Eldona pravigo

lu; povas aprobi, aliu; malaprobi Ia herezajojn de Lanti, se"

iu; interkonsentas, he ili estas pensinstigaj, primeditinda;, unuvorte
nepre leginda;. Aprobanto; k malaprobantoj ankau samopinias pri
tiO, he lia verkmaniero
k stilo estas klara, mteresa, sprita ...
imitinda. Tial
ne longe sance!igis por konsenti al Ia e/.dono de o
tiu; letero;. Ni estas certa;, ke ou; leginto; opinios kiel ni, ke estus
bedaurinde, se tia; tekstoj restus nekonata; en Esperantio, Ni tamen
tre bone soas, he plura; penso; de nia herezulo hirtigos Ia harojn de
kelka; legantoj; sed u tio ne estas prejerinda 01, se Ia ejiko de Ia
legado estus dormiga? ...

UN
AN

Krome ni menciu, ke amikoj de Lanti ne nu, kolektis Ia materialon

por i tiu volumo, sed plie pruntedonis Ia monon por Ia p,eskostoj.
En tia; kondioi mankis ia ain bona motivo por malkonsenti
eldono de i tiu libro.

ai Ia

IN

MtlDA

19.0

ENHAVO
L\'lno Dndrk

ENHAVO

Sesa. -

,Sepa. --

Oka. Naa. -

:.

Deka. - Advokatecaj dro] .

Dek Unua. - Kvazaa konfeso pri Soveto .
Dek Dua. - Konscenco k periarimedeco .
Dek Tria. - Moskva mistiko.
. . .
Dek Kvara. - Monismo-dualismo
. . .
Dek Kvina. - Rolo k karaktero de S.A.T.
Dek Sesa. - Pri PoUco.
. . .
Dek Sepa. - Rabelezo k herezo . . .
Oek Oka. - Dubemo.
. . . . . .
Dek Naa. - Relativa slgnifo de ttoloj
Dudeka. - Persekutatoj-persekutantoj
Dudek Unua. - Respondo al enketo .

,.

r;

13

17

1+

24,
30
34
38
42
45
51
56
58

64,
71
73
75
79
83
85

94
96

t
It

~
~

1)1101
e k I( V,,,'II o c- ),;(1 /l1~'"I"III,I()J estu morI~~lfl1oo , , ,
J:)II',t.Jkl(vlll!l, t: ,"li kll,d,d~.r"dol rI.~ Lnntl al
UOV!.11It! J"fHrrIQ
J)!!{II'~,Bt'MI, , O'ilt!lllrll!l 111:""/1(\(11
1

!t

nudillo: 'NMl"
P'i'OI'Ioj 1J(IIIIOllnl" o'
'I'rltll!k/1
r~f;lo d!l fi!'I~!HQ fUI Jl tIll\<:i"I..
'.II,il.~lInllA
, J~I"I'\IIc.lJliOI
ilc kllflltOroj .
rJi.rld~k nUII
H rI{ lo? illillieio? indu1nr.ntn I

rl'lltlj1~. t( Y(lf".
rf'rltlt'k Kvlol!

'I',IM~th.~M

\I"~U,'"

K\tIHd'~H

)(y,m1.k

Tokto

PfijWIINol

TQklo ,

fll

104

Iflllf' ,

1'11 jOJlI@\

,
polko
r

k cet-ro

KVfH(lf~~nU!\. o
.i.I

r "

HI IIIJI""If'

120
122

124
126

I'f.
1407

Ir)o

lQ

163

prlkelka]

tt9

I:Hi

111 Iflf1fllllo pr] mornlo k

h~iflfl 1!l!\1i'I!flII8/HO
U!I\l1I

115
117
118

,
r

113

I:H
I :J3

IDflfillnlloutlJlfHllnOl

.111'11I

1!1lj!rt'liojti
l!ll"

lil~{j

li

. .

1)1I(h:k lJ!'jln
MrflfiO{lfH11n
~~lIl111!1kIOltrl
....
J)lIdrk O~.( - Okll1oj IlIfllI\'fflll~l~o .

li!! , HIII"I{!lI~

Q7
g9

M",k,lslllo-lIl'tlnncllsmo .
~I! Mnrk,
vklus Ia aplikon de

111

pago

1lIdona Pravigo
Portreto de Ia Atoro
Klarigo
Antauparolo.
.
A1 Ia Porironto .
Letero Unua. - Migremo
:.
Dua. - Sennacsmo k pasporto
Tria. - Parolas atlbaro.
.

Kvara. - Kansmo-dsmo .

Kvna, - Lingvaj demandoj .

DIIII, -

S
paQo

terno] .

169

179

I budatsmo,
182

ENHAVO

paQo

Lctcro Kvardek Kvara. -

Ei Japanio pri Ia Moskva

Iassmo . . . . . . . . . . . .'

:.

185

Kvardek Kvina. - El Oseaka pr sinmortigo

de SAT-anino
. . . . . . . . .,
Kvardek Sesa. - El Osaka pri Ia in-japana
milito k cetero
. . . . . . . ..
Kvardek Sepa. - El Osaka pri moralo k
budaismo
. . . . . . . . . . .,
Kvardek Oka. - El Osaka pri [apanaj virinoj
Kvardek Naa. - El Osaka pri Ia morto de
SAT-ano
. . . . . . . .
Kvindeka. - Surpe ai Aistralio
. .

186
189

193
196
210
213

Kvindek Llnua. - Pri [udsmc . . . .

Kvindek Dua. :......Prpensoj el tAistralio

215
217

Pr Aistralio', [apano k
. . ..
.....
Impreso] pri Ia vivo en

219

Kvindek Tra. Hispanio.

. .
Kvindek Kvara. -

.,

221

Kvindek Kvina. Kvindek Sesa. -

Pri moralo k cetero.

..
EI hosptalo en Aistralio.

224
230

Sdnejo

Senbarba portreto de Ia aitoro.

.

Kvindek Sepa. - Kulto aI kadavro]

Kvindek Oka. - Pr sennacismo .

Kvindek Naa. - Pr sennaciismo

Sesdeka. -

Pr sennaciismo

El diversa] leteroj . . . . .
Lsto de l'verko] de E. Lanti.

231

,,234
250

259
.

267
273

stis.

'-'2.
.J

vt

.:t

~
1\

14

c." (....L.-- J...p,

ai St kritikojl'l k
dum sia gvidado

ul)f'r S.A. T. li tiam ce/is esti Iojala ai iuj tendenco;, ekzistanta; en

141l4lI/Orllta h revolucia movado;. Pro tio, ke li suhcesis malebligi, ke
lI/li Alooo fal'llu hvazau fili<>de iu politika partio, !..anti estis dum
lu'lha; ;aroj Ia celtabulo de na; partifanatiku!oi. Sed li forlasis Ia
gVl(lJI05!,enoo
nur kiam Ia pafintoj k insultinto; fantis senpovai. Tia!
ti; opillias. ke Ia eldono de i tiu '[Iolumo estas nur eta atesto de
danho a! tiu, kiun oni iafoje namas Ia Patro de S.A. T. ,

ANTAOPAROLO

AMIKOJ DE LANTI.
Oktobre

1938.

~.

Etttheis pothen ei Kosmopolits, eph (1). Tiu

antikva aforismo ptt Dloqeno ple] bone difinas Ia novan
koncepton, kiun Ia plej eec el Ia helenej filozofoj, Ia
fama cinikulo, faris al si pri Ia vera situacio de r sagulo en,
ai pli guste, ekstet Ia Atato. Estis Ia unua fojo en Ia histo rio de l' hometo, kiem pensulo kuragis levi Ia kapon kontrai tiun timiqen monstton, Ia steton, kiu sub diversei, plimalpli perfektigitaj formoj, de Ia klano {fis Ia vastegaj
orientei imperioj ai Ia malvastaj helenaj ciuitc], obstine
sufokis ien individuecon. Kaj tion Dtoqeno pools [eri nur
denk' el tiu favora cirkonstenco, ke Ia helene farigis kvazai
komune linqvo en Ia tuta otienio, kaj tiel iompostiom estigis
pensmenieto pli kaj pli libera je Ia katenoj de Ia Atataneco.
Estas frapanta fakto, ke, 'kiem, post Ia longaj haosaj
jarcentoj de r feida regimo, tee, sub Ia 'nova specifa formo
de l' neciismo, l antikva tireneco ptemeqis Ia liberajn
konscloin, oni devis atendi Ia disvasti{fon de alia komune
llnqvo, Esperento, por ke alia edec pensulo frontu ai ta
ptoblemo kaj donu ai {fi solvon en tiu Manifesto de Ia
Senneciisto] , kiun Ia estontulo] rigardos eble Ia plej signifoplena en Ia nuntempe literaturo. La nova Dioqeno n~ tte
melsimilis ai Ia unua : ne nur pet sia barba, sed enke per
sia senindulga ironio, sia ktude sincero, sia absoluta pteterlese de ia {fentileca hipokrito, li meritis aligi el Ia skolo ele
l' cinikuloi. Ke] oni [ecile imagas lin, sub Ia filozofa mal/onga
mentelo, trairantan Ia straton de Ia utbo, kun lanterno en
Ia mano, ke] serantan ankai unu viron ...

(I) '( AI demando

civitano

pri lia patrio li respondis : mi estas mond..-

Je

ANTAOPAROLO

M/ konatig/s kun E. Lentl okaze de Ia Plena Vortaro. Oni

ne sufi~e seios, ke ai Lenti, ai Lanti sola suldi{fas Ia ideo pri
tiu libro. En letero de 20.XI.27 Grosjean-Maupin skribis ai
mi : Htere Lentt seiigis ai mi sian iniencon kiel eble plej
belde eidoni vorteron Esperantan-Esperantan, t. e. ien kompletiqiten
Kebe-votteron. Li opinies, ke tia libro mankas, kaj
cn lia media oni {fin nepte bezonas. - Necesss, li ditis, unu
gvidanto: ne gravas, u tiu gvidanto ne estas perfekta : Ia
efa afero estas, ke oni {fin sekvu, kaj gi kteu unuecon en
Ia uzedo. - Li ptopones, ke mi sar{fu mln pet tiu tasko ...
De tiu momento Lanti vartis Ia entteprenon kun senlece zotqado. Estas li, kia konvinkis Grosjean-Maupin pteni sut sin
Ia aferon: kiu diskutis kun li pri fiksado de Ia {feneralaj
trajtoj de Ia uerko (enkonduko de 1l0vaj vottoj, citado de
ekzemplo], difino de Ia plantonomoj ktp.) : kiu dum Ia oetkado ofte helpis nien leboron pet siaj sa{Joplenaj rimarkoj:
kiu dum Ia presado soluis Ia mil etejn problemojn pti tipografio kaj atente legis iun presfolion. Plaas ai mi tipeti i
tie Ia eteston, kiun Ia verkintoi donis pti lia rolo, fine de
ilie antauparo/'O : NI citu Ia nomon de s-io Lenti, kiu seninterrompe bonuolis ai ni helpedi kaj konsiladi, kaj nur
denk' ai kies ekiivcco, iem sagaca sinteno kaj takto efektivi{fis Ia entrepreno. eu ne pensiqe, ke aI tiu, kiu tiel ktude
kondamnis Ia nettelismon, Ia movado uldes vetkon, kiu
utiles tiel bone ai Ia netrelulo], kiel ai Ia aliaj (2)?

ANTAOPAROLO

11

Mi renkontis Lenti Ia unuan fojon, okeze de tiu uetko, en

Ia studembro de Grostcen-Meupin. Mi demendis lin pti Ia
sttukiuro de SAT, kn] post lia kleriqo, eniediris ai li, ke,
tu] kiem SAT estes atinqinte sufian emplekson, Ia politike]
partioj klopodos llli (in monopoligi, au {fin disfaligi. MI
nenillm forfTcsolJ 1111I1respondon : [es, tion enke mi pensis.
Cluste tiol 1/11 dedl! min 81 tiu tesko, lu ditis, ke oni ne
bezonas cspcr! I/or entrcpteni , sed ja en Ia entreprenoj, kiujn
ni opinias scncsnoru], nl deves sttei nien tutan forton, por
ke, se nl ptuvls C'fI nlu pesimismo, oni ne oovu rigardi tiun
nian pcsimlsmon klcl kazon de Ia melsukceso, Kiel bela
viumeksimo I
PU poste ml estt okcepttta en na hejmo. Ekde Ia soilo, li
elpetolis min Espcruntc, kaj ml belde konstetis, ke nur tiun
linquon ont 1/:,/(1J/5
. li. Tio eflkis iom strange sur min :
en iu] mia] rilnto] kun [mncoi espetentisto], mi kutimis uzedi
Ia [roncon. Ka] jC'n ~11/"ls al ml, ke mi entras en alian lendon,
kie Esperanto ('$1115 n(' plu simple helplinqvo, sed ja Ia efa
ke] vem espttmllo. Imltindu ekzemplo, kiun, miaparte, mi ne
neglektis. Se m/ ~Illc/IISfll Grosieen-Meupin Ia noeion pri Ia
loikeco kaj kotekteco c/c Ia linqvo, ai Lenti mi suldes Ia
senton pti tles v/vanteco.
Nur poste mi IC'(Ji.~
/I/lln librojn, admrante Ia iam kleten
stilon kaj Ia iam scntimtin pensedon. Lenti ofte [ietis pti sie
herezeco : {fi estas ncnto nlia, 01 Ia kurago pensi pet si mem.
Sed ne estas plt meliaclln penado, nek tamen pli utila ai Ia
homprogreso. E ple] {Irmaj kredentoj tion konfesas, se
estas inteligentaj : Necese estas, iam skribis Ia aposto/o
Paulo, ke enke hetezo] estu lntet vi (I Kor. XI, 19). Le
esperentistero, kiu pet tiom da trajtoj similes ia fruan krist ..
anaron, povus goji, ke gi entenas en s/a sino tian idolrenversiston kaj ideovektston kiel Len. Bederinde Ia tredicioi, kutimo], tuiino tiel strikte nin ligas, ke sajnas vera skendelo, kiam ni uides homon rompi tiujn katenojn kaj elpai
per senbaraj movoj. Multain tiajn skandalajn liberigojn Ia
leqenio trovos en Ia i tie kolektite] leteroj : mi nur deziras
ai li, ke Ia skendelon li ne indiqnu, k ja Ia libetion li imitu.

tu

(2) Alia kurioza afero estas, ke tiu sarna Lanti, kiu insistis e ni
por ricevi vortaron vere detalan de Ia klasika Esperanto, e se tre
ampleksan (Letero de Grosjean-Maupin ai mi, Jan. I928: Lanti
postulas ekzernplojn, multajn ekzemplojn, precipe por Ia plursignifaj
aii plurnuancaj vortoj ... Li volas vere seriozan verkon ... ). nun ne
sentas Ia neceson de sarne detala kaj ampleksa gramatiko: vidu itie, pg. 53. Des pli kurioze, ke li iam skribis, artikolon sub jena
titolo Esperanto estas Ia plej malfacile ellernebla lingvo (Vorto;,
pg. 23). en kiu li argumentas, ke Esperanto estas tiel malfacila, ar
gi estas nepre logika, kaj oni de tro longa tempo kutimas en Ia
naciaj lingvoj uzadi nelogikajn esprimmanierojn, 01 ke oni kapablus
atingi senmankan korektecon. Jen guste kial ni estis devigitaj tiel
detale esplori Ia Esperantan gramatikan materialon.

1:1

ANTAOPAROLO

Sed mi times, ke e Ia plimulto okazos Ia mala, kaj mi povus,

sur Ia unua pago de ti tiuj Leteroj, kopii Ia epigrafon, kiun
mia amiko G. E. Maira skribis sut Ia Vortoj de K-do
Lanti :
Pecolas Ia Raci' ti tie en simpia put'
pet bu' de sincerul' : lin tial Ia uiput'
de !' kelumnl' insidis, sekvis e Ia sput',
fiis li, por saut sin de Ia mettit-purput",
rifufiis trens Ia mar' en fora Singapur!

AI la forironto
KvnzuO
Embo , 01
K do l""lItl

111cnrnetls

nntUllvmto
)1111I IIJlds

"1\

l tiun poemon de Kvdo

Scnnacieca Revuo, 1937, dedtee al

I',"fo flllstras : lu nun [otiros

imkk-l flllI}lI suno-brila

1./1

G. V ARINGJEN.

for, ,se sur Ia kampoj

[um trpes grilo,
s,..a l'snnbrn kuerk' gln postenkras
MI sclns, k(' vi nun [otires.
1""1"

IfII.'

li" m()I'

I for'

uolus vi do nun [otiri,

_1,/11; flul/o}n vent' ne Jiras,
"c/ 11I11111/I(}I,~ anka do Ia suno
Ali} tumcn. mute fii [orires,
'w tondtu (JI per [ulme mano
kiel torrntn uroano,
8/'"11111,,

V I iros kte! gronClCelo staba

post uenk' forlras el bata/o
por ser! tom do rlpozo pec
en vera vermuetem vaio,
kie galrltma blrdotrUo
pri venkx kantos en trankvilo,
Se povas estt, ke trens mar' muganta
eksetos vi bamlojn novejn ,
La fam' ja [lustras, ke Ia gtavo via
melemes brekojn Ia senmovajn
kaj se skismiga Jip' proksme krozos,
mi scies, ke vi ne ripozos;

14

LETEROJ DE E. LANTI

Vi estas batalanto batalanta,

ia vi ekbatis Ia tamburon
kaj via alarmkrio postsekoiqis
majestan flago~inaiguron,
Ke] sub Ia !l0va flag' [en cento]
arigis [ide en temento].

LETERO] DE E. LANTI

Se vi foriras k tra velo], montoi

vi igos mondvagulo sola,
amikoj de animo via estos
Ia birdo], la zeflro mola,
ko] volcos vin 10 veste] Foro}
kun iam noua] florodoroj.
S('

Betelo-dekoin, -centojn vi treluktis

por alta ideelo nie,
Ia kugloj melemike] repusigis
de Ia purtele l1do via,
sed via luki' ne estis lukt' dettue,
i-lukto estis lukt' konstrua.

[lustrn vi massado
riocrei.
ku] supcr uit: kop' mtrenta birdo
[Il/gos cn laca malkvieto
tlmante homan persekuton,
Akceptu de lii mian korsa/uton.
('fI

unu!

Mila/'()

kUrl/f/tl/

Le konstruita via fortikajo

ne estas ia kabano paila,
Ia stelteqmenton gian ne dettuos
hurlanta uragano hajla :
Kontre gin storm' se surde ondes,
fieran flagon gi renkontes.
Sed vi Ja seles, kere [orironto,
ke le Ia ordo de Ia mondo
embuskes iem nigra mortabismo
epud Ia alta, btile monto
kaj fortan sipon sur Ia maro
inside segas Ia ondaro.
'Kiam malfortai estis viaj muro],
kiuin por mondo vi konstruis,
kontre Ia turojn giain mekieoele
Mensogo, Tromp' k Ste!' ne btuis ;
Sed Ia Senpoo' en solo putras
ke] apud Forto gi sin nutras.

Konsilo aI Ia legantoj
Por legi i tiun volumon. konsultu unue Ia enhavtabelon k elektu
Ia via duma humoro. intereso pri Ia temo a e la Ia hazardo.
Atentu Ia daton de Ia skribajo. k ne forgesu, ke temas pri Leteroj
k ne pri romano. Almena ne dubu, ke iu letero estas pensinstiga
k do lege profita por via intelekto.

15

Leteroj de E. LANTI
LETERO UNUA
1 S-ro X. S.. j(ag., Japanio.
]amasiro,

29-7-1937.

1IIIIlIld:, Srllllcl"lnno,

mlnn hejmon k vens Japanion?

1<111m ml mem faras al mi tu]n

(HI,

18

LETERO] DE E. LANTI

estis dek-du-jara, kiam mi ess viziti Ia Iernejon k tiam til

roi Ia deo vd grandajn urbo]n, belajn monumentojn, altajn
montojn k revigajn pejzagojn am estie; viva en mia animo.
Prezentu al vi, ke Noemando konsistas preska nur el ebenajoj; k tie Ia efa okupo de l'kamparanoj estas Ia bredado
de bovoj, de ao], de porko] k Ia rikoltado de pomoj, el kiuj
i faras cdron k el tiu trinkajo brandon. Kiam mi legis pri
Ia regonoj el Franeio, kie kreskas vitoj, olvarbo], k.a. plantoj tute ne konataj en Ia nordo; kiam mi vidis bldojn pr Ia
Preneo] k Ia AIpOj, sur kies plej altaj montoj eterne sternigas
nego, tiam mi sentis nekontrastareblan dezron iam koniOi
kun tiuj mirindaj loko].
Sed por efektivigi mian projekton, necess, ke m havu
rimedojn. Prpensnte Ia aferon dum monato], mi alvens al
Ia konkludo, ke ne ekzstas por mi alia elturnigo 01 lerni
metion por havi Ia eblon perlabori monon en iu ajn urbo. Sed
kiam mi konigis mian ntencon al Ia gepatroj, tiam iU surprze
k indigne admonis min Iorlas tian malsaqan projekton. Il ja
bezons mian helpon en Ia mastrumado de sia farmbieneto.
Sed admonoj ne efikis k mi obstns en mia ntenco lern
metion. Mi kvaza strikis k intenee Iulabors. M[a patro
agrenigis, konstatante, ke mi estas tiel mallerta, maltaqa
helpanto. Sed fine li komprenis mian konduton k ekkrs
kolere : Ci ne estas tiel stulta I... Intence ci 'fusas' ...
eu 1 Mi silentis, k kam e mnaco mi devis respondi, tiam
mi simple eldrs mian ntencon farigi lignajisto ... k mi9ri tra
Franeio kiel Ia du knaboj el Ia lernolibro ...
Miaj gepatroj malbenis Ia lernejon k hoda ankora sonas
e miaj orelo] Ia vortoj de mia patro: c Ku1pas S-ro Panten
(Ia nstrusto}: kulpas Ia lernejo: tie Ia knabo akiris tiun
malsaqan deon ... Kaj mia patrno, ku estis analfabeta,
aprobe aldons, ke eble lernejo] estas utla] en Ia urboj, sed
certe ili estas senutilaj k e danera] en Ia vilago1j. Kaj
agrene sin turnante ai m, si demands : C do volas estt
vagulo kiel Ia ciganoj, kiuj venas aI na pordo por almozpeti 1 eu ci ne hontas ?..
Kiam si prparols Ia aferon kun gena}baroj, si kelkoje

LETEROJ DE E. LANTI

LETEROJ DE E. LANTI

kredo de l'britoj k Irancoj, a por defendi Ia e kulturon e.

kel aserts Ia germanoj.
Post Ia malmobilizado mi decds ded mian liberan tempon ai Ia propagando de esp-o, Prl mia esp-a kariero vi sendube estas pli malpli bone informita k pri gi mi ne parolos,
Sed Ia posedo k praktikado de na lingvo donis novan nstgon ai mia vojagemo. Car mi havs somere dumonatan lbertempon, mi profitis tun oportunon por viziti ia eropaja
landojn. Preska iujare mi estis for el Franeio dum augusto
k septembro. E okazis kelkfoje, ke e Ia paska (aprila)
libertempo mi anka vojagis eksterlanden. Kaj jen anta d",
jaroj mi atinqs Ia agon la ku mi rajtis rcev pension de
Ia pariza urbadministrado. Kiam Ia perspektivo est tute lberigita de ofco aperis anta mio tiam mia migremo farigil
tute senbrida. Eropo aspektis ai mi tute ridinde malgranda
sur Ia mapo k mi decids nepre konatq kun aliaj mondpartoj ...
Jam vi povas iomete kompren. kal mi nun trovqas ea
Japanio, en via lando, en kontakto kun simpatiinda popole,
kes menson mi provas kompren. Se ne estus tiu malbeninda
lingva baro kun kiu mi upae kolizas. vi estu certa. ke mi
ne sentus min fremda i te. Au pli guste : mi ne sentus mn
pli fremda 01 en Franeio. Cie mi ja sentas fremdon inter
filistraj homoj, k ili svarmas en iuj landoj. Nur en Esperantio mi sentas mn hejme. Esperanto ja ne estas por mi he1pa
linqvo. sed mia preferata esprmlo, kun mi uzas pli Iacle
01 Ia francan domoa, Ci tiu Iasta estas ja tre malfaeila k
malmulte da franco] uzas gin korekte. La samon oni sendube
povas dr pri iuj naturaj lingvoj.
La unua kazo de mia eesto en mondparto 20.000 km.
for de Francio fontas el Ia lerne]o de mia naskigvilago. kuas en Ia leqolibro, kiun rekomendis al mi Ia instruisto. Li ja
estas Ia unua kulpulo , la Ia esprmo de mia patro, k Ia
dua estas Zamenhof mem. Se esp-o ne ekzstus, verajne
neniam mi venus i tien. Kaj, inter ni drte, mi kredas, ke Ia
germanaj fastoj estis pravaj, kiam ili drls, ke Ia praktikado
de sennaeieca lingvo povas nur dfekt Ia nacemon e ties

LE1F.ROI DE E. LANTI

:11

~~

,~

...
~

'I

I~ oto\
~ I,\, )~,.
,o'

,,'

~'i..~
I,)'~

r"

"~

,\j,,"~~

'''-

'")
..l

",
'-

....

'

"~

\I

",.s.>.

,,~

':''" ~

....,,~ \'-l

"

r: ~ ~

t-

.~

-,
~
t~
,
--.J

e.

f -,J

..)

--3 ','

r~
..:l "'l:3

,~. '"

\,.,

>

\,.

LETERO, DE E, LANTI

lntervjuo ai mi fare de Ia redaktoro. Per ties leqado vi koastatos, ke, miaopinie, Ia [apanaj esp-stoj povas trafe propagandi nian aferon [e pure naciista vidpunkto. Kaj, ar vi
leqs mian verketon <c:For Ia Netralsmon , ehle vi memoras, ke sur iu pago estas dirita proksimume [eno (ml ne
povas citi tute precize, tal ke roi ne havas kun roi ekzempleron}: ... Kiam esp-o sukcesas en burgaj rondo], tiam
mi kompreneble gojas, tal ke roi havas Ia konvnkon, ke
esp-o entenas en si econ revoIuciigan . Sekve ne ekzstas
kontradro inter Ia vidpunkto, esprimita en Tempo s k tlu
el Ia mencta brouro, Mi estas konvinkita, ke Ia homaro
ne guos definitivan pacon gis estos Iormalaperintal Ia nacismo k Ia absolutismo el Ia spirito de l'homoj. Mi celas ai
mondregno k mia sennacsmo ne estas pensebla sen esp-o.
Tal mi nenial volus konduti la maniero, kiu povus malutili
ai nia afero. Mi selas, ke Ia malpermeso ai esp-o en Germanio k anka en Portuqalo rezultas grandparte de tio, ke
malsaqulo] agitis politke malanta Ia sildo de esp-a grupo
a organizo. Tuj blnda] fanatikuloj neniam komprenis ta
gustan, profundan signifon de sennaceca lingvo. Por lli esp-o
iam ests io akcesora, dum por ml gl estas io tre grava,
fundamenta. Iam mi havis Ia iluzian esperon, ke~bIos atingi!_
ke Komintern alprenu k utiligadu ofidale esp-on. Jam de
longe forfluqs de roi tiu iluzo. La fama organizo Moskva
farigis propaqand-aparato,
laboranta en Ia nura ntereso de
l'naciismo Sovetia. Farigis por roi tute klare, ke Ia Stalina
diplomatio laboras tute samcele kie1 Ia cara. Nur bltndulo]
ne vidas tion; nur dungitoj ne velas konfesi ton, se ili mem
ekvidis Ia artfkon ...
eu mi ntencas resti longe en Japanio, vi anka demandas.
Tun demandon ml ne povas respondi. Difinitajn intencojn
mi ne havas. Mi ne ligis min per iu ajn plano. Almena nun
mi ne sentas Ia dezron iri en alian landon. Povas est, ke
mi restos dum kelkaj [aro] en i tiuj insuloj. Sed Ia mlto,
kiu komencgs dum tiu i monato, portas en si neantavdeblajn konsekvencojn, Di eble aliigos eu mondmiliton. Tamen
~ajnas ai m, ke via] registoj eIektis tre oportunan tempon

LHTERO, DE E. LANTI

~J

rpensltan planon : nun Bcitio ne

devas efekUvigi Ia gigantan
Pnrlnmento alprens, kun Ia aprolulrum sltunclo en Sovetio ne estas
,{IIIII" 1'"1'1 th'vlnntl\ malliberigi ali
IIl1l1e

:14

mokemon, subtlan ronion k rezignan kompatemon. Bble Ia

fama sagulo opnis, ke Ia homaro kel tuto estas nekuraceble
freneza. Se tel estas, mi emus konvertq al Ia budaismo.
Kaj nun mi nepre metu Ia finan punkton ai tiu tro longa
bablado, saIutante vin homece k sennacece.

LETERO DUA
-o--

fil S-anoj

LETEROJ DE E. LANTI

LETEROJ DE E. LANTI

e. J. k e.e.

Tokio, 13-4-37.
Estimataj Snjoroj,
AI vi kore mi dankas pro via afabla letero, kiu pruvas,
unu fojon pl, ke Esperantio ne estas reglono tute fikcia;
malgrai crkonstanco] ne tre Iavoraj, tamen komunoco de
sennaceca lingvo montriqas reala ligilo ...
Kredeble vi opnas, ke via demando pri mia pasporto
forte embarasas min a ke gi sendube estas sprta. Mi
rverencas al vi pro Ia sprto, tamen rimarkigante, ke Ia ple]
bona erco povas iafoje farigi nura malqentlao. Cu konvenus en eesto de gibulo serei pri gibo? Cu decus fari
spritajon e funebra ceremono ? Cu ne estus kruele moki
lLberemu\on en lia karcero? La samon oni povas diri pri mi

IIIS

mem, tial ke mia sopiro ai senpasporta mondo, ai mond

unuvorte ai sennacieca stato ne estas malpli forta 01 tu de
enkarcerqto por liberigo.
Kvankam mi mense k kore sentas min senneciulo, tamen
mi ja devas konfes, ke mi havas francan pasporton. Tiun
dokumenton mi e devas montei e iu transirota landlmo.
Lapasporte mi do estas, se ne franco, alrnena franca civitano, kio tamen ne estas tute Ia sama afero,
Sed eble vi pensos, ke tiu mia lasta aserto estas nur vanta
frazo. Car vi ne povas riqardi en mian koron por kontrol,
u roi parolas sncere a ne, mi meneios al vi [akton, kontroleblan Fakton, kiu pruvas nerefuteble, ke mia korlqteco
ai Franeio ne ekzistas aii estas vere tre maIstrea : en Ia
[aro 1915, kiam furiozis Ia patriotisma febro k tondrs Ia
kanono], - kiam Franeio estis nvadta de germanaj armeo],
tiam roi verks artkolojn en kiuj mi eImetis tezon, la kiu Ia
venko de Germanio el estus preferinda, 01 tiu de Entente .
Kompreneble neniu franca gaze to tiam povus aperigi tiajn
artikolojn. Sed unu, ampleksa, tradukite aperis en Usono; k
tiu sama fine aperis anka en Franeio dek-na [aro]n poste,
t. e. en ).934I... (1).
Cu tia fakto atestas favore ai mia franceco? Cu male gl
ne pruvas, ke mia aserto estas plenenhava Irazo ?
Estas anka fakto, - kvankam ne faeile kontrolebla, ke, kiam okaze mi eldiris miajn herezajojn antai gismedole
atentka] franco], tiam ne malofte mi konstatis, ke ili kole'Wl,.~ovi6rete
sulki~ Ia brovojn k eldrs : Fi! vi devus hont l..
vi ne estas franco... :.
Mi povus mencii alajn Iaktojn, ku] donas bazon ai mia
pretendo esti senneciulo. Sed kredeble iuj fakto] ne havas
valoron anta via] okulo]. Ko gravas por vi, tio estas, ke mi
nasks en Franeio k ke roi havas en Ia poso francan pasporton. EI tiu vidpunkto vi pravas k mi povas esti nur sennaciemulo. En diskutado kun ~arfendemuloi estus e prefe- "".
(I) La menciita
(Kompil.)

artikolo

aperis en La Voix Libertaire . -

')
~

26

, 'l, ({IYI.

LIiTEROJ DE E. LANTl

rnde diri plpreczge : sennacecemulo. Sed tia diskutado

estus nur jonglado per verto] k pensigas pr disputo] inter
diversekleziaj teologoj.
Bedarnde, sed fakte, nacoj, patrioj ekzstas, Il esta.
konkretajo], kiujn neniu povas praktike ignori. Custe pro tio
mi devas havi pasporton, Mi ne velas rezigne vvad iam en
Ia sama terparto, arbitre limigita; mi volas gm Ia belajojn
k bonajojn el nia komuna planedo k ne nur tujn de unu el
giaj parto], k tial mi malbenas iujn land- k lingvoHmojn k
sopras ai unuregneco, ai unulingvoco. unuvorte ai Ia efektivigo de I'sennaciismo.
Ple, mi kredas havi Ia rajton nomi min sennaciulo, tial ke
mia preferata lingvo estas esperanto k ne Ia franca. Estas
fakto, ke roi esprmas pli facle miajn pensojn per Ia artefarita, smpla, raca, sennaceca Inqvo, 01 per Ia natura,
komplka, malraca, nada lingvo franca. Cetere esperanto
ests mia hejma Invo dum 10 jaro] k jam de unu jaro mi
tre malofte havs Ia okazon ad a parol france. Ku povus
kontrol Ia sentojn en mia koro, tiu konstatus, ke reale, ne
image, mi havas impreson de fremdo nter neesperantistaJ
- '~j,
dum mi sentas min hejme ie ajn sur Ia tero, kiam Itli
trovigas kun esperantsto], Antai kelka] [aro] mi drs en lu
artkolo, ke mi preferas est insultata en esperanto 01 ladata en franca lingvo : tio estas vera, laakta,
Eble vi pensos, ke mi estas nenormala homo. Pri tio mi
mem ne povas havi objektvan opnon. Vi kredeble havas Ia'
konvinkon, ke Ia amo ai Ia patro estas io tute natura. Ton
mi ne kontraidirus, se Ia verto patrio estus konservnta sian
originan signifon. Sed Ia loko, ke oni naskqs, ke entombigis Ia gepatroj k prauloj, estas tro malgranda k ne povas
rilati ai tuta nado. La naciismo a patriotismo (mi iam
uzas Ia du termnojn kun Ia sama senco) estas Ia rezulto de'
edukado. Ci naskqas en Ia Iernejo k estas poste kulturata
per Ia gazetaro k libraro. EI iu ajn nfano oni povas fari eu
francan, u germanan, u japanan patrioton, - tute same
kiel eblas fari el gi u kristanon, u budaanon, u islamanon. Kaj farinte tiun konstaton on povas asert, ke el ~u

tl!ROJ DE E. LANTl
pUVUit

til'!

&"

for! mondcvtanon. Sekve, la

teorio, kiel vi verajne

rlllltllzla

:11

LETEROJ DE E. LANTI

forto e1 rua epoko : mia sennacsmo sonas kvaza voo 1ft

dezerto : u tio pruvas, ke Ia unua ismo estas saga k Ia dua
malsaqa ? La naciismo povas sklavigi mian korpon, sed ne
mian anmon k roi certigas al vi. ke iafoje mi sentas neespraieblan gojon e Ia penso. ke roi persone havas nenian respondecon en Ia granda katastrofo milita. kiun preparas nun
Ia iea naciismo ...
Rilate al via aludo pri Ia penso, kiun mi ricevas de Ia
franca nado . vi ne estas tute g\.JISteinformitaj. Pagas al
m pension Ia parza urbo, ne Ia franca tato. Tamen mi
volonte konesas, kc Ia plpreczqo, kiun mi faras ne estas
multvalora k indas je argumentado de harfendemuloj, ar
Parizo ja estas franca urbo. Sed mi enspezas tiun sumon sen
ia konscencrproo, tal ke e en sennacia mondo. Ia
instrua laboro, kiun mi faris dum 30 jaroj, estus same utila.
Mi ne instruis patrotsmon al miaj Iernanto], sed geometrian
desegnon k manlaboron. Se Franeio ne estus sendependa
lando, suverena tato, tamen tiu nstruado estus farata en
Iernejoj.
Cetere, mi malkae deklaras ai vi. ke ne estus guste riproi
al proleto, pro tio. ke li plenumas taskon, kiu ne akordas kun
lia konvinko. (KaJ tia ne estis mia kazo). Kiu volus vivi
en Ia nuna mondo la sia hereza dealo, tiu smple kondamnus sn al morto. Kam on aetas Ia plej smplan objekton,
tiam vele nevole on pagas imposton k per tio subtenas
taton, e se oni malbenas gian politikon.
Mi ne estas profeto k ne scias, u iam efektivigos Ia sennaciismo. Por ke m propagandu g1n k provu lapove konformigi mian vvon aI mia dealo, sufas ke roi estu konvnkta pri ties efektivigindo: La sennacllsmo ajnas ai mi ne
aur efektivig1nda. sed laa al Ia historia procezo. eu le
starigo de mondregno okazos Ia Ia gisnuna procedo permilita. kiu el provnoo] faris nacon, a per pli sagaj procedo],
tion mi ne scias. Sufas al mi hav Ia konvnkon, ke mia
il9itado estas evoluobeema k ne konservatva, reakca, kel
.atas tiu de Ia intemacstoj. kiuj senese k bombaste agitas

RO, OS S. LANTI

2f

e. por Ia starigQ

cll'<li~ita ai Ia animoj de
(pro) Ia defendo alia stato.

tc\

LETEROJ DE E. LANTI

LETERO] DE E. LANTI

LETERO TRIA

Nur anta kelka] [aro] via pablon ...

fir6aro

Dia -

31

amante akrs tiun ka-

a. Font.nb'o
Sen dato (1).

Antau kelka tempo mi ricevis vian leteron k estls tre surprzta, ke en tiel malproksma loko kiel... estas persono,
ku ntereslqas pri mio Sncere drote, mi cl<gojis k _
fieris e Ia legado de viaj komplimentoj. Kvankam poeto]
prikantis min; kvankam scenculo] pritraktis min en lbro],
tamen ml devas konfes, ke nenio estas ai mi tel vaIora k
kara, kel via smpla, senartfka eldro de amanta koro.
Precpe gojigis min Ia konstato, ke nun vi pli bone konas k
komprenas nian komunan amanton.
[am de multaj [aro] ml konatlgis kun 11. Antau Ia milito li
kelkfoje vizitis min blcikle; sed tiam apena li amndums
min; li ankora ne kapablls guste taks mia)n belojn k armojn ; distrite, preska Ilstre li trakuris Ia komunajn vojojn
k ne pens por eltrov Ia katajn lokojn, kujn mi rezervas
por maj intimaj vizitantoj. Unuvorte, li ankora ne ams
min, kiel mi volas estl amata. Li !luis nur kelkajn e1 miaj
ekstera] logajoj, kiel viro] kutimas !lu! pagatajn karesojn de
prostitunoj. Komprenu min bone, kara amkno, kvankam mi
estas nur arbaro, llgita per miliardoj da radikoj ai Ia loko,
kiun m okupas, tamen mi havas animon, k mi volas, ke miaj
amantoj malkovru k komprenu tiun mian katan memon.

(I) En Ia arkivo, lasita de Lanti, ni trovis jenan leteron.

kiun ni opinias inda aperi en i tiu volumo. Ci montras unu el Ia
rrajtoj de nia Kvdo, kiun legantoj de liaj verkoj verajne ne konas,
Klarigcele ni aldiru, ke Ia atoro de tiuj leteroj dum pluraj jaroj
kutimis iujade viziti Ia grandan arbaron de Fontenblo (Fontainsbleau), kies plej proksima parto kuas 50 km. for de Parizo,
eu Ia letero, kies rnalnetajon ni trovis, estis au ne sendita 011
eeala persono, au u Lanti nur fantaziis, pri tio ni ne havas interesoa
k kredeble Ia legantoj samopinios kiel ni. Ni nur rimarkigu, ke Ia
arbaramatlto provis identigi sin kun Ia ama tino k kvazai parolas
per sia buo, (Kompil.)

Car vi farigls mia amkno. pcrmesu, ke mi dlru ai vi miajn

agrenojn. Da IIi mi [a havas multe. Ho ve I el m estas
publkulno k devas ekcept l!lun ajn, Inter ma] vizitantoj
estes multoj moldelikntuloj. Preclpe dfmon~e k dum Ia IestotogOj vcnns nrnnse tla] homo]. li! kondutas kiel petolema]
hU!bo~AJj;eble cl! Ia vorto brbaro] pli taugus por kvalifi
tlujn krudajn personojn, Vennte kun korbo] a kestoj, en
ktu] trovfOos mangaJoj, envolvitaj per lPapero, kun boteloj,
lndskatoloJ ktp, ili sin instalas en Ia ple] oportuna] por si
loko] k poste fortras, lasinte makulitajn paperaojn, druktoelojn. romptajn botelojn, malplenajn skatolo;n k similan
rubajon. eu tio ne estas Ia faro de barbaroj?
Sed kelkfoje m e~ devas elsuferi pli terurajn malbontraktojn. Dum varmaj, suna] tagoj, okazas, ke homo] jetas teren
ai sekaj folioj a al flko] brulantajn alumetojn a neestngitajn cigaretojn. Kaj iafoje rezultas de tio grandegaj brulado], kuj detruas iun veqetajon sur ampleksa spaco. Por tiajn
vundojn pli malpli bone kurac, mi bezonas almena kvindek
jarojn, Cu Ia faro de tiuj homo] ne estas kruela k signas barbarecon ?
Fele nter miaj vizitantoj trovigas bone edukta] homo],
ku] amas k respektas mino Inter iIi estas via amato. Nen!am
li forlasas post sI paperpecon a iun ajn rubon, kiu povus
difekte malbeligi mino Ka] ne estas timinde, ke li okazigu
bruladon per jcto de cigaredo, ar neniam li uzas tabakon.
Por li k slmJlaj homo] mi rczervas sekretajn loko]n, nealreblajn blcikle a atomoble, Tie estas plej bele, ple] solece,
ple] bonfare por Ia koro k Ia animo. Te majeste staras miljara] kverkoj; fera], fortka] fagoj k elegantaj pinoj : tle
blankela] betulo], delkata] juniperoj, 'fleksemaj fiHkoj ombrelformaj, fungoj, musko] k mil ala] speco] de kreskajoj
konkuras inter si por plibeligi min orname.
Por kvaza kontraste elstarigi Ia rlon k abundon de l've-

, \" ~

32

ri,

LETERO] DE E. LANTI

'! ,

"

~getaJaro tea, en apudaj lokoj kuas preska nur !tonegoj

. ~ ~lnter kiuj atrofie kreskas arbetoj. Enigme strangajn formojn
11
,. .~havas kelkaj rokoj. Iuj konsstqas grotojn, kavernojn, kien
~ \povas rifugi mia] vztantoj, kiam Ia elo al larmas pluve. Na
~ . .,l ~komuna amanto pasigis multajn horojn en tiuj naturaj grotoj.
_. .
t\ ...t~Liberigite
de l'bruo] k tedoj de l'granda urbo, li te parols
''\.~_i \I "silente kun si mem, tiel konscante pli forte 01 kutime pri
;.sia vera indvdueco. KeIkfoje li e tranoktis en kaverno,
~..-:kusante sur tavolo el kolektitaj filikoj sekaj k el dversaj
" ('\.. ! ,
Iolo]. Tial m ne plu havas por li sekretojn. Li ads nokte
,",,'
Ia ululojn de noktuoj k Ia kantojn de najtingaloj ... k fine m
~ !l ~
..
.:
sentis, ke lia animo k Ia mia tute harmonias.

..~"

"
,

.'

.. '"

'\i"~,,

iI

'

..

'!.

\~

,,;,

33

kflketl~ ml Ailn~13antai keIkaj horoj mian vestajon. Matene

ti!! prujnc kovrita k aspekts tute blanka kiel ceremonie
tUl\ [unedzlno. Sed en Ia deka horo mi demetis tiun blan'11\ k nun brilas per flavo, verde, bruno, oro kun multaj
dlvl'r!lIIJ nuanco]. Kaj mi estas pli kvieta, pli serozaspekta,
"li vmocdona 01 en alia] sezono]. Mi ja selas, ke en i tiu
klllJlo
vlzltes min nur komprenema], Idela] k amkapablaj
hOlllllf Por pli konvene akcept ln, m forgs, pels en tru11 111 rnpertnentajn insektojn k Ia malicajn serpentojn, Mi
.10111111 mln tute al Ia homo, ai iu homo, kiu komprenas k
11M mln .

Kara amkno, mi ja tre bone konas vian amaton, Jam de

kelkaj jaroj H kutimas ven ai mi frue matene k foriri nur

l' kam eknoktqas : kiam

Ia cervo] k. a. daraj gastoj miaj
t ~t ' " ; elras el siaj kaejoj por siavce gui libere mian noktan gas~
tadon. N eniam li venas dmane. tel evitante renkcnton kun
~ "~Ia barbaroj s, pri kiuj m rakontis al vi. Nun, kiam mi
~ ;~ '("
skrlbas ai vi. li estas en Ia proksimo k mi vidas ln salti de
t' .' ~\: '" roko sur alian rokon. Eble balda H imites Ia scurojn k grim~
,,~
~. J : :--pos sur arbon k balancgos e Ia ple] supra brano. Tiajn
~ ~. '\, malprudentajojn H ja kutimas fari k kelkfoje miras m e Ia
'-<. ~ ,,;;. <J~ -Konstato. ke H ankora ne romps ai si Ia kolon ...
...
\
t
.'~.
Eble tio mirigos vin, sed estas fakto, ke en i tiu nevem~ ;i:" ...
~bra tago sunas en Ia elo. Mi estas certa. ke neniam nia
~ . ~ ~ ~; amanto trovis min pli bela 01 nun. La suno varmetas kel en
''.J
~".J',.~ marto k Ia koloroj, per kiuj roi ornamis mino estas pli bela] 01
;;
"tiuj el Ia printempo k somero. La fagoj k betuloj aspektas
t' ; ; ~~.
kvazai ili estus kovritaj per oro. dum Ia abioj, lekso] k juni, "- . r pero] estas same verdaj kel printempe. Cetere, estas e kel~
J. j " ! kaj fagoj, kiuj konservis ankora parte verdetajn foliojn. La
"
't .: ~ arbo], kel Ia homo], havas sian indvduecon k ne konsent~s
'- .'\.~ ~ t~e
i~i ~u j Ia aliajn~ Kal ? M ne selas k cetere sentas
-i L min irkata Ce"listeroj.
\
[es, m kredas esti tre bela en i tiu atuna tago. Kaj
';

LETEROJ DE E. LANTI

e-

~ :'\

~ '<~",

.~

"

"

C'L (.

lf!

to,

.~4

LETERO] DE E. LANTl

Ul'rEI{OJ DE E. LANTI

LETERO KV ARA
-o--

.fI1 J(-o

pio

o,

flrmanioo

"

Parzo, 1931.
0'0

0'0

0'0

0'0

0'0

0.0

0'0

0'0

0'0

0'0

0'0

0'0

0'0

Se post 200 jaroj Ia pensmaniero de Kant ne estas ankora

tute guste komprenata k se oni devas funde koni Ia germanan
Iingvon por gin nur kompreneti, mi rezignas iam ajn akr
komprenon pri tiu tiel transcenda, nebule subtila, filozofio.
Mi ja kelkfoje Iegis, ke Ia germana Iingvo estas Ia Iingvo
de l"filozofoj; sed mi anka ads, ke necesas france traduki Ia germanajn aitorojn por igi ilin kompreneblaj. Mi
kredas, ke Heine mem drs tion. Pr tia] demandoj mi ne
havas propran komprenon; sed, iaokaze,' se Ia i supraj
aserto] estas prava], tio plifortigas mian opnon pr neceso
bojkot Ia naciajn lingvojn k penad por esprm sin per
lingvo Iogika, sentradca k komprenebIa mondskale. eu do
vi k viaj sampartianoj ne tro malatentas unu el vaj principoj.
nome, ke Ia homa volo Iudas grandan rolon ? Raenplat, vi
k. a. povus per obstina volo venk vian lingvan naciemon.
Kiam mi renkontas iun malfaclon por traduk francan esprirnon, tio ne igas min sati Ia francan lingvon, sed male cerbumadi por esperantigi Ia france esprimitan penson, Kaj
iafoje m konstatas, ke penso fakte forestas, ke estas kvaza
ludvorto]. Mi tenas min e Ia kIaraj deo] de Kartezio (1)
k tre skeptikas antai io nebula.
Via dara sanceligo pri 1S01Ien k mssen ne estas
prava. Se Ia dfno pr devi en Ia P. V. ne tute kontentigas
vn, nu, ;proponu novan vorton, uzu gin en via tradukado k
avertu Ia Ieganton per iu noto. Se Ia de vi tiele uzata vorto
estas fakte necesa k bone elektta, vi havos imitantojn k Ia
venontaj vortarsto] alprenos gin. Sed, verdre, mi kredas,
ke vi troigas Ia maIfaciIon : tono devas ,fali (se gi ne estas
subtenata en Ia aero); gi tel nepre obeemas Ia gravitan
(I) France: Descartes. -

(Kompil.)

35

.~6

LETERO} DE E. LANTI

LETERO} DE E. LANTI

., praktka Racio k sekve ne povas sc, u ili kontentqus

min a ne. [C-okaze roi rediru, ke Ia esperantista] ISK-anoj
estas tre avara], rilate sian Nelsonan trezoron, ar ili gardas
9in por s}. Mi ja kredas, ke neniu filozofio povas rezigni
pri metafiziko. Sed mi [arn delonqe konvnkqs, ke Ia diversa;
filozofiaj sstemo] estas iuj tre diskuteblaj; neniu g1s nun
povis akiri generalan konsenton. lu sistemo pli malpli sukcese sin trudas nur dank'al Ia talento k kapablo de Ia elpensinto. AI Ia homo], kiuj por trapasi Ia vivon, nepre bezonas
havi precizajn klarigojn pri Ia mondo k ne povas konsenti
kun Ia eklezia] klariqoj, roi konsentas, ke flozofa sistemo
povas utl ai l. M sdas proprasperte, ke Ia dubo estas
iafoje peza sargo; sed kiel gio demet, se Ia intelekto ne
povas kontentiqi per subtilaj metafizikajoj? Almena mi ne
dubas.. . ke Ia dubo ne povas kontentq Ia amason. Ci
bezonas kred, esper, k !latas Ia asertojn aplombe eldiritajn.
La potenco de I'rnarksismo grandparte konsistas el tio. ke
gi ludas por Ia amaso Ia rolon de religio k Ia parto Ia rolon
de eklezio. Moskvo, Remo, du grandaj pateTIcoj!... Mi ne
kredas, ke poltka] partioj povas evt, ke ilia] ano] ofte eble ne iam - agu aliei 01 per Ia instigo de iluzioj. Unu
luzo mortas k estas anstataata de alia. Malnovaj iluzioj
baras, bremsas, malhelpas. Tial necesas, ke dubanto], krtkantoj detruu Ia malnovajn iluzojn por ebligi Ia naskqon de
novaj. Tian laboron faris malgranda nombro da homoj en
iuj epoko]. Ciam Ia herezulo] estis utilaj k mi ne vidas. ke
ilia rolo balda ne plu estos necesa.
Vi dras, ke Kant
klare (?!!) montris, ke aprioriaj
ekkono] ekzistas ktp ... . Povas est, sed mi dubas, k tio
memorigas min pri dro de: l'fama matematikisto
Henrtko
Puankare en sia verko La Scienco k ia Hipotezo, mi kredas :
Ne ekzistas rezonado, kiu povas atingi Ia fundon de Ia
aferoj. La loqko, nu, gi taqas por in:struistoj. La sama
atoro rnontrs, ke Ia geometrio estas nur oportuna, ke on
ne povas prave paroli pri geometriaj veroj. Geometrio estas
oportuna en tiu senco, ke gi helpas aI ni konstrui poatojn k manojn : sed ekzistas diversa] geometrioj,
kes

37

aksomo] ne tute similas k tamen per apliko de tiuj aksiomoj

oni povas mezuri k konstrui.
Mi opmlas, ke moralnj aksomo] estas sarne necesaj por Ia
vivo de soco, kel lu g('omctrlaj por konstrui manojn. Sed
110 tute ne signlfo!I, ke ilI ckzlstns pu si mcm k ke iuj estas
pll vern] :. olu\luj. NI' pro tlmo rsti kondukata per dedukta
l~i(lll()
ai fllIlI()~~U prl Ik:.lsto de Dlo, rol ne konsentas aI Ia
vldpnnkto. Mi l"( )luvas dlr], ke ml emas bedar Ia
'1~~kzl/jtc'l\ dI" DIII. PIO lilJ ctrkoustnnco], ,prl kuj estus tro
1()lIn~ wl, ont] ,11 vi, 11I1 ,'stls nntn pll 01 20 [aro] metita kvaIi\ 1'11 1I1 mnnujn de klcra k tre lcrta [ezuta pastro, kiu
dl'v\'I ~1\'lpl11I111 rctrov Ia kredon. Post sufie lonqa] diskutoj
It dtrls 01 m : Nur unu rimedo povas redon al vi Ia
,ltI rdon
: ~l estas ditavoro. Do estas bona; pregu al li sncere k fervore kel se vi kredus je gia ekzsto.
Paskal [am rekomendis tiun rmedon. Mi certigas al vi, ke
{lln ml aplks tute serioze dum kelka] semajno], Vane! Mi
c~ povas dr, ke tiu eksperimento definitive faris el mi atestono Ml memoris, ke e Ia komenco de niaj dskuto] Ia jezuito
drls : Do uldas aI ni Ia veron, se oni petas gin al li
sncere k- senigite je memintereso. Tion mi faris k konstatis. .. neniecon.
Kompreneble se Dio ekzistus, nia timo a netimo pr lia
ekzsto sangus nenion en Ia Iakto. Sed, se Dio ekzstas, li [a
suldas ai ni Ia veron. Ka] mi spertis, ke li ne pagas san
~u)don.
Nu. se Kant montris, ke neniam Ia homo pOlVOS konstat
Ia ekzston de Dto. klan do valoron havas lia aserto, ke gi
kzlstn~ 7
inlmo :. de J. P. Friz ne estas tio. kion
c"\I 1.1 pulpnnt
1)111 11011I1111 10 tntul 10 k ku l'dllS unu fi Ia efa] kolono] de
l'fllowllo til' l'Irnn Iingva Brl'\lson ?

"mil"

nl'll'l1lntr mun IIkrlbnJoo, mi rmarkas, ke gi ne sufiee

klnre cllrwl. kion ml pensas. Estas kredeble, ke vi ne tute
slute povas komprcn mlan starpunkton anta diversa)
demando]. Mskompreno] estas do ebla]. Mi e emas kredi.

LETERO] DE E. LANTI

LH'J'JiUOJ DB li

I.ANTI

39

ke neniam k per neniu lingvo oni povos transigi tute ekzakte

penson de iu cerbo en aliun. Kredeble jam Rabelezo (1 ~ opns ton, kiam li serce argumentigas Panurgon per sqno], per
mmko, okaze de publika debato kun iu fama angla teoloqo.
Kaj Ia sama fama atoro dedas kelkajn apitrojn por mokvipi Ia ekstraktantojn de kvintesenco .
La logika konsekvenco de tio. estus ... silent. Logiko anka ne ekzistas... Sed lasperte ni scas, ke necesas om
gimnastiki. se oni volas teni vigia sian korpon. La filozofiado
ludas smlan rolon, rilate nian intelekton. N tenu gin vigla
por povi kiel eble plej trafe solvi empirie Ia iutagajn praktikajn problemojn, kiuj senese sin trudas ai ni...

LETERO KVINA

(2)

--o--

Mi ja legis Ia dversajn presajojn de Ia Internacsto ._

anojo rilate ai Ia lingva demando. Kaj sen ia ancelqo m
povas diri mian opinion. EI Ia legado de tiu peza, plejparte
nedigestebla intelektajo mi akrs Ia konvnkon, ke tes
atoro] havis efe kel zorgon ne herezi, ne deflankg! de Ia
gusta partia linio. Tal ili vte penadis por pravigi Ia
ekziston de l'mondlingva movado per ablonaj Irazoj, uzataj
en partia] programo]. Per filistraj k pli malpli nebula] arqumentoj tiuj esperantistoj provas malqrandq, malgravigi
Ia rolon k signifon de erteierite lingvo. Kaj estas tre karakteriza Ia fakto, ke ilia vidpunkto akordqas kun tiu de Ia
plej reakca] elemento] ella netrala, burga movado.
Por ke mia respondo estu tute klara, mi otos kelkajn el
Ia plej tipaj frazoj de korifeo en Ia Internacsto .~tendaro :
Niaj teoriuloj de Ia lingvo internacia traktas esperanton,
(I) France: Rabelais, - (Kompil.)
(2) La tri sinsekvaj leteroj aperjs en Sennaciulo dum Ia jaro 1931
k apartenas ai iu serio da dekdu. Tial ke ili estas nun ankora tce
1 aktualaj
. ni opiniis utile ilin almeti, (Kompi1.)

1111.

B. L.

"Itum fiada h internacia

40

LETEROJ DE E. LANTI

Pr tio mi petas. ke vi relequ en Ia n-o 200 de S-ulo

Ia artikolon kun titolo
Zamenhof
ekzistis? kun mi
publkqs tiutempe por moki tujn ridinde elementajn marksistojn , kuj ignoras Ia homon en siaj konsdero] pri Ia
histria procezo.
Sendube Ia produktofortoj ludas grandan rolon en Ia vivo
k aliigoj de l' scio. On tamen ne devas forqes, ke e Ia
komenco, e Ia derpunkto trovas Ia Homo - kun sa
Invent- k organizkapablo. La lojn, Ia masnojn kreas Ia
homoj ; esperanton kres Zamenho, Ka] kiuj ne atentas k ne
volas 'utiligi tiun mirindan lingvan lon, tiuj estas reakculo] :
ili smlas al tiuj kamparano], kuj malernas uz traktoron k
preferas Iruepokan pluqlon.
M aprobas Ia kolosan, Ia grandiozan entreprenon. ku sub
Ia nomo de Kvnjara Plano celas industrq Sovetion;
mi admiras Ia feran energion de Staln, sed, rilate lan
ignoron ai nia mondlingva movado, mi maItime dras, ke gi
estas reakca, ke gi ne konformas aI Ia nteresoj de l'mondrevolucio. La sinteno de Stalin k de alia] revoluca] qvdantoj tiurilate ja tre similas tiun de Ia neproqresemulo], kiuj
rnalemas aI io nova. Ne estus pli malfacle trudi Ia lernadon de esperanto en iu] Sovetia] lernejoj k ai iuj tatk partioficistoj 01 devigi kamparanojn r-niri kolhozojn k tie _ .
funkciigi traktorojn. Kaj tal ke Ia ano] de Ia komQartioj
estas generale tre disciplinernaj, ne estus malfacile trudi-;;ili en iuj lando] Ia Iernadon k uzadon de nia lingvo ...
Ku] sincere deziras Ia kunfandqon de naco], Ia formorton
de l'naca] kulturo] k ne estas fervera] adepto] de artefarita
lnqvo, Iacle lernebla k tutmonde uzebla, tiuj ne agas konsekvence, sed perfde al Ia interesoj de I'proletaro,
Kompreneble tia perdo e Stalin k cetera] gvidantoj
de Komintem estas nekonsca, Il ankora ne konvnkgs pri
Ia vivkapablo de artefarita lingvo; ili mem ne lerns k aplikis
esperanton. Sed Ia samon oni ne povas dir pri Ia teoruloj el Ia CK de SEU. Sekve ilia sinteno en tiu afero estas
k1arige:bla nur per karierista dezro iam havi ortodoksan
pozidon. Nu! bone, heroecon Di postulas de nenc, sed

l.ETEROJ DE E. LANTI
dllll"lI.II li! 111' III'u 111"

eu

Korll'HlIllllj

lrolllpl

111
1I'1I1'1I10j
ordlllllrc

pt:l

"I

!uJnl." sclenca] argumentoj.

multe antaenpuas
Ia

IlI'

I tute smple, k pri

NI precpe atentu Ia

HIJ

?
>t'l
l

LETERO] DE E. LANTI

LETERO SESA
---o---En Ia antaa letero mi diris mian opinion pr Ia tre strangaj
esperantistoj , kiuj provas 1'er filistre senvaloraj argumentoj malgravigi Ia rolon k signifon de artefarita lingvo.
Tuj hemo] tamen konesas, konsente kun Lenn k Staln, ke
Ia homaro nepre evoluas al tutmonda unuo, ko havos kei
rezulton Ia kunfandqon de iuj lingvoj en unu komunan. Sed
prefere mi citu lavorte Ia dirojn de Stalin mem pri tiu
demando. En sia parolado e Ia Deksesa Kongreso de Tutsovetia Komunista Parto li unue argumentis por praviq sian
naciecan poltkon, kiu konsstas el tio. ke iu nado devas
evoluigi propran kulturon. Poste li konkluds [ene :
Rilate Ia malproksman perspektivon pri naciaj kulturoj
k naciaj lnqvo], mi iam akcepts k dare akceptas tiun
Leninan koncepton, ke en Ia perodo de Ymondskele venko
de I'socialismo. kiam 9i plfrmos k eniros Ia moraron,
naciaj lingvoj neevteble devos kunfandq en unu komunan
lingvon. ku, kompreneble, estos nek Ia rusa, nek Ia germana.
sed io nova.
On unue rimarku k bane memoru, ke Stalin ne faras e
plej etan aludon pr artefarita lingvo. Kel do li prezentas al
si tiun lnqvan kunfandqon ? Per kia mistera procedo gi
okazos? eu Ia dqta] produktofortoj kreos tiun unikan
komunan lingvon? On ne scias,: Kaj bedarnde neniu
kongresano demandis ai Stalin pfI tio.
Eble li opinas, ke Ia ,priparolita kunfandqo okazos nepre
k tute nature. Se tiel estas. ni devas kontradri. Tu vdpunkto [a estas absolute erara. Ekzistas neniu tendenco al
kunandqo e Ia grandaj civilize] lingvoj. Paroli pri Ia
estonta kunfandqo de Ia anqla, franca. germana. rusa k. a.
tradiciriaj lingvoj kun ampleksega literaturo k tute propra
sprto estas ega sensencajo. Senduhe tiuj lingvoj evoluas.
aliigas pli malpli rimarkeble dum Ia paso de l'[arcentoj : sed
tiu evoluo okazas ne en sarna drekto, ne tendencas ai lu

1.11"1
ilHa) DI! H. l.ANTI

4J

la

Ia ungia.
radicentro

I'H~OI J>H 11 I.ANTI

LETEROJ DE E. LANTI

franca, germana, rusa k. a. civiliza] lingvoj. Ciuj [a reprezentas se ne Ia saman, almena samvaloran kulturon. Nur
blindaj Sovinistoj :povas kredi, ke la kulturo superas iujn
aliajn. Sekve ne ekzstas Ia necesaj kondo], kuj povus
eblq Ia ripeton, Ia pli granda skalo, de Ia procezo, kiu
faris el Ia Atika domo la- komunan lingvon en Ia antikva
Greko.
Aliparte ni ne forgesu, ke Ia nacieca politiko de Stalln
havos vole nevole kel rezulton krei k plifirmigi subjektvajn
fortojn, kiuj nepre kontraas naturan procezon de kunfandigo. Kompreneble lia pozico rlate al Ia grand~usa naciismo.
estas deendebla k el prava. Rus1gi Ia sesonon de l'mondo
ja ne signifus gin sennaciigi. Ekzistas tamen e mi neniu
dobo, ke tiu rusigo nepre okazos, tal ke Ia rusa lingvo
reprezentas pli altan gradon da kulturo ol ekzemple Ia
uvaa, Ia turkmena k. a. samnive1aj lingvoj.
Almena ni konstatu, ke Ia diro] de Lenin k Stalin pri
kunfando de naco] k lingvoj estas e ili nur malpreclza
esprimo, diktata de malk1ara in~uicio pri Ia estonto. Multe
pli frue burgaj revuloj [am eldrs tajn pli malpli nebulajn
pensojn pri unuedgo de l'homaro en unu euton (1). Kaj
dume nenio praktika estis konscie entreprenata por ebligi
tian unuecqon. M!i, diras konscie entreprenata , tial ke
-evdente iu mano plfaclqanta Ia rlatojn inter Ia homoj
estas unu pao ai tiu direkto.
Hoda farigas okulfrapa por iu klarvda homo, ke Ia
interesoj de iuj :popoloj pli k pli 'nterplektigas, pl k pli
farigas dependa] unuj de Ia aliaj. La Ekonomio postulas tutmondan mastrumadon k estas vanaj ia] provoj de Ia plej
grandaj .nacoj por eviti Ia krizojn per naciecaj rmedoj, Kio
plej forte baras ai Ia raca solvo de l'problemo, tio estas Ia
.subjektivaj fortoj, enkorpqntaj en Ia tradcioj k naca] kulturoj, Kiuj volas konsce k celkonforrne aqad por detrui

Kp. Ia artikolon: "

de " 5-ulo ) a pg. 126-130
(I)

eu

ili estis sennaciistoj

de ( Vortoj .

li

en Ia n-o :l}J

45,

tt. mlstvra agado de

t)1\~rrvntivuloj. e se
~ftpl'r"l\tistoj . kiuj

.Ir IQH en Seuke r.tus domage

,,6

LETEROJ DE E. LANTI

I,H'I'IWOJ DI! H. I.ANTI

47

malgra o, nia Asocio eltens : gi restas firma k alten

Ilrtqas san standardon, sur kiu restas skribite :
Esperanton serve aI Ia Proletero I
Semlinqveno] gnoru inter si 1a landlimojn!
For Ia dogmojn I
Lojelon ai iuj klesbetele] tendencoj f
Dum dek tri jaroj tiuj devizoj qvdsqns al n Ia vojon.
Kun trankva animo ekrigardante hoda malantaen, roi
gardas Ia konvinkon, ke ne ekzstas por nia laborsta
esperanta movado pli taigaj gvidiloj por antaenmar al Ia
celo,
Verdire Ia vojo estas multe pl longa 01 komence mi
supozs kun Ia entuziasmo de nove bakta esperantsto. En
Ia [aroj 1919~20, vdante, kel malvigla estas Ia netrala
movado, kel religiae gi aspektas en Ia okulo] de klaskonscaj laborstoi, mi opnis, ke sufios fari klaran apartigon for de Ia netraluloj, por ke en Ia revoluciaj rondoj na
movado estu favore konsiderata k ke post kelkaj [aro] Ia
laboristaj orqanzoj prenu sur sin Ia propagandon k instruadon de Ia lingvo k poste uzadu gin praktike. Tu mia konvinko ests plifirmigata de Ia fakto, ke en aprilo 1920 dsvasts Ia famo, ke Ia Soveta Registaro alprenis esperanton
k decds lernigi gin en iuj lernejo]. Ce tia ekscio Ia fama
pacsta verkisto Romen Rolan skribs aI mi interalie jenon :
La decido, kiun alprenis \a Soveta Registaro.,;
estas histona
okazintajo,
kies konsekvencoj
estos grandegajj gi estos bonfarinta
por Ia Homaro pli 0\ iuj teoria; diskutoj ai partia; disputei. en kiuj
absorbigas Ia aktiveco de Ia okcidenta socialismo.

Cu do sen troa fantaziemo ne estis eble tiam opini, ke

balda nia mrnde raca k facla lingvo estos grandskale
metata en Ia servon de l'tutmonda revolucio? Por venki oni
devas utlq iujn armlojn k esperanto estas ja unu el ili.
&ame kiel aeroplanoj k rado-aparatoj ...
Post kelka tempo oni bedarnde ekscis, ke Ia informo
fakte estas tute senbaza. Tamen estis ankora permesite hav

ai

LETERO] DE E. LANTI

LETEROJ DE E. LANTl

kom,swio de klerigo RSFSR en Moskvo

-n Ia Trla n-ro de La Nova Etapo :

k publkqitaj

... oni devas opinii, ke iuj provoj starigi Ia demandon pri komununiversala lingvo nunmomente kiel vican aktualan
taskon estas
antaternpaj k utopiaj ...
... La belanimaj celadoj de d-ro Zamenhof k de l'esperantistaj
burgaj propagandiscoj aI frateco de popoloj k aI tutmonda harmonio
objektive estis, kiel iuj etburgaj iluzioj, helpilo de imperiismo. La
plej bona montrilo de tio estas Ia provoj de Ia internacia socialfasismo (1) kontraimeti Ia esperantistan movadon aI Ia proleta internaciismo k Ia iam pli ardiganta batalo interne en Ia monda esperantista movado .
... La kunproksirnigo de naciaj lingvoj, kiu kondukos ai unu
monda lingvo, okazas sendepende de esperanto.
" ... En Ia disvclvig-prccedo de Ia burga socio estis kreitaj sennombraj projektoj de helpaj lingvoj, inter kiuj plej vivkapabla sin
montris Ia projekto konata sub Ia nomo lingvo esperanto . Ni
ne devas tamen malakcepti utiligon ankaii de aliaj internaciaj lingvoj, se ilia disvastigiteco faras tiun utiligon ebla ...

Mi dezirus pli amplekse cit, se Ia loko 1'ermesus; sed mi

opnas, ke Ia -supraj citoj sufas por konvinki Ia leqantojn, ke nia afero en Sovetio estas tute mskomprenata k ne
trovigas en tre favora situado. N tute ne povas esper, ke
balda Komntern solvos Ia lingvan prob1emon la niaj
iamaj postulo]. En Ia tuta tez aro oni vane serus un eldron,
kiu povus esperq, ke post pl malpl longa tempo esperanto
farigoo Ia oficial a Iingvo e Ia nternacaj Kongresoj de
Komintern k por Ia publikigo de dokumento] kun tutmonda
intereso.
N sekve devas dairigi Ia batalon k tucele ni bezonas
iujn niajn unuqtajn fortojn. Pli firme 01 iam ajn ni konvnkigu, ke Ia venko venos nur de malsupre k per Ia faroj de Ia
esperantistoj mem.
Ce Ia konstato, ke longa, tre Ionqa estas Ia vojo gis Ia
ncelo, eble kelkaj K-doj perdes Ia emon dairigi Ia iradon.
AI tuj mallcuragemuloj mi dru : Ne Ia celo estas Ia efa
(1) Tiam Ia samaj personoj, kiuj hodiai aplombe k bombaste
.agitas por Ia unueco, konsideris SAT -on kiel socialfaiistan organizon ... (Kompil.).

49

fero, sed Ia antaenro ai 9i. En Ia irado mem, en Ia batalo

mem ni devas trovi Ia necesan instigilon por darq.
kaze de i tiu iOO-a n-ro permesu aI mi fari konfeson. DUllI
dck-trl jaroj mi batalis por nia komuna afero ; e Ia komenco
ml havis iluziojn ; hoda ili estas for; Ia ceio ne ajnas aI
ml atingebla dum mia pli 01 duone forvivita vivo; survojr
rol ricevis mokojn, malicajn kritikojn k e insultojn; tamen
ncnlel mi bedaras mian ekiron. Male, mi forgesas eion tiurlate - k gojas e Ia penso, ke Ia insultintoj devis almena
uzl esperanton por eldr sajn malcajojn, Insultado forigas
[remdon. Tio estas tre grava!...
Prpensu ton, Gek-do].
Fremdo estas pli malbona eco 01 malestmo, Fremdo estas
nerenversebla baro sen komuna lnqvo, dum malestimo povas
Iafo]e esti kazata de ka1umnio ai miskompreno k sekve
forigas tuj, kiam malaperas Ia kaizo. Fremdon forigas esperanto k tio estas netaksebla merito. E se mi havus nun Ia
ccrton, ke neniam nia lingvo fari90s ies posedajo, mi tamen
nenal bedarus esti dediinta al 9i tempon k energion k
durqus Ia batalon. Ple] alcelinde estas penadi 1'0r senese
plilarglgi sian horizonton. Esperanto jam nun donas tiun
eblon, Krome Ia Zamenhofa artefaritajo ofari9is mia hejma
lingvo, k Ia konstato, ke 9i kvaza fremdigas Ia francan linqvon en mia menso, estas por mi tute aparta, tre neordnara
(>Iczuro, kiun mi bedarus ne 9uadi..,
Volante de nun esti nur simpla solda to de nia SA T -and
nrmco, mi tamen sentas min pli forte ligita al 9i 01 iam ajn
antae k restas iam preta bataladi por ties sukceso. Sed en
('I tiu kvazaa cigna kanto mi dezras konvinki la [unajn
batalantojn pr tio, ke Ia fincelo devas esti nur flanka afere
cn Illa] zorgoj k espero]. Insiste roi redras : vi trovu en Ia
'\lado mem, en Ia uzado mem de Ia lingvo Ia efajn nstqlojn
por antaenmar.
Se m ne tmus mskomprenqon, volonte mi proponus, ke
ur nlnn standardon oni skrbu novan frazon, nome: N estu
1/1/111' espemntistoj,
SAT -eno].
Hn mia penso tio signifas, ke oni ne parvas est konsekvcncu anarksto, komunsto, socalsto, ne celante detrui la

.~()

LETEROJ DE E. LANTI

IlngvaJn barojn, kiuj apartiga:s, fremdigas Ia homo]n. Parolad

pri tutmonda unuiqo de Ia Iaborstaro k obstine ignoradi
esperanton, tio estas u stulto, u malsincero, u kaa a
nckonsca ekspluatemo, Esti en SA T unue esperantisto, tio
ne sqnfas, ke en sia parto, en sa sindikato oni ne devas
esti anka tie unue partano, unue sindkatano, Tio nur
signifas, ke por akceptigi esperanton aI niaj organizoj ni
devas esti unuigitaj, k nia unueco povas esti garantiata nur
se en Ia esperantaj rondoj ni voIe bridas najn personajn
politikajn konvinkojn. Se tion estus kompreninta Ia granda
nombro da K~doj, kiuj aligis aI SAT ekde gia fondqo, i tiu
4OO~a n-ro povus est eIdonita 20.000~ekzemplere. N meditadu pri tiu fakto, se ni sincere deziras sukcese aImiliti Ia
[aborstajn orqanzojn, pOT trudi ai ili esperanton ...
Sed, kiam oni prkonsideras Ia stuacion, en kiu nuntempe
baraktas Ia homaro, eble estus pli sage gratuli ai si, ke nia
gazeto povis atingi i tiun 400~an numeron. Do, antaen ! por
ke e Ia 500~a Ia estonta gvidanto povu parol pl entuziasme.
Kun neancelqa unuecemo k kun Ia certo, ke ili faras utilan
k pozitivan laboron, Ia SAT~anoj spitu Ia batojn de l'sorto
k antaieniru 1...

LBTERO, DB E. L.ANTI

51

LETERO OKA
--o-

fil J>ari3aJ gek-oj

Osaka,

20~9~1937.

Kam mi relegas miajn skrbajojn, nemaIofte okazas, ke Ia

stilo ne tute kontentigas mino Bualo (1) ja estis prava, kiu
rekomends dudekfoje reprilabori verkajon, Kaj Plober (2)
ne estas moknda, ku, ladre, svts dum 12 horo] por verki
nur du-tri pagojn.
Kam oni verkas, tiam komprenebIe gravas Ia senco, Ia
deoj esprimotaj. La formon oni devas prilaboradi poste. Sed
Ia konstato, ke deo], kiuj ajnas ai Ia verkinto, anka aI aliaj
homoj, kIare esprmitaj k kiuj tamen ne estas tu te guste
komprenataj de iuj Ieqanto], stariga:s gravan demandon. Mi
aludas al mia artikoIo : Viva Ia Neitralismo / (3). [us mi
reIegis gin k sincere drote, mi estas mirigita, ke kelkaj
leqantoj povs kompreni Ia maIon de tio, kion mi ironie
esprms, Kaj malgrai via aldono de Ia dfno pr ironio sur
alia paqo l. .. Bonvolu konigi al mi iujn rimarkojn, kujn
vi ads a ricevs pri tiu artikoIo. Eble e estus trafe Iar
kvaza enketon, petante Ia Ieqantojn, ke ili eldru sian
opnon. Sed Ia bedarndajo kusas en tio, ke [am vi drs,
ke Ia senco de Ia artikoIo estas ironia. Ko estus interesa k
valera, tio estus ekkoni Ia freSan impreson de Iegantoj tuj
post Ja legado.

(1) Boileau, franca verkisto el Ia 17,a jarcento, Jen Ia versoj de

Bualo:
Sur stablon dudekfoje remetu Ia tlerkajon
Pa/uru gin senese kaj ree gin poluru. - (Kompil.).
(2) Flaubert, franca verkisto el Ia 19,a jarcento, (Kompil.)
(3) Ci aperis en Ia maja numero (1937) de Sennaciulo kun Ia
subskribo : Arigato Gozaimazu. (Kompil.)

