Bajki, Satyry i Monachomachia

Bajki, satyry i Monachomachia I. Krasickiego

Okres owiecenia zaznaczy si w historii sztuki trzema rnymi nurtami. Wrd nich
dominowa hodujcy utylitarnym celom klasycyzm, ktry pojmowa literatur jako narzdzie
wychowywania spoeczestwa. Znacznie mniejsz rol odegra sentymentalizm skupiajcy si
na indywidualnych wraeniach i uczuciach, a jeszcze mniejsz rokoko charakteryzujce si
wytwornoci ozdb, dekoracyjn ornamentyk, kunsztownoci bibelotw. (Styl ten ujawni
si w projektowaniu wntrz paacowych, w malarstwie oraz tzw. sztuce uytkowej).
Wrd twrcw polskiego klasycyzmu w literaturze bardzo wszechstronnym, jeli chodzi o
formy wypowiedzi, i podnym autorem by Ignacy Krasicki. Dydaktyczno-moralizatorski rys
jego twrczoci literackiej by, jak mona sdzi, konsekwencj jego postawy spoecznej i
dziaalnoci publicznej.

Ignacy Krasicki czowiek epoki owiecenia

Gdybymy chcieli odszuka idea czowieka owiecenia, z pewnoci Ignacy Krasicki byby
postaci pierwszoplanow. W swojej codziennej pracy realizowa zaoenia filozoficzne
epoki, jej zracjonalizowany charakter i by im wierny take w twrczoci literackiej. Jako
czowiek wyksztacony rozumia potrzeb radykalnych reform w wielu dziedzinach ycia, od
organizacji pastwa poczwszy, a skoczywszy na koniecznoci owiecania spoeczestwa w
jego niszych warstwach. Taka postawa zaowocowaa wieloma inicjatywami w zakresie ycia
spoeczno-kulturalnego i zdominowaa wymow dzie Ksicia Biskupa.
Czynne poparcie dla programu reform podjtych przez Stanisawa Augusta wyraao si w
uczestnictwie I. Krasickiego w synnych obiadach czwartkowych, kiedy niejednokrotnie
trzeba byo zaj stanowisko w draliwych sprawach spoecznych, a take poprzez publikacje
drukowane na amach Monitora.
Monitor to wany i znaczcy etap biografii Krasickiego. Wanie Ksi Biskup by
pomysodawc i twrc tego czasopisma i od czasu jego powstania (1765) do 1767 r.
redaktorem naczelnym gdybymy uyli wspczesnej nam terminologii. I. Krasicki zosta
wliczony w poczet Ksit Kocioa w ostatnim dniu 1766 roku by konsekrowany na
biskupa warmiskiego. Jako czowiek wiaty, dostojnik Kocioa, a zarazem bliski
wsppracownik krla mia doskona orientacj w rnych sprawach publicznych. Pozycja
spoeczna zapewnia mu dostp do myli filozoficznej i osigni artystycznych na miar
wczesnej Europy std te zapewne wyrosy ambicje stworzenia dworu na odpowiednio
wysokim poziomie. Jako twrca chtnie spdza czas w otoczeniu ludzi z krgw dworskich,
artystw, politykw. Chtnie te gromadzi bibliotek, kupowa obrazy, zbiera medale. Te
upodobania niejednokrotnie wpdzay go w kopoty finansowe i biskupstwo warmiskie
czsto borykao si z dugami.
Biorc pod uwag zaoenia i ambicje epoki owiecenia atwo wybaczy Ignacemu
Krasickiemu jego sabo do ksig, dzie sztuki i piknych przedmiotw, a nawet mona go
wrcz uzna za wzorcowego przedstawiciela owiecenia. A przecie najwiksz saw i
pami potomnych zyska sobie jako autor znakomitych pereek literackich.

Ksi poetw
Przydomek Ksi poetw nieprzypadkowo zosta nadany wanie I. Krasickiemu. Wrd
twrcw epoki owiecenia wyrni si w sposb widoczny. Uprawia rne gatunki
literackie, w ktrych oprcz mistrzostwa formalnego prezentowa ogromn wraliwo na
aktualne sprawy spoeczne, a zarazem odwag w bezpardonowym smaganiu biczem satyry
kompromitujcych faktw czy stylu ycia. Niemal we wszystkich polskich szkoach modzie
przyswaja sobie na pami, dobitny i arliwy w swojej wymowie Hymn do mioci
ojczyzny (1774 r.). Prawie kady Polak zna chociaby jedn bajk Krasickiego, np. ,,Ptaszki
w klatce. Chocia dwiecie lat dzieli nas od czasu, kiedy y i tworzy I. Krasicki (17351801), podejmowane przeze zagadnienia wydaj si cigle wiee i aktualne. Oprcz
wymienionego hymnu i pieni Ksi poetw uprawia przede wszystkim gatunki typowe dla
klasycyzmu majce na celu nauczanie, wychowywanie, pitnowanie wszelkich przejaww
gupoty i rnych naduy moralnych a wic bajk, satyr i poemat heroikomiczny. I.
Krasicki by take autorem pierwszej polskiej powieci nowoytnej (jak czsto okrelano
Mikoaja Dowiadczyskiego przypadki), wielu artykuw i wypowiedzi poruszajcych
rne aktualne zagadnienia, zwaszcza z obszaru kultury. Misj nauczania narodu wypenia
przede wszystkim poprzez twrczo poetyck.

Epoka wzlotw i upadkw

Okres panowania Stanisawa Augusta i czas aktywnoci twrczej Ignacego Krasickiego
zbiegy si z wanymi wydarzeniami w kraju. Powstanie ,,Monitora, dziaalno teatru
publicznego, zaoenie Szkoy Rycerskiej, powstanie prnego orodka kulturalnego w
Puawach, powstanie pierwszych wielkich instytucji naukowych (Towarzystwo Przyjaci
Nauk) i owiatowych (Komisja Edukacji Narodowej) to czynniki narzucajce w
owieceniowy styl, skaniajce do poszanowania dbr kultury i ustawicznego wychowywania
w duchu mioci ojczyzny. Ksztatowanie charakterw, nauczanie, propagowanie idei
owieceniowych odbywao si wic na rne sposoby. Jednym z nich bya literatura.
W 1768 roku nastpi wstrzs w yciu narodu zawizanie antyreformatorskiej
konfederacji barskiej, ktra sprowokowaa interwencj wojsk carskich i pierwszy rozbir
Polski w 1772 r.
Ale przecie wrd rozbiorowych nastrojw i nieszcz zdarzay si te iskry radoci i
entuzjazmu, a nawet euforii jak uchwalenie w 1791 r. synnej Konstytucji 3 Maja
wprowadzajcej znaczne zmiany w yciu spoecznym i zapowiadajcej znaczce
demokratyczne przeobraenia kraju.
Przypadajca na ten czas twrczo I. Krasickiego nie bya wyizolowana i jedyna. Dziaao
wwczas grono innych wybitnych przedstawicieli owiecenia. Wielu z nich publikowao
swoje utwory (prezentowane wczeniej na obiadach czwartkowych) w pierwszym polskim
pimie literackim Zabawach Przyjemnych i Poytecznych. Od publicystyki poczwszy, a
na komedii i poezji skoczywszy, wymieni wypada choby kilku wczesnych publicystw i
literatw: Stanisaw Konarski, Stanisaw Herakliusz Lubomirski, Andrzej Zamoyski,
Franciszek Bohomolec, ksi Adam Kazimierz Czartoryski, Adam Naruszewicz, Franciszek
Zabocki, Wojciech Bogusawski, Stanisaw Trembecki, Jzef Wybicki.
Wrd tego grona dominowa Ksi poetw I. Krasicki.

