Figura e marr me mikroskop

elektronik me skanim me
efektin tunel, e atomeve t
jodit (me t kuqe) te
absorbuar mbi platin. Vijat
me ngjyr t purpurt
tregojn lidhjet midis
atomeve. Xhepi i verdh
tregon boshllkun ku sht
vendosur nj atom i jodit.

KAPITULLI 37
Atomet
37.0
Jan zbuluar pak m shume se 100 elemente t ndryshm, 92 prej te cilve gjenden n natyr. do element
karakterizohet nga nj atom q prmban nj numr t caktuar protonesh, Z, nj numr t njejt elektronesh, dhe nj
numr t caktuar neutronesh, N. Numri i protoneve Z quhet numr atomik. Atomi m i leht, pra ai me mas
minimale, hidrogjeni (H), e ka Z = 1; atomi pasues, sipas rendit rrits t mass, heliumi (He) e ka Z = 2; pasuesi
tjetr, litiumi (Li), e ka Z = 3; e keshtu me rradh. Pothuaj e gjith masa e atomit sht prqndruar n nj
brtham t vogl, q prmban protonet dhe neutronet. Rrezja brthamore sht rreth 1 10 fm (1 fm = 10-15 m).
Largsia midis brthams dhe elektroneve sht rreth 0,1 nm = 100 000 fm. Kjo largsi prcakton "madhsin" ose
"prmasat" e atomit.
Vetit fizike dhe kimike t nj elementi prcaktohen nga numri dhe vendosja e elektroneve n atom.
Meqnse do proton ka nj ngarkes pozitive +e, berthama ka nj ngarkes pozitive t plot +Ze. Elektronet kan
nj ngarkes negative -e, dhe kshtu trhiqen nga brthama dhe shtyhen me njeri-tjetrin. Elektronet jan vendosur
npr shtresa. Shtresa e par prmban deri n 2 elektrone. Shtresa e dyt, n largsi nga brthama rreth 4 here
m t madhe se e para, prmban deri n 8 elektrone. Shtresa e tret, rreth 9 her m larg se e para, mund t
prmbaj deri n 18 elektrone. Kjo struktur shtresash spjegon natyrn periodike te vetive t elementve q
prmbahen n tabeln periodike (shtojca E). Elementt me nj elektron t vetm n shtresn e jashtme (hidrogjeni,
litiumi, natriumi, etj.) ose ata me nj elektron mangut n shtresn e jashtme (fluori, klori, bromi, etj.) jan
kimikisht shum aktiv dhe kombinohen lehtsisht pr t formuar molekula. Ata q kan shtresat e jashtme
krejtsisht t plotsuara (t zna ose t mbyllura) (heliumi, neoni, argoni, etj.) jan kimikish m pak ose m shum
inert. Llogaritja e strukturs elektronike t atomeve dhe prcaktimi prej saj i vetive kimike qen nj sukses i madh
i mekaniks kuantike n vitet Njzet.
Meqnse elektronet dhe protonet kan ngarkesa n vler absolute t barabarta, por me shenj t kundrt,
dhe nj atom prmban nj numr t njejt t elektroneve dhe t protoneve, atomet jan elektrikisht neutral. Atomet
q humbasin ose marrin nj ose disa elektrone jane kshtu elektrikisht t ngarkuar dhe quhen jone. Atomet q kane
vetm nj elektron n shtresn e jashtme (si natriumi, q ka 11 elektrone) tentojn ta humbasin lehtsisht at duke u
kthyer n jone pozitive; ata, t cilve u mungon vetm nj elektron pr t kompletuar shtresn e jashtme tentojne t
kapin nj elektron pr tu kthyer n jone negative (p.sh. klori). Atomet lidhen midis tyre pr t formuar molekula, si

48 37 Atomet

H2O, ose trupa t ngurt. Formimi i ktyre lidhjeve perfshin vetm elektronet e jashtm, t quajtur elektrone t
valencs. N nj molekul ose trup t ngurt, largsia midis brthamave atomike sht afersisht e barabart me 1
diametr atomik, i cili sht i rendit t 0,1 nm.
N kt kapitull, do t prdorim nocionet e mekaniks kuantike q trajtuam n kapitullin 36 pr t
prshkruar n mnyr cilsore atomin m t thjesht: atomin e hidrogjenit. Pastaj do t prshkruajm n mnyr
cilsore strukturn e atomeve t tjer dhe tabeln periodike t elementve.

37.1 Teoria kuantike e atomit t hidrogjenit

Modeli i Bohrit i atomit t hidrogjenit i prshkruar n paragrafin 35.5, pavarsisht nga sukseset spektakulare, kishte
mjaft defekte. Nuk ekzistonte asnj justifikim pr postulatet e gjendjeve stacionare ose pr kuantifikimin e
momentit te impulsit/, me prjashtim t faktit se kto postulate onin n nivelet energjetike qe ishin n prputhje me
t dhnat eksperimentale. Prve ksaj, modeli i Bohrit nuk jepte informacion mbi intensitetin e vijave spektrale
dhe prpjkjet pr ta aplikuar ate tek atomet m t komplikuar nuk patn sukses. Teoria kuantomekanike e zgjidhi
kt vshtirsi. Gjendjet stacionare t modelit t Bohrit u korrespondojn zgjidhjeve stacionare t ekuacionit valor
t Shredingerit (Schrdinger). Kuantifikimi i energjise sht nj rrjedhim direkt i frekuencs q rrjedh nga valt
stacionare dhe nga relacioni i de Brogliet E = h. Vlerat e kuantizuara t energjis q rrjedhin nga zgjidhjet
stacionare t ekuacionit t Schrodingerit jan n prputhje me ato te nxjerra nga modeli i Bohrit dhe me t dhnat
eksperimentale. Kuantifikimi i momentit t impulsit parashikohet nga teoria kuantike, ndrkoh q n modelin e
Bohrit merrej si nj postulat.
N teorin kuantike, elektroni prshkruhet nga funksioni i tij valor . Katrori i madhsis absolute t
2

funksionit valor t elektronit jep probabilitetin e ndodhjes s elektronit n nj zon t caktuar t hapsirs.
Kushtet kufitare t funksionit valor ojn n kuantifikimin e gjatsive t vals dhe t frekuencave e kshtu edhe t
kuantifikimit t energjis s elektronit.
Atomi i hidrogjenit mund t trajtohet si nj sistem i prbr nga nj brtham ne prehje, q esht protoni,
dhe nga nj thrrmij e vetme , elektroni, n lvizje me energji kinetike p2/2m dhe energji potenciale U(r) q rrjedh
nga trheqja elektrostatike e protonit
U (r ) k

Ze 2
r

37.1

Termi Z, q ka vlern 1 pr hidrogjenin, futet pr t br t mundur q rezultatet t prdoren pr atomet e tjer me

nj elektron t vetm, si heliumi i jonizuar He+, pr t cilin Z = 2. Ekuacioni stacionar i Schrodingerit pr nj
thrrmij me mas m n lvizje me tri prmasa jepet me ekuacionin 36.52:

2 2 2 2
(

) U E
2m x 2 y 2 z 2

37.2

Meqnse energjia potenciale varet vetm nga largesia r x 2 y 2 z 2 , problemi mund t trajtohet m thjesht duke
prdorur koordinatat sferike r, , , q jan t lidhura me koordinatat karteziane kndrejta me relacionet
z = r cos
x = r sin cos
37.3
y = r sin sin
Kto relacione jan paraqitur n figurn 37.1. Transformimi i ekuacionit treprmasor te Schrodingerit ne koordinata
sferike sht i thjesht, por krkon shum veprime t mrzitshme, t cilat po i kaprcejm. Rezultati sht

2 1 2
(r
)
2m r 2
r

2 1 1

1 2
(sin
)
U E
2
2m r sin

sin 2 2

37.4

Ky ekuacion, megjthse ka nj pamje t rnd, nuk sht vshtir t zgjidhet, sepse sht i ngjashm me ekuacionet
e tjer diferencial me derivate t pjesshm q takohen n fizikn klasike dhe ekuacione t ktij tipi jan studiuar
plotsisht. Nuk do ta zgjidhim kt ekuacion, por do t kufizohemi n studimin cilsor t disa vetive interesante t
funksioneve valor q e knaqin at.
Hapi i par n zgjidhjen e nj ekuacioni diferencial me derivate t pjesshm si sht ekuacioni 37.4 sht
ndarja e variablave duke paraqitur funksionin valor (r, , ) si prodhim t funksioneve t secilit variabl n vete:
(r, , ) = R(r) f() g()
37.5
ku R varet vetm nga koordinata r, f varet vetm nga , dhe g varet vetm nga . Neqoftse zevendsohet kjo
form e (r, , ) n ekuacionin 37.4, ekuacioni diferencial me derivate t pjesshm mund t transformohet n tre

37 Atomet 49

Fig37.1 Lidhjet gjeometrike ndermjet koordinatave sferike dhe

koordinatave karteziane ortogonale

ekuacione diferencial t zakonshm, nj pr R(r), nj pr f() dhe nj pr g(). Energjia potenciale U(r) mbetet
vetm n ekuacionin pr R(r), q quhet ekuacioni radial. Prandaj, forma konkrete e U(r) e dhn nga ekuacioni
37.1 nuk ka ndikim n zgjidhjet e ekuacioneve pr f() dhe g(). Kto ekuacione mund t prdoren n do problem
me fush qendrore, pra n do problem ku energjia potenciale varet vetm nga r.
Si kemi par n paragrafin 36.10, krkesa q funksioni valor t jet i vazhdueshm dhe i normueshm, fut
tre numra kuantik, secili i lidhur me njern nga tri variablat. Zgjidhja e ekuacionit t Schrodingerit n koordinata
sferike on n futjen e tre numrave kuantik t shnuar me n, l, m. Numrat kuantik n1, n2, n3 q kemi gjetur pr nj
thrrmij n gropn potenciale tridimensionale me simetri katrore jan t pavarur midis tyre, por edhe numrat
kuantik t lidhur me funksionin valor n koordinata sferike jan t pavarur.
Vlerat e mundshme t ktyre numrave kuantik jane
Numurat kuantik
hidrogjenit

atomon

n = 1, 2, 3, . . .
l = 0, 1, 2, , n-1
m= -l, -l+1, -l+2, . . . , +l

---------------------------------37.6

Pra, n mund t jet nj numr fardo i plot; l mund t jet 0 ose nj numr i plot fardo deri n n - 1; dhe m
mund t marr 2l+1 vlera, nga -l deri n +l, duke u rritur me nj njsi.
Numri n, i quajtur numr kuantik kryesor, sht i lidhur me varsin e funksionit valor nga largsia r
dhe, pra nga probabiliteti i ndodhjes s elektronit n largsi t ndryshme nga brthama. Numrat kuantik l dhe m
jan t lidhur me momentin e impulsit t elektronit dhe me varsin kndore t funksionit valor t elektronit. Numri
valor l quhet numr kuantik orbital. Momenti i impulsit t lvizjes orbitale L i elektronit sht i lidhur me numrin
kuantik orbital l me relacionin
L l (l 1)
37.7
Numri kuantik m, quhet numri kuantik magnetik dhe sht i lidhur me prbrsen e momentit t impulsit sipas nj
drejtimi t dhn. Zakonisht, t gjitha drejtimet e orientuara jan ekuivalente, por mund t specifikohet nj drejtim i
caktuar duke e futur atomin n nj fush magnetike. Nqoftse zgjedhim drejtimin z si drejtim t induksionit
magnetik, prbrsja z e momentit t impulsit t elektronit jepet me
Lz = mh
37.8
Nqoftse matet momenti i impulsit t elektronit n njsi (njsi kuantike e momentit t impulsit ), shihet se
momenti i impulsit sht i kuantizuar me l (l 1) njsi kuantike dhe se prbrsja e tij gjat nje drejtimi fardo
mund t marr vetm 2l+1 vlera q shkojn nga -l deri n l njsi kuantike. Figura 37.2 paraqet nj model vektorial
q ilustron drejtimet e mundshme t orientimit t vektorit t momentit t impulsit pr l = 2. sht e rndsishme t
shnohet se lejohen vetm disa vlera t caktuara pr ; pra drejtimet e orientimit n hapsir jan t kuantizuara.

Fig 37.2 Diagrama vektoriale e cila ilustron vlerat e mundeshme te

prbereses z te vektorit te momentit te impulsit per rastin kur l = 2

50 37 Atomet

Shembull 37.1
Numri kuantik i momentit t impulsit t nj atomi sht l = 2. Cilat jan vlerat e mundshme t Lz, dhe sa sht kndi
m i vogl i mundshm midis L dhe boshtit z?
Vlerat e mundshme t Lz jan m , ku 2l + 1 vlerat e m jan -2, -1, 0, +1, +2. Moduli i
Sipas figurs 37.1, kndi midis L dhe boshtit z jepet nga
cos

Lz

m
l (l 1)

L sht L =

l (l 1) 6.

m
l (l 1)

Kndi m i vogl merret kur m = +l ose -l, q pr l = 2 jep cos = 2 / 6 0,816, dhe = 35,30. sht e rndsishme
t theksohet nj rezultat i uditshm se vektori i momentit t impulsit nuk mund t jet i drejtuar gjat boshtit z: ky
fakt lidhet me relacionin e paprcaktueshmris pr momentin e impulsit, i cili pohon se nuk mund t njihen me
saktsi dy prbrse t momentit t impulsit, me prjashtim t rastit kur l = 0.

Ushtrim
Nj atom e ka momentin e impulsit q karakterizohet nga numri kuantik l = 4. Cilat jan vlerat e mundshme t m?
(Zgjidhje: - 4, - 3, - 2, -1, 0 1, 2, 3, 4)
Energjit e lejuara t atomit t hidrogjenit dhe t atomeve t tjer me nj elektron t vetm, q rrjedhin nga
zgjidhja e ekuacionit t Shredingerit me U(r) t dhn nga ekuacioni 37.1, jepen nga
En

Z 2 E0
n2

n = 1, 2, 3, .

37.9

ku
E0

k 2 e 4 me
13,6eV
2 2

Kto energji jan t barabarta me ato t modelit t Bhorit. sht e rndsishme t theksohet se energjia sht
negative, gj q tregon se elektroni sht i lidhur me brthamn (nga rrjedh termi gjendje e lidhur), dhe se energjia
varet vetm nga numri kuantik kryesor n. Fakti se energjia nuk varet nga l, sht nj veori e forces n prpjestim
t zhdrejt me katrorin e largsis dhe vlen vetm pr atomin e hidrogjenit. N rastin e atomeve m t ndrlikuar,
me shum elektrone, bashkveprimi midis elektroneve prcakton nj varsi t energjis nga numri kuantik orbital.
N prgjithsi sa m e vogel t jet vlera e l, aq m e vogl sht energjia e ktyre atomeve. Meqnse, n
prgjithsi nuk ekziston nj drejtim i preferuar n hapsir, energjia e nj atomi fardo nuk varet nga numri
kuantik magnetik m, q sht i lidhur me prbrsen z t momentit t impulsit. Energjia varet realisht nga m,
nqoftse atomi ndodhet n nj fush magnetike.

Figura 37.3 Diagrama e niveleve energjetik t atomit t hidrogjenit.

Vijat diagonale paraqesin kalimet q shoqrohen me rrezatim ose
absorbim dhe i binden rregulls s zgjedhjes l = 1. Gjendjet me t
njejtn vler t n, por me vlera t ndryshme t l, kan t njejtn energji
E0 / n2 ku E0 = 13,6 eV, si tek modeli i Borit

Figura 37.3 paraqet nj diagram t niveleve energjetik t atomit t hidrogjenit. Kjo diagram sht e
ngjashme me figurn 35.14, prvese gjendjet me t njejtn vler t n, por me vlera t ndryshme t l, jan paraqitur
t veuara.Kto gjendje (t quajtura terma) paraqiten duke dhn vlrn n sbashku me nj shkronj: S pr l = 0, P
pr l = 1, D pr l = 2 dhe F pr l = 3. (Kto shkronja jan marr nga shnimi i vijave t ndryshme spektrale n
spektroskopi, si e mpreht (sottile ,anglisht sharp), kryesore (principale) , difuzive ( diffusa), dhe themelore

37 Atomet 51

(fondamentale). Pr vlera m t mdha se 3, shkronjat vijojn sipas alfabetit; kshtu G paraqet L = 4, e kshtu me
rradh).Kur nj atom bn nj kalim nga nj gjendje energjetike e lejuar n nj tjetr , lirohet ose prthithet nj
rrezatim elektromagnetik n formn e fotoneve. Kto kalime jan burimi i vijave spektrale q jan karakteristike pr
atomin.Kalimet u binden rregullave t zgjedhjes
m = 0 ose 1
37.10
l = 1
Kto rregulla t zgjedhjes jan t lidhura me ruajtjen e momentit t impulsit dhe me faktin se vet fotoni ka nj
moment t brendshm t impulsit q ka nj prbrse maksimale, sipas nj boshti fardo, me madhsi 1 .
Gjatsit e vals t vijave spektrale t rrezatuara nga atomi i hidrogjenit ( dhe nga atomet e tjer) jan t lidhura me
nivelet energjetik me formuln e Bhorit
h

hc

Ei E f

37.11

ku Ei dhe Ef jan prkatsisht energjia e gjendjes fillestare dhe energjia e gjendjes prfundimtare t elektronit.

37.2 Funksioni valor i atomit t hidrogjenit

Funksionet valor q jan zgjidhje t ekuacionit t Schrodingerit karakterizohen nga numrat kuantik dhe shnohen
me simbolin nlm. Pr do vler t dhn t n, ekzistojn n vlera t mundshme t l (l = 0, 1, n - 1) dhe, pr do
vler t l, ekzistojn 2l + 1 vlera t mundshme t m. Meqnse energjia varet vetm nga n, ekzistojn n prgjithsi
shum funksione valor q i prkasin t njejts vler energjie, me prjashtim t nivelit energjetik m t ult, pr t
cilin n = 1 dhe prandaj l dhe m duhet t jen 0. Si e kemi par , burimet e ktij degjenerimi jan varsia e energjis
potenciale nga 1/r dhe fakti se, n munges t fushave t jashtme, nuk ekziston ndonj drejtim i privilegjuar n
hapsir.
N gjendjen energjetike m t ult, n gjendjen baz, numri kuantik n ka vlern 1, l e ka vlern 0 dhe m e
ka vlern 0. Energjia sht -13,6 eV, e barabart me at t modelit t Bhorit, por momenti i impulsit sht 0 n vend
t 1 q sht n modelin e Bhorit. Funksioni valor pr gjendjen baz sht
100 C100e Zr / a0

ku
a0

2
0,0529
me ke2

nm

sht rrezja e par e Bhorit dhe C100 sht nj konstante q prcaktohet nga normimi.

Fig.37.4 Elementi vellimor ne koordinata sferike

N tre prmasa kushti i normimit sht

dV 1

ku dV sht nj element i vllimit (figura 37.4) dhe

dV = (r sin d )(r d) dr = r2 sin dr d d
Pr t integruar n t gjith hapsirn, integrojm sipas nga = 0 deri n = 2, sipas nga = 0 n = ,
dhe sipas r nga r = 0 n r = . Prandaj, kushti i normimit sht

2
2

dV

r sin d d dr

2 2

0 0 0
2

d sin

d 2 r 2 dr

d sin

d C120 0r 2e 2 Zr / a0 dr 1
0

52 37 Atomet

Meqenese 100 nuk varet nga apo nga , integrimi sipas kndeve jep 4. Nga tabela e integraleve merret:

2 2 Zr / a0

dr

a 03
4Z 3

Kshtu,
2
4C100
(

a03
) 1
4Z 3

dhe
C100

a0

)3/ 2

Prandaj, funksioni valor i normuar pr gjendjen baz sht

100

Z 3 / 2 Zr / a0
) e
a
0
(

37.12

Probabiliteti i ndodhjes s elektronit n vllimin dV sht 2dV. Densiteti i probabilitetit 2 paraqitet n

figurn 37.5. sht e rndsishme t shnohet se ky densitet i probabilitetit ka simetri sferike; dmth varet vetm nga
r dhe jo nga ose nga . Densiteti i probabilitetit sht maksimal n origjin. Shpesh ka interes t njihet densiteti i
probabilitetit t ndodhjes s elektronit n nj largsi fardo r midis r dhe r+dr. Ky probabilitet radial P(r) dr
jepet nga prodhimi i densitetit t probabilitetit 2 me vllimin e shtress sferike me trashsi dr, q sht dV =
4r2dr, n largsin r.

