Kapitulli 36 Mekanika Kuantike

67
Mikrografi
me ngjyra jo te
verteta, e marre me nje
mikroskop me efekt tunel, e nje
segmenti te molekules DNA e
zmadhuar rrethe 500 000 x here.
Nje kampion dyfijor DNA u tret
ne nje solucion kripe dhe u
depozitua ne grafit para se te
vendoset ne mikroskop. Rjeshtat
e kreshtave te verdha ne
portokalli u perkasin kreshtave te
elikes se dyfishte te DNA
KAPITULLI 36
Mekanika kuantike
36.0
Ne kapitullin e meparshem pame qe drita, qe mendohej te ishte nje fenomen valor, zoteron veti korpuskulare dhe qe
elektronet dhe objekte te tjere kane veti valore. Idete e Debroilit mbi natyren valore te elektroneve u zhvilluan ne
nje teori te detajuar matematike me 1926. Ne kete teori elektroni pershkruhet me nje funksion valore qe i bindet
nje ekuacioni valor qe quhet ekuacioni i Schrdinger i cili eshte disi i ngjashem me ekuacionin klasik per zerin dhe
valet e drites. Frekuenca dhe gjatesia e vales lidhen me energjine dhe impulsin njelloj si frekuenca dhe gjatesia e
vales te drites lidhen me energjine dhe impulsin e nje fotoni.Difraksioni dhe interferenca e valeve te elektronit jane
vrojtuar nga Davisson dhe Germer (si dhe nga te tjere ) eshte rrjedhim i perhapjes te ketyre valeve. Kuantizimi i
energjise te atomeve, molekulave dhe sistemeve te tjere mikroskopike rezultojne nga tabllote valore te elektroneve
ne keto sisteme. Ne kete kapitull ne do te shqyrtojme disa nga vetite e valeve elektronike dhe do te shohim se si
ekuacioni i Schrdinger-it shpie ne kuantizimin e energjise.
36.1 Funksioni valor i elektronit

Ne valet klasike si psh valet ne nje korde, valet e zerit ose valet e drites densiteti i energjise (energjia per njesi te
vellimit te ambientit ku perhapet vala) eshte ne perpjestim te drejte me katrorin e funksionit valor te vales. Intesiteti
qe eshte densiteti i energjise shumezuar me shpejtesine e perhapjes se vales (ekuacioni 14.20 , paragrafi 14.3)
gjithashtu eshte ne perpjestim te drejte me katrorin e funksionit valor. Per valet ne nje korde funksioni valor eshte
zhvendosja e kordes y (x,t). Per valet e zerit ne ajer funksioni valor eshte zhvendosja e molekulave te ajrit nga
68
36. Mekanika Kuantike
pozicioni i tyre i ekuilibrit ose ndryshimi i presionit per shkak te vales se zerit. Per driten dhe valet e tjera
*
elektromagnetike funksioni valor eshte fusha elektrike E qe i shoqerohet vales .
Funksioni valor per valet elektronike (ose per valet e tjera te materies ) shenohet me germen psi ().
Funksioni valor eshte nje zgjidhje e ekuacionit valor te Schrdingerit te cilin do ta shqyrtojme me vone ne kete
kapitull, krejt njelloj si funksioni valor E (epsilon) per valet e drites qe eshte nje zgjidhje e ekuacionit klasik te
vales per driten. Kur Schrdinger-i botoi ne fillim ekuacionin e tij valor per elektronet, nuk ishte e qarte as per te, as
per te tjeret se cfare paraqiste funksioni valore. Ne mund te bejme nje aluzion si te interpretojme duke u bazuar
ne kuantizimin e valeve te drites.
Meqe energjia per njesi vellimi ne nje vale drite eshte ne perpjestim te drejte me E 2 dhe energjia kuantizohet
ne njesi h per cdo foton, ne presim qe numri i fotoneve ne njesine e vellimit eshte ne perpjestim te drejte me E 2 .
Le te shohim eksperimentin e Jungut me dy arje (fig 36-1). Tablloja e vrojtuar ne ekran percaktohet nga
interferenca e valeve nga carjet. Ne nje pike P1 te ekranit ku vala qe vjen nga nje carje ka nje diference faze prej
1800 nga vala qe vjen nga carja tjeter, fusha elektrike rezultante eshte zero. Nuk ka energji dritore ne ate pike dhe
pika eshte e erret. Ne pikat si P2 ku dy valet qe vijne nga carjet jane ne faze, E eshte maksimum dhe pika eshte e
ndritshme. Nese intesiteti i drites renese eshte i vogel, ne mund te vrojtojme tabllone e interferences neqoftese
zevendesojme ekranin me nje film dhe ekspozojme filmin per nje kohe mjaft te gjate.
Fig.36.1. Eksperimenti i dy carjeve te
Jungut. Shume fotone bien ne piken P2
por asnje foton nuk bie ne piken P1. Ky
eksperiment mund te behet me nje
intensitet drite kaq te vogel qe vetem nje
foton ne nje moment arrin te dy carjet
dhe ne ekran.
Tabloja e intesitetit duhet te interpretohet
si nje probabilitet i nje fotoni te vecante
qe arrin ne nje pike te caktuar.
Bashkeveprimi i drites me filmin eshte nje fenomen kuantik. Neqoftese ekspozojme filmin per nje kohe shume te
shkurter me nje burim drite me intesitet te dobet ne ne nuk do te vrojtojme thjeshte nje version te dobet te tablose
me intesitet te madh. Ne vend te asaj ne do te shohim pika ne film te shkaktuara nga bashkeveprimi i fotoneve te
vecante (fig 36-2). Ne pikat ku valet interferojne konstruktivisht ka shume njolla qe tregojne qe shume fotone
arrijne ne keto pika. Kur ekspozimi eshte shume i shkurter dhe burimi i drites eshte i dobet fluktuacione te rastit nga
pozicione mesatare, te parashikuara nga teoria valore ndodhin, dhe natyra kuantike e drites eshte krejt e qarte. Nese
ekspozimi eshte i gjate, ose burimi i drites eshte i forte, ne menyre qe shume fotone te bashkeveprojne me filmin,
fluktuacioni mesatar zhduket dhe natyra kuantike e drites nuk vrojtohet.Tabloja e interferences varet nga numri i
plote i fotoneve qe bashkveprojne me filmin dhe jo nga shpejtesia e bashkeveprimit. Edhe kur intesiteti eshte shume
i dobet qe vetem nje here ne cdo moment nje foton godet filmin, teoria valore parashikon tablone e sakte mesatare.
Prandaj per intesitete te vogla ne interpretojme E 2 te jete ne perpjestim te drejte me probabilitetin e vezhgimit te nje
fotoni ne njesine e vellimit te hapesires.
Fig 36.2. Formimi i tablose te interferences me dy
carje. Vizatimi: (a) tregon tablone e pritur mbasi
filmi te jete ekspozuar me rreth 28 fotone ose
elektrone . Vizatimet (b) dhe (c) tregojne tablote e
pritura per 1000 dhe 10000 foton ose elektron
perkatesisht. Shenojme qe nuk ka pika ne zonat ku
interferenca eshte minimum. Fotografia (d) eshte
tablloja reale e interfernces se elektroneve qe
rezulton nga ekspozimi i filmit kur ne te bien miliona
elektrone. Tabloja eshte e njejte me ate qe zakonisht
merret me fotonet.
Ne pikat ne film ose ne ekranin e vrojtimit ku E 2 eshte zero nuk vrojtohet asnje foton, ndersa ne pikat ku E 2 eshte e
madhe, edhe probabiliteti i vrojtimit te fotoneve eshte i madh. Sikurse pame ne marim te njejten tabllo me ane te dy
carjeve nese perdorim elektronet ne vend te fotoneve. Fig36-3 tregon tablone e interferences qe perftohet me pak
elektrone dhe me shume elektrone.
Per te shenuar intensitetin e fushes elektrike perdorim simbolin E Per te eleminuar ndonje ngarterrese me simbolin
E qe perdoret per shenimin e energjise.
*
36 Mekanika kuantike 69
Fig 36.3. Tabloja

reale e interferences
me rritjen e densitetit
te
tufes
se
elektroneve
te
filmuar
nga
nje
monitor televiziv
Ne teorine valore te elektroneve levizja e nje elektroni te vetem pershkruhet nga funksioni valor i cili
eshte nje zgjidhje e ekuacionit valor te Schrodinger-it. Per arsye se ekuacioni i Schrodinger-it permban numrin
imagjinar i 1 (paragrafi 36.5), funksionet valore qe pershkruajne levizjen e nje elektroni nuk eshte e nevojshme
te jene gjithnje real domethene ato mund te jene komplekse. Me qe probabiliteti duhet te jete numer real madhesia
2
2
analoge me E 2 qe pershkruan probabilitetin e gjetjes se elektronit ne ndonje zone te hapesires eshte ( ketu
eshte katrori i modulit te , shih shtesen ekuacioni A-8).
Probabiliteti i gjetjes se nje elektroni ne njesine e vellimit te hapesires eshte ne perpjestim te drejte
2
me .
Propabiliteti i gjetjes se elektronit ndonje vellim dV duhet te jete ne perpjestim te drejte me madhesine e
vellimit te elementit dV. Ne hapesiren me nje permase probabiliteti i gjetjes se nje elektroni ne ndonje interval dx
2
eshte dx . Nese P(x)dx ku P(x) eshte funksioni i shperndarjes se probabilitetit (ose quhet densitet i
probabilitetit), do te kemi:
P(x)=
36.1
Shembull 36-1
Nje grimce pikesore klasike leviz para e mbrapa me nje shpejtesi konstante mdis dy mureve tek x=0 dhe x=8cm.
(a) Sa eshte densiteti i probabilitetit P(x)? (b) Sa eshte probabiliteti i gjetjes te grimces tek x=2cm? (c) Sa eshte
probabiliteti i gjetjes se grimces midis x=3cm dhe x=3.4cm?
(a) Meqenese grimca leviz me shpejtesi konstante ajo ka probabilitet te njejte ne cdo pike te zones 0<x<8. Prandaj
densiteti i probabilitetit P(x) eshte konstant zonen 0<x<8 dhe zero jashte kesaj zone:
P(x)=P(0)
kur 0<x<8
P(x)=0 kur x<0 ose x >8.
Meqe grimca me siguri ndodhet ne zonen 0<x<8 kemi:
P( x)dx P0 dx P0 8 1 nga rrjedh
P0 1 8 (cm)
b) Probabiliteti i gjetjes se grimces ne intervalin dx eshte ne perpjestim te drejte me dx. Meqenese

dx =0
probabiliteti i gjetjes ne piken x=2 cm eshte 0.Anasjelltas, meq ka nj infinitet pikash midis 0 dhe 8 cm, dhe
grimca n seciln pik ka probabilitet t njjt, probabiliteti i grimcs n Nj pik t veant duhet t jet zero.
( c ) Meq densiteti i probabilitetit sht konstant, probabiliteti n Nj interval x n zonn 0 < x < 8 cm sht P0
x. Probabiliteti i qenies s grimcs n intervalin 3 < x < 3,4 cm sht :
P0 x = (1/8cm) 0.4 = 0,05
70
36.2 Paketat ose Grupet Valore Elektronike

N kapitullin 13 kemi par se nj val harmonike n nj kord paraqitet nga funksioni valor :
y (x1t) = A sin (kx - t)
ku k sht numri valor, i cili lidhet me gjatsin t vals nga :
k = 2/--dhe sht frekuenca kndore, q lidhet me frekuencn nga :
= 2
36 - 2
36 - 3
36 - 4
Shpejtsia e vals lidhet me frekuencn e vals nga :

2
v
2 k k
36 5
Ekuacioni (36.2) gjithashtu prshkruan nj val zanore harmonike n se zhvendosja y (x,t) zvendsohet me
zhvendosjen e molekulave t ajrit s (x,t) ose me ndryshimin e presionit P(x,t). [Shih shtesn B pr nj shikim t
prgjithshm t valve klasike ]. Ne mund t prdorim ekuacionin 36.2 t prshkruaj nj val elektronike
harmonike duke zvendsuar zhvendosjen y (x,t) me funksionin valor elektronik (x,t). Nj veti e rndsishme e
vals harmonike me nj frekuenc t vetme dhe numr valor k sht q ajo nuk ka as fillim as fund n hapsir
dhe koh. Q t paraqitim nj sinjal (puls) t lokalizuar n hapsir, ne kemi nevoj pr nj paket valore, dmth nj
grup valsh harmonike q prmbajn nj shprndarje t vazhdueshme t frekuencave dhe numrave valor. Nj
elektron q sht plotsisht jo i lokalizuar dmth ai mund t gjendet kudo n hapsir, mund t paraqitet nga nj val
harmonike e vetme. Megjithat, nj paket valore duhet q t prshkruaj nj elektron q sht lokalizuar n
hapsir. Ne do t ilustrojm disa veti t paketave valore duke shqyrtuar nj grup shum t thjesht q prbhet prej
dy valsh me amplituda t njjta dhe me frekuenca dhe numra valor afrsisht t njjt. Nj grup i till prshkruan
fenomenin e rrahjeve. Le t jen numrat valor k1 dhe k2 dhe frekuencat kndore 1 dhe 2. Shuma e dy valve
sht :
(x,t) = A0 sin (k1x - 1t) + A0 sin (k2x - 2t)
Ku A0 sht amplituda e secils val. Duke prdorur :
sin 1 + sin 2 = 2cos [(-1 - 2)/2] sin [(1 + 2)/2]
pr shumn e dy funksioneve sinusoidal kemi :
(x,t) = 2 A0 cos [ (k1 - k2)x- (1 - 2)t] sin [ (k1 + k2)x- (1+ 2)t]
Duke prdorur k mes = (k1 + k2) dhe mes = - (1 + 2) pr k mesatare dhe mesatare dhe
k = k1 - k2 dhe = 1 - 2 pr diferencn e numrave valor dhe frekuencave kndore, kemi :
(x,t) = [2 A0 cos ( k x) - ( t) ] sin (k mes x -
mes t)
36 - 6
Figura 36 - 4 tregon nj grafik t (x,t), n nj moment t dhn t kohs si funksion i x-it.

Kurba vija - vija sht mbshtjellsja e grupit t dy valve e dhn nga faktori me kllapa katrore n ekuacionin (36 6). Valt e veanta brenda mbshtjellses lvizin me shpejtsi
V = mes/ k mes e cila sht shpejtsia e fazs. N
qoft se shkruajm faktorin modulues n kllap katrore si
cos {1/2 k [x - (/ k) t]} ne mund t shohim q mbshtjellsja lviz me shpejtsi / k . Shpejtsia e
mbshtjelljes sht shpejtsia e grupit :
Vg
36 - 7
N rast se x1 dhe x2 jan dy vlera t njpasnjshme t x pr t cilat mbshtjellsja sht zero, ne mund t marrim x
= x2 - x1 si nj madhsi t shtrirjes hapsinore t grupit. Meq kosinusi sht zero kur argumenti i tij sht /, 3/,
/ e t tjera, vlerat x1 dhe x2 lidhen nga :
1
/2 k x2 - 1/2 k x1 =
ose :
k x = 2
Pr nj vler t caktuar t x, grafiku (x,t) n lidhje me t sht i ngjashm me at t fig. 36-4 me t n vend t x-it.
Kshtu shtrirja n koh t lidhet me me an :
t = 2
Kto rezultate jan n prputhje me ato te shqyrtuara ne paragrafein 14.7 (ekuacionet 14.34 dhe 14.35 ) :
k x 1
36 - 8
t 1
36 - 9
Fig. 36.4. Shtrirja hapsinore e grupit x sht n prpjestim t
zhdrejt me diferencn e numrave valor k, ku k lidhet me
gjatsin e vals me k = 2/. identike merret nse (x ,t)
vizatohet n lidhje me t n nj pik fikse x. N kt rast,
shtrirja n koh t sht n prpjestim t zhdrejt me
diferencn e frekuencave .
Megjithat, intervalet x dhe t pr grupin ton t dy valve jan artificiale pr arsye se mbshtjellsja nuk mbetet
e vogl jasht ktyre intervaleve.
Funksioni valor pr nj paket valore t prgjithshme prbhet nga nj bashksi diskrete valsh harmonike,
prandaj :
(x,t) = Ai sin (kx - t)
36 - 10
ku Ai sht amplituda e vals me numr valor ki dhe frekuenc kndore i. Llogaritja e amplitudave Ai q nevojitet
q t ndrtojm nj paket valor t nj forme t dhn sht nj problem q i prket serive Fourier. N se prdorim
vetm nj numr t fundm valsh, sht e pamundur t marrim nj paket valor q t jet e vogl kudo jasht zons
t hapsirs s paketit. Q t prshkruajm nj elektron q sht i lokalizuar n hapsir, n duhet t ndrtojm nj
paket valor nga nj shprndarje t vazhdueshme valsh. Ne paraqitim kt matematikisht duke zvendsuar Ai n
ekuacionin (36.10) me A(k).dk dhe zvendsojm shumn me integral. Madhsia A(k) quhet funksioni i
shprndarjes pr numrin valor k. Si forma e paketit valor pr nj moment kohe t fiksuar (x) ashtu shprndarja e
numrave valor A(k) mund t gjenden njra nga tjetra me metodat e analizs Fourier. Figura 36 - 6 tregon nj paket
valor gaussian dhe funksionin e shprndarjes t numrit valor prkats (Shih gjithashtu seksionin e shprndarjes s
Gaussit n shtesn C). Pr kt rast, A(k) , sht gjithashtu nj funksion gaussian. Devijimet standarte t ktyre
funksioneve gaussiane, d.m.th. x dhe y jan lidhur nga relacioni :
k x = 1/2
36 - 11
Fig. 36.5. Nj paket valore Gaussiane(x) dhe

shprndarja prkatse Gaussiane e numrave valor
A(k) . Devijimet standarte t ktyre paketave lidhen
nga relacioni k x = 1/2
Mund t tregohet q produkti i devijimeve standarte sht m i madh se 1/2 pr nj paket valor t do forme tjetr.
Pr nj shprndarje t vazhdueshme t valve, ekuacioni (36 - 9) pr shpejtsin e grupit t paketave valore bhet :
Vg
d
dk
36.12
Energjia dhe impulsi i nj elektroni jan lidhur me frekuencn dhe gjatsin e vals me an t ekuacioneve t de
Broglie. Prandaj ato gjithashtu lidhen me frekuencn kndore dhe numrin valor. Kshtu kemi :
p
h
hk
2 / k 2
h
E h
2
72
Duke shnuar = h/2 , kto relacione shkruhen :

k
36.13
E =
36.14
p=
dhe
Energjia kinetike e nj elektroni q lviz n hapsirn e lir ku asnj forc nuk ushtrohet mbi t jepet nga :
E
1 2 p2
mv
2
2m
Duke zvendsuar ( ) pr E dhe ( k) pr p, marrim :

