ar n.a Goethe0 9(hi**er0
Qh*and0 Heine0 m)nd t .jenden 5 kan s(oo&ed ende 'eten 'etm n.a &oe,ia e
jets Por n)k e m2ani mend nj ose tjetr &r nj koh k)r ai 'et trho5i direkt n.a
jeta0 at 5 ai e .jeti t ,h'esh)r 'etm &rsri n &oe,in e &oetit
Ajo )dhton dik)sh &rmes ma*e'eA ai sht i shndosh0 mendja e tij sht e
ha&)r0 nat/ra t mdha dhe t ndr/shme0 thjeshtsi dhe ende risi e ,akonet e &o&)**it0
kom&ania ndr/sh)ar )dhtimit0 ekonomia A*&ine0 'aj,a ka-e0 an.*e, B)ditshme0 2ie
n .j)m &r tin.)jt e &/**it0 tri(k*in. )jrat ma*ore me mendimet e sht&is0 me
sh&resn e skena'e t nesrmen0 n mn.jes ajri i -reskt ma*ore0 rritje die**i0 aroma e
2im'e0 -or(a e e*emente'e0 dshira e 2rendshmeA E-ekti i &r.jithshm i (i*i n)k
sht as &oe,i0 dhe t (i*t do t d)an &r t dhn kt &oe,i e rea*itetit &r &oe,in
m t 2)k)r
Por ne .jithasht) njohim &rsri meritat e &oems :-ar kam (it)ar atje0 t .jith
m)nd t jen s 2ashk) dhe t &)nojn s 2ashk) n nj )dhtim0 &or sht me t
'rtet e *eht rasti dhe sht ajo si thjesht rasti N)k m)nd ta r)ani t .jith &oemn
e n)m2in. *odhje0 t .jith mr,in0 t .jith &a&astrtia0 t .jitha .rindjet me
*akmis dhe &oshtrsi0 nastiness .jitha 5 ne 2jm Gjat )dhtimit akt)a*e0 dhe kjo
do t0 rastsisht0 m e 2)k)r0 d)het t marr n 2*erjen N*ean ajo &rm2*edh at 5
harmoni,on n nj e-ekt krejtsisht t kna5shme n mendje0 ajo sho5rohet me
m),ikn e 'ar.)t dhe m)nd t ndihmoj si Reise*ied ,2)k)r)ar )dhtimin 'et Ne
m)nd ta 2j kt n 'end t )dhtimit t rra**a dhe t k)sht)eshme n Bdo moment
kan as.j Dhe m n -)nd m)nd t Boj &oe,i tona ima.jinat n ,onat m t *arta
sesa rea*iteti0 n t (i*at m)nd t jen 'etm t )dhtojn me tre.oni
Dhe ksht) kjo sht n the*2 e &ado2ishme0 5 arti dhe nat/ra n -a'or t t/re dhe
t &r-itojn n &r.jithsi ar.)mentojn0 &or n 5o-t se ndonj n.a &r-itimet e tjera
d)het t &ranoj t marrdhnie'e t (akt)ara Kjo sht e 5art &o,i(ioni &r t 'n
at n s/ dhe &r t '*ersojm siB d)het
Le t shohim tani0 &or m sh)m n nj mn/r0 &or ne do t d)het t &ranoj se
sht me m),ik dhe arkitekt)r ndr/she se sa me artet 'i,)a*e dhe &oe,i0 me k)sht
ato artet sht)ar &r t sje** &r-itimet e shr2ime'e t Bi*tr t jets t reja0 n.a t
(i*at kjo n)k sht ek)i'a*ente dhe 'shtir se nj o-ron ana*o.e :-ar 2ni t .jitha
sh&e**a nat/rore dhe BoCers k)ndr sht&is m t thjesht t 2animit0 dhe thon &r
kndimin e nj , t 5art t njeri)t t kn.s 2i*2i*i@s ;&r'eB k*asi-ikimit t tij n
&ran'er3 Po0 me.jithat0 artet 'i,)a*e d)het t shkoj nj rr). t .jat t ,h'i**imit
&ara se ata arritn 'etm nat/rn e &r2ashkt0 t ka*oj n m),ik dhe arkitekt)r t
njjt n.a ha&at e &arA dhe ksht) 5 n the*2 do t marr asnj ri'a*itet midis
mjedisit nat/ror dhe kto artit &r shkak t 5 n -i**im &r t m2et)r &ra&a ksaj Le
&randaj edhe nn re-eren( at mnjan n mn/r 5 ajo t konsiderojn
marrdhnien e arte'e 'i,)a*e n nat/r &or n.a nj knd'shtrim tjetr se m &ar
Pra &ak0 arti ka t 2j n Bdo as&ekt ndaj nat/rs0 ka5 &ak 5 ajo ka &r t ndar
&rej saj0 &or asht) si j) t 'a,hdoj t jet i rrnjos)r n .ehends t 'eshin si -r)ta &r
ta T .jitha rre.)**at 5 arti m)nd t &retendojn t jen0 e saj t &rshkr)ara n.a
nat/ra e njer,'e dhe .jra'e 5 erdhi &ara artit dhe sht si shtes e Arte'eA kjo '*en
'etm &r hera)s,)s(hI*en n *idhje me 5**imin e artit t &astr dhe t 5art T
.jitha harton dhe -orma0 arti ka jo 'etm -i**imisht &r t n=jerr n.a nat/ra0 &or edhe
'a,hdon t trhe5 .ehends reja at0 &rndr/she ai 'des n sti*in dhe nat/rn
kon'en(iona*e Njeri) dn)ar imitim i &astr i nat/rs &rmes artitA &or m ke5 sht
imitim i &astr i artit n.a arti 'etm e m2an d)ke marr 'etm nj rnie t re n
nat/rn &ara
Mo se arti .jithnj do t -i**ojn n.a e &ara n.a nat/raA ather ata .jithmon do t
-i**ojn me t njjtn &a&r'oj N art m &ar sht nj ka&ita* i madh0 i (i*i ka &r
t 2r 2i,nes m 'onA &or kr/e5/teti ka5 &ak &ara sht rrit)r n.a -akti se sht/**a'e
deri &arat ek,ist)ese rrot)**on n mn/r .jithnj e re0 ajo sht rasti me ka&ita*in e
m2*edh)r artitA 'etm n.a &)set0 -)shat dhe &/jet e jets nat/rore jan .jithnj sht
se si ajo &randaj 'etm d)het t aksione'e t saj ori.jina*e0 k)rsin0 -r/ma e artist'e
kishte &r t arrit)r at0 &or n)k m)nd t marr n.a Bestande tij
9i.)risht0 5 n.a t drejtat 5ndron n kom2inimin e d/ -aktor'e0 ajo m)n.on
srish jo t njanshme0 t (i*at s sh&ejti sh&ejti t sje** njri@tjetrin me sh&r-i**jen
a&o edhe mohimin e &r&arsis s k)ndrt
Leonardo da +in(i0 n traktat t tij n &ikt)r ;A2h743E Fnj &iktor n)k d)het t
imitoj mn/rn e tjetrit0 &rndr/she ai sht 'etm nj ni&0 &or n)k 5)het 2ir i
nat/rs0 se&se .jrat n nat/r jan a5 e madhe 2o**k n dis&o,i(ion0 5 rek)rs n
'end &r t marr kto nat/rn e 'et0 si me mjeshtra'e t tjer t (i*t jan .jithasht)
shkoi me t n shko** F N t k)ndrt0 thot 95)ar(ione
!3
0 nj n.a artistt0 i (i*i n
shek)**in e !>0 '*era e *art e artit t *asht rin.ja**)r Fdo t ishte sh)m 5esharake
&r t ,.jedh)r mir0 Lartin0 madhshtore me s/t e mi n nat/r0 a2.eCinnen at me
-or(at e 'eta t d)an0 se&se &araardhsit tan t mdha .reke t .jat 5 m -isnike
dhe &r-a5simin e '*er estone,t kon-isk)ar0 dhe ksht) 5 ne m)nd tashm t
merrni n.a -)rra e t/re t arit &astr)ar se ne 'etm d)het t marr ke5ardhjen
a)sk*a)2end n.a m2et)rinat dhe e konsideron nat/rn si -itim i 'ar-r i nj jete t
tret)r F
43

!3
Pas Goethe@s K ) A*t0 m2*edh)ra Torks0 +**imi 7D 9 !8>
43
Nj mjeshtr i artit -ran(e,e t .j/sms s d/t t shek)**it t ka*)ar edhe
nda*oi st)dentt e tij &r t st)di)ar nat/rn0 Fn mn/r 5 t mos &rishin
shijenF ;6e/er0 Ges(h D Fran, Pikt)r3


T d/ thniet d)ket n k)ndrshtim t &*ot me njri@tjetrin0 &or jan &o a5 2inds0
n 5o-t se ata jan 'etm 2inds *idh)r :do 2*erjen e re0 arti n)k 'jen m &ak se i
Bi*tr e &ar 'etm n.a nat/ra di 2ota0 &or 'etm n dhe t rritet n -)5i t ndjeshme
dhe *artsi m2i 2a,n e 2*erjes m&arshm
9ik)r artistin &r t ms)ar diBka m sh)m &r nat/rn0 arti do t jet n samitin e
dhe n -)nd t sajA &or sht kjo ars/e sh)m n)k m)nd t arrijn n -)nd0 se&se
nat/ra n t (i*n ne me t 'rtet kt) n artin &r t k)&t)ar .jith jetn jasht artit
me0 n)k 'jen n nj -)nd0 &or ka 'a,hd)ar dhe ,h'i**)ar m tejA dhe n 5o-t se ne
d)het t &ranoj0 se n)k m)nd t jet -i.)ra idea*e e artit .rek dhe Ra&hae*@s t
ka*oj0 madje re*ati'isht *ejojn 'aria(ione 'etm t 'o.*a0 n mn/r 5 t mos
,2resin n.a maja sht arrit)r &rsri0 ksht) 5 n)k do t ket kt 'aria(ione t
'eBanta 'etm n.a nat/ra m)nd t trhe50 dhe 'etm &r shkak t 'aria(ione'e t
ti**a0 t artit 5 *'i, n shi-ra t ti**a idea*e0 ende r)ajn interesin Por &o0 arti n)k
sht i k)-i,)ar 'etm n -)shn e -orma'e idea*eA &r idea*i,in. ajo sht .jithasht)
nj karakteri,imA e m the** n artin an.a,hohet me det/rn e t/re n -)shat e 'rteta
t jets0 m sh)m s)2stan( dhe -orm m)nd t msojn &rej t/re dhe kan &r t
trhe5)rA &o kjo sht0 si kam &rdor)r &r t ;sekt %%+II3 s).jer)ar0 m)nd t 'ij
nj koh k) j) m)nd t rris &rsosmri0 e nj n shi-ra t 'etme n)k e di se deri t
&r,n0 siB sht sht/r0 &or sht n -akt n se ata jan m t k)-i,)ar deri n &ikn
k)*min e &r-a5si'e0 dhe s)2'en(ione n.a idea*i,im t ides s t/re n.a shi-rat e
)*ta n km2 me a'anta,h &r karakteristike
9i tani e ka o)t.roCin. artin n.a rea*iteti nat/rore0 .jithmon &r t trhe5)r
sho-ert t reja n.a ajo0 dhe ajo .jithasht) e m)nd)r n t .jitha ant &r t
m2shtetet n t Ajo m)nd0 &or 'etm nse ato jan interesat nat/rore n)k
tjetrsohet0 n 'end t interesa'e t 2ots 0 e jets0 e 2esimit0 &r'eB artit t 2ra0 e
&ranon si interesat e saj me dash)ri0 n 'end se thjesht shikoni nj 2a, indi-erent &r
hartimin e t/re sht n drejtim t ka5 sh)m ent),iast artit Nj s)*m &ik t n)k
m)n.on Feja merr -)rB dhe da*t &r o2jekte t k)*tit n tem&)jt e t/re0
demonstrats historis dhe -iksimin shem2)j *arts)ese dhe *ajmrime'e n ndrtesat
&)2*ike dhe sa**at n krkes Njohja mirnjohs &r meritat e njer,'e t mdhenj do
t -*asin n mon)mentetA &a**atet e 6adh ,2)k)ro 'eten me sk)*&t)ra n nj shka**
t madhe dhe 2anesat e t 'e.j*'e me t ti** nj sti* t 'o.* n &rshtatshmris me
rrethanat dhe &re-eren(at e 2anor'e Pra0 sht arti n 'end t nj m2retri n jet0
nj e*ement dekorati'e e jets 'et
Kjo sht tok e &r2ashkt ishte ajo e artit t *asht sh)m m te&r se sa e jona0
kr/esisht n shko**at e artit0 k*)2et e artit0 ko*eksione'e t artit0 re'ista'e artit
ek,isten(n e t/re0 *ar. n.a &jesa tjetr e jets BonA me.jithat0 2ota e *asht e kt/re
.j/kata'e dhe instit)(ione'e t artit A2sonder)n.s ende n)k e di
M) d)het tani 5 ish@ra&ort n &r.jithsi sht nj thirrje t -a'orshme0 sesa ajo 5
ek,iston sot me ne0 me k)sht 5 arti n.a rootin. e t/re n jetn edhe m sh)m -)5i e
jets0 jeta kishte m sh)m 2i,h)teri0 ksht) 5 j) m)nd t0 &or marrdhnia e 'jetr
n)k t sje** n mendje &rsri0 dhe n)k dshiron t -itoj n.a ne.a(ione'e e &r-itimet
&o,iti'e t marrdhnie'e t m&arshme 9)&o,oni se j) ho5i n.a akademit e artit0
sho5atat e artit0 etj0 ksht) 5 n kt mn/r do t e*iminoj artin 'et Gjithasht)
ajo do t jet ,hd)k)r 'rtet sh)m *ar.0 ata donin &r t 2r art thjesht nnshtr)ar
&jesn tjetr t jets dhe dnimin e saj n nj *idhje &rej sk**a'i me toA ajo ishte edhe
n jo koht e *ashta rastit Ka edhe .,imin t)aj e arte'e Dik)sh m)nd t thot
'etmE m sh)m artit 2het i shk&)t)r n.a &jesa tjetr e jets0 a5 m sh)m h)m2et
e m2shtet nat/rore dhe sht n rre,ik0 si t th)ash0 n interes t t/re t n.e( n
'end
Nse t ti**a -ormsimin e je nj n.a majat m t *arta0 t (i*at0 rea*itet a&o nat/rs
t kom2in)ar n k)&timin e tre.)ar0 e ' me radh n.a 'etA ksht) 5 n)k sht maja
m e *artKjo .jithmon do t jet -eja e 5 si.)risht n)k sht arti i ka 2or=h
ori.jinn e saj0 &or tani edhe arti i je& -or(n m t *art t drejtimit t a)tomjetit dhe
e saj &rshndet &asoja t rndsishme
XXXI. Pamje #antai e bukuris !"e artit.
Nj n.a m t ,akonshme t B)k)ra Art +ieCs m2*edh 'arsin e 2)k)ris dhe artit
t ima.jinats &r &ik estetike kr/esore N takim kt &ik&amje0 )n kra'at n nj
2ised kam d.j)ar m &ar &rsri nj her n Lei&,i.er K)nst'erein0 5 m2ahet n.a
nj njohs i artit0 domethnia e t (i*it sht .jet)r n art@-ish 5 n.a njohja e tij se
2ordi i saj i drejtor'e sht nj n.a instit)(ionet m t rndsishme t artit ka ka*)ar
0 N -ormn e sh)m trhe5s m2ajt)r0 dhe si.)risht0 sh)m kna5shme .jet)r n.a
.jith 5 sh&ie n t njjtin drejtim t &r.jithshm0 &re,antimi ishte 'etm nj
karakteristik e Gene**i s0 e (i*a -o*sit nderoi nj &a k)shte0 admirim ksht)
ent),iaste K/ artist ishte nj .jeni0 kan sh5)ar0 re.jistroi kohn e tij0 the*2in tr)est e
artit dhe a)s&rI.e n 'e&rat e tij9e&se n se n)k sht esen(a0 5**imi i artitL M) keni
&r t shr2/er nj interes estetike0 i (i*i sht i &a'ar)r n.a t .jitha interesat e
tjera N)k sht nj -)sh e 2)k)ris0 at0 t marr nj interes n &retendimin &a
*idhje me Bdo &rm2ajtje mora*e a&o t tjera0 t (i*at ne ,akonisht '*ern Me&ini0 dhe
sht det/ra e artit &r t kna5)r kt interes Por kjo kna5si do t .jeneroj t
-it)ar n.a nj *oj e ima.jinats0 t (i*at kan &r t &)n)ar n t artistit me -)5in m
t madhe t m)ndshme dhe t &as)ris 5 t jen d)ke ) ,h'i**)ar srish n .,imin e
artCork Pr B-ar do t *)het0 ajo ishte e &arndsishme Pas ksaj0 o2jektet e d)h)ra
jan &r &r-a5simin artistik t ti** 5 t *ejoj i *iri m t .ja** t ,h'i**imit00
-)5ishm t ksaj *ojeA &r m te&r0 kna5si n 2)k)rin d)het t &ainteres)ar @
Kjo0 nse jo t .jitha -ja*t0 &or k)&timi i *i.jrats0 a5 sa shnimet e mia n *idhje me
t 6e &ak -ja*0 2)k)rin dhe artit jan 2r kr/esisht t 'ar)r n.a nj akti'itet akti'
dhe &er(e&t)es t ima.jinats
I (i*i tani do t jet n .jendje 'arsia e artit dhe &r t moh)ar n t .jitha n nj
k)&tim 2)k)rin e ima.jinats Pr mn/rn se si m)nd nj artist &a nj &ron
krij)ese inte*ekt)a*e0 B-ar sht ima.jinat0 t krijoj dhe t rre.)**oje0 a5 sa njeri)
n)k dshiron t jet i k)-i,)ar n imitim &rej sk**a'i e nat/rs0 arte'e0 dhe si enjo/er
&a ,.jimin e *)ajn ima.jinatn n.a .,imin artCork e t/re0 n 5o-t se j) domethn
*oj t ha&)r do t thrras ima.jinatn Por tani sht diBka0 &or 'etm kjo n)k sht
e 2)k)r0 5 n.a nj *oj -anta,i0 ajo ishte edhe a**er*e2ha-teste0 sht krij)ar dhe
.jeneron nj *oj &rkats &rsri0 se&se ajo 5 monstrosities ima.jinata m)nd t
*)aj Prk)ndra,i0 ende &/esin0 k) ima.jinatn &r t )dhhe5)r krijimet e t/re0
or.ani,ojn0 -ren)ar0 si &r t n.rit)r &r t krij)ar ndonj .j 'etm Fantasti(0
B)ditshm a&o Bi*tr shmt)ar0 dhe d)ket se kt) tek )n &ikn kr/esore t shtrihen
n s5arimin dhe ,h'i**imi ajo rndsi0 ksht) 5 n.a sh&a**ja e 2)k)ris &as ori.jins
s saj n.a ima.jinats nj dek*arat ini(i)ar 'etm0 m the*2sore sht 5 t
shikojm &r t P/etja sht0 nse ajo t .jendet n 'rejtjet dhe ',h.imet e
sh&je.im0 at 5 n)k sht e 5 n)k kan0 @ 5 *eksion n 'et'ete n)k sht dash)r t
.rmoj n&r *i2ra n t Pra0 ne do t shkojm dorn ton &ak m a-r &r s/nim
si&as korni, dhe j)sti-ikimi m kon'en(iona*e rr).t e t/re
9h&je.imi i 2)k)r d)ke i) re-er)ar &r t ima.jinats0 t &r-a5s)ar n mn/r t
'eBant n.a 9o*.er0 Thite0 T ' H)m2o*dt0 Hettner0 KRst*in ) A0 n 2a,0 &ak a
sh)m t .jer s&astrim0 i ,akonshm As&ektet e m&oshtme F)5ia krij)ese -orm)es
i mendjes 5)het ima.jinat N.a kjo &ron t 'rtet 'aret krijimin n.a Bdo 2)k)ri
artistike Nj d)het &or &r t &r.jiths)ar no(ionin e 'etm ima.jinats njer,ore0
dhe &r t rrit)r n mn/r 5 t -*asin e nj ima.jinats h/jnore m)nd0 &asi 5 sht
nj &rind0 t .jitha 2)k)ri nat/rore jo 'etm .jith&r-shirse0 &or n trsin e saj n
'et'ete nj trsi t 2)k)r kr/erjen n krijimin dhe desi.n 0 2ota ers(hein*i(hen t
sht/&)r n mn/r t 'etm m t *art0 k)r artisti sht o&er)ar n krijimin dhe
&rojektimin e 'e&ra'e t tij ers(hein*i(hen indi'id)a*e Artisti e drejt0 &or ka me
&)nn e tij 'etm na(h,)s(ha--en krijimit h/jnor0 n k)&timin e t marr me 'ete t
njjtn .j0 kjo sht 5 j) t jetoni sh&irtin e artistit &as mendimit imanen( n 'et
h/jnore0 endje mendon dhe n kt mn/r &)na e tij me nj dek*arat h/jnore
krijimtaris Fort n 'et'ete sht identi-ik)ar ose konsider)ar si nj imitim t krijimit
h/jnor0 n 5o-t se Perndia i kishte dhn dh)nti t artistit t tij t krijimit me nj
shkndij t kom&eten(a'e t 'eta krij)ese
Pas ksaj0 krijimi sht .jithBka 5 sht e 2)k)r n.a toka deri n majn m t *art
dhe m t &r5a-)ar nj &)n e ima.jinats A ka diBka &r a5 sa ajo m)nd t ket
mn/rn e ori.jins s ima.jinats h/jnore ose n k)&timin e ksaj t 'a,hd)eshme
ima.jinats krij)ese njer,ore 2)k)r Por0 &r a5 sa ima.jinatn h/jnore dhe
ima.jinatn e nj artisti kr/er m)nd t jet &rmend)r n krijimin e 2)k)ris si nj
&)ne me t 'rtet t *ir dhe harmonike0 edhe rnia e ima.jinats h/jnore n
&r(aktimin e 2)k)ris m)nd t shman.ej dhe &r kt ars/e t (i*at 2jn sa d)het 5
kto Gjej re-),ojn t mistike0 5 krkon &rona nj o&era(ion me t 'rtet t *ir dhe
harmonik t ima.jinats t krijimit t 2)k)rA 'etm se ai sht &astaj k)-i,)ar n
2)k)ri nat/rore &r t 2r nj an t &ran)eshm t -)nksionimit t ima.jinats me
2)k)rin &ara5et &r t r)ajt)r res&ektin e mandatit t tij n ima.jinatn0 ose
&rjasht)ar 2)k)rin nat/rore t kon(e&te'e t 2)k)ris n t .jitha
6e mn/rn e .jenerimit t 2)k)ris n&rmjet ima.jinats 5 sht 'ar)r n nj jo
m &ak e rndsishme &r 2)k)rin0 F)5ia &ra&a'e&r)ese e tij &r t ima.jinats s
2ashk) k)r t sht/&ni ima.jinatn e 2)k)r shij)ar at n &r&)thje me rrethanat n
int)it0 re.jistrimin0 &r'etsimin e 2)k)ris *irisht dhe harmonike ka si krij)es i
njjt n &rodhimin d)ke ) m2shtet)r ,h/t)r &jesrisht n t *irisht0 &jesrisht
ndrton nj *oj t *ir dhe harmonike at
Edhe &se tani0 ima.jinata e njeri)t t Brre.)**)ar0 edhe t .jeneroj &)ns)ars t
shmt)ar dhe t shmt)ar ima.jinata0 e (i*a sht n -akt so**i shmt)ar me t 2)k)r
n t njjtn &ik sh)m t &r.jithshme dhe t ,2at)eshme &r o2jektet e
&r2ashkta t estetiksA d/ja ima.jinata &or *)an ro* t madh Nj ndr/shim i 2)k)r
n.a m2etjet shmt)ara n rr).n e akti'itetit -anta,i ek,istojn0 n.a nj .jenerimin
shmtin a&o n.a ima.jinata e shmt)ar t &)ns)ar n 'end t sh-ren)ar si t *ir0
'ra,hd si harmonike0 jo n mn/rn e 'e&rimtaris h/jnore krij)ese ende akti'iteti
&r-)nd)ar artist 'e&ron K/ njeri sh)m i shmt)ar d)ket edhe n nat/rn Perndia@
krij)ar0 k)ndrshton 'endosjen e re-eren(s e 2)k)ris &r k)&timin e 'e&rimtaris
h/jnore krij)ese0 n 5o-t se j) doni t shkoni &rsri n kt n 5o-t se jo0 se ajo 5
njer,it t &amend)ar d)ket t jet ksht)0 kto Karakteri h)m2et shihet n kontekst
t tr dhe me trsin e marrdhnie'e t saj Por n kt kontekst0 kjo trsi sht
krij)ar n.a <oti0 kjo sht &ar n.a Perndia0 dhe kjo d)het t k)&tohet n k)&timin e
saj
Kjo sht se sa mir e .jith kjo d)ket t jet d.j)ar0 dhe )n kam marr edhe
dhim2je &r t &ara5it)r at sa m 5art a)di2*e t jet e m)nd)r0 &or m)nd t m2ani
mend &as at
M) m)nd t shihni marrdhnie ori.jina*e e 2)k)ri t &ranoj &r t ima.jinats me
ose &a nj rnie t akti'itetit h/jnor krij)ese0 &a kt mn/r &ranojn do2in e nj
&rk)-i,im t 2)k)ris t 2a,)ar n at 5 kam -ja*n &r at 5 sht thn n Pjesn
I0 9eksioni II N 'eBanti0 ajo d)ket e 'shtir &r t shk)ar &rsri n Dek*aratn e
2)k)ris n ori.jinn e Perndis0 me t (i*in j) m)nd t shkoni &rsri me ndonj
sh&je.im0 nat/risht0 si &r t -i**)ar Bdo histori me AdaminA &or ka5 &ak historia
njer,ore n mn/r t 5art dhe n mn/r t si.)rt n.a Adami mitik n.a &ista0
ksht) 5 &ak e estetik e hori,ont t njeri)t n t .jitha rreth n rritje a&o ende
-sheh)r n errsir0 ideja e Perndis m)nd Ksht) 5 sh)m teo*o. jan n .j)m
n)k e &ranojn ana*o.jin e 'e&rimtaris h/jnore krij)ese me ima.jinatn e njeri)t se
sa n antro&omor-i,mitA -)5ia krij)ese e Perndis sht m te&r diBka njer,ore &r
Bdo ima.jinat dhe mendo'a s)2*ime N k)ndrshtim0 as materia*iste as he.e*iane0
madje edhe 9(ho&enha)erians *ejoj krijimin e 2ots dhe ksht) 2)k)rin e nat/rs
me nj mndje t kthje**t0 se&se n k)ndrshtim me t .jith ksaj nat/re0 ideja e
')**netit t 2ots &o 'jen n ndr.je.jen 'etm n ka-sht dhe njer,it0 t &r t -o*)r
&r nj -anta,i t &a'etdijshme n krijimin e 2)k)ris nat/rore0 &or do t ishte nj
dh)n e (i*a m)nd t hedhin s 2ashk) me &)nn e -or(a'e t 'er2ra me ima.jinat
n atA Prandaj0 n.a kjo an0 &rirjen0 n 'end t 'etm t &rjashtoj 2)k)rin
nat/rore t 2)k)ris Pastaj t jet &rk)-i,imi i dash)ris njer, t 2)k)r n)k .jeni t
2)k)r
N kt drejtim shmt)ar &a d/shim a5 i mir sa m)nd t jet &rod)kt i 2)k)r dhe
mjete emo(ion)ese e ima.jinats0 do t &*otsoj n &ajtim m *art i 2r 'rejtje a d/
dek*arata t m&reht da**)ese e 2)k)ris d)ke i) re-er)ar t ima.jinats n m n se
da**imi n mn/rn ima.jinats a(t)ates0 m)nd t &rshkr)hen n mn/r t 5art dhe
t ash&r0 &or &o a5 &ak0 si d)ke i) re-er)ar h/jnore 'e&rimtarin krij)ese0 n.a
k)shtet e *iris dhe t nat/rs harmonik t akti'itetit0 as n)k m)nd t Bdo kate.ori t
tjera 5 krkojn 'etm nj s5arim t mtejshm t ndodh
N -akt0 si&as kon(e&tit m t &r2ashkt t *iris ;m)n.esa e k)-i,ime'e t
jashtme30 ajo sht ima.jinat &o a5 t *ir &r t krij)ar shmt)ar si e 2)k)r0 dhe
sht at/ k)r t shtnat nj 'e&r arti n)k *ir t &rsht/&je'e &r t trhe5)r t njjtn
.j dhe ata 'etm ksht) *irisht modi-ikoj0 si artistt ata &rodhojn Pas sh)m nj
&amje0 &or ;shih Fi. < B 9ekti %%II3 Pr t &rodh)ar edhe m te&r n.a im&)*sit
t nj det/rimi t 2rendshm n.a artisti Tani j) m)nd t identi-ikohen me t 'rtet
*irin me ne'ojn e 2rendshme t disa as&ekte'e -i*o,o-ike tooA &or 5ie**i nda*ojn
estetik &r&ara 9&intisier)n. -i*o,o-ik m2i marrdhniet n mes *iris dhe
domosdoshmris Gjithsesi0 ka kon(e&tin e *iris si jo m &ak t jet harmonia n
a&*ikimin &r t da**)ar t drejtn n.a e akti'itetit t .a2)ar mn/ra ende e 5art e
ima.jinats
Tani ajo sht si&as mendimit tim n)k thon as.j Qntri-ti.es k)r n krijimin dhe
re.jistrimin e 2)k)r &r a5 *irisht dhe harmonike e 5)ajti t drejt0 akti'iteti i
ima.jinats0 &asi ajo n)k sht &raktik)ar me kna5si ose &akna5si0 dhe k)r ajo
srish n h)m2je t ima,hit &rod)kte t ik Gjithasht) sh&je.oi , B KRst*in 'rtet
ato terma rastsisht n kt k)&timPas ksaj0 me.jithat0 d)ket e &re-er)eshme &r
m)a0 dek*arata e 2)k)ris dhe ro*i i artit menjher dek*ar)ar n mn/r t 5art t
5**imit0 dshira &r t 2*er0 si kto t 2jn me -ja* t &a5arta ose t &a5arta t
-sheh)r nn
Pr t her &as here t shihet m e &rdor)r a5 sh&esh n estetik dhe sh&je.ime t
d)kshme a2),imi@t .jat e Bdo .j harmonike tjetr0 ksht) m)nd t th)het edhe nj
koh t shk)rtrE Harmonia sht nj ra&ort &akna5si kna5si@d)ke i dhn ose t
&aktn &rjasht)es Ksht)0 kon(e&ti i harmonis sht &r(akt)ar n mn/r t 5art
dhe &a 2)s)**atAather0 sht &r at kna5si dhe dhim2je0 j) m)nd t keni
menjher n ne0 ndrsa man(herseits &o&)**ore k)ndrt 'endosmrin se .jendja
theme*ore e kna5si 5ndron n nj &ro&or(ione harmonike0 &r t mos ardh)r n
rrethin0 as.j tjetr thot0 siE k)sht kna5si sht n nj0 &r t 5)ajt)r marrdhnie
harmonike shk)rtsin nat/ra0 &or t (i*a'e &r(aktohet n.a kjo sh&rehje jo0 &or
'etm &r t 'i,it)ar Edhe &se ai ndoshta thotE sht harmonike0 ajo a&o B-ar sht
e .a2)ar me at me ne Por B-ar sht e .a2)ar me ne0 ti e k)&ton se 'etm n.a -akti
se ajo e*iminon dhim2je d)ke ) na shndetshme0 ose se ajo na 2n kna5si
&o,iti'eA dhe &r at 5 sht e drejt me t0 edhe &se ne kemi n -)shn e *o.jiks0
*i.ji i 5art i k)ndrshtimA &or ajo 5 sht n m),ik0 &ikt)r e 2n kt Nj e ke5e
2om2astik akord0 nj rend )n&*easin. n.j/r0 nj -/t/r t shmt)ar0 m)nd t j) emrin
.jith 'ra,hd0 &or 'etm nse ajo ka 2r me dhim2jeA &arimi *o.jik i k)ndrshtim
n)k sht &r.ji.j)r Pr sa koh 5 ars/eja e -)ndit e &r2ashkt e kna5si dhe
dhim2je n)k sht e theme*)ar me si.)ri dhe 5artsi0 dhe ai n)k sht *ar. ;ThI !!
-30 Nj d)het t &rm2ahet .rim(at e *i.je'e si&as t (i*it kna5si dhe dhim2je
*indin0 A sh&rehjet harmonike dhe &a harmoni0 &or as ta ,'endsoj0 as &rm2ajn t
ti**a
Nse j) n)k e 'etm ima.jin)ar krij)ese e artistit0 &or edhe t ha&)r t shij)ar at
&r jet -anta,i e **o.arit)r &r t 2r kon(e&tin e 2)k)ris n t d/ drejtimet n
'arsi t ima.jinats0 ksht) 5 k/ rast m)nd t k)&tohet n.a ima.jinata as.j tjetr
se sa t -ak)*tetit n t .jitha t kna5 n nj sh)m**ojshmri t +orste**)n@.en0 e
(i*a0 me.jithat0 asht) si edhe sh&rehen &rod)kti'e0 m)nd t jet i n.a(m)ar si nj t
ha&)r dhe t an.a,h)ar Nj m)nd t &ranoj 5 nj &rdorim i mtejshm i .j)hs
m)ndson nj &amje ka5 t .jer t kon(e&tit t ima.jinats dhe t n.atrrohet me t
'rtet sh&esh e &a5art n.a nj 'e&r arti n jetn e &r2ashkt t &)nsimit -anta,i
dhe &)nsimin e ima.jinatsA &or e si.)rt sht 5 ka &r 5**im n.a ima.jinata n
&r.jithsi0 e sidomos n da**im &siko*o.jikisht t 5art0 &or nj mn/r kreati'e
&rod)kti' si nj ka&a(itet &er(e&t)esA dhe m d)ket s &ak)0 se Dek*arata e 2)k)ris
n as&ektin e ima.jinats n)k d)het t 2het &a nj disk)tim t &*ot n kt drejtim
&r t s 2ashk) t hedh)r jo akti'itetin0 &rodhimin dhe &ritje t &a5art me an t
ksaj n=jerr nj )ntri-ti.e -aktike konsideron e-ektin e 2)k)ris0 e (i*a Dan.er
dek*aratat e m&arshme t ktij **oji d)ket t jet s)2jekt i sh)m ose m &ak m)a me
t 'rtet9hr2/er k)rs sht edhe mendja n.a(m)ar ha&)rA &or kjo n)k sht ndonj
akti'itet0 sidomos jo ai n t (i*in sh&irti sht kom&ens)ar n.a kon(e&timi i nj
'e&r arti0 si m)nd tPi k)&toj n mn/r kreati'e &rod)kti'e0 se&se akti'iteti mja-t
&rod)kti'e0 5 artisti e ka &rdor)r &r t krij)ar &)n0 e enjo/er d)ke rea.)ar r)het
n &ik&amje &er(e&t)es
N -akt0 &rsht/&ja estetike e m),iks 5ndron m te&r n nj e&sh Ndi5ni
marrdhniet e dhna0 n &ik&amjen e ka &r t &raktikohet0 si nj o&era(ion t
akti'e'e t &rodhimitK)r *e=)ar nj &oem t nj seri t det/r)ar t sho5ata'e me
-ja*t rrjedhshm d/ n.a &a se Fr/ma ka 'etm koh &r t -)t krijimet 'et
&rod)kti'e0 dhe m t si.)rt ,.jon t njjtat ide sh)m s&e(i-ike dhe ndjenjat0 e m
sh)m nj &rsht/&je m t madhe ajo 2n Gjithasht)0 n)k m)nd t ket jet i
kna5)r me kt &rsht/&je thjesht t ha&)r n.a ana e Fr/ms sht i &)ns)ar edhe
n 'a,hdimsi n koh deri n -)nd t &)ns s artit A sht enjo/er me ima.jinatn
e tij &rod)kti'e &rtej asaj 5 *eht m)nd t jet rasti0 &o0 k/ sht e-ekti i &)ns s
artit n 'et'ete jo materia*A dhe ndoshta m sh&esh sht &as@e-ekti i 'e&ra arti n nj
kthim &ra&a n at si nj shtes &r t shk)ar me ima.jinatn e tij
6e 'e&rat e artit &amor ajo si**et &or d)an t &)nsojn n 5o-t se disi e
ndr/shme0 &asi ata n)k &r-)ndoj n koh0 &or t m2etet s)2jekt &r t ndr/sh)ar0
&or edhe n nj &eri)dh t (akt)ar n.a shkm2imi Tani edhe me ta sho5atat t (i*at
&rsht/&ja e t/re kr/esore sht e 2a,)ar ;Th I30 dhn sh&irti0 si nj shtoj( e
drejt&rdrejt t int)its0 jo krij)ese e &rodh)ar &rej tij0 dhe k)do tjetr sht akti'iteti
asso(iati'e e an jo t *ira a&o edhe mekanike t Mets 9h&irtrore &ritet +a,hdimi i
nj &)nsimi t &as)r kena5esine me 'e&ra t ti**a t m)nd t merret deri n k)-ijt e
(akt)ara n se ajo &jesrisht trhe5 'mendjen &r t ti**a dhe t ti**a -a5et ose &jes
t &)ns s artit dhe merr e-ektin e t/re re(e&ti'e*/ 6e.jithat0 n)k sht kt)0 n
-akt0 nj rritje m t madhe se n m),ik dhe &oe,i0 &adash)r *'i,in *ar. na n nj
drejtim t (akt)ar dhe &r t marr n momentin ka&)r0 ,.jer)ar koh,.jatjen e
kna5si dhe &r t rrit)r .,imin n se0 &asi moti'e t 2rendshme asso(iati'e
Prsht/&ja a)tomatikisht sh)m sh&ejt &as ksaj s sh&ejti 5 sh-r/t,on ansore dhe
rrot)**ime t tjera0 siB sht disk)t)ar n teori I0 dhe kjo m)nd t m2shteten te
akti'itetit si ima.jinati'e0 &asi ajo n)k sht akti'itet thjesht ha&)r n Bdo rast0 5 n.a
nj tjetr term i h)m2)r at0 dhe edhe ima.jinatn m krij)ese k)do m)nd t krijoj
ndonj .j krejtsisht t re N -)nd t -)ndit0 ajo m2etet 'etm nj &jes e d/t e
kna5si artistike0 dhe ndoshta n t m n)k sht nj &rej t/re si ata krkojn
kna5si t ha&)r 'end n mn/r akti'e 5 kan t 2jn me kritika0 me &/etje e
ori.jina*itetit0 etj &r t ,.jer)ar Ajo 5 5)het &*a/-)*ness e ima.jinats0 sht as.j
&r t ima.jinats 'eBant0 &or im&)*si t merret -are me &rsht/&je t ndr/shme nn
nj &ik t 'etme t &ar0 nj motor 5 m)nd t 2j t d/ja akti'e dhe ha&)r
&retendon &ara5it)r dhe n t (i*at0 n nenin $ disk)t)ar0 &arimi i *idhjes )ni-ik)ar t
sh)m-isht ndodh
Nse j) tashm si.)risht n &rk)-i,imin e ima.jinats n.a &ara sht se jo 'etm
ima.jin)ar artistin &rod)kti'e &or edhe ha&)r F)tja e enjo/er &rkasin jets -anta,i si
t ti** B KRst*in ;Estetik 4$3 n mn/r t 5art dhe t tjert n mn/r t hesht)r
k)r ata sh&je.ojn t d)an t emrit 'etm ima.jin)ar &*5/eshm *irshm dhe
harmonike0 ajo sht me.jithat n -)nd t -)ndit t 'a,hdoj t jet as.j &r t thn
se sa 5 me sh&je.imin e 2)k)ris n 2a, t tij dhe as.j n)k thot k)r se 2)k)ria n
nj karakter t tr a-sh n mn.jes t ide'e n ind)strin e 2)k)ris dhe si shij)ar at
sht e 2a,)ar Nj re-eren( t drejt&rdrejt n kt karakter t 2)k)ris0 &or sht
n Bdo rast asht)@*e'e*in. n errsir ose Bojn n rr). t .a2)ar kon(e&t)a*e0 t jet
A*ternati'a &re-er)eshme n.a K)shtet e ima.jinats0 harmoni dhe *iri
XXXII. 2$a kus"tet e ma!"s"tis.
M) m)nd t &/esin nse0 n nj &)n d/@'**imit t estetiks0 e (i*a ka 5en a5
sh)m t -*asim &r 2)k)rin0 n)k do t &a.)het .jithasht) nj 'mendje t kon(e&tit
t s)2*imeA Pra0 ne t merrni datn n kt drejtim h)m2)ra n.a
N -akt0 tjetr m2an kate.oria e 2)k)ris 5 do t trajtohen n kate.orin e s)2*ime
si kon(e&ti m i rndsishm i estetiks dhe t them ksht) se ri'a*i 5 kate.oria n
dominimin e ,ons estetike konsider)ar B)rke shkroi nj -ont t 'eBant F-i*o,o-ike
En5)ir/ n Ori.jina e ide'e tona t 2)k)ris dhe s)2*imeFA Kant ndan st)dimet e tij
estetike ;n Kritika e Gj/kimit3 n nj ana*i, t 2)k)r dhe s)2*imeA dhe k)do
the**Zsia estetike ka 2r det/rn e tij0 me nj dhe me k)shtet e tjera dhe marrdhniet
e t d/ &r t marr n -)nd
Mo m &ak si.)ri se &ik&amjet e estheti(ian &r madhshtin e 2)k)ris jan
sh)m t k)ndrta si Pas n.a0 as.j m &ak se i &*ot0 d)ke re.jistr)ar ndriBon
njjtat Edhe m e madhe *armia e &ik&amje'e do t sh-a5et n 5o-t se ata d)het t
ndi5en n detaje0 me.jithat0 )n do t &a.)ajn 'mendje kt) 'etm n &ikat
kr/esore dhe n kt mn/r edhe kontradiktat kr/esore t &ik&amje'e
Pas Narriere0 Her2art0 Herder0 Hermann Kir(hmann0 9ie2e(k0 Thiers(h0 Qn.er0
<eisin. sht s)2*ime 'etm nj **oj t 'eBant a&o modi-ikimin e 2)k)ris0 &or
mn/ra se si 'artsit s)2*ime e 2)k)r0 n.a a)tor t ndr/shm ndonjher sh)m
sht kon(e&t)ar ndr/she N kt 5ndrim &as madhshtia B)rke0 Kant0 9o*.er dhe
2)k)ri m2i re(i&rokisht eksk*),i'e0 n mn/r 5 t Bek)arit k)rr 2)k)r0 2)k)ria
n)k m)nd t n.rihen0 ose t asaj 5 ata t d/ d)ke 5en s 2ashk) do2sojn njri@
tjetrin0 &rsri n.a as&ekte t ndr/shme t ndr/shme t o&o,its 'endosen 9i&as
Thite0 madhshtia n)k sht a5 sh)m nj **oj t 'eBant t 2)k)ris se se ajo sht
nj kon(e&t i aksione'e t 'et 2)k)ris0 n mn/r 5 Bdo o2jekt i 2)k)r0 ajo 5 e
2n t 2)k)r0 madhshti sht0 me.jithat0 si&as R).e0 madhshtin e -itores s nj
moment 2)k)ri n.a ana tjetr0 dmth t &rjetshme m2i -)ndme0 n)k ka
9i&as B)rke0 &rsht/&ja e dinjitet m2i 2)k)rin 2a,)ar n -aktin 5 sht 5)ajt)r
n.a ato an t terrorit0 dhim2je ose e rre,ikon instinkt theme*or t 'et@r)ajtjen n&r
kt n nj mn/r tjetr e so(ia*i,in. ,.j)ar Pas Thiers(h -aktin Fse s)2*ime me
-or(n e tij dhe madhsia e *artson mendjen e &er(e&t)esi dhe det/ron &r
re.jistrimin dhe mena=himin e tij &r t ,.jer)ar dhe &r t ,.jer)ar si t th)ashF Pas
Kir(hmann se s)2*ime ;s)2*ime@2)k)r3 ndjenjat idea*e e res&ekt0 me.jithat0
Bea)ti-)* ;9in.*e Bea)ti-)*3 e=(ites e&shit 9i&as Kanti0 He.e*i0 +is(her se mendja0
ars/eja 'et sht i im&on)ar n &am)ndsin &amjen -)ndme t ndr.je.jshm &r
t sh&reh)r &a-)nd &rsos)r t jet ideja e drejtsis t &rsos)r0 dhe n kt mn/r
-)5ia e -)5is s tij t &a-)ndme ;Kant30 ose -)5ia e ides ;He.e*0 +is(her3 sht i
'etdijshm Pas 9o*.er se &a-)nd ,2ret n -)ndme0 )*et n -)ndmeA me.jithat0 e
-)ndme n n.jitje e &a-)ndme sht e 2)k)r Pas <eisin.0 anasje**tas0 se s)2*ime
Fn.rihet -)ndme msi&rme madhsi e (akt)ar e tij n &a-)ndsi0 si t th)ash0
nat/ra*i,)ar n kt s-er m t *art dhe i je& iden e &rsosmris a2so*)te n.a
madhsia e tijF Pas <immermann -akt F5 ne ima.jinojm t &a-)nd n t njjtn
koh dhe t mos mendoj &r t marr dhe &r t mos marr &as)rit &r hir t ksaj t
-)ndit na 'o.*a dhe t &arndsishme n kontrast &ar hir t 'et d)ket e madhe dhe
t &a-)ndF
9i&as B)rke0 s)2*ime ,.j)ar nj0 e kna5si t 'rtet &r ta 'rar me kna5si
sh)m t 'eBant a&o ndjesi t kndshme n.a emo(ion)ese ner'at me an t nj
shka** t moder)ar t dhim2jes a&o terrorit 5 e 5)an 'et@r)ajtjen ton 9i&as
Kantit0 9(hi**er0 Lem(ke &rsht/&ja e madhshtia e kna5si dhe dhim2je sht e
&r,ier0 e (i*a si&as &r,ierje ish *ind n.a nj marrdhnie t ndr*ik)ara ndrmjet
ima.jinats son dhe ars/en ton Pas Kir(hmann ka ndjenjn e res&ektit0 2a,)ar n
&rsht/&jen e dinjitet0 me kna5si dhe dhim2je jo 'etm t 2j as.j0 &or ndjenja
sht e njjt k)ndrta &o*are 9i&as Hermann0 &rsht/&ja e s)2*ime sht Chin/ e
ta**jes ndaj nj m sh)m
9i&as m t0 ka 'etm nj madhshti e sasioreA &as KRst*in &or edhe n.a &ik&amja
(i*sore
Kanti e da**on s)2*ime n nj dinamike s)2*ime matematikisht dhe0 sik)rse sht
nj sasi t .jer0 si n at mas sa0 koh,.jatjen0 n)mrin0 ose nj ma.nit)d intensi'0
sesa si -or(0 &)shtet0 -)5i0 madhsia re,isten(s0 i (i*i &r(akton &rsht/&jen e
madhshtiA @ 9(hi**er n nj 5 sht &rtej t k)&t)arit ton dhe -or(n ton t jets e
(i*a kr(nonA @ +is(her n nj o2jekti'isht s)2*ime0 e (i*a e 2n &h/sis(herseits saj
&rsht/&je &a marr tat&jetn e -)5is sh&irtrore0 t (i*at s)2*ime e ha&sirs0 kohs
dhe -or(s -i,ike sht nj0 dhe nj s)2*ime s)2jekti'e si ajo e &asion0 e ')**netit t
mir dhe t ke5e @ Mean Pa)* da**on n mn/r t n.jashme0 nj madhshtin e
nat/rs n.a nj madhshti mora*e a&o 'e&r)ar0 &or n mes t asaj 5 ai e madhshtia
e &a-)nd dhe h/jni &r-a5son Nat/ra s)2*ime ai ndan n nj s/ dhe ak)stikisht
s)2*ime @ <eisin. ndr/shon n s)2*ime si modi-ikime F T im&on)ar0 di e s)2*ime0
5 sht s)2*ime &r .jra t tjera0 madhria0 e di s)2*ime0 5 sht s)2*ime n
'et'ete0 dhe t La'dishm0 e di s)2*ime0 5 sht s)2*ime &r A2so*)tinF
Tani m 'ijn0 &or ra dakord 5 ata m)nd t *)ajn nj ro* t rndsishm n
kon(e&tin e &a-)ndsis dhe madhsi e (akt)ar n marrdhniet e saj me 'endosmri
e dinjitet Po Mean Pa)* ka nj dek*arat 5 s)2*ime sht &a-)ndsi a&*ik)ar
Pa nj di,ajn dhe disk)timin e kon(e&te'e t m&arshme0 ndonjher sh)m e
&ak)&t)eshme dhe de*ikate0 t madhshtis0 t (i*at m)nd t &rmendin kt) jo sh)m
m te&r se -ja* k/Be t h/r n0 ne krkojm rr).n ton &r t shk)ar0 me as&ektet
&jesrisht Non(ord0 &jesrisht De'ijimi n *idhje me kon(e&tet e m&arshme jan
.jet)r n 'et'ete
9hem2)j t s)2*ime0 n.a i (i*i kon(e&ti i tij m)nd t shihet si i &rh)m2)r0 dhe
ndjek)r t njjtn .j m)nd t sh&je.ohet0 jan n -)shat e nat/rsE e &astr dit 5ie**i
2*)0 natn 5ie**i ndritshm0 st)hi me tmerrshm ret 2)2)**ima dhe .re'a t -)5ishme
rr)-e0 st)hi'e t dh)nshme0 det sh5ets)ar0 Prm2/tjet0 ak)** rrjedhat e mdha0
)j'arat t mdha dhe t mesme0 t mdha dhe t *arta0 sidomos shikime shkret)ara
ma*ore0 sh&rthimet ')**kanike N -)shn e artitE :do .j 5 madhshtia h/jnore dhe
&)shtetit0 &or edhe at sh&irtrore njer,it madhsia0 so'raniteti0 'et@sakri-i(0
'endosmri sens)a*i,es &oetike0 retorike ose t .ja**a0 &r-a5sit e Gj/5it t
F)nditA k)2e t madhe0 <e)s madhshtorA n -)shn e m),iks0 n 'eBantiE (o&a 2a*te
me tone t 5ndr)eshme t -ort emrin e &*ot si (himes0 tonet e or.ane'e N -)sha
inte*ekt)a*eE 'etm ato '*erat sh&irtrore t (i*at jan &r artin k)ndrshton
&r-a5simin s)2*ime
Qn t &r&i5et tani n krkim m2ra&a n kta shem2)j0 Kom)niteti i &rsht/&jen0
e (i*a sht sje** n.a ose ajo m)nd t ,.johen me &er(e&tim t mja-t)eshme
s)2jekti'e &r t thirr)r0 m d)ket m)a0 ndjenja e dinjitet 2a,)ar n -aktin se sh&irti
sht nj0 n.a mesi madhsia ose -or(a &rsht/&je e ,akonshme emer.jente0
&rsht/&ja e )ni-ik)ar t ms)ar me kna5si m2i&esh0 kna5si e 'eBant t (i*it
karakter jo n.a karakteri )nitar 'etm0 &or 'et -akti 5 &rsht/&ja sht .jithasht)
nj i -ort a&o t mdha si0 anasje**tas0 jo n.a madhsia a&o -or(a 'etm0 &or n.a 5
&rsht/&ja sht nj 'etme n t njjtn koh0 sht *imit)ar N &a-)ndsi &r
'erstei.en n dek*aratn e kam *n si idea*ist B)k)r0 a5 sa nj do t 'n m2i t
&r nj 'ersion m t n.)sht e s)2*ime0 i thot atij karakterin )nitar0 &or jo nj n
sh)ms t ,akonshm jasht 5 ka*on a&o -or(a e &rsht/&jeA &or n 5o-t se dik)sh
dshiron t k)&tojn 2)k)rin deri m tani 5 s)2*ime ndodh edhe me t d)ke
&r-shir edhe as&ekte n t (i*at &r(aktimi sht i 5art0 t Bek)arit sht **oj i
'eBant i 2)k)ris0 n t (i*at madhsia e &rsht/&jen kna5si t madhsis s
&rsht/&je 'et me t 'ar)r &a ende 'etm t 'aret0 si t karakterit )ni-orm e
&rsht/&je me sh)m d.j)ar
Ndrkoh0 kto dek*arata d)het t krahasohet me disa n.a m sh)m sh&je.im0
ars/et)ese 'ieCs &jesrisht kontradiktore
Nse Kir(hmann n &rsht/&jen 5 e 2n s)2*ime0 jo 'etm 5 sht ndonj .j t
&*5/eshm0 &or sht edhe m e k)ndrt me e&shore &o*are at0 dhe k)r B)rke dhe
N Hermann 'aret nj &ik&amje t n.jashme0 t &r-a5s)ar 'etm n nj kthes t
ndr/shme0 n mn/r 5 t k)-i,ime'e n Termi dash)roj se 'shtir se do t ja&
a&*ikim t &r.jithshm Qn mendoj se &r mja-t &o&)**ore &r t -o*)r &r k)r j)
te*e-ononi ndonj &rsht/&je shijon 5 i &*5en0 dhe n m)n.es t k)ndr@moti'et
edhe d)ke krk)ar0 j) do t jet n .jendje &r t thirr)r &rsht/&jet s)2*ime kr/esisht
shijon K)r ) &/etn0 me.jithat0 nse jo ende &akna5sia mits&ie*e nj ro* n
&rsht/&jen e s)2*ime0 )n jam &osht
Pr nj &rsht/&je t madhe a&o t -ort )ni-orme0 &asi ai sht 5)ajt)r karakterin e
madhshti &rej nesh do t m)nd t da*in n t .jitha0 si nj shkak &rkats i saj d)het
t jet i &ranishm0 dhe karakteri n.a ars/et e rendit)ra n &r&)thje me kt
krkes 9h&esh thjeshtsi &ritet t karakterit e dinjitet0 &or kjo n)k d)het t merret n
mn/r ri.oro,eE nj 5ie** &*ot me re t ,e,a st)hi0 nj nat 5ie**i me drit /jesh n)k
jan t *ehta dhe m)nd t 2j nj sh)m s)2*ime0 n rr).n e saj edhe nj &rsht/&je
t n.rit)r0 si nj 5ie** t tr 2*)0 mn/r0 sht n the*2 jo e *eht0 &or 'etm
)ni-ormeA &or 5 n)k do t nnk)&tohet kt) me thjeshtsi N 'end t thjeshtsis0
)ni-ormitetin sht thjesht 'etm karakter )ni-orme e &rsht/&je t domosdoshme &r
t madhshtis Tani Qni-orm (akton marrjen Qni-orm0 dhe n kt mn/r m)nd t
rritet n.a madhsia0 &asi ajo n)k ka marr mr,itshm0 &or i (akton atij jo 'etm n
2a,0 se&se n 'end t sh)mta dhe t ndr/shme m)nd t ndodh n nj &ik t
)ni-ik)ar -i*o,o-ike ose ideo*o.jike ; shih 9eksioni +I3 dhe &r a5 sa kjo sht rasti0
ajo shkon k)ndr jo 'etm &rsht/&jen e dinjitet jo0 &or edhe me k)*min e as&ektit
*idh s ksaj &rsht/&je ja&in karakterin nj *artsi m t madhe edhe n.a ata nn
as&ektet )ni-orme kon(e&t)ar0 sh)m-isht -r/mn e 5ndr)eshme dhe &)nsojn m
i &*5/eshm se ajo do t jet n .jendje t *eht )ni-ormitetin0 dhe n.a sasia e
shkak)t t *idh)r me ose t rrit)r madhsin e &rsht/&jen 'et
Pra0 m)nd t &an)mr)eshm0 a5 sa ajo m)nd t &rm2*idhet n mn/r )ni-orme0
d)ke e 2r nj &rsht/&je t n.rit)r0 e (i*a sht ars/eja &se ajo sht 5)ajt)r nj
madhshti n)merikeA dhe .j)h e &r2ashkt sht edhe 5ie**i natn me /jet e saj t
&an)mrta si .otik Katedra*es me normat e saj t &an)mrta dekorati'e0 &r a5 sa ata
'eshin nj karakter t njjt0 t .jith m s)2*ime Gjithmon0 me.jithat0 karakteri
)ni-orme m2etet n the*2 2r 9i.)risht0 /jet jan t )rdhr)ar &eriodikisht si&as nj
&arimi t (akt)arA &or kjo sht si t mar2*in. ;Th I 3A kjo sht 'etm nj karakter t
'etm me an t rr).s s t/re n&rmjet sh&rndarjes0 n *idhje me &arre.)**si t
&r.jithshm0 i (i*i do t ,h'i**ohet nse kt) dhe atje /jet ,)sammenk*)m&ten
thrrm)ese 'eten e t/re0 m2eti n mes t ha&sira'e t mdha 2oshe0 t mdha kt)0
&asi &ak ,ona n -orm t ndr/shme t drits ) sh-a5 Pra0 kjo mori sh&toj karakterin
e madhshti e 5ie** =i=**)es
Tani ndoshta j) &/es 'etenE ather n)k do t rriten n 5o-t se ai do t mja-t t
sh&rndara rre.)**isht me /je0 me k)sht kt) do karakteri )ni-orme t sh&rndarjes
&r '*e-shmrin e &astr dhe t &*ot &rshkr)ese t s/t e 5ie** =i=**)es Gjithasht)0
)n mendoj se do t a &riori t jet rastiA si 2a, t &r2ashkt &r &rsht/&jen e nj
&a**to t madhe t ,e, kadi-e m2i 5asjet e n.rit)ra0 k)r at rre.)**isht0 si n 5o-t se
ai sht i sh&rndar n mn/r t Brre.)**t me ari ose ar.jendi /je @ Por nj dhe t
njjtn .j k)&tohet *eht rre.)**sin n t .jith 5ie**in dhe t .jitha nett &rsri0 do
t kemi t *odh)r n.a monotonia sh&ejti0 me.jithat0 &arre.)**si0 t (i*at karakteri
)nitar i sh&rndarjes n 'end th/en si &rishet0 m2shtet)r n.a &o,ita n ndr/shim e
5iej'e &ara nesh &as or'e t nats dhe se,on0 n)k &a.)ajn nj &rsht/&je monoton0
n 'end t na n mn/r 5 t thon se 5ie**i .jithmon t d)ket i ri dhe .jithmon
m)nd t .jeni t reja n t [jet n)k d)ken t na n=jerr me str'itje0 &or dora e jetess
s nj m2je**s t madhe0 dhe nj ndjenj t hesht)r asso(iati'e saj m)nd t
kontri2)oj &r t 2r sh&rndarjen e &arre.)**t e /je'e n d)kje &r ne0 &asi ajo
m)nd t jet e rre.)**t Pra0 ne m)nd t themi se 5ie**i ka a5 e do2ishme si ata marrin
n kt si &r marrdhnie t tjera &r ne0 n.a t dhna n.a monoton dhe **o.aritet
'etm &r &rsht/&jen e jashtme 5artsia e madhshtis disa Bmime'e &r ne .,imin
e njjt &rsri dhe &rsri dhe me )*t .rant e-ekt k)-itare
9e madhsia ose -or(a e nj &rsht/&je n 'eten e tij ende n)k sht -it)ar dinjitet0
*ind n.a -akti se k)r j) mendoni se nj o2jekt i n.rit)r ndr/sh)ar n mn/r 5 &a e
ndr/sh)ar madhsin a&o -)5ia e &rsht/&ja e tij me t njjtin karakterit )ni-orme
h)m2)r &*otsisht a&o edhe t 2het i &a5art0 edhe karakteri i madhshti sht
e*imin)arA se&se ajo 5 ) tha m *art0 n.a 5ie**i0 sht &r.jithsisht e njoh)r Pra0
nse j) mendoni se t ,'endsohet n.a nj shkm2im i ro*e'e0 i 'r)**shm dhe
-ishk**im e 2)2)**ima kodrina0 a&o tin.)jt e nj m),ik s)2*ime kom&ens)ar n
mn/r 5 me*odi dhe harmoni t ,hd)ket
Por ka sende t mja-t)eshme 5 e 2jn nj &rsht/&je t )ni-ik)ar0 &a0 me.jithat0
d)ket s)2*ime Fakti sht0 se k)do 5 ndjenja e&shi i madhshtis ndodh0 ajo sht
'etm d)ke ,.jer)ar0 ,.jer)ar0 am&*i-/in. nj &rsht/&je t 'etm n nj ni'e* t
njoh)r dhe t njjtn .j d)ke do2s)ar h)m2)r Pra0 k)r nj .ot ,i*e 2*) se ne n)k t
'o.* a&o t interes)ar estetikisht n shka** t 'o.* me shko& 2*) t 5ie**it0 kodrina
e nj karro( t rrok)**iset madhshtor e .jmimit0 stra**i 5 me shkndij n.a ma*et
,jarr@-r/mmarrje0 'a*t m&osht)r &e**. &eshonte detet oshtim0 do2t ,i*e G*o(k
n.)sht me ,i*e@k)m2)es0 mode*i i nj katedra*e .otike n k)2e .ji.ante0 karakteri i
do2t i nj &ersoni n dram a&o e&ike t &a*k)nd)r t .jitha t)ndimet s-id)ar -or(n
e ,.jer)ar0 ,madh)ar0 intensi-ik)ar N t .jith Fne -i**ojm0 n -akt0 'etm m2i
2a,n se &rsht/&ja e madhshtin 5 e karakteri,on0 t .jej hir0 si .jersisht shter&
intensi'e n rritje me rritjen e madhsis a&o trashsin e *nds s &rsht/&je E &ra0
(i*i do t mohojn se s/,e m t tmerrshme jan 'etm krkohet 'etm 5 t ket
.,imin e madhsis s nj &rsht/&je t 'etme0 &a &as)r ne'oj t dini &r t 2r
nj tjetr &ik t a&e*it Prandaj sh&reh ke5ardhje t)ristike n Ita*i sht e hidh)r0 k)r
ai n)k arriti nj sh&rthim t ma*it +e,)'itA dhe ende k)jtohet k)r *a.jja Dresden )
.odit n.a nj &rm2/tje e madhe0 si disa n.a Lei&,i. )dht)ar atje0 'etm &r t
shij)ar s&ektak*in e madhe Nse nj 2etej &ran nj 5/teti sht .odit)r0 ksht) 5
j) m)nd t shihni k)**at me.jith rre,ik)n 5 kanoset &*)m2a enda(ake0 &*ot me
s&ektator
Res&ekti0 e njeh nat/rn dshirn e ndjenja e madhshti n t .jitha0 m)nd t
mendoni &r madhsin a&o -or(a e nj &rsht/&je n nj k)&tim t d/-isht &r t
kontri2)ar0 madje a5 sa .jendjen dshir0 e (i*a sht 'et n karakterin )nitar0 do t
thon se ksht) -iton nj -aktor sh)m,)ar0 s d/ti0 &or0 deri tani n rast t madhsis
t jasht,akonshme ose -)5is s nj ')* &er(e&t)es n m)n.es t k)ndr@e-ektet
nj moment kna5si sht n 'et'ete Njeri) e do dhe tani sht d)ke krk)ar edhe
ndonjher drejtimin e=(itations -orta &ran)es0 si ne0 &or n.a ana tjetr edhe
jasht,akonisht t 'o.* si Gjithsesi0 me &rsht/&jet e intensitet t &a,akont n
&rjashtim0 &r t a&e*)ar &r ne0 dhe &ersoni d)het t jet i eks&o,)ar n.a -or(a e
'a,hd)eshme e &rsht/&je'e s)2*ime0 ksht) 5 ai do t ndjehen dshirn n 'end
'a,hdoi rraska&it)r sh&ejt0 dhe kjo n)k 5ndron n .jatsi Ajo 2*)nts ndjesi me
5ndrime t 'a,hd)eshme n mjedis s)2*ime sa m sh&ejt n.a se &rsht/&ja e h)m2et
-or(n e saj0 &or n kt mn/r sht e h)m2)r ndjenjn dshirn e madhshtis
Mo k)do0 ajo sht madhsia a2so*)te a&o &o,iti'e0 -or(a0 sh)ma &r nj ars/e0 k)
nj &rsht/&je e n.rit)rA .jithasht) nj h)m2je e madhe e t (i*a'e ai m)nd t jet0 si
dshmon se &a5ja edhe t the**0 heshtja e the**0 shkreti0 &rishet0 nat n da**im dhe
da**im ndaj '*era'e &o,iti'e m)nd t 2j nj &rsht/&je t n.rit)ra0 &as s (i*s
madhshti dinamike n nj akti' dhe &asi' ka 2r nj ndr/shim O2jekti'i i
&r2ashkt i t d/ raste'e t k)ndrta sht0 me.jithat0 sht se &rsht/&ja e
s)2jekti'e 5o-t se t d/ nj t -ort dhe -or(a e saj sht ende aestheti(a**/ e-ekti'e
N &r.jithsi0 Bdo ndr/shim n kohn a&o -)shn ha&sinore e eksitim ton
sens)a* dhe asso(iati'e shkakt)ar inte*ekt)a*e0 kjo sht &o,iti'e ose ne.ati'e0 'e&ron
me -or(n e nj &rsht/&je &o,iti'eA &randaj monitor)ar mi**er n m)**i k)r m)**i
rrit)r n mn/rn e t/re0 e 5 -*e n &redikim0 k)r m2aron &redikimi Nj heshtje e
'a,hd)eshme0 nj monotoni e 'a,hd)eshme0 nj djerr 'a,hd)eshm0 nj i
'a,hd)eshm katran@errt nat 'ermR(hten ne jo n mas t madhe t stim)*)ar0 &or
heshtje0 monotoni0 ,2ra,ti0 errsira0 si da**ohen n.a ajo 5 ne jan &rdor)r &r t0 a5
m te&r m t madhe di-eren(a t (i*at
<eisin.0 sidomos detaje m2i **ojet e ndr/shme dhe modi-ikimet e s)2*ime h/n
st)dimin e tij estetike0 i sho5r)ar n.a shem2)j i*)str)es ;i (i*i meriton t jet na(h.e@
*e=)ar30 je& shem2)jt e m&oshtm t 'eBanta t s)2*ime &asi' 2ashk)
FHeshtja e shenjt n tem&)**in n mes t ,h)rms )r2ane0 t 'dek)r &a), hesht)r
n nj .ja**ri A**e.ro (on0 m t 5ndr)eshm e t njjtin ton t ndr/sh)ar
&r.jithmon harmoni0 nj ,emr 2esnike n .j/katn e Lo)is %I+0 Fa2ri(i)s k)ndr
r/sh-etit e Pirros0 nj 2esim n <ot n mes n st)hi e ')ajtje'e0 Ko*om2i nn &o&)**it
dsh&r)ar 'ark0 etj
Qn 'et n)k e di se B-ar nj &rsht/&je s)2*ime do t kishte 2r &r m)a0 se sa
me nj ritm n Gemmi&ass s/t e m2)*)ar me nj mante* t d2ors0 e rreth)ar n.a
majat e )*ta d2ors t 6onte Rosa n &ara meje dhe a(ar t .jith rre,e rreth meje
me nj monoton0 +aria(ioni 2*e t .jitha ,h)rmat si rajonet .jithnj shter&e ma*ore
me o2jektet m s)2*ime &ritet Qn m)nd t jet k)jtess0 'etm me h)m2jen k)ndr
k)jtesn e sh)m nj &r,ierje kndshm deri ,ons@s)ndimit n.a &rsht/&je sh)m
m t -)5ishme t 2ashk)ar ishte .jithasht) nj h)m2je a5 sh)m m t &*otA dhe &o
t mos ishte &r &r'ojn e &r.jithshme n t njjtin k)&tim 5 t mos nde,)r
ak)**najat &jes t <'i(rs do t 'i,it)ar Ajo me si.)ri &)non s 2ashk)0 &rsht/&jen
&o,iti'e e sh)ms me t (i*n shkrettir0 &r t krij)ar &rsht/&jen e madhshtiA me
t 'rtet0 &or ma*et e *arta ishin t m2)*)ara0 ksht) 5 do t &rsht/&ja e m2*si t
rritet0 &or &rsht/&ja e madhshtis0 dhe n t njjtn koh rnie me t n)mrit t
'i,itor'e
Nj m)nd si.)risht t thot k)r d)ke &rdor)r shem2)jt e msi&rm sht m)n.esa
e &*ot e nj stim)* n .jendje &r t 2r nj &rsht/&je t -ort dhe t n.rit)r n kt
mn/r0 tashm a-rohet kt *shim do t ja& nj &ra-rim &r nj &rsht/&je t ti**0
se &ara5itja e diBkaje .jra sh)m t 'o.*a0 do2t0 sidomos n rend a&o a-rsi t diBka
sh)m t madhe0 t -ort0 &oth)ajse 'etm t *artsohet a5 sa m)n.es t &*ot n
shem2)jt e msi&rm0 n 'end t 5en 'etm0 n)k e n.riti0 &rsht/&ja e do2t e 2n t
ti** B nj *is&in. 2)t t marr nj &)shim n nj m),ik t ,h)rmshme Por kjo do
t jet &r t k)&t)ar ksht) Nse Ka),a e -ort &a&ritmas ,'o.*ohet &a do2si t
mdha0 &or t jet ,ero ;t 2jer nn &ra.)n30 ksht) 5 tani merr .jrat e do2ta t
ka&)r 'mendjen ton dhe t je& &rsht/&jen &rkatse t do2t0 ndrsa n 5o-t se
-ort ,hd)ket &*otsisht0 a ka ndonj .j &o,iti'e0 ajo 5 trhe5 'mendjen ton0
&randaj sh5etsohet 2n &rsht/&je t -ort ndr/shim tani 'et ndjer Rastsisht0 &or
edhe nj shkak0 &a t .jith t skanda*i,ohen0 2ien n nj shka** t ti** t do2t se
'mendja jon n)k sht trhe5)r &r t0 dhe &astaj n)k sht edhe 5asja n
&rsht/&jen e e*iminimit t &r.jithshm 9hkreti s)2*ime dhe &a), n)k sht
a2so*)tisht shter& dhe n)k a2so*)tisht ende
Kjo &rsht/&je e madhshtis m)nd t shkaktohet jo 'etm n.a o2jekte t ndjeshme
a&o &er(e&timet e &rona'e t ti**a0 &or edhe &ara5it)ra inte*ekt)a*e0 sht
rrjedhshmri e sh&rehje'eE karakterit s)2*im0 ndjenjat e *arta0 sh&irtin s)2*ime0
dshmon +etm se kjo n)k sht &r estetik e standarde'e ) tak)an kt) k)-i,imi
sht &r tP) marr me madhshti thjesht sh&irtrore0 &r'eB k)r ajo mani-estohet
&rmes karakter sens)a* Dhe t ti** 'rtet m)nd sh&esh sens)a*e n madhsi a&o
sh&rehje e &)shtetit0 &or ato .jithasht) m)nd t jen t 'endos)ra n karaktere t
tjera0 &as s (i*s &rsht/&ja e dinjitet as.j0 &or n &r.jithsi rritet m &ak n
&ro&or(ion me madhsin sens)a* a&o -or( Fmija Krishti n kraht e Ra&hae*@s
9istine 6adonna 2n nj &rsht/&je s)2*ime si nj .ji.and t moder)ar 9hn
Nhristo&h n ima,het e tjeraA nj 2)st i 'o.* i M)&iterit m)nd t d)ket s)2*ime0 si nj
2)st t madh t <iA dhe nj katedra*e .otike d)ket m s)2*im se nj .)r sh)m m t
madh Po nj -or( sh&irtrore m)nd t d)ket si n.rit)r0 se(i*a me mjetet m t 'o.*a
kan arrit)r nj 5**im t madh0 t ti**a si Mean Pa)* ar.)menton se mo(ioni i 'et)**
M)&iterit ishte n.rit)r se krah)n e tij ose t .jith tr)&in
Ndrkoh0 -akti se madhsia sens)a*e dhe -or(a ;ose Rnie 9har& e saj3 n)k sht e
ne'ojshme &r &rsht/&jet e dinjitet0 n)k do t thot se ata0 nse i &ranishm0 as.j
n)k ndihmonPara s .jithash ajo e 2n kt me si.)ri n mn/r t trthort0 n 5o-t
se Bdo .j sens)a* jo 'etm &r-a5sime t mdha dhe t -orta sho5rore e shkak)t
dhe e-ektit t madh dhe t -ort kr/eson me@&or edhe si nj -oto n nj tjetr Bi. dhe
k)jton -orta N 'eBanti0 t .jitha -or(at e -)5ishme e nat/rs jan t a-ta t sho5ats
si ndjenja e t 5nit nj m2i mani-estimin akt)a*e t dh)ns di-eren( m t .jer0
ana*o. me 2)rimin e 'et -or(s son jets &r t stim)*)ar O)e**es e -or(sA dhe n
5o-t se ne t ndjehen 'eten n sh&rehje t -ort t akti'itetit ton t jets
&*5/eshm0 ka edhe nj ndjenj e kna5si n &ik&amje o2jekti'e e trans-erta'e t
ti**a dek*arat +etm d)a t sh&je.oj se ndjenja e madhshtis n kt rast 2a,ohet
'etm n k)jtimet asso(iati'e e dek*arata'e t n.jashme t ener.jis 'eta0 5 n.a
int)ita skena'e t mdha tashm menjher shkakton nj akti'i,im t -ort t -or(s
jets ton n territorin e nj mendje0 dhe sho5ata jo m &ak k)jtimet e kontrast t
-ort Prsht/&jet 5 ne &rjetojm m)nd t jen akti'itete t -orta0 t (i*at ne m)nd t
ndajn0 &ik&amje Pra0 &se jan t 2a,)ara n ann e d/t t 'etm t sho5ats ;9hih
Th I3
Ssht e si.)rt se n Bdo jo mja-t t &ara no(ionet njer,ore aso(iim t nj **oji ose
nj tjetr nj ro* t madh n &rsht/&jen e madhshtia e *ojs0 dhe j) m)nd t &/esni
'eten nse n t .jitha t -*itet &r dinjitet0 k)r t .jitha idet e sho5ats ) ra0 &sh
9hem2)** i &ara5itjes s sh&rthim i +es)'i)s0 iden e -or(a'e t &a-)ndme 5
shkaktojn at0 e-ektet e t (i*a'e ai sh&reh0 the**sia n.a e (i*a ai 'jen Gjithsesi0
'etm &rsht/&ja drejt&rdrejt sh5isor do t ishte sh)m e &as)r dhe me &r)*sin e
tij n disa'anta,h k)ndr n.a sho5ata jan rrit)rAGjithasht)0 kon(e&ti i madhshti
thjesht n.a rastet k)r sho5atat jo t ,hd)k)r0 i &rh)m2)r Por n.a ana tjetr0 )n .jej
ndr'e&rimin &rsht/&je t drejt&rdrejt dhe asso(iati'e asnj ars/e0 e-ekti i (i*i
mani-eston drejt&rdrejt -ort .jer &)nsimin00 )ni-orm t nj mendje &r Fr/mn e
&r tP) trhe5)r n.a &rsht/&ja e dinjitet &r t sje** 'etm e()rin e &)nsimit
asso(iati'e n konta2i*itetA &or im0 ajo sht n kt *idhje t n.jashme me dinjitet
sesa me 2)k)ri 6)nd 'etm si &ak 2)k)rtin.**im ndijor &r t ars/et)ar 2)k)rin
n k)&timin m t *art0 ai me.jithat m2an sh)m &r 2)k)rin e kn.s n0 dhe sa
m &ak si nj n.a madhshtia e nj madhsi thjesht i ndjeshm n k)&tim hRherm
sht n .jendje t -*as0 ajo 'esh &or k) m e *art se 2a,a &)nsimit ndodh n
mn/r t konsider)eshme n &rsht/&jen e madhshtis
Mo m &ak se skenat e mdha t nat/rs e madhshtia akti' i sho5ats *)an ro*in e
saj n shem2)jt e msi&rme t madhshtis &asi' A(ar sens)a* n.a rajonet
ak)**najore e s/rit n)k e 'et atA &or jo at 5 sht e *idh)r &r t thn n mn/r
shter& e t .jitha ide'e t saj0 siE Kt) as.j n)k rritet0 as.j n)k jeton kt)0 as.j
n)k rritet kt)0 kt) ka 'end &r n=itim e njeri)tA kt) j) do t jet i si.)rt n.a
ndrh/rjet n.a ana e rrm)je 2otroreA kt) sht &a5ja e &rhershmeA kt) sht
e-ekti dhe nj a&artament 2otn Detajet mendjen -isnik 'etm)arKto jan tani
sho5ata kr/esisht &adisk)t)eshm )n&*eas)ra2*eA dhe k)sh do t mohojn se kemi
2r disa as&ekte t ti**a djerr t 'rtet n)k e &*5ejnA &o kjo do na &*5en m0 k)r
ne e dinim se ne d)het t jetojm n kt djerrin n t (i*at n)k m)nd t
jetojn 6e.jithat0 &asi 5 k/ &retendim m2etet ima.jinatn ton *ar.0 ksht) 5 kt)
&r t -it)ar kna5sin e &rsht/&jen e madhe 5 e 2n &)shim n jetn *)*,)ar0
*eht i &rkohshm m2i&esh0 nj m2i&esh0 at 5 n)k do t ndodh sht e
ne'ojshme0 se&se me shije &r rrethe t ti**a0 ksht) 5 t -*asin 'etm nj &rod)kt i
roman( moderne sht ;9hih Th I3
Prekja P/etja si&as kna5si ose &akna5si karakterin &rsht/&jen e dinjitet0
ksht) 5 t m2aj 2emerkterma?en 9h)m n.a &rsht/&jet e madhshtis the*2sore
5 kna5si dhe &r,ierje dhim2je at/0 a&o dshira si nj **oj rea.imi ndaj dhim2jes t
'ij n ek,isten(0 kr/esisht &r shkak t saj 5 horror m)nd t d)ket s)2*ime0 n
mn/r s)2*ime0 e tmerrshme sht B)rke0 Lem(ke0 Kant madje edhe e konsiderojn
tmerr 'et si sh)m &r karakterin e s)2*ime n t .jitha0 ose t &aktn dinamike
s)2*ime0 dhe -rika 2ie n ann e dhim2jes Qn n)k do t thot ende0 kjo sht e
drejt N -akt0 e shihni .jendjen e atij 5 sht d)ke shik)ar nj det t ,emr)ar a&o
sh&rthim ')**kanik i si.)rt dhe i 5et me .jendjen e atij 5 dridhet &r 'et ose t
tjert rreth tij jetn ose &ronn n km2 a&o t n.rihet n dhem2sh)ri &r t tjert0
dhe j) do t thon se 'etm 5 ndihet &rsht/&je mja-t t &astr t madhshtis0 kjo
njjti m)n.on a5 m te&r m sh)m ai dridhetA e (i*a n)k e &en.on 5 ai ndonjher
harron rre,ik)n dhe &astaj0 &or .jithasht) .,on madhshtin e s&ektak*itA &or n
5o-t se ai ka &r t harr)ar rre,ik &r -rik m)nd t jet nj &r2rs i ktij
ndjesi Pra0 dhim2ja e -riks &or m te&r d)ket si nj sh5ets)ese0 se&se si nj
e*ement the*2sor t &rsht/&jen e dinjitet
Nat/risht0 ndjenja e madhshtis rrit me o2jekte t tmerrshme me *i.jshmrin0
se&se n momentin *akmia0 dh)na e &rsht/&jen ksht) rritA &or 'etm n &r&)thje
me0 &asi ajo ka*on momentin &akna5sin e -riks0 a&o t a*tern)ar ksht) ndodh si
admirim0 &rsht/&ja e madhshtis m)nd t h/j n *oj
Gjithasht)0 n)k sht m)n.esa e nat/rs si art &r shem2)j n t (i*at -or(a e
ne'ojshme &r madhsin madhshti a&o -or(a e &rsht/&je &a'arsisht *i.jshmrin
'jen &r t ka*)ar0 dhe j) madje edhe 'etm n t 'esh)r nj &rit ndaj dhim2je nj
teori n *idhje me dash)ri0 &or me t .jitha &)si i nj ia n.)* s/t &a &ara.j/kime n)k
m)nd ta .jeni at Lindja e die**it n mn.jes ose n m2rmje e hn e &*ot n
hori,ont0 nj 5ie** me drit /jesh nat m2i ret shtrir /*2er0 nj t 2)t d)ke *'i,)r
detit 2*) me sh)m anije0 nj katedra*e .otike0 je& shem2)j t ti**0 sh&irti ,.jeron me
e&sh t &astr0 dhe t n.rihet m2i &ettiness dhe sh&r2rjen e &rsht/&je'e t
,akonshm Po0 -ort na katedra*e .otike d)ket t 5ndrojn dhe t &r-a5sojn *i.jet
e &rjetshme t m2aj n kthetrat e tij0 k) 'et mirm2ajtjen ton k)&tohet0 m t
*arts)ar se ai do t sh-a5et edhe tek neA *e t 'ij -rika0 ai do t 2jer &osht n kokat
tona0 dhe ndjenja e madhshtis do t 2jer me
B)rke ka -ra,aE Fterrori sht n t .jitha rastet &a &rjashtim0 tani i d)kshm0 tani
t -sheh)ra0 Prin,i&i)m &)shtet e s)2*imeFA dhe ai krkon t kr/ej n nj .r)m2)**im
t shem2)j'e t ksaj .r)& Por n the*20 &asi ajo ndjek n mn/r &re(i,e 'etm s
2ashk)0 e (i*a sht n &r&)thje me &ro&o,iminA 9hem2)j t karakterit e msi&rme
d)het t 'n me t 2het si i ti**0 k) mn/ra e -sheh)r horror 'ijn n konsiderat0
inter&ret)ar0 dhe n t 'rtet sht nj inter&retim 5 diBka e -sheh)r at/ sht0 e (i*a
n)k sht nj shenj e saj t jet e m)nd)r n Bdo rast0 'etm n)k m)nd t m2shtes
Bdo teori &raktike m2i t
Ajo m)nd n t .jitha 50 'aret n.a nat/ra )nitar dhe sasis s &rsht/&jen0 .jejn
kna5si ndjenja e dinjitet n.a nat/ra e 'eBant e &rsht/&je 'etm si m2shtetje dhe
k)ndr@'e&rimA .jithasht) m)nd t ndodh k)ndr 'e&r)ar k)shtet s)2jekti'e n
sh)m mn/raA dhe madhshtia e o2jekte'e t tmerrshme je&et edhe 'etm nj n
mesin e sh)m shem2)j'e t sh&je.)ar kt
K)r nj tem&)** rritet n madhsi0 ksht) 5 t .jith t rritet0 ndjenja jon e
kna5si t &r(akt)ar n nj k)&tim &o,iti'0 &ronat e njjt me tA &o ai merr t ti**a
n &jes m t madhe 'etm me madhsin e saj0 dhe ksht) &rsht/&je dshira e
madhsis n kt mn/r rrit ose n 'et'ete sht 'etm 2het i n.rit)r m2i
&ra.)nA me.jithat0 k)r nj o2jekt tmerrshme rrit Frika0 ksht) 5 rritet me
a'anta,hin estetike t madhsis s ')* n t njjtn koh disa'anta,h estetike e
-riks me0 dhe m)nd t jet rrit)r n.a ajo a'anta,h0 a&o t njjtat rrethana sh)m i
madh n t (i*at &rsht/&ja e madhshtis o2jekte'e t tmerrshme m2i ',h.imet
si&as t 'ij n ek,isten(0 ksht) 5 rritet me *i.jshmrin ose m)nd edhe t
sht/&)r Nse dik)sh tani &or ,madh)ar &r nj &*esht a&o nj morr deri n madhsin
k)**0 -*et ksht) nj n)k sht m0 &a'arsisht n rritje n -or(n e &rsht/&jen e nj
n.rit)r0 &or o2jekt tmerrshme ose t shmt)ar n.a ana e &akna5sis ne'erie n kto
ka-sh me madhsin e t/re n Ritmi Bdo rast sh)m m sh&ejt se *akmia e
&rsht/&jen e t/re t madhsisEdhe &se e ka nj dshir t ti** ti &ranoje &or edhe
kt) 9e&se n 5o-t se dik)sh m)nd t tre.ojn t ti** nj ka-sh .ji.ante t ktij
**oji0 ajo n)k do t dshtojn at n 'i,itort 5 d)an nj her0 &or si.)risht do t shoh
'etm nj her Nj N)&id &or ek,ek)t)ar n &rmasa t mdha0 n)k do t kemi
n.rit)r0 &or d)ket &a.dhend)r0 se&se sho5atat aestheti(a**/ do2ishme t h)m2je e
n.j/rs t rinjt tenderit dhe marrdhniet e -mijs ndaj &erndeshs s 2)k)ris0 t
(i*at e 2jn iden e N)&id kndshme0 do t ')ajn &a se &r&arsi i madhsis n
rritje do t jet n .jendje &r t kom&ens)ar kt dm0 e k)ndrta me stat)jn e
M)&iterit Nj m),ik n.a t &as)r0 t &*ot0 shnimet e marra .jat do t .jendet n.a
s)2*ime k)r sht -ja*a &r &rsht/&jen e -)5is dhe &*otsin e ton &r t ndihm)ar
n&rmjet marrdhnie'e harmonike0 dhe 'endin tmerrshme s)2*ime0 si ajo *'i, n
(hords mi?k*in.enden Nj m),ik 'a**e n or.anin si Amor ko*osa*e n 'end
&a.dhend)r si s)2*ime
Ndjenja e madhshtis s ,ona'e ma*ore sht 'et0 sidomos k*asat &aarsim)ar e t
njjtn .j &r t .jet)r ma*sort0 m &ak t n=eht 9a 2)k)r sht0 thon ata0 5 t
m)nd t shohim tani n nj aero&*an0 dhe sa m t 2)k)r sht e ni'e*it t
*indshmris sesa ajo 5 o-rojn ma*et + 9a)ss)re tre.on &r nj Ba)er
sa'ois(henA 2r thirrje t .jith dashamirt e ma*e'e ak)** 2)da**enj'e M) 2n t
&/es 'eten se B-ar kjo 'aret0 ksht) 5 j) d)het t them0 disa rrethana tashm t 'n
re se &rsht/&ja e dinjitet si Bdo &rsht/&jen estetike sht s)2jekt i ndikimit t
2*)ntin. &rmes &rsritje dhe koh,.jatjenA &jesrisht se&se ma*sort0 'shtirsit
dhe nat/ra t ardh)ra t )*ta &r s/t e madhsis dhe *artsi0 t (i*at 'aren n.a kto
disa'anta,he &rishinA m n -)nd -akti se k*asat e )*ta e di 5 t *idhen &ak m e *art
n &amje K)ndr ksaj0 2rendshme n nj t)rist aero&*an0 e njjta ,on )dhtoi0 n
'end se &)na n&rmjet &rsht/&jen e &*ot t k)ndrt0 dhe n kt ,on0 ai )dhtoi
n&r at me rehati a&o 2n &r&jekje thjesht 'etm &r nj &rsht/&je e n.rit)r &r t
.,ojn0 dhe t t rinj'e n mn/r t trajn)ar &r t thn at0 .jrat a2,)em&-inden
marrdhniet e t/re m t *arta Kto jan t .jitha k)shtet 5 sensi2i*itet e saj &r t
ardh)r &r &rsht/&jen e n.rit)r e ,ona'e ma*ore 'end
N -mijt0 Kom2et e &ara dhe t &ro*etariatit t nj arsim)ar ndonjher do t 'ini
re &ak &rsht/&jen e madhshtia e nat/rs0 se&se mendimi i t/re sh&irtror i ndjeshm
n)k e tejka*on dhe e tejka*on Pr kt 5**im ajo 'jen &osht &r **ojin dhe drejtimin
e arsimit Grekt e *asht dhe romakt n)k m)nd t asht) si ne t 2r &rsht/&jen e
nj &)shtetit t )ni-ik)ar krij)ese n soditje e nat/rs0 dhe n mn/r 5 ata ishin t
h)m2)r nj moment0 i (i*i m)nd t na ndihmoj &r &rsht/&jen e madhshtin e
skena'e t mdha nat/rore
Kon(e&ti i s)2*ime ka disa o&&osites N.a disa knd'shtrime e kjo sht n
k)ndrshtim me t tmerrshme a&o i ke50 n.a t tjert &ettiness0 ende t tjert0 N)te0
ende t tjert 5esharake 6)ndsia ksht) kontraste t ndr/shme sh&je.ohet me
-aktin se n kon(e&tin e s)2*ime her madhsin0 ather &*5/eshm0 s treti h/n
karakterin )ni-orme e &rsht/&jePor se(i*i n.a kto momente m)nd t ndr/shoj
'endosmri s 2ashk) n kontrast &r 'eten e t/re ose me t tjera E tmerrshme dhe e
ke5e ka madhsin e ')* t &r2ashkt me s)2*imeA &or ajo sht nj madhsi e
&akndshme t &*otA dhim2je &redominon0 ndrsa n kna5sin e ACe ende m)nd
t m2i,otrojn0 e (i*a sht ars/eja &se ajo n)k ka t &astr k)ndr@kri&ra t
s)2*ime0 &or 'et m)nd t *artsohet Pr)*)r0 t 'o.*a0 5ndron n.a d/ momente n
nj her t k)ndrtn s)2*imeA ajo shkakton &akna5si n at 5 e 2n t madhsis0
-or(0 -)5i nj &rsht/&je m t 'o.* n.rihet &ak m2i mesataren se sa ne krkojm
&r kna5sin tonA kt) k)ndr N)te0 momenti i &rsht/&je kna5si t &r2ashkt
me s)2*ime0 &or kjo sht m te&r nj d)ke ka*)ar n.a 'o.*sin ,akonshm t
&rsht/&jen .jer e (i*a &r(je** dshirn a&o &rsht/&jen shton t &*5/eshm Nj
.jen N)te sh&je.oi shk)rtimisht si 2)k)ri n miniat)rA &or edhe a5 e 'o.* &ikt)r)ar
6adonna0 mode*i k)rr a5 i 'o.* i nj tem&)** n)k jan d)ke ,'o.*imit ende t
2)k)rA 'end sma**ness 'et d)het t kontri2)ojn n e-ektin kna5si &r t .jener)ar
N)te0 B-ar m)nd t 2het &jesrisht n.a stim)*i t &anjoh)ra0 disa sho5ata t
do2ishme si *ehts)ar n.arkesn dhe *'i,jen0 k)rsim materia*e ) etj 6ode*i i nj
tem&)** t 2)k)r n)k sht e 2)k)r0 &or 'etm nj red)kt)ar 2)k)r0 se&se ne jemi
ms)ar t shohim mode*e n shka**0 &or nj tem&)** *i*i&)tanis(her me -i.)ra rea*e
h/rse dhe da*se t 'e.j* do t d)ket &r ne t 2)k)rA &r diBka 5 ne n)k e kemi
&ar m &ar
Tani si.)risht 5 ne m)nd t &rdorni edhe nj ,onj t 'o.*0 me t (i*in merremi
me t Bdo dit0 dh)roj .ehends 2)k)rA &or 'etm nse krahasim me madhsin e
.ra'e rndomta .jithmon n mn/r t hesht)r m2etet i &ranishm &r ne
Kjo n)k sht &r t moh)ar se &ro&or(ione t kndshme e nj o2jekt t 'o.* &r
ta dshir)ar &rsht/&jet e njjta jo 'etm 5 m)nd t ndihmojn0 &or kr/esisht t
njjta &r t &*ots)ar do t &r-shij
Edhe &se aksionet 5esharake karakter dshira me s)2*ime0 &or ndrsa n t d/tin
kt karakter sh)m 'aret n.a madhsia )ni-orme0 kjo 'aret ;&as !# 9e(3 N
5esharake &r nj ndr/shim t -ort ose nat/ra 'et@kontradiktore t njtrajtshme@
*idh)ra
XXIII. 2 li!"je me ma!"sin e veprave t artit& si!omos
piktura&
n$a nj pik e estetike t par.
N Bdo 'e&rat e artit m)nd t jet a5 e ndr/shme &r t thn nj madhshtin e
jashtme dhe t 2rendshme Die I)?ere ist *ei(ht0 I)?er*i(h .emessen0 die innere ist
d)r(h den Qm-an.0 die HRhe )nd Tra.Ceite der +orste**)n.en )nd Ge-Hh*e0 die d)r(h
den Inha*t des K)nstCerkes ins 9&ie* .eset,t Cerden0 a*s 2estimmt an,)sehen0 )nd
-Hr die .esamte *e2endi.e Tirk)n. hier'on0 Cir Co**en sie &rmend rndsin e
&rm2ajtjes a&o k)&timit &er se0 ne kemi t &aktn nj shka** t &ra-rt t
2rendshme T .jith do t &ranojn se0 mesatarisht0 @ dhe t mesatare d)het t jet
kt)0 kr/esisht0 @ rndsia e &rm2ajtjes s ima,he'e -etare sht m e madhe se ajo e
ima,he'e *aike historike0 dhe nj her rndsin e ima,he'e *aike historike m t
mdha sesa 5 i -oto'e ,hanr Gjithasht) j) do t 2j 2renda se(i*it &rej kt/re
k*asa'e t *eht Da**imet e k)&timit n mes t ima,he'e t ndr/shme0 sh&esh e
si.)risht m)nd t 5ndroj n renditjen n d/shimA &or ne e m2ajn 'eten &r rastet
k)r n)k jan n d/shim
N &r.jithsi0 tani krkon ndjenj e sti*0 madhsin e jashtme t nj 'e&r arti t
rre.)**)ar t 2rendshme0 &ra0 'e&ra ko*osa*e t artit 5 kan nj domethnie s)2*ime0
n *idhje me &r-a5sit ,hanr@si e nj disa F)ssen katror 9h)m0 sidomos t
jashtme0 harton me si.)ri m)nd t shkaktoj &rjashtime n.a k/ rre.)**0 &or ajo
'etm t ket moti'e t 'eBanta0 &r'eB t jet atje dhe kjo do t jet &r t krk)ar n
Bdo rast n 2a, t kt/re moti'e'eA ndr/she rre.)** ka &r t h/r0 dhe mesatarisht0
n &r.jithsi0 dhe t mdhenjt 5 ata t m2eten t '*e-shme 6e &rshtatjen e
madhsis s jashtme t k)rsit t 2rendshm n)k m)nd &ro&or(iona* ksht)0 &or d)ke
r)ajt)r t njjtn renditje 5 t k)&tohet Pr shkak t k)-ij'e t madhshtis &*ot dhe
'o.*sin &r t (i*at n)k m)nd t tejka*ohen n.a 'e&rat e artit &r shkak t k)shte'e
t jashtme0 madhsia e jashtme ndr/shon m n.ada* se 2rendshme a&o t
rndsis Nj ima,h -etare0 e (i*a &re,anton Akt.j/kimin F)ndit0 ka
&a&rshkr)eshme m e rndsishme se nj -oto ,hanr0 i (i*i sht nj dh)rat e dhn
skenA &or kjo n)k sht ars/e &a&rshkr)eshme m i madhA kjo sht 'etm
ndonjher sh)m m i madh0 ose meritojn at0 &or 5 t jet
Ajo 5 ne madhsia 2rendshme a&o rndsia e nj 'e&re hir t artit t &rmendim
kt) 'etm shortness n k)&timin sh&je.)ar m si&r0 n)k &rkon as me '*erat
(i*sore0 a&o rndsin artistike e njjt0 e (i*a sht ars/eja &se '*era dhe madhsia e
jashtme n)k shkakton n mn/r t konsider)eshme Nj ima,h sh)m t 'o.* dhe
me t drejt t m2ajt)r t 'o.*a m)nd t jet ende nj &er* Nj -oto ,hanr m)nd t
-*asin &r ne me an t rehati0 kna5si &a5sore hi.h*/ s).jeroj nj *oj interesante
ide e -)sh'e&rimit t k)-i,)ar0 &r'eB karakteristika'e dhe di,ajnit teknik t
&r-)ndoj0 dhe t marr n.a nj kom2inim i &r-itime'e t ti**a nj '*er t madhe0
nj rndsi t madhe artistikeA &or krkesa n.a madhsia e jashtme -iton n)k sht se0
&r shkak se t .jitha Pme t .jith ende n)k e m2an karakterin e madhshtin e
2rendshme a&o rndsi n k)&timin e msi&rm
Nse ne kemi n.rit)r , B H)ss &ara t)rr e dr)'e t Lessin. dhe dasms art t
Kna)s Bdo tjetr Ask)sh n)k do t jet e si.)rt se ima,hi ish ka nj &rm2ajtje
sh)m m t rndsishm se k/ i -)ndit Kjo sht nj -atke5si sht0 me iden e
*idhje'e Re-ormat me shka5et dhe &asojat0 kjo nj k)*m -esti'e &r nj jet t
k)-i,)ar Por nse se ka m sh)m '*er artistike se sa kjo0 ajo 5 j) sht ose *)-t0
ose m)nd t sh&rehet si do t thot se a'anta,het e t d/ ima,he'e t &rjashtoj nj
krahasim sasior &r shkak t hetero.jenitetit t t/re6e.jithat0 j) do t .jeni
madhsin e madhe e ima,hit t &ar me madhsin e &rm2ajtjes s tij krejtsisht t
&rshtatshme0 n t 'rtet m)nd t merrni 5 t -i**oj me &r-a5sim n nj shka**
t red)kt)ar &r 5asje &rsht/&jen e nj &ikt)r ,hanr0 ndrsa dasms art0 kr/er n
shka** t H)ss2i*des0 do t na d)ket &r t h)m2)r disa t karakterit idi*ike0 e (i*a
kontri2)on a5 sh)m n (harms e ima,hit
Ars/eja rre.)** /n sti* d)het t jet i d/-isht Pasi t ndodh &r shkak t
&r(aktimit drastike ndr/shimit t .jitha momentet e sh&irtit0 madhsia e jashtme
direkt si -aktor &r(akt)es &r &rsht/&jen e 2rendshme t0 dhe rrit at me Tani do t
2j &)nn e artit t &rm2ajtjes s saj0 nj e n.rit)r m2i &rsht/&jen e ,akonshme0
ksht) 5 e njjta te&rt n.a madhsia norma*e e jashtme sht m2shtet)r n.a k/
&arim Nse ajo n)k e 2jn0 &or takohen n.a &ikat e tjera t mendimit @ dhe momente
t ndr/shme n kt drejtim ne kemi mend)ar deri @ n mn/r 5 t na k)&timi i
&rm2ajtjes s saj n.a madhsia e &a,akont e jashtme sht e &a&rshtatshme
ek,a.jer)ar Ne kt njo-tim0 5 arti e nj ndihms t jashtm sti*istike0 &r t sje**
k)&timin shka** e 2rendshme t nj o2jekti t '*e-shmris t ars/eshme0 sh)m m
te&r se ne'ojat e nat/rs0 se&se ata n)k m &*5en kto ja&in t .jith &re(edent0 t
.jith mjedisin dhe .jith jetn e o2jektit m)nd t na tre.oni se B-ar kt
rndsi 6adhsia e jashtme ndodh n mn/r 5 t thon se si ,'ends)es sim2o*ik
&r t0 dhe n)k ka -rik edhe do t shke*in t 'rtetn nat/rore ')*.arisht0 d)ke
&ara5it)r t dhnat dhe in'entarit tjetr t 'e&ra'e t t/re s sh&ejti &rtej sh&ejti
sh)m m &osht dimensionet e t/re nat/rore
FF Ka0 ka thn nj her F K).*er
!3
0 o2jekte ka5 t madhe0 &rm2ajtje sh)m
tra.jike 5 ata m)nd t sh&rehin -)5in e &*ot dhe madhshtin e ek,isten(s s t/re
'etm n nj shka** t madhe n mn/r t 2ara2art F Ai thot se d)ke e 2r
&rsht/&je sh)m m t -)5ishme0 Beteja Ka)*2a(h e H)ns0 ek,ek)tohet n t 6adh
&r .a*eri e No)nt Ra(,/nski0 me t (i*n krahason0 i (i*i 2ri t kartona'e m &ar
m t 'o.* t t njjtn shm2**im N mode*et e str)kt)ra'e t n.rit)ra m)nd t
h)m2)r edhe t shkojn mja-t d)kshm &rsht/&jen e madhshtis
!3
6),e) KQGLER@s +iti i &est i *indjes Nr e 8G