Bajka miniaturowy traktat moralny

Bezkonkurencyjnym mistrzem tego gatunku w Polsce by wanie Ignacy Krasicki. Bajki
pisywali take inni poeci, wymiemy chociaby wspczesnego Krasickiemu Stanisawa
Trembeckiego, jednake jego dorobek nie moe si rwna ani ilociowo, ani pod wzgldem
warsztatu poetyckiego z bajkami Ksicia Biskupa.
Zanim przystpimy do przegldu poszczeglnych utworw, przypomnijmy definicj i
pochodzenie tego gatunku.
B a j k a jest to gatunek literacki usytuowany na pograniczu epiki i liryki o wyranym
nacechowaniu dydaktycznym. Jest krtkim utworem,
najczciej
wierszowanym,
posugujcym si bohaterem zwierzcym lub rolinnym. Niekiedy bohaterami bajek s
przedmioty i ludzie. Postaci maj jednoznaczne cechy, charaktery, uosabiaj czytelnie
zarysowan postaw. Zdarzenia i postaci maj sens alegoryczny, su do prezentacji oglnie
pojtej i powszechnie obowizujcej zasady moralnej. Owa nauka jest zwykle
podsumowaniem nakrelonej sytuacji czy konfrontacji postaw i najczciej zawiera si w
celnej sentencji, zotej myli, przysowiu umieszczonym na kocu utworu (rzadziej na
pocztku) jako jego puenta. Bywa te tylko zasugerowana odbiorcy tekst bajki skania do
jednoznacznej interpretacji przedstawionej sytuacji. Najczciej spotykamy tzw. bajki
zwierzce, ktre pod postaciami zwierzt pokazuj relacje spoeczne, stosunki midzyludzkie,
czsto przedstawione na zasadzie kontrastu bohaterw. Odczytanie alegorycznego znaczenia
bajki jest celem, jaki autor narzuca czytelnikowi. Dosowne znaczenie jest tylko rodkiem
do tego celu.
Teoria literatury podpowiada odrnienie dwu typw bajki. Bajk epigramatyczn
nawizujc do staroytnego epigramatu charakteryzuje kondensacja treci w malej formie;
za narracyjna jest obszerniejsza, opisujca, zbliona do krtkiej noweli o uproszczonej
fabule, bardziej skaniajca si w stron epiki.
Powstanie bajki czy si z postaci legendarnego Ezopa z Frygii, yjcego w VI w. p.n.e. w
Azji Mniejszej, ktry by zwolennikiem zwizoci formy, celnoci ujcia, a wic by twrc
epigramatycznej bajki zwierzcej. Gatunek ten znano take w Indiach. Bajka narracyjna,
gawdziarska i bardziej obszerna wywodzi si z Francji. W XVII wieku pisywa
takie
utwory synny bajkopisarz La Fontaine. Ten typ jest, jak widzimy, wytworem epoki
nowoytnej.
Obydwa sposoby pisania bajek odyway w pniejszych epokach. Motywy z bajek Ezopa
przyswoi literaturze polskiej w XVI w. Biernat z Lublina.1
Najwikszy rozkwit tego gatunku przypad na okres owiecenia. Mia on spenia cele
dydaktyczne, naucza, poprawia stosunki midzyludzkie, tpi i omiesza gupot i
naiwno. Pisano bajki epigramatyczne (I. Krasicki Bajki i przypowieci) i narracyjne (I.
Krasicki Bajki nowe, S. Trembecki). Krg tematyczny poszerzono o zagadnienia
oglnospoeczne, polityczne, a take liryczne. Kolejne epoki take cho rzadziej sigay po
bajk. Wrd jej autorw odnajdujemy A. Mickiewicza, A. Fredr, J. Lemaskiego, J.
Ejsmonda. Wspczesn jej odmian stanowi Bajki robotw Stanisawa Lema ubrane w
szat science fiction. Z czasem bajka traci swj nieraz natarczywy dydaktyzm, zmierza w
kierunku gawdy, czy felietonu. Powrmy jednak do epoki, kiedy gatunek ten rozkwita w
caej swojej, krasie i do autora, w ktrego dorobku zajmuje on miejsce szczeglne.
Bajki Krasickiego to przewanie utwory oryginalne. Niewiele jest wrd nich tekstw
przerbek, a i te nie s niewolniczo wierne pierwowzorom. Autor nie dy do szczegowego
naladownictwa ani treci, ani formy. Traktowa wzorzec raczej jako ciekawy pomys, czy
temat i swobodnie przetwarza wedug wasnych upodoba. Przykady takich przerbek
podaje badacz bajek Krasickiego, Wacaw Wonowski,2 wskazujc na pochodzenie dwu
utworw: Abuzei i Tair (pierwowzr francuski Luisa Bilardona de Sauvigny) i Oracze i

Jowisz (nawizanie do Jowisza i dzierawcy La Fontaine'a). Wielokrotnie zdarzao si, e

bajkopisarze sigali do dawnych wzorw. Czstokro przerabiano, czy na nowo tumaczono
w poetycki sposb utwory legendarnego Ezopa i La Fontaine'a By to w owym czasie zwyczaj
przyjty jako dopuszczalny, a nawet chwalebny zwaszcza, kiedy utwr wnosi now
interpretacj pierwowzoru.
I. Krasicki by mistrzem bajki epigramatycznej, charakteryzujcej si lapidarnoci,
byskotliwoci pomysu, celnymi sformuowaniami, perekami dyskretnego humoru i ironii.
Skrtowe ujcie przedstawionej sytuacji narzucao konieczno wykorzystania kadego sowa
i znaku interpunkcyjnego w jak najbardziej ekonomiczny sposb, a take dbao o harmoni
skadni.

Mao sw a wiele treci

Krasicki napisa dwa cykle bajek. Pierwszy opublikowa w 1779 r. w Warszawie pt. Bajki i
przypowieci, drugi zosta wydany po mierci autora pt. Bajki nowe. Bajki i
przypowieci s wierne zasadom tworzenia bajek epigramatycznych, d do precyzji
sformuowa, dbajc o zrczn, krtk form. Bajki nowe ulegaj wikszej swobodzie.
Autor odstpuje tu od rygorw ekonomicznej wypowiedzi, ulega pokusie dokadniejszego
opisu i bardziej rozbudowanej refleksji. Zasadniczo jednak obydwa cykle s zbiorami
utworw krtkich, lapidarnych, a zarazem napisanych z dbaoci o urod stylu i wiersza.
Denie do kondensacji treci wymuszao na twrcy celny dobr sw, okrele postaci, czy
te ich zachowa. Krtkie zdanie, czy tylko pojedyncze sowo musiao wystarczy do
przedstawienia bohatera. Nie wypowiedzian werbalnie tre nios ze sob same nazwy
postaci. Z niektrymi zwierztami czytelnik automatycznie kojarzy pewne cechy. Do
wymieni choby chytro i przebiego lisa, krwioercze zwyczaje wilka, czy naiwno i
bezbronno owcy.
Charakterystyki postaci s czsto jedno- czy dwuwyrazowe. Dobr przymiotnikw
zapewnia jednoznaczne odczytanie charakteru i zwyczajw bohatera. Std postaci zestawiane
s czsto na zasadzie kontrastu, s sobie przeciwstawione. Uproszczony rysunek
charakterologiczny postaci pozwala na odczytanie ich w technice czarno-biaej. Rezygnacja z
ptonw, pcieni jest tu koniecznoci narzucon przez zaoenia gatunku.
Gwne tematy i bohaterowie bajek Wrd 106 utworw wydanych w tomie Bajki i
przypowieci spotykamy liczn rzesz postaci. S tu zwierzta, przedmioty, ludzie.
Przeciwstawienie pewnych cech czy postaw, dobra i za, prawdy i faszu, elementu
pozytywnego i negatywnego, realizuje si tu poprzez odpowiedni dobr postaci. W.
Woznowski utosamia obydwa bieguny-racje z dwoma innymi (odpowiednio dopasowanymi)
instancjami.3 Ot jedna z postaci staje jak gdyby na stanowisku, czy te po stronie narratora
(a zarazem autora), za druga utosamiana jest z odbiorc, ktry powinien by w por
pouczony, bo sam moe le ocenia sytuacj, wycign niewaciwe wnioski, nie dostrzega
swoich wasnych saboci. Bohater-odbiorca bywa wic pouczany, ale take bywa karcony,
ganiony, a nawet omieszony. Czsto omiesza si sam poprzez wasn wypowied.
Te cele bajki i jej niewielkie rozmiary wymuszaj pewne uproszczenia, typizacj bohaterw.
Ow krain gupcw (termin Juliusza Kleinera 4) zasiedlaj postaci typowe i jednoznaczne.
W tej sytuacji nie byo kopotw z dosownym odczytaniem utworw.
Prawdziwe, zamierzone wtki tematyczne s w bajkach czsto ukryte za zason alegorii.
A l e g o r i a, nazywana niekiedy wielk metafor, odbiera wypowiedzi znaczenie
dosowne. W pewnym uproszczeniu rozumie si j jako upostaciowanie poj abstrakcyjnych
(np. sowa jest alegori mdroci, lis chytroci). Jest to jednak rozumienie zawone.
Alegoria pojmowana waciwie to figura stylistyczna, ktra pozwala dostrzec analogi

pomidzy postaciami a okrelonymi typami ludzkimi, midzy zdarzeniami opisanymi w

utworze a sytuacjami, w jakich czowiek moe si znale.5
Odczytujc bajki wedug takiego klucza, dostrzegamy ich bogat tematyk oscylujc
wok niepoprawnych stosunkw midzyludzkich, sprzecznoci midzy prawem moralnym a
naturalnym, aktualnych problemw narodowych spoecznych i politycznych.
Bliszemu ogldowi poddamy bajki opublikowane w podrczniku dla klas pierwszych szk
rednich.6
W tej grupie utworw mona wyrni Wstp do bajek, bajki zwierzce, teksty, w
ktrych wystpuj bohaterowie-ludzie. Dodatkowo przywoamy jeden przykad, gdzie
wystpuj postaci-przedmioty.