2k 2
2m
36.15
Duke prdorur ekuacionin (36.12) pr shpejtsin e grupit, marrim :

Vg
d
d k 2
dk dk 2m
k p
m m v
36 - 16
Kshtu shpejtsia e grupit sht e barabart me shpejtsin e elektronit, si duhet t prisnim. Shnojm q shpejtsia
fazore e valve t veanta t paketit valor nuk sht e barabart me shpejtsin e elektronit :
Vp
E
p
v

k
p 2m 2
Pyetje
1.
Sa jan x dhe k pr nj val thjesht harmonike me nj frekuenc dhe gjatsi vale t vetme?
2.
Cila nga shpejtsit sht m e rndsishme pr telekomunikimin, shpejtsia e fazs apo shpejtsia e grupit ?
Nj paket valore
triprmasash
q
paraqet nj grimc q
lviz sipas bostit x.
Kulmi (njolla) tregon
pozicionin e grimcs
klasikeShnojm q
paketat shprhapen
n drejtimet x dhe y.
Kjo shprhapje bhet
prshkak
t
dispersionit,
q
rezulton nga faktiq
shpejtsit fazore t
valve t veantaq
prbjn
paketn
varen nga gjatsite
valve.
36.3 Parimi i paprcaktueshmris

Natyra valore e elektroneve (dhe grimcave t tjera) ka rrjedhime t rndsishme. Konsiderojm nj paket valore
(x,t) q paraqet nj elektron. Pozicioni me probabl i elektronit sht vlera e x-it pr t ciln (x,t)2 sht
maksimum. Meqnse (x,t)2 sht n prpjestim t drejt me probabilitetin q elektroni t ndodhet n x, dhe
(x,t)2 sht i ndryshm nga zero pr nj interval vlerash t x-it, ather ekziston nj paprcaktueshmri n
pozicionin e elektronit. Nqoftse kryejm nj numr matjesh t pozicionit n elektrone identike, d.m.th. elektrone
me t njjtn funksion valor, ne nuk do t marrim t njjtin rezultat. N fakt, funksioni i shprndarjes i rezultateve t
matjeve do t jepet nga (x,t)2. Nse paketa valore sht shum e ngusht, paprcaktueshmria e pozicionit do
t jet e vogl. Megjithat, nj paket valor i ngusht duhet t prmbaj nj interval t gjer t numrave valor k.
Meq impulsi lidhet me numrin valor nga p = k, nj interval i gjer i vlerave k do t thot nj interval i gjer i
vlerave t impulsit. N qoft se kryejm nj numr matjesh t impulsit n elektrone identike, ne marrim nj
shprndarje t rezultateve q i prkasin shprndarjes s numrave valor n paketin valor. Kshtu nj paket valore e
ngusht q i prket nj paprcaktueshmri e vogl n pozicion gjithashtu i prket nj shprndarje e gjer t vlerave
t impulseve dhe prandaj nj paprcaktueshmri t madhe n impuls. N prgjithsi, intervalet x dhe k lidhen me
ekuacionin (36 - 8):
k x 1
N mnyr t ngjashme nj paket valore q sht lokalizuar n kohn t duhet t prmbaj nj interval
frekuencash , ku intervalet lidhen me an t ekuacionit (36 - 9):
t 1
Kto veti jan karakteristike pr valt. N se shumzojm kto ekuacione me ? dhe prdorim p = ?k dhe E = ?,
marrim :
p x
36.17
dhe
E t
36.18
Ekuacionet 36 - 17 dhe 36 - 18 japin pohimin e parimit t paprcaktueshmris t shpallur n fillim nga .
Heisenberg m 1927. Ekuacioni 36.17 shpreh faktin q funksionet e shprndarjes pr pozicionin dhe impulsin nuk
mund t bhen t ngushta arbitrarisht ; kshtu matjet e pozicionit dhe t impulsit do t ken paprcaktueshmri
produkti i t cilve sht t paktn aq i madh sa sht ?. Ekuacioni 36.18 shpreh faktin q nse t sht koha e
realizueshme pr matjen e energjis t nj sistemi, matja e energjis do t jet me nj paprcaktueshmri E e cila
sht t paktn aq e madhe sa /t. Ekuacioni 36 - 18 ka zbatime t rndsishme n prcaktimin e energjis t
ngacmimit t elektroneve, molekulave dhe brthamave. P.sh., n se nj gjendje e ngacmuar e nj atomi ka kohn e
jets , energjia e tij do t jet rreth /.
N qoft se prcaktojm saktsisht far ne kuptojm me paprcaktueshmri n matjen e pozicionit dhe
impulsit, ne mund t japim nj pohim preiz t parimit t paprcaktueshmris. N se k ksht devijimi standart
pr matjet e numrit valor k, produkti k x ka vlern e tij minimale 1/2 kur funksionet e shprndarjes jan gaussiane.
Nse ne prcaktojm x dhe p si devijime standarte vlera minimum e tyre sht 1/2 . Kshtu :
Parimi i paprcaktueshmris pr
pozicionin dhe impulsin
p x
36.19
E t
36.20
Ngjashmrisht:
Parimi i paprcaktueshmris pr
energjin dhe kohn
Zakonisht, produkti i paprcaktueshmris sht shum m i madh se /2. Barazimi qndron vetm nse matjet si
t x-it dhe t p-s ose si t E-s dhe t t-s jan ideale.
Ne mund t nxjerrim nj arsyetim cilsor t parimit t paprcaktueshmris duke konsideruar matjen e pozicionit
dhe impulsit t grimcs. N qoft se njohim masn e grimcs, mund t prcaktojm impulsin e saj duke matur
pozicionin e saj n dy momente kohe t afrta dhe duke llogaritur shpejtsin. Nj mnyr e zakonshme pr matjen
e pozicionit t nj objekti sht vshtrimi i ktij objekti me ann e drits. Kur bjm kt, ne difuzojm dritn nga
objekti dhe prcaktojm pozicionin nga drejtimi n t ciln drita difuzohet. N se prdorim dritn me gjatsi vale ,
ne mund t matim pozicionin vetm me nj paprcaktueshmri t rendit pr arsye t efekteve t difraksionit. Q t
zvoglojm paprcaktueshmrin n pozicion, prdorim drit me gjatsi vale shum t shkurtr, p.sh. ndofta edhe
rrezet x. N parim nuk ka kufizim pr saksin e nj matje pozicioni t till sepse nuk ka kufi n gjatsin e vogl t
vals q ne prdorim . Meqnse impulsi i kesaj ruhet, impulsi i grimcs ndryshon n nj mnyr t
pakontrolluar. Sipas teoris valore klasike, ky efekt me impulsin e grimcs mund t zvoglohet duke zvogluar
intensitetin e rrezatimit. Por energjia dhe impulsi i rrezatimit jan t kuantizuar; do foton ka impuls h/. Kur gjatsia
e vals e rrezatimit sht shum e vogl impulsi i fotonit do t jet i madh dhe matja e impulsit do t ket
paprcaktueshmri t madhe. Kjo prcaktueshmri nuk mund t eleminohet duke zvogluar intensitetin e drits; nj
zvoglim i intensitetit vetm zvoglon numrin e fotoneve n tuf. Q t shohim grimcn ne duhet t difuzojm t
paktn nj foton. Prandaj paprcaktueshmria n matjen e impulsit do t jet e madhe n se sht e vogl, dhe
74
paprcaktueshmria e pozicionit t grimcs do t jet e madhe n se sht e madhe. Nj analiz e hollsishme

tregon q produkti i ktyre paprcaktueshmrive do t jet gjithmon t paktn sa rendi i konstantes t Planck-ut h.
Natyrisht ne mund t vshtrojm grimcn me an t difuzimit t elektroneve n vend t fotoneve, por prsri do t
kemi t njjtn vshtirsi. N se prdorim elektrone me impuls t vogl q t zvoglojm paprcaktueshmrin n
matjen e impulsit, ne kemi nj paprcaktueshmri t madhe n matjen e pozicionit pr arsye t difraksionit t
elektroneve. Relacioni midis gjatsis s vals dhe impulsit, = h/p sht i njjti si pr elektronet ashtu edhe pr
fotonet.
Nj rrjedhim i parimit t paprcaktueshmris sht fakti q kur nj grimc kufizohet n nj zon t
hapsirs, ajo nuk mund t ket energjin kinetike zero. Energjia minimale e nj grimce quhet energji e piks zero.
Supozojm p.sh. q nj grimc kufizohet n nj zon t hapsirs me gjatsi L. Paprcaktueshmria n pozicionin e
saj sht jo m e madhe se L. Rrjedhimisht, ne shohim nga ekuacioni 36 - 19 q paprcaktueshmria n impulsin e
saj sht:
p
2l
36.21
Energjia kinetike e grimcs sht :

K
1 2 p2
mv
2
2m
Madhsia e impulsit p duhet t jet t paktn aq e madhe sa paprcaktueshmria e tij

K
36.22
p (p = p). Prandaj :
p 2 ( 2 / 4l 2 )
2
2m
2m
8ml 2
36.23
Sa m e vogl t jet zona e hapsirs L, aq m e madhe do t jet energjia kinetike minimale.
Ushtrimi 36.2
Nj cop mermeri me mas 25g sht n nj kuti me gjatsi 10 cm. T gjendet paprcaktueshmria minimale n
impulsin e saj, shpejtsia e saj dhe energjia kinetike minimale, duke supozuar q p = p
Nga ekuacioni 36 - 19, me x = 10 cm, gjejm :
s (p) min
1,05 1034 Js
5.3 10 34 kg m / s
2x
2(0.1m)
Shpejtsia q i prket impulsit me kt madhsi sht :

v
p 5.3 1034 kg m / s
2.1 10324m / s
m
0.025kg
Kuptohet q ne mund t themi q kjo cop mermeri sht praktikisht n qetsi. Energjia kinetike minimale sht :
K min
(pmin ) 2 (5.3 1034 m / s) 2
5.6 10 66 J
2m
0.050kg
Pr shkak q konstantja e Planck-ut sht shum e vogl, relacioni i paprcaktueshmris

rndsishm pr sistemet makroskopike.
36.19 nuk sht i
Shembulli 36.3
Prsritni krkesat e shembullit 36.2 pr nj elektron t kufizuar n nj zon t hapsirs me gjatsi L = 0,1 nm. Kjo
distanc sht e rendit t diametrit t nj atomi.
N kt rast, paprcaktueshmria minimale e impulsit sht :
(p) min
1,05 1034 Js
5.3 10 25 kg m / s
2x
2(1010 m)
Shpejtsia e elektronit me impuls t ksaj madhsie sht :

v
p 5.3 1025 kg m / s
5.8 105 m / s
m
9.1 10 31kg
Shnojm q kjo sht nj shpejtsi mjaft e madhe. Energjia kinetike minimale sht :
K min
(pmin ) 2 (5.3 1025 m / s) 2
1.5 1019 J
2m
2(9.1 10 31kg)
Kjo energji sht afro 1 eV, e cila sht e rendit t madhsis t energjis kinetike t nj elektroni n nj atom.
Pyetje
1.
2.
A thot parimi i paprcaktueshmris q impulsi i nj elektroni nuk mund t njihet kurr saktsisht?
Pse parimi i paprcaktueshmris nuk sht i rndsishm pr objektet makroskopike ?
36.4 Dualiteti Vale - Grimce

Pam q drita, e cila zakonisht mendohet si val, paraqet veti valore kur ajo bashkvepron me lndn, si efektin
fotoelektrik ose n efektin Kempton, dhe q elektronet, t cilt ne zakonisht i mendojm si grimca, paraqesin veti
valore si interferencn dhe difraksionin. T gjith bartsat e impulsit dhe energjis, t till si elektronet, atomet,
drita ose zri, kan karakteristika si grimcore ashtu dhe valore. Mund t prpiqemi q t themi q elektroni, p.sh.,
sht edhe val edhe grimc, por kuptimi i nj pohimi t till nuk sht i qart. N fizikn klasike, konceptet e
valve dhe grimcat jan reciprokisht ekskluzive (perjashtuese). Nj grimc klasike sillet si nj predh; ajo mund t
lokalizohet dhe difuzohet, ajo shkmben energji n do pik t hapsirs dhe i bindet ligjeve t ruajtjes s energjis
dhe impulsit gjat goditjeve. Ajo nuk shfaq interferenc ose difraksion. Nj val klasike, nga ana tjetr, sillet si val
uji; apo shfaq difraksionin dhe interferencn, dhe energjia e saj prhapet n mnyr t vazhdueshme n hapsir dhe
koh. Asgj nuk mund t jet edhe grimc klasike edhe val klasike n t njjtn koh.
Mbasi Th. Young vrojtoi tablon e interferencs nga dy arje me drit me 1801; drita u mendua t jet val
klasike. Analogjikisht, sipas eksperimentit t J. J. Thomson-it m 1897, n t ciln ai devijoi elektronet n fushat
elektrike dhe magnetike, elektronet u menduan si grimca klasike. Tani dim q kto koncepte t grimcave dhe
valve klasike nuk e prshkruajn n mnyr t prshtatshme sjelljen komplete t do fenomeni.
do gj prhapet si nj val dhe shkmben energji si nj grimc.
Shpesh konceptet e grimcs klasike dhe t vals klasike japin t njjtat rezultate. Kur nj gjatsi vale sht shum e
vogl, prhapja e vals klasike nuk mund t dallohet nga ajo e grimcs klasike. Pr valt me gjatsi vale shum t
vogla, efektet e difraksionit jan t paprfillshme, kshtu valt prhapen sipas vijave t drejta. Ngjashmrisht,
interferenca nuk vrojtohet pr gjatsit e vogla t valve sepse brezat e interferencs jan vendosur shum afr.
Prandaj nuk ka rndsi se far koncepti prdorim. Kur difraksioni sht i paprfillshm, ne mund t mendojm
driten si nje vale qe perhapet sipas rrezeve, si ne optiken gjeometrike, ose si nje tufe grimcash, fotonesh.
Analogjikisht, ne mund te mendojme nje elektron si nje vale qe perhapet ne vije te drejte, ose gjate rrezeve, ose si
nje grimce.
Gjithashtu mund te perdorim ose konceptin valor ose ate grimcor qe te pershkruajme shkembimet e
energjise, nese kemi nje numer te madh grimcash dhe ne jemi te interesuar vetem per vlera mesatare te
shkembimeve te energjise dhe momentit. P.sh., ne se jemi te interesuar vetem per rrymen e plote ne efektin
fotoelektrik, teoria valore e drites parashikon saktesisht qe rryma eshte ne perpjestim te drejte me intensitetin e
drites.
Pyetje
5. Cili eshte momenti me i mire, vala klasike apo grimca klasike per pershkrimin e perhapjes se elektroneve permes
kristalit ? Cili eshte me i mire per pershkrimin e bashkeveprimit te drites me filmin fotografik ?
36.5 Ekuacioni i Schrdinger-it

Ekuacioni valor qe pershkruan levizjen e elektroneve (dhe grimcave te tjera me mase qetesie), qe eshte analog me
ekuacionin valor klasik (ekuacioni B - 1 ne shtesen B) u dha nga Schrdinger-i me 1926 dhe tani njihet si ekuacioni
i Schrdinger-it. Si ekuacioni valor klasik, ashtu dhe ekuacioni i Schrdinger-it lidh derivatet e funksionit valor
76
sipas kohes dhe hapesires. Ne cdo rast ekuacioni i Schrdinger-it nuk mund te nxirret, njelloj si nuk mund te nxirren
ligjet e Newton-it. Vlefshmeria e cdo ekuacioni themelor qendron ne pajtimin me eksperimentin. Megjithese do te
ishte logjike te postulosh ekuacionin e Schrdinger-it, eshte e dobishme te kemi disa ide mbi rezultatin qe do te
merrnim duke konsideruar ekuacionin valor, i cili eshte ekuacioni B - 1, me shpejtesi v = c dhe me
y (x,t) te zevendesuar me fushen elektrike E (x,t) :
2 ( x, t ) 1 2 ( x, t )
2
x 2
c
t 2
36.24
Nje zgjidhje e ketij ekuacioni me rendesi te vecante eshte funksioni valor harmonik E (x,t) = E 0 sin (kx - t). Duke
derivuar kete funksion dy here ne lidhje me kohen, kemi : 2 E / t2 = - 2 E 0 sin (kx - t), ndersa duke e derivuar
dy here sipas x kemi : 2 E / x2 = - k2 E 0 sin (kx - t). Duke zevendesuar E = E 0 sin (kx - t) ne ekuacionin (36 24) do te kishim :
k2
2
c2
ose :
=kc
36.25
nga :
= kc
ose :
E=pc
36.26
i cili eshte relacioni midis energjise dhe impulsit te fotonit. Le te perdorim tani ekuacionet e de Broglie-it per
grimcen me mase qetesie qe te gjejme relacionin midis dhe k per nje elektron qe eshte analog me ekuacionin 36 25. Energjia e nje grimce me mase m eshte:
E
p2
U
2m
36.27
Ku U eshte energjia potenciale. Ekuacionet e de Broglie-it jane :

E=h=
dhe
p = h/ = k
Zevendesojme keto vlera te E dhe p ne ekuacionin 36 - 37, marrim :

