LINDITA MUKLI, VLADIMIR MUKA, OSMAN HYSA

MATEMATIKA 1

TIRANË, 2013

1
MATEMATIKA 1
DOC. LINDITA MUKLI,
DOC. VLADIMIR MUKA,
MSC. OSMAN HYSA

RECENZENT: PROF. AS. DR. EDMOND PISHA

REDAKTOR SHKENCOR: OSMAN HYSA

Arti grafik:
Suela Kolpepaj

ISBN: 978-99956-54-50-4

Të gjitha të drejtat e rezervuara

MATEMATIKA 1 2
|
 KREU I
FUNKSIONI REAL

I.1. PËRKUFIZIMI I FUNKSIONIT REAL

Dimë që në një relacion, çdo element i bashkësisë së fillimit çiftohet me një,
disa ose asnjë element të bashkësisë së mbarimit. Rastet kur çdo element i
bashkësisë së fillimit çiftohet vetëm me një element të bashkësisë së
mbarimit na çojnë në një koncept shumë të rendësishëm matematik, atë të
funksionit. Le të jetë f një relacion me fillim në X dhe mbarim në Y.
Përkufizim:Relacioni f do të quhet funksion në qoftë se f përmbush dy
kushtet në vijim:
࿿࿿࿿ó큈罁࿿࿿࿿࿿࿿࿿࿿࿿࿿ô曾䒟࿿࿿࿿࿿࿿࿿࿿࿿࿿õԔ啾࿿࿿࿿࿿࿿࿿࿿࿿࿿ö祊㮠࿿࿿࿿࿿࿿࿿࿿࿿࿿
÷칈樍࿿࿿࿿࿿࿿࿿࿿࿿࿿øꪖ爷࿿࿿࿿࿿࿿࿿࿿࿿࿿ù밬嬟࿿࿿࿿࿿࿿࿿࿿࿿࿿ú쳨㏟࿿࿿࿿࿿࿿࿿࿿࿿࿿
û帔ᣄ࿿࿿࿿࿿࿿࿿࿿࿿࿿üἤ歃࿿࿿࿿࿿࿿࿿࿿࿿࿿ý跊Ꮝ࿿࿿࿿࿿࿿࿿࿿࿿࿿þᩜ嘺࿿࿿࿿࿿࿿࿿࿿࿿࿿
ÿ⥳࿿࿿࿿࿿࿿࿿࿿࿿࿿ĀⱰ࿿࿿࿿࿿࿿࿿࿿࿿࿿ā汬䐩࿿࿿࿿࿿࿿࿿࿿࿿࿿Ă푄㪆࿿࿿࿿࿿࿿࿿࿿࿿࿿
ă鉆凷࿿࿿࿿࿿࿿࿿࿿࿿࿿Ą아ą綆㫣࿿࿿࿿࿿࿿࿿࿿࿿࿿Ć࿤䕄࿿࿿࿿࿿࿿࿿࿿࿿࿿ć砾¿࿿࿿࿿࿿࿿࿿࿿࿿࿿
Ĉ㺨≤࿿࿿࿿࿿࿿࿿࿿࿿࿿ĉ垌ᢇ࿿࿿࿿࿿࿿࿿࿿࿿࿿ Ċ宊壀࿿࿿࿿࿿࿿࿿࿿࿿࿿ċ⹰㣘࿿࿿࿿࿿࿿࿿࿿࿿࿿
Čঊṁ࿿࿿࿿࿿࿿࿿࿿࿿࿿č堬厘࿿࿿࿿࿿࿿࿿࿿࿿࿿Ď䑴ᰍ࿿࿿࿿࿿࿿࿿࿿࿿࿿ďꚤⲶ࿿࿿࿿࿿࿿࿿࿿࿿࿿
Đ䚼䇖࿿࿿࿿࿿࿿࿿࿿࿿࿿đꝪ㚔࿿࿿࿿࿿࿿࿿࿿࿿࿿Ē目⯸࿿࿿࿿࿿࿿࿿࿿࿿࿿ē궺‫ٵ‬࿿࿿࿿࿿࿿࿿࿿࿿࿿
Ĕ걾ఒ࿿࿿࿿࿿࿿࿿࿿࿿࿿ ĕ枘࿿࿿࿿࿿࿿࿿࿿࿿࿿Ė簂炃࿿࿿࿿࿿࿿࿿࿿࿿࿿ė圔繊࿿࿿࿿࿿࿿࿿࿿࿿࿿
Ę걦䊸࿿࿿࿿࿿࿿࿿࿿࿿࿿ę䣪④࿿࿿࿿࿿࿿࿿࿿࿿࿿Ě딪ᜎ࿿࿿࿿࿿࿿࿿࿿࿿࿿ě쮌ⷻ࿿࿿࿿࿿࿿࿿࿿࿿࿿
Ĝ횶㠰࿿࿿࿿࿿࿿࿿࿿࿿࿿ĝ쾆浈࿿࿿࿿࿿࿿࿿࿿࿿࿿Ğ쐚坯࿿࿿࿿࿿࿿࿿࿿࿿࿿ğ쑤撡࿿࿿࿿࿿࿿࿿࿿࿿࿿
Ġ㯴ㅲ࿿࿿࿿࿿࿿࿿࿿࿿࿿ġ顠ᇶ࿿࿿࿿࿿࿿࿿࿿࿿࿿Ģ嚪㚙࿿࿿࿿࿿࿿࿿࿿࿿࿿ģ഻࿿࿿࿿࿿࿿࿿࿿࿿࿿
Ĥᗦ䳚࿿࿿࿿࿿࿿࿿࿿࿿࿿ĥ暐篝࿿࿿࿿࿿࿿࿿࿿࿿࿿Ħ屚෻࿿࿿࿿࿿࿿࿿࿿࿿࿿ħ咐漾࿿࿿࿿࿿࿿࿿࿿࿿࿿
Ĩ븞ᑤ࿿࿿࿿࿿࿿࿿࿿࿿࿿ĩ럤暻࿿࿿࿿࿿࿿࿿࿿࿿࿿Ī茂⠖࿿࿿࿿࿿࿿࿿࿿࿿࿿ī잨㊥࿿࿿࿿࿿࿿࿿࿿࿿࿿
Ĭတ㩔࿿࿿࿿࿿࿿࿿࿿࿿࿿ĭ읶䐣࿿࿿࿿࿿࿿࿿࿿࿿࿿Į湌彜࿿࿿࿿࿿࿿࿿࿿࿿࿿į囌簪࿿࿿࿿࿿࿿࿿࿿࿿࿿
İ滠窸࿿࿿࿿࿿࿿࿿࿿࿿࿿ı୔࿿࿿࿿࿿࿿࿿࿿࿿࿿IJ҆ʠ࿿࿿࿿࿿࿿࿿࿿࿿࿿ij᭠‫ۋ‬࿿࿿࿿࿿࿿࿿࿿࿿࿿Ĵ
해狭࿿࿿࿿࿿࿿࿿࿿࿿࿿ĵ肊猣࿿࿿࿿࿿࿿࿿࿿࿿࿿Ķ牶ԕ࿿࿿࿿࿿࿿࿿࿿࿿࿿ķ臚㖦࿿࿿࿿࿿࿿࿿࿿࿿࿿
ĸ쥴ឆ࿿࿿࿿࿿࿿࿿࿿࿿࿿Ĺ➠ᰤ ᰤ࿿࿿࿿࿿࿿࿿࿿࿿࿿ ĺ䵨探࿿࿿࿿࿿࿿࿿࿿࿿࿿Ļꀪ侷࿿࿿࿿࿿࿿࿿࿿࿿࿿
ļ६࿿࿿࿿࿿࿿࿿࿿࿿࿿ Ľᆂ㬒࿿࿿࿿࿿࿿࿿࿿࿿࿿ľ撎㑙࿿࿿࿿࿿࿿࿿࿿࿿࿿Ŀ㌜㫟࿿࿿࿿࿿࿿࿿࿿࿿࿿
ŀꧤ䴈࿿࿿࿿࿿࿿࿿࿿࿿࿿Ł묺櫲࿿࿿࿿࿿࿿࿿࿿࿿࿿ł᜸䠛࿿࿿࿿࿿࿿࿿࿿࿿࿿Ń뿌᧢࿿࿿࿿࿿࿿࿿࿿࿿࿿
ń⇊曐࿿࿿࿿࿿࿿࿿࿿࿿࿿Ņ玔嘖࿿࿿࿿࿿࿿࿿࿿࿿࿿ņᑜड࿿࿿࿿࿿࿿࿿࿿࿿࿿ Ň xX,
gjendet një yY e tillë që (x, y)f
࿿࿿࿿ó큈罁࿿࿿࿿࿿࿿࿿࿿࿿࿿ô曾䒟࿿࿿࿿࿿࿿࿿࿿࿿࿿õԔ啾࿿࿿࿿࿿࿿࿿࿿࿿࿿ö祊㮠࿿࿿࿿࿿࿿࿿࿿࿿࿿
÷칈樍࿿࿿࿿࿿࿿࿿࿿࿿࿿øꪖ爷࿿࿿࿿࿿࿿࿿࿿࿿࿿ù밬嬟࿿࿿࿿࿿࿿࿿࿿࿿࿿ú쳨㏟࿿࿿࿿࿿࿿࿿࿿࿿࿿
û帔ᣄ࿿࿿࿿࿿࿿࿿࿿࿿࿿üἤ歃࿿࿿࿿࿿࿿࿿࿿࿿࿿ý跊Ꮝ࿿࿿࿿࿿࿿࿿࿿࿿࿿þᩜ嘺࿿࿿࿿࿿࿿࿿࿿࿿࿿
ÿ⥳࿿࿿࿿࿿࿿࿿࿿࿿࿿ĀⱰ࿿࿿࿿࿿࿿࿿࿿࿿࿿ā汬䐩࿿࿿࿿࿿࿿࿿࿿࿿࿿Ă푄㪆࿿࿿࿿࿿࿿࿿࿿࿿࿿
ă鉆凷࿿࿿࿿࿿࿿࿿࿿࿿࿿Ą자ą綆㫣࿿࿿࿿࿿࿿࿿࿿࿿࿿Ć࿤䕄࿿࿿࿿࿿࿿࿿࿿࿿࿿ć砾¿࿿࿿࿿࿿࿿࿿࿿࿿࿿
Ĉ㺨≤࿿࿿࿿࿿࿿࿿࿿࿿࿿ĉ垌ᢇ࿿࿿࿿࿿࿿࿿࿿࿿࿿ Ċ宊壀࿿࿿࿿࿿࿿࿿࿿࿿࿿ċ⹰㣘࿿࿿࿿࿿࿿࿿࿿࿿࿿
Čঊṁ࿿࿿࿿࿿࿿࿿࿿࿿࿿č堬厘࿿࿿࿿࿿࿿࿿࿿࿿࿿Ď䑴ᰍ࿿࿿࿿࿿࿿࿿࿿࿿࿿ďꚤⲶ࿿࿿࿿࿿࿿࿿࿿࿿࿿
Đ䚼䇖࿿࿿࿿࿿࿿࿿࿿࿿࿿đꝪ㚔࿿࿿࿿࿿࿿࿿࿿࿿࿿Ē目⯸࿿࿿࿿࿿࿿࿿࿿࿿࿿ē궺‫ٵ‬࿿࿿࿿࿿࿿࿿࿿࿿࿿
Ĕ걾ఒ࿿࿿࿿࿿࿿࿿࿿࿿࿿ ĕ枘࿿࿿࿿࿿࿿࿿࿿࿿࿿Ė簂炃࿿࿿࿿࿿࿿࿿࿿࿿࿿ė圔繊࿿࿿࿿࿿࿿࿿࿿࿿࿿
Ę걦䊸࿿࿿࿿࿿࿿࿿࿿࿿࿿ę䣪④࿿࿿࿿࿿࿿࿿࿿࿿࿿Ě딪ᜎ࿿࿿࿿࿿࿿࿿࿿࿿࿿ě쮌ⷻ࿿࿿࿿࿿࿿࿿࿿࿿࿿
Ĝ횶㠰࿿࿿࿿࿿࿿࿿࿿࿿࿿ĝ쾆浈࿿࿿࿿࿿࿿࿿࿿࿿࿿Ğ쐚坯࿿࿿࿿࿿࿿࿿࿿࿿࿿ğ쑤撡࿿࿿࿿࿿࿿࿿࿿࿿࿿
Ġ㯴ㅲ࿿࿿࿿࿿࿿࿿࿿࿿࿿ġ顠ᇶ࿿࿿࿿࿿࿿࿿࿿࿿࿿Ģ嚪㚙࿿࿿࿿࿿࿿࿿࿿࿿࿿ģ഻࿿࿿࿿࿿࿿࿿࿿࿿࿿
Ĥᗦ䳚࿿࿿࿿࿿࿿࿿࿿࿿࿿ĥ暐篝࿿࿿࿿࿿࿿࿿࿿࿿࿿Ħ屚෻࿿࿿࿿࿿࿿࿿࿿࿿࿿ħ咐漾࿿࿿࿿࿿࿿࿿࿿࿿࿿
Ĩ븞ᑤ࿿࿿࿿࿿࿿࿿࿿࿿࿿ĩ럤暻࿿࿿࿿࿿࿿࿿࿿࿿࿿Ī茂⠖࿿࿿࿿࿿࿿࿿࿿࿿࿿ī잨㊥࿿࿿࿿࿿࿿࿿࿿࿿࿿
Ĭတ㩔࿿࿿࿿࿿࿿࿿࿿࿿࿿ĭ읶䐣࿿࿿࿿࿿࿿࿿࿿࿿࿿Į湌彜࿿࿿࿿࿿࿿࿿࿿࿿࿿į囌簪࿿࿿࿿࿿࿿࿿࿿࿿࿿
İ滠窸࿿࿿࿿࿿࿿࿿࿿࿿࿿ı୔࿿࿿࿿࿿࿿࿿࿿࿿࿿IJ҆ʠ࿿࿿࿿࿿࿿࿿࿿࿿࿿ij᭠‫ۋ‬࿿࿿࿿࿿࿿࿿࿿࿿࿿Ĵ
해狭࿿࿿࿿࿿࿿࿿࿿࿿࿿ĵ肊猣࿿࿿࿿࿿࿿࿿࿿࿿࿿Ķ牶ԕ࿿࿿࿿࿿࿿࿿࿿࿿࿿ķ臚㖦࿿࿿࿿࿿࿿࿿࿿࿿࿿
ĸ쥴ឆ࿿࿿࿿࿿࿿࿿࿿࿿࿿Ĺ➠ᰤᰤ࿿࿿࿿࿿࿿࿿࿿࿿࿿ ĺ䵨探࿿࿿࿿࿿࿿࿿࿿࿿࿿Ļꀪ侷࿿࿿࿿࿿࿿࿿࿿࿿࿿
ļ६࿿࿿࿿࿿࿿࿿࿿࿿࿿ Ľᆂ㬒࿿࿿࿿࿿࿿࿿࿿࿿࿿ľ撎㑙࿿࿿࿿࿿࿿࿿࿿࿿࿿Ŀ㌜㫟࿿࿿࿿࿿࿿࿿࿿࿿࿿
ŀꧤ䴈࿿࿿࿿࿿࿿࿿࿿࿿࿿Ł묺櫲࿿࿿࿿࿿࿿࿿࿿࿿࿿ł᜸䠛࿿࿿࿿࿿࿿࿿࿿࿿࿿Ń뿌᧢࿿࿿࿿࿿࿿࿿࿿࿿࿿
ń⇊曐࿿࿿࿿࿿࿿࿿࿿࿿࿿Ņ玔嘖࿿࿿࿿࿿࿿࿿࿿࿿࿿ņᑜड࿿࿿࿿࿿࿿࿿࿿࿿࿿ Ň xX
dhe y1, y2Y, në qoftë se (x, y1)f dhe (x, y2)f atëhere
y1 = y2.
Sa herë që themi y-i është funksion i x-it menjëherë duhet të na shkojë
mendja tek çifti i radhitur (x, y), pra, kordinata e dytë është funksion i
kordinatës së parë.
Bashkësinë e fillimit do ta shënojmë me X, ndërsa bashkësinë e mbarimit
me Y.
Tek funksionet bashkësia e fillimit dhe bashkësia e përcaktimit janë të
barabarta, në ndryshim nga relacionet ku bashkësia e përcaktimit është
nënbashkësi e bashkësisë së fillimit. Kështu X quhet bashkësi përcaktimi
për funksionin f.
Ndryshorja x që merr vlerat në X quhet ndryshore e pavarur.
Ndryshorja y që merr vlerat në bashkësinë Y quhet ndryshore e varur.
Numri f(x) quhet vlerë e funksionit në x (lexohet f e
x-it).
Bashkësia e të gjitha f(x) formon bashkësinë, F, të vlerave të funksionit f.
Pra, çdo element x nga bashkësia e fillimit çiftohet me elementin f(x) nga
bashkësia e mbarimit. Në qoftë se x është një element që nuk i përket
bashkësisë së fillimit të funksionit f, atëherë thuhet se f nuk është i
përcaktuar në x dhe f(x) nuk ekziston.
Pika 2) e përkufizimit e thënë me fjalë të tjera do të thotë se grafi i një
funksioni është bashkësia e çifteve të radhitur në të cilën nuk gjenden dy
çifte të radhitur që të kenë, njëherazi, kordinatat e para të njëjta dhe
kordinatat e dyta të ndryshme.

MATEMATIKA 1 3
|
Bashkësia e fillimit dhe bashkësia e mbarimit, në përgjithësi, kanë në
përbërje elementë me natyra çfarëdo. Në këtë libër do të flitet vetëm për
funksionin real.
Tek funksionet real bashkësia e fillimit dhe ajo e mbarimit janë bashkësi
numerike, elementët e të cilave janë numra real. Bashkësitë X dhe Y mund
të jenë intervale numerike, segmentë numerikë, gjysmëintervale, gjysmëseg-
mentë, apo dhe bashkësi çfarëdo të përbërë nga numra real.

0 Simbolika për funksionin.

Funksionet do t’i emëtojmë me shkronjat f, g, h, , , , etj.
Le të jetë f një funksion me fillim në bashkësinë X dhe mbarim në bashkësinë
Y. Ky funksion simbolikisht shënohet në mënyrë të ndryshme si:
f: X  Y, f
X Y , x  f(x), y = f(x).
Në këtë libër në të shumtën e herëve funksioni do të Y
shënohet y = f(x) dhe në disa raste mund të gjendet
edhe shënimi x  f(x), ku xX dhe y = f(x)Y. X F
Me x paraqitet një element në bashkësinë e fillimit të f 
funksionit f dhe me f(x) shëmbëllimi i tij, figura 1. x f (x)
2
Shembull: Është dhënë funksioni f(x) = x – 2x + 7.
Gjeni: f(a); f (a  h)  f (a) Figura 1
h
2
Zgjidhje: f(x) = x – 2x + 7
2 2
f(a) = a – 2a + 7 = a – 2a + 7
f ( a  h )  f ( a) 
a 2  2 ah  h 2  2 a  2 h  7   a 2  2 a  7
h h
5888 a 2  2 ah  h 2  2 a  2 h  7  a 2  2 a  7
h
23 2 ah  h 2  2h  h 2 a  h  2  2 a  h  2
hh

MATEMATIKA 1 4
|
I.2. BASHKËSIA E PËRCAKTIMIT.
BASHKËSIA E VLERAVE.
Nisur nga përkufizimi i funksionit rrjedhin dy përfundime:
5888 Bashkësia e përcaktimit përputhet me bashkësinë e fillimit.
5889 Bashkësia e vlerave është nënbashkësi e bashkësisë së mbarimit.
Nga figura shihet se bashkësia e vlerave f(X) = F është nënbashkësi e
bashkësisë së mbarimit, Y.
Nëse ndonjë element i bashkësisë së
fillimit nuk rezulton të jetë i çiftuar X Y
atëherë cënohet përfundimi i parë i
sapocituar e për rrjedhojë f nuk është f f(X)
funksion. Për këtë arsye si dhe për
faktin që për funksionet numerike
x
 
f(x)
bashkësia e përcaktimit shpesh nuk
shkruhet por jepet thjesht me formulë
y
23 f(x) na shtyn të bëjmë këtë
marrëveshje:
Marrëveshje: Në rastet kur bashkësia e përcaktimit X nuk është e shkruar
si e tillë merret bashkësia e vlerave të ndryshores së pavarur x për të cilat
ka kuptim shprehja f(x), ndërsa nëse Y nuk është e shkruar do ta
nënkuptojmë të barabartë me R.

23 Bashkësia e përcaktimit.
Për të gjetur bashkësinë e përcaktimit duhet mbajtur parasysh:
23Pjestimi me zero në R është i pamundur.
24Rrënja me tregues çift e një numri negativ nuk ekziston.
25Logaritmet e numrave negative ose zero nuk ekzistojnë.
Pra, për të gjetur bashkësinë e përcaktimit (e shënojmë me P) të një
funksioni duhet të mbajmë në konsideratë rastet e mëposhtme:
5888 Për funksionin që jepet në mënyrë polinomiale të formës:
n n-1
f(x) = anx + an-1x + … + a1x + a0 kemi P = R.
P( x )
5889 Funksioni i formës f (x)  Q ( x ) , ku P(x) dhe Q(x) janë polinome, ka
si bashkësi përcaktimi bashkësinë e të gjithë numrave real me përjashtim të
atyre vlerave të x-it për të cilat bëhet zero polinomi Q(x). Pra, kemi:
23 = R – {xR| Q(x) = 0}.
5888 Për funksionin e formës f(x) = loga[P(x)] ku a > 0, a  1 kemi:
P = {xR | P(x) > 0}.
5889 Për funksionin e formës f (x)  n P(x) dallojmë dy raste:
MATEMATIKA 1 5
|
23 Në qoftë se n është numër tek atëhere P = R.
24 Në qoftë se n është numër çift atëhere P = {xR | P(x)  0}.
Shembull: Gjeni bashkësinë e përcaktimit për funksionin y 
3x 1
. 2x  8

Kemi të bëjmë me një thyesë. Kushti që duhet plotësuar është “emëruesi të

jetë i ndryshëm nga zero”. Pra, 2x + 8  0.
Gjejmë ato vlera të x-it që e bëjnë emëruesin zero, domethënë zgjidhim
ekuacionin:
2x + 8 = 0. Zgjidhje e këtij ekuacioni është x = –4.
Bashkësia e përcaktimit përbëhet prej të gjithë numrave real që plotësojnë
kushtin:
x  –4, ose P = ]–; –4[  ] –4; +[.
Shembull: Gjeni bashkësinë e përcaktimit për funkionin y  2 x 2  x 10 .
Zgjidhje:
Kemi të bëjmë me një rrënjë me tregues 2 (çift). Kushti që duhet plotësuar
2
është: “shprehja nën rrënjë të jetë jo negative”. Pra, 2x – x – 10  0.
2
Zgjidhim inekuacionin 2x – x – 10  0.
5
2
Për ekuacionin 2x – x – 10 = 0, rrënjët janë x1   x2 = = –2. 2
Vlera e x-it – –2 5
2 +
2 + – +
Shenja e 2x – x –10
5 
Nga tabela shihet se bashkësia e përcaktimit është P   ; 2   ;  .
2 
Shembull: Gjenibashkësinë e përcaktimit përfunkionin
2x
y  x  10  .
ln 2x 2  x
Zgjidhje:
Kemi të bëjmë me një rrënjë me tregues 2 (çift), me një thyesë dhe me shprehje
me logaritëm. Secila prej tyre duhet të plotësojë një kusht. Gjithsej duhen
plotësuar tre kushte që janë: x – 10  0, ln(2x2 – x)  0 dhe 2x2 – x > 0.
 x  10  0
 2x2x0 .
Pra kemi sistemin 
 2
 x)  0
ln(2 x
MATEMATIKA 1 6
|
Nga zgjidhja e inekuacionit të parë gjejmë bashkësinë e numrave real që
plotësojnë kushtin e parë, pra P1 = [10; +[.
Nga zgjidhja e inekuacionit të dytë gjejmë bashkësinë e numrave real që
plotësojnë kushtin e dytë, pra P2  ;0  1 ;  .
2 
2
Merremi me kushtin e tretë të sistemit ln(2x – x)  0.
2
Zgjidhim ekuacionin ln(2x – x) = 0
2
ln(2x – x) = ln1 (0 është zëvëndësuar me ln1).
2
Nga barazimi i fundit rrjedh barazimi 2x – x = 1 që është një ekuacion. 1
1
Kushti i njëvlershëm me kushtin e tretë është x1   , x2  1. 2
P  ;  1   1   1; .
;1
3      
 2  2 
Me ndihmën e boshtit numerik gjejmë prerjen e tre bashkësive numerike
P1P2P3.
P3 P3 P1
P3
P2 P2
–  1 0 1 1
10+
2 2
Bashkësia e përcaktimit për funksionin e dhënë është:
P = P1P2P3 = [10; +[.

23 Bashkësia e vlerave.
Le të jetë dhënë funksioni y = f(x) me bashkësi përcaktimit X dhe bashkësi
mbarimi Y.
Më sipër u theksua se bashkësia e vlerave F = f(X) është nënbashkësi i
bashkësisë Y. U theksua, gjithashtu, se nëse bashkësia e mbarimit nuk është
e shkruar do të thotë Y = R.
Shtrohet problemi:
Si duhet vepruar për gjetjen e bashkësisë së vlerave F = f(X)?
Arsyetojmë kështu:
Le të jetë bY një element çfarëdo. Për elementin b ka dy mundësi: bF, bF.
Mundësia I: bF. Kjo do të thotë se gjendet një element xX i tillë që
çiftohet me elementin bY. Pra, ekuacioni b = f(x) ka rrënjë.

MATEMATIKA 1 7
|
Mundësia II: bF. Kjo do të thotë se nuk gjendet një element xX i tillë
që çiftohet me elementin bY. Domethënë ekuacioni b = f(x) nuk ka rrënjë.
Përfundimisht për gjetjen e bashkësisë së vlerave F të funksionit veprohet në
këtë mënyrë:
5888 Zgjidhet ekuacioni parametrik f(x) = b.
5889 Tregohet se për ç’vlera të parametrit b ekuacioni ka zgjidhje.
5890 Formohet bashkësia F e vlerave të mundshme të b-së.
Shembull: Për funksionin y  3x  2 gjeni bashkësinë e vlerave të tij, ku X
2x  6
23 R–
{–3}.
Zgjidhje:
Bashkësia e mbarimit nuk është shënuar. Kjo do të thotë Y = R.
Marrim bR çfarëdo.
3x  2
Zgjidhim ekuacionin parametrik b.
2x  6
Meqë numri –3X kemi që 2x + 6  0.
Shumëzojmë të dy anët e ekuacionit me shprehjen 2x + 6 dhe kemi:
3x – 2 = b(2x + 6).
Zgjidhim këtë ekuacion:
3x – 2 = 2bx + 6b
3x – 2bx = 2 + 6b
(3 – 2b)x = 2 + 6b
x  2  6b
3  2b
Barazimi i fundit ka kuptim nëse 3 – 2b  0.
3

3
E thënë me fjalë të tjera, nëse b  2 atëhere është e pamundur të gjendet një
3
vlerë e ndryshores x që çiftohet me të (pra, është e pamundur që f x  2 ).
Kjo vlerë e b-së mbetet e paçiftuar e për rrjedhojë ajo nuk i përket
bashkësisë së vlerave F = f(X).   3

Meqë kjo vlerë e b-së është e vetme kemi që F = R–   .

2
3x – 1
Shembull: Për funksionin y = 2 gjeni bashkësinë e vlerave.
Zgjidhje:
Bashkësia e mbarimit nuk është shënuar. Kjo do të thotë se Y = R.
+*
Marrim b R çfarëdo.
MATEMATIKA 1 8
|
 3x – 1
Zgjidhim ekuacionin parametrik 2 = b.
3x – 1
Logaritmojmë të dy anët log(2 ) = logb
(3x – 1)log2 = logb
3xlog2 – log2 = logb
3xlog2 = log2 + logb
x  log 2  log b  log
2b
3 log 2 log 8
Që barazimi i fundit të ketë kuptim duhet që të plotësohen kushti:
b>0
Përfundimisht bashkësia e vlerave është F = ] 0;+[
2
Shembull: Gjeni bashkësinë e vlerave për funksionin y = 3x + 5.
Zgjidhje:
Bashkësia e mbarimit nuk është shënuar. Kjo do të thotë se Y = R.
Marrim bR çfarëdo.
2
Zgjidhim ekuacionin parametrik 3x + 5 =
2
b 3x = b – 5
x2  b 5 => x  b 5
3 3
Që barazimi i fundit të ketë kuptim duhet që të plotësohet kushti:
b 5
0b50b5.
3
Përfundimisht bashkësia e vlerave është F = [5; +[

I.3. FUNKSIONI INJEKTIV, SYRJEKTIV DHE BIJEKTIV.

23 Funksioni injektiv

Le të jetë y = f(x) një funksion me fillim në X dhe mbarim në Y. Me anë të

funksionit f elementë të ndryshëm të X-it mund të jenë të çiftuar me
elementë të ndryshëm ose me element të njëjtë të Y-it. Në varësi nga kjo
fitohen lloje të ndryshme funksionesh.

Përkufizim:Në qoftë se funksioni f: X  Y plotëson kushtin x1, x2X të kemi:

x1  x2  f(x1)  f(x2) atëhere ai quhet funksion injektiv.
Mbështetur në logjikën matematike ky implikim është i njëvlershëm me
implikimin f(x1) = f(x2)  x1 = x2.
Ky implikim përdoret në rastet kur funksioni është dhënë me formulë.
MATEMATIKA 1 9
|
Shembull: Prej funksioneve të dhënë me diagramë shigjetore në figurën më
poshtë f-ja është injektiv, sepse fytyra të ndryshme kanë shëmbëllime të
ndryshme. Funksioni g nuk është injektiv sepse fytyra të ndryshme kanë
shëmbëllime të njëjta. Kështu megjithëse 1  2 kemi që g(1) = g(2) = 8.

X f Y X g 8 Y
 8 
 7  7
6 6
 
9 

Për të kuptuar nëse një funksion i dhënë me diagramë karteziane është ose jo
injektiv vizatojmë drejtëza paralele me boshtin e x-ve. Funksioni është
injektiv nëse çdo drejtëz paralele me x’x e pret grafikun e funksionit në të
shumtën një pikë të tij. Në të kundërt funksioni nuk është injektiv.
Shembull: Prej funksioneve dhënë me diagramë karteziane në figurën 1 f-ja
nuk është injektiv, sepse ka drejtëza paralele me boshtin e x-ve që e presin
grafikun e funksionit në më shumë se një pikë. Funksioni g është injektiv sepse
çdo drejtëz paralele me boshtin e x-ve e pret grafikun në një dhe vetëm
në një pikë. y g
y f
y1 x y1 x

x2 x1 x1

Figura 1
5888 Funksioni syrjektiv

Përkufizim: Funksioni f: X  Y quhet syrjektiv në qoftë se bashkësia e

vlerave të funksionit është e barabartë me bashkësinë e mbarimit të tij, pra
f(X) = Y.
E thënë ndryshe, funksioni f: X  Y quhet syrjektiv në qoftë se për çdo yY
gjendet të paktën një element xX i tillë që f(x) = y.
Shembull: Tek funksioni f i dhënë me diagramë shigjetore në figurën 2
vërehet se të gjithë elementët e Y-it janë të çiftuar, pra f(X) = Y, ndaj
funksioni f është syrjektiv.
Funksioni g nuk është syrjektiv sepse g(X) = {a, b, c} ndërkohë që
Y = {a, b, c, d}, pra, g(X)  Y. Për ta bërë edhe më të qartë pse g-ja nuk
është syrjektiv vëmë në dukje që elementi dY nuk rezulton i çiftuar.

MATEMATIKA 1 10
|
 X f Y X g Y
a  a
 b
 b 
c
 c 
  d

Figura 2
Për të arsyetuar grafikisht për syrjektivitetitn e një funksioni të dhënë me
diagramë karteziane shohim nëse drejtëzat paralele me boshtin e abshisave
të hequra nga nga çdo y  Y e presin grafikun të paktën në një pikë. Nëse
drejtëzat paralele me boshtin e abshisave e presin të paktën në një pikë
atëhere funksioni është syrjektiv, në të kundërt jo.
Shembull: Në figurën 3, janë dhënë grafikët e dy funksioneve të R  R. I
pari, f-ja, nuk është syrjektiv ndërsa i dyti, g-ja, është syrjektiv. (Pse?).

y x y g

x
f
Figura 3

0 Funksioni bijektiv
Përkufizim: Funksioni f: X  Y quhet bijektiv në qoftë se është injektiv dhe
syrjektiv.
Shembull: Në diagramat shigjetore të figurës 4 vëmë re se:
Funksioni f është bijektiv pasi është injektiv dhe syrjektiv;
Funksioni g nuk është injektiv sepse për fytyrat b  d kemi shëmbëllime të
barabarta g(b) = 3 = g(d). Përfundimisht funksioni g nuk është bijektiv.
Funksioni h nuk është syrjektiv sepse f(X) = {1, 2, 4}  Y = {1, 2, 3, 4}.
Përfundimisht funksioni nuk është bijektiv.
Funksioni i dhënë me diagramë karteziane është bijektiv nëse drejtëzat
paralele me boshtin e abshisave të hequra nga nga çdo y  Y e presin
grafikun vetëm në një pikë, në të kundërt funksioni nuk është bijektiv.

f g h
a  a  a 
b b b 

 MATEMATIKA 1
11
| c c  c 
 d d 

Figura 4
Shembull: Në diagramat karteziane të funksioneve f, g, h të R  R, në
figurën 5, vërehet se:
Funksioni f është bijektiv pasi ai është edhe injektiv edhe syrjektiv;
Funksioni g nuk është injektiv sepse gjendet të paktën një drejtëz paralele
me boshtin e x-ve e pret grafikun e funksionit në më shumë se një pike. Kaq
mjafton për të konkluduar që funksioni g nuk është bijektiv.
Funksioni h nuk është syrjektiv sepse h(X) = [0, [  Y = ]-, [.
Përfundimisht funksioni h nuk është bijektiv.
y y g y h
f
x x x

Figura 5

I.4. DISA ELEMENTË PËR STUDIMIN E VARIACIONIT

TË FUNKSIONIT.

0 Monotonia e funksionit.
Rikujtojmë që:
1. Funksioni y = f(x) quhet rritës në bashkësinë A nëse për çdo dy numra x1,
x2 në A të tillë që x1 < x2 të kemi f(x1) < f(x2).
Grafikisht në figurën 1.
0 Funksioni y = f(x) quhet zbritës në bashkësinë A nëse për çdo dy
numra x1, x2 në A të tillë që x1 < x2 të kemi f(x1) > f(x2).
Grafikisht në figurën 2.
1 Funksioni y = f(x) quhet konstant në bashkësinë A nëse për çdo dy
numra x1, x2 në A të tillë që x1 < x2 të kemi f(x1) = f(x2).
Grafikisht në figurën 3.

y y
f(x2) MATEMATIKA 1 12
| f(x1) f(x1)
f(x2)
x1 x2 x x1 x2 x
 y y = f(x)

f(x1) f(x2)
x1 x2 x

Figura 3
Në fakt, gjatë kryerjes së detyrave për të treguar monotoninë e një funksioni
shqyrtohet raporti f x2  f x1  . Në varësi të shenjës së këtij raporti nxirret
x2  x1
edhe përfundimi për monotoninë e funksionit në bashkësinë A.
Nëse x1, x2A (x1 < x2) kemi f x2  f x1   0 atëhere funksioni është
x
2  x1
rritës në A.
Nëse x1, x2A (x1 < x2) kemi f x2  f x1   0 atëhere funksioni është
x2  x1
zbritës në A.
Nëse x1, x2A (x1 < x2) kemi f x2  f x1   0 atëhere funksioni është
x2  x1
konstant në A.
Një funksion y = f(x) mund të jetë monoton rritës në një ose disa intervale të
bashkësisë së përcaktimit, monoton zbritës në intervale të tjera, si dhe mund
të jetë konstant.
Të studjosh monotoninë e një funksioni do të thotë të gjesh, nëse ekzistojnë,
intervalet ku ai është monoton (rritës, zbritës apo konstant). Si rregull studimi i
monotonisë përmblidhet në një tabelë (tabela e variacionit) në të cilën
vendosen edhe shenjat (kur funksioni është rritës), (kur funksioni është
zbritës)  kur funksioni është konstant.
Shembull: Tregoni intervalet e monotonisë së funksionit dhënë në figurën 4.
Zgjidhje:
Duke vërejtur me kujdes grafikun plotësojmë tabelën:
| MATEMATIKA 1 13
 x –5 –3 –1 0 5
f(x) 0 3 –2
1,8 1.8
Shembull: Tregoni se funksioni 4
y
3
y  x është rritës në R+. 2
Zgjidhje: 1 x
Shohim se çfarë shenje ka raporti
-5-4-3-2-10 1 234 5
f x2  f x1  , ku 0 ≤ x1 < x2.
x2  x1 -1
-2
-3
Figura 4

f x 2   f x 1   x 2  x1 Zëvëndësuam f(x2) me x2 dhe f(x1)

x x x x
2 1 2 1 me x1 .
  
 x 2 x1  x 2 x1 U shumëzua me të konjuguarën e
x2  x1    numeruesit.

x2 x1
U kryen veprimet në numerues.
 x2  x1 
x2  x1  x2  x1  0 thjeshtua shprehja (x2 – x1)
 1 sepse x1 < x2 domethënë x1 ≠ x2.
x  x
2 1

Në shprehjen e përftuar të gjitha gjymtyrët janë pozitive. Që këtej rrjedh se

edhe vetë shprehja është pozitive.
f x2  f x1 
Përfundimisht x  0 që do të thotë se funksioni y  x është
2  x1

+
rritës në R .
0 Çiftësia e funksionit.
Le të jetë dhënë funksioni y = f(x) me bashkësi përcaktimi X dhe bashkësi
mbarimi Y.
Përkufizime:
0 Funksion y = f(x) quhet çift në qoftë se: xX  –xX dhe
xX, f(–x) = f(x).
0Funksion y = f(x) quhet tek në qoftë se:xX  –xX dhe

MATEMATIKA 1 14
|
 xX, f(–x) = –f(x) .
Përshembull, për funksionet e mëposhtme kemi:
2
f(x) = x është funksion çift në R
2 2
sepse xR kemi –xR dhe f(–x) = (–x) = x = f(x).
3
f(x) = x është funksion tek në R
3 3
sepse xR kemi –xR dhe f(–x) = (–x) = –x = –f(x).
f(x) = 3 x është funksion tek në R
sepse xR kemi –xR dhe f ( x)  3  x  3 x = –f(x).
f(x) = cosx është funksion çift në R
sepse xR kemi –xR dhe f(–x) = cos(–x) = cosx = f(x).
f(x) = sinx është funksion tek në R
sepse xR kemi –xR dhe f(–x) = sin(–x) = –sinx = –f(x).
5  x  5x
f(x) = është funksion çift në
R2
5 x  5 x
sepsexR kemi –xR dhe f(–x) = = f(x).
2
2
f(x) = 9  x është funksion çift në [–3; 3]

sepsex[–3; 3] kemi –x[–3; 3] dhe f(–x) = 9   x 2 = f(x).

b x
f(x) = ln b  x është funksion tek në [–b; b], për b > 0
sepse x[–b; b] kemi –x[–b; b] dhe f(–x) = ln b   b  x 1
x
 ln  
bx bx
bx
=  ln   = –f(x).
bx
Shembull: Tregoni çiftësinë e funksioneve të mëposhtme në bashkësinë e
tyre të përcaktimit:
3 2
1) f(x) = x – 5x 2) f(x) = x + cosx – 4
4) f x  x  x
3) f(x) = |x| 3

sin x  2
Zgjidhje:
3 3 3
1)f(–x) = (–x) – 5(–x) = –x + 5x = – (x – 5x) = –f(x). Funksioni është tek
në R.
2 2
5888 f(–x) = (–x) + cos(–x) – 4 = x + cosx – 4 = f(x). Funksioni është çift në
R.
5889 f(–x) = |–x| = |x| = f(x). Funksioni është çift në R.

MATEMATIKA 1 15
|
 4) f  x    x 3   x   x 3  x   x x
  x 3  x 3
. Funksioni
sin  x  2  sin x  2   sin x  2  sin x  2
nuk është as çift dhe as tek në R.
Janë të vërteta pohimet e mëposhtme:
Teoremë: Grafiku i funksionit çift është simetrik në lidhje me boshtin e
ordinatave.
Vërtetim:
Le të jetë dhënë funksioni çift y = f(x) grafiku i të cilit jepet në figurën 5. Le
të jetë M(x1, y1) një pikë çfarëdo e grafikut të këtij funksioni. Me që pika M
gjendet në grafikun e funksionit barazimi y1 = f(x1) është i vërtetë.
Simetrikja e pikës M në lidhje me
boshtin oy është pika M’(–x1, y1). y y = f(x)
Vërtetimi i teoremës përfundon nese  M'(–x 1 , y 1)  M(x1; y1)
tregojmë se edhe pika M’ gjendet në
grafikun e këtij funksioni.
Në barazimin y = f(x) zëvëndësojmë –x1 x1
koordinatat e pikës M’. Pra, y1 = f(–x1).
Mirëpo f(–x1) = f(x1) sepse funksioni Figura 5
është çift, prandaj
y1 = f(–x1) = f(x1).
Barazimi i fundit tregon se koordinatat e pikës M’ vërtetojnë barazimin y =
f(x). Kjo do të thotë se edhe pika M’ gjendet në grafik.
Teoremë: Grafiku i funksionit tek është simetrik në lidhje me origjinën e
koordinatave.
Vërtetim: y
Le të jetë dhënë funksioni tek y = f(x) y = f(x)
grafiku i të cilit jepet në figurën 6. Le  M(x1; y1)
të jetë M(x1, y1) një pikë çfarëdo e
grafikut të këtij funksioni. Me që pika x
M gjendet në grafik atëhere barazimi
y1 = f(x1) është i vërtetë.  Figura 6
Simetrikja e pikës M në lidhje me M'(–x 1 ; –y 1 )
origjinën është pika
M’(–x1, –y1).
Vërtetimi i teoremës përfundon nese tregojmë se edhe pika M’ gjendet në
grafikun e këtij funksioni.
Në barazimin y = f(x) zëvëndësojmë koordinatat e pikës M’ dhe kemi:
–y1 = f(–x1).
Mirëpo f(–x1) = –f(x1) sepse funksioni është tek. Pra –y1 = f(–x1) = –f(x1). Që
këtej del y1 = f(x1), që do të thotë se edhe koordinatat e pikës M’ vërtetojnë

MATEMATIKA 1 16
|
barazimin. Pra, edhe pika M’ gjendet në grafik.
Shembull: Tregoni që f (x)  log 2 x është funksion tek në bashkësinë e tij
të përcaktimit ]–2; 2[. 2 x

Zgjidhje:
Që funksioni të jetë tek duhet që f(–x) = –f(x) ose f(–x) + f(x) = 0.
2   x 2x 2x 2x
2    x   log 2  x  log 2  x  log 2  x
Nga ana tjetër f(–x) + f(x) = log

0 2x  2  x 
1 log
 2  x  2  x   log1  0
Meqë f(–x) + f(x) = 0 funksioni është tek.
3
Shembull: Gjeni m që f(x) = x + 7mx + 4m + 3 të jetë funksion tek.
Zgjidhje:
Meqë funksioni duhet të jetë tek atëhere f(–x) + f(x) = 0.
3 3
f(–x) + f(x) = 0  (x + 7mx + 4m + 3) + (–x – 7mx + 4m + 3) = 0
0 4m + 3 + 4m + 3 = 0
3
1 m  4.

1 Funksionet periodikë.
Le të jetë dhënë funksioni y = f(x) me bashkësi përcaktimi X dhe bashkësi
mbarimi Y.
Funksion y = f(x) quhet periodik në X në qoftë se gjendet a > 0 i tillë që :
xX, të kemi (x + a)X, dhe f(x+ a) = f(x).
Në rast se një numër i tillë a ekziston, ai nuk është i vetëm. Këtë veti e
gëzojnë edhe të gjithë numrat e trajtës ka, ku kZ.
Tregohet thjesht se nga barazimi f(x+ a) = f(x) rrjedh edhe barazimi
f(x+ ka) = f(x).
Në rast se funksioni është periodik numri më i vogël pozitiv a i tillë që
xX të kemi f(x+ a) = f(x), quhet periodë e funksionit y = f(x).
Shembull: Për funksionin y = sinx gjeni periodën e tij.
Zgjidhje:
Bashkësia e përcaktimit e këtij funksioni është bashkësia e numrave real.
Kështu që nga xR rrjedh (x + a)R.
Le të gjejmë tani periodën e këtij funksioni. Pra, të gjejmë vlerën e më të
vogël pozitive të a-së për të cilën është i vërtetë barazimi:
f(x+ a) = f(x)
sin(x + a) = sinx.

MATEMATIKA 1 17
|
Duke zgjidhur ekuacionin e fundit marrim x + a = n2 +
x Duke veçuar a marrim: a = n2.
Më i vogli numër pozitiv është a = 2 që merret për n = 1.
Pra, perioda është a = 2.
Kujdes, ekuacioni sin(x + a) = sinx ka edhe një zgjidhje dytë e cila është:
x + a = n2 +( – x)
x + a = (2n + 1) – x
a = (2n + 1) – 2x
Që këtej del se vlera e a-së mund të jetë edhe negative, prandaj kjo zgjidhje
nuk merret në konsideratë për gjetjen e periodës së funksionit.
2
Shembull: Tregoni që funksioni y = 2x – 3x – 3 nuk është periodik në R.
Zgjidhje:
Bashkësia e përcaktimit e këtij funksioni është bashkësia e numrave real.
Kështuqë nga xX rrjedh (x + a)R.
Le të gjejmë vlerën e a–së për të cilën është i vërtetë barazimi
f(x + a) = f(x).
2 2
Pra, 2(x + a) – 3(x + a) – 3 = 2x – 3x – 3
2 2 2
2x + 4ax + 2a – 3x – 3a – 3 = 2x – 3x – 3
2 2 2
2x + (4a – 3)x + (2a – 3a – 3) = 2x – 3x – 3.
Kujtojmë që dy polinome janë të barabartë nëse koeficientët pranë fuqive të njëjta të
ndryshores jenë të njëjtë. Pra:
 22
 4a  3  3

  3a  3 
2

2a
3
Që këtej del a = 0. Kjo do të thotë se ky funksion nuk është periodik.
Shembull: Për funksionin y = sin(3x – 25) gjeni periodën e tij.
Zgjidhje:
Bashkësia e përcaktimit e këtij funksioni është bashkësia e numrave real.
Kështu që nga xX rrjedh (x + a)R.
Le të gjëjmë tani periodën e këtij funksioni. Të gjejmë vlerën e a-së për të
cilën është i vërtetë barazimi f(x + a) = f(x). Pra: sin[3(x + a) – 25] = sin(3x
– 25)
Duke zgjidhur ekuacionin e fundit marrim:
3(x + a) – 25 = n2 + 3x – 25
3x + 3a – 25 = n2 + 3x – 25
Duke veçuar a marrim: 3a = n2.
2 
Më i vogli numër pozitiv është a = 3 që merret për n = 1.

MATEMATIKA 1 18
|
 2 
Pra, perioda është a = 3 .
Funksione periodik janë funksionet: y = sinx, y = cosx, y = tgx, y = cotgx.

23 Kufizueshmëria e funksionit.
Le të jetë dhënë funksioni y = f(x) me fillim në bashkësinë X dhe mbarim në Y.
Përkufizime:
23 Thuhet se funksioni y = f(x) është i kufizuar nga sipër në bashkësinë
e tij të përcaktimit nëse gjendet numri M i tillë që:
xX të kemi f(x)  M.
Nëse nuk mund të gjendet numri M i tillë që xX të kemi f(x)  M atëhere
thuhet se funksioni është i pakufizuar nga sipër.
24 Thuhet se funksioni y = f(x) është i kufizuar nga poshtë në
bashkësinë e tij të përcaktimit nëse gjendet numri m i tillë që
xX të kemi f(x)  m.
Nëse nuk mund të gjendet numri m i tillë që xX të kemi f(x)  m atëhere
thuhet se funksioni është i pakufizuar nga poshtë.
25Thuhet se funksioni y = f(x) është i kufizuar nga sipër dhe nga poshtë në
bashkësinë e tij të përcaktimit nëse gjenden numrat m dhe M të tillë që
xX të kemi m  f(x)  M. y
Nëse numrat m dhe M që përmendëm në 6
përkufizimet 1., 2. dhe 3. nuk ekzistojnë 4
atëhere thuhet se funksioni f(x) është i
2
pakufizuar përkatësisht nga sipër, nga poshtë x
dhe i pakufizuar. -6 -4 -2 2 4 6
Kufizueshmëria e një funksioni është
-2
lehtësisht e dallueshme nëse ai është dhënë
-4
grafikisht. Le të analizojmë grafikët në
figurën 7. -6
Funksioni me grafik në figurën 7/1 është i Figura 7/1
kufizuar nga sipër nga numri M = 4. Siqo që
të merret xX vlerat përkatëse të f(x) janë të tillë që f(x)  4. Ky funksion
është i pakufizuar nga poshtë. Është e pamundut të gjendet një numër m i
tillë që xX të kemi f(x)  m.
Funksioni me grafik në figurën 7/2 është i kufizuar nga poshtë nga numri
m = –5. Nga grafiku shihet se xX kemi f(x)  –5. Ky funksion është i
pakufizuar nga sipër sepse nga grafiku shihet se sado që të merret numri M
gjendet një x i tillë që f(x) > M. Pra është e pamundur që mosbarazimi
f(x)  M të plotësohet për çdo vlerë të x-it.
Funksioni me grafik në figurën 7/3 është i kufizuar nga sipër dhe nga poshtë.

MATEMATIKA 1 19
|
Vërtet po të merret M = 4 dhe m = –5 kemi që xX është i vërtetë
mosbarazimi –5  f(x)  4.
Funksioni me grafik në figurën 7/4 është i pakufizuar nga sipër dhe nga
poshtë.
6 y 6 y
4 4
2 x 2 x

-6 -4 -2 2 4 6 -6 -4 -2 2 4 6
-2 -2
-4 -4
-6 -6
Figura 7/2 Figura 7/3
y
6
4
2
x
-6 -4 -2 2 4 6
-2
-4
-6
Figura 7/4

Për të vlerësuar kufizueshmërinë e një funksioni një mënyrë do të ishte

skicimi i grafikut të tij. Por kjo nuk është e vetmja mënyrë dhe ndonjëherë jo
shumë praktike. Ka edhe mënyra të tjera për të përcaktuar kuefizueshmërinë
e një funksioni. Njëra prej tyre është mënyra analitike.
Mënyra analitike e vlerësimit të kufizueshmërisë mbështetet kryesisht në
vetitë e mosbarazimeve numerike.
Shembull: Tregoni se funksioni f ( x)  3x2 me bashkësi fillimi X = R
x2  5
është i kufizuar nga sipër nga numri 3.
Zgjidhje: Duhet të tregojmë se mosbarazimi f(x)  3 është i vërtetë xR.
Kryejmë shndërrime të njëvlershme në mënyrë që të përftojmë një
mosbarazim të ri për të cilin është më e lehtë vlerësimi i vërtetësisë së tij.

f(x)  3 Mosbarazimi i kërkuar

MATEMATIKA 1 20
|
 3x2  3 E dhënë.
x2  5 2
2 2
Shumëzohen të dy anët me shprehjen x + 5 që është
3x  3x + 15
pozitive.
2 2 2
3x – 3x  15 U zbriten të dy anëve shprehja 3x .
2
0x  15
Mosbarazimi i fundit është i vërtetë për çdo vlerë të ndryshores x e për
rrjedhojë edhe mosbarazimi fillestar është i vërtetë xR.
Shembull: Tregoni nëse funksioni f (x)  3 me bashkësi fillimi X = R
2  x2
është i kufizuar nga sipër.
Zgjidhje: Jemi të interesuar të tregojmë nëse gjendet apo ndonjë numër M i
tillë që mosbarazimi f(x)  M të jetë i vërtetë xR. Pra,
23  M
2  x2 E dhënë.

2  x2  1 Meqë 3  0 dhe M > 0 të anasjlltat e tyre krijojnë

3 M 2  x2
mosbarazim të vërtetë me kah të kundërt.
3
2  x2  M
Dy anët janë shumëzuar me numrin 3.
3
x2  M  2

Tashmë është e nevojshme të kryejmë një arsyetim të thjeshtë. Arsyetimi duhet

të orientohet në dhnëien e përgjigjes për pyetjen:Kush është ajo vlerë e
3
M për të cilën mosbarazimi x2   2 është i vërtetë xR.

