F.B 1. Hyrje

UNIVERSITETI I PRISHTINËS
FAKULTETI I SHKENCAVE MATEMATIKE-NATYRORE

DEPARTAMENTI I FIZIKËS
Fizika bërthamore
Hyrje
Dr.sc. Sadik Bekteshi

Është një tregim i vjetër mbi kohët e lashta kur Aleksandri i Madh ka qenë i ri, i bukur dhe
mbret i gjithfuqishëm i një shteti të madh. Matematikën e ka mësuar nga Aristoteli. Një ditë
mbreti i lodhur nga mësimi e pyet mësuesin e vet se a ka ndonjë mënyrë më të lehtë për
mësimin e gjeometrisë. Në këtë pyetje Aristoteli i përgjigjet qetë se nuk ka rrugë mbretërore
për të mësuar gjeometrinë. Secili i pasur apo i varfër i fuqishëm ose i dobët duhet të mësoj në
të njejtën mënyrë.
Sqarim: Kuptimi i ngjyrave ne tituj
Ligjërta
Ushtrime, detyra
Sqarime, përmbledhje
Dr. Sadik Bekteshi, Bazat e fizikës bërthamore

Histori e zhvillimit të FB
1896 Bequerel, Discovers natural radioactivity in Uranium salts. Conclusions – the Uranium atom is unstable
1897 J. J. Thompson, Discovers the electron in “cathode rays” and measures e/m e
1898 Wein - Discovers the proton in the “Canal rays” of H 2 discharge. A positive particle ~2000 times mass of
electron.
1898 Mdm and Pierre Currie find new naturally occuring radioactive atoms – Polonium and Radium.
1899 – 1903 Discovery of the α, β and γ components of nuclear radiation
1900 – 1910 Thomson model of the atom prevailed
1911 The Nuclear Hypothesis. Rutherford postulated that the positive charge of the atom lay in a “nucleus”.
1913 Bohr publishes the first quantum theory of the H-atom based on the nuclear model
1911 – 1932 Electron + Protons model of nucleus
1932 Neutron discovered by Chadwick
1932 Heisenberg - formalizes neutron + proton model of nucleus
1939Discovery of Nuclear Fission – Hahn, Meitner and Strassman
1939 Liquid Drop Model completed
1942 First Controlled Fission
1945 First Fission Bomb
1947 Pi meson discovered by Powel
1949 Shell Model of Nuclear Structure completed (Mayer, Jensen, Haxel, Suess)

Historia e zhvillimit të fizikës së grimcave
•1931, John Cockcroft, Ernest Walton. First artificial splitting of nucleus. Also the first transmutation using
artificially accelerated particles and the first experimental verification of E = mc2
1935 Hideki Yukawa published his theory of mesons, which explained the interaction between protons and neutrons
1932 Carl Anderson discovers the positron (The anti-particle of the electron) as predicted by Dirac’s theory
1936 Anderson also discovers the Muon – (then known as the Mu-Meson)
1947 Cecil Powell and collaborators finally discovered the Pion in short tracks in nuclear emulsions.
1952 First Proton Synchrotron 2.3GeV (Brookhaven)
1953 First production of Strange particles
1955 Anti-proton produced
1956 Parity violation discovered (C.S. Wu)
1964 Quark model proposed (Gell-Mann, Zweig)
1967 Electroweak model proposed (Weinberg, Salam)
1974 Charm quark discovered (Richter, Ting)
1977 Bottom quark discovered (Lederman)
1983 W and Z particles discovered (CERN)
1996 Top quark discovered (Fermi Lab)
Today’s Particle physics
2011 First hard evidence of God particle (Higgs boson) was found by CERN researchers --- yet to be
confirmed in 2012

Hyrje
Fizika bërthamore është fushë e fizikës që studion përbërësit dhe

bashkëveprimet e bërthamës atomike.
Fizika bërthamore hulumton strukturën, vetitë, transformimin si dhe veprimet

reciproke të bërthamave atomike dhe pjesëve përbërse të tyre.
tyre
Fizika bërthamore i përgjigjet pyetjeve të tilla si:
- Çfarë lloje të bashkërveprimeve i karakterizojnë grimcat elementare?
- Cilat transformime të bërthamave janë të mundshme?
- Cilat procese në kuadër të fizikës bërthamore mund të përdoren për qëllime

praktike?