Por0 &r ars/e t m&arshm 2rendshme h/n jashtme Ima,het e &rm2ajtjes
konsider)eshme ne trajtojm nj dhom dhe e njjta m)nd t nj trajtojn t ti**0 ne
d)het t mos e trajtoni 'eten si ende t kna5 ima,het e &rm2ajtjes &arndsishme
&ikrisht :do 'e&r arti ka &r t *)-t)ar &r ha&sir e tij me 'e&ra t tjera t artit
dhe t o2jekte'e t tjera n t .jith ose m mir to*erohet D)ke marr at nse sht
e &arndsishme0 &rm2ajtja e saj nj ha&sir t madhe n &retendimin ksht) 5
,'arriten na menjher ndiejn &a&rshtatshmrin e ktij &ohimiA ne .jejm
k)&timin e &rm2ajtjes ek,a.jer)ar me &erimetrin e saj Nj &jes e 2a.ti'eA Dr.o
nj sken n)k do t marr nj m)r t tr0 se&se &reok)&imi me at 5 e ima.jinon0
n)k merr rndsi t madhe n jetn ton Ima,het e &rm2ajtjes t rndsishme0 -etare
a&o historike n sti*in e madh0 jan me t 'rtet 'etm &r tem&)jt0 sa**a0 ndrtesat
&)2*ike0 'etm ha&sira t mdha ima,het e &rm2ajtjes &arndsishme0 k) nj jet t
k)-i,)ar dhe skena &rshkr)ar sht me interes t k)-i,)ar0 &r sht&it &ri'ate t
&r(akt)araA se&se ata kan ha&sir n m)ret dhe &jesrisht me ima,he t tjera t
njjtn .j e k)-i,)ar0 'etm t ndr/shme@d)ke krk)ar0 t interes)ar &r t ndar disa
o2jekte me t 2rendshme t **oje'e t ndr/shme Ajo i &rket me drejtsin e nj
ima,hi si nj &o&)**0 &r t n)k ka &retendime t mdha t jashtme0 si ai e meriton0
&asi marrdhniet e tij me t tjert0 dhe j) n)k m)nd t krkoj nj sh)m t ima,hit
t 'rtet si &o&)** thon se kjo n)k d)het t jet sh)m i .jer 9e madhsia e nj
&)n t artit madhsi 5 do t &rdoret &r &rodhimin e saj do t thot rritje0
kontri2)on &r t -or()ar kt &aras/sh0 )n d)a t &rmend shk)rtimisht
9(hi(k*i(hkeitsrH(ksi(ht
Ndrsa ne tani jemi n t .jitha ms)ar &r t0 &rdoren &r t &ar 'etm n
&ara5itjen e o2jekte'e t rndsishme dhom t madhe dhe t -onde'e t mdha 5
rriten me ha&sirn n marrdhnie0 ne t merrni ndjenja se ajo ishte nj e ti**0
&adash)r n nj o2jekt arti dajak0 dhe m)nd t rris &ajt)eshmrin e tij a&o
kontradikt e saj me k)&timin e 'rtet t &rm2ajtjes s kna5si ose &akna5si
,.joj
Le t shohim m n.a a-r0 si.)risht0 jo t .jitha ima,het e &rm2ajtjes s
konsider)eshme t 'rtet t njjtn madhsi n d)kje t ars/eshme Pr sa koh 5
ne e konsiderojm nj -oto t ti** t drejt&rdrejt0 ne jemi t det/r)ar n.a &ara5itjet
ndjeshm0 dhe nj k)jtes t 5ndr)eshme do t ri&rodhoni &rsht/&jen e a-r i
saktA 6e.jithat0 nse k)jtesa n)k sht 2esnik n kt drejtim0 ata do t jen t
&rir)r &r -a2rik t 'o.* t &rm2ajtjes rndsishme rritet ima.jinohet 6 sh)m
se nj her )n kam kt emr0 ndoshta k)-irin e sheshit n)k d.j)ar -/t/rn &rmend
E,ekie*i n.a Ra&hae*A dhe m sh)m koht e -)ndit kam .jet)r n nj disk)tim t
ima,he'e t Kasse* Ga*eris
43
nj -oto t 'o.* t R)2ens0 nj F*)t)rimi n E.ji&t n
&amje m madhshtore 5 &rshkr)an0 ka thnE Fk/ &ane* &rej m &ak se ! \ metra
katrore rritet n mn/r t 2ara2art &ara s/'e tan &r m)ra* a5 i -)5ishm dhe i
madhrishm jan shi-rat F Kt) e-ekti ,madh)es i &rm2ajtjes &redikohet n t
'rtet e int)it t drejt&rdrejt
43
Koha Ber*iner !"$$ nr 478 ;9)&&*3


I &rdor)r edhe &r t dini +atikanit <ana-i**a Ra&hae*@s 'etm n.a nj .dhendje
'e&ra0 dhe sht n.rit)r n.a ideja 5 kisha -orm)ar m t)tje i ha2it)r k)r kam ardh)r
n Rom0 &or &r t &ar -otot e 'e.j* n ta'an e *o,hA jam i 2ind)r .jithasht) se k/
disa'anta,h t 'aria2*it t jashtm kontri2)on sh)m n mn/r t konsider)eshme
&r nn'*ersimin e &r.jithshme e Ra&hae*@s ndoshta k)ndr historis krijimit
6i(he*an.e*oPs(he
Edhe e asht)5)ajt)ra 9(hCart,sP(he -oto k)shtimor e Ho*2ein 'jetr )n
ima.jin)ar n 2a, t nj -oto.ra-ie &as &r2rjen e tij t madh se@jeta -i.)ra m &ar0
dhe m &as .jeti &r ha2in time nj ima,h n -ormate .enrearti.em
Kjo sht tok e ,akonshme tani &ro'ohet n.a -akti 'et0 5 do t 'ij &rsri &r
at s&e(i-ik)ara ima,het kt) 'o.*a t h)m2jen e madhsis n ima.jinat si &r t
thn se ata merit)ar t jet n -akt m i madh
N &r.jithsi0 me.jithat0 j) do t .jeni t k)&t)eshme 5 m)n.on *eht dhe m
sh&esh n &rodhimin e 'e&ra'e t artit n.a t 'o.*a t mdha sa &r t N -akt0 ne
kemi &r-a5sime &an)mrta t o2jektit s)2*ime n miniat)r0 dhe k) &r-a5simi i
ori.jina*it sht e madhe0 .dhendje0 &or ato jan t 'o.*a &rsriA ndrsa &r-a5sit
ko*osa*e ,hanr ak),a t &asakta .jasa t ndodh Gjithasht)0 ne jemi t re*ati'isht t
'o.*a &r t &ara5it)r o2jektet m interesante0 edhe &se ata n)k m)nd t &r2a**oj
&rsht/&jen e &*ot t &r-a5simit m t madh0 t &aktn jo t *nd)ar0 me.jithat0 ne
.jithsesi do t dmtoj n.a ko*osa*e t nj &r-a5simit ,hanr@si Ga2im t 'o.*
j)sti-ikohet Gje.jsisht n.a rritje me sma**ness 2), e jashtme dhe m sh)m ose m
&ak t &a.)ar0 rriti .a2im t 6adhe n.a rritje me disa'anta,h madhsi 6e rritjen e
sasis s 'o.* t *ehtsi dhe (hea&ness0 &rodhimin dhe ri&rodhimin dhe sasis s
'o.* rritet drejts dhom me rritjen e madhsis sht e k)ndrta n 'end Tani n.a
kjo ars/e e jashtme n t .jitha &ikat e &rm2ajtjes konsider)eshme m sh&esh t
'o.*a 5 do t tre.ohet i ti** e madhe e &rm2ajtjes &arndsishme0 ksht) 5 j)
merrni &rdor)r &r t *eht0 at &amja-t)eshmrin0 &or &r t d)r)ar at dhe &r t
korri.j)ar iden N -)nd t -)ndit0 &or ajo m2etet e 'rtet se nj 'e&r arti 5
meriton &rm2ajtjen e tij t jen t mdha0 n -orm t red)kt)ar ndjeshm h)m2et
&rsht/&jen e madhshtis se ajo do ta 2nte ,.jer)ar0 dhe &r ,h'i**imin e &*ot t
&rsht/&jen m t -a'orshme0 n .jendje t 2j at n t .jitha 0 arrihet 'etm me nj
madhsi t ars/eshme
Gjet)r dik) si&r-a5sisht -ja*ia e theks)ar0 nj -oto ,hanr n)k d)het t ka*oj 8
metra katror t si&r-a5es &rm2ajn
73
N nj Dik)sh &r t *r)ar Entertainment
kt) kth/e k)ndr sh)m m t mdha 6)ri**oPs(hen */&s djem -oto.ra-i a Ajo 5
dik)sh tjetr ka thn0 &o0 djemt jan .jithasht) t */&)r e karakterit historik Por me
sa d)ket ai ka 2r madhsia karakter0 t marr B-ar ima,het historike tjetr n
krkesn kt) &ra&a &r karakterin e historike0 se&se )n n)k shoh &rse tjetr d)het
t te*e-ononi historikisht ato ima,he m sh)m se ka5 sh)m &ikt)ra t tjera t *ashta
,hanr e -ormate'e t 'o.*a0 dhe edhe &se ton ka-e k/ karakter njjta ) .jet e
&rshtatshme n 2ised0 ksht) 5 j) d)het0 &or 'shtir se karakteri i historik deri ato
&ara5itjet n t .jitha Tani0 me.jithat0 &/et &se nj -i.)ra t jets@si,e kt) n)k sht
'etm n t mdha0 si nj do t .jeni n sh)m -oto t tjera t ,hanr Nj e treta
krk)ar &r tPi) &r.ji.j)r ksaj &/etje ka5
73
N &r-)ndim t ksaj &jese t ndjekin rre.)**a t sakta0 (i*i m)nd te
,e'endesohet to
A n)k d)het 5 ne &r kt ars/e thjesht to*erojm madhsin e 6)ri**oPs(hen
*/&si djem -oto0 se&se ne jemi ms)ar 5 t .jejn at .jithmon at/L 6asters +jetr
sht &ar n.a sh)m .jra 5 j) n)k do t shihni m t rejaA dhe ,akon *eht m)nd t
d)ket &r ne si t djatht0 e (i*a n 'et'ete n)k ka *eje 9ik)r nj mjeshtr t koh'e t
-)ndit t njjtat krim2)r */&s djem &ikt)r)ar n nj madhsi t ti** 5 6)ri**o0 e do
t -ajsohet ndoshta si nj m)n.es t ash&r t ndjenjs &r &rshtatshmrin dhe
drejtsin0 at 5 sht tani mja-t e 'n at n mn/r0 dhe at 5 j) d)ket &r ars/e
m t the**a
Ssht e m)nd)r se kjo &ik&amje sht e drejt ,2atohetA &or ars/eja m)nd t jet
diBka tjetr0 ose t &aktn t ket nj tjetr ars/e &r t ndar 5 e ka shkakt)ar
ndonjher kon-*ikt
Ima,het 6)ri**oPs(hen me djemt */&s t marr n jetn e madhsi djemt0 &or
ende jo nj ha&sir t madhe &r shkak se n)k jan 'etm djemt dhe djemt n nj
-oto jan 'etm nj ose nj m &ak Edhe n kt madhsi t moder)ar0 &or ne do t
dshironim 5 t shihni insta*)ar 'etm n nj .a*eri kto ima,he0 k) 'endi 5 ata
jan t *ej)ar t marrin0 n asnj -)nksion n mn/r t 2ara2art e rndsishme e
k)&timit t &rm2ajtjes s tij sht0 si n 5o-t se ata d)het t .jejn nj 'end n
m)ret e nj sht&i &ri'ate K)sh dshiron */&s djem skena t ket .jithmon n
,.jerim t ti** n mendje atje N t njjtn koh0 konsiderat n 'ijim ar.)menton0 e
(i*a sht me t 'rtet ,akonisht ishin m2i,otr)ese n.a 9(hi(k*i(hkeitsrH(ksi(ht0 &o
k) sht kjo0 si n &ikt)rat .a**er/0 n)k &retendon sh)m t -orta i 2n0 edhe ndoshta
m)nd t -itoj nj her n &esh t te&rt
N -oto ,hanr0 ajo sht kr/esisht &r'eB n &rshkrimin m t &rir)r0 dhe
&rsht/&ja kr/esore 'aret kr/esisht m2i t Pra0 kjo sht0 Bdo .j tjetr 2ara,)ar0 &r
kt &rsht/&je n sh)mi(n e saj e do2ishme n 5o-t se t .jitha e*ementet e tjera t
rea*itetit0 madhsia e o2jekte'e sht &*ots)ar saktsisht Nj dja* */&s i madhsis
.j/sm n -oto do t sh-a5et &r ne si &r t thn .j/smn 'etm si dja* t 'rtet
*/&sit sa 5 ai na d)ket n madhsi t &*ot dhe do t krkoj 5 ne t &rkthejn at
n ima.jinatn 'etm n madhsin akt)a*e0 e (i*a menjhershme e &rsht/&je n
-)nd t -)ndit0 diBka e ')an Ksht) 'jen madhsia djemt */&s -oto.ra-i deri tani
'end0 se &a t *ej)ar &r k)ndrshtim t -ort me 9(hi(k*i(hkeitsrH(ksi(ht &r t
dhn djemt n madhsin e t/re nat/rore0 me.jithat0 ne do t .jeni t
&ato*er)eshme nse njer,it d)het t m2ajm ke5 at/re 'etm nj .j)rm n
madhsin 'ora)sset,*i(he nat/rore0 si kt) &rsht/&jen e shtirje me t (i*at sje**je e
&ahijshme n drejtim t njjt s 2ashk) &rek ato
Pra0 n 'end t sh&je.)ar madhsin e 6)ri**oPs(hen */&s djem -otot n.a
karakterit t t/re historik0 )n d)a 5 ajo n 'end t sh&je.ohet me 'etm &ikat e
k)ndrta t &ar n se krkess nat/rore t karakterit ,hanr@si0 artik)jt e marr n.a
jeta rea*e n t 'rtetn m t madhe t m)ndshme t &ranishm nat/rs0 kt) &r
m2i&esh '*e-shmria ka ardh)r .jat nj ra(e t &as)ris k)-i,)ar kt &retendim n
Rre.)** dhe m2i,otron
N mn/r t 'eBant0 ajo sht nj &rirje e nat/rshme &r madhsin e -i.)ra'e si
m2ahen0 k) ajo sht m &ak mn/ra 2ashk'e&rimi i t/re si &r-a5simin
karakteristike n.a &ersona,het 'et0 ajo 5 na intereson0 siB sht rasti n -akt0 n
&r.jithsi n ato ima,he 6)ri**oPs(hen
K)do a'anta,he 'ijn n marrdhnie me njri@tjetrin t ndr/shme n kon-*ikt0
m2an n raste t (akt)ara t nj a'anta,h sh)m t d)kshm m2ra&a tjetrA Pra0 ajo
sht e *ej)ar edhe &r t ndar -otot0 d)ke krk)ar ksht) 5 &r t thn a'anta,h i
s 'rtets nat/rore t shter0 dhe d)ke &*ots)ar0 n t (i*n ata t arrit)r kt0 m)ndi
9(hi(k*i(hkeitsans&rH(he ndr/she ,2at)eshm Pas t .jitha ima,he t ti**a si d)ke
5ndr)ar n nj ekstrem0 si t .jitha ekstremet jan t *ej)ar &r t -orm)ar 'etm
&rjashtime
Pik&amja e m&arshme sh&je.on nj tjetr anoma*i t d)kshme Nse e krahason
madhsia mesatare e jets ende0 d)ke &r-shir *)*e dhe -r)ta (o&a0 me madhsin
mesatare t &ikt)ra'e ,hanr0 ne .jejm ish jo 'etm jo m &ak0 &or edhe &ak m e
madhe0 si j) d)ken n.a0 n t ka*)arn0 seksionet shtoj(a n ta2e* m)nd t 2ind III
dhn dimensione mesatare e *artsi dhe .jersi t ima,he'e t k*asa'e t
ndr/shmeA me.jithat0 j) n)k do t jet ende n d/shim se ,hanr &ikt)ra kan nj
&rm2ajtje t rndsishme0 si nj sti* i jets Por krkesa &r nj &r-a5sim m t
nat/rshm t madhsis s 'rtet ndodh k)r o2jektet e jets ende me &esha edhe
sh)m t ndr/shme se ato t -oto.ra-i'e ,hanr Nj 2and e rr)shit0 nj 2)k)roshe0
nj *e&)r ther)r &r-a5s)ar nj k)& 'ere n .j/sm madhsin nat/rore *eht do t
na 2j n ima,hin e nj &rsht/&je t n.jashme t dCar-ish ose +er2)tteten0 si n
nat/r Trhe5jen e &r-a5sime t ti**a 'aret &r t mja-t t konsider)eshme &r
shkak t tre.)ar 'eten 'etm n nj marr'eshje t kndshm dhe n ko&je ni(er se sa
rea*iteti i k)*ti')ar n mn/r &r t thn0 nat/rn0 sje** n &amje0 dhe ka edhe nj
&ik e idea*i,im sht edhe n 5o-t se n)k e &anat/rshme t mdha &or &r-a5sojn
*)*e dhe -r)ta e ek,em&*ar'e jasht,akonisht t mdha Tani0 me.jithat0 ima,het
d)het edhe @ n 5o-t se ne d)am t kemi *idh)r me ato @ t marr madhsin 5 sht
e ne'ojshme &r t akomod)ar nj madhsi t 2o**shme nat/rore dhe n t njjtn
koh n nj d/-ishim t (akt)ar t artik)j'e0 &r shkak se ata jan t interes)ar 'etm
n sh5/rtimin e nj sh)m**ojshmri t (akt)ar dhe &r2rjenA dhe ksht) ata jan t
det/r)ar deri m2i &ikt)rat mesatare ,hanr n t (i*n interesi n &rm2ajtjen
inte*ekt)a*e e skens dhe karakterin e &o&)**it m)nd t kna5)r &a'arsisht
&r-a5simit nat/rore madhsi
Portrete t 2j t njoh)r ose &ikrisht n madhsin akt)a*e ose n mn/r t
konsider)eshme nn t njjtn .jA 'etm &r-a5simi mon)menta*e sh&esh ko*osa*e0
n)k donte asnj rast t nj madhsi nat/rore a-rohet Kjo sht tok e ,akonshme tani
2n &ortrete n interes t nj ri&rodhim 2esnik t madhsis nat/rore e ann (akt)ar
ende *)-ton me &esha m t mdha se sa me o2jektet e ende t jetsA ne d)am njer,it
n &ortret kan si *ei2te dhe jet)arA Pra0 madhsia e nat/rshme ndodh k)do si madhsi
norma*e &r &ortreteA n.a ana tjetr0 &or sht n *idhje me karakterin dhe sh&rehjes
s trena'e0 madhsia a2so*)te e ti** nj moment i &arndsishm 5 ne *eht
sakri-ikojm m)ndsin &r t &ar ata 5 m2ahen me 2esnikri0 dhe &r kt ars/e
kan asnj he,itim0 &ortrete n nj shka** m t 'o.*0 madje edhe n Th)m2nai*
&r-a5sojn k) ars/e e jashtme rishikim n madhsin e d)h)r e k)ndrtaA ndrsa ne0
n 5o-t se n t ende jets d)het t si**en njjt 'iktima0 n)k do t m2ante mja-t m
t interes)ar n t .jith &re,antimin *n at/re -are t d)an m sh)m
O n i*)strim mon)menta*e m)nd t shr2ej nj rritje n &rmasat nat/rore0 &r t
thn rndsin e nj njeri) &)** ksht) sens)a* jasht0 n)k krkon ek,ek)timin Por
se nj sht nj &ortret n 'end sh)m m t 'o.* se madhsia nat/rore &ra-r)ar0 ka
ars/en se madhsia e &ra-rt m)nd t n.atrrohet me madhsin rea*e
N &ei,a,het n.a -i**imi0 si.)risht0 5 d)het t sh&rndahen me &re,antimin e
madhsis s t/re nat/rore0 dhe j) d)het t nda*oj kt) shka**n e k)&timit t
2rendshm t &astr -)5i &r &r(aktimin e madhsis s jashtmeA &or ajo sht edhe
m e 'shtir &r t 'n n shka**n e rndsis kt) krahas)eshmeA n.a mn/ra si
&rsht/&jen skenik 'jen &r t ka*)ar0 &ak sht e krahas)eshme me at t 'e&ra'e t
tjera t artit T &aktn j) m)nd t .jeni interesante se ;si&as re,)*tate'e t 9htoj(s@
&jes30 &ei,a,hi sht mesatarisht &ak m e madhe se sa ,hanr -oto at &r shikim t
&arA se&se j) n)k m)nd t ndihmojn &or t m2ajt)r interesin n njer,ore &r t m
e rndsishme se nat/ra e jashtme Por &rsri ka nj kon-*ikt kt)Peisa,hi krkon0
n &r.jithsi0 nj &rha&je t madhe t artik)j'e &r t ndonjher t 2j nj
&rsht/&jeA nj -oto ,hanr m)nd t n=irret n.a kjo mesatare t shk)rtr m sh)m
Kto jan shem2)j se si rre.)** &r t rre.)**)ar madhsin re*ati'e t ima,he'e t
rndsis s t/re re*ati'e0 m)nd t ')ajn n&r disa shka5et &rjashtime t jashtme
dhe t 2rendshmeA me.jithat0 ajo m2etet .jithmon &r a5 sa ars/e &r &rjashtime t
ti**a n)k ek,istojn
Disa k*asa e ima,he'e jan t &rir)r t jen m sh)m n ni'e*0 t tjert t shtrihet
m sh)m n .jersiA disa t ndr/shojn 2renda k)-ij'e t .jer t '*era'e t t/re t
thotA disa n m a-rA ndjek)r ndoshta m)nd t 2j ',h.ime t mtejshme0 t (i*at
kam 'endos)r t mos shkoj0 nse ato jan t *idh)ra 'etm me a-rsi me interes
estetike0 me.jithat0 m)nd t .jeni nj 2**ok t 6a?2estimm)n.en &ikt)rat .a*eri 5
jan n t ka*)arn0 seksionet shtoj(a0 kom)nik)ar0 n.a t (i*at0 me.jithat0 )n do t
kt) &arashikojn disa re,)*tate
Kjo sht tok e ,akonshme 5 ne m)nd t -*asim n k)&timin 5 de'ijimet n.a ajo
si nj .a2imi n Bdo ima,he k*ass n.a nj *artsi t 'etm s&e(i-ik norma*e dhe
.jersia e ima,he'e m)nd t konsiderohet si mja-t Intrestin. dhe k)shtet e
ndr/sh)eshme t &rm2ajtjes dhe t ndr/shme t rrethana'e t jashtme dhe ndr/shimi
i madhsi'e &as nj ose krkesa tjetr drejtim 6e.jithat0 &or m)nd t jet n.a nj
*artsi norma*e dhe .jersi t ima,he'e dhn k*asa si t -o*)rit e ,hanr0 &ei,a,hit0
ende jets0 ;5 kam st)di)ar m)ndsisht30 n k)&timin e m&oshtme Qn me k)sht
5 ima,het *artsia e t (i*'e h0 .jersia e t (i*it sht m e madhe se sa .jersi 20
dhe ima,he m t mdha se *artsia0 si d/ di'i,ione'e t Bdo k*as do t .jenden t
ndr/shojn0 me ish t h] 20 kjo e -)ndit me 2 3 jan 5)ajt)r h
O do t disk)tohen n Aneksin hetimet seksion kan B)ar n &r-)ndimin se ka nj
;as me aritmetike t thot e as ra&orti thot &ajtohet3 *artsia s&e(i-ike dhe .jersi
jan &r ima,het e nj k*ase t (akt)ar dhe t de&artamentit n.a t (i*at nj &r t
thn n mn/r m t -rik t *ar.ohet0 n &rmasa m t madh ndonjher t
de'ijimi d)het t 2het sh&ejt dhe n -akt0 n *idhje me t (i*n de'ijimet jan a5 m
rra**0 ata m t mdha jan n *idhje me t0 n mn/r 5 edhe nj **o.aritje sht e
m)nd)r0 &asi me *ar.imin tij Frek)en(a e ko&je'e ,'o.*ohet N aneksin traktat kam
kt &r &r(aktimin e t .jith sh&rndarjen e ko&je'e n.a n)mri dhe t mat)r '*ern
k/B0 thon &ik n ,emr t sh&rndarjes0 ,akonisht t re-er)ara '*ers si dend)r
ra&ort me D P0 kt) ai e &*5en drejtimin *artsi me H0 &r drejtimin CidthCise t
&Zr(akt)ara n.a B 6 &osht sht nj ta2e* e 'o.* e dis&o,ita'e &r &r ,hanrin
dhe &eisa,hit
Ajo ka 5en m tej .jet)r se n)mri i ko&je'e0 e (i*a sht m e 'o.*0 e shk)rtr
&osht 5 t ndr/shojn n.a '*erat asht)@k)&t)ar norma*e t *artsi a&o .jersia n)k
sht i 2ara2art me n)mrin e at/re 5 ndr/shojn n.a m t mdha0 &ak &as majn e
saj0 madje edhe n Genre dhe &eisa,hit &eshon m sh)m se n)mri i kt/re t -)ndit
n nj marrdhnie sh)m t -ort me ish0 ndrsa nj m2i&esh m t do2t n
k)&timin e k)ndrt .jendet n jet ende n 'end ;N Ta2 % t 9htoj(s@seksioni d/
n)mrat jan si d , dhe d dhn F3 ne e 5)ajm tani ni'e*i i )*t dhe t *art0 &r k)0
res&ekti'isht0 .j/sma e de'ijime'e )*t dhe t *art n.a 'ar.jet '*er norma*e0 k)-ijt
kr/esore0 d)ke ndrh/r &r t &jes t sh5ets)ar i dimensione'e theme*ore sesa t
marr
83
0 ksht) 5 ne m)nd t themi se &ro'at jan a5 t jasht,akonshme0 m tej
ata 2ien jasht dhe t *art e deri n -)nd t k)-ij'e t .r)ritA dhe &r(aktimi i kt/re
k)-ij'e0 &ra0 ka disa interes A njjt e deri n -)nd dhe t *art0 res&ekti'isht0 &r
*artesine h , h P0 e .jersi 2 , 2 Pn=eht
83
N nj tjetr k)&tim m)nd (ore me k)-ijt e saj t &r(akt)ar n kt mn/r
5 e .jith masa e -)nd si nj n.a &jest m t *art n nj )rdhr)ar
dimensione &ane* sh&rndarjes ^ Kt)0 &ro2a2i*iteti i ndr/shm i de'ijime'e
n)k do t konsiderohet n.a '*era norma*e midis si&r dhe m &oshtA j) d)het0
me.jithat0 kjo dis&o,it do t thot the*2i &re-erojn &as)r &aras/sh *ehtsin e
t/re t &rodhimit0 ajo do t kishte ndodh)r dhn &ra-rsisht n.a0 n Ta2e*n II
t 2orde'e 9htoj(a sh&rndarjes seksion ;nn konsiderat0 se sht &r shkak se
masa metrike e &rdor)r3 m sakt n.a **o.aritja si&as rre.)**a'e t
disk)t)ara nn asnj $ t ktij seksioni Ndrkoh0 )n mendoj se m2i t
&r(aktimit &r mn/r ra(iona*e0 d)ke &ran)ar se ajo &r-shin diBka ar2itrare
k)do


6 &osht tani 5 da*in n.a Aneksi@seksione0 &or )*)r kt) n.a matjet metrike t
madhsi'e &r)sian km20 dis&o,itat e '*era'e &rkatse &r ,hanrin dhe &ei,a,hin0 si
&r h] 2 dhe 2] h0 sidomos k)r &r kom2inimin &a da**im t ima,he'e t d/
de&artamente'e 9i.)risht j) m)nd t kto '*era0 se&se ata n)k e 'etm t shikoni at
n.a nj0 edhe &se i madh0 &or -)ndme0 n)mri i ko&je'e rrjedhin0 si a2so*)te0 &or )n
n)k e tij mendoj &r &asi.)ri t konsider)eshme N)mri i ko&je'e t deri'im 2r
sht dhn n ta2e*n m *art me m Ka me si.)ri jan trhe5)r &r t &r(akt)ar
'etm .a**er/ ima.esA dhe ksht) '*erat m)nd t ndr/shoj ndonj .j0 edhe &se
ima,het n &ronsi &ri'ate t m)nd t n=irrenA &or 'shtir sht t s)&o,ojm se
ndr/shimi n kt mn/r do t jet sh)m i d)kshm 'etm n ,hanrin e &eisa,hit