LBTERO, DE E. LANTI

LETERO, DE E. LANTI

Por k vnznO far! duan ekspermenton, mi sendas al vi alian

nun Ia pllmulto da esperantistoj forlasis laformon ujo. 2) ke

nur por ne konflikti kun Ia Akademio Teo JUIl9 esigis Ia
uzon de io en Heroldo , k deklars, ke li tamen preferas
<lln ai ujo, 3) ke en Plena Gramatiko :. de K. Kaloa k
Varingjen estas [eno dirita : Sed, krom multaj netralulo],
iuj laborsta] rondo] uzas Ia o-Iormojn malqra Ia ofcala
malaprobo. Tiel Ia esperantsto] dvdqas nun en o-anojn k
ujo-anojn, Lail ta nuna stato de Ia afero. Ia unueco sajnas
p/i [ecile atingebla pet Ia cedo de Ia Linqoe Komitato 01 pet
plua rezisto kontre Ia sitfikso. (Substreko mia - pg. 88.)
Aliparte vi scas, ke Ia sennacilstoj ne povas konsenti al
Ia eternigo de Ia ujoj por nacano] t. e. Ia landlimoj. Kaj tio
memorigas min pr Ia nterparolo, kiun mi havs siatempe
kun Sro Kar (1). Li ja konfesis, ke ne eblas pravq Ia 'uzon
de u] e landnomo], starante e sennaciisma vdpunkto.
Pri Ia dsmo de K. Minor mi sendos ai vi balda
artikolon (2).

utlkl)lon, verktan anka la Ia sarna ironia maniero ('4) ...

Car prezentiqas Ia okazo prparol lingvajn aferojn, mi

profitu gin por eldr, ke m tute ne atas Ia rezonadon de
Karlo Mnor en La Lernanto . Mi e malkae dros, ke liaj
Lingvaj Noto] ne taqas por tia organo, kes nura
ceio estas nstruad nian lingvon ai lernantoj k ne pridiskut
gln. Lingva prdskutado estas allasebla nur en Sennacieca
Revuo a en Senneciulo,
Aliparte, m havas Ia mpreson, ke Minar estas ... dsto I
[es, en tiu senco, ke li tro alte taksas Ioqkon en lingva fako.
Lnqvo ne estas matematikajo, abstraktajo. La grava eraro
de Kutura (5) k a. dsto] konsistis efe el tio, ke ili vols
aplk en Ia Iingva fako absolutajn princpojn, kiuj taqas nur
rlate matematkon.
En lingvo efikas du efaj legoj [forte], kazoj)
;
Lego de analogio k lego de minimuma peno. Kvankam plurrilate esperanto estas Ioqka lingvo, tamen tuj legoj kelkckaze
povas esti pl fortaj 01 Ia loqko. Tial kc en esperanto iam
trovgs formoj ke] AIgerio, Astralo, Aistralazio, Bzanto,
Bolivio, Bosno, Kaledono, Lombardo, Ontario, Rodezto,
Scilio, Sro, Tasmano, Tunzo, ktp., ests tute nature, ke
Ia lego de analagio instigu al Ia apliko de ia e iuj landnomoj. Kaj Ia sama lego an:kai efikis en tiu rilato, ke estas
rdnde dr, ekzemple : supujo k Svsu]o, pomujo k Polu]o
ktp. ktp...
.
Via pedpaa rimarkigo, ke ne SAT, sed UEA, kam gi
estis gvidata de Hodler, enkondukis Ia uzon de io e landnomoj estas gusta, sed el kastra. Ciu devas seii : 1) ke
(4) Tiu artikolo havas kiel titolon: ... Tial roi konverligis aI ]a
budaismo . Ci aperis en Ia novembra n-ro (1937) de Sennacieca
Revuo, kun Ia subskribo e Arigato Gozaimasu, k ankai en Nia Gazeta, k tie estas subskribita : E. L. Desha, (Kompil.)
(5) France: Couturat, (Kompil.)

'3

Car mi cts el Ia Plena Gremetiko de Esperento, mi volas

aldon, ke mi admiras Ia lingvan kompetenton de Ia du
atoroj, sed opinias, ke ili tamen Iars maIbonan servon aI
nia afero. Mi konfesas, ke neniam mi havis sufie da kurago
por traIegi Ia 370 pagan volumon : sed mi legis sufie por
konvnkq, ke kontraulo de esperanto a de artefarte
Iingvo, povas erp en tiu verko tre trafajn, - mi ne diras
bonajn, argumentojn. Ka] mi mem eble neniam estus
lerninta esperanton, se mi ekscius prl Ia ekzisto de tia
ampleksa gramatftl...

-o-(I) France: Cart; li estis dum pluraj jaroj Ia prezidanto de Ia

Ak.ldemio. Pri Ia menciita interparolo, Ia legantoj eksciu, ke en
Yortoj de Kdo Lanti, pago II8"9 trovigas pri gi raporto. (Kompil.)
(~) La menciita artikolo aperis en Ia oktobra n-ro (1937) de
S~nnaciulo kun Ia subskribo E. L. It4nsa. Tial ke Ia demando havas
.pecial.ln intereson, ni opiniia utile represigi gin. Yd. apudan pagon.
(Kompil.)

LETEROJ DE E. LANTl

,s

LBTEROJ DE E. LANTl

1Ijll

I
fi

FOR LA IDISMON I
Tial ke s-ro K. Minor tradukis Ia verkon Natan Ia Sagulo, tio ne
pruvas nepre, ke li mem farigis pro tio tute saga. Alrnena lia rezona do prilingva en Ia julia n-o de IA Lernanto (Kompatindaj lernantojl) emigas pensi, ke lia sago estas kelkrilate mankohava.
Oni ne uzu a-vortojn
substantive ... , ordonas nia honorinda
L. Ki-ano.
vere? Tia ordono estas tro aplomba k e ofenda ai Ia
aiitoro de nia lingvo. Zamenhof ja multfoje uzis a-vortojn substantive. Pri tio mi estas tute certa, kvankam nun mi ne havas emane
verkaron de nia Majstro, por kontroli k cite erpi ekzemplojn (I).
Kaj insistas Minor klarige: \I Oni PIe diru ekzemple Ia riaj estas
enviindaj , Se tiel oni volas instrui ai Ia lernantoj, necti'!1 anka . ,,,
aldoni: Ne legu Zamenhofajn verkojn; ne imitu Ia s I on de Ia
autoro de esperanto ...
Kvankam tia Minora instruo sur Ia pagoj de SAT -gazeto estas
vere incita. tamen ni sobre ekzamenu Ia aferon. Kial s-ro Minor
havas tian komprenon pri nia lingvo? Senhezite mi respondas: tial
ke li estas ido-erna. Kio karakterizas idiston, tio estas lia logikemo,
- lia deziro importi sur Ia lingvan kampon disciplinon, kiu tagas
nur en matematika fako. Evidente. pli logikas diri: \I La riuloj
estas enviindaj , 01 Ia riaj estas enviindaj . Tamen arnbaii formo;
estas tu te klaraj, tial ke e Ia plej etcerba leganto kapablas scii, ke
en Ia dua formo Ia vorto hemoj estas subkomprenata.
[es ja, s-ro Minor rezonas kiel Ia idistoj; li velas, ke nian lingvon
regu Ia absoluta logikeco, Ia matematikeca spirito de Kutura, kiu
tagas nur rilate abstraktalojn, sed ne esta allasebla en Ia lingva
fako, tial ke en gi Ia sento vole-nevole ludas rolon. Lingvo ne estas
komparebla kun matematikaj signoj. En Ia funkciado de lingvo Ia
emocio, Ia pasio efikas ne malpli forte 01 Ia racio,
Kiam oni ekkomprenis Ia konscian au nekonscian ido-emon de
K. Minor, tiam oni facile klarigas ai si. kial li ekbatalas kontra Ia
formoj aliei, aliam ks. Logike ja devus esti aliiel ks. Sed li ajne
ne scias, ke en tia kazo Ia lego de minimum4 peno efikas. Se sufias
uzi Ia plej sirnplan formon por esti komprenata,
nenia logikeca,
teorieca konsidero povas en Ia praktiko kontrapezi sukcese Ia simpligemon.
Rilate ai Ia alpreno de tiuj sajn-neologismoj efikis alia lingva
lego, nome, tiu de analogio. Kiu funde lernis k asimilis Ia tabelon
de korelativaj vortoj, - miaopinie gi estas Ia plej genia elpensajo
el nia lingvo, - tiu tute nature k senkonscie eldiras frazojn kiel

Ntl
IUI

",i

ti.1 r/l/lu/II, alirl

ne povos akompani vin
/mwjll~1\ 1111C'l trum/WII. N eiam ni estis amikoj,
rl'lI tal /li rrnjlrllr.
CI tie estas malagrable.
IIr 1I\~1 \lnIl1(1) , por kiuj esperanto ne
1.., 1., \11")11I,' r~primilo. Mi opinias,
.
por Ia estonto
Ia firman
aperi en

eu

(I) La aserto de Ia atoro estas tute prava. La legantoj. kiuj ne

emus traseri, notu, ke en PIeM Gramatiko de Kaloai k Varingjen
trovigas pluraj ekzemploj cititaj. (Komp.)

-11

"
.r.R-< "V

fl-1) )

"-

LETERO] DE E. LANTI

56

LETERO NAOA

LETEROJ DE E. LANTI

57

vd, ke post tiu rclntlv

-<r-

.fI/ profesoro

g. Varingjen

En via recenzo pri Ia lbro de Sturmer, vi meneias mian

malpravan vdpunkton, rlate al Ia rolo k signifo de
esp-o. N e kredu, ke mi ntencas polemiki kontra vin pr tio.
Tute ne! M ja selas, ke ne mankas ajne bona] argumentoj
por montri mian malpravon . Tamen mi restas e Ia
opnio, ke esp-o supervenkos Ia naciajn lingvojn, a ...
neniam venkos, neniam ludos e Ia rolon, kun Zamenho k
Ia plimulto da esp-istoj difinis ai Ia artefarita lingvo.
N e intencante longe argumentadi por surbazq mian tezon,
mi simple faros jenajn rimarkigojn kun Ia nura ceio montrI,
ke mi ne tel fantazas, kel oni povas supoz e unua
ekpenso pri Ia temo.
Unue mi diru, ke Ia dezrndo au nedezrndo, u esp-o
anstataos a ne Ia naciajn lingvojn estas ekster Ia diskuto :
na] dezro] a timoj estas tute sen influo en tiu aero, se ni
utiliqes k praktikadas esp-on. Kiu fakte timus, ke esp-o
'P0vus forpu Ia karajn nacajn Inqvojn, tiu devus nepre
forlasi Ia esp-an movadon k provi mallerni nian lingvon.
Oni do bonvolu prpens jenon : se esp-o posedas Ia
kvaltojn, kiujn ni atribuas ai gi; se post pl malpl longa
tempo Ia uzado de nia lingvo generaligos ie en Ia mondo.
tiam ajnas ai mi neevteble, ke Ia nacaj lingvoj tendencos
pl k pli farigi duagradaj. rilate sian teknkan, lteraturan,
kulturan rolon. Autoro preferes eldon sajn verkojn en
lingvo tutmonde konata de mlono] k centmlono] da homoj.
Famaj nadistaj verkstoj irlandaj (ekz. [ets (Yeats), Ia
poeto) certe ne konsentos rezigni anglalingvan verkadon, e
se iam Ia irlandaj nadistoj sukcesus revivigi Ia gaelan
idiomon tra Ia tuta insulo. Estas natara deziro e atoro hav
kiel eble plej vastan publikon.
mi estas tro pesimista, opiniante, ke verajne forpasos
almena duonjarcento, anta 01 generaligos Ia uzado de
esp-o ? A1iflanke. u estas signo de troafantaziemo
anta

eu

.\1

stas tiel
dlro pri
mkoru kelkajn

"

LETEROJ DE E. LANTI

LETEROJ DE E. LANTI

LETERO DEKA
-<>---

:/lI x-s Jrf. JYl., slo

Parzo, 27-1-1925.
Unue mi rimarkigu, ke Ia spona maniero per kiu Ia antaparolo venis en viajn manojn ajnas ne tre aprobnda, la
etika vidpunkto. Sed, kompreneble, tiu rmarko ne koncernas
vn, kiu nur ludis en Ia afero pasivan rolon.
M ja komprenas vian indignon k vian suspekton al mio
Vi demandas vin : kiam do Lanti parolas sincere? Cu kiam
li parolas ai SAT-anoj, a kiam komisiite li verkas raporton
por Komintern ?
.
Antau 01 respondi tiun demandon, permesu, ke mi demandu
vin jene : u vi ne opinias kiel m, ke tre grave estus, se
Komintern oficial e sin deklarus favora ai esperanto? Cu
estas eble, ke objektve pensanta homo k sincera esperantisto
malatentu Ia fakton, ke favora decido de Komintern esigus
k malebligus Ia blufan agadon de dstoj k fortege antaenpuus Ia esperantan aferon en Sovetio k en Ia Komparto]
iulandaj ? Ple, tia decido signifus pl malpl baldaan enkondukon de esperamo en Ia sovetaj lernejoj. Tia]. akceptnte
verki Ia koncernan raporton, mi iam prezents ai mi Ia
grandall atingotajon, kiun cels mia laboro. M provis meti
min en Ia spiritostaton de advokato, kiu dum li pIedadas
nur konsideras Ia bonon de sia kliento. Li uzas iujn ecqumentojn, kapablaj igi Ia jugistojn favora] aI Ia jugato. Ka]
kiam okazas, ke advokato pledas por akuzto, kiun li e
opinias kulpa k tamen provas senkulpigi, oni pro tio ne kutmas rpro ai Ia advokato.
Nu, por kompren mian sintenadon en tiu afero, necesas
(I) Kopion de Ia du sinsekvaj leteroj ni trovis en Ia SAT-arkivo.
Ni publikigas ilin pro du efaj motivoj: a) ili montras, ke Lanti
estis dum sia gvidado lojaIa ai iuj tendencoj k neniam partieca, b) ili liveras konindajn sciigojn ai tiuj, kiuj deziras havi klaran komprenon pri Ia kazoj de I' skismo en nia movado. - (Kompil.)

:a

59

kvaza kompari gin kun tiu de advokato. Mi konfesas, ke

mi metis maskon de sk1avece obeema komunisto. ntau vi mi
demetas Ia maskon k deklaras, ke unue mi estas SAT-ano
k due kompartiano ...
Post tiu mia konfeso, skrbta koneso, vi tenas en viaj
mano] Ia eblon okazigi mian eksigon dia Kompartio. Suas.
ke vi komuniku tiun i mian leteron al Ia persono, kiu spione
havigis aI vi Ia tekston de Ia antaparolo de mia raporto,
por ke balda mi estu denuncata kiel eksiginda partiano. Nu,
okazu kio ajn, Eksigon..l!!Ja partia mi antavdas sen tremo.
Cetere, mi konfesu al vi, ke i te en Parizo du el miaj
konatulo], kiujn mi tre estimas, estis lastatempe eksigltaj.
Tu] du K-doj nomqas Monatte k Rosmer. Se mi partoprenus aktive en Ia laboro] de Ia i tiea Kompartio, mi
tutcerte estus aliginta al Ia vidpunkto de Ia eksigitoj k sekve
havus Ia saman sorton.
Sed ne temas pri tio. Temas pruv u [ekte, ne nur parole,
mi lojale k sincere servis Ia SA T -aferon lati Ia statuta scnco
la Ia spirito de Ia gvidrezolucioj de niaj kongresoj.
Kamarado, hoda kieI hiera, kel iam mi restas ce Ia
konvnko, ke SAT devas esti TEKNIKA APARATO,
kiun povu utiligi anarkistoj, komunsto], socalsto], unuvortc
iuj klaskonsciaj laborsto] k NE poltka aparato . Ka] se
vi volas senpasie k malvarmsange esplor Ia gisnunan mlan
agadon vi deves konfesi, ke mi kiel eble provs atingl tiun
celon. Sed mi petas, ke vi ne forgesu, ke ne estas iam cblc
lri rekte aI Ia ceio. Okazas, ke sur Ia vojo oni renkontas
barojn, kuj devigas iafoje zigzagi. Unu el tu] baro] estas ta
partia fanatiko de multaj ano], u komunsta], eu anarkistaj.
Mi memorigu ai vi, ke, kiam mi raportis pri mia voja(Jo en
l~uslo, kelka] komunsto] rprois, ke mi ne parolis kiel
pnrtluno, sed iafoje kel Ia kontraulo] de l'bolevtsmo ... Ne
t'-lrgcsu, ke en Moskvo estas kelkaj komunlsto] , ku] celas
Ih~r\' de S.E.U. kapti en siajn manojn Ia gvid.ldon de Ia esper antu movado la internada
skaIo. Ka] por Uon far ili ne
pretvrlnsns Ia okazon prezent min kiel ne tre ortodoksan
komunlston. Unuvorte, mi sncere konfesu aI vi, ke, se ml

60

LETERO] DE E. LANTI

ne estus plurfoje kontrabatalnta vqle Ia emon de kelkaj

komunistoj, vaj tmo] pri intrigoj f1anke de Ia ko.munistoj por
regi SAT~on estus tute pravaj. Nu, u do vi ne povos Iacle
ekvd, kel saqace mi devs en keIkaj okazoj aqadi por bari
aI Ia emo de partuloj fari el SAT poltkan organon. M
komprenehIe en letero ne povas lver al vi iujn pruvojn pr
Ia vere de mia aserto. Domaqe, ke vi ne estas i tie en Paris;
mi povus montri ai vi Ia dokumentojn, kiuj tutcerte konvnkus
vn. M do povas nur citi al vi ke1kajnfaktojn, pri kiuj mi
petas vin sufie atente pripensi.
Cetere, per Ia apudmetita Ietero de Kvdo L. Revo, vi
povos konstat, ke ne estas tute guste kulpigi mn la piem:
respondeco pri Ia enhavo de mia antaparolo. Se okaze
ne estas inter vi iu scpovanta Ia francan lingvon, mi traduku
por vi Ia bIukrajone irkaistrekitajn partojn.
Mi estas preta preni sur min etan parton de Ia Iaboro :
verki tiun antaparolon. Post keIke da tagoj mi sendos al
vi projekton de antaparolo, kiun vi utlqos la via bon trovo .. M konsderas, ke estas necese eIstarigi en tiu
antaparolo, sur Ia bazo de Ia decdo] de Ia S-a Kongreso,
ke K. I. k Ia K. P. (Kompartoj] devas pl okupigi pri
Ia frakco] en Ia esperanta movado, samkel okazas en Ia
. sndkato], kooperatvoj, sporto ktp...
Sed, vi demandes, kal vi konsentis enmeti antaparolon,
kiu ne akordqas kun via aparta pensmaniero ? Respondon al
tia demando vi trovu en Ia dua parto, bIukrajone rkastrekita, de Ia Ietero de Revo :
N antavidu novan atakon de Dre ... Antaine1onge, li
-diris, ke estus necese, ke Ia raporto venu en niajn manojn >
(t. e. en Ia manojn de Ia Kom:frakcio de C. K. de S. E. U.)
anta 01 esti prezentata al K. I. Maopnie, Ia raporto
POVAS esti prezentata al Ia Komfrakcio de Ia C. K. de
S. E. U., samkie1 al alaj k-do], kies opinio estas aI ni satinda, por havi ilian konslon, sed Ia Centra Ofcejo (Basler
Leipzig) de Ia Komfrakdo de SAT NE ESTAS DEVIGA TA ton fari. .. "
Nun konante Ia kondojn, lai ku] ml devis plenumi mian

ROlOS

a.

LANTI

6.
mi dras, ke mi
Revo, Ekscu, ke

61

LETEROJ DE E. LANTI

Ir. por tiu specala eldono. eu tio estas Ia faro de fanatika

komunsto, kiu celas nur obei Ia decidojn de Ia konqresoj de
Komintern? Kaj necesas ankai aIdoni pri tiu temo. ke
Dokumentoj de Komunismo ests eldonata] nur por kontrailpezi Ia infIuon de Dr ... kiu tiutempe kIopodadis por
akiri influon sur Ia komunistajn membrojn deSA T k por
tio eldonis La Kvnjaro de Sovetlandoj k aliajn malpli
gravajn verkojn. Se mi povus meti al via dspono Ia leterojn,
kiujn mi nterangls tiutempe kun Bartelmes el Dusseldor,
vi estus pIene konvinkita pri Ia vero de mia aserto.
M supozas, ke vi ne riproas pro Ia fakto, ke neniam
aperis en niaj organoj artkolo] en kiuj trovas atakoj kontrai Sovetio. u tio ne estas tute la Ia sprto de nia Statuto k de Ia gvidrezolucioj de niaj kongresoj? Se ni akceptus
tiajn artkolojn, ni ja enkondukus en SAT Ia disputpunktojn,
kiuj disigas nun Ia Iaborstaron. Sed neniam teoria defendo
por Ia anarkismo estis rifuzita. On do povas diri tute prave,
ke na] organoj estas <I: Libera Tribuna por iuj tendenco]
de Ia Iaborsta- movado.
Pr tiu aserto, ke neniam aperis kontraikomunistaj artkolo]
en niaj orqano], mi povus rimarkigi tamen, ke 9i estas ankai
edooketece aserto, Vi povos mem jugi pri tio. se vi memoras, ke aperis en S. .R. du lonqa] artkolo] de Civinski R.
Leliva [psedonmo] kiu akre atakis markssmon, Ankai
artikolo de Veder en S. R. kazs, ke Ia dsto] en Na
Standardo povis skrb : Sennaceca Revuo kontre
Komntern ~.
Nun, unu rimarkon pri via dro, ke mi malhelps fondon
de frakcio el Iberecanoj. K-do. tia via aserto mirigas mino
La vere estas. ke mi nur malkonslis fondon de organizo
ekster SAT. Kvankam K-oo Minji. al kiu roi fidas, aserts
al mio ke tiu organizo ne celas malbonon kontra SAT. mi
tamen restas konvnka, ke en tia apartgemo kuas danqero.
La sperto ja montras. ke Ia propagando frakcie frata estas
pli fruktoporta. Sed SAT per sia .adresaro ebligas tiun frakcian laboron, On ne bezonas alian organon. La frakcia
laboro en Ia kadro de SAT estas konsekvenco de Ia Iunk-

I.Hl EROJ DE E. LANTI

pr,.\fltl
II'Uelll

111

flll)

JlII'III~111I1I

tcndcnco].
IIIWlOizo

~
Sed tel ne
el esperan-

lu
mlnn

<4

LETERO' DE E. LANTI

LETERO DEK UNUA

-<>-

.fI1 J(-o

:1. V. Jr1., .fImsf~ramo

Parizo, Ia 30-6-1933.

J am de kelka tempo oni transdonis ai mi vian Ieteron, sed

nur hoda mi trovas Ia necesan tempon por fari konvenan
respondon.
Pacile mi komprenas, ke mia artkolo en Ia maja n-ro de
S. R. ne plas al vi. Mdn anka cetere gi ne tute kontentigis. K-do Bartelmes povus e ates ti pri mia sanceligo en
Ia decido gin publikigi. Alan artikolon m estis verknta, kiu
estes certe pli klara, ne lasis ian dubon pri mia opinio, sed
por aperi en nia senparteca organo gi ests vere tro drasta
k pro tio iris en paperkorbon.
Sed nun mi povas tute sengene skrib, havante Ia opnon,
ke vi estas sue memstara k honesta por ne misuzi mian
konfeson. Temas ja pri kvazaa konfeso en tu senco, ke
mi tute perdis Ia kredon en tio, ke Sovetio estas ankora
revolucieca faktoro en Ia batalo de l'proletaro por sia emancipigo, k ke Moskvo estas Ia metropolo de l'mondrevoluco . Kredu, ke tiu perdo de kredo estis por roi sufe
doi ora. Dum longa tempo roi estis kvaza en Ia spiritostato
de edzo, kiu ameqas sian edznon k ekhavas dubojn pri sia
fdelo : io, kio povas forigi tiujn dubojn. li goje bonakceptas
k e iafoje riproas al si, ke li dubs. Sed kiam fine li akiris
Ia konvinkon, ke lia amatino trompas ln, tiam doloras lia
koro. Kaj okazas e, ke li envias alajn homojn, kiuj same
estas trompataj, sed pri tio ne selas, ne havas dubojn k estas
do feliaj ...
Ekzistas ja ankora multa] sincera] revoluciuloj, kiuj firme
kredas, ke Ia nuna Sovetio estas iam Ia centro, el kiu
ekmaros en oportuna tempo Ia batalionoj de l'tutmonda
revoluco : ke tie almena estas Ia revoluca stabo el Ia plej
lertaj k hardta] gvidantoj de l'proletaro. Tian kredon mi
defntve perdis k e akiris Ia konvnkon, ke por Stalin k

LETEROJ DE E. LANTI
1(.111 Ia tutrnonda

"

revolucio estas tute akcesora afero k ke

IIllIj tdll) zorgoj estas gardi en Ia manoi Ia reqadon. Tucele
W z;tnrIllls Ia programon pri efektivigo de socialsmo sur unu
.~l\{)JlO de l'mondo k faris el tiu mondparto grandan malIllll~rl'j()n,kie 90 0;0 el Ia hemo] nuntempe malsatas, vivas
1\ kondlo] pli malbonaj 01 tiuj de senlaborulo]
en kelka]
kupltallstn] landoj, En Sovetio ne vidigas ia] signoj pri
oc l.illsmo : ekzistas tie stete kapitalismo kun privilegiita
b"roJ..llllaro, kiu elsuas Ia plusvaloron e pl avide k senhontc, 01 tion faras Ia privatkapitalismo. La laborsto] k kampurunoj nenel regas, sed G.P.U., Ia sola tata aparato, ku
mlrndc bone funkcias, k kiu sekvas Ia tradicion de Ia cara
Okrana . En Sovetio, kel en kapitalistaj landoj, ekzstas
bnnko], kiuj prunteprenas monon k pagas rentojn; oni tie
{- okaziqas grandskale loteriojn (trovu -apude ekz-on de
blleto, kiun havigis aI mi K-do). En Soveto Ia kulto aI Ia
n.tr la armeo, Ia honoro por Ia ruga soldato estas propatJandataj tu te same kiel nun en Germanio, kun Ia sola difercnco, ke en
tiu lasta lando Ia honoratoj estas Ia ( Atakturnento] ; en Sovetio Ia reqstaro rekompencas siajn
Ildclulojn per ordenoj k. a. glorigiloj; en Sovetio ekzstas
uflcala nova religio, nomata marksism-Ieninismo , kes
pastroj persekutas, mallberqas k e mortigas Ia herezulojn ...
Pr cio tio mi estis jam de kelka tempo konvinkita, sed pliflrmigis mian opinion Ia raporto, kun faris ai m anta kelk.i] taqo] ingeniero, jus veninta el Sovetio, restinta tie
<) rnonatojn. Li tamen iris al Moskvo kun Ia entuziasmo de
h0U10, kiu legas L'Humant
(1) jam de 10 [aroj k sekve
i\klrls per tiu legado Ia konvnkon, ke en Sove tio oni kontru.is socialismon :
Tlu homo gvidis fabrkon, ricevis tre altan salajron, havs
I si dlspone atomoblon, tutan dometon kun gardeno, ser\I~tlll"n, unuvorte estis tre bonstata - dum Ia laborsto]

(.)
1,;0 1Iomaro,
iutaga jurnalo de I' franca kompartio.
Tre
!lot.!.I., r..tu, kc tiu persono ne estas lvon, kiu restis en Sovetio
dllll. '" iJruJ,
sed alia amiko de Lanti: Paulo Misal. (Kompil.),

LETERO] DE E. LANTI
VIVII5 mlzere, sen komorto, Iogas tr- kvarope en iu ambro.
Sed ulmcna unu ajo ne mankas : Ia vodka; Ia laboristoj
huvue Ia eblon ebriigi k multa] tion faras; nemalofte li renkonts ebriulojn, surstrate kuantajn. Ka] infanoj svarmas;
ncnle li vds tom da junuloj, kiom en Soveto ; al Ia geknaboj
on unue k efe instruas kr : Vivu Stalin! kiel en Germano : Hel Htler ! La portreto de Stalin estas ie; on
ne povas turni Ia kapon, ne vidante grandegajn a malgrandajn portretojn de Ia gvidanto. Sed li citis al roi Iakton,
kiu estas pli karakteriza 01 io pri Ia speco de socialismo ,
kiun oni te konstruas : estas en Sovetio malpli da atomobilo] 01 en Okcdento, sed Ia proporcio da luksej automobiloj estas multe pli granda 01 i tie. Li estis vere indigne
surprzata, vidente, ke Ia regantoj el Ia Kremlo uzas nur
tiajn atomoblojn, e 8O~evalajn Lncoln -a]n, fabrikitajn
en Usono 1... Kaj en Ia dua kvinjarplano estas projektita Ia
konstruado de tiaj Iuksaj veturiloj 1... Dume Ia popolo
vojaqas premite en malpura], senkomfortaj vagonoj ...
Llnuvorte, tiu mia amiko revenis el Sovetio kun Ia konvinko, ke Ia tiea popolo estas pli krude ekspluatata 01 en
kapitalistaj lando], La plusvaloro anstata iri en Ia poojn
de prvatkapitalistoj, servas por teni en bona stato nenombreblan burokrataron k teknkularon, Sed Ia juna generacio
facile akceptas tion, tal ke iutage gi legas en Ia gazetaro.
ke Sovetio estas revoluca lando, ktu staras e Ia unua
vico en Ia civilizo k kulturo . Neniu havas Ia eblon kontradr tian aserton per presajo k kiuj dicas late ian neortodoksan opinon, tiuj estas pelataj en mallberejon a ekzilon.
Nu. u mir pri tio. kiam oni konstatas, ke anka Ia kIera
germana popolo 80-pocente nun akIamas k adoras Htleron ?
Nun vi certe komprenas, ke mi estas en simila spiritostato
kicl tiu de viro. ku finfine akiris Ia konvnkon, ke lia
amatino jam de kelka] jaroj trompas ,un.
La suspekto], kiu] naskqs en mia spirito antalonqe, alUgis
en Ia firman opnion, ke en Moskvo Staln k K-io perfdas
konscle a nekonscie Ia interesojn de l'tutmonda proletaro,
fordnte cl Ia naciaj sekcioj (t. e. Ia Kompartioj) de Komn-

1.lntlUOJ

I>B

n.

I.ANTI

67

mo

68

LETEROJ DE E. LANTI

LETEROJ DB E. LANTl

dantoj apartenas al LP.E. k al Ia burokratara

klaso, vi
ekscos nenion gustan. Tamen ekzistas Kvdo], kiuj sopitas
havi Idndan korespondanton;
ili estas e relative multa],
sed ne kuraqas eldr malkae sian oplnion. Jam okazs, ke
Sovetanoj estis senditaj en ekzlon, tial ke iu eksterlanda
P.E.K.~ano komunikis ilajn leterojn ai C.K. de S.E.U. Nun
estas por mi pli k pl klare, ke Dre ... k K~io facile sukcess
fari Ia skismon en nia movado, guste tal, ke Ia tu ta klopodado de Ia Stalina diktatoreco estas utiligi iujn laborstajn
orqanizojn por sia naceca k mensoga agitado. Se vi volas
mem eksc Ia veron pri Soveto, necesas, ke vi akru Ia konIdon de viaj korespondantoj.
Tucele vi devas unue ne
korespondi sub via noIDO, tal ke vi. kiel SAT~peranto. estas
konata k sekve enregistrita de CK. de SEU kel danqerulo ; due vi devas starigi tu te preczajn demandojn k
averti vian korespondanton,
ke Ia samajn vi antaimetis ai
aliaj korespondantoj.
Mi parolas lasperte k mi scas tute
certe, ke neniu sovetano nun kuraus senpere korespondi
kun mi. M e agrene konstatis Iastatempe, ke tri el miaj
korespondantoj tute silentas k el tio mi konkludas, ke ili
verajne sdas en mallberejo.
Nu, mia letero longigas k mi konstatas, ke ai via demando.
u Ia ruga armeo devus ekmiliti kontrai Htlero, mi ankora
ne respondis. Sed, konante nun mian opinion pri Sovetlo,
verajne vi e ne demandus min pri tio. Antai nelunge
Trocki pritraktis tiun saman demandon k dirs, ke Ia ruga
armeo ja havus kiel devon defend Ia germanajn komunistojn,
ke plie Soveto mem havas grandan intereson ai tio. ke
Htler ne regu en Germanio; sed li aldons : nuntempe,
pro Ia stultaj poltko k mastrumado de Staln, estus katastrofo, se Ia ruga armeo ekmltus, tal ke g1 certe estus venkata.
Kan valoron havas tiurUate Ia dro] de Trocki? mi ne
idas. Oni ja povas sin demand, u Ia situado tre diferencus
en Soveto, se anstatai Stalin, requs Trocki en Ia Kremlo.
Pr tio oni povus vane longe diskuti.
KonkIude mi dros,
lo. klo lastatempe okazs, plfr-

ke

migas mian opnon : 1) ke socialismo ne povas esti starqota

en unu sola lando; 2) ke Ia gisnuna k ankorai dairanta
erganizsistemo de Ia laborstaro povas kondukt nur ai malvenko; 3) ke Ia tuta movado devas esti rekonstruata e Ia
bazo mem k ke tio postules lonqan, tre lonqan tempon;
i) ke Ia organizado devas est ne internada, scd leindustrie,
tutmonda k sekve sennaceca.
Se oni povus konvinki Ia laborstojn pri tio, ili anka
ekvidus Ia nepran neceson de esp-o, k SAT estus por l
modelo de organizado, en ku Ia nac'o] estas sisteme
ignorataj ...
Sed ajnas, ke m deflankqs. La celo de i tiu letero ests
klarigi al vi Ia gustan sqnon de mia artkolo k m ne
scias, u mi sukcesis. Almena komprenu, ke mia efa celo
ests instigi Ia legantojn al memstara pensado, aI kritikado k
ai serado de novaj vojoj. La Iakto, ke falleto k martelo
ornamas vagonojn k domojn en Soveto, havas saman mensoqan signifon kel en Franco Ia vortoj : Libero, Egalo k
Prateco, kiuj estas gravuritaj sur iuj tata] k urbaj konstruo], M cels averti Ia Iaborstojn, ke ili ne multe atentu
vortojn k nsqnojn, sed prefere Ia faktojn, Ia realajon.
Versajne Ia homaro maras ai nova mondmlto, en kiu oni
vidas Sovetion partopreni aliance kun kelka] kapitalistaj
lando]. Nu, la ideologia vidpunkto, u ne estis en 1914
nka rnonstrajo, ke Ia franca respublko, Ia liberala Britio
havu Ia caran Rusion kel alancanon ? Estas tre agrene
konstatl, ke Ia proletaro ne akris suf.e fortan k viglan klaskonsclon por ne povi esti influebla per nacecaj konsderoj.
l lnu "I ln ple] gravaj k urgaj tasko] estos detrui gisfunde.
\l/~Il\llll<,~ Ia nncllsmon. Tlon ne cbltqns Ia nternacismo. Tan
ruskuu '1>11':111111I1'1nrnlu ri 1.\ (l/li nun ckzlstlnta] lab, orqanzo].
1'lilVI:,
IlIulprllvl' 11I1 c/11m 1'11 mnlpll rnalkae celts encerhlOI 111111 11I1~lI nl 11\1.1) 1'"lI.tlllo).
Se rui nc cstus rncm konvillldli'
prl II'i, I" vlIl'llo (11- "sp o 1111)1\11I1
01 mi tre malgranda
1111 111~ dl'lIl,'II'
mlnu t"1I1f10f\ k \'f\rrgllj!ll
al Ia prosperqo
de
In 1II1111llllllllVIImovndo.
1~lIl\tc

ai 1.\ <lua punkto

de via lctcro, nome Ia bojkotado

70

LETEROJ DE E. LANTI

de germanaj varoj fare de Soveto, estas evidente, ke, se on

ne faras dferencon inter Ia Iando], kie reqas Ia Iasmo, k
tuj, kie regas burga demokrato, ebliganta ai Ia kompartioj
fari laleqe sian agitadon, Ia sinteno de Stalin estas tute
logika k tiel pravqebla. Sed se on faras difereneon; se oni
opinas, ke estas preferinde rcev 10 bastonrapojn 01 100;
se aliparte oni selas, ke Htler havas ju pli da anco] pluigi
sian regadon, des pli li el ai aliei sukcesos forigi senlaborecon, tiam Ia bojkotado fare de lando, kiu pretendas reprezenti Ia interesojn de I'tutmonda proletaro, estas nepra morala devo.
Nun vi konas mian opinion. Mi ne plu havas dubojn pri
Soveto, sed konuinkon. Tun konvinkon mi akiris per longa
esplorado k pripensado. Bonvolu tamen ne. malatenti jenon :
homa konvinko ne povas signifi cetton. Sekve nenial mi
dezras, ke vi akceptu fideme mian konvinkon kel veron.
Esploru mem ; pripensadu mem k akiru konvinkon - ian ajn
- per via propra sperto, Almenai mi sincere dras al vi,
ke mia konscenco riproas pro tio, ke dum jaroj mi permess,
ke sur Ia pagoj de l'SAT-organoj estu farata blua, trompa
agitado por Ia Stalina Sovetio. Kaj tiu mia hodiaa konvinko
estas unu plia kazo, pro kiu mi ne plu volas nuntempe havi
respondeean postenon en nia Asocio.

LETEROJ DE E. LANTI

71

LETERO DEK DUA

-<>-

fil X~o J. V. }Yf,fimsleramo

Partzo,

18-9-1932.

Rilate ai via situacio en Ia Komparto, mi smple notas, ke

~i konfirmas miajn drojn en Ietero de 1'25a de mar to.
Kredu, ke mi atus esti tiam erarinta. Konsilon pri via snteno en tia afero mi ne donos. Obeu vian konscieneon. Almenai kredu, ke oni tu te ne povas starigi estonthavan movadon, ignorante moralajn principojn. Mi tamen konsentas, ke
en eksterordinara
okazo iu honesta homo kiel Lenin,
ekzemple, mensogu, se tion postulas Ia crkonstanco, por doni
Ia venkon ai Ia revoluco. Sed mensogado, kalumnado k Ia
petierimedeco aplikata generale k grandskale de Komintern
ne kondukas Ia proletaron ai vera emancipo. Tia agmaniero
simpie helpas nun ai starigo de nova prvleqta klaso (Ia
burokrataro) en Sovetio mem. Nu, mi nur asertas k ne
pruvas. Memoru tamen mian diron k PQst kelka] [aro] vi
mem povos decidi, u mi malpravas ai ne; nur. bone k
atente observu Ia faktojn k Ia evoluon de Ia aferoj.
Hera mi havis Ia viziton de Latvia K-do, kiu rakontis
al mi jenon : Iastatempe estis en Moskvo Delegitaro el usonaj
negroj kun Ia ceIo paroIadi tra tuta Sovetio pri Ia malbontraktado al Ia negroj en Usono. Tiuj K-doj ests tre mirigitaj
k preskai indignitaj, kiam tu te neatendite oni seiigis ai iIi
Ice Ia projektitaj parolado] ne povos okaz. IIi demandis kal,
d ne rlcevs respondon. La afere tamen ajnas al mi facile
klnrlqebla : Uso no nun seras apogantojn por sia kontra/puna politiko en Cinio k Ia tu ta Pacfko, Lastatempe duonoUdoloJ komunikoj apers en Ia gazetaro pri intertraktoj de
l lsonu] k Sovetiaj gravuloj k pri eblo, ke baldai Ia Sovetia
H"UnO estes oficial e agnoskata de Usono. Eble post pli mal-

LETEROJ DE E. LANTl

pU IOIlIJIl tempo ni vdos alancon inter Ia kapitalista Usono

k lu . tatkaptalsta Sovetio (I)! Tam Komintern rekoau:ndos a simple ordonos aI Ia Usonaj komunstoj, ke ili
partoprenu en Ia milito kontra Ia [apana imperialismo! r!
Kaj tiu mia hipotezo klarigas, klal en Ia kontramlta agitado
de Komntern oni iam parolas nur pri impetielisme milito k
el! aprobas militon por nada lberqo. La artifko estas tre
smpla k per gi oni povas dialektike pravigi Ia partoprenon aI ia ajn milito. Cetere tia politiko estas Ia natura
konsekvenco de Ia Stalina vidpunkto pri eblo starigi sodalismon en unu sola Iando, Komprenu min bone : mi skribas el
vi ton nur por instigi vin observi k prpens. Ton ja mi ne
volus diri publike k e tre dezras, ke Ia estonto montru, ke
lIlia hpotezo estas erara (f).
Kun SAT -aneca saluto de via

(r) Principe Lanti ne eraris, sed Ia aliancigo okazis ne kun USOJl.,

sed kun Francio, - (Kompil.)
(a) La estonto tute pravigis Ia hipotezon de Lanti: ekzemp1e,
_ Francio Ia kompartio farigis patriota, sovinista. (KompiI.).

LETEROJ DE E. LANTI

7>

LETERO DEK TRIA

-<>--

fil J(-o J(lJ

Parzo,

5~10~1933.

Se vi observas Ia okazojn en Ia mondo, vi certe povas

konvnkg, ke mia] dro] en Ia letero aI K~do M. (1) ne
ests tute subjektivaj penso]. Sajnas e, ke Ia situado pl
rapde evo1luas 01 mi e povis konjekt. La vojago de Er]o
(Herriot) k precpe tiu de Ko (Cot) Ia franca ministro por
aviado, en Sovetion estas tre signifoplena. Estas tute certe,
ke kreigas en Sovetio nova ekspluatanta klaso, ku pov
verajne esti forigata nur per nova revoluco. Almenai Ia
centro, Ia efa faktoro de I'mondrevoluco ne plu troviqas en
Moskvo. Kam en 1928 Stalin akceptigis sian teorion pri
konstruado de socialismo en unu sola lando, tiam konscie
al1 senkonsce li perfidis Ia mondrevolucion. Cetere, estas tre
notinda fakto, ke de tiam Komntern ne plu kongresis (!!??)La plej necesa tasko nuntempe estas detruien Ia menso de
l'sncera] homoj Ia mistikan kredon pri Ia rolo de Moskvo
por Ia emancipo de l'proletaro. Cio estas rekonstruenda e
Ia bazo mem k malhelpas al tio Ia kredo, ke Ia Tria Internaclo estas. ankora revoluda faktoro. Verdire mi ne kredas.
ke Kvara pli bone sukcesos 01 Ia antaa].
Dum Ia vojaqo irkai Skandinavio mi anka sperts, ke
enerale Ia esperantstoj mem ne komprenas Ia gustan siqnlon de artefarita tutmonde uzebla lingvo. Kaj tio estas Ia
kszo pro kiu malrapde kreskas nia movado.
Rllate aI iaj k multa] koruptoj, perfdo] ktp, en laborI.tllj rnarkslsmaj orqanzoj, ni ne miru ; Ia maIo estus miriga.
Mmnt.ljn prncpojn ortodoksaj marksstoj ne obeas, e ne

(I) I..IIH i eMis komunikinta kopion de sia letero al tiu K-do k

1.11I1"10/ povns legi ties tekston sur Ia pago eee-,
li

Ia

LBTEROJ DE E. LANTI

LETERO} DE E. LANTI

l/It-"~,,.;
por til ~io estas nur rlato, proporco de fortoj
IlIler ,I hatulunta]. Starante e tia vidpunkto, por gvidanto Ia

LETERO DEK KV ARA

--o---

problcmo konsstas nur en tio : kiel agi por akr a

tt'1I1 envllndan
postenon.
Kom longe Ia proleto] konntos, ke ila] gvidantoj havu pl bonajn vivkondiojn 01
lajn proprajn per Ia kotzo], kiujn i1i mem pagas, tiom longe
kzstos Ia anco], por ke okazu post revoluco nur sango
de ekspluatstoj, - dum temas forigi ian ekspluaton I
[es, ripetigos Ia sama trompo, kel en 1914. Se mi volus
konsl, mi rekomendus, ke neniu sennaciisto pro ia ajn
motivo partoprenu en tiaj milito]. La internaestoj eble povas
trovi sajnon da pravigo en sia snteno batali kontra Iasma
militanta tato ; sed tio estas konsekvenco de nekonsekvenca
snteno rilate Ia organizadon de Ia mondproletaro. La sennacsto] forkuru ien ajn, en Laponon, en Groenlandon, a
alen, sed ili neniel konsentu partopreni nacieean militon.
Ejntejn estas sendube genia scienculo, sed li havas nenian
komprenon pri Ia demando, kiun mi priparolas. Ekzistas gis
nun neniu lando, kie regas socialismo; sekve nenu estas por
proleto defendinda I
111111

Parizo, februare

1.{

'-

7'

-r;'d'l

1932.

Inter Ia rproo], kujn sksmqanto] de nia movado

drekts aI vi, trovqas multa], ku] ja ne indas rebaton. Sed
u vi ne opnas utle klarqi, kal vi estas dualisto , se
vi fakte estas tia 1
Ttun demandon mi povus tute ignorl. eu mi estas dualisto
a monisto, tio estas mia propra afero k nenie en Ia Statuto
de nia Asoco estas drte, ke nur monstoj povas aligi. Se
roi tamen konsentas liver! kelkajn klarlqojn pri tiu temo, ne
estas do kun Ia intenco forvil Ia riproon pri aparteno ai iu
dualisma skolo, sed nur por help aI kelka], ke ili akru pli
precizan komprenon pri tiuj terminoj.
La generala akcepto, dualistoe:stas
hemo, kiu kredas,
ke en Ia mondo ekzistas du principoj : Ia materia k Ia spirita.
Monisto estas tiu, ku kredas nur je Ia ekzisto de unu sola
prncipe, u materia, u spirita. Sekve Ia Idesto], kiu] neas
Ia ekziston de Ia materio - ekzistas tiaj filozofiaj skolo] (1)
- estas anka monsto], En Ia antikva tempo, Aristotelo,
Ptaqoro, Platono ests dualistoj. P05te kristanaj metafzkIsto] kontrabatals
ilian sstemon, argumentante,
ke gl
entenas gravajn kontradrojn : tiuj kristano] estis do ..
monistoj. Monistoj anka estis Ia ideistoj Heqel, Lajbnc,
Spinoza I...
Tu] konstatoj plej bone montras, ke Ia riproo pri dualIsmo fakte signifas nenion. Sed kompreneble estas pli
(I) Ideistoj argumentas proksimume jene; iuj pensuloj interkonsentas pri i tio, ke ni ne povas scii, u ni vidas Ia eksteran
mondon tia, kia ti estas. Nu, se ni ne konas gin, kiel ni povus
.urti. ke gi ekzistas? Ni seias nenion eertan pri gi, k ni devas tamen
prezenti aI ni Ia mondon nur per tio kion ni konas. Alidire, tio ne
e.IU filozofi, sed fantazii. Kion ni do konas pri Ia mondo? Ni konas
lIi~Jn ideojn k nur ilin. Klarigi Ia ekziston de tiuj ideoj kiel venintaj
I 111 1'1 Ia ekstera mondo, kiun ni ne konas, tio estas klarigi malkl.r~lon per io ankorai pli malklara. Kredeble tiujn ideojn donis ai
ni lU spiriro, iu dio. Tio almena estas logika,

1.El ERO] DE E. LANTl

18<~llcd'''11 [nn dubesencan
k.-. 11"1 Ilk<lJ estas eraraj.

,
~

-,
\

"J ...."
"
" .... f'~

'loJ
\)~~

'"
\)

'-I
~

"

kvalifikon al kontraiulo

LETERO] DE E. LANTl
01 pruvi,

LII K elo], ku] bedarus,

se m estus dualsto , bonvolu
do t rnnk viligi. Fakte, Ia monsmon, kel 9i estas klarigita de
'~nrlller, Hckel, Le Dantek k. a. materalsto], mia komprenpovo pli volonte akceptas 01 aliajn filozofiajn klarigojn. Mia
1nte1ekto ia ne rbelas al tio, ke en Ia mondo ekzistas nur
unu sola karnpo, tiu de Ia materia substenco, k ke tiu substanco, ku plenigas Ia spacon, estas iam Ia sarna sub
diversa] formo]. La tezon de Bufmer : Ne ekzistas materio
sen for to, nek forto sen materio , mi ankai senpene
akceptas. Lai tiu monismo Ia deo], Ia penso] simple rezultas
de aliigoj en iu difinita kvanto da substanco, smle ai tio,
ke e1ektra lampo donas lumon, kiam Ia koncerna Iumaparato
normaIe funkcias. Kam ni pensas, sangigo okazas en nia
pensaparato - Ia cerbo. Facile mi akceptas Ia eblon, ke
iam Ia Izoloq-psikoloqa scenco povos not tre precize
tiujn cerbajn 5angi90jn. Ho ! m konas Ia argumentojn, kujn
oni povas kontraimeti ai tu tezo, sed il ne estas por mi tre
valoraj.
La deoj sekve, kiel iuj aliaj fenomenoj propraj ai Ia
materio estas naturaj fortoj. Konsekvence tiuj fortoj kapablas agi, efiki, okazq; aliajn sangigojn en Ia mondo. Ka]
kredeble tie kuas Ia vola ai nevoIa miskompreno e tuj,
kiuj metis sur min Ia etketon dualsto ai desto .
Kiam deo naskqs en Ia cerbo de homo, k se ekzistas
favoraj kondioj, por ke aliaj homo] ankai akceptu tiun
deon, tiam gravaj transormqo] povas okazi en Ia soco.
Ne ajnas al mi eble alel kJarlgi Ia grandan rolon, kiun luds.
k ankorai ludas Ia diversa] relig1oj. Tu] relqa] deoj sendube est.<;!serarai, sed guste pro tio_ili tre bone adaptqs aI
Ia mstikeca tendenco, kiu superreqis - k ankorai nun
bedarnde superregas - Ia f'limulton de Ia spiritoj ; trovinte favoran grundon por enplantq, l konsistigis grandegan
forton, kes efko] povas dar tre Ionqe.
Agnoski Ia fakton, ke deo] estas potencaj faktoroj en Ia
trensormqado de Ia homaj socoj, tio nenel signifas, ke on

7fJ

konscntas kun Ia ideista skolo, kiu instruas, ke Ia deo] estas

ekzstas
per si mem.
Scd erara ankai sajnas al mi Ia vldpunkto de tu], kiuj
.ugumentas. kvazai l ignorus Ia fakton, ke Ia horno estas
nimalo, havanta ideojn. Ne sufias Iai mi Ia seio pri Ia
produktokvanto de karbo, ferminajo, eIektro ktp. en u lando
por antadr gian evoluon. Tu] materiaj kondo] estas senclube neniel malatentindaj . sed ne sufa] por liveri kontentlgan klarigon pri iu histora situado.
La homo estas unu el Ia plej malforta] besto] en Ia mondo.
Tamen li farigis rego super Ia tu ta bestaro. Kal ? Custe tia!
ke pro a] cirkonstancoj en lia cerbo naskqs ideoj, k orqanizigis lia racio, t. e. Ia kapablo koncepti, abstrakt, starigi
aksomojn, requlojn, metodojn - k ankai hpotezi, anticipi.
Kompreneble okazis plej ofte, ke lia] hpotezo] estis eraraj.
Tal ekzistas relqo] k pli malpli .fantaziaj metafzkaj

11, sprtta substanco de l'mondo, ke iU nedetruebIe

sistemoj.

Kel k kal naskis tiu kapa'blo en Ia homa cerbo ? N eniu

povas doni tute preczan respondon ai tiuj demando]. Sed Ia
Iakto, ke mi parolis pri neskiqo de Ia ideoj, de Ia raco, tio
montras, ke, miaopne, Ia homo] ne iam poseds tiun
kapablon. Kaj nuntempe ne iuj samgrade posedas gin.
Ekzistas e ankora primitivuloj, e kiuj forestas ia ero da
racio; ili ne kapablas abstrakti; ili ne havas ian komprenon
pri nombroj, Por ili arbo estas iam io konkreta, io tuebla
ai vdebla : gi estas u kverko ai fago, dum por n Ia nocio
ecbo ne pensqas, pri kiu arbo temas.
En Ia antaparolo al Neciismo mi parols pri du tendencoj.
kiuj kunekzistas en Ia menso de l'homo] : Ia mistikeca k Ia
teknikece. Ka] tio kredeble liveris al iuj pretekston por
asert, ke roi estas dualsto . Sed tiuj kritkantoj, ~
111estus Iojalaj, devus ne malatenti mian eldiritan esperon,
ke venos Ia tempo, kiam Ia racio plene superreqop': tiam Ia
mstkeca tendenco malaperos k sekve a dualsm estos for.
Scd, mi rpetas, ne estas mia ceio pravigi m'n e riproo
prl dualismo. Ma havas Ia pretendon esti multe pl funde

LETEROJ DE E. LANTI

LETEROJ DE E. LANTI

Jl\fllIl~ln 01 tluj psedo-materialsto], ku] faras eI Ia markl.'IIlCl rcllqon. Sed mi e ne volas ripro ai tu] novspeca]

LETERO DEK KVINA

rcllqlulo]. En iu Inter N mi diris : Se Ia marksismo

fnrJOus nova religio, tiom altirpova por Ia laborstaj amaso],
ke I')i kolektus ilin milionope en iuj Iando], Ia socialismo
povus esti konstruata e se Ia histora materialismo ne estas
senmanke fundamentita (2). Mi ne sangis miau opinion
tiurilate. Estas evidente. ke en Sovetio Ia obiektioej kondioj
por Ia starlgo de sooalisma socio ests malpli favoraj 01 en
Anglio, Germanio ai Usono, kie Ia industrio atingis pli altan
gradon. Nu, Ia objektivajn kondiojn anstataas Stalin per
subjektivaj. farante el Ia marksismo ofcalan kredon, devige
nstruatan en Ia lernejo]. Tel tu kredo farigas potenca faktoro en Ia efektivigo de 1' kvnjara] plano] . Per Iacela
predkado, agitado k. a. rimedoj Ia bone konata mistikemo
de l'rusa popolo estas metata en Ia servon de l'socalsma
konstruado. La eksperimento estas vere orqnala, grandioza
k sukcesinda. Caokaze oni povas est optmsta pri Ia
estonto : Ia markssmo, kies esenco estas teknkeca, ne povos
dum tre longa tempo ludi religian rolon. Kam en Sovetio Ia
socialismo estes fnkonstruta, tiam Ia mistiko perdos multe
de sia eflko ...
Espereble miaj klarigoj iomete helpos al vi kompreni pli
bone, kia estas Ia demando pri dualismo k monismo. La
riproo, ksun oni drekts al m, ests, kel vi vidas, absolute
senbaza. De nun mi ne plu perdos tempon por respondi al
similaj demandoj! Sed intertempe aliaj problemo] starigis k
eble rn pritraktos ilin anka en tiu familiara formo de letero].
Dume estu moniste salutata] de via
(2)

Vortoj ,

pg.

108.

79

--o--

I J(-oj ~e"1. I( Jfek., jflosho

Parzo, 23-6-1925.
Mi legis Ia programprojekton, i kune resendatan, k koncntas kun gi en multaj punktoj, Mi faru tamen du efajn
rlmarkojn : 1) mi ne vidas neceson prezent al Ia Kongreso
tlnn programon;
2) mi firme opinas, ke gi tro similas Ia
tczojn, kiuj estaskutime prezentataj e kongresoj de politkaj
organizoj. Vi ja dras, ke SAT estu servaparato, sed ne
sule akcentas pri Ia servo] Iarata], farebla] k farindaj
Insiste mi diru mian tutan penson pr Ia temo. Se ni ne sukccsos doni al nia orqanzo karakteron tute specalan, nenel
similan al Ia alia] laborsta] orqanzoj, SAT certe pereos
post tempo pl malpli longa. SAT devas eektve servi al Ia
esperantistaro laborsta. Nu, estas Iakto, ke nun U.B.A.
pli utilus al laborsto migranta en Ia mondo por seri laboron
a pro alia motivo 01 SAT. La netrala organizo ja havas
rcprezentantojn en pli granda nombro da urboj, En via programo vi tute forgesis dr, ke SAT celas help Ia elmigrantojn por trov laboron, Ia forkurantojn por trovi rifugejon, Ia
vojaantojn ktp. La mi tiu tasko de nia orqanzo estas eble
Ia plej grava. Ia ple] atentnda, Ia ple] zorgenda. Necesas
insisti pr tio; necesas meti Ia servotaskon unuavice en nan
programon. La cetero estas malpli grava; a, se vi preferes.
Ia cetero malpl pravigas Ia ekziston de nia organizo.
Mi ja certe ne forgesaS' Ia edukan taskon, sed ni atentu,
ke anka nadlingve oni povas eduki. Cetere, Ia praktikaj
servo] estas eduka] per si mem. La faktoj pIi instruas 01 Ia
paroloj. Bedarnde, ni devas konstat, ke nuntempe tre malmulte da membro] bezonas Ia servojn pri kiuj mi aluds. Ka]
tio estas baro en Ia malvolvqo de nia entrepreno, Sed mi
restas konvnkta, ke ne ekzstas alia vojo 01 Ia praktika
aplkado de nia Inqvo, por ke estu firmstara Ia esperanta
movado generale k Ia SAT -movado aparte. Hodler per

LETEROj DE E. LANTI
ligA IIflvls Ia c-perantan movadon en iu kriza periodo. N
urnlntentu tiun fakton. En Ia unua rezolucio, kiun mi vo101l11lls cn Praha, roi drs, ke SAT devas esti Ia UEA d.
I' prolctaro. M ne sangis tiurilate mian opinion. M petas, .
vi bone prpensu p. torttal ke pli k pli vi prenos sur via
parton da respondeco pri Ia gVidado de SAT. Almena tio.
ml esperas.
Pri Ia organiza temo. Se rn komunikus al vi Ia leteroa,
kiun m sendis aI Bart. e Ia rcevo de I' kajero, enhavansa
Ia unuan artikoIon de Kolnsk, vi povus konstati, ke m .~
konsentas kun lia vdpunkto k precipe pr lia taktiko. M ege
riprois al Bart. pro Ia enmeto de tiu artkolo sen mia
antaa aprobo. M tamen estus konsentinta pr Ia enmete,
sed kun kelkaj sangetoj k aldonaj rmarko]. Sed kam Ia
vino estas verta gin oni devas eltrinki, dras tranca preverbo. Estas eqa sensencajo kompari I.L.H. (1), I.R.H. (I)
kun SAT. Tio pruvas, ke Kols. k. a. jugas tre supraje. Por
aligi al la i-supre nomta] organizo] necesas nur ... pagi kotzon, dum por est aktiva membro de SAT necesas lerni esperanton. Ka] ni devas bedarndz konstat, ke tio estas malfacila por multaj laborsto]. Nia SAT-movado povas do progresi nur malrapide; gi tute ne povas est e1amasa movado.
N nepre devas averti Ia blndajn entuzasmulojn, ku] Ia
realon ne vidas. N ecesas, pl ofte 01 gis nun, montri Ia veran
karakteron, Ia veran fzionomon de na movado k giajn
eblojn. La malrapida kreskado de SAT kapablas malkuragigi.
oportunemulojn, kiuj farigos. pretaj konsenti kun iuj krtkanto], kun Ia vidpunkto de Spr ... , Deu ... , k.a. amikojde
verda nternacao. Mi preska riproas mn, ke mi ne prtraktis Ia temon en Svulo jam de longe. Lastan semajnon
m sends tri artikoletojn k intencas aperigi iuse.majne smlajn sub Ia rubrko : Inter N . Necesas irm nian orqanizon kontra Ia delogoj de 1' verda] internaciistoj . Mi
konslas, ke viaflanke vi ne preterlasu Ia okazon en alia
(J) Internacia Laborista Helpo, Internacia Ruga Helpo. (Kompil.)

LETBROJ DB E. LANTI

81

lU/C/I

uhrllw d. noti Iaktojn, kiuj apagas nan vidpunkton. N e

ne devas t1m!rpete dr Ia samon, On tro ote forgesas, ke Ia
lnstruudo estas ripetado. N grave erarus, se n kredus, ke
multa] SAT-anoj komprenas Ia veran signifon de ma movudo.
Sed Ia sperto montris, ke estas tute neeble ai mi efektive
c {IvldI,. de -te. Vi nun konas Ia efan motivon de rr.ia
19o. Ml povis nur esti konsilento, - konsllanto kes konIlojn on komprenas a ne. Mi tamen ne velas, ke vi vds,
n mia dro riproojn kontra Bart. Li iam montrigis tre
konsentema en siaj letero] k tre verajne li kulpas nur en tio,
ke li ne komprens Ia gravon de miaj admonoj a konsloj.
Vera gvidado necesigas ntervenon en multajn detaIojn. Por
gvldJ efektive ml devus estl en Lajpzq. Tal ke mi povas
nur esti konsilanto en kelkaj gravaj okazo], mi do tiris Ia
konsekvencon de Ia fakto k eksigis,. Se pli longe ml konsentus, ke mia nomo aperu sub Ia tltolo de l'gazeto, tio signifus,
ke mi estas nur vanta persono kiu kontentqas per e honora
tltolo.
Pile mi eksigis el la P.K. (1) tlal ke mi volis pruvi ai Minji
k aliaj anarkstoj, ke roi tute ne celas ian ajn personan dktatorecon : tial ke mi anka konvnks, ke Ia gvidado de
aparato plejparte funkdanta en Lajpzig estas maIfacila. La
~i-tieaj K-doj eI P. K., kroen Mnji, vizitas min iudlmane
matene, au okaze pli ofte, k petas konslojn pri io. Na]
rilatoj restas kiel antae tre amka], Kun Minji mi anka ne
grave dsputs. N ne estas malamikoj. sed li ne plu Hdas
min kiel antae, preclpe de kiam li legis Ia antaparolon de
mia reporto ai Komintern.
Nun vi konas Ia efajn motivojn de mia eksigo, sed por
paroli sincere mi devas konfes, ke kelkfoje m sentis lacigon
k dubon, e nazon por mia laboro, kiu tre ofte konsistis
nur en flikado de Ia truoj, faritaj de diverstendencaj IanatkuIoj a ambculoj. Anka vizitis min skeptko, ne nur pri
(I) Plenum-Komitato,

(Kompi1.).

Ih

LETEROJ DE E. LANTl

lu ekzlstebleco de nJa entrepreno, sed prl Ia proqresebleco

1111'1\1 de Ia homa speco, Nur unu motivo retenas min : se
bis tas io bona en Ia mondo, tio povas esti nur io farita
stndone. Se okazas proqreseto, tio rezultas de sndona] progresemuloj. Se malaperus tiuj sndonaj progresemuloj el Ia
mondo, verajne Ia homaro revenus al Ia moro] pratempaj.
La malbonuloj estus ankorai pl malbona], se ili ne devus
iafoje atenti Ia rproojn de Ia bonulo]. Do, kiel vi vidas,
multa] kazo] kunaj instigis min elpa en Ia kampon de
l'smpla] vicnoj. Sed kompreneble mi restas kore ligita al
SAT k preta batal lapove kontrai Ia ntrqulo] k uspecaj
filistroj. Ne kredu, ke mi forkuris malkurage...
En Ia nuna stato de Ia aero, se Komintern volas starigi
Studkom. , n ne devas rifuzi gin partopreni. N devas
klopod tre vigie, por ke taigaj K-doj reprezentu Ia vdpunkton nian. Sajnas ai m eble atingi, ke esperanto estu el Iavorata. Estos facle montri Ia sensencajon de propono,
celanta interkonsentigi esperantistojn k dstojn sur Ia lingva
kampo.
Ko ajn okazos, ni almenai konvnkqu, ke neniu pl malpl oficala institudo solvos praktike Ia mondlingvan demandono La Hnna ofcalqo de internada lingvo okazos, kiam
sufie vasta publiko jam utiligos gin de kelka tempo. Ca
alia espero estas iluzia. Aproboj de famuloj k nsttuco]
valoras nur kiel reklamlo]. N do ne bazu nian laboron sur
tia fundamento.
Mi komprenas bone, ke vi estas devigataj paroli iom malprecze pri kelkaj afere]. Mi smple diru, ke, kvankam roi
malaprobas Ia sntenon de l'kulpinto (1), mi tamen ne povas
konsenti pri Ia puno. Cu tia forigo signas forton a malforton? Mi esperas, ke mia elpao pri advokatecaj droj nenial kaizis Ia punon. Mi tre dezras, ke vi seiigu min pri tio.
La aperajoj en Heroldo vekis e mi pli da kompato 01 da
(I) Temas pri K-do Levandovski, kiu jam en tiu tempo estia
malliberigita pro herezo, - (Kompil.)

I.AN1'1

83

ml ne drs
mlun tutan

roblemon la praktika vidpunkto. N

,~AT onl malakceptas policistojn. N devus
P.U-Anojn el Soveto, kiuj sendube tro0/ .. KaJ vi kredeble selas, ke tie tiuj polihltrnt"J klel Ia ple] fidindaj bolevstoj : ili
tUtJl<>!1da/npostenojn en Ia organizoj ...

114

LETEROJ DE E. LANTI

P.bdu anka, ke en Aistrio polcsto] aligas Ia socaldemokrutan partion k e povas okup postenojn en Ia parto,
mi ne eraras,
Klel vi vidas. se SAT ne volas est sekto el samopnano],
scd resti maIfermita ai iuj tendenco] de r Iaborsta movado,
9i ne povas konstrastar ai regulo], kiuj gvidas laborstajn
partiojn.
Cetere, Ia polcstoj, kiujn on konas, tial ke ili portas
unformon, ne estas Ia ple] danqera], La plej timindaj estas
Ia sponoj, Ia sekretaj polcsto], k neniu organizo povas est
tute certa. ke tiaj uloj ne trovqas inter giaj anojo La sperto
milfoje montrs, ke en ia plej revoluca] orqanzoj, e Ia
anarkstoj, e bolevsto] el 'la cara epoko, ests relatve
multa] tiaj policistoj.
N iam prkonsideru Ia problemojn la praktika vdpunkto : ni zorqu, ke polcstoj k similuloj neniam akru
.nluon en SAT. Mi ekzernple forte kontrastarus ai tio. ke
policisto havu respondecan postenon en SAT. Oni rpovas
bone arqument, ke lia specala funkcio en Ia soeio maleblqas, ke li vere agu sen ia geno por ia ntereso] de
r laboristaro.
Kvankam mi respondas en Ia nomo de l' Drekco, vi tamen
bonvolu ne Iorqes, ke i tiu respondo eldras efe mian
propran opnon, ar ofcale neniam estis alprenita decido
pri tu demando. Se ni bone memoras, gl ests tamen iom
dehatita e Ia 2~a Kongreso de SAT. kiun mi ne eestis.
Kaj okazs io amuza; K-do J. Roth, kompartiano, unu e! Ia
organizantoj de l'Konqreso, estis... policisto dum Ia revoluciaj tagoj en Germanio. Bonvolu konsder jenon : se Ia
komunista k socaldemokrata partioj en Nederlando akceptas
polcstojn, u via Federaco povas malakcept iOO?
Eble mia respondo ne tute kontentigos vn, sed atentu, ke
Ia problemo estas tre delkata k maIfacile solvebla. Ne forgesu. ke neniu e! ni - nek mi, nek vi - povas en Ia nuna
soco konsekvence agi. t. e. tute obei en Ia praktiko ai Ia
prncpoj, kiujn ni propagandas.

LETEROJ DE E. LANTI

8,

LETERO DEK SEPA

--o--

.111 S-ro ~. X.,

u; S".tlio
Narvk, aguste 1933 (1).

Oni transdonis ai mi vian leteron en Stokholmo, sed

dum mia restado te mi ne trovis sufie da tempo k trankvilo
por g1n respondi. Tio klarigu ai vi. kial respondo venas el
tiom malproksime.
Vi ne bezons peti senkulpigon pro viaj demando]. Estu
certa. ke tre volonte, e plezure mi respondas ilin. M nur
bedaras, ke mi ne havs Ia oportunon renkonti vin en
Svedo. k tel respondi bue. En letero ne eblas tel detale,
kel dezrnde priparoli temon pri kiu jam arperis abunda k
ampleksa literaturo. Ekzistas ja en Parzo e asocio, kes
nura celo estas stud Ia vivon k verkaron de Rabelezo (2)
k Ia epokon en ku li vivis. Tiu asodo konsstas el pl~j
eminentaj profesoro] k gi publikigas revuon, tute dediitan al
Ia demando], kiujn mi jus mencs.
Unue mi konfesu, ke ne mirigis min via miro pro
tio. ke por Iekc anta laborsta publiko mi elekts paroli rpri
atoro el Ia 16-a jarcento. Evidente. se mi parolus pri
Marks, pri Kropotkn, pri Prudon a pri lores, tio ajnus
pl kongrua ai ia situado k crkonstanco]. Ka] tamen mi
restas e Ia konvnko, ke en nia epoko nenu atoro ajnas ai
m 'pl1... aktuala 01 Rabelezo. Ku observas nan epokon kun
(I) Dum tiu jaro okazis en StokholmoJa I3-a Kongreso de SAT.
kster gia programo funkciis Laborista Universitato , e kiu
lekciis Lanti pri jena temo: lu granda hereZulo el Ia 16-a jarcento,
'~abeleZo. L" fakto, ke i tiu letero estas skribita en urbo el Ia nordo
<Ir Norvegio klarigas per tio, ke post Ia Kongreso nia K-do veturis
I diversa] urboj el Svedio k poste iris en Norvegion. La malnetalo
lU trovita, kun tiu de Ia teksto de Ia lekcio, en ta SAT-arkivo.
(Kompil.]
(J) Mi esperantigas lai Ia latina formo de I'nomo I Rabelzsus,
I'~r IUII nia atoro kutimis subskribi siajn leterojn. La franca formo:
RltI"ld" elparolilas Rable,

LBTBROJ DE B. LANTl

LETEROJ DE E. LANTl

lu,,: III1Mnmnj okulo], tiu povas trovi similaJojn inter Ia sp11I1I~t"t()

de na] samtempuloj k tiu de l'bistanoj e1 Ia
I(J '1\ [urcento.

kurakterlza k almena mi citu \lin : Marksisma lilngvo~scienco

turnus sin vizage al Ia problemo pri lingvo internada.
Mtaopne, Ia Moskvaj ~ lingvosdenculoj tute fasks en
provo akordigi Ia ekzston de artefarta lingvo kun Ia
ortodoksa markssmo Stalina. Sed Ia fakto restas, ke ili tion
provs fari. La ea zor90 nuntempa de iuj sovetianoj estas
montr aprobon, aton, admiron aI Ia nova dogmo, devige
lnstruata sur unu sesono de l'mondo. La literaturo, arktekturo, boloqo, Ia arto trani vestojn, Ia lingvoscienco ktp ... ,
10 devas esti ortodokse marksista. La ortodokson dfnas Ia
regantoj k Ia herezulo] estas el persekutata], mallberata]
k e mortigataj. eu tio ne pensigas nepre pr Ia mezepoka
Inkvizido?
Mi do povas prave asert, ke nia epoko havas multa]n
smlajn trajtojn kun Ia jarcento, dum kiu vivis Rabelezo. k mi
tre bedaras Ia mankon de homo, kiu povus kiel li tiom forte
k trafe moki Ia nuntempajn kredulojn uspecajn. Necesas
Ja substreki, ke Ia atoro de Gargantuo k Pantagruelo atakis
ne nur Ia katolikojn sed anka Ia protestantojn. Estas ja tre
mendinda Ia fakto, ke iu Kalvnano,' Roberto Estjen
(Estienne), kiu devs forkurl en Svson por eviti Ia persekutojn de Parza] teologoj, skribis en Cenevo, dum Ia jaro
1553, leteron ai siaj persekutanto], por ripro! lin pIO tio,
ke Hi ne bruligis kun lia libro Ia blasfemulon Rabelezon .
El tio oni povas dedukti, ke se Ia fama atoro vivus nuntempe, ne nur li ne volus morti por defendi iun nacion kontra alia. sed anka mokus Ia Trockiajn marksistojn kiel Ia
Stalinajn. Tal mi .pretendas, ke arilate Rabelezo estas pli
aktuala 01 multaj el i tiu [arcento,

11,~t.\.,> vere, ke naepoke katolikoj k protestante] povas en

Ia sarna loko vivi pace, dum anta iOO jaroj ili buis unuj
Ia nlajn. Rlate ai ekleza] aferoj, regas ja nuntempe pl da
toleremo 01 en Ia mezepoko. Sed starigis alia dogma rellgio :
Ia patriotismo kun diversa] konfesioj : Ia nacioj. Tu kredo
ne ekzsts en Ia tempo de Rabelezo, Popolo] akcepts ndferente Ia reqadon de eksterlanda rego. Tiurilate ili ests p11
sagaj 01 nun. Necess tamen, ke Ia reqanto havu Ia saman
religian kredon kiel Ia plimulto el siaj reqatoj, Ou kristano
preferus morti 01 farigi islamano a pagano. Simile, hoda
iu ajn patrioto estas preta oferi sian vivon por konservi
san nacecon. Nekontradreble Ia lPatriotisma kredo farigis
e pli potenca, pl efika 01 Ia relqa, ar dum Ia lasta mondmilito samreligianoj, ekzemple katolikoj, mortigis sin reeiproke en Ia nomo de sa aparta nado. Oni do povas prave
dr, ke en Ia 20~a jarcento Ia absolutismo regas Ia spiritojn
same forte kel dum Ia 16-a.
Ne nur rilate al Ia patriotismo preska ~uj nuntem,puloj
estas absolutema], sed ankail rilate politikon. Kaj se mi
elektus parol pri Marks, facle roi povus montr, ke lia doktrino farigis dogmo, kiel Ia Bblo por krstano], La mezepokaj
teologojk Ia Moskvaj c ingenieroj de Ia animo] :. (Stalina
esprimo) apartenas al Ia sama famlio mensa. L8. Heqela dialekto, la tezo, entitezo k sintezo, kiun imitas l Marksistoj,
esence parencas kun Ia skolastika rezonmaniero per slogismoj, kiun tiel trafe moks, tel forte vps Rabelezo. Ne
kredu, ke mi troigas. Antanelonge mi leqs tradukon de
artikolo, aperinta en tajlora fakgazeto el Moskvo, en kiu Ia
atoro celas montr, ke Ia vestoj devas esti c dialektike
tranataj. Ka] vi mem eble povs IC\jien Ia tria kajero (1932)
de La Nova Etapo :. Ia tezojn de kompatnda] esperantistoj, kiuj vte cerbumadis por pravigi Ia ekziston de l
esperanta movado la markslsma vidpunkto. La titolo per
ku Ia redaktoroj de l'revuo enkondukis Ia tezojn estas tre

87

.4.

Sed fecle mi kredas, ke vi mem ne trovis ntereson en ta

I('gado de Ia Rabeleza verkaro. Kvankam roi ne selas kagrade vi posedas Ia francan lingvon, tamen mi volonte konsentas, ke ne estas pro nesufia seio, ke vi ne komprenis
tlun aitoron k sennteresis pri lia verkaro. La grandega
pllrnulto da franco] anka ne komprenas Ia verkojn de Rabe-

LETEROJ DE E. LANTl

LETEROJ DE E. LANTI

h~ZII k ne legas ln. La popolo generale konas tiun atoron

nur pcr kelka] el la] ple] krudaj, maldelikataj frazoj k per
nekdoto] pr li. Cetere, necesas, por kompren Gargantuon k
Punteqeuelon, havi eldonon, en kiu estas aldonita glosaro.
Kelkrilate Ia lingvo de Rabelezo estas artefarita. Li prenis
radikojn en Ia greka. latina. hebrea, araba lingvoj k anka
erpis el Ia provinca] dialektoj. Se vi ne havis en via dspono
tian glosaron. evidente vi povs kompreni malmulton. La
hodiaa franca lingvo tre dferencas de tiu uzata de
Rabelezo.
RUate ai via malato por lia kruda, maldeca parolmanero,
mi anka faeile komprenas gin. Sed necesas SC. ke en tiu
epoko tia maldelikata lingvajo ests kutima k ofendis nenies
orelojn. E pastroj k epskopo] tele parols. Rabelezo neniel
devs timi persekuton pro sa] maldecajo]. Mi pensas. ke li
intence 'alprenis fantazian k krudan formon por ka sian
herezon. Cetere, tion li mem aludis en Ia antaparolo ai
Gerqentuo. Tie li avertas Ia Ieqantojn, ke ili kvaza devas
imiti hundon, kiu inter rubo trovis oston k rompas gin por
sui tes medoIon. Per tio li klarqas, ke oni ne devas atenti
Ia krudan eksterajon de laj verko], sed seri Ia substancorian medolon , ku en l sin kaas.
Kam, ekzemple, on legas Ia ttolon de 1'13~a apitro de
Gecqentuo, tiam oni ne tuj dvenas, ke 9i entenas tre trafan
krtkon pri Ia rezonmaniero de r Sorbona] teoloqo] :

De estas malpurajo; malpurajo De estas. se oni De fekis :

sekve, necesas unue feki anta Ia postajon vii.
c Ho I drs Grandqorqulo, kiom saga c estas, knabo!
Balda roi akceptqos cin kel doktoron e Ia Sorbono... a
darLgu cian postajvlan argumentadon .
Gargantuo ja faris tre korektan sloqsmon, imite ai Ia
skolastika argumentmaniero. La tiu teksto estis tro facile
ektrov, ke Ia potenca] teologoj tiamaj estis celataj : tial en
ta sekvanta eldono Rabelezo anstatais Ia esprimon doktoro e Ia Sorbono per doktoro en gaja sclenco .
En Ia tuta verkaro de Rabelezo trovigas ne nur drasta]
kritikoj alia teoloqoj, sed anka ai Ia monako], ai Ia jugistoj.
ai Ia legistoj. ai Ia militistoj. e ai Ia kuracistoj. Na atoro
tamen estis mem kuracsto, sed li De havis luzon pri Ia
medicino. Ladre, li verkis por dstr pacentojn k 1'11 fidis
ai tia kuracrimedo 01 aI droqo] por resanigi ln.