2k 2
U
2m
36.28
Ky ekuacion ndryshon nga ekuacioni (36 - 25) per fotonet sepse permban energjine potenciale U dhe qe frekuenca
kendore nuk ndryshon linearisht me k. Shenojme qe ne marrim faktorin kur derivojme funksionin valor
harmonik ne lidhje me kohen dhe faktorin k kur derivojme nje here ne lidhje me pozicionin. Prandaj ne presim qe
ekuacioni valor qe zbatohet per elektronin duhet te lidhe derivatin e pare sipas kohes, me derivatin e dyte sipas
hapesires dhe duhet te permbaje energjine potenciale te elektronit.
Tani jemi gati t postulojm ekuacionin e Schrodinger-it. N hapsirn me nj prmas ai ka formn:
( x, t )
2 2 ( x, t )
U ( x) ( x, t ) i
2m
t
x 2
36.29
Ekuacioni 36-29 quhet ekuacion i Schrodinger-it q varet nga koha. Nj ndryshim i madh midis ekuacionit t
Schrodingerit q varet nga koha dhe ekuacionit valor klasik sht shfaqja eksplicite e numrit imagjinar i = 1 .
Prandaj funksionet valore q knaqin ekuacionin e Schrodingerit mund t jen funksione komplekse.
Zbatimet e para t Schrodingerit ishin n sisteme t tilla si atomi i hidrogjenit dhe oshilatori i thjesht
harmonik. Ai tregoi q kuantizimi i energjis pr kto sisteme mund t shpjegohej me an t valve t
qndrueshme. Pr kto sisteme nuk kemi nevoj t konsiderojm sistemin funksionin valor q varet nga koha. Pr
do funksion valor q prshkruan nj grimc n nj gjendje me energji t prcaktuar, ekuacioni i prgjithshm i
Schrodinger-it mund t thjeshtohet duke shkruar funksionin valor n formn:
( x, t ) ( x) e it
*
Ku (x) sht vetm funksion i x-it . Ana e djatht e ekuacionit 36-29 sht ather:
Zakonisht pjesen hapesinore (funksionin valor koordinativ) e shenojme me
shenojme me
kurse funksionin e plote valor e
( x, t )
i(i ) ( x) e it ( x) e it E ( x)e it
t
ku kemi prdorur E= . Duke zvendsuar
( x, t ) ( x) e it
ne ekuacionin 36.29 marrim:
( x) it
e
U ( x) ( x) e it E ( x) e it
2m x 2
2
Duke thjeshtuar me faktorin e it , marrim nj ekuacion pr
d 2 ( x)
dx
2mE
( x) k
( x)
q quhet ekuacion
i Schrodinger-it q nuk varet nga koha:
2 ( x)
U ( x) ( x) E ( x )
2m
x 2
36-30
Ekuacioni i Schrodinger-it q nuk varet nga koha, me nj prmas, sht ekuacion diferencial me nj variabl x,
prandaj sht shum m i thjesht se ekuacioni 36-29, i cili sht nj ekuacion diferencial me derivat t pjesshm
q prmban dy variabla x dhe t.
Ekzistojn kushte t rndsishm q funksioni valor (x) duhet t knaq, prve qenies zgjidhje e
2
ekuacionit 36-30. Probabiliteti i gjetjes s elektronit n nj zon dx rreth x-it sht ( x) dx . Meq probabiliteti i
gjetjes s elektronit nuk mund t krcej n mnyr jo t vazhdueshme kur lvizim nga nj pik n nj pik t afrt,
funksioni valor (x) duhet t jet i vazhdueshm n pikn x. Gjithashtu mbasi funksionet e energjis potenciale
U(x) nuk jan infinite, derivatet e para d ( x) / dx duhet t jen t vazhdueshme. Ne mund ta shohim kt nga
ekuacioni 36.30 duke shumzuar do term me
2m 2
d d
dx dx
dhe duke shnuar
d 2 dx 2
si
d d
.
dx dx
Ather kemi:
2m
2 U ( x) E ( x)

ose
d
d
dx
N qoft se x tenton drejt zeros, ather
2m
2 U ( x) E ( x) dx

d
d
dx
, q tregon ndryshimin e derivatit t par, gjithashtu tenton drejt
zeros meqense U(x) nuk sht infinite. Kjo sht ekuivalente me faktin q derivati i par sht i vazhdueshm n x,
nse U(x) nuk sht infinite.
Probabiliteti i gjetjes s elektronit n dx rreth piks x 1 ose piks x2 sht shuma e probabiliteteve t
veanta P(x1)dx+ P(x2)dx. Meq elektroni me siguri, duhet t ndodhet diku, shuma e probabiliteteve mbi t gjitha
vlerat e x-it duhet t jet e barabart m 1. D.m. th.:
Kushti i normalizimit
2
( x) dx 1
36.31
Ekuacioni 36.31 quhet kushti i normalizimit. Ky kusht luan nj rol t rndsishm n mekanikn kuantike. Nse
(x) duhet t knaq kushtin e normalizimit 36-31, ai duhet t tentoj drejt zeros kur x tenton n infinit. Ky fakt
vendos nj kufizim n zgjedhjet e mundshme t ekuacionit te Schrodingerit dhe t shpie n kuantizimin e energjis.
36-6 Nj grimc n nj grop potenciale

Ne do t zbatojm ekuacionin e Schrodingerit q nuk varet nga koha n rastin e elektronit q lviz (kufizohet) n
nj kuti me nj prmas me gjatsi L. Klasikisht grimca krcen para dhe mbrapa midis mureve t kutis t cilat
supozojm se jan te x=0 dhe x=L. Grimca do t gjendet diku n kuti, dhe energjia dhe impulsi i saj mund t marrin
do vler.
78
Sipas teoris kuantike, grimca prshkruhet nga nj ekuacion valor (x) q i bindet ekuacionit 36-30.
Energjia potenciale pr kt problem tregohet n fig.36-6. Ajo quhet potencial i grops drejtkndshe infinite ose
thjesht grop kndrejt potenciale infinite dhe prshkruhet matematikisht nga:
U(x)=0
per
0<x<L
36-32
U(x)=
per
x<0 ose x>L
Kjo do t thot, brenda kutis, energjia potenciale sht zero, ndrsa jasht kutis ajo sht infinite. Meq ne
krkojm q grimca t jt n kuti, duhet q ( x) 0 kudo jasht kutis. Ather duhet t zgjidhim ekuacionin
36-30 brenda kutis me kusht q funksioni valor t jet i vazhdueshm; ather duhet t jet zero te x=o dhe x=L.
Kushtet q ( x) 0 n x=o dhe x=L quhen kushte kufitare (Derivati i funksionit valor d dx nuk ka nevoj q
t jet i vazhdueshm sepse energjia potenciale sht infinite pr x<0 dhe x >L n kt problem). Brenda kutis
ekuacioni 36-30 sht
2 d 2 ( x)
E ( x)
2m dx 2
ose
d 2 ( x)
2mE
2 ( x) k 2 ( x)
2
dx
36.33
2mE
2
36.34
ku
k2
Zgjidhja e prgjithshme e ekuacionit 36.33 mund t shkruhet:

( x) A sin kx B cos kx
Ku A dhe B jan konstante.

Te x=0, kemi:
Kshtu kushti kufitar ( x) 0
36.35
(0) A sin k 0 B cos k 0 B
jep B=0 dhe ekuacioni 36-35 bhet:

( x) A sin kx
33.36
Kushti kufitar ( x) 0 te x=L jep:

( L) A sin kL 0
Ky kusht plotesohet kur kL sht nj numr i plot

k n L n ose
kn
n
L
d.m.th. nse k
kufizohet tek vlerat
kn
36.37
t dhn nga
n 1,2,3,...
ku
36.38
Pr do vler t n-s ekziston nj funksion valor n i dhn nga:

n An sin
nx
L
36.39
Nse shkruajm k me an t gjatsis s vals, k= 2
ekuacioni 36-38
bht:
2
ose
Figura 36.6 Gropa potenciale
drejtkndshe e pafundme. Pr
x<0dhe x>l energjia potenciale
U(x) sht:e infinit. Grimca sht e
kufizuar zonn e grops.
Ln
n
2
E cila sht e njjt m me kushtin e valve t qndrueshme pr valt me

nj kord t fiksuar tek x=0 dhe x=L. Energjia E lidhet me numrin valor k
me an t ekuacionit 36.34
En
2 k n2
2 2
h2
n2
n2
2
2m
2mL
8mL2
ose
Energjit e lejuara pr nj:e grop potenciale
drejtkndshe infinite
En n 2 E1
36.40
Keto jane energjit e lejuara pr nj grop drejtkndshe potenciale infinite, ku:

Energjia e nivelit baz pr nj grop potenciale
drejtkndshe infinite
E1
h2
36.41
8mL2
qe esht energjia e gjendjes m t ult, e gjendjes themelore. Kshtu energjia sht e kuantizuar. Fig.37-7 tregon
diagramn e niveleve energjetike pr gropn drejtkndshe potenciale infinite. Shnojm q energjia m e vogl
nuk sht zero. Sipas teorive kuantike grimca nuk mund t mbetet n qetsi n kuti. Ky rezultat q sht rrjedhim i
parimit t paprcaktueshmris sht nj veori e prgjithshme e teoris kuantike. Kur nj grimc lviz n nj zon
t caktuar t hapsirs, ajo duhet t ket nj energji kinetike minimale, energjin e piks zero. Sa m e vogl t jet
zona e hapsirs, aq m e madhe sht energjia e piks zero, si tregon edhe fakti q ndryshon si n ekuacionin 3641.
Konstantja An prcaktohet nga kushti i normimit (ekuacioni 36-31):
2
2
2
dx An sin
nx
dx 1
L
Shnojm q duhet t integrojm nga x=0 n x=L sepse (x)
jasht ksaj zone. Duke zvendsuar

L
2
2
An sin
nx
L
sht zero
kemi:
nx
L n 2
dx An2
sin d 1
L
n 0
por
n
2
sin d
sin 2
4
n
2
Kshtu kushti i normimit jep:

An2
L n
1
n 2
ose
Fig 36.7. Diagrama e niveleve
energjetik pr gropn kndrejt
potenciale infinite. Klasikisht nj
grimc mund t ket do vler t
energjis.
Sipas
mekaniks
kuantike vetm disa vlera t
energjis
jepen
nga
En n 2 E1 n 2 (h
8mL2
An
2
L
d.m.th. nuk varet nga n. Funksioni valor i normuar pr gropn kndrejt

potenciale infinite, kshtu do t jet:
Funksioni valor pr nj grop
potenciale drejtkndshe infinite
2
nx
sin
L
L
36-42
jan t
Numri n quhet numr kuantik. Ai karakterizon funksionin valor pr nj

gjendje t dhn dhe energjin e ksaj gjendjeje. N problemin ton m nj
prmas, numri kuantik rrjedh nga kushtet kufitare; q funksioni valor t jet
zero te x=o dhe x=L. Me problemet me tre prmasa kemi tre numra kuantik dhe secili numr shoqrohet me
kushtet kufitare pr do prmas prkatsisht.
Fig. 36-8 tregon grafikun e 2 pr gjendjen themelore n=1, gjendjen e par t ngacmuar n=2, gjendjen e
lejuara
dyt t ngacmuar n=3 dhe gjendjen n=10 .

N gjendjen themelore, grimca ka m shum mundsi t gjendet afr qendrs s kutis , meq vlera maksimale e
2 sht te x=L/2. N gjendjen e par t ngacmuar, grimca kurr nuk gjendet n qendr t kutis sepse 2 sht
zero te x=L/2. Pr vlera shum t mdha t n, maksimumet dhe minimumet e 2 jan shum afr me njratjetrn, si ilustrohet pr n=0. Vlera mesatare e 2 tregohet n kt figur m vija-vija. Pr vlera shum t mdha
t n, maksimumet jan vendosur kaq afr sa 2 nuk mund t dallohet nga vlera e tij mesatare. Fakti q 2 mes
Meqenese
(x)
eshte funksion real atehere 2 2
80
Fig. 38-8 2 n lidhje me x pr

nj grimc n nj kuti me gjatsi L
pr:(a) gjendjen themelore n=1;
(b) gjendjen e par t ngacmuar
n=2; gjendjen e dyt t ngacmuar
n=3; (d) gjendjen n=10. Pr n=10
maksimumet dhe minimumet e
2 jan kaq afr njra me tjetrn
sa maksimumet e veanta sht
vshtir ti dallosh. Vlera mesatare
e 2 tregohet me vija-vija.. Ajo
jep parashikimin klasik q grimca
ka mundsi t njjt t gjendet n
do pik n kuti.
sht konstante gjat gjith kutis, do t thot q grimca ka mundsi t njjt q t gjendet kudo n kuti, njlloj si
rezultati klasik. Ky sht nj shembull i parimit t korrespondencs t Bohr-it q pohon:
Parimi i korespondences se Bohrit
N limitin e numrave kuantik shum t mdhenj, llogaritja klasike

dhe llogaritja kuantike duhet t japin t njjtin rezultat
Zona e numrave kuantik shum t mdhenj, sht gjithashtu zona e energjive shum t mdha, ndryshimi n
prqindje i energjis midis gjendjeve kuantike fqinje sht shum i vogl, kshtu q kuantizimi i energjis nuk sht
i rndsishm (shih problemin e 48).
Ne jemi msuar ta mendojm eklektronin si nj grimc klasike, kshtu supozojm nj elektron n nj kuti
si nj grimc q lviz lart e posht midis mureve t kutis. Por shprndarjet e probabilitetit t treguar n fig. 36-8
jan stacionare; d.m.th. ato nuk varen nga koha. Nj tablo alternative e elektronit esht reja e ngarkess me densitet
ngarkese n prpjestim t drejt me 2 . Figura 36.8 mund t mendohet si grafik i densitetit t ngarkess n lidhje
me x pr gjendje t ndryshme. N gjendjen themelore n=1, reja elektronike prqendrohet n mes t kutis dhe
shprhapet mbi shumicn e kutis, si tregohet n figurn 36-8a. N gjendjen e par t ngacmuar, n=2, densiteti i
ngarkess s res elektronike ka dy maksimume, si tregohet n fig.36-8b. Pr vlera shum t mdha te n, ka shum
maksimume dhe minimume t densitetit t ngarkess afr njri-tjetrit dhe si rrjedhim densiteti mesatar i ngarkess
sht prafrsisht uniform kudo n kuti. Kjo tablo e res elektronike sht shum e dobishme pr kuptimin e
strukturs t atomeve dhe molekulave. Megjithat duhet t shnojm q sa her q vrojtohet nj elektron t
bashkveproj me lndn ose rrezatimin, elektroni gjithmon vrojtohet si nj ngarkes e vetme.
Shembulli 36-4
(a)T gjendet energjia e gjendjes themelore t nj elektroni t kufizuar (q lviz) n nj kuti me nj prmas me
gjatsi L=0,1 mm (kjo kuti ka prmasat e nj atomi). (b) Ndrtoni diagramin e niveleve energjitika dhe gjeni
gjatsit e valve t fotoneve t emetuar nga t gjith kalimet duke filluar nga gjendja n=3 ose m pak dhe q
mbarojn n gjendjen themelore.
(a)Energjia n gjendjen themelore jepet nga ekuacioni (36-41). Duke shumzuar numruesin dhe emrusin me c2,
ne marrim nj shprehje q prmban hc dhe energjin e qetsis mc2 , ne marrim nj shprehje q prmban hc dhe
energjin e qetsis mc2 .
E1
(hc) 2
8mc 2 L2
36.43
Zvendsojm hc = 1240 e V.nm dhe mc = 0,511 MeV, kemi

E1
(1240eV nm)
36,7eV
8(5,11 10 5 eV )(0,1nm) 2
Kjo sht m e madhe se minimumi i energjis (rreth 1 e V) q gjetm nga paprekshmris n shembullin 36-3. Ajo
sht e t njjtit rend madhsie me energjis kinetike t elektronit n gjendjen themelore t atomit t hidrogjenit, q
sht 13,6 e V. N kt rast gjatsia e vals t elektronit sht e brabart me perimetrin e rrethit me rreze 0,0529
nm, dmth afro 0,33 nm, ndrsa pr elektronin n nj kuti me nj prmas me gjatsi 0,L nm, gjatsia e vals n
gjendjen themelore sht 2L=0,2 nm
(b) Energjit e ktij sistemi jepen:

En n 2 E1 n 2 (37,6eV )
Fig.36-9 tregon kto energji n diagramn e niveleve

energjetike. Energjia e gjendjes t par t ngacmuar eshte E 2=4(37,6
eV)=150eV dhe ajo e gjendjes se dyte te ngacmuar sht E3 = 9 (37,6
eV) = 338,4 eV. Kalimet e mundshme nga niveli 3 n nivelin 2, nga
niveli 3 n nivelin 1 dhe nga niveli 2 n nivelin 1 jan treguar me
shigjeta vertikale n diagram. Energjit e ktyre kalimeve jan:
E32 338,4eV 150,4eV 188eV
E31 338,4eV 37,6eV 300eV
dhe
E21 150,4eV 37,6eV 112,8eV
Gjatesite e valeve per keto kalime jane:
Fig.36.9 Diagrami i niveleve

energjetike pr shembullin 36-4.
Kalimet nga gjendja n=3 n gjendjet
n=2 dhe n=1 dhe nga gjendja n=2 n
n=1 jan treguar me shigjeta vertikale
32
hc
1240eVnm
6,60nm
E32
188eV
31
hc
1240eVnm
4,12nm
E31
300,8eV
21
hc
1240eVnm
11,0nm
E 21
112,8eV
Ushtrim
Llogaritni gjatsin e vals t fotonit t emetuar n qoft se elektroni n shembullin 36-4 bn kalimin nga
n=4 n n=3 (Prgjigje 4,71 nm).
Shembulli 36-5
Nj grimc ndodhet n gjendjen themelore n nj grop knddrejt potenciale infinite. T gjendet probabiliteti i
gjetjes t grimcs (a) n zonn 0< x <L/4 dhe (b) n x = 0,01L tek x = L/2.
(a)Probaliteti i gjetjes t grimcs n nj interval dx sht:
P( x)dx 2 ( x)dx
Gjejm probabilitetin e gjetjes s grimcs n zonn
0 xL
L
Zvendsojm
x L
dhe
2
x
sin 2
dx
L
L
duke integruar kt shprehje sipas ktij intervali:
2
x
sin 2
dx
L
L
marrim
L
2
2
sin 2 d
L
sin 2
4
ose
P
Mundsia e gjetjes s grimcs n zonn
2 1
( ) 0,091
8 4
0 xL
kshtu sht 9,1 prqind. Ky probabilitet
tregohet me pjesn e errsuar t fig. 36.10.