Genre Peisa,hi
h] 2 2] h Nom2in h] 2 2] h Nom2in
m ##> #G4 !8## 4"# !#D8 4G"!
B !04G4 !07"D !04DG !0"DG !>#! !0$$8
h , G0D!! !G!> GD$! !078# !0G#$ !0!8"
h P !0DG! 44>7 70G$7 7G7" 408># 4>D#
B GDD4 !#7# !07D# !077G 44#! 40!G4
2 , G#7" !04$# GD>" !0G4D !>7D !87$
2 P !0>7# 4DG4 4078" 407GG 70>78 77>!
Pra0 sht , 9hem2)** i '*ers norma*e *artsi0 k)&tohet n k)&timin e tre.)ar0 n
nj -oto ,hanr0 *artsia e t (i*it sht m e madhe se .jersia0 t 2ara2art me !4G4
Pre)ssKm2aA tr .j/sma e dimensione'e *artsi m2an at G0D!!@!0DG! metra0 dhe
*artsia sht a5 sh)m e jasht,akonshme0 m sh)m ish@masa n 'o.*sin0 kjo e
-)ndit sht e tejka*)ar n madhsi Pas ksaj j) do t *eht t jet n .jendje t
inter&retojn emrat dhe n)mrat e ndr/shm
N mn/r 5 t marr '*erat &rkatse &r si&r-a5e &rej ima,he'e t HB se
indi'idi *artsia dimensionet dhe .jersia 2 jan dhn &r kt0 m)nd t 'a,hdoj
d)ke sh)m,)ar '*erat e dhna n ta2e* &r t d/ dimensionet me njri@tjetrinA t
&aktn ka nj &r(aktim t drejt&rdrejt t '*era'e &r si&r-a5e 5 kam 2r n
,hanrin 5en ka5 i a-rt me kt rre.)** re,)*tate &r&)then 5 m)nd t shihet si
da**ime t rastit dhe Ksht)0 '*era norma*e e HB .jet)r direkt Genre h] 2 2ara2art
me !0!"4 O) F0 dhe t d/ k)-ij'e kr/esore G0$"" dhe 40D!$ O)@FA k)r 2] h ana
tjetr0 '*era e &ar e 404#D0 !044D dhe $!D> *imitet e -)ndit Pas ksaj0 nj n Genre
h] 2 tashm me -otot sesa 4D O)0 N **ojit 2] 'etm me ata m2i $4 O) F h t
-i**ojn t 2ien n t jasht,akonshme
Dik)sh tani m)nd t &/esE se si &ikrisht '*erat e ra&ort)ar kt) H0 B jan t
ndodhin n k)&timin e tre.)ar m2i t .jith t tjert jan '*erat norma*e Pr.ji.ja
ime e thjesht shtE Qn n)k e diA 'etm &r'oja dshmon se ata jan O)ite n
&r.jithsi0 &or m)nd t them n 'ijimE t sh)m-isht dhe ndr/shimin e konsiderata
t (i*at &r(aktojn dimensionet e nj &ikt)re t k*ass dhe de&artamentit t (akt)ar0
&or d)het t &rm2)sh me nj n)mr t madh t mostra'e t *artsi t (akt)ar dhe
dimensionet .jersi n nj mn/r m t -a'orshme se &r t tjert0 dhe j) edhe do t
jet n .jendje &r t -o*)r n.a nj *artsi dhe dimension .jersi &r t (i*at &*otsojn
m t -a'orshm0 m &ak t -a'orshme0 &or si&as de'ijimi i saj0 n mn/r 5
-rek)en(a e ko&je'e m)nd t norma*i,ohen n t .jitha n 2a, t ra&orte'e t t/re
de'ijimit t ksaj '*ere :-ar sht kjo '*er &r Bdo k*as dhe ndarje0 m)nd t jet a
&riori n)k t &r(akt)arA asht) si k)-ijt .r)rit si**en si&as t d/ antA &or j) e keni
he5)r dis&o,itat &r t d/ ;ose dis&o,itat ek)i'a*ente3 n.a &r'oja0 ksht) 5 &astaj
m)nd0 me.jithat0 &r shkak t *i.je'e t &r.jithshme t rastit ;me an t nj ,.jatje
t *i.jit Ga)ssPis(hen e 'aria(ionit t rastit3 t &r(aktoj *i.jin si&as t (i*it .j e rra**
e mostra'e me 6adhsia &ro&or(iona*e e de'ijimit n.a '*erat norma*e rritet0 ajo n)k
ka $ t 9htoj(s traktat &rm2an m sh)m
XXXIV. 4s"tja e me n$j%r 5polikromatik6 skulpturs !"e
arkitekturs.
l. skulptur
P/etja e n.j/r0 &ikt)r)ar0 stat)jat &o*ikromatik0 &rkatsisht Bshtjen e
&ran)eshmris s t ti**a0 a&o &r ars/et e re-),imit t t/re0 edhe &se n 'et'ete e
sh)m s&e,ia*er nat/rs -iton0 &or me nj interes m t &r.jithshm estetike0 se ato i
nj &rej de'ijime'e m t ha2itshme e artit nat/ra sht e sh5ets)ar0 dhe ink)rajon
sh5/rtimin e &r.jithshm t moti'e'e t de'ijime'e t ti**a
N.a -i**imi0 d)het t mendohet &ikt)r stat)jat d)het t a&*ikojn nj rre.)** t
5artA ask)nd &or mermer ose s)'a t 2ardh j) shihni njer,A si m)nd artistt 'ijn
&r t imit)ar t ti**aL Fi**imisht ata n)k ishin t si.)rt0 se&se -ormohem n.a idh)jt e
ima,hit t njeri)t t Kom2e'e t &ara jan &ikt)r)ar mir k)do0 dhe edhe tani ask)sh
n)k dshiron t ja& nj -mij nj k)k)** &a*/era ende .,ojn kt n nj t
ti** Gjithsesi0 d.joi nj **oj i ndarjes s &)ns0 &jes e artit t ,2resin n.j/rn e
-orm)*arit0 ata &r t hedh)r n kana'a(0 &r t &ortreti,)ar kto n.j/ra *ak)ri5A jo
m &ak t &adisk)t)eshme disa d)ke ) &rdor)r &r t kan ra n.a Arte'e dhe
krkess s -)ndi Arti a'an()ar i kohn e tanishme0 &or sht n kt ndarje0 dhe
shije akt)a*e sht e domosdoshme 5 krkesa Pr t he5 n.a mendja se n)k ka
n.j/ra0 j) shkoni n nj ka2inet t antika'e ose nj ko*eksion s)'a0 dhe &r t ms)ar
ars/et e d2im t n.j/rs s -orms0 j) s).jerojm tekstet tona estetike ose t traktatet
sh)m t 'eBanta0 t (i*at jan 'eBanrisht t &rk)sht)ar &r kt tem0 n 0 dhe j) do
t .jeni ars/et ka5 sh)m dhe t ndr/shme 5 edhe &esha e t/re do t m)nd t
d/shohet me sasin e t/re
N the*20 nat/risht0 nda*imi &r t dhn -ormn e n.j/rs s saj nat/ror d)ket
'etm k)r &ara*e* t njjtn koh dhe t &*otsoj me nda*imin &r t dhn &ikt)r
dritn e &*ot t ndihma'e Asnj arti sht rrm)j tjetr n ,eje0 e as t harrojm se
n mn/r 5 t jet arti0 ajo n)k d)het t imitoj nat/rn trsisht Le t .jith e
2jn se(i*i 'etm n.a nj an n 'eten e tij &r t m&osht)r nat/rn e ksaj -a5e0 n)k
t *ar.)ar 'mendjen0 jo ima.jinatn &r t (i*in ajo ka t drejt &)shtetin &r t
shk)rt)ar0 jo me sh)m0 at 5 ata jan n.a nj -a5e t (akt)ar0 &or *e H)m2 jetn 5
m)n.on m sh)m dhe n kt mn/r t krijoj &rsht/&jen n.)rtsi B)ditshm
6e &ak -ja* )n n)k m)nd t &rm2*edh kt) dhe atje ars/e &ara5it)r &ik&amjen
m2i,otr)ese t mirA detaje do t 'ijn &osht n t
Tani si &r t thn me ak*ama(ion t 'ota'e dhe ars/e estetike k)ndr
&ran)eshmris s stat)ja'e &ikt)r)ar0 t &aktn e 'rtet t nat/rs &ikt)r)ar0 sht e
'endos)r0 ajo m)nd t jet i 2e,disshm0 n -akt0 nj -ja* &r t mirn e t rre,ikojn
t njjtn .j Por )n do t &r&i5et &r t tre.)ar m &osht 5 &r t .jitha ars/et e
o-r)ara deri tani0 me.jithat0 &/etja m2etet ende mja-t e ha&)r0 dhe sht 'etm n.a
&r'oja m)nd t 'endos adek)at edhe n 5o-t se n)k m)n.on N.a ana ime0 )n
rr-ej se )n0 &a 5en n .jendje t &arashikojn edhe t ardhmen me nj 'endim t
(akt)ar0 &or jam i &rir)r t sh5/rtimit m&oshtme n.a ars/et 5 ndikojn dhe -akte
m sh)m &r t 2es)ar se Bshtja do t 'endos nj dit n -a'or t &ikt)r)ar si
k)rri, t nj stat)ja'e artit 0 domethn0 &r t 2r kt dek*arat t .)=imshme n.a
-i**imi n si.)ri t &*ot n -a'or t nj nat/re t r)ajt)r n the*2 &ikt)r stat)jat Dhe
n mn/r 5 t &arashikojn t &rshkr)ar as&ektet n t (i*at sht e 2a,)ar kt
s)&o,im n &ak -ja*0 t m&arshme k)ndr@ar.)mente k)ndr &ikt)rs s stat)ja'e
m d)ket marr ndonjher m sh)m &r .jendjen e &a&ran)eshmris s t/re0 si ata
&ro')ar &a&ran)eshmrin0 sh-a5jen e ksaj krkese0 &or sh&je.ohet me ars/et 5
jan the*2i i Bshtjes jasht0 ndoshta m)nd t .jeni N -akt0 m)a m d)ket jo 'etm t
&ranoj t jet e m)nd)r0 &or e m)ndshme 5 tani &r tani 'etm kan m)n.es t
shr2ime'e t mja-t)eshme &rkr/er n art t ti** me artin ms)ar n stat)jat 2ardha
dhe m)n.esa e ha2it)ation 2ashk&)non me n.j/ra0 &r t marr h)a t meta estetike
t ktij t -)nditA &or edhe se ajo n)k ka sje** ende shr2imet tona artit &rsht/&je t
(i*'e m)nd t jen t rndsishme &r t ;t ke5en n -ja* ton t m)nd t .jej
ars/e t jashtme
Gjithsesi0 n 'ijim d)het t jet e do2ishme &r a5 sa ajo stim)*on nj konsiderat
t ri t Bshtjes n.a kt) &r .j)hn 5 do t 'endoset n as&ekte t (i*at si.)risht
krkon t njjtn .j Para se Bshtja e &ikt)rs s&e(ia*/ 'rtet e nat/rs0 &or Bshtja
e &ikt)rs sht edhe0 n at mas 5 sht tre.t)ar me ato t merren &aras/sh
O n -i**im ajo tani ka &r.atit disa 'shtirsi &asi t keni 2r t .jitha sk)*&t)ra
Nda*imi &ikt)r)ar si&as stat)jat -ar2en2aren *asht dhe m &as .jat &a shije &ikt)r)ar
stat)jat mesjetare th/er shko&in sht m e si.)rt d)het t ket &r t 2ind)r se
stat)jat e *ashta -i**imisht n)k kan 5en t -ar2en2arA &or n.j/rat jan 'enit)r at
'etm .rad)a*isht0 n mn/r 5 &ikt)ra e stat)ja'e n)k sht thjesht nj Bshtje e
.jendjen e artit e -mijs0 &or &r kom2in m t arsim)ar 'e&ra sk)*&t)rore e t (i*it
ne e konsiderojm si shem2)**ore &r t .jith kohn0 ishte n -)5i Pse ende me ne jo
m sh)m0 ksht) 5 &se *)-ton me ne teori0 &raktik dhe shije artistike t trajn)ar m
sh)m n mn/r m t arsim)ar ai sht0 n mn/r t 2ara2art kjoL
Tani ajo sht &r&jek)r t adresoj n mn/ra t ndr/shme e &o*/(hrom/ *asht
.jat Pjesa e &ar ka 5en t &rir)r &r t mos k)ndrsht)ar '*e-shmrin mode* e
shije t *asht0 &r t *ehts)ar &eshn e diBka t nda*imit0 e me.jithat &ranojn
&ikt)r e stat)ja'e deri m tani dhe n t njjtin k)&tim si t &ran)eshme0 &asi ata tani
marrin 'etm &r stat)jat e *ashta n koh t mir .jet)r0 'etm jo m0 t .jith &or &o
d)ket se n)k ka 5en e &ikt)r)ar0 @ &or &jesrisht edhe &r t n 'end t r)ajt)r shijen
e t/re0 &r t thnE ishin t *ashtt n sh)mi(n marrdhniet e shije ms)es
shem2)**ore e jona0 ksht) 5 ne jemi me.jithat0 n disa ka*oi &rtej tij dhe hidhni si
d)het t .jith &ikt)rn e stat)ja'eA ata m)nd t ken &as)r moti'e tradi(iona*e n to0
t (i*at n)k ek,istojn &r ne0 ose m)nd t mos jen a)toritati'e @ Ose0 si st)dimet e
stat)ja'e &o*ikromatik t ti**a si arkitekt)r n)k jan &r-)nd)ar ende n A**en0 nj
mrek)**i 'etm shijen e &rkohshm t n.j/ra e t &ar'e0 deri m tani nj &jes e saj
sht e njoh)r0 e 2n at0 &or t &a'endos)r0 dhe *'i, nj +endimi &r-)ndimtar deri
st)dime m t ho**sishme n *idhje me t N -)nd t -)ndit0 me.jithat0 ne .jejm
asnj ars/e &r t imit)ar t hershm n &ikt)r stat)jat0 dhe ksht) ajo m2etet0 si n
kr/esore0 teorikisht0 si dhe -aktike dhe &raktike0 -shi mes nesh
Pr )dh,ime m2i -aktet e stat)ja'e antike &o*ikromatik e saj m)nd t jen t
do2ishme &r disk)tim &as ton t mtejshme &asa,he n.a nj *etr n.a Mahn G
!3
0 nj
&rej eks&ertit m t &*ot n kto Bshtje0 n &arathnie se me re-eren( t 'eBant &r
nj0 n M !"$7 n t asht)@5)ajt)r 'i* t Naesars n Rom ,2)*oi0 &)nim artistik n
disa mermer 9tat)ja e A).)stit sht shkr)ar
43
!3
Gren,2oten !"$" Nr 7 9 "! --
43
Nj &rm2*edhje e 'ende'e 5 jan n dis&o,i(ion n stat)jat &o*ikromatik
dhe arkitekt)rs n shkrimtart e *asht0 m)nd t .jenden n E FK).*er0 n
&o*/(hrom/ e arkitekt)rs .reke dhe sk)*&t)r dhe k)-ijt e t/re0F dhe n.a kjo
n !"7> asnj D 6),e)n KQGLER@s ) !G


FAjo 5 e 2n stat)ja n shikim t &ar e B)ditshme0 kjo sht a&*ikimi konsistent i
r)ajt)r n mn/r t 5art k)do n.j/r Bn ata nj shem2)** 'eBanrisht )dh,)es t
&o*ikromatik sk)*&t)rs0 dhe n 5o-t se ajo .jithasht) d)het t theksohet -akti ne'oj
jo m sh)m &ro'a0 nj sh)m i mir&rit)r Nse j) keni 2r sk)*&t)rn mesjetare
m2i *ar)shi e t/re me ar.)mentin e 2ar2aris s t/re0 ajo tani d)het t konsiderohet si
,.jidhet se ajo ka 5en rre.)** &r artin .rek n t .jitha koht E-ektet e ajrit dhe m
sh)m t toks n 9i&r-a5ja e mermerit jan n.j/r 'eBanrisht t dmshm0 n
mn/r 5 k/ indi'id ,akonisht trsisht ose &osht &r .j)rm jan ,hd)k)r Dhe
edhe n 5o-t se si jan 5art t d)kshme edhe k)r .rmimi0 n mn/r 5 ata
,akonisht h)m2asin sh&ejt n ajr t &astr etr)sk K)sh n nj ha&)r rishtas dhoma e
rnd ndodh0 sht e ha2it)r n.a n.j/ra t ndritshme 2i,h)teri0 t (i*at jan t
em2*a,oned n re*ie'et e sarko-a.A &as &ak 'itesh n m),e)met ,akonisht .j)rm t
i,o*)ara 'etm &er(e&tojn 9h)m sh&esh * a&*ik)ar n n.j/r t .)rit0 edhe &asi
ajo sht e shk)ar0 nj si&r-a5e modi-ik)ar B)ditrisht0 e (i*a &rodhon dshmi e
&adisk)t)eshme e ish errsir &r &amje dhe ndjenja F
FT)nik e A).)stit sht karmoisinrot0 =haket n.j/r 'jo**(0 skajet e &ar,more t
'erdh0 n &jest e ,h'esh)ra t tr)&it ka .j)rm n.j/ra &r njo-tim0 me &rjashtim t
emrit t n=nsit me n.j/r t 'erdh0 dhe -*okt n)k tre.on asnj n.j/r jan me
k)jdes t 'eBant &or dekorat *ehtsim e &ar,more0 2a,a e t (i*it m2eti &a n.j/r0
me n.j/r F
F62i t .jitha0 ata kon-irm)an ;stat)j3 5 m)nd t shihet n.a t &r&)then traditat
dik) tjetr se n)k ishte *ar. &r ,2atimin e n.j/rs n t0 d)ke kr/er nj imitim t
n.j/ra'e rea*e &r t rrit)r i*),ionin se e-ektet 'eBant t &ikt)rs akt)a*e me
'endosjen k) sk)*&t)r n konk)rren(0 &or n.a n.j/ra &r t rrit)r e-ektet
karakteristike e &*astike Pikt)r n)k sht shaded0 &ra0 si sk)*&t)r sje** n&rmjet
-orma'e t t/re kt e-ektA n.j/ra t &astr n nj &r,.jedhje t k)-i,)ar @ kt) sht
e k)5e n hije t ndr/shme &rdor)r 2*) dhe t 'erdh @ jan t 'endos)r krah &r
krah0 dhe me sa d)ket ishte nj s/ 5ets)es e-ekt harmonik t ti**a t sh&rndara me
nj disa n.j/ra simetrike t ndr/shme0 nj -ok)s kr/esor i tekno*o.jis ksaj &or
d)het stim)*0 i (i*i &raktikohet shk*5/er n.a &jest e n.j/ra0 edhe &r t *ehts)ar
dhe t sakta &amje t BojA detaje t rndsishme jan theks)ar karakteristika t -orta
t (akt)ara t marr'eshjes artistike0 drejt)ar n s/ n nj mas t (akt)ar t
&rshkr)aj dhe &as5/r 9a *ar. jan 'n k)-ijt n kt k)&tim0 ajo 5
standardet jan ndjek)r n detaje kt)0 ka n)k m)nd t .jendet Nj sheh 5art se (i*a
ka 5en 'eBanrisht i sh5ets)ar me n.j/r0 e (i*a konsiderohet nj &ajisje m e
jashtme0 'eshje dhe Bes(h)h)n.0 &r rro2a t kthehet me t (i*at 2a**a-a5ohet dhe
Hem0 arm'e dhe sh)-ra Edhe tr)&i i njeri)t ka disa &jes0 -*okt dhe mjekrn0 s/t
dhe 2),t 5 jan theks)ar rre.)**isht me n.j/ra N kt mn/r t trajtimit ndoshta
si traditn e 'jetr tradi(iona*e kan 'e&r)ar me t (i*at n)k jan he5)r &as mn/rs
s ,h'i**imit artistik .rek0 &or rior.ani,ohet dhe t ra-in)arA se ishte i &rha&)r de*
n.a -enomene t *idh)ra &ajtohet Gjithasht) n &*astike n meta* de* &o*/(hrom/ F
Kjo sht se sa mir tani m)nd ta &rjashtoj at Mahn ' &r&ara si moti'im i
stat)ja'e t *ashta &o*ikromatik @ dhe t n.jashme komentin tjetr n *idhje me t @
Qn e &ranoj at0 -aktet drejt n d)ke &ar s/0 &r m)a n)k kan ide0 si nj stat)j0 n
t (i*n -*okt 0 2),t0 s/t0 rro2a0 arm &ikt)r)ar etj0 &jest *ak)ri5 mish0 &or ) *an t
&a*/era0 sht n .jendje t 2j nj &rsht/&je disi t d)r)eshm dhe ka arrit)r t
2j BdoA @ M) 'etm mendoniE nj -/t/r mermeri t 2ardh me 2),t e */era dhe
s/A edhe se si ajo sht &r t rim 5 &rndr/she do t ishte 9hi5)ar rre.)**
&r.jithsisht e '*e-shme0 n)k n=jerr n &ah Bshtjet e 'o.*a &ara kr/esore .jrat0
dresses0 -)nde0 -*okt jan kth/er me kok &osht n -rontin e &jes'e ,h'esh)r
kr/esore t tr)&it0 sht &oth)ajse kt) Tani ndoshta do t &/esni nse t &art i sa&o
shkoi a5 *ar. n &ikt)r e stat)ja'e0 siB sht e &ranoi0 &a e 5art se sa *ar. .jithsesi0
n 5o-t se ata n)k kan shk)ar deri n &ikt)r t &*ot0 dhe n.j/rat e &rdor)ra &r t
&ikt)r)ar n)do 'etm *i.htest ishin 'er*Rs(h*i(hen N -akt0 disa t &rir)r t 2esojn @
nse me shenja &o,iti'e )n n)k e di @ se t *ashtt n mish i dha nj hije t (akt)ar t
n.j/rs0 &or 'etm t ndritshme t 2ardh t mirdashse n.j/r t mermerit0 &or jo
n.j/ra nat/ra*e e mishit imitoj E shk)rtr je& &ikt)r t deri tani0 si j) n)k mendoni
se j) m)nd t mohoj0 dhe *)-ton 'etm d)r)eshm dhe m n -)nd0 me.jithat0 se
kjo ishte &r t imit)ar nat/rn &r t 2r kt
73
0 e (i*a nat/risht &/et0 B-ar
&astaj :-ar Mahn thot n *idhje me t0 n)k do t a&*ikohen n Bdo 'shtirsi
kr/esoreA se&se mante* me -*okt0 s/t0 .oja sht m2ajt)r nj her me n.j/r0 ksht)
5 nj n.a Bdo &arim tjetr se mish nat/rore me n.j/r m)nd t &r kt ars/e 'etm
ose t ja& nj sasi n.j/ra ke5e ENGE ose nj kom2inim t n.j/ra'e0 si ata ndihen
&r nj 5i*im0 &or jo &r nj -oto.ra-i .ja** e hijshmeA &or d)ket se ka m2ajt)r
&arimin e ti** (o& arti n.j/ra si &arimi kr/esor n mendje Mahn ;si 9em&er3
73
Pra0 d)ke &r-shir 9em&er ;n sti*in I >!"30 e (i*a s)&o,on se &jest e
,h'esh)r e stat)ja t mermerta jan m2)*)ar n.a .rekt me nj ton t
&r.jithshm n.j/r ndaj saj me n.j/rat e materia*it &*ots)es dhe sidomos me
n.j/r0 &jes e ,h'esh)r Fn &r&)thje Fsje** &r t0 &a &as)r njF d)het t
&res)&o,ojn mimik nat/ra*ist Fn mesin e .rek'e


Kan tani &or .rekt nj &)nim artistik n disa se si t 2jn ato n mn/r ose n
mn/r atri2)tet0 si ajo 5 ne d)het t 2esojm se0 m n -)nd0 nse hetimi -aktike
m)nd t msojn &ro'a de-initi'e0 ajo m)nd t si&as mendimit tim0 'etm d)ke 5en
nj ha2it)ation ndrmjets)ar disi Art0 k) ne imitojm arat me t 'rtet n)k kan
asnj ars/e dhe sht me t 'rtet ndoshta &r t k)&t)ar n.a mja-t0 5 m)nd t da*in
n.a -i**imet r)dest e artit -etar dhe 'a,hdon t marr deri n k)-ijt e (akt)ara n.a
tradita0 &or 'shtir se si dhe koht e .e*I)tertsten shije m)nd t 'a,hdojn
n&rmjet
N -)nd t -)ndit0 e sheh 5art se Bshtja e &ran)eshmris s stat)ja'e t
&ikt)r)ara me ankes t t &ar'e n)k sht &r t 'endos)r n 'end dhe d)ke
kr(n)ar se do t 2het kon-),0 si sh&je.ohet ose edhe m)nd t 2het nj her0 se&se
ne n)k e dim saktsisht se si tani ata shk)an n &ikt)r dhe se k/ &arim ishte i
,2at)eshm &r toA s d/ti0 n 5o-t se ne e dinim at0 Bshtja do t m2etet nse ne
d)het t ndjekim a)toritetin e t/re n t Pra0 ne .jithasht) shohim n kt a&e* Pra0
sh)m m d)ket n)k ka d/shim se nj 'et@5ndr)eshme0 kr/esisht d)ke s/n)ar t
'rtetn n nat/r0 'etm moti'et e sti*istike t -shehta0 d)ke 2r d)ke -at)r0 &ikt)r
e &*ot e stat)ja'e do t ket a)toritet m t madh se .j/smn ose nj &arim t
5ndr)eshme i *ir se ai sht i &rir)r &res)&o,on ose &r t .jet)r n mesin e t
&ar'eA &or edhe &se jo a5 me si.)ri0 n 5o-t se jo t &*ot si t &re-er)eshme &r
.j/sm nj krejtsisht t 2ara2art harr)ar &ikt)r d)ke s/n)ar n t 'rtet t
nat/rs0 dhe &r kt0 t d/ aestheti(a**/ dhe &raktikisht Bdo n.jarje e rndsishme0
&/etje ajo d)het t jet n 'ijim
Piktori Ed 6a.n)s re-er)ar n s Pam-*et F&o*/(hrom/ n.a &ik&amja artistike
Bonit n 'itin !"#40F nat/ra e 'rtet e stat)ja'e &o*ikromatik &rsrit)ra si trsisht
t hidhen &osht F2ar2ari,miF0 &or m)nd t 2j asnj ars/e tjetr 5 ajo &retendon
;9 !4 8430 si &o&)**or 5 t konsiderohet m &osht0 5 stat)js0 m a-r j) merrni me
&ikt)r e nat/rs0 m sh)m &rsht/&je ,m2ra&s)r &rej d/**i t 2r0 madje edhe
sh)m &r artin ai 5 n)k m)nd t merrni at &r t &rsos)r mashtrimin Ndrkoh0
ajo i re,iston 2ardhsi monoton e s)'a dhe mermer0 dhe ai mendon se arti-i(ia*e do t
thot nj **oj &rarim d)het t &r-a5soj dhe t sh&rndahen me dinakri n
Fk)ndrta'e harmonikeF0 e (i*a i*aB kt man.si n nj mn/r m t -a'orshm0 siB
re,)*ton rastsisht &rarim nat/rore 'irt/t0 &or &ranon ;-5 4" s 9(hr3 se nj &)nonjs
indi'id)a* n kt drejtim attem&tP'e marr at &r t n)k ka re,)*tat t kna5shm
Ajo sht e do2ishme &r t *e=)ar kt &r&jekje d)ke e &ar at0 se si &jest e
ndr/shme t tr)&it kan )shtr)ar t drejtn e t/re t errsir t 'eBant artisti &ohon se
&a se ai e di se si &r t .jet)r nj &arim ,)*In.*i(hes &rej t/re ndahen &r tP)
n.j/ros)r0 nat/risht0 se&se ai 'etm se0 ajo 5 sht e m)nd)r0 k)r stat)jat her 5 t
je&et n.j/ra0 konsideron 2ar2ar Ai thotE
FPr t &ro')ar nat/r sh)m &ikt)r e n.jashme e kam kna5)r 'eten0 njjt si n
5o-t se &)na e d/ ose tre materia*e do t &r2het0 mish t 'erdh0 dhe t m2/t -)stan
2*) ose t k)5e B)tsU Ma 6enjher &)ns)ar 'eten nj ndjenj e 2osh**k)t0 dhe
ndje'a se n)k do t ishte e drejt &r t nda*)ar atje0 kre)0 kre) i &ara5itjes njer,ore
d)kej 2raktis)r -*okt0 2),t0 sidomos s/0 ata krk)an 5ort)ar t drejtn e t/re0 ata
d)keshin n ,i*iU n.j/ra0 madje edhe &r ,2)k)rim t 'o.* ari ajo &a *n kshi**oni
drejt j) t krk)ar &r t k)jt)ar jo 'etm @ ata dshironin t jet i &ari n Bmimin0
dhe kjo &r ars/e t d/-isht &rsri0 se&se ata0 &r shkak t s/'e0 .ojs dhe -*okt e
nat/ra jan 'et da**ohen n.a n.j/r t 'endos)r errt &ara se t .jith &jesn tjetr t
tr)&it0 s d/ti0 &r shkak s/ dhe .oj @ terhi5 jeta rre,at)es dhe t -r/mmarrjes0 dhe
s &ari dhe kr/esisht &amje e 2eho*der deri Pasi 'etm n Bdo &ik t sk)*&t)rs
monoton nj ton d/t n.j/r sht .odit)r0 ksht) 5 &/esni -*okt0 s/t0 .ojn etj
drejt e t/re Prandaj0 ata )na)s-H**2are ,2ra,ti e si.)rt 5 ne t .jith t ndjehen n
sk)*&t)ra &rej d/ materia*e0 t (i*at n.a -)ndi i antikitetit a5 sh)m jan ende t
r)ajt)ra sh&je.)ar F
FNse tani0 &or n kt 2i,nes0 j) doni &r t karakteri,)ar ndr/shim n.j/ra e
koks0 si shkon n nj Ce2 &a *i.j dhe &en.es &r t nda*)ar n)k sht m &r t 2r
sht Njri h/n n nj shkm20 5 e do t 2j m t mir sa m sh)m t jet e
m)nd)r &r t *)ndroj F
FK)sh ka ndrmarr ndonjher &r 5asje me n.j/rn e sk)*&t)r0 t (i*at me si.)ri
do t 2ien dakord me m)aE Kjo sht ose diBka t *ehta0 ose ka nj kom&ani e
'shtirsi t &aka&r(/eshme dekorati'0 artik)j 'eBanrisht t 'o.*a0 siB jan d)ke
*)ajt)r &r t dekoroj me 2oj0 kjo krkon n -akt &r tP) n.j/ros)r 'etm disa njoh)ri
dhe shije t mir Nj &r-)nd)ar jeta@si,e artCork &*ot e rr)m2)**akt0 &or @ kjo
sht nj 2i,nes n t (i*n ajo sht sh)m m e 'shtir0 jo &r t shkatrr)ar0 &or
&r t 2r diBka t mir F
Ne tani &o ka*on n.a ars/et0 si&as asaj 5 ka 5en deri tani n &r.jithsi &jes n t
.jitha0 'endos)r &jesrisht0 dhe 'eBanrisht k)ndr &ikt)r stat)jat ndaj nat/rs s
'rtet0 &r t &ar nse ata jan me t 'rtet e rndsishme
Ars/eja sh)m e &r.jithshme se artet &amore kan -are t r)hem n.a sh)m
imitim km2 e nat/rs0 dhe &r kt ars/e t n.j/ros)r nat/rore Fsh)mF sht ;si
6a.n)s ' at30 do t jet n .jendje t thot diBka0 n 5o-t se n t njjtn koh nj
&ik&amje0 &se sht sh)m0 do t th)het0 5 m)nd t 2a,ohet 'etm n ars/et e
m&oshtmeA :do de'ijim n.a artet 'i,)a*e n.a nat/ra n)k m)nd t j)sti-ikohen
thjesht me -aktin 5 d)het ndonjher t hi5et ;9hih 9ekti %%II3 de'ijon0 &or
edhe nat/ra e 'rtet &ikt)r)ar stat)j mja-t n.a nat/ra me n.)rtsi e t/re n.aA se
edhe n.j/ra sht sh)m0 d)het s &ari t theme*ohet Dhe ksht) 5 ne tani d)het t
shohim &r kto ars/e
Ssht thn
83
0 ajo sht n k)ndrshtim n -i**im Termat dhe nat/rs s0 n *idhje
me &r-a5simin e -orm0 &*astike0 &r t dhn edhe n.j/ra :do art kishte &r t
m2ajt)r 2renda k)-ij'e t t/re @ Tani res&ektimi i ktij rre.)**i sht n nj -ar mase
nj .j e nat/rshme0 se&se edhe n nj sk)*&t)r &ikt)r)ar stat)j ka &rm2ajtje &o a5
sa edhe ata t -orm)ar0 si &ikt)r0 a5 sa ata jan n.j/ra0 se(i*a n kt mn/r m2etet
n k)-ijt e sajA &or m)nd t &aranda*)ar 5 t *idheni me nj -)5i t &r2ashkt0 n
5o-t se 'etm *idhja e t/re .jithasht) i dha t mirat t d/ artet Por kjo n)k m)nd t
jet rasti0 n)k m)nd t &ro'ohet n.a di'ersitetin e kon(e&tit t t/re t &r2ashkt Pr
t njjtn ars/e ai m)nd t ndr/she t nda*oj kom2inim i m),iks dhe &oe,is n
kn.0 m),ik dhe *'i,je ritmike t tr)&it n 'a**e0 dhe madje edhe dekorimin e
'i,atime'e 6 &ak0 me.jithat0 kom&*eksi 5 h/n n &*astike me &ikt)r n stat)jat
&ikt)r)ar0 a &riori si&as k)shte'e t d/ arte'e jan hedh)r &osht0 si t d/ artet &r
'eten e t/re t 'rtet t ja& 'etm a2straksionet e asaj einheit*i(hst n nat/r n nj
trsi t .ja** *idh)r sht K/ a2straksion d)ket sh)m m sh)m .jasa t krkojn
ars/etim0 si *idhje
83
Pr shem2)**0 9hasit 2ashk)es Dios()ri !"$$ 4!! E..ers K)nst2*0 !">7 n)k ka0
8"84G
Ai ka thn
>3
se arti n t .jitha0 n 'end 5 t shkojn &r t 'rtetn nat/rore0
Fhe5 the*2 sh&irtrore dhe 'eBori karakteristike t .jra'e dhe -ormFA &or n.j/ra
d)het t konsiderohet n kt drejtim krahas)ar me -i.)ra si t &arndsishme dhe t
rastsishm0 &r kt ars/e e k)-i,)ar at n sk)*&t)r n -orm
>3
E..ers K)nst2* !">70 nr 8"
Por n t k)ndrtnE n.j/ra &*otson -ormn0 jo 'etm n.a nj 2i,h)teri nat/rore se
-orma 5 j) ndoshta m)nd t trajtojn0 &or edhe n.a karakteristikat n rre.)**ore0
d)ke &r-shir -ormn n 'et'ete n)k sht e mja-t)eshme 9k)5je ose ,2ehje e -a5e
t saj0 &r tP) n.j/ros)r m t 2ardha ose ka-e t *k)rs0 )ni-ormitetin ose
sh)m**ojshmri t Bojra t saj0 5eniet 2jonde a&o ,eshkane n &r.jithsi0 n.j/rat e
'eshje dhe .jra t 'o.*a0 t .jith na thoni diBka se -orma e thjesht n)k thon m)nd
dhe B-ar m)nd t kontri2)ojn n mn/r t konsider)eshme n karakteri,imin e nj
&ersoni n *idhje me -ormn Piktori &ikt)ron Bra)ner Pan sesa A&o**o0 Krishti
Fmij'e t ndritshme se Gjoni dhe tret)r .jitha 2)k)ri e n.j/ros)r0 t (i*n ai dhe
nat/ra sht e -)5ishme0 t &erndeshs s 2)k)ris dhe shr2tor'e t stim)*it t
t/reA Tani )n n)k e di &se kto di-eren(a d)het t kontri2)ojn me karakteristikat
.ja** e -i.)ra'e &*astike m &ak se do t trhi5en0 &or &r t rastit0 t &arndsishme
&r tP) konsider)ar
Ai ka thn n *idhje t n.j/rs dhe -orm 'et ndajn 'mendjen dhe ask)sh ende
t 2j &rsht/&je e saj t &*ot @ Nse ne e &ranojm at n nj -ar mn/re0 n
mn/r 5 &rod)kti i d/ -aktor'e aten)ar &rsht/&jen m)nd t jet akoma m i madh
dhe m k)&tim&*ot se n 5o-t se keni &as)r Bdo -aktor n 'et'eteA &or edhe se(i*i
&r 'eten e saj0 ajo .jithmon do t jet e m)nd)r &r t thith n.a 5**im &r 'et
kon(e&t)ar dhe ndo5i n.j/rn a&o -ormn e s/rit Pr kt 5**im0 &o njeri) ka nj
ka&a(itet &r a2straksionit Gjithasht) do t d)ke &rdor)r stat)jat n.j/r n)k
&an.j/r edhe t &rjashtohet0 &asi n)k jan t &rjasht)ar n.a &ikt)ra 'i,atime0
'etm &r t mos a&*ikojn &rjashtimin e k)ndrt
Ssht e si.)rt se ne -ormn m t 2)k)r 'aj, d)ket .ati 'etm n mn/r t 2)k)r
5 ajo ka trnda-i*a m2i (heeks0 n 2), dhe ,am2ak'e 'jo**( n *k)r Pse n)k
d)het t a&*ikojn s stat)ja'e t njjtin a'anta,h Dhe &ik**ohesh n s/t e 'aj, e
2)k)r n)k e ka ,2a'itje e 'mendjes n.a n.j/ra0 &se s/t e nj stat)j t 2)k)r
Ata than
$3
0 @0 dhe m hert ;Th I3 sht k/ k)ndrshtim sht mend)ar @ se
&ikt)ra e stat)jat e ima.jinats n)k *ejon asnj majt shtes t &)nsimit Por )n
mendoj se sh&ejt sa d)het me.jithat t ket thn 9a m &ak e &ret e ima.jinats &r
t h)m2)r -)5in e t/re n kom&*etimin theme*et ndjeshme0 ksht) 5 nj -*)t)rim
m t *ir dhe m t *art se ata do t jen n .jendje &r t marr m2shtetjen e &*ot
t &ara5it)r Po0 n disa stat)ja do t jet m sh)m nj te&rt si sh)m &ak &r -rikn
ima.jinatn n.a(mim n&rmjet &ikt)rs
$3
L*a,arin n E..ers K)nst2* !">8 nr 7G0 dhe Narriere n s Tekstet d Aesth I
8#"
Pas Kir(hmann ;tekste'e D Aesth II 47# 4>"3 &r -aktin se artisti Fsht e
k)-i,)ar me n.j/r t &astr &a m2rojtje n.a dritaF n 9tat)ja &aranda*)ar0 &r t
&r-a5s)ar tonet mishin e *k)rs 62rojtje n.a drita *ind &ikrisht &rmes
-i,ika*itetin e stat)js &r ars/e t ndriBimit nat/ror n 'et'ete @ Por &se sht &amja
e tone mish n)k &aranda*ohet n.a e njjta rrethan &r -/t/r nat/rore Ask)sh tjetr
n.a drit nat/rore &ikt)r)ar &or n m2rojtje n.a drita t ti** n t
Edhe Cei.htiest0 k)ndrshtimi &randaj &oth)ajse k)do &rsrit)r '*en t0 50 n
5o-t se -orma n.j/ra sht dhn0 m h)m2as *'i,jen0 dhe a&in. ksht)0 &or n.a e
k)ndrta t n.)rt nis)r0 jetn &as d/ ant jo t Meta e ,.j)ar0 .jesta*t marrin nj
&rsht/&je -rikshm t tmerrshmeA e (i*a n)k sht rasti0 n 5o-t se thjesht tPi je&et
-orm a2strakteA k/ *n krkesn &r t &ar jetn e &*ot0 n)k *indin edhe d)ke kr/er
drejt&rdrejt njjt t *)aj 'etm nj an N m2shtetje 5 dr.imin to&in d)ke i)
re-er)ar n mn/r t rre.)**t n &rsht/&jen 5 ata 2jn shi-rat n ka2inete -i.)ra
d/**i 5 dik)sh kto shi-ra ka 5)ajt)r her &as here Ft ardh)r ke5F0 se&se ata t .jith
d)het t shr2ejn &r t m2shtet)r nda*imin e nat/rs &ikt)r e 'rtet t stat)ja'e
Tani sht e si.)rt se tashm -orma e &*ot &a n.j/ra mja-t)eshme na k)jton
njer,'e t &*ot &r t d)het t h)m2as &jesn tjetr &r'eB -i.)rs0 n 5o-t se ne
n)k d)**ed n.a ,akon0 me.jithat0 se k)r asht) si &r stat)jat n.j/r ndodhi0 do t
'ijn &r ta asht) si E5)i& Po0 n 5o-t se ne n)k jan &rdor)r &r t &ar stat)ja t
2ardha0 ata do t na si 5enie sh&irtror ndoshta m
#3
0 dhe &oth)ajse a5 sa trem2
&ortrete &ikt)r)ar edhe &a ha2it)ation se -i.)rat &ikt)r)ar d/**iA se&se sa m k)jtohet
5 kam *e=)ar se nj e.r0 koka e t (i*it ishte &ortreti,)ar n.a nj artist &r t *e n
heshtje ra deri sa n.j/ra erdhiA se&se ai ishte i -riks)ar &rej tij Ne jemi t them
ksht) edhe ato e.rsira n *idhje me stat)jat &ikt)r)ar Pasi 2m &jesn ton0
tashm t ms)ar me t .ja** &ortretin &ikt)r)ar e -mijris0 ajo n)k m)nd edhe do
t krkonte 'etm nj ,akon t ri &r stat)jn mja-t t .ja** &ikt)r)ar N -akt )n
kam 5en i tha se ata kishin disa 'jet m &ar nj t sht/r n ar.jendi kokn &ortret i
'jetr i Fi*i&it II .jendet n +jen0 kan edhe nj 'e&r e artit jan &ikt)r)ar n.a nj
artist i shk*5/er me t .jitha k*asi-ikim nat/rore e Bojra0 dhe jo &rsht/&je t
&shtir n.a -i.)rat d/**i e 2ra0 &randaj n.a(m)ar edhe nj ndjesi t madhe :-ar
kjo do t &randaj 'etm d)het t 'a,hdojn &r t &r,n m a-r t 'rtets s
nat/rs0 e (i*a i je& nj &rsht/&je t tmerrshme &r t 2r e-ektin e t/re e
ne'eritshme t ,hd)ket Qn d)a t ja& 'etm n kt shem2)** n)k sht sh)m0
se&se kjo krkon nj Konstatier)n. a-r njjt si do t jet e ne'ojshme n.a m)a 2r
ra&ort ora* Nse j) n)k m)nd t .jeni n ndonj diBka shnimin art n *idhje me tL
#3
Pr kt 5**im0 nj histori &ak0 ajo 5 Herodoti dhe Pa)sanias tre.oni e nj
mano'r0 e (i*a Pho(ians dik)r shr2e) n *)-trat k)ndr Thessa*ians0 &r ta
trem2)r Pes5ind e 2)rra'e t t/re trimat */het 'eten me armat)rn e t/re
trsisht me .*5ere t 2ardh dhe ) ,h'endos n natn @ kjo ishte 'etm hnn
e &*ot @ k)ndr kam&it t Thessa*ians tA ata 2esonin -anta,mat &r t &ar0 dhe
n)k .)=ojn t marrin armt0 n mn/r 5 nj masakr e madhe sht 2r n
mes t/re ;6),e) K).*er 9 #Dth !"7>3


9ik)r saktsin e saj n.a shem2)jt e m&arshm0 ajo do t n Bdo rast mendimi se
&rsht/&ja B)ditshm i -i.)ra'e &rej d/**i do t 'aret n.a nat/ra e t/re r)ajn
&o*/(hrom/0 .jeni nj &r.njeshtrim t drejt&rdrejt t sajA &or kjo n)k ishte0 ksht)
5 )n m)nd t .jeni a2so*)tisht asnj ars/e se ,akon arti nj -)5i ajo dshmon
ndr/she n k)-ijt t ti** t .jer0 &r t sje** disa'anta,he n -a'or t a'anta,he t
mtejshme t ,hd)ket0 d)het t dshtojn kt) N)k sht jo 'etm ha2it)ation art n
as&ektin e stat)ja'e &ikt)r)ar0 se&se n)k e &)non at
Ndrsa ata 5 n)k ek,istojn -are0 &or &astaj n)k m)n.ojn &r t 2r &r t
ms)ar Ask)sh n)k sht i &ikt)r)ar -i.)rines &or(e*ani 5 jan .jet)r n Bdo
Ni&&s(hranke0 dhe n)mrohen dot sh&esh ndodhin n kisha .dhend)r a*tar&ie(es me
stat)ja 6adonna0 &r-a5sit etj Darka0 &ikt)r)ar t .jitha0 t merrni nj &rsht/&je t
-rikshm 9h)mi(a e t/re me si.)ri n)k e 2n nj &rsht/&je sh)m t -a'orshmeA &or
n.j/ra mendoni *ar. nse ata do t -itoj Qn 'etm d)a &r kt ars/e &r t
'endos)r &esh jo sh)m &r kta shem2)j0 se&se j) m)nd t thon se n se -i.)rines
&or(e*ani *ejojn madhsia e t/re t 'o.*0 me a*tar&ie(es mdha (en e &*astike e t/re
t &*otsoj n.j/ra ishte m sh)m se e *ej)eshme n stat)ja t &r-)nd)araA nse kto
'e&ra n mn/r 5 edhe imitim i nat/rs ishin a5 *ar. sa *ar. &r t mos h)m2as
*'i,jen nat/rore
Gjithsesi0 Bshtja n)k ,.jidhet0 a5 koh sa j) keni ndikimin e ha2it)ation artit0 kto
-aktor kr/esor n -)5i artistike0 n)k konsiderohet e ne'ojshme Por0 deri tani ne kemi
at0 a5 sa )n shoh0 n)k konsiderohet nj &/etje ton0 me.jithat0 rndsia e ktij
konsiderat t seksionit %%II Disk)timet me rro. d)het t msoj
Tani j) m)nd t konsiderojn se m)ndet 50 n 5o-t se nj &r-itim i 'rtet n.a
n.j/rosje stat)jat do t marrin0 t njjtn .j kan 5en &retendime ndrh/rse dhe do
t kishte 5en deri m tani .jenden edhe n 'e&rat e &a&rsos)r0 t jet -ormimi m t
&rsos)r e artit t d/-isht n.a nj &ik sh)m t &r.jithshme irritoj K)sh m)nd t
.jeni t d/shimt se m),ika dhe &oe,ia m)nd t -ormojn nj kom&*eks t do2ishme
n t knd)arit0 ajo sht 2r sh)m e det/r)ar n 'et'ete dhe sht de&rt)ar n
'et'eteA &se jo 'etm si &*astike &o*/(hromis(he0 dhe &se j) mendoni se ata t 2jer
&rsri &as ende 5en atje0 n 5o-t se ata m)nd t 5ndrojn k)ndr nj arsim t *art
t artit
N &/etja e -)ndit m)nd t jet me si.)ri t jet nj &r.ji.je t *eht0 d)ke e B)ar
&r.ji.jen e &ar sh)m e sh)m me Pr t '*ersojm k)r j) keni -i**)ar 'e&rat e
*ashta t artit &rsri0 kemi .jet)r n.j/rat m2i stat)jat sh)het0 ksht) 5 edhe e 2ri
&an.j/r t0 i ms)ar me to si n nj mostr t '*e-shme dhe m &as ishte i ars/e
nat/risht &r kt '*e-shmrin mode* 9ik)r n.j/ra n)k ) sh)a0 si nj do t a&riori
dhe jo imitim stat)jat n.j/r si shem2)**ore0 t msohen me t dhe ask)sh n)k e
kishte &)sht)ar ars/et &r re-),imin e t/re Por &as nj her ,h'i**)ar dhe m2shtet)r
n.a teoria ha2it)ation ajo n)k m)nd t 'ij n mn/r t *eht &r t mja-t serio,e
dhe e 'shtir@.odit)r &r 'endim eks&erimente me &o*/(hrom/Dhe d)het 5 edhe t
ndodh0 dhe madje edhe m t shk*5/er jan 2r n kt mn/r0 '*e-shmria e t
(i*a'e do t ishte ndoshta 'shtirsia e &ar e madhe e &rjashton &ranin e
ha2it)ationA si edhe tastiest 'et'ete dresses mods .jen nj 'shtirsi &r shtetsin
dhe t n.ja** -a'or nse shije sht &rish)r n.a nj &a shije t .jat ek,ist)ese m
&ar
Pr&jekjet NeCer t)r&shm &r t a&*ik)ar n.j/ra n stat)jat0 jan 2r me t
'rtet mir kt) dhe atje0 &or jo se diBka 'endimtare &r t .jet)r at
"3
Kto do t
'etm &asi t &aktn nj an t sk)*&t)rs dhe &ikt)r t njjtn &)n &r-)nd)ar n
dis&o,i(ion0 si n at t kre)t t Fi*i&it II A d)het t ket 5en i &ranishm0 dhe
re,isten(a e m)ndshme e ha2it)ation ana tjetr0 jan marr &aras/sh 9e&se si.)risht
sht e 5art se n 5o-t se ne jemi nj rea*i,ohet n -ormn e stat)js me n.j/r t
&ikt)r)ar &r t 'e&r)ar k)ndr a&o t n.j/ros)r &as &rsosjes s -orm)*arit 'etm
&rsri do t0 ne do t ndjehen n.j/ra n 'end 2e,disshm se he5jen0 dhe 'etm m)nd
t merrni t njjtn &rsht/&jen e 0 si n 5o-t se kemi .jet)r nj 'i,atim t 2)k)r
&rish)r n.a n.j/rosje do2t
"3
N 'eBanti0 n)k sht sh)m e kna5shme disa &r&jekje'e t
dsht)ara n E..ers K)nst2* !">70 nr 6endim 8"


Por kt) 5ndron edhe 'shtirsi t mdha n marrjen e ndonj mostra
,)*In.*i(he Pr t sje** at n nj kam&ionat n t njjtn n.j/rosje t stat)ja'e si n
dhnien e -orms0 ajo &a d/shim do t krkojn nj tekno*o.ji t trajn)ar dhe
str'itje Por k) m)nd t .jeni atL Gjithasht)0 'shtirsit teknike e (i*a m)nd t
ndodh kom&*ikoj s)ksesin e &r&jekje'e t ti**a dhe n -akt m)nd t &en.oj
s)ksesin e &*ot Mo a5 e *eht sa n kohn e Ri*indjes s &ar 2ashkohen tani &iktor
dhe sk)*&tor n t njjtin &ersonA dhe d)het .jithasht) t d/ artist takohen n t
njjtn &)n0 ksht) 5 n)k do t mja-toj &r t t jet n Bdo art n 'et'ete nj
kr/e'e&r &r t o-r)ar diBka t &rkr/er0 &or ata do t ken Bdo .r)& tjetr n *idhjen
mes d/ arte'e Tani dik)sh m)nd t 'rtet t mendojn &r shikim t &ar0 k)r nj
&iktor nj -i.)r njer,ore n kana'a( t 2ni mir &r t &ikt)r)ar0 ai do t .jeni at
n mn/r sh)m m t *eht &r t &ikt)r)ar nj stat)j t mir0 se&se ai n m2rojtje
n.a drita0 e (i*a n.a ana e ndriBim t stat)js *ind 'et'ete dhe shkakton sh-a5jen e
re*ie-s0 si dhe mode*imin e n.j/ros)r at0 kishte &r tP) harr)ar0 me.jithat0 ai ka &r
t imitoj arti-i(ia*isht &ikt)r n kana'a( Por 'etm n mos'e&rim m)nd t jet nj
'shtirsi 9e&se0 k)r ai m)nd t m2aj n m2rojtje n.a drita n &ikt)r t -enomenit
nat/ror0 kjo '*en &r t stat)js0 mode*i i Bdo m2rojtje n.a drita nat/rore ho5i
ima.jinojm at &r t &r-a5s)ar n.j/rn a2strakte n t djatht stat)j &r ndriBim
,)tretende Kto &r-shijnE A do t artistt t &rdorni n.j/ra trans&arente m2i
stat)jn0 ksht) (i*si dhe n.j/ra e mermerit res&ekti'isht0 .i&s0 ore0 dr)ri shk*5en
&rmesA ai dshiron t &rdor n.j/ra t trash t tr)&it0 t &astrtis e 'ersion *itte
&*astike karakteri,)ar &ikrisht si n.a Bdo 2oj n t .jithaA dhe ai do t d)het t
rre&tsisht t 'et t marr korri.j)ese &a'arsisht njjt &r hartimin e -i.)ra0 si dhe
Bshtje t tjera t ti**a n)k sht e &a,akont n.a , B &)n)ar n.a ti&aret e nj 2)st
a&o stat)je e minera*it t errt m e the** se t ti**a n.a mermer t 2ardh0 se&se
m2rojtje n.a drita m &ak t s&ikat)r ash&r n ish@m)nd t d)ket i &r.atit)r t jet
re*ati'isht m &ak t the** trenat
9a *ar. kt/re 'shtirsi'e Ced.es m)nd t 'ijn n m2ajtse0 dhe nse ata e 2jn
te(hnis(herseits jo ndoshta tjera )sh5/er 2e5ar0 )n m)nd t jet i si.)rt 5 t mos
.j/kojA ajo do t d)het t disk)timit t nj s)2jekti artist eks&ert
N -)nd t -)ndit kjo do t jet nj Bshtje &r t 'endos)r &/etjet e m&oshtme
A do t 'aret n.a *i.jet &siko*o.jike0 5 nj a'anta,h estetike n)k sht 5 t arrihet
edhe me nat/rn m t &rsos)r e n.j/ros)r 'rtet t stat)ja'e0 dhe (i*at jan kto
*i.jeL @ N.a ana ime0 )n jam n .jendje &r t .jet)r *i.je t ti**a
Ose 'shtirsi teknike t kom&onimit t -orms dhe n.j/rs0 e (i*a n)k *ejon 5 ajo
t &rkr/er shr2imet erdhi0 dhe *e 'a,hdimi i nj ndarje t d/ d)ket e
kshi**)eshme @ Kjo sht e m)nd)r dhe krkon t d/ ende t ha&)ra &r disk)tim si
&r&jekjetA &or )n do t mendoj se 'shtirsit do t tejka*ohen t &aktn deri m
tani0 se ajo 5 ata t *n diBka &r t dshir)ar0 m)nd t ka&r(/er &*otsisht n.a
,akonin artit 5 m)nd t tejka*ohen ka5 sh)m .jra0 ksht) 5 n)k mendoj se sht e
m)ndshme 5 kjo &/etje the*2sore &r t a-irm)ar
Ose0 m n -)nd0 n)k sht nj art@&ikt)r)ar stat)jat0 dhe &se ;&r'eB konsiderata t
'o.*a sti*istike3 e 'rtet n stat)jat e nat/rs &ikt)r)ar si t 'rtet e &r2r
konsiderohet me t drejt0 dhe nj m2*edhje t kna5shme e njjt &r t &resin n.a t
ardhmen @ Qn mendoj se kjo sht ndoshta &r shkak se ka ars/e &r re-),imin e
m&arshme m t *eht se sa m)nd t j)sti-ikoj n.rit)r deri m taniA nj 'endim i
si.)rt0 &or sht ende &r t krkohet 'etm n &r'ojn e t ardhmen
Edhe )n &ranoj se k)r )n jam n 2ardhsi e t/re t &astr &ath/er t &ar nj
mermer k*asik a&o s)'a stat)j &ara meje0 )n n)k m)nd edhe t 2j &r-a5sime
&r m)a se ata n.a disa0 ajo sht a2.e*a)s(hte nat/ra0 ajo ishte e &r2r me
dinakri0 m)nd t -itoj &ikt)r 5 ata n)k e h)m2asin m sh)m n.a (hroma sht)ar
t saj n mn/r 5 t -*asin 2)k)ri t d*ir0 dhe n.j/ra n)k do t 'rtet t &rishin
&rsht/&jen e -orm t &astr trenit A n)k &eshojn0 &or kjo dek*arat e drejt&rdrejt
e ndjenja e -ort se t .jith kt) &r t 'n &r&ara ars/e mendjeL NdoshtaA dhe
&ikrisht &r shkak t ksaj ndjenj n)k m)nd ra 'endim t si.)rt 6e.jithat0 )n
2esoj se ka &ak &r t dhn t njjtn .j 9e&se &asi rr).a 5 )n shoh ndr/she
*indin ndjenja t ti**a0 kjo m)nd t jet &asoj e thjesht e nat/rshme &r -aktin se )n
kam &ar deri tani t &r-)nd)ar 'etm n 'et stat)ja t 2ardha dhe 'etm sh)m t
&a&rsos)r &ikt)r)arA e k)ndrta do t ishte ksht)0 ather s)ksesi do t donte t
kishte &rm2/set Qn m)nd t &or n.a 'et njer,itA Qn 'etm ndonjher &ash n
n.j/ra0 n.j/ra e 'et n)k sht ,2rit)r n ima.jinatn0 dhe &r t .jet)r 'eten n
konsiderat e saj n.a n.j/ra jo tra,)ar
,6 arkitekturs.
Ssht e njoh)r se n *idhje me arkitekt)rn &o*ikromatik jo m &ak se &o*emika n
*idhje me sk)*&t)r &o*ikromatikA &or )n n)k do t &rha&em n ato deri m tani0 siB
ka ndodh)r m2i kt Gjithasht) n n.j/rat e arkitekt)rs t 2ots s *asht ka
'a,hd)ar si ne koh 2esonin 5 t *e t shkoj n.a konsiderata shije t d)het t
-akte'e 'endimtare t -)rni,)ara dshmi e arkitekt)rs n.j/ra e +jetr dhe d)ke
n.a(m)ar Bshtjen nse re-),imi i t/re ishte n ann ton t djatht Pas ksaj0
Bshtja sht disk)t)ar disa her0 &or n Bdo rast m)nd t 'endoset d)ke i) re-er)ar
thjesht t arkitekt)rs s *asht sa m &ak t si.)rt0 si n *idhje me sk)*&t)r0 dhe
edhe &se &r ars/e t n.jashme Pa tani n disk)timin e t .jith sit)ats s &/etjes0
nse do t d)an t h/jn &r historik a&o tjetr marrdhnie0 ajo 5 )n m)n.on
st)dime t mja-t)eshme &ara&rake0 'rejtjet e m&oshtme jan &r 5**im 'etm nj
&rsht/&je &ersona*e me disa 5 ajo Bisedoj *i.andin as&ektet kr/esore &r t
sh&reh)r
Gjeno'e, dhe &r.jat Ri'iera di Le'ante &ar sh)m n.a jasht n.a sh)mi(a e
n.j/ra'e0 disa n.j/ra mja-t t */era me .*5ere0 sht&i Ata ,akonisht kan dhn
&rsht/&jen e ')*.aritetitA &or t interes)ar n nj -ar mn/re n.a &ikt)r 5et 5 i
dha at/re n.j/ra dhe sh)m**ojshmri0 e a)s&rI.te midis sht&i t ndr/shmeA dhe ajo
d)kej m)a se n 5o-t se nj0 'etm sh)m jo&er-ekte at n -a'or t strehohen0
&arim0 at 5 e -)t n 5 n.a -i**imi si m t nat/rshme dhe &oth)ajse 'et@e'idente0 e
,h'i**)ar n mn/r sistematike dhe t -orm)ar do0 edhe nj art t sht&i'e &ikt)r
m)nd t ndodh (i*a -itim estetike sje** Parimi domethn0 5 da**imi n n.j/rosje
ose m2rojtje n.a drita &r t m2ajt)r n kontekst t di'ersitetit t &jes'e
arkitektonike0 &as s (i*s , B sht/**at0 sht/**at0 ko*ona0 tek &ostimi n.j/ra ose
ndr/she n hije0 si (orni(es0 ar(hitra'es0 si e ndr/shme n.a si&r-a5e m)r0 trar'e
ndr/she n.a m2)shjet0 kr/e5/tetet e ko*ona'e dhe sht/**at e ndr/shme se &rindit0
2a,a e ndrtess tjetr se s)&erstr)kt)rs0 sto*it ndr/she n.a &jest e ,2)k)rimeA e
(i*a0 5 ra -ja*a0 m)nd t ket shk)ar n s&e(ia*i,im dhe di&*omimin e n.j/ros)r m
&ak ose m sh)m 'et &jes 'etm n da**imet e *ehta dhe t errt Gjithsesi0 k/
&arim d)ket deri m tani &r t kom2in)ar k)shtet m t mira estetike0 si
karakteri,ohet n t njjtn koh sh&reh str)kt)rn -i,ike t or.ani,mit n 5artsi t
kndshme0 dhe nj di'ersiteti d)kje n *idhjen e 'etme sht krij)ar n.a &*ani i
ndrtess 6onotonia dhe trajtimi &a da**im me an t ksaj (hara(ter*ess jashtme t
t .jith jasht ndrtess kjo sht kr/esisht se B-ar m)nd t ak),oj arkitekt)rs
tonAdhe man.*in. kjo m)nd t rre.)**ohet mn/ra e m&arshme
K/ &arim sht e mja-t)eshme &r tani si.)risht n)k jan re(i&rokisht eksk*),i'e0
se&se ajo ende &/et 'eten se B-ar &arim &r t 2r ,.jedhjen e n.j/ra'e Kt)0 si&as
mendimit tim0 jan as&ekte t ndr/shme 'ijn n sistemet 2a** dhe &as ksaj t
ndr/shme t n.j/ros)r t jet e m)nd)r &r t &*ots)ar n 'end se t &rjasht)ar dhe
t modi-ikoj si&as karakterit t ndrtess dhe t rrethana'e t tjera0 t ti**a si , B &r
k*imat 'eriore n.j/ra m &ak t 'endos)r dhe Da**imet 5et njjta do t jet e
&rshtatshme0 si n.j/ra e &*ot n nat/r dhe -ar2end)rsti.ern &r t thn ksht) n
j). Disa rre.)**a si kjo0 &or *a n -)5i si )ni'ersa*isht t '*e-shme0 , 9hem2)** se
n.j/rat n)k errt r)ajt)r n madhsi m t madhe se drita0 5 &jest t (i*at jan 'et
t *idh)ra n k)&timin dhe drejtimin e ksaj marrdhnie 'etm si k)ndrshtimin e
t/re &r Bshtjen e &a*idh)r0 5 &jest 'artse ndr/shojn n.a N)an,ier)n. 'end se
&r.jimi m&rehta t &jes'e kr/esore0 ;t (i*at ende sto*it jan antar n 'end t
mesme0 si &jes e 'arsis t &rjashtoj3 se Ima,he -ra.mentimi 'o.*a e n.j/ra'e
a&o -*ash (hroma do t shman. k)doA Prk)ndra,i0 nj n.j/r kr/esor dominon tr
t (i*at &r-a5sojn t .jitha n.j/rat a&o hije n madhsi m t madhe 'etm si
di'er.jen(a0 me.jithat0 m)nd t 'ij n sto*it *)ajn me kontraste t -orta Pra0 t
&aktn )n mendoj se m)a
Kt)0 me.jithat0 nj &arim m)nd t n=irren me at 5 sht0 &or sje** mendimin
tim disa her me &esh sh)m t madhe a&o t njanshme0 &jesrisht n kt dhe
&jesrisht n nj rast tjetr n s)*m0 n *idhje me &ajt)eshmrin me n.j/ra nat/ra*e e
materia*it
D3

D3 Ksht) thot 6a.n)s ;&)nim artistik n disa & $!3E FPr &amjen e jashtme t
nj ndrtese do t shnohet si ra(iona*e k)do0 se t .jitha &jest e n.j/ra e atij
'eshin materia*e n.a t (i*at ata jan t krij)ar0 5 ata n)k e dekoroj me n.j/ra
t &aktn 5 edhe k)rr n)k 'ijn k)rr n 'ar. t na dhn n.a nat/ra si
materia*e materia*e ndrtimi n drit F