Hyrje
Astrofizka
Fizika Fizika
FFFFFFFIZ Fizika e
IISSSSSSII
kuantike bërthamore
FF
grimcave
Fizika
atomike
Paraqitja skematike që tregon pozitën e rëndësishme që ka fizika bërthamore me

eksperimentet fundamentale në fizikën atomike, astrofizikë dhe në fizikën e grimcave si
dhe për testimin e koncepteve themelore në fizikën kuantike.
Hyrje
Fizika bërthamore hulumton strukturën e materjes vetitë

e së cilës përcaktohen përmes bashkëveprimit të fortë.
Modeli i Bohr-it për atomin nuk e përshkruan saktë

strukturën e atomit, shërben vetëm për një
përshkrim të thjeshtuar të tij. 1fm = 10-15 m
Pozita e papërcaktuar e një elektroni përshkruhet si

shpërndarje e besueshmërisë – që i referohemi si -
re elektronike

Hyrje
Nukleidi - Lloj i atomit që karakterizohet me numrin atomik, masën atomike, dhe
gjendjen e energjisë së bërthamës. P.sh, nukleidi i karbonit-14 është bërthama atomit të karbonit, që
ka gjashtë protone me numër të masës 14 (pra edhe tetë neutrone).
Nukleidet zakonisht shënohen në formën:

Z - numri atomik = numri i protoneve
N – numri i neutroneve
A – numri i masës = numrin e nukleoneve, pra
A = Z+N.
Bërthama
Një radionukleid ose nukleid radioaktiv, gjithashtu i referohemi si radioizotop ose

izotop radioaktiv, është çdo nukleid jostabil që i nënshtrohet zbërthimit radioaktiv,
9
Shembull: beriliumi (Be):
4 Be
A = 9; Z = 4; N = ? Neutrone: N = 5
Protone: Z=4 9
N=A–Z= 9–4=5 4 Be
Elektrone: njejtë si Z
elektronet
Hyrje
Bërthamat me numër të njejtë protoneve quhen izotope

Bërthamat me numër të njejtë të masës quhen izobare
Bërthamat me numër të njejtë të neutroneve quhen izotone
235
Shembull: izotopet e uranit:
238
92 U 92 U
A 238 A 235
Z 92 Z 92
Numri i protoneve 92 Numri i protoneve 92
Numri i neutroneve 146 Numri i neutroneve 143
Pra izotopet janë bërthama me numër të njejtë të protoneve (Z1= Z2), por me numër
të ndryshëm të neutroneve (N1  N2)

Shembuj:
Përcaktoni numrin e protoneve dhe neutroneve në izotopet e mëposhtëme:
(a) (b)
13 protone = 7 60 p = 27
N neutrone = 6 Co n = 33
7 27
(c) (d)
197 p = 79 239 p = 94
Au n = 118 Pu n = 145
79 94
Shënim: Përveç atomeve të vogla, shumica e bërthamave kanë më shumë neutrone

sesa protone.
Diagramet e Feyman-it
Fundamental graph: Particles with different masses (A, B, C). (Image by Prof.
Bernd Surrow)

