Dokum PDF

Ahmet ARAN Dkm Teknolojisi
___________________________________________________________________________
NDEK LER
1 G R
1.1. DKM TEKN
1.2 TAR HE
1.3 TRK YEDE DKM SANAY
2. ER TME, DKME ve KATILA MANIN ESASLARI
2.1
2.2
2.3
2.4
2.5
ER TME
GAZ ZNRL VE GAZ G DERME
KALIBIN DOLDURULMASI VE YOLLUK S STEM
AKICILIK
KATILA MA
2.5.1 Saf Metallerde Kat,la-ma
2.5.2 Ala-,mlarda Kat,la-ma
2.5.3 Kat,la-ma S,ras,nda Olu-an Hac,m Azalmalar,
2.5.4 Kal,p inde Kat,la-man,n Ynlendirilmesi
3. KUM KALIBA DKM

3.1 G R
3.2 MODELLER
3.2.1 Model Trleri
3.2.2 Model Tasar,m,
3.2.3 Model Malzemeleri
3.3 MAALAR
3.4 KUM ESASLI KALIP TRLER
3.4.1 Ya- Kum Kal,plar
3.4.2 Kuru Kum Kal,plar
3.4.3 Toprak (Bal,k) Kal,plar
3.4.4 ukur Kal,plar
3.4.5 Karbondioksit Yntemi
3.4.6 Kabuk Kal,plar
3.4.7 Havada Sertle-en Kal,plar
3.4.8 imento BaBlay,c,l, Kal,plar
3.4.9 Vakumlu Kal,plama Yntemi
3.4.10 Dolu Kal,ba Dkm
3.5 KUM ESASLI KALIP MALZEMELER
3.5.1 Kum zellikleri
3.5.2 BaBlay,c, ve DiBer Katk,lar
3.5.3 Kum Esasl, Kal,p Malzemelerinin zellikleri
3.5.4 Kum Yenileme ve Ta-,ma
3.5.5 Yzey Kaplamalar,
3.6 KUM KALIPLAMA MAK NALARI

___________________________________________________________________________
4. D
ER DKM YNTEMLER
4.1 HARCANAN KALIP KULLANILAN YNTEMLER
4.1.1 Hassas Dkm
4.1.2 Al, Kal,ba Dkm
4.1.3 Seramik Kal,ba Dkm
4.2 KALICI KALIP KULLANILAN YNTEMLER
4.2.1 Kal,c, Kal,ba Dkm
4.2.2 Bas,nl, Dkm
4.2.3 Savurma Dkm
3.4.4 ukur Kal,plar
3.4.5 Karbondioksit Yntemi
3.4.6 Kabuk Kal,plar
3.4.7 Havada Sertle-en Kal,plar
5. ER TME OCAKLARI
5.1
5.2
5.3
5.4
POTALI OCAKLAR
KUPOL OCA I
ALEVL OCAKLAR
ELEKTR KL OCAKLAR
5.4.1 Ark Ocaklar,
5.4.2 Endksiyon Ocaklar,:
5.4.3 Diren Ocaklar,
6. B T RME
LEMLER
6.1 KALIP BOZMA

6.2. YOLLUK VE IKICILARIN AYRILMASI
6.3. YZEY TEM ZLEME
6.4. APAK KESME
6.5. ISIL LEM
6.6. SON YZEY LEMLER
6.7. ONARIM
7. DKM KUSURLARI VE KAL TE KONTROL
7.1. DKM PARA KONTROLU
7.2 DKM PARA KUSURLARI
8. DKM PARA TASARIMI
9. DKM MALZEMELER

___________________________________________________________________________
1 G R
Gnmz insan,n,n ya-am standart,nda son 50 y,lda saBlanan olaBanst

iyile-me, byk lde mhendislik tasar,mlar,n,n seri ve ucuz olarak imalat,n, saBlayan
yntemlerin geli-tirilmesi sayesindedir.
mal usullerini tan,mak btn mhendislik
disiplinleri iin ka,n,lmaz bir zorunluluktur. Mhendisler
her bir imal usulnn
imkanlar,n,, stnlklerini ve s,n,rlar,n, tan,yarak amalad,klar, tasar,ma en ucuz ve

doBru olarak ula-mak iin gerekli bilgileri edinmek zorundad,rlar.
retim, doBada bulunan maddeleri istenilen zellik ve biimdeki
rnlere
dn-trmek olarak tan,mlanabilir. retim yntemlerini i ve d,- dn-mler olarak ikiye

ay,rmak mmkndr.
dn-mler genellikle cevherlerin indirgenmesi, kimyasal
ar,tma, ,s,l i-lemler gibi maddelerin kimyasal dn-me uBrad,klar,
tekniklerdir. D,-
dn-mler ise malzemelerin istenilen biim ve boyutlara getirilmesi anlam,nda olup,

Trke
teknik
kullan,lmaktad,r.
terminolojide
bu
yntemler
iin
genellikle
imal
usulleri
ad,
mal usulleri ok say,da deBi-ik yntemi ierir; bunlar aras,nda
ba-l,calar, dkm, kaynak, plastik -ekil verme ve tala- kald,rma yntemleridir,
ekil 1.1.
Bu kitap kapsam,nda ele al,nan dkm tekniBi, s,v, halde ak,c, olan metallerin,
retilmek istenen paran,n biiminde bir bo-luk ieren kal,plara (yerekimi yard,m,yla
veya uygulanan bas,nla) doldurularak kat,la-t,r,ld,B, bir imalat yntemidir. S,v, metalin
iine dkldB kal,p olarak, her dklen paradan sonra bozulan (rneBin kum) kal,plar
kullan,ld,B, gibi, birden fazla paran,n retimine imkan veren kal,c, (rneBin metal)
kal,plar da kullan,labilir. Metalin kat,la-mas,ndan sonra kum kal,plarda kal,p bozularak,
kal,c,
para
kal,plarda ise kal,p a,larak dklen para ,kar,l,r. Dkm yntemiyle doBrudan
retildiBi
gibi,
ingotlar
da
dklebilir.
ngotlar,
metal
endstrisinde
ala-,mland,r,lmas, tamamlan-m,- eriyik halindeki malzemenin, haddeleme veya dvme ile

-ekil verilmek zere basit ve byk kal,plara dklmesi ile elde edilen paralard,r.

___________________________________________________________________________
RET M YNTEMLER
DN MLER
DI DN MLER
Kimyasal ve Fiziksel
Biimlendirme
Dn mler
DKM
KAYNAK
Erimi Durumdaki
Ak c l ktan Yararlan l r
Kum Kal ba
Hassas
Metal Kal ba
Bas nl
Yerel Eritme le
Birle tirme Sa lan r
Oksi-Asetilen
Elektrik Ark
Tozalt
Plazma
TALA KALDIRMA
PLAST K EK L VERME
stenmeyen K s mlar
Uzakla t r l r
Malzemenin "ekil De i tirme

Kabiliyetinden Yararlan l r
Tornalama
Frezeleme
Planyalama
Ta#lama
Dvme
Haddeleme
Ekstrzyon
ekme
ekil 1.1. retim Yntemleri

___________________________________________________________________________
Dkm ynteminin diBer imal usullerinden stnlkleri -yle s,ralanabilir:
Yntemin s,n,rlar, ok geni- olup, hem ok kk paralar,n, hem de tonlarca

aB,rl,ktaki byk paralar,n retimine uygun deBi-ik teknikler bulunmaktad,r.
ok karma-,k biimli ve ii bo- paralar,n retimi mmkndr.
Hemen hemen tm metal ala-,mlar,n,n dkm mmkndr. Baz, malzemeler ise

(rneBin dkme demir) sadece dkm yoluyla elde edilebilir.
Seri retime uygun dkm yntemleri geli-tirilmi-tir.
Dkm ynteminin s n rlar ise -unlard,r
ok ince kesitlerin elde edilmesi gtr.
Az say,da para retimi iin genellikle ekonomik deBildir.
Ayn, malzemenin plastik -ekil verme yntemleri (rneBin dvme) ile elde edilmiolan,, dayan,m bak,m,ndan genellikle daha stndr.
Genellikle hassas boyut toleranslar,n,n ve iyi yzey kalitelerinin saBlanmas,

gtr.
evre dostu bir imalat yntemi deBildir.
ekil 1.2: Dkme haz,r bir kapal, kum kal,b, kesiti

___________________________________________________________________________
1.1. DKM TEKN
Dkm i-lemi, iinde retilmek istenen paran,n biimine sahip bir bo-luk bulunan
kal,plara s,v, metalin doldurulmas, ile yap,l,r. Kal,p bo-luBunun boyutlar, elde edilmek
paranan biraz daha byktr; bu -ekilde kat,la-ma ve soBuma s,ras,ndaki boyut
azalmalar, dengelenir. S,v, metalin doldurulduBu kal,p a,k veya kapal, olabilir. Dkm
teknolojisinde daha yayg,n olarak kullan,lan kapal, kal,plarda, s,v, metalin kal,ba
doldurulmas, iin bir yolluk sistemi bulunur,
ekil 1.2.
Kal,plar deBi-ik refrakter
malzemelerden yap,labilir, bunlar aras,nda kum, al,, seramik ve metal say,labilir.

Kat,la-ma sonras,nda baz, dkm yntemlerinde paran,n ,kar,lmas, iin kal,b,n
bozulmas, gerekir, yani kal,plar sadece bir kez kullan,l,rlar (kum kal,p). Baz, yntemlerde
ise kal,plar kal,c,d,r ve birden ok para retimi iin kullan,l,rlar (metal/kokil kal,p).
Dkm ncesinde metal eritilir ve dkm s,cakl,B,na ,kar,l,r. Kal,ba dolan metal
soBumaya ba-lar, s,cakl,k belirli bir deBere d-tB zaman kat,la-ma ba-lar ve kat,la-ma
tamamland,B,nda hala s,cak olan para oda s,cakl,B,na kadar soBur. Bu s,rada nemli
miktarda ,s, uzakla-t,r,l,r ve faz dn-mleri olabilir. Btn bu sre boyunca paran,n
boyut ve biimi yan,nda malzemenin iyap,s, ve dolay,s,yla zellikleri belirlenir. Dkm
sonras,nda para kal,ptan ,kar,l,r, paraya ait olmayan k,s,mlar uzakla-t,r,l,r, yzey
temizlenir, varsa ,s,l i-lem yap,l,r ve gerekli kontrollerden sonra imalat tamamlanm,- olur.
DeBi-ik lkelerden bilim adamlar,, mhendis ve ustalar,n katk,lar,yla kal,p malzemeleri,
kal,plama yntemleri,
eritme ocaklar,, dkm malzemeleri gibi alanlarda srekli
geli-tirilen dkm teknolojisi, gnmzde yayg,n olarak kullan,lan bir imalat yntemi
haline gelmi-tir. Dkm yoluyla biimlendirilen metallerin en nemlileri: dkme demirler,
elik, bak,r ve alminyum ala-,mlar,d,r. Gnmzn dkmhaneleri mekanizasyon ve
otomasyon yntemlerinin yayg,n olarak uyguland,B, modern tesislerdir.
Dkm tekniBinde kaliteyi, byk lde erimi- metalin iine dkldB kal,plar,n
tr ve haz,rlan,-,nda gsterilen zen belirler. Uygulanacak kal,plama ynteminin
seiminde: retilecek para say,s,, amalanan retim h,z,, boyut hassasiyeti, yzey
kalitesi, metalurjik kriterler ve ynteme zg diBer zellikler dikkate al,n,r. Metal dkm
teknikleri kullan,lan kal,plar,n trne gre iki gruba ayr,l,r:
Harcanan kal p kullan lan yntemler: Bu yntemlerde kat,la-ma sonras,nda para

,kar,l,rken kal,p bozulur. Yani her yeni para iin yeni bir kal,p gereklidir.
Kal c
kal p
kullan lan
yntemler:
Bu
yntemlerde
kal,p
defalarca
kullan,labileceBinden, seri retim iin daha ekonomik zmdr.

___________________________________________________________________________
Bu kitapta dkm yntemleri bu iki grupta toplanarak teker teker ele al,nacakt,r.
Ancak bunlar aras,nda kum kal,ba dkm uygulamalar, diBer tekniklere gre ok daha
yayg,n olarak kullan,ld,B,ndan, ayr,nt,l, bilgi verebilmek amac,yla
ayr, bir blm olarak
ele al,nm,-t,r.
1.2 TAR HE
Arkeolojik bulgular, dkm ynteminin M..4000 y,llar,ndan ba-layan bir gemi-i
olduBunu gstermektedir. Eski aBlarda kullan,lan eritme ocaklar,nda genellikle bak,r
cevheri ile odun, tabakalar halinde doldurulur ve ayakla al,-an kei derisi krkler
yard,m,yla eritilen metal, ta- veya pi-irilmi- kilin i-lenmesiyle elde edilen kal,plara
dklrd. nceleri tek para a,k kal,plarla balta ve benzeri yass, paralar,n retimi iin
kullan,lan dkm
tekniBi, yuvarlak biimli paralar,n retilmesi iin iki veya daha ok
paral, kal,plar,n kullan,m,yla geli-tirildi. M.. 2000 y,llar,ndan itibaren i bo-luklar,n elde
edilmesi iin pi-irilmi- kilden maalar kullan,lmaya ba-land,. Bunun yan,nda kal,plamada
mum modellerin kullan,ld,B, ve ,s,t,larak eritilen mumun kal,b, terketmesiyle kal,p
bo-luBunun olu-turulduBu hassas dkm yntemi de ayn, as,rlarda geli-tirilmi-tir.
M..1500 y,l,ndan ba-l,yarak dkm tekniBinin zellikle Mezapotamya ve in'de ok
geli-tirildiBi ve inlilerin ok paral, kal,plarla karma-,k paralar,n retiminde ustala-t,B,
grlmektedir.
Geli-tirilen bu teknikler sava-lar ve gebe insanlarla birlikte Akdeniz havzas,na ve
daha sonra Avrupa' ya ula-t,. M,s,rl, ustalar,n da metal dkm tekniBine ok nemli
katk,lar, olmu-tur. Avrupada dkm uygulamalar,, ba-lang,ta kiliselerin himaye ve
kontrolnde gerekle-mi- ve dkmcler 13.yzy,la kadar
genellikle kiliselere an
dkmek ile uBra-m,-lard,r. Nitekim ilk bronz top, dkm ustas, bir rahip taraf,ndan 1313
y,l,nda dklm-tr. Bunun yan,nda zellikle
talya'da ok
say,da sanat dkm
retilmi-, papal,k dkmhanesinin ba-,nda bulunan ustalar dkm teknolojisi hakk,nda ilk
kitaplar, haz,rlam,-lard,r. Rnesans'tan sonra canlanan
sanat uygulamalar, ve ticaret,
baB,ms,z bir dkm sanayinin geli-mesinin ba-lang,c, olmu-tur.
ekil 1.3. M,s,rl,larda metal dkm (M..1500)

___________________________________________________________________________
1.3 TRK YEDE DKM SANAY
lkemizde dkm ynteminin ilk
nemli uygulamalar, askeri amal, olup, Fatih
Sultan Mehmet taraf,ndan Tophane'de kurulan top dkmhanesi, diBer padi-ahlar

taraf,ndan da (zellikle Kanuni zaman,nda) geli-tirilmi-tir. Cumhuriyet dneminde de
devlet yat,r,mlar, olarak byk dkm tesisleri kurulmu-tur. 1960' lardan sonra otomotiv
ve in-aat sektrnn geli-melerine paralel olarak lkemizdeki dkm sanayi de h,zl, bir
geli-me gstermi-tir. Halen lkemizde sanayinin yoBun olduBu blgelerde deBi-ik
kapasitelerde ok say,da dkmhane bulunmakta ve bu kitap kapsam,nda ele al,nan
yntemlerin byk oBunluBu ba-ar, ile uygulanmaktad,r. Trk dkm sanayi halen
Avrupada 6., dnyada ise 13. s,radad,r. Yakla-,k 1.000.000 ton/y,l olan toplam retimin
%71'i lamel grafitli dkme demir, %14' kresel grafitli (sfero) dkme demir, %1'i
temper dkme demir, %10'u dkme elik ve %4' de demird,-, metallerin retimi olarak
gerekle-tirilmektedir. Bu retimin %25'i in-aat, %35'i makina-imalat, %20'si otomotiv,
%8'i bas,nl, boru ve %12'si demir-elik ve diBer alanlarda kullan,lmaktad,r. Trk Dkm
Sanayicileri DerneBi taraf,ndan haz,rlanan a-aB,daki tablolarda, bu sektrn son 40 y,l
iindeki h,zl, geli-mesi a,ka grlmektedir. Tablo 1.1de verilen y,ll,k retim rakamlar,
son 40 y,ldaki byk geli-meyi, Tablo 1.2de verilen ihracat rakamlar, da 1980 y,l,ndan
itibaren ihracatta saBlanan byk art,-lar, yans,tmaktad,r. Trk Dkm Sanayinde
ya-anan deBi-imi vurgulamak iin, Tablo 1.3de, 1977 ile 1998 y,llar,na ait rakamlar
kar-,la-t,r,lmaktad,r. GrldB gibi bu 20 iinde sektrde byk i-letmelerin retimdeki
pay, h,zla artm,-, gerekle-tirilen modern yat,r,mlar ve verimlilik art,-lar, sonucu al,-an
say,s, hemen hemen ayn, kalmas,na raBmen retimde iki kat art,- saBlanm,-t,r.
Tablo 1.1: Trk Dkm Sanayinin son 40 y,l iindeki retim rakamlar, (ton)
SFERO
TEMPER
EL K
DEM R
YIL
KIR DD
1960
150,000
1,000
10,000
161,000
1970
200,000
2,000
15,000
217,000
1985
385,000
18,000
9,000
58,000
470,000
1990
415,000
60,200
10,500
58,000
543,000
1995
606,000
79,700
12,960
65,690
20,000
764,350
2000
690,000
130,000
7,000
98,000
40,000
965,000
DI I.
TOPLAM

___________________________________________________________________________
Tablo 1.2: Trk Dkm Sanayinin son 20 y,l iindeki ihracat rakamlar,
Y,l
KIR DD
SFERO
TEMPER
DEM R
EL K
TOPLAM
DI I
1980
3.770
---
-------
880
4.650
1990
15.178
2.500
722
2.800
21.200
1997
98.000
39.000
1.840
21.000
159.840
2000
198.000
61.500
3.700
47.000
18.700
328.900
Tablo 1.3: Trk Dkm Sektrnde 19771998 aras,ndaki geli-meler
1977
K,r DD
Sfero
Temper
elik
al,-an
Ton
%
Ton
%
Ton
%
Ton
%
Ki-i
1998
Byk
Kk
Tesisler
Tesisler
TOPLAM
Byk
Kk
Tesisler
Tesisler
TOPLAM
141500
230000
371500
605000
90000
695000
38
62
100
87
13
100
2500
2500
11760
240
12000
100
100
98
100
2500
2500
115940
7060
123000
100
100
98
100
65000
65000
100000
1000
101000
100
100
100
100
8146
11850
19996
19860
6502
22362

___________________________________________________________________________
2. ER TME, DKME ve KATILA MANIN ESASLARI
2.1 ER TME
Metali eriterek, dkm s,cakl,B,na ula-t,rmak iin eritme ocaklar,ndan yararlan,l,r.
Bu ocaklarda ayr,ca ala-,mlama, bile-imin ayarlanmas,, kat,-k,lar,n giderilmesi, gaz
giderme ve a-,lama gibi baz, ek i-lemler de, dkmden hemen nce gerekle-tirilir.
Eritme ve dkm uygulamalar,nda byk zenle al,-,lmal,d,r, nk yap,lacak en kk
hatalar dahi, kaliteyi byk lde etkileyen ve daha sonra giderilmesi mmkn
olmayacak sonulara neden olabilir.
Bir saf metali dkm s,cakl,B,na ula-t,rmak iin harcanan enerji
a. Metali ba-lang, s,cakl,B,ndan erime s,cakl,B,na ,kar,lmas,
b. Metali sabit s,cakl,kta eritilmesi ve
c. Erimi- metalin dkm s,cakl,B,na ,kar,lmas,
iin harcan,r ve birim aB,rl,k ba-,na toplam ,s,
Q = UV {ck (Te- To) + r + cs (Td Te)}

-eklinde yaz,labilir. Burada Q toplam ,s,, U yoBunluk, ck kat, durumda zgl ,s,, Te erime
s,cakl,B,,
To ba-lang, s,cakl,B,,
erime ,s,s,, cs s,v, durumda zgl ,s,,Td dkm
s,cakl,B,d,r.
Bu hesaplama ile ancak yakla-,k deBerler elde edilebilir. nk bu baB,nt,da
bulunan bir ok katsay,n,n tam deBerinin bulunmas, kolay deBildir, ayr,ca bu deBerler
gerekte sabit olmay,p, s,cakl,B,n bir fonksiyonu olarak deBi-irler. Ayr,ca faz dn-mleri
olabilir; ala-,mlarda iin erime sabit bir s,cakl,kta deBil belirli bir kat,la-ma aral,B,nda
gerekle-ir ve yukar,da hesaba dahil edilmeyen nemli birok ,s, kay,b, mevcuttur.
Dkm s,cakl,B,, kat,la-ma s,cakl,B,ndan yksek seilmelidir, ancak s,cakl,B,n fazla
yksek olmas,, tane irile-mesi, oksitlenme, gaz znmesinin artmas,, penetrasyon gibi
olumsuz etkilere yol aabilir. Bu nedenle dkm s,cakl,B,, yeterli olan en d-k s,cakl,k
olarak seilmelidir. Baz, dkm ala-,mlar,n,n erime ve dkm s,cakl,klar, izelge 2.1de
grlmektedir.
10

___________________________________________________________________________
izelge 2.1. DeBi-ik malzemelerin dkm ve erime s,cakl,klar,
MALZEME
KATILA MA
DKM
SICAKLI I (OC)
SICAKLI I
(OC)
K,r Dkme Demir (%3,5 C)
1175
1250 1350
Temper Dkme Demir (%2,8 C)
1250
1325 1400
Beyaz Dkme Demir (%3 C)
1240
1280 1320
Dkme elik (%0,6C)
1475
1550 1600
Aluminyum - Silisyum Ala-,m,
570
700
750
Aluminyum - Bak,r Ala-,m,
600
700
720
Aluminyum Bronzu
1025
1050 1150
Pirin 60/40
890
990 1010
Magnezyum Ala-,mlar,
630
720
770
2.2 GAZ ZNRL VE GAZ G DERME
ekil 2.1. Metal iinde znen gaz miktar,n,n s,cakl,k ile deBi-imi
En uygun eritme ko-ullar,nda dahi gazlar,n (zellikle hidrojenin) s,v, metal iinde
znmesine engel olunamaz. rneBin hidrojen, havadaki veya ortamdaki nemin, s,v,
metalin s,cak yzeyinde hidrojen ve oksijene ayr,-mas, ile ortaya ,kar ve kk apl,
11

___________________________________________________________________________
olan bu atom, eriyik iinde kolayl,kla znr.
Gazlar,n s,v, metal iinde znrlB
bas,n ve s,cakl,Ba ok baBl,d,r. znrlk, eriyiBin soBumas, ve zellikle kat,la-mas,

s,ras,nda byk oranda d-er ( eki1 2.1), yani znmgazlar,n soBuma ve kat,la-ma
s,ras,nda metal eriBini terk etmesi gerekir. Kat,la-ma s,ras,nda a,Ba ,kan bu gazlar,
eriyik d,-,na kaamaz ise para iinde gzeneklerin ve gaz bo luklar n n olu-mas,na
ve malzeme zelliklerinin olumsuz etkilenmesine neden olurlar.
ekil 2.1 den de
grldB gibi gaz,n en byk k,sm, kat,la-ma s,ras,nda a,Ba ,kar. rneBin bak,r, iinde
aB,rl,k yzdesi olarak sadece % 0,01 H2 bulunmas, durumunda, 1 m3'lk bir bak,r
eriyiBinin iinden 0,3...0,4 m3 hidrojenin ,kmas, sz konusudur (kaynama!).
Gazlar,n a,Ba ,kmas,n, nleyen bir diBer etken de bas,nt,r. Yksek bas,n
alt,nda s,v, metal iindeki gaz znrlB yksek olacaB,ndan, rneBin bas,nl, dkm
ynteminde gazlar,n d,-ar, kamas, sz konusu deBildir. Bu gazlar kat,la-ma ve soBuma
bittikten sonra malzeme iinde hapis kal,rlar. Ancak bu tr paralara sonradan eritme,
elektroliz veya ,s,tma bir i-lem uygulan,rsa, malzeme iinde a-,r, doymu- olarak kalan bu
gazlar kamaya al,-acaB,ndan kusurlara neden olabilir. rneBin eritme kaynaB, yap,lan
bas,nl, dkm paralarda diki-ler gzenekli olur!
S,v, metallerde gaz znmesini nlemek iin dikkat edilmesi gereken hususlar her
metal iin farkl,d,r, ancak baz, genel kurallar a-aB,da verilmi-tir:
Dkm s,cakl,B, mmkn olduBu kadar d-k seilmelidir.
S,v, metal ile temas edecek tm paralar kurutulmal,d,r.
Eriyik fazla bekletilmemeli, dkm en k,sa srede yap,lmal,d,r.
Eriyik gerekmedike kar,-t,r,lmamal, ve zerindeki koruyucu rt dkmden

hemen nce s,yr,lmal,d,r.
Btn bu nlemlere raBmen eriyik iindeki gazlar,n znmesine tmyle engel

olunamayacaB,ndan, gerektiBinde gaz giderme i-lemleri uygulanabilir. Bu i-lemlerde s,v,
metal, klor, azot, argon gibi ntr bir gazla sprlr veya eriyik iine bu tr gazlar a,Ba
,karan bir kat, maddeler dald,r,l,r. S,v, metal iinde ykselen gaz habbecikleri, eriyikten
znmgazlar, ve yzen oksit ve diBer metal olmayan kal,nt,lar, sprerek d,-ar,
,kar,r. Gaz gidermede ok etkin, fakat pahal, bir yntem de metali vakum alt,nda
eritmek veya erimi- metali, dkmden nce vakum alt,na alarak, gazdan ar,nd,rmakt,r.
12