Wstp do bajek
Jest to szczeglny utwr w caym zbiorze. Zamieszczony po wierszu dedykacji Do
dzieci (raczej duych dzieci niedojrzaych dorosych) otwiera cay cykl Bajek i
przypowieci i przewrotnie wyjania czytelnikowi, czym jest bajka. Zanim do tego
wyjanienia dochodzi, narrator przedstawia osoby, ktre jako wyjtki potwierdzaj pewne
powszechnie uznane reguy. W kolejnych wersach (oprcz jednego) zaczynajcych si tak
samo (anafora) od sowa By poznajemy owych niezwykych bohaterw.
By mody ktry ycie wstrzemiliwe pdzi;
By stary, ktry nigdy nie aja, nie zrzdzi;
(...)
By na koniec poeta, co nigdy nie zmyla.
Okrelenia mody, stary, poeta nosz w sobie oczywiste sugestie interpretacyjne.
mody nie podlegajcy rygorom, prowadzcy hulaszczy tryb ycia, taki, ktry musi si
wyszumie,
stary zrzda, gderliwy nudziarz, rozgoryczony z powodu nieubaganego upyw czasu i
tsknoty za modoci,
poeta tworzcy nowe wiaty i wizje z wasnej wyobrani, a wic zmylajcy.
Wedug tego klucza narrator przywouje jeszcze osoby: bogacza, autora, celnika, szewca,
onierza, otra i ministra. Cay utwr zamyka dwuwiersz:
A c to jest za bajka? Wszystko to by moe!
Prawda, jednake ja to midzy bajki wo.
Czy po takim wyjanieniu mona prbowa oddziela bajk od prawdy? Czy to nie
prawda, czasem przykra, dotkliwa, a nawet okrutna, nie jest celem, ktry bajka ma osign.
Po co wreszcie, jeli nie po to, by obnay prawd, nazwa rzeczy po imieniu, pokaza to, co
ze i skrywane po co, jeli nie w tym celu, pisano bajki?
Szczur i kot, Ptaszki w klatce, Jagni i wilcy, Kruk i Iis
Bajki okrelone mianem zwierzce posuguj si postaciami ze wiata zwierzt. Jak ju
wspominalimy, ci bohaterowie w istocie uosabiaj pewne cechy ludzkie, wchodz ze sob w
relacje znane z ycia spoecznego. Upraszczajc s to postacie alegoryczne, kryjce w sobie
pewne ludzkie saboci, uomnoci czy te, niekiedy, cechy pozytywne.
Szczur i kot, Ptaszki w klatce, oraz Jagni i wilcy to utwory o podobnej formie
4-wersowe, oparte na antytezie (przeciwstawni bohaterowie przeciwstawne racje),
wykorzystujce elementy dialogu. Kruk i lis z podtytuem z Ezopa to tekst duszy
(16-wersowy), o nieregularnej budowie, opisowy, skaniajcy si wyranie w stron typu

narracyjnego.
Krtka bajka Szczur i kot przedstawia pyszaka szczura, tak dalece przekonanego o
swojej wartoci, e zupenie zatraci naturalne odruchy i nie zauway czyhajcego
niebezpieczestwa.
Mnie to kadz mwi z nieskrywan dum. Dym kadzide sta si przyczyn jego klski
zakrztusiwszy si pad ofiar kota. Szczur uosabia pych, hardo, wynioso,
megalomani, za kot zachowuje si zgodnie z wasn natur, ma niczym nie zmcone
poczucie rzeczywistoci. Klska szczura jest naturaln kolej rzeczy w tak nakrelonej
sytuacji. Utwr nie jest zakoczony moraem, sentencj. Wniosek narzuca si sam pycha i
wynioso musz by ukarane.
Szczegln wymow ma bajka Ptaszki w klatce. Tu przeciwstawienie dwu bohaterw,
modego i starego czyyka, prowadzi do konfrontacji dwu postaw wobec wolnoci. W kraju
pod zaborami wymowa polityczna utworu bya oczywista. Aluzja do aktualnej sytuacji kraju i
odmienne pogldy obu bohaterw skaniay do rozwaa o wolnoci i niewoli. Stary czyyk,
znajcy smak wolnoci, pacze za ni, nie potrafi zaakceptowa nowej rzeczywistoci, w
jakiej przyszo mu y. Czyyk mody, urodzony w klatce, docenia zalety tej sytuacji
wygody, poczucie bezpieczestwa (nie rozumie, e jest ono pozorne). Zdziwiony alem
starego czyyka, stara si go pociesza w taki wanie sposb. Wyrozumiae sowa
dowiadczonego starego ptaka wiadcz jednak o tym, e nie ma takich wartoci, ktre
osodziyby ycie w niewoli.
Ty w niej (klatce) zrodzon rzek stary przeto ci wybacz;
Jam by wolny, dzi w klatce i dlatego pacz.
Tu take nie ma dodatkowego podsumowania, puenty. Konfrontacja obu postaw mwi sama
za siebie i nie wymaga dopowiedze. Lapidarno bajki wzmacnia jej jednoznaczn wymow,
czytelnik nie ma wtpliwoci, ktra sytuacja jest naprawd dobra i korzystna. Nastrj tego
tekstu jest smutny i przytaczajcy, wydaje si, e nie ma wyjcia z tej trudnej, aosnej
opresji.
Jagni i wilcy to bohaterowie, nad ktrymi ciy fatalizm losu, za prawo naturalne
rzdzce ich wiatem rozbiene jest z moralnym, gwarantujcym choby tylko podstawowe
prawo do ycia. Jagni i wilcy to rwnie 4-wersowa bajka, ktrej mora zastpuje butna
odpowied wilkw: Smaczny, saby i w lesie!. To argument nie do odparcia, wystarczajcy,
by zje samotne, sabe jagni. Beznadziejna prba odwoywania si Jakim prawem? i
odpowied wilkw potguje tragizm tej sytuacji i aosne pooenie jagnicia. W lesie jedyne
prawo, to przysowiowe prawo dungli, wedug ktrego ma racj i zwycia silniejszy.
Jagniciu nie dano adnych szans i adne prawo nie wemie go w opiek.
Bajka Kruk i lis, odmienna w swojej budowie od wymienionych, skania do refleksji, a
zarazem pobudza do umiechu. asy na pochway kruk chce si popisa piewem i bez
zastanowienia otwiera dzib, z ktrego wypada smakowity ksek kawa sera. Prno
kruka zostaje ukarana. T puapk pochwa zastawi na niego chytry, podstpny i sprytny lis.
Kruk zosta przedstawiony jako naiwny, atwowierny, asy na mie sowa. Zachwyty lisa
sprawiaj, e utwr si wydua i czterokrotnie przekracza rozmiary omawianych tu bajek
zwierzcych. Podobnie jak poprzednie pozbawiony jest uoglnionego dopowiedzenia.
Filozof, Groch przy drodze, Dewotka, Malarze
Kolejna grupa utworw I. Krasickiego to bajki, w ktrych autor nie ucieka si do
prezentacji postaci alegorycznych. Ich bohaterowie to ludzie. Jednak przedstawione tu
stosunki midzy postaciami s tylko pretekstem do odczytania myli oglnych, podskrnych
znacze w tym sensie i te utwory moemy traktowa jak alegoryczne.