Diagramet e Feynman-it paraqesin një teknikë të thjesht grafike për përshkrimin

e bashkëveprimeve.
P.sh kur dy elektrone i afrohen njëri tjetrit, sipas teorisë së fushës, ato shkëmbejnë një
varg të fotoneve virtuale ( quhen virtuale sepse nuk mund të observohen direkt)
Koha
Koha
a) b)
Hapësira Hapësira
Fig.1 Paraqitja e reaksioneve me shkëmbim të një fotoni a) e - + e- → e- +e- dhe b) e+ + e+ → e+ + e+
Kahja e shigjetës në vijat e fermioneve tregon vetëm se kemi të bëjmë me

grimca apo antigrimca
Grimcat në gjendjen fillestare gjithëmonë gjenden në anën e majtë kurse në
gjendjen finale, gjithëmonë në anën e djathtë

e- e+
pp - np
w w
+
Koha
Koha
e e
n p
Hapësira Hapësira
Zbërthimi beta minus: n  p  e   e Zbërthimi beta plus: n  p  e   e

np e np
w+ w+ e
Koha
Koha
e- e+
p p
Hapësira Hapësira
Kapja elektronike: p  e   n  e Shpërhapja antinetrino-proton: p  e  n  e 
Stabiliteti i bërthamave
90 elemente natyrale
Gjithsejt 109 elemente
3000 bërthama të njohura, vetëm

266 stabile
“stabile” - nuk mund të transformohen në
konfiguracion tjetër pa energi shtesë nga jashtë
Z>83 elemente jostabile

“jostabile” = radioaktive
Tendenca për N=Z

Por N>Z për Z të madh
(për shkak të forcës shtytëse kuloniane)
Bërthama shumë stabile për numrat magjik

N, Z = 2, 8, 20, 28, 50, 82, 126
Të paraqitur me katërkëndshe
REGJIONI A: Z = N
Forca bërthamore vepron në mënyrë
të barabartë në secilën prej këtyre C
llojeve nukleoneve N jostable
130 - 160 N=Z

REGJIONI B: Tendenca e nuklideve të
kenë më shumë neutrone se protone
për të balancuar forcat e shtytëse B
dhe tërheqëse.
REGJIONI C: Z > 83 (82Pb - plumbi).

Neutronet e tepërta nuk janë të
mjaftueshme për të balancuar forcat
prandaj nuklidet me Z> 82 janë A
jostabile dhe zbërthehen.
 90 - 110 Z

Disa linqe për vetitëe bërthamave
http://www.nndc.bnl.gov/nudat2
http://atom.kaeri.re.kr/ton/
http://ie.lbl.gov/education/isotopes.ht
m
http://t2.lanl.gov/data/map.html
http://yoyo.cc.monash.edu.au/~simcam
Dr. Sadik Bekteshi, Bazat e fizikës bërthamore /ton/
Lidhja e sistemit bërthamor: bërthamat stabile dhe radioaktive
Bërthamat me tepricë të Pjesa e neutroneve e

nukleoneve shkojnë luginës është pak e
poshtë luginës drejt njohur – shkencëtarët
stabilitetit nuk janë të sigurtë ku
shtrihet driplajni
Elementet super të
rënda?
Plumbi
Ari
Hafniumi
Ksenoni
Kallaji
Emitimi i protoneve
protoni
Bërthama me Z Bërthama me Z-
protone dhe N 1 protone dhe N
neutrone neutrone
Bërthama e dendur e yllit neutronik që paraqet faktin e parë që bërthamat e yjeve të tilla janë aq të dendura sa që
bërthamat atomike shpërbëhen dhe protonet dhe elektronet bashkohen duke formuar një materie të dominuar nga
neutronet,
Dr. Sadik Bekteshi, Bazatnjë gjendje
e fizikës e materies e cila nuk mund të prodhihet n ë laboratoret në tokë.
bërthamore
Bërthamat e ekscituara
Nukleonet në bërthamë mund të kenë vetëm energji diskrete. Prandaj, bërthama
si tërësi mund të ekscitohet në nivele energjetike diskrete (gjendjet e
ekscituara).
Energjia e ekscitimit (MeV)
Spini
Energjia e
ekscitimit Pariteti (+ ose - )
5.03 3/2 gjendja e 3-të e ekscituar