Figura 37.5 Diagrama me pika e marr me kompjuter/, q

paraqet densitetin e probabilitetit

2 pr

gjendjen baz t

hidrogjenit. Madhsia e mund t merret si densiteti

vllimor i ngarkess elektronike n atom. Densiteti vllimor i
ngarkess ka simetri sferike, sht maksimale n origjin dhe
zvoglohet n mnyr eksponenciale me r.
2

(a)Maja e nj sonde volframi e prdorur n mikroskopin elektronik me skanim me efektin tunel (STM, scanning- tunneling
microscope). Gjat funksionimit, nj rrym me intensitet t vogl rrjedh nga siprfaqja e materialit n t cilin duam t marrim
nj shembullim n majn e sonds. Kjo rrym lind nga elektronet mbi siprfaqen e materialit, t cilt, si rezultat i efektit tunel,
prshkojn diferencn e potencialeve midis siprfaqes dhe sonds. Meqnse intensiteti i rryms si rezultat i efektit tunel
zvoglohet n mnyr eksponenciale me rritjen e largsis, ai sht shum i ndjeshm ndaj ndryshimeve t ksaj largsie.
(Shihni skedn Mikroskopia me skanim me efektin tunel, ne fund t kapitullit 36.) (b) ////// i nj mikroskopi me forc atomike/
(ATM, atomic-force microscope). Shtytja midis elektroneve mbi siprfaqen s cils duam ti marrim shembullimin dhe
elektroneve ////( /////// ) prcakton devijimin e tyre. Shkalla e devijimit mund t tarohet me kujdes n varsi nga largsia e /////

Prandaj, probabiliteti i ndodhjes s elektronit n intervalin midis r dhe r+dr sht

densiteti i probabilitetit radial sht

P(r) dr = 24r2dr dhe

37 Atomet 53

P(r) = 4r22

37.13

nga siprfaqja. Si ky shembullim ashtu edhe ai i pjess (a) jan marr me nj mikroskop elektronik me skanim (SEM, scanning
electron microscope)

N rastin e atomit t hidrogjenit n gjendjen baz, densiteti i probabilitetit radial sht

2
P(r ) 4r 2 2 4r 2C100
e 2 Zr / a0 4(

Z 3 2 2 Zr / a0
) r e
a0

37.14

Figura 37.6 paraqet densitetin e probabilitetit radial P(r) n funksion t r.

Figura 37.6 Densiteti i probabilitetit radial P(r) n funksion t r / a0 pr gjendjen

baz t atomit t hidrogjenit. P(r) sht n prpjestim t drejt me r22. Vlera e r
pr t ciln P(r) sht maksimale sht largsia m probabl r = a0.

Vlera maksimale e P(r) merret pr r = ao/ Z, q pr Z = 1, sht rrezja e par e Borit. N ndryshim nga modeli i
Borit, n t cilin elektronet ndodhet n nj orbit t prcaktuar mir n largsin r = ao nga brthama, shihet se
elektroni mund t ndodhet n do largsi nga brthama; por largsia m probabl sht ao (me hipotezn se Z = 1),
dhe probabiliteti i ndodhjes s elektronit n nj largsi tjetr sht i vogl. Nganjher sht e prshtatshme t
merret elektroni n atom si nj re e ngarkess elektrike, me densitet vllimor ngarkese = e2, por duhet t
kujtojm se gjithnj nj elektron bashkvepron me lndn ose rrezatimin si nj thrrmij e vetme.
N gjendjen e par t eksituar, n = 2 dhe l mund t jet ose 0 ose 1. Pr l = 0, m = 0 dhe gjendja
prshkruhet prsri me nj funksion valor me simetri sferike, kt rradh t dhn nga
200 C 200(2

Zr Zr / a0
)e
a0

37.15

Pr l = 1, m mund t jet +1, 0, ose -1. Funksionet valor prkats jan

210 C 210

Zr Zr / 2 a0
e
cos
a0

211 C 211

37.16

Zr Zr / 2a0
e
sin e i
a0

37.17

N prgjthsi, funksionet valor pr m 0 jan direkt proporcional me eim dhe prandaj nuk jan real. Si
kemi par n kapitullin 36, densiteti i probabilitetit pr funksionet komplekse jepet me 2. Mund t shkruajm 2
si
2 =
37.18

ku sht e konjuguara komplekse e , q merret nga duke zvendsuar i me -i do her q shfaqet.

Meqnse (eim) = e-im dhe (eim) (eim) = (e-im)(eim) = 1, densiteti i probabilitetit nuk varet nga m apo nga
megjithse funksionet valor e kan nj varsi t till.
Figura 37.7 paraqet densitetin e probabilitetit pr n = 2, l = 0, m = 0 (figura 37.7 a); pr n = 2, l = 1, m = 0)
(figura 37.7 b); dhe pr n = 2, l = 1, m = 1 (figura 37.7 c). Nj veti e rndsishme e ktyre paraqitjeve grafike
sht fakti se reja elektronike ka simetri sferike pr l = 0 dhe nuk ka simetri sferike pr l 0. Kto shprndarje
kndore t densitetit vllimor t ngarkess elektronike varen vetm nga vlerat e l dhe t m dhe jo nga pjesa
radiale e funksionit valor. Shprndarje analoge t ngarkess pr elektronet e valencs t atomeve m t komplikuar
luajn nj rol t rndsishm n kimin e lidhjeve molekulare, q do t trajtohen n kapitullin l 0. Kto shprndarje
kndore t densitetit vllimor t ngarkess elektronike varen vetm nga vlerat e l dhe t m dhe jo nga pjesa

Cdo numr kompleks mund t shkruhet n formn z = a + ib, ku a dhe b jan numra real dhe

a 2 b 2 . Vlera e konjuguar komplekse e z sht

i=

z = a - ib, pra, z z = (a-ib)(a+ib) = a2 + b2 = z2

1 . Moduli i z me prkufizim sht

54 37 Atomet

Figura 37.7 Diagrama me pika e marr me kompjuter, q paraqet densitetin e probabilitetit 2 pr elektronin n gjendjen n = 2
t hidrogjenit. (a) Pr l = 0, 2 ka simetri sferike. (b) Pr l = 1 dhe m = 0, 2 sht n prpjestim t drejt me cos2. (c) Pr l
= 1 dhe m = +1 ose 1, 2 sht n prpjestim t drejt me sin2.

radiale e funksionit valor. Shprndarje analoge t ngarkess pr elektronet e valencs t atomeve m t komplikuar
luajn nj rol t rndsishm n kimin e lidhjeve molekulare, q do t trajtohen n kapitullin 38.
Figura 37.8 paraqet probabilitetin e ndodhjes s elektronit n largsi r n funksion t r pr n = 2 kur l = 1
dhe l = 0. Nga figura shihet se shprndarja e probabilitetit varet nga l prvese nga n. N veanti, shihet se, pr
vlera shum t vogla t r ( r < a0), gjendja S (l = 0) ka nje densitet probabiliteti m t madh se ai i gjendjes P (l =
1) Kjo sht e rndsishme kur shqyrtohen atomet me m shum se nj elektron.
Figura 37.8 Densiteti i probabiliteti radial P(r) n funksion t
r/a0 pr gjendjet me n = 2 t hidrogjenit. Pr l = 1, P(r) sht
maksimale pr r = 22 a0, n prputhje me vlern e Borit. Pr l =
0, sht nj maksimum afr ksaj vlere dhe nj maksimum
sekondar afr origjins.

Pr n = 1, gjendet se largsia m probabl midis elektronit dhe brthams sht a0, rrezja e par e Borit,
ndrsa pr n = 2, l =1, sht 4 a0. Kto jan edhe rrezet orbitale pr orbitn e par dhe t dyt t Borit (ekuacioni
35.22). Pr n = 3 (dhe l = 2), * largsia m probabl midis elektronit dhe brthams sht 9 a0, rrezja e orbits s
tret t Borit.

Shembull 37.2
Pr gjendjen baz t atomit t hidrogjenit, gjeni probabilitetin e ndodhjes s elektronit n intervalin r =0,01 a0 afer
(a) r = a0 dhe (b) r = 2 a0.
Meqnse intervali r sht shum i vogl, ndryshimi i densitetit t probabilitetit radial sht i neglizhueshm.
Kshtu, probabiliteti i ndodhjes s elektronit n intervalin r afr r = a0 sht
P(r) dr P(r) r
(a) Duke prdorur ekuacionin 37.14 pr P(r), me Z = 1, pr r = a0 gjejm
P(r )r 4(

1 3 2 2r / a0
1
) r e
r 4( )3 a02e 2 (0,01a0 ) 0,0108
a0
a0

Pra, ekziston nj probabilitet rreth 1,1%, i ndodhjes s elektronit afr r = a0.

(b) Pr r = 2a0, merret
P(r )r 4(

1 3 2 2r / a0
1
) r e
r 4( )3 4a02e 4 (0,01a0 ) 0,00586 ?
a0
a0

37.3 Momentet magnetike dhe spini i elektronit

N qoft se nj vij spektrale e hidrogjenit studiohet me nj aparat me fuqi t lart zbrthyese, gjendet se ajo
prbhet nga dy vija shum afr njera tjetrs. Zbrthimi ose ndarja, e nj vije spektrale n dy vija shum t afrta

37 Atomet 55

quhet struktura e holl/ fine//. Pr t shpjeguar kt struktur fine// dhe pr t zgjidhur nj vshtirsi t
rndsishme n shpjegimin kuantomekanik t tabels periodike (q do ta trajtojm n paragrafin pasues), . Pauli,
me 1925, hodhi hipotezn se elektroni duhet t ket edhe nj numr tjetr kuantik q mund t marr vetm dy vlera.
N t njejtin vit, S. Goudsmit dhe Uhlenbeck, q po ndiqnin n Leida nj kurs specializimi pas diplomimit, hodhn
hipotezn se ky numr i katrt kuantik qe prbrsja z , ms, e nj momenti t impulsit (ose t momentit kndor )
vetjak t elektronit, t quajtur momenti i impulsit i spinit t elektronit, ose m thjesht, spini i elektronit. N
modelin thrrmijor, elektroni prfytyrohet si nj sferz q rrotullohet rreth boshtit vetjak gjat lvizjes s tij orbitale
prreth brthams (figura 37.9), pak a shum si Toka q rrotullohet rreth boshtit vetjak gjat rrotullimit t saj rreth
Diellit. (Kjo lvizje e elektronit si e fugs rreth boshtit t vet quhet n anglisht spin.) Meqnse ky moment vetjak i
impulsit ose i spinit prshkruhet nga nj numr kuantik s, si numri orbital l, pritet q prbrsja z t ket 2s + 1 vlera

Figura 37.9 Elektroni mund t paraqitet si nj sferz n lvizje rotulluese rreth nj boshti
q kalon npr qendr dhe njkohsisht n lvizje rrethore rreth brthams, n
ngjashmri me Tokn q kryen lvizje rrotulluese rreth boshtit t saj dhe njkohsisht
lvizje rrethore rreth Diellit.

t mundshme, ashtu si jan 2l + 1 prbrse z t mundshme pr momentin e impulsit orbital. Meqnse ms merr
vetm dy vlera t mundshme, s duhet t jet 1/2. Kshtu ms mund t jet ose ms = - s = -1/2 ose ms = + s = +1/2 q u
prkasin prbrseve z t spinit t elektronit, 12 dhe 12 Nj rrjedhim i spinit t elektronit sht q elektroni
zotron nj moment magnetik vetiak, nj rezultat q duhet t pritet meqense nj ngarkes q rrotullohet rreth vetes
sht ekuivalente me nj bashksi spirash q prshkohen nga rryma. N kapitullin 27, kemi par se momenti
magnetik* i nj sistemi t ngarkuar q rrotullohet rreth vetes sht i lidhur me momentin e tij t impulsit me
ekuacionin 27.9:

q
L
mq

37.19

ku mq sht masa e therrmijs q ka ngarkesn q. Duke zevendsuar pr elektronin

q = - e dhe mq = me, merret

e

L
2me

37.20

Duke aplikuar kt ekuacion pr momentin orbital t impulsit t elektronit n atomin e hidrogjenit, merren shprehjet
pasuese pr modulin dhe pr prbrsen z t momentit magnetik:

e
e
L
2me
2m e

l (l 1) l (l 1) B

37.21

dhe
z

ku

e
e
m
m B
2me
2me

37.22

sht magnetoni i Borit, q ka vlern

B

e
9,27.10 24 J / T 5,79.10 5 eV / T
2me

Kshtu sht e qart se kuantizimi i impulsit sjell kuantizimin e momentit magnetik.

Meqnse elektroni ka nj moment vetiak ose spinor t impulsit, t karakterizuar nga numrat kuantik s
dhe ms, pritet q ai t ket nj moment magnetik vetiak q jepet nga ekuacioni 37.21 dhe nj prbrse z t
momentit magnetik q jepet nga ekuacioni 37.22, ku l duhet zevendsuar nga s dhe m zevendsohet nga ms. N
veanti, pritet q prbrsja z e momentit magnetik vetiak t elektronit t jet e barabart me 12 B . Por, vlera e
matur sht dyfishi i ksaj vlere t pritur; prandaj, elektroni ka nj moment magnetik vetiak t barabart me nj
magneton t Borit, e jo me 12 e magnetonit t Borit. sht br zakon q lidhja midis prbrses z t nj tipi
fardo t momentit t impulsit Jz dhe prbrses z t momentit magnetik z t shkruhet n formn
*Prputhja me modelin e Borit sht m e madhe pr vleren maksimale t l, q sht n -1.
z g B

Jz

37.23

* Meqnse numri kuantik magnetik shnohet me simbolin m, momentin magnetik po e shnojm me simbolin

56 37 Atomet

ku g, i quajtur faktori ose raporti xhiromagnetik, ka vlern gl = 1 pr momentin orbital t impulsit dhe gs = 2 pr
spinin. Matjet e sakta tregojn se gs = 2,002 32. Ky rezultat dhe vet dukuria e spinit qen parashikuar nga P. Dirak
me 1927. Ai kombinoi relativitetin special me mekanikn kuantike n nj ekaucion relativist valor q quhet
ekuacioni i Dirakut. Fakti q momenti magnetik vetiak i elektronit sht afrsisht sa dyfishi i atjj q pritet, tregon
se modeli i thjesht i elektronit si nj sferz q rrotullohet rreth boshtit t vet nuk duhet t merret n kuptimin e
///////. Ashtu si modeli i Borit pr atomin, modeli i thjesht klasik pr elektronin sht i dobishm pr t kryer
llogaritjet kuantomekanike dhe shpesh ofron orienton pr ato q priten nga eksperimenti.
Bashkveprimi i momenteve magnetike t lidhur me momentin orbital t impulsit dhe me momentin spinor
t impulsit t elektronit prcakton nj ndarje t vogl , ose zbrthim, t niveleve energjetike t hidrogjenit dhe t
atomeve t tjer, e cila sht prgjegjse pr ndarjen, apo zbrthimin, e vijave spektrale q njihet si struktura fine/ (e
holl). Meqnse momenti spinor i impulsit mund t marr njern nga dy kahjet sipas nj drejtimi t caktuar n
hapsir, momenti magnetik vetiak , ose spinor, i elektronit mund t marr njern nga dy kahjet sipas drejtimit t
momentit magnetik t lidhur me momentin orbital t impulsit. Pr t prshkruar kto dy kahje t orientimit thuhet
zakonisht se t dy momentet magnetike mund t jen paralel ose antiparalel me njeri-tjetrin. Si rezultat i
bashkveprimit t momenteve magnetike, energjit q u takojn ktyre dy kahjeve t orientimit ndryshojn pak nga
njera-tjetra, gj q prcakton ndarjen e do niveli energjetik t atomit t hidrogjenit n dy nivele energjetike
pothuaj t barabart (me prjashtim t atyre me l = 0).
Marrja parasysh e numrit kuantik t spinit t elektronit e plotson prshkrimin kuantomekanik t atomit t
hidrogjenit. Funksionet valor t elektronit n atomin e hidrogjenit karakterizohen nga katr numra kuantik; n, l,
m, ms.
1
1.

Pyetje
Teoria e Borit dhe teoria e Shredingerit pr atomin e hidrogjenit japin t njejtat rezultate pr nivelet energjetik.
Diskutoni t mirat dhe t metat e secilit model.

37.4 Eksperimenti i Stern dhe Gerlach

Prve spjegimit t strukturs s holl/ dhe t tabels periodike, hipoteza e spinit t elektronit spjegoi nj
eksperiment interesant t kryer pr her t par nga O. Shterni (O. Stern) dhe U. Gerlahu (. Gerlach) n vitin 1922.
N kt eksperiment, nj tuf atomesh q dalin nga nj furr kolimohet dhe kalon nprmjet nj magneti, polet e t
cilit kan form t till q fusha magnetike t kt Bz jo t njtrajtshme n hapsir, por q rritet ngadal me rritjen
e z (figura 37.10). Sjellja e nj dipoli magnetik n nj fush magnetike mund t bhet e dukshme duke shqyrtuar nj

Figura 37.10 N eksperimentin e Shternit

dhe Gerlahut, nj tuf atomesh q del nga
nj furr kolimohet dhe, duke kaluar
nprmjet nj fushe magnetike jo t
njtrajtshme, drejtohet drejt nj pllake
mbledhse.

magnet t vogl n form shufre (figura 37.11).

Nqoftse magneti vendoset n nj fush magnetike t njtrajtshme t jashtme me induksion B, mbi magnet
ushtrohet nj moment force M = x B q tenton ti jap momentit magnetik drejtimin e B. Nqoftse magneti
rrotullohet rreth boshtit t vet, momenti i forcs shkakton nj precesion t boshtit t rrotullimit (t boshtit t spinit)
rreth drejtimit t B. Nqoftse fusha e jashtme magnetike nuk sht e njtrajtshme, forca e ushtruar mbi njrin prej
poleve sht m e madhe ose m e vogl se ajo e ushtruar mbi polin tjetr, n varsi nga drejtimi i magnetit. Figura
37. 12 ilustron efektet e nj fushe t till magnetike mbi tre magnet shufr n tre drejtime t ndryshme. Prve
momentit t forcs, q shkakton thjesht nj precesion t momentit magnetik rreth drejtimit t induksionit magnetik,
ushtrohet edhe nj forc rezultante jo zero n kahun pozitiv ose n kahun negativ t boshtit z, q jepet nga:

37 Atomet 57

Figura 37.11 Modeli i dipolit magnetik me ann e nj

magneti shufr. (a) N nj fush magnetike t jashtme,
dipoli magnetik i nnshtrohet nj momenti force q
tenton ti jap atij drejtimin e induksionit magnetik. (b)
Nqoftse magneti rrotullohet rreth boshtit t vet,
momenti i forcs bn q boshti i rrotullimit (boshti i
spinit) ti nnshtrohet nj precesioni rreth induksionit t
fushs magnetike.

Fz z

dB z
dz

37.24

Kjo forc e zhvendos magnetin lart ose posht me nj madhsi q varet nga jouniformiteti i fushs magnetike dhe
nga prbrsja z e momentit magnetik.

Figura 37.12 N nj fush magnetike

jo t njtrajtshme, nj magnet shufr i
nnshtrohet nj force jo zero q varet
nga drejtimi i orientimit t magnetit.
N kt rast, forca e ka modulin m t
madhe afr polit sud t magnetit t
madh, meqnse Bz rritet n drejtimin
e z.

Sipas teoris klasike, duhet te merret nj vazhdimsi zhvendosjesh q u prkasin vazhdimsis s

drejtimeve t mundshme t momenteve magnetike. Por, meqnse momenti magnetik i nj atomi sht i kuantizuar,
mekanika kuantike parashikon q prbrsja z e momentit magnetik mund t ket 2j + 1 vlera, ku j sht nj
numr kuantik i lidhur me momentin e plot t impulsit t atomit, q merret nga kombinimi i momentit orbital t
impulsit dhe momentit spinor t impulsit t elektroneve n atom. Nqoftse j = 0, q i prket momentit zero t
impulsit t atomit, momenti magnetik sht zero dhe nuk do t ket shmangje t atomeve. Nqoftse
j = 1, do t
ket tre drejtime t mundshme t momentit magnetik., dhe tufa fillestare e atomeve do t ndahet n tri tufa.
Nqoftse j = , tufa fillestare do t ndahet n dy tufa q u prkasin dy drejtimeve t mundshme t momentit
magnetik.
Eksperimenti u krye nga Shtern dhe Gerlah n vitin 1922, duke prdorur atomet e argjendit, dhe nga Fips
(Phipps) e Tejlor (Taylor) n vitin 1927, duke prdorur atomet e hidrogjenit. N secilin rast, tufa u nda n dy tufa t
tjera, si tregohet n figurn 37.13. Meqnse gjendja baz e hidrogjenit e ka l = 0, nuk do

Figura 37.13 Rezultatet e eksperimentit t Shtern dhe Gerlah.