Kiel GrBndgorgulo ekkonis Ia mirindan inteliqenton

de Getqentuo lB lia elpenso de postBjuiJilo.
Dum Ia citado de iuj vslo] (60). kiujn li provs, Ia
knabo deflankgs k lia patro diras :
- N revenu ai Ia temo.
- Kiu? demandas Gargantuo. Ou feki 7
- Ne, diris Grandgorgulo. sed v Ia postajon.
Sed, rimarltigis Garqantuo, u vi pagos al roi barelon
da bretona vno, se mi devigas vn, konfesi vian eraron 7
- [es, certe, konsentis Grandgor9uIo.
- Nu. ne estas necese visi ai si Ia postajon, se sur gi

29

Sed eble mi tre mirigos vin per mia aserto, ke Ia fama

herezulo ests pioniro por artefarita 141gvo. Kaj ne nur pro
tio. ke lia lingvo mem estas grandparte artefarita, sed per
[ena lia dro, kiu trovigas en Ia 19-a apitro de lia tria libro :
ESTAS ERARO DIRI. KE NI HAVAS NATURAN
LINGVON
: LA LINGVOJ
EKZISTAS
PER AR~
BITRAJ INSTITUCIOJ
K KONVENCIOJ
DE L'PO~
POLOJ; LA SONOJ (KRIOJ). KIEL DIRAS LA DIA~
LEKTIKULOJ. NE HAVAS NAlTURAN SED LA~
PLACAN SIGNIFON '> (1).
Profesoro Paulo Stapfer, en iu dika lbro, aperinta en
1918. eldras sian bedaron, ke Rabelezo tiurilate eraris. AI
tiu eminentulo oni povus aplk Ia latinan proverbon : Sutor,
(I) Originala teksto: C'est abus de dire que ayons languaige
naturel: les languaiges sont par institutions arbitraires et convenences des peuples; les voix, comme disent les dialecticiens, ne sinifient naturellement, mais plaisir .

LBTEROJ DE B. LANTI

LETEROJ DE B. LANTI

".. '."/,ro crepldam (1). Custe en Ia sama jaro apers : IA

/,In(/"OJ
en Ia Nova Eropo, de A. Meje (Meillet). en kiu
!ltOIldlrte : LINGVO
ESTAS SOCIA INSTITUCIO
TRADICIA. LA VOLO DE L'HOMO SENCESE IN~
TERVENAS EN LA LINGVO. :.
Cu ne estas tre rmarknde, ke Ia aserto de atortata k
mondfama Iingvisto tute akordqas kun tiu de genia nefakulo
el Ia 16-a jarcento? Pro tiu sola sia eldiro prilingva, Rabelezo ndas est konata k honorata de iuj esperantsto], Same
meritas niajn mokojn Ia nuntempuloj, ku] ankora kredas, ke
artefarita Ungvo estas utopajo.
Sed Ia ple] mokindaj k vipindaj sendube estas Ia marksistaj esperantsto] el Moskvo, kiuj en siaj tezoj jenon eldrs :
Pr Ia elpelo de naciaj lingvoj per Ia ngvo esperanto oni
ne povas e parol. La kunproksimo de naca] lnqvo], ku
kondukos ai unu monda lingvo okazos sendepende de esperanto .

En nla epoko veraj lberpensulo] De svarmas, Male, ie

oni renkontas etcerbulojn, kes vd- k komprenpovo ne
translras Ia limojn de sia parto, eklezo a sekto. Ko okazs
n nia movado, tio estas plorinda pruvo pr mia aserto, La
sendoqmeca Statuto de SAT, kiu estas akceptema al iuj
tendencoj el Ia nternacstaro, ne povis longe esti respektata
de dogmemaj socalstoj, komunsto] k e de kelka] anarkstoj.
Unue disputoj k fine skismo. Tia! roi decds eksigi el Ia
Plenum-Komtato de SAT por povi tute sengene el iroiti
Ia grandan herezulon el Ia 16~a jarcento. Sed roi bedaras,
ke mankas ai roi lia klero k talento. Rabelezo ja ests unu
ti Ia ple] kleraj homo] el sia epoko. Ka] kiam on scas, ke
li lernis Ia grekan lingvon, dum li ests en lu monakejo, en
klu Ia malk.lero estis konsderata kel virto, tiam nepre oni
sentas admiron por tia memstare pensanta homo.

Por de mi Ia opno, ke Ia tuta verkaro de Rabelezo estas

valor a, ~atinda, guebla I Kelka] partoj e~ ne estas amuzaj k
fakuloj De nterkonsentas pri rua gusta signifo. Sed tio ne
forigas Ia fakton, ice anta kvarcent [aro] en Eropo vivis
homo, kes menso ests liberigita de dogmoj k kiu trafe
mokis iujn dogmulojn. Kalvino, Lutero anka vivis en tiu
epoko k ili vigie kontrabatals Ia katolikan dogmon, sed
profite al iuj ala] dogmoj, trovebla] en Ia Bblo, Ke Ia
protestantoj farigis Ia ple] fortaj, te anka funkciis punbrulejoj. Por pruvi mian aserton, sufu mencli Ia brulmortigon al Mihaelo Serve (Servet), per Ia instigo de Kalvino.
Hoda Ia herezaj marksistoj estas en Sovetio persekutataj,
sed mi havas Ia konvinkon, ke se Trocki regus en Ia Kremlo,
anstata Stalin, ne multo estus sangita, krom tio, ke eble a
tu Iasta estus en ekzlo anstata Ia unua.

(I) Ne jugu iuisto preter Ia luo. -

(Kompil.).

.".

91

.".

RUate al via demando, ~ eblus traduki Ia verkojn de

Rabelezo en esperanto, ml devas kontradrece respondi :
ne k jes. Ne, se oni volus utiligl nur Ia vortprovzon, kiun
posedas nun nia lingvo; [es, se, imite al Rabelezo mem, ku
enkondukis multajn fremdajn vortojn en Ia franca lnqvo, oni alprenus Ia necesajn radikojn. Sed Ia vorto
c esperruquancluzelubelouzerrelu :., kiun vi citas k. a. similaj
estas Iacle tradukeblaj, tial ke Ui fakte ne havas signifon.
Per tiaj monstra] vorto] Ia atoro de Pantagruelo cels nur
donl al Ia leganto Ia adan lmpreson de konfuzo, kiu rezultas
de nterpuiqo k nterbatqo, Sufue do tute slmple redoni Ia
sonojn per esperanta] ltero].
Ekzistas dekkvin malsama] traduko] en Ia angla Iingvo;
sep en Ia germana; kvin en Ia itala; kvn en Ia rusa; kvar
en Ia eha : unu en Ia dana; unu en Ia holanda; unu en Ia
pela k unu en Ia ukraina. Pr Ia valoro de tiuj tradukoj roi
persone havas neniun scon. Sed roi leqs, ke kelkaj estas tute
Iua], krpla], absolute senvalora] .

LETEROJ DB B. LANll

,.

LETEROJ DE E. LANTJ

tio okazas, puno sekvas. Gargamelo, Ia patrino de Garganht: ja mngis tro da tripoj k pro tio mortis.
Volonte mi konsentas esti nomata Rabelezano, se per tio
oni volas dr, ke mi aprobas Ia difnon, kun nia fama
herezulo dons pri penteqtuelismo ; gi estas ia gajhumoro
plena je meleiento pro okazeblajoj. kien havas kutime homo
na. vigia. preta trinki, se ai li estas pcoponite ...
Kaj kel konkludon ai i tiu eble tro longa letero mi proporias al via medito i tiun versou, kiu trovigas en Ia
65-8 apitro de Ia Kvara Libro de Pantagruelo :

MIa letero longigas k tio pruvas, ke mi satas paroll pri

Rubelezo. Kiuj konas min intime. tu] scas, ke ple] ofte mia
humoro ne estas rdema. Temperamente mi estas pesimisto k
Iam miras. kiam io sukcesas la mia dezro, Eble pro tio
ml Satas atoron, kiu nepre naskas ridon e komprenpova
leganto. La rido estas saniga k gi estas iu apartajo de
I'homo . kel dras Ia aitoro de Gargantuo en Ia atentigo ai
Ia legantoj. Besto] ja ne ridas. Rido Iorpelas koleron, malamon k nepre naskas indulgon. Sekve, Ia ple] bonfara] homo]
estas tu], kiuj ridigas ..
Necesas tamen substreki Ia vorton rido k ne konfuzi 9in
kun Ia rdeto, kiun iu Volter, iu Anatol Frans naskas e
legantoj. Rideto povas enten malestimon. malamon, vengemono sed ne plengorga ridado.
On ne posedas aitentikan portreton
[e Rabelezo, La
bldo], kiujn mi vds pri li. ne montras gajan mienon. Povas
do estio ke lia humoro ankai ne ests gajema. Ne eblas diven
Ia eksteran aspekton k Ia humoron de aitoro per la] verko].
Almenai estas eraro opn, ke Rabelezo instigas aI drnkado k mangegemao.
Trinki ne estas samsignifa kel
drinki. Kvankam Ia personoj en Ia Rabeleza verkaro trinkas

Tiu furiozas k sagon ne heues,

Kiu Sate trinkas k ttink' lin ne favas (1).

(J) Originala teksto:

Furieux est, de bon sens ne jouist.

Quiccmque boyt et ne s' en f'ejouist.

*
F. Rabe/ezo.
barelo]n da vno k englutas tunojn da mangajo. tamen ili
kutlme ne ebriigas k malsanqas pro maldigestado. Kaj se
~
j..~ _v
I

93

.~~

LETEROJ DE E. LANTI

94

LETERO DEK OKA

~

1J{-Jo

Jf. '"S'I

SOWlfio
Parzo, Ia 17~an de marto 1930.

Povas est, ke n ne komprens vin; sed vi certe anka

ne komprenis Ia gustan signifon de nia letero, opiniante ~in
c kolera . N ja havas sufe da motivoj por esti snqardaj,
k sekve povis kvaza flar ian kaptilon en viaj skriboj pro
ilia strango k ela kontraidiro sed, fakte, via letero ne kolerigis ninosed nur amuzis.
N dankas ai vi pro via instigo est kuragaJ kontrai Ia
malca], senbazaj atakoj de C.K. de SEU. Ne ni bezonas
kuragon en tiu okazo, sed Ia Sovetiaj SAT~anoj mem. kiuj
konseias pri Ia malbonaj intrigoj k dezras bari al ili. N [a
ne rskas i te perdi niajn vivrimedojn a esti sendota] en
ekzlon, tial ke ni rebatas Ia atakojn de Dre ... N bone selas,
ke en Sovetio multa] K-doj malaprobas Ia agitadon kontra
Ia Direkcion de SAT. sed tio ne multe helpas, ar ili ne
kuragas publke elpa por defend sian vidpunkton. Vi mem
ne konsentas, ke ni sciigu vian nomon (estu tute trankvila
pri tio. vi povas tute fidi je nia diskreto). okaze se ni publkigus viajn skrbojn. Nt do rpetas : ne ni mem bezonas
kuraqon, tal ke Dre... nenel timigas nn persone. N nur
timas pro Ia unueco de Ia Iaborsta esperanta movado, kiu
povas est endangerigata de Ia atako], kiujn vi konas ...
Por konvene respondi ai viaj prorqanza] demando], necesus verki tutan brouron. Vi do komprenu, ke tio estas ai
nl tute neebla. Cetere, vi trevos tiurilatajn respondojn en
c For Ia Netralsmon l k en c La Laborista Esperantismo , se vi povas havigi al vi tiujn du verketo]n.
Vi dras, ke vi c pridubas ion :.. Ne prave l eu do vi
dubas pri Ia ekzsto de Ia letero, kiun vi sends al ni k pri
i tiu nia respondo? Cede ne, sed vi certe rajtas dub, kiam
oni asertos ai vi. ke eu Franco, Britio a alie Ia laboristoj

LETEROJ DE E. LANTI

95

stes tiel mzeraj, ke ili nepre balda ribelos k starigos proIetan dlktaturon; vi rajtas dub, kiam vi adas, ke Ia Drek10 de SAT c revzas :'. c krimas :. ktp.; sed vi ne povas
dubl prl io ajn...
N ek mionek L. Revo, kredeble, povus Iver kontentigan
respondon al viaj aliaj demando]. E ple] famaj flozofoj ne
lJUkcesiskontentige por iuj homo] lver taspecan respondon por si mem. Mi konstatas, ke mi vivas (kel k kal mi ne
selas. k tio cetere ne gravas); mi sentas en m1 bolantan
cnergion, kiu devas elspez : mi konstatas, ke mlono] da
samspeculoj ankai devas elspezi energion. Tucele ne iuj
ogas same. Unuj dboas, malhigiene vivas. kartIudaas a
pasigas sian tempon Ia manero, kiu ajnas ai mi ne Imtnda; mi do seras aliajn vojojn por disut mian energion. Per
komparo super diversa] vivmaneroj, mi elektas inter ili k
tel formas ai mi ian vvdealon, kiu farigas por mi obeinda
lego. Kiam mi agas la Ia princpoj, kiuj konsistigas tiun
Idealon, tiam mi sentas internan moralan 90jon ; kiam mi malobeas ln, tiam mi sentas malestmon ai mio
EI tio eblas starigi ian celon al Ia vivo; sed oni ne devas
forqes, ke tiu celo nenel estis antadestnta, ke sekve gl
estas tute relativa. Ciu ajn vivulo havas kel celon, malvolvi
liujn sajn poveblojn. Kaj por homo ne ekzstas, la mi, pl
toda maniero 01 sin dedi al lu nobla tasko, kiu celas Ia
bonon de l'tuta homa speco,
Tu recepto sufas ai mi; Eu gi tagos por vi, tio estas
alia demando.
Almenai komprenu, ke tiu mia tro rapida respondo estas
nur pruvo, ke mi fidas al via sincero k ne plu kredas,
ke via unua Ietero entens kaptloa,

LETBRO, DE E. LANTI

LETERO DEK NAUA

-o--

1 )(-"0

H. lJ, .c.le... , finglio

Parzo, 17111931.

AI mi Ia enhavo k sincera tono de via letero plais. Mi

bane komprenas vian surprzon e Ia konstato, ke SAT.anoj
noms vin 4: sinjoro . En Svedo mi mem faris Ia saman
sperton k tiam sents min preska ofenclita. Sed oni klarqs,
ke tel estas Ia kutmo tie en laborsta] rondo], e inter konatuloj. Se oni prikonsideras Ia aferon la hstora vdpunkto,
oni povas klarigi ai si. ke Ia kvalifiko sinjoro . kiam gi
rilatas ai laborsto, estas signo pri konkerta digno en Ia
soco. Kaj mi tmas, ke Ia vorto kamarado perdos en Ia
estonto sian nunan signifon. Same Ia hmno La Internado , post kiam gi estes tro ofte ludata en ofcala]
cirkonstancoj.
Lastatempe mi legs, ke okaze de vizito de Kdo Ltvinof ai Ia Iasta Musta>fa Kemal Pasa en Ankara Ia tiea
muzikistaro luds 4: La Internado :.n k e tiu ekscio mi
havis kredeble simlan mpreson ai tu, kiun vi sperts
adante, ke oni nomas vin snjoro . N ne ,forgesu. ke Ia
franca oficiala hmno La Marseljezo ests ankai revolucia kanto. En gi on rekomendas mortigi Ia regojn; sed
jam multfoje venis en Frandon regoj. al kiuj honore oni
anka luds tiun hmnon 1...
Estas tamen tre strange, ke tiuj SAT -ano] el Bir... ali\1as
ai B.E.A. lli tute ne estas konsekvencaj. Se ili estus ano]
de UEA. mi komprenus lan sntenon, sed, ar ili estas SAT
anojo ilia loko estas en BLEA. Sed ni ne Iorqesu, ke Ia homo]
ne forlasas sian malnove akiritan dearon en unu tago. Se
tiuj SAT.anoj legas Sulo n; iU certe iom post iom perdes
sian maInovan percepton pr esperantaj aferoj. Neniam preterlasu Ia okazon klarigi ai tiuj netralemuloj, ke ili pl bone
servus Ia esperantan aferon, se ili agus konsekvence la Ia
vidpunkto difinita de SAT.

LETEROJ DE E. LANTI

97

Vi ja devas esti preta ricevi nsultojn de viaj saDlpartianoj.

Ka] mi avertas vn pri neceso prepar vin spirite por ne esti
maljusta poste pro maljustajoj faritaj ai vi. N estas en kriza
tempo. kiu tre favoras Ia demagogiajn procedojn de senskrupululo] a fanatikuloj. Sed Ia grava demando tUDIltn estas :
difini Ia gustan pozcon por Ia estonto de nia muvlldo. Mi
restas e Ia konvnko, ke Ia nia estas le ple] Ou~tll i tlul ni
povas trankvUe atendi Ia sangon de I'crkonstanco]- Nur post
du- tri- kvar [aro] e pl n povos hav Ia certr 111, h nl n
eraras. Dume n laboru k varbu aron da honesta] k kltnda]
homo], iarn pretaj oferi k sin declii ai Ia SA T .'IIIIVlldll ; ilI
formu Ia fortikan kernon, kiu tenu Ia ekvlbrun ntcr Ia
diversa] partianoj.
."

LETERO DUDEKA
-o--

fil

)(-aO J(. ]3., .ceie... , fing/io

Parzo,

2.351932.

Ne mirigis min via sciigo : mi ja antavds, ke en Moskvo

Ia Ore ... a bandao malebligos vian eniron en SovetJo. Ka] tiu
fakto estas nova. pla pruvo, ke nur Ia ple] servernc Stallna]
elemento] povas iom libere spiri en Sovetio. Dul11 ple] sndona] k atentka] malnovaj komunsto] estas en /llllll!bercjoj,
karieristoj k servaemuloj okupas Ia bone pagatnjl1 k prlvlegidonantajn postenojn. Mi ne volas fari amaru]n kmentojn pri tia] konstatoj, sed almenai ni firme kon~c:lu. ke prlrevoluciajn leconojn Ia karensto] ne rajtas dont "I 111.
Por ke vi havu tute klaran bildon pri Ia severa kontrol
uper letero], precpe su,per tuj venantaj el Parimo ~kadu. ke
du el miaj korespondantoj
estas nun persekutntnl PU) tio.
kc Ia cenzuro ektrovs, ke l ricevis de mi kot(lIpfllldujojn.
Sur leterkovertoj Ia adreson mi fiam skrbs mll.llle k Ia

118
Idl'l'IIJII

LETEROJ DE E. LANTI
m ne subskribis per mia nomo; sed okazs tamen,

ur banderoloj por presajoj mi skrbs mane. Tiun mian

krlbmunleron
oni ektrovis k por pruvi Ia krmon de tiuj

du K-doj (Bes... k Se ... ) en Ia lasta n-o de Ia ruslnqva

rcvuo de SEU estas publikigita Ia faksimilo de mia manskrlbo 1... Notu, ke Ia presajo] (<< S-ulo , Protokolaro, MIa~
nifesto ks.), kujn mi sends, estis kae envolvitaj en ekz-oj
de franclingvaj komunistaj gazetoj.
En Franeio oni iafoje dras : Kel bela ests Ia Respubliko dum Ia Imperio! Ka] tio sqnfas, ke Ia respublkanoj faris tiam ai si pri Ia Respubliko tute alian bildon 01
tun, kiun gi fakte prezentas hoda. La malnova] bolevstoj,
kiuj ne okupas nun bonajn postenojn, sendube povus anka
dr : Kel bela ests Ia komunismo dum Ia cara regado!
Tio tamen nenel siqnifu, ke oni devas bedar Ia caran
tempon ; tute male, sed Ia sincera] revoluculo] ne povas havi
alian sintenon 01 jenan : iam esii kun Ia persekutetoj kontre Ia persekutento], - kiam Ia unuaj, kompreneble, ne celas
restarigi Ia regnon de malnovaj persekutantoj. Batalante nun
por ke en Sovetio requ libero k demokrato, oni fakte servas
Ia revolucon, Ia komunismon. La libero estas iu stato senese minacata k konstante pribatalenda ...
La Stalina komunsmo iel smlas Ia nunan katolksmon, kompare aI Ia primitiva kristanismo. Ce Ia komenco
Ia krstanoj ests persekutata] k martirigataj k poste ili farigis
siavice persekutantoj k martrqanto],
Mi volas konigi al vi anka tre signifan fakton : Lastatempe turka jurnalsto ntervjus Ltvnov pri Ia vizito de
Ismet paa k. a. turkaj reqanto] en Sovetio. [en ekstrakto
la Ia Orienta jurnalo, 12~5-1932: Rilate ai Ia vizito de
via efmnstro, 9i malfermis novan horizonton por Ia amkeco inter amba landoj. e tiu horzonto brlas komuninteresoj k senlma redproka sekuro. Ciam ni amis Ismet
paa : sed post tiu nOIVaalproksmgo kun li k Ia pli k pli
intima nterkonatqo kun Ia grandaj estroj el via Iando, k
spertnte Ia snceron k Ia smpaton, kiuj estas ai li propraj,
mi nun tute simple sentas veran amon por via emnstro.

LETEROJ DE E. LANTI

99

Krcdu min : u] gvidantoj de Sovetio pensas tute kel mi.

En Ia persono de Ismet paa n sentas nun por Turkio
senton pl Iortan 01 amikecon.
Dume Ia Kompartio estas te nelaleqa organizo k giaj
anoj severe k e kruele persekutataj 1... La StaUnaj komunistaj gazetoj el iuj lndo] kompreneble prisilentas tajn
Iaktojn, tal ke ilaj redaktoro] estas nur dunqtoj, ku] plejparte verkas komunsme ~,~
kel ili verkos Iassme
morgai...
;{z.f,.d~-av.
Pardonu min, kara K~do, sed mi ne povis brd mian
deziron eldr en i tiu letero tion, ko ne estas direbla en
nia gazeto, tal ke mia] droj kredeble estus mskomprenataj
k liverus denove motivon aI iuj blnda] Ianatkuloj k aI
karerstoj pretekston kra, ke ja fakte mi estas malamko
de Sovetio ...

*
LETERO DUDEK UNUA
-o--

filla 'R.~akcio~ te )fervio

lJu~nos- fiir~s

.(1)

Parzo, 13~4~1932.
Vi faris ai m tro grandan honoron per Ia sendo de via
demandaro. Gia tripunkta, mallonga enhavo estas tom ra,
ke indas gin ricevi nur homo] kun encklopeda seio. Tia
demandare malaqrable sentigis ai mi mian nekompetenton
por taige k atortate respondi. Kaj mi vere admiros Ia
homojn, kiujn ne timigos via] demando], se ili sukcesos liveri
(I) AI Ia enketo, organizita de Ia revuo Nervio respondis pluraj
erninentuloj k famuloj el diversa; landoj. Ci tiu letero trovis bonan
akcepton k aperis hispanlingve. La sarna revuo anka publikigis
tradukon de Ia verko de Lanti k Ivon : Cu Socialismo konstruigas
en Sovetio? - (Kompil.)

LETEROj DE E. LANTI

LETEROI DE E. LANTI

rupondnn. kapablan atendi favoran prijugon de Ia estonto ...

I'umen mJ ne volas tute rezigoi. se vi konsentos, ke mi
Ilmlgu mlan pritrakton per nura konsdero al Ia Tra punkto
de via demandare, nome :

rnla Unuecema Konfederado de l'Laboristaro) agitas por Ia

Meia sendependeco de... Korsiko I - Ia malgranda insulo el
Ia Mcdtteraneo. Kaj estas bone konate, ke Ia politiko de
Stalln celas krei a revivigi nacajn lingvojn k kulturojn en
Sovetio.
Ta] estas Ia faktoj. Ia dontajoj de l'problemo. Tal, kiam
onl malvarme prpensas ln, via demando pri starigo de
ponto inter Eropo k Ameriko aspektas kvaza ronajo.
Kiel Eropo povus havi ian ajn emon a! unuigo kun malproksima kontnento, kiam gl ne kapablas mem unuigi. sed
male senese plaltqas, plifortigas Ia murojn inter Ia disigitaj
popoloj?
Mi tamen ne neas Ia ekzston de c universalismaj tendencoj : sed ili estas vere tre malIortaj. La demando sekve
estas: kel oni povus konsdernde plifortigi ilin? Kiaj estas
ta plej lacela] k efikaj rimedoj por atingi, ke Ia e unversalismo (mi uzas vian terminon) enplantu sur nia suerplena planedo, k disrompu Ia nadajn barojn? Mi lmqos min
per Ia meneio de nur unu el tiuj rimedoj.

En Ia tu to de Ia sociaj, spiritaj ktp, movadoj kun universahsrna tendenco, kiel viaopinie oni povus realigi ponton super Ia
Atlantiko inter Ia malnova k nova kontinentoj? )

Cu ne estas tre signifa k pripensiga Ia konstato, ke malgra Ia senesa inventado k aplikado de rmedoj, kiu] faras
nian planedon malgranda k Izke pliproKsimigas Ia popolojn,
montnqas tamen neniu gravega signo pri tio. ke morale, spirite tiuj popolo] proksmas k pretas rezigni siajn nacecajn
apartajojn? N ja vidas. male, Ia naskiqon de naco] kun
limoj kanone sirmataj k starigon de nova] spiritaj barlo].
Mi kredas ne erar, dirante, ke guste en Suda Ameriko Ia
diversa] tatoj tre sukcesas per Iacela edukado fari el filoj
de taloj, franco], rlandano], turkoj k.a. nacano] tre bonajn
patriotojn - argentlnajn brazilajn, liajn, peruajn, kolumbiajn k. c.
Por ke Ia problemo estu klare elmetta anta niaj okulo],
ni nun rigardu a! Eropo. Kon ni vidas? [en estas ridinde
malgrandaj stato], kies anoj estas iam preta] morti k mortigl
por gardi tes suverenecon; iam preta] ion oferi por defendi sian naciecon. Il selas, ke Ia venonta milito per ga50j,
veneno] k. a. multspecaj mortigiloj pereigos milionope nfanojn, vrnojn k senkulpajn homojn, sed malgra tio. por ordinaraj franco, anglo, germano a italo estas e nepenseble,
ke la naceco povus formalaperi. Tu] naciistoj prefere konsentus pere, plej abomene mortai 01 prezenti al si staton
en kiu Anglio. Franco, Germano, Italo, Polo k ceteraj naco] havus nur geografian signifon, ne plu guus sendependecon, ne plu reprezentus apartan kulturon kun aparta lingvo.
Kato1iko preferus anka mortl 01 es est katoliko.
La naciisma religio tiom profunde infektis Ia sprtojn, ke
e revoluciaj partioj kultas al gi. instruas gin. N vidas,
ekzemple, ke Ia franca kompartio k gia Ilo C.G.T.U. [france : c Condraton Gnrale du Travail Unitaire , Cene-

101

Estas sendube banalajo dr, ke Ia homo estas soda estajo.

Sed socio supozigas rimedon por nterkomprenqo. Kiel do
on povas paroli pri unversalsmo, tlom longe. kiom Ia homo]
restas apartigitaj per lingvaj baroj k en sia grandega plimulto
staras unuj kontra alia] kel besto anta homo? Fakuloj asertas. ke origine Ia lingvo ests plvere faktoro 01 soda produkto. Ku] celas' plifortigi Ia universalismajn tendencojn, tiuj
devus do unue klopodi por ke Ia lingvo ludu inter Ia popolo]
faktoran rolon kel e Ia origino inter Ia Indivduo], kiam
slmpla kro jam ests ago. Konsekvenca unversalsto devas
do nepre meti e Ia bazo de sia konstruo, e Ia derpunkto
de sia agado Ia lingvan unuecon, Se tion li ne Iaras, li agas
nur dile.tante. amatore, necelkonforme, kvaza pro Ia nura
plezuro agadi.
Se oni konsentas kun .ma] premso], tuj alia demando
starigas : Kun lingvon on elektu por est Ia komuna, Ia universala nterkomprenlo? Cu Ia anglan, Ia hispanan, Ia fran-

LETER01 DE E. LANTI

1:1111,
111 rusnn, Ia nan? Mi ne volas insisti por montr, ke
1It.1t:IItnrlgonte Ia demandon on tuj traas en senelirejon.
H~pereble u] unversalsto] facile konsentos, ke Ia karakkllznjo de nia epoko estas Ia iuflanka racgado. Tu racqa
Il'ndenco estas neihaltigebla. Kal do gi ne invadus anka Ia
lingvan kampon? Fakte tiel jam okazis. Estas interese noti,
ke en 1629 Kartezio (Descartes) starigis largtrajte Ia prncpojn, la kiuj 258 jarojn poste Zamenhof Iveris ai Ia mondo
raeiigitan lingvon, tel perfektan k vivkapablan, ke neniu el
Ia postnaskitaj surogatoj sukcess lronkurence vivi k enpenetri Ia praktikon. Esperanto (tel oni nomas tiun lingvon)
estas Ia kvintesenco el Ia hiudo-eropa] lingvoj k gia grado
da ra-cgado atingis Ia maksmumon, Estus ekster Ia temo,
se m montrus aI vi Ia mirindan logikan strukturon de tiu
Inqvo, kiu estas almena 20-foje pli facile lernebla 01 kiu
ajn nada lingvo. Mi nur aldonu, ke gia esprmkapablo estas
nesuperebla k gia rio senlima.
La ilo necesa por ke dsvolvgu normale Ia universalismaj
tendencoj pri kiuj vi parols e Ia tria punkto de via dernandaro jam ekzistas, 'funkcas k pl k pli dsvastdas en Ia tuta
mondo k sur iuj kampoj de l'homa aktiveco. Centoj da
gazetoj estas redaktataj en esperanto, pluraj miloj da lbro],
u traduke, u orLginale [am aperis en tiu lingvo. Esperanto
fakte farigis vivanta lingvo de vivanta popolo, kes anoj estas
dsuttaj en iuj parto] de nia planedo. Mi do ne teoriumas,
kam mi parolas pri Ia ekzsjo de Ia lingva unuecigilo necesa
por ke Ia universalismo havu konkretan subtenilon k povu
logike celi ai praktika efektivigo.
Por disbati k venki Ia nacsmon, ku, malqra Ia senese
plvastqanta] trafikiloj, reprezentas nuntempe Ia pIej potencan Ideo-forton, Ia plej daneran, sangan k pereigan religion,
ne ekzstas, miaopinie, pl tau.ga rimedo 01 Ia alpreno k
praktikado de universala lingvo. Ciuj konsekvenca] universalistoj havas do Ia devon eklerni esperanton k far'gi giaj
Iervora] praktikantoj.
Ne nur Ia lingvo jam ekzistas, sed anka Ia organizoj, kiuj
bligas 9ian praktikan utiligadon. Mi citos nur unu, kies celo

LETER01 DE E. LANTI

13

ksedeble trovos smpaton e Ia unversalsto] : Senneciece

Asoc.o Tutmonde, kiu en sia organizformo ignoras Ia nacojn
k kies lingvo dum Ia kongresoj k por iuj e1donajoj estas
sole esperanto.
Por kunigi Ia popolojn, por meti unuigan ponton inter
Eropo k Ameriko Ia plej urga tasko k principe Ia plej Iacle
plenumebla estas forigi Ia lingvajn barojn; estas laborad aI
Ia kreado de tutmonda kulturo.
Aliparte Ia universalistoj nepre devas konsenti ai tio, ke
Ia tero apartenas ai iuj teranoj. Sekve, estas tute nenormala
stato, ke en Argentinio, ekzemple, trovigas nur 11.000.000 da
logantoj sur 2.800.000 kv. km., dum en Franeio troviqas
42.000.000 sur 550.986 kv. km. Se on volas aqad en Ia
direkto aI kiu puas nin Ia historia procezo, on devas havi
kel celon Ia starigon de universal a administra aparato, kes
tasko estu race orqanzad Ia produktadon k juste dstrbuadi Ia produktajojn. Tia stato supozqas universalan komunan lingvon. Tu lingvo ekzistas k Ia universalstoj, kiuj
ne jam utiligas gin, nekonscie perfdas sian ideaIon.
Malgrandaj kazo] povas iafoje havi grandajn ef.kojn k Ia
sperto multfoje montris, ke Ia plej modestaj taskoj zorqe k
fervere pIenumataj donas sencon ai Ia vivo. La esperantistoj
grupigintaj en Senneciece Asocio Tutmonda forte konscias,
ke, per sia praktikado de esperanto la tutmonda skalo, ili
pozitive laboras aI Ia konstruado de Ia ponto, per kiu vi
projektas kuniqi Eropon k Amerikon.

LBTBRO, DB E. LANTI

lU.

LETERO] DE E. LANTI

LETERO DUDEK DUA

-o---

1X-~o .].

SI ... ,

)'/%.n, .~os/"val(io
Parzo,

H-ll~193'i.

AI Ia demando. kiun vi faras prl iu frazo el La Laborista

Esperantismo mi respondas jene : se on akceptas Ia vidpunkton, ke Ia homo apartenas ai Ia animala reg no k ke
9ia animo ne estas donita ai gi de do, oni devas elpens
aUan kJarigon pri Ia fakto, ke Ia homo farigis Ia rego super
Ia aliaj anmalo], malgrai tio. ke gi estas malpU forta 01
multaj aliaj. Mi ne trovas alian pli malpli akcepteblan hpotezon 01 i tun, nome. ke Ia homa cerbo posedas (kial?
neniu scias) ian specalan kapablon, kiu forestas e Ia alaj
anmalo], Ia kapablon ebstrekti, formi abstraktajn konceptojn, elpens hpotezojn, starigi teorojn, sistemojn k sekve
inventi lojn, manojn ktp. Tun kapeblon roi nomis vivilo
por Ia homo, tial ke sen gi verajne ne ekzstus Ia homo
sepiens (homo saga). Sen tu kapablo Ia homoj malvenkus
en Ia batalo kontra alajn animalojn k sekve malaperus, kel
malaperis alaj speoo]. La scenco, kiu estas Ia rezulto de
kolektva pensado. farigis por Ia homaj socoj ia vivi/o, kel
Ia elpensemo ests por Ia primitiva homo ilo por venki en Ia
batalo por Ia vivo.
Se oni konsentas kun tiu hpotezo - k roi kredas, ke
Marks mem konsentus - ajnas al roi tute nelogika Ia eldro
de Enqels, ke La determinantaj kaizoj de tiu a alia metamorfozo a revoluco ne devas est serataj en Ia kapoj de
l'homoj.... sed en Ia metamorfozoj de r produktado k ntersangado. La produktlojn k interSangilojn inventis Ia homoj
k sekve en ilia kapo trovigas Ia kazo de Ia alligoj en Ia
sodaj kondo]. Sed, evidente pro Ia fakto, ke Ia bomoj
kres alajn vvkondojn, ili savce devas adaptigi - alme-

10,

na provzore - ai tiuj novaj kondioj. Por ke vi pl bone

komprenu mian penson mi citu ekzemplon : Ia homo inventis
Ia bcklon, sed kiam li uzas gin. li devas obei ai Ia ekvlbra]
legoj postulataj de tiu veturqlo, por evt romp! ai si Ia
kolon. [Pr tio bv. kp. pg. 75 de c Naciismo ~).
Se V ... asertas, c ke Ia mano estas Ia kazo de l'pensado . nu. tio sqnas, ke U tre kcedeme akceptas un ajn
hpotezon, Oni ja ne devas Iorqes, ke SUl tia kampo ekzistas
nur hpotezo] k neniuj certajo]. Pr hpotezoj pl malpli gene~
rale akceptitaj nuntempe eble ridos Ia scienculoj de venontaj
generadoj. Almenai mi volas tu] rimarkigi al vi. ke Ia termito] ne bavas manojn k tamen estas neeble dir, ke ili ne
havas pensojn. Il scpovas konstru logejojn. urbojn, citadelojn, ku] estas detruebla] nur per eksplodajo, Termto]
estas arktekto], kemsto], bredstoj, soldato] ktp.; ilaj
societoj superas Ia niajn la kelka] rilatoj. luj scenculo] e
eldrts Ia penson, ke eble Ia estonto apartenas al Ia nsekto,
ne ai Ia homo. Se vi povas havigi ai vi lbrojn en kiuj estas
prlskribita Ia vivo de formikoj k precipe de termtoj, roi
forte konsilas ai vi traleql ilin.
N do estu modesta] k ne havu Ia pretendon tutposedi Ia
veron, kiam temas pri doktrno], teorioj a sstemo]. Se Ia
htstortn materialismo estus scence demonstrta, se gi lverus
olvon kontentan
por u] socaj problemo], Ia kompetentaj

Iukulo] ne dlsputus nter s. Sed Ia Iakto, ke ekzistas e

dlvC'r~IIJ nlilrhl~tnJ
skolo], estas Ia plc] bona pruvo, ke Ia
mllrk,~I~II1() ne C'~tn!l sctenco, sed tdecloio, kiu al havls Ia
bonnncon IlIr~1' dl!lVIL~tI~l. Ln 9t'nl0 de Mnrks estas unu el
lu klulo] til' tlu dl!lvn~t10(). kvnnknm en 110 verkaro
trovigas
eraro], neklarnlo], munko] k kontrneco]. Mi havas Ia kon-

vlnkon, ke se Morks vvus nuntcmpe, li hontus pri dsplo]

el Ia speco de V... k. a. papaqo] ...
Pro Ia fakto, ke en Ia marksa verkaro trovigas kontraeco], estas Iacle elerpl Irazojn por apogi ple] dversajn vdpunktojn. Lastatempe roi legis el Ia plumo de tre kompetent4l marksisto (roi volas dirl de homo, kiu 'funde konas Ia

LETEROJ DE E. LANTI

LETEROJ DE E. LANTI

rknron de Marks) [enan konfeson, kiu ajnas aI mi tre

Irllktt'rlza
Lu marksism povas resti si mem nur kun Ia kondo de
konstnnta analzo super Ia realajo, kiu evoluas k devigas gin
(Ia marksisrnon] evolui siavice. Marksisto povas esti ortodoksa , nur konde, ke li senese repridiskutas Ia ajne
kiritajn verojn, e Ia parolojn de l' majstro.

Sed, mi redras, ai markssmo komprenata la Ia maniero

de Lora (Laurat, aliel Revo), mi povas konsenti. M kontrudras nur ai tiuj, kiuj faras el Ia doktrino dogmon. On
lleias lasperte, ke tio kondukas ai situaco smla al Ia mezpoka inkvizicio. En Sovetio Ia nova dogmo estas oficiale k
devqe instruata en iuj lernejoj k Ia herezulo] estas persckutata], malliherigataj k e kae mortpafataj de G.P.U.no] en iu kelo. La spiritostao de V ... oj kondukas ai tia
situado, neeviteble. Pro tio mi opinias necese mok a vipi
lu fanatikulojn.
n Ia komprenmaniero de Lora pri marksismo kuas tamen
mka danqero, Se necesas senese aplik Ia marksisman d'alektkon por din guste Ia poltkon k taktikon de parto a
de organizo, tio necesqas Ia ekziston de kletiqento], de epllkento], de homo], kiuj funde studis Ia doktrinon k neeviteble
kreigus nova kIaso da homo], novspeca] teologoj, ai kiuj oni
devas konsenti prvleqojn, por ke ili povu iam esti en taqa
stato por bone klarigi k aplk Ia sanktajn prlncipojn. Ka] ple
oni povas antavd, ke tiuj aqurstoj, ne iam nterkonlentos. Tam devos esti efaqurtsto. nova papo. Fakte Stalin
stas tia~e~vetio
k en Ia dekadenca Tria Internacio.
Turilate estas tre nterese rimarki, ke Ia dogmo pri Ia
senerareco de I' katolika papo ekzistas nur de l' jaro 1870.
Kaj gi ests akceptata de konclo guste pro tio, ke teologoj
dlsputs, k iafoje tre akre, jam de tre longe pri kelka] demando] k ne povis interkonsenti. Por esigi tiun dsputadon
necess akcepti Ia dogmon pri Ia senerareco de l' papo, rilate
cklezlajn aferojn. Tu povo de I' papo cetere esta, unu el Ia
kazoj, pro kiuj Ia katolikismo estas Ia ple] ,forta el iuj
kristanaj eklezio] ...
Sed ni voIas esti liberpensa] homo], u ne? k sekve neniu
doktrino, neniu teorio a sistemo devas por ni farigi dogmo.
V .. k liaj slmlulo] havas ankora senkonsc'e Ia spiritostaton
de religiuloj, de kredulo] : ili bezonas absolutajn verojn k
malfactle povas toler Ia staton de dubo en sia spirito"-Mi
onfcsas, ke ofte Ia dubo estas nekomforta stato por Ia
1I11'nso. Scd Ia homoj farigos vere tolerema] k respektema]

11I0

Ekzemple, Ia naceca demando starias aliei hoda 01

en Ia mezo de l' lasta jarcento. Estus absurde ripeti automate en 1933 Ia nacecajn aqitvcrtojn, eldrtajn de Marks
k Engels en 1848, 1866 a 1870-71. (Lucien Laurat, La
Critique Socale , aprile, 1933). Vi certe konsentos kun mi,
ke la tia kompreno pr Ia doktrino oni povas Iacle pravigi
Ia sennaciismon, starante e marks'sma vidpunkto !... Cetere,
bonvolu ne forgesi, ke nenam naskqs e m Ia ntenco kontrastari ai Ia ano] de nia Frakcio (1), kiuj volas nepre
akordigi Ia sennaciismon kun Ia marksismo. Ankau estas
notnde, ke roi mem akceptas Ia marksismon la Ia proporco
de 60-70 O/O. Estas tamen tute vere, ke neniam, e kiam
roi estis kompartiano, Ia marksismo tute kontentqs mino
Cam mi Ihavis Ia opinion, ke en Ia hstora materialismo Ia
ideoloqiaj, morala], psikologiaj faktoroj ne estas sufe alte
taksataj. En ordinara tempo ili povas ja ludi nur tre malgrandan rolon k esti tamen decida] en eksterordinarar crkonstancoj. La vivo mem de Marks iel kontradras lian
propran teorion. Au li iam havis Ia luzion. ke tre bald-
Ia proleta revolucio tIiumfos (tiaokaze lia jugkapablo estis
tre mankhava) k sekve li havs intereson aligi ai Ia Iaborsta
movado; a li aligis smple pro tio, ke kus en lia koro k
animo Ia sento pri justo, Ia deziro ai io nobIa k deala. Mi
emas pens, ke Ia efa instigilo de lia agado k sinteno estis
Ia motivo eldirata en Ia lasta parto de l' dilemo. Sed tia lia
alio ai proleta movado estas malfacile klarigebla, krom per
sosmo], la Ia pura ekonomiismo.
(r) Sennaciista Frakcio. -

(Kompil.)

10

-e,

o).

~ t.
"1--.v

l.Zl"EROf.. DB B. LANTI.;
.,(41 ,'"

.t _._..".....-.
d

<.. -.

_ ~,.-...~

deo] de sa] prokslmuloj,Jlu!.!!a.m i!Lestas Wigintaj

I "ia cerro Ia miljaran emon al Ia abs~~~Lverok
Kiom
ng ia Jimj ne aKceptos Ia reIavismon, tiom longe nia
libero estas latente minacata.
K vankam mi konsilas, ke vi ne alprenu kontramarkslsman
vidpunkton por defendi Ia sennaci.ismon kontra V.... a
. ala] t. n. marksistoj (male, vi provu erpi en Ia marksa verkaro eldrojn, kiuj povas apogi nian ismon. Ci~kaze mi
JIt. altras vian atenton al Ia artkolo, kiun mi aperga en Ia n-roj
'0\ 314-315 de c S--ulo ), mi tamen konfesas al vi, ke mi ne
povus sncere pravigi Ia ekzston, au pl guste Ia vvkapablon
de artefarita lingvo per Ia histria materialismo. La provo]
faritaj turilate de SoveUanoj ajnas al mi tute fiaskaj. Tamen
esp-o ekzistas, Ia esp-a movado estas fakto k neniu saga
homo povas nei, ke unueco de Ungvo estas grava faktoro en
Ia unuigo de I' popoloj. Fakte Ia rusa lingvo pl k pli sin
trudas al Ia tuta Soveto k Ia aliaj tea] Ungvoj pli malpli
frue perdes sian ku1turan signifon k farigos iaj provineaj
dialektoj. Sekve, kiuj volas sncere k konsekvence labor por
unuigi Ia mondon, tiuj devas konfesi, ke esp-o povus 1udi tre
iJ'ravan rolon tiurilate. Tia! ke Ia laboristaj gvidantoj ne
komprenas ton, ili estas do konservativuloj k ne konsek" venca] revoluciuloj. Neniu el Ia ple] lertaj sofistoj sukcesos
rebati tiun mian argumentajon.
.. Cetere inter Ia gvidantoj estas kelka], kiuj bone komprenas
Ia aferon, sed ili havas nenian ntereson al tio, ke forigu Ia
..'-iingva haoso : male, kiam ili estas poliglotoj. Tia] burokratoj
estas konsciaj perfiduloj de l' laborsta k1aso...

P. S. - Releglnte mian leteron, mi nun sentas Ia deziron

on aldoni pri marksismo. Mi citis el artkolo de kompetenta
marksisto k drs, ke la tia kompreno mi anka volonte
akceptas Ia ismon. Tamen necesas, ke vi ekscu, ke en Ia
sama artkolo, Lora diras, ke Ia lastatempaj okazintajoj plene
pravlgas (71) Ia marksan vidpunkton. Pr tio mi absolute ne
konsentas, k trude sln prezentas al mi Ia penso, ke Ia fama

LETBROJ DB B.. LANTl

109

franca epskopo Bosue (Bossuet) anta du jarcento] kapablis

n sa] verko] : Politiko la Ia sankta Skribo k Traktato ptl
111 unlvetsele
Historio, kontentige por Ia plimulto de siaj
umtempulo], k1arigi k pravigi iujn okazintajojn la sa teologia vidpunkto 1 Multaj el Ia k1arigoj de l' nuntempaj markIsto] estas samvaloraj.
AI niaj novspeca] ekzeqezsto] mi emus demand : Cu, [es
lia ne, Marks diris, ke Ia kapitalismo kreas sian entomb{Jonton. Ia proletaron 1 Cu, jes a ne, Ia sociaUsmo ne devus
fuli el Ia kapitalisma arbo kel matura frukto 1 (La respondo
povas est nur jesa, ar ne eblas Iorstrek tujn dirojn el Ia
verko] de Marks). Nu, vi asertas, ke Ia kaptalsmo, atinginte
lan lastan stadion, disfalos. Pr tio e konsentas kontraulo] de I' socialismo. Kal do Ia proletaro malvenkis k sklavl\11sguste en Ia Iando (Germanio), kie Ia kapitalismo estas
Ia ple] elvolvqnta ?
Mi konsentas al Ia aserto en c La Kom. Manifesto :1>. ke
a regantaj ideo] de ia tempo estis iam tiuj de l' reganta
Idoso. :t [es, sed .tio ne klarigas, kal, ekzemple, Ia deo] en
Jnpanio malsmlas ai tuj en Ia eropa] lando], kvankam
[am delonge Ia kapitalisma produktomanero enkondukqs en
Ia mkada impero. E en Eropo mem estas konstatebla
ufie granda dferenco inter Ia dversaj lando]. Ka] en
Turkio Ia deo] aliigas ne pro tio, ke Ia kapitalismo vaste
:nplantigis en Ia lando, ar tio ankora ne okazs, sed dank'
I1 Ia influo. agado k propagando de Kemal paa .
Sed Ia ple] karakteriza fakto estas. ke en Sovetio venks
ocallsm-cela revoluco, kvankam tutempe Ia kapitalismo
IItlS ankora tie en embra stato. Per Ia diktaturo, per unueca
propagando k edukado k pro manko de ia libera gazetaro
krelgns tie nova. sklaveca sprtostato, kes bazo estas Ia
Mnrksa ideologio. Do, Ia tea] (Turkio k Sove tio ) regantaj
tdeo] tute ne rezultas de I~ aliigoj en 1a produktmanero,
cd malc antaas ilin.
Ideo] estas fortoj - k tiuj de Marks plej bone pruvas
tlon. La marksismo estas iu ideoloqio k ne ekzakta scienco.
MI konslas, ke vi iam tenu en Ia memoro kelka]n el Ia

-.; .

LETEROJ DE E. LANTI

LETEROJ DE E. LANTI

tl"nl 111 sangmakulitan pecon eu Ia mano] mem. Papero estas

prcskal1 luksa objekto. Mi'~
tiun fakton, sed pri
ImUaJ onl povas rakonti dum horoj. Kaj Ia plej terura afere
por M. I. ests, ke necesas granda kurago por nur silenti k
ne uckeze krii : vlvu Stalin I... Unuvorte, Ia Ia opno de
tlu persono Ia Sovetla regimo estas Ia pIej abomennda, kiun
onl povas prezent al si. Sed Ia tea nova generacio, kiu
konas nenion pri Ia vivkondioj ekster Sovetio, kompreneble
kredas Iacle Ia mensoqojn, kiuj plenqas Ia pagojn de I' Stalinaj gazetoj k sekve Ia gejunuloj faeile adaptgas al Ia
regimo. Ple, tlu generacio pli k pIi farigas ovnsta. opnante, ke Ia lando, kiu faris Ia plej grandan revoIucion el
iuj tempoj k loko] :. staras e Ia pinto de r progreso 1 I...
Tiel estas 1 Tiel iras Ia mondo 1... Se Ia judo K. M. (1)
povus vd Ia belan aplikadon de sia doktrno, li eble pentus
k ekkomocius, ke Ia ekonomiaj faktoroj ne estas io en Ia vivo
de I' soco]. Pli k pli m konvnkqas, kepor konstrul humanan socon, oni ne devas maIatenti Ia moralllllLlll'iI\Qwjn.
La homo ne vivas nur per l?~Q...:,9i havas cerbon k koron .
Noli:iile funkeianta soco devas atenti [uston k rajton, kel
pnt: "UmSinkonstruantoj devas atenti geometrion. Mi gr~
tilas i vi, ke vr nerm Jasis vin tute deloq per Ia abomeninda marksisma agitado k iam restis idealista homo, kel
nia majstro Zamenhof...
Eble interesos vin eksc, ke Lanti (2) pli k pli ekkonselas, ke Ia homaro iras al pereo, se 9i ne sangas sian drekton. Li jus fintradukis verkon, kiu kontraibatalas Ia marksismon. Ladre, Ia verko verajne aperos post du-tr monatoj.
Dankante al vi pro Ia informo pri s-ro Dojb ... , aI kiu vi
okaze transdonu mian koran saluton, k dezirante al vi ion
bonan, mi salutas vin ...

LETERO DUDEK KVARA

lU

...---

h~;

...

"

""

..' "
. ...
,J

"

(I) Karlo Marks. -

(Kompil.).

(2) En sia korespondado kun fasistaj landoj Lanti ne uzis siajn

nomon k adreson; aliaj malpli konataj personoj konsentia peradi Ia

leterojn k pruntedoni sian nomon. La verko aludira estas: Shizo pri
Filozofio tk Ia Homa Digno. - (Kompil.),

1 J{-Jo Joltrr J{ar/sson, )forrl(ping

..i

113

't

,
"

\;
\

\>

"

"

" ,\,
'0{

~ '\'~~

Parzo, 3-11-1934.
. "~bIe vi jam Iegis en Sennadulo . ke K-do Stadler
~,,::,
\
kIIlQlskel prizorganto super Ia Sennaciista Frekcio, Kvan\~..)
~ 1110 nevolonte, ml tamen konsentis pren sur min Ia taskon
~ ~ f
nlltntal Ia eksiginton. Tio klarlgu al vi. kial vi rcevas
~'~
pondon aI via letero de Ia 1~7-34 el Parizo anstatai el ~
','"
-)Izcn.
'~'\:I:-,
~-.J
Inter Ia materalo transsendita de K~o StadIer ml [a
"t
\
\:
trovs vian skrbajon k gia legado naskis e mi Ia dezron
~
10m babil kun vi pr Ia temo al ni komunlnteresa.
""....~ \;"
TUJ mi dru, ke vi estas tute prava, dubante, ke sen- ~ \. . "naclsmo estas imuna kontrai sofsto]. Nenu teoro, neniu \.,
") 't
doktrlno povas havi tian pretendon. Prave ankai vi dubas,
~
'1ft
\I Ia amasnstnkto havas Ia kapablon starigi k 'funkdigi
~v
'\. ~
lelon, el ku forestus ia ekspluatado k trompo. La' amaso
\I
..I
\
vrte havas sian parton da respondeco pri tio, ke iam gls,
, ~ .t
nun sub Ia masko de plej bela] k noblaj teoro] starigis nova] ~
l
formoj de ekspluatado. Cu aliel okazos en Ia estonto, mi '~
...
lute ne selas. Nenlu seias...
,~
N. sennacsto], estu do modesta] k evitu aspekti kel
"
t'J
homo], kiuj eltrovis universalan kuraclon, Sed, tiaI ke Ia' -:'
\
unaso suferas pro maljusto k malegalo, oni tamen pova;
.;
~{
supoz, ke 9i konsistigas Ia plej favoran grundon por dssemi 0,
'-'
Ideojn pri justo k egalo - a ekvivalento. Mi ja kredas, ke
~~rmala
homo ekzistas sento pri jus2. Per lacela
edukado eblas cetere malvolv tiun senton, Ciu do postulu
~
('galan parton el Ia socia riajo ; nenu rajtu havi privUegiojn.
Sed tiuj konsdero] e ne havas ion specfe sennaclisman.
Onl ja povas prezent ai si staton, en kiu Ia homo] farigis
tcl sagaj, paeemaj k bonkora], ke iuj naclo] povus vivi unu
ipud Ia alia] kel amka] najbaro]. Ekzistas tia] patriotoj,
klu] ne dezras ataki alian nacon, sed volas nur defendi Ia

I \.

'.l

r "
$

slan.

..!

~
~,
y

LETEROJ DE E. LANTI

LETEROJ DE E. LANTI

Pc.r teore pravigi Ia sennacsmon, necesas do trovi alian

hnzon 01 justemon k pacemon. Sufias tamen konsideri Ia
ulerojn el Ia mondo la konkreta maniero. Fakto estas, ke
lu] naco] pli malpli amasigas "armilojn por Iadre sin rm
kontra atako] de alia] k tio havos kiel neevteblan rezulton
okazigi militojn. Aliparte, nacoj ekzistas multa], kiuj ne
havas sian sendependecon. En i tiuj lastaj, homo] agitas k
pretas batali por konkeri tiun nacian sendependecon. Politikaj partioj k laboristaj organizoj subtenas tiun agitadon.
eu tio estas utila k profta ai Ia laborsto] el tiuj subpremataj nacoj ? [en Ia dontajoj de l'problemo, La sennaciistoj respondas, ke Ia 'lebotisio] ne havas intereson partopreni batalojn por defendi sian nacion a por akr nacan
sendependecon. Burgoj k intelektuloj ja havas en tio ian
intereson, sed 9i e ne valoras vivoferon.
Maopne. tiuj konsideroj jam sufas por pravigi Ia
ekziston de sennaciisma tendenco. Sed pl grava ajnas ai mi
jeno : en Ia nuna stato de l'teknika lI!~volv!go e~n~:gle
solvi Ia sociain pibliiQjn la1l nadai-kac;lroL La laboristoj
~~-suk~esas-tute
forigi Ia cl<spIuatadon, se ilidire
konservas menson de nacsto. Kaj la miaj observo] k konstatoj iuj nternacistoj estas diversgrade naciistoj. Ekzemple, en Sovetio Ia ekzisto de Ia t. n. ruga armeo k1arigas k el
pravigas Ia restarigon de klasoj k sekve novan formon de
ekspluatado.
En nia Manifesto estas drte, ke fermtan sekton, apartigitan de Ia cetera Iaborista movado, Ia sennacstoj ne
celas forroi ~ (1'9. 31). N ne devas forgesi tion. La m,
sufias, ke ni iam metu Ia akcenton sur tiun punkton, nome,
ke urge neceseqas, ke el Ia n'!.ci.im-,_j?gltriotisp1~ligio
es~ '-2gle k senjEftige~raiiliatalata,
"por ke nia,.!endenco
havu sian ekzistorajton 1Pravigu sin anta Ia laborsta
movado . --.
r Sed mi rmarkas, ke mia bablado malrouIte rlatas al Ia
enhavo de via letero. Prefere, mi do respondu ai via
demando: ... u ne povos aperi sennaciistaj demagogoj?
[cs, certe, roi kredas, ke tia] ulo] povus sin ovi en nian

movadon, se i1i fari~us amasa. Sed ne balda gi estos tia.

homaro verajne devos fari ankora multajn terurajn k
ngoplcnajn spertojn, anta 01 ekzistos favora grundo por Ia
dissemo de niaj ideoj. Dunie temas nur teni vivaj tiujn deojn
k tio estas ebla sole per diskonigado de ili al tuj, kiuj
knpubIas ilin kompreni k akcepti.
Antai 01 fn, mi volas konfesi al vi, ke Ia gisnun eldonitaj
n-ro] de nia Bulteno malmulte entenis on esence sennnclsman. Espereble Ia venontaj havos alan karakteron, se
ml trevos Ia necesan tempon por redakt ilin la mia plano.
Kara Ksdo, la Ia enhavo de via letero, vi ajnas al mi
rlpensema k kritikema; estu pro tio gratulata. Mi esperas,
ke vi Iapove helpos en tio, ke nia Bulteno akiru vere
scnnacsman karakteron ...

11'

LETERO DUDEKKVINA
-o--

1X-~o .&a"lIl, J'ari%o

(1)

Parzo, 2~12~1935.
Koran danlron pro Ia komuniko de Ia Ietero el Minsk.
mi transkomunkas ai IVON (2) k ni atendu lian
rcspondon.
Mii gratulas ai vi pro tio, ke vi ne volas kredi ~ mino Vi
devas ja proprarmede, proprasperte akiri ne kredon, sed
konvinkon. Mi nur petas, ke vi ne dubu, ke neniu pli 01 mi
dezras, ke oni moatru ai mi mian eraron, se fakte mi eraras.
~ln

(r) La kvar sinsekvaj leteroj havas specialan intereson en tio. ke

ali montras Ia manieron, lai kiu Lanti akiris propran opinion pri
Sovct iaj aferoj k ankai Ia tre notindan fakton, ke li ne deziras, ke
ont krcdu liajn dirojn, Sed ke oni kontrolu k esploru mem por elrrovi Ia veron, Estas plie rimarkinda fakto, ke li preferis rezigni
bone pagitan kunlaboradon ai Sovetia jurnalo 01 blufi k trompi ties
l'IRlllojn.
(Kompil.)
(2) IVON estas arniko de Lanti, kiu vivis dum pli 01 10 jaroj en
overio k revenis en Francion en 1935; li konas Ia rusan lingvon k
li atesto pri sovetiaj aferoj estas tre vaiara.

"

'.- '

"

~ '~ ...

c\

\
\r

....

,., "\.
'1-'

;.

LETEROJ DE

NcnJan ntereson mi ja bavas por kontrabatali Ia Stalinan

reqadon. Male I Mi klarigu : en Ia jaroj 1924-25 mi ests
korespondanto por Sbera iutaga gazeto. Mi verkis en esperanto k unu el Ia redaktoroj tradukis. Por lu artikolo mi
ricevis 6 dolarojn k oni kontante pagis ai mi e Pariza banko,
Post eble 6-7 monata kunlaborado, Ia Redakco ociigis ai mio
ke ma] artkolo] ne multe plaas al Ia Iegantoj; ne pIO tio.
ke ili ne estas Interesa], sed tal ke ajne mi ne opnas, ke
Ia franca kapitalismo staras e Ia rando de bankroto; ankai
pro tio. - ke mi ne raportis sufe optmsme pri Ia progresoj de I'komparto, Unuvorte. mi povus multe pli Iacle
gajni miajn 6 dolarojn, smple kompilante el eL'Humant (1). Sed mi verks orqnale k drs la mia opinio. M
do esigis mian kunlaboradon. Intertempe, maj duboj pr Ia
regado en Sovetio pli k pl fortigis. Kel pruvon vi bonvoIu
Iegi Ia kopon de letero, kun mi komunikas aI vi. Kaj
okaze vi certe rmarkos, ke Barbus (2) ne deziris !toni Ia
veron pri Sovetlo, ar en sa respondo li tute ignoras mian
proponon. De tiu tempo mi ekdubs pri Ia sincero de Barbus.
Pri lia jugkapabIo, mi scs pro lia volontulqo en Ia armeon
dum 1914 1. ..
Ekzistas dferenco inter Ia 'bruna [Htlera] fasmo k Ia
nigra (Musolinia). Ambai diferencas ankai rilate al Ia ruga
(Stalina). Sed ili iuj havas komunejn trajtojn. Kaj dru al
mi : en kiu Iando laboristo bezonas pasporton por iri de urbo
ai urbo? En kiu Iando lokomotv-konduksto estas mortpafata pro akcdento ? Nur tiuj du neneigeblaj Iakto] sufas
por ke oni povu konklud, ke Ia sorto de smpla laboristo
estas pli bona en Germanio k en Italio 01 en Soveto,
Se Ia laborstaro ne kapablus organizi Ia produktadon per
liberaj sindikatoj k Ia dstrbuadon per libere] kooperatvo],
tio pruvus, ke gi ne estas matura por emancpdo k gi farigos
sklavaro, servutularo de tatkeptalismo. eu tion ni volas?
-

\;

~l~
,
~"

LETEROJ DE E. LANTI

(I) " La Homaro : iutaga jurnalo de Ia franca Kompartio. _

(KompiJ.)
(1) Hcnri Barbusse, Ia fama franca verkisto, kiu estis Ia honora
prezidanto de Ia unua SAT-Kongreso.

ao

LANTI

117

LETERO DUDEK SESA

-o--

I J(-~O .ca~t1I,J>"ri~o
Parzo, 22-12-1935.
Mi resendas ai vi Ia leterojn, kiujn vi bonvols komuniki.
oe mi jam delonge ne estus firme konvnkta, ke Ia PEKero (1) estas arangtta por ,faciligi Ia taskon de I'cenzuro
k meti esperanton ekskluzive en Ia servon de Ia Stalina politlko, tiuj leteroj preskai sufus por maIfermi majn okulojn ...
Kel vi povas konstat, Ia unua komunikita letero surhavas
neniun subskrbon. La dua estas manskrbta J. RU. sed tre
verAaJne ne estas Ia tuta nomo k eble e estas ia fantazia
nomo. Por mi estas klare, ke tiu ~ PEK-perantino smple
plenumas sian taskon kel Iaras kutime pl malpli fervere
oficisto. Eble si [a traseris en Isvestia . sed sen entuIasmo, sen ia vera dezro eltrov Ia koncernan sciigon. Sekve
mJ opnas, ke ne estus trafe kuLpigi nur unu personon, kiu
Iakte mem ne respondecas persone IPri Ia fia tasko, kiun si
plenumas. Estas Ia tuta sistemo ku estas kondamntnda. Mi
do decidas publikigi noton pri Ia afero en Ia 5-a n-ro de
Herezulo ~ kun Ia necesa] k kongruaj komentoj .
Car mi havas Ia okazon skribi. denove ai vi. m do
demandu : u ne sajnas aI vi stranga Ia insista atentigo, ke en
Minsk oni volas ricevi nur komunistajn. ottodoksein gazetojn

71

Se vi ankora ne akiris frman opnon pri Ia vera situado

en Soveto, nu. vi povas ja provi ekscii on per Ia PEKartifikajo; miaopinie vi perdes vian tempon, k afrankmonon.
Scd tio estas via propra a,fero. En Absomt!.smo mi jam
dlrs, kieI oni devas procedi por akiri neofcalajn nformojn el
Soveto, Sed tiu procedo postulas multe da klopodo], da
pacienco k da IPrlzorgemo.
Nu, Eu almenai vi ne jam opnas, ke Ia intereso de Ia
esperanta movado entute postulas. ke gi ne estu metata serve
(I) Proleta Esperanta Korespondado. -

(Kompil.).

LETEROJ DE E. LANTI

LETEROJ DE E. LANTJ

,
I I'bJufo k mensogo? Post kelka] jaro] pluraj el tuj, kiuj
nun Insultas min estos komprenintaj. ke mi fakte ests prava.
J\lmeou mi povas obe nur mian konsciencon ...
P. S. [es, mi legis Ia artikolon de Sazof en c La P.
H, (1). Mi havas Ia mpreson, ke li brds sian emon diri
pU 01 11 fakte diras. Sed kio agrenas mn, tio estas Ia penso,
Ice homoj entuziasme klopodas porfoqji aI si enojn. Neniam
pl granda mnaco al Ia libero ekzistis en Ia mondo 01 nun.

119

liI tuta letero el MinSk estas cnke verkta kun Ia intenco

tromp k blu,

Kara K-do. mi esperas, ke vi volos propraokule konvnk 91 k ke vi faros, kion ordonas Ia konscienco por senmas-

kiai Ia mensogulon. Mi ne volas konfd al Ia posto Ia eltrani ajon pro timo pri eventuala perdo. Eble vi havos Ia okazon
vlzlti min ...

LETERO DUDEK OKA

LETERO DUDEK SEPA

--0--

-o--

1 J(-ao .cava/, j)ari:{o

Parzo, 2-2-1936.

fil X-tio .&ttYal, J>trrix.o

Parso, 5-1-1936.
Mi jus havs Ia viziton de IVON. Bonance li konservs
snkora Ia n-ron de c Izvjestja (2), en ku apers Ia koncerna informo. Li lasis al mi Ia eltranajon kun Ia traduko
k li tenos Ia tutan gazetan je Ia dispono de cru ajn, kiu volus
kontroli. Cetere tiu informo estas represita (en Ia rubriko
Gezetere revuo) Ia Ia gazeta c za Industralzaton
(organo de Ia pezndustro, mi kredas) de Ia 8-5-1935 ...
Vi mem c flaris , ke tiu via korespondanto, c poranima
ingeniero . mensogas. Sed eble vi ne scas, ke en Ia koncerna] nsttuto], Iernejo], oni preparas tute cinike Ia arton
mensoq, blufi k trompi.
Mi supozas, ke vi konsentoskonigi
al mi Ia nomon de
Ia mesogulo k ple ke mi pubkigu parton de Ia komunikita
lctero en H-ulo . en raporteto pr Ia afero. La Ivon,
(I) " La Patrie Humaine , - (Kompil.)
(2) Bonvolu noti, ke neniu Sovetiano kuragus skribi aI mi senpere. La letcroj. kiujn mi ricevas el Stalinio iafoje venas trans SveCIUIII, Svisioo n Nederlandon.
Mi kutime komunikas ilin ai Ivon
por h.lvl !I.II} opinion k por ke li kontrolu Ia informojn. Li ja ricevas
IIII.I!!!! L~ Pravda k Ia Izvjestja ) ...

Via letero gojigi5 min e Ia konstato, ke fine via] okuloj

tu te malfermigis pri Ia 4: PEK ~-afero.. MIi ne pretendas est
plt saga. pl klarvda 01 alu], sed mi havs pli da okazoj
bserv, ad, konstati 01 multaj bonda] Kvdoj. Jam en Ia
Jnro 1928 mi ads el Ia buo de Dre ... mem e nia Kongreso
n Gotenburgo, vortojn k aludojn, klu] igis min prpensi k
observ. Kaj Infne, anta 3 jaroj mi plene konvnkqs, ke
PEK en Soveto nur ludas rolon de helpado al G.P.U. PrJwn9U, ke okazs, ke ekstersovetiaj K-doj kazs Ia enkarerigon al siaj soveta] korespondantoj per tio. ke, rcevinte
letcrojn, kuj diris Ia veron, tuj K-doj opiniis, ke nur kontra-revoluculo] povas skrb tiajn leterojn, IIi komunkis
lr:.K. de S.E.U. tiujn skribajojn k neniarn plu oni ads
de a pri tiuj kompatindaj korespondantoj Sovetiaj. Kredu.
ke mi preferes rkevi nsultojn k esti bojkotata 01 akcepti
respondecon en tia hontinda entrepreno per mia slento, Pardoou, Kara K-do. sed iafoje mia koro krevas ...

LETEROI DE B. LANTl

LETERO TRIDEKA
--o--

1j)ari~aj g~k.oj
Llsbono. 11~7~1936.

\\

Goje mi notas, ke vi estas forte konvinkitaj. ke nur ni,

SAT -ano], povas efke kontraibatali Ia nacsmon. Bedarnde
kelkaj teruraj, sangoplenaj sperto] okazos, antai 01 Ia
laborista klaso estes kapabla kompreni, ke Ia. ler nado de
f~hanto
estas nepre necesa, ke gi e.stas' Ia unua devo d;
?iu_ ~~~_celkonscie
k sncere agadas por starigi pacon
1<- juston en Ia mondo....
Ci tie preskai iuj francaj [urnalo] estas havebla], En [e
Suis Partout :t (1) mi legis favoran raporton pri Ia nOIVa
partio de Dorjo (2). Ekzistas ~ancoj, por ke en FIando ankai
malvolvqu Iasma movado. Dor]o lerns e Ia bolevsto]
Ia demagogiajn procedojn, per kiuj eblas logi k entuziasmigI
popolamasojn. Mi tute ne kredas, ke Blum sukcesos atingi
on pozitivan, rilate ai Ia situado en Frando ; male mi antavidas konfuzon, egan kaoson. Socal-demokratoj ankai regis
en Germanio antai Ia venko de Htler, Kaj tio memorigas
min, ke Blum iam skrbs en iu arttkolo el c Le Popu :t (3),
ke Ia Htlera danqero jam Iorpass :t. Tio pruvas, ke Ia
antaivido k jugkapablo de Ia nuna idolo de l'popolfrontanoj
ne estas senmanka] ...
Rilate aI Ia akcelo de Ia historia procezo, Ia aliancigo de
Frando kun Germanio estus pl efika ol tiu kun Sovetio.
Nun Ia situado estas preskai simila al tiu, ek.zistanta en
(I) Mi estas Ci, semajna, faistema, grandfoemata [urnalo, aperanta en Parizo. (Kompil.)
(2) France: Doriot. Eks-kornpartiano, kiu celas imiti aI Musolini
k Hirler. Lanti konatigis kun li en Moskvo. - Vid. pg. 16-17 en
Vorroj de Kdo Lanti , (Kompil.)
(\) M.dlonKigo por Le Populaire '. oficial.a iutaga organo de
\' (r~lIc.L Socialista Partio, (Kompil.)

LETEROJ DE E. LANTI

Ial

1912~li. Tam tems en Franeio kontraibatali Ia germanan

Impersmon, k tucele Ia franco] konsentis aliancon kun Ia
cara Ruso. Nuntempe Ia agitfrazo estas kontraibatali Ia
Iasmon k por tion fari on nterliqigas kun Ia ruga Iasmo
Sovetia !... Nur Ia vortoj estas sangitaj.
Vi konas mian simpation por Ia germana popolo - ne
iNA. giaj registoj k sendube vi memoras, ke post Ia
eksplodo de I'mlto mi defendis Ia tezon, ke Ia venko de
Germanio estus Ia malpleja malbono. Mia opno ne aliigis :
se tiu potenco estus venkinta, Cekoslovakio, Bulgario, Jusgoslavio, Belgio k. a. tateto] verajne malaperus k nun
ekzistus malpli da germoj por konflikto]. Sed Franco ne plu
estus granda potenco ; gi farigus dua- triaranga. Kaj tian
penson e toleri ne povas patroto ...
La milito ajnas al mi neevtebla ; gi estas nur prokrastebIa.
N do povas nur esper, ke malqra io Ia esperanta movado
ne tute detruqos. N devas prizorgi k flegi gin, kiel oni
faras aI juna, malforta esta]o,

Atendis mn Poste R.estante lelero de ]apana Esperanto

Instituto, per kiu mi estas informita, ke gi ne povas preni sur
sin Ia respondecon fari ofcalajn klopodojn por faciligi mian
akcepton en Japanio. Gentile oni klarigas, ke tio povus
endanqerq Ia ekziston de Ia Instituto, okaze se en miaj
estontaj diroj a Iaroj mi ne rilatus favore aI [apano. Se mi
sukcesos surlandgi, mi do tie devos est kvazai muta. Nu,
mi vdos ...
Ci teaj Kdo] anka konsls, ke dum mia eestado mi ne
publikigu on tro malfavoran ai Portugalio, por ne riski
Iorpelon. AI vi m povas almenai dr, ke nenie mi vds
tom da almozpetanto] k ifone vestitaj horno] kiel i tie.
Kam on sdas sur iu publika loko, tiam aro da knabo] a
[unuloj siegas onin k proponas purigi k cr onies uojn. En
Hspano k Portugalio Ia upuriqado estas preska industrio .
Ie ajn vi povas dungi upurqlston. Kaj en barbra] butikoj mi
vds vrojn, kes kapo, manoj k pedo] ests samtempe pr-

LBTEROl DB B. LANTI

IA.

tAJ : barblro razis a tondis; virino prlzorgis Ia ungojn

ti, l' mano] k viro purlgis Ia ~uojn...
Dudek kilometrojn for de Lsbono estas rave bela loko,
"omita Sintra. Kvankam tie Ia vivkostoj estas pli alta] 01 en
Lsbono, tamen mi balda ros tien por pasigi kvin a ses
semajnojn ...

-o-

JlI g.k-doj ~o6erf,JIIt:tnct!sfro

Sntra (1). 23~8-1936.
Pere de K-do B. mi estas nformta, ke vi konsentas preni
sur vin Ia prizorgon super Ia Senneciiste Frekcio anstatae
K-do Bubo, kiu devas al forlas tiun taskon. Car mi ncats
Ia starigon de tiu organizeto k oam estis en pl malpli intima
kontakto kun Ia sinsekvaj przorqntoj : ar anta du [aro]
mi metis Herezulo n dispone al la Frakco, tial mi opinias
utle skribi al vi. Unue por gratuli vln pro via Iervoro por
na afero ; due por koncze scgi. ~nun
estas Ia stato de
nia entrepreno.
/
Pro tio. ke mi farigls senhejma vaqulo, sen fiksa adreso,
ne plu eblas en tiaj kondo] certigi requlan aperon de
Hi-ulo . Krome, Ia nombro da abonantoj pagis nur
2 n-rojn de Ia revueto k sekve Ia 2 alajn mi devs pagi el
mia propra po~o k per Ia helpo de kelka] subtenantoj. Sed
nun mia emerita salajro ne plu permesas, ke mi tom oeru
kiom antae k tio estas Ia efa kazo, pro kiu Ia revueto ne
plu aperos proksiman jaron. La kontakto kun Ia Frakcianoj
!povos okaz nur pu Bulteno, kiel estis anta ta apero de
c Hsulc . Car vi akcepts prizorgi Ia frakciajn aferojn, roi
Portugalio, -

U5

~
~
"i'~ ....

do supozas. ke vi povos aperigi tian multobligotan orqanon.

~Ja eruhavo rilatu aI Ia interna vivo de r Frakcio k pritraktu
. \. . to
nur demandojn, ku], pro Ia generaIa spiritostato de SAT~",...-s
ano], ne povas nun est diskutataj en Ia SAT-organoj.
"\
La sennacsmo ne estas pravigebla je pure marksista vd ~
punkto, ar ni neas, ke Ia ekonomiaj Iaktoro] Iudas Ia pIej
;' 0 ...
gravan rolon en Ia historia procezo, N opnas, ke la ekonot
mio kondies, sed ne kazas Ia sangojn en Ia sacio. Sufus
\'.
\ "'tamen formeti marksstajn okulvitrojn por vd, ke nuntempe \ \ ~ ~
malqra tio, ke Ia ekonomo postulas liberan cirkuIadon de
'" ~)V~
I' varo] tra Ia mondo, tamen e plialtigas k dikigas Ia limaj
~ \
baro] inter Ia nacoj. [..a nacieca ideolo,gio estas do pli fort \. ~ ~ '"
01 Ia ekonomio mem. Kaj maIgrau tu okuIfrapa fakto on j~ ~~
bedairinde konstata;'-ke neniu politika organizo prens sur
~ ~ ~_ \'
sn Ia taskon elradkq Ia naciecon. MaIe, ni vidas. ke iuj
I
~ ~
\, J
poltka] partioj konkuras nter si favore ai Ia patriotismo.
La sukceso] de I' franca kompartio en Ia lastaj baloto] 'j. \ ~
rezultas efe de tio, ke gi faris ovnstan agitadon. Se neniu '~~'"
granda organizo difinis ai si kel taskon detrui la germojn ~~~ ~
de naceco, estas certe pro tio. ke iuj maIatentis Ia Inqvan,
\ " ~~
demandon. Sed estas nepardonebla peko, ke anka esper-"~
antisto] kondutu kel internacstoj. Tal, Ia konsciaj sennac- ~ I J
Isto] devas senkompromise ataki Ia nacsmon, kurage kontrabatalad Ia monstron...
.

,,'i

LETERO TRIDEK UNUA

(r)

LBTERO] DB B. LANTI

(Kompil.)

1',\ \' ~
J

...

...

...

..

o..

...

o..

0.0

"0

o..