4.45 5/2 gjendja e 2-të e ekscituar
2.13 1/2 gjendja e 1-rë e ekscituar
0 3/2
0 Gjendja themelore

Diagrami i niveleve energjetike të 12C dhe 16O.
 Të dyja janë stabile pasi janë çift-çift
stabil
Rasti 1: Nëse ia shtojmë Rasti 2: Nëse ia shtojmë Rasti 3: Nëse ia shtojmë edhe
një proton 12C fitojmë një neutron 12C fitojmë 13C një neutron 13C fitojmë 14C
jostabil stabil jostabil

 Rrjedh se nivelet energjetike të neutronit janë më të ulta se të protonit
stabil stabil jostabil stabil

Bërthamat kanë nivele energjetike (si dhe atomet)
Energjia e nevojshme për Energjia e nevojshme për

largimin e një neutroni nga largimin e një protoni
12
C është 18.7 MeV nga 12C është 16.0 MeV
Nivelet energjetike të 12C
Shkalla e energjisë zakonisht shprehet në MeV

Njësitë
Energjia - elektron-volti (eV)

1 eV - energjia e një elektroni kur lëviz në diferencën e potemcialeve prej 1 Volt;
• 1 eV = 1.6 × 10-19 J
• 1 kW•h = 3.6 × 106 J = 2.25 × 1025 eV 1MeV=106eV
Masa - eV/c2 1GeV=109eV
• 1 eV/c2 = 1.78 × 10-36 kg 1TeV=1012eV
• masa e elektronit = 0.511 MeV/c2
• masa e protonit = 938 MeV/c2 = 0.938 GeV/c2
• masa e neutronit = 939.6 MeV/c2
Impulsi - eV/c:
• 1 eV/c = 5.3 × 10-28 kg m/s
Gjatësia- fm
• 1 femtometer (“Fermi”) = 10-15 m
Njësia atomike e masës (atomic mass unit) definohet në bazë të masës së 12C:
• 1 amu = (masa e 12C atom)/12
• 1 amu = 1.66 x 10-27kg = 931.494 MeV/c2
Shembull
Masa mesatare atomike e Borit-11 është 11.009305 u. Sa është masa e

bërthamës së një atomi të borit në kg?
11
B = 11.009305 Masa e elektronit = 0.00055 u
Masa e bërthamës është masa e atomit minus masa e elektroneve Z = 5:
Masa = 11.009305 u – 5(0.00055 u)
1 bërthamë e borit = 11.00656 u
 11.009305 
m =11.009305 u  
 1 u 
m = 1.83 x 10-26 kg

Shembull
Sa është energjia e qetësisë (së masës) e një protoni (1.007276 u)?
E = mc2 = (1.00726 u)(931.5 MeV/u)
Proton: E = 938.3 MeV
Me transformime të ngjashme gjejmë:
Neutron: E = 939.6 MeV
Elektron: E = 0.511 MeV

Defekti i masës
Defekti i masës është ndryshimi ndërmjet masës së qetësisë së bërthamës dhe

shumës së masave të nukleoneve që e përbëjnë ate
Tërësia është më e lehtë se

m   ZmH  Nmn   M  shuma e pjesëve!
mH = 1.007825 u; mn = 1.008665 u
Z është numri atomik; N është numri i neutroneve;

M është masa e atomit (duke përfshi edhe elektronet).
He
Masa së atomit të hidrogjenit përdoret që të mos kemi H H
H H
nevojë ti zbresim masat e elektroneve

Shembull: Defekti i masës së 12C
Atomi i karbonit - 12C (12.00000 u):
Masa e bërthamës = Masa e atomit – masat e elektroneve

= 12.00000 u – 6(0.00055 u) = 11.996706 u
Bërthama e atomit të karbonit -12 e ka masën
Masa e bërthamës së karbonit - 12C : 11.996706