Tufa atomike ndahet n dy tufa, gj q tregon se momentet
magnetike t atomeve jan t kuantizuara sipas dy drejtimeve n
hapsir. Forma e gjurms s siprme n //// merret nga
jouniformiteti m i madh i fushs magnetike afr skajit t polit t
siprm.

t pritej ndonj ndarje nqoftse nuk do t ekzistonte spini i elektronit. Momenti i plot i impulsit i atomit t
hidrogjenit n gjendjen e tij baz sht thjesht momenti spinor i impulsit i elektronit. * Ndarja e tufs s atomeve t
hidrogjenit n dy tufa vrteton faktin se momenti spinor i impulsit i elektronit muind t marr vetm dy drejtime n
prputhje me numrin kuantik s = . Kuantizimi i drejtimit t momentit magnetik t elektronit n njrin nga dy
drejtimet n hapsir quhet kuantizim hapsinor.

58 37 Atomet

Ushtrim
Nj tuf atomesh q ka kaluar npr nj fush magnetike jo t njtrajtshme ka ln katr gjurm mbi detektor. Sa
sht numri kuantik i lidhur me momentin e plot t impulsit t atomeve? (Zgjidhje: 2)

37.5 Kompozimi/ i momenteve t impulsit dhe bashkveprimi spin-orbit

N prgjithsi, nj elektron n nj atom ka edhe nj moment impulsi (ose moment kndor) orbital L q
karakterizohet nga numri kuantik l dhe nj moment impulsi t spinit S q karakterizohet nga numri kuantik s.
Sisteme klasike t ngjashme q kan kto dy tipe t momentit t impulsit jan Toka, q kryen nj lvizje rrotulluese
rreth boshtit t vet dhe njkohsisht nj lvizje rreth diellit, ose nj xhiroskop q preceson, i cili ka nj moment
impulsi t precesionit prve atij t spinit t tij. Nga ana klasike, momenti i plot i impulsit J jepet nga
J=L+S
37.25
Bhet fjal pr nj madhsi t rndsishme, sepse momenti rezultant i forcave t ushtruara mbi nj sistem sht i
barabart me derivatin e momentit t plot t impulsit dhe, n rastin e forcave qendrore, momenti i plot i impulsit
ruhet. N rastin e nj sistemi klasik, moduli i momentit t plot t impulsit J mund t marr do vler midis L+S
dhe L-S. Kemi par se ne mekanikn kuantike momenti i impulsit sht m i komplikuar. Edhe L edhe S jan t
kuantizuar dhe drejtimet e orientimit t tyre i nnshtrohen disa kufizimeve. Mekanika kuantike v kufizime edhe n
vlerat e momentit te plot t impulsit J. Pr nj elektron me moment orbital t impulsit t karakterizuar nga numri
kuantik l dhe me moment spinor t impulsit t karakterizuar nga numri kuantik s = 12 , momenti i plot i impulsit e
ka modulin

j ( j 1) ,

ku numri kuantik j mund t jet ose

j = l + 12
ose
j=l-2 l0
37.26
1
(pr l = 0, momenti i plot i impulsit sht thjesht momenti spinor, pra j = 2 .) N figurn 37.14, diagramat
vektoriale ilustrojne dy kombinie t mundshme j 32 dhe j 12 n rastin kur l =1. Gjatsit e vektorve jan n
1

prpjestim t drejt me l (l 1) , s(s 1) dhe

kur j = l + s dhe antiparalel kur j = l s

j ( j 1) .

Momenti i impulsit spinor dhe ai orbital quhen paralel

Figura 37.14 Diagrama vektoriale q ilustron kompozimin/ e momentit orbital t

impulsit me momentin spinor t impulsit n rastin kur l = 1 dhe s 12 . Ekzistojn
dy vlera t mundshme t numrit kuantik pr momentin e plot t impulsit,
j l s 32 dhe j l s 12 .

Ekuacioni 37.26 sht nj rast i veant i nj rregulle m t prgjithshme pr t kompozuar/ dy momente impulsi e
cila sht e nevojshme kur kemi t bjm me m shum se nj thrrmij. Pr shembull, tek atomi i heliumit jan dy
elektrone, q kan secili moment spinor t impulsit, moment orbital t impulsit dhe moment t plot t impulsit.
Rregulla e prgjithshme sht si vijon.
N qoft se J1 sht nj moment impulsi (orbital, spinor, ose kombinim i tyre) dhe J2 sht nj moment tjetr
impulsi, momenti i plot rezultant i impulsit J = J1 + J2 e ka modulin j ( j 1) , ku j mund t marre donjrn
prej vlerave
j j1 j 2 , j1 j 2 - 1,..., j1 - j 2
37.27
Q ktej, prbrsja sipas z e momentit t plot t impulsit mund t marr donjrn prej 2j + 1 vlerave
mj = -j, -j + 1,., + j.

Shembulli 37.3
Dy elektrone e kan secili momentin orbital t impulsit zero. Cilt jan numrat kuantik t mundshm pr
momentin e plot t impulsit pr sistemin e prbr nga kta dy elektrone?

37 Atomet 59

N kt rast, j1 j2 12 . Q ktej, ekuacioni 37.27 jep dy rezultate t mundshme, j = 1 dhe j = 0. Kto

gjendje quhen zakonisht gjendje me spine paralel dhe me spine antiparalel. Pr j = 1, numri kuantik mj mund t jet
1, 0, ose + 1; pr j = 0, mj duhet t jet 0. Prandaj, gjendja me j = 1 quhet gjendje triplet dhe gjendja me j = 0
quhet gjendje singolet.

Shembulli 37.4
N nj atom nj elektron e ka momentin orbital t impulsit L1 me numr kuantik l1 = 2 dhe nj elektron i dyt e ka
momentin orbital t impulsit L2 me numr kuantik l2 = 3. Cilat jan vlerat e mundshme t numrit kuantik l pr
momentin e plot orbital L = L1 + L2?
Gjersa l1 + l2 = 2 + 3 = 5 dhe l1 l 2 2 3 1 , vlerat e mundshme t l jan 5,4,3,2,1.
N emrtimet spektroskopike, numri kuantik pr momentin e plot t impulsit t nj gjendjeje atomike
shkruhet si indeks pas grms q shnon momentin orbital t impulsit. Pr shembull, gjendja baz e atomit t
hidrogjenit shnohet 1S1/2, ku numri q paraprin germn tregon vlern e n. Gjendjet me n = 2 mund t ken ose l = 0
ose l = 1, dhe gjendja me l = 1 mund t ket ose j = 32 ose j = 12 . Prandaj kto gjendje shnohen me 2S1/2 , 2P3/2 dhe
2P1/2 . Pra, emrtimi bhet sipas shnimit n(l)j .
Gjendjet atomike me vlera t njejta t n dhe l, por me vlera t ndryshme t j, kan energjit pak t
ndryshme si shkak i bashkveprimit midis spinit t elektronit dhe lvizjes s tij orbitale. Ky efekt quhet
bashkveprimi spin-orbit. Ndarja e vijave spektrale, q rrjedh nga ky bashkveprim, si ndarja q rrjedh nga
kalimet 2P3/22S1/2 dhe 2P1/22S1/2 n atomin e hidrogjenit quhet ndarja e strukturs fine. Bashkveprimi spinorbit mund t shpjegohet nga ana cilsore me ann e modelit t thjesht t Borit t ilustruar n figurn 37.15.
Figura 37.15 (a) Nj elektron n lvizje rreth nj protoni me momentin e
impulsit L t orientuar lart. (b) Edhe fusha magnetike e "par" nga elektroni si
efekt i lvizjes s dukshme (relative) t protonit e ka induksionin B t orientuar
lart. N qoft se spini (momenti spinor i impulsit) i elektronit sht paralel me
L, momenti magnetik i elektronit sht antiparalel me L dhe me B, e si
rrjedhim, energjia e bashkveprimit spin-orbit sht maksimale.

N kt figur, elektroni lvis npr nj orbit rrethore me shpejtsi v rreth nj protoni n prehje. Momenti
orbital i impulsit L sht orientuar vertikalisht lart. N sistemin e referimit t elektronit, protoni lviz rreth
elektronit npr nj rreth, duke prbr kshtu nj rrym rrethore q lind nj fush magnetike me induksion B n
pozicionin e elektronit. B sht drejtuar vertikalisht lart , pra sht paralel me L. Energjia potenciale e dipolit
magnetik me moment magnetik n nj fush magnetike me induksion B varet nga orientimi reciprok i ktyre
vektorve dhe jepet nga ekuacioni 27.13:
U = - B = xB
37.28
Energjia potenciale sht minimale kur momenti magnetik sht paralel me B dhe sht maksimale kur
sht antiparalel me B. Meqense momenti magnetik i elektronit sht i drejtuar kunder momentit spinor t
impulsit S (sepse elektroni ka ngarkes negative), energjia e bashkveprimit spin-orbit sht maksimale kur spini
sht paralel me , pra edhe me L. Prandaj, energjia e gjendjes 2P3/2 e hidrogjenit, n t ciln L dhe S jan paralel,
sht pak m e madhe se ajo e gjendjes 2P1/2 n t ciln L dhe S jan antiparalel (figura 37.16).

.
Figura 37.16. Diagrama e niveleve energjetik t strulturs
fine. N t majt jan paraqitur nivelet n munges t fushs magnetike.
N t djatht sht paraqitur efekti i veprimit t fushs magnetike. Pr
shkak t bashkveprimit spin-orbit, fusha magnetike e ndan nivelin 2P
n dy nivele energjetike, ku niveli j = 32 ka nj energji pak m t madhe
se ajo e nivelit j =

1
2

. Prandaj, vija spektrale q merret nga kalimi

2P1S sht zbrthyer n dy vija me gjatsi vale pak t ndryshme.

60 37 Atomet

Shembulli 37.5
Ndarja e strukturs fine midis niveleve 2P3/2 dhe 2P1/2 t hidrogjenit sht 4,5. 10-5 eV. Nqoftse elektroni sheh
nj fush magnetike t brendshme me induksion B, ndarja energjetike si rezultat i bashkveprimit spin-orbit sht
e rendit t E 2 B B , ku B sht magnetoni i Borit. N baz t ktij fakti, t vlersohet induksioni i fushs
magnetike s cils i nnshtrohet elektroni 2p tek hidrogjeni.
Kemi
-5
E 2 B B =4,5.10 eV
B

4,5.10 5 eV
4,5.10 5 eV

0,39T
2 B
2(5,79.10 5 eV / T )

N qoft se vendosim nj atom n nj fush t jashtme magnetike me induksion B, energjia e gjendjes

atomike t karakterizuar nga numri kuantik i momentit t impulsit j, ndahet n 2 j + 1 nivele energjetik q u
prkasin 2 j + 1 vlerave t mundshme t prbrses sipas z t momentit t impulsit, pra edhe 2 j + 1 vlerave t
mundshme t prbrses sipas z t momentit magnetik. Zbrthimi, ose ndarja, e niveleve energjetik t atomit sht
burimi i zbrthimit, ose i ndarjes se vijave spektrale t emetuara nga atomi. Zbrthimi i vijave spektrale t nj atomi
t futur n fushn magnetike t jashtme sht zbuluar nga P. Zeeman dhe quhet efekti Zeeman.

37.6 Tabela periodike e elementve

N teorin kuantomekanike, gjendja e do elektroni n atomet me shum elektrone prshkruhet nga numrat
kuantik n, l, m, ms . Energjia e elktronit prcaktohet kryesisht nga numri kuantik kryesor n (q sht i lidhur me
varsin radiale t funksionit valor) dhe nga numri kuantik l i momentit orbital t impulsit . N prgjithsi, sa m
t vogla t jen vlerat e n dhe t l, aq m e vogl sht energjia. Varsia e energjis nga l wshtw pasoj e
bashkveprimit reciprok t elektroneve n atom. Wshtw e qartw se atomi i hidrogjenit ka vetm nj elektron dhe
energjia nuk varet nga l. Specifikimi i n dhe l pr do elektron n nj atom quhet konfiguracioni elektronik.
Zakonisht, l specifikohet sipas t njejtit kod t prdorur pr t shwnuar gjendjet e atomit t hidrogjenit, nw vend qw
tw shwnohet vlera numerike e saj. Kodi sht ky:
kodi s p d f g h
vlera e l 0 1 2 3 4 5
Pr t specifikuar gjendjet atomike prdoren gwrmat/ e mdha, ndrsa pr t specifikuar gjendjet e veanta
elektronike prdoren gwrmat e vogla. Vlerat e n quhen shtresa dhe identifikohen me nj kod tjetr me gwrma: n = 1
quhet shtresa K; m=2, shtresa L; e kshtu me rradh.
Nj parim i rndsishm q prcakton konfiguracionin elektronik t atomeve sht parimi i prjashtimit i
Paulit;
N nj atom me shum elektrone, nuk mund t ndodhen dy elektrone n t njejtn gjendje kuantike; kjo
do t thot q dy elektrone nuk mund t ken t njejtn bashksi t vlerave t numrave kuantik n, l, m, ms.
Si kemi par n paragrafin 36.11, parimi i prjashtimit sht i lidhur me faktin q funksioni valor q
prshkruan atomin duhet t jet antisimetrik kur dy elektrone fardo ndrrojn vendin me njeri-tjetrin. Duke prdorur
parimin e prjashtimit dhe kufizimet mbi numrat kuantik t dhn n paragrafin paraardhs (n sht nj numr i
plot, l sht nj numr i plot q merr vlera nga 0 n n 1, m mund t marr 2l + 1 vlera q ndryshojn nga l n l
me njwsi t plot, dhe ms mund t jet + 12 ose 12 ), arrihet t shpjegohet nj pjes e madhe e strukturs s tabels
periodike t elementve. Tashm kemi shqyrtuar elementin m t leht, hidrogjenin, q ka vetm nj elektron. N
gjendjen baz (me energji minimale), elektroni ka n = 1 dhe l = 0, me m = 0 dhe ms = 12 ose 12 . Ky elektron
shnohet si elektron 1s; 1 tregon q n = 1 dhe s tergon q l = 0.
Gradualisht me rritjen e numrit t elektroneve pr t formuar element m t rnd, elektronet vendosen n
ato gjendje q japin energjin e plot minimale, n prputhje edhe me parimin e prjashtimit t Paulit.

37.6.1 Heliumi (Z = 2)
Elementi q vjen pas hidrogjenit sht heliumi (Z = 2), i cili ka dy elektrone. N gjendjen baz ata jan t dy
n shtresn K, me n = 1, l = 0, m = 0; njri elektron ka ms = 12 kurse tjetri ms = 12 . Ky konfiguracion ka nj

37 Atomet 61

energji m t vogl sesa do konfiguracion tjetr pr dy elektrone. Spini rezultant i dy elektroneve sht zero.
Meqense momenti orbital i impulsit sht zero, momenti i plot i impulsit sht zero. Konfiguracioni elektronik i
heliumit shkruhet 1s2; n kt shnim, 1 do t thot q n = 1, s do t thot q l = 0, dhe 2 do t thot q n kt
gjendje jan dy elektrone. Meqense l mund t jet vetm 0 pr n = 1, kta dy elektrone mbushin shtresn K (n = 1).
Energjia e nevojshme pr t shkputur nj elektron nga atomi quhet energji e jonizimit. Energjia e jonizimit sht
energjia e lidhjes s elektronit t fundit n atom. N rastin e heliumit, energjia e jonizimit sht 24,6 eV, q sht
relativisht e madhe; prandaj heliumi sht praktikisht inert.

Shembulli 37.6
T njehsohet energjia e bashkveprimit t dy elektroneve n gjendjen baz t atomit t heliumit dhe, duke prdorur
rezultatin e gjetur, t njehsohet largsia mesatare ndrmjet dy elektroneve.
Nqoftse dy elektronet nuk do t bashkvepronin, energjia e secilit elektron n atomin e heliumit do t
jepej nga ekuacioni 37.9 pr Z = 2. Pr gjendjen baz,
n = 1 dhe
E1

Z 2 E0
n

(2) 2 (13,6eV )
54,4eV
(1) 2

Energjia e plot n gjendjen baz do t ishte sa dyfishi i ksaj vlere, 2(-54,4 eV) = - 108,8 eV. Nqoftse
shkputet nj elektron, energjia e elektronit tjetr do t ishte 54,4 eV. Prandaj energjia e nevojshme pr t
shkputur njj elektron do t ishte 54,4 eV, q wshtw edhe energjia e jonizimit. Meqense energjia e jonizimit e
matur sht 24,6 eV, energjia e gjendjes baz t heliumit duhet t jet (54,4 eV + 24,6 eV) = - 79,0 eV. Kjo energji
sht me 29,8 eV m e lart se 108,8 eV, kshtu q energjia e bashkveprimit t dy elektroneve n gjendjen baz
t heliumit sht 29,8 eV.
Energjia e bashkveprimit t dy elektroneve q ndodhen n largsin r nga njri-tjetri sht energjia
potenciale U= ke2/r. Duke barazuar kt energji me 29,8 eV,merret
U

ke2
29,8eV
r

Meqense dihet se ke2/a0 = 13,6 eV, duke shumzuar ekuacionin e msiprm me a0/a0 merret
U

a
ke2 a0 ke2 a0

(13,6eV ) 0 29,8eV
r a0
a0 r
r

dhe
13,6eV
a0 0,456a0 0,024
r
29,8eV

nm

ku sht marr parasysh q a0 = 0,0529 nm. Kjo largsi sht afrsisht e barabart me rrezen e orbits s par t
Borit pr nj elektron n atomin e heliumit, q sht r1 = a0/Z = 12 a 0

37.6.2 Litiumi (Z=3)

Elementi pasues, litiumi, ka tre elektrone. Meqense shtresa K sht plotsisht e mbushur nga dy elektrone,
elektroni i tret duhet t vendoset n nj shtres me energji m t madhe. Shtresa pasuese me energji minimale pas
shtress me n = 1, sht shtresa me n = 2, pra shtresa L. Elektroni i jashtm sht mjaft m larg nga brthama sesa
dy lektronet e brendshm me n = 1. Esht me e mundshme q ai t ndodhet n nj distanc t barabart me rrezen e
orbits s dyt t Borit, e cila sht e barabart me 4 fishin/ e rrezes s orbits s par t Borit. (Rrezet e orbitave t
Borit, t dhna nga 35.22, jan n prpjestim t drejt me n2.)
Dy elektronet e brendshm e ekranizojn ngarkesn e brthams pr elektronin e jashtm. sht e
rndsishme t kujtojm se fusha elektrike jasht nj shprndarje t ngarkess me simetri sferike sht e barabart
me at q merret kur e gjith ngarkesa do t ishte e prqndruar n qendr t sfers. Nqoftse elektroni i jashtm
do t ishte jasht res s ngarkess s dy elektroneve t brendshm, fusha elektrike q do t "shihte" ai do t ishte
ajo e nj ngarkese t vetme + e n qendr, q merret nga ngarkesa e brthams +3e dhe ngarkesa -2e e res s
ngarkess s dy elktroneve t brendshm. Por, elektroni i jashtm nuk ka nj orbit t prcaktuar mir; nw fakt, ai
pwrfaqson vet nj re ngarkese q ndrfutet pjesrisht n ren e ngarkess s elektroneve t brendshm. Pr shkak t
ksaj ndrfutjeje, ngarkesa brthamore efektive Ze sht pak m e madhe se +1e. Energjia e elektronit t jashtm
n largsi r nga ngarkesa piksore +Ze sht

62 37 Atomet

1 kZ ' e 2
2 r

37.29

(a) Nj /// /////diamanti, n t ciln faqet e dy diamantve (secila rreth 1 mm 2) jan prdorur pr t ngjeshur
nj kampion t nj lwnde, duke ushtuar nj presion shum t lart. (b) Monosulfuri i samariumit (SmS), n
gjendje t zakonshme sht nj gjusmprcjells me ngjyr t errt ///. Nqoftse ai i nnshtrohet nj presioni
mbi 7000 atm, nj elektron zhvendoset nga gjendja 4f n gjendjen 5f. //// prfundimtare/ shklqen si ari dhe
sillet si nj metal.
(Ky sht ekuacioni 35.19 me ngarkesn brthamore +Ze t zevendsuar me +Ze.) Sa m e madhe t jet ndrfutja
n ren e ngarkess s elektroneve t brendshm , aq m e madhe sht ngarkesa brthamore efektive Ze dhe aq
m e vogl sht energjia. Meqense ndrfutja sht m e madhe pr vlera t vogla t l (shih figurn 37.8), energjia
e elktronit t jashtm tek litiumi sht m e vogl n gjendjen s (l = 0)) sesa n gjendjen p (l = 1). Prandaj,
konfiguracioni elektronik i litiumit n gjendjen baz sht 1s22s. Energjia e jonizimi tw litiumit sht vetm 5,39
eV. Meqense elektroni i tij i jashtm sht i lidhur kaq dobt n atom, litiumi sht kimikisht shum aktiv: ai sillet
si nj "atom me nj elektron t vetm" dhe spektri i tij sht i ngjashm me at t hidrogjenit.

