1.

STRUKTURA E MATERIES
1.1. Kup'met e pegjithshme mbi elektricite'n
1.2 Modelet e atomit
1.3. Trupat e elektrizuar
1.4 Rryma elektrike, materiet pruese,
izoluese dhe gjysmpruese

1.

STRUKTURA E MATERIES

1.1. Kup/met e prgjithshme mbi elektricite/n

Kup'met e para mbi elektricite'n

datojn q nga koht e lashta.
Shkenctari i Greqis s vjetr Talesi,
600 vite para epoks son, ka vrejtur
q qelibari, pasi t frkohet me nj leck
mndafshi i trheq trupat e vegjl.

Kt dukuri, i pari pas Talesit, n vi'n 1600 t epoks

son, e ka vrejtur shkenctari anglez William Gilberti,
dhe ka konstatuar se ve' t 'lla kan edhe disa materiale
si:

- qelqi,
- porculani,
- goma e fort (eboni') , etj.
Pr kt arsye ai vendosi q kt dukuri
ta prshkruaj duke u shprehur se lecka
e mndafsht sht elektrizuar.

Pra, Gjilber' ka propozuar q kjo dukuri t quhet
elektrizim, sipas Sals greke elektron e cila do t thot
qelibar.
Andaj, trupat t cilt pas frkimit me leck t
mndafsht kan a7si t trheqjes s trupave tjer t
vegjl thuhet se jan t elektrizuar.

Me kt shprehje nnkuptohet ve'a e tuar e trupit,

e kurrsesi se trupi sht shndrruar n qelibar.
Shpjegimi i forcs trheqse q paraqitet te trupat
pas frkimit t tyre ka qen preokupim i
shkenctarve q nga Gjilber' (shek. XVI) e deri kah
fundi i shekullit XIX.
Kan ekzistuar shum hipoteza lidhur me preardhjen
e ksaj force, por asnjra nuk ka mundur ta
shpjegoj, derisa nuk sht tentuar q t zbatohet
teoria mbi strukturn atomike t materies.

Shkenctari Amerikan Franklini ka

propozuar dhe n baz t 'j sot njihen dy
lloje t elektricite't: pozi<v dhe nega<v.
Joseph Thompson, profesor i Universite't
t C a m b r i d g e u - i t , m 1 8 9 7 m e
eksperimente ka vrtetuar se nga atomi
dalin disa thermia t vogla, me elektricitet
nega<v, t cilat i ka quajtur elektrone.
sht tues i mimit Nobel m 1906 pr
z i k . T h o m p s o n i g j i t h a s h t u m e
eksperimente e ka llogaritur masn e
elektronit. Pra, elektroni sht nj thermi
e cila ka elektricitet nega<v.

1.2 Modelet e atomit

Dukurit elektrike q shfaqen n materie jan ngusht
t lidhura me strukturn e materies. N llim t
shekullit XX ka qen e pranuar q t gjitha materiet
n natyr prbhen nga thermia t imta dhe t
padukshme t cilat quhen atome. N natyr
ekzistojn gjithsej 92 lloje atomesh, prkatsisht
elementesh, ndrsa n mnyr ar'ciale jan
formuar edhe dhjet tjera. T gjitha elementet
dallohen ndrmjet ve' pr nga ndr'mi i brendshm
i tyre. Fjala atom n gjuhn greke do t thot i
pandashm.

Mirpo, sot dihet q atomi nuk sht i pa ndashm,

dhe se ai prbhet nga brthama rreth s cils
rrotullohen elektronet, dhe se prbrsit e brthams
jan protonet dhe neutronet.
1 . 2 . 1 M o d e l i i T h o m s o n i t , R u t h e r f o r d i t ,
dhe i Bohrit
J. Thompson, duke u bazuar n eksperimentet e 'j n
baz t t cilave ka konstatuar se atomet prmbajn
elektrone, dhe duke e prll fak'n q materia sht
nj bashksi atomesh, ka propozuar modelin e atomit.
Sipas 'j atomi sht nj sfer e elektrizuar n t ciln
jan t zhytur elektronet.

M 1911 zicien' Rutherford ka

tentuar q me eksperimente t
verikoj modelin e Thompsonit. Si
rezultat ka tuar q brthama e
atomit nuk e plotson tr hapsirn
e atomit, por vetm nj pjes shum
t vogl t 'j. Rutherfordi, n baz t
rezultateve eksperimentale e ka
prezantuar modelin e atomit si model
planetar, ku brthama e atomit i
prgjigjet diellit ndrsa elektronet u
p r g j i g j e n p l a n e t v e t c i l a t
rrotullohen rreth brthams.