M
Ky mosbarazim nuk është i vërtetë xR. Ka vlera të x-it të cilat vërtetojnë
2
mosbarazimin x  1 (janë të tilla 1; 2; 3; 3; ...; –1; –2; –3; ...) sikurse ka edhe
1 1 1
vlera të tjera të cilat nuk e vërtetojnë (përshembull 2 ;  2 ; 3 ;
1
 3 ;... ) Kështuqë M = 1 nuk është vlera e kërkuar e M-së.
2
Po qe se merret M = 3 fitohet mosbarazimi x  –1 i cili është i vërtetë xR
2
sepse x është numër jonegativ dhe është më i madh se çdo numër negativ.
Përfundimisht u gjet vlera M = 3 e cila plotëson kushtin xR të kemi f(x)  3.
Përfundimisht funksioni f (x)  3 është i kufizuar nga sipër.
2  x2
MATEMATIKA 1 21

|
 2 *
Shembull: Të tregohet se funksioni f (x)  x me bashkësi fillimi X = R
është i pakufizuar nga sipër.
Zgjidhje: Duhet të tregojmë se nuk mund të gjendet një numër M i tillë që
mosbarazimi f(x)  M të jetë i vërtetë xR.
Vërtet, nëse numri M gjendet atëhere mosbarazimi f(x)  M është i vërtetë
xR. Pra:
f(x)  M Mosbarazimi i kërkuar.
2 E dhënë.
xM
x 1 Duke marrë x > 0 dhe M > 0, të anasjellta e gjymtyrëve
2  M
krijojnë mosbarazime të vërteta.
2 Duke shumëzuar me numrin 2.
xM
Mosbarazimi i fundit është një inekuacion që ka si zgjidhje bashkësinë
 2   . Kjo do të thotë se vlerat e ndryshores x që i përkasin bashkësisë
;
 
M
 2
;   nuk janë zgjidhje të inekuacionit. Pra, për disa vlera të x-it M 

mosbarazimi x  2 e për rrjedhojë mosbarazimi f(x)  M është i vërtetë e
M
për disa vlera të tjera të x-it nuk është i vërtetë.
*
Fakti që mosbarazimi f(x)  M nuk është i vërtetë xR do të thotë se
*
funksioni nuk është i kufizuar nga sipër në R .
2 *–
Shembull: Të tregohet se funksioni f (x)  x me bashkësi fillimi X = R
është i kufizuar nga sipër.
Zgjidhje: Duhet të tregojmë se është e mundut të gjendet një numër M i tillë
*
që mosbarazimi f(x)  M të jetë i vërtetë x R .
f(x)  M Mosbarazimi i kërkuar.
2M E dhënë.
x
x 2  x  M Duke shumëzuar të dy anët me x < 0, kahu ndryshon.
x
2  xM
x 2 Duke pjestuar të dy anët me M > 0.
M
MATEMATIKA 1 22

|
 *–
Meqë xR dhe M > 0 mosbarazimi i fundit është i vërtetë për çdo vlerë të
x-it nga bashkësia e përcaktimit.
Kjo do të thotë se funksioni është i kufizuar nga sipër.

I.5. FUNKSIONET ELEMENTARË

Në matematikën elementare takohen rëndom veprime të tilla si: mbledhja,
zbritja, shumëzimi, pjestimi, ngritja në fuqi, nxjerrja e rrënjës, gjetja e
logaritmit të një numri dhe anasjelltas eksponencimi i tij, gjetja e sinusit,
kosinusit, tangentit, kotangentit të një këndi dhe anasjelltas gjetja e këndit
kur njihen sinusi, kosinusi, tangenti, kotangenti i i tij. Këto veprime shpesh
shqyrtohen si veprime elementarë.
Nisur nga kjo në matematikë (në analizën matematike) flitet edhe për klasë
funksionesh elementarë. Para se të formulojmë përkufizimin e klasës së
funksioneve elementare listojmë të gjithë funksionet që emërtohen si
funksione elementarë themelore.
Funksione elementarë themelore janë:
23 Funksioni konstant y = c (c një numër real çfarëdo).
m
24 Funksioni fuqi y = x dhe y  n x (m dhe n janë numra natyror).
x
25 Funksioni eksponencial y = a (a > 0, a  1).
26 Funksoini logaritmik y  loga x , (a > 0, a  1).
27 Funksionet trigonometrik y = sinx, y = cosx, y = tgx, y = cotgx (x është
një kënd çfarëdo i matur në radian).
28 Funksionet e anasjelltë trigonometrikë (harkfunksionet)
y = Arcsinx, y = Arccosx, y = Arctgx, y = Arcotgx.
Me këto funksione lexuesi është njohur në shkollimin e deritanishëm të tij,
megjithatë në këtë libër do të trajtohen në mënyrë më të plotë.
Përkufizim: Funksionet që merren nga funksionet elementarë themelorë me
anën e një numri të fundëm veprimesh elementare dhe veprimin e përbërjes
së funksioneve quhen funksione elementarë.
Është evidente që në matematikë, përveç funksioneve elementare, hasen një
grup shumë më i gjërë funksionesh jo elementare. Megjithatë funksionet
elementare kanë një rëndësi të veçantë. Kjo për dy arsye:
23 Shumë zbatime të praktikës dhe të analizës matematike janë të lidhura
ngushtësisht me funksionet elementare,
24 Për studimin e funksioneve të tjera joelementare përdoret si bazë
mbështetëse klasa e funksioneve elementare.
Në vijim do të trajtohen me radhë funksionet elementare themelore.
MATEMATIKA 1 23
|
I.6. FUNKSIONET POLINOMIALË.
Funksioni y = P(x) quhet polinomial në qoftë se
n n–1 2
y = P(x) = anx + an–1x + ...+ a2x + a1x + a0
ku n është numër i plotë jo negativ dhe numrat an, an–1, ..., a2, a1, a0 janë
konstante dhe quhen koeficientë të polinomit. Bashkësia e përcaktimit e çdo
funksioni polinomial është X = R = ] –; +[. Nëse koeficienti më i vjetër an
23 0 atëhere shkalla e polinomit
është n. Përshembull, funksioni
6 3 2
y = 2x + 5x – 3x + x – 1
është polinomial i shkallës së 6.

23 Funksioni konstant.

Funksioni polinomial i shkallës 0 është i trajtës y = f(x) = c. Ky funksion

emërtohet ndryshe funksion konstant ndaj ndryshores x.
Vlera e e ndryshores y është c pavarësisht nga vlera e ndryshores x.
Grafiku i këtij funksioni është një drejtëz paralele me boshtin e abshisave
dhe e pret boshtin e ordinatave në pikën me koordinata (0; c)

23 Funksioni linear. y
y = 3x–2

Funksioni polinomial i shkallës së parë është i 2

trajtës
x
y = f(x) = ax + b
2
dhe emërtohet ndryshe funksion linear ndaj
ndryshores x. -2
Grafiku i funksionit linear është një drejtëz. Figura 1
Figura 1 paraqet drejtëzën që grafik i
y
funksionit y = 3x–2.
1
0 Funksioni trinom. 2
x
Funksioni polinomial i shkallës së dytë është
2
i trajtës y = f(x) = ax + bx + c
dhe emërtohet ndryshe funksion bikuadrat.
Grafiku i tij është një parabolë.
-6
Figura 2/a

MATEMATIKA 1 24
|
Për a > 0 “degët” e parabolës janë të drejtuara lart.
2
Në figurën 2/a është grafiku i funksionit y = 4x – y
4x – 5. Për a < 0 degët e grafikut janë të drejtuara 3
poshtë. Në figurën 2/b është grafiku i funksionit y
2 x
= –3x + 5x + 1. Kulmi i parabolës gjendet në
b 1
pikën me koordinata K(m, n), ku m   2 a dhe
Figura 2/b
D
n 4 a.

0 Funksioni polinom i shkallës së tretë.

ᜀĀᜀĀᜀĀᜀĀᜀĀᜀĀᜀĀᜀ
Funksioni polinomial i shkallës së tretë është ‫؀‬ĀȀ⤀ĀᜀĀᜀĀᜀĀᜀĀᜀ
3 2 3
i trajtës y = f(x) = ax + bx + cx + d ĀᜀĀᜀĀᜀ0 y = x –
dhe emërtohet ndryshe funksion kubik. x +1
Në figurën 3 është grafiku i funksionit
3
y = x – x +1 .

1 x
1
I.7. FUNKSIONET FUQI.
Figura 3
a
Funksioni i formës f(x) = x , ku a është një konstante quhet funksion fuqi.
Dallohen raste të ndryshme lidhur me vlerën e a-së.
a = n, ku n është numër
. i plotë pozitiv.
0
n 3
Grafikët e f(x) = x , për n = 1, 2, 3, 4 janë treguar në figurën 1 y y=x
2
y y=x
23 y=x
x
x x
y 5
y=x

y y= 4

x 3
y=x
x

x
Figura 1 MATEMATIKA 1 25
| Figura 2
Në përgjithësi, forma e grafikut të funksionit fuqi varet nëse n është numër
n
çift apo tek. Në qoftë se n është numër çift atëhere f(x) = x është funksion
çift. Si i tillë grafiku i tij është simetrik me boshtin e ordinatave dhe është i
2
ngjashëm me parabolën e funksionit f(x) = x .
n
Në qoftë se n është numër tek atëhere f(x) = x është funksion tek. Grafiku i tij
është simetrik me origjinën dhe është i ngjashëm me grafikun e funksionit f(x)
3 3 5
= x . Në figurën 2 janë skicuar grafikët e funksioneve f(x) = x dhe f(x) = x .
23 a = 1/n, ku n është numër i plotë pozitiv.
1

Funksioni f (x )  x n  n x është funksion rrënjë.

Për n = 2 funksioni i përftuar është funksion i rrënjës katrore. Bashkësia e
përcaktimit është X = [0; +[ ndërsa grafiku i tij është ajo pjesë e grafikut të
2
funksionit x = y që gjendet sipër boshtit të abshisave, figura 3.
Për n = 3 kemi funksionin rrënjë kubike f (x)  3 x . Bashkësia e përcaktimit
është R ndërsa grafiku i tij është në figuërn 4.
Në përgjithësi, për n numër tek grafiku është i ngjashëm me grafikun e figurës 4.
y y f ( x )  3x
f(x) x
x x

Figura 3 Figura 4
 y
a = –1.

Funksioni merr formën f (x )  x1  1 dhe 0( x)  1x

x
quhet përpjestimor i zhdrejtë. Bashkësia e x
*
përcaktimit është X = ]–; 0[]0; +[ = R .
Grafiku është hiperbola në figurën 5.
Figura 5

MATEMATIKA 1 26
|
I.8. FUNKSIONET OMOGRAFIKË.
Funksioni i formës f (x)  ax  b quhet y
cx 
d
omografik. Bashkësia e tij e përcaktimit
 d
është X  R     , ndërsa bashkësia e
 c f ( x)  6 x 5 3
a 3x4 x
vlerave është F  R  .

–2


c Figura 1
Grafiku i tij është hiperbolë që ka si
asimptotë horizontale drejtëzën y  a dhe asimptotë vertikale drejtëzën
c 6x 5
x  d . Në figurën 1 është skicuar grafiku i funksionit f (x)  .

c 2x  4

I.9. FUNKSIONI EKSPONENCIAL DHE FUNKSIONI

LOGARITMIK.

0 Funksioni eksponencial.x
Funksioni i formës f(x) = a ku a > 0 dhe a  1 quhet funksion eksponencial.
Bashkësia e përcaktimit është X = R = ]–; +[, ndërsa bashkësia e vlerave
*+
është F = R . Në përkufizimin e dhënë për funksionin eksponencial janë
përjashtuar bazat a = 1, a = 0. Është bërë për arsyen e thjeshtë se f(x)
x x
0 1 = 1 dhe f(x) = 0 = 0 janë funksione konstante. Janë përjashtuar,
gjithashtu, edhe vlerat negative të a-së sepse numrat negativ nuk mund të
x
përdoren si baza. Shprehja e tillë si (–4) nuk është numër real për vlera të x-
1
it të tilla si x = 2 . Kjo gjë cënon kushtin e të qënurit funksion në R.
x
Në figurën 1/a është skicuar grafiku i funksionit eksponencial f(x) = 2 ndërsa
x
 1
në figurën 1/b është skicuar grafiku i funksionit f ( x)   .2
y f (x)  2 x  1 x y
f ( x)   
2

x MATEMATIKA 1 27
|
x
Figura 1/a Figura 1/b
5888 Funksioni logaritmik.
Funksion logaritmik quhet funksioni i formës y = log ax ku a > 0, a  1 dhe x
> 0.
y
Nisur nga ky përkufizim kemi njëvlershmërinë y = logax  a = x.
Kjo na ndihmon që nga shprehja logaritmike të kalojmë në shprehjen
eksponenciale dhe anasjelltas nga ajo eksponenciale të kalojmë në shprehjen
logaritmike.
Në përkufizimin e dhënë për funksionin logaritmik janë përjashtuar bazat a = 1,
a = 0 dhe vlerat negative të a-së. Këto vlera të a-së janë përjashtuar sepse: Nëse
baza do të ishte 1, pra y = log1x, atëhere do të kishim vetëm një çift të radhitur
që vërteton barazimin y = log1x. Ky çift i radhitur është (1, 1). Për x
0 1 shprehja y = log1x, nuk vërtetohet. Pra, formula y = log1x është funksion
vetëm në se bashkësia e fillimit është X = {1}.
Po kështu do të ndodhte nëse baza është 0 apo një numër negativ.
*+
Bashkësia e përcaktimit është X = R , ndërsa bashkësia e
vlerave F = ]–; +[ = R.
Në figurën 2/a është skicuar grafiku i funksionit eksponencial f(x) = log2x
ndërsa nëyfigurën 1/b është skicuar grafiku i funksionit f ( x )  log1 x .
y 2
f(x) =
f ( x )  log 1 x
2

x x
Figura 2/a

Figura 2/b

I.10. KONCEPTE TRIGONOMETRIKE.

0 Sinusi, kosinusi, tangenti, kotangenti një këndi (harku) trigonometrik

Në rrethin trigonometrik le të jetë dhënë këndi y

A O M me masë ]0; , figura 1. Shënojmë B(0, 1)
xM dhe yM koordinatat e pikës M. Ndërtojmë M
pingulen MP me boshtin e abshisave. Formohet

MATEMATIKA 1
x 28

| O P A(1, 0)

Figura 1
POM kënddrejtë në pikën P.
Kujtojmë që përkufizimet e sinusit, kosinusit,
tangentit dhe kotangentit në trekëndëshin
kënddrejtë POM janë:
sin   |PM | , cos  |OP| , tg  sin , cotg  cos .
|OM | |OM | cos sin
Nisur nga fakti që në rrethin trigonometrik rrezja është me gjatësi një njësi
kemi |OM| = 1 prandaj gjejmë: sin = |PM| dhe cos = |OP|.
Tani le të përgjithësojmë konceptin e sinusit, kosinusit, tangentit dhe
kotangentit për një kënd çfarëdo trigonometrik.
Përkufizime:

Sinusi i një këndi A O M në rrethin trigonometrik quhet ordinata e pikës M.
sin = yM.

Kosinus i një këndi A O M në rrethin trigonometrik quhet abshisa e pikës M.
cos = xM .
Në figurën 2, OPM  OAT (le ta provojë y
lexuesi). Nga ngjashmëria e trekëndëshave rrjedh B(0, 1) S
barazimi: |PM |  |AT| . M T
|OP| |OA| |PM |
 x
Meqë |OA| = 1 njësi del që |OP| |AT| O P A(1, 0)
Po ashtu, në figurën 7, OPM  OBS (le ta Figura 2
provojë lexuesi). Nga ngjashmëria e trekëndëshave
rrjedh barazimi: |OP|  |BS| . Meqë |OB| = 1
|PM | |OB|
njësi del që |OP| |BS|.
|PM |

Përkufizime:

Tangenti i një këndi A O M në rrethin trigonometrik quhet ordinata e pikës T.
tg = yT.

Kotangenti i një këndi A O M në rrethin trigonometrik quhet abshisa e
pikës T. cotg = xS.

MATEMATIKA 1 29
|
0 Sekanti dhe kosekanti i një këndi.
y
D
B

M
 C x
O A

Figura 3

Që këtej del
|OC|
|OC|

|OD|
Në rrethin trigonometrik le të jetë dhënë këndi

A O M me masë ]0; , figura 3. Në pikën M
heqim tangenten me rrethin. Kjo tangente boshtin
e abshisave e prêt në pikën C ndërsa bshtin e
ordinatave në pikën D.
Dimë që sec  1 dhe cos ec  1 .
cos sin
Duke iu referuar figurës 3, këto dy përkufizime
marrin trajtë të re paraqitjeje. Në OMC
| OM |
kënddrejtë në pikën M kemi cos  .

1
sec  cos   | OM | . Mirëpo |OM| = 1 njësi prandaj kemi sec = |OC|.

Po nga figura 8, del se m(O D M )   (le ta provojë lexuesi). Në OMD
| OM |
kënddrejtë në pikën M kemi sin   | OD | . Që këtej del
1
cosec  sin   | OM | .
Mirëpo |OM| = 1 njësi prandaj kemi cosec = |OD|.
Përgjithësojmë, tani, edhe konceptin e sekantit dhe kosekantit për një kënd
çfarëdo trigonometrik.
Përkufizime:

Sekant i një këndi A O M në rrethin trigonometrik quhet abshisa e pikës C.
sec = xC.

Kosekant i një këndi A O M në rrethin trigonometrik quhet ordinata e
pikës D.
cosec = yD.

I.11. FUNKSIONET TRIGONOMETRIKE.

0 Funksioni kosinus.
Funksioni kosinus çifton një numër x (të dhënë në gradë apo në radian) me
një numër real cosx. Pra, x  cosx. Shënohet y = cosx osef(x) = cosx.
MATEMATIKA 1 30
|
Bashkësia e përcaktimit është X = R. Akoma 1  cos x  1, që do të thotë se
y[–1; 1] ose që bashkësia e vlerave është F = [–1; 1].
Grafiku i funksionit y = cosx (emërtohet kosinusoidë) jepet në figurën 1
y
  x

 3      3  5  7
2 2 2 2
2 2
Figura 1

0 Funksioni sinus.
Funksioni sinus çifton një numër x (të dhënë në gradë apo në radian) me një
numër real sinx. Pra, x  sinx. Shënohet y = sinx ose f(x) = sinx.
Bashkësia e përcaktimit është X = R. Është e qartë që 1  sin x  1 dhe
xR, y[–1; 1] ose që bashkësia e vlerave është F = [–1; 1]

Grafiku i funksionit y = sinx (emërtohet sinusoidë) jepet në figurën 2.

 y 3 7
 
2 2 2 x
    
5
 
2 2
Figura 2
0 Funksioni tangent.
Funksioni tangent çifton një numër x (të dhënë në gradë apo në radian) me
një numër real tgx. Pra, x  tgx. Shënohet y = tgx ose f(x)= tgx.
 

Për për funksionin y = tgx bashkësia e përcaktimit është X R  k 

2 
ndërsa bashkësia e vlerave është F = R.
Grafiku i funksionit y = tgx jepet në figurën 3.
y

   
|
 3 2
 2 2
3
2
x 31
M AT EMATIKA 1
Figura 3
0 Funksioni kotangent.
Funksioni kotangent çifton një numër x (të dhënë në gradë apo në radian) me
një numër real cotgx. Pra, x  cotgx. Shënohet y = cotgx ose f(x) = cotgx.
Njëlloj si për funksionin tangent edhe për funksionin y = cotgx bashkësia e
përcaktimit është X = R – (k) ndërsa bashkësia e vlerave është bashkësia e
numrave real F = R.
Grafiku i funksionit y = cotgx jepet në figurën 4.
y

x
    3 
2 2 2

Figura 4

ĀȀ⤀ĀᜀĀᜀĀᜀĀᜀĀᜀĀᜀĀᜀĀᜀࠀĀȀ⤀ĀᜀĀᜀĀᜀĀᜀĀᜀĀᜀĀᜀĀ̀ĀȀ⤀Ā
ᜀĀᜀĀᜀĀᜀĀᜀĀᜀĀᜀĀᜀကĀȀ⤀਀ȀĀĀĀĀᜀĀᜀĀᜀĀᜀĀᜀĀᜀĀᜀఀĀȀ⤀Āᜀ

ĀᜀĀᜀĀᜀĀᜀĀᜀĀᜀĀᜀༀĀȀ⤀ĀᜀĀᜀĀᜀĀᜀĀᜀĀᜀĀᜀĀᜀ਀ȀĀĀĀᜀĀᜀĀᜀĀ
ᜀĀᜀĀᜀĀᜀĀᜀĀĀȀ⸀ĀᜀĀᜀĀᜀĀᜀĀᜀĀᜀĀᜀĀ̀ĀȀ⸀ĀᜀĀᜀĀᜀĀᜀĀᜀĀᜀĀ

ᜀĀᜀ‫؀‬ĀȀ⸀ĀЀĀȀĀ⸀Āᜀ0 Funksioni sekant dhe funksioni

kosekant.

Funksioni sekant çifton një numër x (të dhënë në gradë apo në radian) me
një numër real secx. Pra, x  secx. Shënohet y = secx ose f(x) = secx.
Për funksionin y = secx bashkësia e përcaktimit është
  
0  R   k   | k  Z  dhe bashkësia e vlerave është F = R.
0.0 2
Grafiku i funksionit y = secx jepet në figurën 5.
 
y
| 
 x
0 32
5
2
Funksioni kosekant çifton një numër x (të dhënë në gradë apo në radian) me
një numër real cosecx. Pra, x  cosecx. Shënohet y = cosecx ose f(x) =
cosecx. Për funksionin y = cosecx bashkësia e përcaktimit është X = R –
{k| kZ} dhe bashkësia e vlerave është F = R.
Grafiku i funksionit y = cosecx jepet në figurën 6.
y

  3
2   2 x
 
 2

Figura 6

I.12. FUNKSIONI I ANASJELLTË

Çiftet e radhitur (a, b) dhe (b, a) po të hidhen në planin kartezian

“prodhojnë” dy pika të ndryshme. Për rrjedhojë këto dy çifte janë të
ndryshëm nga njëri tjetri, me përjashtim të rastit kur a = b.
Dimë që çifti i radhitur (b, a) quhet i anasjelltë i çiftit të radhitur (a, b).
Le të jetë R një relacion me fillim në bashkësinë X dhe mbarim në bashkësinë
Y. Grafi i këtij relacioni përbëhet nga çifte të radhitur (a, b) të tillë që aX,
bY. Bashkësia e përbërë nga çiftet e anasjelltë (b, a) ku bY, aX të çifteve
të relacionit R është grafi i relacionit të anasjelltë të relacionit R. Shënohet

MATEMATIKA 1 33
|
 –1
me R dhe është:
–1
R ={(b, a) | (a, b)R}
–1
Kështu çdo relacion R ka të anasjelltin e tij R .
Vlerësuar si relacione edhe funksionet kanë relacion të anasjelltë. Shtrohet
pyetja: I anasjellti i një funksioni a është funksion? Përgjigja jepet nga
teorema në vijim.
Teoremë: Në qoftë se funksioni f: X  Y është bijektiv atëhere relacioni i
–1
tij i anasjelltë f :Y  X është funksion.
Vërtetësinë e kësaj teoreme lexuesi e njeh nga kurset e mëparshme të
matematikës prandaj këtu nuk po e vërtetojmë.
Për të krijuar një përfytyrim vizual të një funksionit dhe të të anasjelltit të tij
i referohemi diagrama shigjetore, në figurën 1. Nga figura shihet se:
Fytyra x sipas funksionit f ka shëmbëllimin e X
vet y, pra y = f(x). Y
–1 f
Fytyra y sipas funksionit f ka shëmbëllimin
–1
e vet x, pra x = f (y). x 
Kompozimi i funksionit f me të anasjelltin e y
–1
tij f jep: f–1
–1 –1 –1
(f of)(x) = f [f(x)] = f (y) = x Figura 1
që është funksioni identik y = x.

0 Grafiku i funksionit të anasjelltë.

Le të jetë dhënë funksioni f: X  Y i cili ka funksion të anasjelltë
–1
f : Y X, ku X dhe Y janë bashkësi numerike.
–1
Teoremë: Grafikët e funksioneve f dhe f janë simetrike të njëri tjetrit në
lidhje me dejtëzën me ekuacion y = x.
–1
Vërtetim. Le të jetë aX një element çfarëdo. Pra, f(a) = b, apo, f (b) = a.
Në planin kartezian pika E(a, b) gjendet në grafikun e funksionit f ndërsa pika
–1
E’(b, a) gjendet në grafikun e funksionit f .
Nëse tregojmë që drejtëza me ekuacion y = x është përmesore e segmentit
EE’ kemi treguar që kjo drejtëz shërben y y=x
si bosht simetrie.
Në drejtëzën me ekuacion y = x marrim  E(a, b)
një pikë çfarëdo M(m, n). Meqë kjo E’(b, a)
pikë gjendet në drejtëzën y = x rrjedh se 
koordinatat m = n, prandaj pika M x
është me koordinata M(m, m). Nisur f(x)  M(m, m)
nga barazimet:
g(x)
EM  ( m  a ) 2  ( m b)2 dhe Figura 2
MATEMATIKA 1 34
|
 EM '  ( m  b) 2  ( m  a)2
rrjedh se |EM| = |E’M|.
Nga barazimi i fundit rrjedh se pika M gjenden në përmesoren e segmentit
EE’. Meqë pika M është e çfarëdoshme rrjedh se drejtëza me ekuacion y = x
shërben si bosht simetrie.

Shënim: Teorema e mësipërme lehtëson procedurën e ndërtimit të grafikut

të një funksioni kur njihet grafiku i funksionit të anasjelltë të tij. Procedura
është:
Ndërtohet grafiku i funksionit të njohur y = f(x).
Ndërtohet simetriku i këtij grafiku në lidhje me drejtëzën y = x.
–1
Kështu kemi fituar grafikun e funksionit y = f (x).
0 Funksioni i anasjelltë
. i disa funksioneve të njohur.
2 + 2
1. Funksioni y = x , x R ka të anasjelltë të y=x
+
tij funksionin y  x , x R . Grafikët e y y=x
tyre janë në figurën 3.
2. Funksionet fuqi të formës y = xn, për n y
+
çift, x R ka funksion të anasjelltë x
funksionin y  n x . Grafikët e tyre janë x
pak a shimë të formës si në figurën 3.
3
3. Funksioni i formës y = x , x R ka të Figura 3 3
y=x
x , x
anasjelltë të tij funksionin y  3
y y=x
R. Grafikët e tyre janë në figurën 4.
n y3 x
4. Funksioni i formës y = x , x R ku n
numër tek ka të anasjelltë të tij
funksionin y  n x , x R. Grafikët e y  3 x x
tyre janë të ngjashëm si me grafikët në
figurën 5. Figura 4
3
5. Funksioni f (x)  1 , xR* ka të y=x
x
anasjjelltë të tij funksionin f 1 (x)  1 , xR*është i njëjtë.. Pra, në këtë rast
x
funksioni dhe i anasjellti i tij kanë të njëjtën formulë. Grafiku i tyre është i
skicuar në figurën 5.
x *+
0 Funksioni eksponencial i formës y = a , ku 0 < a  1, xR, yR dhe
*+
funksioni logaritmik y = logax, ku 0 < a  1, x R , yR janë funksione të
anasjelltë të njëri tjetrit. Për a > 1 grafiku i tyre është në figurën 7. Njëlloj
x
MATEMATIKA 1
ya 35
| y
y=x
y = logax
skicohet grafiku edhe për rastin kur 0 < a < 1.

y
1
0 ( x)  x

Figura 5

I.13. FUNKSIONI I ANASJELLTË I FUNKSIONEVE

TRIGONOMETRIKË.

Për të shprehur të anasjelltin e funksionit trigonometrik do të vendosim

fjalën “arc” si parashtesë e secilit funksionit trigonometrik. Për të anasjelltin
e cosx do të shkruajmë arccosx (lexohet arkkosinus x), për të anasjelltin e
sinx do të shkruajmë arcsinx (lexohet arksinus x), e kështu me radhë.
Funksionet trigonometrik të përcaktuar nga R në R (me bashkësi përcaktimi
R dhe bashkësi mbarimi R) nuk janë funksione bijektivë.
Përshembull, gjendet një pafundësi këndesh që e kanë sinusin e tyre të
1  5  13 
barabartë me 2 . Janë të tillë këndet 6 , 6 , 6 ,...
Për rrjedhojë, i anasjellti i funksioneve trigonometrike në bashkësinë e tyre
të përcaktimit nuk është funksion.
Për të bërë të mundur që i anasjellti i tyre të jetë funksion ngushtojmë bashkësinë e
përcaktimit dhe bashkësinë e mbarimit si në vijim:
   
Arcsinx: [–1, 1]   ,  Arccosx: [–1, 1]  [0, ]
 2 2
   
Arctgx: ]–, [    ,  Arccotgx: ]–, [  ]0, [
 2 2
Shënojmë që ka ndryshim midis shënimeve “Arcsinx“ dhe “arcsinx”.
y = Arcsinx është funksion me bashkësi fillimi X = [–1, 1] dhe bashkësi
  
mbarimi Y   , , ndërsa y = arcsinx është relacion me bashkësi fillimi
 

 2 2
X = [–1, 1] dhe bashkësi mbarimi R (bashkësinë e numrave real). Pra, shënimi
MATEMATIKA 1 36
|
y = arcsinx nuk tregon funksion.
0 Funksioni Arcsinx.

Le të zgjedhim një segment në të cilin funksioni sinus merr të gjitha vlerat e

  
mundshme në [–1, 1], ta zëmë  , . Funksioni y = sinx është injektiv
 

 2 2
dhe syrjektiv, pra, bijektiv.
   
Kështu i anasjellti i funksionit f:  ,  [–1, 1], f(x) = sinx është
 

 2 2
–1
gjithashtu funksion. Shënohet me sin x ose Arcsinx.
Në këtë rast do të shkruajmë:
    –1
f–1: [–1, 1]   , , f (x) = Arcsinx.
 

 2 2
Në tabelën në vijim shihet se si ndryshojnë vlerat e funksionit y = Arcsinx.
x –1  3  2  1 0 1 2 3 1
2 2 2 2 2 2
Arcsinx      0    
2 3 4 6 6 4 3 2

Grafiku i funksionit y = Arcsin x është në figurën 1.

 3  2 +
Shembull: Jepen   Arc sin   dhe   Arc sin    . Gjeni
   
 2   2 
    

nëse   ,  dhe    
, 
 2 2  2 2
Zgjidhje: y

   y = Arcsinx
  Arc sin  3   sin   3 . 2
 

 2  2  y = sinx
Që këtej del   
3  
   2   2
Arc sin  

2   x
 

 

2  . 2
 sin   
2 4 
y=x MATEMATIKA 1

37
| 

2 Figura 1
   
5888   3  4 12 .

23 Funksioni Arccosx.

Le të zgjedhim një segment në të cilin funksioni kosinus merr të gjitha vlerat

e mundshme në [–1, 1], ta zëmë [0, ]. Funksioni y = cosx është injektiv dhe
syrjektiv, pra, bijektiv.
Kështu i anasjellti i funksionit f: [0, ] [–1, 1], f(x) = cosx është gjithashtu
–1
funksion. Shënohet me cos x ose Arccosx.
Në këtë rast do të shkruajmë:
–1 –1
f : [–1, 1]  [0, ], f (x) = Arccosx.
Në tabelën në vijim shihet se si ndryshojnë vlerat e funksionit y = Arccosx.

3 1 1 2 3
x –1   2  0 1
2 2 2 2 2 2
Arccosx  5 3 2     0

6 4 3 2 3 4 6

Grafiku i funksionit y = Arccosx jepet në figurën 2.

 1
Shembull: Gjeni sin( +  + ) nëse janë dhënë   Arc cos   ,
 2
 1  3  për [0, ], [0, ], [0, ].
5888  Arc cos     Arc cos  
 
2 
 dhe  
5888 2


Zgjidhje:

MATEMATIKA 1 38
|
 1 1
  Arc cos   cos 
  y
 2 2
   . 

3   y = Arccosx y=x
1  
  Arc cos   
 2 2
1 2
cos   2    . 
3

 3   cos   3
  Arc cos   

2  2
     x
 2
   .
6  Figura 2 y = cosx
Kështu,
 2   7  1
 
sin        sin      sin   
3 3 6  6  2
23 Funksioni Arctgx.
  
Le të zgjedhim një interval, ta zëmë  , në të cilin funksioni y = tgx të
 

 2 2
jetë injektiv dhe syrjektiv, pra, bijektiv.
  
Kështu i anasjellti i funksionit f:   ,   R, f(x) = tgx është gjithashtu
 2 2
–1
funksion. Shënohet me tg x ose Arctgx.
Në këtë rast do të shkruajmë:
    –1
f–1:R   , , f (x) = Arctgx.
 

 2 2
Në tabelën në vijim shihet se si ndryshojnë vlerat e funksionit y = Arctgx.
–  3 –1  3 3
x 0 1 3 +
3 3
Arctgx     0    
2 3 4 6 6 4 3 2
Grafiku i funksionit y = Arctgx jepet në figurën 3.
Shembull: Gjeni  Arctg( 1) për kënde që plotëojnë kushtin
Arctg 3
y
 y = tgx
| M ATEMATIKA 1 39
2
y = Arctgx
 
 2
 
5888 2

 2 .
Zgjidhje:
Arctg 3 
23 tg  3
   
23     , 
322
Arctg 1  
 tg  1
   3   

  , 
4  2 2
 3  13 
Arctg 3  Arctg(1)  3  4  12
.
23 Funksioni Arccotgx.
Le të zgjedhim një interval, ta zëmë ]0, [ në të cilin funksioni y = cotgx të
jetë injektiv dhe syrjektiv, pra, bijektiv.
Kështu i anasjellti i funksionit f: ]0, [R, f(x) = cotgx është gjithashtu
–1
funksion. Shënohet me cotg x ose Arccotgx.
Në këtë rast do të shkruajmë:
–1 –1
f : R  ]0, [, f (x) = Arccotgx.

Në tabelën në vijim shihet se si ndryshojnë vlerat e funksionit y = Arctgx.

x –  3 –1  3 0
3
1 3 +
3 3
Arccotgx  5 3 2     0
 
6 4 3 2 3 4 6
Grafiku i funksionit y = Arccotgx jepet në figurën 4.
 3  
Shembull: Gjeni A  tg  Arccotg   cos  Arc cot g 
3


 3 
Për kënde që plotësojnë kushtin 0 <  < .
Zgjidhje:
Arc cot g 3   cotg  3    .
3  3 3
 MATEMATIKA 1 40
|
 5 
 
Arc cot g  3    cotg   3    6 .
Duke bërë zëvëndësimet e duhura kemi:

y
 y=x
y = Arccotgx 

  x
2
Figura 4
y=
cotgx
   5
3   = tg

3 
A  tg  Arccotg   cos  Arc cot g 
3
  cos

 3 6
= 3 3  3 .
2 2

I.14. KONCEPTI I FUNKSIONIT ME SHUMË

NDRYSHORE.

Në kapitujt e deritanishëm është bërë fjalë për funksionin me një ndryshore.

MATEMATIKA 1 41
|
Në këtë kapitull do të flitet për funksionn me dy, tre a më shumë ndryshore.
E fillojmë me një shembull të thjeshtë.
Le të supozojmë se një kompani prodhon për në treg vetëm artikullin A për
konsum. Le të supozojmë, akoma se, kostoja rutinë e kompanisë është 500
euro në javë, ndërsa kostoja për çdo artikull A është 70 euro. Në këto kushte
funksioni i kostos javore të kompanisë është:
C(x) = 500 + 70x
ku x është numri i artikujve A të prodhuar nga kompania gjatë një jave. Për
çdo vlerë të ndryshores x gjendet saktësisht një vlerë e kostos C(x).
Në këtë rast funksioni i kostos javore është një funksion me një ndryshore.
Le të supozojmë tani se kompania në fjalë vendos të dalë në treg edhe me
një artikull B me kosto për çdo artikull 150 euro. Kostoja rutinë tashmë
është rritur dhe supozojmë se është bërë 800 euro në javë.
Në këto kushte funksioni i kostos javore të kompanisë është:
C(x, y) = 800 + 70x + 150y
Ku C(x, y) është kostoja javore e kompanisë për prodhimin e x artikujve A
dhe y artikujve B të prodhuar gjatë një jave.
Ky barazim është një shembull i një funksioni me dy ndryshore të pavarura
x dhe y.
Është e qartë që nëse kompania prodhon tre lloje artikujsh x, y, z kostoja
javore e saj do të jetë një funksion me tre ndryshore, e kështu me radhë. Në
përgjithësi, barazimi i formës z = f(x, y)
shpreh një funksion me dy ndryshore të pavarura në qoftë se për çdo çift të
radhitur vlerash të lejueshme gjendet një dhe vetëm një vlerë e ndryshores z
e përcaktuar nga shprehja f(x, y).
Përkufizim: Funksion me dy ndryshore është relacioni që çdo çift të
2
radhitur (x, y) numrash real nga bashkësia D R e çifton me një numër
real të vetëm që e shënojmë me f(x, y).
Bashkësia D quhet bashkësia e përcaktimit e funksionit f dhe përbëhet nga
të gjitha ato çifte të radhitur (x, y) për të cilën ka kuptim shprehja f(x, y).
Bashkësia e vlerave është bashkësia e të gjitha vlerave që merr f - ja,
domethënë, {f(x, y)| (x, y)D}.

MATEMATIKA 1 42
|
Ndryshoret x, y quhen ndryshore të pavarura ndërsa z quhet ndryshore e
varur. y
Funksioni me dy f
ndryshore është një D (x, y)
funksion bashkësia e
përcaktimit e të cilit  f(a, b)  z
2 
është nënbashkësi e R O x
f(x, y)
dhe bashkësia e vlerave (a, b)
të tij është nënbashkësi
e R-së. Figura 1
Një paraqitje me diagramë shigjetore e funksionit me dy ndryshore është
figura 1, ku bashkësia e përcaktimit D është një nënbashkësi e planit
kartezian ndërsa bashkësia ë vlerave është nënbashkësi e boshtit numerik.
Një listë funksionesh me shumë ndryshore mund të jetë:
Sipërfaqja e drejtëkëndëshit: S(x, y) = xy, ku x, y janë përmasat e
drejtëkëndëshit.
Vëllimi i paralelepipedit kënddrejtë: V(x, y, z) = xyz, ku x, y dhe z janë
përmasat e paralelepipedit.
2
Vëllimi i cilindrit rrethor të drejtë: V(r, h) = r h, ku r është rrezja e bazës
së cilindrit dhe h lartësia e tij.
Interesi i thjeshtë: A(C, r, t) = C(1 + rt), ku A është vlera e kapitalizuar, C
kapitali fillestar (principiali), r interesi vjetor dhe t është koha e maturimit.
  r nt
Interesi i përbërë: A(C, r, t, n) = C  1  ku A është vlera e kapitalizuar,
 n
C kapitali fillestar (principiali), r interesi vjetor, t koha e maturimit dhe n
perioda e maturimit.
Shembull: Gjeni bashkësinë e përcaktimit të funksioneve të mëposhtme dhe
pastaj f(3, 2).
y
a) f(x, y) = √ + +1 −1; b)f(x, y) = xln(y2 – x)

Zgjidhje: x
a)Bashkësia e përaktimit është bashkësia e -1 1
zgjidhjeve të sistemit: -1
{ + +1≥0 { ≥− −1

−1≠0 ≠1

Inekuacioni i parë i sistemit të përftuar ka për Figura 2

zgjidhje bashkësinë e të gjitha pikave të planit që
gjenden sipër drejtëzës me ekuacion y = –x – 1.
Inekuacioni i dytë shpreh atë që pikat që
gjenden në drejtzën x = 1 nuk përfshihen në y
| MATEMATIKA 1 43
2
x=y
x
bashkësinë e përcaktimit. Shih figurën 2.
5888 3, 2
321
 6
312
2
b)Dimë që ln(y – x) ka kuptim vetëm nëse y2
2
– x > 0, domethënë, x < y . Që këtej rrjedh se
bashkësia e përcaktimit të funksionit f është D
2
= {(x, y)| x < y }. Në figurën 3, pjesa e e planit
2
që gjendet majtas parabolës y = x tregon
bashkësinë e përcaktimit.
2
f(3, 2) = 3ln(2 – 3) = 3ln1 = 0

Shembull: Gjeni bashkësinë e përcaktimit dhe y

2 2
bashkësinë e vlerave për funksionin x +y =9
;
x
g(x, y) = √9 − 2
− 2

Zgjidhje: -3
3
Bashkësia e përcaktimit për funksionin g është:
2 2 2 2
D = {(x, y)| 9 – x – y ≥ 0} = {(x , y)| x + y ≤ 9} Figura 4
e cila është një qark me qendër pikën (0, 0) dhe
rreze 3 njësi, shih figurën 4.
Bashkësia e vlerave të funksionit g është:
{z| z = √9 − 2
− 2, (x , y)D}.

Meqënëse z është rrënjë katrore pozitive, z ≥ 0 atëherë:

2 2
9 – x2 – y2 ≤ 9  √9 − − ≤ 3 Përfundimisht bashkësia e vlerave është:
{z| 0 ≤ z ≤ 3} = [0, 3]

Shembull: Në dimër për matjen e ashpërsisë së të ftohtit përdoret

temperatura subjektive e cila tregon ndjeshmërinë e të ftohtit prej individit.
E thënë ndryshe, të ftohtin çdo individ e ndjen edhe më shumë nëse
temperaturat e ulta shoqërohen me erë. Madje, sa më e madhe të jetë
shpejtësia e erës aq më tepër ndjehet i ftohti.
Tabela 1 jep temperaturën subjektive (ndjeshmërinë) e të ftohtit.
0
Për ilustrim, tabela tregon që nëse temperatura është –5 C dhe shpejtësia e
0
erës është 50 km/h atëhere temperatura ndjehet sikur të ishte –15 C.
Pra, f(–5, 50) = –15.

0 v(km/h) 0 5 10 15 20 25 30 40 50 60 70
t ( C)
5 5 4 3 2 1 1 0 -1 -1 -2 -2
44
0 0 -2 -3 -4 -5 -6 M ATEMATIKA
-6 1
-9
| -7 -8 -9
-5 -5 -7 -9 -11 -12 -12 -13 -14 -15 -16 -16
-10 -10 -13 -15 -17 -18 -19 -20 -21 -22 -23 -23
Sistemi koordinativ tre dimensional. z
Le të jetë dhënë funksioni me dy ndryshore z
0 f(x, y), ku x dhe y janë ndryshore të pavarura
ndërsa ndryshorja z është ndryshore e varur.
Për të ndërtuar grafikun e këtij funksioni O x
nevojitet një sistem koordinativ
tredimensional i formuar prej tre boshtesh y Figura 5
koordinativ përkatësisht pingul me njëri
tjetrin, shih figurën 5. Në një sistem të tillë çdo
pikë e hapësirës lidhet me një treshe të radhitur (x, y, z) dhe anasjelltas, çdo
treshe e radhitur (x, y, z) përfaqëson një pikë në hapësirë.
Shembull: Hidhni në sistemin koordinativ tridimensional pikën me
koordinata (4, –3, 2).
Zgjidhje: z (4, –3, 3)
Në pikën 4 të boshtit të x-ve hiqet një paralele me 3
boshtin Oy. -3
Ne pikën –3 të boshtit të y-ve hiqet një paralele me
boshtin Ox. O 4 x
Në pikëprerjen e këtyre dy drejtëzave hiqet një
pingule me planin xOy me gjatësi 3 njësi (aq sa y Figura 6
është vlera e ndryshores z).
Pika e përftuar në këtë mënyrë është pika e kërkuar, shih
figurën 6.

MATEMATIKA 1 45
|
Grafiku i funksionit me dy ndryshore.
Përkufizim: Në qoftë se f është një z
funksion me dy ndryshore me bashkësi S (x, y, z)
përcaktimi D, atëhere grafiku i f-së është
3
bashkësia e të gjitha pikave (x, y, z) të R të
tillë që z = f(x, y) dhe (x, y)D. f(x, y)
Ndërsa grafiku i funksionit f me një ndryshore O
është një kurbë C e ndërtuar sipas ekuacionit y x
= f(x), grafiku i funksionit f me dy ndryshore D (x, y, 0)
është një sipërfaqe S e ndërtuar sipas y
ekuacionit z = f(x, y). Një ide të sipërfaqes S e Figura 7
jep figura 7.

Shembull: Skiconi grafikun e funksionit f(x, y) = 6 – 2x – 3y.

Zgjidhje:
Formula e funksionit f ka është:
z = 6 – 2x – 3y, ose 2x + 3y + z = 6.
Barazimi i fundit paraqet një plan. Për të skicuar z planin,
grafik të këtij funksioni gjejmë pikat ku (0, 0, 6)
plani pret boshtet koordinativ.
Për y = z = 0 gjendet x = 3, pra pika (3, 0, 0); Për
x = z = 0 gjendet y = 2, pra pika (0, 2, 0); Për x =
y = 0 gjendet z = 6, pra pika (0, 0, 6), shih (3, 0, 0)
figurën 8. x
Shembull: Skiconi grafikun e funksionit g(x, y) =
√9− 2− 2.
0 (0, 2, 0)
Zgjidhje: Figura 8
Funksioni g është i dhënë me formulën z = √9− 2− 2.

Katrori i të dy anëve i këtij barazimi jep

2 2 2 2 2
barazimin z = 9 – x – y ose x + y + z =
2 z
9. Formula e fundit jep sferën me qendër (0, 0, 3)
origjinën dhe rreze 3 njësi.
(3, 0, 0)
x
0 (0, 3, 0)
Figura 9

MATEMATIKA 1 46
|
Meqë z ≥ 0, grafiku i funksionit mbetet të jetë
pjesa e sipërme e kësaj sfere, shih z
figurën 9.
Vijë niveli e funksionit me dy
ndryshore.
Përkufizim: Vijë niveli e një
funksioni me dy ndryshore quhet
kurba me ekuacion f(x, y) = k, ku k
është një konstante nga bashkësia e
shëmbëllimeve. 65 4 3 2 1
Me fjalë të tjera, vija e nivelit tregon x
grafikun e funksionit f me y
koordinatë të tretë një konstante k.
Në figurën 10 është e dukshme një Figura 10
marrëdhënie midis vijës së nivelit
dhe gjurmës në planin horizontal. Pra, vija e nivelit f(x, y) = k është pikërisht
gjurma e grafikut të f-së në planin z = k. Në figurën 10 vijat e nivelit janë
projektuar në planin xOy.
Vijat e përftuar në planin horizontal xOy emërtohen izoipse. Izoipsi i
përftuar i parë (duke numëruar nga jashtë brenda) përftohet për k = 20, i dyti
për k = 25, i treti për k = 30, i katërti për k = 35, i pesti për k = 40 dhe i
gjashti për k = 45.
Shënim: Një shembull tipik i përdorimit të vijë nivelit janë hartat topografike.
2
Shembull: Për funksionin f(x, y) = √ + 2 tregoni vijat e nivelit për vlerat 1, 2, 3, 4, 5 të k-së.

Zgjidhje:
Së pari rishkruajmë funksionin e dhënë duke e paraqitur me tre ndryshore, z
0 √ 2 + 2.

Ngrejmë të dy anët në katror dhe kemi: z2 = x2 + y2

Meqë rrënja katrore ka kuptim vetëm për vlera pozitive, trupi gjeometrik i
përftuar do të jetë vetëm pjesa e konit që gjendet mbi planin xOy.
2 2
Shembull: Skiconi grafikun e gjurmës së funksionit f(x, y) = 10 – x – 4y
në planin x = 2 dhe y = 1.
Zgjidhje:
Për x = 2 kemi:
2 2 2
z = f(2, y) = 10 – 2 – 4y  z = 6 – 4y , shih figurën 11.
Në figurën 11, majtas paraqitet prerja e trupit gjeometrik me planin x = 2.
Në figurën djathtas paraqitet grafiku i gjurmës përkatëse. Për y = 1 kemi:

z = f(x, 1) = 10 – x2 – 412  z = 6 – x2, shih figurën 12.

MATEMATIKA 1 47
|
Në figurën 12, majtas paraqitet prerja e trupit gjeometrik me planin y = 1.
Në figurën djathtas paraqitet grafiku i gjurmës përkatëse.
z z z z
11 1 11
11

y xy xy xy x
3 4 3 4 3 4 3 4
Figura 11
Figura 12
Shënim: Njëlloj si për funksionin me dy ndryshore edhe për funksionin me
tre a më shumë ndryshore formulohet përkufizimi i funksionit. Përshembull
përkufizimi i funkiosnit me tre ndryshore është:
Përkufizim: Funksion me tre ndryshore është relacioni që çdo treshe të
3
radhitur (x, y, z) numrash real nga bashkësia D R e çifton me një numër
real të vetëm që e shënojmë me f(x, y, z).

I.16. USHTRIME
2
1. Është dhënë funksioni f(x) = x – 2x + 7. Gjeni:
f (a  h)  f (a)

a)f(a); b)f(a + h); c) .

F (3  h)  F (3)
2.Nëse F(t) = 4t + 7 gjeni .
G(2  h)  G(2)
3.Nëse G(r) = 3 – 5r gjeni .
Q(2  h) Q(2)
4.Nëse Q(x) = x2 – 5x + 1 gjeni .
h

MATEMATIKA 1 48
|
5.Nëse P(x) = 2x – 3x – 7 gjeni P (3  h)  P(3)
2 y
h 8
. 6
6.Duke iu referuar figurës 1 gjeni (në disa 4
raste përgjigjja mund të mos jetë e vetme): 2
1)y = f(–5); 2)y = f(4); 3)y = f(5); x
4) y = f(–2); 5) 0 = f(x); 6) 3 = f(x), x < 0; -6 -4 -2 2 4 6
7) –4 = f(x); 8) 4 = f(x); 9)0 = f(x); -2
7.Gjeni bashkësinë e përcaktimit për funksionet -4
-6
e mëposhtme: -8
3 2 2 4
1)y = 2x – 2x + 3 2)y = 7 – x – 2x
3) y  x  2 4) y  x 1 -10
x4 x2 Figura 1
5) y  x  2 6) y  x  7
x 2  3x  4 x2x6
9) y  1
7) y  7  x 8) y  5  x
7x
10) y  1 11) y  x2 12) y  x3
5 3x 1 x
x 1
13) y  14) y  x29 2
2
x 2x3 x

15) y  2 x 2  x  3 16) y  2 x 2  2 x  4
8.Gjeni bashkësinë e përcaktimit për funksionet e mëposhtme:

1)y = ln(2x + 1) 2)y = log(4 – x ) +

2 1 3) y  log x  3
x 1 3 | x |
4) y  2 5) y  ln( x  2)  3 6) y  ln
x
log(1  x) |x|
7) y  8) y 
log 5 x  4 3  log2 x
2 2
9)y = ln(2x – 3x – 3) 10)y = ln(x – 5x + 6)
9.Gjeni bashkësinë e përcaktimit për funksionet e mëposhtme:
 1 x
1) y  2
x
 32 2) y  x
2 1 3) y    1

 2
MATEMATIKA 1 49

|
 1 3x
4) y   4x 5) y  x5
ln x 2  2x
4
x x a  x2 2
2
6) y  2x  1  7) y  8) y  x 1
ln x2  4
2

9) y  1x 10) y  x 3  4 x 2  3x
x
1 1
11) y  | x | 3 12) y  | x  3 |
10.Gjeni bashkësinë e vlerave për funksionet e mëposhtme:

1) y  3  x 2
2)y = 1 – x , xR 3)y = 3x + 6.
2

2
1 , xR 6) y  3  , xR – {–2}
x
2
4) y = 3x + 5x. 5) y  x x2
7) y  1 , xR – {1} 8) y  2x , xR – {–4} 9) y  1
x 1 x4 x2 1
10) y  2  1 11) y  3 1 12) y  2 x2  3
x2 1 x2 1 x2 1
11.Gjeni bashkësinë e vlerave për funksionet e mëposhtme:
1)y = 2x – 1 2)y = 2x + 7 3) y  2 x 16
 1 x 1
4) y  2
x
1 5) y    1 6) y  4
x

2 4
x–1 x+5
7) y = 3 8) y = 6
12.Tregoni bashkësinë e fillimit dhe të mbarimit që funksionet të jenë bijektiv:
2 2
1)y = 2x + 5 2)y = 2x + 1 3)y = x
4) y  5) y = log2(3x + 12), 6) y  x 1
x
x2 2x  4
7) y  8) y = ln(x + 8)
x3
13. Tregoni intervalet e monotonisë së funksioneve në figurat 2, 3.
3 y y

2 3
1
-4 -3 -2 -1 x 2
MATEMATIKA 1 50
| 1 2 3 4 1 1 2 3 4
-1
-2 -4 -3 -2 -1 x
-1
-3 Figura 2 -2
Figura 3
14. Një sasi uji në temperaturën 0
TC
e mjedisit ngrohet deri në vlim,
10
lihet të vlojë për pak kohë,
pastaj largohet nga zjarri. 075
Grafiku në të djathtë tregon
varësinë e temperaturës së ujit 50
25
nga koha. Studioni variacionin t
e këtij funksioni (figura 4). 2 4 6 8 10 12 14 16
Figura 4
15. Pa vizatuar grafikun e funksionit tregoni intervalet e monotonisë:
1) y = 3x 2)y = –2x + 4
2
3)y = x – 1 4)y = sin x
2
5)y = cos x 6)y = 1 – x .
7) y  8) y  1
x 1
2x
16. Tregoni çiftësinë e funksioneve:
2 2
1) y = x – 9 2)y = –x + 5x – 4
3 2 x +1 2
3) y = 2x – x + x + 3 4) y = (–1) 5)y = x + cosx
6) y = 4x + sinx 7) y = xsinx 8)y = xcosx
9) y  sin x2
10) y  3cos
x
x2 1  x 2
4


x 2
2 12)y = x2 13)y = cos2x – sin x
11) y  log x  4  x
2
14)y = x + cotgx 15) y  ln 2  x 16) y  log x  3
2x x3
17)y = |x| 19)y = 2 |x|

20) y  log a  x21 x  18)y = x|x|

3
17. Gjeni m që f(x) = x + 2mx + m + 5 të jetë funksion tek.
4 2
18.Gjeni m që f(x) = x + 3mx + 5m + 3 të jetë funksion çift.
2
19. Tregoni që funksioni y = 2x – x – 5 nuk është periodik.
20. Për funksionin y = sin(3x – 30) gjeni periodën e tij.