37.6.3 Beriliumi (Z=4)

Elektroni i katrt e ka energjin minimale n gjendjen 2s. Mund t jen 2 elektrone me n = 2, l = 0 dhe m = 0
meqense numri kuantik spinor ms mund t marr dy vlera. Prandaj, konfiguracioni elektronik i beriliumit sht
1s22s2.

37.6.4 Nga bori tek neoni (nga Z = 5 tek Z = 10)

Meqense nnshtresa 2s sht e mbushur (ose e plotsuar ose e mbyllur), elektroni i pest duhet t vendoset n
nnshtresn pasuese disponibile ( me energji minimale), q sht nnshtresa 2p, me n = 2 dhe l = 1. Meqense m
mund t marr 3 vlera (+1, 0, -1) dhe ms mund t marr 2 vlera pr do vler t m, n kt nnshtres mund t
vendosen 6 elektrone. Konfiguracioni elektronik i borit sht 1s22s22p. konfiguracionet elektronike t elementve
nga karboni (Z = 6) tek neoni (Z = 10) ndryshojn nga ai i borit vetm nga numri i elektroneve n nnshtresn 2p.
Energjia e jonizimit rritet me rritjen e Z pr kta element, duke arritur vlern 21,6 eV pr elementin e fundit t
grupit, pr neonin. Neoni ka numrin maksimal t elektroneve t lejuar n shtresn n = 2. Konfiguracioni i tij
elektronik sht 1s22s22p6. Pr shkak t energjis shum t lart t jonizimit, neoni, ahtu si heliumi, sht plotsisht
inert n aspektin kimik. Elementi menjher para neonit, fluori, ka nj "vrim" n nnshtresn 2p, dmth ka hapsir
pr nj elektron m tepr. Ai bashkohet leht me elementt si litiumi q kan vetm njw elektron t jashtm.
Litiumi, pr shembull, ja jep elektronin e vetm t jashtm atomit t fluorit pr t formuar nj jon F - dhe nj jon Li+.
Pastaj kto jone bashkohen me njri-tjetrin pr t formuar nj molekul t fluorurit t litiumit.

37.6.5 Nga natriumi tek argoni (nga Z = 11 tek Z = 18)

Elektroni i njmbdhjet duhet t vendoset n shtresn n = 3. Ky elektron, duke u ndodhur mjaft larg nga brthama
dhe nga elektronet e tjer t brendshm, sht i lidhur mjaft dobt n atomin e natriumit (Z = 11). Energjia e
jonizimit e natriumit sht vetm 5,14 eV. Prandaj, natriumi lidhet leht me atomet si fluori. Me n = 3, vlera e l

37 Atomet 63

mund t jet 0, 1, ose 2. Pr shkak t zvoglimit t energjis q rrjedh nga ndrfutja n ekranin elektronik t formuar
nga dhjet elektronet e tjer (n ngjashmri me at t prshkruar pr litiumin), gjendja 3s sht inferiore ndaj
gjendjeve 3p ose 3d. Ky ndryshim i energjis midis nnshtresave me t njejtn vler t n rritet me rritjen e numrit t
elektroneve. Konfiguracioni elektronik i natriumit sht 1s22s22p63s1. Gjat kalimit gradual drejt elementve me
vlera m t mdha t Z, plotsohen n fillim nnshtresa 3s e pastaj nnshtresa 3p; kto dy nnshtresa mund t
pranojn 2 + 6 = 8 elektrone. Konfiguracioni elektronik i argonit (Z = 18) sht 1s22s22p63s23p6. Do t pritej q
elektroni i nntmbdhjet t vendosej n nnshtresn e tret (nnshtresa d me l = 2), por efekti i ndrfutjes sht
tashm aq i fort sa q energjia e elektronit pasues sht m e vogl n nshtresn 4s sesa n nnshtresn 3d.
Prandaj ekziston nj diference e madhe midis energjive t elektroneve t tetmbdhjet dhe nntmbdhjet e, si
rrjedhim, argoni, me nnshtresn e tij 3p t mbushur, sht plotsisht i qndrueshm dhe inert.

37.6.6 Elementt me Z > 18

Elektroni i nntmbdhjet tek potasiumi (Z = 19) dhe elektroni i njzet tek kalciumi (Z = 20) vendosen n
nnshtresn 4s n vend t 3d. Konfiguracionet elektronike t dhjet elementve pasues, q nga skandiumi (Z =21)
tek zinku (Z = 30), ndryshojn vetm nga numri i elektroneve n shtresn 3d, me prjashtim t kromit (Z =

Paraqitja skematike e konfiguracioneve elektronike t disa atomeve. Gjendjet s me simetri sferike, t paraqitura me ngjyr
t bardh e blu, mund t mbajn 2 elektrone. Gjendjet p, me form ///, t paraqitura me ngjyr portokalli, mund t mbajn
deri n 6 elektrone. Gjendjet d, t paraqitura me ngjyr te verdh-jeshile, mund t mbajn deri n 10 elektrone. Gjendjet f,
t paraqitura me ngjyr t purpurt, mund t mbajn deri n 14

24) dhe elektrone.t bakrit (Z = 29), q kan secili vetm nj elektron n shtresn 4s. Kta dhjet element quhen
elementt e tranzicionit. Meqense vetit e tyre kimike prcaktohen kryesisht nga elektronet e tyre 4s, ata jan
mjaft t ngjashm kimikisht.
Figura 37.17 Energjia e par/ e jonizimit n funksion
t Z pr Z = 1 60. Kjo energji sht energjia e lidhjes
s elektronit t fundit n atom. Energjia e lidhjes
rritet me rritjen e Z deri sa nj shtres t mbyllet (ose
t plotsohet) n prputhje me vlerat Z = 2, 10, 18,
36, 54. Elementt me nj shtres t mbyllur (ose t
plotsuar) dhe nj elektron t jashtm , si natriumi (Z
= 11), kan energjin e lidhjes shum t ult sepse
elektroni i jashtm sht shum larg brthams dhe
sht i ekranizuar nga brthama nga elektronet e
brendshm t bwrthamwzws./////

64 37 Atomet

Figura 37.17 sht nj diagram e energjis s par/ t jonizimit ( energjia e nevojshme pr t shkputur
nj elektron nga atomi) n funksion t Z pr Z = 1 60. Vlerat maksimale t energjis s jonizimit q u prkasin
vlerave Z = 2, 10, 18, 36, 54 tregojn/ mbylljen e nj shtrese ose t nj nnshtrese. Tabela 37.1 paraqet
konfiguracionet elektronike t gjith elementve.

Pyetje
2.

Prse energjia e gjendjes 3s sht pak m e vogl se ajo e gjendjes 3p tek natriumi, ndrkoh kur tek hidrogjeni
kto gjendje kan /////energji t njejt?

3.

T paraqiten t dhna nga tabela periodike q tregojn domosdoshmrine e nj numri t katrt kuantik. Si do t
ndryshonin vetit e heliumit nqoftse ekzistonin vetm 3 numra kuantik, n, l, m?

37.7 Spektrat optik dhe spektrat e rrezeve X

37.7.1 Spektrat optikw
Nqoftse nj atom sht n gjendje t ngacmuar (q do t thot se nj ose m shum prej elektroneve t tij jan n
gjendje energjetike m t lart se gjendja baz), elektronet kalojn n gjendjet energjetike m t ulta dhe, gjat ketij
kalimi rrezatojn val elektromagnetike. Frekuenca e ktij rrezatimi sht e lidhur me gjendjen energjetike fillestare
dhe at prfundimtare t elektronit me relacionin e Borit (ekuacioni 35.17), = (Ei Ef)/h, ku Ei dhe Ef jan
perkatesisht energjit fillestare dhe perfundimtare dhe h sht konstantja e Plankut. Dihet q gjatsia e vals s
rrezatimit lidhet me frekuencn me shprehjen = c / . Pr t ngacmuar nj atom n nj gjendje m t lart
energjetike ai mund t bombardohet me nj tuf elektronesh brenda nj tubi qelqi n skajet e t cilit aplikohet nj
tension i lart. Meqense gjendjet e ngacmuara energjetike t nj atomi jan diskrete, pra jo t vazhduara,
rrezatohen vetm disa gjatsi t caktuara vale. Vijat spektrale q u korrespondajn ktyre gjatsive t vals
formojn spektrin e rrezatimit t atomit.

Nj /// neoni jasht nj restoranti kinez n Paris. Atomet e neonit q ndodhen brenda nj
tubi ngacmohen nga rryma e elektroneve q kalon npr tub. Atomet e ngacmuar t
neonit rrezatojn drit n zonn e dukshme t spektrit duke kaluar n gjendjen baz.
Ngjyrat e //// me neon shkaktohen nga spektri i kuq-portokalli karakteristik pr neonin
dhe nga ngjyra e vet tubit t qelqit

Pr t shpjeguar spektrat atomik, duhet t njihen gjendjet e ngacmuara t nj atomi. Pr nj atom me

shum elektrone n prgjithsi situata sht shum m e komplikuar se ajo e atomit t hidrogjenit me nj elektron t
vetm. Nj gjendje e ngacmuar e atomit mund t ndryshoj gjendjen e nj elektroni fardo t tij madje edhe t dy
ose m shum elektroneve t tij. Pr fat, n shumicn e rasteve, nj gjendje e ngacmuar e nj atomi sjell ngacmimin
vetm t nj elektroni t tij. Energjit e ngacmimit t elektroneve t jashtm, ose elektroneve t valencs, t nj
atomi jan t rendit t disa elektronvolt. Kalimet q psojn kta elektrone prcaktojn emetimin e fotoneve brenda
ose afr spektrit t dukshm ose spektrit optik. (sht e rndsishme t theksohet se energjit e fotoneve t spektrit
t dukshm prfshihen midis 1,8 eV dhe 3 eV). Energjit e ngacmimit shpesh mund t njehsohen duke prdorur nj
model t thjesht n t cilin atomi skematizohet si nj elektron i vetm plus nj brthamz e qndrueshme e
prbr nga brthama dhe elektronet e tjer, pra nga elektronet e brendshm. Ky model sht mjaft i prshtatshm
n rastin e metaleve alkalin (litiumi, natriumi, potasiumi, rubidiumi dhe ceziumi), element te kolons s par t
tabels periodike.

37 Atomet 65

Figura 37.18 paraqet nj diagram t niveleve energjetike pr kalimet optike tek natriumi, elektronet e t cilit jan
ata t nj brthamze t neonit plus nj elektron t jashtm. Meqense momenti i plot spinor i impulsit t
brthamzs sht zero, spini i secils gjendje t natriumit sht 12 . N saje t bashkveprimit spin-orbit, gjendjet
me j = l - 12 kan nj energji pak m t vogl se gjendjet me j = l + 12 . Prandaj, secila gjendje (me prjashtim t
gjendjeve S) sht nj dublet. Zbrthimi n dublete sht shum i vogl dhe nuk duket me shkalln energjetike t
prdorur n figur. Gjendjet shnohet me an t emrtimit spektroskopik n t cilin treguesi 2 para germs s kodit
Tabela 37.1 Konfiguracionet elektronike t atomeve n gjendjet e tyre baz. Pr disa nga elementt e tokave t
rralla (Z = 5771) dhe disa element t rnd (Z > 89) konfiguracionet nuk janew prcaktuar me siguri
.
Z

Elementi Shtresa:

K L
M
n: 1 2
3
l: s s p s p d
1
2
2 1

1
2
3
4
5
6
7
8
9

H
He
Li
Be
B
C
N
O
F

hidrogjen
helium
litium
berilium 2 2
bor
2 21
karbon
2 22
azot
2 23
oksigjen 2 2 4
flor
2 25

10
11
12
13
14
15
16
17
18

Ne
Na
Mg
Al
Si
P
S
Cl
Ar

neon
natrium
magnezium
alumin
silicium
fosfor
squfur
klor
argon

2
2
2
2
2
2
2
2
2

26
26
26
26
26
26
26
26
26

1
2
21
22
23
24
25
26

19
20
21
22
23
24
25
26
27
28
29
30
31
32
33
34
35
36

K
Ca
Sc
Ti
V
Cr
Mn
Fe
Co
Ni
Cu
Zn
Ga
Ge
As
Se
Br
Kr

kalium
kalcium
skandium
titanium
vanadium
krom
mangan
hekur
kobalt
nikel
bakr
zink
galium
germanium
arsenik
selen
brom
kripton

2
2
2
2
2
2
2
2
2
2
2
2
2
2
2
2
2
2

26
26
26
26
26
26
26
26
26
26
26
26
26
26
26
26
26
26

26
26
261
262
263
265
265
266
267
268
2 6 10
2 6 10
2 6 10
2 6 10
2 6 10
2 6 10
2 6 10
2 6 10

37
38
39
40
41
42
43
44

Rb
Sr
Y
Zr
Nb
Mo
Tc
Ru

rubidium
stroncium
itrium
zirkon
niobium 2 2 6
molibden
teknecium
rutenium

2 26
2 26
2 26
2 26
2 6 10
2 26
2 26
2 26

2 6 10
2 6 10
2 6 10
2 6 10
264
2 6 10
2 6 10
2 6 10

N
4
spdf

O
5
spdf

1
2
2
2
2
1
2
2
2
2
1
2
21
22
23
24
25
26
26
26
261
262
1
265
266
267

1
2
2
2
1
1
1

P
6
spd

Q
7
s

66 37 Atomet

45
Rh
rodium
2 2 6 2 6 10 2 6 8
1
46
Pd
paladium
2 2 6 2 6 10 2 6 10
47
Ag
argjend
2 2 6 2 6 10 2 6 10
1
48
Cd
kadmium
2 2 6 2 6 10 2 6 10
2
49
In
indium
2 2 6 2 6 10 2 6 10
21
50
Sn
kallaj
2 2 6 2 6 10 2 6 10
22
51
Sb
antimon 2 2 6 2 6 10 2 6 10
23
Tabela 37.1 Konfiguracionet elektronike t atomeve n gjendjet e tyre baz. Pr disa nga elementt e tokave t
rralla (Z = 5771) dhe disa element t rnd (Z > 89) konfiguracionet nuk janew prcaktuar me siguri
.
Z

Elementi Shtresa:

telur
jod
ksenon

K
n: 1
l: s
2
2
2

L
2
s p
26
26
26

M
N
3
4
spd spdf
2 6 10 2 6 10
2 6 10 2 6 10
2 6 10 2 6 10

O
5
spdf
24
25
26

P
6
spd

52
53
54

Te
I
Xe

55
56
57
58
59
60
61
62
63
64
65
66
67
68
69
70
71
72
73
74
75

Cs
Ba
La
Ce
Pr
Nd
Pm
Sm
Eu
Gd
Tb
Dy
Ho
Er
Tm
Yb
Lu
Hf
Ta
W
Re

cezium
barium
lantan
cerium
praseodim
neodim
prometium
samarium
europium
godolinium
terbium
disprocium
holmium
erbium
tulium
iterbium
lutecium
hafnium
tantal
volfram
renium

2
2
2
2
2
2
2
2
2
2
2
2
2
2
2
2
2
2
2
2
2

26
26
26
26
26
26
26
26
26
26
26
26
26
26
26
26
26
26
26
26
26

2 6 10
2 6 10
2 6 10
2 6 10
2 6 10
2 6 10
2 6 10
2 6 10
2 6 10
2 6 10
2 6 10
2 6 10
2 6 10
2 6 10
2 6 10
2 6 10
2 6 10
2 6 10
2 6 10
2 6 10
2 6 10

2 6 10
2 6 10
2 6 10
2 6 10 1
2 6 10 3
2 6 10 4
2 6 10 5
2 6 10 6
2 6 10 7
2 6 10 7
2 6 10 9
2 6 10 10
2 6 10 11
2 6 10 12
2 6 10 13
2 6 10 14
2 6 10 14
2 6 10 14
2 6 10 14
2 6 10 14
2 6 10 14

26
26
261
261
26
26
26
26
26
261
26
26
26
26
26
26
261
262
263
264
265

1
2
2
2
2
2
2
2
2
2
2
2
2
2
2
2
2
2
2
2
2

76
77
78
79
80
81
82
83
84
85
86
87
88
89
90
91
92
93
94
95
96

Os
Ir
Pt
Au
Hg
Tl
Pb
Bi
Po
At
Rn
Fr
Ra
Ac
Th
Pa
U
Np
Pu
Am
Cm

osmium
iridium
platin
ar
merkur
talium
plumb
bismuth
polonium
astatium
radon
francium
radium
aktinium
torium
protoaktin
uranium
neptun
pluton
amerikium
kyrium

2
2
2
2
2
2
2
2
2
2
2
2
2
2
2
2
2
2
2
2
2

26
26
26
26
26
26
26
26
26
26
26
26
26
26
26
26
26
26
26
26
26

2 6 10
2 6 10
2 6 10
2 6 10
2 6 10
2 6 10
2 6 10
2 6 10
2 6 10
2 6 10
2 6 10
2 6 10
2 6 10
2 6 10
2 6 10
2 6 10
2 6 10
2 6 10
2 6 10
2 6 10
2 6 10

2 6 10 14
2 6 10 14
2 6 10 14
2 6 10 14
2 6 10 14
2 6 10 14
2 6 10 14
2 6 10 14
2 6 10 14
2 6 10 14
2 6 10 14
2 6 10 14
2 6 10 14
2 6 10 14
2 6 10 14
2 6 10 14
2 6 10 14
2 6 10 14
2 6 10 14
2 6 10 14
2 6 10 14

266
267
269
2 6 10
2 6 10
2 6 10
2 6 10
2 6 10
2 6 10
2 6 10
2 6 10
2 6 10
2 6 10
2 6 10
2 6 10
2 6 10
2 6 10
2 6 10
2 6 10
2 6 10
2 6 10

2
2
1
1
2
21
22
23
24
25
26
26
26
261
262
262
261
261
26
26
261

1
3
4
6
7
7

Q
7
s

1
2
2
2
2
2
2
2
2
2

37 Atomet 67

97
Bk
berkelium
2 2 6 2 6 10 2 6 10 14 2 6 10 8 2 6 1 2
98
Cf
kalifornium
2 2 6 2 6 10 2 6 10 14 2 6 10 10 2 6
2
99
Es
einsteinium
2 2 6 2 6 10 2 6 10 14 2 6 10 11 2 6
2
100
Fm
fermium
2 2 6 2 6 10 2 6 10 14 2 6 10 12 2 6
2
101
Md
mendelejev
2 2 6 2 6 10 2 6 10 14 2 6 10 13 2 6
2
102
No
nobelium
2 2 6 2 6 10 2 6 10 14 2 6 10 14 2 6
2
103
Lw
lorencium
2 2 6 2 6 10 2 6 10 14 2 6 10 14 2 6 1 2
tregon qe gjendja eshte nje dublet. Keshtu 2P3/2 ( qe lexohet dublet 3 e gjysem) tregon nje gjendje ne te cilen l = 1
dhe j = 3/2 ( Gjendjet S konsiderohen per trupat e ngurte sikur te jene dublete, edhe pse nuk jane.)
ne gjendjen e pare te eksituar, elektroni i jashtem eshte eksituar nga niveli 3s ne nivelin 3p, qe eshte afro 2.1
eV mbi nivelin baze. Diferenca e energjise ndermjet gjendjes P3/2 dhe gjendjes P1/2, ne saj te bashkeveprimit spinorbite, eshte afro 0.002 eV. Kalimet nga keto gjendje ne gjendjen baze japin dubletin familiar te verdhe te
natriumit:
3p(2P1/2)3s(2S1/2)
= 589,59 nm
3p(2P3/2)3s(2S1/2)
= 589,99 nm

Figura 37.18 Diagrama e niveleve energjitike te natriumit.Vijat

diagonale paraqesin kalimet optike t vrojtuara, me gjatsi vale t
shprehura n nanometr. Energjia e gjendjes baz sht zgjedhur si
origjin pr shkalln n t majt.

sht e rndsishme t bhet dallimi ndrmjet gjendjeve energjetike t dubletit dhe dubletit t vijave spektrale. T
gjitha kalimet q fillojn ose mbarojn n nj gjendje S japin nj dublet vijash meqense lidhin nj gjendje t
dubletit dhe nj gjendje t singletit/. [Rregulla e zgjedhjes l = 1 (ekuacioni 37.10) prjashton kalimin ndrmjet
dy gjendjeve S]. Ekzistojn katr diferenca t mundshme energjish ndrmjet dy gjendjeve t dubletit. Njra nga ato
prjashtohet nga rregulla e zgjedhjes pr j, q sht
j 1 ose 0 (e lejuar)
por
j 0 j 0 (e ndaluar)
Prandaj, kalimet ndrmjet gjendjave dublete japin tripletet e vijave spektrale. Nivelet energjetike dhe spektrat optike
t metaleve t tjer alkalin jan t ngjashm me ato t natriumit.
Spektrat optike t elementve q kan dy elektrone t jashtm, si heliumi, berili e magnezi, jan mjaft m
kompleks pr shkak t bashkveprimit t dy elektroneve t jashtm.