___________________________________________________________________________
2.3
KALIBIN DOLDURULMASI VE YOLLUK S STEM

S,v, metalin kal,p bo-luBuna doldurulmas,nda yolluk sistemlerinden yararlan,l,r. Bir
yolluk sisteminin ba-l,ca blmleri dkm aBz,, d-ey yolluk, yatay yolluk ve ara
yolluklard,r ( ekil 2.2).
ekil 2.2. Yolluk sistemi
ekil 2.3 DeBi-ik dkm aB,zlar,

deal bir yolluk sisteminin i-levleri -yle s,ralanabilir:
Kal,b,n s,v, metal ile dolmas,n, saBlar.
Kal,ba dolan metalde trblans olu-mas,n, nleyerek, metalin oksitlenmesine, gaz

almas,na,
crufun
ve
erozyonla
kopar,lan
kal,p
paralar,n,n
s,v,
metale
kar,-mas,na engel olur.
S,v, metal iindeki cruf, kpk, oksit v.b. istenmeyen k,s,mlar,n kal,p bo-luBuna
girmesine engel olur.
13

___________________________________________________________________________
Metalin
kal,ba
dolu-unu
dzenleyerek,
ynlenmi-
kat,la-may,
kolayla-t,ran,
arp,lmaya neden olmayan bir s,cakl,k gradyeni olu-turur.
Kal,p bo-luBunu gereken h,zda doldurmaya yetecek kadar byk, ancak malzeme
kayb,na neden olmayacak kadar kk boyutland,r,l,r.
Kal,p bo-luBuna doldurulacak s,v, metal, d-ey yolluBun stnde bulunan dkm
a z n n iine dklr. Basit bir huni olarak biimlendirilen dkm aB,zlar, olduBu gibi,
metalin dkldB ve kal,ba girdiBi k,s,mlar,n tmsek ve perdelerle ayr,larak cruf, kpk
ve havan,n d-ey yolluBa girmesinin nlendiBi biimler de vard,r ( ekil 2.3) .
D ey
yolluk, a-aB,ya doBru daral,r ve metali yatay yollu a iletir. D-ey yolluk kesiti a-aB,ya
doBru daralt,larak, metalin serbest akmas,na, yani h,z,n,n giderek artmas,na tekabl
edecek -ekilde biimlendirilir ve bu -ekilde d-ey yolluBa hava kamas, nlenir. Topuk
boyutlar, ve biimi, yn deBi-tirerek yatay yolluBa geen metalin erozyonla kal,b,
bozmas,na ve trblansla gaz almas,na engel olacak -ekilde dzenlenmelidir. Yatay
yolluk, uygun konum ve boyutlardaki ara yolluklarla kal,p bo-1uBuna baBlan,r. Yatay
yolluBun ucunda pislik tutucu bulunur. Ara yolluklar, kal,p bo-luBunun bir kenar,
boyunca s,ralanabilir veya tm evre boyunca dzenlenebilir ( ekil 2.4).
Ara yolluklar,n konum ve doBrultular,, kal,p bo-luBuna giren s,v, metalin maa
erozyonuna neden olmas,n, engelleyecek -ekilde dzenlenmelidir. S,v, metalin kal,ba
doldurulmas, i-lemi, yer ekimi yard,m,yla veya bas,n uygulanarak yap,l,r. En yayg,n
olarak kullan,lan, metalin kendi aB,rl,B, ile bir yolluk sisteminden geerek kal,b,
doldurmas,d,r. Dkm,
srekli ve niform bir h,zla yap,lmal,; dkm h,z,, dkm
sresinin bitiminden sonra kat,la-ma ba-layacak -ekilde ayarlanmal,d,r. GerektiBinde

birden fazla yolluktan dkm yap,labilir. Dkm h,z, eriyiBin kal,ba doldurulma h,z,d,r.
Doldurma yava- olursa kal,p tam dolmadan kat,la-ma ba-lar, h,zl, olursa trblans
problemleri ortaya ,kabilir. Trblans nlenmelidir, nk metalin atmosferle daha fazla
temas ederek oksitlenmesine ve ayr,ca kal,p erozyonuna neden olur.
ekil 2.4. Ara yolluklar,n dzenleni-i
14

___________________________________________________________________________
S,v, metalin yolluk sistemi iindeki ak,-, Bernoulli denklemi yard,m,yla hesapsal
olarak ele al,nabilir. Bu baB,nt,, srtnmenin ihmal edilmesi durumunda akan bir s,v,da
bas,n, h,z ve ykselti deBi-kenleri ile hesaplanan a-aB,daki ifadenin her noktada ayn,
olduBunu syler:
p + Uv2 + Ugh = sabit
(p:bas,n, v:h,z, U:yoBunluk, h:ykselti)
Sistem atmosferik bas,n alt,nda ise
Uv1
+ Ugh1 = Uv2
+ Ugh2
yaz,labilir. Bu baB,nt, yard,m,yla yolluk siteminin ,k,- noktas,ndaki h,z hesaplanabilir. 1

noktas, yolluk sistemi giri-i, 2 noktas, yolluk sisteminin ,k,- noktas,, d-ey yolluk
yksekliBi h ise ve ba-lang, h,z, 0 kabul edilirse
v2 = [2gh
bulunur.
DiBer bir baB,nt, da sreklilik baB,nt,s,d,r. Tm yolluk sistemi boyunca kesit deBi-ebilir,
ancak sreklilik bak,m,ndan debinin sabit kalmas, gerekir.
Q = v1 A1 = v2 A2
GrldB gibi dklen s,v,, ,k,- noktas,na yakla-t,ka h,z, artar, yani sreklilik
baB,nt,s,na gre yolluk kesitlerinin daralt,lmas, gerekmektedir. Kesit sabit b,rak,l,rsa tm
kesiti s,v, metal dolduramayacaB,ndan, yolluk iine hava girer ve s,v, metalle birlikte
kal,ba dolar. Bunu nlemek iin yolluk sisteminin kesitleri v.A arp,m, sabit kalacak
-ekilde daralt,l,r.
Dkm s,ras,nda kal,p dolma sresi (KDS) ise a-aB,daki baB,nt, ile hesaplanabilir.
Doldurulmas, gereken kal,p bo-luBunun hacmi V ise
KDS = V/Q = V/(A2[2gh )
yaz,labilir.
Yolluk
yayg,n
sistemleri
aras,nda
en
yolluklar d r ( ekil 1.2). Bunun yan,nda
olarak
kullan,lan,
blm
yzeyi
ekil 2.5 'te baz, rnekleri verilen taban ve st
yolluk sistemleri de vard,r. st yolluk sistemlerinde (a,k sistemler) cruf ve pisliklerin

tutulmas, ile metalin gaz almas,n,n nlenmesi ok gtr. Taban yolluklar,nda ise
trblans ve kal,p erozyonu en aza indirilmi-tir, ancak kal,plama i-lemleri daha gtr.
15

___________________________________________________________________________
ekil 2.5. Taban ve st yolluk sistemleri
2.4 AKICILIK
Metal ve ala-,mlar,n yolluk sisteminden akarak, kal,b, kusursuz olarak doldurma
zelliBi ak,c,l,k olarak adland,r,l,r. Kal,p iine doldurulan s,v, metalin ak,c,l,B,, malzeme,
para, kal,p ve dkm uygulamas, ile ilgili ok say,da birok parametreden etkilenir:
Dkm s,cakl,B,,
Malzemenin ,s,l zellikleri,
Kal,p malzemesi ve kal,b,n ,s,l zellikleri,
Yolluk sistemi,
Malzemenin kal,p malzemesini ,slatma zelliBi
Paran,n ve kesitlerinin bykleri,
EriyiBin ,s, ieriBi
Kat,la-ma tr ve aral,B, v.d.
ekil 2.6: Dkm spirali
16

___________________________________________________________________________
Kat,la-ma sabit s,cakl,kta ise ak,c,l,k en iyidir (saf ve tektik ala-,mlar). DiBer
ala-,mlarda ise belirli bir s,cakl,k aral,B,nda ayn, anda s,v, ve kat, fazlarbulunur ve ak,c,l,k
olumsuz etkilenir. Dkm s,cakl,B,n,n art,r,lmas, ak,c,l,B, iyile-tirmek iin kolay bir
zmdr,
ancak
znrlBn
yksek
artmas,,
s,cakl,klara
penetrasyon
,k,lmas,
gibi
durumunda,
birok
oksit
olumsuzluBun
olu-umu,
ortaya
gaz
,kacaB,
unutulmamal,d,r.
Malzemelerin ak,c,l,k zelliBinin saptanmas, iin kullan,lan en yayg,n pratik deney
"dkm spirali" dir,
ekil 2.6.
Dkm spiraline belirli ko-ullar alt,nda dklen s,v,
metalin spiral iinde ilerlediBi uzunluk, eriyiBin dkm kabiliyetinin bir ls olarak
kullan,l,r.
2.5 KATILA MA
Metal malzemelerin zellikleri byk lde kat,la-ma s,ras,nda olu-an iyap, ile
belirlenir. Dolay,s,yla zellikle dkm malzemelerin zelliklerinin kontrol edilebilmesi iin
kat,la-ma olay,n,n (kristalle-me) iyi bilinmesi gerekir. Bir s,v, metalin kat,la-mas, birincil
kristalle4me (kat la4ma) ve bu s,rada olu-an kat,la-ma iyap,s, (dkm iyap,s,)
birincil iyap olarak adland,r,l,r. Dkm paralarda birincil iyap,, para mr boyunca
hi deBi-meyeceBinden kat,la-ma olay,n,n ok iyi kontrol edilmesi zorunludur.
Haddeleme, dvme gibi plastik -ekil verme yntemleri sonras,nda bu iyap, ,s,l
veya termomekanik i-lemler (rneBin normalizasyon, s,cak -ekil verme gibi) ile yeniden
olu-turulabilir (yeniden kristalle-me) ve bu -ekilde ortaya ,kan iyap, ikincil iyap
olarak adland,r,l,r. Dkm paralarda bu imkan genellikle olmad,B,ndan kat,la-man,n iyi
kontrolu ile uygun bir birincil iyap,n,n elde edilmesi ok nemlidir.
2.5.1 Saf Metallerde Kat la4ma

S,v, metal iindeki atomlar dzensiz (amorf) halde olup, srekli olarak hareket
ederler. SoBuma s,ras,nda ,s,n,n uzakla-t,r,lmas, ile eriyiBin enerjisi giderek azal,r. Saf
metallerde
kat,la-ma
sabit
s,cakl,kta
olur.
Bu
s,cakl,Ba
inildiBinde,
eriyik iinde
kristalle-me merkezi veya ekirdek denilen bir tak,m dzenli atom gruplar, olu-maya
ba-lar ve eriyiBin diBer atomlar, zamanla bunlara eklenerek taneler ortaya ,kar.
Dolay,s,yla kat,la-ma olay,, yani iyap,daki tanelerin ortaya ,k,-,, ekirdeklenme ve
kristal bymesi diye iki safhaya ayr,labilir. Her biri ayr, bir ekirdek etraf,ndaki
byme sonucu meydana gelen taneler, metal malzemenin iyap,s,n, olu-turur,
ekil 2.8.
17

___________________________________________________________________________
ekil 2.7: Saf bir metalin soBuma eBrisi

ekirdeklenme
ekirdekler ok kk kat, parac,klar olup kararl,l,klar,, yani tekrar erimeden
bymeye devam etmeleri, ancak yeterli bir byklBe sahip olmalar,na baBl,d,r. Bu
durum, serbest enerji yard,m,yla a,klanabilir. Herhangi bir olay,n kendiliBinden devam
edebilmesi iin, bu olayla ilgili serbest enerji toplam,n,n azalmas, gerekir. Kat, durum,
s,v,ya gre daha d-k enerjili olduBundan, eriyikte kat, parac,klar,n olu-mas, s,ras,nda
kristalle-me ,s,s, a,Ba ,kar. te yandan yeni yarat,lan s,v,/kat, ara yzeylerinin olu-umu
iin
enerjiye
ihtiya
vard,r
ve
a,Ba
,kan
enerji
burada
kullan,l,r.
Dolay,s,yla
ekirdeklenme s,ras,nda sistemin serbest enerjisi kristalle-me nedeniyle azal,rken,

yarat,lan yeni yzeyler dolay,s,yla artma eBilimindedir. ekirdekler ok kk iken
yzeyleri hacimlerine oranla byktr ve kristalle-me s,ras,nda a,Ba ,kan enerji, bu
yzeylerin yarat,lmas, iin yeterli olmaz. ekirdek yar,ap, kritik bir r0 deBerine
ula-t,B,nda, art, ve eksi i-aretli enerji deBi-imleri birbirine e-it olur ve bu r0 deBerinden
daha byk yar,apl, ekirdeklerde a,Ba ,kan enerji yzeylerin yarat,lmas, iin gereken
enerjiden
byk
azalacaB,ndan
olacaB,ndan
kat,la-ma
ve
olay,
dolay,s,yla
kendiliBinden
toplam
devam
serbest
eder.
enerji
kat,la-ma
ile
zetle ekirdek tekrar
erimeden, kristalin bymeye devam edebilmesi iin, en az r0 yar,ap,na ula-m,bulunmas,,
veya
diBer
bir
deyi-le
sz
konusu
yar,apa
ula-ana
kadar
gerekli
aktivasyonun d,-ardan saBlanm,- olmas, zorunludur.
18

___________________________________________________________________________
ekil 2.8 Kat,la-ma s,ras,nda (a) ekirdeklenme, (b,c) dendritik byme, (d)
kat,la-ma cephelerinin birle-mesi ile olu-an taneler ve tane s,n,rlar,.
ekil 2.9 a) A-,r, soBuman,n ( T), birim zamanda olu-an ekirdek say,s, (K)
ve byme h,z,na (W)etkisi
b) Saf metallerde artan soBuma h,z,n,n a-,r, soBuma miktar,na etkisi
Homojen ekirdeklenme
inde ekirdek grevi yapabilecek parac,klar (karbr, nitrr, oksit ve diBer kat,
bile-ikler gibi) bulunmayan ideal ve homojen bir eriyikte kararl, ekirdeklenmeye ili-kin
aktivasyon enerjisi, eriyiBin kendi enerji ieriBinden kar-,lanmal,d,r. Bu nedenle homojen
ekirdek olu4umu (z ekirdeklenme) iin bir miktar ,s,l a-,r, soBumas, ( T)
19

___________________________________________________________________________
gereklidir. Yani eriyik kat,la-maya Te erime s,cakl,B,nda deBil, daha d-k bir T = Te - T
s,cakl,B,nda ba-lar.
A-,r, soBuman,n ( T) art,r,lmas, ile, birim zamanda olu-an ekirdek say,s, (K)
ykselir ( ekil 2.9a). Ancak s,cakl,B,n ok d-mesi halinde bu kez atomlar,n hareketleri
ok yava-layacaB,ndan, bunlar,n yan yana gelip ekirdek olu-turmas, gle-ir ve a-,r,
soBuma ok artarsa K deBerinde tekrar d-me grlr.
Birincil iyap,n,n tane byklB, hem birim zamanda olu-an ekirdek say,s,na (K)
ve hem de kristallerin byme h,z,na (W) baBl,d,r. K ne kadar byk ise, o kadar ince
taneli bir iyap, olu-ur. Kristal byme h,z,n,n (W) ok
olu-an
byk
olmas, halinde
ise ilk
ekirdekler byyerek tm iyap,y, kaplayacaB,ndan yeni ekirdek olu-umuna
zaman kalmaz ve iyap, daha kaba taneli olur.
ekil 2.9a'da W2 olarak gsterilen byme
h,z,na sahip malzemenin iyap,s, W1'inkine oranla daha kk tanelidir.

Teknikte kullan,lan dkm ala-,mlar,nda soBuma h,z, kontrol edilerek iyap,daki
tane byklB byk lde ayarlanabilir. SoBuma h,zl, ise (rneBin kokil kal,ba dkm)
a-,r, soBuma miktar, ve dolay,s,yla ekirdek say,s, artar. Daha yava- soBuyan kum kal,ba
dkmde ise durum bunun tam tersidir.
Ayr,ca bir paran,n farkl, blgelerinde farkl,
soBuma ko-ullar,n,n bulunmas,, ayn, para iinde farkl, zelliklere sahip iyap,lar,n ortaya
,kmas,na neden olacakt,r.
ekil 2.9b'de saf metallerde soBuma h,z,n,n a-,r, soBumaya ( T) olan etkisini
zetlenmektir. EBrinin (a) noktas, ekirdek olu-umunun, yani kristalle-menin ba-lang,c,n,
temsil etmektedir. A,Ba ,kan kristalle-me ,s,s, nedeniyle s,cakl,k, erime s,cakl,B,na kadar
artar. Daha sonra
Te s,cakl,B, sabit
kalarak kat,la-ma devam eder ve (b) noktas,nda
sona erer.
Heterojen ekirdeklenme
Teknik
safl,ktaki
s,v,
metallerin
iinde
hemen
her
zaman
kristalle-menin
ba-layabileceBi yeterli say,da yabanc, yzey bulunduBundan, ekirdeklenme yukar,da

anlat,lan z ekirdeklenme (homojen) ile deBil, heterojen ekirdeklenme yoluyla
gerekle-ir. ekirdek olarak grev yapabilecek bu "yzeyler" -unlar olabilir:
EriyiBin iinde bulunduBu kab,n duvarlar, (rneBin dkmde kal,p yzeyleri),
Erime s,cakl,B, yksek olan ve eriyik iinde kat, halde bulunan bile-ikler (karbrler,
nitrrler, oksitler),
20

___________________________________________________________________________
Baz, durumlarda eriyiBe dkm s,ras,nda katk,lar yap,larak ekirdek grevi

yapacak paralar,n varl,B, saBlan,r ve bu -ekilde ince taneli bir iyap, garanti edilir.
Bu i-leme a4 lama ad, verilir.
Kristal Bymesi
ekirdek olu-umundan sonra
bu ekirdeklere
diBer atomlar,n dzenli olarak
eklenmesi ile kat,la-ma olay, devam eder. Kbik kristale sahip olan metallerde byme,
baz, tercihli ynlerde (kp yzeyine dik doBrultularda) ok h,zl,, diBer ynlerde ise daha
yava- olur ve bu -ekilde byyerek ortaya ,kan kristallerin hac,msal dzeni dendrit
olarak adland,r,l,r.
Yap,lan ara-t,rmalar, kristalle-me biimlerinin byk oranda soBuma ko-ullar,na
baBl, olduBunu ortaya koymu-tur. Eriyik ,s,n,n her taraftan uzakla-t,r,lmas, ile soBursa
e-eksenli, yani toparlak taneler, dzgn olmayan (ynlenmi-) ,s, iletiminde ise uzun
(ubuksu) taneler meydana gelir ( ekil 2.10). ekirdeklenme ve dendritik byme ile
kristalle-me cephelerinin birbiriyle birle-mesi sonucu iyap,n,n ortaya ,k,-,
ekil 2.8'de
-ematik olarak gsterilmi-tir.

Dkm paralar,n iyap,s, da, kat,la-madaki soBuma ko-ullar, ile belirlenir. Burada
ayr, blge sz konusu olabilir. Kal,p cidarlar,nda ani soBuma (chill) etkisi ile kk ve
e-eksenli tanelerden olu-an bir kabuk, bunu izleyen blgede s,cakl,k gradyeninin etkisiyle
uzun ubuksu taneler, orta k,s,mda ise soBuma her taraftan olduBundan, tekrar e-eksenli
taneler grlr ( ekil 2.11).
ekil 2.10 SoBuma s,ras,nda s,cakl,k gradyeninin tane olu-umuna etkisi.
21

___________________________________________________________________________
ekil 2.11
Kal,p iinde kat,la-mada farkl,
blgelerin tane biimleri
(a)H,zl, soBuma etkisiyle olu-an kk
ve e-eksenli tanelerin bulunduBu kabuk
(b)S,cakl,k gradyeni etkisiyle olu-an
uzun ubuk taneler
(c)So$uman'n her taraftan olmas' ile

ortaya 'kan e,eksenli taneler
2.5.2 Ala4 mlarda Kat la4ma
ekil 2.12: Cu-Ni sisteminin faz diyagram, ve %50l,k ala-,m,n soBuma eBrisi
En az iki tr atomun birlikte bulunduBu ala-,mlar,n kat,la-mas, saf metallerden
daha farkl, olup, kat,la-ma olay, belli bir s,cakl,k aral,B,nda (S,v, + Kat, blgesi)
gerekle-ir. Ala-,mlar aras,nda sadece tektik bile-ime sahip ala-,mlar sabit s,cakl,kta
kat,la-,rlar ve bu blmde a,klanan bir ok olumsuzluk bu bile-imlerde grlmez. Dkm
malzemesi olarak tektik bile-imlerin tercih edilmesinin temel nedeni budur.
Ala-,mlar,n kendilerine zg kat,la-malar,nda s,v,/kat, ara yzeyinde bile-im farkl,l,klar,
ortaya ,kar.
ekil 2.13deki faz diyagram,ndan da grldB gibi eriyik T0 s,cakl,B,na
22

___________________________________________________________________________
soButulduBunda, kat,la-an ilk kat, zelti kristallerinin ( ekil 2.13a) B-atomu yzdesi (c,),
eriyiBin ortalama deBerinden (co) ok daha d-ktr. Yani ilk kristalle-en kat,da B atomlar,
yzdesi
d-k
olmaktad,r.
Bu
ilk
kristalle-meden
arta
kalan
B-atomlar,
eriyiBe
geeceklerinden, kat,la-man,n devam edeceBi ara yzey civar,ndaki eriyik, B-atomu

bak,m,ndan zenginle-ir ( ekil 2.13b). Ala-,m,n ortalama bile-imine gre daha fazla Batomu ieren (c>c0) bu eriyik tabakas,nda kat,la-man,n ba-layacaB, likids s,cakl,B, (TLi)
ise B yzdesi yksek olduBu iin eriyikten daha d-k (TLi<Tg) hale gelir.
ekil 2.13c'de
bu deBi-imi gsteren eBri ile eriyik iindeki gerek s,cakl,k daB,l,m, (gradyeni) Tger birlikte
grlmektedir. Eriyik iinde kat,la-ma cephesine yak,n blgelerde de gerek s,cakl,k Tger,
soBuma nedeniyle Todan daha d-k olup bir s,cakl,k gradyeni szkonusudur. Bu gradyeni
belirleyen parametrelerin ba-l,calar,: dkm s,cakl,B,, kal,p s,cakl,B,, eriyiBin ,s, ieriBi ve
kal,b,n ,s, uzakla-t,rma zellikleridir. Sonuta bu iki eBrinin kesi-me noktas,ndan s,v, /kat,
arayzeyine kadar ( x) kal,nl,B,ndaki blgede ala-,m,n gerek s,cakl,B, (Tger), kat,la-man,n
baBlayacaB, likids s,cakl,B,ndan (TLi) daha d-k olduBu, yani bir a-,r, soBuman,n varl,B,
grlmektedir ( ekil 2.13c). Bu blgede malzemenin kat,la-mas, iin ko-ullar haz,rd,r ve
kat,la-ma cephesi h,zla ilerleyebilir. Kat,la-madaki deri-iklik farklar, nedeniyle olu-an bu
olay, yap sal a4 r soAuma ad,n, al,r ve ala-,mlarda ,s,l a-,r, soBumaya gre ok daha
byk nem ta-,r.
ekil 2.13 Metal eriyiklerinde yap,sal a-,r, soBuma
23

___________________________________________________________________________
Bir eriyiBin soBuma h,z,,
yani eriyik iindeki gerek s,cakl,k daB,l,m, (gradyeni),
yap,sal a-,r, soBuma blgesinin byklBn belirler ve farkl, soBuma ko-ullar,nda

birbirinden ok farkl, zelliklerde iyap,lar ortaya ,kar. EBer ,s, iletimi, yap,sal a-,r,
soBuma blgesi yaratmayacak -ekilde yava- olursa, dzlemsel kat la4ma meydana gelir
(Sekil 2.14a). Burada abuk byme eBilimindeki herhangi bir kristal, nndeki yksek
s,cakl,k blgesi taraf,ndan engelleneceBinden, kristalle-me h,z, d-k ve cephenin her
noktas,nda ayn, olur. Teknik uygulamalarda genellikle yap,sal a-,r, soBuma hemen her
zaman vard,r. Eriyik geni- bir x blgesinde a-,r, soBuduBundan, bu blge iine kat,la-arak
uzam,- her kristal, ,s,n,n ekildiBi ynde daha h,zl, olarak bymesine devam eder ve
sonuta dendritik bir iyap, olu-ur.
ekil 2.14 Kat,la-ma cephesi ve iyap,n,n yap,sal a-,r, soBumayla olarak deBi-imi
a) SoBuma yava-, Tger gradyeni dik >> dzlemsel kat,la-ma
b) SoBuma h,zl,, Tger gradyeni yat,k >> dendritik kat,la-ma
Mikrosegregasyon:
Ala-,mlar,n kat,la-mas, s,ras,nda bile-im farkl,l,klar,n,n ortaya ,k,-,n,n bir diBer
sonucu da, kat,la-an taneler iinde ekirdekten d,-ar, doBru deri-ikliBin deBi-mesidir. Bu
olaya mikrosegregasyon (kristal segregasyonu), ortaya ,kan iyap,ya da tabakal kat
zelti denir.
ekil 2.15'teki L ala-,m,, s,v, durumdan soButulurken T, s,cakl,B,nda olu-an
ilk kat, zeltinin bile-imi
olur. T2 s,cakl,B,nda inildiBinde ise, faz diyagram,na gre o
anda kat,la-anlar ve daha nce ayr,-m,- kat, zeltilerin tmnn ortalama bile-imi
olmal,d,r. Bunun gerekle-mesi iin bir miktar B-atomunun yay,nma yolu ile nceden
ayr,-m,-
1'e
ula-arak iinde znmesi zorunludur. Ancak soBuma h,zl, olduBundan ve
yay,nma iin gerekli zaman bulunmad,B,ndan, bu ktle transferi genellikle gerekle-emez.