Kjo sht n -akt nj koht e -)ndit ;dmth &jesa e &r-a5s)es'e t .otik3 me
&re-eren(ia*e &retendimet@2r &arim0 n 'end t -sheh)r n ndrtesa dhe o2jekte t
artit ind)stria*e0 nat/ra e materia*it0 &or t *e t ndodh n 2otimin0 d)ke &r-shir
r)ajtjen m t madh t m)ndshm t nat/rshme n.j/ra e materia*it takon Qn them
Fm e madhe t jet e m)nd)rF0 se&se &a k)-i,im m)nd t jet &r shkak t
kon-*ikte'e me &arimin e &rshtatshmris dhe 'etkna5si t drejt&rdrejt n t
.jitha0 n)k e kr/ejn0 dhe madje edhe t krkoj at atjeRra** ndonjher0 me
&rjashtim t Bm)ar a&o &r &amjen 5 t jet e do2ishme0 materia*e m)nd t jen t
njjta n arkitekt)rn dhe ind)strin e artit0 n.j/ra t &astr nat/rore0 &or sht
&rm2ajtje0 'et0 me res&ektin m t madh t m)ndshm &r &arimin0 str)kt)rn
nat/rore t dr)rit n korni,a dritare dhe d/er n.a shk*5ej me njo** t n.j/rs s
h)aj0 ;&or ajo sht e &rha&)r sh&esh t d/ t 2ardh30 m2an 6a)er2eC)r- 2renda
k)-ij'e ndonjher ndodhin n.j/rat .)ri0 ksht) 5 shman. sidomos 'endos)r .je*2r
dhe 2*)0 &a0 me.jithat0 &r t 'ini re n.j/ra akt)a*e e materia*it0 dhe m)nd t jen t
mdha 'e.*a'e &aradin. n theme* n madhsin e t/re nat/ra*e &a shtres N sh)m
'e&ra t ind)stris s artit0 &or n)k k)jdeset -are &r s)ndimin &ak0 t m2aj n.j/rn
nat/ra*e t materia*itA Gota0 Ka--ee2reter0 *i2rat e 2i2*ioteks 'ijn n t .jitha n.j/rat
m &ar0 'eshjet Ma&anese **ak dr)ri indi-erent dhe -*et meta*ike0 dhe )n n)k e di se
k) s)ndimi erdhi si nj -or( des&otik &r t m2rojt)r at Pr &jesn time0 m d)ket
n t njjtn tem n t .jitha '*en &r sa 'ijonE
6e.jithat0 ne si ai0 d)ke -o*)r n &r.jithsi0 nj o2jekt sht konsider)ar i
2ara2art0 n.a i (i*i sht 2r0 d.j)ar n.a disa as&ekte t njjtat
karakteristikaA .jithasht) m)nd t ndi5et me interes &r t 'rtetn dhe 5artsi Por k/
interes sht e *idh)r me materia*in n 'e&rat e arkitekt)rs dhe t ind)stris s artit
n)k sht si theme*ore dhe interesat e tjera t (i*at m)nd t 2j .jithasht) &retendon
k)do d)ke m)nd)r0 se ai n)k m)nd t ja& n kon-*ikt me t0 dhe do t d)het t ja&
mn/ra sh&esh e mja-t)eshmeA &o0 sh)m -akti se ajo ndodh a5 sh&esh0 d)het t
2het0 d)het t mos e 2r nj 2)j t ti** t -or(s normati' t &arimit0 siB ndodh
kt) dhe atje Pr sh)m o2jekte0 sht sh)m indi-erent t 'rtet0 n.a e (i*a0 t
&aktn n.a nj **oj t 'eBant t 2)ta meta*ike0 dr)ri0 .)ri ata jan 2r0 dhe ajo ka &r
kt ars/e n)k ka interes0 &r t &ar atoA mja-t)eshme n 5o-t se ata thjesht n)k
m)nd t shohin me ta se ata jan 2r n.a diBka &oth)ajse <Ce(kCidri.em Pra0 kjo
sht edhe k)r d)het t jet e &o*/(hrom/ n arkitekt)r0 t -o*)rit0 si&as mendimit
tim0 &arimi n)k sht n nj mn/r s)&er&osed ti** B . 'eshin 6a.n)s n s
2otimit FThe POL[NHRO6EF0 &or n m t 'o.*a -at)rn mn/r kan0 dhe , B
Ba,a Ko*ona dhe ka&ita*it0 edhe &se e 2r n.a t njjtit .jra0 n)k d)het t 'ishen me
t njjtn n.j/r 6a.n)s dshiron ndrt)es &r t 'et@,.jedh)r sa m sh)m t jet
e m)nd)r materia*e ndrtimi t &*h)ra'e me n.j/ra t ndr/shme n mn/r 5 ajo n
nj sh)m**ojshmri e kndshme t &ara5itjes n Ndrtesa'e d)kshme
!G3
Nj
im&onim i (i*i n)k kontestohet &raktikisht n)k ka m sh)m t jet e m)nd)r dhe n
Bdo rast jo a5 e m)ndshme 5 str)kt)ra arkitektonike sh&reh)r mja-t si di-eren( e
materia*it n)k m)nd t m2ahen &ara*e*isht me t Nj karakteristik n.a kjo
&ik&amje0 &or d)ket se jo 'etm 5 t jet t &aktn &o a5 e rndsishme sa &r kt0
&or edhe -itimet n.a a'anta,hin 'endosi se k)shtet 'etkna5si i drejt&rdrejt n
mn/r 5 m mir m)nd t jen t kna5)r Pra0 j) do t jet n .jendje t thot se sa
m sh)m a'anta,hin e karakteristika'e t &ara5itjes nat/rore e materia*it &r&)thje
me &r&arsit e sh-a5jes s ski(imin e ndrtimit dhe a.reea2*eness drejt&rdrejt
konsiderata t0 do t donte t jet &r t dhn at sek)en( karakteristike 'etm
!G3
Ka5 t B)ditshme0 n.j/rim nat/ror i -ormn e njeri)t n artet &amore sht
2ar2are0 kt) k)ndr &ara5itjes nat/rore e materia*e ndrtimi t krkohet n
arkitekt)rn0 ndrsa artet 'i,)a*e n n.a e &ara ajo -i**on t imitoj nat/rn0
arkitekt)rn0 kon'ertohet ndr/shim ata si&as 5**ime'e Kt) m d)ket t jet
diBka e 2ots .a2)ar


XXXV. Kontributi n teorin estetike e n$j%rave.
N Th I9 !GG -- Oen &rsht/&je asso(iati'e n.a n.j/rat e disk)t)ara me rastin e
&arimit estetike sho5ats Le t shtoj kt) nj shtes n s)2jekt &rsht/&jen e
drejt&rdrejt t n.j/ra'e0 dhe t drejt&rdrejt mn/r asso(iati'e shtimin e 2ardh
dhe e ,e,
+.2$a prs"t%pja e !rejtpr!rejt t n$j%rave.
Ssht e &akontest)eshme t 2r n.j/rat &r'eB .jith rndsin e sho5r)ar
tashm me nj marrdhnie t *ind)r me k)&timin ton nj tjetr0 i (akt)ar direkt n.a
ne si0 &rsht/&je B)ditrisht0 &jesrisht n 'arsi t trashsi t ndr/shme0 mn/ra
&jesrisht t ndr/shme n t (i*at ata s/ dhe me s/rin e sh&irtit &as n=eh Kjo &or ato
m)nd t ndikojn ndonjher na direkt na aestheti(a**/0 t -itoj &jesrisht &rmes
&jesmarrjes andersher &rsht/&je ndrmjets)ar estetike m2i karakterin e t njjtin
ndikim
Tani &rsht/&ja e Bdo n.j/r m)nd t ndikohet n.a hartimin e t/re me t tjertA &or
kjo ende n)k do t 2ind)r t them se Bdo n.j/r e-ekti i saj karakteristike n ndjesi
thjesht 2or=h kom2inimin e t/re me t tjertA Prk)ndra,i0 m)nd t ja&in **o.ari n
nj mas t (akt)ar se B-ar Bdo jo a5 sh)m &r shkak t kom2inimit me t tjert0 si
re*ati'isht ndr'e&ron me t tjert0 dhe n kom2inimet n t (i*at sht marr0 si
&ron e t/re sje** me 'ete0 &jesrisht d)ke shik)ar0 at 5 nj tjetr 2n ndonj
&rsht/&je0 n 5o-t se ajo m2)sh n -)sh n &esh t madhe t te&rt0 disa se si e
ndr/shme se(i*i si**et n t njjtn tok t 2ardh a&o t ,i0 &jesrisht at 5 Bdo
konstante n.j/r merr &rsht/&je t h/jn n &rm2*edhje t ndr/shme N kt
drejtim0 ksht) 5 tani m)nd t krahasohen e-ektet e n.j/ra'e t ndr/shme0 ajo do t
ndodh kt)0 &a marr &aras/sh asht) siB &jesmarrjen aso(iati'e0 n 'end se e-ektet
kontrast dhe harmonies n.j/ra0 t (i*at da*in n.a kom2inimi i n.j/ra'e
!3

!3
Pr sa i &rket msimit t ti** do t .jenden nE F -i,io*o.ji e n.j/ra'eF )r
t Lei&,i. !"$$


Pas ksaj0 ne m)nd t da**ojm n Bdo n.j/r d/ &a*t e-ekt t drejt&rdrejt Nj
&)shimi n ndjesi t shk*5/era 5 ajo ,.jonA shkr)ajn *etra t ,e,a n *etr me
n.j/r ose *etr me n.j/r ;me n.j/r t tr)&it3 n *etr t ,e,0 t ndritshme n.j/ra0
m *eht 5 j) do t jet n 2a, t shkrimit t A2sti(hes t/re *e=)ar atA kjo sht nj
shka** 5 sht e &r2ashkt &r t .jitha n.j/rat0 dhe t (i*at Bdo n.j/r me t njjtin
ndriBim tre.on m &ak t ndritshme sesa t 2ardh0 me.jithat0 Bdo edhe m sh)m
ose m &ak t *ehta ose t errta si tjetr m)nd t d)ket Ana tjetr sht n nat/rn e
n.j/rs0 k) Bdo n.j/r sht e ndr/shme n.a e 'eBanta tjetr ose (i*sore Edhe n.a
kjo an0 &or m)nd t s/ dhe n kt mn/r sh&irti jan ener.ji t -ort a&o m t
do2tA t ti**a si aktet e k)5e intensi'e t mrek)**)eshme n t njjtn shk*5im0 se
ndonj n.j/r tjetr 9hk)rtr m)nd t themi se stim)* n.j/ra sht diBka tjetr se
stim)*i shk*5im A do t rrah -ort &jesn e shk*5im 'etm n konsiderat0 ksht)
5 do t ishte &rit)r0 5 n.a se(i*a n.j/r &rm2an 'etm nj &jes t drit t 2ardh0
shk*5im 'etm nj ni'e* t (akt)ar t .ri sht si ajo edhe 2)k)ri e saj n sh&irt n)k
do t ishte m e -ort se stim)*i kjo .riA &or n k)ndrshtim me &r'oj Prk)ndra,i0
*ejon t thon se nn nj0 n.j/rat dhe t 2ardh njjt0 ndriBim0 @ dhe njjt NdriBim t
jashtm sht dhn ndonjher n e-ikasitetin krahas)ese t n.j/ra'e t ndr/shme @
k)&timin n.a Bdo n.j/r jo sh)m t errt edhe ink)raj)ar m sh)m0 sht i
&)ns)ar0 si n.a &or t ndritshme e 2ardh0 &r sa koh 5 e njjta t mos shk*5ej
;&as5/rim s&e()*ar3 -or(ohet dhe t hi5et krejtsisht n mn/r m sh)m se nj me
t njjtn drit n.j/r .ri Krahaso0 &r shem2)**0 Prsht/&ja e nj -)stan me n.j/r0
nj m)r me n.j/r me nj -)stan .ri0 nj m)r .ri n t njjtat k)shte t ndriBimit
Ars/eja e ksaj m)nd t .jenden n -aktin se e-ekti 2ardh dhe .ri me 2i*an(in e
n.j/ra'e sht e &er,iera0 me.jithat0 &rdor &akom&ens)ar Bdo n.j/r me (harms e
saj t 'eBanta n s/ N -akt0 me.jithat0 n.j/ra tre.ojn 5 &*otsojn njri@tjetrin n
t 2ardh n takimin0 asht)@5)ajt)r Kom&*ementit n.j/ra0 si t k)5e dhe 2*)@jeshi*e0
&ortoka**i dhe 2*) t .je*2r0 t 'erdh dhe 2*) 2*)0 jeshi*e0 t 'erdh dhe 'jo**(0
th/eshm si&as a-rsis s t/re m t n.)sht n minim)m ose n -)nd m t
th/eshm t s&ektrit menjher nj kontrast t (akt)ar t karakterit0 B-ar d)het t
-*asin &oshtA dhe ksht) 5 ne kemi0 n.j/rat n -)shat e k)&timin 'i,)a* nj rast i
n.jashm0 si me s)2stan(a kimike n di--erents -)shat e shije Pr2r n.a n.j/rat e
9K Thite sht n -/t/r si t &r2r e kri&s a*ka*i a(id dhe ka)stike &r
shije 9hije e a(idit dhe a*ka*i sht he5)r n kri&ra &r indi-eren(0 dhe ksht) kri&
shije sh)m m &ak se t a(idit dhe a*ka*i0 at 5 &r2het n.a0 &or ende sh)m m e
-ort se sa )j t &astr +etm ksht) 5 ka rn n t k)ndrta'e t 2ardh
n.j/raA &or ajo irriton s/ri sht ende sh)m m e madhe se drita@m &ak t ,i
Ne shk)rtimisht &rshkr)ani 2ashkrisht n.a t d/ ant0 me shk*5im dhe
karakterin e &rsht/&jen0 -or(a t 'ar)r e n.a(mim0 i (i*i i je& nj n.j/r0 si -)5ia e
n.j/rs B*a(k sht n 'et'ete n t .jitha e &a-)5ishme0 se&se t d/ja shk*5im si
ajo n)k ka n.j/raA t (i*t m)nd t .jejn 'eten t -r/m,)ar n.a &ik&amjet n nj
-)sh t errt natn ose t ,e, e -)shs 'i,)a*e me s/ m2/**)rA as.j m &ak se e-ekti
)nkrI-ti.e e kontrast t ,e, me t 2ardh0 &or ne n)k e konsiderojm0 &asi ne n)k e
konsiderojm e-ekte kontrast kt)
Pr t sh&je.)ar &rsht/&jen kontradiktor0 &r t 2r n.j/rat e &*ots)ar &r ne0
k)jtimi i nj kontrast t n.jashme n Ton.e2iete d)het t kontri2)ojn diBka
Le t 2jm nj kn. 5 sh&reh dshir e madhe a&o &ik**imin0 a&o nj himn
de'o(iona*0 dhe n krahasim me nj 'a**e a&o marshim )shtarakA edhe n 5o-t se ne
e .jejm 'eten t ha&)r0 n)k dmth stim)*)ar n.a jasht n.a 2renda jasht0 dhe kjo
m)nd t jet 5 ne t .jejm t d/ n 5o-t se na -r/m,)ar me t njjtin
intensitetA &or 9).jerimi i &ar sht sh)m e rin.ja**je Gjendja thjesht t ha&)rA hot
ata0 &ra edhe nj eksitim thjesht t ha&)rA d/t kr/en nj stim)* &r akti'itetin n
&jesn e jashtme me at ose sht i &rir)r t kthehet n n.a(mim akti'e0 dhe i jemi
re-er)ar &r kt ars/e nj karakter m emo(ion)ese nA hot ata &randaj edhe nj
n.a(mim emo(ion)ese a&o akti' Ssht nj n.a(mim akti' disi n dis&o,i(ion0 ksht)
5 ata m)nd t ,2)t)r n.a nj &rsht/&je e &ar **oji0 .esIn-ti.t0 dhe t kon'ertohet n
QmstHnden edhe n nj ndjenj t &astr &er(e&t)es do0 anasje**tas0 nj n.a(mim
thjesht t ha&)r n.a nj &rsht/&je e **ojit t d/t n nj akti'
E &ra Red0 Oran.e0 [e**oC sht &r t njjtn n.o&jes0 &astrti0 ndriBim
43
jo 'etm
intensi'e emo(ion)ese si t .je*2r B*)e0 B*)e dhe +io*et0 &or ajo .jithasht) m2art
eksitim &jesn e n.j/ra'e t ish nj m akti'0 emo(ion)ese0 &jesa e -)ndit nj karakter
m t ha&)r ajo 5 ne shk)rtsia ish &ar n.j/ra e=(e**en(e0 ish &rshkr)ar si akti'e0
kjo e -)ndit si &er(e&t)es0 ose0 si&as mn/rs s &rdorimit t &iktorit t n.roht0 e
-)ndit si n.j/ra t -toht Nse j) keni ende edhe krahas)ar &rsht/&jen e k)5e me
2orit0 t (i*at ask)sh n)k m)nd t 'ijn n n.j/r 2*)0 ndrsa j) doni t krahasoni 2*)
me nj -*a)t Edhe dema dhe .je*at n.a t k)5e0 &or jo i irrit)ar n.a B*)e n
,emrim 6e.jithat0 n)k d)het t harrojm se da**imi n mes t k)5e dhe 2*) n
mn/ra t (akt)ara sht 'etm re*ati' N.a nj &ik m t &r.jithshme t mendimit
edhe &rsht/&ja e k)5e sht e ha&)r0 a5 sa ai sht si ajo e 2*) n.a jasht0 ajo rreh
'etm 'etm e nj Bakmak n ,.jimit akti' se sa t tjera
43
6e k)sht 5 kjo t mos a-rohen t errt0 k) j) NdriBimi tre.)esit e n.j/ra'e
t marr '*era t ndr/shme n.a ndriBimi dit0 dhe , B B*)e me rritjen
errsirn sht m e .jat se sa t k)5e t d)kshme


6 &ak t 2ashk)ar me n)mr t &a-)nd t rre,e'e n.j/ra n t (i*in nj &ri,m
ndan rre,e t 2ardh n nj n.j/r t &r2r0 t thjesht a&o homo.jene0 &jesrisht
&r t m &r2r 5)het n.j/ra Nse n.a t .jitha rre,et 5 &r2jn rre,e t 2ardh0
'etm nj &jes sh)m e 'o.* e nj si&r-a5e jan re-*ekt)ar m2ra&a0 d)ke i) a-r)ar
n.j/ra e thjeshtsi sh)m t jet ideja e do t 'ij nat/rshm t m2/**jes <i a&o jo &r
t da**)ar ato0 anasje**tas0 k)r sh)m &ak trar'e n.j/ra t h)m2)r n t 2ardh0 ideja
e t 2ardhn t 'ij a-r ose n)k do t jet t ndr/shojn O n.a 'iti i ,i &r nj
m)n.es mja-t e shk*5im dhe n.j/ra n t njjtn koh0 t 2ardh0 &r shkak t tij e
-)ndit e h)m2)r0 n)k e 2jn ;n t njjtin ndriBim3 &rsht/&jen -ort t m)ndshme n
s/0 ksht) 5 &ika -)5ia maksima*e e n.j/rs m)nd t jet n k)&timin e msi&rm
'etm n mes t d/ k)-ijt A &or k)0 deri m tani &r m)n.esn e hetime'eGjithsesi0
&ika e -or(s m t madhe d)ket 5 t konsiderohet si nj &ik e kna5shme madh
a&o 2)k)rin e nj n.j/r n t njjtn koh B*) &astr ani*in0 ndritshm +er2enarot
d)an t 5ndrojn n kt &ik
Tani0 me.jithat0 shka**a e -or(s s nj **oj n.j/r t &r2r &r t dhn k)shtet e
ndriBimit m)nd t ndr/shohet n kt nj0 n t 'rtet &r,ierjen 2oj errt se ata
jan me t ,e, ose t 2ardh
73
Ish me s)kseset &r t sje** nj &jes t drits s
&r.jithshme n.j/ra &a ndr/sh)ar ra&ortin e saj &r2rjen dhe &a ,'endsim n
e*iminimin0 kjo e -)ndit &r t ,'ends)ar at me t 2ardh dhe n kt mn/r t
ho**)ar s)2stan( N t d/ mn/ra t asht)@5)ajt)r Ni'e*i 62)shje n.a )*jet
n.j/ra N.a &r,ierja e &i.ment me .jithnj e m sh)m e ,e,0 n.j/ra 2het e errt0
ka-e0 ka-e0 2*a(kish0 e ,e, dhe ksht) .jithmon i &a-)5ishmA n.a &r,ierja me
.jithnj e m sh)m t 2ardh .jithmon t ndritshme0 &a*er0 2ardha0 t 2ardh0 dhe
rrit shk*5imin e -a5e'e t -or(s n.a ana e &rsht/&je n.j/ra e -or( n.aA n n.j/ra
sh)m d)nke*en &a-)5i me -itim0 n t -)5ishme dhe t ndritshme me h)m2jen e
-or(s si nj e tr
73
N 5o-t se j) keni nj n.j/r i tejd)kshm0 n mn/r 5 i njjti sht arrit)r
n.a ho**imit me nj *n. &a n.j/r k)r ,2atohet n nj 2a, t ,e, ose t
2ardh


Ka sh&rehje t ndr/shme0 t (i*at nj &r&i5et &r t &rshkr)ar &rsht/&jen e
n.j/ra'e t ndr/shme n 'arsi t ndr/shime'e n &r2rjen e t/re dhe shka**n e
n.o&jes dhe t ndr/shimit t saj t 'ar)r n -)5i t tij0 sh&rehje e (i*a0 &r'eB &r t
&rm2)sh)r 5**imin e &r(aktimit t 'et0 n ann tjetr0 t Kom)nitetit &r t
k)jt)ar at 5 ka &rsht/&jen e n.j/ra'e modi-ikime t ndr/shme me &rsht/&jen n.a
-)sha t tjera0 dhe d)het t ndrmjetsoj edhe *idhje .j)hsore dhe kon(e&t)a*e me
to N &r.jithsi0 ne e 5)ajm n.j/rat e the**a a&o t .ja**0 n 'arsi t -aktit nse
ata ende n -)5i e errt t madhe a&o m t *ehta se sa n.j/r n &ikn e -)5is
maksima*e0 e (i*a sht m2ajt)r n mes t d/0 me.jithat rnd0 t 'shtir0 ose i
.,)eshm0 t *eht0 n 'arsi t -or(s sht do2s)ar n.a errs)ar m t madhe ose
2ri.htenin. m sh)m
6)ndsisht kna5si tani &r kt a&o at n.j/r ose modi-ikim n.j/ra 'aret &r'eB
asso(iati'e 2ashk@'endosje0 &r t (i*at ne n)k do t kthehen kt)0 sh)m i
indi'id)a*itetit n.aAi 5 t do n t .jitha mesatare m t thjesht t ha&)r0 t tjera m
akti'e dhe emo(ion)ese0 nj sh)m t the**0 t e=(itations t tjera m t .ja** t A
sht .jet)r m sh)m &r Ernst0 t tjera m t 'ot)ar n.a .,imi Pastaj &re-eren(a e
tij &r n.j/ra N &r.jithsi0 njeri) i do n t .jitha ndonjher drejtimin e=(itations
-orta &ran)es0 &or edhe do t &)shoj e t ,.jimit t m&arshm t -ort n t do2t
ose t ndr/shme n.a(mim **oji0 dhe m)nd t &r2a**oj .jat dhe o-tenest nj shka**
t (akt)ar mesatare e ,emrim n t (i*n ai as tendos)r ende &r shkak t m)n.ess
s &)nsimit t mja-t)eshme ndjenj t &akna5)r Femrat d)an s).jerime &ran)es
re*ati'isht m t ha&)r dhe &astr se 2)rrat0 ndrsa -mijt re*ati'isht m akti' se sa t
rrit)rit
Ne=t 'jen &aras/sh se n.j/rat jan stim)*)es sens)a*0 dhe .jithasht) &)nsimit
ne'oja sens)a* sht e ndr/shme0 ,akonisht ndodh me rritjen e moshs0 d)ke rrit)r
ed)kimin0 rritjen tenden( t trhi5en n 'et'ete k)ndr josh e aso(iati'e t *art dhe
m2ra&a re-*ekt)ese &)nsimit
6 n -)nd njeri) &/eti k)do nj ndr/shim t (akt)ar t stim)j'e0 d)ke &r-shir
n.j/rat0 &r tPi sh&t)ar dhim2jen0 e (i*a Bon se(i*a me monotoniA &or ai m)nd n.a
&ikat e 'endos)ra t n.j/ra'e t (akt)ara n mas re*ati'isht t madhe dhe m t .jat
to*erohet se t tjert0 &a ndjenj tendos)r ose t &akna5)r n.a m)n.esa e stim)*it0
dhe jo 'etm 5 ka nat/rn e s/rit t tij n kt drejtim n 'et'ete sh)m-isht dhe
k)shtet ndr/shojn sht0 &or ai .jithasht) m)nd t0 n 'arsi t n.j/rs s saj estetike
ne'oj nn (odetermination t -it)ar n.a ana e -aktorit asso(iati'e e &rsht/&jen
k)shte'e t ndr/shme n kt drejtim0 me 'eshje t 'eBant dhe strehim0 d)ke marr
'a,hdime ardhshme t njeri)t t jashtm0 n konsiderat k)r sht -ja*a &r ho2i e tij
n n.j/ra &r t kna5)r Edhe &se ,.jedhja e tij n kt drejtim n)k sht e
&r(akt)ar 'etm n.a ne'oja estetike0 &or 'etm disa n.j/ra ,.jedh)r &r shkak se
ajo k)shton .j/sm kr/5,or n nj km2 katrore m &ak0 dhe disa &r shkak se ajo
korres&ondon me kt a&o at 5**im t jashtm0 shijen e indi'idit n.a .jithnj n
ndr/shim sh)m ose m &ak t *e'e*in. Fashion ndik)ar &jesrisht &jesrisht
ka&r(/erA &or n)k t &aranda*)ar .jith kt0 se mn/ra estetike e o&era(ionit dhe
&as ksaj ,.jedhje t n.j/ra'e n.a &ika e theme*)ar e &ar ka 5en e m2shtet)r n
.oditje t .jer0 dhe mods in'eston 'eten deri n k)-ijt e (akt)ara -re dhe an'eA n
detaje nj si.)risht n)k d)het t m2aj dhe n)k 'ijn t .jith
Kto konsiderata t &r.jithshme d)het t nnshtroj 'eten e t/re sh)m e sh)m
Bdo .j k)rr Pr.jithshm m)nd t th)het n *idhje me e-ektin e drejt&rdrejt
estetike t n.j/ra'e t ndr/shme E m)nd)r0 nat/risht0 se edhe idios/n(rasies 5 'ijn
nn as&ekte ende t errta0 jan d)ke 2ashk&)n)ar k)r disa 2*) t 'erdh0 tjetri
'erdh t ka*tr 'endos)r ksht) &re-erojn0 k) dihet0 ' Rei(hen2a(h0 nj shenj
da**)ese e t asht)@5)ajt)r 9ensiti'es d)ket e jo@sensiti'es Por ne ndjekim kt)0 ajo
5 m)nd t ndi5et n.a kriteret e 'endos)ra
Fo*)r n &r.jithsi tani m)nd t themi se kra-ti.es k)5e0 nn 'a,hdimisht n masa
t 'o.*a a&o jetshk)rtr se&se ajo irriton m0 n.j/ra aestheti(a**/ m t
2)k)r Gjithsesi0 d)ket -mijn0 t e.r0 t 'er2rit sa&o o&er)ar *ind)r0 'etm t
.jith ksht)0 &ranim i ndjeshm i t (i*it sht ende i -reskt0 sh-a5et n t .jitha n
rr).n mesatare t mdha
+e&rojn n.a Nhesse*den *ind)ri t 'er2r ishte -i**imisht -*ak t k)5e n m t
2)k)r t t .jitha n.j/ra'eA dhe n mesin e &jess tjetr d)kej atij m t .,)ar
;sh)mi(a homoseks)a*3 jan m t kndshme0 ndrsa ajo e ,e, n -i**im shkakt)ar
sik*et t madh 9 sh&ejti0 me.jithat0 ai msoi &r t to*eroj at Por k)r ai
aksidenta*isht &a nj .r)a t ,e, disa m)aj m 'on0 ai sh)ddered n 'i,ionet e saj ;i
(i*i .oditi me tmerr t madh n &amje3
Fiori**o thot n h/rje t s Ges(h d <ei(hn Arts ;* 73
FE B)ditshme sht &re-eren(a e &r.jithshme e &o&)j'e t &ara &r n.j/r t k)5e0
ndoshta si ai 5 da**ohet m n s/t e mi Pr shkak t t .jitha ,onat do t .jendet se
ata kishin ne'oj jo 'etm &r t 6ono(hromats
83
0 &or edhe si <ierrath n tr)&0 &r
t 'eshje dhe t 2ashkan.jit)r n t .jitha **ojet e &ajisje'e sht &oth)ajse
eksk*),i'isht F
83
N &o&)jt e *asht n.a HaCkesCorth Th III $"# P*in Li2
HN %%*I* ( #A n mesin e Ka*deas'e n.a E,ekie*i %%III !8 etj


N mesin e romak'e0 n.j/ra e k)5e ishte e shenjtA ata 'di5n n mn/r 5 -/t/ra
e stat)js s M)&iterit dhe komandanti tri)m-)es edhe &ikt)r)ar at mn/r ;P*in
HN3 N Homerit ;II II $7#3 jan anijet k)5e@&ikt)r)ar &rmend)ra F)e.ians0
Pata.onians0 -iset e e.ra n Amerikn e +eri)t0 <e*anda e Re0 NeC Ho**anders
&ikt)roj d)ke s&e(i-ik)ar Reise2es(hrei2er t ndr/shme t k)5e t tr)&it t saj Edhe
me Otaheitiren dhe 2anort e Ish)j'e Friend*/ ishte i k)5 &r n.j/r t &re-er)ar
k),hinierit Banort e ish)**it sand'iBsh m2)*)ar &erndit n tem&)jt me 'eshje t
k)5e0 B-ar &rdorimi jan .jet)r n ,2)*imin e Ameriks atje s&anjo**et K)5 ishte
.jithasht) *asht 9o&hi@s n Persia kost)m eksk*),i'isht 'et
Ndrkoh0 e k)5e e -ort sht &ikrisht &r shkak se ajo irriton m0 edhe
a**.emein.e@drejt)ar m &ak se Bdo t ket nj n.j/r t ndr/shme n masa t mdha
n a-at t .jat0 dhe &r shkak se ajo irriton m sens)a*0 sh)mi(a e moshs dhe t
)rr/er n.a Tra&&ists 6 &ak sh&esh se -orma t tjera n.j/ra n &o&)jt e k)*t)r)ar t
k)5e t -ort n.j/ra kr/esore e nj 'eshje t tr ose t nj dhom t tr Gjithk)sh
tre.on 'eten se &*otsisht dhe .jithmon 5ie**i i k)5 n 'end t 2*)0 dhe .jithmon nj
tok sh)m t k)5e0 do t marr .je*2r0 n)k tPi 5ndrojnA s/ do ta shohin at si t
dje.)r K)ndr nj tok 2*)@m2)*)ar ishte e .je*2r n 'end &rej nesh n)k jan t
kna5)r n.a &ika e k)ndrt t mendimitA s/ri do t h)m2as n.a .jatsia e n.a(mim
t mja-t)eshm0 t jet i to&it)r at &r t hesht)r n.a ndonjher me 'endosmri i
re-erohet .jendjes s nj eksitim &er(e&t)es 5 n)k sht mja-t e -ort &r t kna5)r0
dhe ndoshta n=iti 'et shesht e 2*) kt) 6e.jithat0 ne jemi t .je*2r0 e (i*a sht e
&*ot t -or(s emo(ion)ese mes t k)5e dhe 2*)0 si t th)ash0 jo i *odh)r Ne n)k
d)am d)ke harr)ar 5 do t kontri2)ojn n ne'eri e nj tok t k)5e ose 2*)
.jithasht)0 5 t m)nd t keni jetn dhe rritjen e 2im'e 'etm &r t .je*2r t
msojn 5 t *idhen0 dhe nj tok t k)5e ose 2*)@m2)*)ar do t sh-a5et m rritet
shndetshme na A B-ar jan asso(iati'e 2ashk@'endosjeA &or &r'eB ksaj0 ne
mendojm se nj shtitje n&r *i'adhe t .je*2ra dhe &/je d)het t 2j s/ n .jatsi
t drejt&rdrejt m t *)mt)r se sa ajo m)nd t jet me t k)5e ose 2*)
Kjo n)k do t thot 5 ne t .,ojn &amjen rastit n 5ie**in 2*)A &o kjo i je& nj
&ije -resk)ese e 'rtet &r t n.rit)r n.a nj shti.jet die** s/ irrit)ar dhe t *odh)r &r
nj koh n 5ie** t &*ot 2*) Edhe &se &r-)ndimi i s/'e do t sje** nj &a5e edhe
m sh)m t &rsos)r Por ne &o &re-erojn tjetr me 'etm nj *odhje jo sh)m t
-ort .jat dits &ara0 &or &jesa tjetr n 'end t &asi'itetit t &astr ose -*e n nj **oj
t do2t dhe t ndr/shme t &)nsimit N &r.jithsi0 ne shohim &or 5ie**i 2*) me
s/t tan kr/esisht &r&ara dhe rnie 'etm nj (o& &ara nesh0 dhe ndr/shimit t
rra** m)n.on n.a 2*)eness me tra,im0 motit me re dhe t k)5e e * at m &ak t
'ijn n ndjenjn e *i.shti
Da**imet si&as .jinis dhe moshs0 d)ke &rek)r n mn/r t k)5e m akti'e sht
re*ati'isht e &re-er)ar n.a njeri)0 2*) re,e&ti'ere e .r)as0 dhe &r a5 koh sa njeri)
sht as.j n rro2a n.j/ra0 t &)r&)rt dhe -*ak t k)5e sht P)&*at e tij ed)kate Por
n.a t rinjt e=(itations m akti'e &re-eron re,e&ti'eren n &r.jithsi0 kjo krijon
midis t rinj'e t seksit -emr sht nj kon-*iktA &as t (i*it nj 'aj, sh)m e 'o.*0
&or nj -*ak t k)5e -)stan nj ani*in ose Ber*iner@2*) ende &re-erojn0 dhe
+ir.jresha .ja** m)nd t .,ojn akoma -)stan ro, to&in0 e (i*a sht &raktikisht
n e&shin e t/re &r .r)sht akti'0 dhe si 'aj,a e 'o.* me ne .jithasht) t si**en .rat
rrit)r n kom2et e 'ra,hd
Pr.jithshme -mijt -*as dash)r n t .jitha n.j/rat m sh)m se t rrit)rit0 .rat
m sh)m se 2)rratA @ Fmijt0 &r shkak se ata e 2jn &r sens)a*0 .rat0 se&se ata
jan m t ha&)r &r s).jerime t ha&)rA Por n.j/ra jan ndr stim)*)es'e m
sens)a*e dhe t ha&)r n t njjtn koh Po&)jt e &ara t si**en n kt drejtim si
-mij 6e nj ,.jedhje t 5art mes nj t ,e,0 t 2ardh dhe n.j/ra 'ishen &r kt
ars/e sht -mija0 t &aktn -emra0 t si.)rt &r t rrm2/er me n.j/rA e 2ardh e
,e, a&o sht 'etm oktroiert tijA .r)a e rrit)r e arsim)ar m)nd t arrijn &r t
2ardh a&o t ,i0 'etm &r shkak se ajo sht rrit)r dhe -orm)ar0 ndodhin momente
k) asso(iati'e manni.-a(hster **oji n -)5iA &or e sheh m dresses mesatare0 &or
sh)m m n.j/r n 2otn e -emra'e sesa meshk)j'e 2otA n &*h)ra
sh)mn.j/rshe a&o edhe si mode* &oth)ajse eksk*),i'isht n 2otn e .ra'eA dhe a5
sh)m ndr/shimet e mods0 ksht) 5 ata m)nd t0 &or k/ ra&ort n &r.jithsi
ek,istojn Po&)jt e &ara 5 n)k &osedojn nj sh)m e rro2a'e0 2oj dhe madje
tattooed tr)&i i saj *ak)ri5 t k)5e a&o n.j/raPor sa m sh)m rrit -ormimin e nj
&o&)**i0 a5 m sh)m ha&a &osht shijen sens)a*e n n.j/r dhe 'jen &r a'anta,hin
asso(iati'e mja-t)eshmris
Ssht e &akontest)eshme 5 do t jet interesante &r t ndjek)r 'aria(ionet e
n.j/ra'e ho2i sidomos n 'eshje dhe arkitekt)rs .jat e&oka'e t ndr/shme dhe
kom2e'e &r 5**ime krahas)eseA .jithasht) ka t 2j sh)m n &r&i*imet
indi'id)a*e &ara0 &or )n n)k jam n dijeni se det/ra ishte kr/er n mn/r
sistematike dhe &ra.matik n nj -ar mase K)*t)ra jon i &ranishm dit dhe sht
ndoshta sh)m e sh)m n nj ekstrem t n.j/ra'e &rBmimin Mo sh)m koh m
&ar0 se 'eshje me 2isht t .je*2r dhe 2*) me 2)tona t ndritshme ishin ende t
njoh)ra dhe t .jitha (adra e k)5eA dhe &rsri m tej ishte i .jith 'endi 'eshje
mashk)** me n.j/rA tani kan t ,e,0 ka-e0 .ri dhe t 'erdh i ,2eht n 'eshje
mashk)**or ana e si&rmeA shije &r arkitekt)rn &o*ikromatik dhe sk)*&t)r &or
homa,he'e 'jetr sht -roCned edhe m2i t
Koha jon dhe arsimi /n sht 2r n mn/r &r t thn m sh)m
a2strakte Trend@'endosjen &r.jithsi njeri) s)&erior i je& 'etes &ak m sh)m n
-at)rn k)&tim t jashtm dhe n)k d)an &r t trhe5)r n&rmjet kt/re dhe
'er2oj D)ke shman.)r .*oss jashtme dhe 2i,h)teri0 'mendja sht n 'et'ete m
sh)m n '*ern e saj t 2rendshmA &or edheA n)k ka t ti**0 &or do t -itoj &amjen
e saj d)ke imit)ar ,rin 9(hein*osi.keitA ksht) 5 &rdorin 'eshje t ,e, t n.)rta
n meshk)jt m)nd t 2hen .jithnj e m sh)m e &r.jiths)ar dhe m n -)nd t
jen t mods 2indse Gr)aja0 me.jithat0 ka edhe m sh)m .,im n jashtsi si
njeri) dhe sht re*ati'isht m e 'ar)r n.a ajo &r t trhe5)r n.a &amja e t/reA n)k
m)nd t *eht t ja& a5 sh)m at Bmim0 k)r njeri) n kt mn/r Por0 'eshje e
.ra'e me ne .jithmon i thjesht dhe n.j/rat jan n trsi sht 2r .jithnj e m t
&arndsishmeDhe B-ar ka ndodh)r tashm me ne n kt drejtim0 sht n &ikn e
'et -i**on me &o&)jt e Orientit0 n&rmjet aksesit n &r&)thje me nj k)*t)r
E'ro&iane &r ta &r t kr/er
N kt tem0 n Orient .jithnj e m sh)m dresses &aks)ar n.j/ra m)nd t
.jenden n nj ese n.a H Bam2er. n rro2a dhe sto*i e &o&)j'e ostis*amitis(hen n
I**)str Testermann@s 6onatshe-te !"$" & ! >4 &r-shijn si n 'ijim 'rejtje n)k
jointeresantE
FSsht e B)ditshme se si ne t takohen sot n rr).n ton n *indje e m sh)m
rro2at e me n.j/ra t nde,)ra0 m sh)m ne e njjta n.a njra an n tjetrn t
de&rtojnF
FN 2ri.jet e Bos-orit0 e Ds(h)22es k)5e t ndritshme kost)met sha-ran@n.j/r
Ho-&a.en me Manits(haren*e2en dhe Manits(haren.eiste jeniBert Ts(hor2ats(hi@s0
kan shk)ar me koh Po0 )dhtart tona jan t drejt0 k)r ata &i(t)res5)e*/ n
ditn e dits m sh)m e m sh)m kon'er.jen(e e 'ija'e &ara*e*e @romantis(he
9hiko t Lindjes ankohen N Konstandino&ojs O&e* do t jet n m2*edhjen e nj
t)rme t madhe 'etm n Fereds(hes n.j/ra t nde,)ra ;mante*et e .r)a3 ose n
shaC*s0 t (i*at &rdoren si nj rri& t k*ass s mesme dhe m t )*t t njer,'e0
n.anjher n 9(ha*'ars ;&anta**ona 3 6o**as *'i,s ose Esna-s ;mjeshtrit3 m)nd t
,2)*oni Lindjen &iktoresk 9h)mi(a e madhe e m2)*)ar me rro2a t ,e,a ose n.j/r
ka-e0 i (i*i &oth)ajse ) 2 e mods 'endimi k)do n 5/tete0 se&se n)k jan0 se sa e
B)ditshme kjo m)nd t tin.**oj0 n T)r5ia tashm nj k*as e rndsishme0 n
n.j/ra t nde,)ra0 kost)me te&r i nde,)r .jithmon Ka2a*Hk ;'ra,hdsi3 ose THr*Hk
;t)r5i,ms30 e (i*a sht sinonim me t &ar0 sheh E njjta .j sht e 'rtet &r t
mods t)rkeKjo d)het t ket 5en koha e 9assanids 9(ar*et nj n.j/r t
njoh)raA &or sot ajo sht e ,h'endos)r n.a t .jitha shtresat0 dhe nse t njjtat
&*h)ra'e t thjesht sht dhn .jithmon &r&arsi0 ksht) 5 ata jan .jithmon
modeste t .je*2r0 t 'erdh0 2*) ose n)an(a e t/re +etm nomad ka m2et)r 2esnik
,akonit t 'jetr Ai t d/0 si edhe i theme*)ar mjeshtr dhe shok) 2esimtar i saj n
A,in Oendrore si 'et has)r 'etm n 'eshjet e.ra me n.j/ra0 dhe edhe n &a,arin e
Er,er)m0 Nhar&)*0 Dia2ekr dhe 6os)* kr/esisht k)rd nomade me &*h)ra t
ndritshme t k)5e &a**to0 Bi,me dhe &anta**ona0 ksht) 5 sht n A,ia Oendrore
edhe n k*asn m t *art t ,/rtar'e t konsiderojn at nj nder &r t erha**en n.a
Khan nj Ts(ha&a) ,jarrt t k)5e ose Ts(ho.a0 &or akoma m sh)m &r t &arads
n 'ende t ti**a &)2*ike F
Pr t &as)r nj ekstremin e k)ndrt t n.j/ra'e &r2),jes son0 e.ji&tiant e *asht
o-rojn sht e ti** n nj ese rreth E.ji&tit t *asht n F'endet e h)ajaF !"$" ka 8G
9 D>G sht .jet)r n.a nj 'ersion t 'eBant n kt drejtim &asa,hin e
m&oshtm E
FN 'endin e shenjt asht) si n jetn e ,akonshme0 &o&)**i i E.ji&tit n m sh)m
dimensione +eBansia rreth)ar me 2i,h)teri t n.j/ra'e 5 ne n)k m)nd t d/shojm
se ishte .,imi i (hroma dhe m2i s&ark*/0 e (i*a i takon -mijrin n mn/r
krejtsisht t 'et0 5en nj &r(akt)es tren karakterin e t/re A kishte0 &or &oth)ajse
asnj o2jekt i jets s saj &)2*ike dhe &ri'ate0 ajo n)k sht e m2)*)ar me 2oj
FAta &ikt)r)ar tem&)jt e t/re dhe sht&it e t/re0 d/er dhe dhoma0 ta'o*ina0 karri.e
dhe sto*a0 a&*ikim n sht&i0 &ots dhe s/,e0 2i,h)teri dhe stat)jat0 rro2a dhe me arm0
arki'o*e dhe 'a)*ts rnda0 *i2ra dhe mon)mente0 t *k)rs dhe t -*ok'e +arsisht
-*ash0 m t .ja**0 j) m)nd t thoni0 da**ohen 'et d)kej t E.ji&tas'e k)*ar0 k) n)k
&o 2nte me .)r t Bm)ar dhe meta*e0 sht/&et 'etm n.a 2asme n.jit)r0 sh&esh i
n.jan nj k)ror /*2er N 'ark me 'e*a e 6arrja 2/k dhe direk0 'i*0 ose m mir
karri.e e tij d)ke 'e&r)ar0 kontro**it0 timon0 'e*a &ikt)r)ar0 i shk*5/er0 Fetj
N Hermann ;.en Aesth 9 $"3 s)&o,on se t .jitha dhn n nat/rn e .jra'e 5
kan nj n.j/r t (akt)ar t &r2ashkt me njri@tjetrin0 &rndr/she nj tjetr n.a
ndonj kt si korres&ondon the*2 2rendshme ti&ar -orma* jasht identike
shem2)**ore n nj njsi a&o k*as do t jet i *idh)r N)k m)nd t jet nj rastsi0 &or
'etm domosdoshmri e 2rendshme 5 t m2ajn .jra t (akt)ara n nat/r 'etm
n.j/ra t (akt)ara0 &or jo t tjera si t ti**aA nat/ra mn/r ka sh&rndar .jrat
indi'id)a*e do t m)nd t konsiderohet si nj e ars/eshme dhe n 'eten e t/re
or.anike &ara&rakishtA 'etm n.a t k)&t)arit e ktij &ro(esi ra(iona* t nat/rs n
*idhje me n.j/rn e se(i*s n.a kto t -)ndit edhe m)nd t konk*)dohet me si.)ri
'etm &r 'eten ton k)&timi
Kjo sht nj 2a, t &r2ashkt tani 5 m n -)nd as.j n)k sht e rastsishme
n nat/r0 ajo n)k do t jet n.j/ra e o2jekte'e nat/roreA &or )n do t thoja se &r
njoh)rit tona &r t 'endos)r k)-i,ime tani as.j n)k d)ket t rastit0 n -akt0 se t
njjtn n.j/rA @ +etm se i B*)men'arietIten sh)m-ishtA @ Dhe kjo m)nd t jet e
'shtir &r t marr jasht me ,h'i**imin HermannPs(hen +ieC n nj -i*o,o-i e
misti(i,m nat/rs

,6 2$a prs"t%pjet e !rejtpr!rejta !"e associative e bar!" !"e e e.
Prsht/&ja drejt&rdrejt i Bardh dhe <i ndr/shon n se 2ardh i -ort0 i ,i n)k i je&
stim)* t *ehta0 &or e ka kt t &r2ashkt0 5 t d/ 2)k)ri e n.j/rs ,hd)k)r0 &as s
(i*s ata 'e&rojn sh)m ndr/she n.a &ika t (akt)ara t mendimit n.a t tjert
njjta Kjo sht &rdor m t ,akonshme t 2ardh dhe t ,e,0 &or t d/ja
&r(aktohet n.a &rdorimet dhe &ranin nat/rore t &rsht/&jen aso(iati'e t d/ja
N.a &ika e &ar e &ar0 e 2ardh sht ,.jedhja n mes t 2ardh dhe e ,e,0 n
&r.jithsi0 t &re-er)ar t ,e, &r &rdorim n ,onat m t mdha0 se&se ka ende nj
&)n m)nd t *ihet &r s/rin0 s/ri &*otsisht he5 ,i Por ne kemi ne'oj &r nj
mesatare &rej ,.johen nj &)n t (akt)ar0 d)ke &r-shir t s/rit ka kontri2)ar
.jithasht) &jesn e tij Ask)sh n)k i &*5en t jetojn n nj dhom trsisht t ,e,0
d)ke *ej)ar 'etm t 2ardh ende siA dhe madje edhe 5e*i,at manastir jan 2renda n)k
e ,e,0 &or e 2ardh0 &a'arsisht n.a e ,e, n at 5 je& k)&tim as.j n)k m)nd t
konsiderohet si nj ars/e &r t krk)ar nj ,'endsim n &)nsimin e 2rendshme
dhe t *art0 dhe m &ak shkatrr)ese n &)nsim t ti**0 ksht) 5 n moderim
&rdor)r0 n 'eBanti m)nd t ja&in si n.j/ra e 'eshje'e0 nj ndihm a&o nj karakter
ndaj sajA Por &rtej edhe sh)m e stim)*it ndijor 'e&ron i dsh&r)ar &r tr
-r/mnLi2ra0 sht/&)ra t 2ardh n t ,e, n 'end t anasje**tas0 do t &rshtaten
'etm n nj 2i2*iotek t Ere2)s Paktn tha t rinjt e ,e,0 e seksit -emr dhe
&o&)jt sens)a* &a,h'i**)ar0 ndrsa m t *eht me n.j/ra dhe 2ardh n 'eshje dhe
&rndr/she t sht/&)r0 m sh)m si&as moshs0 .jinis0 ni'e*it t arsimit0 tenden(a
&r ndjekjet e a2strakte 5 dshirojn nda*imin o-- n dhe t kthehet *ar. n.a rritjet
ndijor stim)j'e B*a(k 'esh)r -mijt e 'e.j* dhe t 'esh)r n t &o&)j'e
&a&r&)n)ar ,e,a &randaj n)k sht0 me.jithat0 sidomos -emra0 -mijt n)k
he,itojn t jen t 'esh)r n t 2ardha dhe t sh-a5en kost)me 2ardh me ara2t dhe
hind)'e Femrat n)k 'ishen *eht ndr/she n ,i0 rritjen e moshs0 dhe &r kishn e
,e,0 &or e ,e, &oth)ajse sht 2r 'eshje e &artis dhe 'eshje -orma*e e 2)rra'e
N Hermann ;Asth Far2en*ehre & >>3 ' n d)kje se0 Fk)r e Bardh dhe t <i t
ndodh n *idhje me njri@tjetrin0 ra&orti i nat/rshm i ksaj ishte se 2a,a e 2ardh0
&or t <i sht Br)shed ose ta'anF0 &or B-ar )n d)an t &ranojn 'etm &r a5 koh
sa ne e shohim n m2i&esh k)ndr dash)ri ,i *art@2r 'rejtje n &r.jithsi e
2ardh0 &or Br)shed merr m &ak ha&sir se sa 2a, n rre.)**A dhe ndoshta ne do t
.ra')ra0 n.a rr).a0 &or t &r-shira n &jest e saj the*2sore ende 2ardh
mja-t)eshme jo0 i rreth)ar n.a a5 sh)m t 2ardh n 2),0 n 5o-t se n)k d)het t
kom&ensohen &r me s/ sh)m t ,i
Ajo 5 m d)ket &r t -o*)r k)ndr Hermann direkt0 sht se ne krkojm &osht
&r t &ar &r s)&erim&osition 'ertika*e e si&r-a5e'e t 2ardh dhe ndonjher t
ndritshme m2i t0 t ,e, ose t errta K)rr n)k do t .jeni se si&r-a5ja m)ri
i dhoms sht e errt se e 'eshje me drrasa n &jest m t )*ta t njjtn .j dhe t
errt ta'an se m)ret0 &or ajo sht .jithmon e k)ndrtaA dhe t .jith e tre.on 'eten e
tij se ai do t d)ken ke5 n 5o-t se n)k ishin a5 tA e kishte &rsht/&jen se ash&rsia
m2i'endos)r m2i dritn 6e.jithat0 sh)m t 'eBant 5 Ndrit)r ajo 5 irriton s/rin
me m sh)m &)shtet0 *irshm &esha d)ket ana*o.e0 &or ajo sht a5
Nj shem2)** i e-ektit t Borodit)r n kt drejtim t (akt)ar Kisha Lateran n
Rom Ajo sht e ,2)k)r)ar n m)ret e t ndritshme0 t 2ardh me ni(hes .ri n t
(i*n stat)jat jan t 2ardh0 .jithasht) ka nj kat n t 2ardh dhe .riA &or ta'an
dekor)ar n shije Ri*indjes e 'i,atime'e 6i(he* An.e*o0 i ,n me n.j/rat e t/re
re*ati'isht t rnda d)nke*en joharmonik n trsi
6 e ,akonshme &r Thite dhe m)n.esa e <i e stim)*it n.j/ra sht i 2a,)ar n
ann tjetr0 5 t 2ardh i je& &rsht/&jen e shkretimit0 si dhe ,i n masa t mdhaA @
6endoni &r nj &ei,a,h me d2or0 nj m)r t 2ardh dhomA @ Dhe se Bardh
me.jithat0 se d)ket n disa mn/ra e k)ndrta e ,e,0 e ,e, e 2n konk)rren( t
-ort n krkesat e saj0 si Bdo n.j/r0 n mn/r 5 n rrethana sh)m t n.jashme0
sh&esh ,.jedhja 'etm n mes t n.j/ra'e 2ardh e ,i ose sh)m e errt sht0 &a0
me.jithat0 da**imi 5 ek,iston n mes t d/ as&ektet e tjera0 me &rjashtim t
',h.)ar &ika at
Pra mante* kato*ike &ri-ti sht e 2ardh0 &rotestant e ,e,A dhe &ri-ti an.*ikan *e=on
*)tjen &ara &redikimit n nj ras &ri-ti t .jat t 2ardh0 ndrsa ai i 'esh)r 'eten &r
t &redik)ar me nj mante* t .jat t ,i
>3
Ksht) ne shohim .rat m t 'jetra t
rnda kr/esisht e ,e, ose sh)m e errt n.j/r0 &jesrisht t 2ardh0 k)rr n)k 'esh)r
me n.j/r .ja**rishtA sht .jithasht) e 'shtir n ashensor0 t 2ardh kost)m &o a5
i &r.jithshm i .ra'e se ,e, 5en dhe m2etet ajo e meshk)j'e Nse0 me.jithat
2ota0 'eshje e 2)rra'e &ranishm -orm)ar ndonjher ,i ose d)ke 5ndr)ar n mes
mes t 2ardh dhe e ,e, .ri0 ndrsa 5 n.a .rekt e *asht dhe romakt ishte e
2ardh Ne(kties i 2)rra'e t ndr/shoj sot kr/esisht n mes t 2ardh dhe e ,e,
>3
I**)str Testermann@s 6onatshe-te !"$> 9 !>8!


Por k)*ti kato*ike sht .jithasht) m sh)m sens)a* se &rotestant'e0 .r)as m t
'jetr i (i*i dresses t 2ardha0 sht ende n krkim &r m sh)m n jetn e jashtme0
si 'eshjet .jithmon e ,e,A dhe .rekt e *asht dhe romakt edhe m &ak i
&rh)m2)r n.a ana sens)a* t jets se sa 5 2jm
Gjithasht) kan t 2ardh dhe t ,e, &r shkak t m)n.ess s t/re t &r2ashkt
me n.j/ra t &r2ashkt 5 &r(akton ata &r'eB n.j/ra'e t k)ndrta 5 5ndrojn
jasht re(i&rokisht0 miri t &rshtatshme si nj 2a, &r t sje** e-ektin e 'eBant t
n.j/ra'e dhe n.j/ra kontraston &r t &r-it)arA dhe nse <i &r t .jithasht) m)n.on
shk*5imin sasior stim)*)es0 drit 'jen n tok t saj edhe m sh)m n drit As.j
m madhshtore se sa nj 5ie** me drit /jesh t nats si nj kadi-e t ,e, -)stan
ar.jendi@5ndis)r Bardh e sh)rdhr n B*a(k si.)risht d)ket mja-t i trisht)ar0 se&se
kontrasti n)k sht e mja-t)eshme &r tPi dhn -or(n e 2ardh e
shk*5imitA Prk)ndra,i0 ne ather kemi d/ Oden n s/ n 'end t nj
Le t kthehet n e-ekt asso(iati'e0 siB ndodh n 2emerkterma?en ton <i
m)ndsisht me rndsin asso(iati'e e ,i n Nj dhoma n=ir &ro&o,)ara n ka&e* e
nj njeri)0 'ishem ,i marrt e nj .r)aje d)ke 2r nj -*am)r i ,i m2i sht&in0 &erdet
e ,e, e nj ka*i0 F*or ,e, k)do &rsht/&je e ti** Kjo nat/risht 'aret s &ari n
&rdorimin e ,akonshm t ,e, n shenj ,ieA k/ &rdorim n 'et'ete0 &or d)ket i
&rshtatshm n.a d/ knd'shtrime0 m)nd t da**ojm t shk)rtr si i kndshm dhe
sim2o*ik0 n.a i kndshm &r a5 sa nj ,i &r De&o,it)ara shkakton njer,it 5 t
han jasht n 'eten e tijA 2n ,e, .jithasht)A Po sht e 'rtet s/ 'et trisht)ar n
.jatsi0 dhe si nj sh&irt &ik**imin * sh5isat 'ajtojn me taE n.a sim2o*ike0 me k)sht
natn e s/rit k)jton natn e 'dekjes dhe anasje**tas Por kjo n)k d)het t jet e ,e,0 e
(i*a &ik**ohesh0 ne do t jemi n .jendje &r t .jet)r t 2ardh ose nj n.j/ra
rea.)eshm -ront &rshtatshme e akti'e0 si e ti** me t 'rtet shr2ejn m)nd ta
2j ktA Kam *e=)ar se kine,t dhe m2retreshat e Fran(a e njeh 'io*et kardina*'e0
he2renjt 'ajtojn 2*)0 me.jithat0 romakt dhe .rekt n)k kishin n.j/rn e 'rtet t
,is
Ssht e ,e,0 &or edhe n ne n)k k)do &rsht/&jen e trishtimA n.a t
konsider)eshme n 2ashk@&r(aktimin rrethana ai arrin As -)stan i ,i &artia e
njeri)t0 as kadi-e t ,e, dhe t mnda-shit t 'ishen nj .r)a t ja&in &rsht/&jen e
trishtim n.a kon'enta tjetr0 ose theks tjetr se thesari a&o -am e rro2a'e sht0
ndr/shimet aso(iati'e K)&timi
N rrethana t (akt)ara0 edhe t <i m)nd t 2j nj &rsht/&je t drejt&rdrejt t
saj0 &oth)ajse e k)ndrta0 &rsht/&je asso(iati'e0 edhe &se )n n &r.jithsi n)k
d)an t nnshkr)ajn dek*aratn &aradoksa*e0 N Hermann ;.en Aesth##3 &r(akton
se FB*a(k n krahasim me Thite .jithmon Prsht/&ja e ,jarrt0 ener.jik0 the**si Fe
2n Por kjo sht e 'rtet0 ajo 5 e 2n t njjtat &retendime 5 s/ t ,inj dhe -*ok0
n krahasim me s/t rra**0 -*ok'erdh a&o edhe -*okt t 2ardh0 make ,i kjo
&rsht/&je k)ndr .rite0 dhe e ,e, 2o. tok na 2n &rsht/&jen e -erti*itetit m t
madh se .*5ere t 2ardh a&o tok me rr t 'erdh 9i.)risht0 se&se ne jemi
ms)ar t shohim ener.jin m t madhe t jets0 &je**ori m t madhe *idh)r me t
,e, n kto mn/rat e sh-a5jes0 ne kemi 2r at &rsri atA &or 'etm n kto
mn/rat e sh-a5jes K)ndr ask)sh n)k do t merrni n.a 5/m/ri i ,i n krahasim me
nj -*akt0 i nj 'endi t ,e, ,jarr m2i nj m2)sh)r me &*a,h t 2ardh 'end 'a**e0
nj Damenh)te ,e, k)ndr nj t 2ardh0 &rsht/&ja e Fier/0 Ener.jetik0 &or .jejn
serio,e 'etm n &r.jithsi Bdo e ,e, se e 2ardh dhe &rk)jtohen m *eht e
mashk)**orsi se -eminitetit d)ke sje** 6e.jithat0 n *idh)r *i.jrisht sho5ats edhe
m t *eht t ener.jis
Karakteri asso(iati'e e Bardh Prekja n t .jitha0 ksht) 5 t njjtat .aran(i n
mn/r 5 ajo sht e dmt)ar m *eht n.a Bdo &at(h0 m e si.)rt0 ek,isten(n
akt)a*e t &astrtis dhe &astrtiA Prandaj sht e 5art jo 'etm -i,ike0 dhe sh&irtrore
a&o &a-ajsin dek*ar)ar nj sim2o* i &astrtis0 i (i*i ,am2ak ka marr &ajn e saj
sim2o*ike Kjo kontri2)on n -aktin se 2ota e .ra'e sht i &rir)r m sh)m se 2ot
&r meshk)j0 2ardh e &re-er)eshme t ,i Pr &astrti dhe d*irsi jan (i*sit 5
jan m)ndsisht thirrjet n.a .rat0 dhe ata krkojn edhe m sh)m se 'et 2)rrat M)
t .jeni n 'et 'eshje t)aj dhe t ja& nj .aran(i &rej t/re n 'eshje0 .rat si dhe
sht ndoshta .rat n *ehtsi Po0 nj 'aj, a&o nj .r)a 5 'ishet .jithmon 'er2)ar
2ardh0 je& &rsht/&jen se ajo sht m e *art se Bdo tjetr0 kt &ron0 ndrsa asnj
'eshje &rsht/&ja e madhe se 9a*o&&etIt 2n nj nd/r t 2ardh Edhe 'aj,at e 'o.*a
t msohen n.a -)stan t 2ardh n &astrtinA &or n djemt do t ishte e kot0 dhe
ksht) 5 ata m)nd t &re-erojn t 'e&rojn n 'eshje t errt me &*)h)r rr).or Mo
'etm .rat0 edhe en.jjt 'ishen n konsiderat t &a-ajsis s t/re dhe &r shkak se
ata n)k kan &re-eren(a indi'id)a*e0 si n t 2ardh dhe do t 2j at m sh&esh0
nse jo &iktori ndjenja e saj t n.j/rs sh&esh e 2ri sh)m t .a2)ar &r t &ro')ar
&r ta dhe ata &r kt ars/e n.a s)'at)ar k)do 5 t jet e m)nd)r
N t .jitha ndr/shimin e 'eshjes mes t n.j/ra'e t ndr/shme0 2ardh e ,i0
ann)ities jets0 kre'at dhe takm ta'o*ine &er meshk)j dhe -emra dhe -mij n Bdo
kom2 sht i ,oti
$3
m2et)r t 2ardhaA n kt -or( shkm2 th/en t .jitha t
modsA me.jithat0 se ai do t krkonte m &ak rro2a0 k)r ata krk)an m &ak e
2ardh &r t Pra0 -)5imisht tejka*on krkesn e &rsht/&jen e &astrtis0 konsiderat
e jashtme -)nd Ask)nd &or .jithasht) e 2n kt &retendim t -)5ishm si n kt
rast ar.)ment)ar dhe sht a5 i shkatht n k)&timin asso(iati'e N .rat sidomos
2ardh )shtron nj **oj ma.ji0 d)ke i 2r ato djerrina sens)a*e e 2ardh sht
sh&r-/t/r)ar :-ar 2ankier nj .r)m2)** ari0 .r)aja sht nj .r)m2)** i rro2a'e t
2ardh &ara s/'e0 n.a jo 'etm &rsht/&jen e &astrtin e mjet n 'et'ete0 &or t nj
&o&)**i t tr0 nj ekonomi e tr n kt mn/r merr
$3
n t 2rendshme -emrash e saj sh)m t &a&astr dhe rra** e njjt ndr/shon
&ersiant m2ajn k)ndr ktij mas t madhe n.j/r 2*) t errt kmisha
&am2)k)@*eshi


Por n tr/e, st)-- n temn e &astrtis 2het edhe i shtoi edhe nj moti' &r t
-a'ori,)ar n.j/rat 2ardh &ara0 se ajo sht sh&rehimisht &r'eB mja-t &r &)nsimin
e shije k)r d)ke &rdor)r mjet tr/e, si k)&timin e s/'e Tani j) m)nd t ,e, n kt
drejtim0 si edhe m &ak d)an t &re-erojn sh5ets)ese Por disa e ,e, n)k do t
kr/ej *idhjen e &astrtis n t njjtn shka**0 disa m)nd t ndrh/jn n
6itanre.)n. e nj mendje0 n 5o-t se jo 'etm *)*,on n trashje 5 m2shtesin
tjetrin Prandaj d.joni nj kon(ert 5 j) &re-eroni n drit se n errsir0 dhe ksht)
j) do t &re-eroni t shtroj n nj t 2ardh se sa (o& t ,e, tr/e,
Pjesa m e madhe e 2ardh si nj dshmitar i &astrtis rekomandohet n t .jitha
rastet k) &astrtis m)nd t m2ahen me t 'rtet i drejt0 ksht) 5 sht -roCned
m2i t n t .jitha rastet k)r n)k sht e m)nd)r &r ta m2ajt)r at Ni*i njeri do t
d)ket a2s)rde n Bi,me t 2ardha dhe m2an 'eten nj .r)a a&o nj 'aj, k&)( t
2ardha saten 'etm si nj k&)( to&in Prandaj0 &as nj komenti n.a N Hermann0
ndonse d/ert dhom0 &or jo &*)h)ri rr).a dhe ndot 2raktis)r d/ert e sht&is d)het t
jet e 2ardh
Tani0 si.)risht0 e 2n t 2ardh &r'eB &rsht/&jen e &astrtis dhe &astrti edhe
indi-eren(a me t (i*n thjeshtsia sht *idh)r n.)shtA dhe madje edhe &r t
sh&t)ar kr(nimin e inter&retimit t ti**0 nj .r)a e 2ots n sho5ri 'esh)r
&re-erojn n.j/ra0 &or si kthim n mn.jes e 2rendshm A2endne.*i.W dhe m2ra&a n
t 2ardh0 e (i*a m &as erdhn &r t thn te .r)aja0 ndrsa i njjt sht0 si t
.je*2r &r 2imore0 n.a t (i*at dhe &r t (i*at n.j/rat kan 'etm a)s,)2*Hhn
&rkohsisht
XXXVI. Parat"nie pr nj seri t !%t t li$jeve estetike
apo Prinipe.


I kam krk)ar nj n)mr t *i.je'e estetike ose Prin,i&e mja-t &r kontri2)tin e
ktij dok)menti dhe t m2/**)r t njjtn .j0 &r'eB seksione'e -)ndit 9htoj(a n
km20 me t ti** njN nj estetik sistematike t .jitha *i.jet n *idhje0 &ra njri
&as tjetrit0 a2,)hande*n do t ishteA &or kjo do t kishte 5en e 'shtir &r t
shman.)r *odhje n kt mn/rA dhe &as theks)ar anim ktij dok)menti ajo ishte n
at n t .jitha0 &r'eB n nj rend sistematik Ksht) 5 )n 'etm t &ara&rihet me
disa n.a *i.jet m t rndsishme dhe t krk)ar &r t ndjek)r n a&*ikimet
kr/esoreA &or d)ke 2r t &r-shij jo 'etm midis t/re0 &or edhe me *i.jet ende t
tjera t kt/re *i.je'e t tjera m &ar sht mend)ar 'etm her &as here0 n rast deri
m tani e o-r)ar &r t N kt rast0 ne'oja &r nj disk)tim disi m t detaj)ar0 &or
m)nd t 2j t njjtn ndjer0 dhe t ti**a )n tani do t t ndjek0 si )n kt) k)jtohet
n Th I &rmend)r 'shtirsit 5 takimi i *i.je'e estetike n t .jitha sht s)2jekt
dhe 5 .jithasht) t takohet n 'ijim 9e trsia e kt/re *i.je'e e 'endime'e n nj
sistem t estetik ose0 krkesa m t &r.jithshme0 nj her &r t marr m sh)m
konkrete0 t njjt0 e disk)t)eshme nse t d/ t k)&t)eshme0 t trajtohet0 dhe d)het t
&*otsohet me disa as&ekte sht hedonik ;Th I3 &r tPi n=jerr t karakterit t nj
t)r*i0 )n 2esoj se kjo M) n)k m)nd t krkoj nj mas t (akt)ar &r&jekjet e &ara
&r t trajt)ar kt Bshtje t 'shtir m sh)m se ra&sodik a&o si&r-a5sisht0 jo
d)ke krk)ar sh)mA se(i*i si&as meje ai sht tashm &r kt ars/e kan m t *eht
&r shkak se ai 'et sht i &ari n)k sht ajo Trsisht me si.)ri do t0 siB )
&rmend tashm n &jesn e &ar0 dhe e ndjek)r m2/**jes s %LIII 9eksioni ende t
kthehet me disa komente 5 m)nd t trajtojn ka&it)**in e *i.je'e estetike 'etm &as
rea*i,imit t nj *i.ji )ni-orm 2a, e da*jen e kna5si dhe dhim2jeA &or d)het edhe n
tekstin e mtejm deri'im t *i.je'e t 'eBanta t t/re0 si 2ashk@5**im at n.a
&ik&amja0 jan .jithmon t 'shtira0 ata kan &r 5**im .jithasht) t jet &raktike
XXXVII. Parimi i kontrast estetike& reultati estetike !"e
pajtimin.