37.7.2 Spektrat e rrezeve X

Energjia e nevojshme pr t ngacmuar nj elektron t brendshm, q i prket brthamzs, prshembull nj
elektron n gjendjen n = 0 (shtresa K), sht shum m e madhe nga ajo pr t ngacmuar nj elektron t jashtm, t
valencs. Nj elektron i brendshm nuk mund t ngacmohet deri n asnjrn prj gjendjeve t mbushura ose t
kompletuara, si gjendja n = 2 tek natriumi, pr shkak t parimit t prjashtimit t Paulit. Prandaj, energjia e
nevojshme pr t ngacmuar nj elektron t brendshm deri n nj gjendje t pa okupuar sht e rendit disa
kiloelektronvolt (keV). Nj elektron i brendshm mund t ngacmohet duke bombarduar atomin me nj tuf
elektronesh me energji t lart, p.sh. n nj tub rrezesh X. Nqoftse nj elektron largohet nga shtresa n = 1 (shtresa
K), n kt shtres mbetet nj boshllwk Ky boshllwk plotsohet nga nj elektron q pson nj kalim nga shtresa L
ose nga nj shtres m e lart se shtresa K. Fotonet q rrezatohen nga elektronet q psojn kto kalime kan energji

68 37 Atomet

t rendit 1 keV. Kshtu prftohet spektri karakteristik i rrezeve X i nj elementi, q shfaqet n formn e disa
maksimumeve t mpreht n spektrin e vazhdueshm t elementit, si ilustrohet pr molibdenin n figurn 37.19.

Figura 37.19 Spektri i rrezeve x i molibdenit. Maksimumet e mprehta t shnuara

K dhe K jan karakteristik pr elementin. Gjatsia e vals kufi min sht e pavarur
nga elementi i prdorur dhe lidhet me tensionin V t tubit t rrezeve X me shprehjen
min = hc/eV.

??????????????????????????????????????????
??????????????????????????????????????????

37.8 Absorbimi, difuzioni dhe rrezatimi i stimuluar

T dhnat mbi nivelet energjitik t nj atomi merren zakonisht nga rrezatimi q atomi jep kur ndodh nj kalim
nga gjendja e ngacmuar n nj gjendje me energji m t ulet. Mund t merren t dhna mbi kto nivele energjetik
edhe nga spektri i absorbimit. Nqoftse atomet rrezatohen me nj rrezatim me spektr t vazhdueshm, rrezatimi i
transmetuar shfaqet me vija t errta q i korrespondojn absorbimit t rrezatimit me gjatsi vale diskrete. Meqense
n temperatura normale atomet dhe molekulat jan n gjendjen e tyre baz ose n gjendjet e ulta t ngacmuara,
spektrat e absorbimit jan zakonisht m t thjesht sesa spektrat e rrezatimit. Pr shembull, n spektrin e absorbimit
t hidrogjenit atomik vihen re vetm ato vija q i korrespondojn seris Lajman (Lyman) t rrezatimit, megjithse
pothuaj se t gjith atomet jan fillimisht n gjendjen e tyre baz.

37 Atomet 69

Figura 37.20 ilustron disa dukuri interesante, prve

absorbimit, q lindin kur nj foton bie mbi nj atom. N figurn
37.20a energjia e fotonit rns sht shum e vogl pr t ngacmuar
atomin deri n nj nga gjendjet e tij t ngacmuara, kshtu q atomi
mbetet n gjendjen e tij baz dhe fotoni difuzon. Meqense fotoni
rns dhe fotoni i difuzuar kan t njejtn energji, difuzioni quhet
elastik. Nqoftse gjatsia e vals s drits rnse sht e madhe n
krahasim me prmasat e atomit, difuzioni mund t prshkruhet me
teorin elektromagnetike klasike dhe quhet difuzioni i Releit
(Rayleigh), nga emri i Lord Releit,q prpunoi teorin n 1871.
Probabiliteti i difuzionit t Releit sht i prpjesshm me 1/4. Kjo
do t thot q drita blu difuzohet shum m leht se drita e kuqe, gj
q shpjegon ngjyrn blu t hapur/ t qiellit. Paksimi i drits blu pr
shkak t difuzionit t Releit shpjegon edhe ngjyrn e kuqrremt t
Diellit n prndim.
Figura 37.20b paraqet difuzionin jo elastik, icili ndodh kur
fotoni rns ka energji t mjaftueshme pr t detyruar atomin t bj
nj kalim n nj gjendje t ngacmuar. Energjia e fotonit t difuzuar,
h, lidhet me energjin e fotonit rns h me shprehjen
h = h - E
ku E sht energjia e ngacmimit, q jepet nga diferenca ndrmjet
energjis s gjendjes baz dhe energjis s gjendjes s ngacmuar.
Difuzioni elestik i drits nga molekulat u vrojtua pr her t par nga
fizikani indian C.V. Raman dhe quhet difuzioni i Ramanit, sipas
emrit t tij.
N figurn 37.20c energjia e fotonit rns sht krejtsisht e
njejt me diferencn e energjive ndrmjet gjendjes baz dhe gjendjes
s par t ngacmuar t atomit. Atomi bn nj kalim n gjendjen e tij
t par t ngacmuar dhe pastaj, pas nj intervali t shkurtr kohe, bn
nj kalim duke u kthyer n gjendjen e tij baz me nj rrezatim t nj
fotoni me energji t njejt me at t fotonit rns. Ky proces n
shumicn e rasteve quhet absorbim i rezonancs. Faza e fotonit t
rrezatuar nuk prputhet me fazn e fotonit rns. Rrezatimi i nj
Figura 37.20 Dukurit q mund t
fotoni q ndodh kur nj atom bn nj kalim spontan n nj gjendje m
lindin kur nj foton bie mbi nj atom.
t ult quhet rrezatim spontan.
N figurn 37.20d, energjia e fotonit rns sht aq e madhe sa
mjafton pr t ngacmuar atomin deri n nj nga gjendjet e tij t ngacmuara m t larta. Athere atomi humb
energjin e vet gjat rrezatimit spontan duke br nj ose disa kalime n gjendjet energjetike m t ulta. Nj rast i
zakonshm ndodh kur atomi ngacmohet nga rrezatimi ultraviolet dhe jep rrezatim t dukshm gjat kthimit t tij n
gjendjen baz. Ky proces quhet fluoreshenc. Meqense jeta mesatare e nj gjendjeje tipike atomike t ngacmuar
sht e rendit 10-8 s, ky proces duket sikur ndodh n ast. Por, disa gjendje t ngacmuara kan nj jet mesatare
shum m t gjat, t rendit disa milisekondave ose nga nj her disa sekonda apo edhe minuta. Nj gjendje e till
quhet gjendje metastabl. Lndt fosforeshente kan gjendje metastabl prandaj rrezatojn drit shum koh pas
ngacmimit fillestar.
Figura 37.20e ilustron efektin fotoelektrik, n t cilin absorbimi i fotonit jonizon atomin duke shkaktuar
shkputjen e nj elektroni.Figura 37.20f ilustron difuzionin Kompton q ndodh nqoftse energjia e fotonit rns
sht shum m e madhe se emnergjia e jonizimit. sht e rndsishme t theksohet se n difuzionin Kompton
rrezatohet nj foton, ndrsa n fotoefektin fotoni absorbohet dhe nuk rrezatohet asnj foton.
Figura 37.20g ilustron rrezatimin e stimuluar. Ky proces ndodh nqoftse atomi ose molekula sht
fillimisht n nj gjendje t ngacmuar energjetike E2, dhe energjia e fotonit rns sht e barabart me E 2 E1, ku E1
sht energjia e nj gjendje m t ult ose energjia e gjendjes baz. N kt rast, fusha elektromagnetike

70 37 Atomet

Foto
Nj bashksi
mineralesh t vrojtuara (a)
n drit ditore/ dhe (b) n
ultraviolet (drit e zez).
Kto minerale, t shnuara n
skemn (c) jan: 1 pouellite,
2 uillemite, 3 scheelite, 4
calcite, 5 przjerje t
calciteve dhe uillemiteve, 6
calcite optike, 7 uillemite, 8
opale. Ndryshimi i ngjyrs
ndodh
pr
shkak
t
fluoreshencs s mineraleve
t ndriuara nga rrezatimi
ultraviolet. N rastin e calcitit
optik ndodh si fluoreshenca
ashtu edhe fosforeshenca.

e ndryshueshme q shoqron fotonin rns stimulon atomin apo molekuln e ngacmuar, pr t rrezatuar m pas nj
foton n t njejtin drejtim dhe me t njejtn faz me fotonin rns. N rrezatimin spontan, faza e drits s rrezatuar
nga nj atom nuk prputhet me at t drits s rrezatuar nga nj atom tjetr, kshtu q drita rezultante sht
jokoherente. N rrezatimin e stimuluar, prkundrazi, faza e drits s rrezatuar nga nj atom prputhet me fazn e
drits s rrezatuar nga do atom tjetr, kshtu q drita rezultante sht koherente.
Atomet mund t ngacmohen n gjendje energjetike m t larta prve me rrezatim rns edhe nga goditjet
me elektrone ose me atome t tjer.

37.9 Lazeri
Lazeri (shkurtim per light amplification by stimulated emission of radiation, perforcimi i drites me ane te stimulimit
te rrezatimit) eshte nje pajisje qe prodhon nje tufe te fuqishme fotonesh koherent me ane te rrezatimit te stimuluar.
Le te studiojme nje sistem atomesh qe kane energjine e gjendjes baze E1 dhe energjine e gjendjes se ngacmuar E2.
Ne qofte se keta atome rrezatohen me fotone me energji E2-E1, atomet qe ndodhen ne gjendjen baze mund te
perthithin nga nje foton dhe te kalojne ne gjendjen me energji E2, nderkohe kur atomet qe ndodhen ne gjendjen e
ngacmuar mund te stimulohen te zbresin duke u kthyer ne gjendjen baze e duke rrezatuar keshtu nje foton te ri.
Einstein-i per here te pare provoi se probabiliteti relativ i perthithjes dhe ai i rrezatimit te stimuluar jane te
barabarte. Zakonisht, ne temperatura normale, pothuaj te gjithe atomet jane fillimisht ne gjendjen baze, keshtu qe
perthithja eshte efekti kryesor. Per te prodhuar me shume kalime te rrezatimit te stimuluar se sa kalime te
perthithjes, duhet te veprohet ne menyre te tille qe te kete me shume atome ne gjendjen e ngacmuar se sa ne
gjendjen baze. Ky kusht, i quajtur inversion (permbysje e) i popullimit, mund te realizohet kur gjendja e ngacmuar
eshte gjendje metastabel. Inversioni i popullimit arrihet shpesh me metoden e quajtur pompimi optik, me te cilen
pompohen atomet duke u ngjitur ne nivelet energjetike me te larte se E2 si rezultat i nje rrezatimi ndihmes te
fuqishem. Me pas keta atome zbresin ne gjendjen E2 ose gjate rrezatimit spontan ose gjate gjate kalimeve jo
rrezatuese p.sh gjate goditjeve.

Figura 37.21 Paraqitja skematike e lazerit te pare

me rubin

Figura 37.21 eshte nje paraqitje skematike e lazerit te pare, e lazerit me rubin te ndertuar nga Theodore
Maiman ne 1960. Ai perbehet nga nje shufer rubini (e gjate disa centimetra) e rrethuar nga nje llampe ne forme
helike e mbushur me gaz. Skajet e shufres se rubinit jane te rrafshet dhe pingul me boshtin e shufres. Rubini eshte

37 Atomet 71

kristal i tejdukshem i Al2O3, me nje sasi te vogel (rreth 0,05%) kromi. Ai duket i kuq me qene se jonet e kromit
(Cr3+) perthithin fort ne zonen blu dhe jeshile te spektrit te dukshem, sic ilustrohet ne figuren 37.22.
Figura 37.22 Pethithja ne funksion te gjatesise se vales per jonet e kromit (Cr3+)
ne rubin. Rubini duket i kuq me qene se ai perthith shume driten jeshile dhe blu per
shkak te joneve te kromit.

Kur llampa ndizet ajo rrezaton nje impuls te forte drite qe zgjat disa milisekonda. Perthithja ngacmon
shume nga jonet e kromit duke i ngritur ata zonat me nivele energjitike te treguara me hije ne figuren 37.23. Me pas
jonet e kromit qetesohen duke i dhene kristalit nje pjese te energjise nepermjet kalimeve jo rrezatuese dhe duke
zbritur ne nje cift gjendjesh metastabel te shenuar me E2 ne figure. Keto gjendje metastabel jane rreth 1,79 eV mbi
gjendjen baze. Ne qofte se impulsi i drites eshte mjaft intensiv, numri i atomeve qe kalojne ne gjendjet E2 eshte me
i madhe se numri i atyre qe mbeten ne gjendjen baze. Si rrjedhim, popullimi i gjendjes baze dhe popullimi i
gjendjes metastabel permbysen. Kur disa nga atomet ne gjendjet E2 zbresin ne gjendjen baze ne saje te rrezatimit
spontan, ata rrezatojne fotone me energji 1,79 eV dhe gjatesi vale 694,3 nm. Disa nga keta fotone stimulojne atome
te tjere te ngacmuar per te rrezatuar fotone me te njejten energji dhe te njejten gjatesi vale.

Figura 37.23 Nivelet energjitike ne lazerat me rubin. Per

te bere popullimi e gjendjeve metastabel me te madh se
sa te gjendjes baze, kristali i rubinit i nenshtrohet nje
rrezatimi intensiv (ne zonen e gjatesive te valeve jeshile
dhe blu). Keshtu atomet e gjendjes baze ngacmohen deri
ne zonen e niveleve energjitike te paraqitur me hije, nga
te cilet pastaj kalojne ne gjendjet metastabel pa rrezatuar.

Ne lazerin me rubin te dy skajet e kristalit jane te argjenduar ne menyre qe njeri skaj te jete krejtesisht
pasqyrues (rreth 99,9%) dhe tjetri pjeserisht pasqyrues (rreth 99%) me qellim qe nje pjese e tufes te kaloje. Ne qofte
se sakjet jane paralel, prodhohen vale te qendrueshme dhe neper sakjin pjeserisht pasqyrues del nje tufe intensive
koherente drite. Figura 37.24 ilustron formimin e tufes brenda lazerit. Kur fotonet qe perhapen paralel me boshtin e
kristalit bien mbi skajet e argjenduar, te gjithe pasqyrohen nga faqja e mrapme, pjesa me e madhe pasqyrohet nga
faqja e perparme, dhe vetem disa kalojne nepermjet faqes se perparme pjeserisht te argjenduar. Gjate cdo kalimi
pergjate kristalit fotonet stimulojne nje numer gjithnje e me te madh atomesh duke e rritur tufen e fotoneve dhe
duke bere keshtu qe te rrezatohet nje tufe intensive.

Figura 37.24 Perforcimi i tufes se fotoneve ne lazer. Ne (a), disa nga atomet rrezatojne ne menyre spontane fotone, nje
pjese e te cileve perhapen djathtas dhe stimulojne atome te tjere qe te rrezatojne fotone paralel me boshtin e kristalit. Ne (b),
kater fotone bien mbi faqen e djathte, pjeserisht te argjenduar, (gjysem te argjenduar), te kristalit. Ne (c),nje foton esht e
rrezatuar dhe te tjeret jane pasqyruar. Keta fotone duke pershkuar kristalin, stimulojne atome te tjere per te rrezatuar fotone
dhe keshtu tufa rritet. Ne (d), jepet casti kur tufa arrin perseri faqen e djathte, tashme e perbere nga shume fotone. Ne (e) ,
disa nga keto fotone dalin nga kristali ndersa te tjeret pasqyrohen.

72 37 Atomet

Lazerat modern me rubin prodhojne tufa drite intensive me energji 50-100 J ne impulse qe zgjasin disa
milisekonda. Tufa mund te kete nje diameter 1 mm dhe hapje kendore rreth 0,25-7 mrad (miliradian).
Ne vitin 1961, Ali Javan, W.R. Bennet Jr. dhe D.R. Herriot njoftuan per here te pare per funksionimin e
nje lazeri me regjim te vazhduar me helium-neon. Figura 37.25 jepet paraqitja skematike e lazerit te tipit heliumneon qe perdoret zakonisht per eksperimente demonstrimi ne fizike. Ai perbehet nga nje tub qe permban 15% gaz
heliumi dhe 85% gaz neoni. Ne njerin skaj te tubit eshte montuar nje pasqyre e rrafshet plotesisht pasqyruese dhe ne
skajin tjeter eshte montuar nje pasqyre e luget (konkave) pjeserisht pasqyruese. Pasqyra e luget mbledh tufen
paralele mbi pasqyren e rrafshet dhe sillet edhe si thjerre qe nje pjese te kesaj drite ta nxjerre si tufe paralele.

Figura 37.25 Paraqitja skematike e nje lazeri me helium-neon. Perdorimi i nje pasqyre te luget ne
vend te nje pasqyre te dyte te rrafshet zevendson vendosjen e veshtire paralele te pasqyrave ne lazerin
me rubin. Pasqyra e luget e vendosur ne te djathte sherben edhe si lente qe kthen driten e rrezatuar ne
nje tufe paralele.

Ne lazerin me helium-neon permbysja e popullimit te niveleve arrihet me nje menyre te ndryshme nga ajo
ne lazerin me rubin. Figura 37.26 paraqet nivelet energjitike te heliumit dhe te neonit, qe jane te rendesishem per
funksionimin e lazerit. (Diagramat e plota te niveleve energjitike te heliumit dhe te neonit jane me te nderlikuara.)
Heliumi ka nje gjendje energjitike te ngacmuar E2,He qe eshte 20,61 eV mbi gjendjen baze. Atomet e heliumit
ngacmohen ne gjendjen E2,He nga nje shkarkese elektrike. Neoni ka nje gjendje te ngacmuar E3,Ne qe eshte 20,66
eV mbi nivelin baze dhe eshte vetem 0,05 eV mbi nivelin e pare te ngacmuar te heliumit. Atomet e neonit
ngacmohen ne gjendjen E3,Ne nga goditjet me atomet e ngacmuar te heliumit. Ne keto goditje atomet e neonit
marrin edhe 0,05 eV te nevojshme per tu ngacmuar, nga energjia kinetike e atomeve te heliumit. Neoni ka edhe nje
gjendje tjeter te ngacmuar, E2,Ne qe eshte 18,70 eV mbi gjendjen baze dhe 1,96 eV nen gjendjen E3,Ne. Me qene
se gjendja E2,Ne eshte normalisht e pa populluar, permbysja e popullimit ndermjet gjendjeve E3,Ne dhe E2,Ne
behet menjehere. Rrezatimi i stimuluar qe realizohet ndermjet ketyre gjendjeve lind fotone me energji 1,96 eV dhe
gjatesi vale 632,8 nm, qe japin nje drite te kuqe te forte. Pas rrezatimit te stimuluar atomet ne gjendjen E2,Ne bien
ne gjendjen baze per shkak te rrezatimit spontan.
Duhet theksuar qe ne lazerin me helium-neon nderhyjne kater nivele energjitike ndersa ne lazerin me rubin
nderhyjne vetem tre nivele. Ne nje lazer me tre nivele eshte e veshtire te realizohet permbysja e popullimit me qene
se duhet te ngacmohen me shume se gjusma e atomeve ne gjendjen baze. Ne nje lazer me kater nivele, permbysja e
popullimit realizohet lehte me qene se, pas rrezatimit te stimuluar, gjendja energjitike nuk eshte gjendja baze, por
eshte nje gjendje e ngacmuar qe normalisht nuk eshte e populluar.
Figura 37.26 Nivelet energjitike te heliumit dhe te
neonit, te rendesishem ne lazerin me helium-neon.
Atomet e heliumit ngacmohen nga shkarkesa elektrike ne
nje gjendje energjitike 20,61 eV mbi gjendjen baze. Ato
godasin atomet e neonit, duke ngacmuar disa prej tyre
deri ne gjendjen energjitike 20,66 eV mbi gjendjen baze.
Keshtu realizohet permbysja e popullimit midis ketij
niveli dhe nje niveli qe eshte 1,96 eV poshte tij.
Rrezatimi spontan i fotoneve me energji 1,96 eV
stimulon atome te tjere ne gjendje te mesiperme per te
rrezatuar fotone me energji 1,96 eV.