MATEMATIKA 1 51
|
21. Tregoni që perioda e funksionit f(x) = sin (mx + n) është 2 .
3

m
22. Mbëshetur në formulën f(x + T) = f(x) gjeni periodën e funksioneve:
1) f(x) = –cosx 2)f(x) = 2 + cosx
3 2
3) f(x) = 5sin (4x – 1) 4)f(x) = 3 – tg (2x + 1)
3
5) f(x) = 1 + cotg (1 – 3x) 6)f(x) = sinxcosx
2
7)f(x) = 2cos x – 1 8) f (x)  sin2 x  cos2 x
2 2
9) f (x)  cos 10) f (x)  sin
x x
sin x cos x
11)y = sin(2x + ) 12)y = 3cos(x + )
23. Tregoni se funksioni f ( x)  2x2 me bashkësi fillimi X = R është i
x2  5
kufizuar nga sipër nga numri 2.
24. Tregoni që funksioni f (x)  1 me bashkësi fillimi X = R është i
1 x2
kufizuar nga sipër nga numri 1.
25. Të tregohet se funksioni f ( x)  1 me bashkësi fillimi X = R – {2} është
i pakufizuar nga sipër. x2

26. Të tregohet se funksioni f ( x)  2 me bashkësi fillimi X = ] –; 3[ është

x 3
i kufizuar nga sipër.
27. Pasi të keni gjetur bashkësinë e përcaktimit dhe bashkësinë e vlerave që
funksioni të jetë bijektiv gjeni formulën funksionit të anasjelltë:
1) f(x) = x + 6 2) f(x) = –2x + 9
3) f(x) = –x + 1 4) f(x) = –2x – 5
5) f(x) = 2 x  3 6) f(x) = 2x  6 .
5 3
28. Pasi të keni gjetur bashkësinë e përcaktimit dhe bashkësinë e vlerave që
funksioni të jetë bijektiv gjeni formulën funksionit të anasjelltë.
1) f(x) = x  2 2) f(x) = 1
x
3) f(x) = x  2 4) f(x) = x  2 1
5) f(x) = 2 x  3 6) f(x) = 2 x  1  3 .

29. Pasi të keni gjetur bashkësinë e përcaktimit dhe bashkësinë e vlerave që

funksioni të jetë bijektiv gjeni formulën funksionit të anasjelltë.

MATEMATIKA 1 52
|
1) f(x) = x2 ; 2) f(x) = 1 ;
x 1 x2
3) f(x) = 2 x 1 ; 4) f(x) = 1 x .
x4 x2
30. Gjeni funksionin e anasjelltë të secilit prej funksioneve.
1) f(x) = x 1 2) f(x) = 2 x  3
2x 3 x4
3)f(x) = 2x 4) f(x) = 3 x .
1
 x 1 x2
31. Le të jetë dhënë f(x) = mx + n, f: R  R, f(1) = 2 dhe f–1(0) = 1. Gjeni
çiftin e radhitur (m, n).
32. Le të jetë dhënë f(x) = 2x  a dhe f–1(0) = 3. Gjeni a.
x3
33. Le të jetë dhënë f(x) = 2 x  2x dhe f-1(x) = 1. Gjeni x.
2 x  2x
mx  3 6
34. Le të jetë dhënë f(x) =  x  2 dhe f-1(-1) = 5 . Gjeni m.
2
35. Le të jetë dhënë f(x) = 3x – (m + 3)x – 2. Gjeni m në qoftë se i anasjellti
i f(x) ka çiftin e radhitur (–3, 1).
36. Gjeni numrin më të vogël pozitiv në shprehjet e dhëna më poshtë:
1) 1  2) 1 3)Arccos2
Arc sin   Arc cos  

2  2
4)  3 5) Arc cos   3 6)  3 
Arc sin    Arc cos  
    
 2   2   2 
 2  2
7) Arc sin   8) Arc sin    9) Arctg 3
  
2 2
   
10) Arctg  3 11) Arc sin 3 12) Arc sin1
13)Arccos1 14)Arccos(–1) 15)Arctg1
16)Arctg(–1) 17)Arctg0 18)  3
Arctg  
 
 3 
37. Gjeni numrin më të vogël pozitiv në shprehjet e dhëna më poshtë:
  1    1 
1) sin  Arc sin   2) cos  Arc sin  
  2    2 
MATEMATIKA 1 53

|
0 tg  Arc sin  1 
0   23 sin Arc sin 0
2
  3    2 
5) cos  Arc sin   6) tg  Arc sin  
  2    2 
     
  3 

0 sin  Arctg  3 

23 Arctg tg
23   
    4
23 Arc cos cos 5888 
Arc cos cos
 4 

23   ᜀĀᜀĀᜀĀᜀĀᜀ
 3 ĀᜀĀᜀĀᜀȀĀĀĀ
   
23 Arctg 2sin ᜀĀᜀĀᜀĀᜀĀᜀ
23   ĀᜀĀᜀĀᜀԀ0
 3   
   3
5888 Arctg  sin  sin 
12)   
588836 

Arc cos  3 sin  
  6 
 1  
256 Arc cos  tg  sin 
256 233
2 2
38. Për funksionet f(x, y) = 10 + 2x – 3y dhe g(x, y) = x – 3y gjeni vlerat e
kërkuara.
a) f(0, 0); b)f(2, 1); c)f(–3, 1); d)f(2, –7);
e)g(0, 0); f)g(0, –1); k)g(2, –1); l)g(–1, 2)
m)g(0, –1) n)f( –2, 5) + 9g(–2, 5) p)g(3, 4) –6f(3, 4)
39. Gjeni A(2, 3) për funksionin A(x, y) = xy.
40. Gjeni V(2, 3, 4) për funksionin V(x, y) = xyz.
M
41. Gjeni Q(12, 8) për funksionin Q(M, C) = C 100 .
33V

42. Gjeni T(50, 17) për funksionin T(V, x) = .

2
43. Gjeni V(2, 4) për funksionin V(x, y) = r h.
2 2
44. Gjeni S(4, 2) për funksionin S(x, y) = 5x y .
45. Gjeni P(2, 2) për funksionin P(x, y) = –x2 + 2xy – 2y2 – 4x + 12y + 5.
2 2
46. Gjeni R(1, 2) për funksionin R(x, y) = –x + 2xy – 2y – 4x + 200x + 300y.
47. Gjeni R(6; 0,5) për funksionin R(L, r) =0,002 L .
r4
–5 2
48. Gjeni L(2000, 50) për funksionin L(ë, v) = 1,2510 ëv .
49. Gjeni A(100; 0,06; 3) për funksionin A(P, r, t) = P + Prt.
  r nt
50. Gjeni A(10; 0,04; 3; 2) për funksionin A(P, r, t, n) = P  1 
 n
51. Gjeni A(100; 0,08; 10) për funksionin A(P, r, t) = P
 2 x 2
52. Le të jetë dhënë funksioni F(x, y) = x + e y – y . Gjeni të gjitha vlerët e
MATEMATIKA 1 54
|
mundshme të x-it të tilla që F(x, 2) = 0.
3 3
0 Le të jetë dhënë funksioni G(a, b, c) = a + b + c3 – (ab + bc + ca) – 6.
Gjeni të gjitha vlerët e mundshme të b-së të tilla që G(2, b, 1) = 0.
54. Për funksionin f(x, y) = x + 2y , gjeni f x  h, y  f x , y  .
2 2

h
55. Për funksionin f(x, y) = x + 2y , gjeni f x , y  k  f x , y  .
2 2

k
56. Për funksionin f(x, y) = 2xy , gjeni f x  h, y  f x , y  .
2

h
57. Për funksionin f(x, y) = 2xy , gjeni f x , y  k  f x , y  .
2

KREU II
LIMITI I FUNKSIONIT

MATEMATIKA 1 55
|
II. 1. BASHKËSIA. SASORËT.

Dimë që koncepti i bashkësisë nuk përkufizohet. Ai pranohet intuitivisht.

Bashkësia është një koleksion apo grumbull objektesh (materiale ose
koncepte abstrakte) qё kanё njё veti tё pёrbashkёt.
Ajo që duhet pasur kujdes në shkrimin e bashkësisë është qё çdo element
shënohet vetëm njëherë, renditja e elementëve nuk ka rëndësi dhe elementët
ndahen me presje (ndonjëherë edhe me pikëpresje) ndërmjet tyre.
Bashkësia shënohet me shkronjat e madha të alfabetit të tilla si A, B, C, …
etj, ndërsa elementët e bashkësisë shënohen me shkronjë të vogla të alfabetit
të tillë si a, b, x, ... etj. Shënimi xA (lexohet x është element i A-së, ose x i
përket A-së, ose x bën pjesë në A) ndërsa shënimi xA (lexohet x nuk bën
pjesë në A, etj).
A = {a, b, c, …} do të thotë që A përbëhet prej elementëve a, b, c, …. Në
veçanti, A = {a, b} do të thotë që A përbëhet prej elementëve a dhe b.
A = {p} do të thotë që A përbëhet vetëm prej elementt p. Bashkësia boshe 
nuk ka element.
Njohim, gjithashtu, edhe disa përkufizime lidhur me bashkësitë, si
pëshembull:
0 Bashkësia A është nënbashkësi e B-së në qoftë se çdo element i A-së
është element i B-së. Shënohet A  B. Pra, për çdo element x kemi tё vёrtetё
pohimin: x  A x  B.
Nëse A  B por B  A (domethënë, B ka disa element që nuk gjenden në A)
themi që A është nënbashkësi e mirëfilltë e B-së.
23Dy bashkësi A dhe B quhen të barabarta, në qoftë se ato kanë të njëjtët
elementë. E thënë ndryshe, x  A  x  B është pohim i vërtetë për çdo
element x. Shënohet A = B.
Në rast të kundërt A-ja dhe B-ja janë të ndryshme A  B .
Nga ky përkufizim rrjedh se nëse dy bashkësi A dhe B janë të barabarta
atëhere janë të vërteta përfshirjet A  B dhe B  A.
Është e rëndësishme të theksojmë se për bashkësitë e barabarta nuk ka
rëndësi renditja e elementëve, pra {a, b} = {b, a}, ndërsa për çiftet e
radhitura ka rëndësi renditja e elementëve. Kështu (a, b) ≠ (b, a).
Themi se (a, b) = (x, y) nëse dhe vetëm nëse a = x dhe b = y.
Për shkruar një bashkësi përdoren mënyra të ndryshme shënimi. Dy prej tyre
janë shënimi me emërtim dhe shënimi me përshkrim.
Bashkësia është e shkruar me emërtim atëhere kur të gjithë elementët e saj
janë shënuar brenda kllapave { } tё papёrsёritura dhe të ndara me presje.

Përshembull, le të kemi bashkësinë A = {a, b, c, 3, 5}. Në këtë rast kemi:

MATEMATIKA 1 56
|
aA, bA, cA, 3A, 5A, ndërsa mA, 7A, 11A, etj.
Bashkësia është e shkruar me përshkrim atëhere kur brenda kllapave { }
është shkruar cilёsia karakteristike qё gёzojnё elementёt e saj.
Le të përmendim disa shënime dhe le të trajtojmë domethënien e tyre:
Nëse P(x) është pohim apo një formulë që përmban ndryshoren x përdoret
shënimi {xA| P(x)}
për të treguar bashkësinë e të gjitha x-ve të bashkësisë A për të cilat është
i vërtetë pohimi P(x).
2
Përshembull, le të kemi shënimin {xA| x – 1 ≤ 0}.
2
Në këtë rast P(x): “x – 1 ≤ 0”
Përbërja e kësaj bashkësie varet nga përbërja e bashkësisë A.
2
Nëse A = {0, 1, 2, 3, 4, 5, 6} atëhere bashkësia {xA| x – 1 ≤ 0} përbëhet
nga numrat 0 dhe 1 sepse vetëm këta dy elemenetë të bashkësisë A janë
2 2
zgjidhje të inekuacionit x – 1 ≤ 0. Pra, {x| x – 1 ≤ 0} = {0, 1}.
2
Nëse A = {2, 3, 4, 5, 6, 7, 8, 9} atëhere bashkësia {xA| x – 1 ≤ 0} është
bashkësi boshe sepse asnjë prej elementëve të A-së nuk është zgjidhje e
2 2
inekuacionit x – 1 ≤ 0. Kështu kemi: {x| x – 1 ≤ 0} = .
Nëse A = N (N bashkësia e numrave natyror) atëhere bashkësia
2
{xA| x – 1 ≤ 0} përbëhet vetëm nga numri 1 sepse nga numrat natyror vetëm
2 2
1-shi është zgjidhje i inekuacionit x – 1 ≤ 0. Pra, {x| x – 1 ≤ 0} = {1}.
Po kështu është i vërtetë barazimi {xN| x < 4} = {1, 2, 3}.
Kur natyra e elementëve të bashkësisë është evidente dhe nuk krijon
keqkuptime përdoren shënime më të thjeshta në dukje. Si përshembull:
Shënimi {x| P(x)} që do të thotë “bashkësia e të gjithë x-ve për të cilat
është i vërtetë pohimi P(x).”
2
Le të kemi shënimin, {x| x – 1 ≤ 0}. Ky shënim do të thotë se kemi të bëjmë
2
me bashkësinë e të gjithë numrave real të tillë që x – 1 ≤ 0. Duke zgjidhur
inekuacionin e fundit fitojmë baashkësinë e zgjidhjeve të tij që është [–1; 1].
Pra,
2
{x| x – 1 ≤ 0} = [–1; 1]
Le të marrim edhe një shembull tjetër, {x| x është trekëndësh barabrinjës}.
Në këtë shembull bashkësia në fjalë është e përbërë vetëm nga trekëndësha
barabrinjës. Pra, çdo trekëndësh barabrinjës është element i kësaj bashkësie
ndërsa çdo trekëndësh tjetër jo barabrinjës nuk është element i kësaj
bashkësie.

MATEMATIKA 1 57
|
Shënimi {(x, y)| P(x, y)} do të thotë y
“bashkësia e të gjithë çifteve të radhitur për 2 2
x +y =9
të cilat është i vërtetë pohimi P(x, y).”
Përshembull, elementët e bashkësisë {(x, y)| 9 x
2 2
–x –y ≥ 0} janë të gjitha pikat e qarkut me
-3 3
qendër pikën (0, 0) dhe rreze 3 njësi, figura 1.
Pra, kemi:
2 2 2 2
{(x, y)| 9 – x – y ≥ 0} = {(x , y)| x + y ≤ 9} Figura 1

23 Sasorët (kuantorët) logjik.

Në matematikë janë shumë të përdorshëm kuantorët logjik. Kush janë

kuantorët logjik? Le t’i trajtojmë më poshtë:
Shënimi “(xA) …” do të thotë “Për çdo element x nga A është e
vërtetë që …”
Shënimi “(xA) … do të thotë “Ekziston të paktën një element x nga A i
tillë që …”
Simboli xA emërtohet sasori (kuantori) universal ndërsa
simboli xA emërtohet sasori i ekzistencës.
Shpesh, kur nuk ka keqkuptime përdoret thjesht simboli “(x)” apo simboli
“(x)” sipas rastit.
Shembull: Tregoni nëse janë të vërteta ose jo pohimet e mëposhtme:
a) (xN) x > 0; b) (xZ) x > 0; c) (xN) x + 5 = 4.
Zgjidhje:
0 Pohimi (xN) x > 0 është i vërtetë;
1 Pohimi (xZ) x > 0 nuk është i vërtetë. Ka numra të plotë që nuk janë
pozitiv. Janë të tillë të gjithë numrat negative, si përshembull, –9; –2; –100;
–46; –125, etj
c) Pohimi (xN) x – 5 = 4 nuk është i vërtetë. Që të plotësohet barazimi x
– 5 = 4 duhet që x = 6. Ka një pafundësi numrash natyror që nuk e vërtetojnë
barazimin e kërkuar, si përshembull, x = 3 sepse 3 + 5 ≠ 4, x = 6 sepse 6 + 5
≠ 4, x = 15 sepse 15 + 5 ≠ 4, etj.
Shembull: Tregoni nëse janë të vërteta ose jo pohimet e mëposhtme:
a) (xR) x + 2 = 0;
2
b) (xR) x + 4 = 0.
Zgjidhje:
a) Pohimi (xR) x + 2 = 0 është i vërtetë. Mjafton të marrim x = –2.
2
b) Pohimi (xR) x + 4 = 0 nuk është i vërtetë. Nuk gjendet ndonjë numër
real që të vërtetojë barazimin e kërkuar.

MATEMATIKA 1 58
|
Shënim: Sasori universal (xA)| P(x)
nuk do të thotë që gjendet një element x i tillë që P(x) është i vërtetë. Ky
sasor do të thotë që nuk gjendet ndonjë x nga A i tillë që P(x) të jetë i rremë.
Në përdorimin e sasorëve duhen mbajtur në konsideratë rastet e
mëposhtme:
0 Kur sasorët (kuantorët) përdoren së bashku në të njëjtin pohim
matematik renditja e tyre është e rëndësishme.
Le të jenë m, n dy numra natyrorë:
Shënimi “(n) (m)| m > n” do të thotë “Për çdo numër natyror n, gjendet
të paktën një numër natyror m i tillë që m > n”.
Le të analizojmë me kujdes dy pohimet që formohen nga ndryshimi i
renditjes së sasorëve. Pra,
“(nN) (m N)| m > n” (“Për çdo numër natyror n, gjendet të paktën një numër
natyror m të tillë që m > n”).
“(mN) (n N)| m > n” (“Gjendet të paktën një numër natyror m, që për çdo numër
natyror n të kemi m > n”).
Pohimi i parë është i vërtetë ndërsa pohimi i dytë nuk është i vërtetë.
0 Ka raste që një formulë e caktuar P(x) nuk është e vërtetë për të gjitha
xA, por vetëm për disa vlera që plotësojnë kushtin Q(x). Në këtë rast
përdoret shënimi:
(xA| Q(x)), P(x)
Përshembull, shënimi (xN| x > 3), x  4 do të thotë “Për çdo xN të tillë
që x > 3, është e vërtetë që x  4.
Me fjalë të tjera, kjo do të thotë që për numrat natyror x > 3  x  4.
0 Në matematikë, hasen shpesh mohimet e pohimeve që fillojnë me një nga
sasorët (kuantorët). Është e rëndësishme të theksojmë se në këto raste çdo
sasor universal zëvëndësohet me sasorin e ekzistencës dhe anasjelltas, çdo
sasor i ekzistencës zëvëndësohet me atë universal.
Le ta konkretizojmë me një shembull nga analiza matematike.
Në përkufizimin e konceptit të limitit është esenciale fjalia e mëposhtmë:
Për çdo numër real  > 0, gjendet një numër natyror k (i varur nga ) i tillë
që, për të gjithë numrat natyror n > k, të kemi |xn – p| < .
Simbolikisht kjo fjali shkruhet:
( > 0) (k) (n > k) |xn – p| <  (1)
Domethënia e formulimit (1) është si në vijim:
“Për çdo  > 0” gjithçka është e vërtetë, (domethënë edhe pjesa e mbetur e
formulimit (1) është e vërtetë).
Le të arsyetojmë ç’ trajtë merr mohimi i këtij formulimi.
Mohimi i formulimit (1) duhet të fillojë me fjalët “gjendet një  > 0” për të
cilën pjesa e mbetur e formulimit (1) nuk është e vërtetë (pra, e gabuar).
MATEMATIKA 1 59
|
Pra, tek formulimi (1) mbetet të jetë e gabuar pjesa:
(k) (n > k) |xn – p| <  (1’)
Mohimi i formulimit (1’) duhet të fillojë me fjalët “Për çdo k”. Mbetet të
jetë e gabuar pjesa:
(n > k) |xn – p| <  (1”)
Si më sipër, mohimi i formulimit (1”) duhet të fillojë me fjalët “ gjendet një n
> k”. Mbetet të jetë e gabuar pjesa:
|xn – p| <  (1*)
Më në fund, mohimi i formulimit (1*) është |xn – p|  .
Mohimi i formulimit (1) i përmbledhur është:
( > 0) (k) (n > k) |xn – p|   (2)
Në përgjithësi zgjedhja e numrit n > k varet nga k prandaj tek formulimi (2)
në vend të shënimit “n” shkruhet “nk”.

II. 2. VARGJET NUMERIKË.

Përkufizim: Varg numerik quhet një bashkësi numrash

a1, a2, a3, a4, …., an, ...
të renditur sipas një rregulli të caktuar.
Çdo numër në varg quhet kufizë.
Për vargu numerik
a1, a2, a3, a4, …., an, ...
numri a1 quhet kufiza e parë, a2 quhet kufiza e dytë, dhe në përgjithësi an
quhet kufiza e n-të. Këtu do të merremi me vargje të pafundëm prandaj çdo
kufizë an do të ketë pasardhësen e vet an+1.
Shënojmë se për çdo numër të plotë pozitiv n gjendet një numër an që i
korespondon. Parë nga ky këndvështrim çdo varg numerik mund të trajtohet
+
si funksion f(n) me fillim në Z (bashkësia e numrave të plotë pozitiv) dhe
mbarim në R (bashkësinë e numrave real).
Pra, për vargun ka edhe një përkufizimi tjetër që është:
+
Përkufizim: Varg numerik quhet funksioni f(n) me fillim në Z (bashkësia e
numrave të plotë pozitiv) dhe mbarim në R (bashkësinë e numrave real).
Do të përdorim shënimin {an} për të shënuar vargun numerik. Theksojmë që
an paraqet kufizën e n-të vargut numerik {an}. Theksojmë, gjithashtu, që
shënimi {an} për vargun është krejt i ndryshëm nga shënimi për bashkësinë.
Vargjet mund të jepen edhe me ndihmën e formulës për kufizën e n-të të tij,
an = f(n).

MATEMATIKA 1 60
|
Për të gjetur kufizat e një vargu duhet të njohim formulën e funksionit
numerik (ose ta gjejmë atë). Duke i dhënë vlerë n-së gjejmë kufizat e vargut.
Për ilustrim, le të jetë dhënë an = f(n) = 2n – 3. Atëherë kemi:
f(1) = a1 = –1,
f(2) = a2 = 1,
f(3) = a3 = 3,
…,
f(n) = an = 2n – 3.
Këtë varg mund ta shkruajmë në formë të përgjithshme kështu:
{an}  –1. 1, 3, 5, …, 2n–3, …
Jo çdo shprehje e an-së mund të formojë varg. Në qoftë se gjendet një
element nN që e bën emëruesin 0, atëherë nuk kemi të bëjmë me varg. Për
shembull, shprehja:
3n
a 
n n 5
nuk mund të formojë varg sepse në këtë rast nuk ekziston a5-shi.

Me dhënien e kufizës së përgjithshme vargu numerik konsiderohet i dhënë

sepse mund të gjejmë çdo kufizë të tij duke i dhënë n-së vlera të ndryshme
nga N.
Shembull: Gjeni vargjet numerik nëse:
a) a  2 , b) a  1n n 1 ,
n
n
n 1 n
n 3n



c) 3

n  n3 , d) an  cos 6 për n 0.
Zgjidhje:
2n 2 4 6 8 2n 
a) an    , , , ,..., ,...
n 1 2345 n 1      
 
     2 3 4 5

1 n
n 1 1 n
n 1
b) a    , , , ,..., ,...
3n  3n
n  39 2781 
 

0 n3  
n3  0,1, 2, 3,..., n  3,... 
n  3 1 n 
d) an  cos për n  0  1,
 

, , 0,..., cos ,...

6  2 2 6 
 

0 Gjetja e formulës së kufizës së përgjithshme të vargut.

Në mjaft raste jepet vargu dhe kërkohet të gjendet fomula e kufizës së n-të të
tij
MATEMATIKA 1 61
|
Shembull: Gjeni formulën e kufizës an të vargut nëse vargu numerik është:
3 4 5 6 7 
0 , , , , ,... 

5 25 125 625 3125 
Zgjidhje:
Pra, janë dhënë:
a  3, a   4, a  5, a   6, a  7 ,...
1 5 2 25 3 125 4 625 5 3125

Vëmë re që:
Numeruesat e këtyre thyesave fillojnë me numrin 3 dhe duke kaluar nga
kufizë në kufizë numeruesat rriten me 1 njësi. Kështu konkludojmë që
kufiza e n-të e këtij vargu e ka numeruesin të barabartë me n + 2.
Emëruesat e thyesave, vihet re se janë fuqi të numrit 5. Kufiza an e ka
n
emëruesin 5 .
Shenja e kufizave është alternative herë pozitive dhe herë negative. Kjo do
të thotë se kemi të bëjmë me fuqi të numrit –1. Meqë negative janë kufizat
që ndodhen në vendet çift rrjedh se fuqia e numrit –1 është ose n – 1 ose n +
1. Përfundimisht kufiza e n-të e këtij vargu ka formulën:
n1 n
 2
an  1 n
5
Gjetja e formulës së kufizës an të vargut nuk është gjithmonë e mundur. Në
mjaft raste gjetja e formulës është e ndërlikuar dhe në mjaft raste të tjera
është e pamundur.
Kështu, për vargun {1, 1, 2, 3, 5, 8, 13, 21, …}
gjetja e formulës nuk është për çdo njërin një detyrë e thjeshtë.
Ky varg jepet në mënyrë rekurente.
Rregulli për gjetjen e kufizave është i tillë a1 = 1, a2 = 1, an = an–1 + an–2 për
n  3.
Ky varg njihet me emrin Vargu i Fibonaçit.
Për vargun {7, 1, 8, 2, 8, 3, 8, 5, 4, …}
nuk ka një formulë për kufizën e përgjithshme të tij e për rrjedhojë formula
është e pumundur të gjendet.

II. 3. LIMITI I VARGUT

Çdo varg numerik mund të trajtohet edhe si funksion f:
+
Z R
+
ku Z është bashkësia e numrave të plotë pozitiv dhe R bashkësia e numrave
real.

MATEMATIKA 1 62
|
Dimë që çdo funksion paraqitet në an
planin kartezian. Për rrjedhojë edhe  

1
çdo varg numerik mund të paraqitet  
në planin kartezian. Grafiku i vargut 
   7
numerik është bashkësia e pikave të  a7
8
veçuara me koordinata
(1, a1), (2, a2), (3, a3), ..., (n, an), ... 1234567 n
Në figurën 1 është paraqitur grafiku i Figura 1
vargut numerik me kufizë të 

an
n
përgjithshme an  n 1 .
Përkufizim 1: Vargu {an} ka limit L 
numrin L, shënohet
lim a n  L ose an  L për n    
n

në qoftë se për çdo  > 0 gjendet 

numri i plotë N sado i madh i tillë që Figura 2 n
për n > N të kemi |an – L| < 
Në figurën 2 jepet ilustrimi i
përkufizimit të mësipërm.
an
Në përgjithësi lim a n  L L+  
n

do të thotë që kufizat e
   
vargut {an} i afrohen
L 
  

pambarimisht numrit L për 
indekse n shumë të mëdha. L– 
Një tjetër ilustrim i 
përkufizimit 1 jepet në
figurën 3. Të gjitha fufizat 
an të vargut {an} me Figura 3 N n

indekse n > N shtrihen midis drejtëzave horizontale y = L –  dhe y = L + .

Shembull: Nisur nga përkufizimi 1 tregoni që lim 2n 1  2 .

n 3n  5 3
Zgjidhje:
 2 n 1  ka limit numrin 2 , duhet të tregojmë që:
Për të treguar që vargu  
 3n  5 3
 > 0, N = N(), numër natyror sado i madh i tillë që
 n > N të kemi 2 n 1  2   .
3n  5 3
MATEMATIKA 1 63
|
Arsytojmë kështu:
Le të fiksojmë një  > 0 numër shumë i vogël. Për këtë  të çfarëdoshëm le
të përpiqemi të gjejmë N() që përmbush kushtet e përkufizimit.
Tek mosbarazimi 2 n 1  2   kryejmë shndërrime të njëvlershme:
3n  5 3
2n  1  2   3(2n  1)  2(3n  5)  

3n  5 3 3(3n  5)
 6n  3  6n 10 
3(3n  5) 
 13  
3(3n  5)
 13 

9n 15
Tek mosbarazimi i fundit, i përftuar, veçojmë n-në dhe kemi:
13 < (9n + 15)  13 < 9n + 15
 13 – 15 < 9n
 n  13 15
9 13
13 15  15
Shënojmë N    (lexohet pjesa e plotë e ).

 9  9
Përfundimisht kemi:  > 0,  N  13 15 
  të tillë që

 9 
për  n > N të kemi 2 n 1  2   .
3n  5 3

Mbështetur në përkufizimin 1 themi se vargu gu  2 n 1  ka limit numrin 2 .
 3n  5  3
Shembull: Mbështetur në përkufizimin 1 të limitit të vargut tregoni që nuk
është e vërtetë barazimi lim 3n 1  2 .
n 5n  2 3
Zgjidhje:
Qe të të jetë i vërtetë barazimi duhet që:
 > 0, të gjendet të paktën një N(), numër natyror sado i madh i tillë që
 n > N të kemi 3n 1  2   .
5n  2 3

MATEMATIKA 1 64
|
Tek mosbarazimi 3n 1  2   kryejmë shndërrime të njëvlershme:
5n  2 3
3n  1  2   3(3n  1)  2(5n  2)  
5n  2 3  3(5n  2)

09n  3  10n  4)  
3(5n  2)
  n 1   n 1 
15 n  6  15n  6 

0 n + 1 < 15n + 6   n – 15n < 1 + 6 

1 n(1 – 15) < 1 + 6 
6 1
Për  shumë të vogla kemi që 1 – 15 > 0, prandaj kemi që: n 
115
61 
Nëse shënojmë me N  shohim se nuk plotësohet përkufizimi 1 i

115 
limitit të vargut. Pra, mosbarazimi 3n 1  2   plotësohet për n < N dhe
5n  2 3
jo për n > N. Kjo ndodh ngaqë nuk
është e vërtetë që lim 3n 1  2 .
n 5n  2 3
an

 
 
Përkufizim 2: Vargu {an} ka limit 
, shënohet
M 
lim an   ose an   për n  
n  
 
në qoftë se për çdo numër të plotë 
pozitiv M sado të madh të gjendet 
numri i plotë pozitiv N sado i madh 
i tillë që: për n > N të kemi an > M  
Në figurën 4 jepet ilustrim i Figura 4 N n
përkufizimit 2. Në këtë figurë
verehet se për indekse n >N të gjitha kufizat e vargut {an} gjenden sipër
vijës me ekuacion y = M.
Shembull: Mbështetur në përkufizimin 2 të limitit të vargut tregoni që
3n2  6
lim   .
n n2
Zgjidhje:
3n2  6 
Për të treguar që vargu   ka limit +, duhet të tregojmë që:
 n2 
MATEMATIKA 1 65
|
M sado të madh, N = N(M), numër natyror sado i madh i tillë që
3n2  6
0 n > N të kemi M.
n2
Le të fiksojmë një M numër natyror shumë të madh. Për këtë M të
çfarëdoshëm le të përpiqemi të gjejmë N(M) që përmbush kushtet e
përkufizimit.
Pasi të kemi pjestuar (3n2 + 6) me (n + 2) kemi:
3n 2  6  ( n  2)(3n  6) 18
n2 n2
 (n  2)(3n  6)  18  3n  6  18
n2 n2 n2
Meqë thyesa 18 > 0 rrjedh që është i vërtetë mosbarazimi:

n2
18
3n  6  n 2  3n  6
3n2  6
Është qe qartë që për (3n – 6) > M aq më tepër M.n
2
M6
Nga mosbarazimi (3n – 6) > M rrjedh n  .
3
M 6  M6
Shënojmë N  (pjesën e plotë të )

 3  3
Për N-në e gjetur plotësohet përkufizimi 2, prandaj themi që
3n2  6
lim   .
n n2
4n  6
Shembull: Tregoni që nuk është e vërtetë lim   .
nn 1
Zgjidhje:
 
Për të treguar që vargu  4 n  6  ka limit +, duhet të tregojmë që:
 n 1 
M sado të madh, N = N(M), numër natyror sado i madh i tillë që
4n  6
0 n > N të kemi M.
n 1
Le të fiksojmë një M numër natyror shumë të madh. Për këtë M të
çfarëdoshëm le të përpiqemi të gjejmë N(M) që përmbush kushtet e
përkufizimit.

MATEMATIKA 1 66
|
 4n  6
 M  4n  6  M  n  M
n 1
0 4n – Mn > M – 6
1 n(4 – M) > M – 6
Për M numër shumë të madh 4 – M < 0, prandaj duke pjestuat dy anët e
barazimit të fundit me numër negativ kemi:
nM6
4M
M60
Mirëpo thyesa sepse M – 6 > 0 dhe 4 – M < 0.
4M
Rrjedh që numri natyror n < 0, gjë që nuk është e vërtetë.
Pra, nuk mund të gjendet N e tillë që për n > N të plotësohen kushtet e
kërkuara nga përkufizimi.
4n  6
Përfundimisht lim   nuk është i vërtetë.
n n 1
Përkufizim 3: Vargu {an} ka limit –, shënohet
lim an   ose an   për n  –
n

në qoftë se për çdo numër të plotë M sado të madh të gjendet numri i plotë
pozitiv N sado i madh i tillë që: për n > N të kemi an < –M
Shembull: Mbështetur në përkufizimin 3 të limitit të vargut tregoni që
3  2n2
lim   .
n n4
Zgjidhje:
 3  2n2 
Për të treguar që vargu   ka limit –, duhet të tregojmë që:

n4 
M sado të madh, N = N(M), numër natyror sado i madh i tillë që
3  2n2
0 n > N të kemi  M .
n4
Le të fiksojmë një M numër natyror shumë të madh. Për këtë M të çfarëdoshëm
le të përpiqemi të gjejmë N(M) që përmbush kushtet e përkufizimit.
Pasi të kemi pjestuar (3 – 2n2) me (n + 4) kemi:
3  2 n 2 ( n  4)( 2 n  8)  29
n 4 n4
 (n  4)(2n 8)  29
n4 n4
29
0 2n  8  n
4
MATEMATIKA 1 67
|
 29
Meqë thyesa  n 4  0 rrjedh që është i vërtetë mosbarazimi:
2n  8 
29  2n  8
n4
Është qe qartë që për (–2n + 8) < –M aq më tepër 2n  8  29
M.
Nga mosbarazimi (–2n + 8) < –M rrjedh n4

–2n < –M – 8
2n > M + 8
nM8 .
2 M 8
M 8
Shënojmë N  (pjesën e plotë të )

 2  2
Për N-në e gjetur plotësohet përkufizimi 3, prandaj themi që
lim 3  2n2  .
n n4

II. 4. VETI TË VARGJEVE KONVERGJENT

Përkufizim.
Nëse lim a n  L (ku L numër i fundëm) atëhere thuhet se vargu {an} është
n
konvergjent.
Vargu i cili nuk është konvergjent quhet varg divergjent.
Për vargjet divergjent, e thënë ndryshe, kemi që për n   vargu {an} nuk
ka limit ose ka limit por ai është +  ose – .
Për vargjet konvergjent janë të vërteta vetitë e mëposhtme:
Teoremë 1: Nëse vargu an  ka limit numrin a, atëherë ky numër është i vetëm.
Vërtetim:
Supozojmë se vargu an  ka dy limite të ndryshme, a dhe b, ku a  b. Pra,
lim  a dhe lim a  b , ku dhe a  b  |a – b| > 0.
a
n n n n

Nisur nga lim a  a shkruajmë:

n

n

  0  p0  N e tillë që n  p0 të kemi | an  a |  (1).

Nisur nga lim a n  b shkruajmë:
n
MATEMATIKA 1 68

|
  0  q0  N e tillë që n  q0 të kemi | an  b |  (2).
Shënojmë me n0  max{ p0 , q0 } .
Shihet qartë se për n > n0 plotësohen njëkohësisht të dy mosbarazimet (1) dhe
(2). Atëherë për n > n0 kemi:
|a – b| = |a – an + an – b|
0 |(a – an) + (an – b)|
≤ |a – an| + |an – b|
 
0 2  2 
Në arsyetimet e mësipërme  i shte i çfarëdoshëm.
| a b |
Këto arsyetime janë të vërteta edhe për   .
2
Për këtë  arrijmë në përfundimin që: |a – b| < |a – b|
Kjo tregon se supozimi ynë nuk është i vërtetë. Mbetet që, nëse vargu ka
limit një numër ai është i vetëm.
Teoremë 2: Nëse vargu an  është konvergjent atëherë çdo nënvarg i tij është
konvergjent.
E pranojmë pa vërtetim.
Përkufizim: Vargu an  quhet i kufizuar nga poshtë nëse ekziston të
paktën një numër real m i tillë që a n  m për çdo numër natyror n.
Përkufizim: Vargu an  quhet i kufizuar nga lartë nëse ekziston të paktën
një numër real M i tillë që a n  M për çdo numër natyror n.
Përkufizim: Vargu an  quhet i kufizuar nga poshtë dhe nga lartë, ose
thjesht i kufizuar, nëse ekzistojnë numrat realë m dhe M të tillë që m  an 
M për çdo numër natyror n.
Teoremë 3: Nëse vargu an  ka limit numrin A, atëherë vargu an  është i
kufizuar.
Vërtetim:
Meqë lim a n  A shkruajmë:
n

  0,  p0  N e tillë që n  p0 | an  A |  .
Pra, për n > p0 kemi që:   a n  A  
Aan A.
Shënojmë me m  A   dhe me M  A   dhe kemi: m  an  M që
tregon se vargu an  është i kufizuar.

MATEMATIKA 1 69
|
0 Limite të rëndësishme.
1) Provoni se lim 1  0 .
n n

Zgjidhje:
Mosbarazimi 1  0    1   1 
 
n n n
është i vërtetë për n  1 .

Pra,  > 0, N(), e tillë është 1 1
N  (pjesa e plotë e numrit ) e tillë që:

   
për n > N të kemi: 1  0   .
n
 1

2) Provoni se lim  0.

  n n
Zgjidhje:
Mosbarazimi  1  0   1   1 
n  n  n
është i vërtetë për n  1 .

Pra,  > 0, N(), e tillë është  1 1
N  (pjesa e plotë e numrit ) e tillë që:

  

për n > N të kemi:  1  0   .
n
0 Rregulla të kalimit
. në limit për vargjet konvergjentë.
Teoremë 4: Nëse lim a  A , lim b  B dhe k një konstante çfarëdo atëhere:
n n n n
1) lim( a  b )  lim a  lim b  A  B ;
n  n n n  n n
n
2) lim( a  b )  lim a  lim b  A  B ;
n  n n n  n n
n

3) lim( k  an )  k  lim an  k  A ;
n n
4) lim( a  b )  lim a  lim b  A  B ;
n  n n n  n n
n

an lim a A
5) lim  n n  nëse lim bn =B0;
n b lim b B n
n n n
| MATEMATIKA 1 70
Nëse B = 0 dhe A  0 lim an nuk ekziston.
n b
n
Nëse B = 0 dhe A = 0 lim an mund të ekzistojë ose mund të mos ekzistojë.
n b


n

6) lim a  lim a n
p p
 Ap nëse p është një numër çfarëdo dhe A ekziston.
p

n 
n
 n
a lim a
7) lim p n  p x n
 pA nëse p është një numër çfarëdo dhe pA ekziston
n
Vërtetim:
Po vërtetojmë pikën 1): lim( a  b )  lim a  lim b  A  B
n  nn n n
n  n
Që lim a n  A do të thotë:
n
  0 prandaj edhe për  , gjendet të paktën një p1N e tillë që për n > p1
 2
të kemi: | a  A | (1)
2 n

Nisur nga lim b  B shkruajmë:

n
n

   0 prandaj edhe për  ,  p 2  N e tillë që n  p2 të kemi:

2

| b  B | (2)
n
2
Shohim diferencën
|(an + bn) – (A + B)| = |(an – A) + (bn – B)|
 
5888 |an – A| + |bn – B|  2  2  
Pra, kemi mosbarazimin |(an + bn) – (A + B)|   .
Kjo do të thotë se lim(an  bn )  A  B
n

Pra, pohimi u vërtetua.

Shenim: Pikat e tjera i pranojmë pa vartetim. Lexuesi le të provojë t’i vërtetojë.
k
Shembull: Gjeni lim , ku k është një konstante çfarëdo.
n n

Zgjidhje:
Zbatojmë teoremën 4.3 dhe kemi:
k  1 1
lim  lim  k    k  lim k00.

n n   n  n n n
Shembull: Gjeni lim 1 .
n n2
MATEMATIKA 1 71
|
Zgjidhje:
Zbatojmë teoremën 3.4 dhe kemi:
1 1  11  1 1
lim 2  lim  lim     lim  lim 000.
n  n n  nn n

n n  n  n n n
Shembull: Gjeni limitin e vargut lim 2n  4 .
n
9n2  2
Zgjidhje:
 4   4
2n4  n2 n2 
lim  lim  n  lim  n
n 
9 n2  2 n  n 2 9  2  n| n | 9  2
 
n
2
n2
 
 4 4 4
n2   2 lim  2  
n   lim n  2 2
 lim  n  n   .
n  2 2  2 9 3
n 9 2 9
n
lim  9  
n n 2n n
2

 
Teoremë 5: (Teorema e Policit) Në qoftë se për vargjet an , bn , cn 
kemi: n  p , b  a  c 
0n nn 
lim bn  lim c  L  atëherë lim an
L. n

n
n  n 
Vërtetim:
Nga kushtet e teoremes: lim b  L do të thotë:
n n

  0,  p1  N e tillë që n  p1 | bn  L |  . Pra,
L –  < bn < L+  (1)
lim c  L do të thotë:
n
n

  0,  p 2  N e tillë që n  p2 | cn  L |  .
Pra, L –  < cn < L +  (2).
Duke shënuar me p0  max{ p1 , p2 } edhe për kufizat e vargut {an } do të kemi:
 n  p 0 , L –  < b n  a n  cn < L +  .
Që këtej rrjedh që:
0 n  p0 , L –  < an < L +  ose
 n  p0 , | a n  L | 
që tregon se lim a n  L .
n

MATEMATIKA 1 72
|
 1
Shembull: Gjeni lim .

1
 n.

x 2n
Zgjidhje:
1
Shqyrtojmë vargun yn  2 n .
1
Për çdo xN, kemi: 2n  n . Që këtej rrjedh: 2n
Për më tepër këto thyesa janë pozitive prandaj kemi:
0 11
2n n
Mirëpo lim 1  0 dhe lim 0  0 , prandaj sipas teoremës së “policit” rrjedh
n n
n

që: lim 1  0 .
n
n 2

Teoremë 6: Nëse vargu an  është konvergjent dhe lim an  a atëhere:

n

0 për a > 0,  p0 N i tillë  n  p0 të kemi an  0 ;

1 për a < 0,  p0 N i tillë  n  p0 të kemi an  0 .
Vërtetim:
a
a)Meqë a > 0, marrim si  numrin  = 2  0 .
Meqenëse lim a  a kemi që   0  p  N e tillë që
n n 0

n  p0 | an  a |  . Pra,
a    a  a   ose a  a  a  a
n a n
n
2 2
që tregon se an  0 për n  p0.
a
b)Me që a < 0, marrim si  numrin  = – 0.
2

Teoremë 7: Nëse për çdo numër natyror n më i madh se një numër i fiksuar
kemi:
n

an  bn lim bn
n
lim an
Vërtetim:
  b

 

 a  atëherë a  b.
 MATEMATIKA 1 73
|
Nga mosbarazimi an  bn rrjedh bn – an  0.
Mbështetur në teorëmën 4.2 gjejmë limitin e vargut {bn – an}.
lim (b  a )  lim b  lim a  b  a
nn n x n
n  x 
Supozojmë se b – a < 0.
Mbështetur në teoremën 6.2, p0 N e tillë që n > p0 të kemi
bn – an < 0
Që këtej rrjedh bn < an, në kundërshtim me të dhënat e teoremës. Supozimi
ynë është i gabuar. Mbetet që a  b.
Teoremë 8: Nëse lim a n  a , atëherë lim | a n || a |
n n
0 Përkufizime për vargjet monoton.
Përkufizime: Vargu an  quhet:
0 monoton rritës nëse nN kemi an  an1 .
1 monoton jozbritës nëse nN kemi an  an1 .
2 monoton zbritës nëse nN kemi an  an1 .
3 monoton jorritës nëse nN kemi an  an1 .
Teoremë 9:
a) Nëse varguan është jozbritës dhe i kufizuar nga sipër atëherë ai është
konvergjent.
b)Nëse vargu an  është jorritës dhe i kufizuar nga poshtë atëherë ai është
konvergjent.
Vërtetësinë e kësaj teoreme do ta pranojmë pa vërtetim.
2n  7
Shembull: Jepet vargu me kufizë të n-të a  Tregoni që:
n
3n  2
a)është rritës, b)është i kufizuar nga sipër, c)ka limit:
Zgjidhje:
a)Për të provuar që vargu është rritës duhet të tregojmë që an+1 > an ose
duhet të tregojmë që an+1 – an > 0.
a  2( n  1)  7 dhe a  2n  7 .
3( n  1)  2
n1 n
3n  2
a  a  2( n  1)  7  2 n  7
n 1 n
3( n  1)  2 3n  2
0 2n  5  2n  7
3n  5 3n  2
0 (2 n  5)(3n  2)  (2 n  7)(3n  5)
(3n  5)(3n  2)
MATEMATIKA 1 74
|
 0 6n 2  4n  15n  10  6n 2  10n  21n  35
(3n  5)(3n  2)
 25 >0
(3n  5)(3n  2)
Meqë të dy gjymtyrët e thyesës janë pozitive rrjedh se edhe vetë thyesa
është pozitive. Pra, vargu është rritës.
b)Duke shkruar disa kufiza të këtij vargu vërejmë se një kufi i sipërm mund
të jetë numri 2, pra an  2.
Shohim diferencën 2 – an. Atëhere:
2  a  2  2n  7
n 3n  2
 2(3n  2)  2n  7
3n  2 3n  2
23 6n  4  2n  7  4n 11  0
3n  23n  2
Thyesa e përftuar është pozitive sepse të dy gjymty rët e saj janë pozitive.
Përfundimisht vargu është i kufizuar nga sipër.
c)Mbështetur në teoremën 11, meqë vargu është rritës dhe i kufizuar nga sipër
ai është konvergjent (ka limit). Le të gjejmë limitin e vargut për n  .
  7
n 2 

lim a  lim2 n  7  lim 

n
n  2.
x 3n  2 x 
x 
n3
 2 3
 n

II. 5. LIMITI I FUNKSIONIT

Para se të formulojmë përkufizimin e limitit të funksionit japim disa

kuptime të tjera që nevojiten.

Kuptimi i zonës rrethuese të pikës.
Jepet pika x0  R . Intervalin e trajtës ] x0   , x0   [,   0 do ta quajmë
fqinjësi të pikës x0 , ose zonë rrethuese të pikës x0 .
Numrin δ e quajmë rreze të fqinjësisë dhe pikën x0 qendër të saj.
Shihet qartë se çdo pikë e R-së ka një pafundësi fqinjësish.
MATEMATIKA 1 75
|
Intervali ] x0   , x0   [ është bashkësi numerike dhe përbëhet nga x-e të
tilla që: x0    x  x0  
Duke i zbritur të tre anëve të këtij mosbarazimi numrin x0 kemi:
  x  x 0  
x  x0  
Pra: ] x0   , x0   [ = {xR| |x – x0 | <

256 Kuptimi i pikës limite.

Përkufizim: Numri real x0 quhet pikë limite e bashkësisë ER në qoftë se
për çdo zonë rrethuese të pikës x0 ka të paktën një element nga bashkësia E
të ndryshëm nga pika x0 .
Nga ky përkufizim rrjedh se në çdo zonë rrethuee të pikës x0 ka një
pafundësi elementesh nga bashkësia E, sepse në çdo zonë rrethuese të pikës
x0 përfshihen një pafundësi zonash rrethuese të pikës x0 .
Nëse pika x0 nuk është pikë limite e bashkësisë E, atëherë pika x0 quhet pikë
izolimi e bashkësisë E, pra ekziston një zonë rrethuese e pikës x0 që nuk ka
asnjë element nga bashkësia E e ndryshme nga pika  x0 .
0 Përkufizimi i limitit të funksionit kur x  x0
Në matematikë shpesh interesohemi për vlerën e funksionit f(x) kur x merr
vlera afër një numri x0 , (jo domosdoshmërisht të barabartë me x0 ).
Le të shqyrtojmë funksionet:
f1 (x) = x2 , x  R në pikën x1  3 , figura. 1
f2 x2 për x  2 , në pikën x2  2 figuar. 2
(x) = 
3 për x = 2

Funksioni f1 është i përcaktuar në x1  3 sepse f(3) = 9.
Nga figura 1, kur vlerat e ndryshores x merren afër numrit x1  3 duket që
vlerat e funksionit f1 i afrohen numrit 9.
Funksioni f2 është i përcaktuar në pikën x2  2 sepse f(2) = 3.
Nga figura 2 duket që kur x i afrohet numrit x2  2 vlerat e funksionit f2 i
afrohen numrit 4.

MATEMATIKA 1 76
|
Kjo duket qartë edhe nga vlerat në tabelën e mëposhtme:
x x2 y y
1,9 3,61
1,99 3,96 9 4
1,999 3,996 
1,9999 3,9996 3
2 4
2,0001 4,000400001 x x
2,001 4,004001 3 2
2,01 4,0401 Figura 1 Figura 2
2,1 4,41
Arsyetimi që përdorëm për funksionet f1 e f2 është intuitiv.

Për studimin e sjelljes së funksionit në një pikë të caktuar, përdoret kuptimi

i limitit.
Nëse x merr vlera afër numrit x0 (por x ≠ x0 ) dhe funksioni f(x) merr vlera
afër një numri L, themi se limiti i funksionit f(x), kur x shkon drejt x0 , është
i barabartë me numrin L.
Matematikisht, përkufizimi i limitit të funksionit jepet në dy mënyra:
Le të jenë dhënë funksioni y = f(x) i përcaktuar në bashkësinë E  R dhe x0
e L dy numra realë, ku x0 ështëpikë limite e bashkësisë E.
Marrim një varg çfarëdo vlerash të ndryshores nga bashkësia e përcaktimit të
funksionit x , x , x , …, x , …të tillë që x ≠ x për çdo n dhe që lim x  x
1 2 3 n n 0 n 0
n
(meqë x0 është pikë limite)
Formojmë vargun përgjegjës të vlerave të funksionit
f ( x1 ) , f ( x2 ) , f ( x3 ) , …, f ( xn ) , …
Përkufizim 1: (Limiti sipas Hajnes)
Numri L quhet limit i funksionit y = f(x) në pikën x0 , në qoftë se për çdo varg
vlerash të ndryshores { xn } ku xn ≠ x0 nN, të tillë që lim xn  x0 , vargu
n
përgjegjës i vlerave të funksionit f ( xn ) ka limit L, pra lim f ( xn )  L .
n

Përkufizim 2: (Limiti sipas Koshiut)

Numri L quhet limit i funksionit f(x) në pikën x0 , në qoftë se për çdo numër
real  > 0 , ekziston të paktën një numër  > 0, i tillë që për të gjitha vlerat e
ndryshores x, nga bashkësia e përcaktimit të funksionit, që vërtetojnë
mosbarazimin 0 < | x  x0 |  vlerat përgjegjëse të funksionit plotësojnë
MATEMATIKA
1 77
|
kushtin | f ( x )  L |  .

y = f(x)

M(x, y)

Figura 3

MATEMATIKA
Simbolikisht shënohet
lim f ( x)  L
x x0
E thënë me fjalë të tjera,
lim f ( x)  L  >0, >0 e tillë që xE që:
x x0

|x – x0| <  të kemi: |f(x) – L| < 

Mosbarazimet e mësipërme mund të shkruhen:
x    x  x  
0 0 dhe L –  < f(x) < L + .
x  x0
Ky përkufizim tregon se:
Numri L quhet limit i funksionit f(x) për x  x0 në qoftë se për çdo  zonë
rrethuese të pikës L, ekziston një  zonë rrethuese e pikës x0 , me përjashtim
ndoshta të pikës x0 , ku për çdo x të kësaj zone rrethuese, vlerat përgjegjëse
të funksionit ndodhen në  zonën rrethuese të pikës L.

Dy përkufizimet e dhëna për përkufizimin e limitit të funksionit y = f(x) në

pikën x0 janë të njëvlershme.
Njëvlershmërinë e këtyre dy përkufizimeve do ta pranojmë pa vërtetim.

Kuptimi gjeometrik y Le të kemi parasysh që:

|x – x0 | <   –  < x – x0 <  L+ 
0 x0 –  < x < x0 +  L Mx
L–
0

dhe x ≠ x0 . x
| f ( x )  L |     f ( x)  O x –  x x+ 
0 0 0
  L    f ( x )  L 
Mund të themi se: Numri L quhet limit i
funksionit f(x) në x0 , atëhere kur për çdo  > 0 sado të vogël, ekziston të
paktën një ““ zonë rrethuese e pikës x0 , e tillë që po të marrim x nga kjo
zonë, (x ≠ x0 ) vlerat e funksionit të ndodhen në ““ zonën rrethuese të pikës
L.
Nga grafiku shihet se sidoqoftë një pikë M(x, y) në grafik, kur x  x0 vëmë
re se M  M 0 duke mbetur pikë e grafikut dhe f(x)  L.
Në përkufizimin sipas Koshiut duhet të kemi parasysh që:
1. Pika x0 është pikë limite e bashkësisë së përcaktimit të funksionit f. Pra
1 78
|
është e nevojshme që funksioni f të jetë i përcaktuar rreth pikës x0 , por jo
detyrimisht në pikën x0 . Kjo duket edhe nga shënimi në përkufizim
| x  x0 | 0  x  x0 .
0 Numri real pozitiv  është numër sado i vogël që të merret.
1 Që të plotësohet përkufizimi duhet të paktën të gjendet në numër real
pozitiv , që varet nga , pra (), i tilllë që në qoftë se x –et nga bashkësia e
përcaktimit të ndryshme nga pika x0 i përkasin zonës rrethese të pikës x0 me
rreze , atëherë grafiku i funksionit do të ndodhet në zonën e planit
koordinativ të kufizuar nga drejtëzat me ekuacione y = L –  dhe y = L + .
Shembull: Jepet funksioni f: y = 2x – 1. Të provohet se lim(2 x  1)  7 .
x4

Zgjidhje:
Që të kemi lim(2 x  1)  7 duhet të plotësohet përkufizimi:
x4

  0,   0 ,e tillë që x  R, që plotësojnë mosbarazimin

0 | x  4 |  të kemi | (2 x  1)  7 |  .
Le të jetë dhënë  > 0, i çfarëdoshëm. Për këtë  kemi:
| (2 x  1)  7 |  | 2 x  8 | 
2 | x  4 | 

| x  4 | 2 .

Po të marrim   plotësohet përkufizimi sipas Koshiut për limitin e funksionit:
2 

0 < | x  4 |  | (2x  1)  7 || 2x  8 | 2 | x  4 | 2  2 2  

Pra, 0 < | x  4 |  | (2 x  1)  7 |  , që do të thotë se: lim(2 x  1)  7 .
x4
Shembull: x2 për x  2 . Të provohet që:
Jepet funksioni g(x)  
3 për x  2

lim g ( x)  4 .
x2
Zgjidhje:
lim g ( x)  4    0,   0, x  R, të tillë që për
x2
0 | x  2 |  të kemi | g ( x)  4 |  .
2
Nga 0 < |x – 2| <  rrjedh që x ≠ 2, prandaj g(x) = x .
Le të jetë dhënë  > 0 i çfarëdoshëm dhe shqyrtojmë diferencën | g ( x)  4 | 
.