"0

t.:\,...l~
'.'~?'~"
J '" ~~

K-do B. raports ai mi pri vi tre simpatie k drs sian konvnkon, ke vi bone plenumos Ia taskon, kiun vi konsents
')" ~
akcept, Vi estas [una] k havas estonton anta vi. Se vi per- A
\
meses, mi diros Ia sperton de blankbarbulo. Nun kiam mi
vagas reska sencele usata de ia nostaI io aI nekonata'o,
m konstatas, ke Ia ple] be aj tagoj el mia vivo ests tiuj.
dum kiuj enlitiginte mi ekdormis kun Ia konsco, ke mi Iaris
ion pozitivan, bonan, indan. Estis Ia tempo, kiam korpe k
anime m dediis min tute ai SAT. Vi scas, kia ests Ia
rekompenso : krtko] malsncera], Insulto] k kalumnioj. Sed
tio ne malhelpas, ke nun mi tre klare konscas, ke mia] tagoj
Ia plej enhavaj estas tu], kujn mi dediis ai SAT. Vi eble

LETEROJ DE E. LANTI

LETERO} DE E. LANTI

dC/ll,,"do~ : c Kal do vi rezignis Ia gvidadon? :. Nu, tal ke

11I111I'0101 volus, ke mia personeco estu baro, geno ai Ia
rl'kunlOo de Ia dsqta] forte] k anka pro tio, ke aliaj K-doj
(II-,vlIlIsenti sur siaj sultro] Ia pezon de gvida respondeco.
MOllUdo, kie ein, ne devas dependi nur de gia iniciatinto:
mooodo devas celi ai tio, ke neniu el siaj anoj estas nepte
bezone : movedo, kiel junulo, devas emencipii de kuretoro] ...

ludon : por iti temas pri ptopoccio de rEortoj; moralo

11 Ia hornaj rilatoj estas c bur..sa antailjug,2 . LeItin mem
ulpas, kiu rekomends Ia terimedecn. M tre bontas, ke
litn
"apartens l;-bc>lre"'vistnpartion. Sed, fakte, mi ne
kons gin. La legado de c Stalin ;) de Boris Suvarin instruis
min k nun mi komprenas pli bane kelkajn aferojn, kiuj
.mtae ne ests al roi klara],
Mi ja rcevs satempe ekstrakton el The M. G. (1).
Kun granda ntereso roi legis gin k okaze transsendos ai
korespondanto. Kompreneble roi gojas konstati, ke iom post
lom tio, kio estas ai mi sunklara jam de du-tr jaroj, aperas
tia anka ai alaj personoj. Mi atus eksc Ia nunan opinion
de
Kam li sendis san abonon por c Herezulo , li
skrbs proksimume jenon : c Mi abonas, tal ke via opinio
estas neniel maIatentinda, sed mi devas avert vn, ke vian
vidpunkton mi malaprobas ...
Ko ne estas ai mi klara nun estas i tio : mia hodiaa
firma opno, bazita sur observado de faktoj naskgs ntuicie,
okaze de mia vizito en Soveto, Vi selas, ke jam en tiu epoko
m estis kritikata de plura] K-doj (i. a. Revo] pro tio, ke
m raportis pesimiste pr Sovetio. Tamen roi ne drs tute
malkae, kion roi sents : tiam mi ne povus argumenti kiel
hoda, mencante faktojn; tamen roi jam ests tute konvnkta, ke Ia Oktobra Revolucio fiaskos. Jes ja, tiu konstato
en Ia analizo super mia ntelekto starigas filozofian problemon, kiun roi ne kapablas solvi. Eble nenu kapablas ...
Racio? Intuicio? ..
... [es, roi memoras pri Ia c malsimpatia ulo ). Sed- li
parolas same malsaqe, kiel anta [aro], kam li diras, ke oni
devas c faligi;) Ia tiranon el Ia Kremlo, por liberigi Ia
sovetan popolon. La problemo ne estas tiel simpla. Mi jam
dlrs komence, ke Ia viktimoj, kel Zinovjev k. c., tute
parencs mense ai Staln ... Cio en Ia revoluca movado estas
rekonstruenda e Ia bazo mem; novajn vojojn on devas
ektrov k sekvi. Ton roi nun diras ankora ntuce : necesus

LETERO TRIDEK DUA

--o--

;til

J>ari3aj

el(-oj

Surpe, de MarsejIo al Port-Sad, oktobre 1936.

Maopne Ia P. K. (1) ne devas subskribi Iun ajn
deklaron, alvokon k. s., kiuj havas politikan karakteron. Mi
ne komprenas, ke SAl~ano povas pri tio ancelgi. Tio ne
signifas, ke Ia P. K. ne devas okaze publikigi alvokojn,
deklarojn ktp. en Ia SAT -orqanoj. Sed tia publikigo ne
!'iignifas, ke Ia P. K. aprobas au malaprobas ties enhavon.
La respondeca] gvidantoj simple demandu sin : u tiu organizo bavas Ia karakteron de tiuj, al kiuj SAT Iastatute
devas helpi. Tamen, kel aparta] ndvduo], Ia P. K.-anoj
rajtas en sia propra nomo havi poltkan opinion k eldr gin
publke.
Vi certe komprenas, ke mi aludas al Ia c aperta :. letero,
kes tekston vi komunikis ai mi. Kaj pri Ia enhavo de Ia
letero mem mi dru tute malkae, tamen kondence, ke mi
havas nek simpation, malpl admiron por Znovjev k K-io :
lu] el il estas mense pli malpli el Ia speco de Stalin; iIt
aplkus Ia samajn procedojn al i tiu lasta, se ili gajnus en
Ia fia ludo politika. Stalin estas malaminda, sed el oni povas
ndmiri lin pro lia lerto en Ia ludao. Trock k ceterulo]
pcrds, sed iuj kun malpli da majstreco ludis Ia saman
(I) Plenum-Komitato,

(Kompi1.)

nu

(I) The Manchester Guardiau~. -

(Kompil.)

J'J.7

...

",..-J-,

LETEROJ DE E. LANTI

Mi memoIII~
tamen, ke en Ia konkludo de mia raporto pr Soveto,
publikigita anta l'i [aro], mi diris. ke por ordigi k savi Ia
humaron, du afere] sajnas aI mi alcelenda] : internada mono
k Internaca lingvo. Hcdaa mi uzus Ia t~
sennaci~ca.
a11&rala
kaptalsmo kVzau- kolapsas : tio estas fakto,
sed Ia soelo ne povas tamen trovi reSnigon en burokrata
ta~soc1alismo, U -statkapitalismo.
On devas trovi socsst't-mon, luu '";bligus ndvduan Wdativon,
guadon de Ia
planeda] rajo] k kiu tamen malebligus~
~sE.luatadon...de.
homo super alia homo.
-ro5kribas
i ton, kiam Ia Tigre preterveturas Korsikon. La ielo estas nube kovrita k anka kelkaj montoj de:
Ia insulo estas kronitaj per nuboj. Ce Ia vido aI tiu sovaa
mondparteto, en Ia cerbon venas Ia nomo Napoleono. Ka]
m ne povas Iorten min de Ia penso, ke estas bedarnde,
kc li Iasks en Ia entrepreno unuigi Eropon. Tamen gi
devas unuigi. La internada
laborista movado estas nu!
embro sen ia efika vivo. Kiu unuigos Eropon ? N e estas
Brto, kies poltko dare klopodas male malhelpi tan
unuigon k e ne volas toler, ke iu ajn nado sur Ia kontinento
havu heqemonon. Se oni priatentas Ia fakton, ke Germanio,
kun 75-miliona -popolo en Ia centro de Europa, kun sia
ofgniz-kapab~kun
sia altgrade malvolvgnta 3ekniko,
reklrls grandan militan pcfencon, ajnas al mi-L-keestus .tute
:mcie kontraustari t-eventuala provo unuq Eropon Iare
de-Grmanfo. Cu vi legLc;atente -Ia paroladon de Htler en
uremberg? Estas en gi tre atentindaj diroj; ekzemple, pri
Ia malapero de Ia 1,6 Landtags , de Ia 16 nacaj flaqo],
de Ia 16 tradco] ktp. Fakte necess Ia a1veno de Htler por
Inunuq Germanon. Ie tiu vidp~J.fitler
~s
en Ia
direkto de Ia historial'rocezo,
dum Ia bolevsto] kun sia
agitado por Ia sendependeco de Kmsiko, Bretonio ktp. ludas
reakcan rolon.
La fakto, ke Hitler devigas elementojn el u] klaso] kunvivi k menleboti en Ia t. n. laborkampoj helpas al forigo de
I' kasteca menso, kiu karakterizis Ia oficiraron k junkraron.,.
tllkft

volume por race surbazigi mian konvnkon.

LETEROJ DE E. LANTI

129

"

"

~
..

'.

~
11I
( furas tlajn rimarkojn? Ne kredu, ke estas pro sim- .~
pu!lu 111 Ia ruiciistc Htler. Ne! Sed mi volas prijugi aferojn
.... ."
~
Inla konkrcta maniero. Ka] Ia Iakto] estas [ena] : En Sovetio
\'
1r.\JII!Iruga Iassmo : en Germanio, bruna; en Italio, nigra ...
Nu, eu lun ni subtenu prefere alun 1...
Mt Iacle komprenas, ke Sd .. '. post Ia sperto, kiun li -111tilfmelonge fars, tamen kuragas skrb al m k dezras
,J
d"nove nterrlat per esp-o. Tia fideIo al nia Iingvo memor- '
i{lllN min pri u dro de Demdjuk e Ia kongreso en Lajpzq,
~.
V I sei.as, ke li m,em devs krtk mian gvidado~,. sed ne fars
\
tlon tel forte kiel Drezen. Post Ia batalo k lha malvenko
.' I
~
Illl havs Ia okazon interparoli
duope, intime kun Demdjuk.
"V
.,111dlrs aI li mian mron, ke ili farigis konsentema] e Ia" '.
'j
"'" ........:.
Ituo de I' kongreso k responde li drs kun tono, kiu impresis
IIIln : Nu, vian poltkan lnon ni devas [a kontrabatal :
t>,'d ni ne povas fari tion tre akre, tal ke en Ia fundo de nia ~,'\>,
~,\.
"
k oro n estas unue esp-stoj .. , E Drezen .. , Mi sents, ~ ~
ke Demdjuk parolis sincere k pli poste mi komprenis pl { ~
~
bone 01 antai\t;..la signJon de tio, kion ~imis
Zamenho
'rer sia interna ideo >): Kiam on konas Ia situacion en
"
Soveto, on povas est ndulqa e ai Drezen. Kompreneble
.
m ne admiras liajn Iarojn, nek tiujn de Oemidjuk, Nekrasov
~ "'-',.; """
k. C. M admiras Kr [ukov (I), kiu kuragis eldir sian opnon
.
k dankas simpatie al tu], ku] kuragis,., slent, Sed Ia ekstersovetaj bolevsto] povus agi iom honeste, e ne havante
anlmon de heroo, La snteno de a] Kbl, Bubu, Janere (nenlam forgesu, ke tiu l lasta Iots dokumenton, kiun ni metia
dspone ai Ia Kontrol-Komtato, k sends Ia foton aI Moskvo ;
ne forgesu - nenam -, ke li k Berjje subskrbs prihonoran
dcklaron, ke ili traktos plej kondence Ia dokumentojn, kiujn
nl liveris al ili) k. C. est.s vere fia, tial ke l ne bezons timi.
kiel niaj kompatndaj K-doj el Soveo,
Tre grava estas Ia informo pri UE,A. Fakte Ia verko de
Hodler estas detruita ... Ka] SAT devus farigi Ia natura here11'11

")

"

"

.~

(I) Sed pri Ia sorte de tiu kuraga Kvdo neniu povis gis nun ekscii,
en malliberejo ai rnortpafita.

tu li estas

LETERO] DE E. LANTI

LETEROJ DE E. LANTI

dnllto de Ia Hodlerajo, Mi kredas, ke estas eble kun iom da

IlIkto k persisto varbi aI SAT inter Ia malnova] U.E.A.~anoj.
KOl/lpreneble tiuj, kiuj ludis elstaran rolon, ne aligos, tial
ke li! ne estas sufie modestaj por resti smpla] ano] eu SAT
dUIl1 kelka] jaroj...
U.E.A. peres pro fusgvidado k ambidemo de uloj. ia starpunkto anka ne estis tute ekvilibra .
IIC ebls akordigi Ia Zamenhofan
esp-ismon kun plena netraio. Se Hodler vvus, eble li SAT~anigus!
La raporto de Atli en L'CEuvre estas senvalora. M
atentigas vin pr Ia nefidinda enhavo de tiu [umalo : nur
Lafuardjer (I) eldras on sagan en tu gazetao.
En La Rvolution Proltarienne Luzon dare baraktas en kontradro], kiam temas pri nacsmo, imperiismo k. s.
Ekzemple, parolante pr Etopio, li dras, ke e militajn sankcojn on devus aplik ai ltalio. Nu, bone, sed kial krtk
registaron, kiu pligrandigas militbuqeton 7
Entute sur Ia po estas 9 pasaqeroj. N iuj mangas cn
Ia sama ambro kun Ia kapitano. Nur m iras gis Japanio;
Ia aliaj pasaqero] els'pigos en Snqapur. M' gratulas aI mi.
ke m elektis tan varopon ; estas nur unu klaso k mi havas
fakte ambron, ne kajuton. Ple, Ia sipo haItas pl lon,ge en
havcno], 01 faras pasaqerpo] k tio ebligos ai mi viziti urbojn
survoje. La mangajo estas la Ia skandinava maniero, abunda
k sufie bongusta. K vankam tiu kompanio estas norvega.
tamen Ia po estis konstruita en Franeio e Ia konstruejo
N ormande k nur per Ia angIa lingvo mi povas iomete
nterkomprenq kun norvegaj maristoj !. ..

LETERO TRIDEK TRIA

'lU

(I) La Fouchardire,

(Kornpil.]

131

--o--

'/ X-rio

c. }3., j)ar/3

Surpe inter Hongkong k Sanghai, 16~11-1936.

Nc o okazs, kiel dezrte k arangite. Kam ni Iorlass
;lIlgupuron, tiam mi havis Ia esperon, ke Ia ipo haltos 2~3
tlllloJn en Hongkong, kel antae diris aI mi Ia kapitano.
P"kte, mi alvenis vespere k foriris matene, Ia postan tagon,
tlc l ke mi kompreneble trovis ferma Ia potejon, EbIe vi send.s tien potajojn k mi malgojiga;; pro .seni~o rl.ei!li ligiloj
tlLw\.( y\~.(.
n,.\.'J.
c"t.rt..l
h...... "'s.""
kun miaj geamikoj. Tamen In1 nav.llrab S!!l sper~:
Ia
unuan fojon depost mia forveturo el Lsbono mi havs Ia
kazon paroli esperante. Vzts min japana k ina esperaneisto]. Ili venis ai Ia po k poste ni iris kune promen en Ia
urbo. La ino parolas flue kun angIa akcento; Ia japano nur
balbuts, kvankam li eklernis esp-on anta kvin [aro]. Sed li
nenarn havis Ia okazon nterparol kun eksterIandano, pli
l'-1ste,kun eropano.
M tute ne scas, kiu estas Ia filozofi-politka opinio de
tiu homo, sed mi eertigas vn, ke neniam antaie mi estis tiel
kortuata per Ia elmontro de samideaneco, de amkeco, kiel
okazis kun tiu esperanta balbutanto [apana. Mi sentis, ke li
preskai fizke suferas e Ia konstato, ke li ne povas, kel li
deziregis, diri ai mi afablajojn. e Ia disigo je Ia l-a en Ia
nokto, li mem prenis ai mi Ia manon k plurfoje, longete premis gin. Li drs, ke granda estas lia bedaro, ke mi ne restos
almena tagon en Hongkong; se maIe okazus, li volus, ke
roi vizitu lian hejmon k konatu kun lia] edzino k du infanoj.
Aidante tion mi estis tre surprzta, tial ke mi taksis lian
agon je 17~18 [aro]. Verdire li aspektis kel knabego; li
estas tiel malaltkreska, ke apud li mi aspekts kel altkreskulo.
Mi drs mian miron, ke li propr-incatve prems ai mi Ia
manon, ar mi kreds, la diversaj informoj, ke tiu kutimo
ae ekzistas en Japanio; insiste mi klarqs, Ice mi mem ne
volus aletendt I. 1DaQOQ. tial ke nenial mi celas trudi okcj~
t

"
LETEROI DE E. LANTI

LETEROJ DE E. LANTI

tI.~Ilt.IJI\kutimojn. Sed mia interparolanto klarqs, ke Ia

III1Vllj(t.e. novspiritaj) japanoj emas alpren tiun kutimon.
De post Hongkong mi estas Ia sola pasagero sur Ia sipo;
th post Singapur, Ia sola loganto en Ia granda kajuto, En Ia
lIIullgo~ambromi renkontqas sole kun Ia kapitano k mi ne
povas multe babil pro mia nura balbutado en Ia angla lingvo.
Mi povas preska flue legi, sed formi mem frazojn k guste
elparol, tio e.stas tute alia afero. En tiu lingvo Ia vortoj
havas generale tiom da sqnfo], ke oni vere konfuzigas. Ekzemple, vi certe miros, ekscante, ke barrow sqnfas puveturileto (hrouette). teramaso, porkviro ktp. (Ne aludu pri
tio kun nia bona K~do Barrow I)
De Singapur ai Hongkong Ia maro ' estis... malica; onde]
ofte surakvigis Ia ferdekon k en Ia ambro estis preska neeble sd k skrib. Cetere mi ne sentis min bone en sda
pozico : sed kiam m sternigs sur Ia lito a kanapo Ia vomemo balda esis. Gis nun mi vere ne havs marmalsanon.
Kredeble mi kut.miqis ai Ia balancqado inter Lisbono k Sngapur. En Hongkong Ia temperaturo estas jam ne tro alta
k nun survoje al Sanqha pli k pl gi malaltgas.
En Hongkong mi ne povis dum Ia nokto aeti anglan
[urnalon, tial mi nun scias absolute nenion pri okazoj en Ia
mondo. Nu, verdire, tio farigas al mi ofte nd.Ferenta. M
tute ne enuas, kiam mi povas marad sur Ia ferdeko a sd
sola en mia kajuto. La Iakto, ke mi vivas kvaza mutulo ne
tre genas mino En Parzo anka mi ofte ne multe pl parolis
kun Ksdno Lmuzn 01 nun kun Ia i-tiea kapitano. Sed konstante mi silente parolas kun mi mem - k ne iam nterkonsenta] estas maj muta] diro],
Almena neniam m sents mian spiriton pl libera je
teorioj k kredoj 01 nun. Mi volas rqard, observi k stud
ion sen ia ajn antaujugo. La mondhstoro tute ne malvolvigas la niaj deziroj, la bele argumentitaj sistemoj, kiuj pl
malpl lamas. tal ke senkonscie Ia atoroj atentas efe Ia
faktojn, kiuj apogas ilian vidpunkton.

LETERO TRIDEK KV ARA

133

---o-

'/ J(-o

s: 13, jhrrh.o
1rokio. 14~1~1937.

\tl'\'4~~

Van leteron de 1'17-a de decembro mi ricevis jam de kvin

tnnoj. Kiel vi selas, kutime mi tuj respondas. Kun plezuro
ml [a prparolas kun vi aferojn, pri kiuj ni dare havas
komunan intereson. Kaj tamen i~foje mi prokrasts, tia! ke
nun mankas ai mi Ia emo, Ia energio, e Ia kapablo por
ordq ton, kio nur fantomas en mia cerbo.
Vi jam selas, ke mi estas kvaza enkvaranteno. Sed tiu
tato verajne daros pli 01 kvardek taqojn, Se mi konus Ia
[apanan lnqvon, pli facle mi elportus mian izolon. Sed preentu ai vi. ke ne eblas e ekkon Ia nomon de Ia strato],
de Ia placoj ktp. Por orentq tra Ia urbego - Toko estas
pll granda 01 Parzo -. mi unue sekvis Ia relojn de l'tramveturloj. Mi rmarks, ke kelka], ne iuj. surhavas numeron
per latinaj cfero]. M do notis Ia numeron de l'tramo], kiuj
mian hotelon au alvenas ne tre malproksme de gi.
10m post iom mi riskis veturi trame Ia reiative longa distanco. Sed dufoje jam okazs, ke mia esploremo kondukis min
for de I'konata] tramvojoj k tiam mi devis uzi atomoblon
por reveni ai mia logejo. Nun mi almena scias, kie staras
Ia efa stacdomo, Ia efa potofcejo, Ia palaco de I'mkado,
kelkaj grandaj bankoj k maqazeno] ktp. Mi konas vojojn por
lri piede el mia hotelo ai Ia Ginza , kiu estas strato iom
simila ai Ia Grands Boulevards en Parzo, en tiu senco
ke en gi svarmas promenantoj k gapantoj. Kompreneble mi
mem estas unu el i tiuj Iasta]. La Ginza tamen ne estas
komparinda kun Ia Grandaj Bulvardoj parzaj, sed gi e.stas
por mi multe pli nteresa. La Toka popolamaso formas bildon
pli pitoreskan 01 Ia Pariza. Precpe Ia virnoj kun siaj kolorriaj vestajoj konslstigas arman k neprskrbeblan vidajon.
Kaj Ia Iakto, ke okcdentajo] k orentajoj intermiksqas sen-

135

LETEROJ DE E. LANTt

LETEROJ DE E. LANTI

k senkolize, kreas vere apartan k guindan atmosferon.

Ciu pao mi staras anta nekompreneblajo k tiam
mure malbenas Ia multlnqvecon, kiu pli ol io ajn alia
Iremdlqas Ia homojn inter si.
Mi jam rakontis al vi en iu antaa letero, ke en [okohama
Ia cenzuro forprenis de mi Ia libron de llpton Close : Le
Danger [aponas (1). kiun vi mem aetis por mi en Parizo.
Sed en Lsbono mi aetis du aliajn lbrojn, kiuj ests jus
aperintaj k kiuj raportas pri Japanio. Nu. ironio de l'sorto !
Ia .forprenita libro generale raportas tute smpate k kompetente pri Ia lando k popolo, dum Ia du alia] raportas malsmpate, supraje k e la kelka] rlato] erare. Ton mi jam
povis konstati. Upton Close vivis en Japanio pl 01 10 jarojn,
dum Ia du alia] atoroj pasigis tie nur kelkajn monatojn. Kial
do la stulta cenzursto konfiskis guste Ia ple] valoran k objektlve verkitan libron ? Vane oni cerbumus pr tio. Eble pro Ia
ttolo, kiu cetere estas dubesenca : Le Japana Denqero.
Tamen Ia autor o celas nur pruv, ke Iafndustnqo de [apamo endanqerqas Ia pozcon de Usono k Europa sur Ia
mondmerkato. Sed eble Ia kazo de l'konfisko ests nur ke Ia
ttolo estas ruge presita ...
Mi meneias ton, por ke vi komprenu, ke estas al ml malagrable pens, ke mia situado i te, rlate al Ia polco, dependas eble de hazardo, de humcro, de ,OOn-a malbona
funkciado de ies stomako. Mi estas tro maljuna por volontuligi en Ia japanan armeon k tel pruvi mian lojalon aI Ia
mkado !. .. Nu. kion fari7...
Bunka (2) staras nur kelke da pao] Ior de l'sdejo de
J .8. I. (3). M espers hav Ia oportunon vziti Ia Instituton
k tie Ieqi Ia esperantan gazetaron. Tion mi ja fars dum Ia
unuaj tagoj. Sed post Ia esplorado de l'polco, pri ku mi jam
rakontis aI vi. Ia atmosfero aligis k mi ne plu kuraqus eniri
k sd. Sed mi ne povas neniigi Ia Iakton, ke mi donis mian

dreson e!e J.E.I. aI multa; korespondnnto], Ou monatoj estas

lmcnu necesaj por ke mt povu senpcrc ricevi postajojn.
~l\lt(lge mi iras matene al, Ia sldcjo de J.13.1. En tiu tempo
de/ocos Iralno, kiu ne scpovas paroll en esperanto. Si
dunas aI mi Ia rcevitajoj au nee movas Ia kapon, se nenio
venls. Espereble Ia cenzristoj bone komprenos, ke J. E. I.
huvas nenian respondecon en mia] eventualaj malbonfaroj.
Sro Mjake, unu eI ties ocsto], kun ku mi skrbe rilatis
nta mia alveno, agis nr e samdeanece . konsentante, ke
rol uzu Ia adreson de Ia Instituto k sekve gi nenial respondecas pri kvalto, speco ail enhavo de Ia postajoj. al mi sendlta]. Mi esperas. ke miaj korespondanto] anka bone komprenos, ke necesas forvi&i Ia 4: makulon de mia kariero,
nome. ke iam mi estis }(ompartiano k SAT~ano. Unuvorte
Lanti morts k de nun vivas nur Ia emerito Adam.
Sed en miaj deklaro] ai Ia polco mi akcentis, ke mi dare
restas fervora esperantisto. kore k anime ligita al tiu movado. Espereble Ia kompetenta instanco bone komprenos, ke
mi dez iras est nformata pri o, ko okazas en Esperantio.
La problemo por vi estaS doz Ia plolojn per konvena proporeio da ortodoksajoj k nerezajoj ...

4
I.IIIII\'!

r.e

(l) La Japana Dangero, (Kompil.)

(2.) Nomo de Ia hotelo, kie logis Lanti. (Kompil.)
(J) ]apana Esperanto Instituto, (Kompil.)

Malqra io ne kredu- ke mi bedaras mian foriron el

Franco, el Parizo. Ne I Estis por mi vere tre malagrabla
sento konstat, ke en Ia urbo. kie dum multa] [aro] roi deds
min tute ai Ia laborista esperanta movado, mi e ne plu povs
viziti Ia kunvenojn de l'G-rupo. tal ke tie Ia atmosfero estio!
ai mi vere tro malvarma. Nu. i tie anka roi ne-povas vizi"ti
kunvenojn k e esperantistoj orkuras de mio kvaza mi estus
pestulo 1. ..
Kelkfoje mi pensas pr Ia Irazo de Ibsen en lia teatrajo :
La malamiko de I'Popolo :.. La heroo deziras Ia felion
de I'popolo, sed li herezas k pro tio estas konsiderata kel
malamiko. Kel konsolon li dras al si : La Iortulo, gi
estas Ia solulo . Nu. kompreneble iu ajn provas pravq,
trankviligi sin iel ajn.

11ft

LETEROJ DE E. LANTI

LETEROJ DE E. LANTI

l'nmen estas de mi spertita fakto, ke Ia forta sento esti

ruvu donas grandan Iorton, Kaj mi certigas al vi, ke nenian
mulnmon, sed nur kompatemon roi havas pOI Ia navuloj, ku]
foktc kredas, ke roi estas malamiko de Soveto , tial ke
1111 dcnuncas Ia tie regantan Iugan Iasmon ...

LETERO TRIDEK KVINA

--o--

.fI1ari3aj gel(-oj
Toldo, 3-2-1937.
Dum Ia du lasta] semajno] mi plurfoje prenis skribilon por
babl kun vi k iufoje rezignis post Ia skrbo de kelkaj
linioj. M ja opns, ke estas malutile transver m'an pesmismon en van animon ... Jam de unu monato mi ne adls
esp-an vorton k iu hazarda nterkonato kun fran.clingve
parolanta [apano dum kelka tempo preska Iorblovs tion,
k:o estis de mi el konsderata kiel mia Iasta luzo. Mi
rakontu. Anta proksimume tr semajnoj mi sids en biertrinkejo k regalis min per suzumjak (estas fisetoj trapikitaj per pinta bastoneto k tele rostitaj) k nigra biero. Mt
ri9ardadis k observis, k tia okupo iam estas por mi interesa.
Tre ofte en kafejo a restoraco mi guas spektaklon, kvaza
mi estus en kinejo, Kompreneble mi fantazias en m'aj jugoj
pri Ia rkaantaro. Tamen kelkfoje mi vetos, ke i tiu a
tiu estas tia a alia. Sed, kompreneble, mi mem en Toko
estas objekto de observado
Kel blankhatulo
k blankbarbulo mi estas tuj rmarkat. Nu, post kelka tempo, servstno kunportis ai mi paperfolion, sur kiu ests german-,
angl- k franclingve skribita jeno : N dezras trinki beron
kun vi; se vi konsentas, venu ai nia tablo . La propono
amuzs k interesis min k kunportante mian glason mi ris
altabligi kun du viro], kiuj angle k france klarigis, ke ilf longe
dlskutis por decidi pri mia nacieco. PIO Ia bero di unue

137

pensls, ke mi estas germano; sed poste al vens al ili Ia

penso, ke mi estas usonano k fine il Interkonsents, ke mi
estas franca artisto, a profesoro, aokaze em'nentulo :1>.
Lu angloparolanto ests tute ebra : Ia francoparolanto
estis
nur duonebra (mi eble ests kvaronebra] k drs, ke anta
t ri monato] li ests ankora
en Franco, ke li ekspozcs
pcntrajojn e Salon des Tuleres ; li vivis dum kelka]
monatoj en Grenoble k konas te Ia pentrston Flandrin. U
parols pr Franco, pri Parizo ktp. Mi konstatis, ke mia kuntrnkanto parolas preska flue Ia francan lingvon, kvankam
malkorekte : sed anka franco] ne iam uzas klaskan
lingvon en babilado, u ne vere? Ce Ia disigo mi nterkonsents kun Sugano (tel nomigas Ia artisto) pri morqaa renkontqo por vespermang kune en iu pure [apanstla restorado. Okazs tel k poste preska iutage ni vespermangs
kune, promenads ktp, Li e konduks min al sia hejmo, ke
m konatqs kun lia] patrino (vidvino) k fratino, anka vdvino kun tr filoj. Tal ke ili havas tutan domon kun gar- \
deneto k lberan ambron, li propons ai mi ludon tiun ambron, klarqante, ke per tia aranqo mi spaIOS k ne estos
tel soleca, kel okazas en mia nuna logloko. M ne selas
kal, sed tia komplezemo efikis ai mi om truda k mi ne tuj
akceptis, kIarigante, ke mi devas pripensi Ia aferon, ke cetere
mi jam pagis pOI unu monato (estas i tie kutimo antapaq
almena unu monaton; en kelka] hotelo] a gastejoj oni e
postulas dumonatan antaipagon) ktp.
Okaze de mia vizito en Ia hejmo de Sugano n nterparols
anka pI esp-o, Li eldrs sengene sian opinion : ... Ia
aero estas tu te utopia, sensenca k suprflua ... Li aldonis,
ke li jam havs Ia okazon nterrlat kun kelkaj japana] espisto] k konstatis, ke iuj ests etcerbulo] (tous avaient
l'esprt trot). Dum lia sengena kritiko pri na aero mi
askults silente k afektis indiferenton. Kam li halts, dum
kelka tempo reqs gena silento. Kaj fine mi eldirs resume
[enon : Snjoro Sugano, povas esti, ke vi estas tute prava
en via opino pri esp-o k esp-istoj. Mi mem ne povas esti
)uganto k jugato, ar tiu' afero plenigis multa]n [arojn en

LETEROJ DE E. LANTI

vivo; ear esp-o ests dum 11 jaroj mia hejma lingvo

Sed estas evidente, ke, se vi pravas en via prijugo
IIJWC [apana] esp-stoj, via] arqumento] anka valoras rilate
111111 k sekve roi estas mirigita, ke vi trovas 10m da intereso
rtlatoj kun mi...
~ble mi estus dairiganta samtone, se ne intervenus lia
patrino, ku ial eniris Ia ambron. La temo de l'konversacio
lllligls k fine mi Iorrs, penante esti afabla, kvaza mi sentus
nenan vundon. Sed m ne povis dormi en Ia nokto k cerbumis, u Ia afero estu finata kun Sugo per silento mia, ai
u mi skribu por malarq min de tio, kio pezas en mia
animo. Post kelktempa ancelqo mi ekprens skribilon k
&kribis Ia ironia tono tre formale gentilan Ieteron, plenan
[e subtla malco, Almenai estas tute certe, ke se mi mem
rcevus tian Ieteron, rilato] kun Ia sendinto estus rompta].
Nu, mi apena ests enkovertiginta Ia leteron, kiam Sugo
alvenis, kunportante vazon kun floro] kel donacon al mi !...
Li kondutis tre afable, kvaza nenio malagrabla estus okazinta inter ni. M ne povis rifuzi Ia donacon k dum kelka
tempo roi hezitis por decidi, u mi donu a ne Ia leteron,
kuSantan sur mia tablo. Nu, malgrai floro] k aabla[o] mi
fine enmanigis ai Sugo Ia leteron, drante, ke en \li estas nenio
urge legenda, ke li legu gin hejme, N pasqs Ia vesperon
kune k disigis, kvaza io estus normala en niaj interrilatoj.
Sed mi ests scvola pri Ia efiko de Ia letero. Nu, Ia postan
tagon Sugo venis ai mi kel kutime k kondutis tute same kicl
antae. Unue mi pensis, ke li Iorqess legi Ia leteron k
demands lin pri tio. Li responds : c Ou, cIh , trs ntressant, seulement un mot je n'a pas comprs : plaidoyer ...
Mi klarigis Ia signifon de tiu vorto k Sugo aldrs : c je comprends, [e comprends trs ben... :. Ce tia konstato mi sentis
fortan emon ekridegi. M korrvnkqs tam, ke fakte Sugo
preska nenon komprens el mia letero, Cetere, franca elementulo, ordinarulo anka ne komprenus Ia gustan signifon
de mia] ironie malceta] diroj. Sed Sugo estas eks-studento
ele I' Tokia Universitato; li legis 1a verkaron de Anatol
Frans, de Flober, de Mopasan ktp. - ladre. Sekve franco
ktp

LETEROJ DE E. LANTI

[39

luan tia grado da klero certe komprenus Ia gwtan enhavon

mia letero k respondus per simila a simple esqus
riJutojn kun mio
Tia konstato kvaza savis mino Jam de kelka tempo mi [a
stis en stato de mortiga peko , rlate ai nia esp-a afere.
~ble sen tia okazajo mia ntereso por esp-o formortus. M
ltlurigu iomete pri mia spiritastato dum du semajnoj, La
konstato, ke esp-o ne utlas al m, ke neniun esp-ston mi
Jaazarde renkontis en Toko, dum plurfoje on alparols min
en angla lingvo; Ia konstato, ke Ia esp-sto], kiuj selas pri
mia eesto, kiuj Iogas tute proksme de mi, tamen ne havas
lia kuraqon viziti min k e evitas renkonti min surstrate (mi
ja konstatis, ke unu, kiu ests tre helpema dum Ia frua] tagoj
de mia alveno, forflankigis k Sangis sian drekton e mia
ekvdo}, tio igis min pens, ke eble mi deds senrezulte, sen.tile, vane, man tempon k enerqon al tute utopia afero.
Dum plura] taqo] mi [a dronis en seniluzugo, amare k malespero. Nur sarkasmaj penso] nasks en mia cerbo k mi e
sers an ekvlbron per biero, sekeo (rizvino) k. S. Mi
lIlemoris, ke mia agado por esp-o havigis al mi precpe
lbsultojn, kalumnojn k. S. ; mi e pensls, ke en Parizo mem
esp-sto] generale konsders min kel strangulon, genulon
ktp. J es [a, mi sents malesperon k iafoje malemon al Ia
vivo. Kaj unu Iojon pli mi konstats, ke Marks erars en sia
provo klarigi ion per ekonomeca] konsdero]. c La religio
estas opio por Ia popolo :., sed hemo] kieI Paster, Branli
k. a. scienculo] ests katolko] - k Lant kun pensio, ku
t9alas Ia salajron de kolonelo en Ia Japana armeo, kun
Viglaj muskolo] kun eblo] kontentigi Ia korpajn bezonojn,
Carnen sentas sn malespera pro manko de dealo al kiu sin
dedii... Sed necesus pri tio verki lbron k neniu eldonejo
verajne akceptus Ia manuskripton.
Nu, mi deflankqs ... La konstato, ke klera homo, kiu vivis
en Franco k legis multajn francajn lbrojn k tamen ne tutkomprenas francan Ieteron, skribitan de konatulo, igis min
konkludi, ke perfekta Interkomprengo ne eblas, se Ia homo]
- lerns Ia snfon de I' verto] en Ia sarna lbro, Tiu penso

'--

';l

LETEROJ DE E. LANTI

LETEROJ DE E. LANTI

19ls rnin ncat Ia eldonon de Ia P. V. Sed plfrmiqas

konvnko, ke mondkulturo ne eblas sen mondlitetetcro
k ke lu kreo de i tiu lasta postulas nepre mondlinqoon SEN~

kapeblo. Mi gratulas al vi pro tia konfeso, sed bv. ne maltenti i tion : kiu konscias prl siaj mankoj, tiu ne estas mal5a9ulo, Iuulo. Fuas k detruas tuj, kiuj havas tro favoran
opinon pri si mem. Vi havas admnstran kapablon, ku estas
nlte taksinda. Nenu homo posedas ujn kapablojn k estas
bone konate, ke geniuloj estas iafoje kelkrlate tre stultaj.
Per nterkonslqo kun Ia alia] P.K.-anoj roi ne kredas, ke vi
povas fari malsaqajon. Kompreneble mi povas nur don generalajn, principajn konslojn, ar mi ne plu estas nformata pri
Ia movado, ar jam de preska du monato] roi ne vids esp-an
gazeton. Sed mi almena povas insisti pri Ia neceso teni frman ekvlbron inter Ia diversa] tendencoj,
Vi konsilas, ke mi verku, verkadu ~. Nu, mi konsentas
kun vi, ke tia okupo povus iom kuraci man nostalgion al. ..
neekzistanta lando. Neniel roi nun sopras reveni ai Franco,
ne e ai Eropo. Mi tre bone selas, ke tie anka mi sentus
min fremda. Dum Ia Iasta] ses monato] anta mia Iorveturo
m ja sentis fremdon en Parzo mem. Verki? Ku eldonus?
Ka] se m kapablas nureldiri pesmsmajn pensojn, u ne
estas pli sage silenti? Cetere, ne kredu, ke mi dsponas
multan tempon : ai Ia lernado de Ia angla lingvo k aI Ia
legado de anglaj teksto] mi dedias almenai 3~4 horojn iutage. AI promenado k vztado en Ia grandega urbo mi
dedas multajn horojn : mia korespondado kun persono]
el multaj lando] anka plenigas plurajn horojn iusemajne.
Ple, rn jam spertis, ke por taqe prtrakt kelkajn temojn,
mankas al mi dokumentoj, lbro], roia encklopedio, kiu kuas
e Glodo. Sed verdre, ple] ofte mi reziqnas, pensante :
neutlus ! quoi bon l (1).
La eldro] de Ia ino, kiun raportas Glodo en sia Ietero,
konfirmas mian tezon, eldrtan en Hvulo a alie. Fakte,
praktike, Ia angla lingvo estas Ia tutmonda interkomprenilo.
Anta mia foriro el Lisbono mi estis konvnkta pri Ia eraro
de tiuj, kiuj volas trakt esp-on kiel alian lingvon (tezo de
PEK-emuloj), sed mia vojao i tien pruvs al m, ke tiu

'411
JIIIIl

IIIlu

NACIECAN ...
Sed mi volonte kredas, ke Sugano kelkrilate pravas en sia
opinlo pri esp-isto] : ne nur ekzistas tiuj stultuloj, kiuj kredas
meti esp-on serve aI Ia Laborstaro per PEK~laboro, dum
ni bone scas, ke tia entrepreno estas nur Ileto de G.P.U.
en Ia esp-aj rondoj : sed, verdre, Ia grandega plmulto , da
iutendencaj esp-sto] .e komprenas Ia gstan sqnfon de Ia
il-;;, kiun li prtpropaqandas, sed malmulte ellernas k utiligas.
Kim mi konstatas, ke milonoj estls elspezata] d~-Ia netraluloj por preska tute sensqnfa] entrepreno], mi aqren19as, ke neniam mi sukcess ... gajni en Ia loterio kelkajn
milionojn... Memoru, kion mi cels entrepreni kun Meras;
ne forgesu, ke preska mi sukcess akiri 500.000 fr. prunte
pere de tiu snjoro. Estis ne sufia sumo per ma plano,
tamen m ne dubas, ke ion vere poztvan k efikan m estus
farinta. La P.V. estas nur abortajo de mia projekto, kiu
konsists, maldetale drte, liveri al Ia tutmonda publiko ian
Pett Larousse (1) ... Kelka] mlionoj ja estas necesaj por
tia entrepreno. Sed ili estus kolektebla] en Ia netrala movado. M rememorigas ion ton, por ke vi pli bone komprenu
mian animstaton : vivo estas sqnfa, plena, nur se Ia homo
havis Ia eblon malvolv, aplki siajn pov-eblojn (virtualits).
Neniam mi sopiris al popularo, al aplado], al gloro, sed mi
am ats bone faritan laborajon. Kiam mi scpovs perfekte,
senmanke far meblojn, tiam mi ne plu trovis ntereson en tiu
metio : sed kiam mi lerns, tiam mia ple] granda ambicio
estis atingi Ia lerton, Ia kapablon de tuj, kiujn on nomis
bonne lame (2).
Kara Banje, mi dirs ai vi tion, tial ke sur vajn ultrojn
pezas respondeco pri entrepreno, kiu restas al mi kara malgra io. Vi dras vian bedaron pri kelka] mankoj en via
(I) Franclingva enciklopedieto
(:1) Lerteguloj.

I77o--paga. -

(Kompil.)

(r) Kion hel pus i tio?

141

LETEROJ DE E. LANTl

LETEROJ DE E. LANTI

tas nc nur erara, sed stulte senbaza. En u] haveno],

kle hllltls Ia po, mi povs aeti anglalingvajn iytag~jr:l jur~
nulojn k i te, kel roi jam diris, aperas tr tia] jurnaloj. Se

IIC cstus Ia konsdero, kiun mi elmets pli supre, koncerne

rnlnn franclnqvan konaton i tean, mi forlasus Ia esp-an
11 r eron,
Sed m spertas, ke jam de pl 01 -4 monato] mi ler-

nadas Ia anglan lnqvon iutage k gi restas por roi vere

Iremda. Nu, anta 13 [aro] mi dediis relative multan tempon kun Frda Noel ai Ia lernado de tiu lingvo. En Parizo
roi legis ofte anglajn teksto]n, tamen, roi redras, Ia angla
lingvo restas por mi maltaqa inteckomptenilo, sed ne verei
lingvo kel estas Ia esp-a a Ia franca. Komprenigi sin c
hotelo, restoraco ktp., komprene legi [urnalon kun ofta
helpo de vortaro, tio ne estas scipovi lingvon. Mi havas la
konvinkon, ke mi devus vivi dum pluraj jaroj en Usono a
Anglio por fine scipov Ia anglan lingvon. Tiaj konsideroj
estas Iafakta] k pravigas Ia esp-an aferon; sed Ia MalerBubu- k alies P.E.K.-ana vidpunkto estas vera ... peko kontra Ia simplan sagon. Traduko k publikigo de esp-a] tekstoj
estas utila nur je propaganda ceIo por nia lingvo k neno
pli. ..

... Se Ia filoj de R... estas croix de feu (1), tio nur

si~nifas, ke... Marks erars, asertante, ke Ia deoloqo estas
tczulto de ekonoma] faktoroj, ke Ia jura superstrukturo
rezultes de Ia ekonomia strukturo . Ideo] estas fortoj. Ka]
nunepoke Ia naciismo estas Ia ideologia, kiu kaptas Ia plej
grandan nombron da cerbo]. Kio okazs en Germanio; K efe
en Saro, ke vodonanto] povis tute libere esprm sian dezron - devus enigi dubon en Ia cerbo de iu pripensema k
ne tute stulta marksisto >. Sed guste pro tio, ke deoloqo
konsistigas forton, Ia markssta] kredulo] estas regataj de Ia
merkse ideoloqio mem. La marksismo kapts multajn cerbojn.
tial ke gi estis prezentata kel scienca socialismo '>, guste
en epoko, kiam Ia Scienco,
efe por nescienculoj, fari~

(I)

fa ;~oIf\':':';J!o.:, f.;.in. .f,:It1izCt.

1'4:3

VIIZIIUrcligio. Povas ja ekzst superstio pri scienco. Tion

konstatas i tie. u vi kredos, ke preska iuj hemo]
l}f'rtn~
sur Ia nazo maskon, ku ladre lrmas kontrai
11I111I('oz07
Sed plura] scienculo] mokas Ia aferon k mem ne
urmetas
maskon. [apano] generale anka havas grandon
rton, respekton por ttoloj, por dplomo] ktp. Kam mi
h.wls Ia okazon interparoli - angle - kun persono], kiuj
'au mia ekstera aspekto opiniis, ke m estas profesoro s.
.l dplomito
aspeca, Il konsterniqs e Ia ado, ke mi e
11I' posedas
certfcat d' tudes prmares (1). Posedo de
rltplomo sendevigas posed realan kleron k kompetenton. Pre
I 0, ke roi ne estas universitatano, diplcmta] esp-stoj -teaj,
klu] povus pro sia pozco ne timi Ia polcon, ne esprimis
'an deziron konatq kun mio
Vi demandas pr mia farto. Korpe gi estas bona, e iom
pl bona, 01 gi ests en Parizo. iam tems pri mia anima,
sprta farto. De pl 01 unu monato mi ne mangis panon, sed
nur rzon. Jam trfoje mi mangis krudan fiajon k roi kredas,
ke balda mi guos tian manqajon kel ia japano], Sed rni
anka mangis kuiritein ostrojn! En Parizo on mangas' lin
Clam krudaj. Mi mangas dversajn ajojn, kies nomon roi ne
konas. Ke1kfoje roi demandas mn, u estas vando, fio a
vegetajo. Kam oni ne havas forketon k tranilon, Ia mangajo komprenehle devas antae est dispecigita. Mi konstatas,
ke hemo] estas paIate nacecaj : sed oni anka povas sennaciigi sian palaton. Mi faris grandan proqreson turlate.
Nun mi povas sufe bone uzi Ia o-ha -n (mangbastonetoj] k vere guas Ia verdan, sensukeran teon, kun mi trovs
tre malbongusta e Ia komenco. Cio estas afero de kutm, ..
de edukado, de tradicio. Kam oni firme konvnkigs $lri tio,
tiam on plene komprenas sennacsmon.
EI Ia 3 lbro], kiujn mi legis pri [apano suripe, nur unu
ests vere leginda k relative objektiva. Cetere, estis Ia sola,
ku raports favore pri i tiu lando, k guste tiun libron kon!lI!

( I) A tNto !,ri .!-em t

leraade.

LETEROJ DE E. LANTI

LETEROJ DE E. LANTI

IIlIkJ. 10 kontrolsto e mia elsipigo. Polici:stoj ne povas est

llftte Informitaj pr o : cetere ne iuj estas inteligentaj k
kelku] pro troa eImontremo de fervoro povas agi maljuste.
Nur tlon mi timas ...
Nu, vi ne pIendos, ke mi ne sufe babls, ebIe vi bedaros, ke vi mem nvts min ton fari. ..

trltlko a de terpomoj estas neniel komparnda kun tiu de

Izo.
Ce Ia horzonto staras montare], surkovrataj per arboj k
t' floro], trairataj
de rvero] k torentoj : en Ia urbeto estas
vurma] fonte] k ekzstas komuna bane]o, senpaga por Ia
loOanto), kiuj pagas mposton al Ia urbo. Mi elspezas i tie
multe malpl 01 en Tokio k ntencas resti dum Ia tu ta somero.
Sed vintre ne estus al mi agrable logi i tie, tial ke Ia domo]
stas tute el ligno k havas tre maldikajn murojn. Verdre, ne
stas muro], sed ovebla] vandoj, lciuj tute ne pOVaDsirmi
kontra Ia malvarmo ...
Kon vi leqs pri Oomoto, tio estas vera ... Degui, Ia gvidanto de tiu religia sekto, pretendas esti surtere vivanta dio
k tia pretendo ne povas est tolerata en Japanio; tial li sdas
n malliberejo. Por ortodoksuloj nur Ia Tenno (Ciela Rego;
en Eropo oni diras imperiestro, sed tio estas erara esprimo)

LETERO TRIDEK SESA

-o---

fi/ }(-do J(. }3., )feder/ando

[amasiro-ma. 14-5-1937.
Via Ietero atingis mn en urbeto, situanta proksme de
I'[apana Maro (Tokio trovgas e Ia Pacifiko), k en Ia domo
de esperantsto, e kiu mi estas gasto (paganta).
Mia gastiganto estas budaisto k eldons en nia lingvo brouron kun titolo Budao . Jam en Ia jaro 1933 roi legis tiun
verketon, k malgrai tio, ke Ia lingvo estas ne iam korekta
k kelkaj partoj ne facle komprenebla], tamen mi trovis gin
interesa k diskoniginda. La tiu verketo Ia budaismo esence
estas senda religio. Sakamuno, kiu estas konsiderata kiel Ia
ple] eminenta budao (1) k fondinto de l'budasmo, neniam
pretendis est do kieUezuo, a perante de d'o kel Mahometo. Sed en Ia budasmo, saine kel en iuj aliaj religioj, Ia
lbonzoj perfdia Ia veran karakteron de Ia instruoj de Sakamunia k farigis Ia servistoj de potenculo], ekspluatsto] k
parazto] iuspecaj ...
M do nun Iogas en dometo, staranta meze en rizkampoj
k povas observi Ia leboron de l'kamparano]. i postulas
multe da atento, da zorgoj k e da lerto. La kulturado de
(I)

Budao signifas staton de homo, kiu atingis perfektan sagon.

J4'

estas Ia sola surtera, vivanta dio; en li enkoqJigas Ia spirito

de I'praulo], de l'tuta nado - k tel jam okazis ekde
2.596 [aro] per Ia snsekvo de c tennoj:. el Ia Mma familio.
Sincere drite, mi ne trovas tiun kredon ,pli stultan, 01 thJl'l.

14

LETEROJ DE E. LANTI

entuzlasmulo]. kiuj vidas savanton en Ia persono de

Musolln], de Htler, de Staln k e de B1um! Almenai Ia
kulto por Ia Tenno estas tre d.skreta, Tre malofte aperas
lia portreto en Ia jurnalo] k nene gi estas vdebla. Dum en
Soveto Ia portreto de Stalin trovqas en iu loko k kelkaj
estas vere gigantaj ... Unuvorte. ekzstas multaj manieroj por
clmontr malsaqon. Int;r tiuj -manier(;j la-malpli
malsaga
ilajnas ai mi estl Ia plej diskreta ...
M jam Tegis pri Ia konflkto] k - batalo] inter Ia diversa]
partioj el Hspano, Nenel mi estis mirigita pro tio ; por
starigi pacon en Ia mondo necesas ne nur, ke malaperu Ia
nacismoj, sed anka Ia absolutismo el Ia spirto de l'homoj ...
S-ulo k S. R. mi ne vidis jam de 5 monatoj : nur
kelkajn eltranojn en kovertoj mi rcevis. Cetere, mi instrukcs, ke oni ne sendu aI mi tiujn gazetojn; sed lastatempe mi
nuligis mian nstrukcon, t.al ke estus al mi nun malpli malagrable esti forpelata 0'1 en Ia unuaj sernajnoj, Sed, u tiaj
legajoj alvenos aI mio tio estas demando ne respondebla nun.
Kun plezuro mi ekscis, ke vi renkonts bonan k amindan
kunulinon; k tutkore mi dezras, ke vi ambai trovu felion
en reciprokaj amo. helpemo k bonvolemo.

LETEROJ DE E. LANTl

147

til'

LETERO TRIDEK SEPA

--o--

1 fi. v. d. 1(., g.rrq ....

[amaro, 9-5-37.
La ricevo de via letero kaizis ai mi apartan plezuron.
K vankam plej ofte mi dronas en pesmismo, tamen e Ia
konstato, ke ie tra Ia mondo trovgas kelkaj, bedarnde
malmultaj, homoj komprenemaj k boncelema], mi kelkoje
sentas espereton pri Ia estonto de l'homaro. Certe mi ne
forgesis. ke vi estis unu el Ia plej valora] helpantoj en nia
komuna entrepreno : sed ajne vi ne estas tute guste informita pr Ia reala stato de Ia aferoj en Ia e.stinta komuna familio. La kuratoroj de Ia infano restas fide1aj ai Ia ideoj de
I'patro k i tiu lasta cetere havas kun Ili daire nevdeblajn
Iigilojn ... La infano vivas. pliguste vegetas. tal ke nutrajcjn
9i povas trovi nur sur tre Iimigita kampo. Vasta] areoj ja
Iermqs al gia agado. Tial ke Ia rugaj [ezuto] ne sukcess
mortigi nian nfanon, k naskis nur abortulon, ili nun provas
reamkq kun giaj kuratoro] k kompreneble tie kuas dangero. Tamen, mi kredas, ke Ia fuuloj ne sukcesos en s.aj
plano],
Vi parolas pri miaj ajne absurda] deo] k mi ne
seias tute guste. kiujn el il vi celas. Sed unu el mia] deo]
ests, ke nut persono] havantaj scion, konon pri io devas
pri tio havi Ia eblon influi. La demando pr demokratio k
atokrato
estas malfadle
solvebla. Demokratio
ja ofte
aliigas en demagogion k atckrato en tiranion. Volante mi
konsentas, ke Ia t. n. unversala vodonrajto estas absurda]o.
almenai kiel gi estas ordinare praktikata. Sed brouron k
ne leteron mi devus skribi por nur iomete elerpi Ia temon.
Prefere mi rakontu iom pri mia nuna vivo.
[amaro situas apud Ia Japana Maro. dum Tokio trovqas
e Ia Pacifiko. Sro T. posedas dometon, kiu staras meze de
rizkampoj k nun roi povas observi Ia laboron de I'kampar-

LETEROI DB B. LANTI
~II()J, Ce Ia horzonto staras montar o, surkovrita per arboj
k 1111 <.\0 havas je mia dspono belajn lokojn por ekskursadi.
MI estas sana k sentas min vigIa kel 30-jarulo k sekve m
devus est Iela homo, ar mi estas tute liberqta de deviga
luboro k povas vojagi ien ajn, - krom en Ia rugan Iaistan
landon, Tamen mi ne sentas min fela k bedaras Ia tempon,
kam mi labors tage k nokte por esperanto. Mia vivo ajnas
",I mi malplena, sencela, senutila. Ku ne havas infanojn,
Iamlon, tiu povas trov sencon en Ia vivo, nur se li estas
Iigita aI utla tasko. En Tokio mi keIkfoje plezurae vivis,
sed balda sents nazon. Kel vi vidas ni estas spirite, anime
parencaj, ar vi koness ai mi, ke muziko k cetero ne povas
anstata vian poresperantan agadon. Mi gojis e Ia ekscio,
ke nun nia Iingvo estas utiligata en via lando por Ia komerco.
Mi [am skrbs en iu verketo (1) ke esperanto portas en si
mem ion... (2) bonan. La efaJo nun estas, ke gi ne mortu,
ke gi povu elten gis venos pli Iavoraj crkonstanco] Mi
devas esigi mian babiladon, tal ke eble mi enuigus vin. a farus ion pl malbonan. Mi ja ne selas tute guste kiel
statas e vi kelkaj aferoj.
P. S. Ekfermonte Ia koverton, roi mernors, ke mi forgesis
danki al vi pro Ia foto, kiun vi almets. Mi mem havas
kelkajn, kiuj eble interesos vin. Ito estas banloko kun varmaj
fontoj k situanta e Ia Pacfko, 60-70 km. sude de Tokio.
En tiu urbeto roi pasqs tri tagojn, akompanate de franclingve parolanta artpentristo, kun kiu mi hazarde konatgs.
La apudestantoj miaj estas Ia geservistoj de Ia hotelo.
Ci te en [amaro anka estas varmfontoj, e pl varmaj 01
tiuj e1 lto. Ovon oni povas kuiri en tiu akvo. Ekzstas en Ia
urbeto komunuma banejo senpaga por Ia gelogantoj. De Ia
mateno gis Ia vespero gi estas plenplena de banantoj. Maljunuloj k knaboj svarmas tie. Tre pitoreske!
M sendos aI vi ekzempleron de verketo, kiun tradukis mia
gastiganto. Ci estas tre leginda; bedairinde Ia traduko estas
(I) For Ia NeUtralismot1!
(Kornpil.)
(2.) Econ revoluciigan, pg. 10. (Kornpil.)

LETEROJ DE B. LANTI

149

mnlbona, Esperanto estas malfacila por japanoj. Kompreneble

IImpaj nadaj lnqvoj estas multe pli malfacilaj. La fakto, ke
I., IIn91a lingvo estas instruata devige en Ia Iernejo] jam de
multa] [aroj k ke maIgrai tio tre malmuJte da japanoj povas
\1111 uz, estas ple] bona, eksperimenta pruvo pri Ia fiasko de
til, lnstruado.

LETEROJ DE E. LANTI

LETEROJ DE E. LANTI

LETERO TRIDEK OKA

-o---

Iomete penetri en Ia intimon de l'homo] nter kiuj mi vivas.

7 J( an 1(.iner

(1)

Jama!lro-.ma6,

25-5-1937.

Kara Majstro k Amiko,

IMl gratulas ai m, ke mia karto atingis vin, malgrai Ia
malpreczo de Ia adreso, kiun mi skrbs, k ee, ke gi naskis
~e vi Ia dezron gin respondi per kora parolo. Sed vi starigis
al mi nefacle respondeblajn demandojn k pro tio semajnon
post semajno mi prokrastis por diri, kon mi scas pr la sekto
Zen k kon mi pensas prl Ia japana animo.

Mallongan tempon mi bezonis por lern Ia uzadon de Ia

c ha [bastoneto], ku] anstataias forketon) ; mi jam povas
gue gustumi Ia e su (tranajeto el kruda fi<>Iomete
acdta k metita sur amaseton da rizo) k Ia magurotazuke [trano] el ,fio nur survertaj pu bolanta teo),
same kel mi povs en Parizo mangi ne nur krudajn, sed ...
vivantajn ostrojn ; unuvorte mi fars grandan proqreson en Ia
sennacecqo de mia palato. Mi povas ankai mar kun getaoj
<!e Ia pedo] k ne plu metas erare Ia plandojn de mia) suOj
sur Iokojn malpermestajn la Ia hejma moro i tiea. Sed
estas baro al kiu mi senese kolizias; gi estas Ia lingva. Tiu
limo ne estas ia mito kel tiom da alaj ; gi estas reala, kvazai tuebla per Ia okulo] k orelo]. eie k iam tiu malbeninda
baro staras antai mi k pIO 9i ests ai mi malfacle gis nun
(I) HAN RINER estis filozofo-verkisto, kiun Lanti varbis ai esperanto anta pluraj jaroj. Li scipovis komprene legi nian lingvon, sed
estis tro maljuna k tro okupata por funde lerni gin. Foje li diris, ke
Ia skribajojn de Lanti li sate k interese legas. Plie, li alte taksis lian
)ugkapablon k pro tio demandis lin pri budaista sekto k pri Ia japana rnenso. La tuta letero estus certe publikiginda en i tiu volumo;
tarnen ni forstrekis grandan parton, kiu estas ripetajo de tio. kio
";u aliforme dirita en alia; leteroj. Notinde estas, ke H. Riner
morta, en januaro 1938. -- (KompiJ.)

ISI

Tamen, mi kredas pov jam prave asert, ke ne ekzstas, kel

, lu] 1!I8eHM, abismo inter Ia animo de Ia lavhatuloj k tiu de
I'blankhaituloj. Ekzistas nur dferenco] en tes esprimado k
lmontro, sed Ia homo], ajnas ai mio estas esence Ia samaj
e u] latitudoj.
Vi eble jam selas, ke mi estis manlaborsto, ke mi estas
ankora nun ia sub-elementulo, kiu ne posedas Ia ple] sensignifan ateston pri lernado. Tal ke dum mia vivo mi manipuls rabotilojn k seqilojn, estis tute nature, ke mia atento
estu altirata ai Ia manero, la ku laboras lignajistoj k
meblistoj japanaj. Mi ests vere mirigata e Ia konstato, ke
tiuj metiistoj havas ilojn, kes formo tre dferencas, kompare
ai tiu de similaj iloj en Eropo. La maniero la kiu japanaj
Iignajistoj manipulas sajn lojn ankai malsamas je tiu de
siaj koleqo] el Okcidento. Sed Ia rezulto sur Ia prilaboratajon
estas tute sama. Sekve inter Ia du malsamaj procedo] ne
ekzstas esenca diferenco.
Mi emas kred, ke sur Ia kampo de Ia abstrakta penso
estas tute same. La budaista sago, Ia asketismo de kelka]
religiaj soceto], u kristanaj a alia], Ia stoikismo de Zenono
k de Epkteto, Ia materialismo de Ep.kuro, ktp ks., io tio
eble reduktlgas je Ia senutla demando. nome', u estas preferinde funkciigi rabotlon, ovante gin antaen, kiel en
Eropo, ai tirante gin ai si, kel en [apano ...
Na] deo], kutmo], gustoj ne entenas ion absolutan, Ili
rezultas de Ia hazardo, de Ia imitemo, de Ia bezono, de Ia
tradco pl malpl trudata, de io ajn krom de tio, ke ili estas
esence diferencaj k apartaj ai iu raso.
La tio, kion mi povis 9is nun observ, ekzstas ia similo
inter Ia antikvaj mtoloqoj (greka k romana) k Ia ntosmo.
La ideo pri unika Do, kreinto k dsponanto pri o, ajne
tute ne ekzistas en Ia penso de I'[apano]. Ila] doj, diinoj,
heroo] ktp., ilia kuIto ai Ia praulo], io tio tre parencas ai
Ia menso de Ia antikvaj grekoj k romano],
Nekontradreble, Ia [apana popolo, konsderata kel tuto,

LBTIiRO] DE E. LANTI
IU~ sprltualsto, Gi kredas, ke besto] k e senvvajo] havas

La vulpo estas objekto por kulto k !1ia statuo trovll,lI~~Ie en Ia proksimajo de templo]. Gi estas ordnare
vestlta per ia ruga antatuko, kiu estas ligita rka Ia koJo.
i\nt,llt nelonqe mi legis en c The Japan dvertiser :. nformon la kiu samisena (1) fabrikanto elspezs 1.000 [enojn
por Ia enterigo de dorlotita kato. Sepdek pastroj partoprenis
Ia funebran ceremonion. Mi suspektas, ke per tio Ia industriisto cels reklamon por siaj fabrikajoj. Tamen restas Ia fakto,
ke Ia japana popolo konsentas sen miro k sen protesto, ke
kato estu pompe enterigata ...
11111111 111.

Letnentino] de kudro-lemejo pertoptenes cetemonion, kie

ceio estas konsoli Ia animon de rompitaj kudriloj .
( I)

SIIIt/:setl

est.is

muzikilo,

LETERO] DE E. LANTI

153

En Ia sama [urnalo, n-o de Ia 9-a de februaro, estis bldo

ri Iernantlnoj de kudra Iernejo, ku] partoprens iujaran
f~ston de Ia kudrilo], i estas Ia okazo por religia ceremono
Iavore ai Ia animo
de Ia rompita] kudrloj l Cujare
kolekto da tiaj loj estas sendta al Ia sanktejo Aia.ima, ke
Idas Ia dajo, kiu protektas Ia animon de l'kudriloj.
Tio sajnas al mi vere arma I La ia vdpunkto Ia kredo,
ke objekto havas animon, ne estas pli stulta 01 tiu pri unika
010 en tr personoj, a tiu pri sankta virqno-patrino. Cetere
onl ne devas forgesi, ke Ia adoranto] de unika Dio 1cgatigas
Ia elon per amaso da sanktuloj, sanktinoj k angeloj. Kaj
la infero anka estas plenigita per granda ncmbro da
demono] kun $atano kel supera estro. Do ne temas pr
esenca diferenco inter Ia kredo]. Cie Ia homoj sentas Ia
bezonon apogi sian malforton sur lambastonojn el ia ajn
kredo. La fabrikistoj de spritaj lambastonoj t. e. Ia benzo],
pastroj, Ilozofo] el diversaj skolo] ktp. ne uzas iuj Ia
samajn lojn k ne donas tute Ia saman formon ai Ia fabrikitaj
objektoj, sed iuj trovas pli malpl grandan klientaron.
Necesas esti Han Riner por fabriki por si mem lambastonojn
k ne cel reklami ilin kel Ia sole utiligindajn.
En Japanio ekzstas tamen o tute specala : Ia deca karakter o de l'Mkado. Kam on preterpasas Ia efan enirejon de
Ia rkaremparo, kie Iogas tiu surtera do, tiam ne malofte
oni povas vd piulojn kun kunigitaj mano], kun klinlglnta
kapo, kiuj pregas dum kelkaj minutoj fronte al Ia sankta
loko. Kaj neniu preterpasas tiun lokon, ne demetinte Ia kapveston k ne farante pl malpli grandan rverencon. Estas
anka tre notinda apartajo, ke jam de 2.597 [aro] [la tradicio
prl kes kredindo eble necesas fari rezervojn) senlnterrompe
Ia sarna familio e1 mkado] prezds super Ia destno] de Ia
lando. Sendube, por u ajn, kiu kutimas kred a adi, ke
regoj k mperestro] ricevas sian reqrajton de iu unika Do,
kiu Iogas en Ia ielo, por tiu Ia pretendo de mortonto esti
do sur Ia tero k uld aI neniu krom aI si mem sian atoritaton, povas ajn sent-ofenda. Sed leiam on sincere penas
por kompreni Ia fakton, a gian signifon rilate ai Ia medio

LETEROJ DE E. LANTI

LETEROJ DE E. LANTI

Irkonatancoj, am Ia unua mrsento balda malaperas.

Notlnte Ia fakton, ke Ia japana popolo estas politeisto, Ia
Ideo prl dto, kiu enkorpgas en Ia sama Iamlo por gvidi
nucon ne !ajnas aparte absurda; male, gi estas logika kon.ckvenco de premiso prdubnda,
KJam homoj kel generalo Nogi k admiralo Togo estas
post sa morto Ia objekto de dia kulto, tio anka estas logika
konsekvenco de Ia poltesmo. Estas pl faeile al Ia smpla
popolo akcept Ia deon pri iu aparta do, kiu enkorpgs en
flu el tiuj viro] k dotis ln per eksterordnaraj kapablo],
01 seri klarigojn pri iliaj venko] en strateqia] konsdero],

tlll malpli severe punata 01 tiu pro dec-ofendo en Ia

Lando de l'Levqanta Suno :to
[en ml ekrmarkas, ke i tiu letero longj~as k tamen mi
nkorn ne drs, kion mi ekses pri Ia budasta sekto Zen .
& [upano gi havas tri grandajn templojn, de kiuj dependas
11.000 aUaj pl malpli gravaj k dsaj tra Ia lando. La zenanoj
retendas est Ia ple] Idela] klarigantoj prl Ia pura doktrino
de Gotama Sakam'1lnio. Il asertas, ke Ia SaguIo ne iam
ldrls sian veran penson, tial ke U kutimis stari e Ia sama
nivelo de komprenkapablo kel liaj askultantoj. Sed unu
I HaJ dsplo], inter Ia plej intimaj, Mahakasjapo, komprenis
k konservis Ia c verajn nterparolojn de Gotama .. Pli poste,
l30dhidharma dskonqs Ia c: puran doktrnon en Cinio.
!.n Ia 7-a jarcento gi ests konata en Japanio, sed ne
povis enplantq. Nur en 1228 Dogen, post sia reveno el
Cno. sukcess fond templon en Llj, apud Kioto. Dum Ia
tuta feda epoko Ia sekto Zen havs grandan nombron da
adeptoj inter Ia samurai-oj [nobeloj-mltseoj) ...
Mi dubas, u via filozofio estas kapabla naski e iu Ia
dezron konstrui templon k, ple, esti atata de militistoj. La
aserto de via amiko japana estas klarigebla nur pro lia nesco
pri Ia temo : a li ne konas bone Ia hstoron ,pri Ia sekto
Zen, a li ne guste komprenis vian penson,
Tamen, povas est trovebla ia parenceco nter Ia atoro de
Ia Veraj Interparolo] de Sokrato (1) k Ia instruoj de Ia
bonzo Dogen, en tiu senco. ke iu homo devas trovi en si
mem Ia veron. Per meditado Ia zenano] seras gin k pretendas trovi en ia intuida ekkompreno. Tamen 1Ii legas Ia
Skrbajojn
k enkalkulas 28 sagulojn depost Ia fond:go de
Ia sekto. La fakto, ke ili atribuas nur aI kelkaj hemo] Ia kapablon farigi sagulo, kontradras, ajnas ai m, Ia aserton, ke ,
u homo povas k devas trovi en si mem Ia veron t. e. Ia
sagon; a oni povas akr Ia veron per meditado k tlaokaze

Kon ajn oni opiniu pri o tio, estas alia fakto inda je
meneio k prkonsdero, La kulto per ku Ia japana popolo
honoras Ia Mkadon estas deca, diskreta, delikata; gl
Jajnas ai m malpli groteska 01 Ia brua] k spektakleca] manifestadoj, kiujn oni povas vd en Moskvo, en Romo, en BerIno honore ai Ia respektva] dktatoro], llia portreto ja trovigas ie, en u] formato]. la iuj pozoj. Precpe en Moskvo
Ia bildo de Stalin estas vera trudobjekto por Ia okulo]. Tal
roi preska eksentas simpation por Ia c: do . ku dskrete
tenas sin apartqata en sia modesta palaoo, Nene en Tokio
a alie Ia vido estas logata per bildo de l'Mikado; malofte
lia portreto aperas en jurnaloj ...
Mi pensas, ke estus erara Ia supozo, ke iuj japanoj kredas [e Ia deco de l'Mkado. Sed se iu maltimemulo permesas
aI si eldr publike sian dubon pri tio, iam trovqas iu Ianatikulo por severe puni tian pekulon. Lastan jaron d-ro Tatsuk Mnobe, senatano, sperts mem pr tio. Elmetinte tezon,
konsideratan hereza, pri Ia situado de lMkado rlate ai
Ia Konstituco, li ne nur devs eksigi el Ia Senato, sed ple
estis viktimo de ateneo. lu ano de reakca organizo, [usso
Ota, 32-jara. pafis ai d-ro Mnobe per revolvere, sed atingis
nur, ke Ia vundito devs rest en hosptalo dum unu monato.
Tia fanatiko ne estas io aparta ai [apano. Suias memori
pri antanelonqa] okazntajo] en lando], kie diktatoro regas
bsolutsme. por kompren, ke Ia krimo pIO estrec-ofendo

(I) Titolo de unu el Ia verkoj de H. Riner. (Komp.)

15S

I.'

LETERO) DB B LANTI

LETEROj DE E. LANTI

IIIJ _%I'l1ano)
devus !;sti saguloj ; a nur kelka] homo] posedas
1~lIkilpablon k sekve Ia unua aserto estas senvalora.
Sed, se estas vere, kel asertas hinda atoro, P. L. Narasu,
k e I'io, kio ne estas racia, tio ne povas est atribuata al Sakamunlo, taokaze mi Iacle konsentos, ke vil! !penso estas
budaeca, La libro, en kiu Ia atoro klarqas tun tezon, havas
klcl titolon : The Essence of Buddhsm (La Esenco de
l'Budaismo). Mi komencs Ia legadon de tiu verko pro du
motivo] : unue. Ia temo nteresas min; due, roi estas gasto
e liberpensa budaisto ku komencs gin traduki esperanten.
Sed, ar li ne konas Ia anglan lingvon, li tradukas el japana
treduko, kio estas bedarnda. Kvankam roia ~
de Ia
angla lingvo estas ne profunda, tamen roi kredas pov iom
helpi en tiu traduka laboro, komparante Ia tradukitan tekston
kun Ia originalo.
La budaistaj sekto] estas multnombra].
u pretenda.
instrui pli bone 01 Ia alia] Ia veran penson de l'Majstro.
Turlate Ia hstoro pri budaismo tre smlas ai tiu pri Ia
krstanismo. Ekzistas tamen notinda dferenco inter amha
movadoj religiaj : Ia fanatiko de Ia admranto] de Budao
neniaro atnqs Ia gradon de furiozo, kiun havis mezepoke Ia
adorantoj de Kristo. Nenio estas trovebla en Ia historio prl
Ia religiaj sektoj el Oriento, kio estas komparebla al Ia
Inkvizicio, ai Ia Dragonnades (1), aI Ia proreligiaj milito],
kiuj sange makuladis Ia duan duonon de Ia deksesa jarcento
en Franeio k alie.
Tia fakto ajnas ai mi tre grava. Se Ia orentanoj estus
pli bone informitaj pri Ia kristanismaj afere], neniam kruco
superstarus Ia plej malgrandan templon en Cno k Japanio.
Verdre, sajnas. ke en i tiu lasta lando Ia kristanismo jam
atingis sian apogeon. Mi ne diros, ke gi jam nun mallevqas ;
tamen estas certe, ke gia influo estas sensignifa k tre ofte
(I) Persekutoj kontra Ia protestantoj en suda Francio post nuligo
de I'Nanta edikto. (Dragonoj estis Ia efaj ekzekutantoj.) (Komp.)

157

ultas de konsideroj, kiuj havas nenion komunan kun Ia

dezlro aligi ai Ia vera religio :..
nu fi letero estas [am tro longa k pro tio mi petas vian
ndulqon, tamen, por respondi al Ia' demando, kiun vi starigis
ri via Ahasvero (1). neoesus verk tutan volumon. Cetere,
Dli ne havas Ia necesan kompetenton por ektrakt tian temon.
'I'al mi nur tradukos por vi kelkajn alneojn el antaparclo
nglalingva de japana lbro, aperinta en 1911. i havas [enan
tltolon : Histotio pri ia Antikoe [epenio, k Ia nomo de Ia
atoro estas T. Kimure:
c La celo de i tiu verko estas montr, ke nia praularo
havs greko-Iatinan originon; gi dsvastqs kel konsekvenco
de Ia Amtiktionioj
(Kunvenintaroj de delegitoj senditaj de
Ia federaciitaj popoloj el Ia antikva Grekio) okazlntaj en Ia
lando Na'r (Malgrandazio) t. e. Ia lando de Ia lago Van.
Mia esplorado celas pruv, ke niaj prauloj unue lo9is en
Grekio, ke ili migris en Egiption k Abisenion k, post kam ili
ubigis Person, Hindion k Samon, ili fine vens en nain
insulojn ... :.
... La rezulto de mia kompara studo super mitoj k lingvoj naskis en mi Ia konvinkon, ke Ia japana popolo apartenas
ai Ia grek-Iatina raso ... :.
c ... La japana lingvo estas unu el Ia ple] antkva]. Pluraj
vortoj e1 mortaj lingvoj k alia], kiuj ekskutimigis estas
ankora uzata] i tie. Multaj nomo] de Ioko] en Okcdento,
kes deveno a sqnfo estas nekonata, rcevas klarigon en Ia
lumo de nia lingvo. Multaj kutimoj k moroj e1 Okcidento,
kies origino estas konsiderata kel netrovebla, estas bone klarigataj per komparo kun tiuj el Japanio ... :.
Se Ia tezo de tiu atoro estas om krednda, estas evidente,
ke Ia demando u via c Ahasvero estas pU [apaneca 01
judeca ne plu havas Ia saman ntereson. La subteraj Iratecoj pri kiuj vi aludas. Iacle k1arigas.
Mi ne kuraqas e1diri opinion pri Ia deo] de s-ro Kmura.

(t)

Ahasvrus , titolo de unu el Ia verkoj de H. Riner.

LETEROJ DE E. LANTI

LBTBROJ DE E. LANTI

l'nmen, oni eble povus apogi ilin per alia] kons.dero] 01 tiuj
de kompara studo super moro] k lnqvo]. La japana popolo
konlilstns el tre diversa] tpoj, escepte blondharajn. Mi havs
kazojn vd vrinojn, kies haitkoloro estas pli blanka 01 tiu
de hispaninoj ai de franeinoj el Ia suda regiono. En Ia malgranda urbo, kie m nun estas. kelkfo]e mi renkonts junulon,
kes fizionomio pensigis min pri algerianoj pro smlo en Ia
trajtoj. Estas eraro kred, ke iUj~ffOj
estas malaltkreska] :
unu el Ia polcsto], kiuj ~
. Jmin en Toko, havas
almena 180 em. da alto k Ia luktsto], kes portreton publkigas preska iutage jurnalo], estas kcloso], kiuj pezas pl
01 100 kg. Se Ia plimulto de Ia nazo] estas platkurba], aliaj
estas rekta], k mi e vidis kelkajn, kiuj estas aqla]. Nur Ia
formo de Ia okuloj estas vere karakteriza k roi ne vidis
homojn kun ronda], f.saj okulo] . ]apanoj ja uzas iafoje
tun bildon moke, parolante pri okcdentulo] ...
Konvenas, ke mi bremse haltigu mian skribemon. Eble vi
ne kuraqos legi gs i te. Mia senkulpqo estu, ke vi starqis
demandojn, k.u] instigis mian bablemon. sendube bagatela.
Atentu nur mian bonan intencon k indulgu vian malbonan
dsiplon, kiu ne havas alian meriton pr via atento 01 sa
sincera k admira amkeco ai vi.

LETERO TRIDEK NADA

159

-<>--

1 Sro

.J. e; Sine]
Ikaa-ken, 9-6-1937 (1).