Bajka Filozot zgodnie z brzmieniem tytuu przedstawia tylko jednego bohatera. Nie
ma tu wic konfrontacji charakterw. Mona jednak mwi o przeciwstawieniu rnych
postaw tego samego czowieka w skrajnych sytuacjach yciowych. Filozof, lepo zapatrzony
w idee racjonalizmu, odrzuca Boga i lekceway witych. Wobec saboci, choroby,
nadchodzcej mierci zadufanie zmienia si w pokor i nastpuje nagy zwrot w pogldach
myliciela (Nie tylko w Pana Boga i w [upiory] wierzy). Bajka poddaje w wtpliwo
przesadny intelektualizm bezkrytyczne zaufanie do nauki rwnoczenie lekcewace wiar,
uczucia religijne, czy choby zdrowy rozsdek prostego czowieka szukajcego w wierze
sensu ycia. Krytyczna postawa autora ujawniona w tej bajce, z ironi i umieszkiem
traktujcej filozofa, jest konsekwencj pozycji spoecznej Krasickiego. Jako dostojnik
Kocioa czstokro publicznie krytykowa obyczaje duchownych czy zdewociaych
wieckich, jednake zawsze ponad wszystko stawia wiar i autorytet Boga.
Groch przy drodze jest bajk pokpiwajc z nadmiernej zapobiegliwoci, nawoujc do
zachowania umiaru i zdrowego rozsdku. Gospodarz posia groch za ytem, chcc go osoni
przed przechodzcymi drog asuchami. Ten pomys narazi go na podwjn strat Znalaz
i groch zjedzony, i stoczone yto. T bajk autor zakoczy sentencj:
Niech si miary trzymaj i starzy i modzi:
I ostrono zbyteczna czstokro zaszkodzi.
Utwr pisany regularnym 13-zgoskowcem skada si z omiu wersw o rymach
parzystych.
Kolejn bajk w tej grupie jest Dewotka regularna pod wzgldem wersyfikacyjnym
(13-zgoskowiec), ujta w sze wersw o rymach parzystych. Przedstawia sytuacj, ktr
oddaje take znane porzekado: Modli si pod figur, a diaba ma za skr. Narrator opisuje
zachowanie pani wobec sucej:
Mwic wanie te sowa: ... i odpu nam winy,
Jako my odpuszczamy, bia bez litoci.
Postpowanie pani jest tym bardziej zaskakujce i politowania godne, e miao miejsce
podczas modlitwy i wiadczy o rozbienoci sw i czynw. Puent stanowi westchnienie do
Boga wspomagane wykrzyknikiem:
Uchowaj, Panie Boe, takiej pobonoci!
Ukad wersyfikacyjny bajki Malarze jest analogiczny do wspomnianego wyej
(Dewotka). Nie ma tu jednak charakterystycznego dla bajki podsumowania, jest natomiast
wyjanienie. Ot bajka przedstawia dwch malarzy, ktrych ycie ukadao si odmiennie
Piotr dobry (malarz), a ubogi, Jan zy, a bogaty. Wyjanienie tego, pozornie
nieprawdopodobnego, stanu rzeczy zawiera ostatni wers: Piotr malowa podobne, Jan
pikniejsze twarze. Jest to zarazem policzek wymierzony w obudnikw, ktrzy
bezkrytycznie przyjmuj pochway i s skonni za mie sowo nagradza kamcw i oszustw.
Brya lodu i kryszta
Ten przegld bajek I. Krasickiego wyczerpuje wszystkie propozycje tekstw zamieszczone
w podrczniku dla klas pierwszych szk rednich. Pozostamy jednak jeszcze wrd bajek i
dla porwnania spjrzmy na utwr Brya lodu i kryszta, ktry prowadzi do konkluzji
poprzez prezentacj losw bohaterw-przedmiotw, Spodzona z kauy botnistej7 brya
lodu stara si ukry swoje niskie pochodzenie. Gniewna, zazdrosna, zarozumiaa lni krtko
w blasku soca i szybko staje si znowu botem. Drugi bohater kryszta suy tylko jako
element porwnania (by przeroczysty). Uwaga narratora skupia si na bryle lodu.
Przechodzi ona kolejne przeobraenia, ktre nie mog zmieni jej istoty. Jest tylko botem.
Std wniosek, e naiwne starania o zatarcie pochodzenia, zmian wasnego ja, nie mog

by uwieczone sukcesem. Zudzenie nadziej szczcia mija szybko i bezpowrotnie. Utwr

6-wersowy o regularnej budowie, ale posugujcy si innym typem postaci, jest w gruncie
rzeczy podobny do pozostaych. I ta, i inne bajki, ktre mona by tu uwzgldni (np. Wino i
woda, Potok i rzeka), rwnie maj charakter alegoryczny. Postaci wyposaone w ludzkie
cechy su autorowi do przedstawienia oglnych prawd yciowych i poucze.

Walory artystyczne bajek

Zwarta i krtka wypowied literacka, jak jest bajka, z zaoenia odchodzi od literackiego
rozmachu korzystajcego z rnorodnoci rodkw artystycznych i bogatej stylistyki. Walory
bajki to odpowiedni dobr postaci, ktre nios ze sob dodatkowy adunek semantyczny
(mwi same za siebie), ich zrczne zestawienie, czy raczej zderzenie ich szczeglnie
wyrazistych cech, uroda wersyfikacyjna tekstw, ich organizacja rytmiczna i niekiedy
bezporednie odczytanie alegorycznego sensu w postaci oglnej sentencji.
Te elementy kadorazowo su nadrzdnemu celowi bajka powinna skania czytelnikw
do zastanowienia si nad sob, nad swoim postpowaniem, powinna wskazywa waciw
drog, skania do przemylanych, odpowiedzialnych wyborw. Dydaktyzm tego gatunku nie
jest bynajmniej ukryty. Jednake natarczywo poucze mogaby czytelnika zrazi i
zniechci. Bajka uczy przez przykad, konfrontacj postaw, spord ktrych suszna
bezapelacyjnie wygrywa. Wiedza o czowieku i jego uomnociach zapisana w losach
bohaterw bajek jest w pewnym sensie uproszczona i podstawowa. Obserwacja ludzi uczy
jednak, e najczciej brak tej podstawowej wiadomoci spycha czowieka na manowce,
sytuuje go w gronie gupich, chepliwych, naiwnych, okrutnych itp.
Zrczne charakterystyki postaci, chocia krtkie i uproszczone, s uatwieniem w
odczytaniu wartoci postaci, jednoznacznie je okrelaj. Dziki nim odrnienie prawdy od
faszu, za od dobra, mdroci od gupoty jest natychmiastowe i nie wymaga od czytelnika
wysiku. Typizacja bohaterw opiera si wic na przejrzystym rysunku uzyskanym poprzez
uycie okrele o duym adunku semantycznym. Dotyczy to zarwno rzeczownikw nazw
postaci, jak i opisujcych je przymiotnikw. Kondensacja treci sprawia, e inne wyrazy take
s starannie dobierane.
Ekonomia wypowiedzi decyduje o tym, e bajka nie opiera si na wielkim bogactwie figur
stylistycznych, chocia oczywicie ich nie eliminuje i nie unika. Dominuj tu epitety,
porwnania, zdarzaj si anafory, antytezy, inwersje, przerzutnie. Skadnia podporzdkowana
jest najczciej rzdzcej bajk zasadzie kontrastu, sprzecznoci. Krasicki zestawia obok
siebie zdania, ktre s przeciwstawne. Ten zabieg jeszcze bardziej wzmacnia semantyczn
przejrzysto utworu.
Autor zachowuje swobod wersyfikacyjn, chocia generalnie trzyma si pewnych zasad.
Pisze przewanie trzynastozgoskowcem rymowanym parzycie, za rozmiary utworw
zale od podjtego zagadnienia, od tego, jak wiele miejsca potrzebuje na nakrelenie sytuacji
czy opis. Poniewa posuguje si rymami parzystymi, bajki s jakby skomponowane z
dwuwierszy. Ten sposb pisania sprawia, e utwory s zoone z parzystej iloci wersw.
Najczciej s to teksty cztero-, szecio- i omiowersowe. Formy dusze wystpuj rzadziej.
Skala ta siga jednak a do tekstu osiemnastowersowego. Taka budowa bajek pozwala
uzyska swoisty rytm podkrelajcy najistotniejsze elementy fabuy. Regularna struktura
bajek zostaje zakcona w pniejszych Bajkach nowych, mniej popularnych i z reguy nie
omawianych w ramach programu szkolnego.
Cel dydaktyczno-moralizatorski bajek narzuci pewn dwudzielno, jeli chodzi o postaci.
Zwykle s to dwaj bohaterowie reprezentujcy przeciwstawne racje. Mielimy okazj
przekona si o tym analizujc poszczeglne utwory. Zwrmy jednak uwag na sugerowany

przez W. Wonowskiego8 ukad: narrator odbiorca. Kada z tych instancji identyfikuje si z

jedn z postaci. Podzia jest nieprzypadkowy. Narrator, wyraziciel pogldu autora (w
odniesieniu do tekstw owieceniowych mona tak mwi bez ryzyka popenienia bdu)
identyfikuje si z postaci pozytywn, szlachetn, rozumn. Uczy, jak naley postpowa.
Odbiorca jest w tym ukadzie uczniem. Jest kim, kto nie ma do wiedzy i
samowiadomoci, eby waciwie rozstrzyga, wybiera to, co jedynie suszne. Niekiedy
nawet karcony i omieszany, odbiorca nie moe si obraa i odrzuca proponowane
wskazwki. Przecie to posta tak naprawd jest omieszona i skompromitowana, najczciej
ta, ktra nie jest czowiekiem. Alegoryczny charakter bajki z jednej strony agodzi ten
policzek wymierzony w odbiorc, z drugiej za uruchamia waciwe znaczenia i oywia w
odbiorze czytelniczym.
Bajka to miniatura literacka a zarazem traktat moralny i nauka w jednej formie. Gatunek ten
wymaga znajomoci warsztatu poetyckiego, za od czytelnika oczekuje umiejtnoci
przeprowadzania analogii i odszyfrowania ukrytych znacze. Nie jest to wielki wysiek bo
kompozycja i zestawienie postaci s nadzwyczaj przejrzyste.
Wrd innych gatunkw dydaktycznych bajka wyrnia si sw miniaturow postaci,
kondensacj treci, precyzj sformuowa i maksymaln ekonomi jzyka w maej formie
mieci ogromny adunek semantyczny.