(b) Meq zona x = 0,01 L sht shum e vogl n krahasim me L, nuk ka nevoj pr integrim.
Probabiliteti i prafrt sht:
82
P 2 ( x) x
2
x
sin 2
x
L
L
Zvendsojm x = L/2 dhe x = 0,01L, kemi:

P
(sin 2 ) (0,01L)
L
2
2
(1.0)(0,01L) 0,02
L
Ose:
Fig. 36.10. Densiteti i probabilitetit
2 ( x) n lidhje me x pr nj
grimc n gjendjen themelore t
nj grope kndrejt potenciale
infinite. Probabiliteti i gjetjes s
0 xL
grimcs n zonn
4
Kshtu kemi vetm 2% mundsi q t gjejm grimcn n zonn x = 0,01L te

pika
L
2
sht paraqitur n zonn e errsuar
36.7 Nj grimc n nj grop drejtkndshe t fundme

Kuantizimi i energjis q gjetm pr nj grimc n nj grop drejtkndshe
infinite sht nj rezultat i prgjithshm q rrjedh nga zgjidhja e ekuacionit t
Schrodingerit pr do grimc q lviz n nj zon t kufizuar t hapsirs. Do
t ilustrojm kt duke konsideruar sjelljen kualitative t funksionit valor, pr
nj energji potenciale pak m t prgjithshme, pr gropn drejtkndshe t
fundme t treguar n fig. 36-11. Ky funksion i energjis potenciale
prshkruhet matematikisht nga:
Fig. 36.11. Energjia e grops
drejtkndshe potenciale t fundme
U ( x) U 0
per x 0
U ( x) U 0
per 0 x L
per x L
Ky funksion i energjis potenciale nuk sht i vazhdueshm n pikat X=0
dhe X= L, por kudo sht i fundm. Zgjidhjet e ekuacionit t
Schrodingerit pr kt tip t funksionit t energjis potenciale varen nga
fakti nse energjia e plot E sht m e madhe ose m e vogl se . Nuk
do t diskutojm rastin E U 0
, por shnojm q n kt rast grimca
nuk sht e kufizuar (nuk lviz n nj zon t kufizuar t hapsirs) dhe i
lejohet do vler e energjis; domethn nuk kemi kuantizma. Ktu do t
supozojm q E U 0 .
Brenda grops, U(x) = 0 dhe ekuacioni i Schrodingerit i pavarur
nga koha sht e njjt me at t grops infinite (ekuacioni 36-39)
U ( x) U 0
d 2 ( x)
k 2 ( x)
dx 2
me
k2
2mE
k2
Zgjidhja e prgjithshme sht:

( x) A sin kx B cos kx .
Fig. 36.12 (a). Nj funksion pozitiv

me kurbatur pozitive (b). Nj
funksionnegativ me kurbatur negative.
N kt rast (x) nuk sht zero n pikn x = 0; kshtu B nuk sht zero.
Jasht grops ekuacioni i Schrdingerit q nuk i varet nga koka sht:
d 2 ( x) 2m
2 (U 0 E ) ( x) 2 ( x)
dx 2
k
36.44
ku
2
2m
(U 0 E ) 0
k2
36.45
Funksionet valor dhe energjit e lejuara mund t gjenden duke zgjidhur ekuacionin 36.44 pr (x) jasht grops
dhe pastaj duke krkuar q (x)/dx t jen t vazhduara n kufijt x = 0 dhe x = L. Zgjidhja e ekuacionit 36-44 nuk
x
sht e vshtir (pr vlerat pozitive t x-it, ajo sht n formn (x) = c e ) duke zbatuar kushtet kufitare; por
kjo zgjidhje nuk sht e rndsishme pr qllimet tona. Veoria e rndsishme e ekuacionit 36.44 sht q derivati i
dyt t (x), i cili lidhet me derivatin e dyt t funksionit valor, ka t njjtn shnj si funksioni valor Nse
sht pozitive, gjithashtu d2 /dx2 sht pozitive dhe kurbat e funksionit valor largohen nga boshti si tregohet
n figurn 36-12a. Analogjikisht nse sht negative, d2 /dx2 sht gjithashtu negative dhe prsri kurba
largohet si tregohet n fig 36.12b. Kjo sjellje sht shum e ndryshme nga ajo brenda grops ku dhe d2 /dx2
kan shenja t kundrta kshtu q kurba ..-s i ngjet funksioneve sinus ose kosinus. Pr shkak t ksaj sjellje
jasht grops, (x) bhet infinit kurse x tendon n pr shumn e vlerave t energjis. Kjo do t thot q
(x) nuk sillet si duhet jasht grops. Meqense ato knaqin ekuacionin e Schrodingerit, funksione t tilla nuk jan
funksione valore t rregullt pr shka se ata nuk mund ti normalizojm. Vetm pr disa vlera t energjis funksionet
valore tendojn n zero kur x bhet shum i madh. Kto vlera t energjis jan energjit e lejuara pr gropn katrore
t fundme.
84
(a)Aparatet charge coupled (CCD) jan n ball t teknologjis t imazhit. Ata jan efient dhe t shpejt dhe dalja e tyre
akumulohet elektronikisht , kshtu q ai prdoret dh manipulohet leht me nj kompjuter. Zakonisht 40 deri 80 % t fotoneve q
bien n siprfa1en e CCD kthehen n sinjal elektrik t akumuluar, q leojon koh t shkurtr ekspozimi dhe prag detektimi
shum t ult. Kjo bn q 2 ose 3 % t fotoneve rns t bashkveprojn mre grupet e atomeve t ndjeshme ndaj drits t filmit
dhe t japin grana filmi t ekspozuar. Prgjigja e nj CCD sht n prpjestim t drejt me sasin e drits rnse, duke br t
mundur nj matje t sakt t t dhnave.
Nj CCD sht nj gjysmprues me tre shtresa shtresa e siprme prbhet nga nj seri elektrodash metalike,
shtresa e poshtme sht nj kristal siliciumi dhe shtresa e mesme sht izolator q ndan 2 shtresat e para. Drita godet elektronet e
lira t gjysmprcjellsit q akumulohen n gropat potenciale n siprfaqe t siliciumit. Secila grop n rrjetn dyprmasshe n
siprfaqen e siliciumit akumulon nj sasi ngarkese q sht n prpjestim t drejt me numrin e fotoneve q godasin siprfaqen
n zonn e grops. Ngarkesa kalon elektronikisht n nj kompjuter q regjistron vendin dhe sasin e ngarkess n seciln grop.
Nj monitor TV mund t prdoret q t rikonstruktoj versionin e digitalizuar t imazhit fillestar.
(a)Nj pjes e CCD, shufra horizontale q del nga e majta sht nj zon fotosensibl (q quhet Pixel). Segmentet vertikal
sipr e posht (q quhen trasfer register) prmbajn vargun e elektrodave q transferojn paketat e ngarkess s akumuluar gjat
nj vije t gropave potenciale, nga e majta n t djatht, duke i depozituar ato n nj amplifikator t vendosur.
N pjesn qendrore t djatht t chip (b). Ky chip i CCD prgjigjet pr gjatsin e valve infra t kuqe. Ai prmban pixel
n rrjetn 320 me 244 (c) Nj imazh i pambaruar i galaktiks spirale. Messier 51 dhe galaktika shoqruese (d). Nj imazh i
gjeneruar nga t dhnat t (c) n t ciln ngjyra false sht caktuar, n lidhje me intervalet e ndryshme t intensitetit (e). Nj
imazh si d, ka qen gjeneruar dhe zmadhuar si dhe ngjyrosur nga kompjuteri (f). ksaj here imazhi ka qen prpunuar me
kontrast maksimum dhe konturuar q t tregoj n detaje ant e jashtme t galaktiks.
Fig. 36.13. Funksioni q knaq ekuacionin e

Shchrdinger-it n gjatsi vale afr gjatsis s
vales 1 q i prket energjis t gjendjes
themelore E1
2m12
n gropn e fundme.
Nse sht pak m e madhe se 1 funksioni i

afrohet infinitit si tregohet n fig. 36-12a. N
gjatsin kritike t vals 1 funksioni dhe
pjerrsia e tij s bashku tentojn n zero. Nse
sht pak m i vogl se 1 funksioni pret boshtin
x dhe pjerrsia sht negative sepse shpjetsia e
ndryshimit d 2 dx 2
sht tani negative. Ky
funksion tenton n kur x tenton n infinit
Fig 36.13 tregon nj funksion valor t rregullt me gjatsi vale 1 brenda grops q i prket energjis t
gjendjes themelore. Sjellja e funksioneve valor q i prkasin gjatsive t valve t afrta dhe energijve t afrta
jan treguar n fig. 36-13. Figura 36-14 tregon funksionet valor dhe shprndarjen e probabilitetit pr gjendjen
themelore dhe dy gjendjet e para t ngacmuara. Nga kjo figur, ne mund t shohim q brenda grops gjatsit e
vals jan pak m t gjata se sa gjatsit e vals prkatse pr gropn infinite (fig. 36-8); kshtu energjit prkatse
jan pak m t vogla se ato t grops infinite. Nj veori tjetr e problemit t grops s fundme sht fakti q ka
vetm nj numr t fundm t energjive t lejuara q varen nga madhsia e U0. Pr vlera shum t vogla t U0 ka
vetm nj vler t lejuar.
Shnojm q funksioni valor deprton prtej skajeve t grops tek x=0 dhe x=L, q tregon q ka
probabilitet t vogl t gjetjes t grimcs n zonn n t ciln energjia e plot E sht m e vogl se energjia e tij
potenciale U0. Kjo zon quhet zon klasikisht e ndaluar sepse energjia kinetike E-U0 do te ishte negative kur U0>E.
Meqense nj energji kinetike negative nuk ka kuptim n fizikn klasike, sht interesante t spekullohet n
rezultatin e nj orvajtje q t vrojtojm grimcn n zonn klasikisht t ndaluar. Mund t tregohet nga parimi i
paprcaktueshmris q n se bhet nj orvajtje q t lokalizojm grimcn n zonn klasikisht t ndaluar, nj matje
e till fut nj paprcaktueshmri n impulsin e grimcs q i prket nj minimumi t energjis kinetike q sht m e
madhe se U0-E, e cila sht e mjaftueshme t na pengoj nga matja e nj energjie kinetike negative.
Figura 36.14. Grafikt e funksionit valor
n (x)
dhe shprndarjes probabilitetit

pr n=1,2,3
pr nj grop knddrejt t fundme. Krahasojm kto
grafik me ato t figurs 36.8 pr gropn
drejtkndshe infinite, ku funksioni valor sht zero
tek x=0 dhe x=L. Gjatsit e valve ktu jan pak m
t gjata se sa korrespondueset pr gropn infinite,
kshtu q energjit e lejuara jan pak m t vogla
2
n ( x)
Shumica e diskutimeve tona pr problemin e grops s fundme zbatohen n do problem n t ciln

E>U(x) n ndonj zon dhe E<U(x) jasht ksaj zone. Konsiderojm
energjin potenciale U(x) t treguar n figu 36-15. Brenda grops ekuacioni i
Shchrdinger-it sht:
d 2 ( x)
k 2 ( x )
dx 2
Fig. 36.15. Nj grop potenciale

e fardoshme me energji E.
Brenda grops ku E sht m e
madhe se U(x), (x) dhe
d2 /dx2 kan shenja t kundrta
dhe funksioni valor do t
oshiloj. Jasht grops (x) dhe
d2 /dx2 kan t njjtn shenj
dhe me prjashtim t disa vlerave
t E, funksionet valore nuk do t
sillen n mnyr t rregullt.
ku k 2 2m[ E U ( x)] / 2 q tani varet nga x. Zgjidhjet e ktij ekuacini nuk

jan m funksione sinus ose kosinus sepse numri valor k 2 tani
ndryshon me x, por meq d 2 / dx 2 dhe kan shenja t kundrta do t
paraqes gjithmon nj kurb n drejtim t boshtit dhe zgjidhjet do t
oshilojn. Jasht grops d 2 / dx 2 dhe kan t njjtn shenj kshtu q
do t paraqes nj kurb q i largohet boshtit. Kshtu do t ket vetm disa
vlera E pr t cilat ekzistojn zgjidhjet q tendojn n zero kur x tendon n
infinit.
36-8. Vlerat mesatare
Zgjidhja e problemit t mekaniks klasike kthehet n dhnien e

pozicionit t grimcs n funksion t kohs. Si pam, natyra valore e lnds
na lejon t bjm kt pr sistemet mikroskopik. N vend t ksaj, gjejm
2
funksionin valor ( x, t ) dhe shprndarjen e probabilitetit ( x, t ) . T shumtn
q mund t njohim sht probabiliteti i matjes t nj far vlere t pozicionit x.
Nse matim pozicionin e nj numri t madh sistemesh identike, marrim nj varg vlerash q i prkasin shprndarjes
s probabilitetit. Vlera mesatare e x e marr nga matje t tilla quhet vler e pritshme (ose thjesht mesatare) dhe
shkruhet <x>.
86
Vlera mesatare (e pritshme) e x-it sht mesatarja e vlerave t x q do t

prisnim t merrnim nga nj matje e pozicionit t nj numri t madh grimcash
me t njjtin funksion valor (x,t).
Vlera mesatare ( e pritshme)
Supozojm q kemi nj numr t madh N sistemesh identik. Numri i sistemeve pr t cilt grimca
ndodhet n nj zon dx tek nj vler x jepet nga NP ( x) dx N ( x, t ) 2 dx . Q t gjejm vlern mesatare t x ,
shumojm t gjith vlerat e x dhe pastaj pjestojm me numrin e termave n shum. Vlerat e x n kt shum jepen
2
nga xNP( x) dx xN ( x, t ) dx , q sht vlera e x-it shumzuar me numrin e herve q ajo ndodh. Meq x sht i
vazhdueshm, shuma mbi gjith vlerat e x-it kryhet duke integruar mbi dx. Kur pjestojm me numrin total t
matjeve N, marrim vlern mesatare:
Vlera mesatare ( e pritshme) e x
x x ( x, t ) dx
2
36.46
Shprehja 36.46 jep prkufizimin e vlers mesatare sikurse kemi par, pr nj grimc n nj gjendje me
energji t prcaktuar, shprndarja e probabilitetit nuk varet nga koha. Vlera mesatare, athere jepet nga
Vlera mesatare ( e pritshme) e
x pr nj gjendje q nuk varet
nga koha
x x ( x) dx
2
36-47
Vlera mesatare e nj funksioni fardo f(x) prcaktohet nga

Vlera mesatare ( e pritshme) e f(x)
36-48
f ( x) f ( x) ( x) dx
2
Shembulli 36-6
T gjendet (a) <x> dhe (b) <x2> Pr nj grimc n gjendjen themelore t nj grope drejtkndshe infinite.
(a)Funksioni valor pr gjendjen themelore n nj grop drejtkndshe jepet nga ekuacioni 36.42 me n=1:
2
x
sin
L
L
Vlera mesatare e x sht
x x 2 ( x) dx x
Ku kemi zvendsuar x
2
x
2L
sin 2
dx sin 2 d
L
L
L 0
2
. Ky integral mund t gjendet n tabela. Vlera e tij sht:
2 sin 2 cos 2
2
2
sin d

4
4
8
4
0
Vlera mesatare e x, pra sht:

x
2L 2
2 4
e cila sht vlera q ne do t prisnim, sepse shprndarja e probabilitetit sht simetrike rreth piks s mesit t
grops.
b)Vlera mesatare e x2 sht:
x 2 x 2 2 ( x) dx x 2
2
x
2L
sin 2
dx 2 sin 2 d
L
L
L 0
3
Prsri marrim integralin nga tabelat:
3 2 1
cos 2
3
2
2

sin 2

sin d
4
6
4
0
6 4 8
0
ather
<x2>=
2 L2 3
1
1
L2
0,283L2
2
3
3 6 4
2
Ushtrim
Nj zar me gjasht faqe ka numrin 1 n tre faqe dhe numirn 2 n tre faqet e tjera. (a) Sa sht probabiliteti q kur t
hidhet zari t dali bumri 1? (b) Sa sht vlera mesatare ose vlera e pritur e numrit q kur lidhet zari? (Prgjigje (a) 0,
50, (b) 1,5).
Pyetje
6. A mundet t matet vlera mesatare e x, gjithmon me t njjtn vler q ka probabiliteti zero?
36.9. Pasqyrimi dhe deprtimi i vals elektronike: Deprtimi

(efekti tunel)
i barriers
N paragrafet 36-6 dhe 36-7, pam problemet me gjendje t kufizuar (lidhura) n t cilat energjia potenciale ishte
m e madhe se energjia e plot pr vlera t mdha t x. N kt paragraf, do t shohim disa shembuj t thjesht t
gjendjeve t pakufizuara (palidhura) n t cilat E sht m e madhe se U(x). Pr kto probleme,d 2/dx2 dhe
Kan shnja t kundrta, kshtu q kurbat (x) drejtohen drejt boshtit x dhe nuk bhen infinite tek vlerat e mdha t
x-ve.
36.9.1 Potenciali n form shkalle

Shqyrtojm nj grimc E q lviz n nj zon, n t ciln energjia potenciale sht funksioni si shkall:
U(x) = 0
pr x<0
U(x) = U0
pr x>0
Si sht treguar n fig 36-16.
Jemi t interesuar far ndodh kur nj grimc lviz nga e majta n t djatht t shkalls.
Prgjigja klasike sht e thjesht. N t majt t shkalls grimca lviz me nj shpejtsi v= E / m . Tek x=0
nj forc impulsive vepron mbi grimc. N se energjia fillestare sht m e vogl se U0 grimca do t kthehet dhe do
t lviz majtas me shpejtsin fillestare; dmth grimca do t pasqyrohet nga shkalla potenciale. Nse E sht m e
madhe se U0 grimca do t lviz n t djatht por me shpejtsi m t vogl t dhn nga v= 2( E U p ) / m . Rezultati
Figura 36.17. Nqoftse energjia e

prgjithshme E sht m e vogl se
Up, funksioni valor depton pak n
zonn x>0. Megjithat n kt rast
probabiliteti i pasqyrimit sht 1, si
rrjedhoj nuk trasmetohet energji.
kuanto-mekanik sht i ngjashm kur E sht m e vogl se U0. Fig. 36.17

tregon funksoinin valor pr rastin E<U0. Funksioni valor nuk shkon n zero
tek x=0, por zvoglohet eksponencialisht si funksioni valor pr gjendjen e
kufizuar n problemin e grops kndrejt potenciale t fundme. Vala
deprton pak n zonn klasikisht t ndaluar x>0, por prfundimisht
pasqyrohet totalisht. Ky problem sht dika analog me at t pasqyrimit
total n optik.
Pr E>U0, rezultatet kuanto-mekanike ndryshojn shum nga ato klasike. Tek
x=0 gjatsia e vals ndryshon menjher nga
2
P2
2m( E U 0 )
P1
ne
2mE
. Dihet nga optika q kur gjatsia e vals ndryshon n
mnyr t menjhershme nj pjes e vals pasqyrohet dhe nj pjes deprton.