Shembull: Defekti i masës së 12C
Bërthama përmban 6 protone dhe 6 neutrone: Protoni: 1.007276 u

Neutron: 1.008665 u
6 p = 6(1.007276 u) = 6.043656 u
6 n = 6(1.008665 u) = 6.051990 u
Masa e të gjitha pjesëve:

6p + 6n = 12.095646 u
Defekti i masës:
mD = 12.095646 u – 11.996706 u
mD = 0.098940 u

Energia e lidhjes
Energjia e lidhjes EL(Z,N) është sasia e energjisë që nevojitet për ti larguar të

gjitha protonet Z dhe të gjitha neutronet N nga bërthama .
E L  Z , N    ZM H  NM N  M  Z , N  c 2
Ose e shprehur përmes defektit të masës:
Përveç për bërthama të lehta A<30 energjia mesatare e lidhjes për nukleon
është përafërsisht konstante
Vlera maksimale e energjisë së lidhjes për nukleon është rreth 8.5 MeV për
A≈56. Ngopja (saturimi) e forcës bërthamore

Energjia e lidhjes
Vëllimi i bërthamës është përafërsisht me numrin e nukleoneve të saj.
Materja bërthamore është plotësisht e pangjeshme
Energjia e lidhjes është pozitive për një sistem të lidhur
Energjia e përgjithshme e lidhjes së bërthamës është përafërsisht me numrin

e nukleoneve të saj.
Karakteri i saturimit (ngopjes) të bërthamave
Është e qartë se një nukleon mund të bashkëveprojë vetëm me një numër të

vogël të nukleoneve tjera në bërthamë.
=> Modeli i pikës së lëngut të bërthamës

Pasi bashkëveprimi bërthamor është me rreze të shkurtë veprimi (kryesisht, ndërmjet fqinjëve më të
afërtë), energjia e bashkëveprimit për nukleon ngopet (saturohet) me rritjen e Z
56
Fe
Enrgjia mesatare e lidhjes për nukleon
Zvoglimi i energjisë së lidhjes me rritjen e Z

shkaktohet nga forca shtytëse e kulonit me
rreze të gjatë veprimi ndërmjet protoneve. EL  Z 2
(MeV)
Numri i masës A
Energia e lidhjes
Energjia e lidhjes për nukleon
56
Fe
alfa (4He) • Hekuri (Fe) është në maksimum dhe është bërthama e lidhur më
së forti
• Në anën e majtë të hekurit, energjia lirohet me fizion
• Në anën e djathtë të hekurit, energjia lirohet me fuzion
• Kjo është arsyeja se pse yjet normal pas fuzionit ndalen tek
hekuri
• Mund të fitohet sasi e madhe e energjisë duke shkuar nga
protonet (1H) te helium (4He).
• kjo është mënyra se si dielli fiton energji
triciumi • Sasi shumë më e madhe e energjisë se sa te fizioni
dueteriumi Fuzioni: Shpresa e madhe bërthamore

protoni
Energjia mesatare e lidhjes për nukleon si funksion i numrit të nukleoneve A
Energjia
Dr. Sadik Bekteshi, Bazat e fizikës mesatare e lidhjes për nukleon si funksion i numrit të nukleoneve A
bërthamore
Energia e lidhjes
Energjia e lidhjes për nukleon
• Hekuri (Fe) është në maksimum dhe është bërthama e lidhur

më së forti
• Në anën e majtë të hekurit, energjia lirohet me fizion
• Në anën e djathtë të hekurit, energjia lirohet me fuzion
• Kjo është arsyeja se pse yjet normal pas fuzionit ndalen tek
hekuri
• Mund të fitohet sasi e madhe e energjisë duke shkuar nga
protonet (1H) te helium (4He).
• kjo është mënyra se si dielli fiton energji
• Sasi shumë më e madhe e energjisë se sa te fizioni
Fuzioni: Shpresa e madhe bërthamore

Numri i nukleoneve në bërthamë A

Energjia mesatare e lidhjes për nukleon si funksion i numrit të nukleoneve A
Shembull: Energjia e lidhjes e 12C
Sipas definicionit, masa e 12C është 12.00000 njam.
Masa e protonit është 1.00728 njam.