Yani ilk ayr,-an
1-kat,
zeltileri,
bile-imine ula-amazlar. T2 s,cakl,B,nda olu-an
kat,
24

___________________________________________________________________________
zeltisi kristalleri,
ekirdeklerinin evresine tabakalar halinde yerle-irler. Bylece tm
kat, zeltinin ortalama bile-imi yakla-,k
1'
gereken T3 s,cakl,B,nda da ortalama bile-im
civar,nda olur. Kat,la-ma olay,n,n bitmesi

3
deBil,
3'
deBerindedir, yani kald,ra
kural,na gre geriye bir miktar S3 eriyiBinin kalmas,
ekil 2.15 ki bile-enli ala-,mlarda mikrosegregasyon olu-umu

szkonusudur.
Bu nedenle eriyik kat,la-mas,n, solids s,cakl,B,n,n alt,ndaki s,cakl,klarda
tamamlayabilir (solids srklenmesi). Son olarak tanelere T4 s,cakl,B,nda
kat, zeltisi
tabakalar, eklenir, bu tabakan,n B-atomu deri-ikliBi ba-lang,ta s,v,n,n bile-iminden daha

yksektir. Ancak bu -ekilde tanelerin ortalama bile-imi ilk eriyiBin deri-ikliBine ula-,r (
4'=
c0)
Kat,la-ma aral,B, olan her ala-,m,n dkm yap,s,nda grlebilen mikrosegregasyon
veya tabakal, kat,la-ma olarak adland,r,lan bu olay, istenmeyen zellik deBi-imlerine
neden olur. Bu olumsuzluk,
Kat,la-ma aral,B, ne kadar byk,
SoBuma ne kadar h,zl,,
Olaya kat,lan elemanlar,n yay,nma katsay,lar, ne kadar d-k ise, o kadar belirgin
olarak ortaya ,kar.
Kat,
zeltilerin
tabakal,
olarak
kat,la-mas,
sonras,nda,
mikrosegregasyonun
malzeme zelliklerindeki olumsuz etkilerini gidermek iin solids s,cakl,B,n,n hemen alt,nda
bir homojenle-tirme tav, uygulanabilir. Ancak tutma sresi ok uzun olan bu ,s,l i-lem,
ekonomik nedenlerle ok zorunlu durumlarda uygulan,r.
25
AhmetARAN - Dkm Teknolojisi

2.5.3 Kat la4ma S ras nda Olu4an Hac m Azalmalar
ekil 2.16 a) Kat,la-ma s,ras,nda hacim deBi-imleri (elik)

b) ekme ve bzlme olaylar,n,n -ematik gsterili-i
Kat,la-ma ve soBuma s,ras,nda baz, zel durumlar,n d,-,nda metallerde daima
hacim azalmalar, sz konusudur. Bu hacim azalmalar, a-amada olu-urlar ( ekil 2.16):
a)S v n n
Kendini
ekmesi
(To
T1):
Dkm
s,cakl,B,ndan
itibaren
kat,la-man,n ba-layacaB, s,cakl,Ba kadar olan soBuma s,ras,ndaki hacim azalmas,d,r.

b)Kat la4ma ekmesi (T1 - T2) : S,v,/kat, dn-m s,ras,nda atomlar,n
yeniden dzenlenmesi ile ortaya ,kan hacim azalmas,d,r.
c)Kat n n Bzlmesi (T2 Oda S c.): Kat,la-mas,n, tamamlam,- paran,n oda
s,cakl,B,na kadar soBumas, s,ras,ndaki hacim azalmas,d,r.
S,v,n,n
kendini
ekmesi
ve
kat,la-ma
ekmesi
nedeniyle
dkm
bo4luklar ,
gzenekler, s cak y rt lmalar ve i gerilmeler gibi sorunlar ortaya ,kabilir. Kat,n,n

bzlmesi ise paran,n klmesine, yani boyut
deAi4imlerine neden olur, fakat bu
durum kal,p bo-luBunu olu-turmak iin kullan,lan modellerin boyutland,r,lmas, s,ras,nda

dikkate al,narak istenilen so boyutlar,n elde edilmesi kolayl,kla saBlan,r. Ancak kat,la-m,paran,n kal,p iinde bzlmesi serbeste gerekle-emez ise arp lmalar, atlaklar ve
i gerilmeler ortaya ,kacakt,r.
izelge 2.1 : Baz, malzemeler iin kat,la-ma s,ras,nda olu-an hac,m azalmalar,
Kat,la-ma
Kat,n,n
ekmesi (%)
Bzlmesi (%)
K,r dkme demir
1,8
3,0
Basit karbonlu elik
3,0
7,2
Aluminyum ala-,mlar,
7,0
5,0
Bak,r ala-,mlar,
5,0
6,0
MALZEME
26
Kal,p
iine dklm- metalin
kat,la-mas,, nce ,s,n,n
h,zla
uzakla-t,r,ld,B,
cidarlarda kat, bir kabuBun olu-umu ile ba-lar ve bu kabuBun kal,nla-mas, ile devam eder
( ekil 2.17). En son kat,la-an blgede ise hacim azalmalar, nedeniyle
bir ekme
bo4luAu olu-ur. Hacim azalmas, ok az ve son kat,la-ma blgesi i k,s,mda ise, bo-luk
yerine s cak y rt lma veya i gerilmeler meydana gelebilir.
Ala-,mlarda s,v,/kat,
dn-m TLi ile TSo
aras,ndaki s,cakl,k aral,B,nda
gerekle-tiBinden, kat,la-ma cephesinde s,v, ve kat, fazlar,n birlikte grldB bir

kat,la-ma blgesi ( x) sz konusudur ( ekil 2.18). Kristal bymesi dendritik ise
kat,la-an dendrit kollar, aras,nda kk s,v, metal havuzcuklar, hapsolacak ve bu
havuzcuklardaki kat,la-ma sonras,ndaki ekme bo-luklar,
mikrogzenekler olarak
ortaya ,kacakt,r.
Mikrogzeneklerin miktar,, kat,la-ma cephesinin geni-lemesiyle artar. S,v, ile
kat,n,n birlikte bulunduBu bu blgenin dar olmas, iin:
a)
Kat,lasma
aral,B, dar olmal,d,r. Dolay,s,yla dkm malzemesi olarak rneBin
tektik bile-imdeki ala-,mlar tercih edilmelidir.

b)
Is, uzakla-t,r,lmas, yava-, yani s,cakl,k gradyeni dik ise yap,sal a-,r, soBuman,n
szkonusu olduBu kat,la-ma cephesi ortadan kalkar veya
mikrosegresasyon
nlenir.
Szkonusu
s,cakl,k
geni-liBi azal,r ve
gradyenini
kontrol
eden
parametrelerin ba-l,calar,: dkm s,cakl,B,, kal,p s,cakl,B,, eriyiBin ,s, ieriBi ve

kal,b,n ,s, uzakla-t,rma zellikleridir.
ekil 2.17 Kat,la-ma s,ras,nda ekme bo-luBu olu-umu
27
ekil 2.18 Ala-,mlarda kat,la-ma cephesi
2.5.4 Kal p inde Kat la4man n Ynlendirilmesi

Kal,p iine doldurulan s,v, metalin tm ayn, anda kat,la-maz. Kat,la-man,n hangi
blge veya blgelerde ba-lay,p, nas,l ilerleyeceBi ve nerede son bulacaB, ekme
bo4luklar n n olu-acaB, yerleri belirler. Kal,b,n ,s, uzakla-t,rma zellikleri her yerde ayn,
ise, kat,la-ma ncelikle soBuman,n h,zl, olduBu ince kesitlerde ba-lar ve bu s,rada olu-an
hacim azalmalar, nedeniyle o ana kadar kat,la-mam,- olan kal,n kesitlerdeki s,v, metal bu
blgeleri besler.
yi tasarlanm,- bir kal,pta, kat,la-ma kal,n kesitlerin ince kesitleri
beslemesiyle kademeli olarak ilerlemeli ve en son kat,la-an blgelerin d,-a a,k olan
yolluk ve ,k,c,larda kalmas, saBlanmal,d,r. Bylece ekme bo-luBu veya diBer kusurlar,n
para iinde olu-mas, nlenir. Dkm kal,plar iin ok nemli olan bu tasar,m prensibi,
kat la4man n ynlendirilmesi olarak adland,r,l,r ( ekil 2.19). Dkm yntemiyle
retilecek paralar,n tasar,m,nda da boyutland,rma ve biimlendirmelerde bu durum
dikkate al,nmal,d,r.
Kat,la-mada en sorunlu blgelerden biri de k-elerdir. Birle-me noktas,ndaki kesit,
genellikle birle-en kesitlerden byk olduBundan, bu blgeler en son olarak kat,la-,r ve i
k,s,mlar,nda ekme bo-luklar, olu-abilir ( ekil 2.20). Dolay,s,yla bu blgelerde ya kesit
inceltilmeli, ya da soButma plakalar, yard,m,yla buralarda soBuma h,zland,r,larak
kat,la-man,n k-elerden baBlamas, ve kollara doBru devam etmesi saBlanmal,d,r.
28
ekil 2.19 Ynlenmi- kat,la-ma
ekil 2.20 K-elerde kat,la-ma

Para
geometrisi
nedeniyle
kal,p
ynlendirilmesinin
mmkn
olmad,B,
ba-lay,p
yerlerde
sonlanmas,
istenilen
iindeki
durumlarda,
iin
kat,la-man,n
kat,la-man,n
soButma
istenildiBi
istenen
plakalar,ndan,
gibi
blgelerde
veya
ekme
olu-abilecek yerlerin s,v, metal ile beslenebilmesi iin ,k,c, ve besleyicilerden yararlan,l,r.
k c ve Besleyiciler
,k,c, ve besleyicilerin grevi, kal,p iinde kat,la-an paran,n i ve d,- ekme bo-luklar,
olu-abilecek blgelerini s,v, metal ile beslemektir. Yani k c ve besleyiciler,
sv
metal depolar olup en son kat la4acak blgeler olarak tasarlanm 4lard r. ,k,c,lar
atmosfere a,k, huni biiminde; besleyiciler ise d,-ar,ya kapal, ve genellikle kresel
kal,p elemanlar,d,r ( ekil 2.21). Besleyiciler
biimleri
gereBi
daha
yava-
soBuduklar,ndan, dkm sonras,nda paradan ayr,lmalar, daha kolay olduBundan ve

kal,b,n istenilen her blgesine yerle-tirilebildiklerinden daha ok tercih edilirler.
29
ekil 2.21 ,k,c, ve besleyiciler

,k,c, ve besleyicilerin hacmi ve -eklini, s,v, metal ile besleyecekleri blgenin
byklk ve biimi belirler. ,k,c, veya besleyiciler her zaman en son kat,la-an blgeler
olmal,, yani bunlar,n kat,la-ma sresi besledikleri blgenin kat,la-ma sresinden daha
uzun olmal,d,r. Kal,p iinde soBuyan bir paran,n tmnn veya belirli bir blgesinin
kat,la-mas,n,n tamamlanmas, iin gereken sre Chvorinov kural, olarak tan,nan baB,nt,
ile hesaplanabilir:
KS = Ck (V/A)n
Burada KS kat,la-ma sresi, Ck kal,p katsay,s,, V kat,la-an paran,n hacmi, A ise kat,la-an
paran,n yzey alan,d,r. GrldB gibi para geometrisi bak,m,ndan kat,la-ma sresini
paran,n V/A (hacim/soBuma yzeyi) oran, belirlemektedir, dolay,s,yla bu oran
M=V/A
kat la4ma modl olarak adland,r,labilir. DiBer ko-ullar,n ayn, kalmas, durumunda M
deBeri bydke kat,la-ma sresi artar. izelge 2.2'de bu modln deBi-ik geometriler
iin hesaplanm,- deBerleri verilmektedir. ,k,c, ve besleyicilerin besledikleri blgelerden
daha ge kat,la-malar, gerektiBinden, kat,la-ma modlleri daha byk olmal,, yani
Mbesleyici > Mparca
olarak seilmelidir.
izelge-2.2: DeBi-ik geometrilere sahip paralar,n kat,la-ma modlleri
30
Besleyici
ve
,k,c,lar,n,
kat,la-,rken
hacmi
azalan
paray,
s,v,
metal
ile
besleyebilmeleri iin atmosfer bas,nc, ile srekli temasta olmalar, gereklidir. Bu nedenle
,k,c,n,n stnde bir kabuk olu-mamas, iin yal,tkan veya egzotermik rtlerden
yararlan,l,r ( ekil 2.22). Besleyicilerde d,- k,s,mda daima bir kabuk olu-ur, bu nedenle
besleyicinin atmosfer bas,nc, ile temas,n, saBlamak iin de kalem maalardan yararlan,l,r,
ekil 2.23. Gzenekli olan kum kal,p ve kalem maa gaz geirgenliBini saBlad,B,ndan,
besleyici iinde atmosfer bas,nc, hakim olur.
ekil 2.22 ,k,c,larda yal,tkan ve egzotermik rtlerin kullan,lmas,
31
ekil 2.23 Besleyicilerde kalem maalar,n kullan,lmas,

SoAutucular
Kat,la-may, ynlendirmek ve ekme bo-luklar,n,n olu-mas,n, nlemek iin, baz,
durumlarda ,k,c, ve besleyiciler yerine soAutucu plakalar veya i soAutuculardan
yararlan,l,r. Bunlar elik, dkme demir, bak,r v.b. malzemelerden yap,lm,- kal,p
elemanlar, olup, kal,plamada kal,p bo-luBunun duvar,na yerle-tirilirler. Bu sayede en son
kat,la-mas, beklenen ve normal soBumada ekme bo-luBu olu-acak blgeler daha h,zl,
soButularak kat,la-man,n buralardan ba-lat,lmas, ve istenilen -ekilde ynlendirilmesi
mmkn olur,
ekil 2.24.
SoButma plakalar,n,n yerle-tirilmesinin g olduBu blgelerde i soButuculardan

yararlan,labilir. Bir diBer zm de kal,b,n baz, blgelerinin yal,t,lmas, yoluyla kat,la-may,
ynlendirmektir.
ekil 2.25te bu seeneklerin tm toplu olarak gsterilmektedir.
ekil 2.24 ekme bo-luklar,n,n soButma plakalar, yard,m,yla nlenmesi
32
ekil 2.25 ekme bo-luklar,n,n nlenmesi iin soButucu ve

yal,tkanlardan yararlan,lmas,
33
3 KUM KALIBA DKM

3.1 G R
Demir esasl, ve demir d,-, metallerin dkmnde, ucuz ve refrakter zelliBe sahip
kum esasl, kal,p malzemeleri yayg,n olarak kullan,l,r. Kum kal,ba dkm bir harcanan
kal,p yntemidir, yani kat,la-ma sonras,nda kal,p bozularak para ,kar,l,r ve her
dklecek para iin ayr, bir kal,p haz,rlamak gerekir. Kal,plama kum esasl, malzemenin
bir model etraf,na s,k,-t,r,lmas, ve daha sonra modelin kal,ptan ,kart,lmas, ile yap,l,r.
Genellikle iki para olan kal,pta, yolluk sistemi ve besleme amal, ,k,c,lar gibi diBer
kal,plama
elemanlar,
da
maalardan yararlan,l,r.
bulunur.
bo-luklar,n
elde
edilmesi
iin
gerektiBinde
ekil 3.1de dkme haz,r bir kum kal,b,n kesidi grlmektedir.
ekil 3.1. Dkme haz,r bir kum kal,b,n kesiti

Yntemde
en
ok
emek harcanan
i-lem, kal,b,n
haz,rlanmas,
a-amas,d,r.
Gnmzde kal,plama oBunlukla makinalarla ve seri olarak yap,l,r; ancak
ekil 3.2'de
temel kal,plama bilgisi verebilmek amac,yla elle kal,plaman,n a-amalar, zetlenmi-tir.
34
ekil 3.2a. Serbest model kullanarak kum kal,plar,n elle

haz,rlanmas,ndaki a-amalar (devam, var)
35
ekil - 3.2b. Serbest model kullanarak kum kal,plar,n elle

haz,rlanmas,ndaki a-amalar (devam)
Kum esasl, kal,p kullanan bir dkmhane: modelhane, kal,plama, maa retimi,
eritme, bitirme ve kalite kontrol gibi deBi-ik blmlerden olu-ur.
ekil 3.3te karakteristik
bir ak,m -emas, grlen bu tr bir tesiste her blmn grevi -yle zetlenebilir:
Modelhane:
Modeller, kal,p iinde daha sonra metalin dolacaB, bo-luklar,n
olu-turulmas, iin, kal,plama i-lemi s,ras,nda kullan,l,r. Model retiminde ah-ap,

metal, plastik gibi malzemelerden yararlan,l,r.
36
Maa blm: Maalar, para iindeki bo-luklar,n elde edilmesi iin kullan,l,r. Kum
esasl, kal,plara yerle-tirilen maalar da genellikle kum esasl,d,r.
Kal plama:
Kum
esasl,
kal,plar,
modeller
yard,m,yla
haz,rlan,r
ve
maalar,
yerle-tirilerek dkme haz,r hale getirilir. Kal,plama, elle veya makinalar yard,m,yla
yap,labilir.
Eritme ve dkm:
Kupol,
elektrik
ocaklar,,
potal,
ocaklar,
v.b.
ocaklardan
yararlan,larak eritilen metal, potalar yard,m,yla kal,plara dklr.
Kal p bozma: Kat,la-ma sonras,nda kum kal,p bozularak para ,kar,l,r.
Bitirme: Kal,ptan ,kar,lan paradan yolluk, ,k,c, gibi k,s,mlar ayr,l,r. Yzey
temizleme, ,s,l i-lem, boyama, i-leme gibi deBi-ik i-lemler bu blmde yap,l,r.
Kalite kontrol: Malzemelerin kimyasal ve fiziksel
zelliklerinin belirli standartlar,
saBlad,B, ve para boyutlar,n,n verilen toleranslar iinde kald,B, kontrol edilir. Boyut,
yzey, bo-luk v.b. kontroller
ile kimyasal ve fiziksel deneylerin yap,lmas, ve/veya
yapt,r,lmas, bu blmn grev alan,d,r. Kusursuz dkmlerin elde edilebilmesi iin

dkmhane girdi malzemelerinin istenilen kalitede olmas, da kontrol edilmesidir.
ekil 3.3. Kum esasl, kal,p kullanan dkmhaneler iin karakteristik bir ak,- -emas,
37

3.2 MODELLER
Model, retilecek paran,n yakla-,k bire bir kopyas, olup, kal,p iinde dklecek
s,v, metalin dolduracaB, bo-luBu elde etmek iin kullan,l,r. Modellerin biim ve
boyutlar,n,n belirlenmesinde, kat,la-ma sonras,nda paran,n soBuyarak bzlmesi, i-leme
paylar,, modelin kal,ptan s,yr,lmas,n, kolayla-t,racak eBimler ve maa yuvalar,n,n da
d-nlmesi gerekir. Dkm teknolojisinde modelin doBru tasar,m, ve kaliteli olarak
retimi ok nemlidir. Kt bir model kullanarak kaliteli bir kal,p haz,rlamak ve iyi bir
dkm gerekle-tirmek mmkn deBildir.
3.2.1 Model Trleri

Metal dkmnde kullan,lan modeller:
Serbest modeller,
Levhal, modeler,
zel model ve model tertibatlar,
olmak zere s,n,fland,r,l,rlar. retilecek para say,s,, biim karma-,kl,B,, dkmhanede

uygulanan kal,plama yntemi ve para tasar,m,n,n dzeltilmesinin sz konusu olup
olmad,B, gibi kriterlere gre hangi tr modelin uygun olacaB, belirlenir.
Serbest Model
Serbest model, retilecek dkm paran,n yakla-,k bire bir kopyas, olup, ucuz,
basit
ve
yayg,n
olarak
kullan,lan
bir
model
boyutland,r,lmas,nda ekme ve i-leme paylar,
trdr.
Serbest
modellerin
dikkate al,n,r. Kal,plama s,ras,nda
yerle-tirilecek maalar,n yuvalar,n, olu-turan maa ba-lar, da model zerinde bulunur,

ekil 3.4. Genellikle ah-aptan yap,l,rlar, ancak metal, plastik, al,, mum veya diBer uygun
malzemeler de kullan,labilir. Serbest modellerde
kal,plama oBunlukla elle yap,l,r,
dolay,s,yla yntem yava- ve pahal,d,r. Kal,plama s,ras,nda modelin kumdan s,yr,lmas, iin
model iki paraya ayr,larak alt ve st dereceye ait k,s,mlar gemeli olarak yap,l,r. Pimlerle
birbirine gre konumlar, belirlenen bu iki k,sm,n birle-me yzeyi, ayn, zamanda kal,b,n
blm yzeyidir. Kum kal,plarda genellikle elle a,lan yolluk, ,k,c, ve diBer bo-luklar da
istenirse modelle birlikte veya ayr, model paralar, olarak d-nlebilir.
38
ekil - 3.4: Serbest model yard,m,yla kal,plama

Basit biimli ve bir yzeyi dzlemsel olan paralarda model tek para olarak
yap,labilir ve kal,p bo-luBu alt derecede olu-turulur,
ekil 3.5. Model zerinde girinti,
,k,nt, gibi modelin kal,ptan s,yr,lmas,n, engelleyecek k,s,mlar bulunursa, bu k,s,mlar

serbest paral, yap,labilir,
ekil 3.5. Kal,plama s,ras,nda ana modele geici olarak
tutturulan serbest para, ayr, olarak ,kar,larak kal,b,n bozulmas, nlenir.
ekil 3.5 Tek para model ve alt derecede olu-turulan kal,p bo-luBu
39

Levhal Modeller
Kal,plamada makinalar,n kullan,ld,B, durumlarda ve zellikle ok say,da kk
paran,n retiminde, ift tarafl, levhal, modellerden yararlan,l,r. Modelin st ve alt
dereceye ait k,s,mlar,, blm yzeyini olu-turan ah-ap veya metal bir levhan,n alt ve st
yzlerine monte edilir ( ekil 3.6). oBunlukla metal olan bu modeller de kum veya al,
kal,ba dkm yntemiyle retilirler.
D-ey ve yatay yolluklar ile mmknse ,k,c,lar da levhal, model zerine
yerle-tirilir. Bu modeller genellikle yksek retim h,zlar,na sahip kal,plama makinalar,nda
kullan,l,rlar. Seri retimde kal,p mrnn, boyut hassasiyetinin ve retimdeki verimin
yksek olu-u bu modeller iin yap,lan masraflar, kar-,lar.
ekil-3.6. Kal,plamada kullan,lan farkl, model trleri
40

Byk dkm paralarda alt ve st derece iin iki ayr, levhal, model kullan,l,r
( ekil 3.6). Tek tarafl, olan bu modeller ile alt ve st derece ayr, ayr, kal,planarak daha
sonra birle-tirilir, ancak burada
derecelerin birbirlerine
gre konumlar,n,n iyi
ayarlanmas, ok nemlidir.
Altl k
Blm yzeyi dzgn olmayan serbest modellerde kal,plama s,ras,nda kum veya
tahta altl,klardan yararlan,l,r ( ekil 3.7). Altl,klar,n bir diBer kullan,m amac, da kal,plama
s,ras,nda uygulanan kuvvetler etkisiyle biimi bozulabilecek veya k,r,labilecek narin
modellerin desteklenmesidir. Altl,k, alt derecenin haz,rlanmas,nda serbest modele destek
olur ve blm yzeyini belirler. Kum altl,klardan ancak birka kez yararlan,labilir. Al,
altl,klar daha uzun mrldr. Oyma tekniBiyle haz,rlanm,- ah-ap levhalar da altl,k olarak
kullan,labilirler. Kal,plama s,ras,nda nce alt derece, model ve ah-ap altl,k zerinde
haz,rlan,r, kal,p evrilir, altl,k al,n,r ve sonra st derece haz,rlan,r.
ekil 3.7. Altl,k yard,m,yla kal,planmas,
41
ekil 3.8
ablonla tarama
ablon
Dnel simetriye sahip paralar,n kal,planmas,nda boyutlu modeller yerine
-ablonlardan yararlan,l,r,
ekil 3.8. Kal,plar bir eksen etraf,nda dndrlen -ablonlarla
taranarak haz,rlan,r ve boyutlu modellerin retim masraflar,ndan tasarruf edilir.
3.2.2 Model Tasar m