Meqense lvizja e nj elektroni (ose e nj grimce tjetr) i bindet nj ekuacioni valor elektroni ndonjher deprton,
ndonjher pasqyrohet. Probabiliteti i pasqyrimit ose deprtimit mund t llogaritet duke zgjidhur ekuacionin e
Shrdingerit n seciln zon t hapsirs dhe duke krahasuar amplitudat e valve t deprtuara dhe ato t pasqyruara
me at t vals rnse. Kjo llogaritje dhe rezultati i saj sht i ngjashm me gjetjen e pjess s drits t pasqyruar
nga siprfaqja ajr-qelq. N se R sht probabiliteti i pasqyrimit, i quajtur kooficienti i pasqyrimit, kjo llogaritje
jep:
R
(k1 k 2 ) 2
(k1 k 2 ) 2
36.49
Ku k1 sht numri i vals pr valn rnse dhe k2 sht ai pr valn e deprtuar. Ky rezultat sht i njjt me at t
optiks, pr pasqyrimin e drits n rnie normale nga kufiri midis dy ambienteve q kan treguesa thyerje t
88
ndryshme n (ekuacioni 30.3). Probabiliteti i deprtimit T, i quajtur koeficienti i deprtimit ose i transmetimit mund
t llogaritet nga koeficienti i pasqyrimit meqense probabiliteti i deprtimit plus probabolitetin e pasqyrimit duhet t
jet 1:
T+R=1
36-50
Ushtrim
Shprehni treguesin e thyerjes se drites , n, n:e funksion t numurit valor:e k dhe vrtetoni q ekuacioni 30.3 pr
pasqyrimin e drits pr kndin e rnies pingul sht si tek ekuacioni 36.49.
36.9.2 Deprtimi npr nj barier potenciale (Efekti tunel)

Fig. 36-18 a tregon nj barrier potenciale drejtkndshe me lartsi U0 dhe me gjersi t dhn nga:
U(x) = 0
U(x) = U0
U(x) = 0
pr
pr
pr
x<0
0<x<a
x>a
Shqyrtojm nj grimc me energji E pak m t vogl se U0 , q bie mbi barriern nga e majta. Klasikisht, grimca
gjithmon do t pasqyrohet. Megjithat, nj val rnse nga e majta nuk zvoglohet menjher n zero tek barriera
por do t zvoglohet eksponencialisht n zonn klasikisht t ndaluar 0<x<a. Kur arrin numrin e barriers n x=a,
funksioni valor duhet t bashkohet n mnyr t lmuar me nj funksion valor sinusoidal n t djatht t barriers,
si sht treguar n fig 36-18b. Kjo sjell q ka nj probabilitet q grimca (q paraqitet nga funksoni valor) t gjendet
mjaft larg barriers megjithse, klasikisht, ajo nuk duhet t kaloj barriern. Pr rastin n t ciln
madhsia a 2ma2 (U 0 E) / 2 sht shum m e madhe se 1, koeficienti i deprtimit sht n prpjestim t drejt
2 a
me e
:
Deprtimi npr nj barier
T ~ e 2 a
36-51
me a 2m(U 0 E) /
Probabiliteti i deprtimit t barriers zvoglohet eksponencialisht me trashsin e barriers a dhe me rrnjn katrore
t lartsive relative t barriers (U0-E).
2
Zhvillimi n koh i nj pakete valore me nj

permas, q paraqet nj grimc rnse n nj
potencial shkalle pr E>U0. Pozicioni i grimcs
klasike tregohet me pik. Shnojm q nj
pjes e paketit deprton (tunelon) dhe nj pjes
pasqyrohet
Fig. 36.18 (a). Potenciali i barriersdrejtkendeshe.(b) Deprtimi i barriers nga nj

val me energji t plot m t vogl se energjia
e barriers. Nj pjes e vals deprton barriern
megjithse,klasikisht, grimca nuk mund t hyj
n zonn 0<x<a n t ciln energjia potenciale
sht m e madhe se energjia e plot.
.
Deprtimi i barriers nuk sht vetm n mekanikn kuantike.N
fig. 36-19, nj rreze drite bie n siprfaqe qelq-ajr. Pr nj knd m t madh
se kndi kritik ndodh pasqyrimi i plot. Por pr nj arsye t natyrs valore t
drits, fusha elektrike E nuk bie menjher n zero brenda disa gjatsish
vale nga siprfaqja. N qoftse nj pjes tjetr qelqi vihet afr siprfaqes
si tregohet n fig. 36-19, athere pak drit deprton prmes barriers (ky
efekt mund t provohet me nj tuf lazer dhe me dy prizma 450).
Ngjashmerisht figura 36-50 tregon deprtimin e barriers nga valet e ujit ne
nje rezervuar t dallgzuar.
Teoria e deprtimit t barriers u prdor nga G. Gamov n 1928 q
t shpjegonte ndryshimin shum t madh n gjysm-jett pr gjysmezbrthimin t brthamave radioaktive. N prgjithsi sa m e vogl t jet
energjia e grimcs t emetuar aq m e madhe sht gjysm-jeta. Energjit e
grimcave nga burime radioaktive natyrore jan rreth nga 4 n 7 MeV,
Fig 36.19. Deprtimi i nj barriere.
ndrsa gjysm-jett lvizin n intervale nga 10-5 sekonda n 1010 vjet.
Nse prizmi i dyt sht mjaft afr
Gamovi paraqiti brthamn radioaktive me an t nj grope potenciale, q
t parit, nj pjes e vogl e
prmbante nj grimc si tregohet n fig 36-21. Pa njohur mir forcat
deprton barriern, bile edhe kur
kndi i rnies n prizmin e par
brthamore q ushtrohen mbi grimcn brenda brthams, Gamovi e
sht m i madh se kndi kritik.
paraqiti at me an t nj grope drejtkndshe. Jasht grops, grimca me
ngarkes +2e shtyhet nga brthama me ngarkes +Ze, ku Ze sht ngarkesa e
brthams q mbetet. Kjo forc paraqitet nga energjia potenciale kuloniane +k(2e).(Ze)/r. Energjia E matet me
energjin kinetike t grimcs s emetuar sepse kur kjo sht larg nga brthama potenciali i saj sht zero. Mbasi
grimca t formohet brenda brthams radioaktive, ajo krcen para dhe mbrapa brenda brthams, duke goditur
barriern tek rrezja brthamore R. do her q ajo godet barriern, ka nj probabilitet t vogl t deprtimit nga kjo
grimc dhe kshtu ajo shfaqet jasht brthams. Mund t shikojm nga fig 36-21 q nj rritje e vogl e E-s e
zvoglon lartsin relative U-E t barriers dhe gjithashtu gjersin e saj. Meqense probabiliteti i deprtimit sht i
ndjeshm ndaj gjersis s barriers dhe lartsis relative, nj rritje e vogl n E shpie n nj rritje t madhe n
probabilitetin e deprtimit dhe prandaj n nj koh-jete t shkurtr. Gamovi mundi t nxjerr nj shprehje pr
gjysm-jetn si funksion t E-s q sht n prputhje shum t mir me rezultatet eksperimentale.
Fig. 36.20. Deprtimi i
barriers nga valt e ujit
n nj rezervuar t
dallgsuar. N (a) valt
pasqyrohen plotsisht nga
e ara e thell, n (b) nj
val e deprtuar shfaqet
kur arja sht shum e
ngusht.
Fig. 36.21. Modeli i funksionimit t energjis potenciale pr

grimcn x n nj brtham radioaktive. Forca e fuqishme
trheqse brthamore kur r sht m e vogl se rrezja e
brthams R, prshkruhet prafrsisht nga gropa potenciale e
treguar. Jasht brthams forca brthamore sht e
paprfillshme dhe potenciali jepet nga ligji i Kulonit. U (r) =
+k(2e) (Ze)/r, ku Ze sht ngarkesa e grimcs .
N mikroskopin elektronik skaning tunelues (deprtues) t ndrtuar nga 1980-ta nj hapsir e vogl
midis kampionit material dhe nj prove (mostre) t imt vepron si barrier ndaj elektroneve t lidhur me kampionin.
Nj tension i vogl i zbatuar midis provs dhe kampionit shkakton q elektronet t deprtojn prmes vakuumit q
ndan dy siprfaqet n qoft se siprfaqet jan afr njra me tjetrn. Rryma e tunelimit (deprtimit) sht shum e
ndjeshme ndaj dimensionit t arjes midis provs dhe kampionit. N qoft se mbahet nj rrym konstante kur prova
fsheson (zbrthen) kampionin, siprfaqja e kampionit mund t vizatohet nga lvizja e provs. N kt mnyr
veorit e siprfaqes t kampionit mund t maten me fuqi ndarse t rendit t dimensionit t nj atomi.
90
Deprtimi i barriers (a) nj paket valor q paraqet nj grimc rnse n nj barrier me lartsi m t madhe se energjia e
grimcs. Nj pjes e vogl e grimcs deprton prmes barriers (b) e njjta grimc bie mbi barrier me gjysmn e lartsis
t asaj n pikn (a), por q n kt rast sht shum m i madh, si tregohet nga dimensioni i pakets t deprtuar. N t dy
skicat pozicioni i grimcs klasike tregohet me vij t ndrprer.
Paketi valor q paraqet nj grimc rnse n dy

barriera. Tek secila ndeshje, pjes e pakets
deprton, dhe pjes e pakets pasqyrohet dhe
rezulton q pjes e pakets kufizohet midis
barrierave.
36-10. Ekuacioni i Schrdinger-it me tri prmasa

Ekuacioni i Schrdinger-it i pavarur nga koha me nj prmas (ekuacioni 36-30) mund t shtrihet leht n
hapsirn me tri prmasa. N koordinata karteziane knddrejt sht:
2 2 2 2
2 2
2m x 2
y
z
U E
36-52
Ky funksion valor dhe energjia potenciale U jan prgjithsisht funksione t tri koordinatave x, y, z. Q t
ilustrojm disa nga veorit e problemeve me tri prmasa, shqyrtojm nj grimc n nj grop-katrore infinite me tri
prmasa t dhna nga U (x,y,z) = 0 pr 0<x<L, 0<y<L dhe 0<z<L. Jasht ksaj zone kubike U (x,y,z) = . Pr
kt problem, funksioni valor duhet t jet zero n skajet e grops. Zgjidhja e ekuacionit 36-52 mund t shkruhet si:
( x, y, z) A sin k1 x sin k 2 y sin k3 z
36-53
Kur konstantja A prcaktohet nga normalizimi. Duke futur kt zgjidhje n ekuacionin 36-52 n marrim pr
energjin:
E
2 2
(k1 k 22 k 32 )
2m
q sht ekuivalente me E ( Px2 Py2 Pz2 ) / 2m n t cilin Px k1 e t tjera. Funksioni valor do t jet zero tek
x=L nse k1 n1 / L kur n1 sht numr i plot. Analogjikisht, funksioni valor do t jet zero tek y=L n se
k 2 n2 / L dhe ai do t jet zero tek z=L n se k3 n3 / L Kshtu energjia sht kuantizuar n vlerat:
En1n2n 3
2 2 2
(n1 n22 n32 )
2mL2
36.54
ku n1,n2,n3 jan numra t plot. Shnojm q energjia dhe funksioni valor karakterizohen nga tre numra kuantik, ku
secili lind nga kushtet kufitare, pr nj nga koordinatat.
Gjendja me energji m t ult (gjendja themelore) pr gropn kubike ndodh kur n 1=n2=n3=1 dhe ka vlern:
3 2 2
2mL2
Niveli energjitik i par i ngacmuar mund t merret n mnyra t ndryshme: n1=2, n2=n3=1; ose n1=n3=1 dhe n2=2
ose n3=2, n1=n2=1. Secila ka funksion valor t ndryshm.P.sh. funksioni valor pr n 1=2 dhe n2=n3=1 sht
E1,1,1
2,1,1 A sin
sin
sin
L
L
L
36.55
Nj nivel energjitik q shoqrohet me m shum se nj funksion valor thuhet se sht i degjeneruar. N kt rast
kemi degjenerim t trefisht. Degjenerimi lidhet me simetrin hapsinore t problemit. Nse konsiderojm nj
grop jo kubike ku U=0 pr 0<x<L1; 0<y<L2 dhe 0<z<L3, kushtet kufitare do t shpinin n kushtet kuantike:
k1L1=n1 , k2L2=n2 dhe k3L3=n3 dhe energjia e plot do t ishte:
2
E n1,n2.n3
n
n
2 2 n 1
(
2 3 )
2m L1 2 L 2 2 L 3 2
Kto nivele energjitike nuk jan t degjeneruara nse L1, L2 dhe L3 nuk jan t barabarta midis tyre.Fig36-22 tregon
se nivelet energjitike pr gjndjen themelore dhe pr dy gjndjet e para t ngacmuara pr nj grop kubike infinite
n t ciln gjendjet e ngacmuara jan t degjeneruara dhe pr nj grop infinite jo kubike n t ciln L 1,L2,L3
ndryshojn pak, kshtu q nivelet e ngacmuara zbrthehen por edhe degjenerimi hiqet.
Fig 36-22.Diagrami i niveleve energjitik (a)

pr gropn kubike potenciale infinite,(b) grop
jokubike infinite. N (a) nivelet energjitik jan
t degjeneruara,d.m.th,ka dy ose m shum
funksione valore q kan t njjtn
energji.Degjenerimi hiqet kur simetria e
potencialit prishet.
36.11 Ekuacioni i Schrodinger-it pr dy grimca identike

Diskutimi i mekaniks kuantike, deri tani , sht kufizuar n situatat n t cilat nj grimc e vetme lviz n nj fush
forcash q karakterizohet nga nj energji potenciale U .Problemi m i r ndsishm i ktij tipi sht atomi i
hidrogjenit ku elektroni i vetm lviz n potencialin kulonian t brthams q prbhet nga protone. Ky problem do
t shihet n kapitullin 37 q n fakt sht problemi i dy trupave, meq protoni lviz n fushn e elektronit.
Megjithat lvizja e protonit krkon vetm nj korrigjim t vogl n energjin e atomit dhe kjo sht e leht t
llogaritet si n mekanikn kuantike ashtu dhe n at klasike.Kur shqyrtojm probleme m t ndrlikuara,si p.sh
atomin e heliumit, ne duhet t zbatojm mekanikn kuantike t dy ose m shum elektroneve q lvizin n fushn e
jashtme.Probleme t tilla ndrlikohen nga bashkveprimi i elektroneve njri me tjetrin nga fakti q elektronet jan
identik.
Bashkveprimi i dy elektroneve me njri tjetjtrit sht elektromagnetik dhe ensencialisht sht i njjt me at q
pritet nga dy grimca t ngarkuara.Ekuacioni i Schrodinger-it pr nj atom me dy ose m shum elekrone nuk mund
t zgjidhet me saktsi, kshtu duhet t prdoren metoda t prafrta Kjo nuk sht shum e ndryshme nga situata n
problemat klasike me to ose me m shum grimca. Megjithat ndrlikimet q lindin nga identiteti i elektroneve jan
thjesht kuanto-mekanike dhe nuk e kan ekuivalentin e tyre klasik.Ato shfaqen nga fakti q sht e pamundur t
percaktohet cili elektron sht klasikisht, grimcat identike mund t dallohen nga pozicioni i cili mund t prcaktohet
me saktsi t pakufizuar. Kjo sht e pamundur n mekanikn kuantike pr shkak t parimit t
paprcaktueshmeris.Figura 26-23 jep nj ilustrim skematik t i ktij problemi.
Padallueshmria e grimcave identike ka rrjedhime t rndsishme.P.sh.shohim rastin e thjesht t dy
grimcave identike,q nuk bashkveprojn n nj grop drejtkndshe infinite me nj prmas. Ekuacioni i
Schrendinger-it i pavarur nga koha pr dy grimca,secila me mas m sht:
92
Figura 36.23. N (a) dhe n (b) jan

treguar du trajektore t mundshme
klasike t elektroneve. Elektronet jan t
dallueshm nga pikpamja klasike. Pr
shkak t vetive kuantomekanike t
elektroneve, trajektoret jan te zgjeruara
si n figurn (c) . sht e pamundur t
dallohet nj elektron nga tjetri pasi ata
ndahen.
2 2 (x1 , x 2 )
2 2 (x1 , x 2 )
U (x1 , x2 ) E (x1 , x2 )
2
2m
2m
x1
x 22
36-57
ku x1 dhe x2 jan koordinatat e dy grimcave. Nse grimcat bashkveprojn,energjia potenciale prmban termin me
x1 dhe x2 q nuk mund t ndahen n terma t veant ku secili t prmbaj vetm x 1 ose x2. P.sh. shtytja
elektrostatike e dy elektroneve me nj prmas paraqitet me energjin potenciale
ke2
x 2 x1
Megjithat nse grimcat nuk bashkveprojn (si supozohet ktu)ne mund t shkruajm U U 1( x1) U 2( x2) Pr
gropn drejtkndshe infinite duhet t zgjidhim ekuacionin e Schrondinger-it brenda gropes ku U=0, dhe t
krkojm q funksioni valor t jet zero n muret e grops. Me U=0 ekuacioni 36-57 duket i ngjashm me at t
grimcs n nj grope dy prmasshe (ekuacioni 36-52 ku mungon z dhe me x dhe y t zvendsuar me x1 dhe
x2).Zgjidhja e ktij ekuacioni mund t shkruhet n formn
n,m n ( x1 ) m ( x2 )
3658
n ( x1 ) dhe m ( x2 ) jan fuksione valore te nje grimce,per grimcn n nj grop infinite n dhe m jane numra
kuantik t grimcave 1dhe 2 prkatsisht.P.sh.pr n=1dhe m=2 funksioni valor sht:
1,2 Asin
1
2 2
sin
L
L
36-59
2
Probabiliteti i gjetjes s grimcs 1 n dx1 dhe grimcs 2 n dx2 sht n,m ( x1 , x2 )dx1dx2 i cili sht produkt i
probabiliteteve t veanta n 2 (x1 )dx1 dhe m 2 (x1 )dx1 .Megjithse,ne kemi etiketuar grimcat 1 dhe 2,nuk mund ti
dallojm cila sht n dx1 dhe cila sht n dx2 nse ato jan identike.Prshkrimi matematik i grimcave identike
duhet t jet i njjt kur ne shkmbejm etiketat .Prandaj densiteti i probabilitetit 2 ( x1 , x2 ) duhet t jet i njjt si
2 ( x2 , x1 ) :
2
2 ( x1 , x2 ) = ( x2 , x1 )
36-60
Ekuacioni 36-60 knaqet nse ( x2 , x1 ) sht simetrik ose antisimetrik n shkmbimin e grimcave.D m th ose
( x2 , x1 ) ( x1 , x2 )
(simetrik)
36.61
ose
( x2 , x1 ) ( x1 , x2 )
(antisimetrik)
36-62
shnojm q funksionet valore t dhna nga ekuacionet 36-58 dhe 36-59 nuk jan as simetrik as antisimetrik.Nse
shkmbejm x1 me x2 n kto funksione valore, marrim funksione valore t ndryshm, gj q nnkupton q grimcat
mund t dallohen. Mund t gjejm funksionet valore simetrike dhe antisimetrike q jan zgjidhje t ekuacionit t
Schrodinger-it duke mbledhur ose duke zbritur n,m dhe m, n . Duke mbledhur ato kemi:
s A n (x1 ) m (x2 ) n (x2 ) m (x1 )
Dhe duke zbritur:
A A n (x1 ) m (x2 ) n (x2 ) m (x1 )
p.sh. funksionet simetrike dhe antisimetrike pr gjendjen e par t ngacmuar t dy grimcave n nj grop katrore
infinite do t ishin:
2 x 2
x2
2 x1
x1
s Asin
sin
sin
sin
L
L
L
L
dhe
2 x 2
x2
2 x1
x1
A Asin
sin
sin
sin
L
L
L
L
Ka nj ndryshim t rndsishm midis funksioneve valore simetrike dhe antisimetrike. Nse n=m
funksioni valor antisimetrik sht identikisht i barabart me zero pr gjith vlerat e x 1 dhe x2 ndrsa funksioni valor
simetrik nuk sht. Kshtu, nse funksioni valor q prshkruan dy grimca identike sht antisimetrik, numrat
kuantik n dhe m nuk duhet t jen t njjt. Ky sht nj shmbull i parimit t prjashtimit t Paul-it, i cili u
pohua i pari nga Pauli pr elektronet n nj atom:
Principi i prjashtimit i Paulit
Dy elektrone n nj atom nuk mund t ken t njjtat numra kuantik.
Esht gjetur q elektronet, protonet,dhe disa grimca t tjera q prshkruhen nga funksione valor antisimetrik i
binden parimit t prjashtimit t Paul-it. Kto grimca quhen fermione. Grimca t tjera grimcat , deuteronet,
fotonet dhe mezonet q prshkruhen nga funksione valore simetrike nuk i binden parimit t Paul-it. Kto grimca
quhen bozone.
PRMBLEDHJE
1. Gjndja e nj grimce e till si nj elektron prshkruhet nga funksioni i tij valor q sht zgjidhje e ekuacionit valor t
Schrodinger-it.Katrori i vlers absolute t funksionit valor, 2mat probabilitetin e gjetjes s grimcs n ndonj zon t
hapsirs.
2.
Nj val harmonike me frekuenc t vetme kndore dhe numr valor k mund t paraqes nj elektron q sht plotsisht i
palokalizuar dhe mund t ndodhet kudo n hapsir. Me an t frekuencs kndore
dhe numrit valor k,ekuacionet e de
Broglie-it jan:
E
dhe
p
Nj elektron i lokalizuar mund t paraqitet nga nj paket valore, e cila sht nj grup valsh me frekuenca dhe gjatsi vale
afrsisht t njjta. Paketa valore lviz me shpejtsin e grupit.
3.
Dualizmi val grimc t shpie n parimin e paprcaktueshmris, q pohon q produkti i paprcaktueshmris n matje t
pozicionit t nj grimce dhe paprcaktueshmris n matje t inpulsit t saj duhet t jet m e madhe se h 4 , ku h sht
konstantja e Planck-ut
x p
h
1