Masa e elektronit është 0.00055 njam
Masa e protonit plus elektronit is 1.00782 njam.
Masa e neutron është 1.008665 njam.
Vërejtje: 6mproton+e + 6mneutron > m12C .
Ku ka mbetë një sasi e masës?
Ngjashëm, masa që mungon ishte shëndrruar në energji:
dhe emituar kur atomi 12C ishte formuar nga 6 protone dhe 6 neutrone :

Shembull: Energjia e lidhjes e 12C
m  6m proton  6mneutron  m 21C  61.00782 njam  61.008665 njam  12.0 njam  0.099 njam
2
kg  8 m  1 eV 
El  0.099 njam 1.66 10  27
 3 10
11
  1.478 10 J  19
  92.37 MeV
njam  s  1.6 10 J 
Pra për bërthamën 12C, energjia e lidhjes:
kurse energjia e lidhjes për nukleon:
92.37 MeV MeV

E L / nukleon   7.70
12 nukleon nukleon

Shembull: Energjia e ndarjes
Të llogaritet energjia e ndarjes së neutronit nga 236

U dhe 239
U
En   M  A  1, Z   M  n   M  A, Z  c 2
Për 236
U:
En   M 235 U  M n  M 236 U  c 2  40.914  8.071  42.441  6.544 MeV
Për 239
U:
En   M 238 U  M n  M 239 U  c 2  47.304  8.071  50.506  7.779 MeV

Rrezja dhe densiteti i bërthamës
Rrezja e bërthamës:
=> vëllimi i bërthamës është në varshmëri lineare nga numri i masës.

kështu të gjitha bërthamat kanë përafërsisht të njejtin densitet.
ro ~ 1.1 deri 1.6 fm
Rrezja e bërthamës ka kuptime të ndryshme kur definohet sipas fushës së forcës

bërthamore, shpërndarjes së ngarkesës ose shpërndarjes së së masës së bërthamës.

Rrezja e bërthamës (fm)

Fig.4. Varshmëria e densitetit nga rrezja
e bërthamës
M A  1u  1u 1.66 1027 kg

     2.4 1017 kg / m3
3 3 3 3
 1.2 10 m 
3
R 3
 R0 A
3
 R0
3 15
4 4 4 4
Densiteti i yjeve neutronik është i përafërtë me ate të bërthamave.

40
Ca 208
Pb
16
O 92
Mo

Fig.1 Densitet e ngarkesave të bërthamave: 16O, 40Ca, 42Mn
dhe 208Pb
Rrezeveprimi i forcës bërthamore ≈ rrezen masës ≈ rrezja e ngarkesës

Shpërndarja radiale e densitetit të bërthamës shprehet me formën e Woods-

Saxon-it:
largësia nga qendra e bërthamës deri te pika ku

densiteti zvogëlohet në gjysmën e vlerës së tij
“difuziteti” i sipërfaqes së bërthamës ≈ 0.5 fm
ρ
0 =1.7 1044 nukleone/m3
=1.2 1025 kulon/m3
z
ρ0
ρ/
c
40
Ca

Fig.1 Densiteti i ngarkesës së bërthamës 40Ca,
Rrezja e bërthamës
1. Sa është rrezja e bërthamës së oksigjenit? (numri i nukleoneve është 16) :
2. Për sa herë është rrezja e bërthamës së bakrit (A=60) ma e madhe se

rrezja e bërthamës së oksigjenit (A=16)?
Rrezja e bërthamës së bakrit është për 1.59 herë ma e madhe se rrezja e bërthamës së
oksigjenit.