Model
tasar,mc,lar, dkm teknolojisi hakk,nda bilgi sahibi olmal, ve verilen bir
paran,n en uygun nas,l kal,planacaB,na karar verebilmelidir. Ayr,ca model retiminde

kullanacaB, ah-ap, metal, plastik v.b. malzemeleri
biimlendirmek
iin
kullan,lan
yntemlere hakim olmal,d,r. Btn bunlar,n yan,nda, para tasar,mc,s, ve dkmcler

ile diyalog kurabilmek iin dkm teknolojisini ve sorunlar,n, yak,ndan tan,mal,d,r. Verilen
para biim ve boyutlar, ile maa yuvalar, d-nlerek nce modelin bire bir lekli bir
plan, yap,l,r ve buradan ekme ve i-leme paylar, da eklenerek elde edilen boyutlar
retilecek modele aktar,l,r. Ayr,ca modelin blm yzeyine dik yzeylerinin kal,ptan
s,yr,labilmesi iin gerekli eBimler verilir.
42

ekme (Bzlme) Pay
Model
boyutlar,na
ekme pay,
eklenmesinde ama, metalin
kal,p iindeki
kat,la-mas, bittikten sonra oda s,cakl,B,na kadar soBumas,, yani kat,n,n bzlmesi
s,ras,ndaki boyut deBi-imlerini dikkate almakt,r. Gerekte hacimsel olan bu bzlme
pay,,
pratikte
paradan ekme
doBrusal olarak mm/m birimiyle verilir. Dolay,s,yla model, dklecek

pay,
kadar byk boyutland,r,l,r. ekme pay,n,n say,sal
deBeri,
paran,n boyutlar,, metalin tr, dkm sonras,nda kal,b,n yakla-,k s,cakl,B, ve kal,b,n
dkm paran,n bzlmesine kar-, gsterdiBi dirence gre seilmelidir. Kum kal,ba
dkmde baz, malzemeler iin baz, doBrusal ekme pay, deBerleri izelge-3.1'de
verilmi-tir. Baz, metallerin kendilerine zg ekme davran,-lar, vard,r. rneBin temper
dkme demir beyaz dkme demir olarak kat,la-,rken bir miktar kendini eker, ancak daha
sonra uygulanan temperleme ,s,l i-leminde grafitin ayr,-mas, nedeniyle hacmi artar.
Dolay,s,yla bu malzemede ekme pay, olarak bu iki deBerin fark, al,n,r.
izelge 3.1. Baz, dkm malzemeleri iin yakla-,k ekme paylar,
DKM MALZEMES
EKME PAYI (MM/M)
K,r dkme demir
10
Beyaz dkme demir
20
Temper dkme demir
15
Basit karbonlu elik
23
Mangan eliBi
30
Aluminyum ala-,mlar,
15
Bak,r ala-,mlar,
17
Magnezyum ala-,mlar,
15
Kur-un
26
inko
14
4leme Pay
EBer dkmden sonra paran,n baz, yzeyleri i-lenecekse, bu yzeylerde yeterli
bir i-leme pay,n,n b,rak,lmas, gerekir. Bu pay kullan,lan metale, paran,n biimine,
byklBne, arp,lma eBilimine, i-leme yntemi ve uygulamas,na baBl,d,r. Mmknse
i-lenecek yzeyler kal,b,n alt k,s,mlar,na getirilmelidir. nk cruf, oksitler ve diBer
kat,-k,lar dkmde st k,sma ykseldiBinden dkm paralar,n alt k,s,mlar,ndaki yzeyler
daha temiz ,kar. Ayr,ca metalin kendini ekmesi sonucu olu-abilecek bo-luklar da st
yzeyde bulunacakt,r. -lenecek yzeylerin kal,b,n st blgesinde kalmas, zorunlu ise, bu
durumda daha byk i-leme paylar,n,n seilmesi gerekir.
43

EAim ve k4e yuvarlatmalar
Modellerin kal,ptan s,yr,lmas, s,ras,nda kal,b,n blm yzeyine dik k,s,mlar,n,n
bozulmamas, iin bu yzeylere eBim verilmesi gerekir. Makina ile s,yr,lan modellerde bu
eBim daha d-k seilebilir. Model ok dzgn ve temiz ise makina ile 200 mm'ye varan
dik yzeyler temiz olarak s,yr,labilir.
Model zerindeki k-eler keskin olmamal,, yuvarlat,lmal, ve buralarda kendini
ekme atlaklar, ile gerilme y,B,lmalar,n,n olu-mas,
nlenmelidir.
K-e
yuvarlatma
yar,aplar,, paran,n et kal,nl,B,na gre seilir.
3.2.3 Model Malzemeleri

Malzeme olarak ah-ap, metal, al,, plastik, kpk v.b. malzemeler
kullan,l,r.
Model malzemesi seiminde -u kriterler dikkate al,n,r:
retilecek para say,s,

stenen boyut hassasiyeti
Uygulanacak kal,plama yntemi
Paran,n boyut ve biimi
Modelde dzeltme yap,l,p yap,lmayacaB,.
En yayg,n olarak kullan,lan malzeme ah4apt r. Bunun nedeni ucuz, hafif ve kolay
-ekillendirilebilir olmas,d,r. Haz,rlanacak kal,p say,s, az ise, ah-ap malzeme olarak
yumu-ak am seilebilir. Ancak model retimi iin genellikle kuru, sert ve az gzenekli
malzemeler daha uygundur.
Metal modeller, mr bak,m,ndan ah-aba gre ok daha stndr. Modellerin
a-,nmamas, veya rneBin kabuk kal,plamada olduBu gibi ,s,t,lmas, gerekiyorsa, malzeme
olarak alminyum, pirin, bronz, k,r dkme demir, elik ve d-k s,cakl,kta eriyen diBer
metal ala-,mlar, kullan,labilir. Alminyum ala-,mlar,ndan retilmi- levhal, modeller ve
maa kutular, zellikle kabuk kal,ba dkmde yayg,n olarak kullan,l,rlar. Yzeyleri ok
dzgn
olan
dayan,kl,d,r.
dayan,kl,d,rlar
plastik
Bunlar
ve
malzemelerden
kal,ptan
hasara
kolay
yap,lm,- modeller, tahta

s,yr,l,rlar,
uBrad,klar,nda
tamir
a-,nma
ve
edilmeleri
modellerden
izilmeye
kolayd,r.
kar-,
Plastik
daha
daha
model
malzemelerinin boyut kararl,l,B, ve yzey kalitesi de stn olup, ayr,ca daha ucuzdurlar.
Dayan,m,n yetersiz olduBu durumlarda cam takviyeli plastikler de kullan,labilir. Kullan,m
s,ras,nda abuk a-,nan blgelerin metal parac,klar ile takviye edilmesi de mmkndr.
Plastik esasl, diBer bir model tr de, dolu kal,ba dkm ynteminde kullan,lan kpk
modellerdir. Bunlar dkmden nce kal,ptan ,kar,lmazlar ve erimi- metalle temasa
44

getiklerinde gaz haline geerek kal,b, terk ederler. Yzey kalitesini artt,rmak iin
yzeyleri kaplanabilir. Hassas dkm tekniBinde ise genellikle mum modeller kullan,l,r.
Bu modeler, haz,rlanan kal,b,n ,s,t,lmas,yla eritilerek kal,p bo-luBu olu-turulur. Al
modellerin stnlB, kolay -ekillendirilebilir olmalar,d,r. Dayan,m,n yetersiz kalmas,
halinde al,ya katk, malzemeleri ilave edilebilir.
Model Renk Kodlar
zellikle ah-ap modellerin nemden ve ortam etkisinden korunmas, iin boyanmas,
gerekir, bu s,rada modelin deBi-ik blgelerine ait yzeyler iin
kullan,larak i-aretleme yap,l,r.
deBi-ik renkler
ekil 3.9'da basit bir rneBi grlen bu kodlama sayesinde
kal,p, uzun y,llar sonar dahi her bir kal,p yzeyini tan,r ve deBi-ik kal,p elemanlar,n,n
yerlerini kolayl,kla belirlemesi mmkn olur.
ekil 3.9 Modellerin boyanarak kodlanmas,na bir rnek
3.3
MAALAR
Dkm paralar,n i bo-luklar,n, veya modelin kumdan s,yr,lmas,
s,ras,nda
bozulabilecek kal,p k,s,mlar,n, olu-turmak iin kullan,lan kal,p elemanlar,, maa olarak
adland,r,l,r. Baz, karma-,k paralarda kal,plar,n tmyle maalardan yap,lmas, da
gerekebilir (maa kal,plar). Maa malzemeleri genellikle kum esasl, kar,-,mlard,r, ancak
seramik, metal v.b.
malzemelerden yap,lm,- maalar da kullan,labilir.
ekil 3.10'de
maalar,n kullan,m yerlerine baz, rnekler grlmektedir.
45
ekil
ekil 3.10 Maa kullan,m yerlerine rnekler
Bir maadan istenen zellikler -unlard,r:
Maalar, tmyle s,v, metal iinde kald,B,ndan yksek s,cakl,k dayan,mlar, ve

metal erozyonuna kar-, dayan,kl,l,klar, yeterli dzeyde olmal,d,r.
Dkm sonras,nda kolay daB,lmal,d,r. Bu zellik dkm sonras,nda temizleme

i-lemlerinin kolay ve ekonomik yap,labilmesi iin gereklidir.
Dkm sonras,nda soBuyan paran,n serbeste bzlebilmesi ve s,cak y,rt,lmalar,n

olu-mamas, iin de maalar,n daB,labilir olmas, gereklidir.
Gaz geirgenliBi yeterli olmal, ve dkm s,ras,nda mmkn olduBu kadar az gaz
olu-turmal,d,r.
abuk pi-meli ve bu s,rada biimleri bozulmamal,d,r,
Yzeyleri dzgn olmal,d,r.
Depolama s,ras,nda zellikleri deBi-memelidir.
Kum Esasl Maa Malzemeleri

Kum esasl, maalar, retildikleri malzeme veya ynteme gre adland,r,l,rlar: yakum maalar, kuru kum maalar, kabuk maalar, CO2 yntemiyle retilen maalar, reine
veya diBer baBlay,c,l, maalar. Maa malzemesi kar,-,m,n,n esas,n, silis, zirkon, olivin gibi
kumlar olu-turur. Kullan,lan baBlay,c,lar ise organik ve inorganik olmak zere ikiye ayr,l,r.
Reineler, maa yaBlar, ve tah,l unlar, en ok kullan,lan organik baBlay,c,lard,r.
Tah,l esasl, baBlay,c,lar
(m,s,r unu, buBday unu, ni-asta, dekstrin)
genellikle maa
yaBlar, ile birlikte kullan,l,rlar. Organik baBlay,c,lar,n nemli bir blmn de reineler
olu-turur. oBunlukla 200... 260C aras,ndaki s,cakl,klarda pi-irilerek sertle-tirilen (s,cak
kutu yntemi) reinelerin, oda s,cakl,B,nda bir katalizr yard,m, ile sertle-en (soBuk kutu
yntemi) trleri de vard,r.
46

norganik baAlay c lar ise killer, sodyum silikat (CO2-yntemi), imento, ve
deBi-ik kimyasal maddelerdir.
norganik baBlay,c,lar,n stnlB dkm s,ras,nda gaz
olu-turmamalar,, zay,f yn ise dkmden sonra kolay daB,lmamalar,d,r.

Maalar,n kal,p iinde yerle-tirilme -ekli d-nlerek kum kal,pta gerekli bo-luklar,
maa yuvalar
b,rak,l,r. Maa yuvalar,, maalar,n kendi aB,rl,klar, ve s,v, metalin
kald,rma kuvveti dikkate al,narak boyutland,r,l,r. Maalar,n yerle-tirilmesinden sonra

kendi aB,rl,klar,, s,v, metal ak,m, veya kal,ba dolacak s,v, metalin uygulayacaB, kald,rma
kuvveti ile konumlar,n,n deBi-memesi iin nlemler al,nmal, ve gerektiBinde maa
desteklerinden yararlan,lmal,d,r ( ekil 3.11). Maa destekleri dkm s,ras,nda paraya
kaynay,p iinde kalacaB,ndan, dklen metale yak,n ala-,mlardan retilmelidirler.
ekil 3.11 Maa destekleri

Maa retimi
Maalar genellikle ah-ap, metal, plastik v.b. malzemelerden yap,lm,- kutularda,
elle veya makinalarla s,k,-t,r,larak biimlendirilirler ( ekil 3.12). Maa kutular, tek paral,,
ift paral, veya a,l,r kapan,r olabilirler. Maalara yeterli gaz geirgenliBi kazand,rmak
iin i k,s,mlar,nda hava kanallar, b,rak,labilir. Baz, durumlarda ise, dayan,mlar,n,
artt,rmak iin maalar,n iine tel, ubuk, iskelet gibi takviyeler yerle-tirilir.
S,k,-t,rmada titre-imli tablalardan veya ezme aparatlar,ndan yararlan,labilir. Maa
retiminde yararlan,lan en basit makina, sarsma tablalar,d,r. Sarsma i-lemi ile kum
s,k,-t,r,ld,ktan sonra maa, kk paralarda elle, byklerde ise pnmatik aletler
yard,m,yla dvlerek st k,s,mlarda da istenilen sertlik elde edilir. Basit bir sarsma tablas,
boyut ve biim bak,m,ndan ok deBi-ik maalar,n retiminde kullan,labilir. Byk maa
kutular,n,n doldurulmas,nda, kal,p retiminde de kullan,lan kum savurma tekniBinden
yararlan,labi1ir. Bu sayede ok miktarda kumun maa kutusuna k,sa srede dolmas, ve
daha niform bir sertlik daB,l,m,n,n elde edilmesi mmkn olur.
Kk ve orta boy maalar,n seri retiminde en yayg,n olarak kullan,lan
makinalar, maa fleyicileridir ( ekil 3.13). Burada al,-ma prensibi, maa kumunun
47

bir hava ak,m, iinde maa kutusuna ta-,nmas,d,r. Bylece hem maa kutusu doldurulur,
hem de s,k,-t,rma saBlan,r. Makinada flenecek kum kar,-,m,n,n bulunduBu bir kum
haznesi ve hazne ile maa aras,nda elikten yap,lm,- bir fleme plakas, bulunur. Plaka
stndeki delikler, maan,n biimine uygun olarak dzenlenmi-tir. Hava bas,nc,n,n
uygulanmas,yla kum kar,-,m, elik plakadaki deliklerden flenerek maa kutusunu
doldurur. Havan,n d,-ar, ,kmas, iin maa kutusunda szgeli hava delikleri a,lm,-t,r.
fleme i-lemi ok h,zl, olup maa kutusu ok k,sa srede dolar. fleme plakas,n,n
boyutlar,, baBlanabilecek en byk maa kutusunu belirler. Uygulamada elle kontrol
edilen basit tezgah tipi fleyicilerden, otomobil motoru silindirleri iin s,cak kutu
yntemiyle
maa
reten
byk
fleyicilere
kadar
deBi-ik
boyutlarda
makinalar
kullan,lmaktad,r. lerdeki blmlerde anlat,lan CO2 yntemi ve kabuk dkm yntemi

de, maa retiminde kullan,labilir.
ekil 3.12 Maa kutular,

Standart boyutlarda olan ve ok kullan,lan maalar dkmhanelerde stokta
bulundurulur. Sabit kesitli maalar,n basit biimli olanlar, et k,yma makinalar,na benzer
makinalarda ekstrzyon yntemiyle kolay ve ekonomik olarak retilebilirler. Uzun
ubuklar biiminde retilen bu maalar istenilen boylarda kesilerek ve gerekirse koniklik
verilerek kullan,l,r. Ekstrzyon ynteminde maan,n ortas,nda bir havaland,rma kanal,n,n
elde edilmesi de mmkndr. Bu yntemle daire, kare, alt,gen gibi deBisik kesitli profiller
retilebilir. BaBlay,c, olarak genellikle yaB esasl, veya termoset reineler kullan,l,r.
Maa pi4irme i-lemi s,v, yak,tl,, gaz yak,tl, veya elektrikli f,r,nlarda yap,labilir.
Pi-irme s,cakl,B, ve sresi baBlay,c,n,n tr, bile-imdeki oran,, maan,n byklB ve
biimine baBl, olarak belirlenir.
48
ekil 3.13 Maa fleme makinas,
3.4 KUM ESASLI KALIP TRLER

3.4.1 Ya4 Kum Kal plar
Ya- kum kal,ba dkm, dkmhanelerde en yayg,n olarak kullan,lan yntemdir.
Burada kal,p malzemesi: kum tanecikleri, kil, su ve diBer katk,lar,n bir kar,-,m,d,r. Kum
tanecikleri kal,p malzemesinin esas,n,, bnyesine su alan kil ise baBlay,c,y, olu-turur.
Kal,p kumlar,n,n zellikleri de bu blmde ayr,ca ele al,nacakt,r.
Kal,plama, kk paralar iin tezgah zerinde, iri paralar iin yerde kum
havuzlar,nda yap,l,r. Elde edilen paran,n kalitesi belli lde kal,p, ustas,n,n becerisi ile
49

belirlenir. Ancak saatte 60 ve daha fazla kal,p retmek gerektiBinde makinal, kal,plamaya
gemek zorunlu olur.
Ya- kum kal,ba dkm ynteminin stnlkleri -unlard,r:
Kal,p malzemesi ucuzdur ve tazelenerek defalarca kullan,ld,B,ndan en ekonomik

kal,plama yntemidir.
Yntem basittir, gerektiBinde mekanizasyon da uygulanabilir.
DeBi-ik metallerin dkm iin elveri-lidir.
Bu yntemin s n rlar ise yle s,ralanabilir:
Kal,p malzemesinin dayan,m, s,n,rl,d,r.
nce, uzun, karma-,k biimli ve iri
paralar,n dkmnde yetersiz kal,r. Ta-,ma s,ras,nda bozulabilir.
Erimi- metalin dkm s,ras,nda nemli kal,pta olu-an buhar kusurlara neden
olabilir.
Boyut hassasiyeti ve yzey kalitesi ok iyi deBildir.
Kal,b,n optimum dayan,ma sahip olabilmesi iin nem miktar,n,n ok iyi kontrol
edilmesi gereklidir.
3.2.2 Kuru Kum Kal plar

Kuru kum
aras,ndaki
kal,plar, yakum kal,plara benzer -ekilde haz,rlan,r ve 150...350C
s,cakl,klarda
kurutulurlar.
BaBlay,c,
grevi
yapan
kilin
tm
suyunu
kaybetmemesi iin 400C s,cakl,B,n zerine ,k,lmamal,d,r. Yntemin sak,ncas, kurutma

i-leminin kal,p haz,rlama sresini uzatmas, ve maliyeti art,rmas,d,r.
Kuru kum kal,plara dkm ynteminin stnlkleri -unlard,r:
Dayan,m, ve metal erozyonuna kar-, dayan,kl,l,B, daha yksektir. Ta-,n,rken

bozulma tehlikesi daha azd,r.
Ya- kum kal,plardaki gibi kal,plama s,ras,nda nem miktar,n,n kontrolu kritik
deBildir.
Dkm s,ras,nda buhar olu-mayacaB,ndan, bu nedenle ortaya ,kan dkm

kusurlar, sz konusu deBildir.
Gaz geirgenliBi daha iyidir.

Baz, durumlarda yakum kal,plar,n sadece yzeyleri (6...25 mm kal,nl,B,nda bir
tabaka) kurutularak dkmde nemden kaynaklanan sorunlar azalt,labilir. Bu i-lemde

fle, s,cak hava veya elektrikli ,s,t,c,lardan yararlan,l,r. Yzeyi kurutulmu- kal,plarda i
50

k,s,mlardaki nem, zamanla yzeye ilerleyeceBinden, bu kal,plar,n yzey kurutma
i-leminden hemen sonra kullan,lmalar, ok nemlidir.
3.4.3 Toprak (Bal k) Kal plar

Biimlendirmenin genellikle -ablonla taranarak yap,ld,B, toprak kal,plar, byk
silindirler, kaB,t makinas, merdaneleri gibi dnel simetriye sahip aB,r paralar,n dkm
iin uygundur. Bu yntemde dereceye s,Bmayacak byklkte paralar iin, nce
dklecek paran,n biimine yak,n tuBla, tahta veya diBer uygun malzemelerden bir alt
yap, haz,rlan,r. Kum, kil, su ile diBer katk,lar,n bir kar,-,m, olarak haz,rlanan har bu
yap,ya s,van,r ve kabaca biimlendirilir. Daha sonra kal,p bo-luBunun dnel simetri ekseni
evresinde dndrlen tarama -ablonlar, yard,m,yla kal,p son biimine getirilir ( ekil
3.14). Son i-lem, kal,b,n fle veya s,cak hava ile kurutulmas,d,r.
Toprak kal,plamada boyutlu model kullanma gereBi olmad,B,ndan, byk
paralarda nemli tasarruf saBlan,r. Ancak tm i-lemler elle yap,ld,B,ndan, kal,p,lar,n
deneyim ve becerileri ok nemlidir.
ekil 3.14. Bir toprak kal,b,n alt yar,s,n,n -ablonla taranarak haz,rlanmas,
51

3.4.4. ukur Kal plar
ukur kal,plar, derecelere s,Bmayacak kadar byk dkmlerin (1...100 ton)
gerekle-tirilmesi iin kullan,l,r. Model bir ukura yerle-tirilir ve kal,p kumu modelin alt,na
ve evresine s,k,-t,r,l,r. Daha sonra st kal,p yerle-tirilerek blm yzeyinde metal
s,zmas,n, nlemek iin yere baBlan,r. Blm yzeyi zemin seviyesinde veya zerinde
olabilir. Birok dkmhanede srekli olarak rettikleri iri paralar iin haz,r beton ukurlar
vard,r. Byk paralarda i gerilmelerin ortaya ,kmas,n, azaltmak iin, bu tr dkmler
yava- soButulmal,d,r. Dolay,s,yla dkmden sonra kal,b,n a,lmas, iin birka gn
beklenmesi gerekebilir.
3.4.5. Karbondioksit Yntemi

Kal,p ve maalar,n karbondioksit gaz, yard,m,yla sertle-tirildiBi CO2-yntemi, ilk
nce 1950 y,llar,nda uygulanmaya
ba-lanm,- ve bunu izleyen y,llarda giderek
geli-tirilerek kullan,m, yayg,nla-m,-t,r.

Yntemin prensibi, kal,plamada kuma % 3 - 5 sodyum silikat (cam suyu)
kar,-t,rmak ve kal,p s,k,-t,r,larak biimlendirildikten sonra, gaz geirgenliBi olan kum kal,p
malzemesi iinden k,sa bir sre iin CO2 gaz, geirmektir. CO2 gaz,, sodyum silikat,
silikajele dn-trr ve kum tanecikleri baBlan,r:
Na2O . (x)SiO2 . (y)H2O + CO2
Na2CO3 + (x)SiO2 . (y)H2
Bu yntem iin zel kal,plama ve maa fleme makinalar, geli-tirilmi- olup, bu

makinalarda kal,plama ve gaz verme i-lemleri pe-pe-e yap,labilmektedir. CO2 yntemi
maa retiminde de kullan,labilir.
CO2 ynteminin baz, nemli stnlkleri -unlard,r:
Kal,p ve maa yap,m tekniBi, geleneksel kum kal,plamaya benzer olduBundan bu

teknik her dkmhanede kolayl,kla uygulanabilir.
Yntem hem az say,da para iin, hem de seri retimde kullan,labilir.
Karma-,k biimlerin kal,ptan ,kar,lmas, ya- ve kuru kum kal,plardan daha

kolayd,r.
retilen paralar,n boyut hassasiyeti ve yzey kalitesi ya- ve kuru kum kal,plardan
daha iyidir.
52
Kal,p kurutma i-lemine gerek kalmadan, dayan,m, yksek kal,plar elde edilir.
F,r,nlar iin yat,r,m yap,lmas, gerekmez, yer ve zamandan tasarruf edildiBinden
kuru kum kal,plamadan daha ekonomiktir.
Yntemde rahats,z edici gaz ve kokular ,kmaz.
Maa retiminde CO2 - gaz, geirilmeden nce maalar,n ii bo-alt,larak
kabuk
kal,plama yntemindekine benzer -ekilde ii bo- maa retimi yap,labilir.