Nje tufe lazer eshte koherente, shume e ngushte dhe intensive. Tufa lazer, ne saje te koherences se saj,
eshte e perdorshme per prodhimin e hologramave, qe jane trajtuar ne paragrafin 33.11. Drejtimi preciz dhe
divergjenca (hapja) e vogel kendore e tufes lazer e bejne ate te perdorshem si instrument kirurgjik per te shkaterruar
qelizat kanceroze ose per te ngjitur nje retine te care. Lazerat jane perdorur gjithashtu nga tipografet per te arritur
nje orientim? precis ne largesi te medha. Largesite mund te maten me saktesi te madhe duke bere te reflektohet nje
tufe lazer mbi nje pasqyre e duke matur intervalin kohor qe i duhet impulsit te drites te perhapet deri tek pasqyra e
te kthehetne piken e rrezatimit. Me kete menyre eshte matur largesia deri tek Hena me saktesi me pak se nje

37 Atomet 73

cntimeter duke perdorur nje paqyre te vendosur mbi Hene. Tufat lazer jane perdorur gjithashtu ne studimin e
reaksioneve berthamore te sintezes. Per kete qellim, nje impuls intensiv lazeri konvergjohet mbi nje mase deuteritritiumi ne nje dhome djegjeje?. Tufa e nxeh masen berthamore deri ne temperatura te rendit 108 K brenda nje
intervali kohor mjaft te shkurter, te mjaftueshem per te realizuar bashkimin e deuterit me tritiumin, me nje clirim
energjie.
Tufa te rrezatuara nga lazeri me kripton dhe lazeri me argon ndahen
ne gjatesite e valeve perberese. Ne keta lazera me gaz, atomeve te
kriptonit dhe te argonit u jane shkeputur disa elektrone keshtu qe jane
shnderruar ne jone pozitive. Kalimet energjetike rrezatuese realizohen
kur elektronet e eksituar te joneve zbresin nga nje nivel energjetik me i
larte ne nje tjeter. Ketu ndodhin njekohesisht shume kalime energjetike,
qe i korespondon secili rrezatimit te drites me gjatesi vale te ndryshme.
(b) Ne lazerat me ngjyroses te rregullueshem, perdoren komponime
organike fluoreshente qe quhen ngjyroses. Nje burim drite i jashtem
ngacmon molekulat e ngjyrosesit, te cilat kthehen ne gjendjen e tyre
baze me nje varg kalimesh duke rrezatuar drite gjate disa prej kalimeve.
Molekulat e ngjyrosesit (qe jane makromolekula, me struktura te
shumefishta ciklike) kane nje game gjendjesh energjitike rrotulluese
dhe lekundese pervec atyre elektronike. Nivelet energjetike jane aq te
aferta sa qe mund te lejojne kalime te mundshme pothuajse te
vazhdueshem. Ne lazerat, ngjyrosesit mbahen ne rezonatore te
rregullueshem. Drita e rrezatuar nga ngjyrosesi lekundet ne rezonatorin
qe rregullohet ne menyre te tille per te amplifikuar vetem disa gjatesi
vale. (c) Lazeri me titan-zeffir eshte sot me i avancuari nder lazerat
e rregullueshem. Tufa blu eshte drite lazer qe reagon si pompe optike per lazerin me titan-zeffir, kapaku i te cilit eshte hequr.
Nivelet energjitike lekundes ne atomet e titanit te perfshire ne kristalin e zeffirit u jane mbivendosur niveleve normale te
atomeve te aluminit dhe oksigjenit qe perbejne zefirin. Atomet e zeffirit ngacmohen ne gjendje energjitike me te larta si pasoje e
perthithjes se energjise dritore te pompes optike, rrezatojne drite te kuqe dhe kthehen ne nje gjendje energjitike qe i perk et nje
niveli lekundes me te ulte te kristalit. Meqe kalimet energjitike elektronike mund te perfundojne kudo ne zonen e gjendjeve
lekundese shume afer njera tjetres, drita rrezatohet ne nje interval te gjere te gjatesive te vales. Kjo rreze drejtohet drej t nje
pajisje nga e cila mund te dale nje gjatesi vale e vecante (per shembull, duke rregulluar kendin e nje rrjete difraksioni). (d) Nje
lazer me gjysempercjelles, eshte paraqitur ne nje vrime gjilpere per te dhene idene e shkalles. Gjysempercjellesit ne kontakt in pn
(kapitulli 39) ndertohen duke futur ne kristal nje sasi te vogel atomesh ne forme papastertie. Neqoftese ne gjysempercjelles
zbatohet nje diference potencialesh e jashtme, elektronet e lira qe ofron elementi i papastertise kombinohen me brimat
(boshlleqet) e rrjetes kristaline dhe rrezatohet energji dritore. Ne tipin qe paraqitet ketu, skajet e kunderta te kristalit
gjysempercjelles jane lemuar per te formuar faqe pasqyruese e per te krijuar nje rezonator. Drita e pasqyruar absorbohet
pjeserisht nga ciftet elektron-brime duke shkaktuar kombinime te tjera elektron-brime dhe duke perforcuar keshtu driten e plote
te rrezatuar. (e) Nje lazer me impulse me zgjatje shume te shkurter. Me nje teknologji te njohur si modelocking (mbyllja e
fazave te modeve), mode te ndryshme te ngacmuara brenda nje lazeri mund te interferojne midis tyre dhe te prodhojne nje seri
impulsesh me zgjatje shume te shkurter, te rendit te pikosekondes, qe i korespondon intervalit kohor qe drites i duhet per te bere

74 37 Atomet

nje
vajtje-ardhje
brenda
lazerit.
Eshte arritur qe keta
impulse te ngjeshen
me tej pasi dalin
nga lazeri. Impulset
me zgjatje shume te
shkurter
jane
perdorur si sonda
per te studiuar
sjelljen
e
molekulave
gjate
reaksioneve kimike.

Teknologjia e lazerave po rritet aq shpejt sa mund te permenden vetem disa nga zhvillimet me te fundit.
Pervec lazerave me rubin, ekzistojne shume lazera te tjere ne gjendje te ngurte qe emetojne rrezatim me gjatesi vale
170-3900 nm. Jane ndertuar lazera qe prodhojne me shume se 1 kW fuqi ne regjim te vazhduar. Lazerat me impulse
jane sot ne gjendje te prodhojne nje fuqi me te madhe se 109 W ne nje interval kohor te rendit te nanosekondes.
Lloje te ndryshem lazerash me gaz jane sot ne gjendje te prodhojne tufa drite qe kane gjatesite e vales qe shtrihen
nga infra te kuqe deri larg ne ultravjollce. Lazerat me gjysempercjelles (te njohur gjithashtu si lazerat me diode ose
me kontakt?), me permasa sa nje koke gjilpere, jane te afte te prodhojne fuqi prej 200 mW. Lazerat me lengje, ku
perdoren ngjyrosesat kimike, mund te pershtaten per nje interval te ngushte te gjatesive te valeve (70 nm per lazerat
me regjim te vazhduar dhe 170 nm per lazerat me impulse). Nje lazer relativisht i ri, lazeri me elektrone te lire,
prodhon energji dritore nga nje tufe elektronesh te lire qe levizin ne nje fushe magnetike te ndryshueshme ne
hapesire. Lazeri me elektrone te lire eshte i afte te rrezatoje nje fuqi shume te madhe me rendiment te larte dhe
mund te pershtatet per nje interval te gjere gjatesishe vale. Sic shihet, nuk ka kufi ne llojshmerine dhe perdorimet e
lazerave moderne.

Pyetje
6. Perse eshte i domosdoshem heliumi ne lazerin me helium-neon? Perse nuk mjafton te perdoret vetem neoni?

37.10 PERMBLEDHJE
1.

Ne teorine kuantike, atomi i hidrogjenit pershkruhet nga funksioni valor, ktrori i te cilit jep probabilitetin e
ndodhjes se elektronit ne nje zone te dhene te hapesires. Funksioni valor karakterizohet nga kater numrat
kuantike:

37 Atomet 75

n = 1, 2, 3, . . .
l = 0, 1, . . . , n 1
m = -l, -l + 1, . . ., +l
ms = +1/2, 0, -1/2
Energjia e atomit te hidrogjenit varet vetem nga numri kuantik kryesor n dhe eshte e barabarte me ate qe jep
modeli i Bohr-it. Ne gjendjen baze, n = 1, l = 0, m = 0, shperndarja e probabilitetit ka simetri sferike, me
maksimumin e probabilitetit te ndodhjes se elektronit ne nje largesi te afert me rrezen e pare te Bohr-it. Eshte e
pershtatshme te konsiderohet elektroni si nje re e ngarkeses elektrike me densitet vellimor te ngarkeses ne
perpjesetim te drejte me shperndarjen e probabilitetit.

2. Ne atomet me shume elektrone, energjia e elektronit percaktoht kryesisht nga numri kuantik kryesor n (qe ka
lidhje me varesine radiale te funksionit valor) dhe nga numri kuantik te impulsit ne levizjen orbitale l. Ne
pergjithesi, sa me te vegjel te jene n dhe l, aq me e vogel eshte energjia. Percaktimi i n dhe l per te gjithe
elektronet e nje atomi quhet konfiguracioni elektronik. Zakonisht, l specifikohet me nje shkronje ne vend te
vleres numerike. Ky specifikim eshte
Simboli

Vlera e l

3.

Nje parim i rendesishem qe percakton konfiguracionin elektronik te atomeve eshte parimi i perjashtimit i Pauli-t,
i cili pohon se, ne nje atom me shume elektrone, dy prej tyre nuk mund te ndodhen ne te njejten gjendje
kuantike; d.m.th., dy elektrone ne nje atom nuk mund te kene te njejten bashkesi vlerash te numrave kuantike n,
l, m, ms. Duke perdorur parimin e perjashtimit, mund te spjegohet pjesa me e madhe e struktures se tabeles
periodike te elementeve.

4.

Spektrat atomike perfshijne spektrat optike dhe spektrat e rrezeve X. Spektrat optike mund te shpjegohen me ane
te kalimeve ndermjet niveleve energjitike te nje elektroni te jashtem qe leviz ne fushen e berthames dhe te
elektroneve te berthamzes se atomit. Spektrat karakteristike te rrezeve X shkaktohen nga eksitimi i
elektroneve te brendshem te berthamzes dhe mbushjes pasuese te boshllekut te krijuar nga nje elektron tjeter i
atomit.

5.

Rrezatimi i stimuluar ndodh kur mbi nje atom fillimisht ne gjendje te ngacmuar bie nje foton me energji te
barabarte me energjine e ngacmimit. Fusha elektromagnetike e fotonit renes stimulon atomin e eksituar qe te
rrezatoj nje tjeter foton ne te njejtin drejtim me fotonin renes dhe ne te njejten faze me te. Funksionimi i nje
lazeri bazohet ne permbysjen e popullimit, ne te cilen ka me shume atome ne gjendjen e ngacmuar se sa ne
gjendjen baze ose ne nje gjendje me te ulet. Nje lazer prodhon nje tufe intensive koherente dhe te ngushte
fotonesh.

76 37 Atomet

37.11 . Atomet n kurth/// dhe

ftohja me / lazer.
??????????
Fizikanve ju intereson gjithnj t studjojn me saktsi
t madhe strukturn e niveleve energjetike t atomeve.
Shtytja m e rndsishme pr kt interesim sht
mbase dshira pr t t verifikuar me saktsi t madhe
teorit q parashikojn kt struktur t niveleve
energjetik. Nqoftse vrojtohet ndonj shmangje, sado
e vogl, midis strukturs s parashikuar teorikisht dhe
t dhnave eksperimentale, ather duhet modifikuar
teoria. Ajo q na intereson m tepr sht ///////// q m
von/ duhet prfshir n teori/.
Spektroskopia sht nj procedur/
eksperimentale pr t prcaktuar strukturn e
niveleve energjetike t atomeve. Ajo realizon matjen
e ndryshimeve t energjive midis gjendjeve atomike
duke vrojtuar frekuencn (ose, at q sht
ekuivalente, gjatsin e vals) t rrezatimit q
emetohet ose absorbohet gjat kalimeve midis
gjendjeve atomike. Ndryshimi i energjive midis dy
gjendjeve t caktuara sht E2 E1 = h , ku h sht
konstantja e Plankut (ekuacioni 35.17). Pastaj mund
t ndrtohen nivelet energjetik t atomeve duke
prdorur serit e ktyre ndryshimeve t energjive.
Matjet e ndryshimeve t energjive (E2 E1)
shoqrohen gjithnj me nj pasaktsi (ose
paprcaktueshmri) E. N rastin e spektrave t
absorbimit ose t rrezatimit paprcaktueshmria e
energjis lidhet me largsin midis vijave spektrale:
sa m e vogl t jet largsia midis vijave spektrale,
aq m i vogl do t jet intervali i frekuencave t
rrezatimit, pra edhe paprcaktueshmria E. Me fjal
t
tjera,
fuqia
zbrthyese
maksimale
(paprcaktueshmria E minimale) mund t merret
kur intervali i kohs pr t kaluar nga nj gjendje tek
tjetra, t, ka vlern m t madhe t mundshme. Ky
fakt
sht
rrjedhim
i
relacionit
t
paprcaktueshmris koh-energji, i cili pohon se
intervali i kohs t , gjat t cilit sht rrezatuar//
regjistruar energjia, dhe paprcaktueshmria e
energjis, E, jan t lidhura me relacionin E t ~
(paragrafi 36.3). N praktik, t nuk mund t
bhet pambarimisht i gjat sepse mund t ndrhyjn
procese t tjer t ndryshm nga absorbimi dhe
rrezatimi, si goditjet me atomet e tjer, q e
ndryshojn mjaft gjendjen e atomit. Kjo ndrhyrje e
shkurton intervalin e kohs gjat t cilit atomi
rrezaton ose absorbon n krahasim me rastin kur kjo
ndrhyrje mungon, dhe prandaj e shkurton intervalin
e kohs pr regjistrimin e energjis s ktij rrezatimi
apo absorbimi.
Atomet e nj kampioni q analizohet (p.sh.,
atomet e heliumit q dalin nga nj vrim e vogl n
nj mbajtse heliumi) jan normalisht n lvizje n
lidhje me burimin e rrezatimit (q sht n prehje n

laborator), kshtu q frekuencat e drits s rrezatuar nga

atomet jan t zhvendosur n saje t efektit Doppler
(paragrafi 34.6). Atomet e 4He n temperaturn e
mjedisit lvizin me shpejtsi rreth 1,5. 105 cm/s; kshtu
q frekuenca e rrezatimit e nj atomi q lviz drejt
burimit rritet me fraksionin v/c = 5. 10-6 . (Frekuenca e
absorbimit duhet t zvoglohej me t njejt madhsi.)
Kjo zhvendosje sht e konsiderueshme n studimet ku
krkohet nj fuqi zbrthyese shum e lart.
Mund t rritet fuqia zbrthyese e energjis (t
bhet e vogl paprcaktueshmria
E) dhe t
zvoglohet zhvendosja Doppler nqoftse atomet
kufizohen/ n nj zon t hapsirs. Duke i kufizuar
atomet, mund t bhet i madh intervali t i kohs s
kalimit midis gjendjeve
dhe t zvoglohet
paprcaktueshmria E. Nqoftse atomet kufizohen n
nj zon t vogl/ vlerat mesatare t shpejtsis dhe t
zhvendosjes Doppler t lidhur me to jan zero. Metoda e
prdorur n kt procedur sht kufizimi i atomev n
mnyr q, kur t goditen me faqet e mbajtses, gjendjet
atomike t mos prturbohen aq sa t bjn joprecize
matjet. Pr kt qllim prdoren metoda t ndryshme;
pr jonet atomike ose molekulare mund t prdoren
konfiguracione t fushave elektrike dhe magnetike q
duke vepruar mbi ngarkesn e jonit realizojn kufizimin
e tij. Rezulton q kto fusha elektrike dhe magnetike
perturbojn shum pak strukturn e brendshme t jonit,
pra nuk kufizojn saktsin e vrojtimit. Faqet e
mbajtses t prbr nga kto fusha jan shum t buta.
David Wineland eshte

Futja e joneve n kurth

Pr t kufizuar jonet prdoren disa tipe kurthesh
elektromagnetike. Ciklotroni (paragrafi 24.2) dhe
sinkrotroni prdoren pr t prshpejtuar dhe pr t
grumbulluar/ therrmijat elementare me energji te lart.
Po prshkruajm ktu shkurt nj tip kurthi pr
spektroskopin atomike. N kt kurth, t ilustruar n
figurn 1, prdoret nj fush elektrostatike dhe nj fush
magnetostatike; ai quhet kurthi i Penningut, nga emri i
F.M. Penningut q prshkroi kt paisje n 1936.
Supozojm se interesohemi t kufizojm jonet e
ngarkuar pozitivisht, p.sh. jonet Be+ ose Hg+, tek t cilt
sht shkputur nj elektron nga atomi neutral.
Nqoftse aplikohet nj potencial pozitiv V0 n dy
elektrodat e skajeve dhe elektodn unazore t mesit e
lem n potencialin e Toks, jonet i nnshtrohen nj

48 37 Atomet

Figura 1 Paraqitja skematike e konfiguracionit t

elektrodave n kurthin e Penningut, ose n kurthin e
Paulit. Siprfaqet e elektrodave jan figura rrotullimi
rreth boshtit z dhe prafrojn sa m sakt siprfaqet
ekuipotenciale t potencialit kuadratik q
prshkruhet n tekst.

force drejt planit xy; me fjal t tjera, ata kufizohen

/n rrugn q mund t bjn lart ose posht n
drejtimin z. Pr m tepr, ky konfiguracion i
elektrodave bn q jonet ti nnshtrohen nj force
elektrike radiale t drejtuar nga ant e kundrta t
boshtit z drejt kurthit, kshtu q prshpejtohen shpejt
drejt elektrods unazore. Mund t prballohet kjo
vshtirsi
duke
mbivendosur
nj
fush
magnetostatike B0 vijat e t cils jan paralele me
boshtin z. Kjo fush magnetike boshtore e ushtruar
njkohsisht me forcn elektrike radiale bn q jonet
t sillen n orbita rreth boshtit z t kurthit, duke u
kufizuar n t tri prmasat.
Po analizojm nga ana sasiore lvizjen e nj
joni n nj tip t zakonshm t kurthit t Penningut.
N nj tip q prdoret shpesh siprfaqeve t
elektrodave u jepet forma e siprfaqeve
ekuipotenciale (n koordinata karteziane)
V0 (2 z 2 x 2 y 2 ) /( r02 2 z 02 )

Kto siprfaqe jan realizuar, me nj afrsi t mir,

n formn e elektrodave t treguara n figurn 2.

Figura 2 Vijat e fushs elektrike (me t kuqe) dhe vijat

e fushs magnetike (me blu) t paraqitura n figurn 1.

Forma e veant sht ajo q merret nga rrotullimi i nj

hiperbole rreth boshtit z. Nga ky potencial mund t
njehsohet prbrsja e intensitetit t fushs elektrike gjat
boshtit z (ekuacioni 20.21), duke marr Ez = - d/dz ~ - z.
Prandaj,forca elektrike q vepron mbi jonin sht gjithnj
e drejtuar drejt planit xy dhe moduli i forcs sht n
prpjestim t drejt me largsin e jonit nga plani xy.
Forca magnetike q ushtrohet mbi jonin vepron vetm n
nj drejtim pingul me drejtimin e induksionit t fushs
magnetike, gj q do t thot se n kt rast forca
magnetike vepron vetm n planin xy. Prandaj, forca e
vetme q vepron mbi jonin n drejtimin z sht forca
elektrike. Meqense Fz ~ - z, nga kapitulli 12 dihet se
lvizja e jonit duhet t jet harmonike. N t vrtet sht
kjo veti e elektrods q ka formn e nj hiperboloidi
rrotullimi, q realizon nj kurth jonesh. N veanti, fakti
q lvizja e joneve sht harmonike (n drejtimin z)
tregon q frekuenca e lkundjes s tij sht e pavarur nga
amplituda e lkundjes (paragrafi 12.1). N baz t
rezultateve t kapitullit 12, mund t prcaktohet frekuenca
e lekundjeve n drejtimin z, z duke marr
z2 qV0 / 2 m(r02 2 z 02 )

ku q dhe m jan, prkatsisht, ngarkesa dhe masa e jonit.