Forma e bërthamës
Bërthamat kanë formë sferike
Fig.5 Të dhënat nga shpërhapja e

elektroneve sugjerojnë bërthama me
formë sferike dhe densitet konstant.

Forma e bërthamës
Bërthamat kanë formë deformuar (në regjionin 150<A<190 )
a) b)
Fig. 6 Format e deformuara kuadropolare për bërthamat me

simetri aksiale, a) elipsoide e zgjatur përgjat boshtit z (β=+0.4)
dhe b) elipsoide e shtypur në pole (β=-0.4)
“Deformimi” vlerësohet përmes raportit:
R
 R është rrezja mesatare e bërthamës,
R

Prerja tërthore e shpërhapjes
Besueshmëria që një projektil të shpërhapet nga një grimcë shënjestër

zakonisht shprehet me anë të madhësisë që quhet “prerja tërthore”.
Grimcat e shpërhapura
x
Besueshmëria e shpërhapjes
φ
nAT  Grimca rënëse θ z

P  nT φ
A Shënjestra
y
Fig.5a Gjeometria e prerjes tërthore diferenciale

Prerja tërthore e shpërhapjes
Prerja tërthore diferenciale të shpërhapjes dσ/dΩ:
d
P ,    nT
d
σ (barn)
Lidhja ndërmjet prerjes tërthore të
përgjithshme dhe asaj diferenciale
Energjia kinetike e neutronit (eV)
Prerja tërthore e shpërhapjes neutron – proton në

4 2
d d energji të ulta
  d d    d sin  d d
0 00

Neutrino elektronik
foton gluon Bozoni W Bozoni Z
a) elektron b) kuark c) elektron d) Neutrino
Bozoni W
foton
Bozoni Z
elektron kuark
e) gluon f) Bozoni W g)
Diagramet e Feynman-it (fig. a-g), shërbejnë si një mënyrë e dobishme për të përshkruar bashkëveprimet në teorinë kuantike
të fushës. Vijat e drejta paraqesin trajektoret e grimcave materiale kurse vijat e lakuara paraqesin ato të grimcave të
bashkëveprimit. Elektromagnetizmi realizohet me emetimin ose absorbimin e fotoneve nga çfarëdo grimce e ngarkuar siç janë p.sh
elektronet ose kuarqet. Në a), elektronI emiton një foton dhe vazhdon lëvizjen në një drejtim të ri. Bashkëveprimi i fortë (b)
përfshin emetimin ose absorbimin e gluoneve nga kuarqet. Bashkëveprimi i dobët (c, d) përfshin bozonet W dhe Z, të cilat
emitohen ose absorbohen si nga kuarqet ashtu dhe nga leptonet (elektronet, muonet, tauonet dhe protonet). Vini re se si W
shkakton ndryshimin e identitetit të elektronit. Gluonet (e) dhe bozonet W dhe Z (f) bashkëveprojnë ndërmjet veti por jo edhe
fotonet.
Diagramet a deri f quhen kulmet e bashkëveprimit. Bashkëveprimet realizohen duke kombinuar dy ose më shumë kulme.
P.sh, bashkëveprimi elektromagnetik (g) ndërmjet një elektroni dhe një kuarku gjenerohet kryesisht me transferin e një fotoni. Çdo
gjë që ndodh në botën tonë, me përjashtim të gravitetit,mund të përshkruhet me kombinimin e këtyre kulmeve.
Të shkruhen bashkëveprimet sipas diagrameve të Feyman-it


F.B 1. Hyrje

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

F.B 1. Hyrje

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

UNIVERSITETI I PRISHTINËS

FAKULTETI I SHKENCAVE MATEMATIKE-NATYRORE

Dr.sc. Sadik Bekteshi

Sqarim: Kuptimi i ngjyrave ne tituj

Dr. Sadik Bekteshi, Bazat e fizikës bërthamore

Dr. Sadik Bekteshi, Bazat e fizikës bërthamore

Dr. Sadik Bekteshi, Bazat e fizikës bërthamore

Fizika bërthamore është fushë e fizikës që studion përbërësit dhe

Fizika bërthamore hulumton strukturën, vetitë, transformimin si dhe veprimet

Fizika bërthamore i përgjigjet pyetjeve të tilla si:

- Çfarë lloje të bashkërveprimeve i karakterizojnë grimcat elementare?