Satyra prawd mwi

Drugim ulubionym gatunkiem dydaktycznym I. Krasickiego bya satyra. Jako nowy
gatunek satyra uksztatowaa si w staroytnym Rzymie (Horacy, Juvenalis), odya we
Francji i w Anglii, a take w Polsce w czasach rozkwitu klasycyzmu. Na rodzimym gruncie
gwnym jej twrc by Ignacy Krasicki. Utwory takie wychodziy take spod pira Adama
Naruszewicza.
S a t y r a ma na celu pitnowanie wad ludzkich, obyczajw, postaw, instytucji
spoecznych, ktre funkcjonuj sprzecznie z interesami tych, ktrym powinny suy.
Krytykuje i poucza najczciej poprzez omieszenie negatywnych cech i zjawisk. Polega ono
zwykle na wyjaskrawieniu cech ujemnych. Chodzi tu nie o zjawiska jednostkowe, ale typowe,
powszechne. Warto satyry tkwi w generalnej ocenie opisywanej rzeczywistoci. Czsto
opiera si na porwnaniu zych zjawisk wspczesnoci z pozytywn przeszoci. Na jej
usugach jest ironia, karykatura, komizm czy groteska. Wypracowane przez satyr sposoby
omieszania wykorzystyway te inne gatunki: fraszka, epigramat, utwory dusze (take
prozatorskie). Wrd jej wspczesnych odmian wymienia si: satyr spoeczn, polityczn,
obyczajow, osobist, literack (pastisz karykatura innego utworu). Trzy pierwsze odmiany
uprawia I. Krasicki. Z tradycji satyrycznej wyrosa szopka polityczna (nawizujca do szopki
ludowej), a take panegiryk (przesadna pochwaa np. jakiego polityka). Od XIX w. satyra
oznacza raczej pewne waciwoci utworu, ma charakter ponadgatunkowy. Satyra (gatunek
literacki) suy przede wszystkim celom dydaktycznym. Pokazujc pewne obrazki
obyczajowe i postawy (modna dama, pijak) i deformujc rzeczywisto (zazwyczaj
wyolbrzymiajc zjawiska negatywne), uczy poprzez przykad godny potpienia. Nie dotyka
swym ostrzem konkretnych osb, ale mwi o uomnociach ludzkich w ogle.

Twrczo satyryczna Ignacego Krasickiego

Ksi poetw napisa 22 satyry. Trzynacie z nich wyda anonimowo, w 1779 r. pt.

Satyry (cykl rozpoczyna utwr Do krla). Kolejne 9 utworw zawar wraz z innymi
dzieami w zbiorze pt. Wiersze XBW Ksicia Biskupa Warmiskiego. Wszystkie te utwory
zostay zebrane w jednym tomie wydanym w serii Biblioteka Narodowa (S. I nr 169) z
wstpem Jzefa Tomasza Pokrzywniaka. Podrcznik literatury dla klas pierwszych szk
rednich proponuje fragmenty utworw Do krla i wiat zepsuty oraz cay tekst krtszej
satyry Pijastwo. Przede wszystkim tym utworom powicimy uwag.
Krytyka ludzkich saboci i zjawisk jest tu bezimienna. Tej zasady Krasicki przestrzega we
wszystkich tekstach. Jednoznacznie zaadresowana satyra Do krla jest odmienna od
pozostaych take i w tym sensie, e pozornie nazywa swojego adresata. W istocie rzeczy
jest skierowana do innego odbiorcy. Naczelny warunek nikogo wprost nie obrazi, a wielu
skoni do refleksji i odmieni ich postpowanie, rzdzi kadym utworem tego gatunku.
Do krla
Pierwszy cykl satyr otwiera utwr Do krla. Chodzi, oczywicie, o panujcego w tym
czasie krla Stanisawa Augusta, ktrego pochodzenie (by synem kasztelana krakowskiego,
Stanisawa Poniatowskiego) nie zadowalao niektrych podwadnych, zwaszcza tych na
wysokich urzdach, ktrzy bardziej hodowali tradycji ni zdrowemu rozsdkowi.
Utwr jest przewrotnie skomponowanym tekstem, ktry w rzeczywistoci chwali dobro i
szlachetno krla, jego rozmiowanie w ksigach, szerokie horyzonty myli, szacunek do
podwadnych. Oczywiste i bezdyskusyjne zalety s tu podane w formie zarzutw. Polacy nie
doceniaj wielkoci umysu i serca swojego krla, woleliby na tronie kogo o groniejszym
obliczu, bezwzgldnego w sprawowaniu wadzy. Przewrotny pomys, na jakim zasadza si
satyra Do krla, uderza w tych, ktrzy maj wypaczony obraz wadcy, oczekuj kogo, kto
nie tylko nie bdzie dba o narodowe interesy, ale wrcz bdzie im szkodzi. Ci wszyscy,
ktrzy tak powszechnie atakuj Stanisawa Augusta, s waciwymi adresatami tej satyry.
Przytoczmy zatem zarzuty kierowane do krla:
Jeste krlem, a czemu nie krlewskim synem?9
Zawdy to byo lepiej, kiedy cudzy rzdzi
(...)
le to wic, e jest Polak, le, e nie przychodzie.
(...) mody jeszcze,
Piknie to, gdy na tronie sdziwo si mieci.
Podjt rwnoczenie prb usprawiedliwienia tego stanu rzeczy podbijaj nastpne
przytyki:
Nie bye, prawda, winien, temu, e niestary;
Modo, czerstwo i rzeko pikne to przywary,
Przecie s przywarami. (...)
Autor bardziej rozbudowuje opis czwartej przywary:
O sposobie rzdzenia niedobre masz zdanie.
Krl nie czowiek. To prawda, a ty nie wiesz o tym;
Wszystko ci si co marzy o tym wieku zotym.
Nie wierz bajkom! Bd takim, jaby byli drudzy.
Po co tobie przyjaci? Niech ci wielbi sudzy
Chcesz, aby ci kochali? Niech si raczej boj.
Ce zyska dobroci, agodnoci twoj?
Zdzieraj, a bdziesz monym, gnb, a bdziesz wielkim;
Tak si wsawisz, a przeciw nawanociom wszelkim
Trwale si ubezpieczysz. (...)

Kolejne dobre rady dotycz stosunku krla do nauki, do zdobyczy epoki:

Ksigi lubisz i w ludziach si kochasz uczonych,
I to le. Porzu mdrkw zabaamuconych.
aden si nard ksig w moc nie przysposobi:
Mdry przedysputowa, ale gupi pobi.
Utwr zaczyna si od zarzutw, wytykania przywar, a koczy radami, wskazwkami,
wedug ktrych monarcha powinien postpowa. Ich przestrzeganie podpowiadaj satyry
zamknie usta niewdzicznikom, ktrzy krytykuj krlewskie decyzje i neguj wybr
Stanisawa Augusta na polski tron. Gwna wskazwka brzmi:
Dobro serca monarchom wcale nie przystoi,
(...)
Nie trzeba, moci krlu, mie agodne serce:
(...)
e dobry, gorszysz wszystkich, jak o tobie sysz,
I ja si z ciebie gorsz i satyry pisz.
Bd zym, a zaraz kadc twe cnoty na szal,
Za to, e si poprawi, i ja ci pochwal.
Tymi sowy koczy si utwr Do krla. Przewrotne nawoywanie do poprawy w zym
kierunku jest w peni czytelne i jednoznaczne. Krytykowanie i lekcewaenie krla polskiego
za jego polskie pochodzenie, ch powoania obcego kandydata, choby wyej urodzonego,
to ewidentne nieporozumienie. Pokazanie wad krla, tzn. przedstawienie jego zalet,
powinno by dla czytelnika epoki owiecenia bodcem do refleksji nad jego stosunkiem do
krla. Bezmylne krytykanctwo nie suy pomylnoci ojczyzny, zwaszcza jeli dotyczy
pierwszej w kraju osoby.
Pozorny atak na krla, a w istocie policzek wymierzony jego przeciwnikom, jest wyrazem
postawy I. Krasickiego wobec spraw narodowych. Aktywny publicysta i ordownik reform,
bliski wsppracownik Stanisawa Augusta, mia dobr perspektyw do oceny krlewskiego
majestatu. Wysoka pozycja spoeczna Krasickiego pozwalaaby mu nawet na to, by zwrci
krlowi uwag na le prowadzone sprawy pastwa. Takich elementw utwr Do krla nie
zawiera.
Z tego tekstu pochodzi synny dwuwiersz, wyjaniajcy cel gatunku:
Satyra prawd mwi, wzgldw si wyrzeka.
Wielbi urzd, czci krla, lecz sdzi czowieka.
Wanie czowiek, kady, kto odnajdzie siebie w charakterystyce bohatera satyry, jest
poddawany krytyce i osdowi. Nie urzd ale czowiek, ktremu przyszo dany urzd
sprawowa.
Tytu utworu i jego wymowa pozwalaj zakwalifikowa go do politycznej odmiany satyr.
Jest ona najszerzej reprezentowana wrd wspczesnych nam przykadw tego gatunku.
Rozwina si dziki spostrzegawczoci i krytycznemu nastawieniu do polskiej
rzeczywistoci politycznej twrcw kabaretw dziaajcych od schyku lat siedemdziesitych.
wiat zepsuty
Satyra wiat zepsuty jest wyrazem oburzenia autora z powodu degradacji uwiconego
tradycj systemu wartoci. Odejcie od zasad moralnych wyznawanych przez odchodzce
pokolenie (Dzieci ze, psujem ojcw podciwych robot) nie wry niczego dobrego.
Charakterystyczna dla wielu tekstw satyrycznych opozycja: dawna, wietlana przeszo
zepsuta, za teraniejszo w tym utworze jest wielokrotnie werbalizowana i podkrelana.
Mode pokolenie odstpuje od podstawowych regu ycia w spoeczestwie. W kadej