Pr t krijuar nj ide mbi vlern e ksaj frekuence po
prdorim disa vlera tipike t parametrave q takohen n
laborator. Pr V0 = 1 V, m = 9 u (njsi atomike t mass)
(p.sh., jonet 9Be+), ro = z0 2 = 1 cm, gjendet z = 74
kHz.
Nj thrrmij e ngarkuar n fushn magnetike
kryen nj lvizje rrethore rreth vijave t fushs me
frekuencn ciklotronike/ c = qB / 2 m (ekuacioni 24.8).
Por, rritja e potencialit shkakton nj fush elektrike
radiale, intensiteti i s cils e ka modulin n prpjestim
t drejt me largsin e jonit prej boshtit z. Meqense kjo
fush elektrike radiale sht pingule me fushn
magnetike, qendra e orbits ciklotronike/ t joneve pson
nj lvizje devijuese/ n nj drejtim pingul me vijat e
fushs magnetike dhe t fushs elektrike (ekuacioni 24.9).
Pr nj gjeometri cilindrike t kurthit, kjo lvizje
devijuese sht nj orbit rrethore rreth boshtit z. Prandaj,
lvisja prfundimtare n drejtimin pingul me boshtin e
kurthit sht n t vrtet nj rezultante e lvizjes rrethore
me frekuenc t afrt me frekuencn ciklotronike (q n
t vrtet sht pak e zhvendosur nga prania e fushs
elektrike radiale) dhe e nj lvizje rrethore rreth boshtit z
e realizuar prej fushave elektrike dhe magnetike, t
kryqzuara. Energjia q lirohet nga kjo lvizje n nj
magnetron sht nxehtsia q prodhohet n nj furr me
mikroval; nj fotografi e furrs me mikroval sht
paraqitur n paragrafin 29.5. Lvizja e plot e jonit n
kurthin e Penningut paraqitet n figurn 3a, b.
Nqoftse jonet goditen me atomet e gazit t ///,
rrezja e lvizjes n/ magnetron zvoglohet gradualisht
derisa jonet t mos goditen me elektroden unazore dhe ti
ngjiten asaj. Pr t shmangur kt efekt, kurthi instalohet
zakonisht n nj mbajtse ku sht realizuar boshllk (
p.sh., n nj tub qelqi t salduar) n mnyr q shtypja t
jet e rendit 10-8 Pa (rreth 10-13 atm). N kto kusht,
jonet mund t mblidhen/ n kurth pr shum dit.

37 Atomet 49

arritur me kt kurth lejon t realizohet ky tip fotografie.

Figura 3 (a) Tre llojet e lvizjes s jonit n kurth kompozohen/ pr t dhn trajktoren rezultante. (b) Elektroni
rrotullohet shum shpejt n orbitn ciklotronike/; n t njejtn koh, qendra e orbits ciklotronike ndjek trajektoren
rrethore shum m t madhe , t lvizjes magnetronike/; ndr koh, joni oshilon pr gjat boshtit t kurthit .

N nj tip tjetr t kurthit t joneve

prdoren elektroda me form t njejt me ato t
kurthit t Penningut, por kufizimi/ i joneve realizohet
me an t nj potenciali elektrik oshilues V0 cos t,
t aplikuar midis elektrodave te skajeve dhe
elektrods unazore. Ky kurth quhet kurthi i Paulit,
nga emri i W. Paulit q e ka propozuar at n fillimin
e viteve pesdhjet (figura 4).

T dy tipet e kurtheve lejojn t kufizohen/

jonet, elektronet, madje edhe thrrmija m ekzotike si
pozitronet ose antiprotonet, pr intervale kohe aq t gjat
sa q fuqia zbrthyese e matjes s energjis nuk kufizohet
m nga koha e qndrimit t joneve n kurth.
Pr atomet neutral mund t prdoren tipe t ndryshm
kurthesh. Ato realizojn kufizimin/ me ann e fushave
elektrike dhe magnetike, por (meqense atomi n trsi e
vet sht elektrikisht neutral) kto fusha duhet t veprojn
mbi momentin dipolar elektrik ose mbi momentin dipolar
magnetik t atomit.
FFigura 4 Elektrodat e nj kurthi t vogl t Paulit jan
vendosur mbi nj monedh pr t dhn iden e prmasave.
N eksperiment, kto elektroda jan montuar brenda nj
ampule kuarci me shtypje t boshllkut rreth 10 -8 Pa ose 1013
atm. Elektrodat e skajeve mbahen n potencialin e Toks
dhe n elektrodn unazore qendrore aplikohet nj potencial
rreth 500 V q oshilon n mnyr sinusoidale me frekuenc
rreth 20 MHz. Ampula boshe e kuarcit lejon t kaloj
rrezatimin ultravjollc q difuzohet prej jonit, duke br t
mundur fotografimin e tij.

FFigura 5 Pamja me ngjyra falso/ e nj joni t vetm Hg+

(njollza e veuar afr qendrs ) t kufizuar n nj kurth t
Paulit t treguar n figuren 4. Diametri i brendshm i
elektods unazore t ktij kurthi sht rreth 0,9 mm. Joni n
t vrtet sht i kufizuar n nj zon t hapsirs shum m
t vogl se ajo e prcaktuar nga prmasat e njollzs, por
thjerra e prdorur n kt eksperiment ka kufizuar fuqin
ndarse t arritur.

Spektroskopia atomike me preizion t lart

Figura 5 tregon nj fotografi me rrezatim ultravjollc

t nj joni t vetm Hg+ t kufizuar/ n nj kurth t
Paulit n miniatur. Shkalla e lart e lokalizimit e

Sot saktsia e matjeve t energjis n disa eksperimente t

spektroskopis atomike sht m e mir se 1 n 1013. Kjo
do t thot se, nqoftse matet frekuenca e nj kalimi
atomik, t gjitha prturbimet q veprojn mbi atom njihen
me nj shkall t till q do t mund t prcaktohej
frekuenca e rrezatimit q do t absorbonte nj atom sikur

50 37 Atomet

t ishte i izoluar dhe n prehje n hapsir. Nqoftse

saktsia sht e barabart me 1 n 1013,
paprcaktueshmria n parashikimin e frekuencs
sht e barabart vetm me 10-13 t vlers s
frekuencs. Pr krahasim, nqoftse arrihet t matet
largsia midis dy pikave t vendosura njra n bregun
lindor dhe tjetra n bregun prendimor t SH B A me
saktsi 1 n 1013 , gabimi n matje do t ishte rreth
5.10-5 cm (i barabart me nj gjatsi vale t rrezatimit
t dukshm).
Me nj saktsi kaq t lart n spektroskopin
atomike, duhet t merren parasysh disa efekte q,
duke qen shum t vegjl, zakonisht neglizhohen.
Nj nga kta efekte quhet efekti Doppler i rendit t
dyt. Ekuacionet 34.24 a ose 34.24 b mund t
shprehen n seri t fuqive t
v/c. Termi n
prpjestim t drejt me v/c ka t njejtn form me
at t dhn n paragrafin 14.9. Efekti Doppler i rendit
t dyt sht termi n prpjestim t drejt me (v/c)2.
Ky efekt shkaktohet nga zgjatja relativiste e kohs;
meqense jonet (ose atomet) lvizin n lidhje me
burimin e rrezatimit, q sht n prehje n laborator,
pr ta koha rrjedh m ngadal. Pra, nqoftse matet
frekuenca e kalimit atomik t tyre, gjendet nj
frekuenc m e vogl se ajo q do t gjendej sikur ata
t ishin n prehje. Bhet fjal pr nj efekt jo shum t
rndsishm: pr jonet e 9Be+ t grumbulluar/ n
kurthin ku energjit kinetike jan afr atyre q i
korrespondojn temperaturs s mjedisit (rreth 300
K), vlera relative e ksaj zhvendosje t frekuencs
sht v2/2c2 5.10-12. Por sht e vshtir t matet me
saktsi t madhe kjo zhvendosje e frekuencs sepse
sht e vshtir t matet me saktsi t madhe
shprndarja e shpejtsive te joneve. Nj mnyr pr
zgjidhjen e ktij problemi sht ulja e temperatur s
joneve; nj metod e prshtatshme sht ftohja lazer.

Ftohja lazer
Prdorimi i lazerave pr t prodhuar nxehtsi (pr
shembull, kimia me lazer, saldimi me lazer dhe
sinteza brthamore me /
inerciale me ann e
lazerave) njihet mir. Por, si do t spjegohet m
von, rezja lazer sht prdorur edhe pr ftohje t
kampioneve t vegjl t joneve dhe atomeve t
kufizuara/ n temperatura shum t ulta, n disa raste
deri n afrsisht 1K,. Kjo ftohje realizohet nga
impulsi q u merret atomeve kur ata difuzojn dritn;
nprmjet nj zgjedhje t prshtatshme t frekuencs
dhe t pozicionit t tufs lazer, mund t arrihet q
atomet t difuzojn dritn vetm kur ky difuzion
zvoglon impulsin e tyre.
Fakti se rrezatimi elektromagnetik sht i aft t
marr impuls nga lnda sht njohur nga James Clerk
Makxell q n fund t shekullit XIX. Albert
Ainshtain prdori ndryshimet diskrete t impulsit t
marr nga atomet prej rrezatimit elektromagnetik pr
studimet e tij teorike t ekuilibrit termik midis

rrezatimit dhe materies. N 1933, Otto Frisch provoi

eksperimentalisht mbartjen e impulsit nga fotonet tek
atomet duke br t devijoj nj tufe atomesh natriumi
nga rrezatimi i rezonancs q del nga nj llamb. Me
ndrtimin e lazerave t akordueshm/ n vitet 70, jan
arritur t merren efekte t tilla shum t dukshme. Koht e
fundit, gjersia e vogl spektrale e tufave lazer ka lejuar
gjithashtu ftohjen e atomeve me ann e kesaj force
mekanike. Forma m e thjesht e ftohsit lazerit q
prdoret m shpesh, quhet ftohja Doppler. Ajo shfrytzon
pastrtin e lart spektrale t lazerit, dmth, faktin se
atomet tentojn t absorbojn drit vetm n frekuenca t
caktuara, dhe zhvendosjen (variacionin) e frekuencs s
rrezes (t par nga atomi) t shkaktuar nga efekti
Doppler.
Supozojm, mbi t gjitha, t prdorim nj lazer
/// pr t realizuar spektrin e absorbimit t nj atomi n
afrsi t nj kalimi t tij optik. Nqoftse atomi do t
mbahej n prehje, absorbimi do t ishte maksimal n
intervalin rreth nj frekuence t caktuar 0. N kalimet
e joneve 9Be+, 0 1015 Hz dhe 20 MHz.
Supozojm tani se e lm t lir atomin dhe e
rrezatojm me nj tuf lazer q vjen nga e majta.
Frekuenca e lazerit le t jet s, ku s < 0. Nqoftse
atomi lviz majtas me shpejtsi v, athere, n sistemin e
referimit t atomit, rezja lazer do ket nj frekuenc
afersisht t barabart me s (1 + v/c) pr shkak t
zhvendosjes s frekuencs nga efekti Doppler (paragrafi
34.7). Pr nj vler t caktuar t v, s (1 + v/c) 0 dhe
atomi absorbon dhe riemeton n njsin e kohs nj
numr t madh fotonesh. Gjat aktit t absorbimit, impulsi
i fotonit i transmetohet atomit duke i zvogluar kshtu atij
impulsin me rreth h/, ku sht gjatsia e vals e
rrezatimit lazer (shih ekuacionin 35.29). Por, riemetimi i
fotoneve sht simetrik n hapsir prandaj, mesatarisht,
impulsi total i marr nga atomi gjat riemetimit sht
zero. Kshtuj, mesatarisht, impulsi i atomit zvoglohet me
madhsin h/ pr do akt t difuzionit. Praktikisht, ky
proes nuk ndryshon nga goditjet e trupave makroskopik
t prshkruar n paragrafin 7.7, meqense, gjithka duhet
t kemi parasysh sht ruajtja e energjis dhe e impulsit.
Nqoftse prkundrazi, atomi lviz djathtas,
do akt difuzioni e rrit me h/ impulsin e atomit. Por,
numri i akteve t difuzionit n njsi t kohs (frekuenca e
difuzionit) sht shum m i vogl pr atomet q lvizin
djathtas meqense frekuenca e rrezatimit (n sistemin e
referimit te atomit) sht tashm s (1 - v/c) < s < 0 dhe
lazeri sht i akorduar larg frekuencs s rezonancs s
atomit. Kjo asimetri e frekuencs s difuzionit, dhe e
shndrrimit t impulsit q e shoqron at, pr atomet q
lvizin majtas ose djathtas, sht burimi i efektit ftohs.
Nqoftse nj atom rrezatohet me tre ifte tufash lazer
reciprokisht pingule, q prhapen dy nga dy n kahe t
kundrta, t akorduara n s < 0, atomi i nnshtrohet nj
force fernuese ose ftohse t pavarur nga drejtimi i
lvizjes s tij. Ky konfiguracion quhet //
optike.
Fakti se momentet e absorbimit dhe drejtimet e
riemetimit t fotoneve jan t rastit, bn q mbi atomin t
ushtrohen impulse t rastit, q kundrshtojn efektin

37 Atomet 51

ftohs. Kta impulse t rastit, q shkaktojn ngrohjen,

arrijn ekuilibrin me ftohjen kur temperatura efektive
e atomeve arrin nj vler minimale t barabart me
h /2 k, ku k sht konstantja e Bolcmanit. Pr
shum elemente kimike/, kjo temperatur sht rreth 1
mK ose m e vogl. N temperaturn 1 mK, efekti
Doppler i rendit t dyt tek jonet 9Be+ sht rreth 1,5.
10-17 ; prandaj, duke prdorur ftohjen lazer,
zvoglohet mjaft prturbimi i frekuencs s matur i
shkaktuar nga zhvendosja Doppler e rendit t dyt.

Prdorime t tjera t kufizimit/ dhe t

ftohjes
N trajtimin e mparshm kemi prshkruar se si mund
t prdoren teknikat e kufizimit dhe t ftohjes s
atomeve n spektroskopin atomike precize. Me sa
duket, kto teknika mund t prdoren gjithashtu edhe
pr qllime t tjera. Po analizojm shkurt disa
shembuj.
Ort atomike Oshilimet ose vibracionet e rregullta t
atomeve ose molekulave mund t asimilohen nga
lkundjet e lavjerrsit t nj ore me lavjerrs. Pr t
ndrtuar nj or t bazuar mbi atomet, mund t
akordohet frekuenca e burimit t rrezatimit deri sa ajo
t prcaktoj nj kalim t caktuar t nj atomi me
probabilitet
maksimal.
Nqoftse
numrohen
oshilimet e burimit t rrezatimit dhe pritet derisa t
kaloj nj numr i caktuar periodash, mund t
prcaktohet nj njsi matjeje e intervalit kohor. E mira
e atomeve sht se, me aq sa dihet, t gith atomet e
nj lloji t caktuar (si jonet 9Be+) jan t njjt.
Pavarsisht nga vendndodhja e dy personave n
Univers, nqoftse bien n marrveshje t i
sinkronizojn burimet e rrezatimit n nj kalim t
caktuar t nj atomi t dhn dhe pastaj numrojn nj
numr t caktuar periodash, njsia e intervalit t kohs
q ata masin do t jet e njjt pavarsisht nga
mundsia/ e krahasimit direkt t tyre. Ort atomike
krahasohen/ me ort me lavjerrs, t cilat, megjith
kujdesin e madh n ndrtimin e tyre, lkunden me
frekuenca pak t ndryshme, sepse sht vshtir t
realizohen lavjerrs m gjatsi ekzaktsisht t njjta.
Por shpresohet se teknikat e kufizimit dhe t ftohjes
lejojn t ndrtohet nj or me preizion 1s n
periudhn e barabart me moshn e Universit. Ort me
preizion t lart jan shum t nevojshme n
drejtimin e satelitve dhe anijeve kozmike, q
prdoren pr studimin e hapsirs kozmike.
Studimi i goditjeve t atomeve Sot sht e mundur
t studjohen goditjet e atomeve me energji shum t
ult. N temperatura shum t ulta, temperatura e de
Brojit e atomit sht e madhe dhe efektet kuantomekanike jan shum t rndsishme n prshkrimin e
goditjeve. Nqoftse gjatsia e vals s de Brojit e
atomit sht e madhe n krahasim me prmasat e
zons /trheqse n afrsi t nj siprfaqe materiale,

atomi mund ti nnshtrohet vetm pjess /shtytse t

siprfaqes dhe t kthehet prapa n mnyr elastike, n
vend q t ngjitet pas siprfaqes. Kjo mund t ndohmoj
pr realizimin e kutive pothuajse ideale pr mbajtjen e
atomeve.
Manipulimi i atomeve Forcat optike si ato t prdorura
gjat ftohjes lazer, jan prdorur pr t ngadalsuar atomet
neutral , pr t drejtuar tufat atomike, dhe pr t ndrtuar
kurthe pr atomet. Kurthet e realizuara me forcat optike
jan fare/ pak t thella/ (thellsia e kurthit sht disa
kelvin). Prandaj, atomet e nj tufe atomike mund t
ngadalsohen fillimisht duke mbivendosur tufn atomike
me nj tuf lazer q prhapet n kahen e kundrt, forca
optike e t cils mund t ndaloj atomet n pozicionin e
kurthit. N nj kurth q njihet si pinceta atomike, q
prdor forcn e nj tufe lazer t fokusuar, atomet e
kufizuar mund t vendosen n pozicione t ndryshme
hapsinore duke zhvendosur leht tufn lazer. Prdorimet
e kurtheve atomike mund t lejojne grumbullimin dhe
manipulimin e antilnds atomike, pr t ciln duhet
evituar takimi me lndn e zakonshme pr t shmangur
anihilimin.

Figura 6 Fotografia e kurthit te Penningut pr t kufizuar

jonet 9Be+, e treguar n figurn 7. N kt kurth, q ka
gjeometri cilindrike ( diametri i brendshm i cilindrave
2,5 cm), prerjet e dy skajeve kryejn funksionin e
elektrodave skajore t kurthit t paraqitur n figurn 1.
Ato jan n nj potencial pozitiv n lidhje me elektrodat
qndrore. Nj fush magnetike e njtrajtshme e prodhuar
nga nj magnet suprprcjells (q nuk tregohet n figur)
sht paralele me boshtin e cilindrave. Edhe ky kurth
sht montuar brenda nj ampule kuarci me boshllk. Pr
t fotografuar jonet, vrojtimi bhet sipas boshtit t
cilindrave

.
Materia e kondensuar Bashksit e joneve atomike
q prmbahen ne kurthin e joneve (pr shembull, figura
6) mund t konsiderohen si plazma. N temperatura
shum t ulta q arrihen me ftohjen lazer, energjia
potenciale kuloniane midis joneve t afrt sht m e
madhe se energjia kinetike e tyre dhe jonet paraqesin
nj struktur hapsinore t rregullt. N figurn 7, kjo
struktur hapsinore e rregullt ka formen e shtresave t
joneve. Nqoftse kufizohet dhe ftohet mjaft nj
kampion atomesh q bashkveprojn dobt (pr
shembull, hidrogjeni atomik), mund t vrojtohet nj
kalim n nj gjendje n t ciln funksionet valor t
atomeve
jan
t

52 37 Atomet

7. T dini t prshkruani strukturn e shtresave

elektronike t atomeve dhe tabeln periodike t
elementve.
8. T dini t krahasoni spektrin optik me spektrin e
rrezeve X t nj atomi.
9. T dini t prshkruani funksionimin e nj lazeri
me rubin dhe me helium-neon.

Figura 7 Fotografia me ultravjollc e njj plazme t

vogl t joneve 9Be+ q u kufizuan n kurthin e
Penningut t treguar n figurn 6 dhe u ftohn, me ann
e ftohsit lazer, n rreth 10 mK. Kjo fotografi u realizua
duke vrojtuar plazmn e joneve prgjat boshtit z
nprmjet njers prej elektrodave skajore . N
temperatura t ulta, plazmat/ jan/ te lidhura fort dhe
paraqesin nj struktur hapsinore. N kt rast, kjo
struktur ka formn e shtresave cilindrike , q jan
ndriuar pjesrisht me nj tuf lazer. Diametri i shtress
s jashtme n kt fotografi sht 150 mm.

gjith t njejt dhe mbulojn t njejtn zon t

hapsirs. Kjo dukuri, q akoma nuk sht vrojtuar,
quhet kondensimi i Boze-Ajnshtajnit.
Kto argumente jan trajtuar n mnyr m
t veant n publikimet e mposhtme. ----?????????????????????????????????????