M 1913, zikani danez Nils Bohri e ka

avancuar modelin e propozuar nga
Rutherfordi, mirpo modeli i <j sht
zbatuar vetm n atomin e hidrogjenit,
brthama e t cilit prmban nj proton
ndrsa rreth 'j rrotullohet nj
elektron, npr orbitn e cila nuk ka
trajt rrethore si n g.1.1, por ajo ka
m tepr trajt elipse.

1.2.2 Prmasat e atomit dhe grimcave t /j

Atomi prbhet nga brthama me elektricitet pozi<v
me prmasa t vogla (t rendit ) rreth s
cils rrotullohen elektronet n largsi rela'visht t
mdha (2 deri n ) gjithashtu me prmasa
t rendit .
Shkenca moderne ka vrtetuar se atomi prbhet nga
dhjet thermi elementare.
Mirpo pr shqyr'me t dukuris s elektricite't me
rndsi jan tri thrmi elementare: protoni, elektoni
dhe neutroni.

Duke i pasur parasysh prmasat e ktyre grimcave,

ather del q rapor' i rrezes s atomit dhe
brthams sht s paku rreth 10000. Kjo hapsir
e zbrazt ndrmjet grimcave elementare t
materies quhet vakuum.
Nga kjo del se vetm nj pjes shum e vogl e
hapsirs t ciln e z nj atom sht e zn me
grimca elementare t materies. Prak'kisht, ga' i tr
vllimi i atomit sht i zbrazt, dhe kjo hapsir
quhet hapsir e zbrazt ose vakuum.
Pr t pasur nj pasqyr t prmasave t ktyre
grimcave le t konsiderohet ky shembull.



Nse brthame e atomit t hidrogjenit, e cila
prbhet nga nj proton dhe nj neutron, do t
rritej aq her deri sa ajo t merr prmasat e nj
topi t hendbollit, n at rast elektroni do t ket
prmasat e topit t tenisit dhe do t rrotullohej
sipas nj lvizje rrethore rreth brthams n
largsi prej prafrsisht 4 km.

Le t merret n vshtrim atomi m i thjesht ai i

hidrogjenit. Brthama e 'j prbhet vetm nga nj proton
e rreth 'j rrotullohet nj elektron npr trajektoren
(orbitn) e cila quhet lvozhg elektronike, dhe e cila
mund t konsiderohet si rrethore g.

Shkenca moderne i ka caktuar me

s a k t s i t m a d h e m a s a t e
grimacave elementare si dhe
parametrat e lvizjes s elektronit.
Masa e elektronit sht:
31

9.108 10 kg

ndrsa ajo e protonit sht 1840
her m e madhe se ajo e
elektronit.

Rrezja e orbits s elektronit t atomit t hidrogjenit

sht: 11
a = 5.29 10

(m)

ndrsa shpejtsia periferike sht:

6

v = 2.19 10 (m / s)

Forca centrifugale e cila pr shkak t lvizjes rrethore,

vepron mbi elektronin e atomit t hidrogjenit sht:

Fc f =

me v

a
8

Fc f = 8.25 10 ( N )

Lvizjen e elektronit t atomit t hidrogjenit npr

orbitn e 'j e shkakton forca e veprimit reciprok, si
forc trheqse, e protonit dhe elektronit, pra
protoni vepron mbi elektron me forcn centripetale,
e cila sht e drejtuar kah brthama e atomit dhe
sht e barabart me at centrifugale, Fcp=Fcf
Kjo forc n krahasim me njsin e forcs (N) sht
shum e vogl, mirpo ky krahasim nuk jep ndonj
paragyrim t sakt t veprimit reciprok t protonit
dhe elektronit.
Nga ana tjetr, bazuar n fak'n q secila mas
vepron me forcn e gravite't mbi nj tjetr vetve'u
shtrohet pyetja:

A mos sht forca centripetale q vepron mbi

elektron n t vrtet forca e gravite<t?
Nj gj e 'll mund t verikohet leht. N baz t
ligjit t Njutnit mbi garavite'n, protoni dhe elektroni
i atomit t hidrogjenit, pr shkak t masave t tyre,
trhiqen me forcn,
me m p

7
Fg =
; = 6.67 10
2

a
Pasi t zvendsohen vlerat numerike, pr forcn e
gravite't tohet,

47
F g = 3.63 10 ( N )

Nga kto vlera t tuara shihet se Fg sht shum m

e vogl se forca centripetale, dhe se nuk sht ajo
forc e cila bn q elektroni t rrotullohet rreth
brthams. Rapor' i ktyre forcave jep

39
Fc p / Fg = 2.27 10

Pra, forca e gravite't n ras'n e protonit dhe
elektronit sht nj pjes shum e vogl e forcs
rezultuese sa q mund t mosprllet.