dziedzinie aktywnoci ludzkiej spotyka si bdy, naduycia, a nawet zbrodnie. Znany naszej
epoce refren starszych: dawniej nie do pomylenia, czy za moich czasw... , nie jest jak
widzimy nowy. Konflikt pokole niewtpliwie odcisn lad na tym utworze. Taka
interpretacja byaby jednak zbytnim uproszczeniem.
Krasicki spoglda na wspczesny mu zepsuty wiat oczyma czowieka przewidujcego.
Prorokuje upadek spoeczestwa, ktre ulego demoralizacji. Przywouje znany z historii
powszechnej przykad Rzymu.
Jakie przejawy zepsucia autor wytyka i potpia? Wymienienie ich wszystkich rwnaoby si
z koniecznoci przytoczenia caego tekstu. Utwr jest bowiem wypeniony przykadami
zego postpowania i wad Polakw. Godne potpienia s wszechobecne matactwa i
garstwa, zuchwao, nierzd, rozpusta, wystpki szkaradne, lubieno bezbono,
bezwzgldne denie do zysku, niezgoda w rodzinie i w stosunkach midzy przyjacimi.
Pord refleksji o zepsuciu obyczajw znajdujemy uwagi wypywajce z troski o byt
narodowy:
Ten nas nierzd, o bracia, pokona i zgubi,
Ten nas cudzym w up odda, z nas si le zaczo:
Dzie jeden nieszczliwy zniszczy wiekw dzieo.
Wewntrzne rozbicie, skcenie, brak zgody narodowej to wynik upadku moralnego
Polakw. Taki nard nie mg uchroni si od klski zaborw. Satyr koczy znamienny
czterowiersz:
Grozi burza, grzmi niebo; okrt nie zatonie,
Majtki, zgodne z eglarzem, gdy stan w obronie,
A cho bezpieczniej okrt opuci i pyn,
Podciwiej by w okrcie, ocali lub zgin.
Powodzenie i bezpieczestwo okrtu-ojczyzny zaley od morale jego zaogi. Wczeniej
pojawia si zowrbna przestroga:
(...) Zdrone obyczaje,
Krnbrno, nierzd, rozpusta, zbytki gubi kraje.
Satyra wiat zepsuty ma, co prawda, wiele do powiedzenia o sferze obyczajowej, ale jej
caociowa wymowa skania raczej do uznania jej za satyr spoeczn. Jej wydwik,
podkrelony zmetaforyzowanym zakoczeniem, wspomagaj czste pytania retoryczne
(Gdziee, cnoto? gdzie, prawdo? gdziecie si podziay?, Gdzieecie, o matrony, wite
i przykadne? / Gdzieecie, ludzie prawi; przystojna (przyzwoita) modziey?). Jest to utwr
powany, gorzki i tragiczny w swojej wymowie. Dramatyczne pytania o godnych,
prawdziwych Polakw to zarazem stwierdzenie ich braku. W. Wonowski nazwa ten tekst
sarkastycznym kazaniem.10 Wydaje si, e to zbyt jednostronna etykieta.
Ton wiata zepsutego ulega zagodzeniu w satyrze Zo ukryta i jawna bazujcej na
przykadach bohaterach uosabiajcych wady i ze obyczaje; wspomaganej humorem.
Podsumowanie tego tekstu jest jakby konsekwencj poprzedniego.
Padnie taka budowla, gdzie grunt nie jest stay,
Chcemy nasz stan, stan kraju, ustanowi trway,
Odmiemy obyczaje, a jwszy si pracy,
Niech bd dobrzy, bd szczliwi Polacy.
Tu take ujawnia si widzenie saboci ludzkiego charakteru w kontekcie spraw
spoecznych i narodowych. wiat zepsuty rozpoczyna si odautorskim wytumaczeniem z
faktu napisania takiego utworu. Wstp zamyka stwierdzenie:
Niech si miota zo na ci i chytro bezczelna
Ty mw prawd, mw miao, satyro rzetelna.
Taki oglny wstp znajdujemy w trzech utworach Krasickiego zaczynajcym i koczcym
pierwszy cykl satyr (Do krla, Palinodia11) i w wiecie zepsutym.

Pijastwo
Tytu jest wizytwk caego utworu. Jest to fabularyzowana satyra potpiajca naduywanie
alkoholu. W warstwie literackiej jest ona podobna do powszechnie znanej ony modnej.
Obyczajowy charakter obu tekstw zasadza si na rysunku postaci pokazanych w
okolicznociach wyostrzajcych ich rysy. Opowie o losach i cechach bohaterw realizuje
si poprzez relacje postaci w przypadku ony modnej opowiada o niej nieszczsny m,
w przypadku Pijastwa sama ofiara naogu. Obydwa utwory opieraj si na dialogu.
Opowie pijaka tworzy jego mieszny i aosny portret. Liczne okazje do wypitki nie
pozwalaj mu odpocz. Przedstawia si jako zmczony i chory, a rwnoczenie jako dzielny
bojownik o suche dna butelek.
Tradycyjna polska gocinno wyklucza rezygnacj z alkoholu. Pijastwo zyskuje tu rang
przywary narodowej. aosny widok pijaka prowokuje umoralniajc tyrad jego rozmwcy.
Roztoczenie licznych urokw trzewoci, zwaszcza zdrowie czerstwe nie jest bynajmniej w
stanie skoni alkoholika do wstrzemiliwoci. Porwnanie czowieka trunkowego z
nierozumnym zwierzciem wypada zdecydowanie na korzy tego drugiego. Niepodwaalne
argumenty w obronie trzewoci trafiaj w pustk pijanica" odchodzi z postanowieniem
Napij si wdki'.
Klska ordownika trzewoci nie jest rwnoznaczna z przekreleniem literackiego
przesania satyry. Ostatnie sowa pijaka bardziej wyjaskrawiaj zgubne skutki naogu, z
ktrego tak trudno si wyrwa.
Wizerunki satyryczne pijaka, modnej damy, filuta (Szczliwo filutw) to pene
szczegw portrety. Wrd satyr I. Krasickiego moglibymy odnale ich wicej.
Charakterystyka pijaka ma wspczenie szczeglnie mocn wymow. Statystyki spoycia
alkoholu bij na alarm, a codzienne obserwacje je potwierdzaj. Ponadczasowa wymowa
tekstu stawia go w szeregu utworw, ktre warto pozna.

O satyrach oglnie
Satyra jest gatunkiem dydaktycznym, znacznie duszym od bajki, bardziej refleksyjnym.
Potpienie wad, omieszenie gupoty ludzkiej, wytykanie saboci to jej gwne zadania.
Uczy poprzez przykad negatywny na cudzych bdach. Te zaoenia gatunku wzbogaciy
literatur polsk o interesujce portrety literackie namalowane ze znawstwem szczegw i
w wikszoci z dowcipem. S one zwykle tworzone z przesad i dlatego tak zabawne i
jednoznaczne, zmierzajce w kierunku karykatury. W krgu tematycznym satyr Krasickiego
znalazo si wiele zagadnie. Niektre z nich mona odczyta z tytuw: Marnotrastwo,
ycie dworskie, Gracz, Mdrek.
Satyryczne utwory Krasickiego pisane s regularnym 13-zgoskowcem rymowanym
parzycie. Niekiedy wyposaone s we wstp oglnej natury, wyjaniajcy powody, dla
ktrych autor podj twrczy wysiek. Zdarza si e zakoczone s oglnym
podsumowaniem. Wiele jest wrd nich epitetw, porwna, pyta retorycznych. Autor
posuguje si ironi, dowcipem. Satyry me nazywaj bohaterw po imieniu, ale
bezpardonowo i wprost okrelaj haniebne przywary, zjawiska, cechy. Krytyka negatywnych
zjawisk jest celem pierwszorzdnym, czasem autor daje te dobre rady. Dydaktyzm satyr
jest realizowany metod rzucania plam-wad na biae ptno szlacheckiego kodeksu moralnego
i zwyczajnego poczucia tego, co mona, co wypada. Apelowanie do rozsdku odbiorcy nie
jest nachalne, ani zniechcajce.
Krasicki jest take autorem wierszy-listw,12 ktre maj wiele wsplnego z jego satyrami.
Odnosi si to zarwno do krgu poruszanych zagadnie, jak i do sposobu ich ujmowania.