Vla] letero k presajoj atingis min -te, kie jam de pl 01

unu monato mi estas Ia gasto de s-o T.
La ligna dometo de mia gastiganto staras izole e Ia
rando de malgranda urbo k gi estas- tute rkaita de rizkampoj. Mi do jam povas vidi ties prisemadon k poste
plantadon de l'trunketoj : por vd auka Ia rikolton mi
inteneas rest gis Ia fino de septembro. Verdre Ia i-tea
klimato ne estas tre agrabla : ofte pluvadas k Ia sunaj tagoj
estas maloftaj. esceptaj. Cie estas koto; sed mi jam kutimigis
mar kun getaoj e Ia pedoj k sekve ne multe atentas
koton.
En Ia urbeto estas varmegaj fontoj k komuna, senpaga
banejo, Ce Ia unua] tagoj post mia alveno m vizitis tiun
banejon, sed ne plais ai mi Ia banado kun amaso da homoj.
M do nun vizitadas banejon de hotelo, kiu anka estas
komuna, sed ne tiel vztata, kel Ia senpaga. Tal ke roi
iras ten Irue, okazas kelkfoje. ke mi trovqas sola. M vivas
preskai kel asketo k elspezas malpl por io 01 nur por Ia
ambro en Toko, Ka] tamen mi pagas al mia gastiganto
duoble pli 01 li mem difns. M rakontas tion al vi. por ke vi
bone komprenu, ke malgrai Ia granda valorreduktqo de
l'Iranko. tamen mi estas nun konsderata kel riulo . En
Aistralio mi estus malriulo. Tamen mi ne forlasis Ia "deon
iam veturi aI via urbo, k nun firme tenas Ia esperon viziti
novan kontinenton post eble unu jaro.
Rilate al via demando pri perforto mi simpIe dru, ke
nen'am gis nun mi mem uzis gin. Kam mi parols pri klesbetelo, tiam ne prezentqs al mi bildo pri sanga batalo.
(I) Ci tiu letero aperis en
n-ro) el Astralio. (Kornpil.)

Suda Kruceto

(1937 juli-septembra

LETEROj DE E. LANTI

LETEROJ DE E. LANTI

St rlko estas batalo; Gandhi estas ia batalanto k Zamenhof

Mi ekiras de Ia koneepto pri justo: iu normala homo

povas senti k kompreni juston. En kelkaj lingvoj Ia ideoj pri
usto k justo estas esprmata] per Ia sama vorto. Tio estas
Iucle klarigebla : ajoj, objektoj ne bone algustigitaj pensigas
pri o malorda k sekve malbona. Same kel homoj 1P0vasper
111 okuloj vd, ke io estas malgusta k alio gusta. same ili
nka povas kompreni juston. Kaj se Ia homoj celus mem
~ludi [uste, tiakaze Ia mondo estus bonorda k paca, Rezigni
prl Justo. tio estas kuragigi maljustulojn ...
Tu mia vidpunkto estas idealista. Cetere perfekta gusto.
perfekta rondo anka estas io deala, kiu en Ia praktiko ne
kzstas absolute. Sed bona metsto celas aI perfekta gusto ;
bona radofaristo streas Ia volon por atingi perfektan
rondecon, Por Ia markssto] Ia idealismo estas io kontrarevoluca , almena hereza. La Ia historia materialismo
lu socia problemo rlatas nur ai proporco de fortoj nter
In klasoj k individuoj. Moralo ne konsLstas el dealaj
prncipoj, sed estas ia tezulto de Ia rilatoj inter Ia homo].
Lenn rekomendis uzad iajn rimedojn por venki Ia maramkon. Hoda ni povas admiri Ia belan rezulton de tu
rckomendo. Kam bolevsto] estis mortigintaj a malllberigintaj iujn burgojn. socalstojn k anarkstojn, tiam ili
poste mortigis k malliberigis unuj Ia alajn. Por ili ja temas
estl Ia ple] forta. Stalin tre lerte aplikas Ia prncpojn a, pli
uste, Ia senprincipecon de Lenin; tial ia opozicio en
Sovetio estas iel a aliei likvdata k dum kongresoj Ia fortulo
rleevas 100 O/O~anaprobon.
Fakte Lenn elpensis nenion novan turilate. La jezuitoj
[am delonge klarigis, ke Ia celo pravigas Ia rimedojn .
Nu, kiu rajtas dub, ke Stalin havas bonan celon? Li ja
volas starigi socialismon e en unu sola lando I - kvankam
Lenn drs, ke tio ne eblas ...
Sed mi estas konvnkta, ke konscie a ne, Ia sovetia dktatoro estas efe instigata de Ia dezro, de Ia pasio por
regado, por komandado. Ce multaj homoj tiu pasio estas
pl forta 01 iuj alia]. Ka] Ia stuIta amaso, kiu serveme
aplaudas k ncensas, plifortigas tiun pason e regemulo. La

1M.. pnrolts pri e paca] batalantoj :.. Ordnare kiam iu]

,lc'lpJulItatojstrikas k sencede batalas . tiam plej ofte ili
vr-nkas. Tel longe. kiel justo ne regos sur Ia tero, Hei
longe tiaj bataloj estos necesaj, Kiam homoj ne akiris au
pcrds senton k komprenon pri justo. tam ekzistas a kreigas
klaso], kasto], prvileqoj, ks. M tamen ne pensas. ke iuj
ekspluatato] havas senton k komprenon pri justo.
Kam bonsanco favoras proleton, tiam nemalofte li farigas
mern ekspluatanto k emas pensi, ke 00 en Ia mondo estas
bonorda. Mi selas, ke mortigitoj povus esti ekzekutsto]. Konvinkita mi estas, ke multa] vktmo] de Stalin agus simile ai li.
se ili estus Ia plej fortaj, se ili venkus en Ia Ipoltka batalo
partia. Tamen estas nature, ke oni kompatas Ia viktimojn.
Sed mi volas parol al vi tute sineere k malkae : mi ne
emus sstemece propagandi senperforton; mi pensas. ke tia
propagando povas nur efiki sur homo]n, kiuj nature estas
pacema], konsentemaj. rezignemaj. La perfortemuloj povas
nur trovi nstiqon e Ia seio, ke Il riskas nenion malaqrablan,
se ili perfortas paeemulon. Mi neniam uzs perforton. sed
ne scas, kiel mi kondutus en neantavdebla okazo. Tal mi
ne emas surbazigi mian agadon per prncpa senperforto.

J6J

LETERO] DE E. LANTI

/'I'II"rna paso estas eble pli danqera, pl malbonfara 01 Ia

rh Ilirrna paso. Tal inter Ia gvidprincipoj de Herezulo (1) troviqas unu, la kiu nenu hemo devas farigi gvid~
lstc ...

Sed mi farigis tro bablema pri tiu temo. Prefere mi diru

al vi, ke lastatempe m havs Ia plezuron konstat, ke mia
nura eesto i tie kaizis bonan propagandon por nla lingvo.
En Ia iutaga jurnalo de i tiu reqlono aperis maliceta
artikoIo kun jena titolo : Du internaciaj stranguloj renkontiqis
(temas pri s-o T. k mi). Kaj kel subtitolo] : Unu el Ia
francaj pensulo] venis i tien kiel vento - Aiitoritetulc: pti
esp-o, s-o Lenti, modeste vivas en dometo e [emesico Per Ia artefarita lingvo okcidentulo k orientulo inierkompteniqes. Kvankam Ia generala tono de Ia artikolo estas
malceta k moketa, tamen estas tute certe, ke esperanto estas
senintence tre trafe propagandata.
S~o T. konjektas, ke Ia Polco donis Ia informojn k foton
(pasportan) al Ia redaktoro k li ne bone komprenas Ia kialon
pri apero de tia artkolo. Sed gi havis kieI sekvon, ke
korespondanto de multe leqata jurnalo el Osaka venis kun
fotsto por min intervjui k foti. M ne rifuzis k sekve apers
dua artkolo, en kiu esp-o ankai estas plurfoje menciata ...
(I) Revuo, kiun eldonis Lanti post sia eksigo el Ia Plenum-Kornit.ito de S.A.T. (Kompil.)

LETEROJ DE E. LANTI

163

LETERO KV ARDEKA
-o--

1 J(-ino ~ober
Jamaro-ma

27~6~1937.

AIpIoksimigas Ia dato de l'SAT~K()Ingreso k, konsidere

Ia grandan d.stancon, ku apartigas min de Brto, nun m
pensas, ke vens Ia tempo por skribi kelka]n vortojn aI Ia
kunvenontaj sennaciistoj. Supozeble vi havas om da ntereso eksc maldetale pri mia sorto, de kiam roi forlasis Ei~
ropon, t.e. anta 8 monatoj. Sed, por ke vi komprenu guste
man stuacion i te, necesas, ke m omete rakontu en kiaj
cirkonstancoj mi venls en Japanion. Nun mi havas Ia firman
konvnkon, ke nur ia hazardo ebligis man surlandqon en
Jokohama. M klarigu : el Portuqalo m siatempe informis
111 ]apana Espetento-lnstituto
pri ma dezro viziti Ia Landon de I'Levqanta Suno k tie resti dum pli malpl longa
tempo. M petis informojn pri vvkostoj ktp. k klarigis, ke
nenel mi intencas agiti politke, sed nur dezras help al .a
esp-a afere, se eblas. Responde mi ricevis leteron, per ku
m estis informita pri Ia vivkondioj k atentigita pri t'o, ke
mia esperantista
ketiero estas bane konata de Ia Tok
Polico . Unuvorte on malkonsls, ke mi venu. Tamen mi
sciigis aI J.E.I., ke tute ne genos min Ia severa observado
de l'polco, tal ke mi ne venos kun kanda celo : ke mi nur
deziras konatq k se eble ntmiql kun orienta papolo k sekve
ke e Ia polico el povus help min en tio. Ka] samtempe mi
informis Ia snjorojn, ke mi ekvojaqos komence de oktobro
SUInorvega varlpo k atingos Kobeon fine de novembro. M
anka donls adreson e restanta posto en Ia urboj, k- h
Sipo haltos. M rcevs de J.E.1. Ieteron per kiu oni informis
mn, ke m kompreneble trovos helpon de samdeanoj e mia
alveno, sed ke Ia Instituto mem op'n s necesa informi Ia
Policon pri mia vojao, k pri Ia dato de mia alveno ei
Kobe. Nu, m [a aetis en Lsbono bleton por veturi gis tiu
urbo. Sed en Sanghai m ekscs, ke Ia po veturos unue aI

LETEROJ DE E. LANTl

LETEROJ DE E. LANTl

Jok<-.Imlllak nur poste al Kobe. Tio estas iel stranqa, ar i

01 Ia unua, sed tel ests, Ce tiu
k srlo mi arangiSl kun Ia kapitano de l'po, ke mi finu Ia
voJuOon en Jokohama, kiu trovigas proksme ai Toko, Tel
ok.us. Post duonhora esploro de polcsto] sur Ia po mi
rlccvs Ia necesan stampon sur mia pasporto, tel ke s-ro
Adam povis surlandq. En Kobe Ia polco ests informita pri
mia alveno k bone sciis, ke Adam k Lanti estas unu sama
persono; sed tion ne scs Ia polcsto] el [okohama, almena
tu], kiuj vens sur Ia sipon.
EI Ia [arlbro de U. E. A. mi estis notinta Ia adreson d..
deleqto en Jokohama k e Ia hotelo mi telefonigis al tiu espisto. Post du horo] venis ai mi ne Ia delegito, sed alia esp
isto, ku tre gentil e k helpeme bonvenqs Ia samideanon
Aclam. AI tiu honveniganto roi petis, ke li telefona al J.E.1.
por informi pri mia alveno en [okohama, Du-tr horo] poste
venis el Tokio ai Jokohama unu el Ia sekretaro] de J.E.I
Anka li estis afabla, tamen lia mieno ests kvaza funebra,
kompare kun tiu de Ia alia] esp-Istoj, kiuj vespere ests kunvenintaj por akcepti mn t.e, s-ron Adam. Tiam nur Ia funebra menulo scs, ke roi estas Lanti! ...
Sed ne utlas, ke mi longe bablu pri tio. Nur m diru, ke
kvar tagojn post mia alveno en Tokio, roi havis Ia viziton
de i policstoj, kujn akompanis 2 interpretistoj, unu esp-sto
(guste tu, kiu venis el Tokio ai [okohama renkonte al mi)
k unu Irance parolanta. Dum pli 01 du horo] mi ests demandata k e Ia fino ads, ke post du taqo] roi rcevos demandaron, kiun roi respondu skrbe. Tel okazs k Infne
ests
inforroata, ke mi ne devas havi rlato]n kun [apana] eksSAT- ai IPE-anoj, nek kun iu ajn, kiu herezas politike.
Verdre roi antavdis ton, sed penss, ke almena roi povos
neiittele rlat kun neiitrelulo]. Sed kiam tiuj lastaj eksciis,
ke roi estas Lentl, tam ili kvaza forkuris de roi. Kvankam
Ia hotelo Bunka, kie mi logis en Tokio, staras je l-minuta
paado de l'sde]o de J.E.I., tamen mi ne rilatis kun ties multnombraj vizitantoj. Okazis e, ke unu el Ia esp-stoj, kiu
csts ai roi tre afabla e roia alveno, forflankeniris e mia
ttu I~tll urbo kuas pli sude

nu

165

kvdo sur Ia trotuaro, ke hazarde mi mars renkonte ai li

MlIltajn smlajn faktojn mi povus menc por pravigi man
konjekton, ke, se mi veturus al Kobe, Ia tiea polco ne permesus mian elsipigon. Mia neantaividita surlandqo en [okohama havis kel rezulton, ke Ia polco vidis en tio ruzajon,
rtlfikon miaflanke k tial mi kredeble farigis pli suspektnda
ol et antae ...
Inter Ia netraluloj trovigis tamen unu, ku kuragis ekinterrtlat kun roi. Eksciinte pri mia eesto en Toko, s-ro Takeui-Tookii venis ai mi el sia tre malproksima provinco k
propons, ke li estu mia gastiganto dum kelka] monatoj. Li
faris pli : li vizitis Ia esp-an fakon e Ia centra polcejo k tie
klarigis, ke en sia malgranda urbo li estas Ia sola esp-sto,
ke te neniu parolas fremdan lingvon k sekve, ke ne ekzistas
eblo]. por ke mi povu infekti iun per herezo. La argumentado,
ests ne rebatebla k s-ro Takeu rcevs Ia deklaron, ke neno malagrabla okazos al li pro roia nura eesto en lia hejmo.
(Notinde : Ia Polco rajtas aresti ~ malliberigi japanon dum
29 taqo] sen ia klarigo pri Ia motivo). Tial m Iogas nun en
ligna dometo, zole staranta meze de rizkampoj. Dum Ia unua
semajno de mia eesto i tie polieistoj venis iutage unu a
du ojojn por eksci, kie mi estas, kion mi faras ktp. Il plie
observis en Ia irkaiajo por eksc, u misteraj hemo] ne
vizitas mino Ka] nun Ia situado estas jena: interkonsentite
kun mia gastiganto k Ia Polco, kiam mi foriras por viziti
unu el Ia apudaj urboj, tiam Ia i tea Polico estas unue nformata pri mia foriro k 9i siavice informas telefone Ia policon de l'koncerna urho vizitota. Sed Ia observado super roi
estas farata diskrete k gi tute ne geoas mino
Mia nura eesto en i tiu provinca regiono havs almena
bonan efikon rlate ai Ia diskonigo de esp-o. Aperis unue
artikolo en Ia iutaqa regiona jurnalo pri mi k mia gastiganto
kun jena titolo : Du internaciai stranguloj renkontiqis k kun
[enaj subtitoloj: Qrientulo
k Okcidentulo interkompreniga3
pet esp-o, S-ro Lanti vetkis plurain libcoin en tiu linqvo, La
artkolo estas malicete verkita k mia gastiganto konjektas,
ke Ia polco mem donis Ia nformojn al Ia [urnalo, Estas en

LETEROJ DE E. LANTI
I JU menclte. ke mi rcevas penson de Ia franca tato ktp.
k J portreto, kiu ilustras Ia artkolon estas pligrandigita foto
p.isporta, kun havas Ia polico.
La apero de tiu artikolo havs tiel sekvon, ke regiona korcspondanto de ~ granda ~
jurnalo el Osaka vens por
ntervju mino Li e ests akompanata de fotisto k du tagoj
poste aperis denove artkolo, en kiu esp-o estas mendita k
gla s!gnifo substrekita. Sed en tu artkolo mi estas 'nomata
Adam I...
. Kel vi povos konzlud mem, ests tute vana mia provo
kvaza mortigi Lant-n, Cetere nun ne estus al roi tel malagrable est Iorpelara, kel estus e Ia unua] semajno] de
mia alveno. Kvankam roi dezras rest ankora dum pli malpli longa tempo. la Ia crkonstanco], tamen mi ne plu estas
tel retenema, kiel e Ia komenco. Tal volonte m ricevos
Ia bultenon de Ia Frakco k ion ajn, kio povas tiurilate utili
ai mi por havi gustan rigardon super nia afero.

Kredeble mi tro parols pr mi mem k estus preferlnde tuj

prparol Ia Frakcan aferon. Lastatempe mi penss, ke Ia
3.000 ekz-o] de Ia Manifesto estos balda elerpta] k ke ni
ne plu havos propagandan materlalon. Tamen mi pensas. ke
dua eldono de tiu brouro ne estas nun oportuna. Tal mi
plans verk 30-40 pagan brouron kun jena ttolo : Le Fiesko
de Ia Intetneciismo, Se mi estus certa. ke nia Frakco posedas Ia rmedojn por Ia eldono de tia brouro, tiam mi ekverkus. Sed Ia valor-redukto de J'franko k Ia i tiea plialtigo de I'vvkosto] ne eblqas, ke mi mem monoferu por nia
afero. Tal gis nun mi ne :havis Ia kuraqon verki, pensante,
ke eble mi vane laborus. Sed okaze de Ia Frakc-kunsdo en
Roterdam vi eble povos prdskut tiun aferon k se vidigoo
Ia eblo .pri eldono, tiam roi certe surpaperlgos deo]n, kiuj
trude nasks en mia cerbo pn Ia problemo interneciismosenneciismo.
Tal ke mi ne estas informita pr via Iaboro dum Ia nterkongresa [aro, roi do ne povas kritiki nek gratuli. Sed mi ne
dubas, ke vi faris vian eblon k havas trankvila Ia konscen-

LETEROJ DE E. LANTI

167

on, Kredeble Ia rezulto atingita ne estas granda. Pro tio

vi tamcn ne malkuragigu. Pensu, ke Ia sennacstoj estas pionlro] Inter pioniroj. La unua ponreco estas Ia poresp-a k
nenlam forgesu. ke Ia sennacsmo 'estus rdnda utopajo sen
1'-0. La nacilingva propagando por nia ismo estas pravqbla nur en tiu senco, ke gi povas instigi homojn lerni esp-on,
I.' ilin I09i5 Ia deo pri sennaci'smo.
mi bezonas dr, ke, de
leiam ml Iorlass Francon, de tiam iutage mi koliziis kun Ia
lIngvaj baroj? 11ija estas io tre konkreta, vere terura. En Japano mi relative Iacle sennaciedgis mian palaton k kutmI<lL~ ai Ia vivkondioj ; nun mi ne sentus min fremda i te,
e ne estus tiu terura lingva apartqlo. Ka] e kiam oni
sukcess akr Ia kelkajn lingVajn elemento]n, kiuj ebligas elturnigi e hotelo, restorado a fervoio, tio tute ne signifas.
ke Iorfals Ia lingvaj baroj. Pr tio mi nun iutage spertas
kun mia gastiganto. Li [a nur supraje konas nian lingvon;
11 ne sufie praktks gin leqe, skribe k ade por povi tuj ekkapti diversajn nuancojn de parolo. Sekve e inter ni amba
ne tute Iorfals Ia lingva baro, Estas do Ia nepra devo de
eiu seroza sennaciisto ellern esp-on, fnakr Ia kapablon
pensi tekte en Ia sennacieca lingvo k ne kvaza traduki el
sa gepatra. Por labor trafe k celkonsce al Ia sennacgo de
r mondo ni devas unue sennaciecigi nian propran menson,
nian memon. Ka] n devas neniam Iorqes, ke n 'Portas en
n nacecajn badlojn ...
Mi estas konvinkta, ke daiira paco ne ekzstos en Ia
mondo tom longe, kom ekzistos nacio], suverena] unuo],
Sed e se [am ekzstus mondreqno, tio tamen ne certigus
pacon inter Ia homoj. Necesas ple, ke lan spriton ne plu
regu absolutismo. La okazintaloj en Soveto k Katalunio (1)
lveras bedaiirinde tro Ireajn k sangajn argumentojn por
pravigi mian aserton; sekve, mi ne bezonas Insst. En nia

eu

(I) La verkinto interalie aludas Ia murdon, fare de anoj de l'rusa

G.P.U., aI 12 membroj el Liberecana [unularo Barcelona. Tiam en
Hispanio tiu organizo estis Ia sola, kiu publike protestis kontra Ia
procesoj en Moskvo, kie estis mortkondamnitaj.
pro opozicio
aI Stalin, malnovaj bolevistoj, kunuloj de Lenin. - (Kompil.).

lilH

LETERO] DE E. LANTI

propagando ni iam estu to1eremaj k komprenema], Neniam

111 Iorqesu, ke homo], kes spirito estas en iu tempo sub Ia
illfluo de relqa, patriota a partia paso, ne povas tiam
kompreni najn arqumentojn. Il estas en simila stato kel tiu
de ebriulo. Por komprenigi al ebrulo, ke Ia drinkado estas
malbona por Ia sano, necesas atendi Ia senebriigon k Ia kapdolorojn, ku] sekvas. Estus malsaqe, se abstnulo drnkus,
por hav Ia oportunon a1propagandi drinkemu1ojn. Same malsage agus sennacsto, se li memvo1e partoprenus en batalo]
kun internaciismaj celo], a nternacsmaj konsdero]. Ciu
probata1u sian popran batalon, Sennacstoj konsentu oferi
san vivon nur pro sennacsma celo. En Ia nuna epoko Ia
vivo de unu sola sennacsto konsca estas pli valora 01 tiu
de 10.000 internacstoj. Ciu do p1enumu sian a,partan taskon.
Se Ia grandega plimulto da hemo] elekts malgustan drekton,
tio ne sufas, por ke ni sekvu ilin. N havas Ia frman konvinkon, ke, se iu homo funde lernus esp-on, senigus sian
menson je nacieco k absolutemo, en tia kazo paco k harmonio povus regi sur Ia tero. Kiu penads tiucele k sukcess,
tiu ne havas respondecon en Ia Iasko] de iuj klopodoj
faritaj por paciq Ia mondon. Tiuj respondecas, kiu] elektis
malgustan drekton k ne penads akr mem spiritostaton de
mondcvtano.
Karaj Gekamaradoj I mi ne volas fini i tiun 1eteron ne
dirinte, ke mia sola gOjo dum mia senhejma, vagada vivo
estas Ia penso, ke en Ia ple] diversa] mondparto] mi havas
amkojn, samideanojn. Kaj nun, paante ma1supren sur Ia
deklivajo de l'vvo, mi tre klare vidas, ke Ia ple] valera]
taqoj el mia ekzsto estis tuj, kiujn mi povis p1enigi per utila,
sndona laboro. Ne lacigu en via malfacila tasko k ne malkuragigu, se vi ne tuj povas rkolt e1 Ia grajnoj dssemtaj.
Per Ia penso mi estos kun vi en Roterdamo.

LETEROJ DE E. LANTl

lfl9

LETERO KVARDEK UNUA

-o----

'ri ftlora/o, J(isforia JIIa/~ria/ismo

k c~f~ro
J amaro-mal, julie

1937.

Sro Nakahara el Kioto, eldonanto de l'gazeto Tempo D, publiklai. Ia tekston de intervjuo, kiun li havis kun Lanti, Interalie estas
raportita jeno : Lia intelekto estas priokupata de moralaj dernand-i, tial Ia buido , Ia budaismo, unuvorte Ia tuta orienta kulturo,
kies bazo estas efe moraleca, tu te nature altiris lin. Nun li studas
~ budaisman literaturon...
Pri Ia rezulto de lia studo ni konigu, ke Ia artikolo, kun Ia titolo:
... Tial mi konvertigis ai Ia budaismo , kiu aperis en Sennacieca Revuo.. k estis subskribita : Arigato Gozaimasu, fontas el Ia
plumo de Lanti. La tuta skribajo estas ironia k montras, ke nia
esplorema Kdo ne trovis en Ia budaismo, kion li seras. (Kompil.)

Estimata Redakco,
En Ia junia n-ro de via atnda gazeto vi publikigis kelkajn
kuj spegulas sufie bone mian nunan spiritostaton.
Sed en tia konciza formo evidente ne ebls eviti, ke ke1kaj
legantoj povus om miskompreni Ia raporttajon, La afero ne
estus tre grava; tamen, se vi permesos, mi atus a1doni kelkajn klarigojn pri unu punkto el via raporto, nome, ke mia
intelekto estas priokupata de moralaj demando] .
Kelkaj Ieqanto] ja povis pensi, ke mia kontrailstaro al Ia
historia materialismo siqnas, ke mi farigis adepto de iu
metafizika doktrno, a e fals en mistikismon. Tel ne estas!
Mia nuna studado super budaismaj verkoj ne ankorail konvnks mio pri Ia rea1a ekzisto de budaoj, t. e. de homojvkiuj
akrs scion per ia unuigo kun Ia Supera Vero . Aoelokitesvero, tiu Dia Memo , same kel Ia kristana unka s
Dia el tri persono] s ajnas al mi nun, kel antae, Iantaziaj elpensajoj, ku] havas nenion komunan kun Ia racio, e
kun Ia simpia sago. Mi do ne agnoskas metafizikon k mia
starpunkto estas pozitiva.
notojn,

''0

LETEROJ DE E. LANTI

rareco k Senetikeco de [a Historie Materialismo .

Klcl eble plej koncze mi provu komprenigi mian opinion
prl moralo. Cu moralaj prncpoj ekzistas? Kie ili estas trov-bla]?
Por Ia ano] de dogmaj religioj Ia afero estas tre simpla:
Do, per revelado, sciqis ai Ia homo] pri sia ekzsto k pri
sla volo; sufas do obei Ia ordonojn de tu mistera estajo
por agi morale. Ple, Ia malobento] estos punata] per eesto
eterna en Ia infero a lonqdara en purgatorio, dum Ia obeintoj guos senliman k eternan felion en Ia ielo. Por di-kredanto Ia problema estas do Iacle solvebla. Sed malqra plej
sincera deziro k lacela] klopodo], pri kiuj mi ne povas raporti i tie, mi ne sukcess akiri kredon pri Ia ekzisto de Do.
Konsekvence, mi ne trovas en religio moralan fundamenton.
Tiurilate roi povas Iacle interkonsenti kun Ia ano] de Ia
hstora materialismo k tamen tiu doktrino ajnas ai mi
ne nur erara, sed e malbonfara. Por Ia ortodoksaj marksistoj moral o estas ia rezulto de ekonomiaj Iaktoro], Mi citu
eI Marksa verko mem:
Por Ia socia produktado de siaj vivrimedoj, Ia hornoj dare
hwas determinitajn, necesajn interrilatojn, kiuj estas sendependa;
de i/ia volo; interrilatojn por produktado, kiuj respondas ai iu determina ta stadio de elvolvigo de iliaj produktofortoj. La tu to de tiu]
interrilatoj por produktado
formas Ia ekonomian strukturon
de
l'socio, Ia realan bazon sur kiu starigas jura k politika superstrukturo, ai kiu respondas sociaj k difinitaj formo; de konscio ... Ne Ia
honscio de I'homoj determinas ilian staton, sed male ilia socia stato
determinas ilian honscion, (Antaiparolo ai Ia Kritiko de Z'Politika
Ehonomio},

Se Ia vortoj ion signifas k se do ne temas pri cl:ialektika

jonglado, Ia logika konsekvenco de tiu Marksa aserto estas,
ke Ia sento], Ia pasio], Ia deo], Ia dealo ne ludas rolon en Ia
historia procezo de l' homaj socioj. Ke tiel estas en Ia penso
de Marks, pri tio ni trovas konfirmon el Ia plumo ,de lia ple]
intima k aitoritata dsplo, nome, Prederiko Engels. Ci
tiu lasta ja skribis:
La determinantaj kazoj de tiu aii alia socia metamorforzo aii
revolucio ne devas esti serataj en Ia. hapo; de I'homoj ... , sed en Ia

LETEROJ DE E. LANTI
rn.l~rnorfozoj de I' produktado k de Ia interangado,
I' Scienco de sinioro Diring) (Dhring).

171

(IA Revoluclo

Dllsto] klarigas on per Ia volo de Dio; Marks, Engels k

tllul disiploj iel diigas Ia produktofortojn k per ili havas
spondon ai iuj demando]. Tro smplsme !... La aserto, ke
ln homoj lhavas nterrlatojn sendepende de sia volo estas
rbltra k neniel kongruas kun Ia realo. On povas trov en
lu hlstoro multajn faktojn, ku] montras, ke homoj aqs, baInl1~. konkeris Iando]n, tal ke ili volts ton, interkonsentis
prl tio k ne ests nstiqata] de mstera] produktofortoj .
Ktam homo] decds surpontq riveron a konstrui boaton
por fiskapti, tiam l vole faris tion k nenia soeia stato
donis al ili Ia konscion pri neceso de tia farado. Popoloj
vlvis dum jarcentoj meze de naturaj riajoj k ne ems ali ne
kopabls ekspluat ilin por sia profiro. Aliaj homo] venis tien
k utiligis Ia riajojn. Tiu utiligo do ne ests sendependa de
lla volo , kiel oni devus kredi, se Ia Marksa vdpunkto
stus gusta. Homo ne estas atomato, kiun dgitaj produktofortoj movas. La volo de I' homo sangis Ia aspekton
de nia planedo k kreis kondojn, kujn poste li mem
ja devas atenti. Ekzemple, kiu bcklas, tiu ne povas tute sin
teni kiel piediranto. Tamen Ia elpensinto de l' bcklo, Ia
homo, ne estas pro tio kvaza sklavo de gi. ..
Produktofortoj? Nu, ili ekzstas en Ia naturo. La akvo, Ia
vento, Ia fajro, Ia e1ektro ktp, estas ja naturaj produktofortoj.
Scd necess, ke Ia homo volu k scipovu utiligi ilin. llia
utillgado sekve rezultas de Ia homa uolo k ne de blinda,
ekstera instigo ekonomieca. Lastanalze iuj aliigoj en Ia sacio havas kel originon Ia volon de l' homo : en gia cerbo
naskis Ia deo], kuj inidatis Ia sangojn. La supersttukturo
pri ku parolas Marks estas nur metaforo, neno l'li, nek malpl. La homo mem kreis Ia juron k gi ne estas smple ia rezulto de Ia ekonomio; juro k ekonomo malvolvs paralele
sed ne Ia lasta kreis Ia .unuan,
Kio pruvas plej bone Ia eraron de Marks, tio estas Ia
fakto, ke homoj, vivantaj en sarna] ekonomiaj kondlo], tamen ne lhavas samajn deojn. En Hndo, ekzemple, hndu\,

LETEROJ DE E. LANTJ

"

noj k slamano] jam vivis dum kelkaj [arcento] en sarna me-

dto k temen amba havas tute malsaman religion. La ekonone kapablas klarigi, kial Ia unua] adoras bovnojn,
dum Ia lastaj buas k mangas ilin. Ne Ia forton de deo], u
Oustaj a malgustaj, tio estas iel perforti Ia realon en Ia celo
enigi iujn sociajn fenomenofn en iu Ilozofa sistemo.
Ne nur Marks sed multa] alaj teorulo] provs starigi
sstemon per kiu io povus esti klarigata. Vana provo 1...
Flozofa] sistemoj anka estas homa] elpensajoj; sed gis
nun neniu geniulo kapabls starigi nerefuteblan doktrinon.
Sistemoj kontraas alajn sstemojn k Ia kelktempa sukceso
de unu el ili dependas ne de gia senerareco, sed de speciala]
crkonstanco] k de Ia talento k konvnkopovo de Ia atoro.
Sed ni dume nur notu, ke Ia Historia Materialismo ne
povas pretendi nereuteblecon k ple, ke gia esenco mem
estas senetkeca,
mlsmo

Ont

jugas erbon

te

giaj fruktoj ...

Se estas eble jugi arbon la giaj fruktoj, oni anka povas

taks Ia valoron de doktrino Ia giaj rezultoj. La markssmo,
Ia historia materialismo atingis tre grandan dsvast'qon tra
iuj kontinentoj. Ple, gi estas Ia oficiala k sola doktrino,
lnstruata en Ia lernejoj de 170miliona popolo, La fakto, ke
oni instruas gin devige, ke gi farigis en Sovetio kvaza religia ortodoksajo, plej evidente kontradras ties sprton :
gia esenco ja estas nei Ia forton, Ia efikon de deoloqo] k
atribui un algon en Ia socoj ai ekonoma] faktoroj. Sed
pri tio mi ne volas insisti k limigos mian rezonadon ai Ia
konstato, ke Ia bolevsto] aplikis k dare aplikas Ia doktrinon mem.
Kiel mi jam montris, la Marks k Engels, Ia moralo povas
est nur ia tezulto de ekonomiaj faktoro] k ne Ia apliko de
difinitaj k obeindaj prncpo]. En Ia rilatoj nter Ia klaso] k
homo] Ia determinanta kazo estas e proporco de fcrto] .
En Ia vivbatalo temas est Ia plej forta. Por Ia proletaro Ia
tuta demando kuas en i tio: venki Ia burgaron. Tucele
poltka organizo estas necesa k por Ia bolsevsta parto te-

LETEROJ DE E. LANll

173

sU pl forta 01 iuj ala] tiaj organizoj k tel per iaj

medoJ (Lenina diro) kapti k teni Ia poltkan potencon. La
ulAcvistoj tre lerte k ruze aplikis tiun taktkon. Ce Ia komenco de I' rusa revoluco Ia e malamko konsistis el buro], soclalstoj k anarkistoj. Ciuj jam delonqe estas u mortfltaj a malliberqtaj. Poste en Ia bolevsta partio mem
tiOls diversa] opozculoj : ai ili estis aplkata] Ia samaj
lmedo]. Znovjev, Ia prezdnto de Komintern , k multa;
dluj malnovaj k famaj bolsevsto] estas per revolverpafado
Imondlgitaj. Nur unu, Trocki havs Ia bonancon est ekzlnta. N un li plenigas Ia mondon per krtko], rproo] k malbcno] ai Stalin. Kvankam oni emas nature kompati ai vktlmo], tamen race.pensanta homo, bone informita pr Ia sovctia demando, ne povas maIatenti Ia fakton, ke Ia okazajoj
mcnciitaj estas l logika konsekvenco de I'marksisma sentkeco.
En Ia tuta dramo temis ja pr proporcio de fortoj
[Esprmo ofte uzata de Trocki mem). Stalin estas pli forta
01 la] kontraulo]. En mala okazo li mem estus en ekzlo
1 mortpafita. 'Estas fakto, ke Zinovjev k Kamenev, ekcmple, dezrs, saternpe, ke Trocki estu mortkondamnota.
Tia sorto guste atends ilin kelkajn [arojn poste ... Sed estas
anka neforgesinde, ke Trocki mem ordonis pafadon ai Ia
Krontadaj marstoj, kiuj ests rbelntaj, por postul guste
tlon, pri kio~ li nun agitas, nome, Ia lberan Iunkcadon de
J' soveto], kiuj farigis nuraj Instrumento] en Ia mano] de
r bolevsta parto.
Kvankam mi neniam estis tre ortodoksa komunisto, tamen
ml apartens ai Ia franca komparto ekde gi'a Iondqo 9is
1929. Tam mi havs Ia esperou, ke Komintern povus Iforte
antaenpu Ia esperantan aferon. Estis nava iluzio.. . Pro
mia okupteco en Ia SAT -movado mi ne partoprens aktive
en Ia poltka agitado. Tamen mi havs plurfoje Ia okazon
eest kunsdojn de Ia t.n. eio] komunistaj, kiuj Ia nstrukcioj el Moskvo devas ekzisti k funkcii en iuj laboristaj a
kulturaj organizoj. Tie roi povs proprasperte konstat, kel
bolevstoj makiavele, [ezute agadas por akir Ia gvidposte-

"1

LETERO} DE E. LANTI

1I(IJn cn Ia celitaj

orqanzo]

: mensogoj,

kalumnoj, plej dratu] dcmagogaj rmedoj estas uzataj. La Lenna perierimekt'O estas diligente aplikata k ofte kun sukceso, Kiu vidls proprokule Ia funkcadon de komunista elo, tiu facile
komprenas Ia spiritostaton de Ia oligarkoj el Ia Kremlo, ku]
buas unuj Ia aliajn kun facla konsccnco. Tu] senprincipaj
homoj agas instigite de I' pasio por regado, de senbrida potenc-avdo. Ce ili Ia komandemo estas pli forta 01 Ia riigemo
k ilia propra konduto refutas perekzemple Ia marksan ekonomiismon ...
Kam Lenn rekomendis uz iajn rimedojn en Ia politika
batalo, tiam fakte li elpenss nenion novan. Tri cent okdek
jarojn pl frue Ignaco de Lojola, Ia fondnto de I'jezuita ordeno, faris smlan rekomendon, kiam li dirs, ke Ia ceio
pravigas Ia rrnedojn . Sekve, mensogo, kalumno, murdo ks.
estas allasebla], se l kondukas al Ia ceio. La sola demando
estas: u bona k gusta Ia ceio? Por katoliko, kiu firme kredas, ke Ia papo estas rekte inspirata de dio k sekve ne povas
erar, rilate ai dogmaj afero], Ia demando estas facle respondebla. Same facile povas trankviligi sian konsciencon Ia
bolsevisto, kiu parolas k agas en Ia nomo de I' Scenca
Socialismo . En nia epoko Ia vorto scienco efikas sur homojn, efe sur tujn, kuj ne estas mem scienculoj, kel la vorto
dio sur kristanon.
En Ia verkaro de Marks trovlqas parto, kiu povas esti
konsiderata kiel se' enca , tu, kiu priskrbas Ia funkcadon
de I'rnoderna kapitalismo kun giaj ekonomiaj krzoj, ai Ia
,~,' C procedon la kiu kreigas plwsvallolte. Sed kiam Ia fama teoriulo celas antaimontri Ia vojon, kiun nepre sekvos Ia homaro en sia evoluo; kiam li atribuas aI Ia proletaro Ia e hstorian mision starigi senklasan socion, tiam liaj diroj perdas scencan karakteron. Cetere, sufias kompari Ia nunan
staton de l' monr' o kun Ia asertoj, trovqanta] en Ia Komunista Manifesto , verkita anta 89 jaroj, por konvnkq pri
1<1 grado de ilia erareco.
Nur homoj blndqta] per parteca pasio ne povas vdl Ia
crnrojn de Marks. Il estas tiel okulfrapaj, ke en Ia lastaj

LETERO} DE E. LANTI

175

r(lJ trOlVJglsmarkssto] por deklar, ke nur Ia esplormetodo

lorus cn Ia doktrno. Tu] similas ai Ia budaistoj, kiuj aser, kc o, ko ne estas raca, tio ne povas esti Ia instruo
.otamo Sakamunto.
1 hstoro montras, ke Ia jezutoj portas
Ia respondecon
ri multa] krimoj, e pri milito] inter gentoj. Sed malgrau
lu) sa] intrqoj, malqra sia mirinde bana orqanzteco k Ia
runda intelekta kapablo de multa] el sa] gvidistoj, tamen
111 nc sukcess triumfigi Ia katolikismon en Ia tu ta mondo.
Snle Ia bolevstoj malsukcesis en siaj klopodo] por okazigi
mondrevoludon. Komntern smple farigis aparato el obeemaj
dungitoj, kies tasko estas servi al Ia interesoj de Ia eksterlunda. nacsta politiko de Stalin, kiu Inf.ne sukcess reqad
li absolutisme 01 Ia caro mem. Aliparte, ne ekzstas en 50vcto Ia ple] eta signo, ke Ia nova sodsistemo evoluas ai
cnklaseco, Male, farigas pl k pU certe. ke nova] klaso] starigas. En neniu kapitalista lando Ia dferenco] inter Ia VIVkondioj de diversa] kategorioj da homo] estas pl grandaj
01 tiuj jam nun ekzistantaj en Sovetio. La laborstaro estas
scrvutqta gis grado apena pensebla. Nur unu ekzemplon
mi menciu: Ia interna pasporto, kiu ekzists en Ia cara tempo, estis restarqta anta kvar jaroj k neniu povas sen tiu
Icgitimilo vojaqi el urbo en alian. [apano ne bezonas pasporton por iri el T okio al Osaka, sed ruso bezonas gin por
Ir! el Moskvo ai Leningrado.
La fruktoj de l' bclevsta arbo estas tre amara] k malmolaj ; on do povaa konklud, ke gi estas malbona k kreskis
n netaqa gru,ndo. Tio pruvas, ke Ia histria materialismo ne liveras bonan fundamenton por konstrui harmonecan socon.
Ea homo estas enimelo, kiu kepebles

koncepti

Se mankas kredo je Do, kiu estus doninta al Ia homaro

kvaza moralan kodon, nepre obeendan; se, alparte, erara
estas Ia marksista vidpunkto, la kiu Ia moralo estus ia rezulto de ekonomiaj ,faktOTOj, ke do n seru moralan fundamenton? Morala] prncipe] ne ekzistas konkrete (en si); pri

",(,

LETEROJ DE E. LANTI

LETEROJ DE E. LANTI

tio m konsentas, Sed Ia homo kapablas abstrakt, konceptl.

J elpensaloj : higienaj requlo] k moralaj prncpo] ne

tas smpla rezulto de dfigitaj produktoorto]. Kiuj sincere
desuas labori por starigi pacon k harmonon sur Ia tero,
u] celkonorme devas havi kIaran komprenon pri neceso de
ralo. Sen gato k obeo aI morala] principoj Ia homoj Iel
tutas kiel rabaj bestoj en gangalo. Kaj Ia spektaklo, kiun
llveras Ia maclcsista papo el Moskvo pensigas pri sangoolfanta tigro. Cenerale Ia hemo estas nature egoista. Cetere
Ia vivo mem postulas tion. Nur per Ia edukado on povas
brldi Ia egoismemon k envojigi gln la socieca direkto. TIo
tas Ia celo de rmoralo. Sed se oni instruas, ke Ia moralc
!ltas ia rezulto ekonomeca, ke temas en Ia rilatoj inter Ia
hc)moj nur pric proporco 'de .fortoL, tiam oni restas en
lnngalo a "tieiifeiras ;:tiel on preparas grundon SUr kiu
rmos k elkreskos despotismo. Ton Ia soveta eksperimento
pruvas plej evidente ...
La asketismo per si mem ne estas moraleca. Asketo povas
l! turmenti sian korpon (tion Iaras ke1kaj monakoj k tia
furo lveras plian pruvon pri Ia forto de ideoj) sen iu bona
rczulto por aliaj hemo]. Kiu emas vivi askete, tiu havu kompreneble Ia rajton tion fari. La celo aI budaeco ne ajnas al
ml enteni ion esence moralan en tiu senco, ke g1 estas pure
ndlvdueca. Cetere, Ia celado por nenUgo ai iuj bezonoj de
l'korpo el smlas aI senflugtla flugemo. Penad por ne esU
klavo de siaj deziroj, tio estas tre rade alcelinda. Sed Ia
kontentigo aI Ia naturaj bezono] (t. e. kiuj konormas: al Ia
postulo] de Ia speco) estas nenal evitinda.
Mi ne prezentas al mi sagulon per Ia bildo de hemo kun
Iunebra a senesprima mieno. La ridemo estas io propre
homa. Besto] ne rdas, Se nenu kapablas liveri absolute
certan respondon al Ia enqmo], kiujn metas anta nn Ia
sfinkso de l'Vvo, n povas almena rdi ai g;. en Ia vizagon.
Kaj kiu kapa:blas moke ridi pri si mem, tiu la mi estas
saga ...
Tre bone mi konscas, ke ti tiu skribajo estas mankohava ;
sed por konvene pritrakti Ia temon, necesus verk volumon
- kiun eble neniu kuragus Iegi gis Ia fino. Sufu do, ke Ia

~ometriaj aksomo] anka ne ekzstas konkrete;

tamen
homo] konceptis iln k ingenieroj. teknikistoj k metiistoj obeas
I geometriaj prncpo], kiam i1i laboras por konstrui manon
a ponton. Kam on observas kamparanon en lia laboro por
pre:pari rzbedon, tiam estas vdeble, ke li penas por obe al
Ia prncipe de horzonteco, Li ja scas, ke Ia maldka tavolo
da akvo ne surkovros Ia tutan suprajon, se gi ne estas horzonteca.
Ne necesas vad en metafzka maro por eltrov moralajn
prncpojn. La homa cerbo jam .delonge kapablis ln koncept, restante sur pozitiva grundo. Ka] notnde estas, ke
filozofoj el diversa] skolo] renkontqas akorde kun Ia Iondintoj de grandaj religisistemoj unversala], rlate al kelkaj
fundamentaj prncpo] de moralo. Budao k Krsto, Konfucio
k Sokrato, Spnozo k Kanto, iuj diris resume proksmume
jenon : mensoqo, stelo, murdo estas maibonaj faroj; amo el
') Ia ptoksimulo, sincero en ia koro, plenumo de ptomeso, libere [erite, elttuismo, io tia estas bona k nepte alcelinda;
tio kondies k cettiqes pecon inter ia hemo], Se al tiuj sentenco], kiujn on povas Iel konsder aksiomeca], estas aldonita Ia koncepto pr justo, tiam estas trovta firma fundamento por ellabor kondutrequlo]n.
f\.gi juste, ne ekspluati ; postuli justaD traktadon k kontrastar aI aia ekspluatado, tio estas logika konsekvenco el Ia
ei 'supre elmetitaj prncpoj. Kie ne regas justo, tie latente
ekzistas rnalpaco, milito. Homo] devas plie akr k ten sen~
ton pri sia propra digno k gi ne povas ekzsti inter mastroj
k sklavoj. La religioj fiaskis en sia celo starigi pacon k Iratecon sur Ia tuta tero. Eble pro tio. ke i1i malatentis Ia ekonoman flankon de l'vivo. Objektva] kondioj por paca
mondo cetere ne ekzstis, gis Ia scienco k tekniko liveris aI Ia
,
homo] Ia necesajn rimedojn por utiligi Ia naturajn riajojn el
Ia tuta planedo, N e sufas rekomendi korpan puron aI
homoj, se mankas aI i1i sapo k akvo. Sed estus anka eraro
kredi, ke' sufias liveri tiujn necesajojn, por ke iuj homo]
eklernu k observu higienajn regulojn. Higieno k moralo estas

177

1')8

,
i'

to'

,:
'~

'"...

.~

,.;.s;

"-"

LETEROJ DE E. LANTI

hWllltoj de Tempo ekscu, ke mi ne predkas malqajqan

morulon.
Kvankam roi kutimas agi tre serioze en Ia vivo, tamen mia
untura emo estas prkonsider gin kel grandan traqed-farson.
'I'an vivkoncepton mi versajne akirs per Ia legado de
I'verkoj de Rabelezo (16-a jarcento), de Volter (18-a j.),
de Anatol Prens, Hen Riner (20-a j.) k de alia] samspecaj
atoro] ; sekve gi ne estas ia rezulto de produktofortoj .
- Anta 0'1 cerbumadi k verkadi necesis tamen, ke viaj
rnajstroj ne malsatu, sendube pensos kelka] legantoj.
- Jes [a, tiu kondio estis necesa. Sed miavice m
demandu : u vi neniam vdis bone nutritajn homoin, kiuj
tamen ne kapablas verki lbron, inventi manon ali elpensi
esp-on ? Homoj elpenss geometriajn k moralajn princpojn.
Konstrusto], kiuj ignoras geometrion, fiaskas en sia laboro .
Same fiaskas uj, kiuj celas starqon de paco ~ur Ia terQ
lign;ras
moraln, Utilas aldon, ke mine samigas moralqn
~"'kunplenumo aI rito], ceremonoj k. s. reliqiajoj ...

179

LETEROj DE E. LANTI

ETERO KVARDEK DUA

ari3aj g.l(-tJoj

Jamasiro, 6737
I

0-.

kelkaj tagoj mire mi releqs en mia brouro : Ou

n cat Ia queston de Ia Langue Internationale? (I) jenan
on : La L. I. ne fera donc pas disparaitre les langues
tlonaIes... :. (2). Kaj Ia tuta frazo montras, ke mi
durus, se ili malaperus. Tio pruvas, ke e Ia komenco de
Ia esperanta kariero mi ne estis vera sennaciisto. Necess
lkjara praktikado de nia lingvo k efe Ia partopreno aI
.iAT-Kongresoj, por ke miopovu iom post iom tute libergi
I pli malpli senkonscia naciecemo. Kaj tamen vi setas, ke
ia 1914 roi ests anarkisto k tute sub Ia influo de Reklu (3),
Kropotkn, Grav k. a. teoriuloj anarksta]. Se tam iu drus,
ke roi estas nacisto, !u almenai naciecemulo, mi protestus.
Kaj tamen nun roi konscies, ke fakte mi estis tia. M havas
111 konvnkon, ke iuj nuntempaj anarkistoj neesperantistaj
nka estas nekonsciaj nacistoj. La Iaktoj, kiujn meneias
Le Combat Syndicaliste (-4) pri Ia sinteno de hispanaj
markstoj alportas konkretan pruvon favore ai mia aserto .
Vi eble rebates. ke Benar (5) krtkas Ia sintenon (6) de
lu hspana] K-doj. Nu, mi estas forte konvinkita, ke li mem
k. a. francaj anarkistoj agus tute same en sarna] cirkonstancoj.
lIiaj krtkoj ne enhavas e Ia plej etan aludon ai Ia neeblo
}\ntilu

(I) Kiel statas Ia demando

pri Internacia Lingvo? 1919'
(Kompil.)
(2) Sekve Ia I. L. ne malaperigos Ia naciajn lingvojn. (Kompil.)
(3) Elise Reclus, aiitoro de Universala Geografia, La Homo h Ia
Tero k.a. sciencaj verkoj alte satataj, ne menciante liajn verkojn en
kiu] li prezentis k subtenis Ia anarkismon.
(4) La Sindihatista Batalo. sernajna gazeto, aperanta en Francio.
(Kompil.)
(5) Besnard, Ia gvidanto de r menciita organo. (Kompil.)
(6) Kelkaj anoj de lberia Federacio Anarkista, kiuj konsentis
p.utopreni en Ia registaro. (Kompil.)

LETEROJ DE E. LANTI

t."."
..

turlgl senJtatan sodon en Katakmio nur. Tamen, estas al mi

klure. ke nek Italo, nek Germano, nek Brto, nek e Ia
popolfronta Prancio Bluma (I) tolerus tion. Vole nevoIe iuj
rto] de nia planedo pli k pli farigas dependa] unu de Ia
wiaj. Tauga solvo al Ia nuntempaj problemoj soca] ne estas
trovebla ekster Ia organizado de mondmastrumado. de mondregno. Kaj nur esperantsto] kapablas prezenti al si tian
organizadon, tial ke !li povas igIlOri Ia lingvajn limojn. Ia
nacecan instruadon k ion smlan, Por esti sennacsto t. e.
koncepti sennadecan organiz-manieron k sennadecan soeiarangon, necesas nepre est unue esperantisto. EI tio mi konkludas, ke Ia neesperantistaj anarksto], ku] permesas al si
malrespekte parol pri sia respektiva nado estas tute nekonsekvencaj. 11ifakte estas, kel mi anta dudek jaroj nur Internaclsto], t. e. nekonsciaj nacstoj.
La snteno de l'P.K. de S.A.T. rilate al Ia hispania tragedio
- a Erenezajo - ajnas aI mi gusta. Na ekster!partia.
ekstertendenca Asocio ne devas Iavor U Ia tendencon el
Valencio (Popola Pronto) u tiun el Barcelono (Informa
Bulteno). Mi ja havas tre klaran k firman opnon pri Ia
konduto, kun devus hav esperantsto], almena iu ajn sennacsto, rilate al Ia hspana milito; sed roi ne konsentus dom
konslon : iu decdu mem pri siaj farotajoj ...
Kompreneble. ku kredas, ke en Sove tio konstruigas
socialismo. tiu povas argumenti. ke en Hispanio on anka
povas far! Ia samon. Bedaurinde.
Stalina diktatoreco. kun
jam delonge mi nomas ruga fasmo,
olute n . n
komunan kun socialismo. Se roi tiom oEte k Eorte insistas !pri
t'i;:-est'S tial ke sam19i Ia nunan socaranqon sovetian kun
socialismo. tio estas fakte kompromiti k malutl al Ia vera
socialismo. La kaptalsto], kiuj general e estas pl bone
informitaj pri Ia reala situado en Stalinio 01 Ia laboristoj.
tute ne timas tan c socialismon . Ttal kapitalistaj landoj
(I) Moka aludo ai Leono Blum, Ia tiama efrninistro k longdara
Jvidanto de I'Socialista Partio. (Kompil.)

LETEROJ DE E. LANTI

181

nun rlatas amke kun Ia kremla] oligarkoj; tial Litvinov

vos en Genevo k alie ludi sian nacece-dplomatan rolon.
La liberalisma kapitalismo pl k pl montras signojn de
kolapso(k S~veti.Q kyq .sa nova klaso el teknokrato] k. a.
,lus~ *~ii~8~t~{''''farigas imitinda modelo por Ia sameculo] el kapitalistaj landoj. Tio klarigas bone, kal nun
to el Ia burgaj gazetaj raportas favore pri Stalinio ...
Tre nteress min Ia opinioj pri Ia ironia ertikolo (1) ; ili
stas ai mi tre Instrua], Necesas ja sc, leia estas tra Ia mondo
Ia grado da komprenpovo pri tia verkmaniero. Kvdo B. el
Nederlando skrbs, ke li ads legintojn de tiu artkolo dr,
ke oni ja devas reven al Ia netralsmo k gratulis Ia atoron
pro lia artikolo. Llnuvorte, ili komprenis guste Ia malon de
tio. kon mi pensas k provs komprenigi. Sed alia; leqnto]
tute guste komprens k Ia demando estas : kioma estas Ia
proporcio de nekomprenintoj 1
Perfekta interkomprenigo inter iulandaj esperantsfo]
povos okazi nur leiam ekzstos dversstla] 'verkoj klasikaJ ...
Sendube KANDID ne farigis tia. Sed estas evidente, ke Ia
nekomprenintaj legintoj de mia artkolo anka ne komprenus
Ia ironion de Volter ...
(I) Temas pri: Vivu Ia NeutraIiJmo! kiu aperis en Ia maja (1937)
N de Sennaciulo ~ kun ta subskribc r Arigato Gozaimasu.
(Kompil.)

LETEROJ DB B. LANTI

LETERO KVARDEK TRIA

1 .,ti.

)'. d. J(., g.r",.

Jamatiro, 12-8-37.

Estas i te varmege k ~vitige; plie diversa], pkema]

nsekto] preska senese persekutas min. Mi sopiras al
poluso I Tamen mi ne volas prokrasti respondon ai via Ietero,
Cetere, skribi Ieterojn estas preska mia efa okupo. Ma
familio estas disa tra Ia mondo k nur per Ia plumo k posto
mi povas interrilati kun miaj familianoj. Cl tie anka mi cerre
havas parencojn, sed al mi ne povas hav rilatojn kun ili.
Tio estas ai mi agrena, mi certigas ai vi. Aliparte estas tro
da aero], kiujn mi ne sukcesas kompren. Mi rakontu ai vi
unu : lastatempe m faris 12-tagan rondvojagon por viziti Ia
klasikajn lokojn el Ia Iando. Okaze de tiu vojago mi haItis tri
tagojn en Tokio, ke mi antae logis k havis okazon konatigi
hazarde kun artisto, kiu restis dum kelka tempo en Frando
k parolaas Ia francan Iingvon. Nu, li estis xontenta revidi
min k rproponis, ke m tranoktu en lia hejmo. A1 tio mi
konsentis. Nu, post mia foriro In vzts trifoje policistoj k
ple li devis iri mem ai la efpolicejo por don precizigojn.
Kaj te li ekscs, ke mia nuna gastiganto, ku akompanis mio
dum Ia vojaqo (iujn elspezojn por li mi rpagis) informis
Ia polcon pri mia eesto e Ia artisto k plie parolis pri li
malsimpatie. iel 9Uspektige. [am mi estis e Ia, komenco
mirigita, ke, leiam venas aJ Ia. hejmo de mia gastiganto
polcsto], jl . restas dum horo], trnkas teon k babladas k
kon pli~'JnPne
scas, Tel Ice nun mi emas pensi, ke Ia
tuta afero pr mia gastigado ~i tie en maIgranda urbo estas
arandita de Ia polco mem. S-ro T. estas policano, _ almena
amatora. Mi jam drs sufie por ke vi ekscu, Ice miaj nuna]
rlato] kun Ia li: lberpensa budaisto ne povas est..; tiel
varmaj kiel Ia nuna vetero, Se ne esfis Pa Iakto, ke mi pagas
l te trione malpli 01 en urbo, mi jam estus foririnta... Sed
kien 7 Tia] ke mi jam pasigis 5 monatojn en Ia efurbo, ml

LETEROJ DE E. LANTI

183

latus lo9i dum kelka tempo en alia urbo. Nu, dum mia vojaqo,
n Kioto mi arangs, ke tien mi venos, kiam mi forlasos
[amaron. La tieaj esperantistoj konsents ai tio k promesis
trovi por mi ne tro karan ambron (Ia valor-reduktqo de
l'franko jam forprenis Ia duonon de mia pensio). Sed, ntertempe, mi rcevs leteron de Ia sekretario de I'qrupo, kiu
petas. ke mi reziqnu mian intencon iri ai Koto, Evidente Ia
polco ne velas, ke mi rilatu kun esperantstoj, Se mi dros,
ke japano povas est arestita k mallberqta dum 29 tagoj.
ne ricevante de l'polco iun ajn kIarigon pri Ia kalo, vi komprenos Iacle, ke tiu minaco povas ancel Ia dezron de
esperantstoj interrilati kun mioKa] tamen mi ne estas spono,
nek Stalnano, nek Trockiano, nek alspeca tiaulo ...
Mi legis Ia tutan ampleksan Ibron anglalingvan el kiu
estas lPublikigita de Sro T. unu aptro en esperanto. Pri
multa], - ne iuj, - punktoj mi povas konsent kun Ia
aitoro. Sed de Ia teorio ai Ia praktko estas abismo. La
budaismo devas esti prijugata la gia historia siqnfo. Kaj
tiurilate oni povas not, ke Gotama Sakamunio. same kiel
Krtsto k ankai Sokrato sktibis nenion. Kaj Ia tiamaj
disiploj ne interkonsentis pri la vera] parolo] de
l'Majstro. Sekve, ne eblas akiri certon pri ili k oni do 1P0vas
prijugl Ia doktrinon nur lai gia aplko Iare de diversa] sekto]
k sektano]. Kaj ne estas dubeble, Ice sur tiu Icampo regas
superstioj k io cetera, trovebla e alia] religioj.
Kon vi diras pri via amiko el A., tio ja interesas min. Lia
vivmaniero ne estas normaIa k mi mem, kiu estas tre
sovada , apartigema. tamen dezras rilati de tempo aI
tempo kun homoj... el ambai seksoj I Sed mi povas certigi ai
vi, ke mi tute ne sopras ai Frando. Te mi sentis min fremda.
Se ne estus Ia lingva baro kun kiu mi kolizias upae. mi ne
sentus mn fremda en [apano, almenai ne pli 01 en Frando.
Sed Ia Iakto, ke mi e ne povas dare lnterrilat kun esperantsto] estas ai mi Ia plej malaqrabla afero. Tamen roi
ankorai ne decds foriri el i tiu lando, kvankam mi nun ne
selas kien roi iras fine de i tiu monato.

LETER01 DS S. LANTI
Kun Intereso ml notas vian diron pri N .....-ano]. M1 have
oknzon lnterrilati nur kun du el ili k mi alvens al Ia sama
konkludo kel vi. Mi e konstatis, ke Ia legado de Ia N*a
verkaro havs e l1i ee kel rezulton nutri vere ridindan
pretendemon. Nu, ne gravas, ar n almena havas ankorail
Ia rajton ridi en Ia vizal10n de pedante] I Cetere, se mi ne
eraras, Ia doktrino de N ..... bazas sur absolutaj principoj k tio
ne e akordigas kun Ia nuna stato de I'scenco, Absolutaj
pr!nd,poj povas est nur dealo, aI ku on celu; sed dealo
restas iam malproksima de I'realo. Radofaristo devas cel
far! radojn absolute rondaj; sed ta] neniam ests far!taj k
verajne neniam estes farataj.
eu vi rcevs Ia gazeteton c Tempo 1>, kiun mi sends aI
vi? En venonta] n-ro] aperos longa artkolo de mi prl
hstora materialismo , kiun mi severe kritikas. Mi volonte
sendos ai vi ekz-on, se vi dezras. Sed? Nu, nur diru ...
Kun gojo mi ekscos pri Ia amikoj; bonvolu okaze dr aI
lli. ke mi ne forgesis l1in.
Miaj okulo] nun funkcas normale, per Ia belpo de vtro].
Kiam l malsandets, tiam ests pro troa laborado por Ia
afero, Mi ne bedaras tiun laboradon; tiam mia vivo havs
celon : nun ke1kfoje mi demandas min : IGal ci dezras
ankorau vivi? . Kaj Ia nura respondo, kiun mi trovas estas:
c Por sc, kio okazos morgat1... . Finanalize eble tio estas
Ia plej forta, se ne Ia sola vivinstigo e mulfaj homo]...
Mi Ibabilas senplane k lasas kurl Ia plumon; inoulgu al
Ia formo k atentu nur Ia bonan intencon.

LBTSROJ DS S. LANTI

LETERO KV ARDEK KV ARA

1ft

18,

-o---

I X-Jo jlllillS

&'.1 .&OS-fi'ngel.s
[amaro-me, 20*8-1937.

Dankon pro viaj letero k jurnaloj. Mi atus SikscUkiom da

rublo] enspezs s-ro Doson por sia lakea inlensado aI 1:1
Stalina regimo. Apton Sinkler konfesas, ke li ne vzits
Sovetion k - sekve estas evidente, ke li parolas prl tio, kion
li ne konas. Oni anka povus ladeq Ia }apanan registaron
pro Ia sukcesa f1ugado el Toko ai Londono - k reveno sen
ia plej eta akcdento, k precipe pro Ia grandegaj atinge; sur
Ia teknika f1anko. Sed mi ne insistu prl tio; nur mi notu,
ke jam de kelka tempo mi legis en lab. gazetona esprimon :
41: ruga fasmo . kiun mi mem uzis antt preske tri jaroj.
10m post iom Ia vero aperos k eble Ia Iaborstaro ekkomprenos, ke Ia ple] dangera fasmo estas Ia Moskva, tial ke gi
celas farigi tutmonda, se oni jugas la tio, kio okazis lastatempe en Hspano,
Mi ja ne scs pr apero de Ruga fasismo en Novjoeka
gazeto (1).
Pro Ia valorredukto de I' ,fr. franko mia penso duonigis
k nun kredeble mi ne povus konvene vivi en Usono; sed i
tie mi povas ankorai vivi tre komforte. Kio estas aI mi tre
malagrabla, tio estas, ke mi ne povas partopren Ia esp-an
vvon, k plie, ke multa] esp-sto] forkuras de mi tuj post Ia
sperto, ke simpla renkonto kun mi havas kel sekvon Ia
viziton de policistoj. Kaj klam mi estos dirinta, ke japano
povas esti arestta k malliberlgita dum 29 tagoj sen ia klarlgo
de l'polico prl Ia motivo, vi certe komprenos ,faeile, ke la
tlmo rilati kun mi estas granda.

Rilate ai Ia protestoj de personoj, kiuj opnas l:alumniaj

miajn informojn prl Sovetio, ili estas normala]. La Vet'8 vero
(I) Artikolo el Ia reyueto
li estia forlaainta Ia gyidadon

Herezulo . kiun eldonis Lanti, kiaDl

de S.A.T. - (Kompil.)

~
j \',
t

l.exunna plurajn jarojn por est akceptita de relatve grand<l

nombro da homoj ; sed finfine Ia vero venkos blufon. M, ku
1:~t.1.'I dubema, tamen tute ne dubas, ke post pl malpli longa
tempo Ia laborstoj ekkomprenos, ke Ia plej abomeninda
vkspluatsstemo estas tiu nun organizata en Soveto de senkoraj tek.nokratoj, nova klaso sur kun sin apogas Stalin k. a.
kremla] oUgarkoj.

LETERO KV ARDEK KVINA

-o--

fil ari~aj g.k-rJoj

Osaka, 2091937.
[am de kvar tagoj roi tre suferas pro absceso e Ia maldekstra mano; gi estas tute velnta k Ia doloro radias gis
Ia kubuto. De almenai dek tagoj roi ne vids esperantiston;
pro doloro k sendormeco mia soleco estas pl malfaeile elportebla. Eble estus sage, ke mi imitu K-inon M. Aspes (1).
En unu el maj leteroj mi jam drs, ke si skribis ai mi prt
sia decido sin mortigi. Mi tuj responds an leteron k provis konvinki sin pri neceso forlasi tian deon, tial ke nia
movado bezonas ian helpon ktp. ktp. Sed tiu letero atingis
Frandon tro malfrue; cetere, ne estas certe, u gi efikus.
Tute precze mi ne konas Ia ean motivon, kiu instigis
tiun K-inon ai sinmortigo. Tamen roi kredas, ke si estas vktimo de Ia Armanda teoriumado en DEn
dehots (2)
Foje si koness ai mi sian nazon pri faritajoj la Ia prncpoj de Armand. Ciam mi sents malsimpation por tiu ulo,
por tiu majstra sofisto. En lbro, kies titolon roi nun ne tute
(I)
(1937)

(2.)
seksaj
guloj,
aento

Pri tiu SAT-anino

aperis nekrologia noto en Ia aigusta

(Kompil.)
Franclingva gazeto, individuista, kies efa enhavo rilatas ai
aferoj, Armand, Ia eldonanto, starigis asocieton laii kies reIa geanoj devas pruvi sian veran kamaradecon per konde seksrilatoj kun iu ajn ano de Ia organizo. - (Kompil.)
n-ro de Svulo , -

.87

LETEROJ DE E. LANTI

LETEROJ DE E. LANTl

~
\l

memoras (<< Prenez-mo tous :. (1). mi kredas) Han

n~r aludis ai Armand k komprenqs, ke U eee celas pro~
'viII aI si virinojn en diversa] loko], por ne est tie devigata
Izltl bordelojn, kiam U iras en Ia koncernajn urbojn por' ' ..
rolad, Verdre mi ne tre atis tiun libron de H. Riner; mi
~,
ne skribis ai li por danki pro gia sendo donaea. Kredeble
v '"
"
11vcrkis gin kvaza sercon por sn dstr...
Ml pensas, ke Ia dealo rlate Ia seksan vivon estus monoamio; sed necesus, ke Ia paroj harmonw kor~ int~ekte te
,,\'
~"
Tiaj postulo] estas malfacile plenumeblaj. Almena
~
rol estas konvinkita, ke generale Ia virino estas pli ema ai ',..
")
wUka amo 01 Ia viro. Fzoloqe viro povas en unu jaro gra("
vedigi centojn da virinoj, dum virino povas naski en Ia sama
"'" \.
tempo nur unu infanon. Vi povus rebati. ke prosttunoj "\.,'-.. ~
povas en iu difinita tempo kontentigi Ia seksajn dezrojn de
..,.
luraj vroj, dum i tiuj lastaj ne kapablus en Ia sama tempo
J
kontentq Ia saman nombron da vrinoj. [es, sed prostituon
~
ni deziras neniqi, u ne 7
$;.~ -'\. :')
La vera naturo de l'virino estas naski infanojn k roi kre'
f"
das, ke Si pU 01 viro bezonas hejmor, k amon. Kredeble
.,. ,
K-ino Aspes komprenis tion tro malfrue k Ia vivo tiam
\. ~l
nazis ai si. Armand portas ian respondecon en Sia sn~~
mortigo, simi1e ai tio. kio okazas, kiam pa5tro atingis per si.
.
\i
influo. ke junino monakngu.
:-.......
. '. \.
Legante Ia tezon de Armand. oni ne povas nei, ke gi estas. ....... ';:)
logike k bone argumentita ; sed unu afero sajnas ai mi naza:
Ia penso, ke li konsentas ak.cepti karesojn de virino kvazaii
almozon. Kredeble roi estas tro Hera, sed nenal roi konsentus
tlurilate al~zi. Kaj roi estas tre scvola ekscii, kiel kondutus
Ia teorulo, se maljuna, malbela Ksno alJIlozpetus ai li por
si mem...
' c. ~'(.
,"
)
,v~.'"?,. - ,.:' I>
[es ja, nun mi tre suferas k se mi ne tuj imitas Aspeso-n.
estas pro tio, ke mi eble povas estl ankorai iomete utla al
Ia esperanta afero. Kun gojo mi legis pri Ia bonsukeesa kon-

"

~ )S.
'"

"

(I) Prenu

min iuj . -

'

(Kompil.)

LETEROJ DE E. LANTI
{Irc:soen Roterdamo (1). En normala tempo, k se ne Iuus
dlversspecaj skismigantoj, nia movado jam estus atinginta
urnndlozan rezulton. Almenai pl 01 iam ajn mi havas Ia
konvnkon, ke ne ekzstas pli taga vojo 01 tu, kiun ni
elekts. Nur parte bllndigitaj fanatikuloj povas ne kom.preni,
ke Ia partioj - kiaj ajn I - atentos 1a esperantan aferon,
- Ka] 9i montros sian forton per
nur kiam gi estos reale forta.
Imporia] kongresoj kiel Ia lasta, per ampleksa, ofte aperanta
gazetaro, per valora k abunda literaturo k per Ia praktikaj
~rvoj, kiujn povas fari nur mondorganizo kiel SAT ...

."

....

23-9-1937. Tal ke mia mano k e brako pIi k pll dolorls,

-ests necese, ke roi iru ai kuracisto. Mi do sciigis iun esperantiston pri mia sanstato k mi povas goje raport al vi, ke
tuj li venis al mia ambro k akompanis min al kuracisto. C
tiu Iasta opns, ke operado necesas, ke temas pri f1egmono.
Nu, mi ne longe sanceligis k balda sternigis sur Ia operactablo. Mi ne bezonas klarigi al vi, ke dum kelka] minutoj longaj kel horoj, ko pruvis al mi Ia relativon de l'tempo pl
bone 01 Ia klarigoj de Ejntejn (2) - mi ests turmentata
per Ia tranoj k premoj por eligi Ia puson. Espereble Ia
resano okazos normale; almena nun mi povas pl malpl
bone dormi k tio estas tre guinda. Mia malsano havis kiel
kompenson, ke, eksciinte pri 9i, kvar geesperantistoj vizitis
min k montris unu fojon pl, ke esperanto estas interfratigilo.
miA k mClltl'!t' I:JRllfo;en~
esta.s intef&at1gtIG.
On ne povas postul, ke iuj homo] estu heroo], Kaj mi
bedas, ke en Toko, se mi estus malsana, Ia tea]. esperantstoj, kiuj tiam forkuris de mi, anka helpus min en tia
okazo. Mi ne preterlasu anka diri al vi, ke ee Ia kuracisto
[ne-esperantsto] mi havis Ia impreson est e amika hejmo.
Li proponis teon por trinki k sidis e sama tablo kel mi, mia
akompananto k.a. pacentoj, kiuj anka atends, Tia estas
mamova kutmo, kiu tendencas malaperl ...
(I) La deksesa Kongreso de SAT. (a) Einstein. - (Kompil.)

(Kompil.)

LETEROJ DE E. LANTI

18p

LETERO KVARDEK SESA

--o--

2-J(-io.&. B~j)tlri~.

Osaka, 29-9-1937.

Jus aIvenis via sendajo el Ia 5-a de aigusto kun slpo,

aIdonita de Ia censuro, kiu informas. ke Ia G: Manifeste des
Anationallstes :. (1) estas konfiskita. Sed samtempe ml
rcevs vian pli postan sendajon en kiu trovigis ekzemplero
de l'sama verketo en angla traduko 111...
. .. Por ke vi scu guste pri Ia grado de disvastigo de Ia
angla lingvo i te, mi devas korekti man antaian inlormon.
Fakte aperas kvar ai". fj'2f [urnalo] k ne nur tri kel roi diris.
Anta'l kelkaj taqo] mi povis aeti : The [apan Chronicle .
ku aperas en Kobe. Plie mi trovis en librejo : c The Manohura Daly News . kiu aperas en Daren. Kel dras Ia
ttolo, gi anka estas iut~a. En i tiu lasta [urnalo mi leqs
tre interesajn nformojn k povis konstat, unu Iojon pl, ke
generale Ia eropa publiko estas misinFormita pr orienta}
aferoj. Slento pri faktoj egalas ai misinformo.
... N enel mi emas riproi ai vi pro publikigo de l'patriota
parolado de Ia ina eksministro Cen-mig-u (n-o 54/55, c S.
R. ). Tamen Ia legantoj rcevs per tio tro unuflankan bildon
pr Ia situado en Cnio. Tal mi kredas, ke estas utile konigi
anka Ia vidpunkton de alia ina patrioto. nome Ci-Ksje-Juan.
generalo k prezidanto de Ia asoco Grand-Azia Societo. Tu
eminentulo parols per rado Ia 24-an de sept. 37 k Ia Jus
menclita [urnalo raportis pr tiu parolado. La temo estis :
Azio el Ia Azieno} k Ia argumentado cels pruvi : 1) ke Ia
Nankina registaro estas sub Ia inHuo de Iremdulo], precpe
de ruso] ; 2) ke gi estas plene respondeca pIi Ia nuna milito;
3) ke Japanio ne havas teritorian anekscelon k deziras nUI
pace k libere komercadi k rilat kun Cinio; 4) Ice Japanio
k Cinio devas aliandgl por fordetrui Ia nfluon de fremduloj
(I) Franclingva eldono de
(KompiJ.)