MATEMATIKA 1 79
|
 2
Për shprehjen g(x) kemi |x – 4| = |x – 2||x + 2|.
Marrim si -zonë rrethuese të pikës x = 2 intervalin ]1, 3[.
Për x  ]1, 3[ kemi: |x + 2| < 5
Kështu që:
2
|x – 4| = |x – 2||x + 2| < 5|x – 2|, ose
2
|x – 4| < 5|x – 2|
Mosbarazimi | x2  4 |  është i plotësuar nëse marrim
5 | x  2 |  , ose | x  2 |  .
 5
Zgjedhim   min{1, }
5
Përfundimisht kemi:

 > 0 (sado të vogël),   5 të tillë që për
2
| x  2 |  të kemi |x – 4| < 5|x – 2| < 5 = 
Mbështetur në përkufizimin e limit kjo do të thotë se:
lim g ( x)  4
x2

Vihet re se limiti në pikën x = 2 ndryshon nga vlera e funksionit g në këtë

pikë që është 3.
0 Funksione që kanë limit numrin L për x  .
Jepet funksioni f: y = f(x) i përcaktuar në R dhe L numër real.

Përkufizim 3:
Numri L quhet limit i funksionit f(x) për x  , në qoftë se për çdo numër

5888 0 , ekziston një numër N > 0, i tillë që për të gjitha vlerat e
ndryshores x që vërtetojnë mosbarazimin | x | N ka vend mosbarazimi | f ( x
)  L |  .
E thënë me fjalë të tjera kemi:
lim f ( x )  L
x

23   0, N  0 e tillë që për
|x| > N të kemi |f(x) – L| < .

Ky përkufizim tregon se:

Numri L quhet limit i funksionit f(x) për x   në qoftë se për çdo  zonë
rrethuese të pikës L, ekziston një numër pozitiv N sado i madh që plotëson
kushtin që për |x| > N, vlerat përgjegjëse të funksionit ndodhen në  zonën
rrethuese të pikës L.

MATEMATIKA 1 80
|
Kuptimi gjeometrik
Duke patur parasysh që: |x | > N  x < –N ose x > N dhe
| f ( x )  L |     f ( x )  L   y
 L    f ( x )  L 
mund të themi se: L+
y=L
Numri L është limit i funksionit f(x) në “”, L–
atëhere kur për çdo  > 0 sado të vogël ekziston
një “N > 0“ që për çdo x të marrë në ] –, –N[ ose –N N x
]N, +[ vlerat e funksionit të ndodhen në ““ Figura 4
zonën rrethuese të pikës L, ose
x {]–, –N[  ]N, +[} f ( x ) ]L   , L [
Nga grafiku shihet se kur një pikë çfarëdo M(x, y) ndodhet në degën e majtë
të grafikut dhe x , pika M i afrohet pambarimisht drejtëzës y = L që
tregon se f(x)  L.
Njëlloj edhe kur pika M(x, y) ndodhet në degën e djathtë të grafikut.
Ushtrim: Shkruani përkufizimin në gjuhën e , N, për limitet:
lim f ( x )  L dhe lim f ( x )  L .
x x
2x
Shembull: Vërtetoni se lim  2 për E = R
– {1}
x 1 x 2x
Zgjidhje:  2 

Duhet të tegojmë që  > 0, N > 0 e tillë që për x > N të kemi 1x
Le të jetë  > 0 i çfarëdoshëm.
Duke kryer transformime të njevlershme kemi:
2x  2    2 x  2  2x 
1x 1x 
5888  
23  x

23 2
x

1
  |1 x |

2


2 2
1 x   ose 1 x   
2
Nga mosbarazimi 1 x    rrjedh
 MATEMATIKA 1 81
|
  x  2 1 ose x  1  2
  
Marrim si N  1  2  (pjesën e plotë të numrit 1  2 ).
 
 

 
Për këtë N kemi: x  1  2 dhe 2x  2   që tregon se lim 2x 2.
 1x x 1 x

Shembull: Jepet funksioni f : y  a ku a > 1. Provoni se lim ax  0 .

x
x
Zgjidhje:
Duhet të tregojmë që  > 0, N > 0 e tillë që për x < – N të kemi | a x |  .
Le të jetë dhënë 0 <  < 1, i çfarëdoshëm. Meqënësë ax  0 për çdo xR
kemi:
| a x |   ax  
Logaritmojmë të dy anët dhe kemi:
x log a a  loga  ose x  loga  (sepse log a a  1)
loga  < 0, sepse baza a > 1 dhe 0 <  < 1.
Kështu si N > 0 marrim numrin N = – loga  .
Për këtë N kemi: x < –N  x  loga   ax   që tregon se lim ax  0 .
x

23 Funksione që kanë limit  kur x  x0

Shqyrtojmë funksionin f : y  1 . Bashkësia e përcaktimit është E = R
( x 1)2
– {–1}.
Shohim vlerat e funksionit kur vlerat e x-it i afrohen numrit x = –1.
x f(x) x f(x)
–2 1 0 1
–1,5 4 –0,5 4
–1,2 25 –0,6 6,25
–1,1 100 –0,9 100
–1,01 10 000 –0,98 2 500
–1,001 1 000 000 –0,99 10 000
–1,00002 2 500 000 000 –0,99995 400 000 000
.
Nga tabelat duket qartë se kur x merr vlera afër –1, vlerat e funksionit marrin vlera shumë të mëdha. Kjo
1
tregon se lim

x1 ( x 1)2
Jepet funksioni f: y = f(x) i përcaktuar në bashkësinë E  R dhe x0 pikë limite.
Përkufizim 4:

MATEMATIKA 1 82
|
Themi se lim f ( x)   , në qoftë se për çdo numër M > 0 sado i madh,

0 < | x  x0 | 
Ky përkufizim tregon se:
x x0

ekziston një numër  > 0, i tillë që për të gjitha vlerat e ndryshores x që

vërtetojnë mosbarazimin 0 < | x  x0 |  ka vend mosbarazimi | f ( x ) | M .
Pra, me fjalë të tjera: lim f ( x)  
x x0

23 M  0,   0 , e tillë që për x  E që
të kemi | f ( x ) | M .

Limiti i funksionit f(x) për x  x0 është , në qoftë se për çdo numër real M
23 0, sado të madh, ekziston një numër pozitiv  > 0 që për x që
plotësojnë kushtin 0 | x  x0 |  , vlerat përgjegjëse të funksionit në vlerë
absolute janë më të mëdha se numri M, | f ( x ) | M .
Kuptimi gjeometrik
Duke patur parasysh që: | x  x0 |   x0 –  < x < x0 +  dhe |
f ( x ) | M  f ( x)  M ose f ( x )  M
Mund të themi se: Vlerat e funksionit në një zonë rrethuese të x0 , janë më
pikës të mëdha se vlera e numrit M > 0 sado i madh i marrë nëse
lim f ( x)   ( f ( x)  M ) dhe më të vogla se –M nëse
x x0
lim f ( x)   , ( f ( x )  M ).
x x0

y y x = x0
I (x0)
x
M O

x M
O I (x0)

x = x0 Figura 6
Figura 5
Shembull: Të tregohet se lim 1 
x 3  .
x3

Zgjidhje:

MATEMATIKA 1 83
|
Për të provuar që lim 1   duhet që të plotësohet përkufizimi
x3 x  3

M  0,   0 e tillë që për 0 | x  3 |  të kemi | 1 |M.

Nisemi nga inekuacioni i fundit për të gjetur . Pra: x 3
1 M  M | x  3 | 1 (Pse?)
1
x3 |x3| M
Shënojmë   1 . Kështu gjetëm një   1 të tillë që për çdo x që plotëson
M
0 < |x – 3| <  M
kushtin :
vlerat e funksionit bëhen në vlerë absolute më të mëdha se M. Vërtetë:
1  1  1  M (|f(x)| > M)
x3 |x3| 
gjë që tregon se lim 1   .
x 3 gjuhën e -ve
x3
lim f ( x)   dhe
Ushtrim: Shkruani në pohimet:
x x0
lim f ( x)   .
x x0


Funksione që kanë limit  kur x  
Përkufizim 6:
Jepet funksioni f: y = f(x) i përcaktuar në bashkësinë R.
Themi se lim f ( x)   nëse:
x

5888 M  0; N  0 ; e tillë që x  N  f ( x )  M . (figura 7)

5889 M  0; N  0 ; e tillë që x   N  f ( x )  M (figura 8)
y y = f(x) y
f(x) f(x)

M M
x x
O x x kM O
kM
Figura 7 Figura 8 y = f(x)
Themi se lim f ( x)   nëse:
x

23 M  0; N  0 ; e tillë që x  N  f ( x )  M (figura 9)

MATEMATIKA 1 84
|
 5888 M  0; N  0 ; e tillë që x   N  f ( x )  M (figura 10)
y y y = f(x)
y = f(x)
kM x x x kM x
O O
M M
f(x) f(x)
Figura 10
Figura 9
Shembull: Tregoni se lim ( x3  4)   .
x
Zgjidhje:
Për të treguar që lim ( x3  4)   duhet të tregojmë që
x

M  0; N  0; e tillë që për x  N të kemi ( x 3  4)  M

Nisemi nga mosbarazimi i fundit
x34 Mx 3 M 4x 3M4 .
Mjafton të marrim N = 3 M  4 dhe do të kemi që
x  N  ( x 3  4)  M që tregon se lim ( x3 4) .
x


Funksione pambarimisht të vogla (p.m.v)
Nëse lim f ( x)  0 themi se funksioni është pambarimisht i vogël në pikën ku
x b

shqyrtohet,
ku b mund të jetë një pikë limite ose .
Zakonisht funksionet pambarimisht të vegjël shënohen me , , , , …
Pra, lim ( x)  0 , lim  ( x)  0 , lim  ( x)  0 , lim  ( x)  0 .
x x0 x x x

Duke patur parasysh kuptimin e p.m.v, përkufizimin e limitit të një

funksioni mund ta japim:
lim f ( x )  L atëhere dhe vetëm atëhere kur
x

512 ( x )  L   ( x )  f ( x )  L ( x)
ku ( x) p.m.v në (b) pikën ku shqyrtohet.

Veti të funksioneve pambarimisht të vogla

0 Shuma e një numri të fundëm funksionesh p.m.v në ( x0 , +, – ose )

MATEMATIKA 1 85
|
është p.m.v në ( x0 , +, – ose ).
0 Prodhimi i një numri të fundëm funksionesh p.m.v në ( x0 , +, – ose
) është funksion p.m.v në ( x0 , +, – ose ).
1 Prodhimi i një funksioni konstant me një funksion p.m.v në ( x0 , +, –
ose ) është p.m.v në ( x0 , +, – ose ).
0 Prodhimi i një funksioni të kufizuar në ( x0 , +, – ose ) me një funksion
p.m.v në ( x0 , +, – ose ) është funksion p.m.v në ( x0 , +, – ose ).

0 Funksione pambarimisht të mëdha (p.m.m)

1
Funksioni f është pambarimisht i madh në ( x0 , +, – ose ), atëhere kur f
është pambarimisht i vogël në ( x0 , +, – ose ).
Pra, pohimi: “funksioni f është p.m.m në ( x0 , +, - ose )” është i
njëvlershëm me pohimin: “funksioni 1 p.m.v në ( x , +, - ose )”
f 0

Pra, [lim f ( x)   ]  1  0]
[lim f ( x)
x b x b

ku b{x0, –, +}.

Veti të funksioneve pambarimisht të mëdha
0 Shuma e një numri të fundëm funksionesh p.m.m me të njëjtën shenjë në (
x0 , +, – ose ) është p.m.m në ( x0 , +, – ose ) me po atë shenjë.
1 Prodhimi i një numri të fundëm funksionesh p.m.m në ( x0 , +, – ose
) është funksion p.m.m në ( x0 , +, – ose ).
2 Prodhimi i një funksioni që ka limit L ≠ 0 në ( x0 , +, – ose ) me një
funksion p.m.m në ( x0 , +, – ose ) është p.m.m në ( x0 , +, – ose ).
3 Shuma e një funksioni të kufizuar në ( x0 , +, – ose ) me një funksion
p.m.m në ( x0 , +, – ose ) është funksion p.m.m në ( x0 , +, – ose ).

II. 6. TEOREMA MBI LIMITIN E FUNKSIONIT

MATEMATIKA 1 86
|
Teoremë 1: Uniciteti i limitit
Nëse funksioni f: y = f(x) ka limit numrin L në një pikë limite të dhënë,
atëhere ai është i vetëm.
(Në qoftë se lim f ( x )  L , atëhere numri L është i vetëm).
x

Vërtetim:
Për të bërë vërtetimin e teoremës shqyrtojmë rastin lim f ( x)  L .
x x0
Duam të vërtetojmë se L është i vetëm.
Supozojmë të kundërtën.
Pranojmë që edhe numri L1  L është limit i funksionit, pra lim f ( x )  L1 .
x

Pra, kemi që lim f ( x)  L dhe lim f ( x)  L1 .

x x0 x x0

Supozojmë se L  L1 . Shënojmë   LL1

2
Nga përkufizimi i limitit, lim f ( x)  L atëhere kur
x x0
 , prandaj edhe për   LL1 , 10 e tillë që x  E, që plotësojnë
2
mosbarazimin 0 | x  x0 | 1 të kemi | f ( x )  L |  .
Nga mosbarazimi i fundit marim:
  f ( x)  L    L    f ( x )  L  . (1)
Gjithashtu, po për këtë   LL1 dhe meqë lim f ( x)  L ,  2  0 e tillë që

2
1

x x0

x  E, që plotësojnë mosbarazimin
0 | x  x0 | 2 të kemi | f ( x )  L1 |  .
Nga mosbarazimi i fundit marim:
  f ( x )  L1    L1    f ( x )  L1   . (2)
Marrim   min{ 1 , 2} .
Nga mosbarazimet (1) dhe (2) për x-et që plotësojnë mosbarazimin
0 < | x  x0 |  kemi:
L    f ( x )  L1   që nga:
LL1  2 LL1 (3).
2
L  L1
Mosbarazimi (3) bie në kundërshtim me barazimin   , gjë që rrjedh
2
nga fakti i supozuar se funksioni kishte një limit të dytë L1 .
Njëlloj hidhet poshtë edhe se L  L1 .
MATEMATIKA 1 87
|
Pra, vërtetuam se limiti i një funksioni është i vetëm.
Teoremë 2: Kufizueshmëria e funksionit që ka limit L në x0
Në qoftë se funksioni f(x) ka limit numrin L në pikën limite x0 atëhere
ekziston të paktën një zonë rrethuese e pikës limite x0 ku funksioni është i
kufizuar. Vërtetim:
Jepet që lim f ( x)  L . Nga përkufizimi i limitit në gjuhën e ,  shkruajmë:
x x0
lim f ( x)  L    0,   0 , x  E, 0 < | x  x0 |  | f ( x )  L |

x x0
prej nga L    f ( x )  L  .
Për një  > 0 të marrë shënojmë me C1  L  dhe C 2  L   .
Duke marrë C  max{C1 , C2} do të kemi:
C1  f ( x )  C 2  C  f ( x )  C | f ( x ) | C .
Kjo tregon që funksioni f(x) është i kufizuar në x0 .

Teoremë 3: Ruajtja e shenjës së limitit

Në qoftë se funksioni f(x) ka limit të ndryshëm nga zero në pikën limite x0 ,
lim f ( x )  L  0 , atëherë ekiston një zonë rrethuese e pikës x0 në të cilën
x x0
funksioni ka shenjën e limitit L.
Vërtetim:
Supozojmë se lim f ( x)  L  0 . Nga përkufizimi i limitit shkruajmë:
x x0
lim f ( x)  L    0,   0 , x  E,
x x0

0 | x  x0 |  | f ( x )  L | 
prej nga L    f ( x )  L  .
Zgjedhim një  të tillë që L –  > 0. (Pse është e mundur të zgjidhet ε i
tillë?). Për këtë  është -zonë rrethuese e x0-s në të cilën f(x) merr vlera me
shenjë pozitive si dhe shenjën e L-së.
Nëse L < 0,  do të zgjidhet i tillë që L +  < 0 dhe njëlloj tregohet që vlerat
e funksionit në intervalin ]L – , L + [ janë negative si dhe limiti i tij.
Teoremë 4: (“Teorema e policit”)
Nëse funksionet f(x), g(x), h(x) të përcaktuar në një zonë rrethuese të pikës
limite x  x0, të tillë që:
0 për çdo x nga ky interval f ( x )  g ( x )  h( x)
1 ekzistojnë limitet e f dhe h në pikën x0
MATEMATIKA 1 88
|
 janë të barabarta lim f ( x)  lim h( x)  L
x  x0 x x0

atëhere ekziston limiti i funksionit g në x0 dhe është i barabartë me L. Pra,

lim g ( x )  L .
x x0
Kjo teoremë quhet “teorema e policit” sepse, mendojmë që g(x) është “i
arrestuar” nga “policët” f(x) dhe h(x). Kështu që g(x) është i “detyruar” të
shkojë ku e drejtojnë f(x) dhe h(x).
Vërtetim:
lim f ( x)  L do të thotë:   0,  1  0 , x  E, e tillë që
x x0

0 | x  x0 | 1 të kemi | f ( x )  L |  ose të kemi L    f ( x )  L  .

Shënojmë me 1 zonën rrethuese të pikës x0 .
lim h( x)  L  1    0,  2  0 , x  E,
x x0

0 < | x  x0 |  2 | h ( x )  L |  prej nga L    h( x )  L  .

Shënojmë me 2 zonën rrethuese të pikës x0 .
Shënojmë me   min{ 1 , 2} dhe do të kemi që për çdo x ( zonë rrethuese)
kemi: L    f ( x )  g ( x )  h( x )  L  gjë që tregon se L    g ( x )  L  .
Pra, lim g ( x )  L .
x x0
Teoremë 5:
Në qoftë se funksionet f(x), g(x) të përcaktuar në një zonë rrethuese të pikës
limite x0 (ndoshta me përjashtim të x0), të tillë që për çdo x nga ky interval ka
vend mosbarazimi f ( x )  g ( x) , atëhere lim f ( x)  lim g ( x) .
x  x0 x x0

Kjo teoremë tregon që gjatë kalimit në limit shenja e mosbarazimit vetëm

mund të “zbutet”, pra nga “<” mund të bëhet “”.

II. 7. RREGULLA TË KALIMIT NË LIMIT

Teoremë 1: Limiti i shumës

Në qoftë se funksionet f(x) dhe g(x) kanë limit në pikën limite x0 ,
( lim f ( x)  L1 , lim g ( x )  L2 ) atëhere shuma e tyre f(x) + g(x) ka limit
x x0 x x0

gjithashtu në x0 dhe lim[ f ( x)  g ( x)]  lim f ( x)  lim g ( x)  L1  L2

x  x0 x  x0 x x0
Vërtetim:
MATEMATIKA 1 89
|
Duke patur parasysh kuptimin e p.m.v shkruajmë:
f ( x )  L1 1 ( x) dhe g ( x )  L2 2 ( x) ku lim 1 ( x)  lim 2 ( x)  0 .
x  x0 x x0

Duke i mbledhur anë më anë të dy barazimet kemi:

0 ( x )  g ( x )  L1  L2  [1 ( x ) 2 ( x)]
Nga vetia e limitit të shumës së dy p.m.v kemi lim[1 ( x)  2 ( x)]  0 .
x x0
Kjo tregon që lim[ f ( x )  g ( x )]  L1  L2  lim f ( x )  lim g ( x) .
x  x0 x  x0 x x0

Shembull: Njehsoni limitin: lim( x 1)

x5
Zgjidhje: lim( x  1)  lim x  lim1  5  1  4 .
x5 x5 x5

Limiti i shumës së dy funksioneve parqitet në tabën e mëposhtme:

lim f ( x) L L +–
x x0

lim g ( x) + – + –
x x0
lim[ f ( x)  g ( x)] + – + –
x x0
Shënim 1: Teorema nuk mund të përdoret në rastin kur:
lim f ( x)   dhe lim g ( x)   .
x x0 x x0

Teoremën mund t’a përgjithësojmë për një numër të fundëm funksionesh që

kanë limit në pikën x0 .
Në qoftë se ekzistojnë: lim f1 ( x )  L1 , lim f 2 ( x) 
L2 ,…, lim f n ( x)  Ln ,
x x0 x x0 x x0

atëhere ekziston dhe lim[ f1 ( x)  f 2 ( x)  ...  f n ( x)] dhe ka vend barazimi:

x x0
lim[ f1 ( x)  f 2 ( x)  ...  f n ( x)] = lim f1( x) + lim f 2 ( x) +…+ lim f n ( x)
x x0 x x0 x x0 x x0

0 L1  L2  ...  Ln .
Teoremë 2: Limiti i prodhimit
Në qoftë se funksionet f(x) dhe g(x) kanë limit në pikën limite x0 ,
( lim f ( x)  L1 , lim g ( x )  L2 ) atëhere prodhimi i tyre f(x)g(x) gjithashtu ka
x x0 x x0

limit në x0 dhe lim[ f ( x)  g ( x )]  lim f ( x )  lim g ( x )  L1  L2

x  x0 x  x0 x x0
Vërtetim:
Duke patur parasysh kuptimin e p.m.v shkruajmë:
f ( x )  L1 1 ( x) dhe g ( x )  L2 2 ( x) ku lim 1 ( x)  lim 2 ( x)  0 .
x  x0 x x0

Duke i shumëzuar anë më anë të dy barazimet kemi:

0 ( x )  g ( x )  L1  L2  [ L1 2 ( x )  L21 ( x )  1 ( x ) 2 ( x)]
MATEMATIKA 1 90
|
 Nga vetitë e limitit të p.m.v kemi lim[ L1 2 ( x)  L21 ( x)  1 ( x)  2 ( x)]  0.
x x0
Kjo tregon që lim[ f ( x)  g ( x)]  L1  L2  lim f ( x)  lim g ( x) .
x  x0 x  x0 x x0
Shembull: Njehsoni limitin: lim ( x  2)(3 x 1)
x1

Zgjidhje:
lim ( x  2)(3 x  1)  lim ( x  2)  lim (3x  1)  ( 1  2)  ( 3  1)  1 ( 4)  4 .
x 1 x 1 x1
Limiti i prodhimit të dy funksioneve parqitet në tabën e mëposhtme:
lim f ( x) L≠0 
x x0
lim g ( x)  
x x0
lim[ f ( x)  g ( x)]  
x x0

Shënim 2: Teorema nuk mund të përdoret në rastin kur lim f ( x)  0 dhe

x x0
lim g ( x)   .
x x0

Teoremën mund t’a përgjithësojmë për një numër të fundëm funksionesh që

kanë limit në pikën x0 .
Në qoftë se ekzistojnë:
lim f1 ( x )  L1 , lim f 2 ( x)  L2 ,…, lim f n ( x) 0 Ln ,
x x0 x x0 x x0
atëhere ekziston dhe lim[ f1 ( x )  f 2 ( x )  ...  f n ( x)] dhe ka vend barazimi:
x x0
lim[ f1 ( x )  f 2 ( x )  ...  f n ( x)] = lim f1( x)  lim f 2 ( x) … lim f n ( x)
x x0 x x0 x x0 x x0

= L1  L2  ... Ln .
Rrjedhim 1: Konstantja del jashtë shenjës së limitit.
Vërtetë, nëse ekziston lim f ( x) dhe c një konstante, atëhere
x x0
lim cf ( x)  lim c  lim f ( x)  c lim f ( x) .
x  x0 x  x0 x  x0 x x0

Rrjedhim 2:
lim[ f ( x )]n  lim[ f ( x)  f ( x)  ...  f ( x)]
x  x0 x x 0
 lim f ( x )  lim f ( x )  ...  lim f ( x)  [lim f ( x)]n .
x  x0 x  x0 x x0 x x0
n n
Pra, lim[ f ( x )]  [lim f ( x)] .
x x0 x x0

Shembull:
lim(3 x  1)3  [lim(3 x 1)]3  [3lim x  lim1]3  [3  1  1]3  2 3  8 .
x 1 x1 x 1 x1
MATEMATIKA 1 91
|
Rrjedhim 3: lim[ f ( x )  g ( x )]  lim f ( x )  lim g ( x)
x  x0 x  x0 x x0
Me të vërtetë:
lim[ f ( x)  g ( x)]  lim[ f ( x)  ( 1) g ( x)]
x  x0  x x0
 lim f ( x )  lim 1 g ( x )  lim f ( x)  lim g ( x)
xx xx  xx x x
0 0 0 0

Teoremë 3: Limiti i raportit

Limiti i raportit dy funksioneve që kanë limit në pikën limite x0 është i
barabartë me raportin e limiteve të tyre në x0 me kusht që limiti i funksionit
që ndodhet në emërues, të jetë i ndryshëm nga zero.
0 ( x)
lim f ( x)
Pra,  x x0 , në qoftë se lim g ( x)  0 .
lim g ( x ) lim g ( x) x x0
x x0 x x0

Limiti i raportit të dy funksioneve parqitet në tabën e mëposhtme:

lim f ( x)  L L≠0
x x0

lim g ( x) L≠0  0
x x0

lim f ( x)  0 
x x0 g ( x)

Shënim 3: Teorema nuk mund të përdoret në rastin:

0 lim f ( x)  0 dhe lim g ( x)  0 ;
x0x x0x
b) lim f ( x)   dhe lim g ( x)   .
x x0 x x0
Teoremë 4: Në qoftë se ekziston lim f ( x)  L ku x0 pikë limite dhe ka
x x0

kuptim n L , atëhere ekziston dhe lim n f (x)  n lim f (x) n L.

x  x0 x x0

x13
3
Shembull: Njehsoni limitin: lim
x2 2 x 1
Zgjidhje:
3 x13 lim(
3 x1  3) lim( x  1)  lim 3 3
13 13 2
3 x2
lim  x2  x2
  
2x1 4 1 3 3  3
x2 lim(2 x  1)
x2

II. 8. METODA PËR GJEJEN E LIMITEVE

Teoremë 1: Limiti i funksionit konstant është i barabartë me vetë konstanten.

MATEMATIKA 1 92
|
Pra, lim c  c .
x

Vërtetim: lim c  c    0,   0, 0 | x  |  | c  c | 
x
Marrim një  > 0. Për këtë  kemi: |c - c| = 0 <  gjë që tregon se lim c  c .
x
Shembull : lim 3  3
x2

Teoremë 2: Limiti i çdo funksioni elementar në një pikë të bashkësisë së tij

të përcaktimit është i barabartë me vlerën e funksionit në atë pikë.
Shembull : lim sin x  sin 0  0 ; lim x  1; lim ln x  ln e 
1.
x0 x1 x e
x2x
Shembull: Njehsoni limitin: lim
x2 x3
Zgjidhje:
Meqë vlera x = 2 i përket bashkësisë së përcaktimit atëhere limiti i funksionit në atë pikë
është i barabartë me vlerën e funksionit f(2). Pra,
2
x 2  lim( x  x)  2 2  2 
lim x x2
6
x

2 x3 lim( x  3) 2 3
x2

1
Shembull: Jepet f(x) = 5 dhe g (x)  x (x ≠ 0). Njehsoni limitet:
lim  f ( x)  g ( x); lim  f ( x )  g ( x);  f (x) 
a) b) c) lim   .

x2 x 
x 3  g (x) 
Zgjidhje:   
a) lim f ( x)  g ( x)  lim f x  lim
x 
g

x 2 x 2 x2

 lim 5  lim 1 5( 1 )  9 ;

x 2 x2 x 2 2

b) lim f ( x)  g ( x )  lim f ( x)  lim g ( x)

x  x  x

 lim 5 lim 1 500;

x  x x

 f ( x)  lim 5 5
c) lim  
 x3
  15
x

3  g ( x)  lim 1 1
x3 x
3
Teorema 3:
Nëse për x-e shumë
... dhe nëse ... ... atëhere...
afër x0 ka vend ...

MATEMATIKA 1 93
|
 u(x)  f(x) lim u ( x)   lim f ( x)  
x x0 x x0

f(x)  u(x) lim u ( x)   lim f ( x)  

x x0 x x0

|f(x) – L|  u(x) lim u ( x)  0 lim f ( x)  L

x x0 x x0

u(x)  f(x)  v(x) lim u ( x )  lim v( x)  L lim f ( x)  L

x x0
x  x0 teorema e “policave”
x x0

f(x)  g(x) Funksionet f dhe g kanë lim f ( x)  lim g ( x)

limit në x0. x  x0 x x0

Shembull: Gjeni lim 2x  cos x

x x 1
Zgjidhje:
Dimë që: –1  cosx  1
2x –1  2x + cosx  2x + 1
Për x > –1 ka vend mosbarazimi x + 1 > 0. Prandaj kemi:
2x  1  2x  cos x  2x 1
Nga ana tjetër kemi: x1 x1 x 1
2x 1 2x 1
lim  2 dhe lim 2,
x x 1 x x 1

prandaj mbështetur në teoremën e policave rrjedh që:

lim 2x  cos x  2
x x 1
Teoremë: Limiti i funksionit polinomial P( x)  an x n  an1 x n1  ...  a0
ku n > 0, në një pikë është i barabartë me vlerën e polinomit në atë pikë. Pra:
lim P( x )  P( x0 )
x x0
Vërtetë nga teoremat e limitit kemi:

lim P ( x )  lim( a x n  a x n 1  ...  a )
n n1 0

x  x0 x x0
 lim a x n  lim a
n n1
x n1  ...  lim a 0

x  x0 x  x0 x x0
n n1
 a lim x  a lim x  ...  a
n xx n1 x x 0
0 0
n n1
0 an x0  an1 x0  ...  a0
1 P ( x0 )
Shembull: Njehsoni limitin: lim( x 3  2 x 3)
x2

MATEMATIKA 1 94
|
Zgjidhje: lim( x 3  2 x  3)  23  2  2  3  8  4  3  7
x2
Shohim limitin e polinomit kur x
a
lim P ( x )  lim( a x n  a x n 1  ...  a )  lim a x (1 
 1 ... a0  1 )
n
n1
n
x  x  n n 1 x
0
an x an x
n

a
Shihet qartë se lim( n1  1 ... a0  1 )  0 si shumë e një numri të fundëm
x a x an xn
n
a
p.m.v në “”. Atëhere, lim(1  n1  1 ... a0  1 ) 1.
a a
x n x n x n

Pra, lim P( x)  lim a x . n

n
x  x

Rasti 1: Nëse an  0 ; x   dhe n real çfarëdo, atëherë

lim P( x)  lim a xn 

x  x n

Rasti 2: Nëse an  0 ; x  dhe n tek, atëherë

lim P( x)  lim a xn 

x  x n

Rasti 3: Nëse an  0 ; x  dhe n çift, atëherë

lim P( x)  lim a xn 

x  x n

Ushtrim: Sa do të jetë limiti i polinomit në rastin kur an  0 ?

Shembull: Njehsoni limitin: lim(3 x 2  x  6)
x

Zgjidhje: lim(3x  x  6)  lim x 2 (3  1  6 )  lim3x2  

2

x  x  x x2 x
Pra, shihet qartë se nëse x, limiti i polinomit përcaktohet nga limiti i
monomit me fuqi më të madhe.
Shënim: Duke u mbështetur në përfundimin e mësipërm kemi:
 nëse n  m
a x n  a n 1  ...  a  lim a x n 
x n 1 a  a
lim n  lim( n x n m )   n
0 n
nëse n  m
x  b x  b
m
x m 1  ...  b x  b x x
m
b
m m 1 0 m bm  m
 nëse n  m
 0
Shembull: Njehsoni limitin:
a) lim 4 x 3  2x ; b) lim 2 x 3  x  3 ; c) lim x 3  2x .
x 3x x x3  4 x 3 x4  5

Zgjidhje:
 MATEMATIKA 1 95

|
 4x32x 4x3 4x2
a) lim  lim  lim ;
x  3x x 
3 x x 3
3
2x x3 2x3
b) lim  lim  lim 2  2 ;
x  x34 x  x3 x

c) lim x  2 x  lim x  lim 1  0 .

3 3

x 
3x45 4
x 3x
x  3x

II. 9. LIMITET E NJËANSHME

Deri tani kemi dhënë përkufizimin e limitit me gjuhën e „ - “

lim f ( x)  L    0,   0 , x  E,
x x0

0 | x  x0 |  | f ( x )  L | 
Kur themi se x  x0 , nënkuptojmë që x i afrohet x0 nga e majta nëse x < x0
dhe nga e djathta kur x > x0 .

Përkufizim 1: Në qoftë se për x  x0 (x < x0 ) funksioni f(x) tenton në një

numër L të caktuar, atëhere themi se numri L është limit i majtë i funksionit
f(x). Pra, kur x tenton në x0 nga e majta, funksioni f(x) tenton në L.
E shkruajmë këtë përkufizim në gjuhën e „ - “ :
lim f ( x )  L    0,   0 , x  E, x ] x0  , x0 [ | f ( x )  L | 
x x0

Përkufizim 2: Në qoftë se për x  x0 (x > x0 ) funksioni f(x) tenton në një

numër L të caktuar, atëhere themi se numri L është limit i djathtë i funksionit
f(x). Pra, kur x tenton në x0 nga e djathta, funksioni f(x) tenton në L.
E shkruajmë këtë përkufizim në gjuhën e „ - “ :
lim f ( x )  L    0,   0 , x  E, x ] x0 , x0  [ | f ( x )  L | 
x x0

Shënim: Në të dy përkufizimet L mund të jetë një prej simboleve (+, –,

). Në këto raste shprehja “numri L” në të dy përkufizimet shënohet
thjesht”L”.
-2 -1
o
Shembull: Gjeni limitet e njëanshme të y 1
funksionit të paraqitur grafikisht në pikat
3 -1
0
MATEMATIKA 1

2
|
o 1 o
 o 0 o
0 = f(x)

96

23 x
2
–2; –1, 0; 1; 2.
Zgjidhje:
lim f ( x)  0 ; lim f ( x)  0
 
x2 x2
Plotësoni limitet e njëanshme për pikat e
tjera (–1; 0; 1; 2) duke u mbështetur në
figurën 8.
Teoremë: Kusht i nevojshëm dhe i mjaftueshëm që funksioni f të ketë limit
të barabartë me L në pikën limite x0 , është që të ekzistojnë të dy limitet e
njëanshme dhe të jenë të barabarta me L. Pra,

lim f ( x )  lim f ( x )  L   lim f ( x )  L Vërtetim:


x  x
0
 x x
0


 x x 0 
Supozojmë që lim f ( x)  L . Atëherë, në bazë të përkufizimit të limitit të
x x 0
funksionit në pikën limite x0 do të kemi: lim f ( x)  L    0,   0 ,
x x0

x  E, 0 < | x  x0 |  | f ( x )  L |  (1)
Nga (1) mund të shkruajmë për një  > 0:
 > 0, x ] x0 , x0  [ | f ( x )  L | 
Dhe  > 0, x ] x0  , x0 [ | f ( x )  L |  .
Pra, lim f ( x )  lim f ( x )  L .
 
xx x x
0 0

Anasjelltas: Kemi që lim f ( x )  lim f ( x )  L . Nga përkufizimi i limiteve

xx x x
0 0

të njëanshëm shkruajmë:
lim f ( x )  L    0, 1  0 , x  x ] x0 , x0 1[ | f ( x )  L | 
E,
x x
0

lim f ( x )  L    0,  2  0 , x  E, x ] x0 2 , x0 [ | f ( x )  L | 

x x
0

Zgedhim si   min{ 1 .2} dhe do të kemi: y y = f(x)

x  E, 0 <| x  x0 |  | f ( x )  L |  që
3
tregon se lim f ( x)  L .
x x0
2
Shembull: Gjeni lim f ( x) nëse 1 o
x2

f: R – {2} R jepet me ligjin:

x  1 per x  2 0 1 2 3 x
f (x)   . Figura 9
  x  3 per x  2
Zgjidhje:
Gjejmë limitet e njëanshme të funksionit në pikën x = 2.
MATEMATIKA 1 97
|
 lim f ( x )  lim ( x  1)  2  1  1 ; lim f ( x )  lim (  x  3)  2  3  1.
   
x2 x2 x2 x2
Meqënëse lim f ( x )  lim f ( x) 1 themi se ekziston limiti i funksionit në
 
x2 x2
pikën x = 2 dhe është i barabartë me 1. Pra,
lim f ( x)  1. y y=x+4
x2

Shembull: Jepet funksioni f: R – {2}R, 6 o

ku f (x )  | x  2 |  x  3 . Gjeni limitet e
x2 4 o
njëanshme të funksionit në pikën 2. 2
Zgjidhje: x
Meqënëse në ligjin e funksionit kemi vlerë - 4-2 0 2 4
absolute, |x – 2|, do të kemi dy raste:
a) |x – 2| = x – 2 kur x – 2 > 0  x > 2 Figura 10
atëhere
|x2| x2
5888 (x )  x3 x31x3x4
x  2x  2
b) |x – 2| = –(x – 2) kur x – 2 < 0  x < 2 atëhere
 | x  2 |  x  3  ( x  2)  x  3  1  x  3  x 
4(x )
x2 2
x2
Pra, x  4 kur x  2 .
f (x)  
kur x  2
x  2
Njehsojmë limitet e njëanshme të funksionit në pikën x = 2:
lim f ( x )  lim ( x  4)  2  4  6 ;
 
x2 x2
lim f ( x )  lim ( x  2)  2  2  4 .
 
x2 x2
Meqënëse limitet e njëanshmë në pikën x = 2 nuk janë të barabartë, themi se
nuk ekziston lim f ( x) .
x2

II. 10. LIMITET TË RËNDËSISHME.

Në vijim do të gjejmë disa limite të rëndësishme:

E fillojmë me:

 sin x
Limiti i funksionit y  x kur x  0

MATEMATIKA 1 98
|
Meqë: lim sin x  sin 0  0 dhe lim x  0 , nuk mund të përdorim teoremën
x0 x0

për limitin e raportit.

sin x
Përdorim një metoda tjetër për të treguar që lim 1.
x0 x

Në rrethin trigonometrik (rrethi me rreze 1 njësi) marrim këndin x [0, 2 ] .
Dimë se: sin x  yM ; cos x  xM dhe tgx  yT .
Nga figura vëmë re se: S '
S S ' (1)
MOM
OMAM ' TOT
Nga ana tjetër kemi:
S '  b  h  MM 'OP  1 2PM  OP  sin x cos x ;

MOM
2 2 2
Figura OMAM’ është sector qarkor prandaj sipërfaqja e tij është:
l r l 2 x
SOMAM '  2  2  2  x
(masa e këndit qëndror është e barabartë me masën e harkut në të cilin mbështetet)
S  b  h TT 'OA  1 2AT  1  tgx ;
'
TOT
2 2 2
Zëvendësojmë përfundimet e arritura në (1) dhe marrim:
sinxcosx < x < tgx y
Pjesëtojmë inekuacionin me sinx > 0 dhe
kemi: cos x  x  1 M 
sin x cos x
Kalojmë në limit: x x
limcos x  lim x  lim 1 . O P A(1, 0)
x 0 x 0 sin x x0 cos x

Meqë 1 ' '

limcos x  lim 1
x 0 x0 cos x

atëhere nga teorema e “policit” rrjedh që: lim x 1.

x0 sin

x
Kjo tregon se edhe lim sin 1 .
x
x0 x
Shohim rastin kur x < 0. sin( sin
x) x  sin x .
x x x
sin x
Sic shihet mund të themi se: lim 1.
x0 x

MATEMATIKA 1 99
|
Shënim: Shihet qartë në figurë se sinx < x < tgx për çdo masë të këndit të marrë.
Shembull: 1 cos
Gjeni:a) lim sin ; b) lim sin ; c) lim tgx ; d) lim x .
4x 2x

x0 x x 0 sin 5x x0 x x0
x2
Zgjidhje:
a) lim sin  lim sin 4x 4 14  4;
4x
x 4x
x 0 x0

sin  2x 1 2
2x
b) lim sin 2  lim 2  2 ;
x x
x  0 sin 5 x0 sin 5x 1 5 5
x 5x
5x
sin x
c) lim tg  lim cos x  lim sin x  1 111;
x
x0
x x0
x x 0
x cos x
1  cos x 2 sin x2
2 sin 2 x 2 1 1
d) lim  lim 2  lim 2   .
2
x0
x2
x0
x2
x0
  2 2
4 2
x
 
2 
 1 ) kur x  
x
Limiti i funksionit y  (1
x
 1 x
Le të gjejmë disa vlera të funksionit f ( x)   1  për x = 1, 10, 100, 1000,
 x
10000.
x f(x)
1   1 1  2
 1 
 1
 1 10
10  1
   2,593742460
 10 
100   1 100  2, 7048133829
 1

 100 
1000   1 1000  2, 716923932
 1 
 1000 
 100 00   1 10000  2, 71815
 1

 10000 
MATEMATIKA 1 100
|
Këto llogaritje tregojnë se për vlera shumë të mëdha të ndryshores x shprehja
  1 x

1

 x
merr vlera që i përafrohen numrit 2,718281828. Intuiivisht pranojmë që:
 1 x
e  lim  1   (2)
 x x
Në fakt, përfundimi i mësipërm vërtetohet matematikisht. Një vërtetim të
tillë mund ta gjeni në literatura të ndryshme.
1
23 Limiti i funksionit y  (1  x) x kur x  0.
1
Le të vërtetojmë që lim(1 x ) x e
x0
Tek (2) zëvendësojmë 1  t dhe kemi:
x
1
 1 t
lim(1  x ) x  lim  1   e.
x0
t   t
1
k
Ushtrim: Tregoni se: lim(1  kx ) x  lim(1  )x  ek .
x0 x
x
 y  loga (1 x) (ku a > 1, a  0) për x  0.
Limiti i funksionit
x
Kemi: lim loga (1 x)  loge a  1
x0 x ln a
Rast i veçantë
lim ln(1 x) 1
x0 x
a 1
5888 Limiti i funksionit y  x (ku
a > 1, a  0) për x  0. x
x
Shënojmë me t = a – 1, prej nga x = loga(1 + t).
lim a x 1  lim t  1  ln a
x0 x t 0 log (1 t )
a log a e
Përfundimisht: lim ax 1  ln a
x0 x
Rast i veçantë lim e 1  1 x

x0 x

MATEMATIKA 1 101
|
 e x1  e
Shembull : Njehsoni lim
x0 x
Zgjidhje:
lim e x 1  e  lim e ( ex 1)  e  1  e
x0 x x0 x
23 Disa limite
. të tjera.
lim x   ; lim x   lim x2 
;
x x x
2 3
lim x   lim x ; lim x3  
x x x
0;   lim 1 ;
lim x lim x
x0 x x0
x
lim 1   lim 1  0 lim 1 
;
 2
x0 x 
x x x0 x
lim 1   lim 1 0
2
x x

x0 x2
5888 Limiti i funksionit y  loga x (ku a > 1, a  1 , x > 0)
Dallohen disa raste:
Rasti 1: 0 < a < 1
lim loga x   lim loga x  
x0 x

Rasti 2: a > 1
lim loga x   lim loga x  
x0 x

23 Limiti i funksionit y  a x (ku a > 1, a  1)

Rasti 1: 0 < a < 1
lim ax   lim ax  0
x x
Rasti 2: a > 1
lim ax  0 lim ax 

x x

II. 11. FORMAT E PACAKTUARA

Deri tani ne kemi parë përkufizimin e limitit në gjuhën e ,  -ve, vetitë e limitit,
limitet e disa funksioneve. Në këtë pjesë do të shohim se si do të njehsohen limitet në
rastet kur kemi të bëjmë me forma të pacaktuara të cilat janë:
0 ;  ;0;    dhe 1


0  .
MATEMATIKA 1 102
|
 0 .
Limiti i formës
0  R e tillë që lim f ( x)  0 dhe
Jepen funksionet f(x), g(x) dhe x0
x x0
lim g ( x)  0 .
x x0
Në këtë rast teorema mbi limitin e raportit nuk përdoret sepse:
lim f ( x)  0

x x0 g ( x) 0
0
Do të themi se kemi të bëjmë me formën e pacaktuar 0 .
Për gjetjen e limitit të funksionit përdoren dy metoda:
E para,
Funksionet f(x) e g(x) kanë për faktor të përbashkët binomin (x – x0 ).
Limiti merr trajtën:
lim f ( x)  lim f1 ( x )( x  x0 )  lim f1 ( x)  f1 ( x0 )
x  x0 g ( x ) x  x0 g1 ( x )( x  x0 ) x x0 g1 ( x ) g1 ( x 0 )

ku f1 ( x0 )  0 ose g1 ( x0 )  0 .
Nëse përsëri rezulton që lim f1 ( x )  lim g1( x)  0 përsëritim faktorizimin me
x  x0 x x0

binomin (x – x0 ). E vazhdojmë këtë process derisa pas thjeshtimit me (x –

x0 ) të merret një thyesë e ndrysme nga zero.

Shembull:
Gjeni a) lim x 1 ; b) lim x  5 x  6 ; c) lim 2  x  2 ; d) lim x 1 .
2 2 3

x1 x 1 x2 x 2  x  2 x2 8  x3 x1 x2 1

Zgjidhje:
a) lim x 2  1  lim ( x  1)( x 1)  lim( x  1)  1  1  2 ;
x 1x  1 x 1 x 1 x1

b) lim x  5 x  6  lim ( x  2)( x  3)  lim ( x  3)  2 3 1 ;

2

x 2  x  2 x  2 ( x  2)( x  1) x2 1  3
x2
( x  1) 2
5888 Për të njehsuar këtë limit do të përdorim
formulën: a 2  b 2  ( a  b )( a  b) (të
konjuguarën)
lim 2  x  2  lim ( 2  x  2)( 2  x  2)
x 2
8  x3 x2
(8  x3 )( 2  x  2)
= lim ( 2  x ) 2  22
 x 3 )( 2  x  2)
x2 (8
MATEMATIKA 1 103
|
 = lim 2x4
x2 (8  x 3 )( 2  x  2)
= lim  ( x  2)

x (2  x )(4  2x  x 2 )( 2  x  2)
2
= lim 1

x 2(4  2x  x 2 )( 2  x  2)
 1  1
 
(44 4)( 42) 48
23Për të njehsuar këtë limit do të përdorim formulën:
a 3  b 3  ( a  b )( a 2  ab  b2 )
lim 3 x  1  lim ( 3 x 1)( 3 x 2  3 x  1)  lim ( 3 x )3 13
x 1 x2 1 x 1
( x 2  1)( 3 x  x  1) x1 ( x 2  1)( x  x 1)
2 3 3 2 3

 lim ( 3 x )3 13
x1
( x 2  1)( 3 x 2  3 x 1)
 lim x 1
x1
(x  1)(x  1)( 3 x 2  3 x 1)
 lim 1
x1
(x  1)( 3 x 2  3 x 1)
 1 1 .
(11)(111) 6
E dyta, Funksioni ka si pjesë përbërëse njërën nga formulat e rëndësishme.
Në këto raste veçohet formula e rëndësishme dhe më pas gjendet limiti i
kërkuar.
Shembull: Gjeni lim 1  cos2 x .
x0 x sin x cos

x
Zgjidhje:
lim 1  cos 2 x  lim sin2 x
x  0 x sin x cos x x0 x sin x cos x

23 lim
sin x 
x 0 x
cos x
 lim sin lim 1
x
x 0 x x0 cos x
=11=1
 MATEMATIKA 1 104
|
 
5888 Limiti i formës 
Jepen funksionet f(x), g(x) e x0  R pikë limite e tillë që:
lim f ( x0 )   dhe lim g ( x0 )   .
x x0 x x0
f ( x) 
Në këtë rast kemi që: lim 

x x0 g ( x) 

Themi që kemi të bëjmë me formën e pacaktuar .
Kujtesë:
P (x)  lim a x n  a x n1  ... 
a
lim n n1 0

x

Q (x ) x b x
m
b x m1  ...  b
m m1 0

 nëse n  m
a xn 
a n
 lim n
  nëse n  m
b
m

x bx
m m

 nëse n  m
0

Shembull: Njehsoni
b) lim 2 x  4 ;
3
a) lim 2 x 1 ; c) lim x  4 x2 1 ;
2
x x  x 1
5 x
9 x2  2 x2
x22x5
d) lim cot g 4x ; e) lim 2x f) lim 2 x  5x1 .
x0 cot g 5x x  1 x 3 x  5x
cot g x
Zgjidhje:
2 x 3  1 2 x3 2
a) lim  lim  lim 0;
x  x 5  x 2 1 x  x5 x x2
4 4
b) lim 2 x  4  lim x (2  x )  lim x(2  x )
x 
9 x2  2 x  x 2 (9  2 ) x | x | 9 2
x2 x2
x(2  4 ) 2 4
 lim x  lim x  22 ;
2
3
x 
x 9 2 9 9

x

x2 x2
 MATEMATIKA 1 105
|
 x  x (4  1 ) x  | x | (4  1 )
2

2 2
c) lim x  4x 1  lim x  lim x2
x 
x 2  2x  5 x  x 2 (1 2  5 ) x | x | (1 2  5 )
xx 2 x x2
x  (  x ) (4  1 ) x  x (4  1
)

2
 lim x  lim x2
x 
( x ) (1 2  5 ( x ) (1 2  5 )
) x

x x2 x x2

1 
x1 4 2 
1 x
 lim    4  3;
x
( x ) (1 2  5 ) 1
x 2
x
1 tg 5x 5x
d) lim cot g 4 x  lim tg  lim tg 5 x  lim 5  5;
4x x
tg 4
4x
x0 cot g 5 x x0
1 x

0 tg 4 x
x0
4x
tg 5 x 4x
t 1
e) lim 2x  lim 2x  2 lim g x  21 2;
x 
cot g 1
x 
1 x 1
x t 1 x
gx
5 x  (2 ) x  5 
 
2 x  5x1 5
f) lim  lim  5
x  3 x  5x x x  3x
 1

5 ( )
5

sepse lim( 2)x  0 dhe lim( 3 )x  0 .
x 5x 5

Limiti i formës 0

Jepen funksionet f(x), g(x) dhe x0  R e tillë që:

lim f ( x)  0 dhe lim g ( x)   .

x x0 x x0
Atëhere lim f ( x)  g ( x)  0  është formë e pacaktuar.
x x0
MATEMATIKA 1 106
|
Forma e pacaktuar 0 mund të kthehet me ndihmën e transformimeve të
0 
njëvlershme në formën 0 ose  , si përshembull:
lim f (x )  g (x)  lim f (x)  0 ;
x  x0 x x0 1 0
g (x)
ose lim f (x )  g (x)  lim g (x)   .
x  x0 x x0 1 
f (x)
Shembull:

Njehsoni a) lim 1  (3x  2) ; b) lim(x sin 1 ) ;

x x  5 x x
c) lim(2 x cot gx) .
x 0
Zgjidhje: 3x  2
a) lim 1  (3x  2)  lim  lim 3x  3 ;
x  x  5 x  x  5 x x

1
sin x
b) lim( x  sin 1 )  lim
x  x x 1
x
sepse duke zëvendësuar 1  t kemi: x, 1  0 dhe t0
x x
1
kështu që lim sin x  lim sin 1;
t
x  1 t 0 t
x
c) lim(2 x  cot gx )  lim(2 x  1 )  2 lim( x )  21 2.
x 0 x0
tgx x0 tgx

23 Limiti i formës  – 

Jepen funksionet f(x), g(x) dhe x0  R e tillë që:

lim f ( x)   ; lim g ( x)   ose
x x0 x x0
lim f ( x)   ; lim g ( x)  
x x0 x x0

Pra, f(x) dhe g(x) janë pmm me të njëjtën shenjë në pikën x0.
MATEMATIKA 1 107
|
Atëhere lim[ f ( x)  g ( x)]     .
x x0

0 
Limiti i formës  –  mund të kthehet në formën 0 ose .

Shembull: Njehsoni
a) lim( 2  1 ) ; b) lim( 4x 2  x  1  4x 2  2x  5) ;
2
x1 x  1 x 1 x

c) lim ( x 2  2x  3  x  4) ; d) lim( 1  1 ) ;
x  tgx
x 0 sin x
2
4 x  1  x2
e) lim .
x
9x 3 x 5
2 2

Zgjidhje: 2  ( x  1) 2  x 1
a) lim( 2  1 )  lim  lim
x 1
x 2  1 x  1 x 1 ( x  1)( x  1) x1 ( x  1)( x 1)
 lim 1x  lim 1  1 ;
x 1 ( x  1)( x  1) x1 x 1
 2
b) lim(
4 x 2  x  1  4 x 2  2 x  5)
x

2 2
 lim( 4 x 2  x  1  4 x 2  2 x  5)  ( 4 x  x  1  4 x  2 x  5)
x
( 4 x 2  x  1  4 x 2  2 x  5)
 lim (4 x  x  1)  (4 x  2 x  5)
2 2

x
( 4 x 2  x  1  4 x 2  2 x  5)
 lim 4 x 2  x  1  4 x 2  2 x  5

x
( 4 x 2  x  1  4 x 2  2 x  5)
 lim 3 x  4

( 4 x 2  x  1  4 x 2  2 x  5)
x

 lim 3 x  4

( 4x 2  x  1  4x 2  2x  5)
x

MATEMATIKA 1 108
|
  4
x 3 
 lim  x
x 2 (4  1  1 )  x 2(4  2  5 )
x

x x2 x x2
 3  4 
x 
 lim  x
x  1 1 2 5 
|x| 4  2  4  2
 x x x x 
Meqenëse x  do të shohim dy raste:
I. x +;
x  3  4 
  3 3
I.  lim  x   ;
   4  4
x 1 1 2 5 4
x 4  2 4  2
 x x x x 
5888 x –
 3  4 
x  3 3
II.  lim  x   .
x  1 1 2 5  ( 4 4) 4
x 4   2  4   2
x x x x 

c) lim ( x 2  2x  3  x  4)
x

0 lim ( x  2 x  3  x  4) 
2
x2
 2 x  3  ( x  4)
x
 2 x  3  ( x  4)x2
 lim x 2  2x  3  ( x  4)2  lim x 2  2 x  3  x 2  8 x 16
x
x 2  2x  3  ( x  4) x
x 2 (1  2  3 )  ( x  4)
x x2
 lim 6 x 13
x
| x | 1  2  3  ( x  4)
x x2
x(6  13 )
 lim x  6 
   1 1 3;
 1  2  3  (1 4
x
x 2 )
x x x
 
MATEMATIKA 1 109
|
  1 1   1 cos x 
d) lim     lim   
x

0  sin x tgx  x0  sin sin x 
x
 lim  1  cos x  
 
 sin x 
x0

1  cos x x2
 lim x2  lim x  0
x0 sin x x x0

x
Kujtesë: lim 1 cos x  1 .
x0
x2 2

2 2 x 2 (4  1 )  x2
e) lim 4 1 x  lim x2
x
x 
9x 2  3  x2  5 x x 2 (9  1 )  x2 (1 5 )
3x 2 x2
 1 
x 4 2 1
 lim  x   4 1  1 .
x  1 5 9 1 2
x  9  2  1 2 
3 x
 
x
256ĀᜀĀᜀĀᜀĀᜀĀᜀĀᜀĀᜀĀᜀĀᜀĀ甀ǰᜀĀᜀĀᜀĀᜀĀᜀĀᜀĀᜀĀᜀ Limiti i formës
1 , 00 , 0 .
Për të njehsuar limitet e këtyre formave të pacaktuara mbështetemi në limitin
e njohur: lim(1 1 )x 
e
x x
Shembull 28: Njehsoni

 2 x  3 2 x4  2 x 1 2 x2
a) lim  1   ; b) lim  1   ; c) lim   .
x  x x  2x 1 x
  2 x 1 

Zgjidhje:

 2x  (2) x 2

a) lim  1    lim  1  e ;

x   x x  x 
  3  2 x1  3 3
3 3

3 2 x  4
c) lim  1    lim  1   1   e 1 e ;

x   2x1 x  2 1  2 x 1 

x
 MATEMATIKA 1 110

|
 2x1 2x111 2x12
2x2 2x2 2 x2
d) lim    lim   lim 
x   2 x  1 x 
 2 x 1  x
 2 x 1 
 2 x 1 2 2 x  2  22 x2
 lim     lim  1  
x   2 x  1 2 x  1 
x
 2 x 1 
 2  2 x1  2 2
2 1
 lim  1   1  e 1e

x  2x1  2 x 1 
Përmbledhje:

(+) + (+) = (+); (+)  (+) = (+); L 0;

(–) + (–) = (–); (–)  (–) = (+); 
(+) + L = (+); (+)  (–) = (–);   Herësi merr
(+) L =  Prodhimi L 
shenjën e L-së (L ≠ 0).
merr shenjën e L-së;

II.12. USHTRIME

1. Tregoni cili nga pohimet e mëposhtme është i vërtetë (V) dhe cili i gabuar (G).
1) x  A , 2) x  A 1  x  3 ,
3) x  A x  5 , 0 x  A 4  x  3  6 ,
0 x  A 1  x  3 .