Yntemin s n rlar ise -unlard,r:
Haz,rlanan kum
kar,-,m,n,n ve sertle-tirilen kal,plar,n bekletilebilecekleri sreler
k,sad,r. Alt ve st kal,plar,n bu -ekilde sertle-tirilip kal,b,n kapat,lmas,ndan sonra

dkmn 24 saat iinde yap,lmas, gerekir.
Kal,p ve maalar,n dkmnden sonra daB,labilme zellikleri ok ktdr.
3.4.6. Kabuk Kal plar

II.Dnya Sava-, s,ras,nda Alman Johannes Croning taraf,ndan bulunan kabuk
kal,ba dkm yntemi, Croning veya C-yntemi olarak da adland,r,l,r.
Kabuk kal,plamada kullan,lan kal,p malzemesi, ince taneli kum ile baBlay,c, olarak
kat,lan ve yksek s,cakl,kta sertle-en bir termoset reinenin kar,-,m,d,r. Kumun tane
inceliBi arzulanan yzey kalitesine gre seilir. Kullan,lan baBlay,c, reineler sayesinde
kal,p malzemesi ok yksek dayan,mlara ula-t,B,ndan, ve kal,p malzemesi pahal,
olduBundan, kabuk biiminde kal,plar,n kullan,lmas, yeterli olur. Metalsel
modellerin
levhal,
yzeylerine kal,plamadan nce zel bir s,v, pskrtlr, yakla-,k 200C
s,cakl,Ba ,s,t,l,r ve kum-reine kar,-,m,yla kaplan,r. Model yzeyine
pskrtlen
s,v,,
modeli temiz tutar ve kal,p kumunun modele yap,-mas,n, nler. Kal,p malzemesi model
zerinde k,sa bir sre (yakla-,k 5 ila 20 saniye) tutulur, bu s,rada model
temas ederek ,s,nan blgede reine sertle-ir ve
s,cakl,k ve tutma
yzeyine
sresi ile kal,nl,B,
ayarlanabilen ince bir kabuk olu-ur. Kabuk istenilen kal,nl,Ba ula-t,B,nda (6...12mm),
sertle-memi- ve baBlanmam,- kum geriye dklr. Tam sertle-meyi saBlamak iin kabuk
modelden ,kar,lmadan nce yakla-,k 315C s,cakl,kta pi-irilir ve bylece tam dayan,m,na
kavu-an kabuk, modelden ayr,l,r. Kabuk dkm
ynteminin
a-amalar,
ekil 3.15'te
grlmektedir.
Kabuk kal,plar iki veya daha ok paral, yap,l,r
ve
daha sonra yap,-t,r,larak
birle-tirilir. Dkm s,ras,nda kal,b,n biim deBi-tirmesini (-i-mesini) nlemek iin kal,plar
genellikle bir dolgu malzemesinin (iri taneli kum, ak,l, metal bilyalar) iine gmldkten
sonra s,v, metal ile doldurulur.
53

Kabuk kal,ba dkm yntemiyle, maa retimi de mmkndr. Maalar ok k,sa
sre iinde sertle-tiBinden yntem ok h,zl,d,r ve elde edilen maalar,n kalitesi de
mkemmeldir.
Kabuk kal,plaman,n geleneksel kum kal,plara stnlkleri -unlard,r:
Hassas toleranslar,n elde edilmesi mmkndr.
ok ince kum kullan,ld,B,ndan yzey kalitesi yksektir.
Makinalarla retildiBinden seri retime uygundur.
Dkm daha d-k s,cakl,klarda yap,labilir ve daha ince cidarlar dklebilir.
Kal,plar hafiftir ve depolanabilir.
ekil 3.15. Kabuk kal,ba dkm ynteminin a-amalar,
54

Kabuk kal,ba dkmn s n rlar ise a-aB,daki gibidir:
Metal
malzemeden retilen modeller pahal,d,r ve bu nedenle yntem ancak seri
retimde ekonomik olur.
Kabuk kal,plama makinalar, yksek bir yat,r,m gerektirir.
Dklebilen para boyut ve aB,rl,klar, s,n,rl,d,r.
Kuma baBlay,c, olarak reine kat,ld,B,ndan kal,p malzemesi masraflar, yksektir.
3.4.7 Havada Sertle4en (Air-set) Kal plar

Pi-irme i-leminin gerekli olmad,B, bu yntemde kal,p malzemesi
kum, s,v, bir
organik baBlay,c, ile uygun bir katalizatrn kar,-,m,d,r. Kal,p dayan,m, s,v, reinenin oda
s,cakl,B,nda polimerizasyonu ile saBlan,r. Kal,p malzemesi
modelin etraf,na dklp
s,k,-t,r,l,r ve en az 20 dakika beklendikten sonra model ,kar,l,r. Kal,p tam sertliBine

ula-t,ktan sonra dkm yap,l,r. Bu gruba giren baz,
kal,p
malzemelerinde
sertle-me
reaksiyonu kal,p iinden gaz halinde bir katalizrn geirilmesi ile saBlan,r.
3.4.8. imento BaAlay c l Kal plar

Kal,p malzemesi, kum , %8..12 imento ve % 4..6 sudan olu-ur. Kal,plama diBer
kum kal,plarda olduBu gibidir. Model ,kar,lmadan nce
kal,p malzemesinin yeterli bir
dayan,ma kavu-mas, beklenir. Tam sertle-me iin gerekli olan 72 saat sonras,nda ise
kal,p dkme haz,r
hale getirilir. Dkm s,ras,nda ortaya ,kan yksek s,cakl,klarda
imentonun
suyunu
gerekli
kristal
kal,p geirgenliBi
kaybetmesiyle olu-an nemin kal,b,
saBlanmal,d,r. Bu
dayan,m,, yzey kalitesi ve boyut

Kal,plama s,ras,nda kumu
hassasiyeti
yntem byk
yksek
terkedebilmesi
iin
paralar,n dkm
iin,
kal,plar,n retiminde kullan,l,r.
s,k,-t,rma i-lemleri daha az olup kurutma i-lemine gerek
yoktur. Kal,p ve maalar,n dkmnden sonra daB,labilme zellikleri ok ktdr.
3.4.9. Vakumlu Kal plama Yntemi

Bu yntem 1970'li y,llarda Japonya'da geli-tirilmi-tir. Kal,p malzemesi
olarak
baBlay,c, iermeyen ince taneli kuru kum kullan,l,r. Hafif bir titre-im uygulanmas,ndan
sonra, vakumun yaratt,B, alak bas,nla kum tanecikleri ince plastik folyalar aras,nda
s,k,-t,r,larak kal,p haz,rlan,r. Yntemin a-amalar,
ekil 3.16da grlmektedir. Vakumlu
kal,plaman,n ba-l,ca stnlkleri -unlard,r:
Kal,plama s,ras,nda model kolayca s,yr,ld,B,ndan ve kal,b,n her blgesi ayn, sertlikte
olduBundan boyut hassasiyeti yksektir.
55
Dkm yzeyi ok dzgndr.
Kal,p haz,rlama ve bozmada mekanik zorlamalar olmad,B,ndan a-,nma ve grlt en

az dzeydedir.
Dkm gazlar, vakum sistemiyle emildiBinden al,-ma atmosferini kirletmezler.
ekil 3.16. Vakumlu kal,plama ynteminin a-amalar,
56
ekil 3.17 Dolu kal,ba dkm
3.4.10 Dolu Kal ba Dkm

Dolu kal,ba dkm yntemi, yanarak gaz haline geen kpk modellerin
(polistiren) kullan,ld,B, bir kal,plama tekniBidir,
ekil 3.17. Bu model malzemesi testere,
b,ak veya s,cak tel ile kesilerek model biimlendirilir. Byk modeller birok paran,n
birbirine yap,-t,r,lmas, ile de olu-turulabilir. Kal,plama sonras,nda kpk model kal,p
iinde b,rak,l,r (dolu kal,p) ve erimimetal kal,ba dklnce model yanarak gaz halinde
kal,b, terkeder. Bylece erimi- metalin kpk modelin yerini almas,yla para biimlenir.
Bu yntemde yolluklar, ,k,c,lar ve diBer tm kal,p elemanlar, kpkten yap,l,r ve
kumda kal,plan,r. Modelin kal,ptan ,kar,lmas, sz konusu olmad,B,ndan, kal,b,n iki paral,
olarak yap,lmas,na gerek yoktur. Burada model kal,ptan ,kar,lmad,B,ndan tm girinti ve
i bo-luklar kumla doldurulabilir. Modelin kal,ptan ,kar,lmas, halinde gerekecek eBimlerin
verilmesine ve maa kullan,lmas,na gerek kalmaz. KpBn kal,plama s,ras,nda biim
deBi-tirmemesi iin dvlerek s,k,-t,r,lan kum kal,plar yerine, CO2-yntemi veya havada
kendiliBinden sertle-en kal,p malzemelerinin kullan,lmas, daha uygundur. Kal,plama
tamamland,ktan
sonra modelin
d,-tan ula-,labilen k,s,mlar, bir gaz alevi ile
yak,l,r.
Modelin kalan k,s,mlar, s,cak metal ile temas s,ras,nda tmyle yanar. S,v, metal, kal,ba
ba-lang,ta yava- yava- doldurulmal, ve hidrokarbonlar ieren yanma gazlar,n,n herhangi
bir patlamaya neden olmadan kal,b,n iinde ve d,-,nda yanmas,na olanak saBlanmal,d,r.
57
Kpk modeller, ah-ap veya metal modellerle birlikte de kullan,labilir. Modelin

kal,ptan ,kar,lmas, g olan k,s,mlar, kpkten yap,larak kal,p iinde b,rak,l,r ve bu
k,s,mlar dkm s,ras,nda yanarak bu blgelere s,v, metalin dolmas, saBlan,r. Bu sayede
rneBin kal,b,n istenen her noktas,na besleyiciler yerle-tirilebilir.
Dolu kal,ba dkm tekniBi zellikle, sadece az say,da retilecek byk paralar,n
dkmnde kullan,lmaktad,r. rneBin otomotiv endstrisinde kullan,lan pres kal,plar, bu
yntemle reti1ir. Teknik ve ekonomik bak,mdan nemli avantajlar, olan bu yntemin,
kk
paralar,n
seri
retiminde
de
kullan,lmas,n,
saBlayacak
ara-t,rmalar
srdrlmektedir.
3.5. KUM ESASLI KALIP MALZEMELER

Kal,p ve maa yap,m,nda kullan,labilecek refrakter zellikli ve en ucuz malzemeler
kum esasl, kar,-,mlard,r. Bunlar,n ana bile-eni vard,r:
Ana ktleyi olu-turan ve refrakterliBi saBlayan kum tanecikleri,
Taneleri bir arada tutan baBlay,c, (kil, imento, reine v.b.),
DiBer zel katk,lar.

Kaya ve cruflar,n daB,lmas, ve k,r,lmas, ile olu-an taneli parac,klar kmesi, kum
olarak adland,r,l,r. Kum, aplar,
0,05
ile 2 mm aras,nda deBi-en kk taneler,
mineraller veya kayalar ieren bir kar,-,md,r. En yayg,n olarak doBada nehir, gl ve diBer
sular ile eskiden yeralt, sular,n,n bulunduBu blgelerde bulunan silis kumu (Si02)
kullan,l,r. Ancak kum szcB silis veya kuvarz gibi belirli bir minerali belirtmez; zirkon,
olivin, kromit ve Btlm- seramik mineralleri de boyutlar, bak,m,ndan yukar,daki
s,n,rlar iinde ise kum olarak adland,r,l,rlar.
3.5.1 Kum zellikleri

Tane ByklA ve Tane DaA l m : Kumun tane byklB ve tane daB,l,m,, kal,p
kumu kar,-,m,n,n birok zelliBini belirler. nce taneli kum kullan,lmas, halinde dkm
paran,n yzey kalitesi daha iyi olur. Buna kar-,n iri taneli kum ieren kal,plar,n gaz
geirgenliBi daha yksektir.
58

Tane Biimi: Yuvarlak biimli tanelerde taneleraras, temas yzeyi kk olduBundan
geirgenlik yksektir. Yuvarlak taneli kumlar,n ak,c,l,k zelliBininiyi olusu, makinal,
kal,plamada nemli bir avantajd,r. K-eli taneler ise daha yoBun olarak istiflenebilirler.
K-eli tanelerde temas yzeyi daha fazla olduBundan, kal,p malzemesinin dayan,m, daha
yksektir.
Refrakterlik: Kumun
refrakterliBi
(,s,ya
dayan,kl,l,B,),
atlamadan
veya
birbirine
kaynamadan dayanabildiBi s,cakl,kla ilgilidir. Bu zellik, byk lde kumun trne

baBl,d,r.
3.5.2 BaAlay c ve DiAer Katk lar

BaBlay,c,lar, kuma sonradan kat,lan veya kum iinde kil gibi doBal olarak bulunan
ve kum taneciklerinin birbirlerine tutunmas,n, saBlayarak, kal,p malzemesine dayan,m
kazand,ran malzemelerdir. BaBlay,c,lar, organik ve inorganik olarak ikiye ayr,l,r.
norganik BaAlay c lar: En yayg,n olarak kullan,lan baBlay,c, kildir. Killerin baBlay,c,l,k
etkisi, ierdiBi
su miktar,na baBl, olarak deBi-ir. Kum-kil-su kar,-,m, olan kal,p
malzemelerinin bile-imi % 80-90 kum, % 8-14 kil ve % 2-6 sudan olu-ur. Kil d,-,ndaki
inorganik baBlay,c,lara rnek olarak imento ve silikatlar gsterilebilir.
Organik BaAlay c lar: BaBlay,c, olarak kullan,lan reinelerin deBi-ik bile-imlerde doBal
ve yapay trleri vard,r. Birok reinede sertle-me reaksiyonunun gerekle-ebilmesi iin
yksek s,cakl,klar gereklidir. DiBer bir grup reine de ise sertle-me bir katalizr
yard,m,yla oda s,cakl,B,nda gerekle-tirilir.
zellikle kk maalar,n elde edilmesinde yaB esasl, baBlay,c,lardan yararlan,l,r. Bunlar
pi-irilerek dayan,mlar,n, kazan,rlar. YaB esasl, baBlay,c,lar neme duyarl, deBildir.
Dkmhanelerde kullan,lan tah,l baBlay,c,lar ince Btlm- m,s,r, buBday ve avdar
unlar,d,r. Baz, durumlarda melas gibi s,v, organik baBlay,c,lar da
kullan,l,r. Tah,llar %
0,25-2 aras,nda kat,larak kal,p kar,-,mlar,n,n yaB veya kuru dayan,mlar,n, artt,rmak ve
daB,labilme zelliBini geli-tirmek iin kullan,l,rlar. Ucuz tah,l baBlay,c,lar, maa kumu
kar,-,mlar,na da kolay flenebilme
ve daB,labilme
zelliBi saBlarlar. Tah,llar yakla-,k
260-370C s,cakl,klar,nda yand,klar,ndan, baBlay,c, grevini yerine getirdikten sonra

kolayl,kla daB,l,rlar. Tah,l baBlay,c,lar,n sak,ncal, bir yn hidroskopik olmalar, ve
bnyelerine nem alarak zamanla kal,p ve maalar,n dayan,m,n,n d-mesine neden
olmalar,d,r.
59

DiAer katk lar: BaBlay,c, grevi yapmayan, ancak kum kar,-,mlar,n,n diBer zelliklerini
geli-tirmek iin kullan,lan deBi-ik katk,lar da vard,r. Kum kal,p malzemesi katk,lar,
aras,nda karbon ierikli malzemeler nemli bir yer tutar (kmr tozu, reineler, zift,
yaBlar v.s.). Bunlar,n erimimetal ile temas, s,ras,nda kum tanecikleri bir karbon
tabakas, ile kaplan,r ve kumun s,v, metal taraf,ndan ,slat,lmas, gle-ir. Bylece daha
dzgn ve temiz yzeyler elde edilir.
Kuma birok kez yan,c, maddeler (kmr tozu, tahta tala-,, selloz, kabuk v.b.) kat,l,r,
bunlar havan,n oksijenini baBlad,B,ndan yzeyin oksitlenmesini bir lde engeller ve
temiz yzeyli paralar,n retimi mmkn olur. Bu tr katk,lar,n yanmas,yla ortaya ,kan
bo-luklar sayesinde:
Kumun geirgenliBi artar.
S,cakl,k
etkisine
maruz
kalan
kum
taneciklerinin
genle-ebileceBi
bu
blgeler
sayesinde, kal,pta biim deBi-iklikleri ve atlamalar nlenir.
Dkm sonunda kal,p bozma i-lemi kolayl,kla gerekle-tirilir.
3.5.3 Kum Esasl Kal p Malzemelerinin zellikleri

Kum esasl, kal,p malzemelerinin ba-l,ca zellikleri dayan,m, geirgenlik, sertlik,
ak,c,l,k, kal,planabilirlik ve genle-me olup, bunlar kullan,lan kumun tane biimi, tane
byklB, tane daB,l,m,, baBlay,c, tr ve miktar, gibi faktrlerle belirlenir.
Dayan m: Kum esasl, kal,p malzemelerinin ya-, kuru ve yksek s,cakl,k dayan,mlar, sz
konusudur. Bu zellik, kal,b,n biimini koruma kabiliyetinin bir lsdr. Kar,-,mdaki
kum taneleri ne kadar ince ise belirli bir hacimdeki toplam baBlama yzeyi o kadar fazla
ve dolay,s,yla dayan,m o kadar yksek olur. Ayr,ca kum tanelerinin biimi ve tane
byklB daB,l,m, s,k, istiflenmeye ne kadar uygun olursa dayan,m da o kadar artar.
Dayan,m, etkileyen nemli bir diBer faktr de baBlay,c,n,n tr ve miktar,d,r. Ancak
baBlay,c, miktar,n,n artmas, ile kal,p geirgenliBi olumsuz ynde etkileneceBinden,
baBlay,c, miktar, iin bir optimum deBer aran,r.
Kum-kil-su kar,-,mlar, olan yakum kal,plarda dayan,m, su miktar, ile ok deBi-ir ve
yksek dayan,mlar,n elde edilebilmesi iin su oran,n,n ok iyi kontrol edilmesi
gerekir
( ekil 3.18).
Kal,p malzemelerinin dayan,mlar,n, lmek iin basma, ekme, kesme ve eBme
deneylerinin yap,ld,B, niversal test cihazlar, geli-tirilmi-tir.
60
ekil3.18 Ya- kum kal,plarda dayan,m,n nem oran, ve tane byklB
ekil 3.19 Ya- kum kal,plarda geirgenliBin tane byklB ve nem
ile deBi-imi
oran, ile deBi-imi
Geirgenlik : Dkm s,ras,nda olu-an buhar ve diBer gazlar,n kal,p malzemesi iinden
geerek kal,b, terk etmesini saBlayan zelliBi, geirgenliktir. Yuvarlak biimli tanelerde
taneleraras, bo-luklar,n hacim oran, en byktr. GeirgenliBin olumsuz etkilenmemesi
iin kum kar,-,m,nda bu bo-luklar, doldurabilecek ok kk tanelerin bulunmamas,
gerekir.
Ortalama
daralacaB,ndan, kal,b,
tane
byklB
terkeden gaz,n
azald,ka,
taneler
aras,ndaki
aral,klar
yzey srtnmesi ve daha s,k yn deBi-tirmesi
nedeniyle kal,b,n geirgenliBi d-er ( ekil 3.19).

BaBlay,c, tr ve miktar, da geirgenliBi etkileyen nemli bir diBer parametredir. BaBlay,c,
miktar,n,n artmas,yla taneleraras, bo-luklar dolup geirgenlik d-eceBinden, dayan,m ve
geirgenlik birlikte d-nlerek optimum bir baBlay,c, miktar, aran,r.
Ya- kum kal,plarda kil oran, sabit tutulursa, su miktar, hem dayan,m,, hem de geirgenliBi
belirler. Suyun optimum deBerden az veya ok olmas, hem dayan,m,n, hem de
geirgenliBin
d-mesine neden olur ( ekil 3.18 ve 3.19) . Kum tanecikleri aras,ndaki
bo-luklar, su miktar, az ise kuru kil tanecikleri, su miktar, fazla ise bu kez de su ile
dolacaB,ndan geirgenlik her iki durumda da d-er.
Kal,p
malzemelerinin
geirgenliBinin
llmesinde
kullan,lan
standart
deneyler
geli-tirilmi-tir, bu deneylerin prensibi, standart bir deney paras,ndan belirli bir bas,n
alt,ndaki havan,n gei- h,z,n,n llmesine dayan,r.
Sertlik: Yayg,n olarak kullan,lan diBer bir yntem de kal,p sertliBinin llmesidir.
Burada kal,p yzeyine belirli bir kuvvetle bat,r,lmak istenen bilyan,n dalmas,na kar-, kal,p
malzemesinin
gsterdiBi
diren
llr.
ekil
3.20'de
bir
sertlik
lme
cihaz,
61

grlmektedir.
Kal,p
sertliBinin
art,r,lmas,,
dkm
yzeyinin
kalitesini
ve
boyut
hassasiyetini olumlu ynde, geirgenliBini ise olumsuz ynde etkiler.

Kal,p sertliBinin llmesinin pratikteki yarar,, kal,b, s,k,-t,rma derecesinin ayarlanmas,na
imkan vermesidir. Kal,plama makinalar, ayarlanarak veya yntemde kk deBi-iklikler
yap,larak sertlik istenen
s,n,rlar iinde tutulur. Ayn, kal,b,n deBi-ik blgelerindeki
sertliklerin farkl, olmas, halinde kullan,lan kumun zelliklerinin veya s,k,-t,rman,n

homojen olmad,B, anla-,l,r.
ekil 3.20 Sertlik lme cihaz,

Is l kararl l k: S,v, metal ile temas eden kal,p malzemesinin atlamadan veya birbirine
kaynamadan dayanabildiBi s,cakl,kla ilgilidir. Bu zellik, byk lde kumun trne baBl,
ise de dkm s,ras,nda metal oksitleri gibi refrakterliBi d-k kat,-k,lar,n kumun
bnyesine girmesi ile olumsuz etkilenebilir.
Genle4me: Dkm s,ras,nda ,s,nan kum tanecikleri genle-eceBinden, a-,r, s,k,-t,r,lm,kum kal,plarda atlama ve dklmeler grlebilir. Bu nedenle kal,p malzemesi, kum
tanelerinin genle-mesine olanak tan,yacak -ekilde haz,rlanmal,d,r:
Kal,p kar,-,m,na ,s,n,nca eriyen, hacmi azalan veya gaz haline geen maddeler
kat,lmal,d,r.
Kal,p kumunu a-,r, s,k,-t,rmaktan ka,nmal,d,r.
Yzey kalitesi: Kum ne kadar ince taneli olursa, retilen dkm paran,n yzey kalitesi
de o kadar iyi olur. Yzey kalitesi geirgenlikle ters orant,l,d,r, kumun s,k,-t,r,lmas,
ve
taneler aras, bo-luklar,n azalmas, ile artar.
62

Yeniden
Kullan labilirlik:
Kal,b,n
bozulmas,ndan
sonra
kalan
kumun
yeniden
kullan,labilir olmas, ok nemlidir. Kumun ufalanma zelliBi ve mevcut baBlay,c,n,n tr

ayn, kumun ka kez tekrar kullan,labileceBini belirler.
ekil 3.21 Mekanik kum kar,-t,r,c,lar
3.5.4 Kum Yenileme ve Ta4 ma

Kal,plamada kullan,lan kum, dkmden sonra ba-lang,taki zelliklerini k,smen
kaybeder. Eski kumun, kal,plamada yeniden kullan,labilmesi iin a-aB,daki i-lemler
yap,l,r:
Eski kum topaklar, ufalan,r.
Metal parac,klar, ayr,l,r (manyetik ay,r,c,).
Tozu ayr,l,r, elenir ve soButulur.
Su (baBlay,c, kil ise), baBlay,c, ve yeni kum kat,larak kar,-t,r,l,r.

Dkmhanelerde
kal,p
ve
maa
retimi
iin
byk
miktarlarda
kum
kullan,ld,B,ndan, kum kar,-,mlar,n,n haz,rlanmas,nda genellikle makinalardan yararlan,l,r.

En kk dkmhanelerde dahi kar,-t,rma i-lemi iin basit bir mekanik kar,-t,r,c, bulunur.
Bir demir dkmhanesinde dklen 1 ton metal iin yakla-,k 5 ton kum kullan,l,r. Bu
kumun kar,-t,r,c,lara getirilmesi ve haz,rlanan kar,-,m,n kal,plama blmne iletilmesi iin
bantl,, kepeli veya haval, konveyr sistemlerinden yararlan,l,r. Kar,-t,r,c,lara kum, kil, su
63

ve diBer katk,lar otomatik olarak tart,l,p doldurulur. Haz,rlanan kum kar,-,m, ise genellikle
konveyrlerle kal,plama makinalar,n,n haznelerine gnderilir.
3.5.5 Yzey Kaplamalar

Kum esasl, kal,p ve maalar,n s,v, metal ile temas edecek yzeylerine dkm ncesinde
deBi-ik amalarla kaplamalar uygulan,r:
Yzey kalitesini art,rmak.
S,v, metalin kal,p malzemesine doBrudan temas,n, engelleyerek, kum tanecikleri

aras,na s,zmas,n, ve kum taneciklerinin para yzeyine yap,-mas,n, nlemek.
Is, yal,t,m, saBlayarak, kal,p malzemesini korumak.

Bu kaplamalar, ta-,y,c, bir s,v, iinde sspansiyonu olarak haz,rlan,r. Kaplama
malzemesi olarak kmr tozu, grafit, kuvarz, -amot, zirkonsilikat v.b. malzemeler,
ta-,y,c, s,v, olarak ise su veya alkol sz konusudur. Bu sspansiyonlar kal,p veya maa
yzeylerine pskrtme, f,rayla srme, dald,rma v.b. yntemlerle tatbik edilirler.
Yzey kalitesini artt,rmak ve kal,p bo-luBu yzeylerindeki kumun kalkmas,n,
nlemek iin kal,p yzeyi, refrakter bir malzeme pskrtlerek kaplanabilir. Pskrtlen
bu s,v,lar genellikle su, refrakter malzeme ise bentonit, tah,l veya melas gibi bir
baBlay,c,n,n kar,-,m,d,r. Kal,p yzeyine f,ra ile grafit tozu da srlebilir. Bazen su yerine
alkol veya diBer uucu s,v,lar kullan,l,r. Bu -ekilde kal,p haz,rland,ktan sonra yzey
tutu-turularak hem bu zcler giderilir, hem de a,Ba ,kan ,s, ile yeterli bir kurutma
saBlan,r. Ancak dkm s,ras,nda gaz olu-umuna engel olmak iin bu zc s,v,lar,n tam
olarak yak,lmas, ok nemlidir.
3.6 KUM KALIPLAMA MAK NALARI

DeBi-ik byklk ve biimlerde tonlarca paran,n retildiBi dkmhanelerde
mekanizasyondan deBi-ik amalarla yararlan,labilir. Her bir dkmhane iin uygun o1an
mekanizasyonun seviyesini, retilen paran,n boyut ve tr,
toplam kapasite ve ayn,
paradan ka adet retileceBi gibi faktrler belirler. Kk dkmhanelerde basit birka

i-lemde mekanizasyondan yararlan,labileceBi gibi, belirli bir alanda uzmanla-m,- veya
srekli olarak ayn, paray, reten dkmhanelerde i-lemlerin tmnn otomatik kontrollu
makinalarda yap,lmas, d-nlebilir. Kal,plama i-lemlerindeki
mekanizasyon, kal,p
kumunu s,k,-t,rma ve model levhas,n, ,karma i-lemlerini ierir. Kal,p retiminde kumu
s,k,-t,rmak iin drt temel yntem sz konusudur: ezme, sarsma, savurma ve fleme,
ekil 3.22.
64

Ezme makinalar , kal,p yzeyine bas,n uygulayarak kumu s,k,-t,r,r ve bu amala
genellikle
uyguland,B,
mekanik
ve
yzeydeki
pnmatik
sertlik
en
sistemlerden
yksektir
ve
yararlan,l,r.
ezme
Bu
i-lemde
yzeyinden
ezmenin
uzakla-,ld,ka
s,k,-t,rman,n etkisi azal,r. Dolay,s,yla bu yntem fazla derin olmayan kal,plar iin daha
uygundur.
Sarsma ynteminde kal,b, ta-,yan tabla kald,r,l,p d-rlerek her darbede kum
tanelerine etkiyen frenleme kuvvetleri ile s,k,-t,rma saBlan,r. Sarsma ynteminde de
pnmatik sistemlerden yararlan,l,r. S,k,-t,rma derecesi, kal,b,n yksekliBine ve uygulanan
darbe say,s,na baBl,d,r. Burada kal,p sertliBi, kum ile modelin birle-tiBi ara yzeyde en
yksek olup, gev-ek kalan en st yzeyin oBunlukla sonradan elle s,k,-t,r,lmas, gerekir.
Kal,b,n hem alt,nda hem de stnde niform bir sertlik elde edebilmek iin, yukar,da
anlat,lan ezme ve sarsma yntemlerinin birlikte uyguland,B, ezme-sarsma makinalar,
yayg,n olarak kullan,l,r.
ekil 3.22 Kal,p kumu s,k,-t,rma yntemleri
65