Poemat heroikomiczny
Pord dydaktycznych gatunkw literackich uprawianych przez I. Krasickiego
najciekawsz form posuguje si poemat heroikomiczny. Najstarszy utwr tego gatunku
powsta w Grecji, w V w. p.n.e., pt. Batrachomyomachia (przedstawia walki ab z
myszami), ktry mia na celu parodi Iliady Homera. Gatunek ody na nowo w dobie
klasycyzmu (Boileau. Pulpit, Wolter. Dziewica orleaska, w Anglii Pukiel porwany
Pope'a). W literaturze polskiej poematy heroikomiczne pisa Ignacy Krasicki
(Monachomachia, Antymonachomachia, Myszeida), Tomasz Kajetan Wgierski
(Organy), Jakub Jasiski (Sprzeczki"), Micha Hieronim Juszyski (Asketemoria).
P o e m a t h e r o i k o m i c z n y polega na parodiowaniu eposu. Zestawia pewne cechy
wzorca (tematyk, rodki artystyczne, elementy wiata przedstawionego) z niestosownym
kontekstem. Opisane podniosym stylem w eposie walki i pojedynki, w poemacie
heroikomicznym zamieniaj si w burdy i bijatyki. Postaci odbiegaj rang od heroicznych
bohaterw eposu. Sposb prowadzenia narracji jest naladownictwem epopei, posuguje si
podobnymi rodkami stylistycznymi, ma charakter patetyczny. Kontrastowe zestawienie
bahego tematu z wyszukanymi rodkami wyrazu daje w efekcie utwr pobudzajcy do
miechu, peen komicznych postaci i zdarze.

Monachomachia
Najsynniejszy polski poemat heroikomiczny powsta w czasach szczeglnego rozprenia
obyczajw, a rwnoczenie ogromnego rozrostu zgromadze zakonnych. rda historyczne i
literackie z tego okresu wspominaj o licznych odstpstwach od reguy, prniaczym i
zbytkownym yciu zakonnikw. Powstanie Monachomachii, czyli Wojny mnichw,
poprzedzia publikacja Organw T. K. Wgierskiego, poematu penego drwin z
duchowiestwa i nauki Kocioa, Autor dedykowa go I. Krasickiemu. Krasicki jako biskup
warmiski wiele wiedzia o yciu w klasztorach i mona sdzi Monachomachia bya
wynikiem znajomoci rzeczy i braku zgody na takie obyczaje. Utwr powsta
prawdopodobnie w Berlinie, podczas pobytu autora na dworze krla Prus, Fryderyka II.
Tekst przedstawia wojn mnichw zaarty konflikt zbrojny (z uyciem przedmiotw
codziennego uytku) pomidzy dwoma klasztorami: dominikanw i karmelitw. Akcja
utworu toczy si w nieznanym z nazwy miecie (a wic wszdzie), gdzie
Byo trzy karczmy, bram cztery uomki,
Klasztorw dziewi i gdzieniegdzie domki.13
Zakonnicy stanowili wic duy procent mieszkacw miasta. Spokojny, leniwie pyncy
ywot braci zakcia Jdza Niezgody, ktra szybko poderwaa do walki witych
prniakw. Sodki raj mnichw polegajcy na dugim wysypianiu si, obarstwie i
opilstwie zosta zakcony na dobre. Pokrzepiwszy si gorzak, gotuj si do pertraktacji z
przeciwnikiem i do walki.
Charakterystycznym rysem zakonnikw o dziwacznych imionach jest zupene lekcewaenie
klasztornych obowizkw. Lenistwo mnichw przybiera wprost niewyobraalne rozmiary
nie wiedz nawet, gdzie w klasztorze znajduje si biblioteka, o ktrej kiedy jeden z nich
sysza. Nie jest im ona potrzebna jako skarbnica wiedzy, ale jako arsena. Dysputa u
dominikanw przeradza si w bijatyk. Rycerze w habitach zapamitale walcz przy
pomocy sandaw, kropide, ksiek, kufli...
Lec sanday i trepki i pasy,
Wrzawa powszechna przeraa i guszy.

Na marginesie relacji z pola bitwy pojawia si dygresja dotyczca ojca Hijacynta,

zabawiajcego si z dewotk w niedwuznaczny sposb. Zgiek i haas usta dopiero, kiedy
zakonnicy ujrzeli ogromny puchar peen wina. Pene uroczystej celebry wniesienie pucharu
stylizowane na wnoszenie Najwitszego Sakramentu powstrzymao zaarty bj. Konflikt
zacz si bez wyranej przyczyny i skoczy si tak samo nagle i nieoczekiwanie.
Tekst Monachomachii w niewyjaniony sposb dosta si w rce wydawcy i zosta
opublikowany w 1778 r. bez podania nazwiska autora. Krasicki prbowa przeciwdziaa
publikacji, ale bezskutecznie. Jak mona byo przypuszcza, wybuch skandal. Szybko
zidentyfikowano wprawne piro, spod ktrego wysza Wojna mnichw. Mimo e poemat
nie by skierowany przeciwko konkretnym osobom czy klasztorom wywoa obraz
rodowisk zakonnych i oburzenie wieckich. Poniewa ukaza si w czasie licznych
antyklerykalnych wystpie, pomwiono autora o sprzyjanie takim postawom. Wydarzenie
byo tym bardziej bulwersujce, e autorem by biskup.
Intencje Krasickiego odbiegay od tych, o ktre go posdzono. wiadczy o tym
dobroduszny umiech, ktry okrasza 6 pieni Monachomachii, jej oglny wydwik nikogo
wprost nie dosigajcy. Jak mona przypuszcza, autorowi chodzio o omieszenie i
potpienie stylu ycia niektrych zgromadze zakonnych, o zwrcenie uwagi na waciwe
powoanie duchownych. Dowcipne scenki z ycia klasztoru ironiczna ocena umysowego
poziomu braci (poszukiwanie biblioteki dysputa), szczegowy plastyczny opis bitewnych
zmaga, suto okraszone komicznymi charakterystykami i opisami miay suy przede
wszystkim dobrej, wesoej zabawie i nauce. Opis stylu ycia zakonnikw (niski poziom
kulturalny, ciemnota, lenistwo, prniactwo, odstpstwo od praktyk religijnych, obarstwo,
pijastwo, skonno do flirtu, brak zgody) wiadczy o tym, e pod wygodnym szyldem
suenia Bogu pasoytuj na spoeczestwie. Nie podejmujc adnej pracy, staczaj si na
dno nierbstwa i gupoty. Cele, do ktrych powoano zakony ebracze, poszy w niepami.
Mnisi yj dniem dzisiejszym, dbajc tylko o suto zaopatrzone w jado i alkohol piwnice.
Najcisze przewinienia i habice praktyki autor opisuje w zabawnej, lekkiej formie.
Krytyk obyczajw zakonnych wspiera drwin i ironi. Mimo zastrzeenia Prawdziwa cnota
krytyk si nie boi, tekst wywoa jednak burz protestw. Dowodz one, e z prawdziw
cnot XVI-wieczni zakonnicy nie mieli wiele wsplnego.
Poemat zaczyna si inwokacj. Jej pierwszy wers brzmi: Nie wszystko zoto, co si wieci z
gry. Utwr przedstawia bra zakonn nazwan wielebnym gupstwem, witymi
prniakami, ktra, ulegajc przemonej, alegoryzowanej Jdzy Niezgody, podejmuje dzikie
walki nie prowadzone bynajmniej zgodnie z etosem rycerskim. Zaskakujco i komicznie
brzmi imiona wielebnych mnichw, np. Hermenegildus od Siedmiu Boleci, Elijasz od
witej Barbary. Komicznie przedstawiaj si te scenki uczt zakrapianych alkoholem,
szybkiej reakcji na wezwanie na obiad, bjki z uyciem butw i kufli. Ogromnym adunkiem
drwiny obciony jest kocowy obraz zgody wobec pucharu wina traktowanego jak
najwysza wito. Komizmem tchnie dyskusja, czy nie wyzwa przeciwnikw na pijacki
pojedynek, zamknita argumentem Pijem my niele, ale lepiej oni.
Pie trzecia zawiera swoiste intermedium parafraz znanego, podniosego hymnu
I. Krasickiego wita mioci kochanej ojczyzny.
Wdziczna mioci kochanej szklenice!
Czuj ci kady i saby, i zdrowy;
dla ciebie mie s ciemne piwnice,
Dla ciebie znona duszno i bl gowy,
Sodzisz frasunki, umierzasz tsknice,
W tobie pociecha, w tobie zysk gotowy.
Byle ci mona znale, byle kupi,
Nie al skosztowa, nie al si i upi.