0 Dke ditur se limiti lim a  4 ; lim b  1 dhe lim c  . Gjeni:

3
n
a) lim ( a n  cn ) ; n n n n n
n a
b) lim n ;
2a  c n
bn
c) lim n n ;
n
3bn 1 d) lim (2 an  cn )(4bn 1) .
n

3. Gjeni limitin e vargjeve duke përdorur teoremën e Policit.

a) y  sin ; b) y  cos n ;
n
n n
n n
MATEMATIKA 1 111
|
c) y  sin d) yn  ( 1)n
n
; ’
n 2n n5
0 Duke përdorur teoremat për veprimet me limitet, gjeni:
4 2
 1 
lim 2 
a) 
;

b) lim n ;
n  n  n 3
2 n
 
 1 n 1  
c) lim   ; d) lim 4    .
  2 n  2 
n
n n
 2    
5. Duke ditur se lim sin x 1 gjeni:
x0 x
3
a) lim n sin 1 ; b) limsin 1 ; c) lim sin n .
n n n 2n n 4
tg
n
6. a) Nëse për çdo nN, a  2  1 gjeni lim n .
a
n
2n n

b) Nëse për çdo nN, 3  2  a  3  2 gjeni lim a .

n
n n n n
1
0 Nëse për çdo nN, an  1  gjeni lim an .
2
n n

0 Gjeni limitet e vargjeve të mëposhtëm.

n
 2  1 n  e n
a) lim  ; b) lim   ; c) lim   ;

n

3 n  2 n  
 3
f) lim cos 300 n ;
n

d) lim   e) lim ln en ;

; n n

l) lim tg 45o n .


n 2
k) lim 5 ; n n
n

8. Gjeni limitet e vargjeve të mëposhtëm.

a) lim 2 n 2  3n 1 b) lim n 2  5n c) lim 1 n2
; ; ;
n 5n 2  n  2 n
12 n
3
n n 1
n
d) lim n  2 ; e) lim n5 1 ; f) lim 4  7n6
n
n2 n
n6  3
n n 1
 MATEMATIKA 1 112
|
9. Gjeni limitet e vargjeve të mëposhtëm.
a) lim 2 n1  5 ; b) lim 9n  1  n ;
4n  n2
; 
n 2
n1
n 2 n
c) lim
n   4 n 2  6 n  3  4 n 2  2n
d) lim
n   n21

4 n2 1
;

  2

e) lim
n 
9n 2  n n 1

0 Provoni se:
1) lim(2  7 x)  5 ; 2) lim 3 x 1;
x1 x0
2
3) lim (2 x  x)  6 ; 4) lim sin x  0 ;
x2 x0
5) lim cos x  1 ; 6) lim 3 x2 1  3 ;
x0 2 x2
x 2
7) lim ax  0 ku 0 < a < 1; 8) lim 1  0 ku n  N;
n
x x x

9) lim sin 3 x  1; 10) lim 10 

;
x  x2 x2
6
11) lim 2  ; 12) lim 1  ;
x1 ( x 1)
2
x3
x9

2
13) lim x ; 14) lim 5x2 ;
x 2
x x x  5

15) lim x2  ; 16) lim(3  1);


x 3  x x2
x0

17) lim 1  0 ; 18) lim 2 x  0 ;

x x  2  për x  x
për x  
 2 0
19) lim(2x )   ;20) lim( )x   .
për x  3 për x  

x x
0
  
x 2  1 për x  1 në
11. Njehsoni limitin e funksionit f: R – {1}R, f (x)  
x  1 për x  1

pikën x = 1
x për  1  x  0 ose 0  x 1
12. Jepet funksioni: f: R R, 
f (x )  1 për x  0


0 për x  1 ose x 1
MATEMATIKA 1 113
|
0 Gjeni limitet e njëanshme të funksionit në pikat -1, 0, 1;
1 Në cilën pikë ekziston limiti i funksionit?

13. Duke u mbështetur në grafikun e funksionit, njehsoni:

1) lim f ( x) ; 2) lim f ( x) ;
x x
3) lim f ( x) ; 4) lim f ( x) .
x1 x3
14. Duke ditur që lim f ( x)  2 , y y = f(x)

x c
njehsoni lim f 2 ( x )  f ( x) . o
x c f ( x)  3 
3
15. Jepen f ( x )  sin x  2dhe -1 0 x
g ( x )  cos 2x . -1 o
Njehsoni lim f ( x )  g ( x )  f ( x) .
x  g 

2 ( x)

 
f
16. Jepet funksioni f: RR, f ( x)  x2
x ( x  1)( x  2) .
Njehsoni limitet:
1) lim f ( x) ; 2) lim f ( x) ; 3) lim f ( x) ;
x  
x1 x1
4) lim f ( x) ; 5) lim f ( x) ; 6) lim f ( x) ;
  
x0 x0 x2
7) lim f ( x) ; 8) lim f ( x) .
 x
x2

17. Nëse lim f ( x)  4 , njehsoni lim f (x )  .

f (x)
x2 x2
f (x)  5
lim 2 f ( x)
18. Duke ditur që lim f ( x)  3 dhe lim g ( x)  8 , njehsoni x a g ( x )  f ( x)
x a x a

19. Njehsoni limitin:

MATEMATIKA 1 114
|
 1) lim ( x 2 | x 1|) ; 2) lim x  | x | ; 3) lim | x2  4 | ;
x3 x1 x x2
x2


2
4) lim | x  3 x  2 | ; 5) lim 1 ; 6) lim 1 ;
x1

x 1 x1 x 1

x2x2  4


7) lim 5 x 1 ; 8) lim 1 ; 9) lim x2  2 ;

x2 | 2  x | x0 | x | x3
x | x  1| 6
1 1

23 lim ( x  tgx) ; 11) lim(25x5 ) ; 12) lim 2  31x .

 

x 2
x5 x0
14x

20. Njehsoni limitin:

1) lim (2 x  x4 ) ; 2) lim ( x 3  2 x2 5); 3) lim (1  x  x3 ) .
x x x

0
21. Njehsoni limitin ( 0 ):
1) lim x 3  2x 2  x  2 ; 2) lim x3 1 ; 3) lim x3 ;
x2 x2 x1 x 1
x2 x3
x2  9
4) lim 3  a3 ; 5) lim x3  2x 2  x  2 ;
x
x2 x2
2
x a x
 a2 x2

6) lim x 3  x 2  x 1 ; 7) lim x 2  2x 8) lim x 2  2x 8 ;

x2 x 2  x  2
x1 3x 2  6x  3 x4
x 2  3x  4
9) lim x2 1 10) lim x2  9 11) lim x5 1
x1 x3 1 x3
27  x3 x1 10
x 1
2 2
13) lim (x  a )  x  a  ( a  a)
12) lim (x  4) ln(x  6)
x4 x2 16 x0 x
14) lim t 2  9 15) lim 2  x ; 16) lim x  1  2
t 3
2t 2  7t  3 x4 x4 x3 x3
4 4
17) lim 4  3 x  2 ; 1 x  1 x
18) lim ;
x0 x x0 x4
|x| cos sin x
19) lim ; 20) lim x ; 21) lim 2 ;
x0 x  cot gx x0
3x
x
2
5888 lim sin(2x  23) lim 3x2 ; 24) lim 4  2x .
2) ; x0 4x  4 x0 1 cos 2x x2 4x 16
MATEMATIKA 1 115
|
 
22. Njehsoni limitin (  ):
1) lim x 3 2) lim 2x 1 ; 3) lim 3 x 3  2 x 1 ;
;
x x  2 x 6 x 2  3 x  2
x x 2  3x  2
4) lim 1 x
3 5) lim x 2  4 x  3 ; 6) lim [ex  1];
; x 2x x x
x
2 x 3  x2  3 8) lim 2x  3 ; 9) lim x3 1 ;
7) lim [ 3 x  2 ]; x 6x  2 x x4
x x2 11) lim 1 x2 ; 12) lim | x | ;
2
10) lim x  2 x 1 ; x 2
 7x2 x
| x | 1
x
2x2x5 14) lim (1 cos 1 ) ; 15) lim 2|x|;
x2  2
13) lim ; x x x x
x 4x2 17) lim 2 x 1 ; 18) lim 3 x2  2 ;
x
16) lim ; x
x2x x
4 x2 1
2
x x 1
19) lim x  9 x2 1 ; 20) lim 3 x  7x2 .
 2 x 7 x  5x
x x  1  3x
23. Njehsoni limitin (0):
1) lim(x  4)  2 1 ; 2) lim 2x 2  x  2  1 ;
x x 9 x x 3
3) lim x sin 9 ; 4) lim(sin 3 x cot g 7 x) ;
x 3 x x0

5) lim(x sin 1 ) ; 6) lim(tg 3 x cot g 2 x) ;

x 3x x0

7) lim( 1  sin 2x tgx) .

x0 x2
24. Njehsoni limitin (– )
1) lim( 2  1 ); 2) lim( x 2  x ) ;
x1 1  x 2 x 1 x 2 x  5 2

3) lim( x 2  x  4  x) ; 4) lim( 1  1 ) ;
x x  cos x cotgx
2

5) lim( x 2  2 x  5  x 2  2 x  7 ) ; 6) lim ( x 2  5 x  1  x 1) ;

x x

7) lim( x  5  x 5) ; 8) lim (2 x 2  x 2  x 1) ;

x x
2
9) lim ( 3 x  2  9 x  x  9 ) .
x
MATEMATIKA 1 116
|
25. Njehsoni limitin (1 )
  7 x  x  5 x
1) lim  1  ; 2) lim   ;
x  x x  x 
 3 x 1 x  4 x  3 3x
3) lim   ; 4) lim   ;

x  3x  x  4x 

  2 3 x2  2 x  5 4 x 1
5) lim  1  ; 6) lim   ;
x  5x 4 x  2 x  3 

23 lim  x  3 
2

x3
 
. x  x  5 
26. Njehsoni vlerën e n-së nëse lim nx4  2  2 .
x 3
nx6 1
27. Njehsoni limitin:

( x  a )3  x 3 3
1  x2 1
1) lim ; 2) lim ;
a0 a x0
x2
3) lim x 8 ; 4) lim x 8 ;
3 x4 3 x2
x64 x8

5) lim 3
a 1 ; 6) lim x  1  2 ;
a 1
a1 4 x1 (x 1) 2

4 3
7) lim (2 x  1) ( x 1) ; 8) lim 25 x 1 ;
x
(5 x  3)7 x 4x 3
3
9) lim x ( x 2  1  x) ; 10) lim x 2 ( x 2  1  x2 1) ;
x x
11) lim (3 x2 1)10 ; 12) lim 3 x 1 ;
x
x2  5
x
510 x 20  x5 2x
1  x  1   x2
x
2 8 ; sin
13) lim 5888 lim
x0
x3 3x
; x0 tg
15) lim 1  cos3 x ; 7x
x0
x sin x cos x 16) lim sin2 x ;
x0
1  cos3 x

| MATEMATIKA 1 117
17) lim 2
1  cos x ; 1 cos x
5888lim ;
x0
x2 x0
1 cos x3

19) lim 1  sin ;

23 lim tgx  cot gx ;
x 
x 4 sin x  cos x
x  
2  x2
2 x  sin
5888 lim
21) lim( 1  1 ) ; 2x
x0 sin ; x0 x  sin
tgx 3x
lim 7x sin x  2x  x2
23) ; 23 lim 1 sin x  cos x ;
x0 sin x  2x
x0 1 sin x  cos x
23lim sin x  cos x ; 
4 1 tgxx 5888 lim
4
1 2x
5888 lim ; x2 cos
cos x x
; x (  x
x)
2 28) lim(1 x ) tg ;
x1 2

29) limcot g 2x  cot g (   x) cos 

x0 2 x
; 30) lim 2 ;
31) lim sin x sin ; 
x 1 1x
a
x a xa 32) lim 1  tgx  1  sin x ;
x0
23 lim 1 sin x  1 sin x
; 34) lim e  e ;x
x3

0 tgxx x1 x 1
x x
35) lim e  e ; 36) lim x2  ;
e 1
x0 x
1
x0 2 x sin x
37) lim x (e x 1) ; ln x 1
x
23 lim .

e x  ex
 MATEMATIKA
|
 KREU III
VAZHDUESHMËRIA E FUNKSIONIT
5888 1 PËRKUFIZIMI I VAZHDUESHMËRISË
SË FUNKSIONIT
Në kapitullin e mëparshëm, ne mësuam të njehsojmë limitin e një funksioni
f(x), në pikën x = x0, dhe nuk shprehëm interes nëse ekzistonte vlera e
funksionit në këtë pikë, f(x0). Gjatë njehsimit të limitit nuk ishte e
rëndësishme të shihej se çfarë ndodhte me funksionin në pikën x 0, madje
shpesh pika x0 mund të mos ishte element i bashkësisë së përcaktimit e
funksionit f(x). Vlera f(x0) është e rëndësishme nëse ne do të flasim për
vazhdueshmërinë e funksionit.

Përkufizim 1: Funksioni f(x) i përcaktuar në një bashkësi X, quhet

i vazhdueshëm në një pikë x0 X në qoftë se:
lim f ( x)  f ( x0 ) .
x x0

E thënë me fjalë të tjera, funksioni y = f(x) është i vazhdueshëm në pikën x0

X nëse plotësohen njëkohësisht tre kushtet:
1. ekziston vlera e funksionit në pikën x0 (f(x0));
2. ekziston limiti i funksionit në pikën x0 ( lim f ( x) );
x x0
3. Limiti i funksionit në atë pikë të jetë i barabartë me vlerën e funksionit
në pikën x0, ( lim f ( x)  f ( x0 ) ).
x x0
Vazhdueshmëria e funksionit y = f(x) në pikën x = x0 jepet edhe në një
mënyrë tjetër. Para se ta formulojmë përkufizimin e dytë është e nevojshme
të përkufizojmë dy koncepte ndihmëse:
Diferencën h = x – x0 do ta quajmë shtesë të argumentit në pikën x0, ndërsa
diferencën y = f(x) – f(x0) do ta quajmë shtesë të funksionit në pikën x0,
që i përgjigjet shtesës së argumentit.
Siç shihet, çdo shtese të argumentit në pikën x0 i përgjigjet një shtesë
plotësisht e përcaktuar e funksionit y.
Përkufizim 2: Funksioni y = f(x) i përcaktuar në një segment [a, b], quhet i
vazhdueshëm në një pikë x0 [a, b] në qoftë se ndryshesa e funksionit y
shkon në zero kur shtesa h shkon në zero. Pra,
lim  y  0
h0

MATEMATIKA 1 119
|
Teoremë: Dy përkufizimet për vazhdueshmërinë e funksionit në pikën x =
x0 janë të njëvlershme:
Vërtetim:
Nga barazimi lim f ( x)  f ( x0 ) rrjedhin:
x x0
lim f ( x0  h )  f ( x0 )  0
h0
lim[ f ( x0  h )  f ( x0 )]  0
h0
lim  y  0
h0
Dhe anasjelltas nga barazimi lim  y  0 kemi:
h0
lim[ f ( x0  h )  f ( x0 )]  0
h0
lim f ( x0  h )  f ( x0 )  0
h0
lim f ( x)  f ( x0 )
x x0

Përkufizim 3:
1. Funksioni është i vazhdueshëm nga e majta në pikën x = x0 nëse:
lim f (x )  f (x0 )

x x0
2. Funksioni është i vazhdueshëm nga e majta në pikën x = x0 nëse:
lim f (x )  f (x0 )

x x0
Përkufizim 4:
23 Funksioni është i vazhdueshëm në intervalin ]a, b[, nëse ai është i
vazhdueshëm në çdo pikë të tij.
24 Funksioni është i vazhdueshëm në segmentin [a, b], nëse:
23 ai është i vazhdueshëm në çdo pikë të intervalit ]a, b[ ;
24 është i vazhdueshëm nga e djathta në pikën “a”;
25 është i vazhdueshëm nga e majta në pikën “b”.

MATEMATIKA 1 120
|
Pra, duhet të plotësohen barazimet: y
 x0 ]a, b[ të kemi lim f ( x)  f ( x0 ) y = f(x)
x x0

dhe në skajet e segmentit të kemi: 4 o 

2 
lim f ( x )  f ( a) e lim f ( x )  f ( b) .
   o
x a x b
 
Shembull 1: Tregoni nëse funksioni i
-4 -2 2 4 6 x
dhënë grafikisht, në figurën 1, është i
vazhdueshëm në pikat:
x = 0; x = 1; dhe x = 2. Figura 1
Zgjidhje: Nga grafiku shihet se: në x
= 0, lim f ( x)  3 dhe f (0) 1. Pra,
x0
lim f ( x )  f (0) . Funksioni nuk është i vazhdueshëm në x = 0;
x0
Në x = 1, lim f ( x) nuk ekziston dhe f (1)  2 . Pra, funksioni nuk është i
x1

vazhdueshëm në x = 1;
Për x = 2, lim f ( x )  f (2) = 3. Pra, funksioni është i vazhdueshëm në pikën
x2

x = 2;
Shembull 2: Të studiohet vazhdueshmëria e funksionit:
f ( x)  1  x  x2 1 në pikën x = 0.
x
Zgjidhje:
Që funksioni të jetë i vazhdueshëm në pikën x = 0, duhet të plotësohen tre
kushtet e kërkuara në përkufizimin 1. Prandaj:
1  0  0 1
Njehsojmë f (0)  .
0
Shihet qartë se f(0) nuk ekziston, sepse emëruesi i thyesës është zero;
Cënohet kështu, një nga tre kushtet e vazhdueshmërisë së funksionit.
Konkludojmë që funksioni f ( x)  1  x  x2 1 nuk është i vazhdueshëm
në pikën x = 0. x

 x3 1 x  1
Shembull 3: Jepet funksioni f: R R: f (x)   x 1 .
 x 1
2
Të studiohet vazhdueshmëria e funksionit në pikën x = 1.

Zgjidhje:

MATEMATIKA 1 121
|
Për x = 1 kemi f(1) = 2;
lim f ( x )  lim x 3  1  lim ( x  1)( x 2  x 1)  lim( x 2  x  1)  3 .
x 1 x 1 x  1 x 1 x 1 x1

Pra, lim f ( x )  f (1) , kështu që funksioni nuk është i vazhdueshëm.

x1
1 x0
 x

Shembull 4: Jepet funksioni f: R R : f (x )  x 0x2.
2 x2


Të studiohet vazhdueshmëria e funksionit në pikat x = 0 dhe x = 2.
Zgjidhje:
Për x = 0 kemi: f(0) = 0;
lim f (x)  lim 1   dhe lim f ( x )  lim x  0 . Domethënë
x0 x
   
x 0 x0 x0
lim f ( x )  lim f ( x) që tregon se nuk ekziston lim f ( x) . Pra funksioni nuk
  x0
x0 x0
është i vazhdueshëm në x = 0;
Për x = 2 kemi f(2) = 2.
lim f ( x )  lim x  2 dhe lim f ( x)  lim 2  2 domethënë
   
x2 x2 x2 x2
lim f ( x )  lim f ( x) .
 
x2 x2
Përfundimisht lim f ( x )  2  f (2) që do të thotë se funksioni është i
x2
vazhdueshëm në x = 2.

 2
+nx x  2
mx

 x  2 .
Shembull 5: Jepet funksioni f: R R: f (x )  8

mx  n
 x  2
 5  x2


Gjeni vlerën e m dhe n-së që funksioni të jetë i vazhdueshëm në x = –2.

Zgjidhje:
Që funksioni të jetë i vazhdueshëm në pikën x = –2 duhet që
lim f ( x )  f ( 2)  8 ose njëlloj duhet që lim f ( x )  lim  f ( x) .
x2 x 2 x2

Atëhere: lim f ( x)  lim mx  n  2m  n  8 dhe

 
x 2 x2 5  x 2 3
2
lim f ( x )  lim ( mx  nx )  4m  2n  8.
 
x 2 x2

MATEMATIKA 1 122
|
 2 m  n  8 2 m  n  24

Pra:  3  
 8 2m  n  4
4 m2n
Nga zgjidhja e këtij sistemi me ndryshore m dhe n gjejmë: n = –14 dhe
m = –5.
Pra që funksioni të jetë i vazhdueshëm në pikën x = –2 duhet që m = –5 dhe
n = –14.

5888 2. FUNKSIONE JO TË VAZHDUESHËM NË

NJË PIKË. PIKAT E KËPUTJES.
Më sipër u theksua që për të studiuar vazhdueshmërinë e një funksioni y =
f(x) në pikën x0 X duhet verifikuar nëse plotësohen njëkohësisht tre kushtet
e mëposhtme:
1. ekziston vlera e funksionit në pikën x0 (f( x0 ));
2. ekziston limiti i funksionit në pikën x0 ( lim f ( x) );
x x0
3. Limiti i funksionit në atë pikë të jetë i barabartë me vlerën e funksionit
në pikën x0 , ( lim f ( x)  f ( x0 ) ).
x x0

Nëse të paktën një nga këto kushte nuk plotësohet, atëhere themi se
funksioni nuk është i vazhdueshëm në pikën x0 X.
Në këtë rast përdoret koncepti i pikës së këputjes.
Pra, nëse për funksionin y = f(x) në pikën x = x0 nuk plotësohet një nga këto
tre kushte themi se pika x0 është pikë këputje për këtë funksion. Dallohen
disa raste pika këputjesh:
Rasti 1:
Në figurën 1 jepet grafiku i funksionit y = f(x). Shihet se limiti i majtë në
pikën x = a është i ndryshëm nga limiti i djathtë në atë pikë. Pra, në pikën a,
lim f ( x) nuk ekziston.
x a

Konkludohet që funksioni nuk është i vazhdueshëm në pikën a.

y y = f (x) y = f (x) y
o
L o
f(a) 
o
| O a x O b
x 123
MATEMATIKA 1
Figura 1 Figura 2
Rasti 2:
Në figurën 2, lim f ( x )  L , por f(b) nuk ekziston. Kështu që funksioni nuk është
x b

i përcaktuar në x = b e për rrjedhojë ai nuk është i vazhdueshëm në pikën b.

Rasti 3:
Në figurën 3, në pikën x = c kemi që lim f ( x )  L dhe f(c) ekziston, por
x c
lim f ( x )  f ( c) . Kështu që, përsëri, funksioni nuk është i vazhdueshëm në
x c
pikën c.
y y y = f (x)

f(c)  y = f (x)

L o f(d) = L 
O c x O d x

Figura 3 Figura 4
Rasti 4:
Në figurën 4, në pikën x = d, lim f ( x )  f ( d ) . Funksioni është i vazhdueshëm
x d

në pikën d.

Pikat e këputjes ndahen në dy tipe (lloje):

a)të mënjanueshme (jo thelbësore) dhe
b)të pamënjanueshme (thelbësore).
Përkufizim: Pika x = x0 quhet pikë këputjeje e mënjanueshme (jo
thelbësore) nëse plotësohet kushti i dytë i vazhdueshmërisë dhe
cënohet të paktën njëri nga dy kushtet e tjera (1 ose 3).
E thënë me fjalë të tjera, pika e këputjes është e mënjanueshme nëse ekziston
lim f ( x )  L por cënohet kushti 1, pra nuk ekziston f(x0) ose cënohet kushti
x x0

3, L  f ( x0 ) ose cënohen njëherazi të dy kushtet, kushti 1 dhe kushti 3.

MATEMATIKA 1 124
|
Shembull 8: Të studiohet vazhdueshmëria e funksionit
 x2 1 x  1

f (x)   x 1 .
1 x 1

Zgjidhje:
Njehsojmë limitin e funksionit: lim x 2  1  lim (x  1)(x 1)  lim(x  1)  2
x 1 x  1 x 1 x 1 x1

Shihet qartë se lim f ( x )  f (1) . Pra, cënohet kushti 3 i vzhdueshmërisë,

x1

kështu që funksioni nuk është i vazhdueshëm në pikën x = 1. Pika x = 1

është pikë këputje e mënjanueshme.
Ky funksion do të ishte i vazhdueshëm në pikën x = 1 nëse atë e modifikojmë si
në vijim:
 x2 1 x  1

g (x)   x 1
 2 x 1

Përkufizim: Pika x = x0 quhet pikë këputje e pamënjanueshme nëse nuk
ekziston lim f ( x) ose lim f ( x)   .
x x0 x x0

E thënë me fjalë të tjera, pika x = x0 është pikë këputjeje e

pamënjanueshme nëse:
23 limitet e njëanshëm ekzistojnë, janë të fundëm por nuk janë të
barabarta;
lim f (x )  lim f (x)
 
x  x0 x x0

5888 të paktën njëri nga limitet e njëanshme

nuk ekziston
. ose është i pafundëm.
3x  1 x 1
 x 1
Shembull 9: Të studiohet vazhdueshmëria e funksionit f (x )  2
 2  x x 1

Zgjidhje:
Njehsojmë limitin e funksionit:
lim f ( x )  lim (3 x  1)  4 dhe
 
x 1 x1

lim f ( x )  lim (2  x)  1 .
 
x 1 x1

MATEMATIKA 1 125
|
Meqënëse limitet e njëanshme të funksionit janë të ndryshëm rrjedh që
funksioni nuk ka limit në pikën x = 1 dhe prandaj funksioni nuk është i
vazhdueshëm në pikën x = 1.
Pika x = 1 është pikë këputje e pamënjanueshme.
Shembull 10: Të studiohet vazhdueshmëria e funksionit f: [0, ]R, f(x) =

tgx në pikën x  2 .
Zgjidhje:

lim tgx  tg  .

x 2 2

Pika x  2 është pikë këputje e pamënjanueshme.

23 3. VAZHDUESHMËRIA E FUNKSIONEVE
ELEMENTARË NË PIKËN “X0“
Teoremë: Funksionet elementarë janë të vazhdueshëm në çdo pikë të
bashkësisë së vet të përcaktimit.
Vërtetim:
Le të jetë dhënë funksioni y = f(x) me bashkësi përcaktimi E dhe pika x0E.
Për funksionet elementare dimë që për çdo pikë në bashkësinë e tij të
përcaktimit është i vërtetë barazimi lim f ( x)  f ( x0 ) .
x x0

Ky barazim nuk tregon gjë tjetër veçse vazhdueshmërinë e funksionit në

pikën x = x0.
Nga kjo teoremë fitojmë mjaft rrjedhime si:
1. Funksioni konstant f(x) = k është i vazhdueshëm në R, sepse lim k  k ,
x c
cR.
2. Funksioni identik f(x) = x është i vazhdueshëm në R, sepse lim x  c
x c
,cR.
3. Funksionipolinomial f (x)  a x n  a x n1  ...  a ështëi
n n1 0
vazhdueshëm në R, sepse lim Pn ( x )  Pn ( c) .
x c

MATEMATIKA 1 126
|
 P ( x)
0 Funksioni racional f ( x)  ku P(x) dhe Q(x) janë polinome, është Q
( x)
0 vazhdueshëm në çdo pikë cR, të tillë që Q(c) ≠ 0, sepse
lim P ( x )  P ( c) .
x c Q ( x )
Q ( c)
0 Funksioni sinus, f(x) = sinx, është i vazhdueshëm në R, sepse
lim sin x  sin c , cR.
x c

0 Funksioni kosinus, f(x) = cosx, është i vazhdueshëm në R, sepse

lim cos x  cos c , cR.
x c

5888 Funksioni tangent, f(x) = tgx, është i vazhdueshëm cR, sepse

lim tgx  tgc .
x c

23 Funksioni kotangent, f(x) = cotgx, është i vazhdueshëm cR, sepse

lim cot gx  cot gc , cR.
x c

5888 Funksioni eksponencial, f(x) = ax , (a > 0; a ≠ 1) është i vazhdueshëm,

sepse lim a x  ac , cR.
x c

23 Funksioni logaritmik, f(x) = loga x (a > 0; a ≠ 1) është i vazhdueshëm,

*+
sepse lim log a x  loga c , cR .
x c

5888 Funksioni fuqi, f(x) = x ku x > 0 dhe aR, është i vazhdueshëm,

+
sepse lim x  c , cR .
x c

23 Funksioni irracional, f(x) = n x është i vazhdueshëm, sepse

+
lim n x  n c , cR .
x c
 f (x ) për x  x
Shënim: Për funksionet jo elementare të tipit y   0 duhet g (x ) për x  x0
shqyrtuar vazhdueshmëria e funksionit në pikat kufitare.

2 x
Shembull 6: Gjeni bashkësinë në të cilën funksioni f ( x)  log x  1 është i
vazhdueshëm.
Zgjidhje:
Mbështetur në teoremën e mësipërme duhet gjetur bashkësia e përcaktimit.
Pra,

MATEMATIKA 1 127
|
 2x  0  2x  1  2x 1 0  x 1  0
log
 x 1  x 1  x 1  x 1
      
 2x  0  2x  0  2x  0  2x  0
  1  
 x 1 x  x 1  x 1

log 2x  0  2x  1  2x 10x 1  0 .
x1 x1 x1 x 1

Zgjidhja e inekuacionit të parë të përftuar bëhet duke studiuar shenjën si në

vijim:
vlera e x –  –1 1 +
x+1 – 0 + +
x–1 – – 0 +
x 1 + || – 0 +
x 1

Nga tabela e studimit të shenjës del se bashkësia e zgjidhjes së inekuacionit

të parë është:
S1 = ] –, –1[[1, +[
Zgjidhja e inekuacionit të dytë të përftuar bëhet duke studiuar shenjën si në vijim:
vlera e x–  –1 0 +
2x – 0 – +
x +1 – + 0 +
2x + || – 0 +
5888 1
Nga tabela e studimit të shenjës del se bashkësia e zgjidhjes së inekuacionit
të dytë është:
S2 = ] –, –1[]0, +[
Duke iu referuar figures 1 zgjidhja e sistemit të inekuacioneve është:
S1  S2 = ] –, –1[[1, +[
S1 S1

S2 S2
1 0 1 x
Figura 1
Shembull 7: Gjeni bashkësinë ku funksioni është i vazhdueshëm.
x3
1. f ( x )  9  x2 ;2. f (x)  ; 3. f ( x )  log(8  2 x)
x  5x  6
2

MATEMATIKA 1 128
|
Zgjidhje:
Mbështetur në teoremën e mësipërme, për secilin rast, duhet gjetur
bashkësia e përcaktimit. Pra: 1. f ( x )  9  x2 .
Që të ekzistojë rrënja duhet: 9  x2  0 .
2
Zgjidhja e këtij inekuacioni bëhet duke studiuar shenjën e trinomit 9 – x .
Tabela e studimit të shenjës është:
Vlera e x-it – –3 3 
Sh e __ + __

Funksioni f ( x )  9  x2 është i vazhdueshëm për x[–3, 3].

2. f (x)  x  3 .
2
x  5x  6
2
Duhet që: x  5 x  6  0 . Që këtej rrjedh që x ≠ 2 dhe x ≠ 3.
Pra, funksioni është i vazhdueshëm në R – {2, 3}.
5888 f ( x )  log(8  2 x) .
Që të ekzistojë logaritmi duhet që 8 – 2x > 0 . Nga zgjidhja e
inekuacionit del x < 4.
Kështuqë, bashkësia ku funksioni është i vazhdueshëm është ] –, 4[.

III. 4. VETI TË FUNKSIONEVE TË VAZHDUESHËM

Le të jenë dhënë funksionet y = f(x), y = g(x), dhe një numër real k çfarëdo.
Janë të vërtëteta vetitë e mëposhtme.
1. Nëse funksioni f(x) është i vazhdueshëm në pikën x = x0, atëhere edhe
prodhimi kf(x), ku kR, është i vazhdueshëm në x = x0.
Me të vërtetë:
Meqë funksioni f(x) është i vazhdueshëm në pikën x = x0, atëherë ekziston
f(x0) dhe
lim f ( x)  f ( x0 ) .
x x0
Duke ditur se, konstantja del jashtë shenjës së limitit mund të shkruajmë:
lim k  f ( x)  k  lim f ( x)  k  23 ( x0 ) .
x  x0 x x0

Pra, prodhimi i një funksioni të vazhdueshëm në x0 me një konstante

pikën reale është i vazhdueshëm në këtë pikë.
2. Nëse funksionet f(x) dhe g(x) janë të vazhdueshëm në pikën x = x0, atëhere
edhe shuma e tyre f(x) + g(x) është e vazhdueshme në pikën x = x0.
Me të vërtetë:

MATEMATIKA 1 129
|
Meqë funksionet f(x) dhe g(x) janë të vazhdueshëm në x = x0, atëherë
ekzistojnë f(x0) dhe g(x0). Nga barazimi (f + g)( x0 ) = f( x0 ) + g( x0 ) rrjedh
se ekziston (f + g)( x0).
Nisur nga barazimet lim f ( x)  f ( x0 ) dhe lim g ( x )  g ( x0 ) si dhe nga fakti
x x0 x x0

që limiti i shumës së funksioneve që kanë limit në një pikë x0 është i

barabartë me shumën e limiteve të tyre në atë pikë kemi:
lim( f  g )( x)  lim[ f ( x)  g ( x)]  lim f ( x)  lim g ( x)  f ( x0 )  g ( x0 )  ( f  g )( x0 ) .
x  x0 x  x0 x  x0 x x0

Domethënë, edhe shuma e funksioneve të vazhdueshëm në një pikë x0 është

e funksion i vazhdueshëm në atë pikë.
3. Nëse funksionet f(x) dhe g(x) janë të vazhdueshëm në x = x0, atëhere edhe
prodhimi i tyre f(x)g(x) është i vazhdueshëm në x = x0.
Me të vërtetë:
Meqë funksionet f(x) dhe g(x) janë të vazhdueshëm në x = x0, atëherë
ekzistojnë f(x0) dhe g(x0). Nga barazimi (f  g)( x0) = f( x0 )g(x0) rrjedh se
ekziston (f  g)( x0).
Po ashtu janë të vërteta barazimet:
lim( f  g )( x)  lim[ f ( x)  g ( x)]  lim f ( x )  lim g ( x)  f ( x0 )  g ( x0 )  ( f  g )( x0 ) .
x  x0 x  x0 x  x0 x x0

Përfundimisht edhe prodhimi i funksioneve të vazhdueshëm në një pikë x0

është e funksion i vazhdueshëm në atë pikë.
4. Nëse funksionet f(x) dhe g(x) janë të vazhdueshëm në x = x0 dhe
g( x ) ≠ 0, atëherë edhe herësi i tyre f ( x) është i vazhdueshëm në x = x .
0 0
g ( x)

Ushtrim: Duke u mbështetur në vërtetimin e vetisë 2, 3, tregoni vërtetësinë e

vetisë 4.

5888 5. VETI TË FUNKSIONEVE TË VAZHDUESHËM

NË NJË SEGMENT.
Le të jetë dhënë funksioni y = f(x) i vazhdueshëm në segmentin [a, b].
Përkufizim:
23 Funksioni y = f(x) merr vlerën më të madhe në segmentin [a, b] nëse
ekziston një pikë c[a, b] e tillë që x[a, b], kemi f(c) ≥ f(x).

MATEMATIKA 1 130
|
 23 Funksioni y = f(x) merr vlerën më të vogël në segmentin [a, b] nëse
ekziston një pikë d[a, b] e tillë që x[a, b], kemi f(d)  f(x).
Shih figurën 1, pikat a dhe b.

Përveç kësaj jepen edhe përkufizimet për ekstremumet lokale të funksionit.

Përkufizim:
23 Themi se funksioni y = f(x) ka minimum në pikën x = c nëse për çdo
pikë në një zonë rrethuese të pikës c, kemi f(c) ≥ f(x).
24 Themi se funksioni y = f(x) ka maksimum në pikën x = d nëse për
çdo pikë në një zonë rrethuese të pikës d, kemi f(d)  f(x).
Shih figurën 1 pikat c dhe d.
a)
y M b)
y M m

m
Oa b x Oa b x

y M M c) y M d)

m m

O a b x O a b x

Figura 1
Nisur nga këto përkufizime pranojmë pa vërtetim teoremën:
Teoremë 1: (Vajershtras) Në qoftë se funksioni y = f(x) është i vazhdueshëm në
segmentin [a, b], atëherë ai merr të paktën një herë vlerën më të madhe
(M) dhe të paktën një herë vlerën më të vogël (m) në atë segment.

Teoremë 2: (Vajershtras) Në qoftë se funksioni y = f(x) është i vazhdueshëm në

segmentin [a, b], atëherë ai është i kufizuar në këtë segment.
Vërtetim:
MATEMATIKA 1 131
|
Vërtetësia e kësaj teoreme rrjedh nga teorema 1.
Meqë funksioni është i vazhdueshëm në [a, b] rrjedh që ekziston një pikë
d[a, b] e tillë që:
x[a, b], kemi f(d)  f(x).
Duke shënuar m = f(d) kemi që:
x[a, b], kemi m  f(x).
Meqë funksioni është i vazhdueshëm në [a, b] rrjedh që ekziston një pikë
c[a, b] e tillë që:
x[a, b], kemi f(c) ≥ f(x).
Duke shënuar M = f(c) kemi që:
x[a, b], kemi M ≥ f(x).
Përfundimisht kemi:
x[a, b], kemi m f(x)  M.
Kjo do të thotë që funksioni është i kufziuar në segmentin [a, b].

Shembull 12: Tregoni vlerën më të madhe dhe më të vogël për funksionet:

a) f (x)  2 në R;   ;  ;
2
b) y = sinx në 
3x  2 2
c) y  x2 në [–1, 2].

Zgjidhje:
2
a) f (x)  .
2
3x
Ky funksion është i vazhdueshëm në R. Kjo thyesë arrin vlerën më të
madhe atëhere kur emëruesi i saj arrin vlerën më të vogël. Emëruesi arrin
vlerën më të vogël për x = 0.
2
Vlera më e madhe e funksionit është f (0)  3 ;
  
5888 y = sinx në   ; 
5888 2 2 
Funksioni y = sinx është i vazhdueshëm në segmentin e dhënë. Vlerat e funksionit në
skaje janë:
    1
1 
sin
  dhe sin  
 2  2
Pra, funksioni merr vlerën më të madhe në këtë segment që është numri 1
dhe vlerën më të vogël që është –1;
c) y  x2 në [–1, 2].
Ky funksion është i vazhdueshëm në R dhe prandaj është i vazhdueshëm edhe

MATEMATIKA 1 132
|
në [–1, 2]. Dimë që grafiku i këtij funksioni është një parabol me kulm në
pikën (0, 0). Vlera më e vogël arrihet në pikën x = 0 dhe është y = 0. Vlera
2
më e madhe arrihet na skajin e segmentit, x = 2 dhe është y = 2 = 4.
Pranojmë pa vërtetim:
Teoremë 3: Në qoftë se funksioni është i vazhdueshëm në pikën x = x0 dhe
f(x0) > 0 (ose f(x0) < 0) atëhere gjendet një zonë rrethuese e pikës x0 në
të cilën f(x) > 0 (ose f(x) < 0).
Teoremë 4: (Koshi) Nëse funksioni y = f(x) është i vazhdueshëm në një
segment [a, b] dhe nëse f(a) = A dhe f(b) = B, atëhere për çdo numër
C ndërmjet A dhe B gjendet një numër c[a, b] të tillë f(c) = C. Kjo
teoremë emërtohet teorema për vlerat e ndërmjetme.
Teorema na siguron se gjithmonë ekziston një numër c[a, b] e tillë që:
A  f (c)  B
Madje në figurën 2 gjenden tre pika c1, c2, c3.
Shembull 13: Tregoni se ekuacioni 2 x 3  x 2  x  1  5 ka zgjidhje në [1, 2].
Zgjidhje:
Shqyrtojmë funksionin f ( x )  2 x 3  x 2  x 1.
Gjejmë vlerat e tij në skaje:
0(1)  2  13  12  1  1  3 dhe
f (2)  2  2 3  2 2  2  1  19
Numri 5 gjendet në boshtin numerik ndërmjet numrave 3 dhe 19, (f(1)  5 
f(2)).
Nga ana tjetër meqë funksioni është y
polinom ai është i vazhdueshëm në
B
[1, 2] dhe sipas teoremës 3 gjendet
një pikë c[1, 2] e tillë që: C

f(1)  f(c)  f(2) A

x
Rrjedh që ekziston të paktën një
a c1 c2 c3 b
vlerë c, për të cilën f(c) = 5. Pra,
2  c 3  c 2  c  1  5 Figura 2 Kjo do të thotë se
numri c[1, 2]
është rrënjë e ekuacionit 2 x 3  x 2  x  1  5 .
Teoremë 5: (Koshi) Nëse funksioni f(x) i vazhdueshëm në segmentin [a, b]
dhe merr vlera me shenja të kundërta në skaje, atëhere ekziston një pikë
c[a, b] për të cilën f(c) = 0.
Duke iu referuar figurës 3 kemi që f(a) < 0 dhe f(b) > 0.

MATEMATIKA 1 133
|
Siç shihet grafiku i funksionit pret
boshtin e abshisave të paktën në një y
pikë c. Pra, f(c) = 0
f(b)
Shembull 14: Tregoni se
ekuacioni: x 3  3 x  1  0 ka
të paktën një zgjidhje reale. x
Zgjidhje: c b
Shqyrtojmë funksionin:
f(a) Figura 3
f ( x )  x 3  3 x 1
Ky është funksion polynomial dhe
si i tillë është i vazhdueshëm në R.
Gjejmë:
lim ( x 3  3 x  1)   dhe lim ( x 3  3 x  1)   .
x x
Këto vlera të limitit do tregojnë që mund të gjejmë dy numra a dhe b të tillë që:
f(a) < 0 dhe f(b) > 0.
Domethënë, funksioni f ( x )  x 3  3 x 1 është i vazhdueshëm në
segmentin [a, b] dhe ka vlera me shenja të kundërta në skaje prandaj, nga
teorema 3, ekziston një pikë c[a, b] e tillë që f(c) = 0.
Ose, c 3  3c  1  0 që tregon se c është rrënjë e ekuacionit x 3  3 x  1  0 .

Shembull 15: Njehsoni vlerat e m-së për të cilën funksioni:

f ( x)  x2  2 është kudo i vazhdueshëm në bashkësinë e numrave
2
4 x  mx  4
real R.
Zgjidhje:
Që një funksioni f ( x)  x2  2 të jetë kudo i vazhdueshëm duhet që
4 x 2  mx  4
emëruesi i thyesës të mos bëhet zero, ose njëlloj, ekuacioni 4 x 2  mx  4  0
të mos ketë zgjidhje reale.
Për këtë duhet që D < 0.
0  b 2  4ac  m2  64  0 .
Zgjidhja e këtij inekuacioni është bashkësia S = ]–8, 8[.
Kjo do të thotë se bashkësia e vlerave që mund të marrë ndryshorja m që
funksioni f(x) të jetë kudo i vazhdueshëm në R është ] –8, 8[.

MATEMATIKA 1 134
|
0 6 VAZHDUESHMËRIA E FUNKSIONIT TË
PËRBËRË.

Le të jetë dhënë funksionet f: A B

dhe g: C D të tillë që y = f(x), z = B
g(y) dhe C  B. Funksioni h: AD A D
i tillë që f C g
h(x) = g[f(x)]
quhet përbërje e funksioneve f dhe go
g dhe shënohet (fog)(x).

Teoremë: Nëse funksioni y = f(x) është i vazhdueshëm në pikën x = x0 dhe

funksioni z = g(y) është i vazhdueshëm në pikën y = y0 ku y0 = f(x0)
atëhere funksioni i përbërë h(x) = g[f(x)] është i vazhdueshëm në pikën
0 = x0.
Vërtetim.
Meqë funksionet f(x) dhe g(y) janë të vazhdueshëm në pikat x = x0 dhe x
= x0, respektivisht, kemi:
lim f ( x )  f lim x  
0( x0 )
x  x0 x x0

lim g ( y )  g lim y  
g ( y 0 )  g [ f ( x0 )]
x  x0 
y  y0
 
Atëhere : lim h ( x )  lim g f ( x )  g lim f ( x )  g [ f ( x )]
 
0 0  0 
0
xx xx  x x 
Kjo tregon që funksioni h(x) = g[f(x)] është i vazhdueshëm në pikën x = x0.
Kjo teoremë është shumë e përdorshme në njehsimin e limitit të funksioneve.
Mbështetur në këtë teoremë mund të shkruajmë, ndër të tjera:
1. lim n n ;
g(x) lim g ( x )  n L
xc x c
2. lim log a g ( x )  log a lim g ( x )  loga L për L > 0 dhe (0 < a ≠ 1);
xc x c
lim g ( x)
3.
g(x)
 aL për (0 < a ≠ 1);
lim a  a xc
x c

4. duke ditur që edhe lim f ( x )  m  0 , atëherë lim[ g ( x ) f ( x ) ]  Lm .

x c x c
Shembull 16: Njehsoni limitin e funksionit të përbërë:

MATEMATIKA 1 135
|
 3 x1
a) lim x 2 ; b) lim5 x ; c) lim log 1 cos2 x .
x3 x2 x 
2
3
Zgjidhje:
3 x 1 lim 3 x1 5
a) lim x 2 3 2; b) lim5 x  5x2 x  52  55 25 5;
x3 x2
c) lim log cos 2 x  log [lim cos 2 x]  log (1 ) 2  2 .
x  1
2 2
1
x  1
2
2
3 3

Shembull 17: Jepen funksionet f(x) = x + 2 dhe g ( x)  log x1( x2 1) . Gjeni
bashkësinë ku gof është funksion i vazhdueshëm.
Zgjidhje:
Njehsojmë përbërjen e funksioneve:
(gof )(x)  g[ f (x)]  g(x  2)  logx  2 1[(x  2)2  1]  logx3 (x2  4x 3)

Për të gjetur bashkësinë ku përbërja e funksioneve është e vazhdueshme

mjafton të gjejmë bashkësinë e tij të përcaktimit. Pra, të gjejmë bashkësinë e
përcaktimit për funksionin:
(gof) = log x3 ( x 2  4 x 3) .
x  3  0

 2
x  4 x  3  0
Duke zgjidhur secilin inekuacion gjejmë bashkësitë e zgjidhjeve:
Për inekuacionin e parë bashkësia e zgjidhjes është:
S1 = ]–3, +[
Për inekuacionin e dytë bashkësia e zgjidhjes është:
S2 = ]–, –3[]–3, +[
Për inekuacionin e dytë bashkësia e zgjidhjes është:
S3 = ] –, –3[]–1, +[
Bashkësia e përcaktimit është: S = S1S2S3 = ]–1, +[.
Kështu, funksioni f është i vazhdueshëm në ] –1, +[.

5888 7. VAZHDUESHMËRIA E
FUNKSIONIT TË ANASJELLTË

MATEMATIKA 1 136
|
Në qoftë se funksioni f: X  Y, ka funksion të anasjelltë, atëhere i anasjellti
i tij është
–1
f : Y  X i tillë që f–1 = {(y, x)YxX| f(x) = y}.
Jepet funksioni f: [a, b][f(a), f(b)] ku f(x) është monoton rritës
(monotonia e funksionit është e domosdoshme, përndryshe nuk garantohet
–1
ekzistenca e funksionit të anasjelltë f ).
Teoremë: Nëse funksioni y = f(x) është i vazhdueshëm në segmentin [a, b],
atëhere funksioni i anasjelltë i tij f 1 është i vazhdueshëm në segmentin
[f(a), f(b)] (nëse f(a) < f(b)).
Shembull 18:
3x 1
23Funksioni y  është i vazhdueshëm në R. 2
2x 1
I nasjellti i tij f 1 : y  është funksion i vazhdueshëm në R.
3
b) Funksioni y  ex është i vazhdueshëm në R.
I nasjellti i tij f 1 : y  ln x është funksion i vazhdueshëm në ]0, +[.
23Funksionet e anasjellta të funksioneve trigonometrike janë të
vazhdueshëm në bashkësinë e tyre të përcaktimit.
  
 ; .
1) y = sinx; f 1 : y  arcsin x është i vazhdueshëm në
 2 2
Për shembull: limarcsin x  arcsin1   ;
x1 2
2) y = cosx; f : y  arccos x është i vazhdueshëm në 0; 
1

Për shembull: lim arccos x  arccos(  1)  2 ;

x 1 2 3
2
3) y = tgx; f 1 : y  arc tgx është i vazhdueshëm në R.
Për shembull: lim arc tgx  arc tg(  3 )   ;
3 3 6
x 3

1) y = cotgx; f 1 : y  arc cot gx është i vazhdueshëm në R.

Për shembull: lim arc cot gx  arc cot g( 3 )   .
x 3 3 3
3

MATEMATIKA 1 137
|
III. 8. ASIMTOTAT

Asimtota horizontale
Përkufizim: Drejtëza y = L ku L R quhet asimptotë horizontale e grafikut
të funksionit y = f(x) nëse është i vërtetë të paktën njëri prej barazimeve
lim f ( x )  L lim f ( x )  L
x x

Për ilustrim figura 7.

Figura 7
Shënim: Nëse lim f ( x)   , themi se grafiku i funksionit nuk ka asimptotë
x

horizontale.
y 2x x
Shembull: Gjeni asimptotën horizontale të grafikut të funksionit
3

Zgjidhje:
Njehsojmë limitin dhe kemi: y
2x 2x
lim  lim  lim 2  2
x  x 3 x  x x
Drejtëza y = 2 është asimptotë y=2
horizontale.
Grafikisht në figurën 8.
Asimtota vertikale: x

Përkufizim: Drejtëza x = a quhet Figura 8

asimptotë vertikale e grafikut të
funksionit y = f(x) nëse është i
vërtetë të paktën njëri prej barazimeve:
lim f ( x)   lim f ( x)   lim f ( x)  
x a  
x a x a
lim f ( x)   lim f ( x)   lim f ( x)  
x a  
x a x a
Për ilustrim shih figurën 9.

MATEMATIKA 1 138
|
 2 x
Shembull: Gjeni asimptotën vertikale të grafikut të funksionit y  x  3 .
Zgjidhje:
Bashkësia e përcaktimit e këtij funksioni është ]–, 3[]3, +[. Gjejmë
limitin e majtë dhe limitin e djathtë të këtij funksioni në pikën x = 3. Për
x  3 dhe x > 3 kemi që:
2x  6 dhe x – 3  0, madje x – 3 >
0. Për rrjedhojë:
lim 2x  
x3 x 3


Arsyetojmë njëlloj për të gjetur limitin

e majtë të funksionit.
Për x  3 dhe x < 3 kemi që:
2x  6 dhe x – 3  0, madje x – 3 <
0. Për rrjedhojë: Figura 10
lim 2x  
x3 x 3


Kështu, konkludojmë që drejtëza x = 3 është asimptotë vertikale.

Grafikisht në figurën 10.