Modern dkmhanelerde kullan,m, giderek yayg,nla-an bir diBer yntem de kum
kar,-,m,n,n kal,ba bas,nl, hava yard,m,yla veya mekanik olarak savrularak doldurulduBu
fleme ve savurma teknikleridir. Bu sayede homojen bir kal,p sertliBi elde edilir.
Kum kal,p haz,rlamada otomasyonun en geli-mi- rneBi,
ekil 3.24'te grlen ve
saatte 750 adet kal,b,n retilebildiBi derecesiz kal plama makinalar d r. Tmyle
otomatik olan bu sistemde kal,plama bir ereve iinde gerekle-tirilir. Yntemde derece
kullan,lmaz, kal,plar kumun flenerek metal bir kal,p kutusuna doldurulmas, ve hidrolik
olarak hareket ettirilen model levhalar,n,n kumu s,k,-t,rmas,yla biimlendirilirler. Daha bu
derecesiz kal,p bloklar,, kal,plama erevesinin devam, olan oluklar iinde itilir ve
konveyrler zerinde iki s,ra olarak ilerler. S,k,-t,r,lan kal,p, oluBa itildikten sonra sonraki
kal,p iin ayn, i-lemler tekrar edilir. Kal,plar,n n ve arka yzeylerinde olu-turulmubo-luklar,n yan yana gelmesiyle, iki kal,p aras,nda dkm bo-luBu ortaya ,kar. Oluk
iinde s,ralanm,- kal,plar,n aras,ndaki dkm bo-luklar,n,n erimimetal ile doldurulmas,
da srekli olarak yap,l,r. Hatt,n sonunda kum bloklar, tamburlara d-rlr ve kal,plar
bozulduktan sonra soButulan kum, tekrar
geriye
gnderilerek
yeniden
kullan,lmak
zere haz,rlan,r. Dklen paralar ise konveyrler yard,m,yla temizleme blmne iletilir.
Seri retim yap,lan dkmhanelerde kal,plama makinalar,n,n kullan,lmas,yla
deneyimli i-gcne gerek kalmadan, niform kal,plar ve dkm paralar, elde edilmesi
mmkndr; bylece retim h,z, artar ve kusur say,s, azal,r. Ancak bu makinalar,n
gerektirdiBi byk yat,r,mlar, srekli ve seri retimlerde ekonomik olabilir. DiBer bir
s,n,rlama da, ok byk ve karma-,k kal,plar,n makinalarla haz,rlanmas,n,n mmkn
olmay,-,d,r.
ekil 3.23 Derecesiz kal,plama makinas,ndaki i-lemlerin -ematik gsterimi
66
3.24 Derecesiz Otomatik Kal,plama Makinas,
67
4 D
ER DKM YNTEMLER
ok yayg,n olarak kullan,lan kum kal,ba dkm yntemleri d,-,nda, diBer
ihtiyalara cevap verebilmek amac,yla deBi-ik dkm teknikleri geli-tirilmi-tir. Bu

yntemlerin temel fark, kullan,lan kal,p malzemesi olup, bunun yan,nda model ve
kal,plama tekniklerinde de deBi-ik uygulamalar grlmektedir.
4.1 HARCANAN KALIP KULLANILAN YNTEMLER

4.1.1 Hassas Dkm
Bu yntemde mum ve benzeri modeller, har halindeki refrakter bir malzeme iine
gmlerek kal,p haz,rlan,r, kal,plama sonras,nda kal,p ,s,t,l,r ve mum model malzemesi
eritilerek kal,ptan d,-ar, ak,t,larak kal,p bo-luBu olu-turulur. Hassas dkm as,rlardan beri
bilinen ok eski bir dkm yntemidir. Yntemin gnmzden 3000 y,l nce M,s,rda ve
ang
hanedan, dneminde in'de kullan,ld,B, bilinmektedir. Hassas dkm tekniBi
2.Dnya Sava-,na kadar ticari olarak sadece kuyumcu ve di-iler taraf,ndan uygulanm,-;
daha sonra zellikle uak, tekstil, elektronik ve makina sanayinde hassas paralara
duyulan ihtiya, yntemin endstriyel uygulamas,n, yayg,nla-t,rm,-t,r.
retilecek her para iin ayr, bir model haz,rlanmas,n,n gerekli olduBu hassas
dkmde mum, plastik, donmu- c,va v.b. modeller kullan,l,r. Modeller, mum veya
plastiBin metal bir kal,ba enjeksiyonu ile retilir ve ok say,da model, ortak bir yolluBa
baBlanarak salk,m seklinde dzenlenir. Dklen metalin tr, para boyutlar,, istenen
soBuma h,z, gibi faktrlere baBl, olarak a-aB,daki iki farkl, kal,plama ynteminden biri
seilir:
a) Dereceli hassas dkm
b) Seramik kabuklu hassas dkm
Dereceli hassas dkm (#ekil 4.1a)
Yukar,da a,klanan -ekilde haz,rlanan mum model salk,m,, nce bir refrakter
amura dald,r,larak n kaplama yap,l,r. D-k s,cakl,kta eriyen metaller iin gerekli
olmayan bu n kal,plamadan sonra, model salk,m, paslanmaz elik bir derece iinde
refrakter bir kar,-,mla kal,plan,r. Kal,plama masas,na titre-im uygulanarak kal,p harc,n,n
yerle-mesi ve modeli tmyle sarmas, saBlan,r. Kurutmadan sonra kal,plar ters evrilir ve
95...150C
s,cakl,Ba
,s,t,larak
mum eritilir ve d,-ar, ak,t,l,r. Dkmden nce kal,b,n
dklecek metale uygun bir n s,cakl,Ba getirilmesi gerekir. Bu s,cakl,k, rneBin pirinte
68

870C, demir esasl, ala-,mlarda ise 1050C civar,ndad,r. S,v, metalin kal,ba doldurulmas,
ve kat,la-madan sonra, kal,p k,r,l,p ,kar,lan metal salk,mdan paralar kesilerek ayr,l,r ve
baBlant, yerleri ta-lanarak dzeltilir.
ekil 4.1a Dereceli hassas dkm yntemi

Seramik Kabuklu Hassas Dkm (#eki1 4.1b)
elik gibi yksek s,cakl,klarda eriyen (>1100C) ala-,mlar iin refrakterliBi daha iyi
bir kal,p malzemesi gereklidir. Genellikle seramik olan bu kal,p malzemesi pahal,
olduBundan model salk,m, etraf,nda sadece seramik bir kabuk olu-turulur. Burada mum
salk,m, abuk sertle-en bir refrakter amura dald,r,ld,ktan sonra, bir ak,-kan yatak veya
yaBmurlama kabininde refrakter tozu ile kaplan,r. Bu -ekilde olu-turulan ince kabuBun
sertle-mesi beklendikten sonra ayn, i-lem arzulanan kabuk kal,nl,B, (5...15
mm) elde
69

edilene kadar tekrarlan,r (6...8 kez). Son olarak pi-irilen kabuk, n ,s,t,larak dkme
haz,r hale getirilir.
ekil 4.1b. Seramik kabuklu hassas dkm yntemi

Hassas dkmn stnlkleri a-aB,da zetlenmi-tir:
Kk ve karma-,k biimli paralar,n retimi uygundur.
Boyut hassasiyeti ve yzey kalitesi mkemmeldir.
Genellikle
ek
i-lemlere
gerek
kalmad,B,ndan,
i-lenmesi
malzemelerin
dkmnde tercih edilir.
Kal,p tek paral, olduBu iin para yzeyinde blm dzleminin izi kalmaz.
Mum kal,p malzemesi tekrar tekrar kullan,labilir.
70
Her bir para iin ayr, bir modelin retilmesi gerekir.
Yntem mekanizasyona uygun olmay,p, retim h,z, ve kapasitesi d-ktr.
Model ile kal,p malzemelerinin pahal, olmas, ve retimin ok say,da i-lem iermesi
nedeniyle para maliyeti yksektir.
Genellikle 5 kg'dan kk paralar,n dkmne uygundur.
4.1.2 Al Kal ba Dkm

Gnmzden 3000...4000 y,l nce inliler taraf,ndan da kullan,ld,B, bilinen al,
kal,plar, genellikle bak,r ve alminyum ala-,mlar, gibi d-k s,cakl,kta eriyen demir d,-,
malzemelerin dkmnde kullan,l,r. Dayan,m, d-k model malzemelerinin kullan,lmas,
halinde (rneBin mum, kum gibi) dvlerek s,k,-t,r,lan kal,p malzemeleri uygun
olmad,B,ndan ba-lang,ta sulu har halinde olan al, tercih edilir.
Al, kal,plar, iki veya daha ok paral, yap,l,r ve kum kal,plar gibi bir blm yzeyi
ierirler. Kal,p malzemesi, 100 l al, ile 160 l suyun krem k,vam,na ula-ana kadar
kar,-t,r,lmas,yla haz,rlan,r. DeBi-ik katk,lar kullan,l,r, rneBin kal,b,n atlamas,n, nlemek
iin % 20 oran,nda talk, kat,la-ma sresini uzatmak iin ise kaolin ve magnezyum oksit
gibi katk,lar kullan,l,r. Bunlar,n d,-,nda dayan,m, genle-me gibi deBi-ik zellikleri kontrol
etmek iin kire, imento, asbest elyaf, silis unu gibi maddeler ilave edilebilir. Kar,-t,rma
h,z,n,n
uygun
seilmesi
nemlidir;
ok
h,zl,
kar,-t,r,l,rsa
harc,n
bnyesine
hava
gireceBinden gzenekler olu-abilir; ok yava- kar,-t,rmada ise harc,n kat,la-mas, sz

konusudur.
Al, ba-lang,ta CaS04 . 1/2 H20, yani yar,m sulu haldedir. Harc,n kat,la-mas,
s,ras,nda su ile reaksiyona girerek iki sulu (CaS04.2H20) hale dn-r. Sulu harc,n model
zerine dklmesinden sonra
ilk
sertle-me gerekle-ir ve model kal,ptan ,kar,larak
kal,p 200C s,cakl,kta birka saat kurutulur. Bu -ekilde tm suyu giderilen kal,p, susuz
kalsiyum sulfat (CaSO4) haline dn-r. Kurutulmu- kal,plar,n yeniden nem almas,
nlenmelidir, nk nem al,n,n zaten d-k olan gaz geirgenliBini ok olumsuz etkiler.
Ayr,ca haz,rlanan kal,plar ok k,r,lgan olup, ta-,mada zen gsterilmelidir.
Al, kal,pta retilen paralar,n dkm yzeyleri ok temiz olup, dar toleranslar elde
edilebilir. Al,n,n dayan,m, d-k olduBundan, bu yntemle genellikle aB,rl,klar, 10 kg'dan
daha d-k olan paralar retilebilir. Ayr,ca al, kal,b,n refrakterliBi ok iyi olmad,B,ndan
d-k s,cakl,larda eriyen aluminyum, magnezyum ve bak,r ala-,mlar,n,n dkmnde
kullan,l,r.Al,n,n ,s, iletimi d-k olduBundan soBuma yava- ve niform olur. Bu nedenle
al, kal,ba dkm yntemi byk kesit farkl,l,klar,n,n bulunduBu karma-,k paralar,n
71

dkm
iin
uygundur.
H,zl,
soBuman,n
gerektiBi
blgelere
soButma
plakalar,
yerle-tirilebilir.
Al, kal,plar,n en zay,f yn gaz geirgenliklerinin d-k olu-udur. Kal,b,n
geirgenliBini artt,rmak amac,yla deBi-ik teknikler geli-tirilmi-tir:
Dkmden hemen once kal,p bo-luBundaki hava emilir.
Al,ya kal,plama s,ras,nda bir kpkle-tirici kat,larak kal,p gzenekli ve daha

geirgen hale getirilir
Antioch ynteminde ise kal,p malzemesine %50ye yak,n kum kat,l,r. Haz,rlanan
kal,plar,n bir otoklav iinde buhar alt,nda nce nem almas, saBlan,r ve daha sonra
pi-irilerek kurutulur. Bu i-lemler sonunda iBne biimli al, taneleri krele-ir ve
kal,b,n gaz geirgenliBi artar.
4.1.3 Seramik Kal ba Dkm

Seramik
kal,ba
dkm
yntemi,
uygulama
bak,m,ndan
al,
kal,ba
dkm
yntemine benzerdir. Ancak seramik kal,p malzemesi daha yksek dkm s,cakl,klar,nda
kullan,labilir ve elik gibi malzemelerin dkmne uygundur. Kal,p malzemesi hassas
dkmde kullan,lan seramik kal,p malzemelerine benzerdir. Hassas dkmden fark,,
modellerin
tekrar
kullan,labilmesi
ve
yntemin
standart
dkmhane
imkanlar,yla
uygulanabilmesidir. Ayr,ca seramik kal,ba dkmde, hassas dkmde olduBu gibi boyut
s,n,rlamas, yoktur ve zellikle yksek s,cakl,kta eriyen metallerden karma-,k biimli,
yzey kalitesi yksek, boyutlar, hassas ve kusursuz dkm paralar,n retilmesi
mmkndr. Bu nedenle seramik kal,ba dkm, al, kal,b,n refrakterlik bak,m,ndan
yetersiz kald,B, ve boyut bak,m,ndan mum modellerin kullan,lmas,n,n mmkn olmad,B,
veya retilecek para adedi bak,m,ndan mum modelin retiminde kullan,lan metal kal,ba
yat,r,m yapman,n maliyet ve zaman bak,m,ndan uygun olmad,B, durumlarda tercih edilir.
Bu yntemde ah-ap, al, veya metalden retilmi- modellerin stne refrakter
tanecikler ve bir seramik baBlay,c,dan olu-an har dklr. Genellikle bir jel yap,c, ieren
bu kar,-,m,n jelle-mesi beklendikten sonra model ,kar,l,r. Daha sonra kar,-,m,n iindeki
uucu maddeler bir flele yak,l,r ve kal,p pi-irilir. Sonuta elikler de dahil olmak zere
tm metallerin dklebileceBi yksek refrakter zellikte bir kal,p elde edilir. Dkmden
nce ,s,t,lmalar, gereken bu kal,plar ok pahal,d,r ve bu nedenle kal,b,n sadece metalle
temas eden 3...10 mm kal,nl,B,ndaki k,sm,n,n seramik bir kabukla kapl, olduBu karma
kal plar geli-tirilmi-tir. Kal,b,n diBer blgelerinde kullan,lan malzeme, iri taneli -amot
olup CO2-yntemiyle kal,planabilir. Toleranslar, kk paralarda 0,002 mm/mm, byk
72

paralarda ise 0,010 mm/mm s,n,rlar, iinde tutulabilir. Yzey przllB 3 m
civar,ndad,r.
Seramik kal,plar,n zelliklerini daha da mkemmelle-tirmek iin deBi-ik patentler
al,nm,-t,r. rneBin kal,p 4...5 saat sreyle pi-irilerek, kal,p malzemesinde boyutlu bir
aB -eklinde dzenlenmi- mikro atlaklar olu-turulur. Bu atlaklar erimi- metalin
giremeyeceBi kadar dar olmal,, ancak dkm s,ras,nda ,s,nan seramik parac,klar,n
genle-mesine izin vererek kal,b,n boyutlar,n,n deBi-memesini saBlamal,d,r. Bu mikro
atlaklar,n varl,B, kal,b,n bir miktar geirgenlik kazanmas,n, da saBlar.
4.2 KALICI KALIP KULLANILAN YNTEMLER

4.2.1
Kal c Kal ba Dkm

Dkm teknolojisinde erimimetal, kal,c, (genellikle metal) kal,plara dklerek de
biimlendirilebilir. Bu yntem ok say,da

toleranslar, dar paralar iin
gerektirdiBi refrakterliBe
retilecek, karma-,k biimli ve boyut
tercih edilir. Kal,p malzemesinin dklecek metalin
sahip olmas, gerekir ve oBu zaman zel kalite dkme demir
veya elik kullan,l,r. D-k s,cakl,kta eriyen metallerin dkm iin
ekil 4.2 Mente-eli bir kokil kal,p

kal,p malzemesi olarak bronz da kullan,labilir. Kokil dkmde tek bir kal,pla demir esasl,
malzemelerden 3000...10000, alminyum gibi d-k s,cakl,kta eriyen malzemelerden ise
100000'e kadar para dklebilir.
73

Metal (kokil) kal ba dkm ynteminde kat,la-ma s,ras,ndaki soBuma, kum
kal,plardan daha h,zl, olduBu iin i yap, daha ince tanelidir. Boyut hassasiyeti 0,25 mm
olup, para yzeyleri temizleme i-lemi gerektirmeyecek kadar yksek kalitelidir. Metal
kal,plarda kullan,lan maalar metal, kum veya al,dan
yap,labilir. Maalar,n metal
malzemeden, yani kal,b,n bir paras, olmas, durumunda, bunlar,n biimi paran,n
soBuyarak bzlmesi sonras,nda ,kar,lmas,n, zorla-t,rmayacak -ekilde olmal,d,r. Bu
mmkn deBil ise, metal olmayan maalar da (kum) kullan,l,r ve yntem, yar, kal,c,
kal,ba dkm olarak adland,r,l,r. Kal,p mrn artt,rmak iin kal,p bo-luBu dkm ncesi
refrakter malzemelerle kaplan,r ve bu sayede paran,n kal,ptan ,kar,lmas, da kolayla-,r.
Kokil kal,plar genellikle a,l,p kapanan iki veya daha ok paradan olu-ur,
ekil
4.2. Kal,p kapand,ktan sonra olu-an bo-luBa erimimetal dklr ve kat,la-ma
beklendikten sonra kal,p a,larak para ,kar,l,r. Bu i-lemler elle yap,labileceBi gibi, bir
tertibat yard,m,yla veya mekanizasyona geilmesi halinde makinalar taraf,ndan da
yap,labilir.
Kal,p retiminde kal,p bo-luBu ve diBer kanallar tala-l, imalat yntemiyle a,l,r.
Kal,p malzemesi geirgen olmad,B,ndan hava kanallar, a,lmas, zorunludur. Kokil kal,p
tasar,m, byk deneyim ister.
Kal,p cidar kal,nl,klar, genellikle 18...50 mm aras,nda
seilir. Metal kal,plar,n cidar kal,nl,B,n,n belirlenmesinde ,s, girdi ve ,kt,lar,n,n dikkate
al,nmas, gerekir. nk bu yntemin ba-ar,s, kal,b,n srekli al,-ma s,ras,ndaki
s,cakl,B,na baBl,d,r ve gerektiBinde kal,p soButulabilir. Ayr,ca dkm ba-lang,c,nda
metalin kal,ba sorunsuz dolmas, iin bir ok kez kal,p n ,s,t,l,r.
Kal,c,
kal,plar,n
malzemesi
metal
d,-,nda
refrakter
zelliBi
daha
iyi
olan
malzemeler de olabilir. Bu sayede daha yksek dkm s,cakl,klar, kullan,labilir. Buna

rnek grafit kal,plard,r. Bu kal,plar aluminyum, magnezyum gibi ala-,mlardan az say,da
para iin tercih edilirler. Ancak ok abuk a-,nd,klar,ndan sadece zel uygulamalarda
kullan,l,rlar. Dkm s,cakl,B, artt,ka kal,p mr azal,r.
Dkm sonras,nda mmknse para tam soBuma beklenmeden hemen ,kar,l,r ve
bylece paran,n oda s,cakl,B,na kadar serbeste bzlmesi saBlan,r.
Kokil kal,ba dkm ynteminin stnlkleri -yle s,ralanabilir:
nce taneli i yap, sayesinde mekanik zellikleri daha iyidir.
Hassas boyut toleranslar, saBlanabilir.
Paran,n yzey kalitesi iyi olup, temizleme masraflar, d-ktr.
Seri retim iin ekonomik bir uygulamad,r.
74
Kokil kal,p yat,r,m gerektirdiBinden ancak seri retimde ekonomiktir.
Bu yntemle her malzeme dklemez.
Para ,kar,l,rken kal,ptan ,karma glB olabilecek paralar iin kal,b,n

bozulduBu kum kal,p daha uygundur.
Sadece kk paralar,n retimi iin uygundur.

Genellikle demir d,-, metallerin dkm iin kullan,lan kokil dkm yntemiyle
retilen paralara rnek olarak soButucu kompresr gvdeleri, hidrolik fren silindirleri,
biyel kollar,, alminyum daktilo paralar, ve mutfak e-yalar, gsterilebilir.
ekil 4.3 ki paral, bir kokil kal,pta dkm
75
ekil 4.3 Alak bas,nl, dkm

Alak bas nl
dkm : Dar kal,p bo-luklar, ieren kal,c, kal,plara metalin
yerekimi yard,m,yla dolmas, gtr. Bu durumda alak bas,nl, dkm ynteminden

yararlan,l,r.
ekil 4.4'te bir alak bas nl dkm makinas grlmektedir. Metal alttan
ve s,cakl,B,n kontrol edildiBi bir hazneden beslenir, metal bekletme potas,n,n ortas,ndan
bas,ld,B,ndan daha temiz bir dkm elde edilir.
Vakumlu kal c kal ba dkm: Bu yntemde erimi- metalin bulunduBu blgeye
bas,n uygulamak yerine, kal,p bo-luBuna vakum uygulan,r. Burada vakumun varl,B, kal,p
bo-luBundaki havan,n uzakla-t,r,lmas,na ve erimimetal iindeki gazlar,n giderilmesine
yard,mc, olur.
Bo altma dkm: Kokil kal,ba dkmde kat,la-ma kal,p yzeylerinden ba-lar.
Kal,p yzeyine kom-u blgelerde bir kabuki olu-tuktan sonra, paran,n tam olarak
kat,la-mas, beklenmeden orta k,s,mlardaki s,v, metal kal,ptan d,-ar, bo-alt,l,rsa, ii bodkm paralar elde edilebilir. Kabuk kal,nl,B, bekleme sresi ile ayarlanabilir. Bu tr
paralarda paran,n d,- yzeyinin kalitesi iyidir, ancak paran,n mekanik dayan,m, ve i
yzeyin kalitesinin iyi olmas, beklenmemelidir. Bu tr uygulamalara rnek olarak, kur-un,
inko gibi metallerden retilen heykeller, oyuncaklar, lamba ayaklar, gsterilebilir.
76

4.2.2 Bas nl Dkm
Bu yntemde eriyik, metal malzemeden yap,lm,- bir kal,c, kal,ba ok yksek
bas,nlar alt,nda doldurulur. Kat,la-ma tamamlanana kadar bas,n uygulamaya devam
edilir, daha sonra kal,p a,larak para itici ubuklar yard,m,yla ,kar,l,r. -lemlerin tm
makinalar taraf,ndan yap,ld,B,ndan retim h,z, yksektir (100...800 para/saat). Bu
yntemle dklen malzemeler erime s,cakl,B, d-k inko, alminyum, bak,r, kur-un ve
kalay ala-,mlar, gibi malzemelerdir.
Bas,nl, dkm makinalar, s cak ve so uk hazneli olmak zere ikiye ayr,l,r.
inko, kalay ve kur-un ala-,mlar, gibi d-k s,cakl,kta eriyen metallerin dkmnde s,cak
hazneli makinalar kullan,l,r. Pota iine dald,r,lm,- olan hazneye (s,cak!) dolan erimimetal, piston yard,m,yla kal,p bo-luBuna bas,l,r,
ekil 4.5a. S,cak hazneli makinalar,n
kullan,m,, inko, kalay, kur-un gibi malzemeler ile s,n,rl,d,r. Daha yksek s,cakl,klarda
eriyen ve bu nedenle dkm makinas,n,n al,-an paralar, ile srekli temasta olmas,
sak,ncal, olan ala-,mlar ise (bak,r, alminyum ve magnezyum ala-,mlar,) soBuk hazneli
makinalarda dklr. Burada erimimetal, dkmden hemen nce kepe ile gereken
miktarda hazneye doldurulur ve bir piston
yard,m,yla kal,p bo-luBuna bas,l,r.
ekil
4.5b'de bu tr bir makinadaki i-lem s,ras, -ematik olarak gsterilmi-tir.

Bas,nl, dkm yntemiyle retilen paralar,n oBunda, metalin blm yzeyine
s,zarak olu-turduBu bir dkm apaB, bulunur. Ayr,ca hava ,k,- ve itici ubuk kanalar,na
dolmu- metallerin de uzakla-t,r,lmas, gerekir. Bu apak ve yolluklar mekanik preslerde
kesilerek, ta-lanarak veya ba-ka uygun yntemlerle uzakla-t,r,l,r.
Kal,plar genellikle ift paral, olup, erimi- metalin bas,ld,B, yolluBun bulunduBu
k,s,m dkm makinas,n,n sabit tablas,na baBl,d,r. Kal,p malzemesi olarak, kal,p ve s,cak
i- tak,m elikleri kullan,l,r. Bir kal,pta ayn, anda birden fazla para dklerek retim h,z,
artt,r,labilir. Paran,n kal,ptan ,kar,lmas, iin itici ubuklardan yararlan,l,r. Seri retim
s,ras,nda kal,p s,cakl,B,n,n ok ykselmesini nlemek iin oBunlukla su ile soButulmas,
gerekir. Bu sayede hem kal,p mr artar, hem de kat,la-mada iyap,n,n ince taneli
olu-umu iin gerekli olan h,zl, soBuma saBlan,r.
Yntemin stnlkleri -yle zetlenebilir:
Karma-,k biimli kk paralar,n dkmne uygundur,

nce cidarl, paralarda kal,b,n tam olarak dolmas, saBlan,r,
retim h,z, yksektir,
Yzey kalitesi ve boyut hassasiyeti ok yksektir,
H,zl, soBuma sonucu olu-an ince taneli iyap,n,n mekanik zellikleri iyidir.
77

Sadece kk paralar,n retimi mmkndr.
Kal,ptan ,kar,lmas, mmkn olan para biimlerinde kullan,labilir.
Kal,p tasar,m, gtr.
Dkm makinas, iin yksek bir n yat,r,m gereklidir.
Kal,p masraf, nedeniyle ancak seri retimde ekonomiktir.
Yksek s,cakl,kta eriyen malzemelerin dkm yap,lamaz.