- Cilat transformime të bërthamave janë të mundshme?

- Cilat procese në kuadër të fizikës bërthamore mund të përdoren për qëllime

Dr. Sadik Bekteshi, Bazat e fizikës bërthamore

Paraqitja skematike që tregon pozitën e rëndësishme që ka fizika bërthamore me

Fizika bërthamore hulumton strukturën e materjes vetitë

Modeli i Bohr-it për atomin nuk e përshkruan saktë

Pozita e papërcaktuar e një elektroni përshkruhet si

Dr. Sadik Bekteshi, Bazat e fizikës bërthamore

Nukleidet zakonisht shënohen në formën:

Një radionukleid ose nukleid radioaktiv, gjithashtu i referohemi si radioizotop ose

Bërthamat me numër të njejtë protoneve quhen izotope

Dr. Sadik Bekteshi, Bazat e fizikës bërthamore

Shënim: Përveç atomeve të vogla, shumica e bërthamave kanë më shumë neutrone

Dr. Sadik Bekteshi, Bazat e fizikës bërthamore

Diagramet e Feynman-it paraqesin një teknikë të thjesht grafike për përshkrimin

Kahja e shigjetës në vijat e fermioneve tregon vetëm se kemi të bëjmë me

Dr. Sadik Bekteshi, Bazat e fizikës bërthamore

3000 bërthama të njohura, vetëm

Z>83 elemente jostabile

Tendenca për N=Z

Bërthama shumë stabile për numrat magjik

130 - 160 N=Z

REGJIONI C: Z > 83 (82Pb - plumbi).

jostabile dhe zbërthehen.

Dr. Sadik Bekteshi, Bazat e fizikës bërthamore

Bërthamat me tepricë të Pjesa e neutroneve e

Energjia e ekscitimit (MeV)

5.03 3/2 gjendja e 3-të e ekscituar

2.13 1/2 gjendja e 1-rë e ekscituar

Dr. Sadik Bekteshi, Bazat e fizikës bërthamore

jostabil stabil jostabil

Dr. Sadik Bekteshi, Bazat e fizikës bërthamore

 Rrjedh se nivelet energjetike të neutronit janë më të ulta se të protonit

stabil stabil jostabil stabil

Dr. Sadik Bekteshi, Bazat e fizikës bërthamore

Energjia e nevojshme për Energjia e nevojshme për

Nivelet energjetike të 12C

Shkalla e energjisë zakonisht shprehet në MeV

Energjia - elektron-volti (eV)

Masa mesatare atomike e Borit-11 është 11.009305 u. Sa është masa e

Masa e bërthamës është masa e atomit minus masa e elektroneve Z = 5:

Masa = 11.009305 u – 5(0.00055 u)

1 bërthamë e borit = 11.00656 u

Dr. Sadik Bekteshi, Bazat e fizikës bërthamore

Sa është energjia e qetësisë (së masës) e një protoni (1.007276 u)?

E = mc2 = (1.00726 u)(931.5 MeV/u)

Proton: E = 938.3 MeV

Me transformime të ngjashme gjejmë:

Neutron: E = 939.6 MeV

Elektron: E = 0.511 MeV

Dr. Sadik Bekteshi, Bazat e fizikës bërthamore

Defekti i masës është ndryshimi ndërmjet masës së qetësisë së bërthamës dhe