Takich oglnych odniesie i komentarzy Monachomachia zawiera wicej. Pie pita

zaczyna si fragmentem wyjaniajcym cel krytyki podjtej w utworze:
I miech niekiedy moe by nauk,
Kiedy si z przywar, nie z osb natrzsa,
I art, dowcipn przyprawiony sztuk,
Zbawienny, kiedy szczypie, a nie ksa;
I krytyk zda si, kiedy nie z przynuk,
Bez ci aje, przystojnie si dsa.
Szanujmy mdrych, przykadnych, chwalebnych,
miejmy si z gupich, cho i przewielebnych.
Krasicki postpuje zgodnie ze sformuowan tu zasad taktownego nauczania. Nikogo nie
oskara ani nie potpia. Krytykuje swoim zwyczajem negatywne zjawiska i cechy, ale
robi to z ironi i miechem. Jako doskonay obserwator, Krasicki z ogromn wpraw
odrnia prawd od faszu, pozoru, obudy. Zakonnicy tworzcy na zewntrz swj wizerunek
pobonych, pokornych mnichw, s w istocie penymi obudy pasoytami erujcymi na
ludzkiej naiwnoci.
Utwr skada si z 6 pieni podzielonych na oktawy pisane regularnym wierszem
11-zgoskowym, ze zmiennym rozkadem rymw (raz o ukadzie abab, innym razem
grupowanych parzycie aabb, biorc pod uwag caostki 4-wersowe). W ramach kadej
oktawy niekiedy wystpuj rymy tylko nieparzyste, niekiedy wycznie parzyste, a bywa, e
s one w dowolny sposb czone.
Ogromne bogactwo rodkw stylistycznych (porwnania, epitety, anafory, pytania
retoryczne, sentencje, przerzutnie...) i zabiegw literackich (parodia, ironia, rne rodzaje
komizmu...) sprawio, e natychmiast zidentyfikowano anonimowego autora
Monachomachii. Krasicki postanowi nie sta na uboczu wrzawy wywoanej publikacj
utworu i napisa nowy poemat heroikomiczny, ktry mia odwoa postawione zakonnikom
zarzuty.

Antymonachomachia
Po dwu latach od publikacji Monachomachii ukazaa si anonimowo
Antymonachomachia. Krasicki tym razem specjalnie nie ukrywa, e jest autorem tego
dziea. Dokona tu pewnego chytrego zabiegu. Pod pozorem pochway stylu ycia zakonnego
potwierdzi opinie i zarzuty zawarte w Monachomachii. Rzekome odwoanie oskare stao
si w rzeczywistoci ich podkreleniem.
Antymonachomachia zostaa napisana z zachowaniem zasad kompozycyjnych Wojny
mnichw rwnie zawiera 6 pieni podzielonych na oktawy i posuguje si
11-zgoskowcem.
Przesadne pochway i zachwyty nad cnotliwym yciem zakonnikw brzmiay podejrzanie i
niewiarygodnie, zwaszcza, e tytu gosi nawizanie do Monachomachii.
Klasztor by cnoty zawoany wzorem,
Klasztor obfity w dziea heroiczne,
Klasztor od wiekw wsawiony wyborem,
Budowa wszystkie miejsca okoliczne.
Dzielny przykadzie, ach kt ci wychwali!
Ty tarcz twoich, co ciebie dawali.
wite wizienia mio cnoty wzniosa,
Niewinno twierdz otoczya wieczn
(...)

Mio rkojmia cnoty i zaoga,

Sodzia prace dla blinich i Boga.
Ten stan rzeczy zostaje zakcony przez Jdz Niezgody, ktra podrzuca mnichom tekst
Monachomachii. Sytuacja zmienia si gwatownie i przypomina t z Wojny mnichw.
Oskarenia ciskane na autora maj ogromn si i najrniejsze barwy. Poznajemy tu
zakonnikw jako fanatycznych, rozsierdzonych, dotknitych do ywego liter
Monachomachii.

Uniwersalny charakter utworw Krasickiego

Bajki i satyra ona modna od lat s przedmiotem rozwaa w szkoach podstawowych.
Ten krg utworw poszerza si w szkole redniej. Wydawnictwa polskie stale drukuj teksty
Ksicia Biskupa i zawsze znajduj one nabywcw. W czym tkwi zainteresowanie
wspczesnych twrczoci powsta przed dwustu laty?
Najprostsza odpowied wskazywaaby na ponadczasow wymow tych tekstw. I to jest z
pewnoci pierwsza przyczyna popularnoci dzie Krasickiego. Zagadnienia poruszone w
bajkach i satyrach, postawy i wady poddawane krytyce, s take znakiem naszych czasw.
Marnotrawstwo, pijastwo, bezkrytyczne uleganie modzie, zbytkowne ycie, nieprzemylane
krytykanctwo polityczne i inne zjawiska spoeczne przedstawione w utworach Ksicia poetw
mona zaobserwowa wspczenie. Przygany i wskazwki miayby wic adresatw.
Drugim, rwnie wanym, argumentem jest literacka warto utworw Krasickiego.
Ogromna paleta rodkw stylistycznych, wielkie moliwoci warsztatu poetyckiego to
zachta dla czytelnika podejmujcego lektur tych tekstw.
Krasicki cieszy si take duym zainteresowaniem historykw literatury. Jako autor
utworw dydaktycznych nie nuy i nie denerwuje, ale bawi i uczy z prawdziw pasj
literack.

Przypisy
1. ywot Ezopa... z przypowieciami jego. 1522.
2. W. Wonowski: Struktura Bajek i przypowieci Ignacego Krasickiego, w: Literatura
polska w szkole redniej, pod red. Stanisawa Grzeszczuka, Warszawa 1990.
3. Tame, s. 118-123.
4. Cyt. za: Literatura polska. Przewodnik encyklopedyczny, T. l, s. 43.
5. Definicje terminw literackich oparto na nastpujcych rdach: M. Gowiski, T.
Kostkiewiczowa, A. Okopie-Sawiska, J. Sawiski: Sownik terminw literackich,
Wrocaw 1988; A. Kulawik: Poetyka, Warszawa 1990; S. Jaworski: Sownik szkolny.
Terminy literackie, Warszawa 1991.
6. M. Adamczyk, B. Chrzstowska, J. T. Pokrzywniak: Staroytno owiecenie. Podrcznik
literatury dla klasy pierwszej szkoy redniej, Warszawa 1994.
7. I. Krasicki: Pisma wybrane, T. 1 pod red. T. Mikulskiego, Warszawa 1954. Bajka nosi
numer 16.
8. W. Wonowski, dz. cyt. s. 118-123.
9. I. Krasicki: Satyry i Listy, BN S. I nr 169, Wrocaw 1988. Z tego wydania pochodz
wszystkie cytowane fragmenty satyr.
10. Literatura polska. Przewodnik encyklopedyczny, dz. cyt. Haso: Satyry, oprac. W.
Wonowski.

11. Palinodia to (podobnie jak Do krla) utwr przewrotnie skomponowany.

Na co pisa satyry? Cho si ze zbyt wznioso,
Przestamy. wiat poprawia zuchwae rzemioso.
Na ze szczero wychodzi, prawda w oczy kole,
Wic ju aja przestan, a pochlebia wol.
Ta zapowied jest zwodniczym chwytem. Satyra suy przecie innym celom i zgodnie z nimi
toczy si dalej.
12. I. Krasicki: Satyry i Listy, dz. cyt.
13. Cytowane fragmenty obu poematw heroikomicznych pochodz z: I. Krasicki:
Monachomachia. Antymonachomachia, Warszawa 1988.

Spis treci
Bajki, satyry i Monachomachia I. Krasickiego
Ignacy Krasicki czowiek epoki owiecenia
Ksi poetw
Epoka wzlotw i upadkw
Bajka miniaturowy traktat moralny
Mao sw a wiele treci
Gwne tematy i bohaterowie bajek

Wstp do bajek
Szczur i kot, Ptaszki w klatce, Jagni i wilcy, Kruk i lis
Filozof, Groch przy drodze, Dewotka, Malarze
Brya lodu i kryszta
Walory satyryczne bajek
Satyra prawd mwi...
twrczo satyryczna Ignacego Krasickiego
Do krla
wiat zepsuty
Pijastwo
O satyrach oglnie
Poemat heroikomiczny
Monachomachia
Antymonachomachia
Uniwersalny charakter utworw Krasickiego
Przypisy