Asimtota e pjerrët (oblike):

MATEMATIKA 1 139
|
Funksioni y = f(x) të ketë dhe të ashtuquajturat asimptodë oblike (të pjerrët).
Përkufizim: Drejtëza me ekuacion y = kx + t është asimptotë e pjerrët për
grafikun e funksionit y = f(x) nëse lim[ f ( x )  ( kx  t )]  0 (1)
x
Ilustrimi grafik i asimptotës oblike jepet në figurën në figurën 11.
Problemi që mund të shtrohet tani është gjetja e formulës së funksionit që
është asimptotë oblike.
Për këtë, duke u nisur nga përkufizimi i asimptotës së pjerrët nxjerrim
rregullin e njehsimit të koeficientëve k b
dhe t. y 
kx


Për të gjetur vlerën e k-së, pjesëtojmë të y

dy anët e barazimin (1) me x dhe kemi:

lim[ f (x)  k  t ]0.
x x x O x
t
Shihet qartë se lim  0 dhe kështu Figura 11
x x
lim[ f (x)  k ]  0 . Kjo tregon se
x x
lim f (x)  k .
x x
Nga barazimi lim[ f ( x )  kx  t ]  0 marrim:
x
lim[ f ( x )  kx ]  t .
x

Përfundimisht për asimmtotën e pjerrët y = kx + t, kemi:

f (x)
lim  k dhe
x x
lim[ f ( x )  kx ]  t .
x

Shembull 19: Gjeni asimtotat për funksionin:

a) y  3x 1 b) y  2 x 2  x  3 y  3x2
; ; c) .
x2 x2x6 2 x 1
Zgjidhje:
3x 1
5888 Për funksionin y  kemi:
5888  2
lim 3x 1  lim3x  3
x  x  2 x x

prandaj drejtëza y = 3 është asimptotë horizontale e grafikut të funksionit.

Bashkësia e përcaktimit të funksionit është E = R – {2}. Njehsojmë limitet e
njëanshme të funksionit në pikën x = 2.
MATEMATIKA 1 140
|
 lim 3x 1   dhe lim 3x 1 
x  2 .
x2 x  2
 
x2
Kjo tregon se x = 2 është asimptotë vertikale për grafikun e funksionit.
2x2x3
0 Për funksionin y  kemi:
2
0.0 x6
lim 2 x  x  3  lim 2x2  2
2

x 
x2x6 x
x2
Pra, drejtëza y = 2 është asimptotë horizontale për funksionin.
Gjejmë bashkësinë e përcaktimit. Duhet që emëruesi të jetë i ndryshëm nga
zero. Pra,
x 2  x  6  0  ( x  3)( x  2)  0 .
Kjo do të thotë se bashkësia e përcaktimit është:
0 =R–{–2,3}
Shohim limitet e njëanshme në pikat –2 dhe 3.
lim 2 x 2  x  3   dhe lim 2 x 2  x  3 .
2 2
x3 x  x  6 x3 x  x  6
 

Pra, x = 3 është asimtote vertikale.

lim 2 x 2  x  3   dhe lim 2 x 2  x  3 
x2x6 x 2  x  6 
 
x2 x2
Drejtëza x = –2 është asimptotë vertikale.
c) Për funksionin y  3x2 kemi:
2 x 1
Njehsojmë limitin kur x   dhe kemi:
lim 3 x 2  lim 3 x 2  lim3x 
2 x 1 2x 2
x  x  x

Ky limit tregon se grafiku i funksionit nuk ka asimptotë horizontale.

Për të gjetur asimptotën vertikale gjejmë, së pari, bashkësinë e përcaktimit.
1 1
2x  1  0  x  2 . Pra, E  R { 2} .
Gjejmë limiutet e njëanshme në këtë pikë.
lim 3x2   dhe lim 3x2 .
x 1  2x 1 x 1
 2x 1
2 2

1
Nga njehsimi i këtyre limiteve del që drejtëza x  2 është asimptotë
vertikale.
Njehsojmë asimptotën e pjerrët y = kx + t. Për këtë gjejmë:

MATEMATIKA 1 141
|
 k  lim f ( x )  lim 3 x 2  lim 3 x2  3 dhe
x  x
x  x (2 x 1)
x
2 x2 2
t  lim[ f ( x )  kx]  lim[ 3 x 2  3 ]  lim 3 x  3 .
x
x  x  2 x  1 2 x 4 x  2 4

Pra, asimtota e pjerrët është:

3 3
y 2x 4.

III. 9. USHTRIME
1. Tregoni vazhdueshmërinë e funksionit në pikat e dhëna. Nëse funksioni
nuk është i vazhdueshëm, tregoni llojin e pikës së këputjes.
1) y  x 2  x  2 në ]–, +[; 2) y  2x në ] –, 3[ ]3, +[;
x 3
3) y  x
2
1 në x = 1; 4) y  x  2 në x = 2;
x 1 x 2
5) y  x2 1 1 në x = 0; 6) y  x2
x  1 1 në x = 0;
x x
tgx x2 3x4 x
7) y  në x = 0; 8) f (x)   x 1 1 në x = –1;

1  cos x  x
2

1
 1  x  1 x 0
 x
9) f (x)   x në x = 0;

3 x0

 x1 2 5
 x
10) f (x)   x5 në x = 5;

1 x5

 3 1  x  1 x x0
3

11) f (x)   x në x = 0;
 4 x0

sin 3x x  0
12) f (x)   x në x = 0;
 3 x0

 MATEMATIKA 1 142
|
 1  cos2 x
0 f (x) 

x0
0 x2 në x = 0;

3 x0
3
 x  2x 1
14) f (x)   x 1
 x 1 në x = 1;
 x 1
2

 x 2  x 12
 x  3 në x = –3
15) f (x)   x3
 x=3
x 2 për 0  x  1
5 për x  1 është i vazhdueshëm në x= 1.
2. Tregoni nëse funksioni f x  

 2

2x për x  1

2
3. Jepet funksioni f (x)  2x  1 x 1 . Të gjendet vlera e A-së që

x 1
 Ax
funksioni të jetë i vazhdueshëm në x = 1.
4. Njehsoni vlerën e a-së që të jetë i vazhdueshëm funksioni:
ax  2 për x  4 në x = 4.
g (x)  
2
ax  2 për x  4
5. Gjeni vlerën e parametrit a që të jetë kudo i vazhdueshëm funksioni:
y 
ax  5 për x 1.
ln x për x 1


6. Për ç’vlerë të a-së dhe b-së është i vazhdueshëm funksioni:
2x  6 për x  0
 për 0  x  2
y  ax  b

3x  2 për x  2

7. Për ç’vlerë të a-së dhe b-së është i vazhdueshëm funksioni:
e x për x  0

2  b për 0  x  1 .
y  ax

ln x për x  1


MATEMATIKA 1 143
|
8. Për ç’vlerë të A-së është i vazhdueshëm funksioni:
A  x x0

y 1+sin 2 x  cos 2x x0

2
 x
x 2 +2x+2 nëse x  1
9. Jepet funksioni  a nëse x  1 . Gjeni vlerën e a-së dhe b-
y 
së

ax  b nëse x  1

që funksioni të jetë i vazhdueshëm në x = –1.
m 2  1 nëse x  2
10. Jepet funksioni  nëse x  2 . Gjeni vlerën e m-së dhe n-së që
y x  1

mx  3 nëse x  2

funksioni të jetë i vazhdueshëm në x = 2.
ax 2  a 2 x  3 për x 
1
11. Jepet funksioni . Gjeni vlerën e a-së që


y 
 a x  ax  5 për x 
3 2

1

funksioni të jetë i vazhdueshëm në x = –1.
 x3  27
 nëse x  3
3x

12. Jepet funksioni y 

a  nëse x  3 . Gjeni vlerën e a-së dhe b-
2
nëse x  3
x  bx  27

së që funksioni të jetë i vazhdueshëm në x = 3.

13. Gjeni pikat e këputjes dhe llojet e tyre.
a) f (x)  x2  9 ; b) f (x)  x3 1 ; |x |
x 3 x 1 0 f (x)  x ;

sin x  1 nëse x   1x 2  1 nëse x  0
d) y   2 ; e) y  
 1 2 nëse x  0 . x
cos x

nëse x   3 nëse x  0
 2
14. Gjeni vlerën më të vogël m dhe më të madhe M të funksionit
a) f(x) = 1 – x në [–1, 1] b) f(x) = |x| në [–2, 3]
c) f (x)  1 në [1, 2] d) f ( x )  5  x2 në [–1, 2]
x

MATEMATIKA 1 144
|
 e) f ( x )  x3 1 në [–1, 3] f) f ( x )  ( x 4  x 3 )( x 6  5 x2 1) në [1, 6]

15. Jepet funksioni f ( x )  4  x2 . Gjeni vlerën më të vogël dhe më të madhe

të funksionit në:
a) [–5, 2]; b)[1, 4].

16. Jepet funksioni f ( x )  3 x3 1 i përcaktuar në [–3, 5]. Gjeni numrin real

c të tillë që:
a) f(c) = –2; f(c) = 4.
17. Jepet funksioni:
5888 f(x) = 3x + 5 i përcaktuar në [1, 2]. Gjeni numrin c që f(c) = 10;
5889 f ( x )  x 2  2x i përcaktuar në [–1, 4]. Gjeni numrin c që f(c) = 5;
  5 
5890 f(x) = sinx i përcaktuar në  ,  . Gjeni numrin c që f(c) = 0;
5888 2 2 
5891 f(x) = cosx i përcaktuar në [0, 5]. Gjeni numrin c që f(c) =1/2;
5892 f ( x)  2x i përcaktuar në [0, 3]. Gjeni numrin c që f(c) = 4.

18. Tregoni se ekuacioni x 3  x  1  0 ka të paktën një zgjidhje në [–1, 0].

19. Tregoni se ekuacioni x 5  2 x 4  3 x 3  x 2  x  1  0 ka të paktën
një zgjidhje në [0, 1].
20. Tregoni se ekuacioni x 6  3 x 5  2 x 3  x  1  0 ka të paktën një zgjidhje
në [1, 2].
21. Tregoni se ekuacioni 3 x 3  11x 2  5 x  2 ka zgjidhje.
22. Gjeni bashkësinë ku funksioni është i vazhdueshëm
a) f ( x )  x 3  x 2  x 1 ; b) f (x)  x ;
2
x 2
c) f (x)  1 ; d) f (x)  x2 ;
x 1 x  5x  6
2

f (x)  x 2  2x 1
e) f ( x )  3 3 x  4  x2  4 ; f) ;
x 2  3x  4
g) f ( x )  log( x2  4) ; h) f (x)  log 1 x  2 .
2 x
23. Jepet funksioni f ( x)  2
x 2 . Gjeni bashkësinë e vlerave që mund

4 x 2  mx  4
të marrë ndryshorja m që funksioni të jetë i vazhdueshëm në bashkësinë e
numrave real R.
MATEMATIKA 1 145
|
24. Jepet funksioni f ( x )  2  ax 2  2( a  2) x  2 a 1 . Gjeni bashkësinë e
vlerave që mund të marrë ndryshorja a që funksioni të jetë i vazhdueshëm
në bashkësinë e numrave real R.
25. Jepen funksionet f ( x )  x 2  2 x 1 dhe g ( x )  2 x 2  x 1. Gjeni vlerën
m  f (x ) nëse x 1

e m-së dhe n-së që funksioni h (x )   x  1 nëse x 1 është i
 nëse x 1
n  g (x )
vazhdueshëm për x = 1.
26. Sa duhet të jetë vlera reale e a-së që funksioni y  x2  6 të ketë pikë
x2 x  a
këputje në x = 2.
27. Gjeni vlerën reale të b-së që funksioni 3 5 x nëse x 1 të
f (x)  
3b  4x nëse x 1
jetë i vazhdueshëm në pikën x = 1.
28. Gjeni vlerën reale të a-së që funksioni :
sin 2 ( x  a) nëse x  3

f (x)   x3 të jetë i vazhdueshëm në pikën x = 3.
 2
 2x  3 nëse x  3
x

29. Gjeni vlerën reale të a-së dhe b-së, ku bZ, që funksioni
ax  1 nëse x  1
 6 të jetë i vazhdueshëm në pikën x = –1.
f (x)  
 nëse x  1
xb
30. Gjeni vlerën reale të a-së që funksioni f (x)  log 4 (x 4  6x 2  a) të jetë i
vazhdueshëm në R.
31. Gjeni vlerën reale të a-së që funksioni f (x)  x 3  7x 13 të jetë i

x2  ax 11
vazhdueshëm në bashkësinë e numrave real R.
32. Funksionet f(x) dhe g(x) janë të vazhdueshëm në [a, b], të tillë që f(a) < g(a)
dhe f(b) > g(b). Tregoni se ekziston një pikë c[a, b] e tillë që f(c) = g(c).
33. Gjeni asimtotat për funksionin:

MATEMATIKA 1 146
|
 a) f ( x)  1 ; b) f (x)  sin(x  2) ;
x2
x 1 x2
c) f ( x)  x2 ; d) f (x)  1 x ;
x 32
1 x
e) f ( x)  x2 1 ; f) f ( x)  x3 1 ;
x2  9 3 x 2  4 x 1
g) f (x)  1 1; h) f (x)  1  3 ;
x2 x
i) f (x)  2x 1 ; j) f (x)  x ;
2
3x  4x 1 x 2  2x 1
k) f ( x)  x2 1 ; l) f ( x)  x3 1 ;
2
( x  3)( x 1) 3 x  4 x 1
m) f (x)  3x 9 .
x2x6

KREU IV
DERIVUESHMËRIA E FUNKSIONIT
IV. 1. PËRKUFIZIMI I DERIVATIT TË FUNKSIONIT
Kujtesë:
Le të jetë y = f(x) një funksion me bashkësi përcaktimi X. Le të jetë x = x0
një pikë çfarëdo e tillë që x0X.
f(x )  f ( x )
Raporti 1 0  k tregon koeficientin këndor të funksionit y = f(x) x1 
x0
në pikën x = x0. Për koeficientin këndor përdoren edhe emërtimet
koeficienti i pjerrësisë, gradient.
Nëse diferencën x – x0 e shënojmë me h atëhere formula për koeficientin
këndor merr trajtën:
(x )  f (x )
23 1 0

kh
MATEMATIKA 1 147
|
Përkufizim: Derivati i funksionit y = f(x) në pikën x = x0, shënohet
f’(x0), quhet
f (x  h)  f (x )
f ' (x0 )  lim 0 0

h0 h
nëse ky limit ekziston.
Nëse shënojmë x = x0 + h, atëhere h = x – x0. Për h  0 kemi x 
x0, kështuqë:
f ' ( x )  lim f ( x0  h )  f ( x0 )
0
x x0 x  x0

df (x0 )
Për derivatin e funksionit y = f(x) në pikën x0 përdoret edhe shënimi . dx

Derivati i funksionit në një pikë jep shpejtësinë e ndryshimit të vlerave

të funksionit në atë pikë.
Nisur nga përkufizimi i dhënë del se për të njëhsuar derivatin e funksionit y
= f(x) në një pikë x0 duhet zbatuar kjo radhë pune:
Për shtesën h = x – x0 të argumentit njëhsohet shtesa e funksionit,
y = f(xo + h) – f(xo)
 y
2- Njëhsohet raporti  x .
f (x  h)  f (x )
3- Njëhsohet f ' (x )  lim 0 0 .
0 h0 h
Le ta shohim këtë radhë pune në disa shembuj.
Shembull: Jepet funksioni y = 3x +1. Gjeni derivatin e tij në pikën x = 2.
Zgjidhje:
1- Njëhsojmë shtesën e funksionit
y = f(xo + h) – f(xo) = [3(2 + h) + 1] – [32 + 1]
5888 6 + 3h + 1 – 6 – 1
5889 3h
2- Njëhsojmë raportin y  3  3 .
h
h h
3- Njëhsojmë f ' (2)  lim f (x0  h)  f (x0 )  lim3  3
h 0 h h0

Përfundimisht f’(2) = 3.
Shënim: Derivati i funksionit y = 3x +1 është i barabartë me numrin 3 në
çdo pikë x0. Ky përfundim provohet lehtë.
2
Shembull: Jepet funksioni y = x + 5. Gjeni derivatin e tij në pikën x = 4.
Zgjidhje:
MATEMATIKA 1 148
|
 1- Njëhsojmë shtesën e funksionit
2 2
y = f(xo + h) – f(xo) = [(4 + h) + 5] – [4 + 5]
2
23 16 + 8h + h + 5 – 16 – 5
2
24 8h + h
y 8h  h 2 h (8  h)
2- Njëhsojmë raportin   8h.
h h h
  0 )  lim(8  h)  8
'
3- Njëhsojmë f (4)  lim f (x 0 h) f (x
h 0 h h0

Shembull: Jepet funksioni y  x . Gjeni derivatin e tij në pikën x = a.

Zgjidhje:
1- Njëhsojmë shtesën e funksionit
y = f(a + h) – f(a) = a  h  a
2- Njëhsojmë raportin
    
y  a  h  a  a  h a ah a
h h
h ah 
 a

 aha  1 .

h   
ah a ah a
3- Njehsojmë f ( a  h )  f ( a)
f ' ( a)  lim  lim 1  1
h0 h h0 ah a 2 a

Për njëhsimin e derivatit të funksionit y = f(x) në pikën x = x0, mund të mos

respektohen rigorozisht tre hapat e mësipërme. Mjafton të gjendet limiti i
kërkuar nga përkufizimi:
Le ta shohim në shembullin e mëposhtëm.
Shembull : Jepet funksioni: f (x)  2x2  x  3 . Gjeni f ' (1) .
Zgjidhje:
lim f (x0  h)  f (x0 )  lim f (1 h)  f (1)
h 0 h h0 h
 lim 2(1  h ) 2  (1  h)  3  (2  12  1  3)
h0 h
 lim 3h  2h  lim 3  2 h   3
2


h0 h h0

Domethënë f ' (1)  3 .

MATEMATIKA 1 149

|
Këtë derivat mund t’a njehsojmë edhe ndryshe:
lim f ( x )  f (1)  lim 2 x 2  x  3  4  lim 2 x 2  x 1
x1 x1 x 1
x 1 x 1 x1

 lim (2x  1)(x 1)  lim  2x  1  3

x 1 x 1 x1 
Pra, f ' (1)  3 .
Derivati si funksion.
Pika x0 është një pikë e fiksuar në bashkësinë e përcaktimit. Nëse piken x0 e
zëvëndësojmë me pikën çfarëdo x atëhere merret derivati si një funksion.
Për funksionin y = f(x) derivati i tij si një funksion shënohet f ’(x) dhe është:

f '(x)  lim f (x  h)  f (x)

h0 h

Kjo formulë është e përdorshme edhe në rastet kur kërkohet të gjendet

derivati i funksionit në një pikë çfarëdo. Gjendet, së pari derivati i funksionit
në pikën e çfarëdoshme x dhe pastaj zëvëndësohet x-i me vlerën e kërkuar të
tij. Le ta shohim në shembullin e mëposhtëm.
Shembull : Jepet funksioni f (x)  x2 . Gjeni f ' (5) dhe f ' (3) .
Zgjidhje:

Gjejmë derivation e funksionit në pikën x.

f(xh)f(x) (xh)2x2 ( x 2  2 hx  h 2 )  x2
lim  lim  lim
h0 h h0 h h0 h
 lim (2 hx  h )  lim 2 x  h   2x
2


h0 h h0

Pra, f ' ( x )  2x .
Në shprehjen e gjetur për derivatin e funksionit zëvëndësojmë x = 5 apo x =
–3. Pra,
f ' (5)  2  5  10
f ' (3)  2   3  6

IV. 2. SHËNIME TË TJERA TË DERIVATIT TË

FUNKSIONIT.

MATEMATIKA 1 150
|
Sa më sipër për derivatin e këtij funksioni në pikën x = x0 përdoret shënimi f
’(x0), ndërsa për derivatin e funksionit në pikën e çfarëdoshme x përdoret
shënimi f ‘(x).
Për derivatin e funksionit në pikën e çfarëdoshme x, matematikani Laibnic ka
dy
përdorur një shënimin dx . Sot ky shënim i Laibnicit njihet si shënim sinonim
i shënimit f ‘(x).
Po të shënojmë: y = f(x + h) – f(x)
h = x
sipas shënimit të Laibnic-it për dervatin e funksionit kemi shënimin:
d  lim y
y
d x 0 x

x
Shënimi i fundit është i përshtatshëm për rastet kur ndryshorja e pavarur nuk
është x por t, u, v, ...etj apo ndryshorja e varur nuk është y por një shkronjë
tjetër si u, v, ... etj. Sipas rastit do të kemi:
d  lim  (ndryshorja e pavarur është t dhe e varur y)
y y
dt t 0 t
dy  lim  (ndryshorja e pavarur është u dhe e varur y)
y
du u 0 u
du  lim  (ndryshorja e pavarur është t dhe e varur u), etj.
u
dt t 0 t
Për derivatin e funksionit y = f(x) në pikën e çfarëdoshme x kemi:
dy df d
f '(x)  dx  dx  dx f (x)
Ndërsa për derivatin e funksionit y = f(x) në pikën e x = x0 përdoret shënimi:
dy
dx x  x0
që është sinonim i shënimit f '( x0 )

IV. 3. KUPTIMI GJEOMETRIK I DERIVATIT.

Mbështetur në përkufizimin e derivatit të funksionit në piën x = x0
konkludohet që:
Funksioni y = f(x) është i derivueshëm në pikën x = x0 nëse ekziston dhe është
i fundëm lim f (x0  h)  f (x0 ) .
h0 h
 MATEMATIKA 1 151

|
Akoma, thuhet se funksioni y = f(x) është i derivueshëm në një bashkësi
çfarëdo X nëse ai është i derivueshëm në çdo pikë të saj.

M 0 ( x0 , f ( x0 ))

tangent
M

x
x 0+h
Figura 1
Për të trajtuar gjeometrikisht derivatin e funksionit y = f(x) në një pikë x0I,
ku I është bashkësia e përcaktimit le t’i referohemi figurës 1.
Supozojmë se funksioni y = f(x) është i derivueshëm në pikën x0 .
Le të jetë h shtesa e argumentit. Në boshtin e abshisave përftohen pikat x0 dhe
x0 + h. Në grafikun e funksionit përftohen dy pikat dhe

M ( x0  h, f x0  h) , të cilat caktojnë prerësen M0M.

Nga figura duket qartë që nëse h shkon drejt
y
zeros, pika M duke lëvizur në grafik, shkon drejt
pikës M 0 .
Në qoftë se funksioni y  f (x) ka derivat të M0
fundëm në pikën x  x0 , pra ekziston:
f (x  h)  f (x )
lim 0 0  f ' (x0 )
x0
h0 h
atëhere prerësja MoM tenton tek një pozicion
limit M0T, e cila quhet tangente ndaj grafikut
të funksionit f(x) në pikën x0. Ky derivat është i barabartë me koeficientin
këndor të drejtëzës tangente të grafikut të funksionit në këtë pikë.
Pra, ktg  f ' ( x0 )  tg ku α është këndi që formon tangentja me drejtimin
pozitiv të boshtit Ox.
Shënojmë me M1(x, y) një pikë të kësaj tangente të ndryshme nga pika M 0 .
Pjerrësia e drejtëzës jepet nga raporti f ( x )  f ( x0 )  k .
x  x0
Meqënëse drejtëza M 0 M1 është tangente me vijën kemi që ktg  f ' ( x0 ) . Pra,
 (x)f(x )
5888 0 f'(
x0 ) x  x0
Që këtej nxjerrim që ekuacioni i tangentes ndaj grafikut të funksionit f, jepet
nga ekuacioni:
y  f ( x0 )  f ' ( x0 )( x  x0 ) .
Shembull : Gjeni këndin që formon me drejtimin pozitiv të boshtit të x-ve
tangentja e hequr ndaj vijës y  x 2  3x në pikën me abshisë x  1 .
Zgjidhje:
Dimë që k  tg  f ' (x0 ) .
Njehsojmë derivatin me përkufizim dhe kemi:

MATEMATIKA 1 152
|
 f ' ( x )  lim f ( x  h )  f ( x )  lim ( x  h ) 2  3( x  h )  ( x 2  3 x )
0 0 0 0 0 0

h0
0
h h0
h
x 2  2 hx  h 2  3 x  3h  x 2  3 x  lim 2 hx  h 2  3h
= lim 0 0 0 0 0 0

h0
 h 3) h h0 h
 lim h(2x0  2x0 3
h0 h
f ' (x )  2x 3 dhe për x0 = 1, f ' (1)  2  1  3 
1
0 0

tg( )  1   135o
Shembull : Gjeni ekuacionin e tangentes së vijës y  x në pikën me
abshisë x  4 .
Zgjidhje:
Ekuacioni i drejtëzës që është tangente me vijën në pikën x0 është:
y  f ( x0 )  f ' ( x0 )( x  x0 )
Njëhsojmë f(x0) = f(4) = 4  2
Njehsojmë derivatin duke përdorur përkufizimin e derivatit:
f ' ( x )  lim f ( x0  h )  f ( x0 )  lim 4  h  4
h0
0
h h0
h
23 lim 4  h  4 4h 4

h h 0 4h 4
 lim h  lim 1

h 0 h( 4  h  4 ) h04 h 4
1 1
5888 2 2  4
1
Pra,f ' (4)  4

Zëvendësojmë në ekuacionin e tangentes dhe do të kemi:

1
y2 (x  4)
4

x4y40
Ekuacioni i tangentes është: x  4 y  4  0 .

Shembull : Gjeni ekuacionin e tangentes ndaj vijës y  x 2  3 x  3 :

23që është paralele me drejtëzën d: x  y  7  0 .
24që është pingule me drejtëzën d: x  y  7  0 .

MATEMATIKA 1 153
|
Zgjidhje:
a) Meqenese tangentja eshte paralele me drejtëzën d, atehere ktg  kdr .
Nga ekuacioni x – y + 7 = 0 nxjerrim y = x + 7 që do të thotë se kdr = 1.
Njëhsojmë ktg = f’(x0) në pikën e tangentes M ( x0 , y0 ) .
f ' ( x )  lim f ( x  h )  f ( x )  lim ( x  h ) 2  3( x  h )  3  x 2  3 x  3
0 0 0 0 0 0

0 h0
h h0
h
x 2  2 hx  h 2  3 x  3h  x 2 
 lim
0 0 0 0
3x 0

h0 h
2
 lim 2 hx  h  3h  2 x0  3
0

h0 h
Pra, ktg = f '( x0 )  2 x0  3 .
Barazojmë koeficientët e gjetur dhe kemi:
2x0 – 3=1
2x0 = 4
x0 = 2.
2
Njehsojmë f(2) = 2 – 32 + 3 = 1
Atëhere për ekuacioni e kërkuar të tangentes këmi:
y – 1 = 1(x – 2)
y–1=x–2
x–y–1=0
b) Për të gjetur ekuacionin e pingules njehsojmë fillimisht koeficientin
këndor të saj: k  1  1 
ping
 1
k 1
tg

Pra, ekuacioni i pingules është:

y  1  1( x  2) ose x  y  3  0 .

IV.4. DERIVATET E NJËANSHËM TË FUNKSIONIT.

Përkufizim: Derivati i djathtë i funksionit y = f(x) në pikën x = x0,

shënohet f' (x0 ) , quhet
f ' (x )  lim f (x0  h)  f (x0 ) (1)
 0 h0

h
nëse ky limit ekziston.
MATEMATIKA 1 154

|
Nëse shënojmë x = x0 + h, atëhere h = x – x0. Për h+  0 kemi x x0 ,
 kështuqë:
f ' ( x )  lim f ( x0  h )  f ( x0 )
 0 x x0

xx (2)
0
Për njëhsimin e derivatit të djathtë të funksionit në një pikë mund të
përdoren sipas rastit barazimi (1) ose barazimi (2).
Në mënyrë të ngjashme përkufizohet derivati i majtë i funksionit në një pikë.
Përkufizim: Derivati i majtë i funksionit y = f(x) në pikën x = x0,
shënohet f ' ( x0 ) , quhet
f ' (x )  lim f (x0  h)  f (x0 ) (3)
 0
h0

h
nëse ky limit ekziston.
Përsëri, nëse shënojmë x = x0 + h, atëhere h = x –
x0. Për h–  0 kemi x 

x , kështuqë:
0

f ' ( x )  lim f ( x0  h )  f ( x0 ) (4)

 0 x x0

xx
0

Teoremë: Kusht i nevojshëm dhe i mjaftueshëm që funksioni y = f(x) të

ketë derivat në pikën x0 është që të ekzistojnë derivatet e njëanshme të
funksionit f në këtë pikë dhe ato të jenë të barabarta ndërmjet tyre dhe
të barabarta me derivatin e funksionit në pikën x0 .
E thënë më fjalë të tjera, themi se funksioni ka derivat në pikën x0 nëse:
f ' (x0 )  f' (x0 )  f '(x0 ) .
Vërtetimi i kësaj teoreme rrjedh menjëherë nga teorema përkatëse për limitet
e njëanshëm të funksionit në një pikë.
Shembull : Njehsoni derivatin e funksionit f: RR ku f (x)  x në pikën x = 0.
Zgjidhje:
lim f (0  h )  f (0)  lim 0  h  0  lim h
h0
h h0 h h0 h

lim h  1 dhe lim h  1

h0 h x0 h
 

Limitet e njëanshëm (derivatet e njëanshëm) janë të ndryshëm, f ' (0)  f'

(0) , e për rrjedhojë funksioni f (x)  x nuk ka derivat në pikën x  0 .

MATEMATIKA 1 155
|
 x 2  x x ]  në
;1]
Shembull : Njehsoni derivatin e funksionit f (x)  
3x  1 x ]1; [
pikën x  1 .
Zgjidhje:
Nëse x < 1 kemi: y  (1  h ) 2  (1  h )  2  h 2  3h  h  3
h h h
Nëse x > 1 kemi: y  3(1 h)  1  2  3  3
h
h h h
Shohim limitet e njëanshme: lim ( h  3)  3  f' (1) dhe lim 3  3  f' (1) .
 
h0 h0

Pra, f  ' (1)  f' (1) .

Kjo do të thotë se funksioni është i derivueshëm në pikën x = 1 dhe f ’(1) = 3.

IV. 5. VAZHDUESHMËRIA E FUNKSIONIT QË KA

DERIVAT.
Le të jetë dhënë funksioni f: XY dhe pika limite x0  X .

Teoremë: Në qoftë se funksioni f është i derivueshëm në pikën x0 , atëhere

ai është i vazhdueshëm në pikën x0 .
Vërtetim:
Meqënëse funksioni është i derivueshëm në pikën x0 , atëhere ekziston limiti
lim f ( x )  f ( x0 )  f ' ( x )
0
x  x0
x x0

dhe është numër i fundëm.

Duhet të tregojmë që funksioni ëshë i vazhdueshëm. Pra, lim f ( x)  f ( x0 ) .
x x0

Për x  x0 mund të shkruajmë:

f(x
5888 ( x )  f ( x0 ) 
)f(x )
0   x  x0
. x  x0
Njehsojmë limitin e funksionit kur x x0 .
lim f ( x )  f ( x )  lim f ( x )  f ( x0 )  lim ( x  x )
0 0
x  x0

x  x0 x  x0 x x0

23 f ( x0 )  f '( x0 )  0  f ( x0 ) .
 MATEMATIKA 1 156
|
Pra, nëse funksioni është i derivueshëm në një pikë, atëhere ai është i
vazhdueshëm në atë pikë.
E anasjellta e kësaj teoreme nuk është e vërtetë.
Pra, një funksion i vazhdueshëm në një pikë, mund të mos jetë i
derivueshëm në atë pikë.
Më sipër pamë se funksioni f (x)  x nuk është i derivueshëm në pikën x = 0.
Ndërkohë që ky funksion është i vazhdueshëm në pikën x  0 sepse:
lim f ( x )  lim | x | 0 dhe
 
x0 x0
lim f ( x )  lim | x | 0
 
x0 x0

Pra, funksioni nuk është i derivueshëm në x = 0, por i vazhdueshëm këtë

pikë.
Përfundimisht themi se:
vazhdueshmëria e funksionit në një pikë është vetëm kusht i nevojshëm për
ekzistencën e derivatit në po atë pikë,
derivueshmëria e funksionit në një pikë është kusht i mjaftueshëm që funksioni
të jetë i vazhdueshëë në po atë pikë.
x 2  x  1 x 1
Shembull : Tregoni që funksioni është i


f (x)  
2x  x  2 x 1
2


derivueshëm në x = 1.
Zgjidhje:
Të tregojmë që funksioni është i derivueshëm në pikën x = 1. Për këtë
shohim derivatet e njëanshme në pikën x = 1.
lim f (1 h )  f (1)  lim 1 2h  h 2  1  h  1  3
h0

h h0

h
 limh(3  h)  3
h0

h
lim f (1  h )  f (1)  lim 2(1  h) 2  (1  h)  1  3
h h
 
h0 h0

5888 lim 3h  2 h
2
 lim h (3  2 h)  3
5888 hh0hh0
'
Përfundimisht, f (1)  3 .
Pra, funksioni është i derivueshëm në pikën x = 1.

IV. 6. DERIVATI I DISA FUNKSIONEVE ELEMENTARË.

MATEMATIKA 1 157
|
Njëhsimi i derivatit të një funksioni çfarëdo në një pikë të bashkësisë së vet
të përcaktimit, duke zbatuar përkufizimin e derivatit, bëhet vetëm për disa
funksione elementarë. Formulat e nxjerra përdoren të gatshme në çdo rast
tjetër kur kërkohet njëhsim derivati.
Le të shohim derivatet e disa funksioneve elementare.

1. Derivati i funksionit konstant

Jepet funksioni konstant f: RR ku f(x) = c.
Derivati i funksionit konstant është i barabartë me zero. Pra, c’ = 0.
Vërtetë:
y = f(x0 + h) – f(x0) = c – c = 0
dhe për çdo xR kemi: f (x0  h)  f (x0 ) cc
lim  lim  lim0  0 .
h 0 h h 0 h h0

Derivati i funksionit identik

Jepet funksioni f: RR ku f(x) = x.
Derivati i funksionit identik është i barabartë me 1, pra x’ = 1.
Vërtetë:
y = (x + h) – x = h dhe
xhx
lim  lim1 1 .
h 0h h0
Derivati i funksionit sinus y = sinx. Le
të tregojmë që (sinx)’ = cosx, x  R

Vërtetë:
lim f ( x  h)  f ( x )  lim sin( x  h) sin x
h h
h 0 h0

 lim sin x  cos h  cos x  sin h sin x

h0 h
 lim sin x  cos h  sin x  lim cos x sin h
h
h 0 h h0

 lim sin x  lim cos h 1  lim cos x lim sin

h

h 0 h 0 h h 0 h0 h
sin x  0  cos x 1
Për të kaluar nga barazimi i parafundit tek barazimi i fundit janë bërë
zëvëndësimet:
sin h
lim 1.
h0 h
dhe:
 MATEMATIKA 1 158
|
 cos h  1  lim (cos h  1)(cos h  1)  lim cos 2 h 1
lim
h 0 h h 0 h(cos h  1) h0 h(cos h 1)

sin2 h   sin h  sin h 

 lim  lim   
   (1)0  0
h  0 h (cos h  1) h
h0    cos h 1
4. Derivati i funksionit y = cosx.
Formula për derivimin e funksionit kosinus është: (cosx)’ = –sinx x  R .
vërtetim:
lim cos(x  h)  cos  lim cos x  cos h  sin x  sinh cos x
x
h h
h 0 h0

 cos x  lim cos h 1  sin x  lim sin  sin

h x,
h 0 h h0 h
sepse më sipër pamë se lim cos h 1  0 .
h0 h
5. Derivati i funksionit logaritmik
Jepet funksioni f : R*  R f (x)  log x ku a  0; a 1 .
a

Formula e derivimit për këtë funksion është:

loga x'  1 loga e  1 dhe ln x'  1 .
x x ln a x
Le ta vërtetojmë:
Për x  R* kemi:
lim log a ( x  h )  loga x  lim  1 loga x  h 
 
h0
h h0
 x 
h
    hx

1 x  1  1  1

 lim   log a  1    lim log a  1  
x  x
h0x h  x h0
     
  h  h

Meqë h0, atëhere x  
h dhe
  xh
 1  1 t
lim loga  1    loga lim 
1
   loga e
 h0  x t   t 
 h
6. Derivati i funksionit eksponencial
MATEMATIKA 1 159

|
Jepet funksioni: f : R  R f (x )  a x ku a  0; a  1.
Formula e derivimit për këtë funksion është:
Pra, (a x ) '  a x ln a dhe (e x ) '  ex .
Vërtetim:
Për xR kemi:
lim a x h  a x  lim a x a h  1  a x limah 1  a x ln a .
h0 h h0 h h0 h
7. Derivati i funksionit f ( x)  x ku x > 0.
Derivati i këtij funksioni gjendet me formulën ( x ) '  1
2 x
Vërtetim:
+
Për xR kemi
lim x  h  x  lim x  h  x  x  h  x
h0 h h0 h xh x
 lim xhx  lim 1  1

h

0 h( xh xh x 2 x
x )h0
8. Derivati i funksionit fuqi

Për funksionin e formës y = x formula e derivimit është:
x '   x 1 për x nga bashkësia e funksionit.

Vërtetim:
Verifikohet lehtë që
  –1 –2 –3 2 –4 3 –2 –1
x – a = (x – a)(x + x a + x a + x a ... + xa +a )
Nëse në formulën për gjetjen e derivatit f ’(a) përdorim barazimin e
mësipërm kemi:
 
lim ( a  h )  f ( a )  lim x  a
x
a
x  aa x  ax
 lim ( x  a )( x 1  x  2 a  x  3 a 2  x  4 a 3  ...  xa   2  a 1 )
x a xa
 lim( x 1  x  2 a  x 3 a 2  x  4 a 3  ...  xa  2  a 1 )
x a

a  1  a  2 a  a 3 a 2  a  4 a 3  ...  aa  2  a 1
 1
x
 1
Pra, '(a )  a
MATEMATIKA 1 160
|
Nëse x do të ishte një pikë çfarëdo atëhere kemi: x '   x
1 1
9. Derivati i funksionit f (x)  x për x ≠ 0
Për këtë funksion formula e derivimit është:  1  '  1 .
 

2

  x
x
1 1
f ( a  h )  f ( a) 
lim  lim x a
x xa
xa
a ax x a

 ( x  a)
1
 lim ax  lim 
xa ax x  a   a
2
xa x a

Ndërsa për një pikë çfardo x formula e derivimit është:

 1 '  1
  2
x
x
Kjo formulë mund të nxirret edhe ndryshe duke iu referuar faktir që :
1 1
xx
dhe duke zbatuar formulan e derivimit të funksionit fuqi ku  = –1. Pra,
1
x 1 '  1  x 11  1x2   x 2

IV. 7. RREGULLA DERIVIMI.

Le të jenë dhënë dy funksione f(x) dhe g(x) të derivueshëm në çdo pikë të
intervalit I.

Derivati i shumës
Teoremë: Derivati i shumës së dy funksioneve në një pikë është i
barabartë me shumën e derivateve të tyre në atë pikë.
Vërtetim:
Le të jetë x një pikë çfarëdo në bashkësinë e përcaktimit
Pra,  f ( x )  g ( x ) '  f '( x )  g '( x)
Me të vërtetë: Për xI kemi:
Shënojmë F(x) = f(x) + g(x). Për këtë funksion kemi:
 MATEMATIKA 1 161
|
lim F (x  h)  F (x )  lim [ f (x  h)  g (x  h)]  [ f (x )  g (x)]
h h
h 0 h0

 lim f (x  h)  f (x )  lim g (x  h)  g (x)

h h
h 0 h0

f '( x )  g '( x)
Kjo teoremë përgjithësohet për një numër të fundëm funksionesh:
[ f1 ( x )  f 2 ( x )  ...  f n ( x )]'  f1 '( x )  f 2 '( x )  ...  f n '( x) ku
f1 (x ); f 2 (x );... f n (x) janë funksione të derivueshme në intervalin I.
Shembull: Njehsoni derivatet e funksioneve:
x + sinx +5;
1  2 x  ln x .
Zgjidhje:
(x + sinx +5)’= x’ +(sinx)’ + 5’ = 1 + cosx;
1
(1 2x  ln x)'  1' (2x )' (ln x)'  2x ln 2  x .

Derivati i prodhimit
Prodhimi i dy funksioneve të derivueshëm në cdo pikë të I është i
derivueshëm në I dhe derivati i tij është:
[ f ( x )  g ( x )]'  f '( x )  g ( x )  f ( x )  g '( x) .
Me të vërtetë:
Le të jetë F(x) = f(x)g(x).
Për xI kemi:
lim F ( x  h)  F ( x )  lim f ( x  h)  g ( x  h)  f ( x )  g ( x)
h h
h 0 h0

 lim f ( x  h)  g ( x  h)  f ( x  h) g ( x )  f ( x  h) g ( x )  f ( x )  g ( x)
h0 h
 lim g(x)  f (x  h)  f (x)  lim f (x  h)  g(x  h)  g(x)
h h
h 0 h0

f '( x)  g ( x)  f ( x)  g '( x)
Po të shënojmë u = f(x) dhe v =g(x) atëhere formula për derivimin e
prodhimit të dy funksioneve merr formën:
(u  v) '  u ' v  u v '
ose
du dv
(u  v )'  dx  v  u  dx
Që është më e lehtë [ër tu mbajtur mend.
 MATEMATIKA 1 162
|
Shembull : Njehsoni derivatet e funksioneve:
xsinx;
e x cos x .
Zgjidhje:
(xsinx)’ = x ' sin x  (sin x ) ' x  sin x  x cos x ;
( e x  cos x ) '  ( e x ) ' cos x  (cos x ) 'ex
e x  cos x  e x  sin x  e x (cos x  sin x) .
Kjo teoremë përgjithësohet për një numër të fundëm funksionesh:
[ f1 ( x )  f 2 ( x )  ...  f n ( x )]'  f1 '( x )  f 2 ( x )  ...  f n ( x )  f 2 '( x )  f1 ( x )  ...  f n ( x )  ...  f n

'( x )  f 1 ( x )  ...  f n1 ( x) ku f1 (x ); f 2 (x );... f n (x) janë funksione të derivueshme në intervalin I.

Shembull: Njehsoni derivatet e funksioneve:

4xsinxcosx;
3x  cos x ln x .
Zgjidhje:
(4xsinxcosx)’  (4 x ) ' sin x  cos x  (sin x ) ' 4x  cos x  (cos x ) ' 4x  sinx
4 sin x  cos x  cos x  4 x  cos x  sin x  4 x sin x
4sin x  cos x  4 x  cos 2 x  4 x sin 2 x ;
(3x  cos x  ln x ) '  (3x ) ' cos x  ln x  3x  (cos x ) ' ln x  3x  cos x (ln x) '
1
3x ln 3 cos x  ln x  3x  sin x  ln x  3x  cos x  x .
Rast i veçantë:
[c  f ( x )]'  c  f '( x) .
Pra, konstantja del jashtë shenjës së derivatit.
Ushtrim: Tregoni vërtetësinë e pohimit [c  f ( x )]'  c  f '( x)

Derivati i [ f (x)]n
Duke u nisur nga përgjithësimi i teoremës ku të gjithë funksionet janë të
barabarta me f(x) do të kemi:
[ f ( x)  f ( x)  ...  f ( x)]'
f '( x )  f ( x)  ...  f ( x )  f ( x )  f '( x )  ...  f ( x )  ...  f ( x )  f ( x )  ...  f '( x)

n[ f (x )]n1 f '(x) .
Shembull: Njehsoni derivatet e funksioneve:
ln3 x ;
sin 2 x  cos x  3x .
Zgjidhje:
MATEMATIKA 1 163
|
 3
(ln3 x ) '  3(ln2 x )  (ln x ) '  x ln2 x ;
(sin 2 x  cos x  3 x ) '  (sin 2 x  cos x ) ' (3 x) '
2 sin x  (sin x ) ' cos x  sin 2 x  (cos x) '  3
2sin x  cos 2 x  sin 3 x  3 .
1
Derivati i funksionit f ( x) .

Nëse funksioni f(x) është i derivueshëm për cdo pikë të intervalit I dhe f(x) ≠
 1 ' f '( x)
0, në këtë interval atëhere:     2
.
Për xI kemi:  f(x) f ( x)

1  1
f (x  h ) f (x)  1 f (x  h )  f (x) 
lim  lim    
h0 h h0 
f (x  h )  f (x ) h 
 1  f (x  h )  f (x ) f '(x)
 lim    lim   2 .
f (x  h)  f (x )  h0
h 0 
h f (x)
Po të shënojmë u = f(x) formula e mësipëme merr trajtën:
 1 '  u '
   2
u
u

Derivati i herësit të dy funksioneve

Herësi i dy funksioneve të derivueshëm në cdo pikë të I me kusht që g(x) ≠
0, në këtë interval, është i derivueshëm në I dhe derivati i tij është:
f(x) f '( x )  g ( x )  f ( x )  g '( x)
'

  2 .
g(x)
g ( x)
Me të vërtetë:
Për xI dhe g(x) ≠ 0 shkruajmë herësin si prodhim dy funksionesh
f ( x)  f ( x)  1
g(x) g ( x)
dhe kemi:
 f ( x)  '  1 ' 1  1 '
  f(x)   f '( x )   f ( x)  
g(x)
g(x)  g(x)  g ( x) 
MATEMATIKA 1 164
|
  f '( x )  1  f ( x)  g '( x)
g(x) g 2 ( x)
f '( x )  g ( x )  f ( x )  g '( x) . g 2
( x)
Po të shënojmë u = f(x) formula e mësipëme merr trajtën:
 u ' u ' v  v 'u
  2 v

v 
Shembull: Njehsoni derivatet e funksioneve:
a) 1 ; b) x 2 1 .
x2  3 x 2 1
Zgjidhje:

a)  1  ' ( x 2  3) '   2x ;
  
2 2 2
x 3  3) ( x  3) 2
(x 2

 x 2  1 ' ( x 2  1) '( x 2  1)  ( x 2  1)( x2 1) '


b)  
2 2 2

x  1 ( x 1)
 2 x ( x 2  1)  2 x ( x 2 1)  4x .
( x 2  1) 2 ( x2 1)2

IV. 8. DERIVATI I FUNKSIONIT TË PËRBËRË.

RREGULLI ZINXHIR.
Le të jenë dhënë funksionet f(x) dhe g(x) dhe funksioni kompozim i tyre y
fog. Po të shënojmë u = g(x) funksioni kompozim
shënohet y = f[g(x)] = f(u).
Funksioni g(x) ka X-in bashkësi përcaktimi ndërsa f(u) ka U-në bashkësi
përcaktimi të tillë që U  X. Akoma funksioni g(x) është i derivueshëm në
çdo pikë të bashkësisë X, ndërsa funksioni f(u) është i derivueshëm në pikën
përgjegjëse u = g(x) të bashkësisë U.
Teoremë: Nëse funksioni g(x) është i derivueshëm në pikën e çfarëdoshme
x dhe funksioni f(x) është i derivueshëm në pikën përgjegjëse u = g(x)
atëhere edhe funksioni F = fog është i derivueshëm në pikën x dhe
derivati tij jepet me formulën:
y’ = f’(u)u’(x)
MATEMATIKA 1 165
|
E shënuar në mënyra të tjera formulat për derivatin e funksionit kompozim
në pikën e çfarëdoshme x janë:
d  dy  du ose y '  y ' u'
y
dx du dx x u x

Vërtetim:
Shënojmë me x shtesën e ndryshorit x të tillë që x  x  X . Funksioni u
= g(x) merr shtesën u ku u  u U .
Për shtesën u të ndryshores u funksioni y = f(u) merr shtesën y = f(u
+ u) – f(u).
Meqënëse funksioni y = f(u) ka derivat në pikën u  g ( x) , atëherë
lim y  f '(u) .
u 0 u

Nga ky barazim rrjedh që: y  f '(u)   u (1)

u
ku   u është p.m.v ( lim   u  0 ),
u 0
Nga barazimi (1) kemi: y  f '(u ) u   u u (2).
Pjestojmë të dy anët e barazimit (2) me shtesën x dhe gjejmë limitin e
tij për x 0.
lim y  lim f '(u)u    u 
u
x 0 x x 0
u x u
 f '(u) lim  lim     lim
x u x
x 0 x 0  x 0

f '(u ) u '( x)
Sepse:
meqë funksioni u = g(x) ka derivat në pikën x  X , prandaj
lim u  g '(u) dhe lim  u  0
u 0 x  x 0

Meqë funksioni u = g(x) është i derivueshëm në pikën x rrjedh se ky

funksion është i vazhdueshëm në atë pikë, prandaj
lim  u  0
 x 0

Nga ky barazim rrjedh edhe se

lim    u  0 ,
x 0

Pra, funksioni fog ka derivat në pikën x që njehsohet nga barazimi:

y’ = f’(u)u’(x)
Ndryshe këtë barzim e shkruajmë:
d  dy  du ose y '  y ' u'
y
dx du dx x u x
 MATEMATIKA 1 166
|
Shembull: Njehsoni derivatin e funksionit: y  x 2  3x  25 .
Zgjidhje:
Shënojmë u  x2  3x  2 dhe y  u 5
Funksioni u është kudo i derivueshëm në R dhe u'(x)  2x  3.
Dhe funksioni y  u 5 është kudo i derivueshëm në R dhe y' (u)  5u 4
 x 2  3 x  2 4   2 x  3 .
y x'  yu'  u x'  5u 4   2 x  3   5 

Ushtrim: Gjeni derivatin e funksionit y  x 2  3x  25 duke e trajtuar si y

 f n x.

Derivati i funksionit të përbërë tregon se shpejtësia e ndryshimit të y-it në

lidhje me x-in është e barabartë me prodhimin e shpejtësisë së ndryshimit të
y-it në lidhje me u-në me shpejtësinë e ndryshimit të u-së në lidhje me x.

IV. 9. DERIVIMI NË MËNYRË IMPLICITE.

Deri tani funksionet e shqyrtuar, një ndryshore është shprehur në mënyrë
eksplicite në varësi të një ndryshoreje tjetër për shembull,
x2  1
y = xcosx, y = y  , etj
3x
që në trajtë të përgjithsme shkruhet y = f(x).
Ka formula ku ndryshorja e varur nuk është e shprehur në mënyrë eksplicite,
si përshembull;
2 2
x + y = 36
ose
3 3 2
x + y = 3x y
Në se tek barazimi i fundit do të tentonim të shprehnim ndryshoren y në
mënyrë eksplicite në varësi të ndryshores x detyra do të ishte e vështirë.
Për të derivuar funksione të dhëna në mënyrë të tillë përdoret metoda e
derivimit implicit. Kjo konsiston në derivimin e të dy anëve të barazimit në
lidhje me x dhe më pas zgjidhjen ekuacionin e ri në lidhje me y’.
Shembull: Gjeni y’ për funksionin xy = 1.
Zgjidhje:
Mënyra e parë:
1
Shprehim ndryshoren y në varësi të ndryshores x.Pra, y  x .

MATEMATIKA 1 167
|
  1
Dimë që y '  x 2 .
Mënyra e dytë:
Derivojmë të dy anët e barazimit xy = 1.
(xy)’ = (1)’
(x)’y + x(y)’ = 0
+ xy’ = 0
y
y' x
1
x
y'  x
 1
Përfundimisht y '  x 2 .
dy  1
Sipas shënimeve të përdorura nga Laibnici kemi: dx  x 2
Ky ishte një shembull për të treguar që rezultati është i njëjtë pavarësisht
nga mënyra e përdorur për derivim.
Në vijim do të pranojmë se ekuacioni i dhënë përcakton y në mënyrë
implicite si funksion të derivueshëm në lidhje me x në mënyrë që metoda e
derivimit implicit të gjejë zbatim.
Le të shohim disa shembuj.
Shembull: Gjeni në mënyrë eksplicite y’ për funksionet:
4 2 2 3 3 3 2
a) x + x y – x y = 18, b) x + y = 3x y
Zgjidhje:
2 2 3
a)Shprehjet x y dhe x y janë prodhime ndaj derivohen si të tilla.
Derivojmë të dy anët e barazimit:
d (x4  x2 y2  xy3 )  d 18
y y
d d
x x
d (x )  d (x y )  d (xy3 )  0
4 2 2

d dx dx
x
4x 3  d ( x 2 )  y 2  x 2  d ( y 2 )  dx  y 3  x  d ( y3 )  0
dx dx dx dx
3 2
4x  2x  y  x  2
2 y  y 3
 x  3y 2
dy  0
dy
dx dx
4x3  2xy2  2x2 y  d  y3  3xy2  dy  0
y
dx dx
 MATEMATIKA 1 168

|
 dy
2x 2 y  3xy 2  3 2 3
dx  4 x  2xy  y dy
3 2 3
 4 x  2xy  y
dx2 x 2 y 3xy2
b)Derivojmë të dy anët e barazimit dhe kemi:
d 3 3 d 2
dx (x  y )  dx (3x y)
d 3 d 3 d 2
dx (x )  dx ( y )  dx (3x y)
Përsëri kujtojmë se y është funksion i x prandaj kemi:
d ( y 3 )  d ( y 3 ) d  3y2 d
y y
dx dy d dx
x
dhe
d  d (x 2 ) dy 
(3x 2 y )  3 
2
yx  
dx  d dx 
x
Duke patur në konsideratë këto barazime kemi:
2
3x 2  3y 2 d  3  d (x )  2  dy 
y y x
 
d
 dx dx 
x
2
2 dy  2
dy 
3x 3y  3 2 x  y  x  
d  dx 
x
2 dy
2
3x  3y  6x  y  3x2  dy
d d
x x
E zgjidhim këtë ekuacion për të gjetur d dhe kemi:
y
dx
2 2 dy 2 d
3x  6xy  3x 3y
y
dx d
x
3x  6xy  3x 3y d
2 2 2

y
 
dx
d  3 x  6xy
2

y
dx 3 x 2  3y2
IV.10. DERIVATI I FUNKSIONIT TË ANASJELLTË.