Bas,nl, dkm yntemiyle retilen paralara rnek olarak karbratr gvdeleri,
saat paralar,, ev e-yalar, ve el aletleri gsterilebilir.
ekil 4.5a S,cak hazneli bas,nl, dkm makinas,
ekil 4.5b SoBuk hazneli bas,nl, dkm makinas,
78

4.2.3 Savurma (Santrfuj) Dkm
Savurma dkm ynteminde erimimetal, bir eksen etraf,nda dndrlen kal,p
iine dklerek biimlendirilir. Merkezka kuvvetlerinin olu-turduBu bas,n, metalin kal,p
cidarlar,na homojen olarak daB,lmas,n, ve paran,n kal,b,n i biimini almas,n, saBlar.
Ayr,ca olu-an yksek merkezka ivmesi sayesinde dklen s,v, metal iinde bulunan
d-k yoBunluklu kum ve cruf tanecikleri, metal olmayan kal,nt,lar ve gazlar dnme
eksenine doBru srklenirler. Bu sayede paran,n d,- yzeyinin gzeneksiz, temiz ve ince
taneli olarak elde edilmesi mmkn olur.
Savurma dkm yntemi e ayr,l,r:
Gerek savurma dkm,
Yar, savurma dkm ve
Savurmal, dkm
ekil 4.6 Savurma dkm trleri

Gerek savurma dkmde i bo-luklar,n maa kullanmadan elde edilmesi
amalan,r. Paran,n i k,sm,nda dnme ekseni etraf,ndaki silindirik bir bo-luk olu-ur.
Yntemin en yayg,n olarak kullan,ld,B, alan boru retimidir. Paran,n cidar kal,nl,B,, kal,p
iine dklen eriyiBin miktar, ile ayarlanabilir. Dklecek para say,s, az ise kal,plar kum
esasl, malzemeden yap,l,r. Seri retimde ise su ile soButulan metal kal,plar kullan,l,r.
ekil 4.7'de yatay eksenli bir boru dkm makinas,ndaki i-lem s,ras, -ematik olarak
gsterilmi-tir.
79
"ekil 4.7 : Boru retiminde kullan lan yatay eksenli
bir savurma dkm makinas
Savurma dkm makinalar,, olu-an kuvvetlere kar-, dayan,kl, ve rijit olarak dizayn
edilmelidir.
Gerek savurma dkm ynteminde dnme ekseni yatay, d-ey veya a,l,
olabilir. Dnme h,zlar, yer ekimi kuvvetinden ok daha yksek merkezka kuvvetler
olu-acak -ekilde seilir. Dnme h,z, uygun seilerek yksek h,zlarda trblans olu-umu,
metalin sa,lmas, ve s,cak y,rt,lma nlenmelidir. Yatay dnmede radyal doBrultudaki ivme
75 g (g: yerekimi ivmesi), d-ey dnmede ise 100 g deBerine ula-,r.
Yar savurma dkm, dnel simetriye sahip, ancak i bo-luk iermeyen tekerlek
ve di-li taslaklar, gibi paralar,n daha kaliteli dkm iin kullan,l,r,
ekil 4.8. Parada i
bo-luk olu-turma gereBi olmad,B,ndan burada sadece merkezka kuvvetin olu-turduBu

radyal bas,ntan yararlan,l,r. S,v, metal iinde d-k yoBunluklu bile-enler merkeze doBru
80

telenerek uzakla-t,r,ld,B,ndan, gzeneksiz ve temiz
bir
iyap, elde edilir. Genellikle
d-ey olan dnme ekseni ayn, zamanda paralar,n dnel simetri ekseni olduBundan,
kal,plar birka paran,n stste dklebileceBi -ekilde dzenlenebilir. Kal,plar yakum,
kuru kum, metal veya diBer uygun malzemelerden yap,labilir.
Savurmal . dkmn zelliBi ise, paralara ait kal,p bo-luklar,n,n kal,p dnme
ekseninin d,-,na yerle-tirilmeleridir. Metal, ayn, zamanda dnme ekseni olan bir d-ey
yolluktan beslenir ve yatay
yolluklardan geerek kal,p bo-luklar,na ula-,r. Bir kal,pta
genellikle ok say,da kk kal,p bo-luBu bulunur.

Savurma dkm ynteminin stnlkleri -unlard,r:
Boru ve benzeri paralar maas,z dklebilir.
Gzeneksiz
ve
temiz
bir
iyap,
elde
edildiBinden,
bu
yntemle
dklen
malzemenin mekanik zellikleri diBer yntemlere gre daha stndr.
Para toleranslar, dar, yzeyleri kalitelidir.
Yolluk sistemi olmad,B,ndan, hurdaya at,lan malzeme ok azd,r.
Kal,b,n ince cidarl, blmleri kolayl,kla dolar.
Kal,p doldurma h,z, yksek olduBundan, dkm s,cakl,B, d-k seilebilir.
Yntemin s n rlar ise:
Dklebilen para biimleri s,n,rl,d,r.
Dkm makinas, yksek bir yat,r,m gerektirir.
YoBunluklar, farkl, bile-enler ieren ala-,mlarda segregasyon grlr.
ekil 4.8 Yar, savurma dkm yntemi
81
ekil 4.9: Baz, nemli Dkm Yntemlerini Kar-,la-t,r,lmas,

PARA
A IRLI I
KALIPLAMA
YNTEMI
EN AZ
CIDAR
KALINLI I
YZEY
PRZLL
BOYUT
HASSASIYETI
EKME2)
DAYANIMI
(MM)
(M)
MM/M
MPA
PARA/SAAT
3-4
6 - 25
30 - 60
130
1 - 300
(KG)
Ya- Kum
Kuru Kum
RETIM HIZI3)
GZENEKLILIK4)
hurda
miktar
4)
0,1 2000
> 0,1
5
Maa Kal,p
0,05 250
CO2 Yntemi
0,05 250
Kabuk Kal,p
0,05 150
1,5
1,5 - 5
2-5
Metal Kal,p
0,25 150
2,5-4
4 - 18
40 - 60
160
20 - 100
ok kk 20
0,5 - 1,5
0,5 - 3
1-3
205
90 - 800
1-2
< 5000
1,5
0,5 - 81)
101)
170
30 - 50
1-2
<5
0,5 - 1
0,4 - 2
2-5
Bas,nl, Dkm
Savurma
Dkm
Hassas Dkm
1) Kal,p malzemesi metal

2) Bir aluminyum ala-,m, iin
10 - 50
10 - 300
3) 1,5 kg aB,rl,B,nda orta karma-,kl,kta bir para iin

4) 1:en az, 5:en ok
82
5 ER TME OCAKLARI
Metalin ,s,t,larak eritilmesi iin eritme ocaklar,ndan yararlan,l,r. Dkm
teknolojisinde bu amala deBi-ik eritme ocaklar,ndan yararlan,l,r:
Potal, ocaklar
Kupol ocaklar,
Alevli Ocaklar
Elektrikli Ark Ocaklar,
Endksiyon Ocaklar,
Elektrik Diren Ocaklar,
Bir dkmhane iin en uygun eritme ocaB,n,n veya ocaklar,n,n seiminde

dikkate al,nmas, gereken basl,ca kriterler -unlard,r:
Dklecek metal veya metallerin tr ve miktar,,
lk yat,r,m ve i-letme giderlerinde ekonomiklik,
Dkm parametrelerini kontrol imkanlar, ve metalurjik temizlik.
5.1 POTALI OCAKLAR

Metal eritmede kullan,lan en basit ve eski aralar, potal, ocaklard,r. Sekil
5.1'de grldB gibi bu ocaklar,n sabit ve devrilebilen tipleri vard,r. Potal, ocak
ii ate- tuBlas, ile rlm- bir metal kabuk ile a,l,p kapanabilen bir kapaktan
olu-ur. OcaB,n iinde metalden veya refrakter zellikli malzemelerden (grafit,
silisyum, karbr, dkme demir v.s.) yap,lm,- bir pota bulunur/yerle-tirilir. Kk
potalar genellikle atlye taban, seviyesinin alt,nda bulunan sabit ukur ocaklarda,
byk potalar ise ta-,nmalar, g olduBundan, genellikle devrilebilir tip ocaklar
iinde kullan,l,r. Sabit ocaklarda potalar kapak a,larak ,kar,ld,B,ndan, retilen
metalin tr ve miktar,na uygun deBi-ik potalar seilerek, ocak ok amal, olarak
kullan,labilir.
Kapasiteleri 15 kg ile 1000 kg aras,nda deBi-en potal, ocaklarda, ,s, kaynaB,
olarak oBunlukla kat,, gaz ve s,v, yak,tlar veya elektrik enerjisinden yararlan,l,r.
Potal, ocaklarda genellikle alminyum ve bak,r ala-,mlar, gibi d-k s,cakl,kta eriyen
demir d,-, metaller eritilir.
83
ekil 5.1 Potal, ocaklar

Potal, ocaklarda en nemli bir dezavantaj, yanma gazlar, ve/veya ortamdaki
nemden kaynaklanan buhar ile eriyen metalin temasta olmas,d,r. Bu gazlar,n
(zellikle hidrojen gaz,n,n) metal iinde znmesini nlemek iin ortam,n nemden
tam olarak ar,nd,r,lmas,, f,r,n atmosferinin hafif oksitleyici olarak ayarlanmas, ve
yanma gazlar,n,n eriyikle mmkn olduBu kadar az temas etmesinin saBlanmas,
byk nem ta-,r.
5.2 KUPOL OCA I

Kupol ocaB, satan yap,lm,- ve ii refrakter tuBla ile rlerek astarlanm,-,
silindirik d-ey bir ocakt,r,
ekil 5.2. S,v, dkme demir elde etmek iin kullan,lan
kupol ocaklar,n,n d,- ap, genellikle 1-2 m aras,ndad,r, kapasiteleri ise 20 ton/saat'e
kadar ,kabilir.
Kupol ocaB, ile al,-maya ba-lamak iin taban kapat,larak zerinde bir kum
tabakas, dvlr. Bunun zerine uygun kal,nl,kta bir kok tabakas, doldurularak
ate-lenir. Ate-leme tamamland,ktan sonra ykleme kap,s,ndan ocak iine pik,
hurda, kok ve kireta-, belli oranlarda ve birbirini izleyen tabakalar halinde st ste
yklenir ve -arj, alttan erimi- metalin al,nmas,yla kendi aB,rl,B, ile a-aB, iner. Rejim
halindeki ocakta, alttaki kok yataB,na tyerlerden flenen havan,n saBlad,B, yanma
ile olu-an ,s,, birbirini izleyen kok ve metal tabakalar,ndan geerek metali eritir.
Eriyen metal, kok yataB,ndan a-aB, szlerek ocak taban,nda toplan,r ve zaman
zaman metal aBz,ndan bir potaya al,n,r. S,v, metal zerinde biriken cruf ise ayr, bir
aB,zdan al,n,r.
Dkme demirin eritilmesinde yayg,n olarak kullan,lan bu ocaB,n en nemli
zellikleri syle s,ralanabilir:
84
Sreklilik: S,v, metal, ocaktan istenilen aral,klarda ve miktarlarda al,nabilir.

Kal,p
haz,rlama
h,z,
ile metal
eritme h,z,n,n
birbirine uygun olarak
seilmesiyle seri retimde sreklilik saBlanabilir.
Ekonomiklik: DiBer btn eritme ocaklar,ndan hem ilk yat,r,m, hem de

i-letme giderleri bak,m,ndan ok daha ekonomiktir.
Basitlik: Az yer tutar, kullan,-, kolay, eritme sresi ise k,sa olan bir ocakt,r.
zelliklerin Kontrolu: Ocaktan al,nan dkme demirin bile-imi ve s,cakl,B,,

f,r,n -artlar,n,n ayarlanmas, ile ancak belirli s,n,rlar iinde kontrol edilebilir.
Bile-imin ve s,cakl,B,n daha hassas ayarlanmas, ile iyap, deBi-imlerinin en
aza indirilmesi istenirse, erimimetal nce ikinci bir ocaBa al,n,r, gerekli
dzeltmeler burada yap,ld,ktan sonra dkme geilir (Dubleks Yntemi)
ekil 5.2 Kupol OcaB,
85
5.3 ALEVL OCAKLAR

Bu tr ocaklarda alev, eritilen metal yzeyini yalayacak -ekilde uygulan,r.
Yak,t olarak gaz, s,v, ve plverize kmr kullan,labilir. Genellikle dkme demirin
kupol ocakta eritildikten sonra bekletilerek kimyasal bile-iminin ayarlanmas,n,n
gerektiBi (rneBin temper dkm) durumlarda ve demird,-, (aluminyum ve bak,r
ala-,mlar,) metallerin eritilmesinde kullan,l,r.
Alevli ocaklar,n taval, ve dner olmak zere deBi-ik tipleri vard,r. Taval, tip
ocaklarda s,B ve uzun bir eritme blgesi vard,r; dner tip ocaklarda ise ocak eritme
ba-lang,c,nda zaman zaman, metal eridikten sonra ise srekli dndrlr.
5.4 ELEKTR KL OCAKLAR

Dkm
sonlar,nda
ocaklar,nda
ba-lam,-,
elektrik
elektrik
enerjisinden
enerjisinin
giderek
yararlan,lmas,
ucuzlamas,
19.
ve
yzy,l,n
yntemin
stnlklerinin anla-,lmas, ile yayg,nla-arak deBi-ik ocak tipleri geli-tirilmi-tir.

Elektrikli ocaklar ARK ocaklar,, ENDKS5YON ocaklar, ve D5REN ocaklar, olmak
zere gruba ayr,l,r.
Elektrikli ocaklar,n stnlkleri a-aB,daki gibi zetlenebilir:
3000C gibi yksek s,cakl,klara ula-mak mmkndr,
S,cakl,B,n kontrolu kolayd,r,
al,-ma ortam, temizdir, eritilen metalin bile-imi bozulmaz. Ayr,ca ar,tma ve

ala-,mland,rma gibi i-lemler kolayl,kla gerekle-tirilebilir,
Her trl ala-,m iin deBi-ik kapasitelerde ocaklar geli-tirilmi-tir.
5.4.1 Ark Ocaklar

Burada metalin eritilmesinde, ocak iinde olu-turulan bir elektrik ark,ndan
a,Ba ,kan ,s,dan yararlan,l,r. Elektrik ark,, metal d,-,nda iki elektrot aras,nda
olu-turulursa endirekt ark ( ekil 5.3 a), elektrotlarla erimimetal banyosu
aras,nda olu-turulursa direkt ark ocaB,ndan ( ekil 5.3 b) sz edilir.
Direkt ark ocaklar,n,n kullan,m, daha yayg,nd,r. Direkt ark ocaB,nda
genellikle 3 adet karbon elektrot bulunur, bu elektrotlara uygulanan gerilim d-k,
86
ak,m ise yksektir. Bu eritme yntemi yksek s,cakl,kta eriyen kaliteli eliklerin ve
ala-,ml, dkme demirlerin eritilmesinde tercih edilir. Direkt ark ocaklar,ndan
kapasiteleri en ok 10 - 40 ton olanlar kullan,l,r. Eritme kapasiteleri ok daha d-k
olan
(en ok 1 ton)
endirekt ark ocaklar, ise genellikle demir d,-, metallerin
eritilmesinde kullan,l,rlar.
ekil 5.3. Ark ocaklar,
5.4.2 Endksiyon Ocaklar :

Endksiyon ocaklar,, ekirdeksiz ve ekirdekli (kanall,) olmak zere iki gruba
ayr,l,rlar. Her iki ocakta da metali normal bir transformatrn birincil sarg,s, olarak
d-nlebilecek elektrik bobini evreler. Bu bobinden geen alternatif ak,m, ikincil
sarg, olarak d-nlebilecek iletken metal iinde girdap ak,mlar, endkleyerek ,s,n,n
a,Ba ,kmas,na neden olur. Is,, doBrudan doBruya eritilecek metal iinde ortaya
,kt,B,ndan, ok temiz ve h,zl, bir eritme gerekle-ir. Hat frekans,ndan (50 Hz)
yksek frekanslara (10000 Hz) kadar deBi-ik elektrik kaynaklar,yla al,-an
endksiyon ocaklar, mevcuttur. Erimi- metalde olu-an ak,mlar, metal banyosunda
bir kar,-ma hareketi de saBlar. Bu ocaklar elik, dkme demir, alminyum
ala-,mlar, gibi deBi-ik metallerin eritilmesinde kullan,labilir.
87
ekirdeksiz tip endksiyon ocaB,nda potan,n etraf, su ile soButulan bak,r

borudan yap,lm,- bir bobin ile evrilidir,
ekil 5.4a. ekirdekli veya kanall tipte
ise s,v, metal, primer sarg,n,n ekirdeBi evresinde bir kanal olu-turur ( ekil 5.4 b).
Genellikle hat frekans,nda al,-an bu ocaklar,n gleri daha d-k, elektriksel
verimleri ise daha yksektir. Kanall, endksiyon ocaklar,nda al,-maya ilk baslarken
kanal, dolduracak kadar bir s,v, metalin doldurulmas, gerekir.
Bu tip ocaklar
genellikle eritme iin deBil, bekletme ve a-,r, ,s,tma gibi i-lerde tercih edilirler
(rneBin dubleks al,-mada).
Endksiyon ocaklar,n,n bir diBer tr de, eritmenin vakum alt,nda yap,ld,B,
vakum endksiyon ocaklar,d,r,
ekil 5.5. Bu ocaklarda metal eriyiklerinin,
atmosfer ile temas, nlenir.
ekil 5.4. Endksiyon ocaklar,
88
ekil 5.5. Vakum endksiyon ocaB,
5.4.3 Diren Ocaklar

Bu ocaklarda elektrik ak,m,n,n bir diren zerinden gemesi s,ras,nda olu-an
,s,dan yararlan,l,r. Diren ocaklar,n,n uygulama alanlar, s,n,rl, olup, genellikle erime
s,cakl,B, d-k malzemeler iin tercih edilirler. Diren olarak tel veya iinden yksek
ak,m geirilen grafit ve silisyum karbr ubuklar kullan,labilir,
ekil 5.6.
ekil - 5.6. Diren ocaklar,
89
6 B T RME
LEMLER
S,v, metalin kal,p iinde kat,la-mas,n,n tamamlanmas,ndan sonra uygulanan

retim kademeleri bitirme i-lemleri olarak adland,r,l,r. Bunlar,n ba-l,calar,: Kal,b,
soButarak ve bozarak paray, ,karma, yolluk ve ,k,c,lar,n ayr,lmas,, temizleme,
apak kesme, onar,m, ,s,l i-lemler ve son yzey i-lemleridir. Btn bu i-lemler,
para maliyetine etkisi byk olan ve dkmhaneler de ek yat,r,mlar yap,lmas,n,
gerekli k,lan nemli retim kademeleridir.
6.1 KALIP BOZMA

Kal,p iinde kat,la-mas, biten paran,n, belirli bir s,cakl,Ba kadar kal,p iinde
soBumas, gereklidir. Kal,b,n tr, paran,n biimi ve dkm malzemesine baBl, olan
bu s,cakl,k, a-aB,daki kriterler dikkate al,narak belirlenir:
Kal,p bozulduBunda, para kat,la-m,- ve biimini koruyabilir bir dayan,ma

sahip olmal,d,r.
Paran,n kal,ptan ,kar,lacaB, s,cakl,B,n seiminde, malzemenin faz diyagram,

ile belirli olan iyap, deBi-imleri de dikkate al,nmal,d,r.
Kal,b,n bozulmas,ndan sonra olu-acak h,zl, soBuman,n arp,lma ve i

gerilmelere neden olabileceBi d-nlmelidir.
Kal,p iinde kat,la-mas, tamamlanm,- paran,n serbeste bzlebilmesi iin

kal,p mmkn olduBunca erken bozulmal,d,r.
Kal,p bozmada kullan,lan yntemlerin ba-l,calar, -unlard,r:
Dkm yerinde elle bozma
Sarsma ,zgaralar, zerinde bozma
Paray, dereceden presleyerek ,karma
Parac,k veya bas,nl, su pskrtme

Bu yntemler yard,m,yla kal,ptan ,kar,lan paralar,n, i bo-luklar,nda kalan
maa paralar,n,n tam olarak temizlenebilmesi iin de baz, ek i4lemler gerekebilir:

Elle veya sarsma yntemiyle temizleme, bas,nl, su pskrtme, ,s,l veya kimyasal
i-lemler.
90
6.2 YOLLUK VE IKICILARIN AYRILMASI

Yolluk ve ,k,c,lar,n ayr,lmas, iin en uygun ve ekonomik yntem, dkm
malzemesinin tr ve kesit kal,nl,klar,na gre belirlenir. Gevrek malzemelerde
yolluk sisteminin ana para ile birle-tiBi kesitler genellikle dar ve entikli olarak
biimlendirilerek, bunlar,n kal,p bozma s,ras,nda darbelerle k,r,larak ayr,lmas,
saBlan,r. zellikle k,r veya beyaz dkme demir gibi gevrek malzemeler iin uygun
olan k,rma ynteminde, paraya hasar vermemek iin k,r,lman,n olu-mas, istenen
blgelerde entikler b,rak,l,r ve k,r,k yzeyi daha sonra ta-lanarak temizlenir.
K,rma yoluyla ayr,lmas, mmkn olmayan yolluk ve ,k,c,lar -erit testere,
disk testere, zel makaslar gibi deBi-ik tala4 kald rma yntemleriyle uzakla-t,r,l,r.
Byk dkm paralar,n yolluk ve ,k,c,lar,n,n uzakla-t,r,lmas,nda ise en uygun
yntem flele kesmedir. Dkme demir gibi malzemelerde, alevle kesmede glkle
kar-,la-,labilir. Burada flenen aleve rneBin demir tozu verilerek, hem a,Ba ,kan
yanma ,s,s,ndan, hem de demir oksit parac,klar,n,n a-,nd,rmas,ndan yararlan,larak
kesme yap,l,r.
Bu yntemlerin d,-,nda yolluk ve ,k,c,lar,n ayr,lmas, iin elektrokimyasal,
lazer ,-,nlar,, yksek bas,nl, s,v, jetleri gibi deBi-ik teknikler de kullan,labilir.
6.3 YZEY TEM ZLEME

Temizleme i-lemleri, oBu zaman mekanize edilemediBinden masrafl, bir
retim
kademesidir.
Dolay,s,yla
paran,n
tasar,m,nda
dkm
sonras,
nas,l
temizleneceBi d-nlmelidir.
zellikle byk paralarda yzeylerin kum ve tufaldan ar,nd,r,lmas,nda, kum veya
metal parac,klar,n,n bas,nl, hava yard,m,yla veya mekanik olarak ( ekil 6.1) para
yzeyine
pskrtlmesi
en
uygun
yntemdir.
Bas,nl,
hava
ile
parac,k
pskrterek temizleme, zel kabin veya odalarda yap,l,r. Hava yerine su kullanarak
toz sorunu ortadan kald,r,labilir. Pskrtlen
taramas,
iin
kk
paralarda
bir
tanelerin
tambur,
tm
byklerde
tertibat,ndan yararlan,labilir. zellikle yzeyi kolay ezilen
paran,n yzeyini
ise
bir
dndrme
demir d,-, metallerde
pskrtme sresinin a-,r, uzun seilmemesi ok nemlidir.
91
ekil 6.1. Para temizlemede kullan,lan mekanik

bilya savurucu ve tambur
Kk paralarda yzeye yap,-m,- kum taneleri, tufal ile k,smen apak ve
teller tamburlar iinde temizlenebilir ( ekil 6.1). GerektiBinde tambura paralarla
birlikte a-,nd,r,c, da doldurulabilir. Tamburlama s,ras,nda paralar, k-eleri de
yuvarlat,lacaB,ndan, a-,r, tamburlama sak,ncal,d,r. Toz olu-umunu nlemek iin yatamburlar da kullan,labilir.
Yzey temizleme amac,yla yararlan,lan diBer yntemler; sarsarak temizleme,
telle f,ralama, asitle temizleme ve su pskrtme gibi tekniklerdir. Yolluk ve
,k,c,lar,n giderilmesinde tala-l, veya ,s,l kesme i-lemleri kullan,lacak ise, temizleme
i-leminin kesmeden nce yap,lmas, uygun olur.
6.4 APAK KESME

apak kesme i-lemi, yzey
temizlemeden nce veya sonra yap,larak,
paran,n son biimine ait olmayan yolluk ve ,k,c,lar,n k,r,lma yzeyleri, maa
destekleri, teller, blm yzeyi apaklar, gibi k,s,mlar uzakla-t,r,l,r. Bu amala keski
ile ay,rma, ta-lama, eBeleme, frezeleme gibi yntemler kullan,labildiBi gibi, apaklar
kal,pta pres alt,nda da kesilebilir.
6.5 ISIL
LEM
Dklen paralara bir ,s,l i-lem uygulanmas, d-nlm- ise, bu i-lem

genellikle apak kesmeden sonra yap,l,r. Dkm paralara uygulanan ,s,l i-lemlere
rnek olarak: temper dkme demir ile kresel grafitli dkme demirde uygulanan
grafitleme, dkme eliklerin normalizasyonu ve/veya ,slah,, demir d,-, metallerde
yap,lan ya-land,rma ,s,l i-lemleri gsterilebilir.
92
6.6 SON YZEY
LEMLER
Paraya uygulanan son i-lemler; tala-l, i-lemlerin son pasolar,, kimyasal

yzey i-lemleri, kaplama, parlatma, boyama gibi uygulamalar olabilir.
6.7. ONARIM
Dkm
yntemiyle
retilmi-
paralarda
grlen
hatalar,n
baz,lar,n,n
onar,lmas, ve paran,n hurdaya ayr,lmas,n,n nlenmesi mmkn olabilir. Ancak bu

onar,mlar,n
paran,n kullan,m zelliklerini
olumsuz
etkilememesi
ve paray,
kullanacaklara bilgi verilmesi esast,r. A-aB,da baz, onar,m rnekleri verilmi-tir:

Eksik Dkm:
Kal,b,n tam dolmam,- blgelerinin onar,m, iin genellikle iki seenek vard,r:
Kaynak yntemiyle doldurma (oksi-asetilen veya elektrik ark kaynaB,

yntemleri kullan,labilir).
Dkm yntemiyle onar,m (bir onar,m kal,b, haz,rlanarak, s,v, metal,

onar,lacak blgedeki para yzeyi eriyene
kal,b,n alt ,k,-, kapat,larak kat,la-ma beklenir,
kadar ak,t,l,r ve daha sonra

ekil 6.2).
Mikrogzeneklilik:
DeBi-ik
zelti
ve
kar,-,mlar iinde
tutularak
gzeneklerini
doldurulan
paralarda, s,zd,rmazl,k saBlan,r.