Manifesto de la Sennaciistoj . -

LETERO] DE E. LANTI

n Azlo k atingi, ke tiu kontinento estu plene libera k

suvercna.
'Br iu drus, ke tiu generalo estas subaetita de Tokio; se
lu rebatus, ke Cang-Kaj-sek estas subaetta de Londono k
Moskvo, mi ne scus, kion respondi. Ne eblas kontroli tiajn
aserto]n. Sed pri kio mi ne dubas, tio estas, ke Ia inaj
kulioj k kamparanoj havas absoluta nenian intereson aligi aI
Ia vdpunkto de iu ajn e1 tuj generaloj.
Mi Ieqs raporton, Ia ku Ia vvnvelo de I'proletaro en
Manukuo iom plaltiqis, de kiam japanoj regas tie. Ne eblas
nun aI mi kontroIi Ia fakton. Almena estas tute certe, ke
Ia sorto de l'ina popolo ne povas est pli mizera 01 gi estas
sub Ia regado de l'generaloj e1 Nankin k Kanton. Pri tio
atestas ina esp-sto mem, Cicio Mar, en sia anta nelonqe
aperinta libro : Forgesitaj homoj . Kredeble tiu atoro
tamen estas nacsto k volas Ia sendependecon de sia lando.
Cna] ntelektulo], studento] k. s. kiuj konsistigas Ia regantan
klason en Cno, a aspiras ai tio, kompreneble havas ian
intereson regi k ekspluat mem anstata fremduIoj, u japanaj
a alaj, Sed tiu kategorio da homoj reprezentas tre malgrandan pocenton k mi pensas pri Ia tuta popolo, kiu en
sa grandega plimulto ne havas atomon da intereso oferi sian
vvon por Ia gIoro k ambicio de iuj ajn reqemulo].
Kam m ests en [amaro, tiam Cicio Mar mem sends
al roi el Tokio sian libron. Kun li m interanqis ke1kajn
leterojn. Almena estas notnde, ke proksimume 10.000 inaj
studentoj trovgas en [apano k entute proksimume 100.000
inoj. Kon japanoj lerns en Eroo, tion ili nuntempe
instruas aI inoj. Ne necesas esti profeto por antavd, ke
Ia rolo de Eropo pli k pl roalgravigos sur Ia industria,
komerca, diplomatia k kultura kampoj, Kam oni rigardas aI
Eropo el 20.000 kma dstanco, mi certigas aI Vi, ke tiam oni
nepre ricevas Ia fortan mpreson, ke Ia tuta agitado k klopodado por ten sendependa] k suverenaj Ia tieajn nacetojn
estas vere infaneca, rdnda.
La vivo i t'e estas preska tute norrnala. Tamen mankas ...
flagoj k standardo] ! [es, tion mi legis en [urnalo. Fakte mi

LETEROJ DE E. LANTI

191

u(\ estas mirigita pro tia sciigo. La konsumado de tiuj objektoj

tns vere grandega. E surstrata supurqisto ornamas sian
luborlokon per fIago; ne malofte mi vds Ilaqeton en I~
no de suinfano, ligite portata sur Ia dorso de sia patrino
vartantino. Sur Ia kamparo, en iu vilago vidlgas longa
mbua stango, vertkale Iigita e supra brano de I'ple] alta
rbo k super io flirtas tukego kun ruga disko. Neniu pordo,
nenu fenestro estas sen fIago ; ie pendas, flirtas banderoloj,
tukoj k similajoj, per kiuj estas elmontrita Ia naeia sento.
stas ia frenezo, ia ebriigo... Kredeble venos Ia senebrqo
kun Ia kapdoloroj. Sed pasos plura] monatoj, eble jaroj. Smlan Irenezon mi vidis en Parizo dum Ia jaro 1914. Kelkrlate Ia
parizano] ests e pl malsaqa] 01 Ia "japano]. Mi ne povas
Iorqes, ke e Ia militdeklaro bandoj da furiozigintaj hemo]
detruis Ia butkojn, kes ldo surhavis nomon kun germana
&'i!Pekto.M jam dris, ke en Japanio estas multaj -noj. En
mia kvartalo estas pluraj inaj restoracoj k preska iutage
mi preterpasas ln. Nenam k nenie mi konstatis e1montron de
malamo aI inoj.
Ke1kaj e1 miaj korespondanto] eldrs sian miron, ke mi
havas simpation por Ia japana popolo, kiu estas freneze
militema . Estas fakto, ke iuj japanoj, viro], virinoj k
lnfanoj, estas nuntempe dresataj por Ia milito. Sed mi atas
seriozajn homojn. Car Ia naeioj el Ia tuta mondo Faras militpreparojn, neniu e1 ili povas prave riproi al alia pri tio. Se
oni akceptas Ia principon pri neceso de mlt-preparado, tiam
estas neloqke riproi al iu ajn nacio, ke gi setioze plenumas
tiun preparadon. La sinteno de I'labor-partioj el Brt-o,
Frando ktp. ajuas aI mi tre ridinda. Dum multaj [aroj ili
agitis kontra Ia militismon, rfuzs vodoni Ia mltbuqetojn
ktp.; sed kiam Musolini invadas Etopon, tiam ili akre
rproas aI Ia registaroj, kiuj toleras tiun invadon. Kaj fnfine ili aprobas ian mltpreparadon ...
La internaeiistoj iaspecaj baraktas en kontradroj, tial
ke neniu konsentas al tio, ke lia naeio povus malaperi kiel
suverena unuo. La malapero de l'Iranca suvereneco lasus min
tute ndferenta. Kaj al Ia patroto], kuj argumentas, ke Ia

LETEROJ DE E. LANTI

LETEROJ DE E. LANTI

perto de I'franca kuIturo eseus katastrofo por Ia tuta homaro,

I tluj mi rememorqos, ke Romio armile konkeris Grekion.
ed ests mem konkerita kulture de siaj venkitoj. Se Franeio
reale posedas ian kulturan superecon, (pri tio mi ne havas
lIufiean kompetenton por asert a nei ... ) gi sin trudus aI
Ia konkerintoj. Kaj se inter ili estus esperantistoj, mi estas
konvinkita, ke tu] samlnqvano] ne traktus min kie1
frem.duIon.
[es, mi atas serozajn homojn k malestimas Ia pulnelojn
el Ia speco de Blum, Dorjo, Torez, Ka~en,k. s. Ci tiu lasta
eble tenas Ia rekordon, rilate al poltka] akrobatajoj. Ce Ja
lasta kongre.so de l'franea Komparto, lia argumentado por
kredq, ke socialismo konstruigas en Soveto estas vere
memorinda. Por apogi sian tezon, li ne trovis pli bonan
pruvon 01 tiun, ke sovetiaj aeroplano] transflugis Ia
poluson. La tiu vere sprita rezonmaniero oni povas anka
asert, ke en Italio prosperas socialismo, ear italaj avadsto]
venks en Ia lastaj konkuroj !...
Ie m legisr ke en Italio ekzistas Ia ~O-hora Iaborsemajno k
ke Ia vivnivelo de Ia laborsto] iom pliaJtigis. Mi ne selas,
kion pensi pr tio. Estas bedarnde, ke Ia kunlaborantoj ai Ia
SAT -qazeto] preferas raport pr interpartiaj dsputoj 01 pri
realaj. Iaifaktaj vivkondioj en lu difinita reqono. Sed mi
tre facle kredas ke Hitler, Musolini, Stalin k. a. despoto]
volonte konsentus al plibonigo de l'laborista vivo, se per
tio la atokrateco plifitmigus. La pasio por regado estas
e~ multaj homoj pli forta 01 Ia monavido. Tial Ia akiro a
konservo de regposteno estas e ili Ia efa instigilo k decdlo
k ne Ia bonstato de siaj regatoj. Ce tia konstato mi foje emas
kred, ke Ia kulto de I'japana popolo por sia tenno
[hom-do] ne estas tiel stulta, kiel 91 ~ajnas unuapense. La
situado de tia reqnestro eblqas, ke li prpensu k decdu pri
elo ajn sen ia konsidero pr perde a konservo de sia
posteno.
p;.r!( J.. 1:.1: :1:.C't~.r:

.vJ-(. t! oV
(f

-'';

LETERO KVARDEK

193

SEPA

7 X-tio ". ti. J(.,

g.r",. . ..

Osaka, ~-lO-37.

Kvankam mi forlass [amasro-n jam de unu monato,

lamen via letero atiqgls min al mia nova adreso,
Car mia kritiko ai Ia H. M. (1) interesas vin, roi sendis al
vi antai kelka] tagoj po unu ekz-ro de du n-roj de c Tempo ,>,
,n kiuj vi denove povas legi pri tiu temo. Kompreneble mi ne
elerps Ia tutan argumenteblajon; restas multo drnda, drnda, sed eble ne dirota. Tal ke vi estas el tiuj, kiuj kapablas
observi k memori Ia observitajon, mi !atus eksdi vian severan
prijugon super mia skrbajo el Tempo ~. Va] kritikoj povus
utiH al mio tial ke verajne mi denove havos Ia okazon prtrakti Ia saman demandon. N ecesas ne tro fidi al si mem k
esti arn preta revizi sian propran vidpunkton, se faktoj a
bonaj argumentoj montras tes erarecon, Mi konscas, ke
miaflanke estas eble troa pretendo krltiki famulojn kel
Marks, Lenn k. s. Sed ta plej atortata teorio devas akord
kun faktoj; aliei gi estas nur pl maIpli lerta jonglado per
frazoj. Kaj faktoj pruvas Ia erarecon de Ia H. M.
Mi notas el via letero, ke la viaj propra] spertoj vi
alvens al Ia konkludo, ke e Ia teorio pri klasbatalo estas
kelkrilate revzenda. Ton mi volonte konsentas. La sovetia
eksperlmento plej klare montras. ke ne suas detrui Ia
regantan klason por atingi senklasecon en Ia nova soco, En
Sovetio kreigas k firmigas nova klaso, kies reprezentanto]
estas, plejparte, pli senkoraj k komandemaj 01 aristokratoj k
burgoj. E1 tio tamen mi ne konkludas, ke Ia klasbatalo estas
nenecesa, sencela. MaIe! E se on pruvus, ke am ekzistos
klaso], ke tio estas neevtebla, tamen roi opnas, ke Ia margeno ekzstanta nter ekspluatanto] k ekspluatato] povas est
pli a malpli larga la tio, u Ia ekspluatatoj estas cedema],
(1) Historia
(Kompil.)

Materialismo.

Alude

ai

intervjuo

:1 Tempo )

LETERO} DE E. LANTI

r.-zlgnWlnJ a maIe postulemaj. Kontrahatali Ia egosmon,

kn-l vi proporias, tio certe estas aIcelinda. Sed Ia sperto
montras, ke ne iuj homoj estas nfluebla] per morala predkndo. Gi efikas efe al la malplej egoistaj k lasas indiferentaj
Ia alajn. Mildo de safo ne povas detrui Ia kruelon de lupo.
Kontra i tun lastan oastono a pafilo estas pli taiga. En
kelkaj okazoj Ia cedemo de neegoistaj hemo] povas havi kel
rezulton plipotencigi Ia egoismon de alaj, Komprenu, ke mi
ne kontraias aI Ia moralinstruo; tute male, kel vi povos
mem konstati per mia letero en Tempo , sed mi celas aI
tio, ke homo] ne nur estu neekspluatemaj, sed ke l ple ne
konsentu esti ekspluatataj. Ci tu lasta postulo entenas germe
klasbatalon.
La Ia H. M. moralinstruo estas senefika, sekve senutla,
sa:- moralo estas ia resulto ~ ekonomiaj fak~or0. Tia vdpunkto ja ajnas aI mi ne nur erara, sed malbonefka, Ci
almena klarigas Ia fakton, ke multa] proleto] mense ne
diferencas de burgoj ; Buj kontraas Ia ekspluatadon nur pro
tio, ke Il mem ne ekspluatas.
Vi dras, ke homo] povas agi jen bone, jen malbone, Konscntlte ! Kaj guste pro tio necesas doni al ili idealon pr bono,
Bonsana homo povas malsan, se li tute malatentas
higienon. Ku havas ideaIon pri morala vivo, tiu devas scii,
ke necesas esti iam atenta k zorga en sa konduto por ne
makul, perfidi sian dealon. La sperto montras, ke per
edukado homo] povas akr tiel fortan k akran senton pri
devo, ke kelkaj preferas sin mortigi 01 transvivi ties malplenumon. En Ia hstoro de [apano on trovas multajn
ekzemplojn pri tio. La H. M. ne lveras tagan fundamenton
por eduki tiajn homojn.
La sperto mntris, ke Ia lab. soe. movado .fiaskis en siaj
klopodo] por emancipi Ia proletaron k "pacigi Ia homaroo.
Unu el Ia kaizoj de tiu fiasko estas, ke preska Ia tuta
agado de l'gvidantoj ests agteca; tre ofte demaqoqa k nenel
eduka, moraIbaza. Hcmoj kiuj estas fide organizitaj sub Ia
\jVdado de regmuloj, kes nura ceio estas konkeri Ia politlkan povon, tiuj neniam....atingos reaIan emancipigon.

LETERO} DE E. LANTI

19'

La naciismo, Ia patriotismo estas lu moraIo; Si postulas

oferon de l'vvo k sekve kontraas aI Ia egoismo. Estas
fukto, ke aristokratoj, burgoj, privilegiitoj oferas sian vivon
dum militoj. La aserto, ke kapitalistoj okazigas militojn por
Ilrl~l9i estas kelkrlate demagogia. Pri tio mI jam argumentis
n Ia artikolo : Mi fiojas esti esperantisto . En mia kompreno prl moralo, Ia sento pri homeco, pr homa digno anstatnus Ia naciecan senton, feron k ceteron. Homo] devus est
preta] oferi sian vivon por defendi sian homecon, kiel
patrioto Iaras por defendi san patrion. Sed por don ai Ia
homoj tian senton, necesas unue, ke lli povu Interkomprenq ;
necesas, ke Il parolu Ia saman lingvon k amu gin. La simpla
konstato, ke Ia lab. gvidantoj iam ignoris nian movadon
sufas ai mi por esti plene konvnkta, ke tia] homoj ne
havas klaran komprenon pri organizado de tutmonda
movado. Sed ...
Sajne vi legas Ia... atatajn gazetojn, ar vi ekscs pr Ia
japanlingva eldono de Kandd .. eu mI eraras en mia
supozo? Se ne, vi estas pli felia 01 multaj sopirantoj el Ia
lando ke konstruqas ... ktp. Tia eldono estas nura koncdo k ne rezultas de miaj klopodoj, Sed estas Iakto, ICeIa
esperanta eldono instqs k helpis Ia tradukinton. Ton li
cetere diras en Ia antaiparolo.
Estas memkompreneble, ke kristanoj kredas, ke la religio
iam venkos Ia budaismon. Anka budastoj opinas, ke Ia
instruo de Gotamo Sakamunio penetres k enplantgos en
Eropo, Fakte en Britio trovas budastoj k til' aperas
budaista revuo. Jam multan tempon mi deds al legado k
studado super budasta literaturo. N e eblas eksc, kie trovIgas Ia vera instruo de Budao. Ciuj sektoj pretendas pli bone
unuj 01 Ia alaj prezenti gustan komprenon pr Ia sanktaj
skribajoj . Se mi jugas Ia budaismon la gia praktikado
fare de kredulo], mi konstatas smlajn superstojn k'el
en Ia kristanaj eklezoj. Pr mia nuna opinio pri budaismo
vi povos leqi en Ia artikolo, kun mi subskrbs Arigato
Gozaimasu :t, k kiu havas jenan ttolon : c ... Tial mi

LETEROJ DE E. LANTI
kunllerlifJis ai Ia budeismo. Sed ne forgesu, ke mi Ironas.
Oum kvar monato] mi vvs kun budasto [ladre lberpensa] k povs konstati, ke lia asketa vivo ne efikaSnildige.
bonqe al lia karaktero. Male I. ..

LETERO KV ARDEK OKA

-o--

fil J(-o s:

~.~~"ri~.
Osaka, 20-11-1937.

Nu. c malsprite ercas per ciaj maldiskretaj demando] prl

japanaj virinoj. Por fari serozan (!!) esploron sur tia
kampo, necesus ne esti blankbarba k precipe est kapabla
pll malpli bone uz Ia japanan lingvon. Tamen m mensoqus,
se mi drus, ke post unu [aro mi ne ankora sukcess akiri
almena malpreczan opnon pr japaninoj generale.
Kel en iuj mondpartoj, Ia plimulto da virinoj i te estas.
se ne tute mal- almena nebelaj. Sed preskai iuj estas
armaj k amindaj. Eble oni devas fari eseepton pri Ia
!t mogas t. e. Ia modernulinoj, kiuj sin vestas eropstile k
provas imiti Ia manerojn de usonaninoj, viditaj sur kineja
ckrano. Estas strange, ne nur Ia eropa] vestoj ne bele sdas
sur Ia korpo de japannoj, krom tre malmultaj esceptoj, sed
sajnas, ke kun Ia forIaso de sia tradicia kostumo ili anka
demetis san plaan aspekton, sian neprskrbeble logan
rideton. Tio estas por mi demando pri kiu mi nun rezignas
seri respondon. Oni kompreneble povas fari hpotezojn, La
Iakto, ke virino decidis rompi Ia tradcon, montras. ke en
sia menso okazis aliigo k sekve Ia veste] per si mem eble ne
kazas Ia aliigon de I'vzagesprmo. Sed ci kredeble ne emas
cerbumadi pr tia demando. Prefere ci volas eksc, kiel
japanlnoj rlatas kun viro]. Mi menciu do kelkajn observojn
k spertojn.

LETEROJ DE E. LANTI

197

Antaunelonge mi trame veturis i te, en Osaka, akomnate de esperantsto. Apud mi sds vrno, yestita per
remonia kostumo japanstila; fronte al mi sds viro, anka
remonte vestita, sed eropstle. Post kelka tempo mia
kompananto de~andis :
eu vi rimarkis Ia novajn geedzojn?
_ Ne, roi respondis. Ke ili estas?
_ Nu. Ia ino sdas apud vi k Ia edzo anta ...
PU malpli dskrete mi observis Ia disigitan paron dum
kelkaj minuto] k fine diris demande :
_ Sed ili sajnas tute ,fremdaj unu ai Ia alia 7
_ Tia sinteno kongruas al Ia malnova moro ...
Porpasis ankora kelka] minutoj k Ia novedzo ekstaris k
pretigis por eltramigi. La edzino faris same; kiam amba
catis sur Ia apuda trotuaro, Ia ino sekvs je kelkpaa dstanco
Ia viron k se mi jam ne scus, ke ili estas novaj geedzoj,
nenel mi povus e supozeti ton.
Ekster Ia hejmo, [apana] geedzoj, kiuj ankora observas Ia
tradcon, kondutas kvaza ili ne konus unu Ia alian. On
do ne renkontas i tie parojn, kiuj kuniras brak-enbrake.
Nenie estas vdebla interkisado. E patrino ne kisas sian
suiifano~sed-iute
sengene vidigas siajn mamojn, La
m8.1ka!a interkiLSad estas por japanoj io tre vulgara. La
manpremado estas tute escepta k faro importita. La [apanoj
salutas sin reciproke per rektangula rivereneo, se ili estas
eksterdome : endome, ili genuas sur maton k tiam Ia kapo+ .) ct (
preska tuas Ia plankon.
Ankorau nuntempe, Ia granda plimulto da geedzigoj
okazas per Ia nura antaarano de gepatroj k svatanto. La
procedo estas proksimume jena : N supozu, ke familio A
havas filon k familio B filinon; geedzoj de Iamlo C konas
Ia familianojn A k B. - S-ro C iun tagon vizitas S-ron A k
demandas lin eu ai vi plaus fralno B kie1 edzno por
via filo? . Se S-ro A jesas ai tiu demando, tiam Svro C
vizitas S-ron B k faras saman demandon koncerne Ia lon
de Svro A. Se li anka rcevas jesan respondon, tiam, en
konvenaj t~vo\ k loko, oni intervidigas Ia gejunulojn en

.1

I.t

l('

LETEROJ DE E. LANTJ
to de famillanoj. Se Ia gejuJluloj plaas ai si recproke,
UlUll amba familiestroj ,formaIe decidas pri Ia geedzigo.
.li

Bdzo estas ia rego en Ia Iamlo. Lia moraIa situado iom

simllas tiun de l'mkado, rilate ai Ia tuta japana popolo, Pr
Ia recproka situado de viro k virino en Ia ramilio !DI navas
skrban klarigon de japanino. Iralno, kun kiu roi korespondis anta nterkonatgo. Mi ne povas looipll ian tutan
skrbajon, sed mi volas almena dti kelkajn karakterzajn
dirojn. Mi ests, nterale, demandinta ai Si, u ordnare
japanaj edzo] estas Hdela] ai sa edzno, Tia demando ests
tute netraa en Ia okuloj de ortodoksa japanino. [en, c prjugu mem la sia respondo :
c ... La vorto c fidela ne havas sencon en tia kazo.
& japana familio Ia edzo estas ia superulo k Ia edzino ia
subulno. Vi certe ne demandas, u mastro estas c Idela >
ai sia servisto. Kvankam iu edzno dezras, ke Ia edzo ne
havu seksrlatojn kun aliaj vlrinoj, tamen si ne demandas lin
pri tio; k se si ekscias pri ekzisto de tiaj rilatoj ekster Ia
hejmo, si kondutas ai Ia edzo tute kiel si scus nenion.
Japano pensas, ke edznc estas kvaza iutaga mangajo k
eksterhejma] virinoj frandajo... .
... Mi tute ne kontraistaras aI Ia stato de superulsubulneco en Ia geedza vivo, ar roi estas japanino. Mia
avino k mia patrino same akcepts tian" staton sen plendo.
AI mi anka gi ajnas tute normaIa ...
Kiam on scias pri Ia ekzisto de tia spiritostato l:e gejapano], tiam estas
facle kompren, kal Ia ejoj, kie virinoj
profesie celas dstri, amuz Ia virojn, estas tiom multnombraj.
En Ia unuaj tagoj de mia eesto en Toko, dum promenado mi
ekvds sur elpendajo Ia vortojn Coffee Bar . Mi eniris
kun Ia intenco trinki kafon. La ejo ests malgranda; tamen
tri servstlno] eests k bonveraqs al mi; per gesto unu
montris kanapon k invitis min eksid. Mi tiam ests Ia sola
kliento. Surprizite mi vids, ke du virnoj eksidis ambaflanke de mi k Ia tra anta e Ia sama tablo. Ciuj rdets,
dolvoe parols vortojn, kiujn mi ne komprens, Post mo-

pU

LETERO} DE E. LANTI

199

mento unu e1 Ia yrno] palps per siaj manoj Ia miajn, por

ksc, u iU ne estas maIvarmaj. Opinante. ke [es, si ris
erei ujon, en ku sur cindro bruletis kelka] pecetoj da lignokarbo, k metis gin sur Ia kanapon, tele, ke 9i staris nter mi
k Ai. Slente mi observis ion. En apuda ambreto estis maljunulino. sidanta e kasa tablo. Mi sukcesss komprenigi,
ke mi dezras trinki kafon. Unu el Ia servistinoj iris por
prepari Ia trinkajon k post kelka] mnutoj alports 9n. La
kafo estis malbona, Ia hibasi (1) ne sue varmigis Ia
ejon : mi sents min nekomorte. om genite k foriris post
eble dek minutoj. Vespere mi rakonts Ia okazintajon ai iu
esperantisto. aldonante. ke mi kredeble enris bordelon. Li
ldarigis. ke tiaj ejoj ne estas bordeloj, ke mi renkontos multajn tra Ia urbo, en iuj kvartaloj.
.
Eektve tel estas. Tiaspecaj c kaejo] ekzistas ie en
grandaj urbo] ; e en urbetoj oni anka trovas kelkajn : ton
mi povis konstati poste en [amaro, ke mi restis dum kvar
monatoj.
Post kelka tempo mi sdpovis per Ia ekstera aspekto
ekkon tiajn kafejojn , e sen Ia helpo de anqla skrbajo.
Tal ke mi estas scvola k sentas min logata de o, kion
mi ne konas a ne komprenas. plurjoje mi enrs ujn el tiu]
amuzejoj. Estus eraro kred, ke tie oni pOvas havi seksrlatojn
kun Ia tieaj vrinoj. lUa sola tasko estas paroli, ~erci, kanteti k efe imtigi Ia vrojn ai konsumado. Kutime Ia klientoj
regalas unu a kelkajn el Ia apudsidantaj virinoj per trnkajo] k malpezaj mangajoj. Kam proksimigas noktomezo.
tiam nemalofte oni povas te vidi ebrulojn. Okazas, ke
anka servistinoj estas duonebraj k tiam lpermesas ai Ia
regalantoj kelkajn ... Iamlaraloin.
On rakontis al mio ke klentoj lPItas ai ia mastro Ia permeson forkonduki servistinon; seyPagas por tio sue k se
Ia mastro ne Umas kontrolon de l'polco, tiam okazas, ke li
permesas. Ne farinte mem tian perton. m ne povas atest
pri Ia afero. Sed tiuj vlrinoj estas liberaj dum kelkaj horo]
(I) Tiel oni ncrnas Ia menciitan

pli supre ujon.

LETERO] DE E. LANTI
elusema)ne. Eblas do rendevuo kun l ekster Ia c kafejo ).
CI streu Ia atenton k atendu momenton anta 01 ridi k moki
mln. En lu el tiuj amuzejo] Ioje mi renkontis servistinon, ku
sclpovis balbuti lcelkajn anglajn vortojn, La okazo amuzis
mln k mi reqals Ia [unulnon per sekeo (1) k su~io (2). Si
havis kun 51 japan-anqlan vortareton k sukcess scgi al ml
pr siaj ago, naskqloko k similaj banalajo], Kam roi pretigis
por Iorr, tiam si retens mio per Ia maniko de mia jako
k diligente seris en sia vortaro. Fine si sukcess diri, ke 51
volas esti mia amikino k lern de mi Ia anglan lingvon. M
ridis, adante tion, tial ke tiutempe mi mem lerns tiun linqvon k tute ne kapablus gin instrui. Tamen erce mi donis
mian adreson k ni interkonsentis pri dato k boro de sia
vizto, Forpass preska unu semajno k mi tute ne plu penss
pri Ia aventureto, kiam [e Ia difinita tago k horo tre akurate
ta anglalingva lernantino mlde frapis e Ia pardo de mia
~ambro. MI estis surprlzta, sed kompreneble akcepts Ia
vizitantinon.. . Dela
l-a gis Ia 17-a m.~. lcunlernis Ia
/
~
anglan lingvon...
.-t--t ,~
v'-t-n -t ~,t: /. c-o

Ne nur trinkejoj kun servemulno] estas ie renkontebla]

en [apano, sed en iu urbo bordelo] konsistigas unu ai
kelkajn kvartalojn. Estas nekredeble !... Kaj Sajnas, ke tiu
prostitua entrepreno prosperas, se oni jugas la Ia ekstera
aspekto de l'tea] domoj. 111estas pli bela], pli bone przorgitaj 01 generale Ia ala] en Ia urbo. La tuta arango aspektas komforte, bonorde, dece (!). Ke estas nur bordelo],
tie en Ia stratoj ne veturas tramo], ne ruligas busoj k ne kuras
atoj. Estas trankvila loko vere tre loginda. Tal sendube
dum Ia tago aro] da geknaboj venas tien poe ludadi sekure.
Vespere k nokte anta iu domo sidas a staras viro a
vrno, kiu vokas Ia preterpasantojn. Se oni alproksimigas al
Ia pordeqo, tiam Ia vokisto signas al lu vestiblo, kie e Ia
muro pendas grandaj portreto] de Ia Iuebla] virinoj. La prezo
( I) Rizvino.
(a) Tranajeto

el kruda fjo kun rizo.

LETEROJ DE E. LANTI

,-t

201

c mallonga tempo , por c tuta nokto ~ estas ankaii

Ilta. Onl kIarjgis al mi,ke c mallonga tempo ~ slgnifas
horojn. Kel estas bone konate, Ia [apano] estas tre cereonlemaj ~ sendube ti~ Il ne_~ai)d~, kultante al Ia, ~o
oro ... , -t d~ ~J..i4f.' o.u'Y"; I ~c .til".. tn' I,
lolluara en Toko estas mondfama, Pri gJ.ekzistas e~ fUmo
(eu ci vds gin ?). Sed tiu bordela kvartalo, - on e~ povuS
lri : urbeto, - estas iom aristokrata, almenai burga. Tes
Uentoj ne estas proletoj. Tiuj iras .al Temenoi. Kelkrilate tiu
loko estas tre nteresa k pli vizitinda 01 iuj alia] bordelaro],
lduJn mi jam vidis en Ia Imperio de Ia Leviganta Suno .
Tamanoi iu bordelo konsistas nur el ~
dometo, ke
loas du prosttunoj k mastrino. La stratoj estas tiel mallargaj, ke du homoj apena povas laiiri en malsama direkto
en geno e Ia renkontqo. Ka] ambaflanke e iu pordo
peras vizago de virino tra fenestreto, tiucele destinita. Se
en lu loko estas neniu vizago a estas vdebla nur tiu de Ia
ordinare maljuna mastrino, tio siognifas, ke amba dungitlno)... ocas, Mi vizitis tiun prosttuejon nter Ia 21-a k
22-a horo]. Tiam svarmis Ia viroj k senese aidigis Ia vorto :
ootto I otto I (signifas proksimume : iom, momenton) el Ia
fenestretoj, kie aperis Ia vizago de l'kompatndulno]. Vezdre, tiu vizito forte impresis min, k se antae mi ardus per
fajro de voluptemo, gi baldai estingigus ...
Oni lcutime asertas, ke en J apanio Ia c libera prostituo
ne ekzstas. Eble. Tamen, antai nelonge, lu vlrino diskrete
proksimigis al mi surstrate lc flustris : c short time (1).
Per tiuj du anglaj vortoj !i certe celis... varbi. min. Sed
neniam en Tokio mi sperts tian okazon k en Osalca gi estas
Ia sola. Ne estas videblaj i tie similaj sceno] al tuj, ku]
okazas lunokte en kelkaj stratoj el Parzo, Marsejo, Konstantnoplo a alia] eropaj grandurboj. La japanaj prostltutao] ne havas ordnare la vulgaran, malvirtan aspekton de
liaj koleginoj eropa]. Ple, ili estas piaj. Proksime de lu
bordeI aro estas almena unu sanktejo, en kiu plejofte najba(I) MaUonga tempo.

LETERO} DE E. LANTI

10

LETERO} DE E. LANTI

ras budaismaj k ntosma] konstruoj. En Osaka mi e vidis

lokon, ke trinkejoj, bordeloj k sanktejo preska ntermksl~as. Kiam Ia pastrinoj de Afrodito (1) ne estas okupataj en
sia specalajo, tiam ili bezonas marSi nur kelkajn paojn por
atingi Ia sanktejon k te riverend k pregi anta ties altaro.
Ordinare en tia loko trovigas statueto de Budao. Apud
gl estas akvujo k erplo] kun longa tenlo. Kun granda
intereso plurfoje mi vidis piulnojn, kiuj rverencs anta
Budao, poste murmurs mallongan pregon k fine survers Ia
statueton per akvo. Sendube, ilia kredo estas profunda k
ilia fervoro sincera. Post tiu mallonga ceremonio ili kredeble
reiras al sa ofco kun pura koro, kun trankvila animo k
sento de senpekeco.
Cetere, japanaj [unulinoj ne decidas mem, u Il farigu
prostituinoj a edzno], sed ilia patro, Pri tio mi ekscs per
atesto de S-ro Hozen Tanaka, gvidanto de c Rmpokau ,
iu organizo de patriotaj virinoj, En The Japan Advertiser . (2), aperanta en Toko, li nterale konfess i tion:
Kam kamparano el malria teritorio vendas
sian Ilnon, tiam li ne konscas, ke li aqas malbone ... En Ia prefektejo Aomori pl 01 sep mil junulinoj Iorlass la hejmon de saj gepatroj. Ou mil
farigils geisoj ; du a tri mil enrs bordelojn ...
Iafoje kamparano estas konsiderata kel bonsanculo.
kiam lia edzino naskis Ilnon, ar en tiu prefektejo
Ia naskgo de Ilno el samsignifas kel profitdona
neqoco, - ... La daro de kontrakto IPri dungigo en
bordelo varias de tri aI kvin [aro]. La mastro
volonte pagas kvin cent jenojn por belaspekta [unulino, sed Ia gepatroj rcevas nur Ia duonon de tu
sumo; Ia cetero iras en Ia kason de agentejo, kiu
kare pagas al saj seristoj.
Supozeble

ci divenos,

ke Svro Hozen Tanaka

(I) Kredeble ekzistas en Ia japana

mi n-'n ne konas ilian nornon.
(2) La Japana jurnalo.

mitologio amora;

bedaras
gedioj, sed

203

ton k krtke kIarigas, ke 9i estas restajo de Ia Ieda

I anta Ia t. n. Mej-epoko (1). Sed tio estas alia
, pri kiu verajne ci ne havas intereson. Ml ja ne forli, ke ci demandis pin nur pri Ia virinoj. Ci ne vdu
00 en mia dro, sed, male, komplmenton I... M do
parolu pri tre nteresa tipo de [apana vrino, unika en
speco : Ia gei40.

pane, Ia signifo de gei estas arto k tiu de Ja persono,

lia estas do persono, kiu okupigas pri arto. Tamen, se:
nl smple nomus n artistino, povus okaz mskompreno.
arto de gciso (2) konsstas efe el tio, ke gi celas dstr,
uzl vrojn. Tun arton Ia geiSoj akras per kelkjara lerdo en specala lernejo, Te oni instruas ilin ne nur pri
co, kanto, muziko, floraranqo (3) : teceremonio (4), sed
nka pri hstoro, geografio, literaturo ktp ... Kvankam Ia
onversaclo de geiso estas ple] ofte sprite amuza, tamen gi
nka devas okaze est seroza, se Ia humoro de klento]
ostulas tion.
Kiam [apano], sufie bonhava], dezras pasigi kelkajn
rablajn horojn, tiam !li ofte mendas unu a kelkajn
lAojn. On e telefone povas fari mendon; en iu urbo
ja trovgas tiucela agentejo, al kiu oni ordinare sin turnas.
Ekzistas e generala tarifo, kiu tamen varias la Ia loko] k
~ la Ia klaso de Ia artistinoj . Kelka] ja pli malpl
famigis pro sia talento k sekve se oni nome mendas ln, tiam
Ia prezo estas pl alta.
(I) La mikado Meji surtronigis
n

en 1867 k regis gis sia

morto

1912.

(2) Kvankam Ia formo geiso estas etirnologie erara, tamen mi

preferas gin 01 (( geiao vn, kiu estas tro peza k nebonsona. Sufias,
ke per Ia vorto (( geio , iu leganto komprenu pri kiu tipo de
japana virino temas.
(3) Ekzistas specialaj profesoroj, kiuj instruas Ia arangon de floroj,
Oni certigis ai mi, ke tiuj artistoj konas almena cent okdek manierojn por arangi florojn en vazo.
(4) Tiu ceremonio anka havas mulujn k komplikajn regulojn .
kies seio postulas longan lernadon.

ao

LETERO} DE E. LANTI

LETEROI DE E. LANTI

Ordinare Ia gel!oj I~as en iu specala kvartalo; ili estas

dungiUnoj de mastrno], ple] ofte maljunaj eksgel!oj, kiuj
kvaza aets Iln k paqs por la instruado k edukado. eis
tluj elspezo] ne estos repagitaj, gls tlam Ia dunglUnoj devas
resti en Ia servo de sla aparta mastrino.

Juna geilo.
En Toko, Simba!i estas Ia ple] distinginda gei!o-kvartal0.
Kiam oni promenas te, tiam ofte on renkontas surstrate
rkojn, en kiuj sidas po unu geUo : iuj iras ai Ia... laboro;
aliuj reverias de gl. Te anka trovigas gelSo-Iemejo k
agentejo. Ci tlu Iasta estas sepetaga konstruo, kes aspekto
estas usoneca, Sed Ia dometo], kie Iogas Ia gei50j, 4tStas
purstile japanecaj.
Nur dufoje mI havs Ia okazoa esu en kuneco de tiul

aoS

I vlrlno]. La unuan Iojon, en Ito, hanurbo kun varmaj

J,

ke mI restls dum kelka] tagoj; k Ia duan fojon en

Uedarlnde, pIO nesco de l'[apana Ungvo, mI ne povls
I Mt'fD, ~u vere estas interese konversac kun geio. Kaj
b.aokllze, UeI ke mi ests Ia sola fremdulo inter Ia gastoj,
J olte mi estis Ia objekto mem de Ia Interparolo]. Pro Ia
UmiOo aI Ia samsen-sono] (1), pro Ia nekompreno de
nto], mlaj oreloj ne multe guis; sed okule mi admrs Ia
\/tr.koloran kostumon, Ia komplikan hararanqon, ku elqas
lren odoron, Ia dancojn k preepe Ia generalan sintenon
tlu] delikate logaj estulo].
rdlnare amuzaj kunvenoj kun eesto de gei!oj okazas
lu gastejo. Te mangajoj k trnkajo] kompreneble estas
ICl'veblaj. En [apano, Ia ple] ofta trnkajo estas Ia sakeo.
nl trlnkas gln en tute maIgrandaj pokalo], kiujn oni povas
Iplenigi per unu gluto. Unu el Ia taskoj de Ia geisoj
tns veri sakeon k prezent ,pokaleton al Ja prizorgenda
to. Sed]l anka trnkas k post kelkoja malplenqo de sa
skaleto, se Ia versstno sentas simpation por Iu gasto, tiam
I Intedangas Ia pokaletojn t. e. ke si donas por trinki al Ia
_ to en sia propra pokaleto k trinkas mem el tiu de
I'gasto.

Tia intersango de pokaletoj cetere okazas anka nter

vtro]. Kaj kiam iuj kungastoj estas amikemaj lnter si, tiam
I pokaleto] vizitas es lpojn. La
higiena vidpunkto, tiu
uUmo estas nenel pravigebIa; sed estas nterese not, ke
I ekzstas Ee popolo, kes sento estas, ke redproka manpremado k publika nterksado estas vulgaraj faroj.
Nenie Ia hemo] agas tute konsekvence, 'Verajne kutimo
rezultas de hazardo, de kaprico de potenoulo a emnentulo,
kiu ncatls Ia aferon. Sendube d pensos rproe, ke roi
deflankigas. Kredeble ci havas nenan Intereson eksc, kel
~stigls e japanoj Ia kutimo trinki el sama pokaleto por
montri recprokan simpation. Eble ee d atendas kun mal-

(I) MuzikiJo iel parenca aI girare.

LETERO] DE E. LANTI
pucenco, ke mi responda al cia demando : u Ia gei!oj
estas a ne prostituinoj?
La tio, kion mi ads, ne eblas ,fari tre netan respondon. luj
dlras : jes; aliuj : ne. Mi emas kred, ke Ia kontradro estas
nur ajna. Principe, geiso ne estas prosttuno : praktke, jes,
si estas tia. Kam kliento proponas sufie da mono, tiam plej
ofte li atingas, kion li deziras. Sed geiso ne estas devigata,
kel Ia inoj en bordelo, akcepti iun ajn klienton. Almena
estas tute certe, ke Ia geiSoj general e guas en Ia soda vivo
situacon, kelkrilate enviindan. lli estas konsiderataj kel
artstnoj, kiuj konscas mem pri Ia valoro k atndo de sia
rolo en Ia socio.
Antau kelka] monatoj mi legis en [urnalo], ke en Osaka
74 geisoj el Ia Nani kvartalo strikis. Pr Ia motivo de Ia
strko m ne selas tute precize; sed ties rezulto ests Ia Iondigo de ia kooperativo, mastrumata de Ia strikintinoj mem.
Tre notinde anka estas, ke dum Ia striko, kiu dars dekon
da tagoj, Ia strikantinoj rifugis en tri budastajn templojn, kiuj
situas sur Ia monto Snk, proksimume 30 km. for de Osaka.
Bonzoj servis kiel perantoj inter Ia geiSoj k Ia polco. Unu
el tiuj bonzo], kiun intervjuis jurnalisto dris nterale :
... tal ke ni estas budasto], ni ne povas toler Ia penson,
ke Ia Iralno] malvenku en sa lukto . En Ia sama raporto
roi legis, ke Ia amuzistinoj konduts en Ia templo] tre pie k
dece ...
En Toko estas pli 01 11.000 geiSoj; en [amaro, urbeto
kun 3.987 logantoj, estas pl 01 10. Sed necesas menc, ke
tie estas varmfontoj. Relative multaj gastoj pro tio venas en
Ia 18 hotelojn, kiuj havas banejon kun tiu nature varma
akvo. En tiaj provnca] urbeto] Ia geisoj ne estas tre altklasaj. On aserts al m, ke ili estas submetataj ai kuracista
kontrolo; kio signifas, ke la situado tre parencas ai tiu de
prostituinoj. Ple, mi ads, ke en Ia gubernio Ikaa, ai kiu
apartenas [amaro, e Ia servstno] de hotelo] devas submetigi aI tiu kontrolo. Lego pri tio, aplikenda ai la tuta
Iando, ne ekzistas. Sekve, Ia reguloj varias la Ia dstrkto]
nu gubernioj. La polico decidas. Kaj aecesas scii, ke en

LETEROJ DE E. LANTI

:1.07

'.panlo Ia rolo de policistoj nenel estas komparinda kun tiu

de lla] eropa] kolegoj. [apanaj polcsto] enmiksigas en
Iero], por kiuj en Eropo necesas ordeno de jugisto. Sed
nka pri tio versajne c ne havas intereson. Prefere do
kscu, ke kiam mi ests en [amaro, kelkfoje mi vizitis
udan banurbeton, Jamanaka, ke Ia hotelo] estas om pli
Itklasaj k sekve tes gastoj ordinare pli ra]. La du urbetoj
Ituas proksimume kvar km. unu de Ia alia. Dum miaj promenadoj mi ne ris la Ia oseo, sed la vojetoj tra arbaro.
En kelkaj loko] Ia pejzago estas tre bela; rivereto zigzagc,
rpentume fluas inter rokoj k arboj. Nu, tie mi nemalofte
havis Ia okazon renkonti un japanon, kiun akompanis unu,
du, Ioje e tri geiSoj. Oni do povas mendi ln ne nur al sia
mbro, sed Ui konsentas montri sian arton ie ajn, la Ia
dezro de l'kliento. On rakontis al m, ke riulo el Tokio Ioje
iris ai banloko, akompanate de 24 geisoj el Simbasi, unu el
Ia lokoj, kie ili estas altklasaj.
Per edukado k longa tradicio Ia [apanoj sukcesis krei tipon
de vrno, ku ne havas paralelon en Eropo. La franca]
demi-mondaines ( 1) estas vulqarinoj, kompare aI Ia
geisoj. Kaj estas iesa konsento, ke Ia [apana] vrnoj estas
perfektaj mastrumantinoj k edzinoj. Kam oni konstatas unuflanke, ke i tie Ia prostituo estas grandskala, plurfaka k
aliflanke, ke lafamilioj estas bonordaj k multinfanaj, oni
malfac:ile klarigas aI si tian staton, se oni prijugas gin la Ia
eropa vidpunkto t. e. per menso pli malpU saturita de krstana ideologio.
Estas okulrape. ke japanaj infanoj estas amataj k bone
prizorgataj. Kaj tamen dum tri [arcentoj, gis Ia Meji-epoko.
Ia infanmortigado estis grandskale k e laule~e aplkata. La
tiamaj sogunoj (registoj) ne vols, ke Ia logantaro en Ia
japanaj nsuloj superu Ia nombron da 25 milionoj. La japanaj
vortoj por infanmortigado estas higaeri k mabiku ,
kes signifo estas liberiqi, maldikigi. Oni tiam mortigis nov-

(I) Duonmondulinoj.

nnslttton, same kel senutla, suprflua planto estas elradklglta.

Sed kiam Ia moderna] reqsto] decds industriigi Ia landon
k konkuri sur Ia mondmerkato, tiam Ia infanmortigado estis
malpermesata. Kaj nun sur Ia sama areo Iogas 72 mlonoj
da homoj anstata 25; ple, Ia logantaro kreskas po unu
mlono [are. Sqno] de dekadenco ne estas videblaj en Ia
popolo. Kaj tamen en neniu alia lando Ia prosttuno] k
dversspecaj amuzistinoj estas tiom multnombra] !. .. Tia konstato starigas demandojn, ai kiuj mi ne kapablus respondi.
Kredeble ci konas Ia diron de Prudon pri Ia virinoj. La
fama pensulo opins, ke ili povas est nur mastrumantinoj a
prosttunoj. Sajnas do, ~e longe antae japano] havs tian
opinon k efektivigis gin en Ia praktiko. Verajne Prudon ne
scis tion k eble kredis eldr vere originaIan penson... Ci
honvolu ne supoz, ke tiurilate mi samopinias kel Prudon.
Verdre mi ne havas opinion pri tia demando. M nur pensas.
ke estas dezirinde, ke iu ~omo estu libera. ke neniu estu
devigata vendi a lui sian korpon. [es, dezirinde! Sed niaj
dezro] 1!?1
Mi volas nepre meti finon ai tiu jam tro longa Ietero,
kvankam restas multo dirinda pri Ia temo. Almena ci bonvou atenti k ne forgesi, ke tiuj i rniaj diroj bazigas sur
impresoj. Mi ne havas tute definitivan opinion pri Japanio
general e k prl japaninoj aparte. Unujara restado en Iando.
kies Iingvon on ne konas, tute ne sufias por akiri vere kompetentan, vaIoran opinion. Tamen mi povas senhezite certigi,
ke se ci bonance gajnus unu milionon e Ia lotero, ci povas
veni i tien kun Ia certo trovi ion dezrndan, el tio, kio
estas aetebIa. C e ebIe renkontos Ia sopiratan perlon
en Ia persono de iu hangjokuo (geiso-Iernantino virga).
Sed, - ne koleru, - u c, ano de Ia Epkura grego, meritas
t'an akroteblajon 1...
Balda mi forlasos i tiun landon. Sed mi kredas, ke longe
restos en mia memoro kelka] el Ia vivaj bldoj, kiujn iutage
roi povas observi : jen surstrate paetas aro da [unulinoj,
vestitaj per multkolora] kmono] : ili aspektas kvaza floro]

:log

LBTEROJ DB B. LANTl

LETEROj DE E. LANTI

rlantaj el i1ardeno; lla mieno estas mlda, gajeta, senlorgCCI\; llia korpo omete klnas antaen : la] getaoj (1)
,viGas .ur Ia trotuaro k Ia porido de l'piedoj formas akutan
uloa, kes vertico estas antae. Tio kontrastas
ai Ia
Opu pa!manlero kun Ia pedo] pl malpli paralelaj; a,
111Iormas anqulon, tiam ties vertico trovigas malantae,
" patrlno, kiu ligite portas surdorse infaneton ; pu Ia malk.tra mano si tenas Ia maneton de dua tnano, kiu madas

o\\
\\1
~

~
1

\
~
~
apude k per Ia dekstra !li premas al sia brusto pakajon ; trta
infano memstare maras flanke a malantaie de fpatrlno.
[en restorado, kie Ia kelnerinoj estas preska trifoje plroultnombraj 01 en samklasa ejo eiropa. Jen biertrinkejo. ke
Ia servstno] donas ai mi Ia impreson de knabnoj, ku] dli(I) Plandoj. orclinare el ligno, kiujn Ia piedoj tenas per du ligiloj,
kunigintaj e unu parto, kiu sidas inter Ia dikfingro k Ia apuda.

LETEROJ DE E. LANTI

LETEROl DE E. LANTI

{ll."nteludas [e servado de gastoj. [en en granda magazeno

[unullno, kiu e Ia malsupro de movanta tuparo dankas
,pro mi ne scas ki,-k e Ia supro alia dejorantno anka
dunkas eble pro tio, ke senakcdente mi supreniris. En buso
[en oficstno, kiu dankas pro mia enveno, kiu dankas pro
akcepto de bleto, kiu balda dankos, kiam mi eliros. Preska senese aidigas Ia verto] : Arigato Gozamasu :)
(Estu dankata). Neniu popolo estas pli gentila 01 Ia japana.
En Eropo k Usono on sendube renkontas pl da belkorpaj virinoj 01 en Japanio. Sed ili generale ne havas tiun
nefpriskribeblan
armon,
kiun on trovas e preska
iu]
japaninoj. Imite ai da kutima parolmaniero Rabeleza mi dru
konklude k resume: Ia unua] precipe estas ..... velqa] k Ia
lastaj korvarmigaj ...

renon, vian korsuferon vi priskribis. Haber amis vin; roi

dubas, ke vi indas Ian amon; li ests mia amiko k sekve
ml konsentas estonte rilati kun vi amkece. Kam vi estos
mulgaja k sentes tro peza Ia sargon sur Ia koro, tiam ne tirou
mnlpezigi gin per skrbado : iam vi trovos
e roi
kompatemon ...
Krcdeble Ia kara malapernto drs ai vi, ke dum Ia lastaj
[aro] mi elsuferis dsrevqo]n k falis en nigran pesimismon k
rnulespers pri Ia estonto de l'homaro. Tamen, Ia penso, ke tra
lu mondo ekzstas kelkaj homo], veraj homoj k ne kruela]
dupieduloj kun homa ekstera aspekto, iam malebligis, ke roi
bsolute malesperu. Kelkfoje mi diris ai mi - e skribis tion
ai Banje, mi kredas - ke e se ekzistus nur unu Haber sur
nla planedo, oni pro tio ne rajtus tu te malesperi pri Ia sorto
de l'homa speco, Kaj mi konvinkqs, ke Ia socialismo povos
reale esti konstruata nur, kiam ekzstos en Ia mondo sufe
d" Haber-oj,
Estu gratulata
pro tio, ke vi kuraqas kontrastar
hpokrtan tradicion k funebras nur interne per Ia koro k ne
kstere per elmontro de nigraj koloroj, Per tia sinteno vi
plej bone honoras Ia memoron pri Ia malaperinto. Ka] se vi
penes farii lerta, fervora esperantistino, per tio vi akiros
respekton k aton en Esperanto, Ia deala lando, kes lojala
civitano estis via kunulo.
Mi dezras, ke vi povu efektivigi vian planon pri vzito
ai Italio k aparte ai K-ino Zaneta. Se tel okazos, bonvolu
transdon ai si mian koran saluton k samokaze klarigi, ke mia
t1ama admono (1) ests nur esprimo de simpatio, tial ke mi
kutimas est pli severa ai miaj amikoj 01 ai indlferentuloj.
Por roi, same kiel por Haber, esperanto ne estas bagatelo,
akcesorajo, kiu povas esti traktata diletante. M opinias - k

LETERO KVARDEK NADA

-o---

fil J(-ino J( aber, )YIaroko

Osaka,

18-10-37.

Efektive mi estis informita pri Ia morto de Johano.

Surprizita mi ne estis : e Ia ricevo de lia lasta letero, cn
kiu mi leqis, ke jam de du semajno] li fastadas k ke post
dusernajna plua fastado
li estos refarfginta
kvaza
junulo , stranga intuicio trudis ai mi Ia penson, ke tia
optmismo estas senbaza, ke eble tiu nova ekspermento pri
resanigrimedo
estes fatala...
Kaj Ia sperto bedarnde
montris, ke mia ntuicio pravis.
Eksciinte Ia malgojigan novajon, mi sentis egan agrenon ;
tamen miaj okulo] rests senlarma]. Sed legante vian Ieteron
mi ne povis deten min plu. Kaj nun, kiam mi skrbas, mi
devas vii miajn okulojn. Kore mi dankas al vi pro tio, ke
vl bonvolis longe rakonti al mi pri Ia lastaj tagoj de nia
amko. Vi ne bezons pet senkulpqon IPri tio, ke vian

~II

(I) En 1924 Lanti vizitis Italion k konatigis kun Kvino Z. Reveninte Parizon, foje li ricevis de si leteron... franclingve skribitan l Tiam Kvino Z. ne estis tre lerta esperantistino k fieris, ke si
anka konas iomete Ia francan lingvon. Responde Lanti tiel forte
vipis sin, ke si ne forgesis Ia tondran admonon, ar 13 jarojn poste
ai ankora aludis pri gi ai Kvinc Haber. (Kompil.)

LETBROI DB B. LANTI

LBTERO, DE E. LANTI

~utage plifortigas mia opinio - ke Ia mondlingva afero estas

tre grava; gi estas Ia unua !tupo. kiun devas suriri Ia homo],
kiuj seroze k celkonsce volas pacigi Ia mondon. Kiuj
pretendas klopodi por forlgi Ia landlimojn k ne kapablas e
Caligi Ia lingvajn baro]n, tiuj estas u ne tute konsca] pri Ia
celo a malseroza] ambcfulo], kiuj efe dezras per Iaclaj
rlmedoj akiri popularon, regadon ks. Kiu ne kapablas surporti 5O-kilograman Sargon. tiu anka he povas elteni sub
lOO-kilograma. La fakto.ke
Ia internacstoj
ignoris
esperanton, malatentis Ia mondlingvan aferon, sufas por
klarq, kial fasks iuj klopodoj de Ia t. n. revoluca]
orqanzo] !por stangi Ia socialismon en Ia mondo.
Rlate al via aludo pri mia am japonas
m devus
skrb multajn pagojn por ke vi komprenu guste lian menson ;
plie mi kredas, ke necesus aplk Ia esplormetodon de Fred
por klarigi Ia konduton de tiu asketo, Mi nur dru, ke tu
ulo estas nur esperantano, kel ests K-ino Zaneta k tro
multe da ala], ne esperantisto; li fakte apenai uzis nan
lingvon por interrilati kun eksterIandanoj; li propagandas
esperanton efe pro nadismakialo.
por Ice lia lando esta
plene liberigita de Ia angla influo. Sed evidente. mia sennacsmo malagrable tiklis al li k finfine lia nadismo nazs
mino

to montras, ~ tio ne eblas; eble e mia nura eesto

lutHas. Restis al mi do simple kontentigi mian scivolemon,
niam aventuremon. Tio ne sufias por plenigi vivon. Fakte
,nl estis pli fela, kiam mi ests supersutata per Ia SATIlIboro. Sed Ia instrua laboro tre malplais al mio Nur dum
Ia du unuaj jaroj mi interesigis en Ia nstruado : verajne tial
ml tiam devs lern Ia pedagogian arton. Almenai nun mi
tRS tre kontedta esti liJberigita: el mia oco. .Sekve Ia
h.borado estas bonefka, nur se oni satas Ia taskon, kiun oni
lenumas. Sed mi diras banalajojn ...

Ankail mi ne malofte redrs Ia versojn de Alfredo de

Vn] (1). Sed mi konfesas, ke lia konslo signlfas nur, ke
on metas maskon sur sian vizagon. Est kapabla bridi san
ploremon, tio ne estas tute certa pruvo prl kurago; k Ia
nekapablo ka ploradon ne signas malkuragon. M:i kredas,
ke homo povas en -iaj crkonstanco] agi e heroe kun larmoplena] okulo], Sed estas nediskutebla fakto, ke nur per Ia
laborado on povas retrovi anm- k kortrankvilon. Mi persone
spertas ton utage, de kiam mi farigis sencela vagulo. Mi
espers povi esti utla al nia esperanta afero en [apano, La
(I) France : Vigny. Tema, pri versoj el La Morto de l'Lup. Traduko el Ia originalo aperis en Sennaciec:a Revuo.

213

LETERO KVINDEKA
--o---

t J{ ~O

s: B, J'tlr;%.
Sur~.

6-12-1937.

Fine roi estas survoje ai Astralio. La foriro de I'spo

oltam kun tritaga prokrasto. Kaj al oni ne em.is akcepti
min kiel pasageron. Sed mi havs en Ia poo bileton, aetitan
ntai1 unu monato!... Tiam Ia Polco De sciis pri mia nteoco forIasi Ia landon. Unue Ia K-io .scligis mino ke sur
c Melbourne 7> mi povos rcevi nur [apanan mangajon. Mi
respondis. ke tian roi preferes, ke jam delonge mi lerns uz
ta o-hasi 7>-n (mangbastoDetoj). ke Ia c ~u!i (tranajoj el
kruda filio kun amaseto da rizo) farigis por mi delikatajo
IctJp. - Poste oni Insists, ke la vojago daros pli longe 01
Itutime. - Tio estas al mi ndferenta, roi Itlarigis .. , Dum
levar tagoj mi De sukcess akiri Ia certon, u jes ai De ml
povos veturi per Ia menciita ~ipo; nur Ia lastan taqon mi
estis informita pri akcepto.
Se vi demandus: kial okazis prokrasto? kal oni ne ems
kcept min? respondon roi ne povus doni. Multaj aferoj
restas al mi misteraj k mi konscas, ke necesus resti plurajn
larojn en Japanio por havi nur eklumetojn pri ili. Sed amuzs

LETEROJ DE E. LANTI

mln lu konstato, ke alveninte preska tele, oni tiam klopodts, por ke mi restu pl longe 01 intencite.
Kiam mi estis enS~piginta, tiam polcsto] vens sur Ia pon
k faris aI m diversajn demandojn. Ko vere maIagrabligas Ia
vivon en [apano, tio estas Ia kulo], polieistoj k. s. malca]
besto], ne nur malca], sed anka sufie stulta]. Pripensu: Ia
sipo foriris el Kobe k Ia postan tagon halts en Mbji. Te
anka venis sur Ia pon aro da policsto], kuj denove demandadis mn, esplors miajn pakajojn k kontrols on pli
severe 01 en Kobe mem. Kaj notu, ke mi estas Ia sola pasagero ....
.Sed kompense aI Ia maIagrabIajoj, mi kontente notas, ke
en Osaka ke1kaj esperantistoj ests aI mi tre helpemaj, tre
afabIaj k m restas aI ili tre danka. Fakte nun mi bedairas
]apanion. Tamen mi trovgas ankora inter japano] k sekve
m povas dr, ke mia restado sub Ia ombro de l'standardo
kun Ia suna disko dars dum dektr monato],
Kam mi adiaiis Ia samideanojn el Osaka k Kioto, tiam
erce mi diris ai l : Dum unu jaro mi restos en AistraIio,
unu jaron mi pasigos en Ameriko, unu jaron en Eropo, unu
jaron en Sovetio (se tie ne plu regos ruga fasmo] k en
1942 mi povos trans Vladvostokon reven ai [apano ... .
Kaj unu samideano sprte aldons : c Tiam nia Iando estes
por v..; Fnlando . Mi konsentis; tamen kvaza proteste
mi klarqs, ke post tia dua mondvojaqo mi estos nur 62-jara
- do juna I Car Volter havis 65 jarojn, kiam li verkis Kendido-n, kiu estis de recenzistoj konsiderata kel junula verkajo 1...

Verdre, mi ne sentas min maljuna k e ekskursoj k marsado mi pl bone eltenas 01 ke1kaj junulo]. Nu, kompreneble,
mi emas Iuli min per revo] k agrablaj luzo]. Ton vi sendube pensos k mokos mino Ne genu vin pri mokado: mi ja
estas tre mokinda k mem ne InduIgas min tiurilate ...

LETEROJ DE E. LANTl

:11'

LETERO KVINDEK UNUA

--<>--

I X-tio

J . c; )feder/ando
Sdnejo, 7-1-1938.

Cu vi kredas embarasi min per via demando pri Ia juda

problemo .? Se [es, vi eraras. C:i estas mplice pritraktita en
mlaj verkajoj pri naesmo. La judismo estas iu specala nallsmo, por ku mi sentas nenian simpation. La judoj, kiuj ie
n Ia mondo penadas por konservo, eternigo I siaj nacireligiaj kredoj, tradcoj, moroj ktp., estas do gismedolaj nalIstoj k, kel taj, havas mian tutan maIaprobon. Mi estas
konvnkta, ke se tia] hornoj farigus Ia plej forta] en iu parto
de l'tero, ili el persekutato] baldai awgus en persekutantojn,
Cetere, pri tio atestas Ia Bblo mem. Por mem konvnkq
pri Ia pravo de mia aserto bonvolu Iegi en Ia Malnova
Testamento Ia apitron pri Ester. Tie estas rakontite, ke tiu
fama belino akiris grandan influon super Ia rego Anasvero
Ir: e farigis regino. Tiam judoj estis persekutataj en Ia tuta
mpero, kiu konsists el eent dudek sep landoj k etendigis
de Hndo gis Etopo, Sed Ia peto de Ester, Ia ordeno] pri
persekutado ai judoj estis nuligitaj; plie, unu pareneo de Ia
regino, Mordeha], farigis gravulo e Ia kortego. La rezulto
de tio estis : ... ke multaj homoj el Ia popolo] de Ia lando
farigis [udoj, ar falis sur ilin timo antai Ia Judoj ...
... Kaj Ia [udoj bats iujn sajn malamkojn, frapante per
gIavo, mortigante k ekstermante, k ili faris aI siaj malamkoj,
kion ili vols. En Ia kastelurbo Suan Ia Judoj mortigis k
pereigis kvincent homojn ... . (Pg. 430-431 de I'Malnova
Testamento, tradukita de Zamenhof).
En Ia sama libro oni povas leq, ke H aman, kiu ests antae ordoninta persekuton aI Ia [udo], estis pendigita. La
rego, raportante aI Ester pri Ia okazintajoj, demands n, ko
estu farota al Ia dek filo] de Haman: c Ester respondis: Se

LETEROJ DE E. LANTI
I Ia re~o plaas, estu permeste ai Ia [udo] en Susan anka
morga Iar ton saman, kion hoda, k Ia dek Ilo]n de
l luman on pendigu . (M. T. pg. -431).
Sed, se on konsderas Ia problemon la rasa vidpunkto.
estas evidente, ke por sennacsto, hebreo estas homo samrajta kel japano, no, etiopo a franco. La Hitlera rassmo,
kiu ee malpermesas geedzigon inter germanoj k judo] estas
monstrajo. Mia malaprobo al Ia judsmo, aI a nacsmo senescepte, havas absolute nenon komunan kun Htlersmo,
Mia kompreno pri sennaciismo konsstas precipe e1 tio, ke
on devas persiste celadid)Or ,ke en La ~ens0..Ee h~qj
lil
homeco s~perregu Ia rasecon, por ke estu ekstermata ia
. ...
n~o
EsperooIe vi nun komprenas guste mlan sintenon anta Ia
[uda problemo. Sed mi senhezte konfesas ai vi, ke estus tro
unuflanka prkonsdero super Ia demando, se on malatentus
Ia fakton, ke Ia judismo, a juda nadismo, per sia tendenco
eternigi maIgrau o, estas ne maIatentinda faktoro en Ia
kazo] de persekutado aI judo], La nacsmo, ia nacsmo,
estas esence maItolererna k sekve iam ekzstas latente kazo] de malamo, de militemo inter Ia diversa] nacsto],
Kompreneble on havas naturan emon simpat al Ia persekutato], sed Ia rado instruas, ke a] vktmo] povus anka
estl ekzekutlstoj ...

.-

LBTBROJ DB E. LANTI

LETERO KVINDEK

311

DUA

-o---

7 pllri~lIj g.Jc-doj
Sdne]o,

5-1~1938.

Kiam mi nun legas Ia francajn gazetojn, klujn vi sendas,

tlam pl bane 01 iam ajn antai mia elfrandigo mi komprenas,
ke laj legantoj povas est nur nacstoj. La registoj k reg~
aspranto], kes vidpunkto esprimigas en Ia nacaj [urnalo] k
revuoj, e Ia ple] maldekstra], devas prkonsder Ia apartajn,
momentajn nteresojn de l'regatoj. Kaj nemalofte tiaj nteresoj kolzas kun tiuj de alinacianoj. Tal, e en Ia ple]
c revoluceca] ) Irazoj kuas pU malpU latenta nacsmo.
Konkretan ekzemplon mi menciu : kiam iu registaro reduktas
Ia vaIoron de Ia enlanda mono, tiam gi ,faras tion ne nur
kun Ia celo malgrandigi Ia tatan uldon, sed anka por
favorigi Ia eksporton de varo] k tel stimuli Ia. enlandan
produktadon;
ko rezultigos malplligon de senlaboreco, Sed
Ia konsekvenoo de tiaj arango] efikas senlaborige en alia]
landoj. Kiom da senlaboruloj en Ia koncema lando retrovos
okupon, tiom da laborstoj perdas gin en ala] lando].
Ciuj politikuloj klopodas unue k ee por favorigi Ia
nteresojn de siaj samlandanoj;
tal, vole-nevole, lli agas
nacste. Kaj tamen nia planedo pl k pli malgrandigas per Ia
senese kreskanta rapidetGl de l'trafikiloj. Tal la homo], kiuj
ne kapablas mense transr Ia !imojn de sia nado, baraktas
en kontraecoj. Eble (!iuj volas Ia pacon, tamen ili aqas la
manero, kiu nepre kontrbuas ai Ia preparado de I'milito.
PU k pl forte ni devas konvinkigI, ke racia solvo ai Ia
5~j
~tas
tro~ebla nur,
oni prikon~efas
ilin
Ia plenede vdpunkto. Kaj tion povas fati nur sennacsto],
eSPeriltistoj t. e. homo], ~j posedas Ia lon por akiri menson de mondcivitanoj. Por doni aI Ia homaro sennadecan
menson, necesas la ekzsto de sennacsma literaturo k tia ne

se

LETEROJ DE E. LANTI
hlas sem esperanto, Konsekvence, Ia ple] urga tasko estas
olsvustlgl k utiligi nian Iingvon.
KaJ kam on estas tion komprennta, tiam aperas klare,
!te SA T estas ia embrio de soco, normale akordganta kun Ia
grado da malvolvqo de Ia nuntempa teknko k produktokapablo de l'Homaro, Per sa modesta eldonpovo, 'per sa]
ujara] konqreso], na Asoco nutras k kreskigas tiun
embron. Vi do ne havu ian ajn dbon pri tio, ke via laboro
estas pU utla k pozitiva 01 Ia brua agitado de poltka]
partioj.
444
Kvankam 4: Nouvel Age (1) havas gvidanton (2), kes
antaa kariero nepre estigas malfidemon al li, tamen mi
konsentas, ke tiu jurnalo estas nuntempe unu el Ia plej verdiraj. Sed mi nots, ke Ia vidkapablo de ties kunlaborantoj
ne ankora transiris Ia limojn de Eropo. Il estas do duonblnda]. La rolo de Erpo en Ia mondpolitiko tendencas
malgrandigi kun Ia forpaso de l'jaroj. La fakto, ke [apano
estas nun Iigita kun Germanio k ltalio atestas pri tio k pruvas
Ia tutmondan nterplektgon de Ia ntereso]. Vole-nevole, el
a alel, Cinio sekvos Ia ekzernplon d Japanio k venos Ia
tago, kiam Ia eropano] deves moderq k e tute reziqn
siajn pretendojn.
Vi certe komprenas, ke Ia japanaj polco k militismo ne
povis efiki sur min favore dum mia restado en Ia Imperio
de Ia Levqanta Suno. Tamen, malqra o, kiam mi pensas,
ke en Astralo 100as apena 7 milionoj da homo], dum
100 mlono] povus tie vivi, mi nepre alvenas al Ia konkludo,
ke tia stato estas tute malraca, nenormala. Tom pl, ke
72 milionoj da japanoj premidas en sia] insuloj k ke tie Ia
Iogantaro kreskas je unu miliono iujare. Tal, se japanaj
soldatoj iun belan tagon venus per bombo] frapi e Ia as(I) Nova Epoko, - (Kornpil.)
(2) Georgo Valua (Valois); dum multaj jaroj li estis redaktoro
de unu el Ia plej reakciaj jurnaloj el Francio k anta sep au ok jaroj
li provis starigi fasistan partion, - (Kompil.)

LETEROJ DE E. LANTI

~19

U.. pordo, ku estas fer-mita al Ia enmigrado de Ilavha-

loJ, tio estus la Ia gisnuna normo de rilato] nter Ia popoIfll. Lu astralo] mem estas nvadntoj k apenai 50.000 ndJ vivas ankora sur i tiu kontinento. Dum longa tempo
Ia brtto] sisteme ekstermis ilin. Mi kredas, ke se japanoj salnvadus Astralon, ili ne kondutus tel barbare aI Ia
lankhatuloj, kel i tiuj lasta] ai Ia neqroj.
1>05tdusemajna restado en Sdnejo m kompreneble akirs
ur tre suprajajn impresojn, Almena roi jam povas kones
vi, ke roi bedairas Japanion ...

LETERO KVINDEK TRIA

--o--

.fI1 J(-~OJII. ~., }>orfugalio

Sdne]o, [anuare, 1938.
Jam de unu monato mi estas i te, M!i estis tre mirigita e
Ia konstato, ke Ia vvkostoj estas en Australio relative malalta], malgrai tio, ke Ia laboristoj rcevas altan salajron,
subvencon, kiam ili estas senlaboraj k penson, kiam l estas
maljunaj a ne Iaborkapablaj. Fakte mi ne pagas multe pl
01 en Osaka. Estas vere, ke en Japanio Ia vvkostoj tendencis
ai plialtigo. Mi do povos rest i tie tiom longe, kiom mi
deziros. La polco tute ne atentas pri roi k, se mi ne vidus tra
Ia stratoj gigantajn polcstojn, roi emus kred, ke polco tute
ne ekzistas. Ka kontrasto kun [apano l Kam roi enSipigis
en Kobe, sur [apanan ipon, polcstoj venis k esplors,
demandadis ktp. ; sed en Moji, [apana urbo, kie Ia sipo halts
Ia postan taqon, denove venis aro da pol'cstoj, kiuj faris Ia
samajn demandojn, samajn esplorojn ktp. Kaj roi ests Ia sola
pasaqero surla po. Mi ja veturis per var-po, tal ke estas
nur unu klaso k roi povis havi grandan kajuton por roi sola

LBTEROJ DE B. LANT(

LBTEROJ DE B. LANTI

La vOJai1odads 20 tagojn. Mi translris Ia tropikojn k Ia

kvatoron; kompreneble estis tre varme; Ia maro ne iam
:;tis kvieta k tamen mi tute ne malsangs.
Ci te estas somere; Ia klimato estas preskai Ia sama
kiel en Portugalio. Sed, strange I maIgrai io mi bedaras
Jnpanion. En normala] crkonstaneo], mi certe estus restnta
en tiu lando dum longa tempo, eble e Ilis Ia morto. Estus
tro longe por klarigi ties kialon.
Tre interesis min eksc, ke Ia artikolo : c Vivu Ia Netralsmo I . ajnis aI vi ankai konuza. Sed notu, ke Ia
redaktoroj de Popola Fronto el Valencio tre guste komprenis gian signifon k provs rebati gin per simila artikolo
ironia.
Ko okazas en Hspano, tio pravgas tute mian intukion.
La ruga faismo, importita el Moskvo, jam montds sian vzagon en Barcelona k alie. PU k pl mi konvnkigas, ke Ia 001evsmo ai ruga jezutsmo, estas pli dangera por Ia laborstaro 01 Ia bruna k mgra fasmo].

LETERO KVINDEK KVARA

.............

:1:11

---o--

J>arix,aj g.lt-tloj
Sdnejo, 1-2-1938.
. .

. .. . .~. ... ...

Mia ~ato ai Ia astrala vivmaniero ne kreskis kun Ia

tempo. Sed mi vere miras, ke en lando, ke Ia laborsto] rcevas relatve altan salajron. tamen Ia vvnecesajoj ne estas tre
multkostaj. Mi havas ambron ~e privatulo k ne pagas por
~l pll kare 01 en Osaka e hotelo. En Sdne]o, kvalifikita
laborsto Irala - k sobra - povas parl el sia semajna
enspezo i funtojn. Se 1~ franca mono ne estus perdnta pli
01 Ia duonon de sia valoro, mi i te povus vivi tute senzorqe,
rlate elspezojn.
Sed tio ne sqnfas, ke mi havus komfortan, aqrablan, atndan vivon. Sajne astralo] ne havas senton pri vera komforto.
pri delikato k arto. En restoracioj Ia benkoj ai segoj estas
tiel angulecaj k nekonformaj al sa destino, ke mi arn
havas Ia impreson pri io provzora, piknikeca (1). Ka] e
malgrandaj tablo] sidas duoble pU da gastoj 01 konvenas.
Plie, Ia spiritostato de Ia gekelneroj ajnas est tia. ke Ia
klientoj devas komplez aI Ia servistoj - k ne nverse. Ne
iam oni dankas al vi te pago de l'konto ; k se tamen aidigas
danka verto, tiam Ia mieno de l'dankant(in)o k lia ali ia
votono mpresas kvaza oni adus : [orkutu I cin mi sutie
vidis ... - Kia kontrasto kun Ia gentil0 de l'japanaj geservistoj I
Sed ko estas preskai naza, tio estas Ia spektaklo, kiun oni
povas observi en Ia bertrinkejo]. Tie Ia klento] ne sdas, sed
staras antai alta Ll-lterforma vendotablo, kes aspekto donas
Ia impreson de barkado, malantai kiu rmas sin gekelneroj.
Kaj i tiuj lastaj klopodeqas plenigi glasojri. kiujn ili kvazai
jetas aI atakantoj. Tamen necesas, ke Ia sofantoj metu moneron sur Ia tablon, antai 01 ricevi Ia menditan 91ason...
(I) Pikniko:

surkampara

mango.

LETEROl DE E. LANTI
l vlrlno] tamen ne staras. IIi generale sidas en ia rpocjo , klu komunikas kun Ia vendotablo per aperturo, ke
I" solfantinoj povas mendi k ricevi glasojn, kujn ili mem
kunportas ai tablo. Verdire Ia spektaklo vdebla en tiuj vrintrrnkejo] ne estas pl atnda 01 tiu en Ia ejo] por viroj.
Generale Ia metiistoj finas Ia laboron je Ia 17~a. Ka] lalege tia] trnkejo] restas malfermaj nur gis Ia 18-a. Dum unu
horo on tiam povas vidi rka Ia vendotablo plurvican
amason da drinkuloj, kuj englutas glason post glaso. Tia
spektaklo donas al mi Ia impreson de 'grego lrka grandega
trogo. Post Ia loso de l'pordo], tiam sur Ia trotuaro vidigas
geebriuloj, ku] zigzage k sancelige paadas ; dum alia] simpie
eksids sur Ia sojla] tupo] de I'drinkejoj. Sed estas rimarkinde, ke generale Ia i tieaj gedrinkuloj ne estas bruemaj,
insultemaj a kverelemaj. Il rdetas stulte k aspektas
kontente.
En Sidnejo Ia klimato estas proksimume Ia sama kel en
Lsbono. Malqra tio, Ia pordo] de l"biertrinkejoj estas nur
iom malfermaj; rimeno, haltige aI ferma risorto, tenas ilin
en tia stato. Astralo] ajne ne trnkas, sed konscie drinkas
k tiueele sin kaas. Nenie estas trovebla loko, kie en plenaero on sde povus komforte k malrapide gustumi gIaseton,
legante jurnalon a observante Ia gepreterirantojn ...
- Estas same kiel en Londono, iu povus rimarkigi.
Fulmotondro I jes ja, tia stulta vvaranqo estas importita el Brto, sed tie Ia klimato povas Iel pravigi tian enfermigemon, nenieI i tie ...
Ne nur io 'estas senkomforta k malbela en restoracioj k
kafejo], sed Ia mangajoj estas nebongustaj, malbone preparta]. Kun Ia mangajoj oni generale trinkas teon, kelkfoe
kafon. Ordinare sur Ia tablo staras u]o, en kiu trovigas pulvorigita sukero. Sed mankas kulero en Ia sukerujo; iu
prenas per sia aparta kulero malseka, tiel ke formigas en Ia
ujo fIavaj buleto], ku] nepre pensigas pri ... Nemalofte mi
sentas nazon en Sidne]a] mangejoj.
La i tiea popolo ne havas Ia palaton edukita; sed gia ntelekto anka restas senkultura. Sufas trarigardi jurnalon por

LETEROJ DE E. LANTI

D)"

nvlnklgl pri tio. lli estas grandformataj,

lustrtaj k mult-

llJ, sed la enhavo konsistas efe el nfaneca] malgravajoj,

1 raportoj pri sporto, vetkurado], lote rio k el reklamoj. En
folia jurnalo trovigas apena unu pago leqnda,
Ko vere karakterizas Ia menson de astralo], tio estas
lUa ludpasio. La tato mem organizas loterojn k iusemajne
kazas du a tri lotumoj. Ka] iutage oni povas vetludi pri
val- a hundokuradoj. Cu [umalo [anka Ia t. n. Iaborista
c The Labor Daily ) havas suplementon, kiu estas tute
dediita ai vetkuradoj. Tan suplementon oni vidas preska
en ies manoj k gi eerte estas Ia plej atata legajo de ~
stralo] generale.
Sabate posttagmeze k dmane dum Ia tuta tago Ia posto
ne funkcias. Dimane Ia drinkejoj, teatroj k kinejoj estas
fermaj. Tam Ia urbe aspektus preska dezertite, se muzkstaroj de Ia Savarmeo ne adqus sin tra Ia stratoj. Tiu insttucio tre prosperas i tie. Cetere gi 'estas tutmonda organizo;
en Japanio anka mi vidis giajn konstruojn k propaqandon. ..
Pli k pli mi emas kred, ke ju pli stultaj estas Ia deo] propagandataj, ju pli krudaj k bruaj estas Ia aqtrmedoj aplkataj, des pli da sancoj ekzistas por Ia sukceso de entrepreno.
En Ia mezo de Ia urbo staras kelka] 10-12 etagaj domoj,
luksaj bankoj k grandaj magazenoj. Te 00 aspektas malbelstile sed brle k pure. En Ia antaurbo] Ia domo estas nur
unuetagaj, unuformaj': Ia stratoj tie estas malpuraj k mi
eertigas, ke io en Ia tuta urbe konkuras por malbelq Ia
vere belegan situon naturan, kun konsistqas Ia multaj monteto] k Ia profunda fantaziforma golfo. Super gi estas konstruita grandega ponto pri kiu Heras Ia Sdnejanoj. E-tas ja
vere impona konstruo, kiu atestas pri Ia mirindaj akirajoj de
l'tekniko; sed gi nepovas veki artan emocion, kel, ekzemple, faras kelkaj gotikaj katedraloj e1 Ia dektri a dekkvara
jareento.
Kvankam Ia klimato en Sdne]o estas agrabla; kvankam Ia vivkostoj ne superas mian elspez-povon, tamen mi ne
kredas, ke mia kadavro putros i tie - krom se roi balda
furze adqus Ia lastan, naze ridigan bruon ...

LETERO} DE E. LANTI

LBTEROJ DE E. LANll

mo a doktrlno

LETERO KVINDEK KVINA

--o--

.111 pllri~lIj g.lt-doj

Sdnejo, i~3~1938.

...