MATEMATIKA 1 169
|
Funksionet e anasjellta trigonometrike janë parë në kreun I.
Për të gjetur derivatin e tyre do të përdorim derivimin implicit duke pranuar
se këto funksione janë të derivueshme.
Derivati i funksionit y = Arcsinx
Rikujtojmë përkufizimin e funksionit arksinus:
–1  
y = Arcsin x = sin x domethënë sin y = x dhe  2  y  2
Duke derivuar sin y = x në mënyrë implicite në lidhje me x marrim:
d dx
dx sin y  dx
d sin y  dy 1
dy dx
dy
cos y  1
dx
dy 1
dx  cos y
Në kuadratin IV dhe kuadratin I kemi që cosy  0 kështuqë:
cos y  1  sin 2 x  1 x2
Që këtej del se
arcsin x'  1
1  x2
Ushtrim: Provoni si më sipër që arccos x'  1
 1 x2

Derivati i funksionit y = Arctgx

Rikujtojmë përkufizimin e funksionit arktangent:
  
I anasjellti i funksionit f(x) = tgx për x   ,  , është gjithashtu funksion.
 2 2
–1 –1
Shënohet me tg x ose Arctgx. Pra, f (x) = Arctgx.
Nga y = Arctg x = tg x rrjedh tg y = x ku    y   .
–1

2 2
Në barazimin tg y = x derivojmë të dy anët e tij dhe kemi:
d tgy  d
x
dx d
x
| MATEMATIKA 1 170
 d tgy  dy 1
dy dx
 dy 1
cos2 y dx
d  cos2 y  cos 2  cos2 y
y y
d 1 sin 2 y  cos2 y
x
2
Në shprehjen e fundit pjestojmë të dy gjymtyrët e thyesës me cos x dhe
kemi:
cos2 y
d  cos2 y  1  1
y 1  tg x 1  x2
2
2 2
d sin x  cos y
x
cos 2 y cos2 y
Pra, Arctgx  1
'

1 x2
Ushtrim: Provoni si më sipër që arccot gx'   1
1  x2
Nëse funksioni y = f(x) është i derivueshëm në pikën çfarëdo x  I dhe
'( x)  0 , atëhere edhe funksioni i anasjelltë x  f 1 ( y) është i derivueshëm
në pikën koresponduese y  f ( x) dhe derivati është  f 1 ( y)'  1 .
  f '( x)
Për vërtetimin e teoremës nisuni nga derivati i funksionit ë përbërë duke
patur parasysh që f 1[ f ( x )]  x .

IV.1I. DERIVATE TË RENDIT n, ku nN

Jepet funksioni y = f(x) i përcaktuar në intervalin I dhe i derivueshëm për
çdo pikë xI. Nga derivimi i funksionit f(x) përftohet një funksion i ri f ’(x).
Nëse ekziston derivati i funksionit f ’(x) në çdo pikë xI, atëhere përftohet
një funksion i ri që është [f’(x)]’. Funksionin e ri i përftuar nga derivimi i
funksionit derivat të y = f(x) quhet derivati i dytë i funksionit fillestar y =
f(x). Derivatin e dytë të një funksioni do ta shënojmë:
y"  f " (x)  [ f ' (x)]' ose f ( 2) ( x) .
Duke përdorur shënimet e Laibnicit derivati i dytë i funksionit y = f(x)
shënohet:
 dy   d 2 y
 2 dx  dx
 dx
 MATEMATIKA 1 171
|
Derivati i rendit të tretë f’’’(x) është derivati i funksionit f”(x), pra f ’”(x) =
[f”(x)]’.
(4)
Derivati i katërt shënohet f (x).
Në përgjithësi derivat i rendit të n shënohet f ( n) ( x) dhe është derivati
i derivatit të rendit (n – 1), pra f ( n ) ( x )  [ f ( n1) ( x)]' .
Sipas shënimeve të Laibnicit derivati i rendit n shënohet:
d
y(n)  f( n) ( x) 
n

dxn
Shembull: Njehsoni derivatin e rendit të katërt për funksionin
 x 3  2 x2 1.
Zgjidhje: y '  3 x 2  4x
y ''  6 x 
4 y '''  6
y( 4)  0
Shembull: Njehsoni derivatin e rendit n për funksionin y  1 .
2x 1
Zgjidhje:
(2 x 1)' 2 (1)1 21 1!
'
y  2  2  11
(2 x 1) (2 x  1) (2 x 1)
2 '
y''  2 [(2 x  1) ]  2 2(2 x  1)  2  8  (1)2 22 2!
(2 x  1) 4 (2 x  1) 4 (2 x  1) 3 (2 x 1)2 1
y"'  [(2 x  1) 3 ]'  8 3  (2 x  1) 2  2  48  (1)3 23 3!
8 (2 x  1) 4 (2 x 1)31
6 6
(2 x  1) (2 x  1)
Me metodën e induksionit provohet që: y( n)  ( 1) n  2 n n! .
(2 x 1)n1
Shembull: Njehsoni derivatin e rendit të pestë për funksionin y = cosx për
xR.
Zgjidhje:
y’ = –sinx y’’ = – cosx y’’’ =
sinx
(4) (5)
y = cosx y = –sinx.
 MATEMATIKA 1 172
|
IV. 12. KUPTIMI I DIFERENCIALIT DHE ZBATIME TË
TIJ NË LLOGARITJE TË PËRAFËRTA.

Jepet funksioni y = f(x) i derivueshëm në bashkësinë e vet të përcaktimit.

Shtesa e funksionit në pikën e çfarëdoshme x është:
y  f ( x  x )  f ( x) .
Nga kjo formulë vërehet që shtesa y e funksionit y = f(x) është ndryshore,
vlera e të cilës varet nga ndryshorja x dhe shtesa x.
Për y gjendet edhe një shprehje tjetër.
Nisur nga përkufizimi i derivatit në pikën e çfarëdoshme x kemi:
lim y  f '(x)
y x
x 0

Kjo do të thotë që raporti është jo i barabartë me f’(x) por afërsisht i

x y
barabartë me të. Pra.  f '(x)
x
ose
y  f '( x ) x
Përkufizim: Shprehja e formës
dy  f ' ( x )dx
quhet diferencial i funsionit y = f(x) në pikën x.
Po të vërejmë me kujdes figurat 1 ose 2 kostatojmë që y  dy.
y = f(x)
y
y = f(x+x)
y = f(x)
d y f(x+x) d
f(x) y
f(x)
x x
x + x

Figura 1 Figura 2

Megjithatë për x = dx, shumë të vogla në vlerë, vlerat dy dhe y janë

afërsisht të barabarta ndërmjet tyre.

Pra për x = dx, shumë të vogla kemi që:

MATEMATIKA 1 173
|
 y  dy
Që këtej rrjedh që
dy  y = f(x + x) – f(x)
ose
f’(x)dx  f(x + x) – f(x)

Që këtej nxjerrim që:

f(x + x)  f’(x)dx + f(x)
ku x është një pikë e çfarëdoshme në bashkësinë e përcaktimit të funksionit
f(x).

Nëse pikën x e fiksojmë, përshembull x0 formula e mësipërme merr trajtën:

f(x0 + x)  f’(x0)dx + f(x0)

Kjo formulë ndihmon për sa më poshtë:

Për një funksion të dhënë, për një pikë të fiksuar x0, formula na ndihmon të
njehsomë vlerën e funksionit edhe për ato vlera të x-it shumë afër pikës x0.
Le ta shohim me një shembull.

Shembull: Njëhsoni me përafërsi 3, 98 .

Zgjidhje:
Marrim si f(x) funksionin y  x dhe si pikë të dhënë x0 = 4.
Për të gjetur vlerën e funksionit në pikën x = 3,98, marrim
dx = 3,98 – 4 = –0,02.
Gjejmë derivation e funksionit në pikën x0 = 4.
f '( x)  1 dhe
2x
f '(x )  1  1 1
0
2 x0 2 4 4
Pra, kemi këto të dhëna:
x0 = 4; dx = –0,02; f ( x0 )  x0  4  2 ; f ( x0  dx)  40,02  3,98 .

Duke zëvëndësuar të dhënat e gjetura në formulën

f(x0 + x)  f’(x0)dx + f(x0)

kemi:

MATEMATIKA 1 174
|
  1 (0,02)  2 1,995
3,98
Po ashtu, nisur nga barazimet 4

d  f '(x)  f (x  x )  f (x )  lim y
y
y dx x x 0 x

rrjedh që d dhe nuk janë të njëjta.

y
d 
x x

PËRMBLEDHJE
Nëse f x dhe gx janë funksione të derivueshëm atëhere kemi:
( cf )'  cf ' ku cR
( f  g )'  f '  g '
( f  g )'  f ' g  fg '
(uvw)'  u ' vw  v 'uw  w 'uv
1  g
( g )'  g 2
'
ku g(x) ≠ 0
( f )'  f ' g  g ' f ku g(x) ≠ 0
g g2
( f n )'  nf n1 f '

Tabela e derivateve
c' 0
x'  1
x '
  x 1 u '  u  u 1 '

( x )'
 1  u  ' u '

2 x 2 u
'
1 '
u'
ln x  x ln u   u
' '
1 u'
loga x  x ln a log a u  u ln
a
 MATEMATIKA 1 175
|
 a '  a ln a a '  a ln au
x
x u u '

e '  e x x e '  e u
u u '

(sin x)  cos x '

(sin u)'  cos u u'
(cos x)'  sin (cos u)'  sin u  u '
x
1 u'
(tgx)'  2 (tgu)' 
cos x cos 2 u
(cotgx)'  1 ( cotgu) '  u1
 sin2 x  sin2 u
(arcsin x) '  1 (arcsin u) '  u'
2
1 x 1u2
(arc co s x) '  1 (arccos u) '  u'
 1 x2  1u2

(arc tgx) '  1 (arc tgx) '  u '

2
1 x 1 u2
(arc cotgx) '  1 (arccot gu) '  u'
 
2
1 x 1 u2
Shembull: Njehsoni derivatet:
a)
y  log 3 x 2  x  5 ;   b) y  x 2 e  x ;

c) y  cos2 5x ; d) y  cos 3 x sin2 x ;

e) y  1  sin x  cos ; f) y  x arctgx ;
x
tgx
g) y  ln( x2  2) ; h) y  arcsin(3 x 1) .
Zgjidhje:
a)
y  log 3 x 2
x5
 
y 
x 2  x  5'  2 x 1
'

x
 x  5 ln 3
2 x 2  x  5 ln 3
b) y  x e  x 2

y '  x 2 ' ex  ex ' x 2  2xex  ex x 2  xex 2  x

y  cos2 5x
y '  2 cos 5 x (cos 5 x ) '  2 cos 5 x (  sin 5 x ) (5 x) '
 10 sin 5 x cos 5 x  5 sin10x
 MATEMATIKA 1 176
|
y  cos 3 x sin2 x
y '  (cos 3 x ) '  sin 2 x  cos 3 x  (sin 2 x ) '  3sin 3 x sin 2 x  2 cos 3 x sin x cos x

e) y  1  sin x  cos x
tgx
y '  (1  sin x  cos x ) ' tgx  (tgx ) '(1  sin x  cos x)
tg 2 x
(cos x  sin x )tgx  1 (1  sin x  cos x)
 cos2 x
tg 2 x
= cos 3 x  sin 3 x  2 cos x 1 ;
sin2 x
f) y  x arctgx
y '  x ' arctgx  ( arctgx)' x  arctgx  x ;
1  x2
g) y  ln( x2  2)
[ln( x 2  2)]' ( x2  2) '
y'  x2  2  x ;
2 ln( x  2) 2 ln( x  2) ( x  2) ln( x  2)
2 2 2 2

y  arcsin(3 x 1)
y '  [arcsin(3 x  1)]'  (3 x 1) '  3 .
1  (3 x 1) 2 9 x 2  6x

USHTRIME
Të gjendet derivati i funksionit sipas përkufizimit në pikën x.
1) y  c ; 2) y  x ; 3) y  ax  b ;
2
4) y  ax  bx  c ; 5) y  ; 6) y  1 ;
x
x
3
yx .
Të gjendet derivati i funksionit sipas përkufizimit në pikën e dhënë:
1) y  z 2  3x 1 x  2 ; 2) y  3  2 x 2 x  1 ;
3) y  x 2  x x  0 ; 4) y  3x 2  x  2 x  1;
5) y  x 1 x  3 ; 6) y  2  x  7 ;
x
MATEMATIKA 1 177
|
7) y  1  2x x  7 ; 8) y  1  2x x  4 ;
9) y  1 x2; 10) y  1 x  1;
x 1 x2
11) y  1 x3; 12) y  1 x  1.
2x 1 3  2x
3. Gjeni derivatin dhe diferencialin e funksionit:
1) f ( x )  4 x 3  5ex ; 2) f (x )  1 5sin x ;
x
3) y  x6  1 ; 4) y  (2 x 3  3)( x 4  2 x) ;
x3
4

5) y  x 1 ; 6) f ( x )  3tg 4x ;
x 1
y x  x 
7) ; 8) y  ln   ;2

x2 1  1 
x
2
9) y  x cos x ; 10) y  x 4 ;
x
11) y  sin 2 x  sin x ; 12) f ( x)  1  (sin 2 x)2 .
2
4. Të gjendet ekuacioni i tangentes dhe i pingules së vijës me ekuacion:
(Udhëzim: Ekuacioni i tangentes që kalon nga pika (x0, y0) është y – y0 =
k(x – x0) ku k = f ’(x0) dhe kkp = –1 ku kp është koeficienti këndor i
drejtëzës pingule)
1) y  x 2  3 x  2 , për x = –1; 2) y  x , për x = 9;
3) y  1 , për x = 1; 4) y  x 1 për x = –1;
x x
5) y = 5 + lnx për x = 1; 6) y = arctgx për x = 1;
7) y  1 x2 për x = 1; 7) y = tg4x për x = 0;
8) y  sin x  cos3x për x   ; 9) y = ln(3x + 2) për x = 0;
2 3
10) y  e 4 x 1 për x   1 ; 11) y  x për x = –2;
2
2 x x2
12) y  2x  1  1 për x  1 .
 4
x 1
5. Të gjendet ekuacioni i tangentes së vijës me ekuacion: y  2 x 2  x  3
që është :
paralele me drejtëzën 5x – y + 3 = 0;
pingule me drejtëzën x + 5y – 1 = 0.
MATEMATIKA 1 178
|
6. Të gjendet ekuacioni i tangentes së vijës me ekuacion y  x , që
formon me boshtin x ' x këndin  .
4
7. Të gjendet pika e vijës me ekuacion y  1 ku tangentja e hequr në
3 x
këtë pikë formon këndin me boshtin x ' x .
4
8. Të gjenden ekuacionet e tangenteve të vijës me ekuacion
y  x 2  4 x  3 në pikat ku ajo pret boshtin e abshisave.
9. Të gjendet pika e vijës y  x2  3x  7 ku tangentja ka koeficient k = –5.
10. Shkruani ekuacionin e tangentes ndaj vijës y  2x në pikën x = –1.
x2 1
x
11. Shkruani ekuacionin e tangentes së vijës y  1  2 të hequr në pikën ku
e
vija pret boshtin e abshisave.
12. Studioni derivueshmërinë e funksionit f(x) = |x - 1| në pikën x = 1.
 1 x +1 x < 2

13. Studioni derivueshmërinë e funksionit në f (x)  2

 x 2
 2x
pikën x = 2.
14. Të gjendet derivati i funksionit në pikën e dhënë:
x2 x0 x0 2) f (x )   x
2
x 1 x 1
1) f (x)   
2 x0 x 1
 x 2x 1
2
x 1 x0  x 2 1 x
1
 2
1 0x2 x0 4) f (x)   x
2
1  x  2
3) f (x)  x 
 
4x 1 x2 x2 4x  4 x2
 
5) f (x)  x  2 x 2 6) f (x )  2x  1 x 1
 2
15. Të gjenden parametrat a dhe b që funksioni f (x) të jetë i derivushëm
në pikën e dhënë
 ax 2  x x 1 x 1 ; 2)  ax 2  x x2 x2;
1) f (x )   f (x )  
3 x 1 x2
x  bx  4
2 2
2x  bx 
 ln x xe x  e ; 4)  ax2 x  1 x 1;
3) f (x )   f (x )  
 ax xe x1
 ln x  x
 b
MATEMATIKA 1 179
|
 2x 2 +1 x 1 ax 2  b |x | 2

5) y   në x = 1; 6) y  1 në x = 2;
ax b x 1  |x | 2
| x |
ax 2  b |x | 2 log | x | |x |1
7) y   në x = 2; 8) y   |x | në x = 1.


ax 2  b
 5 x2 |x | 2  1


16. Jepet funksioni g(x) i vazhdueshëm për x = a. Gjeni derivatin e

funksionit
g(x) = (x – a)g(x) për x = a.
17. Duke përdorur formulat e derivatit të gjenden derivatet e funksioneve të
dhëna:
1 1
y x x3; y  x3  x2  x  x3;
x x
3) y  sin2 2  cos2 2 ; y  (3x  5)(n 2  3x  2) ;

y  (3  5x)7 ; y  (1  2 x)2 ;
y  7(5 x 2  3 x  8)4 ; y  ( n 2  x  6) 2 (2 x  3) ;
y  (4  x ) 2 (2 x 1)3 ; yx3 x;
3 4  x
y2 x; y x 2 ;
13) y  x2 ; 2 x 3 2
x 12 y  (1  5x ) ;
x2 1 x3
y (z 2  x 1) ; y ; 1
2 x

18. Të njehsohen derivatet

y  5x2 x1
y  3x  7ln x
y  ln 2 x
y  3x ln x
6) y  1  ln x
y3 x 1  ln x

y  x 2 e 5 x y  lnx  6n2
10) y  e x
9) y  ln x  3
1ex
ln x 1
y  5  2x
y ln x
x5 y  ln x
y  ln
2
MATEMATIKA 1 180
|
 y  ln(5x) y  log 5 (x2  x 1)
y a2 x2 yx x2 a2
19) y  x
y  ln( x  1x)
x2  a2
yx5 x y  el n x
x3 24) y  3
x
y
x x2

y a2  x2 x yxx
x 1
27) y  arcsin x  2 y  arctg
1
2 x x
y  2tg 2  3tg 2  5x y  arcsin x arccos x
2
31) y  x  arxtgx 32) y  1 x
3
x2
33) y  log x 34) y  sin x
x x  cos x
2
y  sin x 1 . cos x
Të gjenden derivatet e funksioneve:
y  cos(x 2  x  5) y  sin 2 x
y  cos2 2x y  sin 2 5x cos 2x
y  ln sin x y  sin(ln x)
y  cos(sin x) y  es in 2 x
y  log(sin x 1) y  cos 2 x  sin 2 x
y  2tgx  cot gx y  2tg x
y  tg 2 5x y  ln(tgx)
y  tg 2 (ln x) y cos x
y  (1  csx)4 y  1  sin x 1 
cos x
y  (5  3 cos 2x)6 y  sin 4
x  cos 4 x
y  sin x  cos x sin
x

MATEMATIKA 1 181
|
20. Gjeni dy/dx nëpërmjet derivimit implicit.
3 2 2 2 3
1) x + x y + 4y = 6; 2) x – 2xy + y = c;
2 2
3) x y + xy = 3x; 4) y 5  x 2 y 3  1  yex2 ;
2
5) xy  1  x y ; 6) 1  x 2 y 2  2xy ;
7) 4cosx siny = 1; 8) xcosy + ycosx = 1.
21. Gjeni derivatin e dytë për funksionet 1
1) y  2) y  x 3) y  x
x
x 1 x
2
4) y  3 x  4 x  5 x
5) y  3e  2 6) y  2 cos x  sin x
7) y  x2  4 8) y  sin 2x 9) y  xex
10)  sin x
y e 11) y  ln( x2 1) 12) y  ex 2 2 x .
22. A ka derivat të dytë funksioni
2x  1 per x 1 për x = 1
y  x per x 1

23. Gjeni derivatin e rendit (n) për funksionet:
1) y  1 2) y  1 3) y  1
x 1x 3x  2
4) y  sin x 5) y  cos x
24. Gjeni derivatin e funksionit x2 x  0 për x  0 dhe
y 
cos x  1 x0
shkruajeni derivatin me formulë. 
25. Pika materiale lëviz në boshtin x ' x sipas ligjit: x(t)  4 cos(2t  ) ku x
3
jepet në metra dhe t në sekonda. Të gjendet shpejtësia dhe nxitimi pas
 sekondash.
6
Udhëzim: (v  x ' (t) a  x '' (t))

26. Një pikë materiale lëviz në vijën me ekuacionin y  x 2 1 në mënyrë që

abshisa e saj rritet me shpejtësi 4m/sek. Gjeni me çfarë shpejtësie do të
ndryshojë ordinatë e saj në çastin kur x = 5.
27. Pika lëviz në grafikun e funksionit y  3x . Në çastin kur abshisa e saj
është 1 cm, shpejtësia e ndryshimit të abshisës është 2cm/sek. Gjeni
shpejtësinë e ndryshimit të ordinatës
28. Studioni vazhdueshmërinë dhe derivueshmërinë e funksionit:

MATEMATIKA 1 182
|
 y | 4  x2 | ;
| x |
y1 x ;
 x 2  8 x 


3) y  5  4x  x2 ; sin x x0
;


4) y  

x 0<x 1
 x1
 x
 2
log | x | |x | 1; x   x  1
  x
y x 2 0  2 1
5)  
2
6) y  x  1  x  0;

x1 ; cos x 0x
2
 x  1  x
 1
 x
 


1 0
x sin x x0
 0x2;x 8) y  


;
7) y  x  2  x x0

x2  2; x  3 

e x x0 4x

2 |x | 2
10) y   |x | 2 .


9) y   ;
 x | x  1| x0 |x2|
 

KREU V
ZBATIME TË DERIVATEVE
V. 1. VLERA MAKSIMALE DHE MINIMALE E
FUNKSIONIT
Jepet funksioni f(x): me bashkësi përcaktimi një bashkësi numerike I.
Përkufizim 1: Funksioni ka minimum relativ në pikën x0  I , nëse ekziston
të paktën një zonë rrethuese me rreze  e pikës x0 , e tillë që x  I  [ x0 
 , x0  [ të kemi:
f ( x0 )  f ( x) .

MATEMATIKA 1 183
|
Përkufizim 2: Funksioni ka maksimum relativ në pikën x0  I , nëse ekziston
të paktën një zonë rrethuese me rreze  e pikës x0, e tillë që
x  I  [ x0   , x0  [ të kemi:
f ( x0 )  f ( x) .
Përkufizim 3: Maksimumi ose minimumi relativ i një funksioni quhet
ekstremum relativ i funksionit.
Shënime:
f(x0) është vlera më e madhe (më e vogël) në intrevalin [ x0   , x0 [
dhe nuk është e thënë që ajo të jetë e tillë në bashkësinë e përcaktimit
I. Është kjo arsyeja që përdoret termi “minimum relativ” apo
“maksimum relativ”.
Vlerën më të madhe (më të vogël) të një funksioni të vazhdueshëm në
një segment e kërkojmë në maksimumet (minimumet) relative dhe
në vlerat e tij në skajet e segmentit.
Teoremë: (Kushti i nevojshëm dhe i mjaftueshëm i ekzistencës së ekstremumit).
Në qoftë se funksioni f: [a, b]R është i derivueshëm në pikën x0 ]a, b[,
ka ekstremum relativ në këtë pikë, atëherë f '( x0 )  0 .
Vërtetim:
Supozojmë se funksioni ka minimum relativ në pikën x0 . Atëherë gjendet të
paktën një zonë rrethuese me rreze  e pikës x0 , e tillë që për çdo
x  [ a , b ]  [ x0   , x0  [ të kemi: f ( x0 )  f ( x )  f ( x0 )  f ( x)  0 (1).
Meqënëse: f ( x )  f ( x0 )

1. ( x  x )  ( x  x )  ( x  x 0)  0 (2)
0 0 0
x  x0

2. ( x  x )  ( x  x )  ( x  x 0) f ( x )  f ( x0 )  0 (3)
0 0 0
x  x0
Dimë se: lim f ( x )  f ( x0 )  f ' ( x )
x x0

xx  0
0
dhe nga mosbarazimi (2) dhe teorema e ruajtjes së shenjës gjatë kalimit në limit kemi:
f ' (x )  0 (4).
 0
Po kështu: f ( x )  f ( x0 )
lim f'(x)
x x0

xx 0
0

dhe nga mosbarazimi (3) dhe teorema e ruajtjes së shenjës gjatë kalimit në
limit kemi:
MATEMATIKA 1 184
|
 f ' (x0 )  0 (5).
Meqenëse funksioni është i derivueshëm në pikën x0 , atëherë:
'(x0 )  f  ' (x0 )  f ' (x0 ) (6).
Nga (4), (5) dhe (6) rrjedh që f '( x0 )  0 dhe f '( x0 )  0 , gjë që tregon se:
'( x0 )  0 .

2. TEOREMA ROLE , KOSHI DHE LAGRANZH


Teorema Role
Nëse funksioni f(x): [a, b]R është:
i vazhdueshëm në [a, b],
i derivueshëm në ]a, b[ dhe
vlerat e funksionit në skajet e segmentit janë të barabarta, f(a) = f(b),
atëherë ekziston të paktën një pikë x0 ]a, b[ e tillë që f '( x0 )  0 .
Vërtetim:
Meqënëse funksioni f(x) është i vazhdueshëm në [a, b], atëherë ai merr në
këtë segment vlerën më të madhe M dhe më të vogël m të tij (teoremat e
vazhdueshmërisë së funksionit).
Shohim disa raste:
Nëse M = m, atëhere funksioni f(x) është konstant në [a, b].
Në këtë rast kemi: f(x) = M dhe f’(x) = 0 për çdo x]a, b[.
Nëse M ≠ m dhe nga kushtet e teoremës funksioni merr vlera të barabarta në
skaje të segmentit [a, b], f(a) = f(b), atëhere të paktën një nga vlerat M ose m të
funksionit arrihet në një pikë x0 ]a, b[. Supozojmë se në pikën x0 arrihet vlera
më e madhe e funksionit. Pra, f( x0 ) = M. Të tregojmë se f’( x0 ) = 0.
Meqë f( x0 ) është vlera më e madhe e funksionit në segmentin [a, b], kemi
f ( x0  h )  f ( x0 )  0  f ( x0  h )  f ( x0 ) për cdo h të
tillë që x0  h [ a , b] .
Shihet qartë se
f (x  h)  f (x )
0 0  0 për h < 0 dhe

h
f (x  h)  f (x )
0 0  0 për h > 0.

h
MATEMATIKA 1 185
|
Meqë funksioni është i derivueshën në pikën x0 të intervalit ]a, b[ kemi:
f (x  h)  f (x )
lim 0 0  f ' (x0 )  f '(x0 )  0

h0 h

f (x  h)  f (x )
lim 0 0  f ' (x0 )  f '(x0 )  0

h0 h
Nga mosbarazimet f '( x0 )  0 dhe f '( x0 )  0 rrjedh:
'( x0 )  0 .
Teorema u vërtetua.
Interpretimi gjeometrik i teoremës:
Jepet funksioni y = f(x) që plotëson kushtet e teoremës Role.
Grafiku i këtij funksioni y = f(x)
ka tangente paralele me boshtin y
ox në të paktën një pikë të
intervalit ]a, b[.
Teorema pohon se ekziston të
paktën një pikë x0 në intervalin f(a) = f(b)
]a, b[ e tillë që në pikën e vijës me
abshisë x0 tangentja e hequr ndaj
saj është paralele me boshtin ox. a x0 x1 b x
Kjo ndodh meqënëse f '( x0 )  0 , Figura 1
që tregon se koeficienti këndor i
tangentes në pikën x0 është zero,
figura 1.
Shembull : Jepet funksioni f ( x )  3  4  x2 . Tregoni nëse plotësohen
kushtet e teoremës Role.
Zgjidhje:
Gjejmë bashkësine e përcaktimit të funksionit. Për këtë duhet që:
4  x 2  0  x  [ 2, 2] .
Funksioni është i vazhdueshëm në [–2, 2], i derivueshëm në ] –2, 2[,
f '( x)  x dhe
  x2
4
ka vlera të barabarta në skaje:
(2)  3 4(2)2  3 f
(2)  3  4223

MATEMATIKA 1 186
|
Shihet qartë se ky funksion i plotëson kushtet e teoremës Role dhe themi se
ekziston një pikë x0 ]–2, 2[ e tillë që f '( x0 )  0 .
Një pikë e tillë është edhe pika x0 = 0.

Teorema e Lagranzhit
(Zhoze Lui Lagranzh matematikan dhe mekanik i shquar francez 1736-1813)
Nëse funksioni f(x): [a, b]R është:
i vazhdueshëm në [a, b],
i derivueshëm në ]a, b[
atëherë ekziston të paktën një pikë x0 ]a, b[ e tillë që:
f (b )  f ( a )  f '( x0 )(b  a) .
Vërtetim:
Shënojmë
f (b)  f (a)
k.
ba
Barazimi i teoremës f (b )  f ( a )  f '( x0 )(b  a) mund të shkruhet:
f (b)  f (a)  f '(x ) .
ba 0

Pra, f (b)  f ( a )  k (b  a) .
Ndërtojmë funksionin:
g ( x )  f ( x )  f ( a )  k ( x  a) .

Ky funksion plotëson të gjitha kushtet e teoremës Role, sepse:

është i vazhdueshëm në [a, b] si shumë e një numri të fundëm funksionesh
të vazhdueshëm në të.
i derivueshëm në ]a, b[ si shumë e një numri të fundëm funksionesh të
derivueshëm në këtë interval,
në skajet e segmentit [a, b] funksioni g(x) merr vlera të barabarta:
g ( a )  f ( a )  f ( a)  k ( a  a)  0
g (b)  f (b)  f ( a )  k (b  a)  0 ,
sepse f (b)  f ( a )  k (b  a) .
Nga teorema Role kemi:
ekziston të paktën një pikë x0 ]a, b[ e tillë që g '( x0 )  0 .
Por meqë g ( x )  f ( x )  f ( a )  k ( x  a) kemi: g '( x )  f '( x )  k .

MATEMATIKA 1 187
|
 Kjo tregon se: g '( x0 )  f '( x0 )  k  0  k  f '( x0 ) .
Përfundimisht duke ditur se: y
f (b)  f (a)  k P0(x0; f(x0) B(b; f(b))
ba
dhe duke zëvendësuar marrim:
f (b)  f (a)  f '(x ) .
ba 0
A(a; f(a))
Ose
f (b)  f ( a )  f '( x ) b  a
0
a x0 x1 b x

Interpretimi gjeometrik i teoremës Figura 2

së Lagranzhit
Në vijën e vazhdueshme të ndërtuar në segmentin AB në cdo pikë të vijës,
përvec skajeve të segmentit, (pikat A dhe B) ekziston të paktën një pikë C në të
cilën tangentja ndaj vijës është paralele me kordën AB, sepse koeficienti
f (b)  f (a)
këndor i kordës AB është , ndërsa koeficienti këndor i tangents b  a
së hequr në pikën C të vijës me abshisë x0 është f '( x0 ) dhe nga teorema
kemi:
f (b)  f (a)
 f '(x ) .
ba 0

Shihet qartë se meqënëse tangentja dhe korda kanë koeficientë këndor të

barabartë, atëhere ato janë paralele.
Rrjedhim 1: Nëse derivati i funksionit f(x) është zero në cdo pikë të
segmentit [a, b], atëhere funksioni f(x) është konstant në këtë segment.
Vërtetim:
Marrim një pikë çfarëdo x > a nga segmenti [a, b].
Funksionin f(x) në segmentin [a, x] plotësohen kushtet e teoremës së
Lagranzhit, që do të thotë se:
f ( x )  f ( a )  f '( x0 )( x  a) (1) kua  x0  x .
Nga kushti i rrjedhimit kemi që:
'( x0 )  0
që tregon se duke e zëvendësuar në barazimin (1) kemi:
( x)  f ( a )  0  f ( x)  f ( a)
Pra, x[a, b], f(x) = a, domethënë funksioni f(x) është konstant në [a, b].
Rrjedhim 2: Nëse derivatet e funksioneve f(x) dhe g(x) janë të barabarta në
çdo pikë të segmentit [a, b], atëhere në këtë segment këta funksione
ndryshojnë nga njëri tjetri nga një konstante.
Vërtetim:
MATEMATIKA 1 188
|
Shënojmë:
( x)  f ( x)  g ( x)
Njehsojmë derivatin e këtij funksioni në segmentin [a, b].
Duke ditur që:
'( x )  g '( x)
Kemi:
'( x)  [ f ( x)  g ( x)]'  f '( x)  g '( x)  0 .
Meqënëse  '( x)  0 , nga rrjedhimi i parë kemi që ( x )  c në [a, b]. Pra,
(x)g(x)c
që tregon se të dy funksionet ndryshojnë ndërmjet tyre me një konstante.
Shembull: Jepet funksioni f (x)  4  x . Tregoni nëse plotësohen kushtet e
teoremës Lagranzhit në segmentin [–5, 4] dhe të gjendet x0 që plotëson
kushtet e teoremës.
Zgjidhje:
Bashkësia e përcaktimit (vlerat e lejueshme të ndryshores x) është E = ] –;
4]. Kështuqë funksioni është i vazhdueshëm dhe i derivueshëm në [– 5, 4] dhe
f '( x)  1 .
 24x
Funksioni i plotëson kushtet e teoremës së Lagranzhit dhe kështu
ekziston x0 ]–5, 4[
ku, f '( x )  f (4)  f ( 5)  0  3  3  1 .
 
0
4 (5) 9 9 3
Pra,  1  1  3  x  7.
 4  x
0 0
2 4  x0 3 2 4
Llogaritjet e përafërta.
Teorema e Lagranzhit ndihmon ndjeshëm në njehsimin diferencial.
Barazimi f (b )  f ( a )  f '( x0 )(b  a) quhet formula e shtesave të fundme.
Po të zëvëndësojmë a-në me ndryshoren x dhe b-në me x + x dhe nëse në
[x, x + x] plotësohen kushtet e teoremës së Langrazhit do kemi:
( x  x )  f ( x )  f '( x0 )x
ku x < x0 < x + x (x> 0)
Kështuqë kemi formulën
( x  x )  f ( x )  f '( x0 )x
për llogaritjen e vlerave të funksionit afër x-it..
MATEMATIKA 1 189
|
Shembull: Të njehsohet 1, 02 .
Zgjidhje:
Kemi barazimin: 1, 02  1  0, 02 .
Shënojmë:
f (x)  x ,x0  1 ,  x  0.02
Njëhsojmë:
f ' (x)  1 f ' (1)  1 ,
2x 2
Në formulën f ( x  x )  f ( x )  f '( x0 )x
zëvëndësojmë dhe kemi: f (1  x )  f (1)  f ' (1)  x
1
Pra, 1,02  1  2  0,02  1,01

Teorema Koshi
Nëse funksionet f(x) dhe g(x) janë:
1. të vazhdueshëm në [a, b],
2. të derivueshëm në ]a, b[ dhe
3. g '( x)  0 për x ]a, b[
atëherë ekziston të paktën një pikë x0 ]a, b[ e tillë që:
f (b )  f ( a)  f '( x0 ) .
g (b )  g ( a ) g '( x )
0
Vërtetim:
Nga kushtet e teoremës kemi që g(b) ≠ g(a), sepse nëse do të kishim g(b) =
g(a) atëhere funksioni g(x) plotëson kushtet e teoremës Role dhe kështu do
të ekzistonte të paktën një pikë në intervalin x ]a, b[ etillë që g’( x ) = 0,
gjë që bie në kundërshtim me kushtin 3 të kësaj teoreme. Formojmë
funksionin
F ( x )  [ g (b)  g ( a )] f ( x)  [ f (b)  f ( a )] g ( x)
Funksioni F(x) plotëson kushtet e teoremës Role, sepse:
është i vazhdueshëm në [a, b] si një kombinim funksionesh të
vazhdueshëm në [a, b]
i derivueshëm në ]a, b[ si një kombinim funksionesh të derivueshëm në ]a,
b[.
duke njehsuar vlerat e funksionit F(x) në skajet e segmentit [a, b] del që
F(a) = F(b).
Pra, për funksionin F(x) meqë plotëson kushtet e teoremës Role, mund të
themi se ekziston një pikë x0 ]a, b[ e tillë që F’( x0 ) = 0.
MATEMATIKA 1 190
|
Derivojmë funksionin F(x) dhe kemi:
'( x )  [ g (b)  g ( a )] f '( x )  [ f (b)  f ( a )] g '( x)
Në pikën x0 kemi: [ g (b )  g ( a )] f '( x0 )  [ f (b )  f ( a )] g '( x0 ) .
Nga ky barazim shihet qartë vërtetimi i teoremës Koshi. Pra,
f (b )  f ( a)  f '( x0 ) .
g (b )  g ( a ) g '( x )
0

2
Shembull: Jepen funksionet f ( x )  x  4 dhe g ( x )  2 x 1 . Tregoni
nëse plotësohen kushtet e teoremës Koshi në segmentin [0, 2] dhe të
gjendet x0]0, 2[ që plotëson kushtet e teoremës.
Zgjidhje:
Funksionet f(x) dhe g(x) janë:
të vazhdueshëm në [0, 2],
të derivueshëm në ]0, 2[ dhe
g(x)  0 për x0]0, 2[
atëherë ekziston të paktën një pikë x0 ]a, b[ e tillë që:
f (2)  f (0)  f '( x0 ) .
g (2) g (0) g '( x )
0

0  4 2 x
Njehsojmë dhe kemi: 5 1  2 0  x0  1 ]0, 2[ .

Formula e Tejlorit Shqyrtojmë

polinomin e rendit n
2 n-1 n
f(x) = a0 + a1x + a2x + …+ an-1x +anx
Gjejmë derivatet e këtij polinimi deri në rendin n dhe kemi:
2 n-2 n-1
f’(x) = a1 + 2a2x + 3a3x + …+ (n-1)an-1x +nanx f’’(x)
n-3 n-2
= 1∙2a2 + 2∙3a3x + …+ (n-1)(n-2)an-1x +n(n-1)anx
_____________________________
(n)
f (x) = 1∙2∙3∙...∙n∙an
Duke zëvendësuar x = 0 në të gjitha barazimet e mësipërme do të kemi:
f(0) = a0
f’(0) = a1
f’’(0) = 2!a2
_______
(n)
f (0) = n!an
Nga këto barazime shkruajmë:
a0 = f(0)
f '(0)
a
11!

MATEMATIKA 1 191
|
  f ''(0)
a
2 2!
_____
f ( n) (0)
a
n n!
Duke zëvendësuar këto vlera të gjetura për koeficientët në polinomin e
fuqisë n dotë kemi:
f '(0) f ''(0) f '''(0) x 3  ...  f ( n) (0) xn (1)
f ( x )  f (0)  1! x  2! x
3!  n!
2  Në mënyrë të njëjtë polinomi
f(x) = b0 + b1(x – a) + 2 3 n
b2(x shkruhet: – a) + b3(x – a) +…+ bn(x – a)
f '(a ) f ''(a )
f ( x )  f ( a )  1! ( x  a )  2! (x
a)2
f '''( a ) f ( n) ( a)
( x  a ) 3  ...  ( x  a)n (2)

3! n!
Formula (1) quhet formula e Maklorenit për polinomet, ndërsa formula (2)
quhet formula e Tejlorit.
Formula e Tejlorit tregon se një polinom i rendit n është i njohur në qoftë se
njihen vlera e tij dhe vlera e derivative të tij deri tek rendi n, në një pikë të
cfarëdoshme x = a.
Koeficientët b0 = f(a;) b  f '(a) ; b  f ''(a) ;… b  f ( n) ( a) quhen
1
1! 2
2! n
n!
koeficientët e Tejlorit.
Shihet lehtë që formula e Tejlorit është rast i vecantë i formulës së
Maklorenit në rastin kur a = 0.
Paraqitja e një funksioni cfarëdo me një formulë të ngjashme
me formulën e Tejlorit për polinomet.
Supozojmë se funksioni f(x) është n herë i derivueshëm në segmentin [a, b]
dhe K një numër i tillë që plotëson kushtin:
f '(a) f ''(a) f '''(a)
(b)  f (a)  (b  a)  (b  a)2  (b  a)3
1!2!3!
... f ( n1) ( a ) (b  a ) n 1  K (b  a)n (3)
( n 1)! n!
Ndërtojmë funksionin ndihmës:
f '(x) f ''(x) f '''(x)
(x)  f (b)  f (x)  (b  x)  (b  x)2  (b  x)3
1!2!3!
... f ( n1) ( x ) (b  x ) n 1  K (b  x)n (4)
( n 1)! n!
MATEMATIKA 1 192
|
Funksioni φ(x) plotëson kushtet e teoremës së Rolesë në segmentin [a, b],
sepse ai është i derivueshëm në segmentin [a, b] si shumë funksionesh të
derivueshëm dhe në skajet e segmentit ky funksion merr vlera të barabarta
me zero. Me të vërtetë:
f '(a ) f ''(a ) f '''(a)
(a )  f (b)  f (a )  (b  a )  (b  a )2  (b  a)3
1!2!3!
... f ( n1) ( a ) (b  a ) n 1  K (b  a) n  0 nga barazimi (3).
( n 1)! n!

Në barazimin (4) zëvendësojmë x = b dhe do të kemi që φ(b) = 0.

Meqenëse funksioni φ(x) plotëson kushtet e teoremës Role, atëherë ekziston
një pikë c në intervalin ]a, b[ e tillë që
φ’(c) = 0
Njehsojmë këtë derivat:
 '( x )   f '( x )   f ''( x )(b  x )  f '( x )  f '''( x) 
2

 (b  x )  f ''( x )(b  x)


 2! 
 f ( n ) (x ) (b  x )n 1 f ( n1) (x ) (b  x )n  2  K (b  x) n 1
...     
 ( n  1)! (n  2)!  ( n  1)!
Duke bërë reduktimet do të kemi:
φ’(x) =  f ( n) ( x ) (b  x ) n 1  K (b  x)n1
( n  1)! ( n 1)!
Meqenëse φ’(c) = 0, atëherë mund të shkruajmë
 f ( n) ( x ) (b  x ) n 1  K (b  x) n1  0
( n  1)! ( n 1)!

Meqenëse a < c < b dhe c ≠ b  b – c ≠ 0, atëherë nga barazimi i fundit

(n)
nxjerrim që K = f (c).

Duke zëvendësuar vlerën e gjetur të K-së në barazimin (3) kemi:

f '(a ) f ''(a ) f '''(a)
(b)  f (a )  (b  a )  (b  a )2  (b  a)3
1!2!3!
... f ( n 1) ( a ) (b  a ) n 1  f ( n) (c) (b  a)n (5)
( n 1)! n!
ku c ]a, b[
Duke zëvendësuar në barazimin (5) b = x barazimi shkruhet:

MATEMATIKA 1 193
|
 f '(a ) f ''(a ) f '''(a)
(x )  f (a )  (x  a )  (x  a )2  (x  a)3
1!2!3!
... f ( n 1) ( a ) ( x  a ) n 1  f ( n) (c) ( x  a)n (6)
( n 1)! n!
ku c ]a, x[.
Formula e Tejlorit zbatohet për të përafruar me polinome funksione me
natyrë të ndërlikuar me një saktësi mjaft të mirë.
Shembull: Për funksioni f ( x )  ex dimë se f '( x )  ex ; f ''( x )  ex ;…
f ( n ) ( x )  ex dhe f (0)  f '(0)  ...  f ( n ) (0)  1 atëherë funksioni f(x)e
x
për x[-1, 1] shkruhet: e  1  x  x ... x 2
xn1 .
1! 2! ( n 1)!
Shembull: Njehsoni me ndihmën e formulës së Tejlorit ndryshimin midis
shtesës së funksionit, y dhe diferencialit të funksionit dy në një pikë xo.
Supozojmë se funksioni f(x) ka derivate të dytë të vazhdueshëm në një zonë
rrethuese të pikës xo. Atëherë edhe |f’’(x)| është i vazhdueshëm në këtë zonë
rrethuese të pikës xo, pra |f’’(x)|  M, ku M është vlera më e madhe e |f’’(x)|
në zonën rrethuese të pikës xo.
Duke ditur që
y = f(xo + x) – f(xo) dhe dy = f’(xo)x
Pra, y – dy = f(xo + x) – f(xo) – f’(xo)x
Nga formula e Tejlorit kemi:
f(xo + x) = f(xo) – f’(xo) + f ''( c) x2
2
ku c ndodhet ndërmjet xo dhe xo + x.
Pra, mund të shkruajmë që: y  dy  f ''( c) x2
2
ose
| y  dy || f ''( c ) | x2  M  x2
2
Rregullat e L’Hopitalit
Rregullat e L’Hopitalit na ndihmojnë të njehsojmë lehtësisht format e
pacaktuara të limiteve.
Rregulla e parë e L’Hopitalit

MATEMATIKA 1 194
|
Jepen funksionet f(x) dhe g(x) të përcaktuara në një segment [a, b] dhe x0
një pikë e këtij segmenti (pika x0 mund të jetë pikë e brendshme ose njëri
nga skajet e segmentit [a, b]) ku plotësohen këto kushte:
1. funksionet f (x) dhe g(x) janë të derivueshëm në një zonë rrethuese të
pikës xo dhe me përjashtim ndoshta të pikës xo dhe g’(x) ≠ 0
2. ekzistojnë lim f ( x )  lim g ( x)  0
x  x0 x x0
f '( x) 
ekziston i fundëm ose i pafundëm lim Lx x0
g '( x)
atëherë ekziston edhe lim f ( x )  lim f '( x)  L .
x  x0 g ( x ) x x0 g '( x)

Vërtetim:
Fillimisht duhet të theksojmë se f ( x0 )  g ( x0 )  0 dhe për x  x0 g '( x)  0 në
një zonë rrethuese të pikës xo, sepse nga teorema Role do të kishim që g’(x)
0 të paktën në një pikë të zonës rrethuese të pikës xo gjë që është përjashtuar.
Atëherë për funksionet f(x) dhe g(x) në segmentin [ x0 , x] ( x  x0 ) plotësohen
kushtet e teoremës Koshi në bazë të së cilës kemi: f ( x )  f ( x0 )  f '( c) .
g ( x )  g ( x ) g '( c)
0
Meqënëse f ( x )  g ( x )  0 atëherë: f ( x )  f '( c) ku c është një pikë që
0 0
g ( x ) g '( c)
plotëson kushtin x < c < x. Meqëlim f '( x)  L dhe ( x  x )  ( c  x )
0  0 0
x g '( x)
x0

do të kmi që lim f '( c )  L  lim f ( x)  L

x  x0 g '( c ) x x0 g ( x)

Kjo teoremë na lejon të njehsojmë limitet e formave të pacaktuara, sepse

shpesh limiti i raportit të derivatit të funksioneve është më i thjeshtë për t’u
njehsuar. Shënim: Duke bërë derivimin e parë mund të shihet që përsëri
mund të kemi formë të pacaktuar dhe për funksionet e fituara shohim nëse
plotësohen kushtet e teoremës së L’Hopitalit dhe kalojmë përsëri në
derivatet e funksioneve derisa të njehsohet limiti i raporit të dhënë.
Vërejtje: Kjo teoremë është e vërtetë edhe nëse x0 është  .
Rregulli i dytë i L’Hopitalit
Jepen funksionet f(x) dhe g(x) të përcaktuara në një  zonë rrethuese të
pikës x0 ku plotësohen këto kushte:
funksionet f (x) dhe g(x) janë të derivueshëm në një zonë rrethuese të
pikës xo dhe me përjashtim ndoshta të pikës xo dhe g’(x) ≠ 0

MATEMATIKA 1 195
|
 2. lim | f ( x) | lim | g ( x) | 
x  x0 x x0
f '( x) 
ekziston i fundëm ose i pafundëm lim Lx x0
g '( x)
atëherë edhe lim f ( x )  lim f '( x)  L .
x  x0 g ( x ) x x0 g '( x)

Ushtrim: Duke u mbështetur në vërtetimin e teoremës së parë të L’Hopitalin

vërtetoni teoremën e dytë.
Vërejtje: Kjo teoremë është e vërtetë edhe nëse x0 është  .
Përmbledhje: Përdorimi i rregullit të Lopitalit në njehsimet e formave të
0 
pacaktuara të limiteve. Kthimet e tyre në formën 0 ose  .
1. Nëse lim f ( x)  0 dhe lim g ( x)   dhe kërkohet të njehsohet
x a x a

lim f ( x )  g ( x) , kemi formën e pacaktuar 0. Kjo formë kalohet në një nga
x a

format e pacaktuara 0 ose  .

0  
f (x )  g (x)  f (x) forma 0 ose f (x )  g (x)  g (x) forma .
1 0 1 
g (x) f (x)
1  1
2. Nëse kemi formën e pacaktuar  -  atëhere: f (x )  g (x)  g (x ) f (x)
1
f (x )g (x)
0
kthehet në formën 0 .
Për rastet e papërcaktueshmërisë 00 , 0 dhe 1 duke kaluar në logaritëm
kalojmë në formën 0.
lim[ g ( x )ln f ( x)]
g(x)
lim f ( x)  lim e g ( x )ln f ( x)  ex a
x a x a
Shembull: Të njehsohen limitet:

a) lim 2 x 5  x  3 ln(1 x) c) lim 1  ex

; b) lim ; ;
x1
3 x 3  x2  2 x0 x x0
x
MATEMATIKA 1 196

|
d) lim x  ex1 ; e) lim ln2 x ; f) lim(cot gx  1 ) ;
x1
( x 1)2
x 
x3 x0 x
3
g) lim(cos 2 x) x2 .
x0
Zgjidhje:
a) lim 2 x 5  x  3  lim 10 x4 1  11 ;
x 1
3 x 3  x 2  2 x1 12 x 2  2 x 10
ln(1  x) 1
1
b) lim  lim 1   lim 1;
x
x0 x x0
1 x 0 x
1
x
1ex (1  e ) ' ex
c) lim  lim  lim   e 0  1 ;
x0 x x0 x ' x0 1
x  e x 1 ( x  e x 1 ) ' 1  e x 1 (1  e x 1 ) ' ex1 1
d) lim  lim  lim  lim  lim   ;
2( x  1) x 1 [2( x 1)]' x1
2
x 1 ( x  1) x 1
[( x  1) 2 ]' 2
x 1 2
2 2
2 ln x  1
e) lim ln x  lim (ln x ) '  lim x  2 lim ln
x
2
x  x 3 x  3
(x )' x 
3 x 3 x x3
1
 2 lim (ln x) '  2 lim x  2 li 1  0 ;
(x3)' 3x2 m
3 x  3 x  9 x x3
f) lim(cot gx  1 )  lim( 1  1 )  lim( x  ) është kthyer në formën 0 .
tgx
x0
x x0
tgx x x0
xtgx 0
Zbatojmë rregullin e Lopitalit dhe kemi:
x  tgx ( x  tgx ) '
1 1 cos 2 x  1 sin2 x
2
 lim( )  lim  lim cos x  lim  lim
xtgx x  0 ( xtgx ) ' x sin x cos x  x x0 1
x0 x0
tgx  x  0 sin 2x  x
2
cos x 2
 lim ( sin2 x ) '  lim 2sin x cos x  0 ;
1 sin 2x  x ) ' x0 1 2cos 2x 1
x0 (2 2
3 3
lim 2 ln(cos 2 x)

g) lim(cos 2 x ) x2  ex0 x
x0
 MATEMATIKA 1 197
|
Njehsojmë
3 ( 2 sin 2 x)
3
lim ln(cos 2 x)  lim 3ln(cos 2 x )  lim [3ln(cos 2 x)]'  lim cos 2x
2 2 2
x 0 x x 0 x x 0 (x )' x0 2x

 lim 3tg 2x  lim (3tg 2x)'  lim 32 6.

x 0 x x 0 x' x0
cos2 x
3
6
Pra, lim(cos 2 x ) x2  e
x0

Studimi i funksionit me ndihmën e derivatve

1. Monotonia e funksioneve
Për të studiuar monotoninë e një funksioni në bashkësinë e tij të përcaktimit
do të mbështetemi në studimin e shenjës së derivatit të parë të funksionit.
Teoremë 1: Në qoftë se funksioni y = f(x) i vazhdueshëm në segmentin I
dhe i drivueshëm në pikat e brendshme të I-së, ka derivat pozitiv në cdo pikë
të intervalit I, atëhere ky funksion është monoton rritës në intervalin I.
Vërtetim: Marrim dy pika cfarëdo x1 , x2  I , të tilla që x 2  x1 . Meqënëse
funksioni f ka derivat në cdo pikë të intervali I, në bazë të teoremës së
Lagranzhit shkruajmë
f ( x2 )  f ( x1 )  f '( c )( x2  x1 )
ku x2  c  x1 . Meqënëse pika c i përket intervalit I, si pikë që ndodhet
ndërmjet pikave x 2 , x1 që janë pika të intervalit I, nga kushti kemi që f’(c)
> 0. Meqë x 2  x1 , kemi x2  x1  0 . Nga këto mosbarazime mund të
shkruajmë:
'( c )( x2  x1 )  0  f ( x2 )  f ( x1 )  0  f ( x2 )  f (
x1 ) . Kjo tregon se funksioni f(x) është rritës në I.
Teoremë 2: Në qoftë se funksioni y = f(x) i vazhdueshëm në segmentin I dhe i
drivueshëm në pikat e brendshme të I-së, ka derivat negativ në cdo pikë të
intervalit I, atëhere ky funksion është monoton zbritës në intervalin I.
Vërtetimi i kësaj teoreme bëhet njësoj si në teoremën 1.
Shembull: Të shqyrtohet monotonia e funksionit y  x 2  5 x  6 .
Zgjidhje:
Për cdo xR kemi: y’ = 2x – 5
MATEMATIKA 1 198
|
Studiojmë shenjën e binomit 2x – 5.
x - 5 +
2
y’ – 0 +
Y

5
për x]–; 2 [ funksioni është zbritës;

5
për x] 2 ; +[ funksioni është rritës.