4 2
Anallogjikisht paprcaktueshmria me energjin E lidhet me intervalin e kohs t q krkohet pr matjen e energjis me

an t barazimit:
E t
Nj rrjedhim me rndsi i parimit t paprcaktueshmris sht fakti q nj grimc e kufizuar n hapsir ka nj energji
minimale t quajtur energji e pikes zero.
4.
Fotonet, elektronet, neutronet dhe t gjith bartsit e tjer t impulsit dhe t energjis shfaqin si veti valore ashtu dhe veti
grimcore (korpuskulare). do gj prhapet si nj vale, duke shfaqur difraksion dhe interference, por energjia shkmbehet n
porcione diskrete t ngjashme me nje grimce. Per shkak se gjatesite e valeve te objekteve makroskopike jane shume te
vogla difraksioni dhe interferenca nuk vrojtohen.Gjithashtu kur shkembehet nje sasi makroskopike energjie , marrin pjese
nje numer shume me i madh kuantesh saqe natya kuantike e energjise nuk shfaqet.
5. Funksioni valor
(x, t) i bindet ekuacionit t Schrendinger-it q varet nga koha :

-
2 2(x, t) U(x) (x, t) i (x, t)
2m
t
x2
Pr do funksion valor q prshkruan nj grimc n nj gjndje me energji t prcaktuar, ekuacioni i Schrodinger-it q varet
nga koha mund t thjeshtohet duke shkruajtur funksionin valor n formn:
(x, t) (x) e it
Ku
(x) sht funksion vetm i x-it Ky zvendsim t shpie n ekuacionin e Schrondinger-it q nuk varet nga koha :
94
2 2 (x) U(x) (x) E (x)

2m
x 2
Prve knaqjes t ekuacionit t Schrondinger-it nj funksion valor (x) duhet t jet i vazhdueshm dhe duhet t ket
derivate t para
d
. Meqnse probabiliteti i gjetjes t ekuacionit diku duhet t jet 1, funksioni valor duhet ti bindet
dx
kushtit:
Ky kusht nnkupton kushtet kufitare q

n kuantizimin e energjis
6.
2
dx 1
duhet tentoj n zero kur x-i tenton n
Kushte t tilla kufitare t shpien
Nj kuti nj-prmasore me gjatsi L prshkruhet nga potenciali drejtkndsh infinit:

0<x<L
U ( x) 0
U (x) x>0 ose x>L

Grimca q lviz n kt kuti ka energji t kuantizuar :
En n2E1
Ku E1 sht energjia e gjndjes themelore q jepet nga :
E1
h2
8mL2
Numri n quhet numr kuantik.

Funksionet valore t nj grimce n nj kuti jepen nga:
2
nx
sin
L
L
Nj elektron n nj gjndje stacionare mund t paraqitet si nj re ngarkes elektrike me densitet ngarkese propocionale me
2
7.
8.
Kur numrat kuantk t nj sistemi jan shum t mdhenj, llogaritjet kuantike dhe ato klasike prputhen n nj rezultat ; ky
i njohur si parimi i korespondencs t Bohr-it.
9.
N nj grop t fundme me lartsi U0 , ekzistojn nj numr i fundm energjish t lejuara t cilat jan pak m t vogla se sa
energjit prkatse n nj grop infinite
10. Vlera mesatare e x prcaktohet nga:
(x, t)
x x
dx
Vlera mesatare(e pritshme) e x sipas prcaktimit t msiprm sht sa vlera mesatare e x-it q ne do t merrnim nga matja e
(x, t) .Pr nj grimc me energji t prcaktuar
pozicionit t nj numri t madh grimcash me t njjtin funksion valor
vlera mesatare e x-it sht

x x (x) dx
2
Vlera mesatare e nj funksioni f(x) fardo jepet nga:

f(x) f(x) (x) dx
2
11. Kur potenciali ndryshon n mnyr t menjhershme n nj distanc t vogl, grimca mund t pasqyrohet edhe kur E>U(x),
nj grimc mund t deprtoj n nj zon n t ciln E<U(x). Pasqyrimi dhe deprtimi i valve t de Brojl-it sht i
ngjashm me ato t llojeve t tjera t valve
12. Kur m shum se nj funksion valor i shoqrohen t njjtit nivel energjetik, thuhet se ky nivel sht i degjeneruar.
Degjenerimi krijohet pr shkak t simetris hapsinore.
13. Nj funksion valor q prshkruan dy grimca identike duhet t jet ose simetrik ose antisimetrik, kur koordinatat e grimcave
shkmbehen. Fermionet q prshkojn elektronet, protonet dhe neutronet prshkruhen nga funksione valore antisimetrik
dhe i binden parimit t prjashtimit t Paul-it, q pohon, q dy grimca t nj sistemi nuk mund t ken t njjtt numra
kuantik. Bozonet q prfshijn grimcat , deuteronet, fotonet dhe mezonet kan funksione valore simetrik dhe nuk i
binden parimit t prjashtimit t Paul-it
36.13 Mikroskopia me efekt tunel

Ellen D.Williams
Universiteti i Maryland
Gjith shenctart besojn q lnda prbhet nga atomet.
Megjithat evidenca pr ekzistencn e atomeve sht n
shumicn e rasteve indirekte. Sot ekzistojn tri metoda pr t
marr imazhin(shmbllimin) e atomeve t veant dhe q
japin mundsi pr studimin e sjelljes s tyre direkte. Kto
jan: mikroskopia elektronike me deprtim, mikroskopia
autojonike dhe mikroskopia scanning tuneluese.Nga kto tre
teknika, e fundit sht zhvilluar koht e fundit.Gert Binning
dhe Heinrich Rohrer fituan mimin nobl n fizik m 1986
Figura 1. Diagrama e niveleve energjitike pr elektronet e

prcjellshmris n dy metale t ndara nga njri-tjetri n nj
distanc a . Elektronet lvizin si grimca pothuaj t lira brnda
metalit. Elektronet e lidhur dobt kan energjin m t madhe
(energjia e Fermit Ef) dhe mbahen brenda trupit t ngurt nga
nj barier e energjis potenciale t njohur si pun e daljes .
Me qllim q t induktojm nj rrym elektronike tuneluese,
zbatohet nj diferenc tensioni e vogl V midis dy metaleve.
Si tregohet ky kompenson nivelet e tyre energjitik, kshtu q
elektronet mund t kalojn nga gjndjet e zna afr EF n metalin
m negativ (n t majt t figurs) n gjndjet e pazna mbi E F
n metalin m pozitiv (n t djath t figurs)
pr zhvillimin e ksaj teknike s bashku me Ernst Ruska .

Q t kuptohet mikroskopia scanning tuneluese (STM) duhet
t njihet sjellja e elektroneve n metale.Nj metal prbhet
nga nj numr t madh atomesh t cilat lidhen s bashku nga
forcat elektrostatike q veprojn midis elektroneve dhe
brthamave t atomeve. Shumica e atomeve lidhen fort me
brthamat e atomeve, si n rastin e atomeve t izoluar.
Megjithat elekronet q jan larg nga berthamat e ndiejne
relativisht pak trheqjen elektrostatike, dhe kshtu jan t lir
t lvizin n hapsirn midis brthamave. Kta quhen
elektrone t prcjellshmris sepse jane ata q krijojn
rrymn elektrike. Nj prafrim i mir sht trajtimi i ktyre
elektroneve sikur lvizin n nj potencial konstant trheqs,
kshtu ata sillen ngjashmrisht me grimcat n nj kuti me nj
prmas. Vizatojm diagramn e niveleve energjitik n
mnyr t ngjashme me at t fig 36-7 pr elektronet e
prcjellshmris si tregohet n figurn. 1
Elen Williams ka lindur n
Oshkosh (kapunuar me Paul
Tipler).Mbasi mbaroi BS n
Kimi n Michigan Sate
University fitoi doktoratn
n California Insitut of
Technology duke studiuar
vetit
e
shtresave
t
molekulave n siprfaqe.q
ather
punoi
n
departamentin e fiziks dhe
astronomis t University of
Maryland ku vazhdon t
punoj
n
fizikn
e
siprfaqes.
Ktu
sht
fokusuar n studimin e
structures dhe vetit e
shtresave shum t holla t metaleve mbi silicin. Prdorimi i
mikroskopit scanning tunelues ka patur rndsi prcaktuese n
krkimet e saj.
Pr arsye se ka nj numr t madh nivelesh (~10 23 )

mbivendosja e tyre jep nj shperndarje t vazhdueshme t
gjndjeve t vlefshme pr elektronet e prcjellshnris. Vetm
nivelet e ulta jan t okupuara nga elektronet. Energjia e
elektroneve t lidhur m dobt quhet energji Fermi (E F ).
Elektronet tek energjia Fermi mbahen n metal nga nj
barrier energjitike rreth 5eV, puna e daljes () jepet n
paragrafin 35-2. Klasikisht kta elektrone nuk mund t ln
metalin derisa atyre tu jepet energjia e mjaftueshme q t
kalojn mbi kt barrier potenciale. Megjithat kuanto-
Figura 2. Ilustrimi skematik i trajektores te nje prove (vija e

nderprere), e cila skanon permes siperfaqes nderkohe qe mban nje
rryme konstante tyneluese. Nese mostra eshte shume e madhe (vije e
plote) tynelimi ndodh mbi nje zone te madhe dhe vecorite atomike
nuk mund te dallohen. Megjithate prova ka maja shume te holla te
dimensioneve atomike , pra tynelimi ndodh ne zone te vogel duke
lejuar te vezhgohen vecori shume te vogla (bile dhe atome te
vecante).
96
mekanikisht elektronet afr energjis Fermi mund t

tunelojn (deprtojn) prmes barriers potenciale. Duke
vendosur dy pjes metali afr njra tjetrs si sht treguar n
fig1 krijohet nj barrier drejtkndshe e fundme si ajo e fig
36-18. Probabiliteti q elektronet me energji Fermi t
tunelojn prmes barriers sht proporcional me e -a , ku a
sht distanca q ndan dy pjest e metalit dhe varet nga
lartsia e barriers (n kt rast nga puna e daljes). Si do t
shpjegohet m posht kjo vartsi eksponenciale e
probabilitetit t deprtimit nga distanca sht ajo q e bri t
mundur mikroskopin STM.
Mekanizmi i SMT-s ilustrohet n figurn 2. Nse
nj prov metali me maj (moster) vendoset shum afr
kampionit dhe nj tension i vogl (p.sh: V=10mV) zbatohet
midis provs dhe kampionit ather mund t ndodh tunelimi
i elektroneve.
Rryma e plot e elektroneve mund t matet si
rrym tuneluese e cila sht proporcionale me probabilitetin e
deprtimit. N.q.s ne skanojm provn para e mbrapa mbi
kampionin do e dal n siprfaqen e kampionit do t
ndryshoj madhsin e ndarjes. Pr shkak t vartsis
eksponenciale midis ndarjes dhe probabilitetit t deprtimit,
ndryshime n ndarje edhe te rendit 0.01 nm do t rezultojn
ndryshime t matshme n rrymn tuneluese . Matjet e
rryms tuneluese gjat skanimit gjenerojn topografin e
siprfaqes duke prdorur STM. N praktik, probleme
eksperimentale lindin n prpjekjet e vzhgimit t atomeve t
veant.Sfidat qndrojn n tre fusha t prgjithshme:
lkundjet, mprehtsi e majes dhe kontrrolli i pozicionit.
Figura 3. Mikroskopi skaning tunelues qe perdoret per te marre

imazhin (shembellimin) dhe shkallet ne siperfaqen e siliciumit. (a)
nje model i atomeve ne siperfaqen e siliciumit. Rrathet e kuq
paraqitin atomet qe dalin jashte mbi siperfaqe, rrathet blu jane atomet
e nje shtrese me te ulet, dhe rrathet gri jane atomet ne nje shtrese
akoma me te ulet. Celula e bardhe tregon njesine perseritese ne
strukture. Gjatesia e seciles brinje te kesaj celule njesi eshte 2,7 nm
(b) gjurmat e lartesive sipas pozicionit merren me nje STM mbi nje
zone me dimensione 10nm me 35nm (c) te dhenat e treguara ne (b)
paraqiten me nje shkalle gri qe lejon imazhin e shtreses se siperme te
atomeve [shih rrathet e kuq ne modelin atomik te modelit (a). Celula
njesi e struktures tregohet per krahasim me (a).
Lkundjet jan shum t rndsishme sepse ndarja midis

kampionit dhe provs duhet t jet shum e vogl. Pr nj
pun dalje rreth 5eV duhet nj ndarje disa nanometr (e
krahasueshme me dimensionet e atomeve). Pr nj ndarje kaq
t vogl , ngacmime t vogla si lkundje t krijuara nga nj
teshtitje mund t ngjeshin provn n kampion duke prishur

eksperimentin. Burimi m i zakonshm i lkundjeve sht
lvizja e dyshemes me amplitud rreth 1m- nj mij her
m e madhe sesa ndarja midis marjes dhe kampionit. Kshtu
nj teknik shum e kujdesshme krkohet q ta bj
instrumentin e ngurt dhe ta izoloj at nga ngacmimet e
jashtme .
Problemi i dyt mprehtsia e majes- te provs prcakton sa
struktur t vogl mund t vzhgojm mbi siprfaqe.
Grryerja elekronike mund t prdoret t mpreh skajin e nj
teli metalik me reze rreth 1m (1000nm). Nj prov me
siprfaqe t till t madhe do te lejonte q tunelimi t ndodhte
mbi nj zon t madhe t siprfaqes t kampioni. Me qllim
q t dallojm vecori t vogla si atomet sht e nevojshme t
prdorim nj prov me prmasa t krahasueshme me at t
veorive , por ne nuk jemi n gjndje t perfeksionojm
punn n brjen e provave me reze mikronshe. Por telat
metalik q polirojm elektronikisht jan t ashpr n
shkalln atomike: siprfaqet e tyre kan shum mini-maja
(maja shum shum t vogla) si ato t ilustruar n fig 2. Skaji

i nj mini-maji t till do t paraqes nj atom t vetm (ose
disa) ngjitur me siprfaqen.
Vartsia eksponenciale e probabilitetit t deprtimit nga
ndarja , garanton q tunelimi do t ndodh n mnyr t
preferuar nga skaji i mini-majs.
Problemi i tret n STM sht ai i kontrollit t pozicionit. Si
sht e mundur t lvizsh provn me zhvendosje t
kontrrollueshme m t vogla se 0.1nm? Prgjigja qndron n
nj tip t veant materialesh t njohur si qeramika
pjezoelektrike. Ky material bymehet ose tkurret kur nj
tension i jashtm zbatohet n elektrodat n faqet e kundrta t
pjezokristalit. Zakonisht bymimi sht i rendit disa t dhjeta
t nanometrit pr volt. Si rezultat , prova lidhet me nj cop
qeramik pjezoelektrike q mund t lviz me saktsi t
madhe duke zbatuar tension t jashtm.
Figura 4. Nje varg vezhgimesh me STM te

marre gjate ndertimit te rreshtimi te
modeluar te atomeve te ksenonit ne
siperfaqe te nikelit ne temperaturen 4K.
Atomet e ksenonit ngjiten rastesisht ne
siperfaqe nga faza e gazte (siper majtas).
Maja ne STM u perdor te terheqe atomet nje
nga nje .
Figura 5. Diagrama skematike e nje mikroskopi STM. Mbajtesi i kampionit eshte montuar fiks siper pllakes se
siperme me nje grup pllakash izolante . Maja fiksohet mbi elementin e levizhem prej qeramike pjezoelektrike qe
siguron levizjen sipas boshteve x,y,z . Meqellim qe te pozicionojme majen qe te ndodhe tunelimi keto elemente
pjezoelektrike montohen ne nje bllok te rende qe mund rte rreshqase. Blloku mund te shtyhet me nje pajisje
elektronike qe quhet vide mikrometrike e cila leviz para dhe mbrapa me hapa 4nm.
Kur Binning dhe Rohrer provuan q kto sfida mund t

kaprcehen, pati nj reagim t madh sepse hapi mundsi q ti
prgjigjeshin shtjeve themelore mbi vetit e siprfaqeve si
dhe zbatimeve praktike t mundshme. Fuqia e STM-s
ilustrohet n fig.3 ku nj model i strukturs t atomeve n
siprfaqen e siliciumit krahasohet me vzhgimet me STM t
nj siprfaqeje reale. T dhnat nga nj skanim (fshesim) me
STM t siprfaqes qndrore n vlersimin e lartsis t
siprfaqes karshi pozicionit. Kjo mund t paraqitet n formn
e nj vije skanimi , si tregohet me vija-vija n fig.2. Imazhi i
vijs s skanimit t fig 3b sht leht t prfytyrohet n
qoft se t dhnat paraqiten me nj shkall gri si n fig 3c.
Ktu lartsia n seciln pik paraqitet me intensitetin e
ngjyrs q varion nga e bardha pr pikat m t larta n te zez

n pikat m t ulta q tregon nj korrespodenc t madhe me
modelin atomik n fig 3a.
Gropat e thella i prkasin pozicionit t atomeve q mungojn
n modelin dhe njollat e shndritshme shkaktohen nga atomet
q dalin jasht mbi nj siprfaqe mesatarisht plane. Ekzistojn
gjithashtu dy vija ku siprfaqja menjher ndryshon lartsi n
kt imazh. Kto shkall t siprfaqes jan t rndsishme n
proceset si rritja e kristaleve dhe mikrofabrikimetN studimet
themelore t fiziks t atomeve n siprfaqen STM, ka nj
varg zbatimesh praktike sepse STM-ja sht krejt e
pandjeshme nga ambienti mikroskopik. Materiali n arjen
midis kampionit dhe provs nuk sht i rndesishm.
98
Mikroskopet tunelues punojn n vakuum, ajr, helium t

lngshm, vaj, uj, bile n solucionet elektrolitike kjo bn t
mundshme t zbatohet STM n probleme t rndsishme si
imazhet e DNA n ambjente biologjike. Modifikime t STM
jan br pr t marr imazhe t kampioneve q nuk jan
prcjells (atomic force microscopy) dhe t imazheve t
vetive magnetike t siprfaqes. Megjithat fuqia ndarse e
fundit u provua duke prdorur provn t trheq atomet e
vecant t Ksenonit n nj siprfaqe si ilustrohet n figurn
36.14 Literatura e rekomanduar