+.Parimi i kontrast estetike.

K)r sasiore ose (i*sore ndikojn stim)j'e t ndr/shme ndjesi n nj kontekst t
ti** ose t &)nsoj iden se di-eren(a e t/re me t 'rtet h/n 'etdijen si di-eren(0
ksht) 5 'aret nj e-ekt0 i (i*i si sh)ma e e-ekte'e t 'eBanta n)k m)nd t
sh&je.ohet0 &or &r kt 5**im si nj0 e-ektet indi'id)a*e t d/ n rritje dhe Bdo
ndr/shim0 shtoi e-ekt ndodh0 ne shk)rtimisht dhe n &r.jithsi i re-erohen si e-ekt t
k)ndrt0 n 5o-t se tashm n &rdorimin e ,akonshm t .j)hs m2ajn thjesht si
e-ektet e ksaj nat/re0 t (i*at 'aren n.a kontraste t -orta0 5 do t 5)het ksht) Pra0
tashm t &raktik)ar &jesmarrjen &a mshir estetike t kontrast t ,e, dhe t
2ardh0 t k)5e dhe t .je*2r t ket nj e-ekt m2i s/0 5 n)k m)nd t sh&je.ohet si
sh)ma e e-ekte'e 5 'ermR(hten ,e, dhe t 2ardh0 t k)5e dhe t .je*2r &r t
sh&reh)r 'eten e t/re0 dhe n 2a, t (i*a'e e ,e, e ,e,0 t 2ardht Chiter0 e k)5e0 e
.je*2r e k)5e jeshi*e d)ket0 konsiderohet n 'et'ete Pra0 nj njeri i madh d)ket
.ji.and t madh n krejtsisht nj &o&)**i me .ji.andt k)ndr t 'o.*a0 nj 2)rr t
'o.* ose nj =h)=h dCar-s@.en'o*k m2i Por jo kt e-ekt Bdo ndr/shim n
&rsht/&jen e stim)j'e indi'id)a* 'etm 'jen n konsiderat kt)0 &or e-ekti kontrast
me -or(n e nj stim)* t 'eBant e (i*a mendja sht e an.a,h)ar n nj mn/r 5 ai
m)nd t 2het n.a ndonj stim)* i 'etm
Tani ajo sht e 'rtet n kt drejtim e stim)j'e aestheti(a**/ indi-erent0
.jithasht) e 'rtet e di--erents estetike0 ksht) 5 m)nd t th)het n &r.jithsiE
kna5si@dhnien jan m kna5si0 a5 m sh)m ajo h/n kontrast me
Qn*)st.e2endem ose m &ak L)st.e2endem B-ar nj -ja*i t &rshtatshme &r
dhim2je@dhnien ndodh Dhe &er(e&t)ar a&o ima.jin)ar ndr/she 'eten t ,n d)ke
2r sh&irtin n nj mn/r t 'eBant
:do artCork -iton nse e krahasojm at me m &ak 'e&ra t &rsos)r t artit t t
njjtit **oj a&o .jini0 dhe h)m2et nse e krahasojm at me m t &rsos)r Kenner0 e
(i*a ndjek artin n ,h'i**imin e saj0 m)nd t kna5si e madhe n 'e&rat e artit
sh)m t &a&rsos)r .jet)r d)ke ,'arrit)r &ro.resin k)ndr ish m &ak e &rsos)r n
konsiderat0 me.jithat0 jo@eks&ert0 5 marrdhniet historike n)k sht e
,akonshme0 ata &a mshir ajo &as krahasimet me .jeni arti i tanishm m t &rsos)r
&)non mr,iti
6e.jithat0 ek,iston ne'oja &r sh-a5jen e 'rtet e nj e-ekt t k)ndrt n 5**imet
e s&e(i-ik)ara t &rm2)shjen e tre k)shte'eE a3 ndr/shim n -aktort e k)ndrt si
sensi2i*itet n -)nksion t di-eren(s dhe 'mendjen 5 d)het n mn/r t 2ara2art
t ka&r(ejn nj k)-i t (akt)ar0 si &r -aktorin 'etme 9hort0 n Th I disk)t)ar
,h'i**im Li.ji .jithasht) ndodh kt) n -)5i0 23 D/ -aktor n)k d)het t jet
a2so*)tisht i &akrahas)eshm0 &or e-ekti kontrasti ndodh n &r&)thje me nj t -ort
se -aktort &a'arsisht n.a momentet e k)ndrta jan t njjta0 me k)sht kt) nj
marrdhnie m t -ort a&o m t &ash5ets)ar mendore ndrmjetsohet mes t/re (3
Pr &rsht/&jet nj&asnjshme e-ekt kontrasti m)nd t sh-a5et 'etm n t d/tin0 jo i
&ari
N.a rrethan 23 do t 'aret0 se e-ektet estetike dhe jo kontrast estetike0 edhe &se n
-)shat e n.j/ra0 t ti**a si tin.)j'eA &or n)k do t ndodh n mes t n.j/ra'e dhe tonet0
dhe na nj ima,h i ke5 me t 'rtet m)nd t &*5en m sh)m ksht) 5 nse ne n)k
2jm0 nse e krahasojm me nj ima,h t mir0 &or me nj m),ik t mir Pr nj
sh&je.im t (3 k)jtess m)nd t shr2ejn 5 nj &)shim n nj m),ik t ,h)rmshme
m)nd t 2j nj heshtje t -ort &rsht/&je t k)ndrt t t/re me ,h)rmn e ka*)ar 5
do t m)n.on &a ,h)rm &ara&rak0 &or &a nj &rsht/&je t &r-or()ar t ,h)rms
m&arshme &r t )sh5/er m2ra&a
Parimi /n m)nd t ')ajn &rjashtime t d)kshme Nse )n t .,ojn nj &jat e
m2* 5 shijet m t mir0 dhe m &as edhe m m2*0 shije edhe m t mir &r
m)a0 &or ndjeshmria do t -ashit)r tashm n nj -ar mn/re n.a n.jarje e
m&arshme t .,ojn m &ak t m2*0 dhe e d/ta sht hiri me &r&arsis i &ari
n)k t do2t t rrit)r0 &or kan rnA &or .j sht nj ndr*ikim i *i.jit t 2*)ntin. me
*i.jet e kontrast 9ik)r )n *e tPi &ara&rij nj &o a5 e m2* n 'end t .,imit t nj
&jat m &ak t m2*0 ksht) 5 do2simi i .,imin e d/t do t kishte 5en edhe m
i madh0 jo 'etm &r shkak tr)n(ation do t jet edhe m i madh d)ke i &ar m &as0
&or edhe &r shkak t kontrastit ra *ar. A dhe do t jet edhe m m2* )sh5im
&ara&rakisht0 a5 m i madh 2*)ntin. do t 2ashkohen me e-ekt kontrast me t .jitha
do2si e madhe e kna5si t d/t Nj ana*i, &rkatse e s)ksesit ajo do t krkoj
k)do0 nse nj kna5si m t do2t dhe m t -ort 'eten e t/re ndjekin nj ose
drejtimin tjetr
Nj kontrast estetike mes 'et shtetit ton e&shi dhe *akmia e nj shteti tjetr0 dhe
midis t tashmen dhe n t ka*)arn a&o t shtetit t ardhshm t kna5sis m)nd t
ndrmjetsohet n.a ideja 5 kemi &r .jendjen e tjera ose n.a nj e 'et shtetror
kna5si koh tjetr Kt)0 t -itoj a&o t h)m2as0 ne &r.jithsi si &r t0 asht) si
ne dshirojm 5 ne 'et d)het0 n krahasim me nj t )*t ose m t mdha si tjetra0
a&o t n.jashme0 t (i*at ne kemi tani0 me nj kna5si m t 'o.* a&o m t madhe
5 ne kemi &as)r Krahasoni at 5 m)nd t &rkthehen *eht n nj .r)&
korres&ond)es t &akna5sis Edhe me kt *i.j0 &or kom&*ikimet d)het t trajtohet
si i ti** m)nd t 'aret 'eBanrisht dash)ri ose )rrejtje ndaj t tjer'e
Pas ksaj kontri2)on n 'etdijen ton t *)mt)ris n se ne jemi m t *)mt)r se t
tjert0 dhe ne ndjehemi mjerimin ton m &ak n as&ektin e edhe m sh)m ')ajtjet e
t tjer'e0 &r'eB nse ka nj ndjenj t dash)ris a&o t dhem2sh)ris ndaj t tjer'e0
ajo 5 me e-ekt kontrasti as.j &r t 2r 0 nj kon-*ikt &r shkakA me.jithat0 ne
mendojm *)mt)rin ton m &ak nse e krahasojm 'eten me m t *)mt)r0 dhe n
5o-t se do t 'a,hdojm mjerimin ton t -ort at k)ndr mjerimit m t 'o.* t t
tjer'e K)jtimi i ')ajtjes s -)ndit kontri2)on &r t 2r t ndjehen *)mt)rin e
&ranis s m sh)m &r t &rke5sojn k)jtimin e kna5si'e t ka*)ara0 ndjenja e
trishtim t &ranishmA 'etm krahasimi i sit)ats akt)a*e me ish d)het t trhi5en
'rtet0 &rndr/she j) m)nd t jet0 .jithasht)0 nse o-ertat akt)a*e n)k ka .,im0 me
,h/tje n kna5sit e -)ndit &ak a sh)m me 2o**k t si.)roj
,6 Parimi i reultatit estetike.
N.a &arimi i m&arshm n.a 'ijim 2ashkan.jit)r
Krahasimi i d/ raste 5 da**ojn n as.j m sh)m se sa 5 i njjti &a2ara,ia e
kna5sis ose &akna5sis 2)rime a0 2 ndodh k)ndrta n mn/r krono*o.jike0
ksht) 5 j) do t .jeni nj ndr/shim t madh n s)ksesin estetike0 5o-t n drejtim t
&ro.resit t 'o.* &r kna5si m t madhe ose t madhe &r dhim2je t 'o.*0 ne i
5)ajm ato t shk)rtr &o,iti'0 i .jith re,)*tati dshira sht m e madhe ose re,)*tat
dhim2ja sht m e 'o.* se n &ro.resin e k)ndrt ne.ati' drejt at 5 2ni k)r t
doni0 ksht) 5 m)nd t &ara5esin se me &ro.resin &o,iti' drejt nj dshir t mesme0
ne.ati'e n.a Drejtimi i nj dhim2je mesme *ind0 e (i*a rrit re,)*tatin mesatar t d/
rastet ose red)kt)ar0 ose edhe m)nd t shkaktoj nj ndr/shim t njjt Kt)0 t
*ak)ara &r e-ekt t &ar me 2)rimin e d/t ose m)nd -orterstre(ken &andr.je.jshme
ose n.a k)jtesa ndr.je.jshm N Bdo rast0 e d)het0 n mn/r 5 t .jejn
kon-irmim n t .jitha rrethanat e *i.jit0 n=jerrjen n.a kom&*ikimet t disk)t)ara m
*art0 e (i*a sht se &a maj n.a &er(e&tim i &ar stim)* &r t d/t t t njjtit k)&tim
n nj -ar mn/re0 &r t ti** nj eshte rrit)r n.a drejtim t k)ndrt n nj mn/r
9iB shihet *eht0 k/ *i.j 'aret ksht) 5 s 2ashk) me at t m&arshme Nse se
kna5si a&o dhim2je ndodh &ari0 n mn/r 5 ata n)k m)nd t msojn n.a
kontrast@'ar)r me kna5si m&oshtme ose dhim2je rritjen ose ,'o.*imin e
ndikimit0 &or ndoshta kjo sht n m 'on ndodh n *idhje me h/rje m &ar rasti0
me k)sht 5 m *art k)shtet e &ara&ara0 e-ekti kontrasti jan tak)ar ndonjher0 e (i*a
s)&o,ohet k)do Tani &ara&rin kna5sin m t madhe0 dhe ndjek kna5sin m t
'o.* ose edhe dhim2je &as0 ksht) 5 nj ,'o.*im i kna5sis s d/t t -it)ar a&o
&akna5si n.a ana e k)ndrt me dshirn &ar i madh sht t 2hetA Re,)*tati sht
i k)ndrt ksht) i &ari e&shi m t 'o.*a &a ) &aks)ar ose e &ar dhim2ja
Qnrein-or(ed ndodh0 &or kna5si e d/t m t madhe t ,.jer)ara n.a kontrast me
t
Pr 5**imet e ktij *i.ji sht se n *idhje me t o-erta'e n=its0 5o-t sens)a* ose
m t *art mendor0 sh)m &o,iti' 5 do t &rdoret si k)&timin ne.ati' t &ro.resit0
jo t -ort0 &or .,imin m t do2t sht 5 t &arashikojn0 dhe se n 5o-t se
dik)sh diBka t &akndshme dhe diBka e kndshme sht t tre.oj0 e &ara n)k i ka
&ara&rir ktij t -)ndit
N rast t nj rritje t kons)mit do t thot se sht e do2ishme &r t *ej)ar rritjen
as t ndodhin sh)m hert ose sh)m 'onA &r nj koh,.jatje t menjhershm a&o
sh)m t shk)rtr t .,imit * a2so*)tisht asnj t konsider)eshme dhe t
5ndr)eshme &rsht/&je kontrasti me 'on0 me.jithat0 nj t .jat@'a,hdoi0 edhe &se
i do2t0 .,imin dhe nj 2*)ntin. a&o s)&ersat)ration0 theme*on nj s)kses0 k) e=
&ost -itim ndodh shkatrrimin
D)ke marr &aras/sh sa m si&r0 j) jeni nj m/sa-ir n her -iner m -isnike e
shijshme 'era e t/re n)k e &ar0 &or e ka*)arA dhe 'etm &as 'eri-ikimit n.a 'errat
m t 'o.* kan 2r &)nn e t/re &r nj koh0 me.jithat0 kjo n)k do t ishte e
kshi**)eshme &r t *'i,)r ato n 2*)ntin. e ka&a(itetit &r .,imin e ksajA se&se
ather 'era 'ar-rit 2j &oth)ajse a5 sa edhe m e mirA dhe &r kt ars/e
sh&rehjen e njoh)r t ,otit 2odr)m n dasmn e Nana d)ket se ka n shnjestr O e
2jn at nj .ot 'er t -ort -isnike si 6adera0 'er &ort0 disa 'ende ;si n krahinat
.jermane 2a*tike e R)sis3 edhe *ikeret &ranimi i &ane*it0 ka m s sh)mti 'etm
5**imin e mesme t &ro'okoj oreksin0 &ra0 do t m2ahet edhe &a &rsritjeA disa n.a
shije dhe 2)k)ri e ajo ndr/shon n.a deri m tani n.a ajo e t tjera t o-r)ara n 'ern
e tr/e,s &r t njjtn ndrh/rjes n)k ndrh/n n mn/r t konsider)eshme me
e&isod kontrast
No)nt A*.arotti kishte n +enedik nj n)mr t &ikt)ra'e0 t (i*at edhe tani ,2)k)ro
.a*erin e Dre,denit0 d)ke &r-shir si &jes kr/esore e Ho*2ein 6adonna 2*e) &r
,.jedhs t 9aksonis0 dhe ra&ort)ar n *etrat e tij rreth ksaj 2*erje
nj3
0 Fsi nj
&e*e.rina,h artistt e +ene(ias t atij Pr t &ar kt &)n t *a'dishme0 dhe se ai e
kishte tre.)ar at/re tij Nar*o 6aratti@s dhe Bassano@s me menB)ri &ara se t t/re
ather si 'er tokaj@'era e ka*)ar sht &r t hedh)r &osht me shije t m2* n
.oj0 me s/t e 6aria Ho*2ein F Pra A*.arotti so**i kt) n *idhje me nj kna5si
artistike 5 njjti &arim n ,2atim0 e (i*a sht &rdor)r n &r.jithsi &r shijshme
ta'o*in0 dhe e 2n edhe ana*o.jia e t d/ raste'e t &retend)ar
!3
H/rje , dir H)2ner@s Dresdner Gem Ga**
Kjo m)nd t jet dik)sh tjetr &r Krisht*indje a&o dit*indjet e nj her m t
'o.*0 nj tjetr koh &r t 2r nj dh)rat t madheA &or at 5 nj ndr/shim n
re,)*tatet se a kishin &as)ar m t mdha ose m t 'o.*a Ndi5ni m e madhe0 ksht)
5 do t marrsit t 2e-as)ar kndshm n.a akr)a*e0 e ndjek)r n.a ato m t 'o.*a0
ksht) 5 kjo sht ajo 5 m)n.on &r t njjtn .j e madhe0 ksht) 5 t -*asin0 t
'*era'e t tij edhe ende t n=jerr n kr/e0 dhe ajo m)nd t jet se re,)*tat i nj ,2ritje
t ti** ndjenj e '*ers sht m2i dhe &rtej0 dmth0 se marrsi sht i ,emr)ar n
*idhje me red)ktimin e dh)rats m sh)m se i kna5)r me dh)ratn 'et
K)r )dhtojn n&r ,onat e 2)k)ra n)k -*itet n &r.jithsi mir0 m e 2)k)r &r t
'i,it)ar s &ari n.a Bdo ardh)ra t 2)k)ris n )dhtim si t ardh)rat0 Bdo h)m2je
sht &er(e&t)ar si nj h)m2jeA &o kjo m)nd t ndodh n kt nj t ti** si&as t
.,)ar 5 keni &as)r &ara ,onat m t 2)k)ra0 j) mr,item n )dhtimin e m2et)r n
,onat 5 j) do t keni &ar n marr'eshje t k)ndrt t )dhtimit me rritjen
.,imin 6e.jithat0 ajo sht e .e.en,)erCI.en se ajo n)k arrin m .,imin me
&er(e&tim t -reskta0 n 5o-t se j) t shkoj deri n -)nd0 dhe k) ka 'etm
ndonjher ajo arrin0 nj kna5si e &r5endr)ar 5 t ket -)5in m t madhe t
m)ndshme0 j) do t n 'end d)het t -i**oj me t njjtn .j0 e (i*a sht ars/eja &se
j) ndoshta jeni rre.)**0 n 5asje n.jit n nj &amje t 2)k)r n)k ka .jasa t ndr/shoj
se sht deri sa t 'ijn n &ikat m t mira0 me *ar.&amsi &r t na ndihmoj t
m&oshtim 2osh**k)n .,imin e rritjes &r kt &ik samitin e kna5si0 me.jithat0
ri@,2ritja Na sht e *odh)r dhe i mr,it)r0 ksht) 5 ne sa m sh&ejt t jet e m)nd)r
do t jet &osht &rsri 'etm
N kt as&ekt0 ne jemi n t .jitha n .jendje &r t kna5)r &as .,imin -reshest
t &o ka*oni me t tjera hetero.jene0 e (i*a ne marrim me -reski t re0 rre.)**i sht 5
t -i**oj me m t .,)ar n t njjtn koh dhe t nda*)ar0 t jet n t djathtA &or
kr/esisht ne jemi t det/r)ar t m2eten &ak a sh)m n t njjtn rrethin e e-ekte'e
estetike0 dhe &astaj &ro.res n drejtim t rritjes dshir .jithmon do t meritojn
&r&arsi &r&arimin n k)&timin e red)ktimit
Pa(ienti &o rimerr 'eten (i*i sht d)ke ndihm)ar n.a kraht e tij t 'ar-ris ende
m)nd t jet sh)m e sm)r a&o t 'ar-r dhe n kt mn/r jan s)2jekt i k)shte'e
t t/re k)shte dhim2jeA &or se ajo 'a,hdimisht e sho5ron ndjenja dhe 'etdije se
shteti i tij &rkats sht m e mir se e &ara m)nd t kr/ej nj kna5si e (i*a jo
'etm kom&enson &r t 'ar)r t *idhje'e t &akna5sis0 &or tejka*on0 me.jithat0
ndr.je.jen a&o ndjenja e KrInkerCerdens0 t 'ar-r d)ke ) 2r nj re*e'ant Rritja e
dhim2je mesme m2art
+.Parimi i pajtimit estetike.
+etm t konsiderohet si nj rast t 'eBant t &arimit t m&arshm0 sht &arim
sh)m i rndsishm i &ajtimit estetike0 e (i*a sh&je.ohet n kt mn/r N *i.jet e
m&arshme t kom&ens)ar d/ stim)jt0 nj n.a t (i*at n 'et'ete asht) si -aktor
h)m2je se sa -aktor tjetr t &akndshme0 &or jo n e-ektin e t/re estetike0 k)r ata
'e&rojn si nj n.a nj0 5 kontrast i t/re m)nd t sh&rehin 'eten e t/re0 n 5o-t se
n 2a, t rend t t/re nj t mesme rritet kna5si ose &akna5si t madhe t
re,)*tatit mesatarA &o kjo edhe nj a&e* )n&*eas)ra2*e se d)ke ndjek)r nj kna5si
m t do2t se n 2a, t ktij e-ekti sekondar m)nd t kom&ensohet ose tejka*)ar0
'etm me k)sht 5 stim)* dhim2je n)k sht e intensiteti sh)m i madh ose
koh,.jatja ishte Tota*e Rastet tani k) nj shkak i dhim2jes e &ara5it)ra n.a nj &as
ose si nj s)kses t orient)ar0 d)ke k)ndrta shkak)n e kna5si0 e-ektin estetik d)ke
kom&ens)ar a&o ishin m2i,otr)ese do0 ne e k)&tojm nj &rshkrim t shk)rtr t
&r.jithshme t 'etm0 me sh&rehjen e &ajtimit estetike0 edhe &se deri m tani kjo
sh&rehje m)ndsisht 'etm n ,onat m t *arta t estetik0 sidomos arsimin e artit0
sht a&*ik)ar Ssht &ikrisht )rdhrimin &r 'shtirsi Arte'e &r t m2ajt)r n
5ar5et kna5sit thjesht si t ti**a n)k ek,istojn n mn/r t &a'ar)r t *eht e
stim)j'e dhim2je0 dhe krkesa &r t &aranda*)ar 2*)ntin. e ndjeshmris &r nj
'a,hdimsi t mrek)**on0 nj n.a mjetet m e-ekti'e t Arti sht B)rime dhim2je n
*idhje me 2)rimet e kna5si &r t rre.)**)ar n mn/r 5 &arimi i &ajtimit estetike
h/n n -)5i0 dhe &r(akton re,)*tatin e &r.jithshm t &rsht/&je me kna5si
m2i&esh
9hem2)j t &ajtimit estetike0 k)r nj akord &a harmoni ,.jidhet n.a nj harmonike
ose n nj roman nj ne t marrin &jes hero -r/m,)es )dhhi5et n.a )n&*eas)ra2*e
se &eri&e(i'e t nj o2jekti'a'e t *)mt)r T njjtat (hords a&o n.jarjet n mn/r t
k)ndrt n 'end do t kr/ej nj )n&*eas)ra2*e si e-ekt &*5/eshm E &ra0 jo t .jith
m)nd t ,.jidhen akord &aharmonishme ndonj mn/r harmonike me njri ende nj
n.jarje e transmet)ar )n&*eas)ra2*e &*ot t &ajtohen me -aktin transmet)ar Bdo t
&*5/eshm0 &or kt) 'jen e ;&astaj3 k)shtet e rendit)ra d/t n 6itrH(ksi(ht at nj
e-ekt kontrast si&as *ind *ehta dhe m t -ort0 si marrdhnie &siko*o.jike &r'eB
momentet k)ndrta e 2ara,is tre.on m sh)m m2etjet midis -aktor'e t k)ndrt
N -akt0 tra.jedi t n.)sht si dhe sh)m romane n 'end t nj t &*5/eshm dhe
jo nj n.jarje t trisht)ar n.aA dhe ende ne kt mn/r m)nd t .jeni 'eten t
kna5)r n trsiA&or ajo do t jet 'etm nse ato &rm2ajn nj moment t 'rtet
&ajt)es n drejtim t drejtsis ose drejtsia e rendit 2otror h/jnor0 &r2a**et 2)rimet
e dhim2jes me dnimeA tjetr sht kna5si 5 ne m)nd t keni .jet)r t &aktn n 5
kan t 2jn me n.jarjet e t)r2)**ta dhe kon-*iktit t &ersona,he'e0 n -)nd t *n
nj am, )n&*eas)ra2*eA dhe nj &r-)ndim trisht)ar &a ndonj moment t &ajtimit
m2etet -are k)ndr rre.)**a'e t artit
N nj &am)ndsi meta-i,ike t jen t &ranishm0 nse d)ket se n t .jitha
2)rimet e t kna5sis &a &akna5si t ti** ek,istojn n 2ot0 j) m)nd t 'reni se
rendi 2otror njjti &arim &ajtimi e'ent)a*0 B-ar N &r&)thje arti0 n)k sht n
&r&)thje me &akA t &aktn d)ket ksht) t .jith ata 5 n)k sht &esimist Nj
sim-oni n t (i*in mosmarr'eshje &as nj tjetr shkrin0 &randaj sht -oto.ra-ia m e
2)k)r e nj rendi 2otror 5 ne t m)nd t 2esoni se sht n trsi dhe i madh0 &asi
ne m)nd t ',h.ojn tenden( tashm t mja-t)eshme n t n.)sht 5ar5et tona
&r'oj
9h)m sh)m m)nd t m2shteten &ajtimin estetike t s)ksesit &akna5sin n.a
&arashik)ar ;e *idh)r me t m 'on 5 t konsiderohet &arimi ideja e kna5sis3
&re,antimit t &*5/eshm e s)kses m 'on dshir0 ksht) 5 &ajtimi &r-)ndimtar
'etm si &r-)ndimin -)ndme dhe rea*i,imin e &*ot t nj tashm &jesrisht n.a kjo
*ar.&amsi re,)*toi n kom&ensim0 e (i*a sh&esh shkon edhe &r t o'er(om&ensation
d)ket Pr t )rit)r ose t et)r n.a *ar.&amsi e kna5si ndjenja sti**in. e )ria e etja
jan &ajt)ar tashm .jat )ria e etja edhe me nj shka** t moder)ar t njjt t
mja-t)eshme &r t kom&ens)ar &r dhim2je0 &o .,ohen )rin ose etjen dhe dshirat
e -)ndme sti**in. e njjt ndjehen0 me.jithat0 dshtimi -)ndme e hemostasis n.a
dshtimi i *ar.&amsi sht 'etm a5 )n&*eas)ra2*e 'etm si &r-)ndim t ktij
&ajtimit n nj rritje t koh'e t -)ndit Pra0 ne n art &)non nn 5**imin e
&r.jithshm t artit n &r.jithsi &r&ara tashm 5 t .jitha so**i n *oj t jet
&rsht/&jet e &a-a'orshme t nj ,.jidhje t kna5shme t shkojn &r t &rm2)sh)r0
dhe t &ajtoj ata n kt mn/r tashm direkt0 d)ke e 2r t m)nd)r 5 ne t 2jm
'e&ra t artit &rk)ndr )nder-*oC t ti**a m)nd t &ista &rsht/&jet me -ort.ehendem
si trashje0 n m)n.es t &r-)ndimisht &ajtimit A2s(h*)sse &or t m2eten t
&akna5)r t saj
XXXVIII. .e parimet e mble!"je& strvitje& bluntin$&
"abituation& supersaturation.
:do njeri0 d)ke &r-shir edhe estetike a&e*it krkon nj .jatsi t (akt)ar t
eks&o,imit0 &ara se e-ekti i tij sht edhe m e d)kshme0 e (i*a m)nd t konsiderohet
si nj s)kses i *i.jit t &ra.)t0 me k)sht 5 e-ekti i stim)*it t shtoni deri t ka*oj
&ra.)n 'etm deri n k)-ijt e (akt)ara dhe ndjeshmria d)het t 'otohet n -a'or t
&r-shirjes s saj Gjithasht) &rsht/&ja rrit 'a,hdimisht edhe n stim)j t
'a,hd)eshme deri n k)-ijt e (akt)ara0 t (i*at ne m)nd t thrras edhe 'e&rimin n
rritje0 koh,.jatjen e 'e&rimit Qrdhri arriti -)5in m t *art t &rsht/&jen ne
&rmendim shk)rtimisht -or(n e saj t &*ot
Nse e-ekti i stim)*it n &eri)dhn e n.jitjes0 &ara se t arrijn -)5in e &*ot t
&rsht/&je0 th/er &r t -i**)ar m &as &rsri0 si nj trans-ere'e t &asoj at me
e-ektin e d/t dhe shk)rton &eri)dhn e &rmirsimet kt)0 n 5o-t se t d/ e-ekte'e
jo sh)m *ar. n koh dhe si &asoj e e-ektit t &ar n)k sht an)*)ar n.a 2ie mes
e-ekte'e
N sh)m raste0 me.jithat0 e&oka e a'an(imit t e-ektit t kontrats n nj moment
t ti** t shk)rtr0 5 &rsht/&ja e &ar d)ket t jet m i -ortA &randaj sh&esh sht i
&rir)r edhe &r t m2ajt)r -reskin dhe -or(n e &rsht/&jen e so*idaritetit0 &or ajo 5
n)k sht e ,akonshme0 dhe me rre&tsi edhe ask)nd0 m)nd t konsiderohet si e
sakt Pr at 5 m)nd t n.ja**te kna5sin a&o &akna5sin me an t ndikimit t
tij m2i neA nj moment e &andashme e eks&o,imit n)k sht e mja-t)eshme &r t
shkakt)ar at n mn/r t &*ot ose 'etm n shka** t shn)ar Po ka raste k)r nj
'a,hdimsi m t .jat a&o &rsritja e stim)*it ose sh&esh nj )shtrim n -)nksion t
t njjtit ne'ojn &r t sje** &rsht/&jen n -)5i t &*ot
N 'eBanti0 n)k jan &rsht/&jet -iner dhe m t *arta t (i*at na As n takimin e
t/re t &ar ende n momentet e &ara t e-ektit t t/re0 n)k Co-ern )shtrim t
mja-t)eshme &ara&rihet m t na ndikojn n.a 'mendja (*am&ed0 as&irator d)het t
)shtrohet 'etm n *idhje Kon(e&ti i )shtrimit n -)nksion t &rsht/&je'e0 &or sht
se n modi-ikimet -iner ose marrdhnie'e t *art n -)sha t (akt)ara t mendimit
-iner e tij sht *ehts)ar n.a 'mendja e 'a,hd)eshme a&o t &rsrit)ra Pa &randaj
)shtrimi i m&arshm h)m2as &o&)**it nj -iner e sasis dhe &rsht/&jet m t *arta
estetike0 me.jithat0 ajo m)nd t sje** nj )shtrim t mja-t)eshme 5 do t thot se
&rsht/&ja e merr edhe ndr/shime sh)m de*ikate dhe t marrdhnie'e m t *arta n
momentet e &ara me sa d)ket direkt n -or( t &*ot0 ai sht n .jendje &r t marr
ndonj
6e.jithat0 ajo m)nd t rritet &rtej k)-ij'e t (akt)ara estetike0 5o-t m t )*t
ose m t *art0 &rsht/&je n.a ,.jatjen ose &rsritjen e shkak)t t saj t jashtm0 t
shk)rtr e stim)*it0 k)rr Prk)ndra,i *'i, stim)*in &as sh-a5jes s -or(n e &*ot t
e-ektit t saj 'a,hdon t 'e&roj n t njjtn ose nj **oj t n.jashme ose &r t
&rsrit)r 'eten0 dhe n)k e ka resta)r)ar n.a nj ndrkoh t .jat0 sensi2i*itet
ori.jina* ndjeshm0 ksht) nj rnie n k)&timin e asaj 5 j) si nj .j nj 2*)ntin. i
ndjeshmris DREMTORIT@5)ajt)r0 e (i*a sht e .jitha sh)m e m sh)m ndodh0 t
,.jat)r dhe m t sh&eshta dhe t ndodh n Bdo -or(n kr/esore t &rsht/&je
9i nj 'eBori0 &or a m)nd t 'rehet se stim)jt e -orta dhim2je jan re*ati'isht m
&ak t *eht dhe t sh&ejt d)**ed n.a koh a&o &rsritje0 si kna5sit t -orta0 edhe
&se disa ha2it)ation *ehts)ese edhe t h/j n ish n)k dshtojn0 &or stim)jt e do2ta
a&o t moder)ar dhim2je sht &o a5 mir0 'etm n shm@NEN m)nd indi-eren(a e
sh)rdhr &r t n nj koh t .jat0 si kna5sit ek)i'a*ente 62i@t .jitha dhim2je
shkojn stim)j n mn/rn e &ajt)eshmris me *i.jet n sh5/rtim kt) kna5sit
n)k mja-t &ara*e*e
Pr shem2)**0 *e dhim2jen e nj dhim2je dhm2i0 &r a5 sa nj '*ersim krahas)es
m)nd t jet -i**imisht jo m sh)m se dshira e disa kna5si sens)a*e n t
.jithaA ksht) 5 sht e si.)rt se k)r stim)*i0 t 'a,hdoj n mn/r t njjt
ndikojn n dhim2je dhm2i0 dhe stim)* 5 shkaktoi kna5si sens)a*e0 B-ardo 5o-t
ajo m)nd t jet0 e -)ndit do t ket koh 5 d)**ed jasht ose s)&ersat)ration0 ndrsa
Dhim2je dhm2i deri n k)-ijt e (akt)ara0 sa m .jat 5 ,.jat0 .jithmon do t
&ad)r)eshm0 n.a &eri)dha e -reski r)het .jat Por ajo d)het t jet njeri) &r t
d)r)ar0 ksht) 5 ai merr &rdor)r &r t n nj -ar mase &r t njjtn .j0 5 ai e
to*eron at m mir se m &ar0 dhe si me Bdo stim)j t tjera dhim2je
Dik)sh m)nd t &/es 'eten &r at 5 '*en mase njjt si e sens)a*e edhe n.a
2)rime t *arta t kna5si dhe dhim2je N nj ndeshje kndshm a&o serio,e0 &or j)
ende m)nd t &romo')ar &)nsimin inte*ekt)a* n konsiderat t -at)ra'e0 t (i*n ata
e m2/**in0 m2eten t .jat me kna5si0 &a d)**in. sht sh)m e d)kshme Por t
jet ajo 5 kna5sia sht n temn e &r.jithshme 2*)ntin. 'o.* n disa'anta,h
k)ndr dhim2jesA ksht) 5 dhim2ja sht k)ndr &jesrisht n disa'anta,h k)ndr
e&shit n se jo 'etm t .jith &rirje 'etdijshm0 &or edhe ;'etm m i *art se i
njeri)t0 si&as 2esimit ton t ndr.je.jshm3 tenden(0 e (i*a tradhtohet 'eten n
te*eo*o.ji e nat/rs0 krkon &r t konstat)ar 2)rimet e kna5si &r t marr t
sh)mohen dhe t shkoj &r t &aranda*)ar He5ja e shk*5imit0 kt) k)ndr dhim2jes
&r ,'o.*imin dhe e*iminimin e t/re N &/etjet a5 t rnda t &r.jithshme 5 m)nd
t rrit)r ndonjher n kna5si dhe ekonomis dhim2je n 2ot0 n)k m)nd t
disk)tohet kt)0 nat/risht
N nj ndikim mja-t t -ort n ra&ort me &eri)dhn0 ose n *idhje me koh,.jatjen
-or(a t mja-t)eshme ose &rsritjen e 'e&rimit t nj kna5si a&o dhim2je stim)*0
do2simi i e-ektit -i**estar edhe t shkojn n ,ar- n kontrast Por ka nj 5ark)**im t
ti** m &ak t *eht me stim)j dhim2je si mrek)**on0 k) ai shr2e) si s)&ersat)ration
a&o 'et@ne'eri 5)het0 n)k sht &r t arrit)r sh)m Qn*)strei@,enA &or &r a5 sa
sht rasti0 jo0 si me mrek)**on0 d)ke rrit)r nj shka** t (akt)ar .jithasht)0 &or
'a,hdoi a&o t &rsrit)ra n nj shka** t do2t a&o t moder)ar arritshm Kto
da**ime n sje**jen e kna5si dhe dhim2je stim)j'e jan n -akt t njoh)r si0
me.jithat0 nj dek*arat t (akt)ar )n@kontestohet 'etm n.a nj njoh)ri m t
ho**sishm t .jendjes &siko-i,ik theme*ore e kna5si dhe dhim2je dhe theme*imi i
instit)(ione'e tona do t m)nd t *indin n *idhje me at0 njjt0 siB sht komandn
ton
Kjo n asnj Bshtje t -it)ar sa t mdha0 t 'a,hd)eshme0 a5 .jat0 e as &rsritje
ka5 e sh&esht e shkak)t 5 shkakton nj dhim2je dhm2i0 a&o njer,it 5 n)k e
&*5ejn nj sh5etsim0 e-ekti &akna5sin e tij m)nd t 'e&roj k)rr n nj e-ekt t
kndshm0 n)k do t &ranoj0 &or h)m2)r at n)k sht trsisht e shem2)jt e ,ar-it
edhe n 2)rime t &akna5sis Pirja e d)hanit e 2n Bdo &akna5si
-i**estareA sh&esh &rsritet0 kjo j) 2n t doni Hidhrimi i 2irrs mi?2eha.t m
-mij0 &asi &irja e sh&esht m)nd t kontri2)oj n komoditet e kna5si 2irr 9hije
&a-at0 'er n Gre5i miraton me r)ajtje n hoses .e&i(hten0 dis.)sts &ije e &ar &r
Bdo nj 5 sht k)ndr ksaj t h)m2)r n.a mendja ms)ar me dhim2je
Nj domosdoshmri n.a -akti se nj stim)* n.a eks&o,imi i ,.jat)r ndr/shon
&rsht/&jen e tij n)k arrijn n &r-)ndimin se shkakt)ar n.a stim)*i n ka),n ton
rrnj e kna5si dhe dhim2je0 e B-ardo **oji 5 m)nd t jet0 t ndr/shoj '*ern e
t/re n ndjesi n.a koh,.jatjes s saj0 &or m te&r0 se ajo ndr/shon 'eten n se ajo
sht ende e shkakt)ar n.a nj stim)*im t 'a,hd)eshm t 'a,hd)eshme me 5**im
t ,'o.*imit -or(n0 &as t (i*it0 e theks)ar kt) n *idhje me stim)jt si shka5et e
jashtme t kna5si dhe *i.jit dhim2je n rrnjt e -)ndit e t (i*a'e n)k m)nd t
konsiderohet si i trans-er)eshm
N Bdo ndr&rerje t koh,.jatjes s 'e&rimit t ndjeshmris -i**estare sht
trsisht ose &jesrisht i rikthen ose ndodh &rsri n nj -a, m t hershmeA dhe
ndikon ksht) &rsrit)ra ndr&rerje marrin &rsi&r edhe Bdo 'e&rim nj t ri n nj
-ar mase re-reshed Em&-In.*i(hkeits,)stande 2e.e.@nen0 &or n eks&o,im re*ati'isht
t &rsrit)r sh&ejt k)rr n)k t Bon &rsri n -a,n e &ar t -reski
Pr&)thje me sh)m se nj kna5si 'a,hdon t &)noj m .jat a&o t &rsrit)r
m sh&esh ndodh &a *)*,ojn &r s)&ersat)ration0 dhe asht) si &ika e s)&ersat)ration
sht ende *ar.0 ek,iston ne'oja e 'a,hdimit m t *ar.t a&o rish-a5ja e *ar.t n
mn/r ar.)menton se nj n.)rrimi *ind k)r e-ekti i 'a,hd)eshm ndr&rer0 ose
&rsritja a&o jo n t rra**0 &a se &or 'a,hdimi ose &rsritja e t njjtit e-ekt t
kndshm0 si n nj .jendje t -reski e sh&reh at 5 m)nd t shkojn a5 *ar. 5 ata
'etm ,)rei(ht &r t &aranda*)ar -i**imin e dhim2jes0 &a krij)ar kna5si
&o,iti'e N &r&)thje me ann tjetr nj stim)* dhim2je m t .jat 'a,hdon ose
&rsrit sa m sh&esh &a *)*,ojn n &ikat e ,ar-it0 s)ksesi ndodh 5 tashm mja-toj
e*iminimin e stim)*it dhim2je0 dshira &o,iti'e &r t ,.j)ar0 me.jithat0 e-ektet e t
njjtn ne'eri jo n mn/r t 2ara2art t -ort se sa n -i**im m)nd t shkaktojn
a&o edhe t *odh)r &r t indi-eren(s Kto d/ s)ksese0 nj kna5si 5 sht e
eks&o,imit t sh&eshta ose &rsritje n mn/rn e tre.)ar ne'ojn0 dhe se nj stim)*
dhim2je sht n kt mn/r m t *eht t m2ajn0 ata jan trajt)ar s 2ashk) me
sh&rehjen e ha2it)ation ndaj stim)*it Por0 m)nd t &rdoret n nj k)&tim m t .jer
t stim)j'e 5 jan indi-erent 5 n.a -i**imi0 d)ke ) ,h'i**)ar n mn/r 5 'a,hdimi
a&o &rsritja e njjta .j m)nd t 2het e ne'ojshme n.a or.ani,mi .rad)a*isht
krijon at
N kna5si'e t &an)mrta dhe 2anj0 s &ari na )rdhroi komoditet &o,iti' t
dhn0 ne t msohen n nj mn/r 5 ne t h)m2as me &akna5si nse ata na
dshtojn0 &a e t/re d)ke ) dhn0 &or kna5si &o,iti'eA anasje**tas0 n disa &rej t/re
edhe t &akndshme0 ndikimet0 si t ti**a B 5ndrojn n ajr t ke50 n mn/r t
ti** 5 ne n)k ndjehen sh5etsim0 &or t ndjehen at me kna5si0 nse kemi ardh)r
&rsri n rrethanat m t mira0 ajrit m t mir
Nse 'e&rimi i nj stim)* si *)*e,on deri s)&ersat)ration0 ndodh si e-ekt t
ha2it)ation &r t kr/er nj krkes e 'a,hd)eshme a&o t &rsrit)ra0 jo 'etm jo
nj0 &or ai .jithasht) m)nd t 'et nj tashm ndodh)r ha2it)ation t hi5et
&rkohsisht ose &r.jithmon :-ar nj mn/r m t 2es)eshme &r t &aranda*)ar
ha2it)ation &r nj kna5si a&o sh-)5i,oj nj ek,ist)ese0 at/ 5ndron se j) *odh e
stim)*it0 &asi 5 sh&ton at0 'etm se ek,a.jerim sh&esh n)k m)nd t 2het &a
disa'anta,het &rhershme0 dhe jo k)do a 'on ri,.jim m2rojtjes njohja tensionit t
'jetr
Ssht e njoh)r se (he-s &ast &rdorin &r t &aranda*)ar 'a,hd)eshme .oodies t/re
&raktikantt e a.jentit t *e oreksin e saj n.a -i**imi drejt)ar e.ra0 k) ather n)k
m)n.on 5 t njjtn t marr n.a s)&ersat)ration me karame*e sh&ejt nj ne'eri &r
t
Gjithasht) e &in Fishte do t ma**kojn n nj .jendje t asht)@5)ajt)r Han.o'er
&ir0 dhe m &as n)k arriti nj koh t .jat0 &asi ai &rndr/she do t kishte dsht)ar0
'etm se n kt rast ,akonin e 'jetr m2an t h/j m sh&ejt ose m 'on t kthehen
n t drejtat e t/re
Te .jitha koht &r t marr t &rdoret &r nj mn/r a&o nj sti* t artit n
mn/r 5 ata t *ejoj as.j 5 n)k sht e njjt n k)&timin0 dhe jan t n.o&)r m
n -)nd d)ke ek,a.jer)ar n mn/r -aktin 5 ata t 2ien n tenden(n &r t 'e&r)ar
n k)ndrshtim me testimin
K)r stim)jt dhim2je0 &as ndodhjes s &iks s tran,i(ionit0 k) nj sht &r t
arrit)r diBka0 nj ha2it)ation ri t stim)*it si nj kna5si dhe s)&ersat)ration h/j n
nj ,ar- t re
Ksht)0 &irja e d)hanit 'etm sje** dhim2je 6e &rsritjen e sh&esht m)nd t n
'end d)ke ka*)ar &ikn e tran,i(ionit L)st ndodhA ather j) m)nd t msohen me
t0 5 asnj ose 'etm nj dshir sh)m t red)kt)ar0 n.a m)n.esa e &irjes s
d)hanit0 &or ndihet nj ne'eri t -ort &r &irjen e d)hanit 'et Por donte t te&roni
-or(a dhe koh,.jatja e &irjes s d)hanit0 nj &ik e re kthese do t ndodh
Pr t 5ndr)ar n ajr t ke5 j) m)nd 2emerkterma?en t msohen &r t0 &or
kontrasti mesatarisht t ndihet edhe m t kndshme se ato &a n.jarje e m&arshme
5ndrojn sik*et e t/re m &ak0 h/rjen n ajr m t mir 9h)m t .jat t 5ndrojn
n ajr t moder)ar t ke50 &or m)nd t d)ke ka*)ar &ikn e tran,i(ionit t t Boj n
nj ,akon t ti** se&se ne mendojm h)m2ja e ajrit t do2t t &akndshme0 asht) si
disa e kan 2r a5 t ms)ar me ajr (a.ed dhoms0 5 ata i str)k)r *ar. n.a Bdo
ha&jen e dritaresA &or d)het nat/ra e ke5e e ajrit ka*on k)-ijt e (akt)ara0 &or dritarja
do t jet mja-t e ha&)r
Pr kt mas m)nd ta nj o2jekt n t njjtn koh &rsht/&jet m t )*ta dhe m
t *arta estetike ,.jimit0 siB sht e 'rtet n &r.jithsi i 'e&ra'e t artit0 t shkojn
tre.)esit e )shtrimit B*)ntin.0 ha2it)ation0 s)&ersat)ration n *idhje &r t d/ Bdo
&ara*e*e tjetr n)k e ne'ojshme0 jan mja-t t ,akonshme0 &or jo e ne'ojshme0 n
anta.oni,minA &or kjo do t disk)tohet n nj ra&ort rast n kt drejtim kt) n
detaje
N kt drejtim0 ne jo 'etm &ran)es ;n.a 'e&rimi i stim)j'e30 &or edhe akti'i,ohet
a)tomatikisht m)nd t jen t &)ns)ar t &*5/eshm a&o )n&*eas)ra2*e
trans-erohen0 m&arshme0 disk)toi n *idhje me **ojin e &ar t *i.je'e estetike t
&)nsimit n t d/tin
T estetike ,akon dhe str'itje *)an n t .jitha -a,at e tij nj ro* jasht,akonisht t
rndsishm n m t )*t0 si -ormimin e *art shije t njeri)t0 dhe deri m tani n)k
jan ,akone dhe &raktika t (i*at kan t 2jn me t .jitha moshat dhe kom2e'e n
kontekst0 edhe shije sht e njjt &r(aktohet n *idhje n kt mn/r Rreth kt)0
&or tre.tohet ;n %+III 9eksionin3 m &ar
XXXIX. .e parimet e kmbn$ulje& t n!r%s"imit !"e
s"kalln e punsimit.
+6 Parimi i inercis !"e n!r%s"imi n nat%rn e puns.
K/ &arim has)r n.a 5ar5e t (akt)ara me 2*)ntin. dhe ha2it)ation e n ann tjetr
me kom2inimin )ni-orme t sh)m-isht
9i&as &arimit t 2*)ntin. dhe ha2it)ation sht konsider)ar se kna5si dhe
dhim2je stim)jt do2sohet n.a m2i disa k)-ij'e ;-reskin e &rsht/&je3 koh,.jatjen e
,.jer)ar edhe n e-ektin e t/re dhe m)nd t kthehet n kontrast t e-ektit m)ndet
'etA &or &r'eB ksaj0 n 5o-t se nj &)n 5 n -i**im sht i &*5/eshm ose
)n&*eas)ra2*e0 m)nd n koh dhe ndr/shimin e 'et nj shkak &r kna5si a&o
&akna5si jan &)nsim0 Bka e ,akonshme toksore n at &arim 'jen n *oj0 &or
&r shkak se ai n)k ishte n e-ektin sht i k)-i,)ar n.a kna5si dhe dhim2je
stim)j'e0 edhe &r ne'ojat m t &r.jithshme me a-at0 t (i*at ne m2shteten n
&arimin e m&oshtme nn emrin e msi&rm
T jet kjo nj akti'itet akti' ose &er(e&t)es0 -i,ike ose mendore n t (i*at njeri)
sht kon(e&t)ar0 ksht) 5 ajo merr disa koh &ara se t njjtn .j n nj tren t
'a,hd)eshm0 &ra nj .jendje 'jen i (i*i karakteri,ohet n.a nj ndjenj konstante ose
&ak *ek)ndese e &r&jekje'e t sh&en,)ar Nse nj k)sht i ti** ndodh0 ksht) 5
sht *ar. n.a nat/ra &*5/eshm ose )n&*eas)ra2*e0 e (i*a m)nd t marr &)n n
'et'ete0 n k)&timin e kna5si0 dhe .jithasht) t 'a,hdonte &r a5 koh sa t mos
marr &)nn n t njjtat s&e(ie m2i nj k)-i t ti**0 ka0 sht arrit)r n.a akti'e n t
njjtn -)5i 'etm me ndjenjn e &r&jekje'e m t madhe0 i njjti e-ekt &er(e&t)es
'mendje 'etm m e tension)ar 'jen &r t ka*)ar K)ndr ksaj ajo d)het t
ndr/shohet n k)&timin e kna5sis0 nat/rs dhe tr)&in e &)ns0 k)r k/ k)-i sht
tejka*)ar Ndr/she0 kjo sht n k)&timin e ne'eri &r t ndr/sh)ar ato m sh&ejt ose
t 'a,hd)eshme m .jat at/ n.a ish m2art dhim2jen e dshtimit a&o ndr&rerje0 kjo
e -)ndit e *odhjes a&o *odhje Dhe edhe &ara dhim2jen e *odhjes a&o *odhje ka
tejka*)ar &ra.)n0 edhe k)r a-rohet n.a nj ndr/shim i &)nsimit m)nd t jet &ohojn
&o,iti'e dshira
Nj , ,ejtar B n)k ka si m)nd t jet n &)nn e tij0 sh5etsojn nj dijetar n
st)dimin e tij0 edhe &se k/ Brre.)**im .es(hIhe n.a n.jarjet 5 ai do t kishte
&re-er)ar &r&ara -i**imit t &)ns0 st)dimit0 &)na0 st)dimi n.a kna5si e
km2n.)*je n tren dik)r@&osht n &retendimet e &)nsimit 9 -)ndi0 nj si t tjera
t t njjtit **oj e &)nsimit0 &or sht *odh)r n.a ai dshiron t m sh)m n mn/r0
5 2n thirrje &r nj ndr/shim0 dhe m)nd t .jendet0 nse jo n t .jitha *odh)r0
2an)es n mn/r &r diBka tjetr
Ksht)0 n &r.jithsi n)k sht sh)m e .jat nj &eri)dh e 'a,hdimsis ende
nj ndr/shim t h/jn me sh&ejtsi dhe sh&esh &rsritet n nat/r ose n drejtim t
&)nsimit n k)&timin e e&shit 6e k)sht 5 ajo sht n nat/rn e sh)mi(n e
akti'itete'e0 5 t &r-shij nj **oj t 'eBant t km2imit ose shk&)t)r ndr/shime0
*idhja sht m &osht nj 'et &ik t (akt)ar0 &arimi m si&r '*en edhe &r
ndr&rerjen dhe &r t 'a,hd)ar &)nn n mn/rn se si Lidhje0 t &rsrit)r dhe t
ndjekin ndr/shimet ose modi-ikimet
Edhe k)r t marr &aras/sh &arimin e *idhjes )ni-ik)ar t sh)m-isht t Bdo **oji t
&)nsimit sht n h/rje me koh ne'ojn e ndr/shimit sht 'n n d)kje kt) dhe
takimi i &arimit akt)a* sht ksht)
T tjert 2ara,ohet h/n ne'ojn e ndr/shimit t &)nsimit t sh)m sh&ejt nj0 a5
m i madh sht 5asja e t/re &r t )ni-ormitetit0 dhe shton m sh)m n mn/r sa
m .jat 5 shkon *ar. ende n mn/rn e 'jetr0 &asi ka*)an &ikn k) ndr/shimi do
t d)het A me rritje ne'ojn e ndr/shimit0 &or n t njjtn koh rrit )n&*eas)re
&akna5sin e tij dhe dshirn e kna5sis s tij
Ajo m)nd t jet rasti 5 ton &r akti'itete n t .jith &)shtetin dis&oni2*e sht i
rraska&it)r n.a nj mn/r t (akt)ar t &)nsimit0 5 ne ndjejm ne'ojn0 &)nt me
&jesn tjetr t madhe t m)ndshme a&o &r t *e 'eten te -*e0 B-ar tjetr &r t
konsiderohet &arimi sht 'endimtarA nse ende kan ne'oj &r &)nsim sht *n
n &r.jithsi sht e 'rtet se sa m sh)m t *odh)r0 ne jemi t njjt t nj **oji t
(akt)ar t &)nsimit a&o &r H2erdrHssi.er0 ksht) 5 nj &)nsimi m t ndr/shme
sht nj domosdoshmri +a,hdimsis s &)nsimit0 n t njjtn mn/r i a-rohet
&rsritje t sh&eshta n nj ha&sir t shk)rtr kohe dhe ndodh n t njjtn
&ik&amje
K)sh sht *odh)r n.a &)na mendore nj mn/r t (akt)ar0 ata ende m)nd t donte
t 2ie n )jdi me nj **oj tjetr t akti'itetit mendor0 &or edhe n.a ndjekjet inte*ekt)a*e
n t .jitha t jet a5 i *odh)r 5 ai 'etm t &rm2)sh makin tjetr e tij a&o t
&)nsimit0 shkoni &r shtitjet0 .jimnastik dhe si &jesa tjetr mR.*i(hstem me
akti'itetin inte*ekt)a* ndonjher .jen streh K)sh sht mja-t i *odh)r n.a &)nsimi
akti'e0 do t0 nse ai ndonjher sht ende &)ns)eshm0 kna5 si &)nsim
&er(e&t)es n&rmjet nj *oj0 kon(ert ) Brr/*a
Tani &jes e jets s &rditshme 'et kr/en nj ndr/shim t (akt)ar t n.jarje'e
akti'e dhe t ha&)r0 -i,ike dhe mendore &reok)&imi me 'eten e t/re0 ndonjher ne e
5)ajm nj jasht t ti** n mn/r ar2itrare &r t na m2rojt)r n.a mr,itje dhe
*odhje Kto ndr/shime t m2ajt)r kt res&ekt0 &or n jetn e sh)mi(s n kr/esore0
2renda k)-ij'e t (akt)ar dhe n nj karakter t (akt)ar0 t &rsrit)r n mn/r t
n.jashme dit n.a dita e &ar0 do t ishte nj *odhje &r t 2r nj *odhje0 &or n
*idhje t ksaj nat/re t &r.jithshme 'et ndjer dhe e 2n me t 'rtet sh&esh
&ohoi0 nse jo ndonjher0 &or ndonjher n.a 'et momente t reja t B)ditshme t
n.a(mim do t 'ij n jet0 ndonjher do t krkonte 5**imisht dhe krij)ar Kjo
&r-shin 'arsis n mn/r t &r.jithshme0 diBka t re &r t d.j)ar e rra** &r t
&ar t h)aj0 k) n)k sht e domosdoshme 5 ajo e sheh0 d.jon0 sht n 'et'ete i
kna5shm0 kjo sht 'etm n.a 2)k)ri e risi0 .j e rra** kna5shm0 &r sa koh 5
ajo ende d)ket t jet e re &r t 5en t rra**a
9t)dimi B)rke i 2)k)ris dhe s)2*ime -i**on ksht)E
FL'i,ja e &ar dhe m e thjesht 5 ne .jejm n ,emrn e njeri)t0 sht k)rio,itet
t Bon Ndr k)rio,itet Bon Qn e k)&toj dshirn dhe kna5sin t (i*n .jrat
n.ja**0 &r a5 sa ato t ndodhin &r her t &ar0 Ne shohim -mijt n nj *'i,je
re,istente0 diBka &r t ka&)r t ri dhe t ka& nj n=ehtsi e madhe dhe me m &ak
,.jedhje &as .jja e &ar m e mir 5 'jen n rr).n e t/re0 Bdo .j trhe5
'mendjen &r 'eten e saj0 se&se Bdo .j n kt mosh ende ka 2)k)ri e risi
Por &arimi '*en edhe &r t rrit)rit jo m &ak se &r -mijt Edhe .j/sm@
shta,arak@krkim Pastrana ka kontri2)ar &r kt ars/e0 &r t m2)sh)r <ir()s Ren,0
k) ajo ishte &r tP) &ar0 dhe n 'end t -mij'e t 2)k)r n)k sht e rra** 5
monstrosities dmshm *sh)ara n 6e?s(ha)2)den Por nj do t doja t Pastrana0
&or shohin &r2indsh 'etm nj her0 dshmi se 'etm thjesht risi0 .j e rra** ankesa
e kt/re atraksione'e shkak0 me.jithat0 n nj dhe t njjtn .r)a t 2)k)r0 nj dhe e
njjta -mija 2)k)r n)k d)an t d)ken t 'a,hd)eshme0 n mn/r 5 t mos &arimi i
2*)ntin. 2ien &re0 &or si mja-t sh&esh0 a5 i dash)r0 m t 2)k)r ata jan0 shikoni d)ke
&as)r &r t 2r nj 2a, t 5ndr)eshme t a.reea2*eness &retend)ar si 2)k)ri e risi
D)ke thn de*e(tat ndr/sh re-erohet rastit t ndonj **oji t &)nsimit dhe n -)nd
h/jn 2)k)ri e risi n &r.jithsi d)het k)sht,)ar e ndr/shimit0 dhe dshira e
kna5sis s tijAderi m tani0 &or 5 ne'oja ka k)-ijt e saj0 ka edhe -or(a 2indse e
&ro'er2it k)-irin e saj N -)nd t -)ndit0 n 5o-t se Bdo re*ati'isht )ni-orme
m2ijet)arit atje do t0 nj her diBka t re &r t shohin0 d.jojn0 ende kdo 5 ka
'ar)r rreth e rrot)** &r nj koh nn &rsht/&jet k)rr t reja0 do t m n -)nd t
d)an t kthehen n nj tren )ni-orme t &rsht/&je'e dhe akti'itete'e A5 sh)m
kna5si 2n t )dhtojn n mn/r t *)mt)r 5 t jet m n -)nd kthehet n jetn
monoton n atdheA dhe k)sh i ka shter)ar t .jitha kna5sit dhe t ndr/shoj 2otn0
sh&esh &r-)ndon si nj m)r.
6e.jithat0 k/ &arim sht s)2jekt i kon-*ikte'e me k)shtet0 t (i*at m)nd t 2jn
t njjtn .j &r'eB nj &)nsimi t &*5/eshm a&o )n&*eas)ra2*e Nse t ti**a n.a
&ik&amja e Prin,i&e tjetr n mn/r t konsider)eshme )n&*eas)ra2*e0 *akmia e
km2n.)*je &r kt ars/e sht *eht t m2i,otronte0 dhe ne jemi d)ke krk)ar n
t .jitha &r t *n t njjtn .j sa m sh&ejt t jet e m)nd)r 6e.jithat Disa
tre.on rrethanat )rrejn n t (i*n ai ka 'endos)r nj her n0 edhe n 5o-t se ata t
-i**ojn t 2hen t &akndshme t he5in dor