En Ia lastaj n-ro] de c SENNACIECA

REVUO aperis
artikoloj pr moralo, eu nura hazardo au signo de maltrankviligo en Ia spirito de kelka] kunlaborantoj 1 Malfacile respondebla demando I Tamen roi emas supoz, ke tiuj artkolo]
el reehas al Ia mia en Ia japana gazeto el Koto. Mi kredas,
ke en ,pIi malpli proksima tempo Ia senetkeca marksismo ne
plu havos multe da aprobanto] nter Ia memstare pensanta]
homoj. Tal ke e Iasks Ia movado], kies gvidantoj ests
aprobantoj de Ia t. n. historia materialismo. tio certe nstqos
pensulojn ai esploro super tes kazo] de ,fiasko. Mi estas
konvnkta, ke ne malmultaj alvenos ai Ia konkludo, ke Ia
marksa deoloqo [jes ja, Ia marksismo estas nur ideologio
kun scenca masko) portas grandan parton da respondeco en
la malvenko] de I'proletaro, Ka] Ia plej granda k signifa e'
giaj maIvenkoj estas certe tu, kiu okazis en Ia antifraze
nomita Sovetio (ja ne plu ekzstas soveto] tie). kie Ia laboristaro estas servutigita gis grado apena pensebla. Marksista majstro estas Staln, kiu ignoras abstraktajn moralajn
prtncpojn k maIvarmsange aplikas teoron, la kiu sufas
esti Ia ple] forta por pruvi sian pravon.
La legado de Ia artkolo], aperntaj en Sennaceca
Revuo . dons ai mi Ia mpreson, ke ties verkintoj sentas sn
iom katenitaj per Ia opinio de famaj filozofoj a socpoltikuloj. Nenel mi volus asert, ke Ia eldro] de Kant, de Spencer, de Marks k, a. famulo] estas malatentindaj. Tamen, mi
konfesos ai vi. ke por fndecd pri morala demando roi pli
fidus aI Ia simpla sago de sana, normala homo, kiu neniam
legis filozofian traktaton, 01 ai Ia rezonado de teorulo].
CeneraIe ili havas Ia emon enigi iujn Ienomeno]n en iu ss.

k tiucele l nemalofte

~~,
k eble senkonscie

onadas sofisme.
Per mia letero ai Tempo vi povs iom eksc pri mia
.tarpunkto. rlate moralon. Sed, kompreneble. en tu skribajo
mi nur elmetis Ia demandon. Same en i tiu letero mi ne
pretendas eldr tute kontentigan respondon. Almenai' mi
kcentu. ke roi ne identigas moralon kun religio. Multaj peronoj emas ai tiu dentqo. tial ke dum jarcentoj Ia moralaj
principoj ests bazitaj SUl religiaj dogmoj k lernigataj de
pastroj.
M konesas, ke, se estus nekontraidireble pruvita. ke Do
kzistas. tiam oni havus tre oportunan k firman bazon por
starigl moralon. Tlom pl facil,c(..estusIa afero, se per revelado
a alel Do estus tute predze eldirinta klarigojn pri bono k
malbono. Bedarnde tiel ne estas k sekve Ia religioj ne
alportas kontentigan solvon al Ia primoraIa problemo.
Jam de multaj jarcentoj ekzistas bone prilaboritaj tezo].
favoraj u aI Ia desmo, !l~
ateis~
Gis mia tridek
kvina [aro roi dediis multe da tempo en legado de tia lteraturo k fine konvinkigis. ke gi estas vana metafizikajo. jonglad~er
vortoj. Almenai Ia dkreduloj dvu;-konfesi. ke illa
do agas vere stranqe, e riproinde. ne liverante klaran pruvon pr sia ekzsto ai Ia homoj, kiuj sincere k honeste seras
Ia veron.
La reala ekzisto de Dio estas ja prldubebla. sed ne Ia
relqo]. kiuj estas konkretajoj. pal~blaj
per Ia sento]. Ne
eblas dub, ke do ekzistas en Ia imago de kelka] cent milionoj
da homo]. Llnversala] religioj kel, ekzempe. Ia budaismo k
Ia kristanismo ludas grandan rolon en Ia soda vivo. Kaj
estas tre notnde. ke en ambai religioj oni trovas e Ia bazo
samajn moralajn prncpo]n. kiuj povus garantii pacan k harmonan vivon lnter Ia homoj, se ili estas a.plikataj. Bedafinde bonzoj k pastroj kvaza dronigis tujn bonajn k gust~
ajn prncpojn en lun maron da ritoj pl malpl ridindaj. tel
ke tre ote supernagas nur parazita elkreskajo. Kaj ne malote tu] samaj pregistoj estis Ia unua], kiuj ne obes ai Ia
principoj de ili instruataj. Tio tamen ne pruvas, ke Ia prin-

LETEROJ DE E. LANTI
LETEROJ DE E. LANTI

Ipo] estas malgustaj k nenel obeindaj; estas nur pruvo, ke

111 ne trovs e Ia amaso sufan komprenon k aton. ar
benzo] k pastroj povas tre ofte konservi sian aitoritaton
malgrai tio, ke ili ne agas kel predikite.
Same politikistoj k laboristaj gvidlstoj ofte sukcesas konservi sian mandaton ai postenon, malgrai tio, ke ili ne agas
konforme aI tio. kion ili promess a propagandis. La sperto
instruas, ke pregistoj, politikistoj k ia] gvidistoj havas en
Ia soco malbonefkan influon. Pregi. propagandi, gvidi ne
devas esti profesio. Pro tiu konsdero Ia sesa gvidprindpo
de Herezulo (1) teksts jene : Herezulo luktas kontra
:. ian gvidistecon - kio ne signifas malakcepton de ia
:. gvidado.
Ku pagite gvidis asocion dum kelka] [aro], tiu devus forlas Ia postenon k reiri al Ia okupo, kiun li havis antaie en
fabriko, metiejo ai kontoro. Tio devus esti nepre .obeenda
prncpo.

En kelkaj protestantaj sekto] fakte ne ekzistas pastroj.

Kam okazas kunveno, iu ajn el Ia ano] legas el Ia Bblo
kelkan parton k komentas la sia kompreno. Mi emas kred,
ke tiu fakto ne estls seninflua, mate al Ia kreigo de liberema
spirito e Ia britoj generale.
ar ne eblas fundamentigi moralon, akcepteblan de iuj
homoj, sur dia kredo ai religiaj doqmo], necesas do seri
alian bazon. Tucele oni ne 'bezonas veb en metafizika
nebulo por ektrov nepre obeendajn principojn moralajn.
La simpla sago sufas. La vivsperto ja iutageinstruas, ke
neniu homqrupqo povas glate k normale funkc sen obeo
ai reguloj a prncpo]. Car Ia homo] havas rlatojn inter si,
necesas, ke ili agu la maniero, ebliganta glatan. pacan ntcrrilatadon. AlieI Ia stato inter ili smlas al tiu reganta en gangalo. Ku mensogas, trompas, kalumnas, tu estas senmoralulo. Ku telas k murdas enkondukas en Ia socio Ia gangalan
legon. Kiu interkonsentis pri rendevuo k ne venas je Ia df(I) Revueto, kiun eldonis Lanti en Ia jaroj 1935-36, kun aia sola
respondeco, - (Kompil.)

:l:l7

nlta tempo, tiu estas nefidindulo. Harmona] rlato] inter Ia

homo] postulas do nepre, ke ili ne mensogu, ne trompu, ne

kalumniu, ne telu nek murdu; k ple, ke ili plenwnu promeson libere faritan.
Vi rimarku, ke mi substreks Ia vorton libere . Estas
klare, ke promeso akirita per minaco ai per trudaj crkontancoj ne havas moralan valoron k ne indas esti plenumata.
En Ia kapitalista ekspluatsistemo, ekzemple, laboristo povas
nc senti sin morale 1:gita per promeso, kiun li faras al mastro
por est dungata k tel eviti malsaton. Sed se tiu sama proleto
libere aligas al iu asocio k ne obeas ties statuton, tiam li
ll9as malmorale.
La Historio instruas, ke iu ajn societo, u religia a laka,
kies influo estis granda sur Ia socian vvon, konssts el anoj,
kiuj severe obeis al Ia princpoj, la kiu] Ia orqanzo estis
Iondta, La budo , ai moral a kodo de l'japanaj samurajoj,
povas pr tio esti menciata kiel tre bona ekzemplo. En Ia
hstoro pri [apano trovigas fama epizodo pri 47 el tiuj
budo-obeanto], kiuj fars kune harakr (1) por resti
Hdela] ai sia promeso. Ila]n tombojn mi vizitis en Tokio.
Sed en Ia poltkaj k sindikataj organizo] Ia promeso]
faritaj de Ia gvidistoj, Ia obeo ai Ia statuto] k Ia respekto al
Ia organizo, io tio estas nur sensqnfaj afere] ; Ia proklamoj
k kongresaj rezoluco], io tio estas nur vanta] vortoj. Tal,
ekzemple, en 191i. oni povs vidi hcmo]n. kiuj nterfratgs
parole dum pluraj internadaj kongresoj, mortigi sin reciproke
sur batalkampoj ai aprobi tian mortigadon. Kaj tiuj samaj
homoj tiele obes aI Ia ordono de registoj, kies politikon ili
antaie malaprobis k kontraibatalis. Naze !. ..
PIi naize eble estas Ia sinteno de Ia gvidistoj de diversa]
partioj, Iadre
samcela], sed inter 51 konkurantaj, ku]
insultas sin recproke dum jaroj k poste, iun belan tagon,
esigas Ia insultadon por kunagi unuece. Ton vi nuntempe
povas observi en Franeio malantaii Ia anonc-sldo de Popolfronto. Kaj tre notinde estas, ke Ia gvid::stoj ne agas pl
(I) Larita

sinmortigo per glava trano tra Ia ventro.

LETEROJ DE E. LANTI

lncere dum Ia malamikig8 tempo 01 dum Ia amikiga. La

hlerua] malamko] momente rilatas amke nur pIO timo
nta komuna malamiko. La honorsento estas io nekonata de
tiaj gvidistoj. Por li temas nur kapti a ten Ia gvidadon k
tlucele iaj timedo] (Lenina diro) estas aplikebla(Makiavelo
k Ignaco de Lojola estas iliaj majstro].
Cetere n mem povis en S.A.T. proprasperte observi Ia
bolsevstan senetkecon k giajn konsekvencojn, Ne balda
mi forgesos Ia scenojn el Ia Amsterdama Kongreso. Ankorau
nun sonas e maj orelo] Ia vortoj : renegato, frpono, kanajlo,
perfidulo k. a. s. kvalfo], kiuj ests ai mi drektita]. Ne sukcesinte meti nan organizon sub Ia kontrolon de Moskvo, Ia
bolevsto] faris skismon k provs de ekstere detrui Ia orqanizon, kes gVidadon Il ne sukcess kapti. Ka] tal ke anka
tiurilate ili fia.skis, jam de kelka tempo ili bombaste predkas
por Ia unueco, kiun ili mem detruis.
Kaj Ia historio pr Ia socialisma movado estas plena je tiaj
okazintajoj. Kam oni agrene konstatas, ke Ia Iaismo pli k
pli etendqas tra Ia mondo, necesas malfermi Ia okulojn k
esplor pri Ia kazo] de tiu neantavdta Ienomeno. Marks
instruis, ke Ia p.J:oletaro havas Ia c historian mson ordigi
l mondon per starigo de socialismo. eis nun n povas bedarnde noti nur fiaskon en Ia plenumado de tia misio. MIi estas
konvinkita, ke inter Ia afero], kiuj kazs Ia malvenkon de
Ia laborista movado, Ia ignoro ai moralaj prncipe] fare de
qvidstoj estas unu el Ia ple] gravaj. Oni ne povas konstrui
foitan k tempomaltimantan movadon. malatentante ton, kio
kvazau eementas gin. Same kel ingeniero obeas ai geometriaj
principoj por konstrui ponton a manon, same Ia konstruantoj de nova mondo paca k harmonia devas ne,pre obead
rigorajn moralajn principojn. Ne per blufo, mensogo k kalumnio oni povas fari pozitivan socan laboron.
M ne konsentas kun Ia vdpunkto de [ohano-Iakobo Ruso
(J ean- J acques Rousseau) k de Ia anarkistoj generale, la kiu
Ia homo naskqus bona, sed morale difektigus per vivado en
malbona socio. Se fakte Ia homoj naskigus bona], estus vere
strange, ke ili konsstas malbonan -ocon. PU verajne.

LETEROJ DE E. LANTI

:1:39

kzlstas bonaj k malbonaj homo], same kiel sana] k malsanaj,

lu] k malbelaj. Fzke k morale povas ekzsti kripluloj, e
monstro]. Sed skulptsto, kiu celas reprezenti deale belan
korpon homan, ne prenos, ekzemple, gibulon kel modelon.
La estetko havas sajn principojn, Same Ia etko devas hav
liajn. Kaj same kel on instruas geometriajn k estetkajn prinIpojn, same devas est eneerbigataj Ia moralaj prncpo], kiuj
kondas glatan funkcadon de homa] socioj.
La cerbo de geknaboj estas nfluebla per Ia edukado k
~p.nerale Ia rcevta influo daras dum Ia tuta vivo. EI iu ajn
:nfano oni povas fari u kristanon, a budaston ktp. u
Irancan, germanan a japanan patrioton ktp, Sekve eblas
eduk Ia hornojn la principoj unversale akceptindaj k aplkcblaj. Ka] nepre necesas, ice tia edukado estu farata, ke gi
trasaturu Ia menson de uj homoj, por ke paco k harmonio
povu ekzst sur Ia tero,
Kiuj pretendas Iabor por starigi socalsmon t. e. lberan
k senekspluatecan staton inter Ia homo], k kiuj tamen ignoras
Ia moralon, tiuj povas est, en Ia ple] bona okazo, nur unuflankecaj teoriulo] a tute smple demagogoj, celantaj kapti
Ia regadpostenojn por siavice komandi k ekspluat,
Kel Ia vido de gibulo ofendas Ia estetkan senton, tel
same iu malmorala homo devus vek indignon k malaprobon
e iu etke normala homo. Por teni sian korpon sana,
necesas ne tro draste malobe higienajn regulojn. Smle, por
ke Ia soco estu sana, iu homo devas Olheial morala] prncipoj k akiri senton pri sia digno. Mi esperas, ke iam S.A.T.
estos gvidata de homo], kiuj abomenas mensogon, kalumnion k ion simlan, kio karakterizas Ia senetkecan bol!evismon ...

LETERO' DE E, LANTI

JG

LETERO KVINDEK SESA

~

1 J(-o.c.

B.,

j)tlri$o
Sidnejo, 31-3-1938.

Per alia letereto mi sciigis vin, ke mi estas en hosptalo.

Te nur dank' aI Ia engluto de drogoj k aI subhata] injekcio] mi sukcesis elten -la teruran suferadon, kazatan de Ia
dabla karbunklo, kiu naskigis k maturigis en mia maldekstra
sidvango. Ka] kiam mi komencs retrov pli malpl normaIan
staton, tiam aperis alia turmentilo e mia mentono. On devis
fortrani man barbon I... MaIgrau Ia turmentado m tiam ne
povis deten min geme rkan e Ia penso, ke mi devs veni
en Australion por perdi mian... barban vlrgon. Antaie ja
neniam razlo skraps mian vizagon.
On diras, ke Ia fortrano de mia barbo rejunigis min [e
10 jaroj. Malsprlta serco! Mi ja nun sentas mio 10 [arojn
pl maljuna 01 antae. Aliei De povas est post kvarsemajna
suferegado. ~
En i tiu okazo kel kutime homo] prljugas
Ia la ekstero, la sajno. Sed povas esti anka, ke kompatemulo] diris tion nur kun Ia ceio kuragigi min k tel help ai
mia kompleta resanqo, Bedarnde mia nekuracebla skeptikemo maleblqas, ke Ia kuracmetodo de Kue (1 ) povu
efiki sur mino Tamen mi volonte konsentas, ke Ia psko
efkas sur Ia korpon - k nverse, Aliei ne eblas race klari9i
Ia mraklojn :., kiuj ests konstatta] en uj relqo],
La Kuea snsuqesto lei parencas aI Ia budaisma celado ai
nirvano. .. - Dume mi estas senbarba k certe vi De rekonus
mio nun ...
(I) France: Cou. sufie fama profesoro e Ia universitato de
Nanci (Nancy). Lia kuracmetodo konsistas en Ia simpla ripetado
de I' frazo r u Ciutage Ic eiunlate mi pli bane ~
. (Kompil.)

r'\.~~

E. LANTI
Aistralio. 1938

LETEROJ DE E. LANTI

331

LETERO KVINDEK SEPA

--o--

I -C.

B., J>ari%o
Sidnejo 16 aprilo 1938.

La legado de Ia artikoleto kun Ia titolo : Han Rner

~perantisto k sennaciisto , ku aperis en Ia n-ro 462 de
Svulo , iomete tiklis min neaqrable, Kredu, ke roi havas
admron pri Ia verkaro de l'Mortnto k konsentas preska
kun o, kion dras K~do R. L., Ia verkinto de l'nekrologo.
Tamen mi ne povas konsenti, ke Rner estis esperantisto
k sennaciisto . TiaI ke li verkis en franca lingvo k ne en
sennaceca t. e. en esperanto, li ne povis esti sennacii:-to. k
tlal ke li nur scipovis Iegi nian lingvon, k n.e verki per gi, li
anka ne povs esti esperantisto. La gusta kvalifiko pri Ia
AaUnda fUozofo~sagulo estus : esperantano k sennaciemulo.
Mi bone selas, ke li eklerns esperanton, kiam li estis tro
maljuna k tro okupata por akr verkokapablon en nia Iingvo.
Sekve, mia rimarkigo ne entenas rprooo. Oni komprenu
nur, ke por mi Ia sennaciismo ne estas ia diletantismo k ke
ple mi atas kIaron en Ia konceptoj.
Ku aligas aI u ajn smo, tiu havas devon konduti la ties
principoj. Kaj rlate al Ia sennaciismo, Ia unua k fundamenta
principo estas Ia mondlingveco, kiu ebligas sennaciecan organizmameron. Paroli pri mondunueco k ne esti esperantisto,
tio aspektas al mi, kvaza ebriulo, kiu aqitus kontrai drnkadon. Sed, alilanke, esperantisto, kiu ne ntresiqas
pri sennacsmo k gin ne komprenas, donas al mi Ia impreson
de kamparano, ku surmetus siajn festajn purajn vestojn por
labor! en koto, slimo, maro a fekajo.
Estas ja tre bedarnde, ke homo ka H. Rner ne verleis en esperanto. Mankas en ma movado profundpensaj talcntuloj. Mia espero estas, ke inter Ia knaboj, kiuj nun lemas
nian Inqvon, trovas geniulo ku, post kelkaj deko] da [aro],
produktos efverkon, kiun volos Iegi en Ia originaIo e kontraulo] de artefarita lingvo.

:&.11

LETEROJ DE E. LANTI

[cs [a, mi esperas en Ia apero de tiaj homo] en nia movado

k ne en Ia produkto-Iorto] por sukcesigi gin. La Invent-.
plan- k orqanzkapablo de I'homo, alivorte giaj penso k volo
trovigas e Ia deirpunkto de iu soda progreso, k anka de
~iu malprogreso: Htler, Musolini, Stalin k.a. sklavigantoj k
murdistoj atestas pri tio.
Ankorai unu vorton pri H. Riner. - K-do R. L. tute
trafe k prave raportis diron de l'mortnto, nome, ke Ia
plej grandajn sagulojn perfds (ofte bonntence k tute sncere) iliaj intimaj dsiplo] . Mi ne selas tute precze, u
H. R. aprobs a ne Ia tradician, relqecan kutimon pcstsekv
kadavrojn gis Ia tombo. Almena mi estas forte konvinkita,
ke tia kulto al putranta karno havas absolute nenion komunan kun Ia raco k sago. Tamen unu el Ia amko] k admranto] de l'saqulo, Petro Benar (Besnard) indigne raportis en
La Sndkatsta Batalo (Le Combat Syndcalste], ke
apena 200 persono] postsekvis Ia mortveturilon. Kaj nteralie li riproas : ... plura] e1 Ia amko] de H. R. neniam sukcesos senkulpigi sn pro tiu foresto ... . - P. Benar estas
labor. gvidanto el Ia ple] maldekstra alo. Li verkis libron pr
!a organizado de l'socio la sindikatistaj prncpoj, kun jena
titolo: La Nova Mondo . Sed lia menso restas saturita
per plej malsaqa] antajuqoj. Kaj generale iuj rrrevoluciuloj
estas tiaj. I1i bombaste povas dum horoj parolad pri revoluco, pri nova mondo, sed ne kapablas fari revolucon en
sa propra cerbo k restas ligitaj aI Ia malnova mondo per
mil ligiloj, pri kuj ili e ne konscas. Kompreneble l, ne
,
1'I
atentas _ ~
esperanton ""'" ~I..-" 1)'\IVv ~.{..)
ti ~Y\.
Veraj disiploj de H. R. ne sekvus lian kad;vron, sed
kunvenus en iun oportunan lokon por tie legi, pridiskuti, k
pripensadi kelkajn el Ia ple] bonaj peco] el lia verkaro.
La kulto aI kadavroj grandparte kazs Ia pereon de Ia
egipta civilizo. Estas tre notinda fakto, ke Ia antikva Tebeo
(hodaa Luksor) konsistis efe el funebraj monumento],
kies nombro, dimensio k lukso estas apena penseblaj. Kaj
irkai Ia grandioza civito el mumioj vivais Ia popolo en
mizeraj kabanoj. Por rcev deon pri Ia dimensio de kelka]

LETEROJ DE E. LANTI

233

I \" unebra] monumentoj egiptaj, oni prezentu al si, ke Ia

mplo de Amono en Karnak amplekss 30 hektarojn k ke
ti IIIIU cl giaj ambregoj Ia katedralo Nie Siniorino el Pa11711 povus esti entenata !
J lomo], kiuj ne liberigis sin el Ia kulto por kadavro] ; homoJ, kiuj ne kuraqas malobe al malsaqa tradco, tia] ne
tO!! veraj revoluculo]. Kam on mumiigis Ia kadavron de
l.enn k konstruis por gi monumenton sur Ia Ruga Placo en
M()!lkvo, tiam mi ne povis deteni min pens, ke tio signifas
Ia cntombqon de l'rusa revolucio. Hodiai mi agrene kontntas, ke mia tiama penso ntuca ne estis erara ...
Ko efe karakterizas esperanton, tio estas gia loqkeco,
Ia raceco. La esperantistoj malrace starqs monumenton
ur Ia kadavro de Zamenhof. Espereble tio ne signifas Ia
tlnskon de nia afero. Almenai mi kredas, ke ne multaj SATnOJ partoprenis en tiu forlasinda honormanero. Pl inde ni
honoras nian Majstron per Ia iutaga praktikado k fervora
dlskcniqado de esperanto.
Rilate aI H. R., mi scas, ke R. L jam esperantigis unu el
lin] verkoj : La Kvina Evangelio . Esperantsto] ple] bone
honorus Ia esperantano ~n, se ili ebligus Ia eldonon de
'lu traduko.

LETEROJ DE E. LANTI

LETEROJ DE E. LANTI

LETERO KVINDEK OKA

--o--

Ia verkoj de Marks k Lenin rigidan dogmon, kiun iu devas agnoski,

.e li ne deziras esti konsiderata kiel kontrarevoluciulo k sekve
malliberigita k diversrnaniere silentigita.
Kiam Ia nova ismo estis solene kondamnita kiel kontrarevolucia , c porimperialisma deklinigo, tiam kelkaj sovetiaj Kvdoj bonintence provis pruvi, ke gl ne kontraas Ia instruojn de Marks k
Lenin, Tio ne helpis k finfine ili pente devis frapi ai si Ia bruston,
konfesi sian eraron au tute silenti.
Verdire, mipersone
neniam atentis, u Ia sennaciismo akordigas
ali ne kun Ia diroj de famaj k atoritataj
teoriuloj. Ce Ia konstato,
ke mia vidpunkto estas iel hereza, mi ne miris pro tio. Marks,
Lenin, Kropotkin k. a. ne estis esperantistoj. La lingvan problemon
i1i ne konsideris, Sed mi estas mondlingvano, esperantisto k sekve
ne povas malatenti faktoron, kiun mi opinias grava, en prikonsidero
super soci-politikaj demandoj. Neniam mi havis Ia opinion, ke Ia
esperantista movado estas io akcesora k ne inda por atento de
I' laboristaj gvidantoj.
Por diskonigi Ia novan ismon k montri gian apartan karakteron,
tian originalecon, ni eldonis 3.ooo-ekzemplere Ia Manifesto-n de Ia.
Sennaciistoj, kiun espereble vi iuj legis atente, kompreneme, se ne.
iarilate aprobe. Por defendi Ia ekzistorajton de nia tendenco en Ia
kadro de S.A.T., starigis Ia Sennaciista
Frakcio , kies sidejo
migris de Nov-Iorko al Stutgarto, de tie aI Plzen, de i tiu lasta
urbo en Parizon (2).
La malnovaj frakcianoj scias, ke aperis dek-na numeroj de Sennaciista BultefU). La dek-kvar unuajn prizorgis Kvdo T. Veder, Ia du
sekvantajn Kvdo H. Vagner, k Ia tri lastajn Kvdo J. Stadler. Ciuj
tiuj numeroj konsistis el multobligitaj ekzempleroj, Proksimume cento
da Gek-doj ricevis Ia organon de I' Frakdo. De nun Ia sennaciismo
trovos pli konvenan, pli komfortan
hejmon sur Ia pagoj de.
H~et,ulo ...

Pv.bUka I.tero alia adeptoj k sim.patiaatoj

d. I'SeDJlacHamo 11)

Karaj Gekamaradoj I
Akceptinte preni sur min Ia gvidadon super Ia Sennaciista Frahcio,
mi volas komend i tiun laboron per rpida ekzameno super Ia mal,
longa historio de nia ismo, Poste mi montros per kelkaj ekzemploj
Ia strangajn k reakciecajn konsekvencojn de I' fama principo pri
I' rajto por iuj popoloj ai memdispono, k fine respondes aI Ia demando: Cu estas racie esperi, ke en Ia estonto Ia sennaciismo farigos
ideoforto, ludanta similan rolon, kiel tiu de I' nuntempa naciismo?
Por eviti en tia historia k anticipa ekzameno ian pedantecon,
mi elektis Ia formon de letero, k penos paroli familiare, kiel duberna
verseranto, sin turnanta ai aliaj serernaj homoj. Kiuj opinias jam
esti trovintaj la veron, tiuj ne legu i tiun skribajon. Dogmemuloj
li.aspecaj iru for I Au ili stopu aI si Ia orelojn por ne adi herezajoJn ...

La termino sennaciismo aperis antaii 13 jaroj. Ci do prezentas sin

ankora nun kvaza juna, petolema bubo. En sia sepa jarago gi jam
estis en Lajpzigo, okaze de Ia 9-a S.A.T.-Kongreso,
mortkondamnita
de Stalinaj lakeoj. Sed ili ne estis sufie fortaj, por ke Ia ekzekuto

povu esti plenumita. Male, tiu kondamno plivigligis k hardis Ia

bubon, kiu tiam preparigis por Ia vivbatalo.
Estas interese noti, ke Ia vorto sennacwsmo sonis unuafoje en
Moskvo mern, kiel atestas artikolo, aperinta en Ia 3-a numero de
La Nova Epoho, revuo tiutempe eldonita de grupo da Kedoj, simpatiantaj aI S.A.T. En Agusto 1922, okaze de mia trisemajna eesto
en Sovetio. ili ja petis, ke mi verku artikolon por ilia organo. Konsentinte, mi do liveris aI Ia Novepokanoj skribajon kun Ia titolo:
Sennaciismo. Tiam ne ankora ekzistis ortodoksa eklezio marksisma.
Poste. de tempo aI tempo, aperis en Ia S.A.T.-organoj artikoloj kun
pure sennaciisma karaktero. Neniu tiam riprois. Male, multaj Kvdoj
el Sovetio mem kun entuziasmo skribis aI mi aprobe k gratule. Cefe
en tiu mondparto Ia sennaciismo trovis varmajn adeptojn. En 1924,
e aperis e S.A.T. A. B. C. de Seflnaciismo, verkita de Elsudo,
pseidonimo de Ia sovetia Kvdo V. Kolinski. Verdire, malgrai Ia
titolo, Ia verketo ne estas pure sennaciisma. Almenai gi montras
malprecizan emon forlasi Ia trabatitan vojon de Ia internaciismo.
Sed venis Ia tempo, kiam en Sovetio absolutisma spirito faris el
(I) Ci tiu letero k Ia sekvantaj aperis en Heret,ulo, revueto, kiun
eldonis Lanti, post aia eksigo el Ia Plenum-Kemitato
de SAT.
(Kompil.)

235

Paroli pri sennaeiismo en nia epoko, tio sonas preska ironie, Ni

iuj ja scias, ke ie en Ia mondo pli k pli bolas. furiozas Ia naciisrno.
Nekontraidireble
i tiu lasta doktrino konsistigas jam de preska
unu jarcento Ia plej potencan, dinamikan ideo-jorton, Tre karakteriza
iajnas aI mi, ke en Ia Cenerala Konsilantaro de Ia I-a Internado
sidis [ozefo Mazini, unu el Ia unuaj plej eminentaj teoriuloj k
agitistoj por naciismo, por rajto de iuj popoloj aI memdispono, Ne
malpli signifa estas Ia fakto, ke en Ia tagordo de Ia unua kongreso
de Ia Unua Internado trovigis punkto pri Ia restarigo de Polio kiel
memstara, sendependa lando. Kaj sendube estas superflue diri, ke
tiu propono ricevis Ia aprobon de I' kongresanoj.
Ciu el vi, Gek-doj, certe scias pli malpli precize, ke Ia Dua Internacio sarne defendia tuj e sia fondigo tiun prineipon pri nada sen(2) Nun

en Manestro.

(Kompil.)

16

LETEROj DE E. LANTl

de pendecc. Cetere, en gia kadro trovigis reprezentantoj de naciecaj

rupo] polaj. finnaj, judaj k de diversa] naciecoj el Ia Astri-Hun!n.I lrnperio. Mi nur memorigu ai vi, ke en 1907, e Ia Stutgarta
Kougreso, Vanderveld akceptigis, ke Ia nacioj same kiel Ia individuoj havas Ia tute pravan rajton defendi sin en okazo de atako
i de minaco ai ilia sendependeco li.
Scndube ne estas necese memorigi vin, ke Lenin estis ampiono
en tiu ideologia batalo pomacia.
Kaj en Ia programo de I' Tria
lntemacio (1928) trovigas jeno: a) Agnosko ai Ia rajto por iu]
nacioj, sendepende de ilia rasa aparteno, pri plena memdispono,
r, e. gis stata apartigo. li
Mi memorigas tiujn faktojn por ke iu el vi estu tute konvinkita,
ke Ia naciismo neniarn renkontis principan kontrastaron en revoluciaj organizoj. Tia sinteno cetere estas logika konsekvenco de tio,
ke neniam Ia lingva problemo estis prikonsiderata k solvi ta, kiel
povas tion fari esperantistoj. Estas do tute vere, ke nia sennaciismo
konsistigas novan tendencon en Ia laborista movado k staras e tute
aparta vidpunkto en Ia batalo por Ia liberigo de Ia ekspluatatoj el
Ia tuta mondo. Kiuj diras, ke Ia sennaciismo estas nur intemaciismo
plus esperanto, tiuj trompas sin mem a celas trompi aliujn.
En Ia nomo de I' naciismo batalis Ia soldatoj de I' lastdata rnondmilito. La rajto de I' popoloj ai memdispono estis unu el Ia 14 punktoj en Ia programo de Vilson per kiu li atingia, ke Usono partoprenu Ia militon. Kaj en libro premiita de I' Franca Akademio:
La principo de I' naciecoi, Renato Johane povis diri, ke Ia unua"
Jo;on en Ia historio de I' mondo oni pt'O'Iiisapliki tiun principon e"
Ia Versa;a Kontrakto. Mi tuj diru, ke Ia aitoro devis konfesi, ke Ia
apliko de tiu bela principo fiaskis en Ia praktiko ...
Ciu ja ne povas ne rirnarki, ke Ia starigo de Cehoslovakio, ekzempie, kiel sendependa tato, montras okulfrape, ke tie Ia nacieco tute
ne koincidas kun Ia limoj difinitaj de Ia packontrakto. La ehoj k
slovakoj reprezentas apena Ia du trionojn de I' regatoj k Ia alian
trionon konsistigas gerrnanoj, magiaroj k judoj.
Sed Ia plej tipa ekzernplo estas sendube Jugoslavio en kies limo;
irka serboj baraktas kroatoj, slovenoj, slavonoj, dalmatoj, macedonoj, montenegroj, bosnoj k. c.
En Polio, kies sendependeco estas nove restarigita, Ia situacio
tiurilate anka tre similas tiun de Cehoslovakio k Jugoslavio. Cetere,
nenie en Ia mondo estus eble organizi Ia socian vivon per severa
apliko de I' nacieca principo; nenie en Ia mondo ekzistas Ia eblo
atingi absolutan koincidon inter 5tato k nacieco. E Svedion oni
povus nomi imperialisma 5tato, ar tie Ia laponoj ne guas nacian
sendependecon
k ne havas sian reprezentanton
en Ia Ligo de
Nacioj 1...
Aliparte, oni ne devas forgesi, ke e Ia plej bone unuecigintaj
nacioj nuntempaj reprezentas tamen ion artefaritan de Ia Historio.
H.tis necesa Ia veno de Musolini sur Ia historian scenejon, por ke

LETEROJ DE E. LANTl

\~.(A

:137

,uligu Ia idealo de Mazini, t. e. ke Ia itala nacieco farigu io reala

k firma; necesis Ia venko de Hirler, por ke Germanio atingu Ia
lastan stadion de sia unuecigo, Antae ja ekzistis interne de l'Regno
landoj, havantaj kelkrilate sendependecon.
Car Ia naciojn ne konsistigas io esence pura k unuelementa, estas
do~ tute logike, ke Ia naciismo havu neantaviditajn rezultojn,
Oni generale konsideras Francion, kiel unu el la landoj, en kiu plej
bone kunfandigis Ia provincoj en nacian tuton. Nu, de kiam estas
farata ie en Ia mondo vasta k vigia agitado favore ai Ia rajto de
I' popoloj por memdispono; de kiam Vilson k Lenin farigis Ia efioluloj de tiu principo, de tiam oni povas konstati en Ia plej malnova nacio Ia naskigon k kreskon de diversaj movadoj por revivigi
au pluigi malnovajn lingvojn k kulturojn. Kion ne ankora sukcesis
lute kunfandi k luti Ia Historio, tio nun servas kiel preteksta fundamento por Ia apliko de I' fama principo.
La J2!ej forta k atentinda el tiuj movadoj kompreneble estas Ia
!olz'ea. La - procezo de franca asimiligo ne povis okazi, ar dum
-47 Jaro) tiu provinco apartenis ai Germanio. Sed anka Ia alzacanoj
lajne ne volis esti germanoj: Esti franco mi ne povas, pruso mi
ne volas, alzacano mi estas. Ti~vas
resurnigi Ia spiritostato de
ti.!!i naciistoj, kiuj disponas por $ia agito dekon da gravaj gazetoj,
ir\.ter-kiu) mi' menciu Ia iutagan katolikan Lotaringia Popolgazeto
(Lothringer Volkszeitung)
k Ia komunistan, anka iutagan, La
Homaro (L'Humanit).
Amba aperas en Mes (Metz).
Pli tipa k ~.G.a ai mia tezo 01 Ia alzaca ekzernplo estas Ia bretona,
~,_~Iuna
(parto oe Katalunio trovigas en Francio], gskona
k provenca:-Eil tiuj regionoj Ia franca lingvo estas de iuj konata k
parolata, sed Ia indigenoj krome anka pli malpli parolas inter si
lokan idiornon, kiun Ia tieaj naciistoj volas levi ai Ia rango de nacia,
kultura lingvo.
La bretona movado eldonas sep gazetojn en .ia' idiomo. Ekzistas
Nacia Partio Bretona ". B.retonio estas unu el Ia plej reakciaj provincoj el Francio; k Ia movadon por sendependigo subtenas efe kaa9fihj pastroj k... kmunistoj el Ia Stalina koiifesio (I).
"La alijfnovadoj por nacieca apartigo estas pli malpli sensignifaj,
Itvankam en provenca lingvo produktigis kelkaj literaturaj valorajoj.
lnter ili mi citu: Mireio de Mistral; gi estas konsiderata kiel
efverko. Sed Ia atoro perfekte konis Ia francan lingvon k li e
eldonis sian poemon kun franca traduko apud Ia originalo,
~
Ia plej tipa ekzernplo pri 10gik~Lk2nsekvencoj de I' naceca
tdeologlo estas~ senae Ia irlansJa. Ciuj el vi cerre pli malpli sCia~
on I~gaj
bataloj~uj
okazis~!r1iid
Kn Ia celo akiri nacian
(1) Vtilas mencii, ke posr kiam Sovetio k Francio amikigis 9,
de tiam Ia gvidlinio de I' Franca Kompartio tute aliigis tiurilate. Sed
sio neniel signifas, ke tiu partio alprenis sennaciisman vidpunkton;
male, gi fariiis e cvinista ...

LETEROJ DE E. LANTl
18

LETERO) DE E. LANTI

ndependecon. Sekve de tio, fine Itarigis Ia Libera Sfato de

Ir lando . CI tamen reprezentas nur parton de Ia tu ta insulo, ar Ia
norda parto, Ulster, ne konsentis ai tia poritiko k nun ankora apar11:11.15
ai Unuiginta Reglando de Grand-Britio .
Nu. u tiu nacia liberigo havis kiel rezulton plibonigi Ia vivkon<Lo)n de Ia irlandaj proletoj7Tute
nel lli estas nun e pli mizeraj
01 antae. Nur iu kategorio da politikuloj k funkciuloj profitis de Ia
stata apartigo. Starigo de novaj kancelarioj, de novaj postenoj diplomatiaj au similaj donas kontentigon ai sufie multaj homoj, kiuj
antae ne havis tiel bonan situacion. Tiuj novaj parazitoj povas
iom prave prikanti Ia bonon de I' naeia memstareco ...
La efroluloj de tiuj naciecaj movadoj nemalofte riproas, ke Ia
imperialistaj statoj, en Ia ceio asimili Ia popolojn, devige lernigas ai
Ia infanoj lingvon, kiu ne estas ilia gepatra, k ke tio havas malbonan
efikon rilate ai klerigo. Volonte mi konsentas pri tio, kvankam tiu
malbono povas esti nur duma, unu-dugeneracia. Sed ;;- mirige I tion saman fars Ia irlandaj naciistoj. La grandega plimulto de Ia
manda popolo ja tute forgesis Ia gaelan idiomon k praktikis nur
l anglan lin..svon-:-Apena proksimume duonmiliono el Ia 4,229.000
'gantoj ankora konas Ia prapatran idiomon. Cetere Ia plimulto de
tiu duonmiliono anka konas Ia anglan lingvon. Tamen, de kiam Ia
naciistaj herooj regas en Irlando, ili severe k persiste klopodaspor
redoni Ia unuan lokon a1 preskaii mortmta "Iingvo, Ekde 1922 ili
tlucele varbaslCpreparas
iriStruistjii. Kaj gis nun, rnalgra strea
penado. nur unu triono el Ia 14.000 kapablas instrui per Ia irlanda,
oficiala lingvo. Sed Ia tata trudado ne esas k pli k pli da instruistoj
farigas centpocentaj irlandanoj. Jam ekzistas pluraj lernejoj, en kiuj
Ia angla lingvo estas traktata kiel fremda, tute samkondie kiel Ia
franca au Ia germana. La edukaj atoritatuloj gratulas ai si pro tio.
Estas tamen dubinde, u irlanddevena verkisto kiel Bernardo $.0
(Shaw j' iam konsentos forlasi Ia anglan lingvon k aperigos siajn
literaturajofn en Ia prapatra idiomo...
l<iel vi vidas, Gek-doj, Ia apliko de I' bela principo pri Ia rajto
por Ia popoloj ai nacia sendependeco donas vere rnirigajn rezultojn.
En landoj kiel Cehoslovakio, Polio, Litovio, Latvio k. a. naeie send~ndigintaj
landoj, se oni esploras tie pri Ia stato de I' proletaro,
om anka nepre konstatas, ke gi tute ne plibonigis sekve de tia
liberigo . Se oni ne estas blinda fanatikulo, Ia nura saga konkludo
\)-detia
konstato estas, ke Ia agitado k batalado por akiri nacian sen~ dependecon estas por Ia proletaro tion mi substrekas - nur
trompa, vana, senprofita elspezo de tempo, energio k sango.

Por pli bone kompreni k guste taksi Ia forton de I' nacieca ideelogio, nun, karaj Gek-doj, ni jetu ekrigardon super Ia programon k
agitadon de I' revoluciaj partioj k laboristaj organizoj. Kion ni vidas?
Estas okulfrape, ke iuj proponas solvojn al Ia ekonomia krizo per
imedoj aplikeblaj nur en nacia kadro. Cie temas pri naciigo ai Ia

:139

bankoj, pri naciigo ai Ia fervojoj, pri naciigo ai Ia grandaj industrioj

k.r.p., le oni agitas por rimedoj, kiuj iaJne donos kontentigon ai Ia
nlandanoj: temas stimuli Ia nacian industrion, protekti I~ naan
laboron, sekuri Ia naciain interesojn de I' tuta popolo, Plejofte tio
povu havi kiel konsekvencon nur geni au tute malhelpi Ia solvon
de Ia krizo en Ia aliaj landoj, Povas esti tamen, ke tiuj naeiecaj
plano] iam realigos t ke Ia interesoj de iuj enlandanoj farigos pii k
ph solidaraj i unuvorte, ke ie en Ia mondo starigos iaspeca nacia
secralismo. Miaopinie, tio tute ne solvos Ia socian problemon ; sed Ia
apliko de tiaj naciecaj rimedoj plifortigos Ia naciismon e Ia popoloj.
Sajnas, ke Ia Nacio ie farigis Ia efa diaJo anta kiu Ia homoj
devas genufleksi k riverenci (1). Ni bone memoru, ke Ia patriotismo,
n Ia senco kiel gi nun superregas Ia spiritojn, naskigis kun Ia franca
revclucio el Ia jaroj I7~3.
Tiam Ia terminoj patriota k revo/uciu/o
c.tis samsignifaj. [u pli Ia interesoj de tuta popolo fariga. komunaj.
des pli facile povas kreski Ia nacieca sento.
Kiam Ia laboristaro estis tu te malklera, tiam estis malfacile eduki
~n--nCiisme. Cetere, tio ne estis necesa, ar Ia armeoj_el Ia antarevolucia tempo konsistis nur el dungitaj soldatoj, N~ estis "kiel. nun
dVo por Ia tuta popolo partopreni
militojn. E ne kazis skandalon,
ekzemple, Ia fakto, ke Volter foje diris sian gojon pro tio, ke mal.
venkis franca] armeoj. Hodia Ia registaroj e ne toleras indiferenton
pri Ia patrio. En Germanio, en Italio, en Sovetio jam nun Ia infanoj
estas naciisme edukataj ekde Ia luWo. Se aliflanke oni konsideras,
ke neniam produktigis en Ia mondo tiom da armiloj k munieio, ke
neniam Ia mortigiloj estis tiel potencaj k perfektaj, oni nepre
venas ai Ia konkludo, ke preparigas grandega katastrofo milita ...
Ciu adoranto de I' naeia diaJo asertas, ke tia armado estas sino
defenaa ; neiUPi-lSpri araka milito. Sed, evidente, povas tamen
ok'Z,l{elplej
sekura manieto por sindefendo estas ataki mem en
o~ortuna okazo... AI tia rezulto, ai tia senelirejo kondukis Ia homaron Ia nacieca ideologio, kiu en21antigi.s pli k pli en Ia animo d.
ij popoloJ jarn oe unu, jarcento,
~as,
paroli nuntempe pri sennaciismo, tio aspektas kvaza
malsprita ironio. Tamen Sajnas ai mi evidente, ke Ia homaro sin
sav?s, nur kondie, ke malaperu el Ia mondo Ia stulta k pereiga
nacusmo.

Ideoj naskigas, disvastigas gis atingo de stato, kiu signas kulminoa

de ilia disvastigeblo. Tiam ili ekvelkas, kadukigas k fine mortas,
lasante libera Ia kampon por disvastigo de alia; pli lacelaj ideoj. Mi
kredas, ke Ia naeieca ideologio proksimigas ai tia stato, Se mi k~
tirnus rezonadi lau Ia materialisma dialektiko de ortodoksaj rnark(I) Anta 1914, oni
porto, sen vizoj, sen iuj
Hodia krom Ia dogana
Iando, kiun oni forlasas

povis travojagi Ia tutan Eropon sen pa$o'

demandoj ; tiam ekzistis nur doganesploroj.
esploro ekzistas ankaii riu de I' polico de Ia
k de tiu, kiun oni enitu .

4'

LETER01 DE E. LANTI

LETEROJ DE E. LANTl

1'101, mi dirus,

ke Ia naciismo neeviteble naskas sian kontraecon

Ia sennacirsmon - same kiel Ia kapitalismo naskis Ia proletaron,
kiu, Iadire, estos ties entombiganto. Sed neniarn tia rezonmaniero
.11m. ai mi kontentiga:
Ci enterras dozon da fatalismo iom tro
fortan. Mi preferas fidi ai Ia elvolvigo de)' homa racio k esperi, ke
finfine lliomoJ tute simple komprenos, ke ili iuj estas. teranoj k
sek_v~devas konduti ne kiel nacianoj, ~ed kiel mondciyjtanoj. Espereble e 1a plej stultaj k fanatik) devos konSfu,ke
nia planedo pli
k pli malgrandigas, ke ia nacia apartigo sekve estas malracia k neeltenebla, Vole nevole Ia homoj el iuj kontinentoj estes devigataj
pli malpli balda seri rirnedojn por logi komforte, sekure k pace
sur Ia komuna, rnalgrandiganta planedo. Kaj tiam estos .pre~riginta
favora...&;!.1ndo...e0r dissemi Ia sennaciismo"i" Sed rm ne kredas je spontana generado de ideoj, Ilin devas unue
naski homaj cerboj, k se trovigas taigaj kondioj, riam tiuj ideoj
disvastigas k konkretigas.

'L

"

Fakte Ia sennaciismo ne estas tute nova ideo: gi estas nur nova

termino. Kosmopolitismo ja estas preskai samsignifa. Etimologie,
katolikismo anka parencas kun sennaciisrno r greke, katolikos
signifas universala, Kaj Ia kristanoj de I' komenca teml?o cens ,
interfratigon de iuj'llomoj
sur Ia tero, sen distingo pri raso au
d'eveno.
-- Dum Ia paso de I' jarcentoj tiuj terminoj perdis sian origman
sencon. Cetere, kiam ili naskigis, tiam ne ankorai ekzistis Ia necesaj
kondioj por ilia enplantigo en Ia vivo de I'popoloj. Mankis fervojoj,
vaporipoj,
flugmainoj
k. a. rapidaj interkomunikiloj.
Mankis
cspeTanto... Sed baldai ekzistos sur Ia tuta tero Ia objektivaj kondioj por ke Ia sennaciismo povu disvastigi k farigi konkretajo.
Bedarinde Ia homaro devos verajne lerni denove en sango k
sufero, ke naciecaj rirnedoj tute ne taigas por solvi Ia problemon
pri organizado de I' socia vivo sur Ia tu ta tero. La naciaj herooj
devas unue perdi sian popularon por finfine aspekti en Ia okuloj de
I' popoloj kiel dangeraj demagogoj nepre malhonorigindaj.
Se mankis gis nun Ia necesaj kondioj, por ke povu enplantigi k
kreski Ia sennaciismo, tio neniel signifas, ke de nun, kiam ekzistas
tiaj kondioj. Ia nova ismo disvastigos per si mern, La nuna stato de
I' mondo nlej draste montras, male je Ia aserto de Marks k Engels
en Ia Komunta Manifesto, ke superreganta ideologio en difinita
epoko ne estas simple Ia reflekto de giaj materiaj kondioi. La homo
ja estas animalo kun Ia kapablo abstrakti k sekve starigi teoriojn,
doktrinojn, kiuj en iaj cirkonstancoj povas kvaza infekti Ia cerbojn
de tuta popolo. Germanio tre trafe pruvas tion nunternpe. Tial Ia
sennaciismo venkos, nur se sufie da homoj konvinkigis pri Ia neceso disvastigi gin; se ili unue penados imuni sin kontrai iaj naciecaj miasmoj en kies mezo ni estas devigataj vivi en nia epoko.
La Ia materialisma koncepto pri Ia Historio, Ia malvolvigo de
I' produktofortoj kondukos Ia homaron nepre ai kunfandigo de iuj

nacioj. Tia fatalismo estas iel dangera, ~v2!vi~

de I' tekniko
~~io~
~~e
kazo RQ.rmondu!!ui~ n~esas IilJe, K Ia
'plrltO de I h01!!.0) a~:
necesas, ke ila menso tutehbenill
el Ia
naciisma ideol~o.
Kaj tiucele oni devas konsekvence propagandi k
gadi. TiI ne oKazis gis nun; neniu revolucia organizo celkonscie
edukis hornojn por ke ili farigu tagaj mondcivitanoj. Neniu organize
faras tion, tial ke iuj prezentas ai si Ia arangon de I' homaj rilatOf
lai internaciisma vidpunkto, t.e. kun konservo de I' naciaj kadroj,
kiujn cetere postulas malsamo de lingvoj k kulturoj. Nur mondlingvanoj, esperantistoj, jam nun kapablas prezenti ai si sennaciecan
mondorganizon: nur ili povas konsisngi Ia embrion de tia organizo.
Kredeble tion Zamenhof jam_ inturcie kom2!"enis, kiam, okaze de
'Ia unua esperanto-:]{Ongreso, li diris en mparolado,
ke tiarn kunvenas ae, francoj kun angloj, ne rusoj kun poloj, seCIhomoj kun
homoj s ,
Iaj ortdoksuloj diris kritike aI Ia sennaciismo, ~i
estas nur Ia
nebula interna ideo de Ia aitoro de esperanto metita en formon
aKCepteblan de Ta Iboristaro.
Verdr nan riproon mi volonte
, aKceptas. 'Nia sennacllSrno
agnoskas Ia klasbatalon kiel fakton k,
, progresigan faktoron en Ia historia procezo. AI Ia proletoj ni vokas :
~ Neniam, nenial kaj nenie vi partoprenu konsente nacibatalon: nur
Ja klasbatalo estas Iiberiga k profitdona por nia klasol Tion ja ne
diris Zamenhof k sekve nia sennaciismo ne povas esti identigar
" kun lia interna ideo , Sed tio tamen ne signifas, ke Ia malpreciza
ideologio Zamenhofa ne estis utila en Ia komenco de Ia esperanto-,
movado. Oni ne povas malatenti Ia fakton, ke precipe restis ligita4
ai Ia movado k laboris por gi nur Ia pioniroj pli malpli konfesantt,
uun internan ideon. Ce tia konstato naskigas nepre Ia forta bedaro, ke tiu ideo ne farigis ideo-forto, kapabla sufoki Ia naciismon.
Verajne
tamen tiel okazus, se esperanto grandskale disvastigus k
aplikigus tra Ia mondo. Sed Ia esperanta movado restis gis nun tut
Jr.sindonaj adept0j"'-6e. Dia laborista-.uperanta
movado-estas tiutl ki
Sed tio ne kontradiras Ia aserton, tute male, ke Ia plej fervorai
k sindonaj adeptoj de nia laborista esperanta mova do estas tiuj, kiuj
pli malpli konscie agnoskas Ia sennaciismon. Estas memkompreneble,
ke homoj, kiuj konsideras esperanton kiel pure lingvan, flankan,
akcesoran aferon ne povas senti sin tiel forte ligitaj ai nia afero,
kiel tiuj. kiuj faras el gi Ia bazotonon, per kiu oni komencu Ia konstruadon de racia, paca socio tutrnonda,
Ci tiu letero jam farigis longa k tamen mi ankora ne priparolis
Ia demandon, starigitan e Ia komenco, nome: Cu estas racie
esperi, ke en Ia estonto Ia sennaciisrno farigos ideo-jorta, ludanta
similan rolon, kiel tiu de I'nuntempa naciismo?

~!~

I. c.

(,.'

241

'-"
't ~

~
-:; c..
"
':. ~

"'
s::
"
-.

"

,..\.

la

"..

Volonte mi konfesas, ke ai tia demando estus eble pli

ne respondi. Profeto ne estas mi k plie scias, ke plej
teoriuloj k popolgvidantoj grave eraris en siaj antaidiroj.
von pri mia aserto, mi citos nur kvar ekzemplojn el verkoj

sage tute
eminentaj
Kiel prude homoj,

. '\$
~
.
'I.

li'

"
(
"
~
~~.

.s-

~
li

'",
"

LETERO]

:l04

konsiderindan
rolon en Ia laborista,
revolucia
movado.
facile mencii multajn
aliajn,
Unuavice,
kiel konvenas,
sidas Karlo Marks. En lia fama verketo:
IA Komunista Manifesto, oni povas interalie legi i tion :
AI Germanio direktas Ia komunistoj
sian efan atenton,
tial ke
riu lando staras en antaivespero
de burga revolucio;
tial ke tiun i
renverson
gi plenumos
entute
k kun multe pli evoluinta
proletaro
01 Anglio en Ia 17-a jarcento k Francio en Ia 18-a; sekve Ia germana
burga revolucio povas esti nur Ia senpera antaludo
de proleta revolucio ,
Tio estas skribita
anta 88 jaroj I
Estus iel kruele insisti por
montri,
gis kia grado Marks eraris en tiu sia antadiro.
Mi simple
rimarkigu,
ke ne nur Ia germana
proletaro
ne starigis en Germanio
Ia komunismon,
sed en 1914 en sia grandega
plimulto gi partoprenis
entuziasme
Ia militon k staris fidele e Ia flanko de Vilhelmo
Ia z-a
k de lia stabo. Kaj kion ni vidas nun? Hitler, proletdevena
elegtentulo, starigas nOYatL.ideologion,
kreas novan rruton, novan mistikon;
per konsiderinda
plimulto 11 sukcesas balote akiri Ia regadon k poste
estradi-absolutisme
super la-tuta
gerrnana
popol.
K. Marks eraris
ne nur en tio, ke li opiniis en 1847, ke Ia proleta revolucio estas
proksima
en Germanio,
sed ankaii rilate ai tio, ke Ia malvolvigo
de
I' produktofortoj,
de I' mondtrafiko
ktp. naskos e Ia proletaro
klaskonscion,
senigitan
je naciecaj interesoj,
Male de tia~~ero,
ni ia
konstatas,
ke ie Ia naciismo narkotis ai tiife SutESla
klaskonscion
eTa -g?naega
plmulto
de- Tproletoj.
11111)

LETERO]

DE E. LANTI

ludis

~nl cstus

Nekontradireble,
Germanio
estas Ia lando, kie, Ia Ia instruoj de
Marks, Ia laborista
klaso devus iniciati Ia starigon
de I' socialismo.
Tamen tio ne okazis k_tl~
Ia aprobo k aplaidado
de milionoj
da fanatikulolproretas.
ke
orientas -Ia vivon de I' germana
PPolo por mf jaroj T Espereble-tia
antaidiroiTIntrigos
e pli -erara
01 tiu de Marks anta 88 jaroj ...
Sed eble iuj el miaj legantoj pensos, ke por sukcesi en sia entrepreno,
Hitler
devis tamen alpreni
ajnsocialisman
programon.
Liaj
anoj ja sin nomas naci-socialistoj
, Estas vere, sed tiu fakto pruvas
favore ai Ia tezo pri forto de ideoj. La socialisma ideologio profunde
penetris en Ia konscion de granda nombro de germanoj
per multjara
k vasta propagando
de I' social-dernokrata
partio;
Ia socialismo tiel
farigis ideo-forto,
Per gia kunigo kun alia ideo-forto,
nome Ia naciismo, kiu estas ankorai pli forta 01 Ia unua, Hitler ekposedis mirinde
taiigan prograrnon,
kapablan
entuziasmigi,
pasiigi Ia amasojn.
Tiel
klarigas Ia venko de rnovado,
kiu fakte estas tre reakcia k dangera
por Ia homaro.

1Lnun

Aliflanke
ni vidas, ke en lando, kie tute ne ekzistis Ia objektivaj
kondioj,
postulitaj
de I' marksismo,
por ke povu starigi socialismo,
guste estas tie farata Ia unua provo tiucele. La cara imperio ja estis
prcska
nur kampara
lando, kie Ia unuaj radikoj de I' kapitalismo
ne ankora
profunde
penetris.
Sed jen burgdevenaj
homoj (Lenin,

DE E. LANTI

243

Trocki,
Lunaarski,
Litvinov,
k.c., ne apartenis
ai Ia proleta klaso),
kies cerbo estas saturita per Ia instruoj de Marks, profitante
esceptajn
cirkonstancojn,
bonsance
sukcesas kapti Ia regadon en siajn manojn
k decidas starigi tie socialismon.
_ Sed ili tute ne sukcesas,
f1ustras en mian orelon leginto de:
socialismo konstruigas
en Sovetio?
_ Estas vere, sed nun ne temas pri tio. Mi celas montri Ia gravan rolon, kiun ludas Ia ideologio k substreki
Ia fakton, ke en Germanio, kie ekzistis Ia objektivaj
kondioj por Ia starigo de socialismo,
pro!etdevena homo, Hitler, kreas specialan ideologion, rekte kontraan
al Ia marksisrno,
k sukcesas venki en sia batalo, Kontraste
ai tio, en
1.1 lando, kie mankas Ia objektivaj konclioj por starigo de socialismo,
burgdevena homo, Lenin, kreinte Ia bolevistan
partion,
sukcesas
pcr gi akiri Ia regadon,
prornesante
ai Ia amasoj
Ia starigon
de
socialisma
socio.
Sekve en Sovetio kiel en Germanio Ia amasoj estis k ankora estas
movataj per ideologioj. Miaopinie,
tiuj du ekzemploj
plej bone montras, ke Ia historia materialismo
ne donas kontentigan
respondon
ai
multaj demandoj
k estas do nur hipoteza,
konjekta
k neniel povas
esti konsiderata
kiel scienca teorio,
Kiarn Marks analizas Ia strukturon
de I' kapitalisma
scio, kiam li
montras
gi,m funkciadon,
giajn krizojn ktp., tiam li sendube
faras
siencan laboron k iuj fakuloj en ekonomiscienco
konsentas
pri tio.
Sed liaj antadiroj
k asertoj
pri Ia histria
misio de I' proletaro
povas nur ludi Ia rolon de mito k tiel krei mistikon,
simiian ai tiu
di Hitler.
(Bonvolu,
karaj legantoj,
ne miskompreni:
mi ne volas
diri, ke Ia Marksa mito estas malutila k dangera,
kiel tiu de Hitler),
Kaj sciante tion, oni ne faras el Ia marksismo
dogmon, novan religion
kun fanatikaj
adepto].
Ni, sennaciistoj,
apartenas
ai Ia proleta klaso k sekve estas tute
nature, ke ni deziras gian emancipigont
ni do ernas kredi, ke Ia prolctaro ja havas historian
mision por plenurni,
nome Ia starigon
de socio sen klasoj k landlimoj.
Sed ni konscias tamen, ke tio estas
uur ia pia deziro , Ni ne povas havi Ia certon,
ke tiel nepre
okazos. ~
Ia ruinoj de l' kapitalisma
socio ni jarn vidas en kelkaj
l.lngoj Ia stail~on
Ilverskoloraj
fasismc], Klujn Marks ne antavrlis. Sed ni anka scias, ke Ia senlandlima,
senklasa
k justa socio
dczirata k alcelata ne starigos per ia miraklo., Ci povos rezulti nur
nia agado, de niaj bataloj,
de niaj kapabloj,
12al n devas garcli
nian intelekton
kontra
ia dogrnerno, por povi profiti el niaj spertoj
(' cl niaj malsukcesoj.

" eu

ae

de

Karaj Gek-dojl mi petas pardonon

pro tia sajndeflankigo
de l' temo
k nun mi tuj montru duan ckzemplon
pri Ia erarpovo
de alia erninenta teoriulo. Sur mia skribtablo
kuas zo-paga volumo, verkita de
[ohano Grav (Grave)
anta 42 jaroj. Ci surhavas
kiel titolon:
IA
Mortanta Socio k Ia Atlarkio. La atoro ankora vivas. Antanelonge

:l4

LETERO] DE E. LANTI

LETEROJ DE E. LANTI

11 lC$lia kun amikoj Ia So-jaran datrevenon de sia naskigo, Grav estas

dl~':'plo de Elizeo Reklu k de Kropotkin. La anarkistaro anta Ia
11111110 kutirnis konsideri lin kiel unu el Ia plej boncerbaj teoriuloj.
Kiel diras Ia titolo de I' verko, Ia tezo de Ia atoro estas montri,
ke Ia kapitalismo mortas k ke sur gia kadravo balda starigos Ia
anarkio,
Sed Ia mortanta socio ankora vivas k vidigas neniaj
signoj pri baldaa starigo de sentata,
senestreca socio. Tute male,
111 vidas preska
ie en Ia mondo Ia plifortigon de Ia tata potenco
kun diktatoreca karaktero ...

Ce Grav, kiel e Marks, kiel e preska iuj homoj Ia deziro estas

Ia patro, Ia naskiganto de Ia ideoj. Ambaii deziregis Ia morton de Ia
abomeninda socisistemo, kiu regas jam de preska du jarcentoj k
ilia dezirego naskis e ili argumentojn, kiuj sajne pruvas, ke baldaii
okazos tiu morto ...

.J

i~

"

En Ia antaparolo aI Stato k Revolucio, verkita en 1917, Lenin

diras:
La problemo pri rilato de socialisma revolucio de I' proletaro aI
Ia staro tiele ricevas ne nur praktike politikan signifon, sed anka
Ia plej aktualan (La substreko estas mia - E. L.] signifon; gi ja
klarigas ai Ia amasoj, kion ili devas fari por sia Iiberigo el sub Ia
jugo de I'kapitalismo dum Ia plej proksima [Substreko mia] estonto.
Estas kl~nte
tion, Lenin ne dubis.Jl.!i.. baldaia mondrevlcio au aImenau prl Ia sukceso de revoluciaj movadoj en Ia plej
grandaj kapltalStjlandoj
eiiropaj,
Dek-ok jaroj forpasis~ la.Teninismo farigis nova religio, devige instruata aI tuia popolo, k kies efpa"Slr Stalin regas absolirrisme kiel Hitler k Musolini, sed mondrevoluci ne oKaZlS:-P1ie, Ia teioj prezentitaj k bone argumentitaj
en Stato k Revolucio tute ne ricevas aplikon en Sovetio. Male, kre- i~ tie novaj kl~s<ll..cl.wiviIegiitoj. kiuj piedpremas Ia principojn por
. klu) btalis Lenin k lia) kunuloj ...
I

- Sed eble estas en Ia verkoj de Leo Trocki, ~\..lrovigas plej da

antaiidiroj,
kiuj tute ne efektivigis. Mi citos nur unu lian profetajon el Ia libro: Kien iras Britio? verkita en 1925:
La konkludo
al kiu mi aIvenas en miaj esploroj
estas, ke
Britio iras rapidpase ai epoho de grandaj revoluciaj perturboj.
Tio estas dirita en Ia antaparolo
de Ia rusa eldono; sed en Ia
franca (1926) Trocki de nove emfazas :
La komunisro]
decide antaenpaos.
La revolucia malvolvigo en
Britio faros gigantan eksalton antauen... Ne povas esti dubo pri
tio ...
Nu, nau jaroj forpasis k anstatai fari gigantan eksalton , Ia
britia kompartio, kiu tiutempe havis unu deputiton en Ia parlamento,
c perdis tiun solan reprezentanton k restas malgranda sekto sen
agadpovo,

Multajn,

tre multajn similajn ekzemplojn pri eraroj de erninentaj

145

tcoriuloj (I) mi povus mencii, sed tiuj sufias miaopinie por veki
YI~n singardemon,
rilate ai akeepto de teorioj, de antadiroj k sirnil)0). Kaj tia konstato sendube pravigas mian diron, ke estus eble
pli sage tu te ne respondi aI Ia starigita demando, ar tio postulas
c respondonto profetajn kapablojn. Tiajn mi ne havas k neniel
pretendas esti pli klarvida 01 aliaj homoj. Se mi tamen riskos anticipi
k lasi nestreita Ia bridon aI mia fantazio, estas kun Ia konscio, ke
tio ne estas dangera, post mia averto.

;r.;r.;r.

eu ra Homaro evoluas ai paeo k harmoruo per mondunuigo

au cc,
li tendencas refali tute en barbareeon? Eblas kolekti faktojn k eldiri
raciajn argumentojn, per kiuj estus jese responda te ai ambai demandoj. Optimistoj jesus aI Ia unua, pesimistoj jesus Ia duan. Prefere mi do starigu nur unu demandon, Cu estas dezirinde, ke Ia
Homaro vivu pace k harmonie? AI tia demando iuj homoj cerre
respondes jese. E Ia plej fanatikaj naciistoj asertas, ke ili deziras
pacon. Hitler, Musolini, Stalin nemalofte eldiris sian deziron por
paco. Ci!:!.jreg~estrQj iaokaze deklaras ai Ia tuta mondo, ke, se ili
pligrandigas rnilitelspezojn, pliperfektigas ,!rmilojn, rekrutasiilLk '2!.i
d soldatoj, tion ili faras guste por certigi Ia paeo~ Eble tiuj homoj
estas sincera j ~ sia, J2i.nio, ke paco J~ovas rezulti sole de Ia ekvilibrp
detortoi:. Ternas nur montri sian forton ai kontrauloj, por ke e
iTIne naskigu Ia emo ataki. Se ci volas pacon, ci preparu militon. Tiu
devizo iarn estos unu el Ia gvidprincipoj de iu ajn regnestro. Internaciistaj registoj kiel Ia Sovetiaj ne faras escepton, Tute maleJ Estas
[a historia fakto, ke Hitler decidis restarigi en Germanio Ia devigan
militservadon, nur post kiam en Moskvo per Ia publika raporto de
Tuhaevski elmontrigis anta Ia tuta mondo, ke Ia t. n. ruga armeo
farigis unu el Ia plej poteneaj k timindaj,
Ni do konstatas, ke rilate naci-sendependecon internaciistaj registoj
agas tute same kiel Ia naciistaj, Amba opinias, ke Ia naeioj estas
io konservinda, ke iu reprezentas apartajn valorajojn, kies perdo
(I) Stalin neniarn estis konsiderata kiel teoriulo k pro tio mi ne
eitis el liaj verkoj. Sed por tiuj, kiuj opinias, ke li meritas esti
nomata Ia gvidanto de I' mondproletaro,
kiel diras lia) fiflatuloj,
mi simple memorigas ai ili, ke e Ia Deksesa Kongreso de l'bolevista partio, Stalin resume diris jenon :
La terglobo estas minita per antagonismoj, el kiuj Ia plej akuta
estas tiu inter Usono k Grand-Britio. La Ligo de Nacioj putras, La
kapitalista solidigo alvenas e Ia fino k Ia revolueio estas baldai
eksplodonta. La burgaro provas trovi eliron per milito kontrai
Sovetion; efe Franeio, Ia lando Ia plej atakema k militema el Ia
mondo ... )
Oni komparu tiujn asertojn, kvin jarojn post ilia eldiro, kun Ia
nuna realajo: VenKO de Hiller; aligo de U.S.S.R~ aI Ta Ligo de
Neioj; aliancigo de U.S.S.R. kun FraneioJl!. ..

Q'

.146

LETEROJ DE E. LANTI

LETEROJ DE E. LANTI

""

,::1

ti

.~

s" v'
nome, ke Ia flegado aI naciaj apartajoj (I) tute ne kreas spiritostaton, kiu garantius pacon inter Ia nacioj.
'~
Por mi estas klare, ke se oni ne detruas Ia naciecan senton en
, "
1.1 koro de l'hornoj, iam ekzistos dangero, ke en iaj cirkonstancoj
...'.
~
grandbuaj
demagogoj ai sajnprofeto; scipovos utiligi tiun potencan ,,~
~
senpezan forton. La postrnilitaj okazintajoj en Germanio ankai
~. ~ "atestas pri Ia pravo de mia aserto. La sukceso de Hitler estus tute '- \- ,..l.
neebla, se internaciistaj organizo], kiel Ia socialista k komunista
~
,,'\.
partioj germanaj, estus farintaj sennaciisman propagandon k eduk"'\ 0:;\: \li
adon. Sed male, ili plej ofte konkuris inter si en Ia agitado por Ia
:
nacia sendependeco de Germanio, kontrai Ia Versajlan kontrakton
"'.
ktp, La germana kompartio vere distingigis en naciisma propagando.
~ '\,.\ \J
Ce Ia balotado, kiu donis Ia plimulton aI Hitler, Ia komunistoj supe-" ~" ~\,,~
ris tiurilate Ia socialistojn. Sur iuj komunistaj propagandiloj estis \,
diklitere presitaj jenaj agitvortoj:
Por Ia nada h socia liberif,o!
~...\ -,
La franca fratpartio iom hontis pro tia naciismo k publik"
igante Ia tekston de tiuj propagandiloj gi inversigis Ia ordon de
.
\:
I' vortoj '( nacia k sacia , Sed en tiu naciisma agitado Hitler
montrigis Ja plej lerta, Ia plej konsekvenca k verajne pro tio suk\- '\
cesis plej bone utiligi por sia ceIo Ia naciecan senton, pli malpli
"l'
fortan e iu germano.
., ~ "

slua domago por Ia tuta Homaro. Tion mi demonstris en Ia Maniieuo de Ia Sennaciisio] k sekve ne bezonas i tie doni pruvojn denove. Kio diferenc.lllasJa...internaciisto~ de Ia naciistoj, tio estas, ke
1.1unua) opiruas, ke Iffi P.Q..vosregi efinitiva paco mter Ia nacioj,
dum Ia lastaj tion, ne, kredas, Sen ia sanceligo mi konfesas, ke tiurilate Ia vid- k starpunkto de Ia naciistoj estas pli facile defendebla
per bonaj argumentoj 01 tiu de Ia internaciistoj. Se oni ja sincere k
logike deziras konservi, pluigi, eternigi Ia naciajn apartajojn; se oni
opinias, ke Ia Homaro devas kvazai simili aI ia mozaiko el nacio),
estas evidente, ke iu el ili devas senese k tre atente prizorgi k ~
plifortigi siajn apartajojn. Sekve lingvoj, moroj, kutirnoj, vestajoj
ktp, estu tre zorge sirmataj kontrai eksteraj influoj.

e. \'

Kiam oni scias, kiom forta estas kredo, religio ai ideare, kiu
penetris profunde en Ia cerbon de hornoj, tiam estas facile antavidi, ke iu nacieca ideologio neeviteble iam ai aliam aliigos en
ovinismon. Ci konsistigas eksplodeman forton, kiu kaenhavas
germojn de milito. Pruvojn pri tio oni povas trovi multajn en Sovetio mern, kie, Iadire, regas vera internaciismo, ar pli 01 100
nacioj vivas tie en paco, Mi meneios nur unu fakton, sed sufie
karakterizan.

Antainelonge oni povis legi en La Vero (La Pravda) el Moskvo

leteron de profesoro G. P. Stepuro el Blankrusio, per kiu li plendis,
ke tieaj registoj malbontraktis lin pro lia uzo de I'rusa lingvo. Foje
li malprudente sendis aI Ia prezidanto de I' Soveto en Bobr, noton
ruslingve skribitan. Ce Ia alveno trovigis tie du altrangaj funkciuloj,
kiuj kaptis tiun noton k per gi provis atingi, ke Stepuro estu eksigata
el sia ofico. Antai esplorkomisiono li devis eldiri sian bedairon,
koncerne tiun ruslingvan noton k ankai aserti, ke en tio estas
nenio malbona. La esplorantoj rebate respondis, ke e en Ia hejmo
li devus paroli blankruse. Kompreneble venis el Moskvo ordonoj,
kun Ia ceIo moderigi tiun blankrusan sovinismon. Sed almenai tiu
fakto pruvas nerefuteble, ke Ia nacieca politiko de Lenin k Stalin
donas rezultojn, kiujn verajne ne antaividis tiuj ampionoj de
I' naciaj kulturoj.
Aliparte, Ia malaprobo el Moskvo aI Ia blankrusa naciismo klare
montras, ke Ia nacia aitonomio de Blankrusio estas nur surpapera k
rilatas efe al malgravaj aferoj. Fakte, Ia bolevista regado, same kiel
Ia cara, celas rusigi Ia tutan popolon sovetian. La rusa lingvo estas
devige instruata en Ia lernejoj de Ia tu ta Unio k gi estas Ia oficiala
en Ia tutlandaj kongresoj de I' Sovetoj. Pro tio mi tu te ne riproas
aI Ia sovetiaj registoj. Sed en tiu okazo, kiel en multaj alia; similaj,
necesas noti bone en Ia mernoron, ke Ia oficialaj deklaroj de Ia krernlaj oligarkoj ne tute koincidas kun Ia faktoj, kun Ia realajo.
Almenai estas tute certe, ke en Sovetio Ia agitado por revivigo
ni pluigo de naciaj kulturoj alkondukas aI rezultoj, kiuj nepre konlralldiras Ia internaciisman tezon k pravigas nian i supran aserton,

247

Ne estas eble bremsi dare naturan forton, ekzistantan en Ia koro '"

k kapoTde homo;~in
oni devas tute detrui, eksterrni, elradikigik
anstataiigi. La amon aI Ia patrio deVsanstataii alia ideologio. Kaj "om ne alrU, ke tio ne, eblas: En Ia a~!k,:,a tempo 1'!J?~ri!i. konsisti~ "~ unue nur el Ia tero, kie esns entombgitaj Ia prauloj] gi esns nur Ia ~
grundo, 'kiun Ia hejma religio sanktigis (2); E,22!el~tri9
pligrand- I~
.) igis aI civito, aI grovinco. aI nacio, Ceneralmaniere Ia Homaro nuntempe staras te tJu lasta sta~Cu
estus sageo krrdi, ke Ia .historia
'" evoluado defimtJve haltis? Vole nevole, iJ au a lel,-Ia nuntemp;;)
kadroj nada; krevos. Kiel io en Ia mondo, Ia nacieca ideologio iam
atingos sian apogeon k poste falos.Ldekadencos k pereos, Estas Ia
n-s!ro"'de I' pinirOjakcell tiun pereon, preparante Ia spiritojn aI Ia

~r

..

(I) Ci tie mi devas akcente rimarkigi, ke en mia penso Ia malapero de naciaj apartaloj tu te ne signifas, ke mi deziras Ia sarnaspekrigon de I' tuta Homaro. Tute male I Se Ia homoj ne plu estus
naciece, sed personece edukataj ; se i1i kutirnigus pensi memstare k
akirus relativisman komprenon pri signifo k valoro de ideologioj k
sistemoj, tiam ili iel estus tolerernaj unu] aI Ia alia; k ne estus do
timende, ke ili volus iuj vesti sin sammaniere, havi samstilan
meblaron, aidi samspecan muzikon ktp, ks, La plifortigo e iu
homo de Ia sento esti atonoma persono povas nur naski varion en
Ia pensoj, gustoj k vivrnanieroj. La sennaciismo sekve ne kaizus
unuforrnigon, sed kontraiie senbridan originalernon.
(2) Oni legu pri tio en Ia Il-a apitro de Naciismo,

.".",
\

-..I

(J
i\

'\4'" .. "

.t

"

~
~
""
t~

~
J<tH

LETEROJ DE E. LANTI

nepr.r ncceso starigi sennaciecan socion tutrnondan, se oni vere k

".II,,,"forllle volas certigi Ia pacon.
M.llgfaU tio, ke tre multaj faktoj montras iutage Ia ekonomian
inrerdcpendecon de iuj nacioj, tamen sajnas aI mi evidente, ke Ia
n.rcieca ideologio, kiu superregas pli malpli Ia cerbon de preska
lU) nuntempuloj,
nepre okazigos novan tutmondan
katastrofon
nulrtan. Se oni memoras,J<:e en Ia pasinto milito; generale rezultigis
Ia starigon-Clepri k pli ampleksaj regnoj, oni do povas diri, J<e ili
'estis lei progresigaj, dum Ia lasta milito estis regresa en tiu senco,
ke gi starigis pliajn nacietojn, ekonomie tute nevivkapablajn, Per
uo plimultigis Ia kazoj de konfliktoj. Kredeble Ia venonta, nun
prepariganta milito, havos alian karakteron. Ci ne okazos kun Ia
celo a preteksto doni nacian sendependecon al rnalgranda] teritorioj. Kreigos nova ekvilibro de fortoj inter Ia popoloj, kiu verajne
ebligos relative longan tempon de paco, Durne, Ia komunikiloj farigos pli k pli potencaj k rapidaj: Ia rilatoj inter Ia homoj pli k pli
oftaj k facilaj; neceso de komuna lingvo pli k pli montrlgos: esperanto estos akirinta konsiderinde pli grandan nombron da adeptoj;
gia literaturo estes farigmta tre atentinda faktoro de mondkulturo;
espereble aperos original e en nia lingvo kelkaj efverkoj, pri kiuj
raportos Ia iulingva gazetaro. Tio certe instigos multajn hornojn
lerni esperanton por legi Ia originalon. Tiel kreigos Ia kondioj
necesaj por ke nia nuntempe utopia ismo povu disvastigi k farigi
reala potenco.
Sed escas for de mi Ia penso, ke Ia evoluado aI sennacieca rnondstato okazos nepre, kvaza iu mistera forto gvidus Ia tutan aferon.
Necesas nia pionira agado por ke Ia sennaciismo enradikigu, kresku
k farigu ideo-forto, kapabla entuziasmigi Ia venontajn generaciojn.
La homoj devos ekkompreni, ke diferenco en Ia koloro de I' hato
a de Ia okuloj, en Ia formo de I' nazo au en Ia alto de I' korpo ne
estas sufiaj motivoj, por ke ili apartigu nepre la nacioj kun limo;
severe gardataj kontra eksteraj fortoj.
La sennaciismo ne estas io kontranatura,
kiun neniarn homoj
povus alpreni. Mi havis kelkfoje okazon konstati mern, ke negraj,
inaj, polaj k franca; infanoj povas bonkamaradece kunlerni, kunludi en Ia sarna lernejo, Sed evidente Ia Jemado iafoje havas komikan f1ankon, kiam, ekzemple, negra knabo devas el historilibro
lerni k reciti, ke lia; prauloj, Ia galloj, vi~1s sur Ia teritorio, kiun
oni nomas nun Francio. Per tiu simpla ekzemplo oni tu; povas
ekvidi, ke Ia naciismo rezultas de.. edukado. La samo povas okazi
p-ri sennaciismo. EI kiu ajn homo oni povas pg edukado fari u
kristanon, u mahometanon, u naciston, u sennaciiston ...
-Cetere, en iuj epokoj ekzistis homoj, kiuj pli malpli konscie k
forte sopiris aI tutmonda interfratigo. En iuj grandaj religioj ne
estas principe farita diferenco inter homoj el diversa; rasoj, Sed dum
jarrniloj mankis aI Ia teranoj Ia necesaj rimedoj, por ke ili interkonntiu, interrilatigu k do povu reale interfrarigi. Nuntempe tiuj

LETERO] DE E. LANTI

,"
.,....