Everhart, Thomas E, and Thomas L. Hayes: The scanning
microscope, Scientific American, January 1972, p.54.
Ky artikull prshkruan se si bashkveprimi midis nj tufe
elektronesh me energji t lart dhe lnds prdoret nga
mikroskopi elektronik skaning pr t krijuar nj
shmbllim (imazh) me dukje triprmasore.
Hey, Tonny and Patrick Walters: Universi i kuantizuar,
Cambridge University Press, Cambridge, 1987.
4. Mikroskopia skaning tuneluese sht nj zbatim praktik i

mekaniks kuantike dhe nj ilustrim i faktit q kuptimi i
koncepteve baz t fiziks shpie n prparime t shnuara n
teknologji. Shkenctart q qen t part q eksploruan
mundsin fizike t tunelimit n pjesn e par t ktij shekulli
do t uditeshin dhe do t knaqeshin q t shikonin zbatimin
e tij n STM
Kjo mekanik kuantike e tryezs ekzaminon disa fusha n t

ciln teoria kuantike ka pasur ndikim.
Rae, Alastair: Quantum Physics, Illusion or Reality,
Cambridge University Press, Cambridge, 1986.
Ky libr i vogl krkon ti shpjegoj nj lexuesi t
zakonshm prshkrimet konceptuale q ngre mekanika
kuantike.
Shimony, Abner: The reality of the Quantum World,
Scientific American, January 1988, p.46.
Ky artikull shpjegon se pse n kuptimin e prgjithshm,
(duke prfshir Einstein,) sht i pasuksesshm
parashikimi i rezultateve t disa eksperimenteve t kohve
tfundit
36.15 Prsritje
A
Mbas studimit t ktij kapitulli ju duhet:

1. T njihni vetit e paketave valore dhe n veanti
relacionet midis x dhe k dhe midis dhe t.
2. T mundeni t diskutoni parimin e paprcaktueshmris
dhe disa nga rrjedhimet e tij.
3. T mundeni t diskutoni dualitetin grimc-val.
4. T mundeni t shkruani ekuacionin e Schrodinger-it, t
pavarur dhe t varur nga koha.
5. T jeni t aft t zgjidhni ekuacionin e tij t varur nga
koha pr problemin e grops potenciale drejtkndshe
infinite dhe t diskutoni si merret kuantizimi i energjis.
6. T prshkruani (x) dhe 2(x) dhe pr gropat
potenciale drejtkndshe infinite dhe t fundme.
7. T mundeni t vizatoni diagramn e niveleve energjitik
pr gropat potenciale drejtkndshe infinite
8. T mundeni t pohoni parimin e korrespodencs s
Bohr-it
9. T njihni si llogariten vlerat mesatare nga funksioni
valor i nj gjendjeje t dhn
10. T mundeni t diskutoni n mnyr cilsore
pasqyrimin dhe deprtimin e valve n nj barrier.
11. T dini se si prftohen numrat kuantik nga zgjidhja e
ekuacionit t Schrodinger-it me m shum se nj prmas.
12. T mundeni t diskutoni veorit e prgjithshme t
zgjidhjes s ekuacionit t Schrodinger-it pr dy grimca me
nj grop katrore infinite.
B.
Prkufizoni shpjegoni ose identifikoni

Funksionin e shperndarjes s probabilitetit
Shpejtsin e grupit
Parimin e paprcaktueshmris
Energjin e piks zero
Dualitetin val-grimc
.
Valn klasike
Grimcn klasike
Ekuacionin e Schrodinger-it q varet nga koha
Ekuacionin e Schrodinger-it q nuk varet nga koha
Kushtin e normalizimit
Gropn potenciale drejtkndeshe infinite
Kushtet kufitare
Numrin kuantik
Parimin e korrespondecs s Bohr-it
Vlern mesatare
Vlern e pritur
Koeficientin e pasqyrimit
Koeficientin e deprtimit
Prshkrimin e barriers
Mikroskopin tuneling elektronik scanning
Degjenerimin
Funksionin valor simetrik
Funksionin valor antisimetrik
Parimin e prjashtimit t Paul-it
Fermionin
Bozonin
C. E vrtet apo e gabuar: Nse pohimi sht i vrtet
shpjegoni prse sht i till. Nse sht i gabuar, jepni
nj kundrshembull.
1. Shpejtsia e nj elektroni sht e njjt me
shpejtsin e fazs s vals q e prshkruan at.
2. sht e pamundur n parim t njohsh afrsisht
pozicionin e elektronit.
3. Nj grimc q kufizohet n nj zon t hapsirs
smund t ket energji zero.
4. Gjith dukurit n natyr mund t prshkruhen nga
teoria valore.
5. Ekuacioni i Schrodinger-it rrjedh nga ligjet e lvizjes
t Newton.
6. Kushtet kufitare mbi funksionin e valve t shpien n
kuantizimin e energjis.
7. Vlera mesatare e nj madhsie sht vlera q ju
prisni t matni.
8. Deprtimi i barriers nga nj val nuk ka kuptim.
9. Bozonet nuk i binden parimit t prjashtimit t Paul
it
-
100 36. Mekanika Kuantike
36.16 Probleme
Niveli 1
36.1
Funksioni valor elektronik
1. Nj sfer e ngurt me mas 100g dhe rreze 1cm ka energji

kinetike 2J dhe sht kufizuar t lviz n nj zon ku
mungojn forcat midis dy mureve t ngurt t ndara nga nj
distanc 50cm. (a)Sa sht probabiliteti i gjetjes t qndrs t
sfers ekzaktsisht n mes t dy mureve? (b)Sa sht
probabiliteti i gjetjes t qendrs s sfers midis 24.9cm dhe
25.1cm.
10. Nse nj gjendje e ngacmuar e nj atomi ka nj kohjete prej 10-7s, sa sht shprhapja statistike e energjis s
fotoneve t emetuar nga atome t till n zbrthimin e
vetvetijshm pr n gjendjen themelore?
11. Nj sinjal valor me frekuenc 0 ka nj zgjatje t Ai
prhapet me shpejtsi v dhe z nj zon t hapsirs x=vt
si sht treguar n figurn 36-24. Le t jet N numri i
prafrt i valve n x
(a) Si lidhen N, 0 dhe t (b)
Sa sht paprcaktueshmria e prafrt e numrit valor k?
Figura 36.24. Problemi 11

2. Pr sfern e prshkruar n problemin 1 bni nj grafik t
densitetit t probabilitetit klasik P(x) si funksion t pozicionit
midis mureve.
36.2 Paketa valore elektronike
3. Funksioni valor q prshkruan nj gjendje t nj elektroni
q lviz gjat boshtit x, jepet pr momentin zero t kohs nga
(x,0)
x 2
Ae 4
T gjendet probabiliteti i gjetjes t
elektronit n zonn dx me qendr tek (a) x=0; (b) x= dhe (c)

x=2 (d) ku sht probabiliteti m i madh i gjetjes s
elektronit?.
4. N momentin zero tre vale t fundme kan formn cos kx
me numra valor t dhn k1-, k1 dhe k1+ .T tre valt priten
n mnyr t till q t ken prkatsisht 5, 6 dhe 7 gjatsi
valsh n zonn e hapsirs -L<x<L . Amplituda e vales pr
k=k1 sht sa dyfishi i amplitudave t dy valve t tjera. Ato
jan n faze ne x=0, por interferojn destruktivisht n skajet e
pakets valore. Bni nj grafik t secils prej valve dhe t
rezultantes t tre valve q priten.
5. Sa sht vlera e prafrt e nj xk pr paketn valore t
formuar n problemin 4.
6. Nj elektron i palokalizuar n hapsir prshkruhet nga=
sin(kx-t) .Energjia kinetike e elektronit sht 1keV. T
gjendet k dhe .
36.3
Parimi i paprcaktueshmris.
7. Supozojm nj paket valore me nj prmas q paraqet

gjendjen e nj grimce me mas 1ng, q lviz gjat boshtit t xit. Shpejtsia e pakets valore sht 10-2 m/s me shprhapje
statistike 10-4m/s .Sa sht minimumi i shprhapjes statistike
prkatse n pozicionin e prshkruar pr grimcn.
8. Nse paprcaktueshmria n nj pozicion t nj pakete
valore q paraqet gjendjen e nj sistemi grimcash kuantike
sht e barabart me gjatsin e vals s tij t De Broglie-it, sa
do t jet paprcaktueshmria n impuls e krahasuar me vlern
e impulsit t grimcs?
9. Supozojm q funksioni valor q prshkruan gjendjen e
nj elektroni parashikon nj shprhapje statistike me shpejtsi
10-5m/s .Sa sht shprhapja prkatse statistike n pozicion t
elektronit?
36.4
Dualiteti val-grimc
12. Sa sht gjatsia e vals s de Broglie-it t nj neutroni

me shpejtsi 106 m/s?
13 Supozoni se keni nj objekt sferik me mas 4g, q lviz
me shpejtsi 100m/s. Sa sht prmasa lineare e arjes q
objekti t mund t shfaq difraksion? Tregoni q asnj
objekt i zakonshm nuk mund t jet aq i vogl saq t
kaloj prmes nj arjeje t till.
14. Nj neutron ka energji kinetike 10MeV. far prmase
lineare duhet t ket nj objet q t mund t vrojtohen
efektet e difraksionit t neutroneve? A ekziston n natyr
ndonj objekt me kto prmasa, q t mund t shrbej si
target pr t provuar natyrn valore t neutroneve me energji
10MeV?
15. Sa sht gjatsia e vales s de Broglie-it t nj elektroni
t prshpejtuar, duke u nisur nga prehja prmes nj diference
potenciali prej 200V? Cilat jan target-et e zakonshme q
mund t vrtetojn natyrn valore t nj elektroni t till.
36.5
Ekuacioni i Schrodinger-it
16. Tregoni q funksioni valor (x,t)=Aekx-t nuk e

prmbush ekuacionin e Schrodinger-it, q varet nga koha?
17. Tregoni (x,t)=Aei(kx-t) q e prmbush, si ekuacionin e
Schrodinger-it q varet nga koha, ashtu edhe ekuacionin
valor klasik (ekuacionin 36.24)
18. N nj zon t hapsirs, nj grimc ka nj funksion
x2
valor t dhn
2
2
, ku L
(x) Ae 2L , dhe energji E=
2mL
sht nj gjatsi. a) Gjeni gjatsin potenciale si funksion t

x-it dhe bni grafikun e U-s nga x-i. b) Sa sht potenciali
klasik q ka kt vartsi?
19. a) Pr problemin 18, gjeni energjin kinetike si
funksion t x-it. b) Tregoni q x=L sht pika klasike e
kthimit. c) Energjia potenciale e nj oshilatori t thjesht
harmonik, jepet nga U
1
m 2 x 2 . Krahasojeni kt me
2
prgjigjen tuaj n pjesn (a) t problemit 18 dhe tregoni q
energjia e plot e ktij funksioni valor mund t shkruhet si

1
E .
2
30.
Vizatoni a) funksionin valor dhe b) shprndarjen e
probabilitetit pr gjendjen n=5 pr nj grop drejtkndshe
potenciale t fundme.
36.8 Vlera mesatare
36.6
Nj grimc n nj kuti.
20. Nj grimc me mas m lviz brenda nj tubi me gjatsi

L.(a)Prdorni ekuacionin e paprcaktueshmris q t
vlersoni enerjgin m t vogl t mundshme (b)Supozojm
q brenda tubit sht nj zon ku nuk veprojn forca dhe q
grimca bn pasqyrime elastike n skajet e tubit.Prdorni
ekuacionin e Schrodinger-it qt gjeni energjin e gjndjes
themelore pr grimcn n kt tub.Krahasoni prgjigjen me
ato t pjess (a)
21.
(a)Sa sht gjatesia e vals q i shoqrohet grimcs n
problemin 20 nqoftse grimca sht n gjndjen themelore
?(b)Sa sht gjatsia e vals neqoftese grimca sht n
gjndjen e dyt t ngacmuar(n=3).(c)prdorni relacionin e de
Broglie-it q t gjeni madhesine t impulsit t grimcs n
gjndjen themelore t saj.(d)Tregoni q p2/2m jep energjin e
sakt pr gjndjen themelore t ksaj grimce n kuti.
22.
Bni
grafikun
funksionit
valor
(x)
dhe
shprndarjen e probabilitetit 2 ( x) pr gjendjen n=4 t grops

potenciale drejtkndshe t dhn nga ekuacioni 36-32.
23.
Nj grimc sht n nj kuti me prmas L. Llogaritni
energjin e gjendjes themelore nse: a) kjo grimc sht nj
proton dhe L=0.1nm (prmasa tipike e nj molekule); b)
grimca sht nj proton dhe L=1fm (prmasa tipike e nj
brthame)
24.
Nj grimc sht n gjendjen themelore n nj grop
potenciale drejtkndshe t dhn nga ekuacioni (36-32). T
gjendet probabiliteti i gjetjes s grimcs n intervalin
x=0.001 tek (a)x=L/2 (b) x=2L/3 (c) x=L .(Meq x sht
shum e vogl, nuk ka nevoj pr ndonj integrim.)
25. Zgjidhni problemin 24 pr nj grimc pr gjendjen e
par t ngacmuar (n=2) t nj grope potenciale drejtkndshe
infinite.
26.
Zgjidhni problemin 24 pr nj grimc pr gjendjen e
dyt t ngacmuar (n=3) t nj grope potenciale drejtkndshe
infinite.
27.
Nj mas prej 10-6g lviz me nj shpejtsi rreth 101
cm/s n nj kuti me brinj 1 cm. Duke e trajtuar kt si nj
grop potenciale drejtkndshe infinite me nj prmas,
llogaritni vlern e prafruar t numrit kuantik n.
28.
a) Pr grimcn klasike t problemit 26 gjeni x dhe p
duke supozuar q x/L=0.01% dhe p/p=0.01% (b) Sa sht
(x p)/ ?
36.7 Nj grimc n nj Grop drejtkndshe t fundme.
29.
Vizatoni a) funksionin valor dhe b) shprndarjen e
probabilitetit pr gjendjen n=4 pr nj grop drejtkndshe
potenciale t fundme.
31.
Gjeni (a)
ngacmuar (n=2)
infinite.
32.
Gjeni (a)
ngacmuar (n=3)
infinite.
<x> dhe (b) <x2> pr gjendjen e par t

n nj grop drejtkndshe potenciale
<x> dhe (b) <x2> pr gjendjen e par t
n nj grop drejtkndshe potenciale
33.
a) Tregoni q shprndarja klasike e funksionit t
probabilitetit pr nj grimc n nj grop drejtkndshe
infinite me gjersi L, jepet nga P(x) = 1/L b) Prdorni
rezultatin e (a) q t gjeni <x> dhe <x 2> pr nj grimc n
nj grop t till
36.9
Reflektimi dhe deprtimi i valve elektronike.
Kalimi i barriers (Efekti Tunel)
34. Nj grimc e lir me mas m dhe me numr valor k,
kalon djathtas tek x=0, potenciali krcen nga zero tek U0 dhe
mban kt vler pr x-et pozitiv. a) nse energjia e plot
sht
, sa sht numri valor k2 n
2k 2
E
1 2U
0
2m
zonn x >0 ? Shprehni prgjigjen tuaj me at t k1 dhe t U0.