,6 Parimi i matjes !"e n!r%s"imi n s"kalln e punsimit
D)ke &rdor)r &arimin e m&arshme n *idhje me km2n.)*je dhe ndr/shim n
**ojet e &ara5it)ra a&o nj -)sh t (akt)ar t &)nsimit sht n *idhje t n.)sht me
'ijim n *idhje me madhsin dhe ndr/shimet n ni'e*et e &)nsimit0 dhe kjo m)nd
edhe t m&arshme &as disa as&ekte si njsi e t 2het dhe t di'ersitetit si&as nj
tjetr as&ekt t t disk)tohet tani 'aret0 &randaj edhe disa res&ekti &r ato *i.je 5
&rdoren sh&rehje t ti**a si *odhje0 mr,itje do t kthehen kt)0 &a ende 'ijn n
&arimin e ka*)ar trsisht n 'ijim N.a shka**a e &)nsimit na je& &s/(his(herseits
k)&timin e menjhershm t ktij k*ient akti' ose &er(e&t)es sh-r/t,)ar ener.ji
e*ektrike0 ajo .j)h e &r2ashkt &h/sis(herseits nj kosto -)nksiona*isht t *idh)ra e
-or(n e akti'itetit -i,ik i .ja** sht nj i (i*i sht s)2jekt i sh&irtrore Parimi 'et0
&r t (i*at ajo sht0 sht kjo
Njeri) sht 5 t .jendet ndoshta0 jo 'etm n nj shkm2im t (akt)ar ndrmjet
,.jimit dhe .j)mit0 &or edhe n nj shka** t (akt)ar t &)nsimit .jat &eri)dhs s
monitorimit dhe shkm2imit &eriodik mes trash.imis dhe rritjen e k)antike e njjt
t 'ar)r0 dhe t d/ nj sh)m se sh)m &ak &)nsim n kohn e d)h)r e 2n at
dhim2je A sht &rit)r sh)m0 ose n mn/r t ars/eshme t jet akti'itet i -ort n
nj koh t dhn ose &)nsimi sh)m t 'a,hd)ar .jat n -or( re*ati'isht e madhe0
ksht) 5 ai ndjen dhim2jen e )shtrimit ose *idh)r trajtoj 5enie0 (i*ado 5 sht e
&)nsimit akti' ose t ha&)r0 dhe m n -)nd *odhjeA do t d)het &)n jo t kna5)r0
ksht) 5 ai ka ndjenjn e mr,is a&o akti'itetit ndenj)r jets
N masn 5 kjo sh&ejt kt k)&tim0 k/ sh&ejt se or.an i akti'itetit m)nd t jet e
,n sh&ejt sh&ejt0 m)nd t ndodh 5 n *idhje me &)nsimin e kt k)&tim0 k/
or.an ins2esondre nj An.e.ri--ensein0 nj &r&jekje a&o *odhje ndodh tek j) ne'ojn
e ndr/shimit m)nd t shkr)ani n **ojin e akti'itetit0 i (i*i sht sh5/rt)ar n 2a, t
&arimit t m&arshme0 &or 5 n asnj mn/r ne'oja sht dhn &r t )*in ni'e*in e
akti'itetit n t .jithaA &or &r tP) marr 'etm n nj mn/r t ndr/shme0 deri sa m
n -)nd Bdo **oj i &)nsimit sht sh)m K)r ne'oja e ndr/shimit t nat/rs dhe
-)shat e &)nsimit m)nd t jet n 'artsi t &arimit akt)a* n kt drejtim0 ende n)k
e ndjejn ne'ojn &r t 5ndr)ar deri n k)-ijt e (akt)ar n t njjtin drejtim dhe
**oji i &)nsimit0 at me ne'ojn e ndr/shimit konsiderohet n kontekst me &arimin e
m&arshm
N.a ana tjetr0 m)nd t 'rehet se kon(e&timi i nj mani-o*d mendjen m t
&)sht)ar se monotonia0 &as s (i*s mr,i e monotoni 2r 'etm n mn/r t mir
n.a &arimi akt)a* me at t )nitetit dhe di'ersitetit 'ar)r0 dhe madje edhe disa s)kses
estetike 'etm t d/ n kt si Parimi 5 m)nd t shkr)het N t k)ndrt0 *
sh5etsimin &rjet)ar n.a m2*si e *injs &astr trenit ose nj si&r-a5e t &astr
si&as &arimit t )nitetit dhe di'ersitetit0 mos shkr)ani se &)na jon do t ndonjher
sh)m e tension)ar0 &r shkak t &er(e&timit t nj na &ikt)r n t njjtn koh
sh)m m t m)nd t &)nsojn m t -ort &a se ne e .jejm 'eten t s)*m)ar ata0
dhe anasje**tas0 dhim2je0 e (i*a m2art sh)m &r&jekje n Bdo drejtim t (akt)ar0 n)k
do t m2)*ohen n.a &arimi i )nitetit dhe di'ersitetit
Pra0 sh)m &r t moti')ar *ist t 'eBant t ktij &arimi0 n 2a, t nj &ranim 5
ata e 2jn t drejt)ar n.a ana e (akt)ar o2jekti'isht n njri@tjetrin
+*era estetike e k)antike e &)nsimit0 &or tani m)nd t jet &rsri me '*erat
estetike t ti&it ose &rm2ajtjen e marr'eshjes s &)nsimit a&o kon-*iktit dhe t
da*in n.a ato s)ksese t ndr/shme
N 'eBanti0 ajo sht no(ioni i nj menjher &*5/eshm a&o i '*e-shm n
5**imin &asojat e saj0 k) '*era *akmia e sasis s &)ns m)nd t jet n rritje0 ksht)
5 n drejtim t ndr.je.jshm t akti'itetit n nj o2jekti' t 'etm n t .jitha
tashm shkaktoi nj rritje t ti**0 n.a momentet e ndr/shme t &)nsimit n.a nj .r)&
t marr at 5 ndodh nn &arimin e *idhjes t )ni-ik)ar t nj mani-o*d Pra0 nj
ima.jinon , B n Lojra0 .j)etia 5**ime sh)m t &arndsishme0 5**imet N
k)ndrshtim m)nd t &)nojn 5 do t na 2j t nat/rs s saj0 ose hir t 5**imit dhe
jo dhim2je sesa kna5si0 &or merr rastin e m)n.ess m2ajt n.jarje t &)nsimit0 &r
t 5en 'etm ndonjher t &)ns)ar n mn/r akti'e0 dhe )n&*eas)ra2*e t jet
eksitim ha&)r0 &or n -)5in e Eksitim .jet)r nj moment n k)&timin e kna5sis0
kt) k)ndr rastit nse &)nsimi o-ertat &r nat/rn e t/re ose n 2a, t 5**ime'e t
t/re n)k sht &r t )n&*eas)ra2*e0 'endosi t 2raktis mr,in se &)nsimit
:-ar ni'e*i dhe ndr/shimi n shka**n e a&e*it t &)nsimit &r ne m t madhe0
'aret n.a rrethanat indi'id)a*e t -)5is -i,ike dhe mendore me t (i*at ne jemi t
&ajis)r n.a nat/ra dhe &rdorimi i m&arshm ose jo &rdorimin e t njjtn .j n.a
ajo 5 ne do t shkojm n Bdo ho**si Por ende &as &r.jithshme dhom 'rejtjet do
t ja&
N &r.jithsi m)nd t themi se njeri) nj &)nsimi jasht,akonisht t -ort t
ha&)r e nj jasht,akonisht t -ort akti' &re-eron0 &r'eB nse n.iste nj moti' t
5**imit t ktij t -)ndit Ka .jithasht) ne'oj &r t 'endos)r m2i nj &)n
jasht,akonisht t -ort0 n &r.jithsi0 t ti**a nj 6oti'et ndihm)ar0 me.jithat0 n
mn/r 5 t kna5 n nj eksitim t -ort0 n &r.jithsi i ti** jo 'etm 5 n)k e
ne'ojshme0 &or edhe karakteri )n&*eas)ra2*e i nj eksitim &er(e&t)es ndonjher n.a
m)nd t o-rohet '*era kna5sin e -or(s s t/re6e.jithat0 'etm k/ ndr/shim 5
njeri) n &r.jithsi &r r)ajtjen e saj t ,h'esh)r dhe trsisht &r s)ksesin e tij
krkesa sh)m m sh)m akti'e t &)nsimit si &er(e&t)es0 5 ai konsiderohet k/ i
-)ndit n &r.jithsi m2shtetej n s)2jektin e ankess si t -reskta dhe sa m sh)m
'aret ndoshta Por k)r emo(ione t -orta t ha&)r &r sh)m t .r)m2)**)ar0 m)nd t
jet edhe t *odh)r n.a ajo se sa e &)ns t -ort
Ask)sh ndoshta do t mohoj se ra&ortet e -atke5si'e t mdha0 shkatrrimit t
shkakt)ar n.a trmetet0 ')**kanet0 'rshimet0 st)hit0 aktet e 'rasjes0 m sh)m ata
marrin n.a 5ar5e t (akt)ara dhem2sh)ri &r kt mn/r t ndikohet n &retendimin
n.a ana tjetr0 &or *e=)ar a5 i dash)r jet0 n 'arsi Qn.ehe)er*i(heres ata ra&ortojn
se B-ar m)nd t jet 'etm n nj stim)* t -ort &r t eksitim &er(e&t)es shkakt)ar
n kt mn/r0 d)ke shkakt)ar &akna5si t ides s aksidentit sht m2i,otr)ese0
e *eht &ak e &ran)eshme &r ne &ersoni n -ja*
Gjithasht) j) m)nd t shihni kna5sin n s)2*ime0 &r a5 sa 'aret n.a ni'e*i i
madhsis njoh)r k)-itare a&o -or(a e0 atri2)ohet dshirs &r &)nsim t -ort
&er(e&t)es ;N- 9ekti %%%II3
+*e-shmria e t dhna'e t Her2art@<immermann@s se shtimi i -ort i kna5shm
&r t do2tit0 6adhe &ran ato &ak0 e k)ndrta sht e &a&*5/eshme sht0 n Bdo
rast t k)-i,)ar &r k)shtet n t (i*at ne &re-erojn t do2t e=(itations .jithnj e m
t ha&)r0 &ra n A)s.er)htsein &ara&rake n *idhje me &)nsimit t ha&)r0 ndrsa
&re-eren( n mn/r re(i&rokisht t k)ndrt0 ne ja&im m t do2t k)ndr
s).jerime'e t -ort t ha&)r0 k)r ne jemi t *odh)r n.a i -ort0 n)k do t ndodh n
ato *i.je
XL. Parimi i mani#estimit t kna-si !"e !"imbje.
9henja t jashtme 5 &r2jn sh&rehjen e kna5si dhe dhim2je0 ose m)nd t
mn/r t *ind)ra0 instinkti'isht0 ose n&rmjet ed)kimit0 kon'en(iona*e0 t jet i
*idh)r me ek,isten(n e kna5si dhe dhim2jeA dhe ndrsa ka &r kna5si thjesht
sens)a* dhe dhim2je tashm -mija m i 'o.* karaktere t &r2ashkta instinkti'e n
2a*ta0 6ine0 .jeste0 ndrsa &r kna5si m t *art dhe dhim2je0 si t ti**a0 m)nd t
,h'i**ohet 'etm n rrjedhn e jets0 &rdorimi i ,akonshm kon'en(iona*e i .j)hs
ndodh 6e.jithat0 m2etet t .jitha kto sh&rehje do t thot se -ja*a e kna5si si
dhim2je n k)&timin e kna5sis0 e d)ke 5ndr)ar n k)ndrshtim 2renda k)&timit
t dhim2jes0 i &ari n kt mn/r rrit kna5sin0 dhim2ja ,'o.*ohet0 t (i*at
,.jasin re,)*tatin e k)ndrtA Prandaj0 tenden(a &r t sh&reh)r .,imin e tij si
dhim2je e tij n -orm nat/rore ose t ,akonshme n&rmjet ed)kimit0 me.jithat0
n.)rrimi &r t si**en -)nn/ ose t trisht)ar a&o t komentojn n t .jitha nse j) jeni
n h)mor t k)ndrt
:do -mij 5an dhe e 2n nj -/t/r t *eht k)r ndjen dhim2je0 dhe ai 'etm do t
rris dhim2je e dhim2je0 t ,'o.*oj dshirn0 k)r ajo d)het t sht/&ni nn kt
sh&rehje T rrit)rit erdhi n.a moti'et m t *art t shk)ar0 k/ &resion nat/rore o--
&r t sht/&)r &jesrisht &r t k)-i,)ar &jesA &or ai .jithasht) i &*5en t -*asin 'et0
&or m2i dhim2je dhe .,imin e tij0 n 5o-t se arsimi n)k sht edhe nj ,akon e ka
2r0 sh&rehja e ndjenja'e t tij n t .jitha t m2aj n 2)rim0 t (i*n ai &or edhe
kna5si t menjhershme0 e (i*a 'aret n.a sh&rehja h)m2et0 ai
E-ekti i do2ishm i sh&rehjes s kna5sis ose dhim2jes0 k)rsi i nnshtrohet
&arimit t 2*)ntin. dhe t ti**0 &ra trash.imin -)ndme t -ja*s0 &or ajo m)nd t
shkoni &as ri'endosjes s ndjeshmris n nj dek*arat t re
N rast se hasim sh&rehjen e kna5si a&o dhim2je e n ann tjetr0 n 'ijim 'jen
n konsiderat N &r.jithsi0 njeri) sht i rre.)**)ar n mn/r 5 dis&onimin e
rrethinat e tij trans&*ant)ar *ehtsisht n.a t -o*)rit &r at k)r ai sht n nj .jendje
indi-erente0 dhe sensi2i*itet &r h)mor n -ja* n)k i m)n.on -are Por n 5o-t se ai
'et tashm 'ot)ar n k)&timin e kna5si a&o dhim2jeA ksht) 5 tenden(a a&o e-ekt
trans-erimin e dis&onimin e ndr/she kom&*ik)ar radh me )nanimitet ose e kon-*iktit
k)ndr h)mor tashm ek,ist)es
A sht F)nn/ 'ot)an 5esharake0 ksht) 5 dshira e tij sht &r(je** me nj
mjedis t -)n n.a &ika e d/-isht e &ar0 5 me at 5 ai tashm e ka0 deri me
trans-erimin n.a mjedisin shton0 dhe 5 kjo t rris ndeshjen e tij me t (i*in ai e
tashm e ka0 &ro'on at 5 ne e 5)ajm e ka*)ar si -orma*e0 si e-ekt t &ar
materia*e N t k)ndrt0 e&shi i tij sht 'etm dmtohet si n.a nj mjedis i trisht)ar
n.a as&ekte t d/-isht N t d/ rastet0 e-ekti -orma* t o2jekti'it n t njjtin drejtim
shkon N t k)ndrt0 re,)*ton n.a t trisht)ar t d/0 k)r nj kon-*ikt n mes t d/
drejtimet0 &r'eB nse H2er,)&-*an,en e nj mjedisi t -)n si ai n kt mn/r &r t
)*)r dhim2jen e tij0 d)ke *)-t)ar0 &or kjo ,.joi tek ai d)ke k)ndrshtim me dhim2je
tashm ek,ist)ese t saj h)mor0 nj mjedis t trisht)ar0 &or n )nanimiteti i t/re me
dis&onimin e tij i &rshtatet atij0 &or ,h/t)r at m sh)m n dis&onimin e tij t
trisht)ar9i&as rrethana'e0 e-ekti -orma*e ose s)2stan(ia*e m)nd t jet domin)ese me
t n k)&timin e kna5si a&o dhim2je N &r.jithsi0 me.jithat0 m2an e &ar
,/rtare t m2i,otrojn
Pr shkak t e-ektit materia*e shman. njeri)n i (i*i n)k sht 'et n nj h)mor t
trisht)ar0 si nj mjedis t trisht)ar dhe i sh5ets)ar me *ehtsi n.a 'e&rimet e t
tjer'e0 &or ende m)nd t kna5et n nj kn. a&o nj m),ik 5 sh&rehin
&ik**imin0 .jeni0 &a se ato shr2ejn &r sh&rehjen e nj t 'rtet 2ashkkohor 'et
ose tjetr &ik**imin d)ke &as)r iden e ti** t jet e m)nd)r n t .jitha Ajo m &as
) &rsh&ejt)a atij nj kn. ose t **ojit t m),iks t ti** n 2a, t e-ektit -orma* t
dis&onimin kom2in)ar e sh&rehjes me nj h)mor &as5/r)ar dhe n saj t stim)*it
m),ikore &r m sh)m0 i 'rtet dhe intime t tij me sh&rehjen e jo &ik**imi 'etm
ek,ist)es d)ket marr0 dhe ajo n)k m)nd t ankohet tek ai nj kn. t trisht)ar me t
njjtin artin e sh&rehjes &r shkak t e*iminimit t kom&*ikim me nj e-ekte o2jekti'e
dhim2je m &ak se nj t .,)ar E'er (akton se B-ar sht thn tashm n Th I n
&rsht/&jen e m),iks0 e -)ndit0 'etm diBka m t &r.jithshme Konsideratat m
&osht
XLI. .e parimet e kna-si t mesm Perceptimit !"e
!"imbje.

M) m)nd kna5si Per(e&timi dhe dhim2je n nj k)&tim t d/-isht k)&tojn Kjo
m)nd t0 &as &arime'e t disk)t)ara m &ar t ra&orte'e t (akt)ara t ide'e se ato t
)nanimitetit dhe t s 'rtets0 )nitetit dhe di'ersitetit0 etj dshir n.a k)shtet e
k)ndrta t njjtn dhim2je 5 da*in n radh t &ar0 me kna5si dhe dhim2je n)k
sht &res)&o,)ar tashm si &r-)ndoi0 &or n mn/r 5 t thon se 'etm n.a sht
&r-)nd)ar
6e.jithat0 ajo .jithasht) m)nd t *indin n.a idet aksionar'e ose t h)aj0
kna5si e ka*)ara ose e ardhmja dhe kna5si dhim2je mesm dhe dhim2je0 si n
sh&res dhe -rik0 dhem2sh)ri dhe .,im sim&atik0 dash)ris dhe )rrejtjes0
dshmonA dhe n.a k/ 2)rim i kna5sis dhe dhim2jes janE &r t 'e&r)ar0 &asi )
tre.t)ar n.a ro*i m t -sheh)r t *)ajt)r n.a k/ 2)rim i kna5sis dhe dhim2je n
sho5atn estetike0 m &ar ;9eksioni I% 3 Kt)0 me.jithat0 ne n)k kemi t errt0 te
&er,iera0 &or idet e 5arta t kna5si dhe dhim2je n s/
Ndrsa e tani m)nd t mohoj at kna5si dhe dhim2je ndonjher t jet a2strakt
t ima.jinohet se B-ar ne d)am n nj k)&tim t (akt)ar t mohoj 'eten e tij0 &a
rn kon(e&tin e &astr t kna5si dhe dhim2je0 &r kt ars/e0 ksht) 5 'aret n
Konsideratat e m&oshtme ton as.j T jet kna5si dhe dhim2je 'etm d)ke
&r-shir ose &jesmarrja e diBka 5 ata t *idh)r 'eten n so*idaritet me t0
ima.jinoni ajo 'jen -o*.ends 'etm n at 5 'aret n.a k/ 2ashk&)nim t
&r(aktimin e kon(e&timit0 dhe ksht) as.j n)k e &en.on ajo do t jet 'etm &r
shk)rtsi t -*itet &r iden e kna5si dhe dhim2je m2ajt)r ides s nj shteti t
&*5/eshm a&o )n&*eas)ra2*e a&o s)kses
N.a -i**imi0 tani dshiron t jet &ak e &rir)r t mendoj se ideja e nj shteti t
&*5/eshm a&o s)kses0 ksht) 5 ajo 5 ne e 5)ajm iden e kna5si0 madje edhe
me .,im0 ideja e nj shteti )n&*eas)ra2*e a&o s)ksesit sht )n&*eas)ra2*eA dhe
ather ne do t kemi nj mjet sh)m t *eht &r t 'n 'eten &rmes ima.jinats
shtetet &*5/eshm a&o arritjet n shtetin e&shore Por jo 'etm se kjo do t thot n
rea*itet ka &ak s/th0 siB sht edhe e k)ndrta 5 ne jemi &o a5 sh)m &r *)mt)rin e
ka*)ar me dhim2je0 se ajo ka ka*)ar0 si me kna5si 5 kemi .,)ar at0 mos harroni0
dhe *akmia e nj tjetr asht) si dhe j) =hir)ar n dhim2jen e ,i*i si kna5sin e
.,imit t &r2ashkt n iden :-ar &ro&o,im se ideja e kna5si sht .jithmon i
&*5/eshm0 i &akna5sis ishte .jithmon )n&*eas)ra2*e0 n)k sht e *eht 5 t
&ranoj
Ndrkoh0 k/ .r)& &rm2an nj ars/e t 'rtet moment0 e (i*a sht n 'arsi t
*i.je'e t &r.jithshme &siko*o.jike0 5 Bdo no(ioni i nj ndjesi t 'eBant0
&rkatsisht0 n.a rrethanat t (i*at kan t ti**a 2het &r ne0 thirrjet m t 2es)eshme
nj e )*n kt ndjesi n ndr.je.je0 m t .ja**a sht no(ioni 6e.jithat0 kjo e )*n
m)nd t 5ndrojn me ima.jinat jo mja-t t .ja**a nn &ra.)n K/ sht rasti edhe
me iden e kna5si dhe dhim2je0 dhe dshmon0 ndr t tjera se ima.jinata jon n
&r.jithsi -*asin mja-t i &*5/eshm si shtete )n&*eas)ra2*e ima.jinon0 nse ato
korres&ondojn disi n rea*itet0 dhe njeri) i 'etm n mn/r t n &r.jithsi dhe jo
.,im se sa &ik**im t &r2a**et0 edhe nse ai n)k sht i interes)ar &ersona*isht &r
t 2r Po0 &arimi estetik i sho5ats d)het t 2a,ohet m sh)m se sho5ata e e&shore
a&o &akna5sis n.)rta n 'et'ete sht i &*5/eshm ose )n&*eas)ra2*e Por &r'eB
ksaj0 moment0 ajo 5 )n e 5)aj t shk)rtr ksht)0 nj tjetr -aktor sht the*2sor
n d)ke marr &aras/sh at 5 )n do t thrras no(ionin e ta&i(eri &o,iti'e a&o
ne.ati'e e kna5si a&o dhim2je &r ne0 a&o thjesht momenti re-eren( e kna5si
kon(e&tim dhe dhim2je0 nje moment0 B-ar m)nd t asht) si edhe n t njjtin drejtim
si a2s)rde 5 t jet me momentin nomina*e0 dhe ,akonisht o-ron n *idhje me &)nn
e saj0 n mn/r 5 d)ke -o*)r n &r.jithsi0 ek,isten(a e momentit 2a, m)nd t
&ro'oj 'etm n dominimin e msi&rm@disk)t)ar e nj drejtim t (akt)ar t s)ksesit
estetike
Li.ji ose &arim me at 5 sht d)ke 2r0 sht kjo
6)nd t mendohet t 'et kna5sin ton sht i &*5/eshm ose )n&*eas)ra2*e0 n
'arsi t saj tejka*on as&ektin &o,iti' 5 ne kemi &as)r at0 kan0 kan &r t 2*er0
ose ne.ati'e0 5 ne n)k kemi m sh)mA n)k kan0 n)k m)nd t ket0 n)k do t ket0
t (i*n )n tani d)het 'etm sh&rehje0 asht) si ne mendojm n nj m2)*on &o,iti'e
ose ne.ati'e &r ne N &r&)thje me &akna5si n k)&tim t k)ndrt Ajo k)rr
'aret dshirn e sh&ress dhe dhim2jen e -riks0 e&shin ,),)s(hreiten nj 5**imet
e&shore0 dhe dhim2ja sht nj kna5si &r t dshtojn ose t njjtn .j &r t
&en.)ar n arritjen e kna5sin e &ritje dhe dhim2jen e jo Presin a-tsi'e0 dshira e
k)jtess t .enossenes *)mt)ri dhe ')ajtje d)r)ar me s)kses0 dhe dhem2ja 5
*)mt)ria ) ,hd)k0 &o a5 dhim2je0 &r t ,h/t 'eten n ')ajtjet e ka*)ara0 n -)nd t
shkm2imit rrjedhshm mes kna5si dhe dhim2je me k)jtimet e kna5si a&o
dhim2je0 ne e 5)ajm trisht)ar0 nse &akna5sia e &ajt)ar n.a nj sh)mi( e
kna5si
6omenti theme*ore e kna5si kon(e&tim dhe dhim2je e 2n at 'etm n
&retendimet 5 ne ende t .jeni tr kna5si m sh)m n t &r t na k)jt)ar
.,imet 5 kemi &as)r0 si ')ajtjet 5 ne n)k kemi Ndrsa dik)sh m)nd t dshironi
t them se kjo 'jen n.a -akti se me iden &*5/eshm se ')ajtja n)k sht m &r t
&as)r )n&*eas)ra2*e0 ata kishin saj0 &ak a)-trete n kon-*ikt dhe ndr/shimit0 dhe
.,imin in-erior0 dhe j) do t jet akt)a*e saj n)k m)nd t mohojA &or &o a5 mir0
me ide 5 t ket &as)r nj .oditje e -at0 ideja n)k sht 5 t ket m sh)m0 ndodhin
n kon-*ikt dhe ndr/shimin0 dhe &r t ,'o.*)ar .,iminA &or m2an mo(ionin n
idet e e&shit -)ndit nse nj a'anta,h m2i t *'i,jes n idet &akna5sin &ar nse
&ara&rakisht0 i (i*i d)het t *ejoj asnj sh&je.im tjetr &r'eB se idet e dash)roj jan
n 'eten e t/re n k)&timin e kna5sis0 &er(e&timet dhim2je n k)&timin e
dhim2jes0 do d)ke mos mja-tonte n.a t tjert0 kt &arim 0 m)ndsia e kna5si n
&rk)jtimin e ')ajtje'e t t ka*)ars &r t sh&je.)ar n t .jitha
M) m)nd t *eht t .jeni k)ndrthnie t 5art me &arimin e m&arshm0 rnie n
diBka ins&ektim m i a-rt Ne m)nd t k)jtojm se na k/ a&o ai 2)rim kna5sie
mohohet0 5 sht ne.ati'isht na m2)*on mja-t mir &a dhim2jeA &or &astaj ajo sht
ose &r ne n)k ka 2)rim kna5sie0 ose arritja e t/re sht n kon-*ikt me k)shte t
(i*at r)ajtja &o,iti'e e shtetit ton dshir 2a,ohet0 &r m te&r0 ose k)shte t tjera
the*2sore dshirn
Nse n mendimin e 'et ka*)ars son a&o kna5si ose &akna5si t
marrdhnies &o,iti'e a&o ne.ati'e t ardhmen m2i,otron0 'aret n &r.jithsi m
&r(akt)es 5 shtrihen n &jesn tjetr t rrethit ton t ide'e0 dhe m)nd t jet nj
e&rsi e kt/re determinante'e m2i jo t ,2at)ar0 ksht) 5 -ati i ima.jinats si asnj
-or( N 5o-t se ne e dim se nj dshir &r ne sht &osht0 ksht) m)nd ideja
&o,iti' i res&ektimit 5 ne do t kemi ato0 n)k e ar.)mentojnA dhe ne jemi t
kon(e&t)ar ndonjher n idet e k)rsit )n&*eas)ra2*e0 ksht) 5 edhe ideja e
*)mt)ris s ka*)ar sht m e *eht me dhim2je se ne jemi jo m sh)m0 se dshirn
5 kemi &as)r &r t sht)ar kt k)rs Fakti 'et0 me.jithat0 se ajo sht na
&*5/eshm t sh&resojm se t ken -rik &r t -a'ori,)ar as&ak &o,iti'e n.a
ka&akt ne.ati'e t kna5si0 2n 5 ata t 'rtet n &r.jithsi &re-erojn0 k) n)k ka
ose 'etm re*ati'isht t do2ta momente rea.imin jan t &ranishm0 -a'ori,on
sh&resat tona &r(akton dis5et tona0 dhe *)an nj ro* t rndsishm n 2esimet tona
-etare0 si ne &r.jithsi &re-erojn t 2esojn at 5 ne si m t 2es)ar0 &r sa koh 5
n)k ka (o)ntermoti'es the*2sor &r2jn 'et ndjerA edhe -orta harton teorike
(o)nter m)nd t tejka*ohet
Ndrsa ka me*anko*ik dhe &esimistt0 t (i*t shohin Bdo .j n t ,e, ose t
&re-erojn t 2es)arit n nj mn/r t ke5e 2otror Por k)r idet me*anko*in e
ndjesi'e t tij )n&*eas)ra2*e s)2jekti'e jan t in-ekt)ar me0 dhe &esimist sht0
kr/esisht n.a &r'oja e trisht)ar se ajo ishte 2r n sht&i ose m mir t marr
'mendjen e tij0 Boi n &ik&amjen e tij jo t -a'orshm t t .jith rendit
'a*,)ar D/ Nse ka nj kon-*ikt n t (i*in moment nomina*e e kon(e&tim e&shit
merr -)nd t shk)rtr
A sht ideja e kna5si a&o dhim2je t tjer'e0 -aktort &siko*o.jik t
kom&*ik)ara t &adisk)t)eshme t h/j n *oj Pjes e momentit theme*or t
kna5sis Per(e&time dhe dhim2je0 n saj t (i*in ne t .jith &re-erojn *)mt)ri
sesa &akna5si shohim rreth nesh0 disa 'etdije a&o ndjenj 5 mir5enie ton dhe t
mjer n *idhje me at t t tjer'e0 n at mn/r *i.ji sht 5 ne dshirojm dhe
&akna5si res&ekti' &r kna5si dhe dhim2je t (i*at kan ek,isten(a e t (i*it sht
nj n.a e&sh 'et tona0 k)shtet0 &rm2/set n *idhje me at jeta e t (i*it sht nj n.a
k)shtet tona dhim2je0 emo(ionet *)ajn ro*in e t/re n dash)ri0 )rrejtje0 hakmarrje 9
-)ndi ne m)nd t n mn/r m hert 2es&ro(hener ;9ekti %%%+II Pik 43
kontrasti kna5si ose &akna5si me kna5sin m t madhe ose m t 'o.* a&o
dhim2je marr'eshje tjetr n mn/r 5 ajo tre.on nj rritje t mesme e kna5si ose
&akna5si
Ni*a sht mn/r e so-istik)ar &r t sh&je.)ar Disa t mi,orisL Pasi m)nd t
sh-a5en 'etm n m2)*on ne.ati'e &r 'eten e tij dhe .jendjen e tij t ke5 &jesa m e
madhe n t k)ndrt n mn/r 5 dnimi mi,or tjetrA &or ka 'et mi,ore n)k sht
&rish)r0 e t tjera e ka at Por ajo m)nd t 'ij kt) &r t jo sh)mA &or s d/ti0 kt)
'jen dshirn &r e=(itations -orta t ha&)r0 t (i*at ne 2ised)am m &ar0 n
konsideratA ksht) 5 ka &as)r njer,it mi,or 5 kan .jet)r kna5sin e t/re &a
)rrejtje dhe hakmarrje ndaj dnimit t tjer'e
XLII. Parimi i -en!rs estetike.
Nse nj s)2jekt 'aria(ione t rastit e madhsi a&o -orm sht s)2jekt i int)its
son0 me sa d)ket0 .jrat e tjera jan t 2ara2art0 t Isthetis(herseits '*era mesatare
t &re-er)ar0 ose t sh-a5et me karakter a.reea2*eness m2i,otr)es se '*era norma*e
k)ndr tjetrit0 me.jithat0 k/ i kna5shm si&as de'ijimit t t/re n.a t thot m &ak
dhe k)r ka*on *imitet e (akt)ara m)nd t sh-a5et mr,iti
Qn si.)risht n)k mendoj se 'etm mesatarja aritmetike sht kjo '*er norma*e0
&or '*era e de'ijime'e jan a5 m rra**0 m t mdha ata jan t njjta n ra&ort0 dhe
)n jam n 9ekti 77@t Pas sh5/rtimit t dimensione'e &ikt)ra'e se '*era norma*e
kan &arashik)arA 6e.jithat0 ajo n)k m)nd t si.)rt t &ro'oj atA dhe 5ndrojn
n *idhje me t .jith s&ektrin e de'ijime'e t d/ ;5 n.a 'iti jo t da**)eshme3 '*erat
.jithmon t a-rta me njri@tjetrin0 ksht) 5 m)nd t &rkoj mrek)**)eshm &r
disa artik)j Pra0 *e t *n Bshtjen e &ak interes &raktik &r &r(aktimin e sakt
matematikore e t sinte,s si nj 5endr estetike0 '*era n -a5e t tij n.a 'etm n
&r.jithsi ne jemi n 2a, t tijA se ka 'etm nj0 n mos t identi-ikohen me
mesataren aritmetike t .jith0 &or '*ers d)kshme -akt0 50 .jrat e tjera jan t
2ara2art0 jan m t kndshme se '*erat de'ijimi
N kt as&ekt '*erat 2a, si ato 5asje mes ton0 jan edhe m t ,akonshme0 dhe
&r kt ars/e sht int)ita jon sh&esh i &ranishm0 k/ &arim 2ie t &aktn &jesrisht
s 2ashk) me &arimin e ha2it)ation0 dhe ajo &/et 'eten nse ajo n)k e 2ri trsisht t
'ar)r n.a m)nd t jet K)r 'shtir &r t arrit)r 5artsi t &*ot n *idhje me
marrdhniet e t d/ Prin,i&e0 dhe &r shkak se &r momentin0 &or do t 2j nj rast
'eBanrisht t rndsishm dhe t 'eBant kr/esore t &arimit t ha2it)ation0 d)ket
Bdo k) sht e &rshtatshme0 t n=jerr n &ah at si nj t 'eBant N 'eBanti0 sht
e rndsishme &r '*ersimin e 2)k)ris njer,ore0 &or k/ 2ara,im &as kon-*iktit n
konsiderat
Ajo m)nd t jet rasti 5 disa &r-itime jan sh&esh e *idhin me nj m2i ose n.jitje
nn '*ern mesatare se me kt 'etes a&o 5asjen ndaj saj0 dhe ksht) 5 kjo0 kjo e 2n
t ar.)ment)ar sa d)het n &r'ojn ton0 t *idh)ra edhe n.a &arimi i sho5ats s
&re-eren(s estetike N 'end t asaj 5 sht m *art ose m &osht n 5endr0 si n
kt 'et'ete
Pr.jithshme d)ket se ka 5 i atri2)ohen nj &arim ton se ne disa mesi t .jat &r
se(i*in seks n mes dhe t *i.t -orma sh)m t shk)rtr0 sh)m t ho** dhe sh)m t
trasha0 dhe t &as)r si m t mir0 edhe &re-eren( estetike t &ro-i*it .reke &ara t
jet Pro-i*i i 2a,)ar me h)nd HaCk si 2jonde me -*ok me t
6adhsia e shtat &rek)r 'eBanti0 na d)ket nj medi)m t (akt)ar t 2)rrit dhe .r)as
n &r.jithsi se sa madhsia norma*e e t rrit)r'e0 dhe ne si at nj &erson m t
mir0 a5 sa ka kt madhsi0 a5 sa ajo sht m e madhe ose m e 'o.*A 'etm ka &er
ta ,madh)ar nj a'anta,h &ara de'ijimit n.a de'ijimi &ritshme m t 'o.* se sa ne
2isedoj n &ro&or(iona*itetit mn/r 'orhandner t -orm)*arit t -i.)rs i .jat dhe
ideja e nj -)5i m t madhe a&o t &er-orman(s0 kt) k)ndr m t 'o.*0 iden e
nj m t 'o.*A &or n)k sht e mja-t)eshme 5 t *e madhsia .ji.ant i nj njeri) t
d)ket trhe5se0 se&se n de'ijim t mtejshm n.a 5endra e 6i?-I**i.keit n.a
the**sia e &arimit ton sht d)ke -it)ar n.a ana e si&rmeNdrkoh n)k &en.on
mendoj se ne mja-t i &*5ente edhe t shohim nj .ji.ant si =h)=h0 nse i ti** m)nd t
shihet konk)rrojn edhe ather0 t &a.)ajn &r t0 a5 m te&r m nj a&o de'ijon
tjera n.a madhsia norma*e0 m)nd t th)het se hI?*i(herer n kt mn/r0 &a nj0
&or m)nd t shihni nj kontradikt e &arimit t 5endrs estetike n tA se&se ne d)am
t0 si m &ar ;Th I03 sht &oh)ar her &as here0 &or n)k shohin0 .ji.andi ende
dCar-s madhsi &ersona t 2)k)ra t njeri)t n &r.jithsi0 dhe n &r&)thje me0 siB
sht &rsrit)r0 josh e .j e rra** dhe risi sht e h)m2)r0 6e.jithat0 ne krkojm
t &aktn &ra-rsisht madhsia mesatare e Bdo &ersoni t 2)k)r &rsri 9hije &r
madhsin .ji.ande dhe =h)=h sht n -akt 'etm nj dash)roj &r .j e rra** dhe
risi e madhshtis a&o 'o.*sin0 madje as kjo
Pra0 &r t thn t mirat idea*e e -orms njer,ore0 &or *ar.ohen n.a 5endra Nj
knd -/t/r0 e (i*a i a-rohet knd t drejt0 si ajo m mir se mesatarja n mesin e
at/re 5 ne kemi n mendje 9/0 e (i*a sht m e madhe0 .oja0 nj km20 t (i*at
jan m t 'o.*a sesa mesatarja0 jan n a'anta,h estetike Por jo se&se ata *ar.ohen
n.a 5endra0 &or 'etm nse ata nnshkr)ajn n.a nj0 -iner0 k)shtet)ta m e *art
-isnike m idea*e na jan0 jan n kt mn/r 5 ne jemi ms)ar t &ar t saj n
*idhje me kt
XLIII. Parimi i pr!orimit ekonomik t burimeve ose
s"penimin m t vo$l t ener$jis. P%etje n li!"je me ars%en
m t akons"me e kna-si !"e !"imbje. Parimi i
ta$ramble!"s. Parimi i ten!encs pr
stabilitetin. Herbartsc"es parim.
N 5o-t se )n0 si nj &arim i &rdorimit ekonomik t -onde'e t (akt)ar0 &arimi
'end e ka*)ar0 ksht) 5 n)k sht &r shkak se )n konsideroj m &ak e
rndsishme0 &or &r shkak se )n kam 5en i &ari 2ri t -)ndit dhe 5 e n.a ana
tjetr0 si &r nj 'mendje kr/esore A dhe atje &arimet e disk)t)ara m &ar n)k m)nd
t jet n 'artsi t jo,/rtarisht .jithsesi0 ksht) 5 )n t shtoni at njjt ende sht)ar
me -ja*t e t/re0 &r m)a n *idhje me &ro- +ierordt n TH2in.en n rrjedhn e0 n
mn/r t konsider)eshme n *idhje me .jra t tjera0 korres&onden( me re-eren( t
rastit Pjesa e &ar e ktij &arashko**or jan dhn &r j)0 dhe )n d)a t shkr)arit0
ndrsa )n jam .jithasht) tPi 2j t 2j disa m sh)m t &r.jithshme
FN mesin0 &re,antimi i &r.atit)r dhe &arime sh)m t moti')ar m 5art )n do
t doja t diF sht sht)ar n &rdorimin ekonomik t -onde'e F0 ose Bdo .j 5 j) t
krk)ar &r t thn ndr/she0 dhe m sh)m n mn/r 5 t njjtn .j sidomos n.a
&ik&amja e shken(s nat/rore dhe nj o2jekti' Ana*i,a rea*e e o2jekte'e t artit
sht &*otsisht i j)sti-ik)ar n esen e saj n GehCerk,e).e kan GEBR Te2er n
disa 'ende
!3
demonstr)ar dhe me shem2)j n .re'0 se 2)k)ria estetike si nj e tr
dhe nj -i,io*o.jikisht t sakt0 5 t d/ &r&)then0 5 sht .jithmon Prsht/&ja e
2)k)ris ;t *ehta0 jo-orma*e0 nat/r3 e 2n0 e (i*a sht arrit)r me sh&en,ime t 'o.*
t m)ndshm t &)shtetit m)sk)*are F
!3
N 'eBanti0 Parathnia 9 +II n nj &asa,h t 'eBant -*et &rir)r n kt
k)&tim F


FPra0 do Bdo 'e&r e arte'e t 2)k)ra0 Bdo &oem etj *ejohet .jithmon t &rdor
'etm ato mjete t (i*at jan t ne'ojshme &r arritjen e 5**imit Nse t tjera0 n)k
sht a2so*)tisht e ne'ojshme0 nse &rdoret n 'et'ete si mjete t *i.jshme0 ksht)
5 nj &*eona,m ti** d)ket e *odhshme &oe,i atje0 &or si kn. 6i.non0 i (i*i d)het
thn se n)k sht nj -ja* e 'etme d)het t ,.jidhet n mn/r t ndr/shme n to0
dmth se -ja*t e ,.jedh)ra me t 'rtet jan m t mir F
Kjo sht tok e ,akonshme0 kjo m)nd t jet &arim i as&ekte d/-isht k)&toj N
-akt0 ai na tre.on edhe &r sh)m &r t 2r me t 'o.* t m)ndshm t -or(a'e
e=&en(e0 dhe ksht) do t kemi edhe si asso(iati'e si&as * Th0 2ri 'rejtje0 2r
sh)m me &ak e=&en(e t na shohin A &or ka edhe &r-itime o2jekti'e e ktij **oji
,akonisht krkojn t &aktn nj &r&jekje m t 'o.* t 2rendshme ;&siko@-i,ike3
&r t kon(e&t)ar0 k)&tohet0 e ndjek)r0 dhe deri tani rn me nj 'e&rim t
drejt&rdrejt0 sa mir do t kandidoj m
Tani j) m)nd t m2ani mend &r t 'n kt &arim n kr/e t t .jitha estetik0
n.a t .jith kna5si dhe dhim2je 2r ndonjher 'ar)r m2i tA dhe nse 'et
+ierordt n)k ka shk)ar a5 *ar. n theks)ar rndsin e &arimit0 ajo d)het me.jithat
t jet n k)&timin e A'enari)s0 n nj &am-*et interesante
3 4
me k)sht t njjtin
&arim me emrin F&arim i sh&en,imit m t 'o.* t ener.jisF0 n kr/e t t .jith
-i*o,o-is dhe ajo ka marr disa raste &r t 'n rea.ime dhim2je n -)shat e
&re,antimit me kt &arim n marrdhnie+rtet si k/ &arim n edhe disa n.a ne e
kemi konsider)ar deri m tani0 sht &o k)rr a5 sh&esh ndrth)r)r0 d)ke *)ajt)r ro*in
e tij me &arimetA tani m d)ket e m&oshtme jan k)ndr0 &r t 2r nj &arim
theme*or e estetikn e tij
43
Fi*o,o-ia si t mend)arit n 2ot n 2a, t &arimit t sh&en,imit m t 'o.*
t ener.jis Fja* n Fi**im &r nj kritik t &r'ojs &astr Lei&,i. Bot)es
F)es s !"#$


9e ajo ndonjher na &*5ente t 2j -or(n t 'o.* t m)ndshme0 n)k m)nd t
them0 &or 'etm re*ati'isht i 'o.* n *idhje me &er-orman(n e t/re t o2jektit Dhe
ksht) 5 do t ,2atohet &r nj &arim theme*or t estetiks &r t sje** kt
marrdhnie n nj &ik t 5art e &ar0 domethn t ti**a 5 jo 'etm marrdhniet
me shr2imet e t/re t o2jekte'e0 t (i*at ne me t 'rtet n)k jan n asnj kna5si
dhe dhim2je0 &or t .jitha rastet ori.jina e kna5si dhe dhim2je t k)&t)ar n B-ar
n)k sht n thnien dhe ,h'i**imin e &arimit0 deri tani ajo ka &r&ar)ar deri m
tani Pra0 nat/risht0 k/ &arim do t d)het t jet si tjetr rn deri m tani sht
disk)t)ar si nj &arim estetik0 d)ke n)mr)ar 'etm ndr t tjera0 me.jithat0 kan
diBka t &r2ashkt0 thjesht n)k ende e 5art dhe t (akt)ar -ikse eks&o,)ar n t
'rtet m2etet N)mrimi n t .jitha
9hkak ne kt) n Th * 2r komentet e shk)rtr *o.jik edhe m tej
Disa jan d)ke krk)ar n t .jitha &r ars/en e dshirs 5 Bdo .j 5 -or(a jon
rritet0 rrit &ro(esin ton t jets a&o t ,h'i**imit t 5enies son0 &romo'on0 je&
kna5si0 me.jithat0 se B-ar -or(e0 &ro(esi jeta ,'o.*on ,h'i**imin e &akna5sis
s &en.on sistemit Por k/ sh&je.im sht ose )ntri-ti. ose t &a5arta K)r a-rohet
.j)mi -or(a e .ja** e tr tr)&it 2ie0 d)ke &r-shir &ro(eset me t (i*at akti'iteti i
ndr.je.jes sht n marrdhnie o&erati'e
73
0 &or *idh)r me t n)k ka dhim2jeA Pra0
B-ar sht k)&t)ar n at dek*arat nn &)shtetLDhim2ja m e madhe na stim)*on
sh&esh m t rndaA se si t n.)sht n.a rritja e akti'itetit ton t jetsL Kna5sit e
te&rt jetojn jasht a5 mir n -)5i jets ton si ')ajtje t -ortAjo 5 nnk)&tohet
me nj ,h'i**im t mtejshm t 5enies sonL T d/ kon(e&ti i ,h'i**imit si kon(e&ti i
t 5enit ton kt) m2etet &r tP) s5ar)arA dhe se si j) m)nd t &ro'oni kt0 ajo n
kt mn/r do t ket ,irke* m&reht ose i *ir t &r.ji.jet n &/etjen e ars/es -)ndit
e kna5si dhe dhim2je
73
Nom& ELE6 Ps/(ho&h/s !! 9 884


E &a5artsis dhe kon-),ionit *ir .jithsesi sht mendimi ta.ram2*edhsi n
kometat tij ah) ;* Edition 74> --3 Ssht &r.atit)r n *idhje me &ik&amjet m t
&r.jithshme m2i 2a,n -i,ike t akti'itetit mendor0 t (i*at trans-ormimi i .oditjen
-)5i0 ener.ji &oten(ia*e0 n t .ja** e -or(s me kna5si trans-ormimi i k)ndrt sht
i m2)sh)r me &akna5si n.a sh&rehjet d)het t k)&tohet kt) n k)&timin e sakt
-i,ike N kt drejtim0 me.jithat0 rritja e t)tje i ener.jis kinetike do t ndonjher
t sho5rohet me kna5si0 t )*et me &akna5si0 )n do t doja &r t m2ajt)r kt
&ik&amje si k)ndrshtimet e msi&rme jo@&ri')ar -aktike
Pr &jesn time0 )n jam i &rir)r t mendoj @ dhe i m sh)m se 2esimi m)nd t jet
n kto .jra t 'shtir t -*asin @ ajo e ra&orte'e sasiore t &ro(esit -i,ik me t (i*in
&sikike sht n marrdhnie o&erati'e
83
0 t shk)rtr t &ro(esit t &siko@-i,ike0 n
&arim0 'etm marrdhniet sasiore &sikike m)nd t k)sht,ohet n.a ana tjetr0
kna5si dhe dhim2je0 si &r(aktime (i*sore0 n.a nj -orm a&o -orm marrdhniet
e ktij &ro(esi sht &r t 2r ato t 'ar)ra0 ne ende &a e dit)r at0 m)nd t
&rshkr)het si .jendje sh&irtrore t 2rendshme 2ashk ose harmoni0 t )rdhroj t
2ara2art n &rk)-i,imet e &r2ashkta dhe mn/rat e &re,antimit hinein,)treten
;shih Fi. sekt %%%I3 Pra0 m),ika sht as madhsia as sma**ness0 as rritje dhe as
)*je t ener.jis kinetike t &ro(esit dridhje0 &as s (i*s ata n.a jasht0 dhe
'ora)sset,*i(h 2a, 2renda 'endit0 -aktor h)m2je0 &or n.a nj ra&ort i m2*edhjes dhe
kthimit mes momente'e t ktij &ro(esi0 i (i*i me &rintime jo nat/ra e tij0 &or 'etm
n h)m2jen e tij t re-er)ara &asi je& e-ekt sht harmonikeA &or a5 sh)m sht ende
e ,akonshme n drejtim t 'et n 2ashk&)nim Timm &r-)ndon a&o harmoni se n)k
ka asnj ra&ort sasi me at 5 sht d)ke 2r m sh)mA dhe )n mendoj se termi i
,akonshm n kt marrdhnie sht nj e drejt
83
9e nj marrdhnie e ti** do t m)nd k)rr t ndodhin n &/etjen ton dhe
&ranoi at0 sht &r t mos ) mohohet0 &a se ai sht i det/r)ar t marr kt
marrdhnie t njanshme materia*iste


Kjo n)k do t thot se tre.)esit sasi kt) h/jn n *oj0 n mn/r t d/-isht0 edhe
nse ato jan kr/er n.a the*2sore &r *indjen e kna5si dhe -orm dhim2je
marrdhnie'e a&o ata m2ajn0 ndikimi i sh&reh)r n t0 ose din &r t0 'etm n
*idhje -)nksiona*e me k)shtet -orma*e t ori.jins e kna5si dhe dhim2je jan0 s
d/ti0 n 5o-t se nj m t madh a&o m t 'o.* t ener.jis t .ja** &r t h/r n
ra&ortin &rkats0 dhe n kt mn/r0 (i*sin e t/re d)ke mos i 'ar)r n.a madhsia
e -)5is s .ja** e kna5si dhe dhim2je0 &or m)nd t 2ashk@&r(akt)ar n mn/r
sasiore Pra0 Bdo mn/r e trthort t &ane'ojshme0 Bdo &en.es n kon(e&timin
,akonore d)ke ) ,h'i**)ar n t njjtn koh ndikojn n atmos-ern e 2rendshme
shkaksore0 k) ek,istonte .jithasht) dhe kons)min e jetess -or( n *idhje me t
rrit)r 5 do t arrihet n&rmjet madh h)mor sho5ata'e0 me kt rast 2renda k)&timit
t dhim2jes t jet0 me.jithat0 rritja e kons)mit t ener.jis kinetike n drejtim t nj
'et &ajtohet Gan.es ide n kt mn/r t do2ishme n k)&timin e kna5si
sht Parimi a&o theme*ore0 &or jo .jithmon 'aret n &/etjen nse kna5si a&o
dhim2je0 n kt rast sasia e akti'itetit t (akt)ar n &)shtet 5 jetojn0 &or n.a -orma
n.a k) sht sh&reh)r
Pas ksaj0 d/ as&ekte do t jet ndonjher t da**)eshme n.a t (i*at nj shtet i
mo(ionit m)nd t jet i &*5/eshm ose )n&*eas)ra2*e N.a nj &ik t (akt)ar do t
jet m2i t .jitha m t &*5/eshm a&o )n&*eas)ra2*e0 se&se ai 2ie &ro'okimin0
harmonike0 ose sht m sh)m n.a k)shtet e harmonis ndr/she0 e (i*a .jithmon
m)nd t ek,istojn0 n kt ra&ort0 me.jithat0 ka nj .jersi &rej indi-eren(s mes d/
shtete'e0 t (i*at kna5si si dhim2je t m2etet nn &ra.)n N.a nj knd'shtrim
tjetr0 n nj tjetr k)&tim0 &or kna5si dhe dhim2je do t rritet ose t 2jer0 asht) si
nj -or( m t -ort a&o m t do2t jetike h/n n marrdhnie harmonike ose
'ra,hd0 dhe .jithasht) n.a kjo an0 &rkatsisht do2sin 'irt/tin e -or(s s .ja**
m)nd t m2etet nn &ra.)n Ssht e 'rtet 5 ne m)nd t &*5en m mir se nj i
-ort dhe si si.)risht m mir se m),ika -ort 2)t Por kjo do t jet &r shkak se n
rrethanat harmonik t do2t n &jesn tjetr t sistemit sht *'i,ja jon0 dhe se(i*i
sje** t -ort ;si t .jat@e 'a,hd)eshme3 *'i,jen e ti&it t (akt)ar0 n nj &jes t
sistemit mosmarr'eshje ton n trsiA se&se &a ndikim n ra&ortet -orm t
ra&orte'e t sasis *'i,ja n)k m)nd t jen t njjta0 &or 'etm me an t ktij
ndikimi0 ata do t jen t sht/&)ra ose t &*5/eshm )n&*eas)ra2*e Rastsisht -or(
5 jetojn do t jet &r t re-er)ar n sh&ejtsi t rendit m t *art se e &ara
;ndr/shimet e sh&ejtesise0 e (i*a m)nd t rritet &r nj sh)m t &a(akt)ar3 e k)r
&siko-i,ike t ti** d)het t krkoj n t .jitha ;9hih E*em0 d Ps/(ho&h II 743
N Bdo eks&eriment a m a-r h/rjes n0 &or k)r kto konsiderata sh)m t
&r.jithshme0 nat/ra e k)shte'e harmonik dhe disharmoni( *'i,jes ende m)nd t
m2etet i &a&r(akt)ar0 si ndodh0 &/etjen &astaj n -)nd t kna5si dhe dhim2je n0
dhe sht the*2sore &r nj ars/e &siko-i,ik rreth estetik &r t (i*n ars/e ai n)k ka
'e&r)ar n kt dok)ment dhe n)k m)nd t 'e&roj n t &asi.)ris n kto
.jra Nse j) d)het t krkoj0 &or &r t .jet)r konsideratat e m&arshme t
&r.jithshme jo mja-t *)ndr)es n ajr0 5 t &aktn nj &amje t m)ndshme t
ra&ortit &rkats as&ekt do t n.rit)r si rrjedhoj e kna5si dhe dhim2je0 n mn/r
t ti** &r m)a m &ar n d)ke ka*)ar n &am-*etin FDisa ide e krijimit dhe
e'o*)(ionit t or.ani,ma'eF jan &r.atit)r0 n &r.ji.je t nj &arim i &r.jithshm0
t (i*in )n e 5)ajn &arimin e tenden(a drejt sta2i*itetit Rreth Ma disa -ja*
6e &ak -ja* )n e 5)aj me sh&rehja F9ta2e*F nj .jendje e *e'i,jes0 e (i*a &r-shin
k)shtet e kthimit t tij0 ksht) 5 &r'eB Brre.)**ime'e t 'rtet re()rs &eriodike n.a
kthim n .jendjen e &ar sht .jithasht) nj kthim n k)shtet e nj &rsritje t
ri Nj .jendje e ti** m)nd t konsiderohet jo 'etm n.a .rim(a indi'id)a*e0 &or edhe
nj sistemet e .rim(a'eAdhe k)shtet t (i*at 'aren n.a indi'idi dhe t .jith .j s
2ashk) Ajo m)nd t jet se ai n)k sht i t .jitha dis&o,itat e nj &ro(esi t *'i,jes
n t njjtn koh0 &or 'etm se kto sh5etsime ose0 )n t &r&i5et &r t tre.)ar n
&am-*etin e msi&rme0 5 e .jith &ro(eset e 2ots as&irojn &r t shk)ar &ara se t
arrijn kt .jendje ose tPi 5asen at .jithnj e m sh)m se t .jitha tenden(at
&rshtatshmrin e nat/rs s ksaj tenden(e t &r.jithshme m)nd t jet n 'artsi
t asaj .jje indi'id)a*e &rshtatet n trsi dhe t .jith r)ajtjen e indi'idit sht0 n
5o-t se t d/ &ro(eset 2ashk) &ajtohen nj &ro(eset sta2e*n0 dhe sa m n -)nd
theksoj se marrdhnia de -a(to n m2retrin &a ndjenja n mes str)ts0 kna5si dhe
dhim2je0 n)k ka0 m)nd t jet e ti** 5 n &r&)thje me 5asjen ndaj shtetit sta2*en
m2i nj k)-i t (akt)ar L)st0 si&as distan(s n.a t (i*at m sh)m se nj t (akt)ar
re,er'at k)-i &akna5sin0 me.jithat0 nj shtet i indi-eren(s s nj .jersi t
(akt)ar n mes do t m2etet
N mn/r t 'eBant shik)ar nj .jendje t sta2i*itetit n k)&timin ton t a-rohet
&r t m sh)m ose sht a5 sta2*er e shk)rtr0 nj &r Bdo &eri)dh t rre.)**t n
&r&)thje me *'i,jet e .rim(a'e indi'id)a*e0 dhe m a-rohet &eri)dhat e .rim(a'e t
ndr/shme t (ommens)ra2i*it/ n mes 'eteA 9h&je.ime0 t (i*at &a d/shim n)k sht
e thn t .jitha 5 sht e ne'ojshme &r t &r-)nd)ar si.)ri0 &or m)nd t jet e
mja-t)eshme &r nj a&er-) &r.jithshm
Kt) shteti harmonike dhe &a harmoni e *e'i,jes do t sh&je.ohet si do t thot se
dshira e 'a,hd)eshme &r 5asje shtetin sta2e*n me ish0 e (i*a do t 5)het deri n
&akna5sin ndr/shim t 'a,hd)eshm t saj me emrin e d/t 6e dshirn &r
shtetin harmonike0 &or sht .jithasht) &r&i5et &r t marr at0 ose &r t rrit)r me
&ra-rimin m t madh &r sta2i*itetin0 me &*5ejn t shtetit &a harmoni &r&i5et &r
t e*imin)ar at n so*idaritet
N 'arsi t nj &amje t k)-i,)ar ose t ,.jat)r ra&ortet ndr.je.jes n 2ot sht
kjo *idhje -)nksiona*e e kna5si dhe dhim2je n 2a, -i,ike t &o&)**it &sikike dhe
ka-sht &r t k)-i,)ar a&o ,.jer)ar at n t .jith sistemin e &ro(ese'e 2otrore0 &or
n.a t (i*at 'etm k/ i -)ndit *ejon nj t 5ndr)eshme0 trajnim t &*ot t &ar
:do &ro(es n -)shn e -initeness0 i (i*i &rm2)sh k)shtet e sta2i*itetit &r 'eten e
t/re0 &or ende m)nd t jet n k)shtet e &a5ndr)eshmris ndaj &ro(ese'e t tjera n
2ot0 nse *'i,jet e tij jan &a2ashkmatshm me tA Po &r sa koh 5 jo t .jith e
&ro(ese'e 2otrore &rm2)sh &*otsisht k)shtet e sta2i*itetit0 n)k sht nj s)2&ro(ess
e njjt nj tenden( t ti** t &*ot0 t &rhershm dhe m)nd t 2indet n t .jitha
marrdhniet0 &a 5ndr)ar n marrdhnie insta2e*n me &ro(eset e tjera n 2ot0 dhe
n kt mn/r &r t ndrsje** dhe n kt mn/r jan s)2jekt i amendamentit t
rre.)**imit0 n mn/r 5 m)nd t jet koh@'endosjen ')ajn n -a'or t rritjes s
sta2i*itetit t tr t indi'idit0 &r t njjtn .j n.a ndr/shimet dem.emI?en n
sta2i*itetin e tr -itimit edhe merr &jes :-ar &or 5 sht e 'rtet e &ro(ese'e t
&r.jithshme t 2ots n *idhje me nn@&ro(eset e saj0 sht edhe t &ro(ese'e t
&r.jithshme t nj indi'idi n *idhje me nn@&ro(eset e sajA 'etm se &ro(esi i
&r.jithshm i indi'idit ende m2etet nj &jes e &ro(esit t t .jith &ro(esit t
2ots Kt) jan kon-*iktet sh)m-isht mes k)shte'e t kna5si dhe dhim2je0 mes
-ormatimin e tekste'e dhe -ormatimin e tekste'e k)ndr theme*)ara
+ora)sset,*i(h &r-shin m2ajtjen s 2ashk) t ima.jinats dhe ')**netit t nj deri
n nj &rdorim t 'eBant a&o &)nsim n.a nj 5 *idhen n mn/r t njtrajtshme
k)shte'e t sh)m-ishta t sta2i*itetit t ktij &ro(esi theme*or &siko-i,ikA dhe k) n)k
sht n dis&o,i(ion ende t tjera0 h/n ose dhim2jen e mr,in d)ke i a-t t
marshe'e 'et t ide'e &a 2and at 5 do t sje** n nj ra&ort sta**at &r t .jet)r0 ose
dhim2ja e nj &rsht/&je t (o&,)ar t &jess n.a idet jasht a)-.edr)n.ener Por
edhe &se h)m2ja e &rsht/&jen m t ,akonshme sht e sh)rdhr sh&ejt0 ksht) 5 t
jet si kjo n.anjher m)nd t shkr)ani se dis&oni2*e &r t njjtn -or( 'ita*e sht
e *odh)r &as krijimit t or.ani,mit0 &jesrisht se &)nsimi i njanshm n.a kjo
&rsht/&je0 k) 'etm nj &jes ose nj -a5e e sistemit &siko-i,ik sht 'n n nj
ra&ort sta**at0 t njjtn .j m)nd t 2ien n .jendje insta2e*n mn/ra .jithnj e m
sh)m dhe n kt mn/r nj dshir &r t ndr/sh)ar shka5et e &)nsimit
Edhe &se )n 2esoj se n &amje kt) n Bdo rast nj0 &r(aktimi &a d/shim m i
sakt ende sh)m e ndjeshme0 the*2i i asaj 5 sht e drejt sht0 )n he5 dor0 &or
n nj disk)tim m t ho**sishm t tij dhe ,2atimin e mtejshm t k)shte'e
estetike0 si )n d)ke &ar n)k hi&otetike t/re t ,h'ishet karakterin dhe tPi
,'endsoj me deri'ime t si.)rta dhe t 5arta n.a Prin,i&e ,h'i**)ar m &ar t
'eBant dhe do t jet n .jendje t 2j t &ane'ojshme N &r.jithsi0 ne do t jet
m tej n &siko-i,ike0 n t (i*at Bshtja e j)sti-ikimit -i,ike e kna5si dhe dhim2je i
takojn0 siB e kemi &ara se shkarkimet e ti**a do t m)nd t ket s)kses0 dhe ai do t
kishte s)kses0 ne me t 'rtet do nj estetik &siko@-i,ike0 &or jo kan nj estetike n
k)&timin e sotm0 dhe si&as ne'oja'e akt)a*e0 t (i*at krahas 2a,s 2rendshme -i,ike
t shtete'e tona t mendjes dhe sh&irtit *'i,je'e n t .jitha
Tani nat/risht kam d/shim se edhe n ,onat e thjesht &siko*o.jike do t .jendet nj
-aktor &r-)ndimtar 5 *idh n sh-a5jen e t .jith kna5si dhe dhim2je 5 *ejohet
nj shkarkes t 5art dhe t mja-t)eshm t t .jitha *i.je'e estetike t t/re Por n)k
m)nd t &*otsohen n sistemin Her2art@s ka ne'oj &r ktL A ajo &or n
&siko*o.ji0 nj rr). e re marr0 dhe ai n)k sht edhe ajo 5 ne d)am &r t krk)ar
n kt drejtim0 n kt )dhL
N.a ana ime0 )n do t jet n .jendje &r t mos .jet)r at n.a d/ as&ektet e
m&oshtme atje
Her2art 2n da*jen e kna5si dhe dhim2je t &romo'imit t ndrsje** dhe ra&ortet
nda*imin e ide'e 'aret
>3
0 &or ai n)k ka 5en n .jendje t 2j t 5art se si ndodh
sh-a5ja e kna5si sens)a*e dhe dhim2je n kt &ik 9e&se n 5o-t se Her2art ;
Ges T0 +9 7G3 thotE FNdjenjat kndshme n k)&timin m t rre&t0 2ashk me t
k)ndrta'e t t/re Jme t (i*in ai do t thot thjesht ndjeshmK d)het t konsiderohet
si 2)ron n.a idet0 &or ata n)k e 'et t s&e(i-ikoj n mn/r indi'id)a*e0 n mn/r
ndoshta ars/e -i,io*o.jike n)k 'eBmas m)nd t &er(e&tohen0 Ftha kt) 5ndron njra
an n 'et'ete nj &ranim se ,2at)eshmria e msimdhnies mos*ejim 2jer &osht
kt) n nj 'end t errt0 n.a ana tjetr0 k)shtet -i,io*o.jike0 n.a t (i*at njra
dshiron t shoh &rm2ajtjes0 &or marr &r t ndihm)ar
>3
Lehr2 d &siko*o.jin _ 78 et se50 dhe _ D> et se5 ;tot T0 +9 7G -- ) 9
#G --3
Por &a'arsisht n.a kjo )n do t jet n .jendje t m krkesat m theme*ore dhe
dok)menta(ioni i doktrins mos*ejim Her2art n)k shtojn0 si )n n)k m)nd t .jeni
at n &r&)thje me nj &ik&amje t &aanshme dhe ana*i,a t m&rehta t -akte'e
N &ika t ti**a0 )n &resE
!3 O sh)mi(a n ndr.je.jen e kon(e&te'e t ndr/shme n)k m)nd t ek,istojn n
t njjtn koh0 ksht) 5 edhe &r at 5 sht n mas ha&sinor n t njjtn koh0
'etm nj 'ar. i &r-a5si'e &ik sht e m)nd)r @ 43 Kjo ide n.a -)sha t ndr/shme
sh5isore0 t asht)5)ajt)rat ide t ndr/shm0 njri@tjetrin &r'eB jonet e t/re kom&*ekse
n)k i ,0 &r t k)-i,)ar 'etdijen .jendje jan0 ksht) &r shem2)**0 ek,iston n
',h.imet astronomike 'shtirsi ose &am)ndsi0 t rrah)r e nj or me inter&retohet
n t njjtn koh &r ka*imin e nj /**i me -ije t te*esko&it0 'etm &r kom&*ika(ion
e &ara5itjes a)ditor/ t Qhrs(h*a.es me ide n.a -)sha e shikimit0 si k)r ora 'et0 nse
jo &r Brre.)**im t ann -i,io*o.jike0 sht i 2a,)ar @ 73 Fakti se jo t n.jashme n)k
ndr/shm idet ;3 t (i*at kan t 2jn me &ika t ndr/shme ha&sinore a&o kohore0
takohen n ndr.je.je0 n &r&)thje me antite, e saj n 5artsin e kon(e&timit
k)-i,ojn n 'end se t rritet kontrast moder)ar @ 83 se ndarja e 'mendjes mes ide'e
t n.jashme se n 2a, t (i*a'e se(i*i k)&tohet m 5art0 &or &a2ara,i'e n 'end dhe
si si n ndarje rea*e t &er(e&t)ar -or(a 2er)he@>3 O nj konsiderat e -i,ike
;-i,io*o.jike3 ndikimi sht n &)si mendore deri m tani0 &or m tej0 t trhe5)r0
m)nd t ,h'endoset si n mn/r t &a&r(akt)ar ndikime t ti**a0 t (i*at n)k i
&rshtaten n kon(e&timin e &astr t jets ndaj dnime'e t m&arshme0 &a 'aresite
-)nksiona*e midis akti'itetit -i,ik dhe mendor n tr shtrirjen e saj dhe &r tP) tak)ar
n *idhje me &r'ojn e tr
Kjo Her2art me a&*ikimin -orma*isht m t sakt0 ksht) 5 krkesa kr/esore 5 ai
2ri &r@.jith msimin e saj t -renimit n k)shtet e estetike0 dmth n m),ika*itet@
s)ndimit (onsonan(es dhe mos&ajtime
$3
')ajt)r anijem2/tje0 j) 'shtir se do t
re-),ohet E tij0 d)ke e 2r n kon(e&timin krkess saktsin dhe &r-a5simin e
kt/re &ro&or@re,)*tatet dhe kt krkes t kna5shme t njjtat k)shte &jes e
He*mho*(it jan n -akt krejtsisht t ndr/shm0 *e asnj )*je &r njri@tjetrin0 dhe
Her2artPs(he n &retentio)sness t/re B)ditshm d)ket a5 sh)m n nj disa'anta,h n
se n.a rr).a0 'a,hdoi t ndrtohet Her2art0 &amje Her2art <immermann@s k)ndr
thjesht 'on He*mho*t, ka rn
$3
Ges T II 9 8> +II 9 7 4!$
N -)nd t -)ndit0 ksht) 5 )n mendoj se Bshtja e nj terren t &r.jithshm t
kna5sis dhe dhim2jes n)k e kan 2r kt0 &asi )n mendoj se e t tjer'e n
*idhje me &ik&amjet e 'endos)ra t &a&rshtatshme0 madje edhe n hi&ote,a0 &or
kam 'endos)r edhe n 2a,a t si.)rta dhe -i,i2i*itetit t 5art n)k ende demonstrojn
do t jet n .jendje N -)nd t -)ndit0 )n 2esoj se )n m)nd t rekomandoj nj
konsiderat t *ar.t