37.12. LITERATURA E KONSULTUAR

??????????????????
37.13 RISHIKIM ///

A. Objektivat.
Mbasi t keni studiuar kt kapitull, duhet:
1.T dini/ prejardhjen e numrave kuantik, n, l,
m dhe vlerat e mundshme t ktyre numrave.
2. T dini lidhjen midis numrave kuantik , n, l,
m dhe kuantizimit t energjis dhe t momentit
t impulsit n atomin e hidrogjenit.
3. T dini t krahasoni modelin e Shredingerit
me modelin e Borit pr atomin e hidrogjenit.
4. T dini t paraqitni grafikisht funksionin valor
dhe funksionet e shprndarjes s probabilitetit
pr gjendjen baz t hidrogjenit.
5. T njihni lidhjen midis momentit magnetik
dhe momentit t impulsit dhe t dini t
prshkruani eksperimentin e Shternit dhe
Gerlahut.
6. T njihni rregullat e kompozimit/ t
momenteve t impulsit dhe t dini t prshkruani
cilsisht bashkveprimin spin-orbit.

B. T prcaktohen/, t spjegohen,ose n t kundrt/ t

identifikohen kto q vijojn:
numri atomik
efekti i Zeemanit
elektroni i valencs
konfigurimi elektronik
ekuacioni radial i hidrogjenit
parimi i prjashtimit i Paulit
numri kuantik kryesor
energjia e jonizimit
numri kuantik orbital
elementt e tranzicionit/
numri kuantikmagnetik
spektri optik
rregullat e zgjedhjes
spektri karakteristik i rrezeve X
densiteti i probabilitetit radial
difuzioni i Releit
struktura e holle/
difuzioni joelastik
spini i elektronit
difuzioni i Ramanit
faktori xhiromagnetik
absorbimi i rezonancs
raporti xhiromagnetik
rrezatimi spontan
ekuacioni i Dirakut
fluoreshenca
eksperimenti i Shternit dhe Gerlahut
gjendja metastabl
kuantifikimi hapsinor
lndt fosforeshente
gjendja triplet
rrezatimi i stimuluar
gjendja singlet
lazeri
bashkveprimi spin-orbit
prmbysja/ e popullimit
ndarja ose zbrthimi i strukturs s holl/
pompimi optik

C. E vrtet apo jo e vrtet. Nqoftse pohimi sht i

vrtet, spjegoni pse sht i vrtet; nqoftse
sht jo i vrtet, jepni nj kundrshembull/.
1. N nj atom me shum elektrone, dy elektrone
nuk mund t jen n t njejtn gjendje kuantike.
2. Elementt me nj elektron jasht nj shtrese t
mbyllur ose t plotsuar kan energji t vogl t
jonizimit dhe jan kimikisht aktiv.

37 Atomet 53

3. Drita ( rrezatimi i dukshm) lind nga kalimet

q kryejn vetm elektronet m t jashtm t
atomit.
4. Rrezaet karakteristike X lindin nga kalimet
q psojn elektronet e brendshm.

37.14 PROBLEMA

Niveli I
37.1 Teoria kuantike e atomit t hidrogjenit
1. Pr l = 1, t gjenden (a) moduli L i momentit t
impulsit dhe (b) vlerat e lejuara t m. (c) T ndrtohet
diagrama vektoriale n shkall t till /q t paraqes
drejtimet e mundshme t orientimit t L n lidhje me
boshtin z.
2. T zgjidhet problemi 1 pr l = 3.
3. Nqoftse n = 3, (a) cilat jan vlerat e mundshme
t l? (b) Pr do vler t l n pjesn (a), t
prcaktohen vlerat e mundshme t m. (c) ///// /// se
ekzistojn dy gjendje kuantike pr do vler t l dhe
m pr shkak t spinit t elektronit, gjeni numrin e
plot t gjendjeve elektronike me n = 3.
4. Gjeni numrin e plot t gjendjeve elektronike me
(a) n = 2 dhe (b) n = 4. (Shih problemin 3.)
Momenti i inercis i nj disku gramafoni sht rreth
10-3 kg.m2. (a) Gjeni momentin e impulsit L = I kur
disku rrotullohet me shpejtsi rrotullimi /2 = 33,3
rrotullime /minut dhe (b) gjeni vlern e prafrt t
numrit kuantik l.
Gjeni vlern minimale t kndit midis Ldhe
boshtit z pr (a) l = 1, (b) l =4 dhe (c) l = 50.
Cilat jan vlerat e mundshme t n dhe m nqoftse
(a) l = 3, (b) l = 4 dhe (c) l = 0?
Cilat jan vlerat e mundshme t n dhe l nqoftse (a)
m = 0, (b) m = -1 dhe (c) m = 2?
???????????????
37.2 Funksionet valore t atomit t hidrogjenit
9. Pr gjendjen baz t atomit t hidrogjenit, t
gjenden vlerat e (a) , (b) 2 dhe (c) densiteti i
probabilitetit radial P(r) n largsin r = a0. T
shprehen prgjigjet n funksion t a0.
(a) Nqoftse nuk merret parasysh spini, cilt jan
funksionet e ndryshme valore q i prkasin nivelit t
par energjitik t eksituar n = 2 pr hidrogjenin? (b)
t radhiten kto funksione duke treguar numrat
kuantik pr do gjendje.
Pr gjendjen baz t atomit t hidrogjenit, t
prcaktohet probabiliteti i ndodhjes s elektronit n
intervalin r = 0.03a0 rreth (a) r = a0 dhe (b) r = 2a0.
T vrtetohet q densiteti i probabilitetit radial pr n
= 2, l = 1, m = 0 pr nj atom me nj elektron t
vetm mund te shkruhet n formn
P(r) = A cos2 r4
ku A sht nj konstante.

e Zr / a0

Vlera e konstantes C200 n ekuacioni 37.15 sht

C 200

4 2 a 0
1

3/ 2

T gjenden vlerat e (a) , (b) 2 dhe (c) densiteti i

probabilitetit radial P(r) n largsi
r = a0 pr gjendjen
n = 2, l = 0, m = 0 t hidrogjenit. T shprehen prgjigjet
n funksion t a0.
T prcaktohet probabiliteti i ndodhjes s elektronit n
intervalin r = 0.02a0 rreth (a) r = a0 dhe (b) r = 2a0
pr gjendjen n = 2, l = 0, m = 0 t hidrogjenit. (T shihet
problemi 13 pr vlern C200.)
37.3 Momentet magnetike dhe spini i elektronit
37.4 Eksperimenti i Shternit dhe Gerlahut
15. Energjia potenciale e nj dipoli magnetik n nj
fush magnetike t jashtme me
induksion Bsht U = B. (a) T njehsohet ndryshimi i
energjis midis dy drejtimeve t mundshme t nj
elektroni n nj fush magnetik me induksion
B= 0,600 T k. (b) Nqoftse kta elektrone
bombardohen me fotone me energji t barabart me kt
ndryshim energjie, mund t ndoshin kalimet e
prmbysjes s spinit. T gjendet gjatsia e vals e
fotonit e nevojshme pr kto kalime. Kjo dukuri quhet
rezonanca spinore elektronike (ESR, electron-spin
resonance) ose rezonanca paramagnetike elektronike
(EPR, electron paramagnetic resonance).
T njehsohet forca q vepron mbi nj elektron n nj
fush magnetike johomogjene
pr t ciln dBz / dz = 850 T / m.
Sa tufa merren n eksperimentin e Shternit dhe Gerlahut,
t kryer me atome me spin
zero por me numr kuantik orbital l = 1?
T merren parasysh drejtimet e magnetit te treguar n
figurn 37.12. A mund t jet
magneti i treguar n qendr t figurs nj elektron? T
tregohet arsyeja.
Nj njsi matse e prshtashme pr t shprehur
momentin magnetik t brthamave sht magnetoni
brthamor N = / 2m p , ku mp sht masa e protonit.
T njehsohet vlera e magnetonit bvrthamor n (a) J/T
dhe (b) eV/gauss.

37.5 /Kompozimi i momenteve t impulsit dhe

bashkveprimi spin-orbit
20. Momenti i plot i impulsit t nj atomi t hidrogjenit
n nj gjendje t dhn ngacmimi e ka numrin kuantik j
= . far mund t thuhet n lidhje me numrin kuantik l
t momentit orbital t impulsit ?

54 37 Atomet

21. Momenti i plot i impulsit t nj atomi t

hidrogjenit n nj gjendje t dhn ngacmimi e ka
numrin kuantik j = 3/2. far mund t thuhet n
lidhje me numrin kuantik l t momentit orbital t
impulsit?
22. Nj atom i hidrogjenit sht n gjendje n = 3, l =
2. (a) Cilat jan vlerat e mundshme t j ? (b) Cilat
jan vlerat e mundshme t modulit t momentit t
plot t impulsit q prfshin edhe spinin? (c) Cilat
jan prbrset z t mundshme t momentit t plot
t impulsit?
23. Nj deuton sht nj brtham me nj proton dhe
nj neutron, secila me spin . (a) Cilat jan vlerat e
mundshme t numrit kuantik t plot spinor t
deutonit (l = 0)? (b) N gjendjen baz, deutoni e ka
l = 0 dhe s = 1. Sa sht vlera e modulit t momentit
t impulsit t deutonit? (c) T ndrtohet nj diagram
vektoriale q paraqet spinet e protonit, t neutronit
dhe t deutonit dhe t gjendet kndi midis spineve t
neutronit dhe protonit.
24. T rradhiten t gjitha simbolet e gjendjeve
spektroskopike n hidrogjenin atomik pr n = 2 dhe n
= 4, duke prfshir simbolin pr momentin e plot t
impulsit.

37.6 Tabela periodike

25. T shkruhet konfigurimi elektronik (a) i karbonit
dhe (b) i oksigjenit.
26. T shkruhet konfigurimi elektronik (a) i aluminit
dhe (b) i kromit.
27. Cili element e ka konfigurimin elektronik (a)
1s22s22p63s23p2 dhe
(b) 1s22s22p63s23p64s2.
28. Vetit e hekurit (Z = 26) dhe t kobaltit (Z = 27),
q kan numra atomik fqinj, jan
t ngjashme, ndrkoh q pr neonin (Z = 10) dhe
pr natriumin (Z = 11), q kan
gjithashtu numra atomik fqinj, jan shum t
ndryshme. T spjegohet arsyeja.
29. N figurn 37.17, jan disa minimume t vegjl
n kurbn e energjis s jonizimit q
u prkasin Z = 31 (galiumit) dhe Z = 49
(indiumit), t cilt nuk jan t shnuar. T spjegohen
kto minimume duke prdorur konfigurimet
elektronike t ktyre atomeve t treguara n tabeln
37.1.
30. Cilt nga elementet e mposhtm pritet t ken
gjendjen baz t ndar si rezultat i bashkveprimi
spin-orbit: Li, B, Na, Al, K, Cu, Ga, Ag? (Udhzim.

Duke prdorur tabeln 37.1 t shihet cilt element kan

l = 0 n gjendjen baz dhe cilt jo.)
31. Nqoftse elektroni i jashtm i litiumit kalon n
orbitn e Borit me n = 2, ngarkesa efektive e brthams
do t ishte Ze = 1e dhe energjia e elektronit do t ishte
(-13,6 eV)/ 22 = -3,4 eV. Por energjia e jonizimit t
litiumit sht 5,39 eV dhe jo
3,4 eV. Duke prdorur
kt fakt dhe ekuacionin 37.29, t njehsohet ngarkesa
efektive e brthams Z e par nga elektroni i jashtm i
litiumit.. T pranohet r = 4 a0 pr elektronin e jashtm.
32. T tregohen vlerat e mundshme t prbrses z t
momentit orbital t impulsit (a) t nj elektroni d dhe
(b) t nj elektroni f.
33. T ndahen elementt e mposhtm n dy grupe me
nga tre element secili me veti t
ngjashme brenda grupit: kaliumi, kaliumi, titani,
kromi, manganezi, bakri.
37.7 Spektrat optik dhe spektrat e rrezeve X
34. Spektrat optik t atomeve me dy elektrone n t
njejtn shtres t jashtme jan t ngjashm, por pr
shkak t bashkvprimit t dy elektroneve, jan mjaft t
ndryshm nga spektrat e atomeve me nj elektron t
jashtm. T ndahen elementt e mposhtm n dy grupe
t till q atomet e secilit grup t ken spektra t
ngjashm: litiumi, berili, natriumi, magnezi, kaliumi,
kaliumi, kromi, nikeli, ceziumi, bariumi.
35. T tregohen konfigurimet elektronike t mundshme
pr gjendjen e par t ngacmuar (a) t hidrogjenit, (b) t
natriumit dhe (c) t heliumit.
36. Cilt nga elementt e mposhtm duhet t kishin
spektr optik t ngjashm me at t hidrogjenit dhe cilt
duhet t kishin spektr optik t ngjashm me at t
heliumit: Li, Ca, Ti, Rb, Ag, Cd, Ba, Hg, Fr, Ra?
37. (a) T njehsohen dy gjatsi vale m t mdha
menjher pas vijs K n serin K t molibdenit. (b) Sa
sht vlera e gjatsis minimale t vals n kt seri?
38. Gjatsia e vals e vijs K t nj elementi t dhn
sht 0,3368 nm. Cili sht ky element?
39. Gjatsia e vals e vijs K t nj elementi t dhn
sht 0,0794 nm. Cili sht ky element?
40. T njehsohet gjatsia e vals e vijs K
rodiumin.

pr

41. T njehsohet gjatsia e vals e vijs K (a) pr

magnezin (Z = 12) dhe (b) pr bakrin (Z = 29).
42. (a) T njehsohet energjia e elektronit n shtresn K
pr volframin duke prdorur Z1 pr ngarkesn efektive

37 Atomet 55

brthamore. (b) Vlera e ksaj energjie, e prcaktuar

eksperimentalisht, sht 69,5 keV. T pranohet se
ngarkesa efektive brthamore sht (Z - ), ku
sht konstante e ekranizimit, dhe t njehsohet
duke prdorur vlern eksperimentale t energjis.

37.8 Absorbimi,
stimuluar

difuzioni

dhe

rrezatimi

Nuk jan dhn problema pr kt kapitull .

37.9 Lazeri
43. Nj impuls drite i lshuar nga nj lazer me rubin
e ka fuqin mesatare 10 MW dhe zgjat 1,5 ns. (a) Sa
sht energjia e plot e impulsit? (b) Sa fotone jan
rrezatuar n kt impuls?
44. Nj lazer me helium-neon rrezaton drit me
gjatsi vale 632,8 nm me fuqi 4 mW. Sa fotone n
sekond rrezaton ky lazer?

T gjendet rrezja rmin pr t ciln kjo energji sht

minimale dhe njehsoni vlern
minimale t E n eV.
49. Shtresa L n nj atom ka n = 2 dhe l = 1. N atomet
me 8 ose m tepr elektrone, 2 elektrone jan n shtresn
K dhe 6 elektrone n shtresn L. Prandaj, t dy
elektronet e shtress K ekranizojn ngarkesn
brthamore pr nj elektron n shtresn L dhe 5
elektronet e tjer t shtress L ekranizojn pjesrisht
ngarkesn brthamore pr kt elektron t shtress L.
Mund t jet edhe nj far ekranizimi i shkaktuar nga
ndrfutja e funksioneve valor t elektroneve q
ndodhen n shtresat e jashtme. Frekuencat e rrezeve X t
seris L prfshijn kalimet nga nj gjendje e caktuar n1 >
2 n gjendjen n2 = 2. Ekuacioni 37.30 jep nj prafrim t
mir pr energjit fillestare dhe prfundimtare t nj
elektroni pr rrezet X t seris L nqoftse zevendsohet
(Z 1) me (Z 7,4). Duke prdorur kt rezultat, t
njehsohet gjatsia minimale e vals n serin L pr (a)
molibdenin (Z = 42) dhe (b) zinkun (Z = 30).
50. Pr l = 2, (a) sa sht vlera minimale e L2x L2y ? (b)

45. Nj tuf lazer orientohet drejt Hns, q ndodhet

3,84.108 m larg Toks. Hapja kndore e tufs jepet
nga formula e difraksionit, sin = 1,22 /D, ku D
sht diametri i tubit lazer. T njehsohet diametri i
tufs n Hn pr D = 10 cm dhe = 600 nm.
Niveli II
46. Momenti i impulsit i atomit t itriumit n
gjendjen baz karakterizohet nga numri kuantik j =
3/2. Sa gjurm pritet t vrojtohen n tregues/
nqoftse kryhet eksperimenti i Shternit dhe Gerlahut
me atomet e itriumit.
47. T prcaktohet gjendja prfundimtare (ose
energjia kinetike prfundimtare) e elektronit t
atomit t hidrogjenit nqoftse nj foton me (a) 12,09
eV dhe (b) 20 eV absorbohet nga atomi i hidrogjenit
kur ai sht n gjendjen baz.
48. Energjia e plot e elektronit me impuls p dhe
mas m, n largsi r nga protoni n
atomin e hidrogjenit, jepet nga
E

p 2 ke2

2m
r

ku k sht konstantja elektrostatike e Kulonit.

Nqoftse pranojm se vlera minimale
e p2 sht p2 (p)2 = 2 / r 2 , ku p sht
paprcaktueshmria e p dhe se r r
sht rendi i paprcaktueshmris s pozicionit,
energjia sht
E

2
ke2

2
r
2mr

Sa sht vlera maksimale e L2x L2y ? (c) Sa sht vlera e

L2x L2y

pr l = 2 dhe m = 1?

51. Vija L e rrezeve X, e marr gjat kalimit nga n1 = 3

n n2 = 2 pr nj element t dhn, e ka gjatsin e vals
0,3617 nm. Pr cilin element bhet fjal.(T shihet
problemi 49.)
52. Nj therrmij me mas m lviz me shpejtsi v npr
nj rreth me rreze r n planin xy rreth boshtit z. Si
moment fillestar le t merret momenti kur thrrmija
sht n boshtin y. T shumzohet prodhimi i
paprcaktueshmrive x p me r/ r pr t marr nj
lidhje midis paprcaktueshmrive t kndit dhe t
prbrses z t momentit t impulsit.
53. (a) T njehsohen n elektronvolt energjit e fotoneve
q u prkasin dy vijave t verdha n spektrin optik t
natriumit me gjatsi vale 589,0 nm dhe 589,6 nm. (b)
Ndryshimi i energjive t ktyre fotoneve sht i
barabart me ndryshimin E midis energjive t
gjendjeve 3P3/2 dhe 3P1/2 t natriumit. T njehsohet E.
(c)T vlersohet induksioni i fushs magnetike s cils i
nnshtrohet elektroni 3p tek natriumi.
54. T gjendet kndi minimal midis momentit t impulsit
L dhe boshtit z pr nj vler t dhn t l dhe t provohet
se, pr vlera t mdha t l, min 1 / l .
55. Gjatsit e valve pr fotonet e rrezatuar nga
kaliumi, q u prkasin kalimeve nga gjendjet 4P3/2 dhe
4P1/2 n gjendjen baz jan 766,41 nm dhe 769, 90 nm.
(a) T njehsohen energjit e ktyre fotoneve n
elektronvolt. (b) Ndryshimi midis energjive t ktyre

56 37 Atomet

fotoneve sht i barabart me ndryshimin E midis

energjive t gjendjeve 4P3/2 dhe 4P1/2 tek kaliumi. T
njehsohet E. (c) T vlersohet induksioni i fushs
magnetike s cils i nnshtrohet elektroni 4p tek
natriumi.
56. Nqoftse nj sistem klasik nuk ka nj raport
midis ngarkess dhe mass, t njejt n t gjith
sistemin, momenti magnetik mund t shkruhet n
formn
g

Q
L
2M

ku Q sht ngarkesa e plot, M sht masa e plot

dhe g 1. (a) T provohet se
g = 2 pr nj cilindr t plot q rrotullohet rreth
boshtit t vet dhe q ka nj ngarkes t shprndar
njtrajtsisht npr siprfaqen e tij cilindrike. (b) T
provohet se g = 2,5 pr nj sfer t plot q ka nj
shprndarje unazore t ngarkess prgjat ekuatorit
t saj.
57. N nj eksperiment t Shternit dhe Gerlahut,
atomet e hidrogjenit n gjendjen e tyre baz lvizin
me shpejtsi vx = 14,5 km/s. Induksioni i fushs
magnetike sht lesh

?????????????????????????????????
Mungojne te gjitha problemat deri tek
numuri 69