Yzey Hatalar :
Yzey hatalar,n,n onar,m, iin kullan,lan deBi-ik dolgu kar,-,mlar, vard,r. Bu
tr bir onar,m, yk ta-,yan blgeler iin deBil, sadece d,- grnm iyile-tirmek iin
kullan,lmal,d,r. ok byk bo-luklarda ise para koyarak onar,m yap,labilir.
ekil 6.2. Bir onar,m kal,b,
93
7 DKM KUSURLARI ve KAL TE KONTROL

Kalite, en k,sa -ekilde rn zelliklerinin kullan,m amac,na uygunluBu olarak
tan,mlanabilir. rn zelliklerinin saptanmas,, srekliliBinin saBlanmas, ve hatal,
paralar,n ayr,lmas, iin her retim yerinde olduBu gibi dkmhanelerde de kalite
kontrol uygulamalar, yap,l,r. Bu uygulamalar ana ba-l,k alt,nda toplanabilir:
Girdi Kontrolleri: Dkm metalleri ile modeller, kal,p ve maa malzemelerinin

kontrolu.
retim Kontrolleri: Kal,p ve maa malzemelerinin haz,rlanmas,, kal,plama,

maa retimi, kal,p kapama, metal eritme, dkme ve bitirme i-lemlerinin
kontrolu.
Bitmi Para Kontrolleri: Parada yap, srekliliBinin kontrolu (bo-luk,

atlak, segregasyon), biim ve boyut kontrolu, malzemenin kimyasal ve fiziksel
zelliklerinin kontrolu.
Girdi ve retim kontrolleri her dkm yntemi iin farkl, olup, kullan,lan
malzemeler
ve
uygulanan retim kademelerine gre dzenlenir. Bu nedenle bu
blmde sadece bitmi- para kontrolleri zerinde durulacakt,r.
7.1. DKM PARA KONTROLU

Bu kontroller gruba ayr,labilir:
Yap Sreksizliklerinin Kontrolu

Para zelliklerini ok olumsuz etkileyen bu sreksizliklere rnek olarak ekme
bo-luklar,, atlaklar, pislik ve segregasyonlar gsterilebilir. Bu hatalar, deBi-ik
tahribats,z kontrol yntemleriyle saptanabilir:
Gzle
Kontrol:
Byk
atlaklar,
pislik,
eksik
dkm,
gaz
bo-luklar,,
penetrasyonlar, kaymalar, kal,p -i-mesi gibi birok kusur gzle saptanabilir.

Vurarak Kontrol: Paraya bir darbe uygulanarak, ,kan ses saBlam bir
paran,n sesi ile kar-,la-t,r,l,r.
5leri Tahribats z Muayeneler: Gzle grlmeyen yzey hatalar, iin penetran
s,v,, manyetik toz, makro daBlama, ultrasonik gibi yntemler kullan,l,r.
sreksizliklerin saptanmas, iin ise radyografik (rntgen ve gamma) ve

ultrasonik yntemlerden yararlan,l,r.
94
Boyut ve Biim Kontrolu

Metal dkmnde geerli olan toleranslar, kullan,lan kal,p ve dklen malzeme
trne baBl, olarak deBi-ik standartlarla
belirlenmi-tir. zel isteklerin ayr,ca
belirtilmesi gereklidir.
Kimyasal ve Fiziksel zelliklerin Saptanmas

Kimyasal Bile im: Potadaki s,v, metalden veya dklm- paradan al,nan
rnekler zerinde yap,lan analizlerle saptan,r.
Mekanik zellikler: Dkm para zerinden ,kar,lan veya para ile beraber
dklen rnekler zerinde yap,lan ekme, basma, eBme, sertlik, entik darbe
v.b. deneyler ile saptan,r. Numunenin al,nd,B, blge veya parayla birlikte
dklen numune, dkm paray, temsil edecek -ekilde (kal,nl,k ve soBuma h,z,
bak,m,ndan) olmal,d,r. Baz, durumlarda numuneler, potadaki s,v, metalin ayr, bir
kal,ba dklmesiyle elde edilir.
Yo unluk: Dkm paralarda yoBunluBun saptanmas,
ile para iindeki
bo-luklar ve malzemenin kimyasal bile-imi hakk,nda ipular, elde edilebilir.
7.2 DKM PARA KUSURLARI

Her retimde olduBu gibi dkmde de hatal, paralar,n ortaya ,kmas,
ka,n,lmazd,r.
Hata
oran,,
para
boyut
ve
biimi,
malzeme
ile
dkm
uygulamalar,na baBl, olarak % 30'a kadar ,kabilir. retimin deBi-ik a-amalar,ndan

kaynaklanabilen dkm hatalar,, deBi-ik nedenlerle ortaya ,kabilir:
Hatal, para tasar,m,
Hatal, model tasar,m, ve retimi
Hatal, kal,p tasar,m,, yanl,- kal,p malzemeleri ve kal,plama i-lemi
Hatal, dkm i-lemi
Yanl,- malzeme seimi
Bitirme i-lemleri hatalar,
Dkm yntemiyle retilmi- paralarda rastlanan ba-l,ca kusurlar ve nedenleri

a-aB,da zetlenmi-tir:
Eksik Dkm: Dklen s,v, metalin kal,b, tam doldurmamas, sonucu olu-ur.
Dkm s,cakl,B,n,n d-k olmas,, metalin ak,c,l,B,n,n yetersizliBi, kal,b,n gaz
geirgenliBinin yetersizliBi, kal,p doldurma h,z,n,n yava- olmas,, para kesitlerinin
kullan,lan kal,p tr ve malzeme iin ok dar olmas, ba-l,ca nedenlerdir.
95
So uk Birle me: Kal,p iinde nceden kat,la-m,- blgelerin daha sonra

gelen s,v, metal cephesi
ile birle-tiBi ve aradaki
oksit tabakas, nedeniyle
kaynaman,n tam olmad,B, blgelerde grlr. Bu hatan,n nedenleri aras,nda metalin

dkmndeki kesiklikler, malzeme ak,c,l,B,n,n d-k olmas,, yolluk sisteminin
yetersizliBi nedeniyle besleme h,z,n,n yava- olmas,, dkm s,cakl,B,n,n d-k ve
cidar kal,nl,klar,n,n ince olmas, say,labilir.
S ramalar: Dkm s,ras,nda s,rayarak kal,p cidarlar,nda kat,la-an ve daha
sonra kal,ba dolan s,v, metalle soBuk olarak birle-en metal parac,klar,d,r. Yolluk
sisteminin daha uygun olarak tasar,m, ve kal,b,n daha dikkatli doldurulmas, ile
giderilebilir.
ekme Bo luklar : Kat,la-ma s,ras,nda, s,v, metal ile beslenemeyen kal,n
kesitlerde olu-an ve genellikle cidarlar, przl olan bo-luklard,r. ve d,- ekme
bo-luklar, genellikle kal,p ve para tasar,m,ndaki hatalardan ve yeterli beslemenin
yap,lamay,-,ndan kaynaklan,r. Ayr,ca ala-,mlar,n dendritik kat,la-mas, s,ras,nda, bu
tr ekme bo-luklar, mikro gzenekliBe neden olabilir.
S cak Y rt lmalar, atlaklar ve arp lmalar: Kat,la-mas, tamamlanm,-,
ancak hala s,cak olmas, nedeniyle yeterli dayan,ma sahip olmayan dkm paralar,
kal,p iinde soBurlarken bzlme serbeste gerekle-emez, yani i gerilmeler ortaya
,kar ise, kritik kesitlerde s,cak y,rt,lmalar olu-ur. Y,rt,lma yzeyi przl ve
oksitlenmi- bir grnmdedir. Bu i gerilmeler, daha d-k s,cakl,klarda soBuk
atlaklara veya arp,lmalara da neden olabilirler. arp,lmalar,n bir diBer nedeni de,
deBi-ik kal,nl,klardaki kesitlerin soBuma h,zlar, aras,ndaki farklard,r.
Gaz Bo luklar : Kal,p bo-luBunda varolan veya s,v, metal iinde znmgazlar,n
metali ve kal,b, terk edememesi sonucu para iinde veya yzeyinde
olu-ur. Baz, durumlarda bu kusur parka yzeyinin hemen alt,nda gzeneklilik olarak
ortaya ,kar. ekme bo-luklar,ndan fark,, cidarlar,n,n dzgn olu-udur. Metal iinde
znm- gaz miktar,n,n yksek ve kal,b,n gaz geirgenliBinin d-k olmas, bu
hatan,n ba-l,ca nedenleridir.
Bu kusurun bir ba-ka nedeni de kal,p iinde nem bulunmas, ve buhar haline
geen nemin kal,p geirgenliBi yeterli olmad,B, iin parada bo-luklara neden
olmas,d,r. Bu olaya, zellikle geirgenliBi d-k yakum kal,plarda s,ka rastlan,r.
96
ekil 7.1: DeBi-ik Dkm Kusurlar,

Kal p Yzeyinde Kopmalar: Kal,b,n doldurulmas, s,ras,nda kal,p bo-luBu
yzeyindeki erozyon sonras, ortaya ,kan kusurlard,r
#i me: Kal,p dayan,m,n,n yetersiz olduBu blgelerde s,v,, metalin bas,nc,n,n
etkisiyle kal,pta yerel biim deBi-iklikleri olu-ur. Kum esasl, kal,plarda s,k,-t,rman,n
yetersiz olduBu durumlarda s,ka grlr.
Metal
Penetrasyonu:
S,v,
metalin
kum
tanecikleri
aras,na
s,zmas,
nedeniyle przl bir yzey ortaya ,kar. Bunu nlemek iin ince kum kullanmal,,
kal,p daha fazla s,k,-t,r,lmal, ve kal,p kaplama yap,lmal,d,r.
Kayma: Kal,plama s,ras,nda model paralar,n,n veya kal,p kapama s,ras,nda
kal,p paralar,n,n konumlar,ndan kaymas, ile ortaya ,kan biim deBi-iklikleridir.
97
Maa Yzmesi: yi desteklenmemi- maalar,n, s,v, metalin kald,rma veya

srkleme
kuvvetleri
ile
yerinden
oynamas,
sonucu
ortaya
,kan
biim
deBi-iklikleridir.
Kal p Genle mesi: Dkm s,ras,nda kal,p kumu taneciklerinin genle-mesi
ve olu-an basma gerilmeleri sonucu kal,p yzeyinde atlama ve dklmeler ortaya
,kabilir.
Bu kusuru gidermek iin, kum esasl, kal,p malzemesinin genle-me
zelliklerinin uygun olmas, ok nemlidir.

Kum Taneciklerinin Yzeye Kaynamas : Dkm s,cakl,B,n,n ok yksek
seilmesi veya kumun refrakterliBinin yeterli olmamas, durumunda kum tanecikleri
paran,n yzeyine kaynar ve para yzeyi cams, bir grnm al,r.
apak: Blm yzeyine s,v, metalin s,zmas, sonucu olu-ur.
Segregasyon: Para iinde, malzemenin yerel kimyasal bile-im farkl,l,klar,n
olu-mas,d,r
(mikrosegregasyon,
aB,rl,k
segregasyonu
gibi).
Buna
kat,la-ma
aral,B,n,n geni-, dkm s,cakl,B,n,n a-,r, yksek veya soBuma h,z,n,n yava- olduBu
durumlarda rastlanabilir. Hata, homojenle-tirme tav, ile giderilebilir, ancak paran,n
ok yksek s,cakl,klarda uzun sreler tutulduBu bu ,s,l i-lem, ek harcamalar
gerektirir; ayr,ca tane bymesi ve arp,lma gibi tehlikeler sz konusudur.
Pislikler: Cruf, oksit, kum parac,klar, gibi yabanc, maddelerin s,v, metale
kar,-mas,yla, genellikle para yzeyinde gzle grlebilir kusurlar ortaya ,kar.
Genellikle dklen metalden daha d-k yoBunluklu olan bu pislikler, s,v, metal
iinde ykselerek, paran,n st yzeyinde toplan,rlar. Potan,n kirli olmas,, dkm
s,ras,nda gerekli zenin gsterilmemesi, kal,p bo-luBunda baBlanmam,- kum
bulunmas,, yolluk sisteminin yanl,- tasar,m,, gev-ek kal,plama gibi ok deBi-ik
nedenlerle olu-abilir.
98
8 DKM PARA TASARIMI
Tasar,mlarda ama, belirli zelliklere sahip olmas, gereken bir paran,n en

ekonomik yntemle retilmesini saBlamakt,r. Bir makina paras,n,n imalat, iin genellikle
birden fazla yntem aras,ndan en uygununun seimi sz konusudur. Bu yntemler
aras,nda dkm yntemi en ekonomik olanlar,n ba-,nda gelir. Dkm teknolojisinin
giderek geli-tirilmesi ve her geen gn daha yksek kaliteli rnlerin elde edilebilmesi
sayesinde, imalat iin bu yntemin tercihi yayg,nla-maktad,r.
Dkm paralar,n imalat,ndaki ba-ar,, hem tasar,mc,n,n, hem de dkmcnn
becerisine baBl,d,r. Tasar,mc,, paraya kullan,m s,ras,nda etkiyecek zorlamalar, ve gerekli
emniyet katsay,s,n, belirlemekle, dkmc ise bu zorlamay, ta-,mas, ngrlen paray,
kusursuz retmekle ykmldr. Ancak tasar,mc, paray, biimlendirirken i-levselliBin
yan,nda imal edilebilirliBi de d-nmek zorundad,r. Baz, durumlarda tasar,mc,n,n
paradan beklediBi i-levin yerine getirilebilmesi iin ok fazla alternatif yoktur. Byle
hallerde paran,n biimi dkm yntemi a,s,ndan kolay ve ekonomik retilir olmasa
dahi, dkmc sz konusu biimi retebilmek iin her trl olanaB, kullanmak
zorundad,r. Ancak para tasar,mlar,nda genellikle birden fazla seenek vard,r, bu nedenle
tasar,mda teknik ve ekonomik bak,mdan dkm yntemine uygunluBun dikkate al,narak
baz,
dzeltmelerin yap,lmas,
sz
konusu
olabilir. Bu
nedenle imalat,n,n, para
tasar,mc,s,yla diyalog iine girmesi ve hatta mmknse tasar,m,n ba-,ndan itibaren

tasar,m srecinin iinde bulunmas, yararl, olacakt,r.
Dkm paralar,n tasar,m,nda dikkat edilmesi gereken kurallar,n en nemlileri,
a-aB,da izelgeler halinde ve rnekler yard,m,yla a,klanm,-t,r.
8.1. B MLEND RME PRENS PLER

Tasar,mlarda uyulmas, gereken biimlendirme prensipleri, dkm kusurlar,n,n
ortaya ,kmamas, iin gerekli olanlar ve imalat kolayl,B, bak,m,ndan yararl, olanlar
-eklinde s,n,fland,r,larak a-aB,da ( ekil 8.1 a-c ve 8.2) verilmi-tir.
99

ekil 8.1a: Dkm Kusurlar,n,n Olu-mas,n,n nlenmesi in Uyulmas,
Gereken Biimlendirme Prensipleri
100

ekil 8.1b: Dkm Kusurlar,n,n Olu-mas,n,n nlenmesi in Uyulmas,
101

ekil 8.1c: Dkm Kusurlar,n,n Olu-mas,n,n nlenmesi in Uyulmas,
102

ekil 8.2: Dkm Paralarda malat Kolayl,B, Bak,m,ndan Uyulmas,
nerilen Tasar,m Prensipleri
103

8.2. BOYUTLANDIRMA PRENS PLER
a) Tasar,mda kullan,lan en kk cidar kal,nl,B,, boyut toleranslar, ve yzey
kalitesi uygulanacak dkm ynteminin belirlenmesinde en nemli rol oynar. A-,r, ve
gereksiz taleplerin daha pahal, yntemlerin uygulanmas,n, gerektireceBi unutulmamal,d,r.
izelge 8.3'te cidar kal,nl,B,, izelge 8.4'te boyut toleranslar, ve izelge 8.5'te yzey
kalitesi
iin,
farkl,
malzeme
ve
kal,plama
yntemlerinde
geerli
olan
deBerler
verilmektedir.
b) K-e, flan-, kanat, c,vata delikleri gibi ok kullan,lan biimler iin en uygun
boyutland,rman,n nas,l yap,lacaB, deBi-ik el kitaplar,nda verilmektedir. Uzun y,llar,n
deneyimleriyle belirlenmi- bu bilgilerden mmkn olan her yerde yararlan,lmal,d,r.
c) Kk deliklerin (rneBin kum kal,ba dkmde kal,nl,B,n,n yar,s,ndan veya 6
mmden kk) dkm sonras,nda tala- kald,r,larak delinmesi, maa kullan,m,ndan daha
ekonomik olmaktad,r.
izelge8.3. Baz, malzeme ve yntemler iin en kk cidar kal,nl,klar, (mm)
MALZEME
BASINLI DKM
Geni4
Blge
Dar Blge
KUM
DKM
KOKIL
DKM
ALI
KALIP
Dkme
demir
elik
3-5
2,5
1,5
2,5
1,5
0,5
Aluminyum
ala4 mlar
Bak r
ala4 mlar
inko
izelge 12.5. Baz, kal,plama yntemleri iin yzey przllB deBerleri (m)
KALIPLAMA YNTEMI
Ya4 Kum Kal p
zel Kum Kal plar
PRZLLK (
m)
6 25
<6
Bas nl Dkm
0,5 3
Hassas Dkm
0,4 1,5
Al Kal ba Dkm
104

8.3. MALZEME SE M
Tasar,mc,lar paran,n ngrlen i-levini yerine getirmesi yan,nda imalat,n,n da
ekonomik olarak gerekle-tirilebilmesini dikkate almak zorundad,rlar. Dkm yntemi
kullan,larak yap,lacak bir imalatta, paran,n retileceBi malzemenin dkme uygun olarak
seilmesi ok nemlidir. Kullan,lacak kal,plama yntemi, eritmenin yap,lacaB, dkm
ocaklar,, kat,la-ma s,ras,nda ,kabilecek sorunlar gibi birok nemli husus kullan,lan
malzemeye baBl,d,r. Bu nedenle benzer zelliklere sahip ala-,mlar aras,nda dkm
yntemine en uygun olan,n,n seilebilmesi iin tasar,mc, ve dkmcnn i-birliBi
yapmal,d,r.
105

ALFABET K D Z N
Ak,c,l,k, 16
Alak bas,nl, dkm, 76
Al, kal,ba dkm, 71
Alevli ocaklar, 86
Altl,k, 41
Ark ocaklar,, 86
A-,lama, 21
A-,r, ,s,l soBuma, 19
A-,r, yap,sal soBuma, 33
Bas,nl, dkm, 77
Besleyici, 29
Bitirme i-lemleri, 90
Bo-altma dkm, 76
CO2 yntemi, 52
apak, 92, 98
ekirdeklenme, 18
ekme bo-luBu, 27, 96
ekme pay,, 43
,k,c,, 29
imentolu kal,plar, 55
ubuksu taneler, 21
ukur kal,plar, 52
Dendrit, 21
Diren ocaklar,, 89
Dolu kal,ba dkm, 57
Dkm aBz,, 13
Dkm para kusurlar,, 95
Dkm para tasar,m,, 99
Dkm spirali, 16
Dkm yntemlerini kar-,la-t,rma, 82
Dkmhane, 36
Dzlemsel kat,la-ma, 24
Eksik dkm, 95, 97
Elektrikli ocaklar, 86
Endksiyon ocaklar,, 87
Eritme ocaklar,, 83
Gaz bo-luBu, 13,96
Gaz giderme, 11
Gzenekler, 12
Hassas dkm, 68
Havada setle-en kal,plar, 55
-leme pay,, 43
Kabuk kal,plar, 53
Kal,c, kal,plar, 73
Kal,p bozma, 90
Kal,p genle-mesi, 98
Kal,plama makinalar,, 64
Kal,plama yntemleri, 65
Kalite kontrol, 94
Kat,la-ma, 17
ala-,mlarda, 22
hacim azalmalar,, 26
kal,p iinde, 28
saf metallerde, 17
Kayma, 97
Kokil kal,plar, 74
Kristal bymesi, 21
Kum, 58
Kum esasl, kal,p malzemeleri, 58
Kum kal,ba dkm, 34
Kupol ocaklar,, 84
Kuru kum kal,plar, 50
Levhal, modeller, 40
Maa, 45
Maa yzmesi, 98
Mikrogzenekler, 27
Mikrosegregasyon, 24
Modeller, 38
Onar,m, 93
z ekirdeklenme, 19
Pislik tutucu, 13
Potal, ocaklar, 83
Sarsma tablas,, 47
Savurma dkm, 79
Segreasyon, 98
Serbest modeller, 38
Seramik kal,ba dkm, 72
S,cak y,rt,lma, 96
S,rama, 96
SoBuk birle-me, 96
SoButucu plakalar, 32
ablon, 42
i-me, 97
Tabakal, kat, zelti, 25
Tasar,m prensipleri, 99
Toprak kal,plar, 51
Vakumlu kal,c, kal,ba dkm, 76
Vakumlu kal,plama, 55
Ya- kum kal,plar, 49
Yolluklar, 13
Yzey temizleme, 91
106

Dokum PDF

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Dokum PDF

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Ahmet ARAN Dkm Teknolojisi

3. KUM KALIBA DKM

Ahmet ARAN Dkm Teknolojisi

6.1 KALIP BOZMA

Ahmet ARAN Dkm Teknolojisi

Gnmz insan,n,n ya-am standart,nda son 50 y,lda saBlanan olaBanst

mal usullerini tan,mak btn mhendislik

disiplinleri iin ka,n,lmaz bir zorunluluktur. Mhendisler

her bir imal usulnn

imkanlar,n,, stnlklerini ve s,n,rlar,n, tan,yarak amalad,klar, tasar,ma en ucuz ve

dn-trmek olarak tan,mlanabilir. retim yntemlerini i ve d,- dn-mler olarak ikiye

dn-mler genellikle cevherlerin indirgenmesi, kimyasal

ar,tma, ,s,l i-lemler gibi maddelerin kimyasal dn-me uBrad,klar,

dn-mler ise malzemelerin istenilen biim ve boyutlara getirilmesi anlam,nda olup,

mal usulleri ok say,da deBi-ik yntemi ierir; bunlar aras,nda

ba-l,calar, dkm, kaynak, plastik -ekil verme ve tala- kald,rma yntemleridir,

ala-,mland,r,lmas, tamamlan-m,- eriyik halindeki malzemenin, haddeleme veya dvme ile

Ahmet ARAN Dkm Teknolojisi

Malzemenin "ekil De i tirme

ekil 1.1. retim Yntemleri

Ahmet ARAN Dkm Teknolojisi

Dkm ynteminin diBer imal usullerinden stnlkleri -yle s,ralanabilir:

Yntemin s,n,rlar, ok geni- olup, hem ok kk paralar,n, hem de tonlarca

ok karma-,k biimli ve ii bo- paralar,n retimi mmkndr.

Hemen hemen tm metal ala-,mlar,n,n dkm mmkndr. Baz, malzemeler ise

Seri retime uygun dkm yntemleri geli-tirilmi-tir.

Dkm ynteminin s n rlar ise -unlard,r

ok ince kesitlerin elde edilmesi gtr.

Az say,da para retimi iin genellikle ekonomik deBildir.

Genellikle hassas boyut toleranslar,n,n ve iyi yzey kalitelerinin saBlanmas,

evre dostu bir imalat yntemi deBildir.

ekil 1.2: Dkme haz,r bir kapal, kum kal,b, kesiti

Ahmet ARAN Dkm Teknolojisi

Kal,plar deBi-ik refrakter

malzemelerden yap,labilir, bunlar aras,nda kum, al,, seramik ve metal say,labilir.

eritme ocaklar,, dkm malzemeleri gibi alanlarda srekli

Harcanan kal p kullan lan yntemler: Bu yntemlerde kat,la-ma sonras,nda para

kullan,labileceBinden, seri retim iin daha ekonomik zmdr.

Ahmet ARAN Dkm Teknolojisi

ayr, bir blm olarak

tekniBi, yuvarlak biimli paralar,n retilmesi iin iki veya daha ok

say,da sanat dkm

sanat uygulamalar, ve ticaret,

baB,ms,z bir dkm sanayinin geli-mesinin ba-lang,c, olmu-tur.

ekil 1.3. M,s,rl,larda metal dkm (M..1500)

Ahmet ARAN Dkm Teknolojisi

nemli uygulamalar, askeri amal, olup, Fatih

Sultan Mehmet taraf,ndan Tophane'de kurulan top dkmhanesi, diBer padi-ahlar

Ahmet ARAN Dkm Teknolojisi

Tablo 1.3: Trk Dkm Sektrnde 19771998 aras,ndaki geli-meler

Ahmet ARAN Dkm Teknolojisi

2. ER TME, DKME ve KATILA MANIN ESASLARI

Q = UV {ck (Te- To) + r + cs (Td Te)}

erime ,s,s,, cs s,v, durumda zgl ,s,,Td dkm

Ahmet ARAN Dkm Teknolojisi

K,r Dkme Demir (%3,5 C)

Temper Dkme Demir (%2,8 C)

Beyaz Dkme Demir (%3 C)

Dkme elik (%0,6C)

Aluminyum - Silisyum Ala-,m,

Aluminyum - Bak,r Ala-,m,

2.2 GAZ ZNRL VE GAZ G DERME

Ahmet ARAN Dkm Teknolojisi