1.3. Trupat e elektrizuar

Paraprakisht sht theksuar se atomet e elementve
t ndryshm prbhen nga brthamat q kan
numr t caktuar protonesh dhe neutronesh, dhe
elektronesh t renditura rreth brthams npr
shtresa t caktuara, q si u tha quhen lvozhga
elektronike.
N kushte normale numri i elektroneve t nj atomi
sht i barabart me numrin e protoneve, dhe n
kt rast atomi n pikpamje elektrike sht neutral.

Elektronet e nj atomi jan t shprndar rreth

brthams npr shtresa t caktuara, q gjithsej
jan shtat, dhe shnohen me:
K, L, M, N, O, P, Q
me radh duke u nisur nga shtresa q sht m afr
brthams, g.
N shtresn e njjt gjenden elektronet q kan
energji t njjt, ndrsa elektronet me energji m t
madhe ndodhen m larg brthams.

Pr shkak t mass q ka ( 9 . 108

10
31 kg ) dhe lvizjes
orbitale ( 2.19 10 6 m / s ) secili elektron ka nj energji t
caktuar kine'ke.
Sa m larg brthams q jan, aq m t madhe e
kan energjin kine'ke. Elektronet e shtress s
jashtme t atomit (elektronet valente) gjenden n
nivelin m t lart energje<k.
Kjo energji mund t jet e mjagueshme q elektroni
t shkputet nga atomi e t lviz n hapsirn
ndratomike si elektron i lir. Elektronet e k'lla
mund t shkputen edhe nga trupi e t kalojn n
trupin e afrt, g.1.4.

Kur nga nj trup nj numr i caktuar elektronesh

kalon n nj trup tjetr, n t parin do t ket m
pak elektrone n krahasim me numrin e protoneve,
kurse n t dy'n m tepr.
Trupi q ka m pak elektrone (ka n tepric protone)
vepron si nj grumbull protonesh me forca elektrike.
Pr trupin e 'll thuhet se sht i elektrizuar me
elektricitet pozi<v.
N t kundrtn, nse trupi ka n tepric elektrone,
ai sht i elektrizuar me elektricitet nega<v, g.1.4.

Dy trupa t elektrizuar veprojn njri mbi tjetrin me

forca elektrike me t cilat do t vepronin protonet
prkatsisht elektronet q jan n tepric.

1.4 Rryma elektrike, materiet pruese, izoluese

dhe gjysmpruese
Q t shkputet vetve'u ndonj elektron i lvozhgs
s jashtme nga atomi, duhet t ket energji mjag t
madhe.
Metalet prmbajn nj numr t madh elektronesh
t k'lla, t cilat vetve'u jan shkputur nga atomet
q u prkasin dhe lvizin n mnyr kao'ke brenda
strukturs s metalit.
Elektronet e k<lla quhen elektrone t lira.

Numri i ktyre elektroneve ndryshon prej metali n

metal dhe sht nj veori e rndsishme e
metaleve.
Bakri, p.sh. prmban 8.5 1022 elektrone t lira n do
cen<metr kub.
N kushte normale, elektronet e lira bjn lvizje
kao'ke. Shpejtsia mesatare e tyre brenda nj vllimi
t caktuar sht e barabart me zero. Kur n kto
elektrone veprojn forca q quhen elektrike,
elektronet e lira prve lvizjes kao'ke bjn edhe
lvizje n drej'min dhe kahun e veprimit t forcave.
Kjo lvizje quhet lvizje progresive e elektroneve t
lira.

Andaj, lvizja progresive e elektroneve t lira paraqet

dukurin e rryms elektrike ose thjesht rrymn
elektrike.
T gjitha materiet q prmbajn numr t madh
grimcash t lira t elektricite<t quhen materie
pruese.
Materiet q nuk kan grimca t lira t elektricite't
quhen materie izoluese ose dielektrike.
Ekzistojn materie, t cilat prmbajn grimca t lira
t elektricite't, por n nj numr shum m t vogl
n g a a t o p r u e s e . K t o m a t e r i e q u h e n
gjysmprues.