b) Llogaritni koeficentin e pasqyrimit R . c) Sa sht
koeficenti i deprtimit T? d) Nse nj milion grimca me
numr valor bien n krcimin e potencialit, sa grimca do t
vazhdojn t kalojn n drejtimin pozitiv t x-eve? Si
krahasohet kjo me parashikimin ton?
35. Supozojm se potenciali krcen nga zero n U0, n
x=0, kshtu q grimca e lir shpejtohet n vend q t
ngadalsohet. Numri valor pr grimcn rnse sht prsri
k1 dhe energjia e plot sht 2U0. a) Sa sht numri valor i
grimcs n zonn e x-eve pozitiv? b) Llogaritni koeficientin
e pasqyrimit R n x=0. c) Sa sht koeficienti i deprtimit T?
d) Nse nj milion grimca me numr valor bien n krcimin
e potencialit, sa grimca priten q t vazhdojn lvizjen gjat
drejtimit t x-eve pozitiv? Si krahasohet ajo me
parashikimin ton?
36. Zgjidhni problemin 33 pr rastin n t cilin energjia e
grimcs rnse sht 1.01 U0 n vend t 2U0.
36.10
Ekuacioni i Schrodinger-it me tri prmasa
37.
Nj grimc sht kufizuar n n kuti treprmasore q
ka brinj L1, L2=2L1 dhe L3=3L1. Jepni numrat kuantik n1,
n2, n3 q i prkasin dhjet niveleve m t ulta energjitike n
kt kuti.
38.
Jepni funksionet valor pr dhjet nivelet m t ulta
energjitike t problemit 36.
39.
Prsritni problemin 36 pr rastin L2=2L1 dhe
L3=4L1 (b) Cfar numrash kuantik i prkasin niveleve
energjitike t degjeneruara?
40.
Jepni funksionin valor pr dhjet nivelet m t ulta
energjitike t grimcs n problemin 38.
41.
Nj grimc lviz n nj grop potenciale t dhn nga
U(x, y, z) = 0 pr L/2 < x < L/2, 0 < y < L dhe 0 < z < L dhe
U =, jasht ktyre kufijve (a) shkruani nj shprehje pr
funksionin valor t gjendjes themelore pr kt grimc (b) n
mnyr energjit e lejuara t nj grimce n nj kuti q ka
U=0 pr 0 < x < L krahasohen me ato t nj kutie q ka U=0
pr L/2 < x < L/2.
36.11 Ekuacioni i Schrodinger-it pr dy grimca identike
42. Tregoni q ekuacioni 36-59 e prmbush ekuacionin 3-57
me U=0 dhe gjeni energjin e ksaj gjendjeje.
43. Sa sht energjia e gjendjes themelore e dhjet bozoneve
q nuk bashkveprojn n nj kuti njprmasore me gjatsi L?
44. Sa sht energjia e gjendjes themelore e dhjet
fermioneve q nuk bashkveprojn t till si jan neutronet
n nj kuti me nj prmas me gjatsi L? (pr shkak t numrit
kuantik q i shoqrohet spinit, q do diskutohet n kapitullin
38, do gjendje hapsinore mund t pranoj dy neutrone).
Niveli II
45. Nj proton ndodhet n nj grop potenciale drejtkndshe
t dhn nga ekuacioni 36-32 me L=1fm. (a) Gjeni energjin e
gjendjes themelore n MeV. (b) Bni diagramn e niveleve
energjitike pr kt system. Llogaritni gjatsin e vals s
fotonit t emetuar pr kalimet (c)nga n=2 tek n=1, (d) nga n=3
tek n=2 (e) nga n=3 tek n=1.
46. Supozojm se fundi i nj grope potenciale infinite t
ekuacionit 36-32 ndryshohet nga potenciali zero n potencilin
+U0. Zgjidhni ekuacionin e Schrodinger-it q svaret nga koha
dhe gjeni funksionet valore dhe energjit e lejuara.
47. Nj grimc sht n gjendjen themelore n nj grop
potencile t dhn nga ekuacioni 36-32. Llogaritni
probabilitetin q grimca t ndodhet n zonn (a) 0 < x < L/2,
(b) 0 < x < L/3, (c) 0 < x < 3/4L.
48. (a) Tregoni q pr n t mdha raporti i diferencs s
energjis t gjendjeve n+1 dhe n, me energjin e gjendjes n pr
nj grimc n grop potenciale infinite jepet prafrsisht nga
E
En
2
: n 1
En
(b) Sa sht afrsisht n prqindje diferenca e energjive midis

gjendjeve n1 = 1000 dhe n2 = 1001? (c) Si lidhet ky rezultat me
parimin e korrespodencs s Bohr-it?
49. Nj grimc n gjendjen e par t ngacmuar (n=2) t nj
grope drejtkndshe infinite jepet nga ekuacioni 36-32. (a)
Bni grafikun e
2(x) n varsi t x-it pr ket gjendje ?
(b) Sa sht vlera mesatare <x> pr kt gjendje? (c) Sa sht
probabiliteti i gjetjes s grimcs n nj zon t vogl dx me
qendr x=1/2L? (d) A jan prgjigjet pr (b) dhe (c)
kontradiktore? Nse jo, jepni shpjegimet prkatse.
50. Nj grimc me mas m lviz n nj zon n t ciln
energjia potenciale sht konstante U(x) = U0.(a)Tregoni q
as (x,t)=Asin(kx-t) as (x,t)=Acos(kx-t) nuk knaqin
ekuacionin e Schrodinger-it q varet nga koha.(b)Tregoni q:
(x,t)=Asin[(kx-t) +i sin(kx-t)] knaq ekuacionin e
Schrodinger-it q varet nga koha duke patur parasysh q k, U0,
dhe jan t lidhur nga ekuacioni 36-38.
51. Prsritni problemin 47 pr nj grimc n gjendjen e

par t ngacmuar n nj grop potenciale drejtkndshe
infinite.
52.
Pr funksionet valore t grops potenciale
drejtkndshe
u (x)
2
sin(nx / L)
L
q i prkasin nj
grope potenciale drejtkndshe infinite me gjatsi l. T

tregohet q:
<x2>= l 2 l 2 .
3
2n 2 2
53. Nj elektron prej 10eV bie n nj barrier me lartsi

25eV dhe gjersi 1nm. (a) Prdorni ekuacionin 36-51 q t
llogarisni rendin e madhsis t probabilitetit q elektroni t
tuneloj barriern. Prsritni llogaritjen tuaj pr nj gjersi
0.1nm.
54. Devijimi standard i matjeve t pozicionit t nj grimce
prcaktohet si rrnj katrore e katrorit t
x - <x>.:
x (x x ) 2
Tregoni q kjo mund t shkruhet:
x x 2 x 2
55. Prdorni rezultatin e problemit 54 dhe llogaritni xpr
grimcn klasike n nj kuti pr t ciln shprndarja e
probabilitetit sht P(x) = 1/L pr 0 < x < L dhe P(x) = 0 pr
x < 0 dhe pr x > L.
56. (a)Prdorni rezultatet e problemeve 52 dhe 54 q t
llogaritni x pr nj grimc n nj grop potenciale
drejtkndshe infinite pr nj gjndje n.(b)Vlersoni
rezultatin tuaj pr u=1 (c)Tregoni q pr n t mdha
,rezultati i afrohet atij t grimcs klasike t gjetur n
problemin 54.
57. Prdorni ekuacionin 36-51 q t llogaritni rendin e
madhsis t probabilitetit q nj proton t tuneloj
(deprtoj) nj brtham me nj goditje me barier
brthamore nse ai ka energji 6MeV m t ult se lartsia e
bariers potenciale dhe neqoftese trashsia e barriers sht
10-15m
58. Minimumi i energjis kinetike t nj grimce t kufizuar
n nje zon t hapsirs me gjatsi L knaq mosbarazimin e
dhn n ekuacionin 46-23.Energjia e gjndjes themelore
merret nga ekuacioni i Schrodinger-it i zbatuar pr nj
grimc n nj kuti ku energjia potenciale mund t
merret zero brenda kutis.Tregoni q p2/2m sht energjia e
gjndjes themelore,dhe tregoni q prmbushet ekuacioni 3623.
59. Mekanika kuantike parashikon q do grimc e
lokalizuar n hapsir ka shpejtsi t ndryshme nga zero dhe
rrjedhimisht nuk mund t qndroj n qetsi.Konsideroni nj
top ping-pongu me diametr 2cm dhe mas 2g q mund t
lviz para dhe mbrapa n nj kuti me gjatsi
2.001cm.Kshtu hapsira me t ciln topi lviz sht
0.001cm (a)Sa sht shpejtsia minimale e topit te pingpongut sipas ekuacionit t Schrodinger-it ?(b)Sa sht
perioda e nj lkundje ?
60. Nj grimc me mas m sht n j grop potenciale
drejtkndshe infinite e dhne nga:
U=
U=0
U=
pr
pr
pr
prve n=m (ku n dhe m jan numra t plot ).Kjo sht

vetia e rndsishme e ortoganilitetit t funksioneve valor t
mekaniks kuantike.
1
L
2
1
1
Lx L
2
2
1
Lx
2
x
Meq ky potencial sht simetrik n lidhje me origjinn

,densiteti i probabilitetit 2(x) duhet t jet gjithashtu
simetrik (a)Tregoni q kjo sjell ose (-x)= (x) ose (x)=- (x) (b) Tregoni q zgjidhjet vetjake t ekuacionit t
Schrodinger-it t pavarur nga koha mund t shkruhen ne
formn :
(x)
2
cos(n / L)
L
n=1,3,5,7
2
sin(n / L)
L
n=2,4,6,8.
dhe
(x)
(c)Tregoni q energjit e lejuara jan t njjta me ato t nje

grope potenciale
drejtkendshe infinite t dhn nga
ekuacioni (36-32)
(d)Vizatoni funksionet valor dhe shrndarjen e probabilitetit
pr gjndjenthemelore dhe gjndjen e par t ngacmuar.
61. Llogaritni <x> dhe<x2>pr gjndjen themelore t nj
grope potenciale drejtkendshe infinite n problemin 59.
62. Nj grimc lviz me nj potencial te dhn U(x)=A|x|.Pa
e zgjidhur ekuacionin e Schrodinger-it skiconi funksionin
valor pr (a) energjin e gjndjes themelore t nje grimce n
kt potencial dhe (b) gjndjen e par t ngacmuar pr kt
potencial.
63. Llogaritni <x> dhe <x2> pr gjndjen e par t
ngacmuar t grops potenciale drejtkendshe infinite n
problemin 59.
64. Nj grimc lviz lirisht n nj zon me dy prmasa t
prcaktuar nga 0xLdhe 0yL.(a) gjeni funksionin valor q
knaq ekuacionin e Scherdinger-it (b)Gjeni energit prkatse
.(c)Gjeni dy gjndjet m t ulta q jan t degjeneruara.Jepni
numrat kuantik pr kt rast .(d) Gjeni tri gjndjet m t ulta
q kan t njjtn energji .Jepni numrat kuantik pr kto tri
gjndjet q kan t njjtn energji.
65. Sa sht niveli energjitik pasardhes mbi ato q u gjetn
n problemin 62 pr nj grimc n nj kuti katrore me dy
prmasa pr t ciln degjenerimi sht m i madh se 2 ?
2
66. N problemin 18 fuksioni valor ( x) Ae x / 2l

paraqet energin e gjndjes themelore t nj oshilatori
harmonik .(a) Tregoni q 1=L d0(x)/dx sht prsri nj
zgjidhje e ekuacionit t Schrodinger-it .(b) Sa sht energjia e
ksaj gjndje t re ?(c)Nga nj vshtrim tek nyjet e ktij
funksioni valor ,si mund t klasifikonit kt gjndje t
ngacmuar ?
Niveli 3
67. Pr funksionin valor n ekuacionin 36-39,tregoni q pr
do dy funksione n(x) dhe m(x) :
n(x) m(x)dx=0
68. Nj grimc me mas m afr siprfaqes s toks me

z=0,mund t prshkuhet nga energjia potenciale
U=mgz z>0
U=
z<0
Pr nj vler t dhn pozitive t energjis s plot E,tregoni
zonn e lejuar klasikisht dhe skiconi U(z) .Skiconi gjithashtu
energjin kinetike n lidhje me z .Ekuacioni i Schrodinger-it
pr kt problem sht mjaft i vshtir t zgjidhet .Duke
prdorur argumente t ngjashme me ato t paragrafit 36-7
mbi kurbaturn e funksionit valor t dhn nga ekuaconi i
Schrodinger-it skiconi sipas supozimit tuaj formn e
funksionit valor pr gjndjen themelore dhe pr dy gjndjet
e para t ngacmuar
69. Prdorni ekuacionin e Schrodinger-it dhe tregoni q
vlera mesatare e energjis kinetike t nj grimce jepet nga:
2
2
k
(x)[ d (x)]dx
70.
dx 2
2m
Tregoni q ekuacionet 36-49 dhe36-50 nnkuptojn q

koefiienti i deprtimit p grimcat m energji E q bien
mbi nje shkall potenciale U0<E jepet nga:
T
4k1k 2
(k1 k 2 ) 2
4r
(1 r ) 2
ku r=k2/k1
71. (a)Tregoni q vpr rastin e nje grimce me energji E q
bie mbi nje shkall potenciale U0<E numrat valor k1 ,k2
jan lidhur nga:
k2
k1
U0
E
Prdorni kt dhe rezultatet e problemit 70 q t llogaritni

koefiientin e deprtimit T dhe koefiientin e pasqyrimit R
pr rastet : (b) E=1.2U0 (c) E=2.0U0 (d) E=10U0
72.
Konsiderojm ekuacionin klasik valor me nj
prmas .ekuacionin B-1 n shtesn B.Zvndsoni
funksionin (x,t)= (x)(t) n ekuacionin valor klasik q t
merrni :
36.63
1
d 2 (x)
1 d 2 f (t )
(x)
dx 2
v2
dt 2
N ekuacioni 36-63 variablat x dhe t jan t ndara. Meq ana

.majt sht funksion vetm i x-it, ajo nuk mund t varet nga
t.Ngjashmrisht ana e djatht nuk mund t varet nga
x.Prandaj,t dy ant duhet t jen t barabarta nj
kostante.(b) Vendosni n seciln an t 36-63 konstanten
k2dhe tregoni q zgjidhja pr f (t) mund t shprehet si e it
ku =kv.(c) Tregoni q ekuacioni q nuk varet nga koha par
x jepet nga :
d 2 (x)
k 2(x) 0
dx 2
73. (a)Prsritni metodn e ndarjes s variablave, t
perdorur n problemin 72 n ekuacionin e Schrodinger-it q
varet nga koha q t merrni:
2
2
2
d ( x) / dx U ( x) i df / dt
2m
( x)
f
(b)Meq ana e djatht n ekuacionin 36-64 nuk ndryshon
me x, athere dhe ana e majt nuk ndryshon me x.
Ngjashmrisht asnj an nuk mund t ndryshoj n lidhje me
t;kshtu t dy ant duhet t jen t barabarta me t njjtn

konstante E. Tregoni q kjo shpie q (t) jepet nga :
(t)=e-it
ku
E/ .Prdorni relacionin e de Broglie-it q t
argumentoni q E duhet t jet energjia e plot. (c)Prdorni
ann e majt t ekuacionit 36.64 q t merrni ekuacionin

36.30
105

Kapitulli 36 Mekanika Kuantike

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Kapitulli 36 Mekanika Kuantike

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

67

36.1 Funksioni valor i elektronit

36. Mekanika Kuantike

Fig 36.3. Tabloja

P( x)dx P0 dx P0 8 1 nga rrjedh

b) Probabiliteti i gjetjes se grimces ne intervalin dx eshte ne perpjestim te drejte me dx. Meqenese

36. Mekanika Kuantike

36.2 Paketat ose Grupet Valore Elektronike

Shpejtsia e vals lidhet me frekuencn e vals nga :

Figura 36 - 4 tregon nj grafik t (x,t), n nj moment t dhn t kohs si funksion i x-it.

Fig. 36.5. Nj paket valore Gaussiane(x) dhe

36. Mekanika Kuantike

Duke shnuar = h/2 , kto relacione shkruhen :

Duke zvendsuar ( ) pr E dhe ( k) pr p, marrim :

Duke prdorur ekuacionin (36.12) pr shpejtsin e grupit, marrim :

36.3 Parimi i paprcaktueshmris

36. Mekanika Kuantike

paprcaktueshmria e pozicionit t grimcs do t jet e madhe n se sht e madhe. Nj analiz e hollsishme

Energjia kinetike e grimcs sht :

Madhsia e impulsit p duhet t jet t paktn aq e madhe sa paprcaktueshmria e tij

Sa m e vogl t jet zona e hapsirs L, aq m e madhe do t jet energjia kinetike minimale.

Shpejtsia q i prket impulsit me kt madhsi sht :

(pmin ) 2 (5.3 1034 m / s) 2

Pr shkak q konstantja e Planck-ut sht shum e vogl, relacioni i paprcaktueshmris

36.19 nuk sht i

Shpejtsia e elektronit me impuls t ksaj madhsie sht :

(pmin ) 2 (5.3 1025 m / s) 2

36.4 Dualiteti Vale - Grimce

36.5 Ekuacioni i Schrdinger-it

36. Mekanika Kuantike

Ku U eshte energjia potenciale. Ekuacionet e de Broglie-it jane :

Zakonisht pjesen hapesinore (funksionin valor koordinativ) e shenojme me

kurse funksionin e plote valor e

ku kemi prdorur E= . Duke zvendsuar

ne ekuacionin 36.29 marrim:

Duke thjeshtuar me faktorin e it , marrim nj ekuacion pr

i Schrodinger-it q nuk varet nga koha:

dhe duke shnuar

N qoft se x tenton drejt zeros, ather

, q tregon ndryshimin e derivatit t par, gjithashtu tenton drejt

36-6 Nj grimc n nj grop potenciale

36. Mekanika Kuantike

Zgjidhja e prgjithshme e ekuacionit 36.33 mund t shkruhet:

Ku A dhe B jan konstante.

(0) A sin k 0 B cos k 0 B

jep B=0 dhe ekuacioni 36-35 bhet:

Kushti kufitar ( x) 0 te x=L jep:

Ky kusht plotesohet kur kL sht nj numr i plot

kufizohet tek vlerat

Pr do vler t n-s ekziston nj funksion valor n i dhn nga:

Nse shkruajm k me an t gjatsis s vals, k= 2

E cila sht e njjt m me kushtin e valve t qndrueshme pr valt me

Keto jane energjit e lejuara pr nj grop drejtkndshe potenciale infinite, ku:

Shnojm q duhet t integrojm nga x=0 n x=L sepse (x)

jasht ksaj zone. Duke zvendsuar

Kshtu kushti i normimit jep:

d.m.th. nuk varet nga n. Funksioni valor i normuar pr gropn kndrejt

Numri n quhet numr kuantik. Ai karakterizon funksionin valor pr nj

dyt t ngacmuar n=3 dhe gjendjen n=10 .

eshte funksion real atehere 2 2

36. Mekanika Kuantike

Fig. 38-8 2 n lidhje me x pr

N limitin e numrave kuantik shum t mdhenj, llogaritja klasike

Zvendsojm hc = 1240 e V.nm dhe mc = 0,511 MeV, kemi