:149

't ...."~

"

\:,
rimedoj ekzistas. Kio fakte malhelpas Ia tutm..2!ldan, interfratigon,
<. ~j
tio estas Ia eatriotiSltlo, Ia nlcia-aurSa ideologio. Kiam oni tion
~
"
komprenis,tiam
fatigas tu te klare,
se oni deziras pacigi Ia mon~
don, necesas fari ion eblan por ekstermi tiun dangeran ideologion,
"I
IA internaciistoj ticm ne [aras,
Hornoj en Ia plej antikva tempo revis pri flugado, imite aI Ia
birdoj. La mitologia legendo pri Ikaro atestas pri tio. Sed dum jarmiloj Ia homflugado restis utopia deziro, Hodia Ia homoj tamen
ne Elugas, sed ili almena konkeris pere de masinoj Ia spacon, rezervitan antae ai Ia birdoj. Por ni, sennaciistoj, esperanto devas
ludi kvaza similan rolon kiel tiu de aviado. Por faligi Ia Babelturon ni posedas tagan instrumenton. Necesas, ke ni unue lertigu
en gia uzado k tiel donu aI Ia homoj sekvindan ekzemplon. Senna'v,~ '>
eiismo sen esperanto iel similus flugmainon sen motoro. Sed multa;
esperantistoj similas al aviadistoj, kiuj ne utiligus sian mainon au
':":t
~
#'
sencele f1ugus.
~
Car estas dezirinde, ke Ia Homaro vivu pace; ar Ia sperto k faktoj
..
montras, ke paco ne povas regi dare, tiel longe, kiel ekzistos
t
- Inacioj; ar ne mankas bonaj argumentoj por konvinkigi, ke Ia gene')'1 .
rala, profunda tendenco de I' homaj socioj estas pli k pli ampleksigr,
\ ~
-c
sekve de l' homa inventkapablo, ajnas aI mi ne malsaga Ia opinio,
ke Ia nun ie reganta naciismo iom post iom perdes sian efikon k
~
ke Ia sennaciismo anstatae ludos iam Ia rolon de granda, entui~ "
ziasmiga ideo-forto, Estas nia pionira laboro iam nun dissemi Ia"
germojn, el kiuj kreskos bela rikolto porpaca k fratiga. Ni devas I
senese k senkompate kontrabatali Ia naciismon en iuj giaj aspektoj
k precipe en gia pie; hipokrita formo: Ia internaciismo.
Se Ia efektivigo de nia ideal o sajnas aI kelkaj Gek-doj tro mal- ~."
proksima, por ke ili havu Ia emon dedii siajn fortojn ai gia pro'-I
\'
pagando, aI tiuj mi diras: u do vi ne vidas, ke Ia internaciistoj
dare trompas Ia laboristojn? Cu ne sajnas aI vi hontinda spektaklo,
ekzemple, tiu, kiun donas Ia li-a k I1I-a Internacioj per sia unueca.\
~ r'
fronto kun Ia angla imperialismo, pretekste savi Ia <C sendependecon r:. ~
I";
de Etiopio k Ia suverenecon de Ia sklavposedanta Neguso, Ia <C rego
de I' regoj ? ...
La sennaciismo povos efektivigi nur post Ia pereo de I' naciismo.
8ataladi kontra tiun i lastan sekve ne estas morgaa tasko, sed
hodiaa. Ni cetere devas ekstermi Ia naciecon en ni mem; pcr
memedukado ni devas akiri menson de mondcivitano. Nur kiam ni
estos sukcesintaj en tiu tasko, ni posedos Ia kapablon prijugi sociajn
fenomenojn la sennaciisma vidpunkto k tiel estos imunaj kontrai
Ia nacieca febro, kiu tiel faeile igas deliri Ia internaciistojn,
Karaj Gek-doj, kvankam restas multo dirinda pri Ia temo, tamen
mi volas meti finon aI i tiu jam sufie longa letero. Se vi ne tute
konsentas kun mia tezo, mi afable petas, ke vi bonvolu komuniki
viajn kritikojn Mi estas iam preta sangi mian opinion e konatige
kun konvinkaj argumento]. Kaj aI Ia legantoj, kiuj tute aprobas

Ire,

."

..J'.,"

\.

"

..

\:. ~

"j ~.,.;
~"

"
,

LETEROJ DE E. LANTI

LETEROJ DE E. LANTI

mran vidpunkton,
ai tiuj mi petas. ke ili okaze informu min pri
f.aklo) de ili konstatitaj k kiuj apogas nian komunan tezon.
En Ia espero. ke iuj bonvolos iel ai aliei helpi, mi antaidanka",
~I VI k sennaciece salutas.
(Parizo 1935)'

penadi senese proksirnigi, Sen tio Ia plej gusta. Ia pie; laicela ismo
povas ja dekadenci k farig ridinda karikaturo kompare kun Ia
modelo.

LETERO KVINDEK NADA

--o--

Nova Publika Letel'o pri Sennacsmo

Kredeble Ia legantoj konsentos, ke Ia letero de Kdo Karlson, aperinta en Ia 3-a k 4-a n-roj de Herezulo ; indas esti Ia temo por
frontartikolo. Sed li cuis tiorn da gravaj demandoj. ke por ilin
respondi konvene Ia amplekso de dika volumo estus necesa. Estu
almenai montritaj Ia konturoj de respondo.
Se nia ismo , diras Kdo J. K . farigus amasmovado,
nenio
garantias. ke gi ne dekadencus. "
Certe I Nenia garantio ekzistas tiurilate. Kaj mi e aldonas, ke
se en Ia mondo jam nun estus stariginta sennacieca socio, en kiu
iuj hornoj guus ekonomian bonstaton, tio tamen ne garantius inter
ili pacan. harmonian vivon. Mi ja ne estas ortodoksa rnarksisto, kiu
kredas, ke Ia ekonomiaj kondiS2i...dete.!minas iujn agojn. de.J' ...hamaj..
Ekonomia bonstato estas nur unu el Ia kondioi - ne kaizoj - por
ke regu paco inter Ia homoj. Kiam malsato estas forigita e Ia hemo,
tiam li restas sub Ia influo de aliaj deziroj, de pasioj, kiuj povas esti
kazoj de malpaco. E en Ia pasinto, homoj ne iam interbatalis pro
pure ekonomiaj motivo], kiel asertas adeptoj de Ia histria materialismo. La homo estas abstrakti-kapabla
animalo, kiu sekve havas
ideojn. ~j~dep.toj
de lU iearo knvinktgis esti Ia solaj posedantoj de I' vero. liam pllmalplilatente
ekzistas Ia dangero. ke ili
volos trudi riU!} veron ai iuj. Necesas do. ke regu inter Ia
homoj. krom ekonornia" bonstt:"" ankai relativisma kompreno pri
aferoi. La naciisrno, Ia rasismo estas absolutisma ideare, lai kiu giaj
adepto] estas pretaj rnortigi k morti por defendi k pluigi sian apartan
nadon ai rason.
Oni do sen troa pesimismo povas prezenti al si. ke en Ia estonto
hornoj intermilitos pro ideologia] motivoj, simile aI tio, kio okazis
en Ia pasinto inter diversaj religiaj kreduloj, Antanelonge, mi estis
atestanto de pugna interbatalado inter junsocialistoj. Ci okazis nur
pro tio. ke ili malsarne interpretis Ia marksismonl. .. Tiu simpla,
negrava sed tre simptoma fakto avertas pri Ia neceso de toleremo;
--:- k gi povas ~zisti k_fiki ...Wr se foresta~ Ia opinio posedi absolutan veron. Necesasdo.Ke
Ia homoj senigu je absolutismo k lernu
respekti ideoin, gustojn e fantaziojn, kiujn ili mem ne aprobas ai
ne btas. Plie, Ia hornoj devas havi idealon pri homeco k aI gi

251

u Kdoj ... volas normon por Ia iutagaj klopodoj: ili atendas precizan, kompletan programon ... Kvankam Ia demando pri ebla estigo
de sennacieca mondo povos esti aktuala nur post kelkaj generacioj,
oni tamen jam nun bezonas konkretan imagon pri Ia afero ... Tie\
demande parolas plue Kdo J. K.
eu vere ni bezonas kompletan programon _. por agi ceie al
sennaciismo? En nia Manifesto estas rekomendite, ke 11i ne formu
sekton, apartigitan de Ia cetera laborista movado, Tio signifas, ke Ia
sennaciistoj devas iam esti pretaj partopreni Ia batalojn de I' proIetaro, kiam ili ne havas naciecan karakteron. Kiam laboristoj,
ekzemple, strikas por atingi pli altan salajron, malpli longan labortempon, malpli altan normon en Ia produkto-kvanto,
postula ta de
l' mastro], tiam entenas tia batalo ion esence sennaciecan, tial ke Ia
venko per Ia striko estos des pli certigata, ju pli Ia novaj laborkondioj aplikigos ie en Ia mondo. Sed kiam laboristoj estas vokataj
ai batalo por defendi ai rekonkeri Ia sendependecon de iu ajn lando,
e de riu, en kiu Ia hazardo faris, ke ili naskigis, tiam Ia sennaciistoj kontraistaru k per iuj rimedoj evitu elspezi eron da energio
por tia batalo. Kiam internaciistoj argumentas k agitas por organizi
Ia mondon per Ia kunlaborado de iuj nacioj en iu Ligo. tiam Ia
sennaciistoj kurage k laite diru, ke tio estas iluzia, trompa afere,
ke Ia sole taga maniero certigi Ia pacon en Ia mondo. estas iel
akceli Ia kunfandigon de I' popoloj.
La sennaciismo ne pretendas havi nun soci-politikan programou.
diferencan de tiu de Ia organizei, kiuj celas starigi socialismon, t. e.
socion en kiu neniu homo estus ekspluatata, en kiu iu laborulo
guus Ia tutan valoron de sia produktado - k plie liberon, sen kiu
homo estas senigita je digno. Sed nia speciala tasko estas argumenti.
ke tia socio ideala ne povos ekzisti, tiel longe. kiel e Ia individuo
Ia homeco ne superregos Ia naciecon.
Nunepoke nia efa k plej pozitiva laboro povas konsisti preskai
nur en Ia propagando por esperanto, ai en Ia taskoj, kiuj enradikigas k vivigas tiun artefaritan lingvon. En Ia kvina apitro de La
Laborista Esperantismo rni jam diris, ke propagandi sennaciismon
ai neesperantistoj. tio iel similus instrui belliteraturon ai analfabetoj.
Mia opinio ne sangigis tiurilate. La sennaciismo povos enradikigi
nur paralele kun Ia enplantigo de esperanto tra Ia tuta mondo. Se
Ia mondlingva movado fiaskus, tiaokaze neniam en Ia mondo starigus
sennacieca socio

Oni povas tamen prezenti al si Ia hipotezon, ke iu potenca popolo

konkeros Ia tutan mondon k trudos ie siajn lingvon k civilizou. La
nuntempaj nacioj konsistigis lai tia procedo. La grandaj kulturlingvoj naciaj iom post iom trudanstataiis Ia provincajn dialektojn

\
:.a'J

LETEROJ DE E. LANTI

LETERO] DE E. LANTI

k uel formigis pli vastaj unuoj lingvaj. Mi ne opinias, ke tia evolune plu ludos rolon en Ia estonto ...
Antau tiu hipotezo ni devas do klare difini nian pozicion. Kaj por
viti ian miskomprenon, mi elmetos konkretan ekzemplon. Kiun
sintcnon havu Ia franciaj sennaciistoj e e~entuala invado aI Francio
fare de I' germana popolo? Nu, tu te simple ili lernu Ia germanan
hngvon, celu kompreni Ia germanan civilizon k aI gi provu adaptigi.
Se Hitler ankora regos, tiam Ia germaniaj k franciaj sennaciistoj
havos Ia saman sorton k ili kune provos liberigi per komuna batalo
k sur Ia sarna pozicio. Neniel ili agitu ai konspiru por redoni Ia
. nacian sendependecon aI Francio ...
Antai tia hipotezo kompreneble internaciistoj gemas k protestas.
.~ Iliaopinie perdo, morto de iu ajn nacieco, de iu ajn lingvo, tio estas
granda bedarindajo, Por gardi ai rekonkeri tiajn valorajojn, estas
konsentinde, ke milionoj da homoj mortau sur batalkampoj au
:::: _ simple pereu pasive en urboj flugmaine superutotaj per bomboj.
Unu el Ia plej eminentaj internaciistoj, Anatol Frans (France), ja
di ris: La patrioj devas eniri ne morta; sed vivaj en Ia universala
..;...
Federacio. La tago, kiam tio okazos, trovu Francion kun gia nomo,
, kun gia potenco, kun gia genio; tiam gi staru kun Ia frunto zonita
"l J per krono el olivarbaj folioj k vestita el justo k inteligento,
fiera
,
esti bona laboristino k deziranta ne esti superata de iu ajn el siaj
fratinoj sur Ia lumplenaj suprajoj de I'konkordo k de l'paco.
! ..,
Tiele ja parolas Ia internaciistoj iuspecaj, Kaj tia religieca spiritostato bone klarigas, kial Ia fama verkisto franca en sia 70.jarago
volis volontuligi en Ia armeon por kontrabatali Ia germanan militismon . Tamen Anatol Frans estis unu el Ia plej subtilaj skeptikuloj; lia ironio moke detruis iajn kredojn k tamen tia sendiulo
diigis Francion, alegorie prezentis gin al si sub Ia formo de bela
virino k jen patose k mistike deliras antai sia kreaJo, kies eternigo
kompreneble en Iiaj okuloj indas iajn oferojn,
Mankas konkreta programo, bedaras Kdoj. Cu do kontrabatali
Ia patriotismon, Ia plej dangeran k sangosoifan el iuj religioj, tio
ne estas konkreta k precize difinita tasko? Belajn programojn oni
povas starigi, lasante senbrida sian fantazion. Tia postulo pensigas
min pri La Insulo de Utopio, Ia verko de I' fama Tomaso Morus,
kanceliero de Britio, mortigita per Ia hakilo de ekzekutisto antai
400 jaroj k de I' papo solene proklamita sanktulo, lastan jaron. Morus
pentris bildon de komunisma socio, en kiu ne ekzistus mono, en
kiu Ia oro estus uzata kiel krudmaterialo en fabrikado de noktovazoj. En tiu felia insulo nur senhonorigitoj k stultuloj portus orajn
ringojn e Ia kolo, e Ia fingroj au e Ia oreloj.
Tion mi ne meneias kun Ia intenco moki Ia farnan aitoron de
konkreta programo pri harmonia, justa socio. La samon mi povas
diri pri Lenin, kiu skribis, en 1921: Kiam ni estos mondskale
venkintaj, tiam verajne ni starigos urinejojn el oro sur Ia stratoj
de I' plej grandaj urboj en Ia mondo ... Evidente Ia eminenta strat-

egiulo de Ia Oktobra Revolucio memoris pri Ia Insulo de Utopio ,

kiam li moke parolas pri Ia oro, smbolo de I' kapitalisma ekspluatado. La utopiisto Morus, Ia marksisto Lenin k alia; reprezentantoj
de scienca socialismo verkis belajn programojn, Kio rezulras de
tio? Nur pli malpli legindaj elpensajoj.
Verdire mi ne havas emon verki utopiajojn. Cu do ne sufias aI
Ia sennaciistoj havi Ia certon, ke ili ne spadobatas ventmuelilojn,
kiam ili kontraibatalas Ia naciisrnon sub iuj gia; formo; k aspektoj?
Kiuj klopodas organizi pacan mondon per Ia helpo de iu ligo de
nac.io; ai I?~r i.o simila, tiuj estas Ia realaj Don ~i2tOy. ~ tia; estas
Ia mternacnstoj,
,t..: 1, 1\ ' &,

pIO~I:JO

~~~

....

.-

..

..

.)

:153

..

Tamen, sen tro alta svebdo en Ia nuboj, oni almenai povas pre
zenti aI si largtrajte kiel povos enplantigi k malvolvii Ia sennaciismo. Bedairinde estas antaivideble, ke post pli malpli longa tempo
okazos de nove mondmilito, kies sekvoj verajne estos Ia starigo de
pli grandaj ratoj, 01 tiuj nun ekzistantaj, k Ia malapero de kelkaj
malgrandaj,
Kredeble Eropo tutunuigos lai Ia gisnuna procedo
milita. La ekvilibro de fortoj inter nur kelkaj grandaj potencoj certo
igos relative longan pacan periodon, eble 50.6o'loo;aran. Dum tiu
tempo ekzistos pli malpli favoraj kondioj por Ia disvastigo de esperanto, pro Ia senesa pligrandiganta nombro da pli k pli rapidaj k
facile uzeblaj interkornunikiloj. Nia terglobo estos fariginta kampo
facile k rapide traveturebla.
Tiam do ekzistos ankai pli favoraj
kondioj por Ia propagando de nia ismo. Estos eble aI reIative granda
nombro da homoj organizigi senna.sjece lai diversaj fakoj. Kreigos
...sennCeCaj le.rne)o; k universitatoj, e koJEnigj, ...R.ezultosde tio tre
vlra mondliteraturo k sekve fVr'a grundo, por ke enradikigu Ia
sennaciismo, por ke en Ia cerbo de I' homoj naskigu nova spirito,
nova idealo, adekvata aI nova mondo.
Tio ne signifas, ke Ia malnova nacieca, raseca spirito estos tiel
malfortiginta, ke oni ne bezonos atenti gin. Sed Ia sennaciistoj jarn
reprezentos en Ia mondo konsiderindan forton. Tiam ili povos almenai postuli, ke Ia stat~ traktu ilin kici sennaciulojp, aI ldui pc
'estus
r ata' I~Je~o" nlata-al militprparado k1;p~Povos tiurj)ate
okazi, kieLen
e aJ ando) jam okazis koncerne Ia religion. Ekzem~ pTe. en Francio, iam de 1905, ateistoj neniel estas devigataj subteni
per imposto Ia ekleziojn, PIi precize: Ia stato ne prizorgas diajn
" aferojn k en gia; lernejoj estas e malpermesate lernigi katehismon.
Simile aI tio, hornoj povos deklari sian sennaciecon k per tio akiri Ia
rajton esti traktataj kiel sennaciuloj en iu ajn lando, La sennaciisroj
organizos sin mondskale k starigos aI si specialan Statuton.
AI homoj, kiuj volas absoJute nenion oferi por defendi iun ajn
nacion, kiuj deklaras, ke estas indiferente aI ili, u i tiu ai tiu
lando ai kontinento perdes sian suverenecon, aI tia; homoj estas ia
Jogike konsenti, ke en Ia organizado k plenumado de gia defendo
ili ne partoprenu.

.H

LBTEROJ DE E. LANTI

Se tia ideologio, tia sennacieca spmtostato farigus ideo-forlo. mito

k.IJlJbl.1 entuziasmigi Ia estontajn generaciojn, tiam oni povas facile
1111.181, ke Ia mondo fmbne sennaciigos.
Sed mi ne volas pli longe vebi, pro timo ricevi kapdoloron, k do
preferas reveni sur Ia teron. Nunternpe Ia malmultaj sennaciistoj
povas havi kiel konkretan taskon nur Ia disvastigon de esperanto k
Ia starigon de aparato, kiu faciligos ai ili per iaj rimedoj (ruzo,
artifika rnalsanigo, forkuro ktp.] eviti partoprenon en milito. Kaj
mi opinias, ke estus tute malage alpropagandi patrioton, ke li ne
partoprenu militon. Sajnas ai mi preferinde instigi tiajn ulojn, ke ili
buu unuj Ia aliajn : ju malpli da patriotoj sur Ia tero, des pli bonel...
Morti pro Ia patrio, tio estas Ia plej bela sorto , kantas francaj
patriotoj. Mi ne kontradiras ai tio, kondie ke tia propatria morto
rilatu nur ai patrioto k neniel ai sennaciisto. Ci tiu lasta iel evitu
tian belan sorton . Cu do tio ne estas tre konkreta ero de
programo?
Cu Ia sennacieca socio rezultos de monddiktaturo?
ree demandas K-rlo J. K.
Neniu povas tute certe antaidiri, kiel okazos Ia historia procezo.
La hipotezo pri monddiktaturo estas pensebla. Se Komintern estus
sukcesinta en sia programo. eble kreigus mondregno, kies sekcioj
fiserveme nun obeus ai Stalin. Bedarinde - aii felie - en multaj
landoj Ia kompartioj restis malgrandaj sektoj sen ia influo sur Ia
politikon. Rusio, Ia sola lando, kie venkis Ia bolsevista partio, estas
nur granda imperio, kiu utiligas Ia landajn sekciojn de Komintern
por siaj diplomatiaj manovroj k intrigoj kun Ia aliaj statcj. En
Sovetio, kie Ia popolo estas per Ia cenzuro, per Ia stata monopolo
de Ia eldonrirnedoj, tenata en granda nescio pri Ia vivkondioj en
aliaj landoj, naskigis e Ia juna generacio ia patriotismo, kiu najbaras
ai freneza sovinismo, ai senrezerva admiro por Ia militismo kun ruga
rnasko. Kiel pruvon pri tiu aserto mi menciu nur unu fakton, sed
kiom signifoplenan I Kiam lia marSala (11) mosto Tuhaevski, e Ia
lasta kunsido (Januare 1936) de Ia Centra Plenumkomitato. eldiris,
ke Ia armeo estos tre konsiderinde pligrandigata k arrnile plifortigata,
tiam Ia tuta eestantaro (proksimume 600 personoj) ekstaris per unu
sola movo k delire apladadis dum kelkaj minutoj. La raporto de
I' maralo tamen signifas, ke Ia milita bugeto por 1936 estas pligrandigita je 310 %. En neniu lando tia deklaro pri kresko de Ia
elspezoj por Ia armeo naskas entuziasmajn apladojn. La plej fervoraj patriotoj el diverslandaj parlamentoj kompreneble vodonas Ia
militan bugeton, sed ili konsideras tion kiel bedaran, neeviteblan
neceson neaplaidindan.
La Tria Internacio tute fiaskis en siaj klopodoj por okazigi rnondrevolucion, k mi ne kredas, ke Ia Kvara, kiun provas starigi Trocki,
ph bone sukcesos tiucele. Cetere, mi deklaras sen ia hezito, ke Ia
perspcktivo pri monddiktaturo ne devas renkonti Ia aprobon de sennaciisro]. Grandega kazerno, malliberejo, ne Iogas min pli 01 Ia mal-

LETEROJ DE E. LANTI

:1.55

grandaj. Se Ia sennaciismo celas atingi, ke Ia homeco sufoku e Ia

individuo Ia naciecon, oni tamen ne devas forgesi, ke Ia homeco ne
kongruas kun perdo de libero. La sennaciistoj, sekve, ne devas subteni ion ajn, kio pluigas a fortigas Ia naciecon, sed anka ne tion,
kio sufokas Ia homan dignon. Ili nur iel eble celadu ai Iibervola,
iufaka organizigo sennacieca. Por konkretigi mian penson, mi diru,
ke oni povas prezenti ai si laboristojn, kiuj mondskale organizigus
lauindustrie k ne la Ia gisnuna internaciisma maniero, Cio, kio tendencas ignori k malfortigi Ia naciecan senton en Ia koro de I' homoj,
tio devas trovi Ia aprobon k subtenon de I' sennaciistoj.

***

Sed u ni rekomendu detrui Ia naciajn muzeojn,

Ia naciajn
artajojn ktp., demandas plue K-do J. K.
Interesa estas Ia demando k gi pruvas, ke nia Kdo cerbumis pri
Ia terno, kiun ni pritraktas. Kiarn, antalonge, post legado de multaj
verkoj filozofiaj, mi fine kredis esti liberiginta el ia religia kredo;
kiam mi ekkomprenis tute klare, ke Ia kultoj k ceremonioj el iuj
eklezioj signifas nur elmontron de ridinda superstio; kiam mi pensis, ke pastroj sukcesas per tia diservado bone k e lukse vivadi,
tiam mi deziris, ke oni fordetruu Ia pregejojn k ion, kio pluigas
superstion. Sed pli poste mi komprenis, ke tiu mia deziro signas
ne tute kompletan liberigon el Ia religia kredo. La ombro de Ia
katedraloj ja timigis mino Kiam mi povis sen ia malamo, senpasie
k animtrankvile admiri tiajn belajn konstruojn, nur tiam mi sentis,
ke Ia religia kredo ne plu efikas sur min, ne plu partoprenas en Ia
konsisto de mia menso. Ne utilus detrui pregejojn, se Ia spirito, kiu
kaiizis ilian starigon, ankorai vivas en Ia cerbo de milionoj da
homoj. Ili ja konstruus aliajn, novajn, kiuj eble e ne estus tiel
belaj, kiel estis Ia fordetruitaj.
La sennaciistoj ne devas ignori Ia historion. Kaj gi instruas, ke Ia
homaro organize evoluis la klanoj, fratrioj, kurioj, triboj, civitoj,
nacioj. Ciu el tiuj homgrupigoj reprezentas stadion en Ia dare pligrandigontaj unuoj de regado. Ciu stadio indas esti studata k tiuceie etnografiaj, naciaj muzeoj estas utilaj, Se Ia sennaciistoj rekomendus, ke ilin oni detruu, tio simple estus signo, ke ilia subkonscio
restas nacieca, ar ili ne povas senpasie rigardi, studi naciajn artajojn.
Kiam forlasito malamas Ia forlasintinon k emas mortigi sin, tio
estas pruvo, ke li ne sukcesis liberigi sin de suferiga sento.
La sennaciistoj ja kontraibatalas ion naciecan, kiam temas organizi Ia estonton, sed ili komprenas Ia estinton k e iarilate scipovas
sati gin. La ekzisto de naciaj muzeoj ne estas baro sur Ia vojo ai Ia
sennaciigo de I' mondo. Sed, evidente, sennaciista verkisto deva.
sennaciece produkti; li ne verkos en sia gepatra lingvo, sed en
esperanto k pritraktos ternojn, kiuj havas intereson por tutmonda
publiko k ne nur por siaj samregnanoj ai samprovincanoj. Sennacieca efverko estos tiu, kiun povas sati, gui, admiri homoj el
iuj mondpartoj,

.1.56

LETERO] DE E. LANTI

l,.I scienco estas nepre sennacieca, e se scienculoj estas naciistoj.

Sueuca eltrovo iam rezultas de racia pensado k observado. Universala estas Ia racio. Sed male Ia arto rilatas plej ofte ai Ia sento k
pro tio gi povas havi pure naciecan karakteron. Sennaciece pensanta
k scntanta homo estus tiu, en kies menso harrnonie ekvilibrigas Ia
racio k Ia sento.
MalSate rilati ai io, kio ekzistas en Ia regno, kies civitano oni
estas. tio ne signas sennaciecan menson. Cu brazilo devus malati Ia
kafon, germano Ia bieron k franco Ia vinon? Ridinda demando 1...
Nian idealon ni devas projekcii en Ia estonton, sed por tion fari ni
,restu kun Ia piedoj sur Ia tero, kun okuloj malferrnaj, kun emo ie
ajn ati ion atindan, ami ion amindan,
Kdo J. K. deziras anka scii, kiel ni rilatu ai Ia plibonigistoj ",
kiuj celas fari el Ia propra lando popolhejmon , kiel, ekzemple,
Ia social-demokratoj en Svedio. Vole-nevole ni iuj estas civitanoj
de iu regno. Ni povas esti sennaciistoj, sed ne sennaciuloj (I). La
sennaciuleco estas io ideala, estonta. Sekve, kial do ne rilati simpatie, kvankam ne aprobe, ai tiuj, kiuj sincere kredas, ke oni povas
realigi socialismon en unu sola lando? Pro historiaj k geografiaj
kazoj, kelkaj Jandoj sukcesis atingi pli altan nivelon de generala
bonstato 01 aliaj, Tia estas Ia kazo en Skandinavio. Cu tio signifas,
ke Ia tieuloj devas tute indiferentigi pri tio. kio okazas en aliaj
mondpartoj? Certe ne, La ekzisto de malgrandaj regnoj rezultas efe
de tio. ke Ia grandaj potencoj konsideras ilin kvaza bufrojn. Sed
guste tia situacio ne garantias eternan pacon k bonstaton en tiuj
landoj. Cetere, ekzistas e ili e pli malpli forta tendenco ai pligrandigo de Ia elspezoj por Ia armeo (2). Nedubeble, kiam ilia sendependeco estos efektive minacata, tiam tiu tendenco pligrandigos,
Ia militismo tie anka enplantigos k sekvos de tio io malbona,
ekzistanta en Ia grandaj statoj. Aliparte, estas konstateble, ke Ia
viv- k laborkondioj de I' proletaro ie tendencas egaligi. Kaj en
landoj, kie ekzistas nuntempe pli bonaj vivkondioj 01 en aliaj, tie
Ia laboristoj havas grandan intereson ai tio, ke anka iliaj eksterlandaj kolegoj levu sian vivnivelon. Aliei Ia pli bonstataj dare
staros mem sub Ia minaco, ke ilia propra vivnivelo malaltigu. La
ekzemplo de [apanio, kiu tendencas superuti
Ia tutmondan rnerkaton per siaj tre malkaraj varoj, estas sufie signifa tiurilate. Neniu
lando povas do sin tute apartigi de I' cetera mondo k sekve estas
utopia Ia celado fari popolhejmon meze de potencoj, kiuj senese
bata Ias inter si diversrimede:
ekonornie, diplornatie, milite.
La sennaciismo estas Ia sola racia solvo ai Ia demando pri organi-

(I) Ekzistas fakte sennaciuloj : tiuj homoj, kiujn Ia Ligo de

Nacioj provizas per Ia t.n. Nansen-pasporto, Sed multaj el ili tute
ne estas sennaciistoj. ar ili sopiras rehavi patrion
(2) Ci tio estas skribita antaii tri monatoj k intertempe Ia sveda
Rcr,i:taro decidis pligrandigi Ia milit-bugeton,

LETEROJ DE E. LANTI

257

.11\0 de I' paco k bonstato

en Ia mondo. Tiel longe, kiel homoj
havos Ia iluzion, ke ili povas vivi trankvile en iu popolhejmo ,
klu sendependeco tamen devas esti armile defendata, tiel longe Ia
prrpaca
demando restos nesolvita. Kompreneble,
tio anka ne
IIKllIfas, ke ni devas rifuzi, kondamni ian paliativon, kiu povas en
oIp.lrtaj cirkonstancoj esti provizore efika. Sed konscia sennaciisto
neniam forgesos, ke temas pri paliativo k ne pri kuracilo radikale
hka ...

~~~

Kiel mi diris averte e Ia komenco, eblas en Ietera formo nur konturr Ia generalajn trajtojn de respondo ai Ia interesaj demandoj,
Imetitaj de Kedo J. K. Espereble tamen Ia legantoj povos almena
per mia skizo ekvidi Ia direkton, la kiu ili mem orientu sian propran cerbumadon; i1i ekkomprenos, en kia spirito necesas esplori,
observi k konkludi. Povus do jam nun esti metata Ia fina punkto ai
i tiu skribajo. Sajnas tamen preferinde diri ankora kelkajn vortojn
pri Ia demando :
" Kion signifas agnoski Ia klasbatalon?

"

Kiel sciate, vortoj havas generale konkretan signifon k anka

metaforan. Kiam oni parolas pri klasbatalo , tiam prezentas sin
anta Ia okulojn reala batalo surstrata per diversaj armiIoj inter
ribelanta proletaro k Ia defendistoj de I' burgaro. Sed plej ofte tamen
Ia klasbataIo okazas la maniero, kiu aspektas pace. Pacaspekta
striko estas tamen reala batalo inter du kIasoj : salajruloj unuflanke,
labordonantoj aliflanke. Okazis foje, ke tiaj strikoj donis venkon ai
Ia proletoj - k alifoje malvenkon. Strikoj kun sangaj bataloj alterne
donis anka similajn rezultojn. Centpocenta striko havas grandan
sancon sukcesi per tu te pacaj rimedoj, precipe se gi estas generala
en Ia tuta koncerna industrio,
La sennaciistoj ne povas ignori Ia ekziston de klasoj, k volonte
mi konsentas kun Marks, ke Ia klasbatalo estas unu el Ia faktoroj
de socia progreso. Kiam subpremitaj klasoj rezignas batali por atingi
pli bonajn laborkondiojn, pli dignan situacion en Ia socio; kiam
homoj perdis aii neniam akiris senton pri justo, egalo (pli guste:
ekvivalento) k libero, tiam Ia klasoj e aliigas en fermitajn kastojn,
kiel ekzemple en Hindio, k Ia tuta civilizo en Ia koncernaj landoj
povas stagnadi dum multaj jarcentoj. Necesas, ke fremda elemento
- ordinare per invado - penetru tian civilizon, por ke gi povu
retrovi a akiri Ia emon ai sangigo. ai antaieniro. S~i2j ~iklase_
" organizitaj, mondo lanacie dividira, en tio kuas Ia kazoj _ e mal-patQ... de mlhto:-br"serinCist)aVas
ne Iir aKcel Ia malaperon
de iu] nacW;:-Sed anka Ia starigon de Ia regno de l' justo, de Ia
egalo, unuvorte de l' homeco.
- Sed el tio ne vidigas klare, u estas aprobinda au ne Ia fizika
perforto, sendube pensos legantoj,

;.158

LETEROJ DE E. LANTI

- Aprobi ai malaprobi perforton, tio ajnas ai mi ekster ia

rgumentado. En socio, kies bazoj konsistas el perforto, estas neeviteble, ke en iaj cirkonstancoj homoj provos liberigi sin per armiloj.
Kio sajnas ai mi nepre malrekomendinda, tio estas Ia militisma organizado de I' perforto. Partioj, kies principoj estas Ia soldateca disciplino, Ia spionado, Ia iarimedeco, kiel e Ia bolevistoj k Ia faistoj,
tiaj organizoj neniam sukcesos starigi vere alcelindan regimon. lli
portas en si germojn de sklaveco, Subpremitoj povas farigi subpremantoj; tiranio anstatai alian tiranion, sed tio neniel signifas, ke
por Ia tuta socio reala progreso okazis.
Kiu ne volas uzi perforton pro moralaj a temperamentaj konsideroj; kiu estas male preta fari tion en specialaj cirkonstancoj, tiuj,
rniaopinie, povas tamen kunlabori en nia Frakcio (I). Cetere ni
estas tiom malmultenombraj. ke estus tute ridinde dispu ti por
decidi, u perfortemulo k rezignemulo povas a ne kunlabori samceie. se ne samrimede.
Ni iuj konsentas, ke nia tasko restos ankora pionira dum kelkaj
generacioj; necesas, ke internaciismaj
eksperimentoj estu faritaj
antaiie, por ke ilia fiasko igu Ia homojn malfermi Ia okulojn k ekrigardi simpatie k kompreneme ai Ia sennaciismo, eis tiu tempo DI
povas nur dissemi grajnojn, kiuj kae, silente ekgermos. Nuntempe
estas vintre por niaj semoj. Sed anka Ia tritikon oni sernas dum Ia
malvarma sezono. Venos printempo; enradikigos . elkreskos Ia semoj
k fine rnaturigos abunda rikolto.
En sia bela poeziajo: La Vojo , Zamenhof eldiris ai Ia esperantistoj: La nepoj vin benos, se vi pacience eltenos, Tia diro
de nia Majstro anka valoras por Ia sennaciistoj. I1i cetere estas Ia
plej konsekvencaj k fidelaj disiploj de Ia aiitoro de nia lingvo, La
interna ideo de esperanto signifas nenion, se g ne estas ia malpreciza anticipo de nia ismo,
Esperanto estas Ia arbo, sennaciisrno estos ties frukto.
(I) Sennaciista

LETEROJ DE E. LANTI

259

LETERO SESDEI(iA
--oParalelo)
Ci tiu leiero estis desiinita ar Ia partoprenonto; de I'hunsido de Ia
Scnnaciista Frakcio, kiu oha-t.is en Manestro dum Ia SAT-Kongreso.
Lisbono, fine de julio 1936.
Car Ia sorto faris, ke SAT -kongresojn mi ne plu partoprenas, mi
alrnena volas per i tiu letero elmontri, ke rnalgra io mi restas
kore k anime ligita ai nia komuna afero. T amen mi turnas min nur
nl iu malgranda parto de I'kongresantaro:
Ia konsciaj sennaciistoj.
Tiu malplimulto, miaopinie, reprezentas atentindan forton. Iarilate
gl estas Ia animo de I' SAT-movado k e de multe pli granda nombro
da esperantistoj, de tiuj, kiujn mi nomas nekonsciaj sennaciistoj. Kaj
nia tasko konsistas en tio: helpi ai ili akiri klaran konscion pri Ia
ismo, kiun ili portas germe en siaj koro k cerbo.
Kio 'konsistigis dum multaj jaroj Ia aginstigilon de I' pioniroj de Ia
esperanta movado, tio ne estis Ia lingvo mem, sed Ia sento, kiu vivis
en Ia koro de gia kreinto. Mi substrekas Ia vorton sento, por ke vi
komprenu per tio, ke Zamenhof estis Ia unua nehonscia sennacusto,
Estas tre notinda fakto, ke Ia unua plej grava krizo, kiun suferis
Ia esperanta movado, koincidis kun Ia atakoj k esprimoj de rnalato
ai tio. kion nia majstro nomis malprecize Ia interna ideo de esperantismo , Ciu el ni devas nepre memori tiun i gravan k tre signifoplenan fakton: sinjoro De Bofront (Beaufront}, unu el Ia plej elstaraj
personoj de I' mondlingva movado, estis tiu, kiu plej deciderne
kontraistaris aI Ia interna ideo Zamenhofa. Por tiu filistro, tre tipa
reprezentanto de I'.burga klaso, esperanto estas k devas resti nur
helpa lingvo, kiun utilcelemaj homoj alprenu por plifaciligo ai siaj
negocoj a ai siaj turismaj vojagoj; esperanton alprenu kleruloj el
iuj nacioj, por faciligi inter si [a rilatojn, por eviti dum Ia internaciaj kongresoj Ia tedon de l' tradukado ktp. Sed oni lasu for ian
konsideron, kiu povus naski en Ia spirito de homoj Ia ideon, ke
universala lingvo riskas infekti giajn uzantojn per utopiaj ideoj pri
tutmonda interfratigo, pri eblo, ke tia lingvo povus iam anstatai
Ia naciajn en ilia gisnuna kultura rolo k tiel detrui Ia naciecan
senton en Ia koro de Ia estontaj generacioj. Esperanto estas ja sennacieca Jingvo, sed oni zorgu, ke gi estu k iam restu nur helpa
interkomprenilo;
gi ne estu uzata por poezio k literaturo, sed nur
por praktikaj celoj ... Tiel gi ne difektos Ia naciecon en Ia animo de
giaj uzantoj.
Esence k resurnite tia estis Ia starpunkto de De Bofront, Ia kontraulo de Zamenhof, k gi speguligas en Ia fama t.n. Bulonja Deklaro, farita okaze de Ia Unua Universala Kongreso en 1905. Sendube iu el vi konas pli malpli Ia tekston de tiu deklaro k mi do ne

1>0

LETER01 DE E. LANTI

LETEROJ DE E. LANTI

bczonas nun citi el gi Ia parton, kiu rilatas ai mia tezo, Sed estas
.11 I1U tute evidente, ke Ia pacama k konsentema Zamenhof nur
kontravole akceptis entute tiun deklaron. Lia koro kae protestis
anta Ia motivoj, diktitaj de praktikaj konsideroj. Tiu protesto estis
tiel forra, ke gi suferigis Ia animon de I' Majstro. Kaj tiagrade, ke
e Ia posta kongreso en Genevo (1906) li ne plu povis elteni k elkrs
sian indignon anta Ia oportunismaj pretendoj de Ia Bofront-anoj.
Ni askultu tiun eltomban voon k meditu Ia indignoplenan
parolon:
Se ni, batalantoj
por Esperanto, propravole donis aI Ia vasta
mondo plenan rajton rigardadi Esperanton nur de gia f1anko praktika
k uzadi gin nur por nia utilo, tio i kompreneble al neniu donas Ia
rajton postuli, ke ni iuj vidu en Esperanto nur aferon praktikan.
Bedarinde en Ia lasta tempo inter Ia esperantistoj aperis tiaj vooj kiuj
diras: ... Esperanto estas nur lingvo; evitu ligi e tu te priva te Ia esperantismon kun ia ideo ... Ho, kiaj vortoj! EI Ia timo, ke ni eble ne
plaos aI tiuj personoj, kiuj mem volas uzi esperanton nur por aferoj
praktikaj por ili, ni devas iuj eliri el nia koro tiun parton de Ia esperantismo, kiu estas Ia plej grava, Ia plej sankta, tiun ideon, kiu estis
Ia efa celo de Ia afero de Esperanto, kiu estis Ia stelo, kiu iam
gvidadis iujn batalantojn por Esperanto! Ho, ne, ne, neniam! Kun
energia protesto ni forjetas tiun i postulou. Se nin, Ia unuajn batalantojn por Esperanto, oni devigos, ke ni evitu en nia agado ion
idean, ni indigne disiros k bruligos ion, kion ni skribis por Esperanto, ni neniigos kun doloro Ia Iaborojn k oferojn de nia tuta vivo,
ni forjetos ma!proksimen Ia verdan stelon, kiu sidas sur nia brusto,
ni ekkrios kun abomeno: Kun tia Esperanto, kiu devas servi
skluzive nur aI celoj de komerco k praktika utileco, ni velas havi
nion komunan ... (I).
Ne sen emocio ni povas relegi Ia vortojn, per kiuj Ia mildanima
Zamenhof liberigis sian koron de peza sargo. Kaj i-okaze mi demandas: kiu povus prave aserti, ke, se mankus aI Zamenhof tiu erno
indignigi e Ia pretendo de utilce!emaj filistroj, Ji tamen posedus Ia
genian inspiron, kiu igis lin artefari lingvon?
Kiu legis miajn verkajojn, tiu certe scias, kiel alte mi taksas Ia
raciono Ni ja iam devas obei aI tiu kapablo de nia homa naturo.
Sed estus granda eraro, estus e neracie malatenti, ignori Ia senton.
La homo ne nur havas cerbon, sed anka koron. La sento estas
kvaB-u Ja mot~rQ--~,!liiligoiJ~,}a. racio devas estLnur~s_dir'eK~
~stas
bone konate, ke LameIihore5tis
instigara elpensi racian
lingvon per Ia sopiro ai Ia interfratigo de I' homoj, per Ia deziro aI
tutrnonda paco. En tio kuas Ia interna ideo de esperanto , Sed
li sendube taksis tro alte Ia eolon de lingvo. Ne sufias ja farigi
sarnlingvano, por anka tuj esti samopiniano, samcelano, La autora
de esperanto ne sufie atentis tiun teruran fakton, ke Ia ekzisto de

<

....
'-l
--.l

---

(I) La Ia teksto en
Diterle. (Pg. 371-372).

e Originala

Verkaro

prizorgita

de d-ro

11." 10),

de naciecaj kulturoj,

de naciecaj interesoj

261

ktp,

kreas tian

f"rl,m k efikan ideologion, ke gi blindigas, surdigas Ia homojn k tiel

uun.icns Ia homaron je pereo, Por efike kontrabatali Ja naciismon,

..p~r.lIlto estas nepre necesa rimedo, sed gi tamen ne estas tute

IIfiea. Oni devas alfronti k ataki Ia monstron.
Tio estas nia
I, ko. Ni, sennaciistoj, ekkonsciis pri Ia grandega dangero, kiun konrstigas Ia nacieca ideologio, k decidis agi konsekvence, senkompronnse aI Ia detruenda naciismo. Ni do estas Ia naturaj posteuloj de
.irnenhof Ia sennaciismo estas Ia klara sekvo de lia nebula koncepto
prr Ia interna ideo de esperantismo.
:>f.:>f.:>f.

Ni do vidis, kiel Zamenhof indigne kontrastaris ai Ia pretendoj

de Ia De Bofront-anoj, ai tiuj, kiuj celis trudi aI Ia mondo artefaritan
lingvon per Ia nura elmontro de giaj internaj k praktikaj kvalitoj.
La natura konsekvenco de tio estis, ke balda adigis vooj, kiuj
asertis, ke Ia kazo de I' malrapida progreso de Ia esperanta afero
kuas en tio, ke Ia lingvo ne estas sufie perfekta. Perfektigantoj
vigie laboris. En 1907 ido aperis k grava skismo skuis Ia tutan mondlingvan movadon. Estas preska mirakle, ke Ia ideo mem pri artefarita lingvo ne estis per tia krizo entornbigita por unu jarcento. AImena Ia plurjaraj polemikoj k diversspecaj bataloj, kiuj okazis inter
idistoj k esperantistoj tre domagis aI Ia esperanta movado ...
Kio karakterizas Ia idistan vidpunkton, tio estas Ia efa zorgo de
giaj anoj atenti nur Ia lingvan f!ankon de 13 afero, I1i celis perfekton en Ia lingvo; i!i volis trudi logikajn, absolutajn principojns
ili enkondukis Ia racian disciplinon de Ia matematiko sur kampon,
en kiu Ia sento ne povas ne ludi rolon; ili rezonis abstrakte, kiel
pri nombroj k ekvacioj, pri temo, kiu estas esence konkreta;
ili
malatentis Ia postulon, ke Ia mondlingva movado, por esti vivkapabla, devas posedi ian animon, ian sentan movilon; unuvorte, ili
tute ne komprenis, kion Ia Zamenhofa intuicio sentis k ne klarigis ...
La idista movado fiaskis. En gi cetere baldaii aperis novaj disigaj
germoj, naskitaj de Ia erara opinio, ke la lingvo povas enteni absolutan perfekton, dum gi povas esti nur relativa. Estus, ekzernple, ja
tu te ridinde argumenti, ke Ia angla lingvo estas pli perfekta 01
Ia franca aii inverse.
Sed ne estas nun mia ceIo pritrakti tiun temon: mi nur volas
atentigi vin pri Ia dangero, kiu kuas en 13 rnalgusta kompreno pri
Ia rolo k signifo de artefarita lingvo, en Ia opinio, ke nia movado
devas esti nur lingva ktp. ks.
Necesas rirnarki, ke Ia idista skismo okazis antarnilite, en epoko,
kiam ne ankora ekzistis organizita esperanta movado laborista. Mi
ne bezonas rnemorigi vin pri Ia rolo, kiun ludis SAT en Ia postrnilita
periodo. Nur estu substrekata Ia fakto, ke nia mova do kreskis k
prosperis tiel longe, kiel Ia SAT-anojn gvidis k impulsis Ia mal.

JOl

LETEROJ DE E. LANTI

prcdlol sento sennacieca; kiam logis ilin Ia originaleco

ruro de SAT, kiu ignoras sisteme Ta" nacJ()nkmlebliMs
en siaj ,
kongresoj, ke naiaj organlz) povu truai" sian ai~
vid~unk!Sl.
Sed venis kriza perodo. Akraj poleiiiikoJ estigis. La PlenumKomitato de SAT estis senkompate atakata k kulpigata pro elpensitaj k tute senbazaj mankoj, pekoj k e krimoj , Sufias relegi
Ia protokolaron de Ia Lajpciga kongreso por konstati, ke mi ne raportas troige. Kaj kio estis Ia efa kialo de tiu sovaga ofensivo? Gi
estis Ia eldono de La Laborista Esperantisrno , tial ke gi enhavas
mallongan (kvin-pagan) apitron, kiu skizas largtrajte nian sennaciismon. Kredeble vi iuj legis tiun brouron k sekve mi ne bezonas
longe priparoli gian enhavon. Mi nur rimarkigu, ke en Ia menciita
apitro (Ia 5-a) estas klare dirite, ke SAT ne agnoskas Ia sennaciismon kiel sian soci-politikan programon k ke Ia sennaciistoj ne
havas en Ia Asocio k ne postulas pli da rajtoj 01 Ia anoj de aliaj
tendencoj ...
Ankai Zamenhof ne postulis, ke Ia t.n. interna ideo estu konfesata de iuj esperantistojr sed Ia De Bofront-anoj ne e volis toleri
en Ia esperanta mova do Ia ekziston de tia idealismo ...
Kiam oni kornparas tion, kio okazis e ~ neiitralaj esperantistoj
dum Ia jaroj 1907-8-9-10 kun Ia okazintajoj el Ia jaroj 1929-30-31-32
en Ia SAT-movado, balda klare montrigas Ia similo de sinteno
flanke de Ia idistoj dum Ia antaimilita periodo k tiu flanke de Ia
IPE-ano; dum Ia krizaj jaroj de nia mova do. Amba ne volis toleri,
ke oni ligu al esperanto ian ajn soci-politikan idearon. Por Ia De
Bofront-anoj, same kiel por Ia gvidantoj de IPE, esperanto estas nur
helpa lingvo, dume utila sole por praktikaj celoj. Moskvaj teoriemuloj, IPE-anoj, e neas, ke esperanto povas influi Ia evoluon de
naciaj lingvoj (I), kiu laidire devas konduki aI kunfandigo de naciaj lingvoj, en unu kornunan, kiu kompreneble estos nek Ia
grand-rusa, nek Ia gerrnana, sed io alia ). (Stalin e Ia XVI-a kongreso de l' bolSevista partio),
La logika konsekvenco de tiu vere reakcia teorio estas, ke laboristo
ne devas elspezi Ia plej etan iomon da tempo k energio por propagandi k instrui esperanton.
Kaj do ne estas mirige, ke e en
SAT-rondoj trovigis sinceraj Kvdoj por deklari, ke nur Ia praktika
aplikado de esperanto por klasbatalaj celoj estas pravigebla. La
tiu sofisma, ar tu te senbaza, vidmaniero estas evidente, ke perfidas iel siajn klasajn interesojn Ia proleto, kiu rnisuzas sian tempon en Ia propagando k instruado de nia lingvo. Por Ia marksanoj-lingvistoj esperantista laboristo povas pravigi sian intereson
por Ia internacia lingvo, nur kondie, ke li apliku gin por sia; klasaj
celoj, Esperanto estas Ia rezulto de disvolvig-procedo de Ia burga
(I) La kunproksimigo de naciaj lingvoj, kiu kondukos aI unu
monda lingvo, okazas sendepende de esperanto . (La nova Etapo,
Iria kajero, Moskvo 1932)'

LETEROJ DE E. LANTI

263

socio (I) k gis nun tiu artefarita lingvo montrigis Ia plej VIVkapabla. Sed ni ne devas tarnen malakcepti utiligon anka de aliaj
internaciaj lingvoj, se ilia disvastigiteco faras tiun utiligon ebla (2).
Bedairinde por Ia marksanoj-lingvistoj s (3), e se Ia premisoj
de ilia tezo estus gustaj, tamen ties konsekvencoj estas eraraj. Esperanto ja ne atingis sufian disvastigon por povi sukcese konkuri en
Ia praktiko kun grandaj naciaj lingvoj. Aserti Ia malon, tio estas
trompi sin mem a celi trompi aliajn. Estus ja facile kolekti k mencii multege de faktoj, kiuj evidentigas Ia mizeran rolon, kiun ludas
esperanto en Ia internaciaj rilatoj. Por konvinkigi pri tio sufias
travojagi Eropon k tiel konstati, ke en iuj pli malpli grandaj urboj
trovigas librejoj, en kies montro-fenestroj vidigas Iibroj k gazetoj el
Ia grandaj kulturlingvoj naciaj. Sed plej ofte vi serus vane en tiuj
samaj urboj, librejon, kie estas aeteblaj esperantaj libroj k gazetoj
...~e,
p0L.2ravigi nian partoprenon en Ia esperanta movado,
necesas troVi aIia)n motivojn 01 tiujn, elmetitajn de niaj sin mem
trompantaj Kvdoj. Kaj sen ia hezito mi konfesas, ke nuntempe ne
ekzistas e valoraj pravigiloj ekster Ia ideIlsmaj : sopiro al tutmonda
interfratigo de I' homoj, deziro labori aI Ia faligo de I' miljaraj muroj,
kiuj apartigas Ia popolojn, tiaj estis Ia instigiloj, kiuj igis Zamenhof
elpensi sennaciecan lingvon k dedii sian vivon ai ties disvastig.
Arikora nun valoras por ni Ia samaj instigiloj, Sed por ni, 'sennaciistoj, ili farigis e pli valoraj k efikaj. Ni konvinkigis, ke ne sufias
starigi lingvan ponton inter Ia nacioj, kiel celis Zamenhof, por ke
ili vivu pace unu apud Ia aliaj. Ni opinias, ke Ia nacioj devas malaperi kiel memstaraj k suverenaj unuoj k kunandigi en mondregnon
kun unu komuna kulturo. Ni lernis el Ia historio, ke Ia evoluo de
I' homaj socioj tendencas ai tia stato; ni sekve subtenas ion, kio
povas akceli Ia historian procezon. Tial ni estas Ia fervoraj adepto;
de I' mondlingva movado, kiu certe povas esti unu el Ja plej efikaj
akceliloj.
Ni ja scias, ke Ia inventemo, Ia inicia temo, Ia artefaremo kondias
Ia rnalvolvigon de I' scienco k tekniko. La esperantistoj t. e. ciuj, kiuj
propagandas, instruas esperanton ai verkas en tiu lingvo, faras
pioniran, sed tre utilan k pozitivan laboron. E Ia plej reakciaj
esperantistoj, konsidere iliajn religiajn a politikajn opiniojn,
Per
verkado de bonstilaj libroj, plenaj de antajugoj k sensencajoj, aitoro
esperantista povas tamen fari utilan laboron en tiu senco, ke per tio
li intensigas Ia vivon de nia lingvo, li kreas irnitindajn forrnojn, li
pliprofundigas giajn radikojn k tiel certigas gian estonton.
(I) Oni kp. en La Nova Etapo Ia: Tet,oj pri intemaci.a lingvo,
prilaboritaj de Ia brigado de lingvo-konstrua fako k akceptitaj de
plenkunsido de Scienc-esplora Instituto de Ia lingvo e Popolkomisario
de klerigo. R.S.F.S.R. en Moskvo.
(2) Samloke.
(3) Oni kp. en Ia 5-a, -a k 7-a Leteroj.

'4

LETEROJ DE E. LANTI

LETEROI DE E. LANTI

Pro lia) konsideroj anta .15 jaroj mi jam diris: Kiam esperanto
uklcsas en burgaj rondoj, tiam mi kompreneble gojas. Konvinkita
nu estas, ke lingvo universala enhavas econ revoluciigan ,
J(.:(.:(.

,.

'",

"

Karaj Gek-doj, ar vi havas Ia bonsancon kunveni en Manestro,

okaze de l'Deksesa kongreso de SAT, mi petas, ke vi bonvolu fari
ai mi Ia plezuron askulti, diskuti k pripensi trankvile k kornpreneme Ia enhavon de i tiu mia letero. Mi ne deziras, ke vi akceptu
I v
senkritike miajn ideojn, ~enefikaj, senvivaj, dogmecaj farigas ideoj
~'
senkritike akcesti!:j. Sed pOstpriperiSado K krfikdo,se-mia
vid- '\~"
Piikto ajnas a Vi gusta, vi tiam certe ekvidos, same klare kiel mi, '"\J \
ke ni ne kontrabatalas ventmuelilojn, imite ai Don ~
sed '\'
efektivajn k tre dangerajn realajojn. La naciismo ja estas Ia plej
granda dangero, kiu nunepoke minacas Ia homaron.
Tiu spirita malsano, tiu frenezula religio infektas e Ia laboristajn
organizojn, La komunisto] konkuras nun kun Ia socialistoj k Ia
konservativuloj pri Ia plej bona maniero defendi Ia sendependecon
de siaj respektivaj landoj. Tamen, post Ia fiasko de Ia Ligo de
Nacioj, post Ia fiasko de Ia Dua k Tria Internacioj k de iuj ajn
provoj por starigi daran pacon intef' Ia nacioj, ajnas aI mi tute
evidente. ke Ia internaciism<J, kiel teorio por solvi Ia problemon pri
mondpaco, montrgis senefis,- ridmae maltaiga k tute kaduka,
-Tamen
tion ekvidi ne povas Ia hornoj, kiuj neniam atentis Ia
mondlingvan demandou, Vole, nevole ilia intelekta horizonto restas
fermita k limigita per Ia naciaj kadroj, per Ia lingvaj limoj. Tiel ne
estas rilate ai Ia esperantistoj k precipe ai Ia SAT -anoj, kiuj estas
sennaciece organizitaj. Sed estas vera malnorrnalajo, duonfrenezajo,
kiam homoj, kiuj rompis inter si Ia lingvajn barojn, malatentas tiun
grandsignifan fakton k imitas Ia organizmanieron de Ia nesarnlingvaj internaciistoj. Tia sinteno estas esence reakcia, perfida, nepre
i)
.j
kontrabatalenda.
Kaj tamen vi certe scias, ke Ia skismigintoj el Ia tiam bone prosperanta SA'Temovado, kiuj nun demagogie k malsincere agitas por
Ia rekunigo de Ia disigitaj fortoj, estas internaciisme organizitaj k
celas trudi ai iuj sian kadukan, teorie k sperte fiaskintan sistemon.
La sennaciistoj devas stari unuavice en Ia batalo kontra tiajn reakl ~
ciulojn en Ia esperanta movado laborista.

",,"

Ce Ia komenco de i tiu leter mi diris,

ke Ia sennaciistoj - Ia
nekonsciaj k Ia konsciaj - konsistigas nunternpe Ia animon de Ia
esperanta movado. Mi insis~ri
t,io-.m:...o
Ia tre firma konvinko~
nur Ia sennaciismo PVaS ja doni animon alllia "koiina afero. Estas
neeble trovi gStjn Kef~n.-llravlgdojnJ2or
Ia laborista esperanta
movado per nure praktikecaI]mnsideroj.
Same kiel esperantistoj
kiujn influis Ia interna ideo imenhofa, savis antaimilite Ia
mondlingvan movadon, kiun minacis Ia idista skismo sarne anka

.?

JN'

~6,

SAT devas nuntempe savi Ia laboristan esperantan movadon per Ia

helpo de Ia sennaciisto]
Vi eble opinias, ke mi trograndigas 13 dangeron k iom fantazias.
Fiel ne estas: mia konvinko estas Ia rezulto de observoj k konstato
de faktoj. Nur unu mi meneios, Dum mia sencela vagado mi havia
11 Valencio Ia okazon viziti Ia sidejon de I' tiea Laborista Esperanta
Grupo. La ricevitaj informoj gi estas pli 01 zoo-membra, sed ne pli
01 dek anoj flue k korekte parolas nian lingvon, dek aliaj pli-malpli
povas komprene legi k fakte iom uzas gin.
Ciuj ceteraj estas nur esperantanoj, kiuj lernos Ia lingvon... post
Ia revolucio. Tarnen mi vidis tie personojn, kiuj akludas a lernas
Ia arton trani k ornami vestojn, dum mi ne rimarkis ian ajn interesigon pri esperanto, La konstato de tia fakto (k mi scias, ke gi
bedarinde ne estas unika) povas iel pravigi Ia internaciisman organizmanieron de I.P.E., ar ja en tiu organizo, Ia plimulto da anoj
en realo ne estas esperantistoj ...
Sed, konsidere Ia bonon k estonton de esperanto, necesus esti
blinda por ne vidi Ia grandan dangeron, kiu kuas en tia stato, Tiuj
esperantanoj - ne esperantistoj - povas per siaj vooj influi k
decidi pri gvidado de movado, kiun ili fakte ne konas, aI kiu ili
efektive ne partoprenas; ili restas tute sub Ia influo de siaj nacilingvaj partigazetoj; unuvorte, ili ne povas akiri per Ia uzado de nia
lingvo menson de vera mondcivitano. l1i povas esti nur intemaciistoj
t.e, en realo nekonsciaj naciistoj.
Aliflanke oni bonvolu primediti jenan alian fakton. En Hispanio
mi eksciis, ke tie estas kelkaj gvidantoj de laboristaj organizo], kiuj
simpatias aI ido aii ai occidental. Fakte, tiuj homoj scias preska
nenion pri Ia mondlingva demando; sed ili legis aii adis, ke Ia du
laste nomitaj lingvoprojektoj estas pli fresdataj k sekve devas esti
pli perfektaj 01 esperanto.
Konante tiujn du faktojn, ajnas aI mi facile por iu pripensema
homo prezenti ai si jenan okazeblajon. Iun belan tagon aperas en Ia
Internado, kies plimulto da anoj fakte ne estas esperantistoj, belparolulo, kiun kaptis Ia emo agiti por Ia plej moderna k perfekta )
lingvo. Kiu neos, ke tia ulo ne povus tie akiri grandan influon? Pri
Ia sekvoj sufias koni Ia historion pri Ia mondlingva demando por
tuj ekvidi, kiom dornagaj k detruaj ili estus.
Sen ia ajn timo pri eventuala kontradiro mi resume asertas:
I) La internaciisma organizmaniero e!l Ia esperanta movado estas
absurda. necelkonfOrina, plie dangera k sekve nepre kontrabataknda; 2)-la internaciismo kiel sistemo por organizi pacan mondon
montrigas fiSka ptiK pli iutage: 3) oni neaevas celi aI Ia organlzaJ de pacaj rilatoj inter Ia nacioj, sed aI ilia malaperigo k kunt
fando en mondregnon: 4) Ia sennaciistoj estas Ia sole konsekvencaj
mondlingvanoj, Ia solaj, kiuj iniciate, pionize faras pozitivan laborollsi'f~
Sed mi volonte konfesOO:-ke nia tasko ne povas facile Iogi homojn,
kiuj revas en proksima estonto realigi sian idealon. VerSajne neniu
el Ia plei iunaj sennaciistoj vidos Ia efektivigon de siaj aspiroj. Sed

LETEROJ DE E. LANTI
u tio estas .ufifa motivo por rezigni Ia batalon k resti senage? Forp.ui. 88 jaroj, de kiam KarIo Marks k Frederiko Engels publikigis
lI.m Manifeston k tamen nun ankorai nenie ekzistas en Ia mondo
lIOCialisma regno. Tarnen neniu proleto kontraidiros, ke oni devas
batali por Ia starigo de justa, senklasa k libera socio, Cetere, la Ia
diroj de Lenin, Trocki k.a, famuloj, Ia socialismo ne povas starigi
en unu sola lando. Ni, sennaciistoj, asertas plie, ke Ia vera socialismo
starigos nur, kiam Ia laboristoj sin organizos sennaciece, laindustrie,
mondskale k ignoros Ia naciojn. Kaj ni konsideras esence reakeia iun
agitadon, ian batalon, kies ceio estas reakiri ai konservi Ia sendependecon de iu ajn nacio.
La tasko, kiu staras antai ni estas ja grandega k neplenumebla
e per tutviva agado. Cu pro tio ni interplektu Ia brakojn k rifuzulaboradi? Kun mi vi diros: ne, certe nel La agado estas konsistoparto de I' vivo. Ni volas vivi k sekve agadi ... Kaj tiam starigas Ia
demando: ai kiu tasko ni dediu nian energion? Mi kredas, ke ne
ekzistas pli nobla k lacela tasko 01 tiu, kiun difinas ai ni Ia sennaciismo. Kaj gi estas pozitiva. Ni devas unue eIlernadi esperanton,
gis ni konstatos, ke gi estas ai ni pli facila, pli intima 01 nia gepatra
lingvo; iel ni devas penadi por akiri menson de mondcivitano k
tiucele detrui en ni ian naciemon. Cu tio ne estas inda laboro?
Certel Kaj gi ne malebligas, ke ni partoprenu Ia batalojn de niaj
klasfratcj, kiam tiuj bataloj estas reale klasecai k ne naciecai ...
Cu estas sage luli sin en iluzioj. trompi sin mem per Ia kredo, ke
Ia nuntempaj partioj internaciistaj preparas efektivan pacon en Ia
mondo? Ni povis kun agreno konstati lastatempe, ke eu Anglio k
Francio Ia politiko de tiuj partioj, se gi estus aplikata, kondukus
nepre a~ milito. pretekste defendi Ia sendependecon de Etiopiol. ..
Sennaeiistoj ne havas pli da simpatio por Ia Neguso 01 por Musolini;
k ili ridas en Ia vizagon de tiuj naivuloj, kiuj sentas kompaton por
Ia malkuraga forkurinto, kiam li pledas por sia popolo antai
Ia Ceneva areopago. Sennaciistoj sentas kompaton nur por Ia etiopoj,
kiujn oni devigis morti k mortigi por defendi Ia interesojn de siaj
subpremantoj : Ia imperiestro k Ia regoj el Etiopio, Musolini ne portis
ai Ia etiopoj liberon, sed ilia soeto ne estes tarnen pli malbona 01
antaie. Almenai Ia tekniko eniras Ia landon k tio estas necesa premiso por Ia emancipigo de I' laboristoj.
Car ni ne volas trompi nin mern, ni devas jarn antavidi, ke preparigas nova mondbuado, kiu estos pli terura k detrua 01 Ia lasta.
La sennaciistoj faru ion eblan por ne viktimii en t=iu patriota frenezajo. Nia Frakcio helpu lapove por Ia antaisavo al Ia membro],
kies vivo estas minacata per militservaj postuloj ...
Gesennaciistoj I pozitivaj taskoj staras antai ni; Ia manikojn ni
suprenfaldu k eklaboru senlace, obstine k kun trankvila konscienco,
ear ni havos nenian respondecon en Ia prepariganta katastrofo. Antaienl malgrai tomboj k kadavrojl
EI Ia mizerhava k tamen nacie sendependa Portugalio mi sendas
.1 vi iuj mian sennaciecan k fratecan saluton.

LETEROJ DE E. LANTI

267

El diversaj leteroj
-o--

Man.kas en nia movado individuoj tute memstare pensanta]. Tro da naj kunlaborantoj papage parolas marksisme.
lli kapablas nur imite rpet, kion jam diris politikaj gvidistoj.
N ja devas pritrakti aktualajn temojn, sed rigardante ln de
nia sennacieca vidpun.kto. N ne devas cel trovi solvon al
la nune] problemo], sed provi eltrov en Ia nterpuqanta]
fortoj Ia kastan fluon, ku kondukos Ia homaron aI unuigo,
ai sennaceciqo. Unuvorte, nia movado devas havi sian propran karakteron, veran originalon. Se ni ne sukcesos don
ai gi tiun necese originalan fzonomon, restante tamen en
kontakto kun iuj tendenco] el Ia laborsta movado, tiam
S.A.T. montrigos kel superflua organizo; tiam Ia sperto
estos montrinta, ke U.E.A. tute sufas por Ia aplikado de
esperanto ...
1-10-1925.
!IIo!llo!llo

Ne multe utlas esti kapabla ektrovi veron, se tiu ektrovo

okazas tro malfrue : gvidantoj ne rajtas (moraIe, spirite)
erar. ..
!IIo!llo!llo

Erarintoj bonintencaj ne estas punnda] ; sed ilia erarinteco

ne donas. aI ili Ia atortaton por aplombe aserti, proponi,
konsili ...
!IIo~~

Oni ja povas lerni e1 siaj eraroj, sed necesas por tio

plene konscii, ke oni eraris k klare ekvidi Ia kazojn de
eraremo. Ple, necesas havi Ia kuraqon konfesi pubIike siajn
erarojn, Sen tio oni kapabIas nur transiri de maInova eraro al
nova.
!IIo!llo!llo

LETEROJ DE E. LANTl

LETERO] DE E. LANTI

Ekzl~tlls gvldistoj, kiuj bone konsdas pri eraroj faritaj,

d lli nc volas konfesi ln. tal ke ilia ea celo estas teni
k konserv Ia gvidadon.
Gvdado estas necesa, sed gvidlsteco estas nepre evitinda.

Galhavulo kapablas miel-ppre k sofisme argumenti, ke

ekspluatito devas est dankema a! sia ekspluatanto, se tiu
lasta estas regno.
:{.:{.:{.

:{.:{.:{.

... Kio estas naesmo? Nu, respondo ajnas al mi facHa :

Ce proletoj, 91 tute simple estas ia stulta prefere est trompata de samnaciaj fpoltkulo] k ekspluatata de samnadaj
mastro}: e hurgoj, gi estas egoista dezro akapari Ia tutan
ekspluatrajton en u limigita tertoro.
Burgoj ne estas tel nava] lael proletoj, ili volonte ekspluatas Iremdajn laborstojn, se i tiuj lastaj estas same
lertaj kel Ia enlanda] k se Di konsentas rcev malpl altan
salajron ...
:{.:{.:{.

1>11

Gvdemo, komandemo, regemo estas e multa] hemo] Ia

plej forta paso, Ce kelka] Ia riigemo estas nur Ia konsekvence de ordonemo : en kapitalisma soco Ia mono ja donas
pli da anco] por kontentigi sian komandeman pasion.
:{.~Ji.

Kiam mi adas Ia krojn : ni savu Ia inan kulturon, Ia

francan, Ia rusan ktp. el Ia buo de inoj'f!rancoj, rusoj
k. a. tiam m pensas:
pereu iuj nacaj kufuro] k el ilaj
ruinoj starigu mondkulturo pere de esperanto .
:{.:{'Ji.

Ku] sncere, konscie k lacele penadas ,funde lern nian

lingvon k praktkadas gin iutage por eltrov giajn katajn
trezorojn, tiuj faras senbrue, modeste, multe pli utlan k
vaIoran laboron o] Ia oportunista] kremuloj, kiuj kredas
agi, dum l nur vane baraktas por akordigi neakordigeblajojn.
~Ji.:{.

GeneraIo devas iam antavidi Ia eblon de malvenko k est

preparita por orda malantaeniro ... Batalu Ia sanktan bataIon
k nenam toleru, ke mensoqulo] povu hav Ia saman atorltaton kel verdiruloj.
:{.:{.:{.
Ne malofte okazas, ke galria homo elmontras gentilon
per afablajoj k karesnomoj : sed tio kvaza similas al Ia
maldka tavolo sukera,. kiu envolvas amaran, vornigan plolon.

21>9

... M dronas meze de hudaisma literaturo k plifortigas mia

konvinko, ke homo] - a mito] - kiel Budao (Sakamunio),
[ezuo a Mahometo havis pl da influo sur Ia socan vivon
01 Ia ekonomio. Kaj Ia samon on anka povas dri pr Marks
mem. La antdealisma markssmo farigis ia deoloqo k kiel
tia i efikas. Ortodoksa j marksistoj kredas (estas [a nur
kredo), ke Ia fama atoro de 1' Kaptalo eltrovis Ia legojn,
la ku] evoluas Ia soco], tia! en Ia nomo de 1' scenca
socialismo Stalin k K-io perforte IProvas trudi tiujn legojn
ai 170 mlono] da homoj.
Ka] rimarku, ke en efektivo tiuj materalsto] staras sur Ia
sama grundo kiel Ia religiaj metafzkulo], ku] precipe akcentas Ia estontan vivon : pro Ia netrafebla celofeliigi
Ia
estontnjn generadojn, Ia oligarkoj el Ia Kremlo oferas Ia
vivon k felion de nuntempe vivantaj homo] ...
Ji.:f,:t-

~Ji.Ji.

Se galhava etcerbulo volas honori vin la manero, kiun vi

nc !latas, ne kredu, ke sufios maIakcepti Ia honorigon per
ntla elturnqo, por evitl lian elveron de galo sur vin,
pro Ia malakcepto.
:(.:{.:(.

La tuta mondo [a Irenezqas : sed vi konsderu, ke se saga

homo ial devus vivi en frenezulejo, tio ne signifas, ke li
anka kondutu tie kiel frenezulo. Kaj por savi homon, ku
Ialis en puton, oni ne devas tien sn jeti.

.:t-.

J.7

LETEROJ DE E. LANTl

Pli 01 iam antae.m estas konvnkta, ke Ia homaro neniam

trevos pacon, ke Ia proletaro neniam tute emancpqos.
dare irante la Ia internaciisma vojo, La rajto de I'popolo]
ai memdispono estas funebra farso : ni celu Ia rajton de
iuj homo] gui Ia rajojn el Ia tuta tero; iu ajn parto de
na planedo ne devas aparten specale ai iu ajn aparta
popolo,

~~~

La nadismo estas iu aspekto de Ia absolutismo; sekve, el!

se sur nia planedo ekzistus nur unu regno, Ia paco tamen ne
estus certigata, se en Ia menso de l'mond-reqnano] ankora
vivus absolutemo.

~~~
... Mi leqs iPri Ia mirinde bone organizita olimpiado en
Berlno k pri Ia entuziasma akcepto ai Ia franco]. Tio plifirmigas mian konvinkon, jam delonqe akrtan, ke estus beno
por Ia homaro, se Ia germana k franca popolo] el a aliei
kunandqus.
.
15~8~1936.
:f.~~

Pro manko de kompetento mi ne kuragus esetti, rilate ai

ekonomiaj aferoj. Sed Ia Iakulo] [marksstaj k alaj) tlom
erars en saj antadroj, ke mi almenai ne timas konfidi ai
vi, kion sufloras mia intuicio : oni ne devas aboli Ia monon,
sed celi ai starigo de sennacieca, senintereza mono, garan~
tiata kontra valorreduktqo k uzebla tra Ia tuta mondo. Senmona socio necesigus monstran burokration, kc certe lmque
Ia lberon k iniciativon de l'homo].
Cetere, vi ne pensu, ke Y,oestas e mi nova ideo; jam en
1923 mi diris tion en iu el miaj artkolo] pri mia vojago al
Sovetio.
Sennadecaj lingvo, mono k orqanz-maniero devus esti
Ia devzo de u], kiuj volas celkonforme klopodad por starigo de racia, justa, paca .socio tutmonda.
6~6~1937.

... Dum tra Ia tut'a mondo ne ekzstos sufe Iortaj

kerno] el sennacsto], plene konsciaj pri Ia nepra neceso
ignori Ia nacojn k orqanz sennaciecan mondmastrumadon,
9is tiam Ia demando], kuanta] nuntempe inter Ia naco], ne
estes solveblaj aliei 01 per Ia milito.
Nenu Hitler, nenu Muso1ini povus tute maleblq Ia lernadon k praktkadon de esperanto ai Ia mlono] da komunstoj, socialistoj k. a. revoluculo], kiujn l subpremas, se Ia
subpremato] decdus ellerni nian lingvon kun Ia firma konvnko, ke per tio l preparas estontan venkon.
Kristano] utiligis Ia katakombojn dum tr jarcento] por
praktiki sian religion. Il kae kopiis Ia evangeliojn. Same
povus fari Ia revoluculo], rilate esperantajo]n, se ili estus,
kiel n, firme konvnkta], ke por orqanz racie Ia mondon .
necesas unue akiri menson de mondcivitano t. e. farigi sennacsto.
Tio estas Ia interna ideo de esperanto , pri kiu Zamenhof mem ne havis tute klaran komprenon. Tal vi ne dubu,
ke nia movado, ne ankora sue surbazta deoloqe, ndas.
ke on dediu aI gi iujn sajn fortojn, e sian vivon ...

~~~

... J es ja, mi iam lernis k ankora lemas, prpensas, cerbumas. Kelkfoje problemo] farigas ai m tute klara], kiuj
dum [aro] staris anta mi en nebulo. Sed mi plene konscas,
ke neniam Ia homo tute kontentige sukcesos respondi Ia enqmon de l' vivo. Jam delol1ge mi vane sereas respondon ai la
demando: intuicic-tncio,
Neniu e1 Ia respondo] de Ia dverrs ] - inter si kontradranta] - filozofo] kontentigas mino P:urfoje roi povis konstat, ke mia intuicio ne trompis mn, kvankam mi ne povus
per raciaj argumentoj pravigi mian konvinkon. En 1922,
ekzemple, dum mia trsemajna eesto en Sovetio mi havs Ia
senton, ke Ia socalsma afero tie fiaskos, ke na] espero] en
Ia bonfaro de I'bolevsmo estas senbaza]. Sed tiam mi ne
kapablus per tute raca] argumentoj pravigi mian intuician

LETEROTDE E.J. 'LAN

t'!nion. Kel ano de Komntern, m .e

pens eltrov arqumentojn, kiuj kontras al mia intuicio. Ci tiu lasta estis
t.
men prava. [aro] forpasis k fnfne per observado k kolekto
de Iakto] mia raco venis al Ia sarna konkludo kel mia ntu~in
jarojn antaie ...

. .. La fakto, ke Bugle (1) ne aligas al Ia markssmo estas

tre notinda. Kiam bolevsto] fanfaronas pri Prenant (2).
tiam on povas rebati : Bugle! Almenai Ia pretendo de Ia
rnarkssto], ke l propagandas k instruas Ia scencan socialismon estas nepravige'bla : science vero estas ekceptete de
iuj scienculo], Se tel ne estas, tiam temas nur prl hipotezo,
Bonvolu rmark, ke, se fakte Ia marksismo estus scenca
vero, ni ne rajtus krtk 9in en S.A.T. - Na sendogmeco
ne povus, ekzemple, pravigi Ia publkqon de artkolo, en kiu
fantazia malkompetentulo argumentaus, ke Ia_tero ne estas
globo. ke gi ne estas rkarebla k. s.
(I) France: Bougl, fama sociologo, direktoro de Supera Instruista
Seminario, - (Kompil.)
(2) Franca profesoro. - (Kompil.)

ho,

~~.)

(C Can,dide _ de Voltaire),

traduko,

~i~_lta.
(1930).

DE Kdo
ntlPssTO
8

LANTI (1931).
DE LA SBNNAClISTOJ* (1931.

tradukoj en franca k ang1a Iingvoj).

PRI

PILOZOPIO

, de Palo ril (traduko,

DE

LA HOMA

1931).

UTISMO (1931)*.
ArO (1934, elerpta] -
SOCIALISMO KONSTRUIOAS

EN SO-

'107 (1935) *.

,ASKO DE LA INTERNACIISMU

(en

pre-

'o).

--0--

BN FRANCA LINGVO ;
N EST LA QUESTION DE LA LANINTERNATIONALE?
(1919, eleerpft.)*.
tA LANGUl! INTERNATIONALB (192~, du
, enej)".
,oj sig~taJ per steleto - De estas eldonltaj de 5,
r S.A."It

>d