XLIV. Seksioni S"tojca n prmasa li$jore t $aller% ima$es.
+ S"nime paraprake.
Qn ja& kt seksion si nj shtoj(0 se&se ka t 2j me nj s)2jekt mja-t
aestheti(a**/ interesante0 &or 5 ai 'et kishte nj interes t konsider)eshm estetike0
edhe &se t ti** nj jo krejtsisht m)n.on n 9eksionin %%%III Nj &ikrisht &r t
konsiderata'e atje m)nd &ara5it)r shka**n mesatare e sakt dhe )n asht)@5)ajt)r
'*erat norma*e t k*asa'e t ndr/shme ima.es ;,hanr0 &ei,a,hit0 etj3 n.a t
m&oshtme0 d)ke i 2ind)r se ajo 5 -otot k*asa e m)nd t &arashohin ra&ortin e m t
mdha n dimension m t 'o.* sht mesatarisht sh)m m e 'o.* se ajo e
seksionin e art Gjithasht) j) m)nd t dshironi t marr nj interes &raktik n
ima,he se sa e dhna k*as ;&r'eB k)adr3 sht n .jendje &r t akomod)ar nj
*artsi m)r a&o .jersi0 dhe n (i*at k)shte mesatare ndodhin -otot e k*asa'e t
ndr/shme ndonjher n .a*eritA :do .j n *idhje me at 5 sht e t dhna'e t
shn)ara m &osht
Ndrkoh0 kto &ika do t kishte &as)r mjetet e 'etm t &a&r-i**shme n t .jith
interes &r nj st)dim n mn/r jasht,akonisht t ndr*ik)ar dhe t m)ndimshm t
&ro&or(ione t &ikt)ra'e .a*eri rast0 si )n ) kth/e at Ajo me.jithat merr kt
hetim n nj0 &asi 5 nj koh t .jat n.a )n e 2ri0 n)k kan &r-)nd)ar ende0
hetim m t &r.jithshme n &rmasa *i.jore t o2jekte'e ko*ekti'e ;&sh o2jektet e
n)mrit &a&r(ak)eshm ndr/shme n &r&)thje me *i.jet e mostra'e t rastsishme0
t ti**a si ato 5 .jenden n -)sha t ndr/shme03 t (i*at artistike -ormojn nj
de&artament t 'eBant Por n kt hetim t &r.jithshm0 hetimi i dimensione'e t
&ikt)ra'e .a*eri *)an nj &ik e rndsishme0 5 n.a as&ektet e &ikt)ra .a*eri0 e 5
)n sh&a** nn $3 d)ket t jen t &rshtatshme0 &r&ara se sh)m ma**ra t tjera
ko*ekti'e0 nj m &ar
e3
n.rit)r her &as here n.a )n0 dhe 5 ather ,h'i**)ar &r t
shr2/er teoria e &r.jithshme e *i.je'e t sh&rndarjes t masn e o2jekte'e
ko*ekti'e &r t test)ar0 dhe &r shkak se ata e &er(e&tojn nj kon-irmim 'endosi t
tijA &o0 )n rr-ej0 kt st)dim 'etmja ars/e &r kt0 &or tre.on 'etm sh)m i
rastsishm -i**estare &r@&ara5itjen njo-toj 'ende0 se&se )n do t &rndr/she n)k
kan ardh)r &r t t tre.)ar at0 &or ajo m)nd t jet &r t ardh)r ke5 n 5o-t se
re,)*tatet e hetimit0 &r&jekje sht 'shtir se dik)sh ka t n.jar t marr h)m2)r
&rsri0 se&se 5**imi i saj shtrihet m2i t .jith territorin e o2jekte'e ko*ekti'e0 me
&rmasa e t/re *i.jore ende ek,istonte as.j mja-t)eshm Theme*)ar &r nj n.a
O)ete*ett ;n s Artistike s)r *a &ro2a2i*ite30 me sa d)ket sh)m trhe5s0 teoria e
Fardhjen e .j)hs0 se&se .a**er/ ima.es sh)m me .re'ist ra&ortet asimetrike t
sh&rndarjes t o2jekte'e ko*ekti'e ka hetim tim n)k e 'etm n o2jektin e trajt)ar
kt)0 &or n &r.jithsi0 me -aktet tre.)ar mja-t t &a&ajt)eshme
!3
N traktat F62i '*ern e &rodhimit t sh)ms m t 'o.* de'ijimit Lei&,i.
Hir,e* !"#8F 9 !G --
Pr'eB 5 estetike konsider)eshme dhe k/ interes m t rndsishme matematikore0
ana*i,a e m&oshtme m)nd t0 &or edhe nj interes m i &r.jithshm n kt mn/r
m2rojn0 se ata -sheh)ra,i e &r t thn ksht) &*). -)nd n tre.)esit as&ekt t
&ikt)rs0 me o2jekte ko*ekti'e me karakter mja-t t ndr/shme t &r2ashkt0 *e.a*i,mi
trhe5 n drit 5 nj n.a kto &rod)kte &a akti'itetit t njeri)t n)k d)het t marr m
&ar
N -akt0 e do t mendojn &r shikim t &ar0 se ima,het madhsi'e e ksht)
sh)m-isht0 rastsisht ndr/sh)ar0 rrethanat e &rm2ajtjes s ne'ojs ha&sir0 e
s)2jekti'itetit e artistit dhe t &a&rit)rat e tjera 'aret se m)nd t jet i marrdhnie'e
j)ridike mas t njjt n t .jitha jasht disk)timit K)ndr ksaj sht 5 j) n)k
m)nd t shihni &a 2e-asi -o*.ends se sa m)nd t jet mja-t e '*e-shme n &r.jithsi0
si &r t dshm)ar &r t .jitha -otot k*asat0 si disa karakteristike t ndr/shme &r
k*asat e ndr/shme :do k*as dhe ndarje sht n.a '*erat the*2sore t (akt)ara ;60
G0 N0 D P0 D3 krahas)ar me karakteri,ojn tjera0 dhe ne e k)&tojm sh&rndarjen
&r(aktimin se si sh)m ima,he t nj *artsi t (akt)ar h dhe .jersi 2 dhn n nj
n)mr t (akt)ar t madh t ima,he'e k*ass dhe ndarja ndodhin0 ose me -ja* t
tjera0 &asi 5 n)mri i nj **oji t (akt)ar t ima,he'e t sh&rndara si&as *artsi dhe
.jersi t t/re0 ksht) 5 tre.ojn 2ordet e sh&rndarjes t .jitha k*asat dhe ndarjet t
njjtin k)rs kr/esore t sh&rndarjes0 &or e s&e(ia*i,)ar n madhsin dhe
'endndodhjen e '*era'e kr/esore n A &o j) m)nd t n k*asat dhe de&artamente'e t
&r(akt)ar mir0 siB &r(aktohet m &ak konstante ;D P0 ' 00 'P3 n.a &r'oja0 **o.arisin
&ara&rakisht se sa sh)m ima,he t nj *artsi t (akt)ar dhe .jersi nn nj n)mr t
(akt)ar t madh t t/re &ritet t
43
43
matematikan mendon kt) nat/risht t 2ara2art me *i.j Ga)ssian e
'aria(ionit t rastit si normati'eA &or kjo sht n 'ersionin e 'endos)r e Ga)sit
'etm &r simetri n *idhje me de'ijimet e aritmetike t thot0 5 n)k do t
konsistojn n dimensionet &ikt)r0 dhe aritmetike de'ijime'e ;jo re*ati'e30 t
(i*at j) n)k m)nd t 2j n dimensione &ikt)r N)k m)nd t jet0 &or si &r t
t tre.)ar nn $30 e 2jn *i.jin Ga)ssian ,2at)eshm n.a disa modi-ikime n
rastin ton0 dhe 5**imi kr/esor i hetimit sht ,hd)k)r0 ather0 kto
modi-ikime t &r(aktohet teorikisht dhe em&irikisht t &ro')ar
9i -oto k*asat I da**)ar -etare0 mito*o.jike0 Genre0 &ei,a,hin dhe ima,het ende jets0
siB &rshkr)het n #3 do t s&e(i-ikohen m ho**sisht N kto k*asa &rkatsisht
hetimi shtrihetA&or kan 5en 'etm &r nj dis&o,itat disa ')ajt)r n.a 'a,hdoi t
dek*ar)ar ars/et0 -etare dhe mito*o.jike me A n Bdo k*as0 &or0 si n nenin 77 E
njoh)r &r t da**)ar d/ de&artamente0 domethn ima,he0 k) *artsia h sht m e
madhe se .jersia 20 dhe ato t (i*at e k)ndrta sht e 'rtet0 ish me h] 2 0 kjo e
-)ndit &r t tre.)ar 2] h N mes t d/ de&artamentet jan &as 83 ima,he sh)m t
rra**a katror0 a*tern)ar0 siB ) &ara5itn0 ) sh&rndan n mn/r t 2ara2art 73 0 &or
edhe n.a 2ashkimi i njsi'e t t d/ de&artamente'e ) *ar.)an dis&o,ita t (i*at '*ejn
&r t h ose 2 njjt &r2ashkt
73
Kjo si.)risht 5 sht e sakt0 &asi ata t d/ nj dhe de&artament tjetr
trsisht atri2)ohet0 se&se n nj katror ima,he t (akt)ara0 &or tani nj dhe tani
nj tjetr dimension n diBka m t madhe do t jet se sa t tjera0 'etm se
matja e da**ime'e sh)m t 'o.*a injor)ar
Pas ksaj tani do t thot0 &r shem2)**0 h0 h] dimensionet *artsia 2 e ima,he'e h
(i*'e] 20 e mtejshm 20 h] dimensionet .jersi 2 e ima,he'e t (i*'e h] 2 dhe
( m n -)nd (om2in 2 ose (om2in Cidth h ose *artsia Prmasat dimensionet e nj
ima,h t kom2in)ar de&artamentet h] 2 dhe 2] h
Pr nj '*ersim m t sakt t dhnat e m&oshtme ende t &r-shij disa in-ormata
an0 t (i*n kam #3 &ranoj &jest m t mdha0 deri n -)nd t kontekstit Fi**imisht0
'etm n 'ijim
Ka 'etm -oto.ra-i 9/m2ian mat)r n.a 44 t *ist)ara m &osht #3 .a*erit &)2*ike
ose m mir0 t s&e(i-ik)ara n kata*o.t .a*eri0 dimensionet0 d)ke shk)ar n
madhsin ima,he n dritat e k)adrit0 e &rdor)r0 dhe &r hir t krahasimit0 t .jitha
red)ktohet n mas metrik
9i nj njsi e mass '*en &randaj edhe -o*.ends &rjashtim t metr ` 70!"$4
&r)sian Km2a ` 70G#"8 Paris Km2 Pr si&r-a5e sht h2 ! O) 6etra &r)sian
krahason me !G0!>$O) F ose D08## &ar O) F
Kt) dhe ka nj ktej e t)tje nj n)mrU .jeni 2ashkan.jit)r0 5 do t thot se ajo
sht e d)kshme &a ndonj kontro** t 'endosmris s t/re &r t ndr/sh)ar t
njjtn .j ka re,)*t)ar

,6 bor!et e s"prn!arjes !"e pjes Prcaktimi i $aller% ima$es.
9i&as nj tr/e, t sh&rndarjes Qn do t thot nj ta2e* 5 *istat t rendit)ra n.a
madhsia e t/re0 &ro&or(ione 5 ndodhin0 dhe Bdo shka** n)mri i her kjo ndodh
sho5r)ar N tim menjher n 2a, t kata*o.'e &ane*e ori.jina*e sh&rndarjes
tejka*ojn dimensionet .jith rreth GG! metra ;` 8>D PREQ99 Lin0 Lin ` 887
&ar 3 ParaA &or m &osht )n ja& ta'o*ina t &rm2*edhin shi-rat &r inter'a*e m
t mdha0 me an t ksaj &r sh)mi(n e '*era'e dimensiona*e
D)ke &ar n &ane*e ori.jina*e0 e sheh se dimensionet m2/**)r me n)mrat n
mn/r t Brre.)**t0 si&as madhsis s t/re t ndjek)r 5 e do t mendojn0 n -akt0
nj rre.)** n)k sht &r t mend)ar Pr mostr )n ja& nj (o& n.a0 d)ke ) ndesh)r
##> ko&je n t .jith &ane*in e sh&rndarjes &r h ,hanr0 h] 20 dmth &as nj sim2o*
t (akt)ar &r h dimension *artsia n &ikt)ra ,hanr0 *artsia e t (i*it sht m e
madhe se .jersia
I. mostr n$a bor!et ori$jinale s"prn!arjes 57enre "& "3 b6.
6asa N)mri 6asa N)mri
G4D !7 G8G D
7G !> 8! !#
7! !7 84 !8
74 4G 87 !8
77 4! 88 !4
78 D 8> !>
7> !# 8$ !G
7$ !7 8# !#
7# 44 8" !G
7" 4$ 8D !4
7D " >G 8
>! !4
dhe ksht) me radh
Pra0 ne ishim 4! -oto.ra-i n dimensionin *artsi &rej G77 metra0 'etm D@G078
metra0 &astaj !#@G07> metra0 etj N mn/r t n.jashme0 tr/e, .jith &r Genre h0 h]
2 &r-a5son0 dhe t &r2a**et me t .jitha 2ordet k*asat dhe de&artamentet e tjera
sht ajo 5 &ohimi se sh&rndarja e .a**er/ ima.es rre.)**a'e t (akt)ara tem0
d)ket se n k)ndrshtim t drejt&rdrejt
Ndrkoh0 ndr/shon .jrat dhe &r t marr ta2*eta t 2ara2art nj 'shtrim sh)m
t ndr/shme n k)r t marr &aras/sh shi-rat &r m t mdha0 asht) si .jithmon0
sh)ma 6a?inter'a**e0 dmth0 &r shem2)**0 N 'end t n)mrit &r Bdo GG! metra n.a
m&oshtm dimension tjetr 'eBanrisht kr/er0 n)mrat &r t .jitha inter'a*et e G!
metra madhsis ;` 7"4 PREQ99 inB ` 7$D &aris inB3 ksht) &r dhjet her
&ane*et ori.jina*e0 &rm2*edh Kt) jan 2ordet e red)kt)ar n mn/r &r t d/
de&artamentet e ,hanr dhe &ei,a,hit0 dhe h] 2 t ende jets0 &as t (i*at , B !77
dimensionet *artsia e &ikt)ra'e ,hanr0 maja e t (i*it sht m e madhe se .jersia0
n inter'a*in e G04@G07 metra n *artsi jan t &r-shira N)mri i &r.jithshm m e
ko&je'e t Bdo k*ase dhe ndarjes sht dhn m &osht 9h)m -i.)ra n ta2e* j)
m)nd t shihni t 2ashkan.jit)r nj G> dhjetore Kjo sht &r shkak se n)mrat 5 ra
n k)-irin e nj inter'a* 'et0 .j/sma .j/sma e inter'a*e'e t karakteri,)ara
di'or()ara jan atri2)ar t tjera0 ajo 5 me n)mrat e B)ditshme m2art .j/sm
njsi Ksht) 5 ka , 9hem2)** n.a (o& ;ksht)3 t (akt)ar t &ane*e'e ori.jina*e
&r Genre h0 h] 2 dhna n n)mrin tr/e, m2i !$! &r inter'a*in G07@G080 dhe !4#>
&r G8 n G> re,)*tat T k)&tojn '*erat n)merike t h ose 2 &r t kom2in)ar h] 2
dhe 2] h keni0 ksht) 5 j) d)het t shtoni 'etm '*erat n)merike &r t d/
de&artamentet
II. Panelet e s"prn!arjes pr "anr& peia" !"e nat%r e -et.

Tai*or
Inter'a*
;metra3
Genre Peisa,hi Meta ende
h] 2 2] h h] 2 2] h h] 2
h 2 h 2 h 2 h 2 h 2
G@G0! G > G G G G $> !> G G
G0! @ G04 7G> "" 47 $ 4 "> $$ !" G 8
G04@G07 !77 +89.: DG> 7"> !#> 47 4GG> DG !G> !$>
G07@G08 +;+ !$#> !GD #"> 4$> :/.: ,<=&: !$$ !8> 88
G08@G0> !4#> !GG> ++0.: "G> 74> 8G 4>#0> +=8 :9.: 8>
G0>@G0$ #>> $4> #D> #>> 44 77 4!D !$" 4# :+
N.a G0$@
G0#
#G >"> $>> =; 0+.: 4! !$> 4G4 7!> 8>
G0#@G0" 8# 7!> 8G> 78> 4> !7> !7D !7>> 4D 74
G0"@G0D 7D> !" 4" $7> "> 4G #D !7D> 7" 44
G0D@!0G 4G7 4! 77 7$> 4G> !8 D7 !4>> 47> !#>
!0G@!0! !4> " !# 4$> !7> "> $D #" !#> !4
!0!@!04 !!> !G 4>> 4D !G D 8> $7 !8> 4>
!04@!07 !4> 4> 48 48 $> > 7$> >"> !$ $>
!07@!08 !4> !> !! !4 #> 4 4"> #!> >> 7
!08@!0> #> > !> !D #> !G !D> 7D 4 !
!0>@!0$ !! 4> $ D> > D> 4D 77> ! 7
Rest 7 4> 4G "4> 7$ !!> $4> 4!>> !# 7
m ##> ##> #G4 #G4 4"4 4"4 !#D8 !#D8 7G" 7G"
Ssht &ar se sh&rndarja n t .jith sh)m e ndjek)r t njjtin tran,i(ion K)do
ka nj inter'a*0 ne e 5)ajm at inter'a*i kr/esor0 k) theksoi n mas &resion sht nj
maksim)m0 k) '*erat n)merike t )*)r me sh&ejtsi &r t d/ja &a*t0 dhe se sht
inter'a*i kr/esor -)nd e si&rme t ta2e*s0 e (i*a -i**on me dimensionet m t 'o.*a 0
sh)m m a-r se sa m t )*t0 e (i*a m2/**et me '*erat m t mdha0 t (i*at do t
ishte edhe akoma m e ha2itshme0 nse jo n)mrat &r t .jitha dimensionet m2i !$
metra n &et jan t &rm2*edh)ra ;si nj m2etje3 Kjo si.)ron 2ordi sht nj
shem2)** 'eBanrisht interesant i nj o2jekti ko*ekti' t sh&rndarjes sh)m t -ort
asimetrike Gjat ksaj ne shohim 5 '*erat e tran,i(ionit n.a inter'a*in kr/esore n.a
t d/ja ant ka nj sh)m t rre.)**t i) a-r)a Kt) dhe atje0 si.)risht0 ksht) 5
'eBanrisht n ,hanr 20 2] h0 &ei,a,hit h0 h] 2 dhe 20 2] h0 edhe &arre.)**si t -orta
t ,h'i**ohet0 dhe ask)nd m)n.on n n)mr t 'o.* n &jest m t )*ta t tr)&it
.j/k)esA &or m)nd t s)&o,ojm se kto do t ,hd)ken krejtsisht0 ose t ,'o.*oj
at n mas t madhe n 5o-t se nj n)mr sh)m m i madh i mostra'e do t kishte
5en n komandn e tij0 &asi ata edhe kom&ensoj a5 m te&r n inter'a*e m t
mdha ndonjher &rm2*edh)r matjet Ssht &rit)r , B masat e d/ inter'a*e t
nj&asnjshme s 2ashk)0 ksht) 5 kjo sht sh)m e d)kshme Po sto5e nj n)mr
sh)m t madh t matje'e t o-erta'e0 ksht) 5 d)an n mn/r t -a'orshme n t
(i*n k*asa ,hd)ken edhe &arre.)**sin e madhe0 e (i*a ;shih m *art3 sh-a5en n
&jes t testit n &r&arimin masn e GG! metra
Nj tran,i(ion sh)m t n.jashme si ,hanr0 &ei,a,hin dhe ende ima,he t jets
tre.ojn -etare dhe mito*o.jike0 &r'eB se n kto k*asa0 m2eten t disk)t)eshme &r
shkak t &rm2*edhjes &a-a'orshme e ima,he'e t &rojekt)ara0 d)ke &r-shir at #3
t krkoni0 disa &arre.)**si sh)m t mdha n &ro.res0 t (i*at n)k kan .jasa &r t
kom&ensohet n.a m e ,.jer)ar0 ksht) 5 kto k*asa n)k jan t &rshtatshme &r
testimin e *i.je'e t sh&rndarjes dhe n)k kan 5en deri m tani ka &)n)ar me m)a
si t tjert N.a e 5et 2] h ka 5en k)rr m &ar 'etm &r t 'o.* &r st)dime t
detaj)ara n kt n)mr -)sh 4G80 &randaj kt) re*ati'isht Qre.e*mI?i.keiten -ort
kan m2et)r0 &asi 5 sht nj &r&)nim i &*ot do t ishte i '*e-shm
N konsiderat t ksaj0 kam 'n t &r.jithshme n 'ijim ta2e*at ,hanr dhe
&ei,a,h0 si ka &)n)ar m &*otsisht me an t k*asa'e0 &r&arimit0 ima,he -etare dhe
mito*o.jike0 si m &ak t sh&en,)ara n &)n0 koht e -)ndit
Nse doni nj karakteristik m t sakt krahas)es &rmasat e &ikt)ra'e .a*eri ;ose
edhe nj o2jekt ko*ekti'
83
kan0 ne d)het t n=jerrin disa '*era n.a &ane*et e
sh&rndarjes0 t (i*n )n e 5)ajn &jes 'endosmrin dhe at 5 )n jam m e
rndsishme0 60 G0 N0 D P0 D0 2ashkohen si '*era kr/esore n ta2e*n e m&oshtme0
si&as &ara&rakisht 'endosjen e n)mrit t ko&je m0 n.a t (i*at ata jan t
rrjedhin
>3
Fo*.ends k)&timin e *etra'e dhe n kt mn/r '*erat kr/esore 5
shr2ejn njjta &r emrin e t/re Nn nj sht k)&t)ar n sh&je.imin 'ij)es n
&r.jithsi n masn e *artsis a&o .jersin e nj ko&je t 'etme
83
Ajo shihet *eht se s&e(ia*itetet e m&oshtme I kan interesat@se
&r.jithshme trajtimin e sende'e t ti**a n mendje k)r h/n Ga*eri &ikt)ra
o-rojn 'etm t ja& nj shem2)** t &rshtatshm t sh&je.imit t asaj 5
d)ke res&ekt)ar n t .jitha0 sht
>3
deri'im i kt/re '*era'e the*2sore si t .jitha &jest e m'onshme t
&r(aktimit t 2het direkt n.a Ori.ina*ta@2*ades e -orm Ta2e*a *0 jo n.a
ta2e*at red)kt)ara t -ormn e Ta2e*n IIA si n.a red)ktimi0 edhe &se 5artsi
sht n rritje0 &or deri'ate'e m)ndsin t sakta sht ,'o.*)ar0 n t (i*n
&arre.)**sit rastit d)het ta kom&ensoj me sasin dhe drejtimin e t
k)ndrta'e


60 mesatarja aritmetike0 d)ke m2*edh)r t .jitha t nj k*ase t (akt)ar dhe ndarje0
dhe ndarja n.a n)mri m t marr t njjtn .j
G0 .jeometrike ose ra&orti do t thot '*era e (i*a sht tejka*)ar n t njjtn
;&r2r3 ra&ortin e &rmasa'e t mdha dhe n rritje n.a m t 'o.*a &r t marr n
mn/r 5 j) t .jith nj e ndan sh)mn e *o.aritme'e t m0 dhe &r t hers n)mri
n *o.arithms het)ar A sht matematikisht e ne'ojshme .jithmon disi m t 'o.*a
se sa m
N0 mesatare0 ose '*era e mesme0 '*era 5 , mesme nj &ik n madhsin e
dimensione'e nj rresht &rind0 &ra nj n)mr i 2ara2art0 jo si nj sh)m t 2ara2art
60 de'ijimet n t d/ ant e 'ar)r n.a to ;Gj/sma 9aktsia e m)a n.a se(i*i &rej
katr inter'a*e &rej madhsis GG80 k) N sht &r(akt)ar &osaBrisht n.a
inter&o*ation0 dhe mjetet e0 n &r.jithsi0 marr &ak n.a njri dis&o,ita'e t tjera
kontradiktore3
D0 'etm '*era densest0 &ra '*era n *idhje me t (i*at ;marr jo &ro&or(iona*e &r
t0 &or thjesht0 a2so*)tisht0 aritmetikisht3 de'ijimet jan t rra**a a5 m t mdha ata
jan0 dhe &r t (i*in0 &ra0 '*erat indi'id)a*e s 2ashk) sht/r nj densest0 ose t (i*at
n t njjtn inter'a*e t 'o.*a 5endra e t (i*'e sht n ndarjen &ane* sh&rndarjes0
i (i*i &r-shin n)mrin m t madh t dimensione'e nj0 &arre.)**sit e &ane*it t
sh&rndarjes d)ke s)&o,)ar t jet i 2a*an()ar
D P0 m e a-rt '*era e m)nd)r ra&orti ;9ekti 77 9e '*era norma*e t *ist)ara30 &ra
'*era n *idhje me t (i*at de'ijimet jan t rra**a a5 m t mdha jan n *idhje me
matematikisht d)ke 'endos)r0 5 t .jitha nj ,'endsohen me *o.arithms e t/re0
'*era densest e kt/re *o.arithms n k)&tim t njjt dhe t njjtn mn/r het)ar0 si
thjesht t '*ers di(htste D n.a nj 'et'ete sht krk)ar0 dhe '*erat e marra n
D
*o.
*o. D ose PD N)mriP krkime n *o.arithms A n)k &rkojn me 'et D &ikrisht
s 2ashk)0 se&se *o.aritmet 'a,hd)ar ndr/she se n)mrat e *idh)ra me to0 &or sht
.jithmon &ak m t mdha
$3
$3
6e.jithat0 m)nd t mendojn se *o. D n.a '*erat densest *o.aritmike P.jet)r
ra&ort densest '*ers DP me 'et D d)het t &r&)thet k)doA se&se n 5o-t se
n nj &ane* t sh&rndarjes &r nj t (akt)ar nj n)mr m i madh ak)m)*on0
ksht) 5 kjo ndodh si nj D0 ksht) 5 e njjta n)mri maksima* sht
.jithasht) n *o.aritmin e t njjtin shko&0 &asi j) kan sje** t .jith nj n
*o.arithms t/re Por m)nd 5 j) n t 'rtet as D as D P&r(aktohet n.a n)mri
maksima* 5 nj '*er e 'etme0 rendi dista da**imet -)ndme e rnies tjetr0 &or
'etm n.a nj kontekst t sh)mta0 ather k) ka ndr/shim t &retend)ar
O theme*)ar n 2ordet e sh&rndarjes t ',h.imit &rm2ajn &arre.)**si0 ksht)
5 jan '*erat e D0 F&r t mos t .jet)r &ikrisht D direkt &rej sajA '*erat jan dhn
n ta2e*n e m&oshtme dhe jo '*erat e -at)rs0 e (i*a sht s)2jekt i 2ara,imit t
madhe t m)ndshme t &arre.)**si'e n &r(aktimin Pr detaje m2i &ro(ed)rn e
&r(aktimit t D dhe D P&as ',h.imit dhe t **o.aritjes sht thn nn $3
III. Vlerat kr%esore t " !"e b 5n !imensione metrik6.




h] 2 B] h Nom2in
h 2 h 2 h 2
<hanr
m ##> ##> #G4 #G4 !8## !8##
6 G0>88 G087$ G0$7" G0"$$ G>"D G$8G
G G8$# G7#8 G>7" G#4G G>GG G>!G
N G88$ G07>" G>!8 G$#" G8#" G08D8
D P G07#$ G7G" G087$ G>8> G8G> G087D
D G7>G G4## G7D# G8D$ G07#7 G7"4
Peisa,hi
m 4"4 4"4 !#D8 !#D8 4G#$ 4G#$
6 G0""! G$D! G$8# GDG7 G0$#D G"#8
G G#77 G>"# G>8> G#>4 G>$# G#4"
N G#G! G>8$ G>77 G0#88 G0>># G#!4
D P G>D8 G8!# G8D7 G0#!7 G0>># G$$G
D G0>47 G7D4 G87G G0$G> G8"! G0>D!
Meta ende
m 7G" 7G" 4G8 4G8 >!4 >!4
6 G0"G$ G$44 G#!G GD>4 G#$" G#$8
G G#4$ G0>## G$G! G"7> G$#7 G0$$"
N G#7G G>"D G0>># G#$$ G$#7 G$>G
D P G#8# G$77 @ @ @ @
D G$#7 G0>$7 @ @ @ @
Fetare
m 7#7G 7#7G !"G8 !"G8 >>78 >>78
6 !07>8 !0G#G !0!!$8 !0>$!8
N !0GD> G#$G GD$! !07!>
6ito*o.jike
m 7>G 7>G $GD $GD D>D D>D
6 !8!# !0G7" !0!$D !0>"G
N !777 GD>G !0G8D !08$!
Edhe &se )n kam '*erat kr/esore n mn/r 5 t 'a,hdoj t B)ar '*erat ksht)
de'ijimin ende jan **o.arit)r n m sh)m n)mra &as &resjes dhjetore se )n *ista
kt)A &r shka**n e saktsis0 se kto t -)ndit0 &or i &as)r tre krejtsisht jasht0 dhe
)n &rmend Ata 'etm se&se )n ende **o.aritjen (o&a &r(aktimi n.a njri@tjetri0 k)
siB ) ,h'i**)a0 '*erat kan 'endos)r me m sh)m de(ima*e n the*2 ajo 50 n 5o-t
se j) doni t ins&ektoj **o.arit si&as kt) &r t ima,hit t dhna'e0 m)nd t kr/ej
nj ndr/shim t 'o.* n 'endin e -)ndit dhjetore
Para se disk)timi i '*era'e t ksaj ta2e*e sht t theksohet se kto '*era m)nd t
konsiderohet 'etm si &ra-rt &ak a sh)m +*erat mja-t t sakta do t kemi n 5o-t
se ne t .jith &ikt)ra .a*eri 5 ek,istojn ek,iston0 dhe do t ek,istojn0 &r t
&r(akt)ar '*erat e m&arshme m)nd t trhe5A &or si&as *i.je'e t &ro2a2i*itetit jan
n=jerr n.a '*erat m -)ndme m)nd t &ra-rohet n mn/r 5 siB s)&o,ohet n.a m
ndonjher m t madhe ato jan t rea*i,)ara0 dhe &arre.)**sit m tradhtoi n
mn/rn '*erat Pr shkak t ksaj0 m)nd t jet i disa '*era'e t ta2e*a'e t
m&arshme dhe n 'ijim0 t (i*at jan t 2ara2arta 'etm t &ra-rta0 2esoj se e
drejta do t ishte krejt e njjt0 dhe se *i.jet 5 ,2atohen 'etm &ra-r)ar kon-irm)ar
n.a '*erat e ta2e*a'e0 me saktsi t &*ot t t/re t jen t do t kon-irmojn
&*otsisht 6e an t rre.)**a'e t m&oshtme 'on ; 0 '0 '0 ' P3 m)nd t jet mn/ra
&r t -it)ar dis&o,itat e si.)ris n '*erat e m&arshme kr/esore0 &or ajo 5 )n n)k i
ka n.rit)r kt) n mn/r 5 t ja& at dhom 'rejtje
Para s t .jitha dis&o,itat m)nd t rrjedhin n *idhje me -rek)en(n re*ati'e t
sh-a5jes s ima,he'e t dhna k*ass dhe de&artament n .a*erit n.a '*erat e m n
ta2e*n e m&arshme0 si.)risht0 &r t k)jt)ar se ra&ortet e kt/re -rek)en(a'e
ndr/shojn si&as .a*erit indi'id)a*e sh)mA statistikat e 'eBanta n kt drejtim do t
k)shtoj ha&sir 'etm sh)m n &ro&or(ion me interesin e saj Le t re,)*tatit t
&r.jithshm t 44 .a*eri'e0 ather ndi5ni ;&a da**im de&artamente'e h] 2 dhe 2] h3
na &as Kom2inoje Ko*)mme &es k*asat e st)di)ar n *idhje me sh&eshtsin e
ima,he'e m sh)mE Fetare0 &eisa,het0 ,hanr0 mito*o.jik0 ende jets Ra&orti i
&ei,a,he'e t ,hanr ins2esondre ;4G#$ > !8##3 &ak tejka*on ra&ortin 8 me > e 7
I -oto'e ,hanr jan ato maja e t (i*it sht m e madhe se .jersia ;h] 23 disi m
t sh)mta se ato t .jersia e t (i*it sht m e madhe se *artsia ;2] h30 ndrsa n
&eisa,het 5 2] h m sh)m se .jasht her m t sh)mta si h] 2 Disa interesi m)nd
t ket se ima,he -etare0 h] 2 sht rreth d/ her jan a5 t sh)mta sa 2] h0 n
mn/r t &adisk)t)eshme0 se&se 5ie**i sht i kontrakt)ar sh&esh n *artsi t madhe
&r t sh-a5)r0 ndrsa n ima,het mito*o.jike0 anasje**tas0 .jersia sht e &re-er)ar
n.a 2] h0 &oth)ajse d/ her m sh)m ;$GD@7>G3 se h] 2
9a &r '*erat kr/esore0 e sht &rdor)r n ndonj o2jekte ko*ekti'e0 'etm &r t
marr n konsiderat aritmetike t thot 6 sht tejka*)ar0 dhe m &osht n.a e njjta
sh)mn e de'ijime'e 6e.jithat0 t jet i '*ers)ar se ajo 'etm d)het t jet interes
ka5 t madh t dini '*ern e G0 ajo do t n t njjtn arrin0 sht i tejka*)ar0 dhe m
&osht n t njjtn marrdhnie n.a '*erat e tjera0 '*ern e N0 tota*i i '*era'e t
n)mrit &as Oendra me aksione0 dhe &r t (i*n t)rmat '*erat e D Pdhe D0 '*erat n nj
k)&tim t ndr/shm dhe densest
N sh)mi(n e o2jekte'e ko*ekti'e tani t .jitha '*erat n sht&i t 2ien n a-rsi t
6 dhe t 2ashk&)nojn me njri@tjetrin0 &or ka edhe artik)j me m t di'er.jente
'*erat kr/esoreAsi&as dshmi'e t ta2e*n e msi&rme0 s)2jekti /n sht nj &rej
t/re0 dhe &r kt ars/e m)nd t 'etdijshm &r marrdhnien j)ridike n 'ijim n
mes t kt/re '*era'e
N t .jitha k*asa'e dhe de&artamentet 6 merr &rmasat si&as &ikn m t *art0 N
e mesme0 shi-ra e -)ndit e nj DA me.jithat0 G0 N0 D P0 )rdhri m)nd t shkojn k)ndr
njri@tjetrit me t Pra& h jeta] 2 madhsin anasje**tas si tjetra sht K/ m)nd t
jet rasti0 &asi t disk)tohet nn $3 teoria e sh&rndarjes sh)m mir0 si at 5 k)rr
krkon 'etm 5 N e madhsis F2ien n mes t G dhe D
Nse keni &ane*et e sh&rndarjes n mn/r 2het si n Ta2e*n II0 so**i n inter'a*e
a5 t mdha 5 &arre.)**sit e Gan.es n kr/esore0 d)ket i 2a*an()ar0 ksht) 5 j)
m)nd t shihni &o,itn e '*ers *eht densest D &ra-rsisht e ka &r(akt)ar at deri
tani kr/esisht n inter'a*in kr/esore0 e (i*a 2ashkon n)mrin m t madh &r t .jet)r
se si j) m)nd t 2ind n -akt0 nse 'i,iton inter'a*et n Ta2e*n II0 n t (i*at '*erat e
D dhna n Ta2e*n III jan kt) Por .jithasht) m)nd t 2ien n nj inter'a* -5inj t
inter'a*it em&irikisht &r(akt)ar kr/esore0 &o,itn e D drejt n 2a, t &arre.)**si'e0
t (i*at 2i*an(i n **o.aritjen e D0 n.a &ro.resi i &r.jithshm i '*era'e m &ak ose m
sh)m0 ishte ;n Genre 20 2] h ksht)3 kjo0 se&se inter'a*i kr/esor m)nd t
,h'endoset n &r&)thje me ndr/shimin e &rodhimit t inter'a*e'e ;si n r)ajtjen e
toks h0 h] 230 &r kt ars/e0 j) do t .jeni disa &rjashtime n &o,itn e D n
inter'a*in kr/esore n kt eks&*orim @ 6adhsia e D Pm)nd t **o.aritet n.a ak),a e
G dhe N0 ajo 5 m sh)m nn $3
N kt drejtim n)k &rkojn me njri@tjetrin0 '*erat kr/esore m)nd t *indin &r
shikim t &ar t nj .jendje e 'shtir0 e (i*a &rej t/re j) d)het t &re-eroni0 nse ajo
,2atohet0 &r t ndrmarr nj krahasime t &r.jithshme madhsi mes ima,he'e t
k*asa'e dhe t de&artamente'e t ndr/shme K) sht tani0 si 9ekti 77@0 Thjesht ai
arrin t n=jerr &rmasat e Bshtjes0 se&se si&as ta2e*s s msi&rme0 edhe &se &a
&ro&or(iona*itetit e sakt0 &or i njjti )rdhr t ma.nit)d0 sht indi-erent &r t (i*n
j) doni t m2ani0 n mes t ata konsiston n k*asat dhe de&artamente'e t
ndr/shme N the*20 si.)risht0 nj krahasim i thjesht sasior 'etm &as d/ '*era'e
mesatare 60 G ndodh0 me.jithat0 '*era N 5endrore dhe d/ '*era densest D P0 D &r
Komandn dhe ra&ortet 'arshmris e '*era'e jan t rndsishme N 5o-t se j) t
krk)ar &r t , B 2j nj krahasim me &ermasa t d/ **ojet e ima,he'e0 si&as nj
&rej '*era'e densest0 ksht) 5 do t jet i n.jashm0 si n 5o-t se j) t krk)ar &r t
krahas)ar d/ njer, n &esh a&o ha&sir n masn e tr)rit t saj ose t ,emrs0 e
(i*a0 edhe &se n &r.jithsi me at t tr Njer,it shkojn &ara*e*0 &or &a ksht) 5
t shkojn &ro&or(iona*A ndrsa d/ a.jentet jan 'etm n nj k)&tim t ndr/shm0
direkt &r(akt)es t &eshs tota*e ose .jatsi tota*e m)ri N.a kto 2)rime0 aritmetike
6 ka nj interes m t &r.jithshm dhe m sh)m &raktike n k)sht0 si 'ijon
menjher &as ksaj0 si ko&je sh)m mesatarisht jan &r t &rm2)sh)r nj ha&sir
t (akt)ar n &r&)thje me kt a&o at dimensionA edhe ajo sht n *idhje me
dimensione h thjeshta0 2 m e *eht &r t &r(akt)ar se G0 se&se kjo n)k ka ne'oj t
kthehet n *o.arithms t aA &or 5 ndr/shon k)r nj n.a k)shtet e 2ashkon dhe
si&r-a5et h2 ra&orti i t (i*it do t thot m)nd t &r(aktohen direkt n.a G t h dhe 20
&or jo si mesatare aritmetike e 6 eh dhe 2A .jithasht) m)nd t 2emerkterma?en D
Ptek G dhe N &or n)k **o.aritet si&as 6 dhe N0 siB &rshkr)het n $3 t tre.)ar Ana
tjetr0 ka d/ n.a '*erat densest e D di(htste thjesht nj .nj/er m e d)kshme e
interesit0 nse n)k m)nd t .j/kohet direkt me dimension rreth ima,het m t
.r)m2)**)arA &or D Pka nj interes m t the** dhe m t rndsishme0 me k)sht 5 i
tr sh&rndarja e '*era'e 'aret D dhe ndoshta &r DP dhe nj '*era'e t 'ar)r ;'030 &or
n)k m)nd t **o.aritet anasje**tas Pas ksaj )n d)a t D P-are *idhje si m t
rndsishme ndr '*erat kr/esore dhe &r kt ars/e e kan shn)ar edhe kt '*er
n seksionin e 77@t si norma*e N ka interes 5 j) m)nd t 2ast t njjtn sasi0 n
njoh)rin e njjt0 nj -oto do t 2ien t tij n njrn an a&o tjetrn0 dhe n 5o-t se ,
9hem2)** sht nj ima,h m i madh se N0 m)nd t dini se n)mri i njjt i ima,he'e
t 'o.*a mes t/re ka m t madh se &r 'eten e tij0 anasje**tas0 nse ima,hi sht m i
'o.* se N
/6 asimetri !"e !evijim raportet& ?@treme.
N '*erat kr/esore Nentra jan dhn t sh&rndarjesA &or m konkretisht0 ra&ortet e
sh&rndarjes 5 do t '*ersohet 'etm nse nj &jes0 n)mri i '*era'e t nj0 t (i*at
jan m t 'o.*a dhe m t mdha se '*erat kr/esore dhe me kt e di n)mrin e
de'ijime'e t indi'id)a*e A e '*era'e kr/esore t d/ ant0 disa n.a de'ijimet mesatare
me an t0 e (i*a ne msojm se nj k*as ose ndarje ndr/shon &ak ose sh)m n
*idhje me '*erat e saj kr/esore 9hr2im t ktij o2jekti'i jan '*era n ta2e*n e
m&oshtme
N kt -orm)* m0 m Peshte n)mri i de'ijimet ne.ati'e dhe &o,iti'e e m0 dhe .0 .P
sht n)mri i de'ijimet me *idhje N sht i k)shte'e G e N si&as d/ja ant
2ara2artaA n)mri n *idhje me D Fdo t je&et si e rndsishme &r **o.ari t
sh&rndarjes nn $3A n)mri n *idhje me D I *e shk)rtsin mnjan ;Pr nj
'endosmri m t sakt sht n)mri de'ijim0 asht) si n &r(aktimin e G0
inter&o*ation 8@-ish t katr inter'a*e &rej GG8 shka**e0 n t (i*at '*era kr/esore sht
n -ja*0 dhe t trhe5 -onde n.a kan a&*ik)ar katr rre.)**at3
6jete t tjera ndr/shimin mesatar ose de'ijimi thjesht mesatar n *idhje me 60
t marra n mn/r 5 sh)ma e de'ijime'e t .jitha nj e 6 ;ne.ati'e me &o,iti'0 n
'*erat e saj a2so*)te 2ashk)3 sht e ndar n.a n)mri i &r.jithshm i t njjtit mA @ +
t marr de'ia(ionin mesatare ra&ort me *idhje ra&ort nnk)&ton G0 e (i*a tre.on n t
(i*in ra&orti G mesatare si&as rrit)r n.a indi'id)a* A dhe tejka*ohet0 n mn/r 5 i
.jith nje ri'endosje te *o.arithms t/re0 d)ke di-eren(at e *o.aritme'e t *o. G0
sh)ma e kt/re da**imet ;&o,iti'e dhe ne.ati'e si&as '*era'e a2so*)te t sht)ar
2ashk)3 &jest)ar me m0 dhe hers sht n)mri i krk)ar n *o.arithms
A m)nd tani &ara s .jithash t theksohet se asimetria n *idhje me t .jitha 6
ne.ati'0 i N)mrin m0 'aria(ionet ne.ati'e t 6 m t mdha se 5 n.a m &o,iti' P0
dhe n t 'rtet sht sh)m m i madh0 me.jithat0 se0 si ra&ort i G0 dhe . Pasimetri
e (akt)ar n *idhje me t mit)r G dhe ende h jets] 2 sht edhe &oth)ajse m)n.on
&r h dhe 2 jan t drejtim t k)ndrt n *idhje me 6 9i&as k)shte'e t N0 ajo sht
edhe ne.ati'e ose &o,iti' n *idhje me nj '*er t thot 'arsi t sht m e madhe se
ose me &ak se N
9 d/ti0 m)nd t 'reni se h ;ra&orti midis '*ers &o,iti'e dhe ne.ati'e t de'ijimit3
t d/ n *idhje me 6 n &r.jithsi &rkojn me 2 korres&ond)ese n asimetrin si G
n.a da**imet e 'o.*a0 d)ke tre.)ar n tr/e, n mes0 m)nd t konsiderohen si t
rastit +etm n da**imin -etar n kt marrdhnie mes h dhe 2 sht &ak m e
madheA &or &arre.)**sit kr/esore t ksaj k*ase n)k j) *ejojn &r t -it)ar
dis&o,ita'e t si.)rta *i.jore t tij
+*era e je& nj tre.)es t *)hatje'e mesatare e ko&je'e t 'etme t mesatares
aritmetike t 60 dhe d)ke krahas)ar '*erat e kjo ta2e* me '*erat e 6 m)nd t
shihet n Ta2e*n III0 se m t mdha 60 m e madhe *)hatjeA ndrsa0 n.a '*erat e
ra&ort)ara t **o.aritet *eht0 ndr/shim n &ro&or(ion n)k tre.on da**ime t -orta
n k*asa dhe de&artamente'e Por *)hatje re*ati'e sht .j/k)ar m mir0 &a nj
&rojekt@*i.j t ri &r t krk)ar kt0 &asi0 n *idhje me G0 ra&orti mesatar de'ijimit '0
k) tre.on menjher se e njjta mes ima,he'e t ndr/shme n)k ndr/shonin sh)m
'etm !0>"4@!0#G#A dhe e disk)t)eshme nse edhe kto da**ime t 'aret n the*2
'etm t &a&rit)rat t &a2a*an()ara + de'ijon sh)m n.a njsi0 a5 m e madhe
'aria(ionit &ro&or(iona*A nj '*er ` * do t thot se t .jitha ko&jet kan t njjtn G
madhsin0 &ra n)k ka ndr/shim n *idhje me to do t 2het
IV. 7ra#iku n asimetrin !"e !evijimit tre$uesit e " !"e b t.

h] 2 2] h Kom2inoje
h 2 h 2 B 2
<hanr
m0 8"$ 8"7 884 88D D4" D>#
6 P 4"D 4D4 4$G 4>7 >8D >4G
.0 8!> 8!! 7$# 7#4 #"$ ##!
. P 7$G 7$8 77> 77G $D! #G$

G488 G!D$ G07G7 G84# G4#8 G78#

' !>88 !0>>4 !0$G" !0$78 !0>"4 !0#G#U
Peisa,hi
m0 !#! !#D !!!G !!!> !4D" !4D$
6 P !!! !G8 $"8 $#D ##" ##8
.0 !>4 !>> D44 DG# !G"! !G$G
. P !7G !4# "#4 ""# DD> !G!$

G88! G4>7 G07G7 G087$ G4#8 G78#

' !0$7> !0$># !0$7G !0$># !$48 !0$8D
Ende jets
m0 !#> !#! !4D !74 @ @
6 P !77 !7# #> #4 @ @
.0 !>7 !8" !!> !!$ @ @
. P !>> !$G "D "" @ @

G4DG G4!D @ @ @ @
' !0$G> !0>>$ @ @ @ @
Fetare
m0 44$# 4>G4 !G$G !GD$ @ @
6 P !8$7 !44" #88 #G" @ @

G#>> G88> G>$$ G0"G$ @ @

6ito*o.jike
m0 !DG !D$ 788 777 @ @
6 P !$G !>8 4>> 4#$ @ @

G0$$! G0>>" G$GG G#84 @ @

T d/ si ' ndr/shoj &ak me n)mr m t ko&je0 n.a t (i*at ata jan t rrjedhin0
dhe sht krk)ar si&as rre.)**a'e t msi&rme mn/r t 'rtet ende nj korri.jim
t 'o.*0 asht)@5)ajt)r korri.jim &r shkak t m -)ndme n mn/r 5 t kthehet n
rastin norma*0 se ata jan n=jerr n.a nj m &a-)nd Por0 m)nd t kt korri.jim0 e
(i*a sht a5 e *eht0 m e m rritet0 ksht) 5 n m t madhe0 si kt)0 &r &r(aktimin
e ka dor,)ar dhe '0 jan *n &as dore t drejt0 dhe sht *n &as dore n
dis&o,itat e ta2e*s Pr ta 2r at edhe m0 ajo do t ket n 2a, t s)ndimit m2i t
(akt)ar as t sh)mohen0 dhe t a&*ikojn t njjtn -aktorin korri.jim n
ra&ort *o.aritmike0 &r t (i*at krk)ar n n)mrin *o.aritmike ' sht
9im&*e0 'etm m &ak t si.)rt se n mesatare 0 '0 'aria(ion m t madh ose m
t 'o.* t ima,he'e m)nd t '*ersohet edhe n.a distan(a t thjesht n mes '*era'e
ekstreme t njri@tjetrit a&o t '*era'e kr/esoreA .jithasht) ajo ka nj interes t (akt)ar
t &r.jithshm t din m t mdha dhe m t 'o.*a '*erat deri n t (i*n nj s)2jekt
ko*ekti' ka ardh)r n 2a, t nj n)mri t (akt)ar t ko&je'e0 5 j) me si.)ri n)k
d)het t anashka*ohet -akti se0 k)r n)mri i ko&je'e dhe me kt rast 5**imin e
de'ijime'e do t ishte rrit)r0 dhe ndoshta ekstremet m)nd t de'ij)ar m tej n.a njri@
tjetriA ksht) 5 j) m)nd t shihni asnj t '*era'e -ikse &r nj m t dhn n
ekstreme t ',h.)ara Mo k)-ijt s)r&assa2*e jan matematikisht t njjta0 &or n)k t
s&e(i-ik)arA m)nd t them 'etm se nse n)mri i ko&je'e sht tashm e madhe0 ajo
d)het t 'a,hdoj t rritet me *i.jet e &ro2a2i*itetit n &rmasa t mdha0 k)r nj
s&*a/in. n mn/r t konsider)eshme m e madhe e ekstreme'e sht 5 t &ritet n
&r.jithsi N dis&o,itat m t ho**sishme m2i kt tem0 t (i*at jan t 2a,)ara
&jesrisht n st)dimet e t/re teorike dhe em&irike0 )n n)k m)nd t shkojn ende n
kt 'end
Ahireti )n ja& n ta2e*n e m&oshtme ;si .jithmon n dimensionet metrike3 d/
n.a m t madhe dhe d/ '*erat m t 'o.*a t h dhe 20 t (i*at kan ndodh)r n Bdo
k*as dhe de&artamentit t tre.)ar n Ta2e*a III n)mr m t ima,he'e
V. !% maksimale !"e minima n$a ,H !"e b.

h] 2 h] 2
h 2 2 h
<hanr 6a=
6in
4474!>
G!4 G!7
4!4 !$4
GGD G!G
4#7 48G
G!! G!4
8G! 7>!
G!$ G!$
Peisa,hi 6a=
6in
7GG4$D
G!8 G!$
488 48G
G!! G!$
78G 78G
GG# GG#
8$8 8$8
G!G G!G
Ende jets 6a=
6in
48!47"
G44 G44
44" !DG
G!$ G!$
44! 4G8
G!$ G!#
787 7!#
G!D G4G
Fetare 6a=
6in
!GG$!G
G!G G!7
#$D >$"
GG# GG"
$$$ >D>
G!! G!!
!4##!GG
G!# G!#
6ito*o.jike 6a=
6in
8!!8!!
G4! G4!
74> 748
G!8 G!$
4DG 444
G!8 G!8
>0! 8">
G!# G4G
Pra , B ishte m i madhi *artsia h0 h n nj -oto ,hanr] 2 ka ndodh)r0 447 metra0
4!> metra0 e ardhshm m t madh0 m t 'o.*a G!4 metra e0 G!7 metra0 tjetr m
t 'o.*0 etj A*artsia a2so*)te maksima*e ;$$$ metra3 dhe .jersia ;!4## metra3 ka
ndodh)r n ima,he -etare
06 *ispoitat mbi raportin mi!is lartesine " !"e $jersi b.
Pr t &as)r nj ra&ort mesatar ndrmjet *artsi dhe .jersi &r ima,het e nj k*ase
t (akt)ar dhe de&artamentit0 j) m)nd t 'a,hdoj n mn/r 5 ra&orti ose &r
Bdo ima,h indi'id)a* n matjen e *artsis dhe ins2esondre .jersia e tij s&e(i-ike dhe
9Imt*i(he n.a kto &r(aktime t 'eBanta t ra&ortit0 mesatarja aritmetike
'ones Por0 &r'eB se &r t (i*at0 n sh)m raste jasht,akonisht t m)ndimshm0
&r(aktimin e ka5 sh)m rrethana t 'eBanta me an t ndarjes s d/ dimensione
indi'id)a*e ) n.atrr)ar0 sht edhe n nat/rn e .jra'e 5 ajo sht e &rshtatshme
&r k)shtet0 sht e 2ara2art me ra&ortin do t thot t njjtn .j0 e (i*a n tejka*)ar
dhe rritja ;t &r2r3 tre.)esit e ra&orte'e indi'id)a*e0 si tPi &rm2ahet mesatares
aritmetike
#3
Ra&orti do t thot ose 0 &or *eht m)nd t merret0 se ra&orti m i
si.)rt do t thot h dhe 20 e (i*a e dhn n Ta2e*n III jan t ndar n.a njri@tjetri0
n.a kjo sht matematikisht saktsisht e njjt me at k)r thot ra&orti i 'eBant
indi'id)a*isht ose 'et 'onoj0 -ormimi i t (i*it sht n kt mn/r
shman. N mn/r &r t he5)r 'eten e t/re me si.)ri n)k ia '*en &r&jekja &r t
&r(akt)ar *o.arithms e h indi'id)a* dhe 20 n 5o-t se kjo sht &jes e ra&ortit t
rimkm2jes s mesatares s h dhe 2 n Ta2e*n 'et IIIA &or &r&jekje do t jet nj
rritje sh)m0 k)r edhe j) keni *o.arithms e indi'idit ose do t d)het t marr &r
t marr n -)nd
#3
Kjo ka disa'anta,hin 5 n)k arrin disi t ndr/shme0 n 'arsi t -aktit nse
nj sht n.a 3 ose ;si harmonik t thot kjo n.a e &r(akt)ar0 ksht) 5
sht i &a5art0 nj disa'anta,h i (i*i +erhI*tni?mitte* k)shtet n)k i nnshtrohet
Le di'isoris(h tani n)k m)nd t -itohet &r ata 5 jan n Ta2e*n III0 ra&orti i
mjete'e a&o n.a ne &r t shman.)r n)mrat rea*e &jesshm &r h] 20 dhe
&re-erojn &r 2] h0 ne .jejm ta2e*n n 'ijim
VI. Raporti i mjeteve !"e

+ 6
+ 6 + 6
h] 2 2] h Kom2inoje
<hanr !04>G !077" !0G4!
Peisa,hi !048" !07"G !04"4
Ende jets !04>" !07"" GDD7
Kto dis&o,ita &r-shijn0 m d)ket m)a ka re,)*tat sh)m interesant se ra&orti i
m t mdha &r t dimensionit t 'o.* n t ndr/shme -oto k*asa e njjt ;sh)m t
ndr/shme n.a ra&orti i art3 t '*ers @ &r shkak se da**imet n ta2e* m)nd t
konsiderohen si t rastit @ nj tjetr me.jithat0 n 'arsi t H] 2 ose 2] h Pr h] 2
si**et *artsin &r .jersi mrek)**)eshm t sakta si > > 80 me 2] h sht .jersia n
*artsi sht rreth si 8 > 7
6 tej m)nd t 'rehet se0 ndrsa n d/ de&artamentet h] 2 dhe 2] h &r k)*min e
.jersis ndr/shon n &rmasa ka5 t konsider)eshme0 me.jithat0 ra&orti i t d/ n
de&artamente t kom2in)ara n ,hanr dhe ende t jet .ati &r 2ara,i ; '*erat !3
a((ommodiert 6e.jithat0 dik)sh m)nd t mendoj0 5 n.a h de'ijon n.a 2 &r
k)shte m t 'o.* n h] 2 se &r 2] h0 kjo e -)ndit do t ja&in kom2inim t *k)nd)r
n ann e tijA &or kom&ens)ar sht &r -aktin se h] 2 marr 5 t d/ ,hanr si nj sti*
i jets n n)mr m t madh n kom2inim si 2] h &eisa,het0 me.jithat0 k) 2] h
&eshoj m sh)m n n)mr0 n)k do t m2ahet kt kom&ensim
Pr ,hanr kam ra&orti do t thot &r h] 20 dhe t &ersek)t)ar edhe &r 2] h n
drejtime t 'eBanta Ondr)eshmria e kt/re ra&orte'e d)ket m e sh5)ar k)r nj
'eBanrisht st)di)ar &r ima,het e disa .a*eri'e0 d)ke 2r ksht) &ra-rsisht t
njjtat '*era &rsri .jeti se de'ijimi m)nd t konsiderohet si i rastit0 &or 'etm n
5o-t se Bdo .a*eri a&o &rm2*edhje t .a*eri'e t nj n)mri t mja-t)eshm t
ima,he'e t ti**a &ara5et &r t 2r &asi.)rin e &r(aktimit jo sh)m 'end Kjo
sht &ro')ar n.a ta2e*a e m&oshtme0 n t (i*at mostrat jan marr s 2ashk) n.a
.a*erit e ti**a0 t (i*at &ara5iten 'etm nj n)mr t 'o.* t &ikt)ra'e ,hanr0 &r t
n=jerr -onde
VII. Raporti i mjeteve !"e piktura "anr n $alerit e n!r%s"me.

h] 2 2] h
m
+ 6
m
+ 6
Dresden !>! !4#$ !!D !0778
6/nih a3 dhe 230
Frank-)rt
!4$ !048" !G7 !07!!
Peters2)r. !44 !047$ "# !077#
Ber*in a3 dhe 23 #8 !044G $G !07$4
Paris $4 !044> "4 !07>#
Bra)ns(hCei.0 Darmstadt ># !0487 "" !0744
Amsterdam0 AntCer& 8" !48! 48 !0774
+jen0 6adrid0 Londr 8" !04D# D# !07#G
Lei&,i. a3 dhe 23 8" !04"# 78 !07!>
Br)kse*0 Dijon0 +ene(ia0
6i*ano0 Firen(e
7D !044$ 7" !078>

##>

#G4

Edhe me '*erat a2so*)te t .jersi 2 n)k d)ket t ndr/shoj n mn/r t
konsider)eshme n &r-)ndimin e kontro**it t ,hanr -oto.ra-i marrdhniet n mes
h dhe 2A &or d)het t jet &r t 2r nj ndr/shim0 ksht) 5 do t re,)*tatet n 'ijim
me rritjen 2 0 me h] 2 tk)rret &ak0 dhe m i madh n 2] h0 ksht) 5 n
&r.jithsi 2hen m t 'o.*a me rritje 2Qn mendoj se sht mjeti m&oshtme
ra&orti i n)mrit t m&oshtme m e ko&je'e t k)-ij'e n 'ijim madhsisE
VIII. Raporti i mjeteve !"e n ma!"si t n!r%s"me t b 5"anr6.
K)-ijt 9i,e
e 2
h] 2 2] h
m
+ 6
m
+ 6
G@04D> 4#8 !04#! 84 !0744
N.a G04D>@G08D> 4#! !0474 !>" !04"#
G08D>@G0$D> !47 !044" !$8 !0744
G0$D>@G0"D> >8 !047G D" !07$!
G0"D>@!0GD> 4" !04## $7 !07#4
!0GD> ) DrH2er 4> !044D !## !07"$
##> #G4
9 -)ndi0 e .jen t njjtat marrdhnie t n.)sht edhe nj her0 n 5o-t se j) t
marr ra&ortin e '*era'e mesatare t G aritmetike t thot 6 ose '*erat 5endrore
ndar n.a N h dhe 2 n Ta2e*n III messed )& 6 &ak sht e 'rtet kr/esisht n D
Pdhe D Pr shk)rtsin0 )n jam d)ke shk)ar &r t s&e(ia*i,)ar n kto marrdhnie
N 'end t ndar t destin)ara &osaBrisht &r h dhe 20 '*erat kr/esore t Ta2 III me
njri@tjetrin0 j) m)nd t tani edhe n.a e 'eBanta n mn/r indi'id)a*e ose t
trhe5 sa m sh)m kr/esore@'*erat0 si&as t njjta'e rre.)**a 5 j) dhe '*erat
kr/esore t h indi'id)a* 2 trhe50 &or ajo 5 ka 5en0 siB ')ri n d)kje tashm n
*idhje me aritmetike t thot0 **o.aritjen e *odhshme e sh)m rrethana'e indi'id)a*e
dhe i takon t njjtn mn/r n nj &ane* t sh&rndarjes Ndrkoh0 )n kam nj
dek*arat t ti** n ,hanrin0 t &aktn ndaj *o.aritme'e t dhe t kr/era0 t (i*at0
ende n)k &se t trhe5 nj aritmetike t thot0 &or ra&orti thot G0 ;e (i*a n t
'rtet 2emerkterma?en n)k ne'ojitet n kt mn/r3 '*era 5endrore N0 ra&orti
densest thot D P dhe nj t thot shman.ie re*ati'e ' *ej)arA kto '*era n &ikrisht n
t njjtn marrdhnie me t ose t k)&tohet se sa m &ar n h indi'id)a* dhe
2 Fo*.ends Qn ja& kto '*era0 P'ar)r0 d0 d Fme shtimin e disa t tjera0 t D0 '0 'P0 e
(i*a do t sh&je.ohet 'etm nn $3

0 H] 2 0 B] h
G !04>G !077"
N !0484 !074D
D P !04!8 !04D$
' !0G$$! !0!G7>
d0 4#80> 4D8
d P >G40> 8G"
'0 G0G44D! G0G78"G
' P G0G747$ G0G8D77
Ssht &ar se N dhe D Ft jet disi m e 'o.* se G0 e (i*a n)k m)nd t
konsiderohet si aksidenta*e0 n.a0 nn $3 h/n n nj 5 do t disk)tohen0 *i.jet m t
&r.jithshme
Ima.es katror ishin n mesin e !G>>" kishte *'i,)r &r t st)di)ar ima,het 'etm
"8 di ! &ara&rak &r !4$ 9i ata jan t &r-shir n sh&rndarjen0 th)het m *art
:6 .aAbestimmun$en pr sipr#a-e " b.
N mn/r 5 t dini se sa ,ona sht e m2)*)ar n.a nj n)mr t (akt)ar t
ima,he'e dhn k*ass dhe de&artamenti0 j) .jithmon do t ket ne'oj mesataren
aritmetike t njjtAPr'eB ktij interesi disi &raktik0 &or sht &rdor)r &r trhe5jen
e krahasimit madhsis midis k*asa'e dhe de&artamentet e &re-er)eshme t ndr/shme
ra&orti do t thot t ket si n mn/r 5 t m2etet n *idhje me &r(aktimin e
ra&ortit mesatare t dimensione'e &r t (i*at 2emerkterma?en aritmetike t thot
ndoshta n)k sht e do2ishme0 si0 se&se j) edhe kt) me mjetet ra&ort ka a'anta,hin e
t mos &as)r ne'oj &r t 2r HB indi'id)a*e0 &r t n=jerr at &rej tij0 si j)
matematikisht asht) si ajo e .jen0 k)r &r Bdo ra&ort tjetr &rkats do t thot h dhe 2
n Ta2e*n III 2ashk) sh)m,)ar Ksht) ne t marr '*erat e m&oshtme &r
ra&ortin e mjete'e t ,ona'e si&r-a5sore n metra katror
IX. Raporti !o t t"ot t " b.


h] 2 2] h Nom2in
<hanr G0!#8$ G07"## G04>>G
Peisa,hi G0878G G08!4G G08!77
Ende jets G08!"" G0>G4G G08>G4
+*era sh)m t ndr/shme dhe n t 'rtet n mn/r t konsider)eshme m t
mdha0 t marra d)ke sh)m,)ar aritmetike t thot 6 e h dhe 2 n Ta2e*n III 6e
njri@tjetrin0 si si.)risht0 5 n.a 6 jan &r.jithsisht m e madhe se G0 me.jithat0
nj -)nd &rkatse d)ke sh)m,)ar N0 D Pdhe D &*otsisht n.a H dhe B sht
,'ends)ar me nj tjetr &rodhime t 'o.*a 6e.jithat0 kto &rod)kte t ndjekin t
njjtin )rdhr t ma.nit)d &r k*asat dhe de&artamente'e t ndr/shme
Thot akt)a* aritmetike t HB0 h2 d)ke m2*edh)r '*erat indi'id)a*e dhe &jest)ar
me n)mrin e t/re0 )n kam 'endos)r &r shkak t 'shtirsi'e t mdha &r mn/rn
e s/n)ar thjesht &r Genre h] 2 dhe G074"D 6 O)@ .jet)r0 e (i*a0 si j) m)nd t shihni
n.a G .jet)r m si&r0 '*erat e G0!#8$ ndr/shon n mas t madhe Nj**oj ajo sht e
ndr/shme n.a &rod)ktet e mesatares aritmetik n.a H dhe B ;n Ta2e*n III3 N.a e
(i*a sht G047#!
Pr t 2ind)r 'eten n nj mn/r t *eht &r m)ndsin e nj ndr/shimi t madh0
kemi marr si shem2)** m t thjesht 'etm d/ ima,he0 nj me *artsi !0 .jersi 40
tjetri me *artsi !G0 .jersi 4G00 n.a *artsia mesatare &rej > 0 > dhe mesatare .jersi !!
si nj &rod)kt i t njjtit kom&onime'e 5 rrjedhin sht $G>0 e (i*a n -akt aritmetike
t thot -/t/rat e t/re 4 dhe 4GG sht !G!
Pasi i dhash m sh5etsoj edhe &r Genre h] 2 deri n HB indi'id)a*e dhe **ojit 2]
h0 t &aktn &r t *o.arithms &r t shk)ar t njjtn .j0 m)nd t jet Bdo .j0 n
mn/r ana*o.e si &r t 0 dhe 0 &as (o&a &r(aktimi 5 rrjedhin &rej tij0 t (i*at
n &arim dhe e ne'ojshme 'etm n G me0 d)ke sh)m,)ar '*erat kr/esore n.a
Ta2e*n III 5 t merret0 &rkojnA&or em&irikisht edhe n N0 D Pdhe ' dakord n
5asje t a-rt &r t se si j) m)nd t 2ind 'eten d)ke kr/er sh)m,imin0 ndrsa n
ann tjetr0 '0 dhe 'P0 k)&timi i t (i*it do t merren n.a $30 d)kshm me sh)ma t '
dhe ' Pdakort 5 je&en 'eBanrisht nn $3 &r h dhe 2



HB0 h] 2 HB0 2] h
6 G074"D L
G G0!#8$ G07"##
N G0!>D$ G0788"
D P G0!!$8 G04488
' 407"# 40$7D
d0 7G! 47>
d P 8#8 8$#
'0 G04##" G07!#D
' P G08$8G G0>!7>
N mesin e .jithsej !G>>" ima,het0 t (i*at jan disk)t)ar n Ta2e*n III0 t tre m
t madhe jan n -)shn e ha&sirs n t .jitha tre -otot e Pa)* +eronese0 t .jitha
-t)ar 5 &r-a5sojn her n t (i*n Krishti ishte i &ranishm0 domethnE
Gastma* n Le'it ;L)( + 3 H ` >0D>A 2 ` !4## ;+ene(ia0 nr >8#3
Dasma n Kan h ` $$$A 2 ` DDG ;Paris0 nr !G73
Gastma* -arisenjt h ` >!>A 2 ` !GGG ;+ene(ia0 nr >!73
T tre ima,het m t 'o.*a tre &eisa,het e n 2akr0 d/ 2ara2art kinse n.a Pa)*
Bri**0 h ` G0G#8A 2 ` GGD! ; O/tetar i *art n d0 Pinakothek n 6/nih0 4 a2t 488 a
dhe ( 3 dhe Man BREQGHEL0 h ` G0G#8A 2 ` GGDD ;6i*an0 nr 8873
Ni*at jan si&r-a5ja GGG$#78 to #>D"!> O) ndr/shon 6etra ose -oto.ra-i e
madhe !!4"7 her m)nd t marr ima,hin m t 'o.*
;6 li$jet e s"prn!arjes !"e parole njjt.
Kjo n)k sht e disk)t)eshme e 5)an k)rs re*ati'isht t rre.)**t t '*era'e0 i (i*i
sht .jet)r n ta2e*n e sh&rndarjes II0 t st)djonte *i.jin ose *i.jet e &r.jithshme t
sh&rndarjes0 si&as t (i*it &r(akton ko&je se sa e nj k*ase t (akt)ar dhe
de&artamenti n nj n)mr t (akt)ar t madh t kt/re ek,em&*ar'e t 2ien n mes
t dhn 6a?.ren,en *artsin a&o .jersi0 dhe si&as t (i*it rre.)**ojn marrdhniet
e '*era'e kr/esore &r njri@tjetrin Tani )n m)nd teoria e asaj -o*.ends &r t thn
n *idhje me t0 n)k do t ,h'i**ohet kt) dhe &r t kr/er0 &or d)het me disa * t
k)&tohet se &r t eks&ert'e matematikore0 dek*arata t rastit n)k sht krejtsisht e
h)aj &r t k)-i,)ar0 d)ke 5ndr)ar n n 9ekti %LI+ Pts ! &rmend)r ;n
9henime3 Gjra traktat thn n *idhje me t Pas ksaj0 &or )n do t0 s &ari0 -aktik i
&rkasin kt)0 nj a&*ikim m i &r.jithshm i o2jekte'e ko*ekti'e *ej)ar0 t n=jerr
*i.je0 s d/ti0 tre.ojn '*e-shmrin em&irike shem2)j tona t &ikt)ra'e .a*eri0 t (i*at
kto *i.je m)nd t &ranohen &a marr &aras/sh0 t njoh)ra jo re&resenta2*e0 teoria
The*2i i ksaj teorie n mn/rn e sh&rndarjes s o2jekte'e ko*ekti'e &)shimi n
-ja*it e m&oshtme
!3 K)r0 si sht ,akonisht o2jekte'e ko*ekti'e t rastit0 nj asimetri e rr).s sht
5 n)mri i de'ijime'e &o,iti'e dhe ne.ati'e n *idhje me mesataren aritmetike
de'ijon m sh)m n.a njri@tjetri se sa m)nd t jet e shkr)ar n t &a&rit)rat t
&a2a*an()ara0 sht nj &ro2a2i*itet i &a2ara2art i de'ijime'e n.a k/ a.jent n 'end
43 jan disk)t)ar &r ars/et &r t (i*at traktat sh&esh@&rmend)r ;9ekti %%30 sht
nj n.jar &riori se n mn/r &r t -it)ar *i.jet *eht sh&rndarjes ksht) 'end &r
de'ijime t a-rm si de'ijime aritmetike
"3
&r t marr n nj drejtim t '*era'e t
(akt)ara ka dhe kjo eshte -)t)r si nj .jendje n teorin
"3
T jet '*erat dimensiona*e t ko&je'e t nj o2jekti ko*ekti' ,akonisht
shnohet n.a nj0 dhe A merret si '*er e -i**imit t de'ijime'e0 ksht) sht
emri im nj @ Nj e thjesht0 ose aritmetike ndr/shimi0 nj de'ijim ra&ort0
*o. ` *o. a @ *o. Nj de'ijim *o.aritmike e sh5ets)ar nj n.a A ;de'ijimit
-)ndit shk)rtimisht t 5)ajt)r ksht)0 n 'end t sakt Fde'ijimit t thjesht t
*o. t nj *o. AF3 Ndrsa tani *i.ji Ga)ssian i 'aria(ionit t rastit m2i de'ijimet
aritmetike n *idhje me 6 5 t d/ja &a*t t 2j t 2ara2art0 kjo ndodh &asi e
ardhshme 5 do t je&et dis&o,ita &r ne ende t ,2atohet n 5o-t se j) do t n
'end t 'aria(ione'e t 5ensishme n D F;kjo n k)&timin e m&arshm si A
marr3 '*en dhe ' &r se(i*n &a* sidomos me m2i,otr)ese de'ijimit n mes
t *o.aritmike0 ose ' Psht &rdor)r
73 &rodhimi i de'ijime'e sht marr n.a densest '*era'e ra&ort D Pme kt rast n
*idhje so**i de'ijimet ra&ort &r shrim n.a **o.aritja m2i *o.arithms e t/re dhe sh)ma
e 5 re,)*tojn t de'ijime'e &o,iti'e *o.aritmike n nj ra&ort t 'eBant0 t
ndr/shme &r o2jekte t ndr/shme ko*ekti'e0 m e madhe se ose 'o.* se sa ne.ati'e
s)&o,)ar
6e kto -ja* t 'aret n.a nj mn/r ana*o.e0 si )n n.a En(ke n s ABH QB d
6etodo*o.jia D k* O) Astronom n Mahr2 F !"78 & 4$8 -- <h'i**imi *i.j
Ga)ssian &r simetri s)&o,)ar e de'ijime'e n *idhje me mesataren aritmetike nis)r
t .jeni0 dhe disa &rej t/re s 2ashk) Bisedoj *i.ands ,h'i**imet e mtejme t .jitha
*i.jet e m&oshtme matematikisht tra(ka2*e0 'etm se k/ krkim n)k m)nd t
disk)tohet kt)
Pas m&arshme im0 shtrir nj &*)ra*i,min e antro&o*o.jik0 2otanik0 o2jekte'e
ko*ekti'e meteoro*o.jike dhe artistike t hetime'e sht sh)m e 'rtet@t n.jar 5
t njjtat *i.je 5 do t 'ijn kt) &r 'rejtje0 n &arim0 &r t .jitha t mir@
&r(akt)ara0 tra,ira t jasht,akonshme t (i*at n)k jan s)2jekt0 o2jekte ko*ekti'e
jan t ,akonshme A &or n o2jekte ko*ekti'e t asimetris s do2t t de'ijime'e n
*idhje me 6 si D P0 dhe sasi m &ak &ro&or(iona*e t *)hatjes ;dmth k) 'o.* ose
' &ak de'ijim n.a !30 kto *i.je n)k m)nd t si.)rt t th)het0 se&se '*erat e
ndr/shme kr/esore t &rkoj kt) n mn/r t n.)sht 5 *i.jor i t/re k)shtet n.a t
&a&rit)rat e &a2a*an()ara t *eht t -sheh)r0 dhe &r shkak se ato t *o.aritmike n
*idhje me D P0 &r t (i*at nj sht hedh)r &osht0 k)r **o.aritet n &ro&or(ion t
de'ijime'e t m2/**)r ndeshjen tre.)esit e de'ijime'e aritmetike n *idhje me 60 n
t mir t **o.aritjes me kt t -)ndit &ara se t -at)rs &r t &ro')ar ish O2jekte
ko*ekti'e &or me nj asimetri t ti** t -ort dhe t 'aria(ionit n mn/r t -ort
&ro&or(iona*e0 si o2jekt &ara5et tona0 jan t rra**a Nj shem2)** jo m &ak t
&rshtatshme0 &or ende n)k e &)n)ar mja-t si krejt n.a m)a0 &r Konstatier)n. *i.jet
tona0 &or )n kam &r(akt)ar sh)mat e shi)t0 rn m sh)m )j0 .jeti se Pr shkak
t nj serie t .jat t 'ite'e n '**ime t nj&asnjshme t 2i2*iotekarit Qni'0 dhe
arki'at k)shtet Gena'e &r nn tit)**in FTomBee Ea) dans *es 48 he)resF jan t
shn)ara Deri tani )n kam kontro**)ar -o*.ends hart)ara *i.jet n *idhje me at k)rs
ende krkon &r-)ndimin &r t .jet)r at &rsri
D3
9i.)risht B)ditshme se *i.jet n
mn/r t 'eBant0 si nj .jen -o*.ends 'endos)r o2jekte ko*ekti'e me karakter mja-t
t ndr/shme0 si .a**er/ ima.es dhe Reshjet jan0 m)nd t 'ijn s 2ashk)
D3
n)k d)het t 'ijn &r t &r-)nd)ar hetimin n *idhje me t ose &r t
&)2*ik)ar0 ksht) 5 j) do t0 n 5o-t se j) do t 2ni at dik) tjetr0 d)het t
konsiderohet n mn/r t &rshtatshme0 5 deri m !"8$ &r-shir *artsi shi
&osht ! mi**im jan &oth)ajse t &a re.jistr)ara
N ma**ra'e sh)mi(n e ko*ekti'e0 k) as asimetri as ndr/shim n &ro&or(ion sht i
-ort0 j) do t jet atje ende t rehatshme dhe t .jejn asnj .a2im t konsider)eshm
t *ej)ara0 &or de'ijimet aritmetike n re,)*tatet e D sesa *o.aritmike n re,)*tatet e
*o. D Pa&*ik)ar n 5asjen e t ardh)ra'e0 &asi nj 5 Trans-ormimi i nj k)rs/er n
*o.arithms m sh)mA dhe a-r@rnien e t .jitha '*era'e t mdha 5 j) do t jet n
.jendje &r t ende t 2j edhe me re,)*tatet e 6 nj **o.ari t kna5shme t
sh&rndarjes
A5 sh)m &r -)tjen e dis&o,ita'e t m&oshtme
9i t m&arshme dhe &ohimin e m&oshtm t sh&rndarjes me 2a, t '*ers s
&rin(i&a*it t D Psht &r t kr/er *o.aritmike0 n mn/r 50 d)ke &as)r &aras/sh n
Ta2e*a I+ asimetrin dhe de'ijimit dis&o,ita'e jan si e ende n *idhje me D 6 dhe G
n.a t ti** Fshtes0 d)ke &r-shir ta2e*n m &osht sht N kt -orm)* D0 dhe d
Pres&ekti' n)mrin e de'ijimet &o,iti'e dhe ne.ati'e *idhje me DP0 ndrsa ' dhe '
Psht 'aria(ionet mesatare *o.aritmike n dP n ann ne.ati'e dhe &o,iti'e0 d)het t
k)&tohet siE a n=eht0 '*erat0 e (i*a sht m e 'o.* si D PjanP A P(i*at jan m t
mdha0 ksht) sht '0 ` 0 di 2ara2art tek D0 ndar sh)mn e t
.jitha de'ijimet ne.ati'e *o.aritmike *idhje me D P0 dhe 'P ` 0 di
2ara2art me d Pndahet sh)ma e t .jitha de'ijime'e &o,iti'e *o.aritmike n *idhje
me DP
X. Asimentria !"e tre$uesit !evijim li!"je me !ensest vlers raporti * B.

h] 2 2] h Kom2inoje
h 2 h 2 h 2
<hanr
d0 4"# 7G! 4$D 47> >$8 $88
d P 8"" 8#8 877 8$# D!7 "77
'0 G0!7"# G0!8$G G0!$!8 G0!$4G G0!>!7 G0!D8!U
' P G047#D G047G" G048"8 G04$7# G048!7 G04$$#
Peisa,hi
d0 !GG D4 #"# ">$ D>8 D7$
d P !"4 !DG !GG# D7" !!44 !!8!
'0 G0!">D G0!747 G0!D88 G0GDD# G0!DG> G0!D>"
' P G0487D G04#"! G044DD G044#4 G044"D G047D8
Ende jets
d0 !># !#$
d P !>! !74
'0 G0!$D" G0!#7G
' P G0!>!4 G0!7#4
Ajo sht &ar 5 &as d0 dhe d P5 do t '*ersohet ra&ortet asimetri n *idhje me DP
&r se(i*in h t tjera &rkatse dhe 2 Edhe &se t sh)mta t &ra-rt0 &or n tr
'otimit &r jo .ati a5 mir me njri@tjetrin0 si t &ar n *idhje &r t .jet)r m dhe .
ajo &or ndoshta 'etm n.a determina2i*it/ m &ak t si.)rt se Pi takon D0
'aret Re*ati'isht tre.on t mdha kon-ormitetit i de'ijimit '*erat ' dhe ' P&r h dhe 2
Le t kthehemi tani t *i.je'e &r t (i*at ajo sht0 si ne k)jtojm kt) se kto *i.je
thjesht t .jet)r nj a&*ikim t rre&t t &a(akt)ar n)mr t madh t mostra'e &a
tra,ira'e t 'eBanta t sh&rndarjes0 dhe sht n tekstin e njjt t jet i kna5)r me
nj t &ra-rt t a&*ikoni d)het
*3 Akti kr/esor0 n t (i*n *i.jet e tjera s 2ashk) dhe t &r-)ndoj t them ksht)0
dhe se 5asja e t ardh)ra'e t t Boj direkt0 kjo sht
Gjith sh&rndarjes sht *i.ji Ga)ssian i 'aria(ionit t rastit0 &as t (i*it
sh&rndarja e .a2imit ',h.imit 'aret n 'arsi t madhsis s t/re0 me t sh&ejt &r
tPi re-erohet0 nat/risht0 sh)m e rndsishme0 modi-ikime0 m &osht Li.ji Ga)ssian
'et n 'ersionin e saj akt)a* m)nd t karakteri,ohet mja-t 5 kjo t jet 2r e saj
a&*ikime n.a dis&o,itat e m&oshtme
A e keni t thot t ndr/shoj &r(akt)ar n *idhje me aritmetike t thot 60 siB
&rshkr)het m si&r n 9e( 7 s&e(i-ikohet dhe n)mrimin sht n)mri i de'ijime'e0
t (i*at si&as ann &o,iti'e dhe ne.ati'e t nj de'ijimi t (akt)ar &o,iti'e dhe
ne.ati'e t k)-i,ojn sr 60 s 2ashk)0 ksht) 5 t .jith dia&a,onin e
'aria(ione'e dhe '*erat ars/e t ndr/shme t m
4> PN deri n ` G07DD8
>G PN ` G0"8>7
#> PN ` !088!#
5 k)-i,on t ardhme &r t a&*ik)ar t shk)rtr si k)-i e &ar0 t d/t dhe t tret
t de'ijimit0 dhe i d/ti n.a t (i*at0 asht)@5)ajt)r de'ijimi i m)ndshm sht Por j)
m)nd t me an t nj 6atematikan njoh)r0 ta2e*n &r Bdo shman.ie t
k)-i,)ar e (i*a deri ather arrihet n)mri &ro&or(iona* i de'ijime'e &as ktij
ra&ort me 0 a&o de'ijim 'ar)r m)ndshm dhe si &asoj edhe n mes t Bdo d/
k)-ij'e de'ijim rnie n)mri .jeni de'ijime a&o '*era t ndr/shme
6odi-ikimet tani0 e (i*a ka t ')ajn kt *i.j0 si a&*ikohet &r t s)2jektit ton0 ata
jan Prodhimi i de'ijimet sht &r t mos .jet)r n.a 60 &or &osht &r t tre.)ar n
mn/r 5 t marr D P Li.ji n)k sht n de'ijimet aritmetike0 &or de'ijimet
*o.aritmike ;*o. D P@ *o. a03 dhe ;*o. aP @ *o. D P3 &r tPi) re-er)ar0 dhe &r se(i*in n.a
d/ ant &as ,2at)eshme 'eBanrisht &r d 00 '0 dhe D P0 'P 'eBanrisht 5 sh-r/t,ojn0
&r t (i*at shem2)** n ne.ati'e ansore '*erat e deri tek ` G0"8>7 +0 n
ann &o,iti'e deri n '*erat e P' 'arion ` G0"8>7 K/ shem2)** n Genre h0
a&*ik)ar h] 20 ather si&as Ta2e*s III dhe % ;me &*5imin e disa de(ima*e m
sh)m se t &ara5it)ra n kto ta2e*a jan3 h/ni D Pkt) G0>#8$> @ !0 ' ` G 0 !7"$#0 d
` 4"#0 dhe &r kt ars/e jan !87> '*erat e &rit)ra n mes D P` G07#>>7 si nj '*er
n)merike n 0>#8$>@!0 dhe '*era dimension0 e (i*a si '*er n)merike t *o.aritmit
G08>#87 @ &jesa !0 &r G0"8>7 ' ` G0!!#44 Pde'ijon n.a *o. D n ne.ati'e0 dmth
dimensioni '*erat G04"$#G +,h.imi ;me &*5imin e m &osht t jet inter&o*ation
inter&ret)es i nj inter'a* &rej GG8 madhsis3 t *ej)ara &r !8>" ose >G" & N
'end t norma*e >G & N .jeni Nj &ro's m i &r.jithshm sht dhn m &osht
6e kt *i.j0 &or jan ende d)ke ndjek)r n kontekst
43 Ajo si**et d > d P` '0 'P dhe &r kt ars/e sht
73 6e nj &*otsisht ,)*In.*i(hen0 &r a&*ikim t em&iri,mit0 &ra-rimi '*en
ek)a(ioni
k) 0 n)mri L)do*- N.a kjo me t0 &or menjher t ndjek d/ *i.jet e ardhshme
83 +*era e N sht .jithmon madhsia e tij n.a mes D Pdhe G0 G m)nd] DP jet PDP
ose G0 me t (i*at kjo m)nd t konk*)dohet *ehtsisht me nj 'mendje t 'o.* n
ek)a(ionin e m&arshme -aktin se nj &jes &o,iti'e e d)h)r Pr t rre.)**)ar kt
me ek)a(ionit0 dmth G det/r d)het 'a,hdimisht &rmirsojm dhe n t njjtin
drejtim si N e D P
>3 +*era e D Pm)nd t **o.aritet d)ke &rdor)r ek)a(ionin e m&oshtm n.a '*erat e
G dhe NE
$3 N.a ana tjetr0 m)nd t dshmohet se
0
dhe &as ksaj D n.a D Pdhe k)ndr0 t **o.arit)r
Kto -ja*i jan *i.jet theme*ore t sh&rndarjes &ro's t (i*it sht 5 t krkohet
9&ro')es i0 *i.jin kr/esor t &ar0 tani sht e rndsishme &r t m2ajt)r ose
m)ndsisht n k*asa dhe de&artamente'e m t (i*'e n)k sht sh)m e 'o.*0 dhe
k)r n)k ndodhin n &arre.)**si t d)kshme ose &a &rjashtimin e seri me disa@B-ar
&arre.)**si t ti**a &r t kom&ens)ar d)ke marr s 2ashk) re,)*tatet e disa seri0
ndrh/rje t jet e m)nd)r Nse e marrim tani0 &ara s .jithash &r k)sht -)ndit *ar.
&r(aktimin e de'ijimit &r5indje deri n *0 40 7 a-atit0 siB tre.ohet m *art0 nn0 deri
k) res&ekti' 4> >GA #> & N d0 dhe d Pjan t &as)rA ksht) 5 kam marr n.a &ane*et
ori.jina*e t -orm)*arit t ta2e*s I
!G3
e &ara dhe m kr/esorja &r h ,hanr0 h] 20 si
nj n)mr de'ijimit deri n kto k)-ijt &jes ne.ati'e $8A!8>"A 4!>7A me.jithat0 d0
` 4"# ishteA B-ar 447A >G"A #>G korres&ondon n 'end t &r5indjes
norma*eA &ositi'erseits !!"A 488>E 7#80D0 me.jithat0 d P` 8"" ishte ajo
484A >GGA#$" korres&ondon nj &r5indje I njjti rre.)** )n kam &r h dhe 2 t
se(i*it &rej k*asa'e dhe de&artamente'e t het)ara ins2esondre &as d t saj0 '0 d P0 'P
2r0 &or tani katr n)mrat ksht) de'ijimin deri n nj k)-i t (akt)ar &r d/
seksionet e h dhe 2 t s njjts k*as Bdo an shton0 dhe &as ksaj &r5indja e
&rm2*odhi n mn/r t 2ara2art d0 dhe d Psht i 'endos)r ;N Nat/r e 5et0 k)
'etm h] 2 5en i &ranishm0 kishte 'etm ndonjher d/ n)mra de'ijim &r t
sht)ar deri Bdo an3 Ksht) 5 )n kam n dor t (akt)ara tre k)-ij'e ;Gr3 N 'end
n.a &r5indjet norma*e t d0 &jes ne.ati'e0 dhe e d &ositi'erseits P'ijim 'rejt)r
Pr5indjet &r katr konk*),ione n 'ijimE ,hanr !3 8 seriA 43 &ei,a,h 8 9eriaA 73 4
9hoCs 9ti** Li-e ;h] 23A dhe 83 kom2inime t 8 h dhe 2 n ,hanrin e &eisa,hit
!G3
Pr t ndikimit t &arre.)**si'e t mdha0 d)ke tre.)ar &ane*e'e n kt
-orm ende0 &r t kom&ens)ar t jet e m)nd)r0 )n kam &rdor)r n
&r(aktimin 'arian(n e deri n a-ate'e t m&oshtme arti-i(e K)-iri &r t
&resin nj n)mr t de'ijimit deri tek t (i*at0 n &r.jithsi 2ie n mes t d/
dimensionet e ta2e*s ori.jina*e Qn tani t &rm2*edh)r katr n)mra t
madhsis inter'a* t GG8 n 5endr arrin k)-irin0 dmth i &rkasin t d/ m t
'o.*a dhe d/ madhsi'e t mdha0 dhe t &*ot n)mrin e de'ijimit 5 'ariojn
deri n -i**im t ktij inter'a*i0 d)ke inter&o*atin. n)mrin e &r.jithshm k/
inter'a* n.a &r5indjes 5 *)ajn0 e (i*a shtrihet deri n k)-i n t njjtn
.j D)het t theksohet se n -i**im dhe n -)nd t inter'a*it0 ajo 5 , B katr
n)mrat e &ar t Ta2e*s I 2ashk)ar n)k0 G4D dhe G740 &or G4"> dhe G74>
jan0 se&se metri(s n ha&sirat ndrmjet matje'e me jan sh&rndar &r t
mend)ar Edhe &se ka nj ne'oj &r t tre.)ar si n mn/rn e d/t t &ro's0
n)k sht e ne'ojshme kjo arti-i(e0 &or kjo me.jithat sht nj a'anta,h
XI. V"$uara numrat !evijim pr-in!je n ven! t normale ,:C :9C <:
! Gr 4 Gr 7 Gr
<hanr
d0 ` !GD4
4>4 >G! #8D
d P` !"$4
4>! 8D8 #8"
Peisa,hi
d0 ` !"7>
4$4 >G4 #8D
d P` 47!#
4>> 8"D #7D
Ende jets
B0 ` >47
48D 877U #88
d P` 4"7
4#8 >!4 ###
Kom2inoje
d0 ` 7GD#
4>> 8D! #>G
d P` 8GGD
4>G >G! #8#
Pr t dhn &ro' n -orm tjetr &r disa &rej rreshta'e m t rre.)**ta0 ksht) 5
kt) ndjek hartimin e masa'e t 'rejt)ra t Ta2e*a II0 Pr inter'a*e t (akt)ara n
disa de&artamente'e t ,hanrit dhe &ei,a,h me si&as rre.)**a'e tona n 2a, t nj
ta2e*e drejtimin e Ga)sit PP Li.ji **o.arit)r shi-rat s0
!!3
k) **o.aritja &r inter'a*in n
t (i*n D P2ie0 i &r2r n.a d/ &jes0 nj me d 00 '0 &as ne.ati'0 dhe nj me dP0 ' P&as
ann &o,iti'e Nse keni ta2e*n e *i.jit Ga)ssian n dor0 ksht) 5 j) m)nd t
shkoni &r t t dhna'e t ra&ort)ara n Ta2 III dhe % kontro**ojn -o*.ends '*era'e
t **o.arit)ra 'eten dhe seri t tjera t Ta2 L*o.arit II dhe krahasoni **o.aritjen me
',h.im
!!3
II Inter&o*ationsk)nst.ri-- mend)ar ksht)30 e (i*a n shnimin ;sht
-o*.ends me *a,er@-a5ja@sen0 si dhe masat e ',h.)ara t Ta2 n &r&)thje me
rrethanat kt) &ikrisht0 t kom2in)ara 'etm &r inter'a*e t mdha0
ri&rodhohet

XII. Kra"asimi i t v"$uara !"e llo$aritur numrat e !evijimit n mes t
ku#ijve t !"n.
6asat
inter'a*e
Genre
H0 H] 2
Genre
B0 h] 2
Peisa,hi
20 h] 2
Peisa,hi
h0 2] h
OB9 2er OB9 2er OB9 2er OB9 2er
G@G07 !$7> !$80D 4"7> 4"$0" 7!> 7$8 4#7 4D$
G07 @ G0> 4""0> 4#D0D 4$" 4$#8 D7> DGD >7$ >GD0!
N.a G0>@G0# !8>" !>48 !4! !!#D >8 >$7 7"8 7"#0D
G0#@!0! !!D> !4G7 #"> #$> >$ >8# 7"G 7#70!
!0!@!07 48 44D !4> !!D !8 !77 "!> "7!
Rest 78 78$ !!> !8> 77 7G8 !7D> !88"
##> ##> ##> ##> 4"4 4"4 !#D8 !#D8
Kjo sht tok e ,akonshme 5 j) do t .jeni ndeshjen e ',h.imit dhe t **o.aritjes
t kna5shm t mja-t)eshme n &rojekt@d/ ta'o*ina
9&ro')es i Teorema 40 &as s (i*s 0 % ta2e* m)nd t &rdoret0 k) '*erat e d0 d
P0 '0 'P &as ',h.imit n *idhje me at n Ta2e*n III re.jistr)ar0 d)ke &as)r &aras/sh
'*erat e D P0 dhe tani nat/risht edhe jan ende t .odit)r me .a2ime t ',h.imit Ajo
do t .jendet0 &or n &r&)thje me *i.jet tashm n dis&o,itat &r Bdo k*as dhe &r
de&artamentet e n.)sht0 'etm &ak &as ai s sh&ejti &as diBka tjetr n *idhje me
ann 'a*,im Pr rre.)**im m i m)ndshm i kt/re &a&rit)rat t .jith m)nd t
&rm2*idhet d0 d P0 '0 'P i Ta2 %0 se(i*a !80 &r 'eten e t/re0 dhe &r t marr tre.)esit
e kt/re sh)ma'e0 e ka
Pra0 t d/ja k)shtet &oth)ajse saktsisht &r&)thet
Pro's i dnimit 73 ne jemi d)ke krk)ar &r n &ro'e t d/ konk*),ione'e t tij 83
dhe >3
Ajo 5 tani 83 sht i sh5ets)ar0 ksht) 5 n)k sht e &ro's n Ta2e*n III k) N e
madhsis mes D k)do] P2ie dhe G0 D m)nd tP G jet0 si n ende h jeta] 20 ose D
PbG0 ndr/she t .jith
:-ar >3 sht e sh5ets)ar0 &asi sht e &ro's i tij n *idhje me $3 N Ta2e*n III
'*erat e D Pdhe D n)k jan t *eht t d)kshme n.a ',h.imit0 &or DP sht **o.arit)r
si >3 n.a G ',h.)ar dhe N dhe D si&as D **o.arit)r ksht) Pdhe *idh)r me +
',h.)ara0 e **o.arit)r n.a mjetet e $3 Pra0 sht e rndsishme &r t krahas)ar kto
'*era t **o.arit)ra t D Pdhe D me &as direkt n.a ',h.imet Pr(aktimi i
drejt&rdrejt i ',h.ime'e ka tani si.)risht &r shkak t &arre.)**si'e t rastit t
'shtirsi'e t sh&rndarjesA &or m)nd t -itoj0 n dritn e t/re dis&o,itat deri m
tani e &ra-rt t drejt&rdrejta &r D Pdhe D &r t &r(akt)ar &ran)eshmrin e
rre.)**a'e t **o.aritjes &r kto '*era ather m)nd Le t &rm2*edhim s/rin e &ar
D
Nj metod mja-t e &a&r&)n)ar0 &or thjesht e &r(aktimit t drejt&rdrejt t D
sht0 n ta2e*at ori.jina*e t sh&rndarjes t k*ass dhe de&artamentit &rkats0 siB
jan ato n nj (o& mostr &r h ,hanr0 h] 2 sht i &ranishm n Ta2 Qn t
&rm2*edh n)mrat e Bdo &es masa'e t nj&asnjshme 0 dhe kjo 'a,hdoi deri serin e
matje'e0 ;i (i*i0 &r shem2)** &rmend)r0 n &jes t testit &r inter'a*in n.a G4D &r
in(* G77 jan "40 #" sht G07G@G0780 etj30 dhe n.a &es dimensionet n t (i*at n)mri
maksima* 2ie0 nj t mesme si nahehin D &r t &ar se n 2a, t asaj 5 m)nd t
.jenden n kt -ra.ment t G07$ si a&&ro=imati'e D n.a G078@G07" ;&r-shir3 "# si
n)mrin maksima* di m i madh se n t .jitha inter'a*e -5inje sht .jet)r K) &r t
tani n nj mn/r t ti** thjesht 2a**a-a5ohet me nj n)mr t 'endos)r m2i,otr)es
maksim)m k)r ka*on n&rmjet &ane*it t sh&rndarjes0 j) do t jet n .jendje &r t
&astaj t .a2oj rra** i -ort n &r(aktimin e D Por sh&esh kjo sht &r shkak t jo
sa d)het i 2a*an()ar n.a &arre.)**sit e ti**a &rm2*edhse rradha,i n disa ma=ima
'endimtar0 dhe &astaj m2etet e &a'endos)r n t (i*n e ka &r t &ar D0 ka sh)m t
n.jar n e madheA &or n asnj e&rsi sh)m t madhe t saj e D e 'rtet0 i (i*i
krkon nj rre.)**im t &arre.)**si'e0 t t shohim m te&r n nj maksim)m t
'o.*0 ose n mes t nj ma=ima disa n -ja*0 'endndodhjen e njjt t m2etet nj
koh t &a(akt)ar &as ksaj 2renda k)-ij'e mja-t t .jer Hot kjo metod &r hir t
shk)rtsin0 V > 9h)m m t sakta0 &or edhe sh)m m e kom&*ik)ar0 &asi kjo
metod sht metoda 'ijim Ajo &rm2*edh masat e tre radha,i0 nj n)mr i (akt)ar i
'*era'e dimensiona*e seised0 njjt 6a?inter'a**e n tri sh)ma t &a.)aj m te&r s
2ashk)0 d)ke marr kto inter'a*e a5 i madh dhe i nj -i**imi t ti** t &ar se edhe
k)r &ro.resi me -i**imin e inter'a*it me n)mrin dimensionet0 t (i*at jan rea*i,)ar n
'itin e &ar0 sh)ma maksima*e .jithmon m2etet n ndrmjets'e t inter'a*it t
&r(akt)ar m &as &r se(i*in *oka(ion t ti** -i**estare D 2renda tre inter'a*e me an
t nj *ehtsisht i n=jerr n.a inter&o*ation me da**ime t d/t0 ek)a(ion maksima*e
&r .jendjen e &ra-rt se n)mri i &r.jithshm ishte sh&esh i njjt &r Bdo inter'a*
n mes0 dhe merr n.a kto dis&o,ita a.jent Disk)timi i detaj)ar i ksaj metode0 e (i*a
m)nd t 'endoset n nj di,ajn mekanik *eht do t marr sh)m kohA Qn e 5)aj
at shk)rtimisht metodn maksima*e inter&o*ation @ Pr &r(aktimin e drejt&rdrejt
t *o. D Pn)k m)nd t 'a,hdoj n mn/r t 2ara2art n t d/ shti.jet &as sje** m
&ar nj n *o.arithms e t/re dhe ka 2r n mes t kt/re inter'a*e
inter&o*ationsmI?i. njjta Lidh)r D kam t d/ mn/rat e &ro(ed)rs0 n *idhje me
*o. D P0 n.a i (i*i DP re,)*tatet0 'etm i d/ti a&*ik)ar Ma nj &rm2*edhje t '*era'e n
mn/r t &r(akt)ara drejt&rdrejt e D dhe D Fme t dhna n Ta2e*n III0 n.a
teorema >3 dhe $3 t **o.arit)ra '*era'e K) dar2oten sh)m m sh)m t (akt)ar t
ma=ima n &ro(esin V >0 '*erat 5 re,)*tojn t D jan t shn)ara m &ran njri@
tjetrit0 dhe sh)ma &rkatse e &ik)t t madhe theks)ar n sht/& 6e &arre.)**si sh)m
t rnda d)het t &rm2ahen n.a &r(aktimin e '*era'e densest n t .jitha
XIII. * !"e * Be #aturs !"e v"$imit.
D D P
OB9
2er V > Int@
6a=
2er OB9
Int@
6a=
Genre
H0 H]
2
G7>G G7$ G78D G07#$ G7"7
20 h] 2 G4## G4D G4"! G7G" G7!>
h0 2] h G8G! 9.09 G># G7D" G087$ G8$#
20 2] h G8D$ G>G G># 9.;0 G0>G4 G>8> L
B)j5si
2osht
H0 H]
2
G0>47 G87 9.;/ G0>4" G>D8 G$$GU
20 h] 2 G7D4 9.09 G77 G07"D G8!# G877
h0 2] h G87G 9./; G87 G8!G G8D7 G0>G7
20 2] h G0$!# G$$ G$87 G0#!7 G#!"
9t/*e
jetojn
H0 H]
2
G$#7 G8$ 9.;= G$G# G#8# G#>#
20 h] 2 G0>$7 9.09 G>4 G>D G>"> G$77 G$G"
Ak),ohen de'ijimet 'etme e -orta midis ',h.imit dhe **o.aritje0 j) do t 'n s
2ashk) h)mor t d/ja si n *idhje me D si D &rsri .jeni sh)m e kna5shme0 &or
nat/risht V m)nd t 2indin > edhe i nj &asi.)ris mja-t t metods0 d)ke marr
&aras/sh '*erat e sh)mta mes t (i*a'e ato ,akonisht m)nd t ndr/shojn
Nse *i.jet e m&arshme0 t a&*ik)eshme &r t h dhe 2 &r 'eten e t/re0 &r 0
dhe a&*ikojn0 s)2jekt d/shim Pr t het)ar at0 )n kam marr m)ndimin &r t
&r(akt)ar *o.arithms e ra&orte'e n ,hanr0 dhe &r h] 2 dhe 2] h &r t sje** n d/
&ane*e t sh&rndarjes0 d)ke re,)*t)ar n &r(aktimin e &jes'e t dhna ;s o3 Man
n=jerr Ndrkoh0 m)nd t .jenden n ta2e*at e sh&rndarjes &arre.)**si'e t 'etme
t -orta0 dhe *idhja e **o.arit)r n &r&)thje me rre.)**at e m&arshme t sh&rndarjes
',h.)ar sht sh)m e &a&rsos)r N kto sht ndoshta -aji -akti se seri e
ti** &as0 DoCn 6e 9e0 -orma katror ima,het &rkatse0 '*era -ikse ! m2/**et0 n
'end hera2,)rei(hen n.a '*erat e &jesshm t &a&r(akt)ar0 t th)ash t drejtn0 asht)
siB sht krkesa teorike 9i do t jet n radhn e t 'a,hdoj h] 2 derisa '*erat e
'rteta &jesshm0 ne do t n kt mn/r n 2] h n t (i*at jan t n.jashme &r t
&ar0 dhe ksht) anasje**tas me ne 2] h t jet e m)nd)r0 me.jithat0 se kjo
rrethan n sh&rndarjen kr/esore e Bdo ndikim sh)m t konsider)eshme0 dhe
2ashk h)mor &a&rsos)r t &a&rit)rat &a2a*an()ara 'aret0 n *idhje me ndr/shim t
'o.* dhe t -itoj nj ndikim t madh
N 2a, t ;m sh)m3 t '*era'e t dhna &r &r(aktimin (o& dhe ka &as)r
n h] 2 me D Pt0 ;kjo sht e &r(akt)ar n.a G dhe N3 me &r5indje t
**o.arit)ra t d0 dhe D Pjan mirat)ar &r t tre k)-ijt res&ekti' 4D 0 >A >8$A #>G dhe
4$4A >$!A #$8A Pra0 sh&esh res&ekti' sh)m t ndr/shme t 4>A >GA #>A rre.)**i i
d/t0 k) d > d P` ' > ' Psht kon-irm)ar n.a t dhnat ;shih m *art3 n t k5ija0
n t mir Rre.)**a 83 sht e 'rtet n 5o-t se t d/ Pas G dhe N **o.arit)r
'*erat D Pm)nd t jet &r shkak t &arre.)**si'e 5 DP to Int 6a= Gjat
&r(aktoj jo t mir0 me.jithat0 n ather sh)m a-r &r t &ro'ok)ar '*erat
-at)re e !4D$ '*er ) .jet !07G! D n)k sht &r(akt)ar n.a ',h.imi0 jo &r shkak
t *o.aritme'e t dhe jan kth/er n)mrat
6e si.)ri m t madhe d)het t jet n .jendje &r t trans-er)ar '*e-shmrin
the*2sore t '*e-shme 'eBanrisht &r h dhe 2 *i.je'e n HB ,onat si&r-a5sore0 &r
t (i*n -aktort m t rndsishm 5 &r(aktojn n ,hanrin ;shih m si&r3 jan
dhn N.a njra an do t .jeni 'shtirsi (it)ar teorik n)k m2ahet0 n.a ana tjetr0
sh&rndarja e n)mra'e 'rejt)r &ajtohen mir me norma*e se sa n dhe N -akt
.jet)r t jet nj &r5indje e n)mrit t D0 D PDP &r t tre k)-ij'e an.enommnen n h]
2 res&ekti' 4#4A >G"A #>8 dhe 4>4A 8">A#>7A &r 2] h0 5 korres&ondon me
4>#A 8"DA ##G dhe 4$7A 8"$A #44 Rre.)**i 43 N 5o-t se0 &asi '*erat e d0 d P0 '0 'P
&r h] 2 n mn/r t drejt dhe0 n 2] h m &akA Rre.)**i 83 sht e 'rtet n 5o-t
se t d/ Nj kontro** i '*era'e t **o.arit)ra me metodn DPInt@ma= &as)r &arre.)**si
t mdha n ta2e*n e sh&rndarjes n rr).
K)r sh)ma &ro&or(iona*e e *)hatjes sht i 'o.*0 G 2ie d)kshm me 60 dhe D
Fme D s 2ashk)0 dhe j) m)nd t n **o.aritjen e sh&rndarjes de'ijimet *o.aritmike
n *idhje me D Pde'ijime'e aritmetike ,'endsoj n *idhje me D0 e (i*a thjeshton
sh)m .jra N -akt 9(hei2ner ka ;n ra&ortet e saksone 9o( D shken(ore ;!"#73
kan tre.)ar se ek,iston nj &ra-rim ;&a *idhje me nj *i.j t 'eBant t
sh&rndarjes3 0 k) 5
4
sht mesatarja e sheshet e de'ijimit t 60
5
4
&or me
4
t njjtn madhsi Pra0 k) 5
4
dhe ksht)
4
sht sh)m i 'o.*0 G
&rkon me 6 2ashk) mrek)**)eshm tani &or m)nd edhe '0
4
ndr/she se sa t jet
sh)m e 'o.*0 n 5o-t se 5
4
dhe
4
jan sh)m t 'o.*a0 &r shkak se Fsht dhn
n.a 'et0 &or kjo m2art m2i t *o.arithms m2i Prandaj n.a Teorema $30 de'ijimin e D
n.a D Pme 'o.*sin re*ati'e t de'ijime'e n *idhje me 6 dhe G res&ekt ti** D *n
&as dore m)nd t jet <'ends)eshmri e aritmetiks &r de'ijime *o.aritmike 'aret
n.a &ro&or(iona*itetit t d/ n 'o.*sin &ro&or(iona*e t &ar
<6 *ispoitat e mtejs"me mbi rret"anat e "etimit.
K*asat jan t &r(akt)ar
a3 ima,he -etare0 -otot ds me Dhiatn e +jetr dhe t &rm2ajtje -etare t
krishter Kjo n)k do t 'etm kom&o,ime jan **o.arit)r me disa -i.)ra0 &or edhe
kokat indi'id)a*e dhe shi-ra0 si kokat e Krishtit0 -oto t shenjta0 ima,he t histori'e t
dshmor'e0 dhe madje edhe &eisa,he'e me t mask)ar t shenjt0 n mn/r 5 kjo
k*as sht n -akt nj t)r*i ke5@&r(akt)arA &randaj edhe nj sh&rndarje sh)m t
&arre.)**t n.a madhsia dhe n)mri n t ) ,h'i**)aA 'etm se kt) ta2e*at e
sh&rndarjes n trsi0 ksht) 5 t -*asin0 *etr dra.on@si -orm e Ta2e*s II kishte
23 mito*o.jike0 -oto ds me &rm2ajtje n.a .reke dhe romake &erndi'e dhe
heronj'e t 2ots0 -orm)*)ar .jersisht n &r&)thje me rrethanat0 &randaj sh&rndar
do2t
(3 -oto.ra-i ,hanr0 n k)&timin e ,akonshm0 &a *)-te dhe .j)etis skena
d3 &eisa,het0 me &r-shirjen e marinsa'e0 &or &a e &ortit dhe 5/tetit &ik&amjet
e3 Ende jeta0 -otot ds me o2jektet e &ajet ;&r'eB rastit &rjasht)ar Arkitekt)r30 si
m2*edhjet e ti**a e ,ahire0 &ajisje0 edhe *)*e dhe -r)ta (o&a0 me &rjashtim t at/re t
(i*at &r-shijn -i.)ra njer,ore0 me &r-shirjen &or ato n t (i*at ka-sht ndodhin
mesme
N)k i jan nnshtr)ar hetimit jan ima,he *aike historike0 ima,het e arkitekt)rs0
&ortrete0 edhe n)k k)&tohet n k*asat e -oto.ra-i'e t m&arshme K)do jan t
&rjasht)ara a-resk dhe Ca**&a&er ima,he0 di&t/(hs dhe tri&t/(hs dhe ato &ane*et
ishin &r-shir n t (i*at &r-a5sime t ndr/shme n demark)ar n.a se(i*i &jest e
tjera
9i.)risht disa her m)nd t *indin d/shime nse nj ima,h si nj -oto ,hanr d)het
t *ihet nn (3 t inkor&or)ar ose si -oto *aik historike mnjan0 n 5o-t se nj ima,h
si nj &ei,a,h nn d3 d)het t &r-shihen ose t *ihet si ka-sht thjesht &jes mnjan
etjA dhe madje ndoshta kishin raste t tjera t d/shimta m)nd t kate.ori,oj diBka t
ndr/shme 6e.jithat0 jo sh)m -ja* &r kt0 se&se &asi.)ria &rek 'etm re*ati'isht
&ak ima,he0 n mn/r 5 ra&ortet n kt mn/r n)k m)nd t jet n mn/r t
konsider)eshme t &r-shir Nj &arim sh)m i m&reht ndarja n)k m)nd t 'ihet
deri kt)A Qn shko'a n kata*o.t &as a&er-) &rsht/&jen domin)ese e &r(aktimit
ima,he
Rastet e sh)mta t ndodh 5 d/ a&o edhe nj n)mr i &rm2ajtjes s t/re jan t
shn)ara n.a ima,he t n.jashme t t njjtit -ormat &as tjetrit n kata*o.t Ksht)0
n ndeshjen e tret t kata*o.)t Lo)'re E(o*e FranBaise & 784 -- e &a >4>@>8# nn
tit)**in e &r2ashkt FLes ti&are &rin(i&a)= de *a 'ie de 9hn Br)noF 44 -oto.ra-i t
Le 9QEQR &ara se0 me &rjashtim t &a >770 t .jitha t njjtat dimensione t0 h `
!D7 kan B ` !7G metra
:shtja ) n.rit n se n raste t ti**a t .jitha mostrat d)het t &r-shihen dhe t
ak),)ar si nj t 'etme 'etm nj her0 ose sa her 5 ka ndodh)r n &ane*in e
sh&rndarjes
N 5o-t se ajo do*i tani0 &or ajo 5 ka t n.jar t ket &ak interes &r t &r(akt)ar
'*erat akt)a*e mesatare t0 5 &rm2ahen n .a*erit e dhna0 ima,he t nj **oji t
(akt)ar si dhe ra&ortet e sh&rndarjes e 'rtet0 ksht) 5 si.)risht0 'etm &ro(es k/ i
-)ndit do t m)nd t 'rehetA &or &asi 5 n)k e kishte &rit)r 5 t njjtat dimensione
re()rred mesatarisht n t njjtin ra&ort n .a*erit e tjera0 ksht) 5 j) do t merrni
nj kontri2)t t &adrejt t mjete'e t &r.jithshme 5 &r(aktojn n kt mn/r
dhe n kt mn/r t .jeni n mn/r t konsider)eshme ndr/sh)ar ra&ortet e
&r.jithshme t sh&rndarjes Ksht)0 n)mrat e m&oshtme t ima,he'e -etare )
.jetn n 44 .a*erit n inter'a*et e m&oshtme madhsi t *artsis


Lartsia N)mri
!0"$>@!0"D7 D!
!0"D>@!0DD> "D
!0DD>@!04G> D7
i (i*i n)mron ndeshje t n.)sht0 si do t &ritet n inter'a*e t n.jit)r Por kt) jan
t .jitha 44 9)e)rPs(he ima,het e !D7 metra *artsi jan n)mr)ar 'etm d/ her0 nj
do t &resim 5 ata d)an 44 her0 ksht) 5 j) do t marr n)mrat radha,i D!A "DA D7
marrinE D!A !GDA D7A e (i*a do t kishte 2r sh&rndarja sht sh)m e
&arre.)**t Prandaj0 n raste t tjera6e.jithat0 5 nj sh)mi( e ima,he'e t
n.jashme e t njjtat dimensione t &aktn nnk)&ton nj &re-eren( t (akt)ar t
-ort t kt/re &rmasa'e dhe &r kt ars/e merr nj &esh n rritje &r t
&r-)nd)ar0 ksht) 5 )n d)het t shk)rtr dhe t rr)m2)**akt 'endos)r t .jitha
rastet k)r d/ ose m sh)m t *idh)ra me ima,het e t njjtat &rmasa ishin t
&ranishm 0 4 her0 &or jo m sh)m se 4 her0 5 do t n)mrohen n ta2e*n e
sh&rndarjes
Nse n)mri i &r.jithshm i ima,he'e t arrest)ar jan tre.)ar n !G>>"0 k/ n)mr
sht deri m tani n)k e rnd0 jan k)do merren asht) si n ',h.imin e m&arshm
t nj n)mri m t madh t ima,he'e t &ra-rta me t njjtat &rmasa0 'etm d/ t
ak),)ar0 &or n.a ana tjetr0 &ikt)ra &ei,a,hit0 n t (i*n -etare ose mito*o.jike
mask)ar ndodh0 si n &ikt)rat e &eisa,hit si ima,he -etare a&o mito*o.jike0 re.jistr)ar
ksht) d/ her0 jan 6e.jithat0 &asi 5 ndikimi i kt/re d/ -aktor'e n)k e 2ri n
mn/r t konsider)eshme dhe .jithasht) n.a kahja e k)ndrt0 n)mri m si&r sht
mja-t a-r &r t 'rtet




S"tim t 1". +<; IS Rret" prs"t%pje n$j%ra e anoreve.
N 'endet e msi&rme sht 'n n d)kje se disa her &rir)r &r &rsht/&jen
,anore'e dhn &r n.j/rat &rsht/&je dhn0 t 2ardh dhe t ,e, t &r-shira0 &r t
.jet)r n &r&)thje me rrethanat0 dhe 5 edhe &se njer, t ndr/shm n t dhnat
&o,iti'e kt) &r sh)m t ndr/shme n.a njri@tjetri0 me.jithat0 se nj Ndeshja n)k
m)n.on n disa &ik ne.ati'e O kam .jet)r se sht m sh)m *oka*e ishte i
interes)ar &r t krahas)ar &rsht/&jet e t d/ja0 ksht) 5 )n kam &r t ,.jidh)r
nj k)&tim t rndsishm &a t n &asi.)ri e tij t madhe0 &or0 n.a m2*edhja e nj
n)mri m t madh t 'ota'e0 n t (i*in )n ) ndihm)ar n.a disa mi5 krk)ar &r t
identi-ik)ar se B-ar sht &r t *e t shohim si konstante a&o t ,.jedh)r kr/esisht0
dhe &jesa -o*.ends re,)*tatet e tij me t 9ik)r det/r m sh)m interes0 &asi ajo n)k e
ka kontest)ar hetimin do nahehin n)mrat so*ide mesme nat/risht ende t shtrihen n.a
njer,it &r t marr nj n)mr sh)m m t madh0 siB sht 2r kt)
Mo t .jith &ersonat t (i*'e ) sht drejt)ar me nj &/etje0 &ra0 t h/jm n
krahasim &rkatse d)ke sh&je.)ar edhe disa 5 ajo n)k e dinte se nj 2ara,im t
ti**A &or 'endosi tejka*on n)mrin e at/re 5 h/jn n t0 e t (i*at n)k jan disa 5
kan t ti**a t &)ns)ar m &ar n d)art e tij Por sh)m t 2j 'etm kt a&o at
,anore'e nj &rsht/&je t 'eBant n.j/ra0 me.jithat j) m)nd t .jeni tjetr
&a&r(akt)ar Disa sh&rehen me 'endosmri t madhe dhe 'endosmri &r
&rsht/&jen 5 ishte disa ose t .jith ,anore0 si n 5o-t se ai n)k m)nd t 2nte
ndr/she .jet)r tjera m &ak t 'endos)r dhe t si.)rt Kjo re,)*ton0 me.jithat
'shtir se nj korres&onden( m t madh n mes t ish@t mes kt/re t -)ndit dhe
t sh)mohen 5esh e ish k)r &r2a**en dek*aratat e t/re jan re(i&rokisht eksk*),i'e
T anket)arit t (i*t kan an.a,h)ar ndonjher n krahasim ishin0 d)ke &r-shir
edhe ato t *ist)ara n shnimin e &ar0 ;detajet e t (i*it jan t &r-shira &rsri n
'ijim03 t .jith #70 d)ke &r-shir 7> meshk)j0 7" -emra0 t .jith n.a k*asa arsim)ar0
dhe0 me &rjashtim t d/ st)dent'e dhe tre n=nsit e k*asa'e t *arta0 t rrit)r a&o t
&aktn .jat 'ite'e shko**ore
Re,)*tatet e &r.jithshme jan &rm2*edh)r n ta2e*n e m&oshtme kr/esore0 nj
mashk)** e 'endime'e -emra nn m dhe C 'eB e 'eB Kjo ta2e* &rm2an t thot
n)mri i &ersona'e t 2ashk)ar n nj &rsht/&je t (akt)ar n.j/ra n *idhje me nj
,anore t (akt)ar K)r nj &erson n mes t d/ im&rintin. n.j/ra *)hat0 ajo sht e
shn)ar n se(i*n &rej d/ n.j/ra me G> I Di-ton.jet sht 'etm si duke 5en i
trhe5)r dhe i krkoi 'etm &r disa njer, &astaj Personat 5 ndonjher shman.)ra
krahasimin n)k jan t &r-shira n ta2e*nA6e.jithat0 k) &ersonat 'je* nj o&inion
m2i &rsht/&jen e disa ,anore'e0 ndrsa ata t majt tjetr &a(akt)ar0 kto -ja*i e errt
jan Ft &aidenti-ik)arF Nn seksionin hori,onta*re.jistr)ar O mja-t disa njer,'e
&rsht/&jen e n.j/rs si errt ;d3 Ose t *ehta ;h3 Ose nj hije t 'eBant m &as e
si.)rt0 kto terma ndihmse jan sht)ar m 'on nn ta'o*in 'eBanrisht Pas ksaj
sht &as)ar n.a nj tr/e, t d/t0 k) .j/kimet Krahasimi i disa indi'id'e
s&e(i-ikim t (i*'e m)nd t ket interes0 jan hart)ar &osaBrisht0 &rkatsishtE !3
n.a &ro- N Hermann0 i (i*i krkoi nj sh)m &r &rsht/&jen estetike e n.j/rsA 43
'**ai i Pro- <OLLNER0 si &rojekt)esi mode*A 7c &iktori Kra)seA 83 kom&o,itori
Fran, 'on Ho*stein >3 nj ,onj e arsim)ar m),ikore0 Anna Ans(hHt,0 *ind)r
+o*kmannA m n -)nd 8 meshk)j dhe $ s)2jekte -emra .j/kimet e t (i*'e jan
re.jistr)ar n re.jistrat0 si ato 5 jan *sh)ar me 'endosmri t 'eBant Pr'eB
shk)rtesa'e t 5arta do t thot at/0 si n dire(tor/ dis&o,itat m t n.)shta0 .
[e**oC0 .n .je*2r0 .r .ri0 ose &ortoka**i0 h ,2eht0 d &anjoh)r
1abela pr!orur n$j%rat prs"t%pjen e anoreve.


nj e i o u

m C m C m C m C m C m C
2ardh !! !> 7 8> 7 7 G G G G
,i G ! G G G G ! $ !G !8
k)5e # " ! ! 8 >> " " G !
Oran.e G G G G G ! G G G G
'erdh G G !G !! !7 !8> G 4 G G
.je*2r G ! # $ > # 4 7 ! 4 ! !
2*) 4 " ! "> ! ! > $ $ 4
&)r&*e G G G 4 G G G G G 4 ! G
'io*et G G G G G G 4 ! G> $ G !
.ri G G 7 ! G ! ! 7 ! G 7 >
ka-e G G G ! G G 7 4 >> " ! G
shk*5im G G G G 8 ! G G G G G G
n.a s/t G G G ! G G G G G G G G
&aidenti-ik)ar !8 8 !G 4 # 8 !G > !! 8
Kuali#ikimeve in!ivi!uale.
a mashk)** d 2*0 n)k d 2* @ Femra disa d r0 (armoisinr jo dr0 kRni.sr0 h
2*
e -ah*. mashk)**0 (itron.0 DG0 jo i si.)rt .n0 ,iem* 9i.)rt .n @
Femra ro,0 h 2* 7 her0 d BL0 H Ho*,2r
i mashk)** h (itron.0 t)r2)** r0 dhe .n 4 her0 .jithasht) sht nn 9hin/
k)r i shn)araE meta*ike0 shk*5im thikat0 th)m2)es 'erdh0 -e)er.0 n.a t (i*at
d/ t 'erdh jan t 'erdh me
o mashk)** &)r&*es0 d .n0 d 2*0 t *odh)r e t 2*0 2*) .ri0 2* @ Femra &)r&*e0
dr0 art0 d 2* 4 her0 kRni.s2*
u mashk)** ,/mt ka-e jeshi*e0 d 2r0 se&ias(hC @ Femra d GN0 d jar.a'an
4 her0 d 2r 8 her0 se&ia2r
s(hCe-e*. mashk)**0 ,immt-ar2en0 .e*2.r0 Casser2* @ Femra .e*2*i(h.r
Akt$j%kime t ve(anta.


nj e i o u
N Hermann0 n.j/ra
estheti(ian
C 2* . r .n .r
Ta.ram2*edhsi0
&rojekt)esi mode*
r C meta*ike d 2* 2*
Kra)se0 &iktor r ose C 2* 2*
' Ho*stein0
m),ikant
C .n . &)r& 2r Cass 2*
A Ans(hHt,0
6),ika*e
C n.a s/t n.j/r
,jarri
2* har&a .r
9h)m i 'endos)r
Pro- Emi* KQNT<E r .n . 2* 2*
Hr P*at,mann C . r satt2* 2*
Otto 6oser C .n . r 2*
Kar* +o*kmann0
9t)d
C .n . r 2r .r
Fri Lis2 +o*kmann 2* C he**2* har&a 2r .r
6is
IsidGRI66ER
2* C Ho(hr 2r 2* .r
6is E 6a/er r C od
h2*
.n 2r 2*
6is KHhn r 2* .n .r 2*
6is + P*a*,mann C h2* ose dr har&a
<nj Dr 9(hHt, r 2* . .n 2*
Pas rre.)**a'e t &r.jithshme0 t (i*at m)nd t msohen &r n.a ta'o*ina e
m&arshme
N trsi0 d)ket nj 0 E 0 i 0 si nj t ndritshme0 o0 u 0 si t errt Prsht/&ja m e
'endosi n mesin e ,anore'e t 2j i si nj t 'erdh0 nj t 2ardh si0 u sa e
,e,A B-ar n)mrat jan .ati t 2ara2arta Por e ka 'etm me &ak m2i&esh se i k)5
'erdh d)ket si &ersona,hi kr/esor0 me.jithat0 o me karakterin kr/esor0 t d/ &or
ndoshta 'etm &r shkak se e n -ja* t 'erdh0 o n -ja* d)ket e k)5e0 ndrsa &r t
i nj sho5at e ti** n)k sht &oh)ar m)nd t jet Nse j) shikoni t 2ardh dhe t
,e,0 si t (i*at n)k jan n.j/ra akt)a*e0 n.a ksht) do e k)5e n nj ka-e dhe 2*)
sh&ejti n t u 2ienA &or edhe o ka0 &ran t ndoshta 'etm K)5 asso(iati'e0 &retendon
se sht 2*) Nse disa njer,0 'eBanrisht .rat0 t ket ,i o .jet)r0 m)nd t ndihmoj
5 o sht &rdor)r sh&esh si nj 2ritm e dhim2jes &as nj 'rejtje e Dr Gra2a) ;nj
n.a m2*edhsit mi t 'ota'e3 N *idhje me t .je*2r 2jn ee dhe i 'etm ksht) 5
n mn/r 5 t d/t0 si n s)2jektin e 'erdh n t rendit t &ar0 konk)rren(a0 e
ndjek)r n un ndoshta ndikon 5 i sht e *idh)r me -ja*t 5 ndodhin n t .je*2r
si&r Emrtime t (i*at tre.ojn shndrit0 t 'ij 'etm n i &ar
Asnjher sht nj e 'erdh0 e dhe i ,i0 o dhe u dim u jan .jet)r t 'erdh0 nj t
,e, 'etm nj her0 dhe 'etm nj her t k)5e Ndoshta i sh&je.)eshm n.a
sho5ata0 &r'eB nj` i ,i 2ie0 e shn)ar n .r)a t d/t tr/e, Lis2 + t (i*n n t
njjtn koh t 'etm her ndodhin0 krahasimi i ` 2*) ka0 &or akt.j/kimi t/re
&re(i&it)ar me &r(aktimin madhePrjashtim u ` k)5e 'jen n.a .r)aja a&o 6iss
L)ise Fis(her0 i (i*i edhe nj t .je*2r0 e de)t* 'erdh0 i de)t* ishte e 2ardh0 dhe
.jithasht) i 2ashktin.**ore'e k dhe C nj res&ekti' &rsht/&je si kishte ka-e dhe .ri
Edhe &se0 ndikimi asso(iati'e e ,anore0 e (i*a h/n n -ja*n m2i (aktimin e
m&arshm t nj n.j/re kt) dhe n)k ka asnj .a2imisht mir0 ai sht sh)m m
&ak e d)kshme se sa kishte &rit)r0 dhe d)ket se *)ajn 'etm nj ro* t
'o.*A &rndr/she re,)*tatet do t sidomos &r nj 0 un dhe u kan 5en sh)m t
ndr/shme
Da**imet 9h)m karakteristike mes mashk)**it dhe .j/kimet -emra krahasimi n)k
m)nd t .jenden n t .jithA dhe n Bdo rast d)het n)mri i 'endime'e t &r2ashkta
t jet sh)m m i madh n mn/r 5 t -itoj nj 'endim Godits m2etet dominimi
re*ati'isht i -ort i &rsht/&jen e 2*) n nj dhe e 0 dhe o n t ,e, n ann e -emra'e
&r2a** meshk)j'e
Pr'eB me n.j/ra t 2n &rsht/&jen e ,anore'e .jithasht) ndoshta keni disa
krahasime t tjera Pro- N Hermann &rmend)r &r m)a nj krahasim me
tem&eramentet Gjat nj&r-a5son nj ek)i*i2r midis tem&eramentet e ndr/shme
&r.ji.jej t e -*e.matik0 un e &r.jakshm0 o ko*erik0 u tem&eramentin
me*anko*ik N -akt0 jo 'etm 5 )n d)a t edhe &ajtohem me kt krahasim0 &or
edhe t tjer 5 e &/eta &se0 ajo e 2riA se 'etm nj e 'end sh)m i .ja** &r
.*2a, @ <nj Anna A0 i (i*i sht i shn)ar n ta2e*n e d/t0 .jeti nj 0 e0 i madh
m),ikor0 o dhe u 'o.*a n &r&)thje me rrethanat
Katalo$jet pr!orura.


Amster!am. Bes(hri'in. <9P 9(hi*derijen Rijks 6),e) te Amsterdam !">"
AntDerp. Nata*o.)e d) 6)see dPAn'erss0 &a 'it
'erlin a3 Lista d GemI*desamm* d m2retrore 6)s n Ber*in !"78
23 'onesa d GemI*desamm* Kons)**i Ta.ener !"$!
'raunsc"Dei$ Pa&e0 dir D GemI*desamm* d D)ks 6)s , Bra)ns(hCei. !"8D
'rukseli. Fetis0 Kata*o.) des(ri&t et HI9TORI9S d) 6)s ro/ de Be*.i5)e !"G8
*armsta!t. 6H**er0 des(ri&tio d GemI*desamm* n d Grand D)ks 6)s ,
Darmst
*ijon. Njo-timi i eks&o,e t artit o2jekte dPa) 6)s de Dijon !"$G
*res!en HH2ner0 dir Ro/a* Gem Ga** , Dr !">$
Eirence. Nhia'a((hi0 G)ida de**a R Ga** de* Pa*a,,o Pitti !"$8
Erank#urt PA99A+ANT0 dir D P)2*ik aneks k),hine @e5)i&&ed K)nst.e. d Art
Instit)te 9tade* !"88
Leipi$. a3 'onesa d artCorks d 9tadt 6)s , Lei&,i. !"$4
23 'onesa d LRhrs(hen Gem 9 , L !">D
Lon!r. Kom2tare Ga*eria0 -otot e saj etj &a dat
.a!ri! Pedro da 6adra,o0 Nata*o.o 5)adros de *os de* 6)s 'rtet De Pint)ra /
Es()*t)ra !"87
.ilan. G)ida &er *a REGIA di Brera Pina(othe(a
.%ni". a3 'onesa d &er* n d m2retrore Pinakothek , 6 !"$G
23 'onesa d &er* d kRni.* ri Pinak n 6 !"$!
Paris +i**ot0 Njo-timi &r ta2* e=& dans *es .a* m)s j) dre5 d) Lo)'re !">D
Petersbur$ Peshorja0 &ikt)r n d kaiser* +etmia n 9hn Pet !"$8
Venecia Nata*o.o de.*i o..etti dParte e=&osti a* P)2*i(o Ne**a L Ro/ A(ad di 2e**i
arti n + !"$8
Vjen. ' 6e(he*0 dir D Gem Bi*dersamm* kk !#"!
Kata*o. t disa .a*eri0 e (i*a &o asht) ende 5ndronte n komandn time0 n)k m)nd
t &rdoren0 &jesrisht &r shkak se n)k kishte ndonj matje0 &jesrisht se&se '*erat
jan n F)ssen0 inB n)k sht e 2ashkan.jit)r0 e (i*a km2 sht &rdor)r kt)0 dhe
kjo si.)risht n)k d)kej k)do se t k)&t)arit e 'endit d)ke &r-shir ,akonore