2. Ekstremumet e funksionit
Jepet funksioni f(x) i përcaktuar në intervalin I dhe pika aI.
Funksioni f(x) ka maksimum për x = a, të barabartë me f(a), në qoftë se
ekziston një zonë rrethuese e pikës a, në të cilin funksioni merr vlera që nuk
e kalojnë vlerën f(a). Pra, f ( x )  f ( a) .
f(a) quhet maksimum i funksionit.
Pra, funksioni ka maksimum për x = a vetëm atëhere kur ekziston një zonë
rrethuese e pikës a dhe për cdo x ]a   ; a [ vërtetohet mosbarazimi
( x )  f ( a) .
Themi se f(a) është vlera më e madhe e funksionit në I.

y
y

B
x
x
a
Figura 3 b
Figura 4

Funksioni f(x) ka minimum për x = b, të barabartë me f(b), në qoftë se

ekziston një zonë rretuese e pikës b, në të cilin funksioni merr vlera më të
mëdha ose të barabarta me f(b). Pra, f ( x )  f (b) .
f(b) quhet minimum i funksionit

MATEMATIKA 1 199
|
Maksimumet dhe minimumet e funksionit quhen ekstremume të
funksionit. Jepet funksioni f(x) i derivueshëm në bashkësinë e tij të
përcaktimit. Teoremë: Në qoftë se funksioni y = f(x) ka ekstremum në pikën
x0 dhe është i derivueshëm në këtë pikë, atëhere f '( x0 )  0 .
Vërtetim:
Supozojmë se në pikën x0 , pikë e bashkësisë së përcaktimit të funksionit,
funksioni ka maksimum. Kjo do të thotë se në një interval Ix0 që përmban
pikën x0 , kemi: f ( x0 )  f ( x)  x  Ix0 .
Për një h ≠ 0 të tillë që x0  h Ix0 shkruajmë raportin e ndryshimit të vlerave të
funksionit me h-në, në një interval rrethues të pikës x0 . Atëherë do të kemi:
f (x  h)  f (x )
0 0  0 për h < 0 dhe
h
f (x  h)  f (x )
0  0 për h > 0.
0

h
Sepse, duke u nisur nga supozimi se në pikën x0 funksioni ka maksimum,
kemi:
( x0  h )  f ( x0 )  0 .
Kalojmë në limit dhe kemi:
f (x  h)  f (x )
lim 0 0  f ' (x0 )  f '(x0 )  0
h0 h
lim f (x0  h)  f (x0 )  f  ' (x )  f '(x )  0
h0

h 0 0

Meqënëse f '( x0 )  0 dhe f '( x0 )  0 , atëhere f '( x0 )  0 .

Njësoj vërtetohet teorema edhe nëse supozohet se në pikën x0 funksioni
arrin vlerën minimale. y

Interpretimi gjeometrik i teoremës:

Meqënëse f '( x0 )  0 në pikat ku funksioni
arrin vlerën më të madhe ose më të vogël,
do të thotë se tangentja e grafikut në këto
pika është paralele me boshtin ox.
O x0 x1 x

Figura 5
MATEMATIKA 1 200

|
Kushte të mjaftueshme për ekzistencës e ekstremumeve

Teoremë 1: Në qoftë se funksioni f(x) është i derivueshëm në intervalin ]a

– ; a + [ dhe ka derivat pozitiv në cdo pikë të intervalit ]a – ; a[ dhe
derivat negative në cdo pikë të intervalit ]a; a + [ atëherë ky funksion ka
maksimum për x = a.
Paraqitja skematike e teoremës

a– a a+
x
y’ + 0 –
max

Vërtetim: Meqënëse funksioni f është i derivueshëm në intervalin ]a – ; a +

[, zbatojmë teoremën e Lagranzhit për një pikë cfarëdo x të këtij intervali
dhe për pikën a (x ≠ a):
( x )  f ( a )  f '(c )( x  a)
ku pika c ndodhet midis pikave x dhe a. (c]x, a[)

Rasti I: Nëse x]a – ; a[, kemi x < c < a

a– x c a a+
Figura 6
Sipas kushtit derivati është pozitiv në cdo pikë të intervalit ]a – ; a[ prandaj
f’(c) > 0. Vec kësaj kemi x – a < 0. Pra, si rrjedhim f’(c)(x - a) < 0.
Meqënëse f’(c)(x – a) < 0, atëherë duke u nisur nga barazimi
( x )  f ( a )  f '(c )( x  a) do të kemi: f ( x )  f ( a )  0  f ( x )  f ( a)
për cdo x]a – ; a[.

Rasti II: Nëse x]a; a + [, kemi a < c < x

a– a c x a+
Figura 7

Sipas kushtit derivati është negativ në cdo pikë të intervalit ]a; a + [,
prandaj f’(c) < 0. Vec kësaj kemi x – a > 0. Pra, si rrjedhim f’(c)(x – a) < 0.
Meqënëse f’(c)(x – a) < 0, atëhere duke u nisur nga barazimi
( x )  f ( a )  f '(c )( x  a) do të kemi: f ( x )  f ( a )  0  f ( x )  f ( a) për
cdo x]a; a + [.
MATEMATIKA 1 201
|
Rasti III: Për x = a kemi f(x) = f(a).
Pra për cdo x]a – ; a + [ kemi f ( x )  f ( a) . Kjo do të thotë se
funksioni f ka maksimum për x = a.
Teoremë 2: Në qoftë se funksioni f(x) është i derivueshëm në intervalin ]a
– ; a + [ dhe ka derivat negativ në cdo pikë të intervalit ]a – ; a[ dhe
derivat pozitiv në cdo pikë të intervalit ]a; a + [ atëhere ky funksion ka
minimum për x = a.
Paraqitja skematike e teoremës
x a– a a+
y’ – 0 +
y min

Vërtetimi i teoremës bëhet njësoj si në teoremën 1.

Shembull: Të gjenden ekstremumet e funksionit y  x 3  3 x2  4
Zgjidhje:
Për cdo xR kemi: f '( x )  3 x 2  6x
Studiojmë shenjën e trinomit të fuqisë së dytë 3 x 2 6x
3x 2  6x  0  3x (x  2)  0  ( x  0 ose x  2)

x - 0 2 +
f’ + 0 - 0 +
f max min

Për x = 0 funksioni ka maksimum, max  f (0)  03  3  02  4  4

Për x = 2 funksioni ka minimum, min  f (2)  23  3  22  4  0

Shembull: Të vërtetohet se kur funksioni f është i derivueshëm në intervalin

I = ]a - ; a + [ dhe derivati i tij ruan të njëjtën shenjë në të dy intervalet ]a
– ; a[; ]a; a + [ atëhere funksioni nuk ka ekstremum në pikën a.
Zgjidhje:
Supozojmë se f’(x) > 0 në intervalin ]a – ; a[ dhe në intervalin ]a; a + [.
Meqënëse funksioni f është i derivueshëm në intervalin ]a – ; a + [,
zbatojmë teoremën e Lagranzhit për një pikë cfarëdo x të këtij intervali dhe
për pikën a:
f ( x )  f ( a )  f '(c )( x  a)

MATEMATIKA 1 202
|
ku pika c ndodhet midis pikave x dhe a. Nga ku del se për x < a kemi f(x) <
f(a) dhe për x > a kemi
f(x) > f(a). Pra, nuk ekziston asnjë zonë rrethuese e pikës a ku të kemi f ( x )
 f ( a) , domethënë funksioni nuk ka maksimum në a dhe nuk ekziston
asnjë zonë rrethuese e pikës a që të kemi f ( x )  f ( a) që do të thotë se
funksioni nuk ka minimum në x = a.
Shembull: Të vërtetoni se në qoftë se funksioni f ka vetëm vlera pozitive në
intervalin
I = ]a – ; a + [, atëhere në këtë interval funksionet f dhe f 2 kanë të njëjtat
pika maksimumi (minimumi).
Zgjidhje:
Le të jetë a një pikë e fiksuar, kurse x një pikë cfarëdo e intervalit I. Shkruajmë f 2 (
x )  f 2 ( a )  [ f ( x )  f ( a )][ f ( x )  f ( a)]. Nga kushti f(x) + f(a) > 0 xI,
prandaj f 2 ( x )  f 2 ( a) dhe f ( x )  f ( a) kanë të njëjtën shenjë.
Nëse për x = a funksioni f ka maksimum kemi f ( x )  f ( a) në një zonë
rrethuese të pikës a. Prej këtej kemi që në këtë zonë rrethuese të pikës a:
f ( x)  f ( a)  0  f 2 ( x )  f 2 ( a )  0  f 2 ( x )  f 2 ( a) që tregon se x =
a është pikë maksimumi edhe për funksionin f 2 ( x) .
Tregoni se nëse pika x = b është pikë maksimale për f 2 ( x) , atëhere ajo
është pikë maksimumi edhe për funksionin f(x).
Shembull: Janë dhënë funksionet f (x )  1 x5 dhe g (x )  1 x3 1. Të
5 3
vërtetohet që për x  1 kemi f ( x )  g ( x) .
Zgjidhje:
Ndërtojmë funksionin h( x)  f ( x )  g ( x) për xR.
h(x )  f (x )  g (x )  1 x 5  1 x3 1 . Njehsojmë derivatin e funksionit h:
5 3
4 2
h '( x )  x  x  x ( x2 1) . Studiojmë shenjën e funksionit h’(x):
2

x - –1 0 1 +
h’ + 0 – 0 - 0 +
h max min

Funksioni h është rritës në [1; +[. Pra për cdo x  1 kemi h( x)  h(1) .

Meqë h(1) > 0 për x  1 kemi h( x)  0 domethënë

f ( x )  g ( x )  0  f ( x)  g ( x) .
MATEMATIKA 1 203

|
Teoremë 3: Në qoftë se funksioni f(x) është i derivueshëm në intervalin ]
a ; a  [ dhe f ' (a)  0 ndërsa f " (a)  0 atëhere ky funksion ka në pikën
a ekstremum. Në qoftë se f " (a)  0 atëhere x = a është pikë maksimumi
dhe në qoftë se f " (a)  0 atëhere x = a është pikë minimumi.
Shembull: Të gjenden ekstremumet e funksionit y  x  2sin x në ]0;2[
Zgjidhje:
f ' (x)  1  2 cos x f " (x)  2 sin x
f ' (x)  0  1  2 cos x  0 cos x  1  x   x  5

2
1
2 3 3
f ( )  2 sin   2  3  3  0 pra në x  kemi pikë minimumi
" 

3 3 2 1
3
" 5
f ( )  2 sin 5   2( 3 )  30 pra në x 2  5 kemi pikë
3 3 2 3
maksimumi
Duket qartë që teorema nuk jep përgjigje kur f '( x0 )  f ''( x0 )  0 . Në këtë
rast natyrën e pikës x0 mund t’a sqarojmë me anën e derivative të rendeve më
të larta të funksionit në këtë pikë. Ka vend teorema e mëposhtme.
Teoremë: Në qoftë se f '(x )  f ''(x )  ...  f ( n1) (x )  0 ndërsa
0 0 0
n
f ( x0 )  0 atëherë:
Kur n është numër tek funksioni y = f(x) nuk ka ekstrmum në pikën
stacionare x0 .
Kur n është numër cift funksioni y = f(x) ka maksimum në pikën x0 në qoftë se f
( n)
(x0 )  0 dhe ka minimum në katë pikë në qoftë se f ( n) (x0 )  0 .
Këtë teoremë e pranojmë pa vërtetim.

Vlera më e madhe (më e vogël) e funksionit

Themi se funksioni numerik merr vlerën më të madhe (më të vogël) në një
bashkësi A në qoftë se ekziston të paktën një element x1  A i tillë që
f (x)  f (x1 ) për cdo x  A . ( f (x)  f (x1 ) për cdo x  A )
Për funksionet e vazhdueshëm në një segment dihet që ato arrijnë vlerën më
të madhe dhe më të vogël në këtë segment.

MATEMATIKA 1 204
|
Dhe në këtë rast vlerën më të madhe (vogël) e kërkojmë në skajet e
segmentit dhe në pikat e maksimumeve (minimumeve) duke i krahasuar ato
vlera se cila është më e madhja (vogla).
Shembull: Gjeni vlerën më të madhe dhe më të vogël të funksionit
(x)  2x3  9x 2  2 në [-1;1]
Zgjidhje:
Gjejmë ekstremumet e funksionit
f ' (x)  6x 2 18 x
6x2 18x  0  x  0 ose x 2  3
1
x - 0 3 +
f’ + 0 - 0 +
f max min

Njehsojmë vlerat e funksionit në pikën maksimale, minimale dhe në skajet e

segmentit
[-1; 1]
(1)  2(1)3 9(1)2  2  9
f (1)  5
f (0)  2
f (3)  25
Vlera më e madhe e funksionit në [-1;1] është 2 që arrihet në pikën e
maksimumit x = 0.
Vlera më e vogël e funksionit [-1;1] është f ( 1)  9 që arrihet në skaj.
Shihet që në pikën x = 3 funksioni merr vlerën -25, por kjo pikë nuk merret
në konsideratë se nuk i përket [-1;1].
Shënim: Në qoftë se funksioni f(x) është i vazhdueshëm në intervalin ]a; b[
dhe ka në këtë interval vetëm një ekstremum atëhere:
Kur ky ekstremum është maksimum atëhere është dhe vlera më e madhe e
funksionit.
Kur ky ekstremum është minimum atëhere është dhe vlera më e vogël e
funksionit,
Shembull: Të gjendet vlera më e vogël e funksionit f (x)  x  ln x
Zgjidhje:
Fillimisht, gjejmë bashkësinë e përcaktimit që është ]0;[
Studiojmë shenjën e derivatit f ' (x)  1  1  x 1
x x
MATEMATIKA 1 205
|
Meqënëse x  0  shenja e f ' ( x) është e njejtë me shenjën e binomit (x-
1). f ' (x)  0  x  1
x 0 1 +
f’ - 0 +
f min

Meqënëse funksioni i dhënë në intervalin ]0;[ ka vetëm një ekstremum

dhe ky është minimum atëhere vlera e këtij minimumi është dhe vlera më e
vogël e tij ( f (1)  1  ln1 1).

4. Përkulshmëria e vijës. Pikat e infleksionit

Le të na jetë dhënë një vijë e vazhdueshme AB që paraqet grafikun e
funksionit f(x) me bashkësi përcaktimi një interval I. Supozojmë se
funksioni f(x) është kudo i derivueshëm në I (domethënë vija AB ka
tangente në cdo pikë të saj).

Përkufizim: Vija AC quhet e lugët (konvekse) në qoftë se tangentja e hequr

në cdo pikë të saj ndodhet nën vijë.
Vija AC është e lugët në ]a; c[ y A
(fig.8)
Përkufizim: Vija CB quhet e C

mysët (konkave) në qoftë se B

tangentja e hequr në cdo pikë të
saj ndodhet mbi vijë.
Vija CB është e mysët në ]c; b[ x
(fig. 8) a c b
Figura 8

Teoremë 1: Kusht i nevojshëm dhe i mjaftueshëm që funksioni y = f(x) dy

herë i drivueshëm në intervalin I të jetë i lugët (mysët) në të është që f " ( x)
 0 ( f " ( x)  0 ) për cdo x  I .
Vërtetim:
Kushti i nevojshëm. Në qoftë se y = f(x) është i lugët (mysët) në I, atëherë
funksioni f '( x) është monoton rritës (zvogëlues) në këtë interval. Por atëherë
në bazë të teoremës mbi funksionet monotonë f " ( x)  0 ( f " ( x)  0 ) për çdo
xI.
MATEMATIKA 1 206
|
Kushti i mjaftueshëm: Në qoftë se f " ( x)  0 ( f " ( x)  0 ), atëherë f '( x) është
rritës (zvogëlues) në intervalin I. Kjo do të thotë që vet funksioni y = f(x)
është i lugët (i mysët) në inervalin I.
Shembull: Shqyrtoni përkulshmërinë e vijës me ekuacion:
1
 3 x3  6x2  4x  2
Zgjidhje: Njehsojmë derivatin e dytë:
f ' (x)  x 2 12 x  4 f " (x)  2x 12 f " (x)  0 x  6
x - 6 +
f’’ - 0 +
f
domethënë në ]  ;6[ vija është e mysët dhe në ]6;[ është e lugët.

Përkufizim: Pika C (fig. 8) e grafikut të funksionit të vazhdueshëm që lidh

pjesë të grafikut me përkulshmëri të ndryshme, quhet pikë infleksioni e
grafikut (vijës).
Teoremë 2: Në qoftë se funksioni y  f (x) ka derivat të dytë në cdo pikë
të intervalit ]a;b[ dhe pika C është një pikë e këtij intervali e tillë që f " ( x)
ndëron shenjë duke kaluar nga ]a; c[ në ]c; b[, atëherë pika C me abshisë c
është pikë infleksioni për grafikun e funksionit.
Vërtetim:
Supozojmë se në intervalin ]a; c[ kemi f " ( x)  0 dhe në intervalin ]c; b[ f " ( x)  0
. Atëhere grafiku i funksionit f(x) është i lugët në ]a; c[ dhe i mysët në ]c; b[. Pika C
me abshisë c lidh pikat e grafikut me përkulshmëri të ndryshme.
Kjo tregon që pika c është pikë infleksioni për grafikun e funksionit.
Teoremë: (Kushti i nevojshëm i pikës së infleksionit)
Në qoftë se funksioni y = f(x) ka në një zonë rretuese ]c – , c + [ të pikës
së infleksionit x = c derivat të rendit të dytë, atëherë ai është i barabartë me
zero f’’(c) = 0.
Vërtetim:
Meqë pika c ndan një interval lugëtie me një interval mysëtie të funksionit y
= f(x), atëherë derivati f’(x) është rritës në ]c – , c[ dhe zvogëlues në ]c, c +
[. Pra, f’(x) ka ekstemum në pikën c prandaj derivati i tij f’’(x) në këtë pikë,
në qoftë se ekziston është zero në bazë të teoremës mbi ekstremumet. Pra,
f’’(c) = 0.

MATEMATIKA 1 207
|
Kushti f’’(c) = 0 është kusht i nevojshëm që pika x = c të jetë pikë
infleksioni për funksionin y = f(x), por jo i mjaftueshëm.
Teoremë: Jepet funksioni y = f(x) dy herë i derivueshëm në një  zonë
rrethuese të pikës c, me përjashtim ndoshta të pikës c ku funksioni është i
vazhdueshëm, atëherë në qoftë se derivati i dytë f’’(x):
ka shenja të ndryshme në ]c – , c[ dhe ]c, c + [, pika x = c është pikë
infleksioni e funksionit y = f(x).
ka shenja të njëjta në të dy intervalet, pika x = c nuk është pikë
infleksioni.
3.

Teoremë: Në qoftë se f '( c )  f ''( c )  ...  f ( n1) ( c)  0 ndërsa f n ( c) 

0 atëherë:
Kur n është numër tek pika x = c është pikë infleksioni për funksionin.
Kur n është numër cift pika x = c nuk është pikë infleksioni për funksionin.
Këtë teoremë e pranojmë pa vërtetim
x3 1 x0

Shembull: Të studiohet përkulshmëria e vijës y  
cos x
 x0
 2
Zgjidhje:
Njehsojmë limitin e funksionit në pikën x = 0.
lim ( x 3  1)  lim cos x  1  f (0)
 
x 0 x0
Meqënëse limitet e njëanshme janë të barabarta dhe për më tepër të barabarta
me vlerën e funksionit në pikën x = 0, atëhere funksioni f(x) është i

vazhdueshëm në x = 0 dhe për pasojë edhe në intervalin [ 2 ; [ .
3x 2 x  0
Njehsojmë derivatin e parë f ' (x)    
 sin x  x0
 2
Meqenëse f' (0)  f' (0)  0 kjo tregon se për x = 0 funksioni është i
derivueshëm.
6 x x  0
f "  
( x)  
 cos x  x0
 2
f " (0) nuk ekziston sepse f" (0)  0 f" (0)  1

MATEMATIKA 1 208
|
Meqenëse funksioni është i derivueshëm dy herë dhe në të dy anët e x = 0
vija ka përkulshmëri të ndryshme (derivati i dytë ka shenja të ndryshme)
pika e grafikut me abshisë zero është pikë infleksioni.

Vërejtje
Maksimumet dhe minimumet quhen me një emër të përbashkët
ekstremume të funksionit
Një funksion mund të ketë disa ekstremume
Ekstremumet shpesh quhen shpesh ekstremume lokale sepse janë vlera më
e madhe (vogël) vetëm në një interval të caktuar dhe jo në gjithë
bashkësinë e përcaktimit.
Të mos ngatrohet vlera e maximumit me vlerën më të madhe
Pikat që dyshojmë se funksioni mund të ketë ekstremum janë pikat në
të cilat derivati: 1) bëhet zero 2) nuk ekziston 3) është i pafundëm dhe
këto pika quhen pika kritike.
Shqyrtimi i variacionit dhe ndërtimi i grafikut të funksionit
Për të shqyrtuar variacionin dhe për të ndërtuar grafikun e një funksioni të
dhënë do të veprojmë në këtë mënyrë:
Gjejmë bashkësinë e përcaktimit të funksionit
Shqyrtojmë ciftësinë e funksionit dhe njehsojmë periodën e
funksionit kur ai është periodik.
Studiohet monotonia e funksionit
Studiohet përkulshmëria e funksionit
Gjenden asimtotat e grafikut të funksionit
Gjejmë pikat e prerjes së grafikut me boshtet koordinative
Ndërtojmë grafikun e funksionit.
Shembull: Ndërtoni grafikun e funksionit y  x3 .
x2 1
Zgjidhje: 1. Gjejmë bashkësinë e përcaktimit. Duhet që emëruesi të jetë i
ndryshëm nga zero. Pra, x 2  1  0  x  1.
] ;1[] 1;1[]1;[ R {1;1}.
( x )3 x3
2. Ciftësia f (  x )      f ( x) që tregon se funksioni është
(x)2  1 x2 1
tek (grafiku i funksionit është simetrik në lidhje me orrigjinën e boshteve
koordinativë).
2 2 3 2 2
f '( x)  3 x ( x  1)  2 x  x  x ( x 3)
( x 2  1) 2( x2 1)2
f '(x)  0  x  0 ose x   3
MATEMATIKA 1 209
|
 x - 3 –1 0 1 3 +
f’ +0 – – 0– – 0 +
f max
0 min
3 3
max  f (  3)   2
3 3
min  f ( 3)  2
f (0)  0
2 3 2 2 2
f ''( x)  [2 x ( x  3)  2 x ]( x  1)  4 x( x  1)  x
2
( x2 3) ( x2 1)4
2 x[( x 2  3  x 3 )( x 2  1) 2  2 x 2 ( x 2  3)]  2 x ( x2  3)
( x 2  1) 3( x2 1)3
x – –1 0 1 +
f’’ – + 0 – +
f

x = 0 është pikë infleksioni për grafikun e funksionit dhe f(0) = 0.

5. Asimtotat:
lim x 3  lim x3  lim x   . Pra, grafiku i funksionit nuk ka asimtotë
2
x  x x
2
x  x 1

horizontale.
lim x3   dhe lim x3   . Kjo tregon që x = -1 është asimtotë
 2 2
x1 x 1 x1 x 1


vertikale.
lim x3   dhe lim x3   . Kjo tregon që x = 1 është
asimtotë
2  2
x1 x 1 x1 x 1


vertikale.
Gjejmë ekuacionin e asimtotës oblike y = kx + t:
x3 x3 x3
2
k  lim f (x)  lim x 1  lim  lim 1 . Pra, k = 1.
x 
x x 
x 3
x x
2
x  x(x 1)

 x3  x3  x3  x x
t  lim[ f (x)  kx]  lim  2  x  lim 2  lim 2  0 .
x 1
x  1 x x
x  x

x 
Asimtota oblike ka ekuacion: y = x.
| MATEMATIKA 1 210
 y  0 x  0
 . Pra, O(0; 0)
6. Pikat e prerjes me boshtin ox:  x3  
y 2 y  0
 x 1
Pikat e prerjes me boshtin oy: x=1
x  0 x  0
 . Pra, O(0; 0) y
 x3   
y y  0 B y=x
x 1
2

7. Grafiku Pika maksimum:
A(  3 3 ) dhe pika minimum
3;  -1 1 x
2 O
B( 3; 3 3 )
2
A
x = -1 Figura 9

USHTRIME
A plotësohen kushtet e teoremës Role për funksionet:
1) y  x 2  4 x 1 në [0; 4]; 2) y  ln(3  x2 ) në [–1; 1];
y | x 2  2 x | në [1
3) y  x në [ 1
2;1 2] ; 4) ;4];
1  4
x
2
5) y  9  x2 në [–2; 2]; 6) y  sin x  sin x në [0; ];
sin x 3
7) y  4 në [0,  ]; 8) y  1  x2 në [–1, 1];
  sin  x0
në   1 ; 1  ; 10) f (x)  x
2
9) y  ( x 1)
2 x
 x
e
 2 2 0 x0

në [0, 1]. Në cilat pika f’(x) = 0.
Shihni plotësimin e kushteve të teoremës Koshi.
f ( x )  2 x  4 g ( x )  x2  4 në [1; 4];
2) f ( x )  x 2  2 x  3 g ( x )  x 2  4 x  6 në [0; 1];
3) f ( x )  x  2 g ( x )  ex  2 në [0; 2];
f ( x )  ln x g ( x )  x  3 në [1; 3];
f ( x ) | 4 x  5 | g ( x )  x2  3 në [–2; 0];

MATEMATIKA 1 211
|
 6) f ( x )  tgx g ( x )  sin 2x    ;
në  0;
 4
7) f ( x )  2 x 1 g ( x )  x 2 8x në [–1; 0].

Shihni plotësimin e kushteve të teoremës së Lagranzhit

1) y  x 3  x2  2 në [–1; 2]; 2) y  1  5 x4 në [–1; 2];
3) y  2 x2 1 në [–2; –1]; 4) y  x 3  2 x 2  5 x 1 në [0; 1];
x
5) y  x 2  1  2x në [1; 5 ]; 6) y  x  3 2x 1 në [–1; 2];
y  2e x  x në [0; 2].

Për funksionet e mëposhtme tregoni nëse plotësohen kushtet e teoremës së

Lagrazhit dhe në qoftë se po, gjeni pikën x0 .
1) y  n 2  3n 15 në [0;3] 2) y  x3  në [0;2]
3x
4 x
3
y  n në [–2;2]

1
Në cilën pikë të vijës y  x tangentja është paralel me prerësen që kalon në
1
pikat me abshisa x1  2 dhe x2  2

E njëjta kërkesë si ushtrimi 5 për:

1) f (n)  ln x x  0 x 2  e 2) y  1  sin x x 0 x 2 
1 1
6

Të vërtetohet mosbarazimi: nan1 (b  a)  b n  a n  nbn1 (b  a) ku (a < b)

Udhëzim: Zbatoni teoremën e Lagrazhit për funksionin y  x 4 në [a;b].

8. Ndërtoni grafikun e funksionit x |x | 2 . Shpjegoni përse

f (x)  
1 |x | 2

nuk mund të zbatohet teorema e Lagranzhit në [0, 2].

MATEMATIKA 1 212
|
Ndërtoni grafikun e funksionit f(x) = |lnx| dhe tregoni cila nga kushtet e
 
teoremës së Langranzhit cënohet në  1 , e .
e 

Jepet funksioni f(x) i përcaktuar në ] –a, a[, çift dhe i derivueshëm në këtë
interval. Të provohet që gjendet të paktën një pikë c]–a, a[ në të cilën
f’(c) = 0.
Udhëzim: Funksioni quhet funksion çift nëse f(–x) = f(x).

Jepet funksioni f(x) me derivat f’(x) në çdo pikë të intervalit të fundëm,

ose të pafundëm në ]a, b[ dhe lim f ( x )  lim f ( x) . Provoni që ekziston
 
xa x b

të paktën një pikë c]a, b[ e tillë që f’(c) = 0.

Jepet f(x) = x(x –1)(x – 2)(x – 3). Tregoni që ekuacioni f’(x) = 0 ka tri
rrënjë reale dhe gjeni intervalin ku përfshihen ato.

Të gjenden limitet e mëposhme duke përdorur rregullin e Lopitalit

1) lim sin x  sin a ; 2) lim 1  cos ; x sin x
lim e  e ; x0
xa xa x x  sin x
4) lim tgx ; x0 x arctgx
6) lim ;
x0 x 5) lim sin x 3x cos x ;
e 1 x0 x
x0
4x2 sin x 1 x
lim x ln(1  x) ; x0 lim ; x0
tgx 8) lim 3  tgx ; ln x
x 
3 sin(
  x)
3
1x ln(tgx) lim e x
10) lim ; 11) lim ; 12) ;
x
x 4 cot g 2x x 1
x1 x0
cot g

2
13) lim e ; x 14) lim ln( x) ; 15) lim 4 x3 1 ;
x x2 x (1  2 x)2 x ln x

16) lim ln( x 1) ;

x 1
17) lim xe ; 18) lim tgx e x ;
x1

tg
 x x
x0


2 x 1
19) lim ln x  x2 ; 20) lim x ln 21) lim( 1  cot gx) ;
;
x0
 x
x 1 x0 sin

x
22) lim ( ex  x) ; 23) lim( 1  1 ) ; 24) lim( 1  1 );
x x  x0 x
1 x0 x sin x ln( x 1)
MATEMATIKA 1 213

|
 1 1  2 1  1
25) lim(  x ); 26) lim  x  x ln(1  
)
; 27) lim x x ;
x0 sin e 1 x  x  x

x
1 1 1
28) lim (x2 1) x ; 29) lim(cos x) x 30) lim(cot gx)ln x ;
x x0 
x0
3 1
31) lim ( 1 )tgx ; 32) lim xln x4 ; 33) lim(e x  2x) x .
x0

x x0
 x0

Jepet funksioni:
Gjeni bashkësinë e përcaktimit për funksionin
Gjeni ekstremumet e tij
1) f (x)  x 4  ; 2) f ( x )  x 2 ( x2  6) ;
x
3) f ( x )  x 2 (3  x) ; 4) f ( x)  x2 ;
x2  9
5) y  2x 3  6x 2  5 ; 6) y  x nx

Jepet funksioni y  4  x 2
Të gjendet bashkësia e përcaktimit dhe shenja e funksionit në ]–2;2[
Të gjenden ekstremumet e funksionit në ] –2;2[
Të gjenden ekstremumet e funksionit f 2 : y  4  x 2 në ] –2;2[
Cfarë vini re?

Të studiohet monotonia dhe të gjenden ekstremumet e funksionit

y  2x  x 2 ; y  3x  x 3 ;
1 y  x 3  6x 2  9x  5 ;
y  4 x4  x2  2 ;
y  (x 1) 2 (2  x) 2 ; y  x3 (x  3) 2 ;
y  (x 2 1)3 ; y  (x 1)3 ;
2x  3
2 x y ;1
y x2 ; x
2
y  x  2x 1 ; 1
12) y  x  2  x  2 ;
1
1
yxx 5.
Gjeni ekstremumet e funksionit duke shqyrtuar f 2
1) y  x 2  6x 10 ; 2) y  9x2 ;

MATEMATIKA 1 214
|
 3) y  x 2  x 1 ; 4) y  x2 4.

Sa ekstremume ka funksioni y  ax2  bx  c (a  0) dhe kur kemi max

(min).

Duke përdorur derivatin e dytë gjeni ekstremumet e funksionit

1) y  x ln x ; 2) y  sin 2x në ]0;[ ; 3) y  x  e x ;
4) y  e x  e  x ; 5) y  x  sin 2x në   ;  .
 
 2 2

Gjeni bashkësinë e përcaktimit, studioni monotoninë dhe gjeni pikat e

ekstremumeve
2x  3 2x ;
1) y  ; 2) y  2 3) y  x 2  4 ;
x 1 x 4
x 2 .
4) y  x 4  x 2 ; 5) y 
x 1

Gjeni pikat e ekstremumeve të funksionit

1) y  ln x ; 2) y  x ln 2 x ;
x
3) y  e x ln x ; 4) y  1 cos 2x  cos x .
2

Gjeni maksimumet dhe minimumet e funksionit:

1) f (x )  1 sin 2x  sin x ; 2) f (x )  1 cos 2x  cos x ;
2 2
3) f ( x )  tgx  cot gx ; 4)  x3 6 x2
f(x) e ;
1x x2
f ( x )  xe ;
5) f ( x )  e x2 ; 6)
7) f ( x )  e x sin x ; 8) f ( x )  ln(2 x  x2 ) ;
f ( x )  ln( x2 1) .

Gjeni dy vlera të x-it për të cilat funksioni f(x) = 4 sin2x ka maksimum.

Gjeni vlerën e parametrit aR në mënyrë që funksioni

( x )  ax 3  6 x 2  3ax  2 të jetë zbritës për cdo xR.

MATEMATIKA 1 215
|
25. Gjeni vlerën e b-së që funksioni f ( x)  x 2  bx  c të ketë minimum në
x2  5 x  4
1
pikën (2;  9) .
Gjeni vlerën më të madhe dhe më të vogël të funksionit:
1) f ( x )  3 x 2  12 x  5 në [0, 3] 2) f(x) = sinx + cosx në [0, /3]
3) f (x)  2  në [–7, 2] 4) f(x) = cosx – x në [0, 4]
x
5) y  x 3  3x 2  5 , në 1;3, 6) y  6x 2  x 1 në [0;1]

f x  r  x x 2  r 2 , për x  0; r

Gjeni vlerën më të madhe (vogël) të funsionit

1) y  x3 në [2; –2]; 2) y  6x 2  x 1 në [0;1];
3) y  2x3  3x 2 12 x  2 në [-2;0]; 4) y  x 4  4x3 në [2;4];
x
y  4  4x 2  5 në [–3;3]. 2
Të gjendet vlera më e madhe e funksionit
1) y  x(a  x) në ]0;2a[ 2) y  a 2  x 2 në ]-a,a[
3) y  x(a 2  x 2 ) në ]0;a[ 4) y  x 2  (a  x) 2 në ]0;a[
4
5)y  x  4 në ]0,[ 6) y  x  a 2 në ]0;4[ duke dalluar
x x
dy raste: a) 0  a  4 b) a  4
Gjeni vlerën më të madhe dhe më të vogël të funksionit
1) y  6x  x 2 në [0;6] 2) y  x  2 x në [0;9]
3) y  x 2 4  x 2 në [0;2] 4) y  x  2 sin x në [0;2 ]
5) y  x a 2  x 2 në [0;a] 6) y  sin x  sin 2x në [0; 2]
7) y  3sin x  cos 2x në [0; 2] 8) y  cos 2 x  cos2 x në [–; ]
y  2 sin 2 x  3 cos x në y  sin x  sin 2x në [0; 2];
y  3tgx  cot gx në ]0; [.
Gjeni vleren më të vogël (më të madhe) të funksionit në bashkësinë e tij të
përcaktimit.
1) y  2x 2  ln x ; 2) y  x  e x ; 3) y  x 2 e  x .

MATEMATIKA 1 216
|
  x  1 . Nga grafiku studioni
x2
31. Ndërtoni grafikun e funksionit y  
2 x x1

monotoninë dhe ekstremumet.

Të vërtetohen mosbarazimet e mëposhtme duke marrë një funksion ndihmës

1) x3  2x2  20x  0 për x > 02) 1 x3  4x2 15x 1  0 për x > 0
3
3) e x  1  x në R
Jepet funksioni: f ( x )  x 3  3 x  5 . f ( x )  x 4  6x2 .
Studioni monotoninë e funksionit
Studioni përkulshmërinë e funksionit
34. Jepet funksioni f (x)  1 2x
Gjeni bashkësinë e përcaktimit të funksionit
Studioni monotoninë e tij
Gjeni bashkësinë e përcaktimit të derivatit të parë të funksionit.
f ( x )  x  6x
4 3
Cila pikë është pikë infleksioni për funksionin:
Të shqyrtohet përkulshmeria dhe të gjenden pikat e infleksionit të
funksionit:
1) y  3x 2  2x  3 ; 2) a  x 2 ; 3) y  ax2  bx  c ;
4) y  x 3  5 ; 5) y  1 x4  6x2  x  5 ;
4
3
6) (2x 1) ; 7) y  x3 (5  x) ; 8) y  3 ;
1 x
8) y  3 ; 9) y  x ; 10) y  1 ;
2 2
1 x x 4 1x
11) y  x 2  4 sin x ; 2
12) y  x  x ln x ;
Të studiohet vazhdueshmëria dhe të gjenden pikat e infleksionit
x 2 x  0 x 2 1 x  0
1) y   x ; 2) y    x 2 x  0 .


 x 2 0 1
 
Të studiohet përkulshmeria e funksionit
1) y  sin 2x në [0; ]; 2) y  cos x në [0;2 ] ;
yex;
2 2
3) y  cos x  sin x në [0; ];4)
5) y  x ln x ; 6) y  x 2 e  x ; 7) y  x 2  x ln x .
Për çfarë vlere të a-së funksioni y  e x  ax3 ka pikë infleksioni.
Jepet grafiku i funksionit f(x). Gjeni shenjën e prodhimeve:

MATEMATIKA 1 217
|
 1) f ' (1)  f " (3) ; 2) f ' (2)  f " (2) ; f (3)  f ' (3)  f " (3) .

Njehsoni:
1
1) 9,04 ; 2) 3,99 ; 3) ;
1, 003
1
4) ; 5) 3 0,9997 ; 6) 3 8,01;
1,01
7) cos 60, 020 ; 8) sin 600 3' ; 9) tg 44, 80 ;
10) log0,9992; 11) log200

Ndërtoni grafikun e funksionit:

y  x 2  x4 ; y  x ( x2 1) ; 1
yx x;
4) y  x  2x ; 6) y  x ;
y  x  | x  x2 | ;
x2 1 x2 1
6 9) y  x4 ;
7) y  x  2  x 1 ; yx x2 1 ;
(1  x)3
y  1  ex2 ; ye 2
2
x x
10) 11) ;
x1 y(x
 4)e
13) y  e 2 x  2ex ; 14) y  ln(2  x) ;
3
x4
x2  4
y  ln .
; ;

PROBLEMA

Për zgjidhjen e problemave në kërkim të vlerës më të madhe (vogël)

veprohet në këtë mënyrë:
a. Shënojmë me x të panjohurën dhe përcaktojmë bashkësinë e vlerave të
lejueshme të x-it (bashkësinë e përcaktimit) në qoftë se është e mundur.
b. Ndërtojmë funksionin f(x), S(x), V(x), L(x)…, të cilit duam t’i gjejmë
vlerën më të madhe (vogël)
c. Njehsojmë f ' (x) dhe studiojmë shenjën e derivatit të parë të
funksionit
d. Japim përgjigjen
MATEMATIKA 1 218
|
Shuma e dy numrave pozitivë është S. Sa duhet të jenë këta numra që
prodhimi i tyre të jetë sa më i madh?
2. Prodhimi i dy numrave pozitiv është konstant  . Sa duhet të jenë këto
numra që shuma e tyre të jetë sa më e vogël?
Ndër të gjithë trekëndëshat kënddrejtë me hipotenuzë a, cili prej tyre ka
sipërfaqen më të madhe?
4. Jepet funksioni y  x 3  6x 2  9x  7 . Gjeni vlerën e x për të clin
tangentja ka koeficientin këndor më të vogël.
5. Gjeni ekuacionin e tangentes ndaj vijës y  x3  3x 2  5x që ka
koeficientin këndor më të vogël.
Gjeni pikën e grafikut të funksionit y  3x 2  x3 ku tangentja ka koeficientin
këndor më të madh.
Në katrorin me brinjë a të brendashkruhet katrori me sipërfaqen më të vogël.
Në trekëndëshin barabrinjës me brinjë a të brendashkruhet trekëndëshi
barabrinjës me sipërfaqen më të vogël.
Për cfarë vlere të x ndryshesa e x me katrorin e tij është më e madhja?
Një trup kryen lëvizje drejtvizore sipas ligjit S  12t 2  t 3 ku t [0;10] .
Gjeni në cilin çast:
Shpejtesia e trupit është zero
Shpejtësia e lëvizjes është më e madhja
Nxitimi i lëvizjes është më i madh
Një drejtkëndësh me perimeter 12 cm rrotullohet rreth njërës brinjë të tij. Sa
duhet të jenë përmasat e drejtkëndëshit që vëllimi (sipërfaqja) e cilindrit
të përftuar të jetë më i madhi (më e vogla)?
Një klub është i përbërë prej 20 anëtarësh dhe secili paguan 800 lekë në
muaj. Për të inkurajuar futjen e anëtarëve të rinj, për cdo anëtar të ri të
futur kuota ulet me 80 lekë për secilin. Sa anëtarë të rinj duhet të futen
që të ardhurat e klubit të arrijnë vlerën maksimale të mundshme.
Sa duhet të jenë përmasat e cilindrit rrethor të drejtë të mbyllur lart dhe
poshtë me vëllim 2a3 (a  0) që për ndërtimin e tij të harxhohet sasia
më e vogël e materialit.
Do të ndërtohet një kuti e hapur nga sipër me fund katror dhe me vëllim 108
cm3 . Cilat duhet të jenë përmasat e kutisë që për ndërtimin e saj të
harxhohet sa më pak material.
Një prodhues ka këto shpenzime për të prodhuar x kg të një produkti në ditë:
shpenzime fikse 320 dollare, lëndë të parë për një kg produkt 20
x2

dollar, mirëmbajte dhe riparime dollarë.

MATEMATIKA 1 219
|
 a) Tregoni që kostoja e përgjithshme x kg në një
x2
b) ditë është  20 x  320 .
20
Gjeni koston për një kg në ditë.
Gjeni për ç
’vlerë të x ]0;150[ kjo kosto ka vlerën më të vogël.

Në rrethin me rreze r të brendashkruhet derjtkëndëshi me perimeter më të

madh.

Në rrethin me rreze r të brendashkruhet trekëndeshi dybrinjëshëm me

sipërfaqen më të madhe.

Paraqitni grafikisht funksionin y  1  x 2

Shkruani ekuacionin e tangentes së hequr në pikën e tij me abshisë a.
Gjeni vlerën e a-së në mënyrë që sipërfaqja e trekëndëshit që formon
kjo tangente me boshtet koordinative të jetë më e vogla.

MATEMATIKA 1 220
|
 KREU VI
INTEGRALI I PACAKTUAR
VI.1. KUPTIMI I PRIMITIVES SE NJE FUNKSIONI
Njё nga çёshtjet e rёndёsishme me tё cilat merret analiza matematike ёshtё
njehsimi integral. Nё kapitujt paraardhёs u trajtua kuptimi i derivatit tё njё
funksioni f (x) nё njё pikё tё dhёnё tё bashkёsisё sё pёrcaktimit tё tij si dhe
gjetja e funksionit derivat f’(x) tё tij nё rastin kur ai ishte i derivueshёm nё
çdo pikё tё bashkёsisё sё tij tё pёrcaktimit.
Tani ne do tё shtrojmё problemin e anasjelltё d.m.th. pёr njё funksion tё
dhёnё f (x), do tё synojmё tё gjejmё funksionet F(x) tё derivueshёm nё çdo
pikё tё bashkёsisё sё pёrcaktimit tё funksionit f (x) dhe tё tillё qё F’(x) = f
(x) pёr çdo pikё tё kёsaj bahskёsie.
2
Shembull: Nёse funksioni f (x) = 3x atёherё nё rolin e funksionit F(x) do tё
3 3 3 2 3 2
ishte F(x) = x ose F(x) = x + 7, etj. sepse (x )’ = 3x dhe (x + 7)’ = 3x
pёr çdo x  R. Siç shikohet mund tё ekzistojnё mё shumё se njё funksion
F(x), derivati i tё cilit nё çdo pikё tё bashkёsisё sё pёrcaktimit tё f (x) ёshtё i
barabartё me f (x) .
Pёrkufizim: Funksioni F(x) quhet primitivё e funksionit tё dhёnё f (x) nё
intervalin ]a,b[ tё bashkёsisё sё tij tё pёrcaktimit, nё qoftё se pёr çdo x tё
kёtij intervali kemi:
F’(x) = f (x)
Shembull: Funksioni F(x) = sin x ёshtё primitivё e funksionit f (x) = cos x nё
intervalin ]  ,  [, sepse
F’(x) = ( sin x )’ = cos x = f (x)
pёr çdo x tё kёtij intervali. Njё primitivё tjetёr do tё ishte F(x) = sin x + c, ku
ёshtё njё konstante nga bashkёsia e numrave realё R, sepse edhe nё kёtё rast
kemi:
F’(x) = ( sin x + c)’ = cos x = f (x)
5 5
Shembull: Funksionet F(x) = x – 9x + 11 dhe G(x) = x – 9x – 100 janё
4
primitiva tё funksionit f(x)=5x – 9 nё intervalin ]  ,  [ sepse siç shikohet
lehtё derivatet e tyre nё kёtё interval janё tё barabartё me funksionin f (x).
Shembull:
1
Funksioni F(x) = x ёshtё primitivё pёr funksionin f (x) = sepse
2 x
MATEMATIKA 1 221

|
 F’(x) = ( x )’ = 1 = f (x) ■
2 x
Gjeni edhe dy primitiva tё tjera tё kёtij funksioni.
Ushtrim: Gjeni nga dy primitivё pёr funksionet:
f (x) = 1 , f (x) = cos x , f (x) = x5 – 4ax3 + 3b
x
Ajo qё bie nё sy nga pёrkufizimi ёshtё se kur F(x) ёshtё njё primitivё pёr
njё funksion tё dhёnё f (x) nё njё interval tё caktuar ]a,b[, atёherё edhe çdo
funksion tjetёr G(x) = F(x) + c ёshtё gjithashtu primitivё pёr f (x) nё kёtё
interval. Vёrtetё pёr çdo x nga intervali ]a,b[ kemi:
G’(x) = [F(x) + c]’ = F’(x) + 0 = f (x)
Pra kur f (x) ka njё primitivё F(x) nё njё interval ]a,b[, atёherё ai do tё ketё
edhe njё pafundёsi primitivash tё formёs F(x) + c pёr c  R, d.m.th. njё
pafundёsi primitivash qё ndryshojnё midis tyre nga njё konstante. Pёr mё
tepёr ne do tё tregojmё se tё gjitha primitivat e funksionit f (x) pёrbёjnё
bashkёsinё:
{ F(x) + c / c  R } ()
qё do tё thotё se ska primitiva tё tjera pёrveç atyre tё bashkёsisё sё
mёsipёrme. Sikur P(x) tё ishte njё primitivё e f (x) nё intervalin ]a,b[ do tё
kishim P’(x) = f (x) pёr çdo x tё kёtij intervali. Ndёrtojmё funksionin G(x)
P(x) – F(x) i cili ёshtё i derivushёm nё intervalin ]a,b[ si diferencё dy
funksionesh tё vazhdushme nё kёtё interval. Pёr mё tepёr kemi:
G’(x) = [P(x) – F(x)]’ = P’(x) – F’(x) = f (x) – f (x) = 0
pёr çdo x nё ]a,b[ domethёnё nё bazё tё rrjedhimit tё teoremёs sё Lagranzhit
funksioni G(x) = P(x) – F(x) ёshtё constant nё kёtё interval. Prandaj G(x) = P(x)
– F(x) = c, prej nga P(x) = F(x) + c. D. m. th. P(x) ёshtё njё nga primitivat nё
bashkёsinё (). Kjo pёrligj pёrfundimisht atё qё thamё mё sipёr.
Konkludojmё se pёr tё gjetur bashkёsinё e tё gjitha primitivave tё njё
funksioni tё dhёnё f (x) nё njё interval ]a,b[, mjafton tё gjejmё njё primitivё
çfardo tё tij F(x) dhe pastaj bashkёsia { F(x) + c / c  R } do tё jetё
bashkёsia e kёrkuar.
Pёrkufizim: Bashkёsia e tё gjitha primitivave tё njё funksioni tё dhёnё f (x)
nё intervalin ]a,b[, quhet integral i pacaktuar i kёtij funksioni dhe shёnohet
me simbolin  f ( x )dx (lexohet integrali i f ( x )dx ).
Shprehja f ( x )dx quhet shprehje nёn integral, ndёrsa f (x) quhet
funksioni nёn integral. Nga ky pёrkufizim rrjedh se:

MATEMATIKA 1 222
|
  f ( x )dx = { F(x) + c / c  R } (I-1)
ku F(x) ёshtё njё primitivё çfardo e f (x) – it nё intervalin ]a,b[.
Shembull:
 1 dx  ln x  c , c  R sepse ( ln x  c )’ = 1 , x ≠ 0 ■

x x
5x 4 dx  x 5  c , c  R sepse ( x  c )’ = 5x , xR ■
Shembull: 5 4

Nёse simbolin  f ( x )dx do ta mendonim jo si bashkёsinё e primitivave tё

funksionit f (x), por si njё nga primitivat çfardo tё kёsaj bashkёsie, d.m.th.
si funksion, atёherё do tё kishim tё vёrtetё kёtё veti:

Vetia 1: (  f ( x )dx )’ = f (x) (I-2)

Me tё vёrtetё sipas marrёveshjes qё bёmё mё sipёr kemi:
(  f ( x )dx )’ = (F(x) + c)’ = F’(x) = f (x)
Kёshtu mund tё themi se derivati i integralit tё pacaktuar ёshtё i barabartё
me funksionin nёn integral.
Nga kjo veti rrjedh menjёherё se diferenciali i integralit tё pacaktuar (i
konsideruar si njё prej primitivave qё ai pёrfshin) ёshtё i barabartё me
shprehjen nёn integral d.m.th.
d(  f ( x )dx ) = f ( x )dx ■
Vetia 2: Integrali i pacaktuar i diferencialit tё njё funksioni tё
diferencueshёm nё njё interval ёshtё i barabartё me shumёn e kёtij funksioni
me njё konstante, d.m.th.
dF ( x) = F(x) + c, cR (I-3)
Me tё vёrtetё: dF ( x) =  F '( x )dx = F(x) + c, c  R ■
Siç konstatohet nga dy vetitё e mёsipёrme veprimi i integrimit nё njё
integral tё pacaktuar dhe ai i diferencimit (ose i derivimit) janё tё anasjellё
tё njёri – tjetrit.
Nga pёrkufizimi i primitivёs tё njё funksioni rrjedh se pёr tё treguar se G(x)
ёshtё njё primitivё e funksionit f ( x) nё njё interval duhet provuar se G’(x)
= f ( x) pёr çdo x nga ky interval. Kёshtu pasi tё gjejmё njё primitivё tё f ( x)
ne kemi gjetur edhe bashkёsinё e tё gjitha primitivave tё tij d.m.th.
 f ( x )dxdo tё jetё:  f ( x )dx = G(x) + c, c  R
Pёr njehsimin e derivatit tё njё funksioni tё dhёnё ne treguam disa rregulla tё
pёrgjithshme si dhe njehsuam derivatet e funksioneve elementare themelore, qё

MATEMATIKA 1 223
|
na ndihmuan pёr tё gjetur derivatin e funksioneve tё ndryshёm. Tё njёjtёn gjё
do tё bёjmё edhe pёr integralin e pacaktuar. Do tё tregojmё disa rregulla
integrimi dhe do tё pёrpilojmё njё tabelё integralesh themelore (vёrtetёsia e tyre
mund tё tregohet drejtpёrsёdrejti nga pёrkufizimi). Pastaj pёr njehsimin e çdo
integrali tjetёr do tё synohet qё duke zbatuar rregullat, vetitё dhe metodat e
integrimit tё shkohet drejt integraleve tё kёsaaj tabele. Pёrgjithёsisht proçesi i
integrimit ёshtё mё i vёshtirё se sa ai i derivimit, kёshtu pёr tu aftёsuar dhe
shkathtёsuar nё njehsimin e integraleve tё pacaktuar duhet tё punohen sa mё
shumё integrale nё mёnyrё qё tё krijohen shprehitё e nevojshme pёr ta
klasifikuar njё integral nё atё kategori integralesh pёr tё cilat dihet rruga qё
duhet ndjekur pёr njehsimin e tyre. Kёtu mё poshtё po japim tabelёn e
integraleve themelore dhe secili student, nё mёnyrё tё pavarur, mund tё tregojё
vёrtetёsinё e tyre duke u bazuar tek pёrkufizimi.
TABELA E INTEGRALEVE THEMELORE
1
dx = x + c, cR
9
 dx  cotgx  c, c R
sin2 x

2
 x dx  x  1  c, c R 10
 dx  arcsin x  c, c  R
2
 1 1
x
dx x
3 x 1dx  d  ln x  c, c R 11  a 2  x2  arcsin a  c, c  R, (a>0)
x
  x
4
e x dx  e x  c, cR 12
 1dxx2  arc tgx  c, c R

a x  c, cR dx  1 arc tg x  c, c R,

a x dx  
2 2
5 13 a x a a
ln a (a ≠ 0)

sin xdx   cos x  c, c  R 14

 dx  1 ln x 1  c, cR
6 x 1 x 1
2
2

cos xdx  sin x  c, cR  1 ln x   c, cR

 d
x a
2 2
7 15 x a 2 xa
a
, (a ≠ 0)
 tgx  c,
8  cos dx
2x c R 16  x  k  ln x  x2  k  c,
2
cR
dx

Po tregojmё si shembull kёtu vёrtetёsinё e integralit 10 tё tabelёs. Duke u

bazuar nё sa thamё mё lart si dhe nё tabelёn e derivative themelore kemi:
 MATEMATIKA 1 224
|
( arcsin x + c)’ = 1
2
, prandaj
 dx
2
 arcsin x  c, c  R ■
1 x 1 x

VI.2. VETI TE INTEGRALIT TE PACAKTUAR

Vetitё e mёposhtme pёr integralin e pacaktuar janё rrjedhojё direkte e vetive
pёrkatёse pёr derivimin e funksioneve:
Vetia A. Integrali i pacaktuar i shumёs algjebrike tё njё numri tё fundёm
funksionesh tё integrueshёm nё njё interval tё dhёnё ёshtё i barabartё me
shumёn algjebrike tё integraleve tё secilit funksion:

[ f1 (x )  f 2 (x )  ...  f n (x )]dx   f1 (x )dx   f 2 (x )dx  ...   f n (x )dx (II-1)

Vёrtetёsia e kёsaj vetie rrjedh menjёherё nga derivimi i anёs sё djathtё duke
zbatuar vetinё pёrkatёse tё derivatit tё shumёs si dhe vetinё 1.
Vetia B. Integrali i pacaktuar i prodhimit tё njё konstantje me njё funksion
tё integrueshёm nё njё interval tё dhёnё ёshtё i barabartё me prodhimin e
kёsaj konstantje me integralin e kёtij funksioni:

 c  f (x )dx  c   f (x )dx (II-2)

Edhe vёrtetimin e kёsaj vetie mund ta bёjё vetё lexuesi duke treguar se
derivati i anёs sё djathtё ёshtё i barabartё me funksionin nёnintegral tё anёs
sё majt.
Duke u bazuar nё vetitё A dhe B si dhe nё tabelёn e integraleve themelore
ёshtё evidente vёrtetёsia e barazimeve nё shembujt e mёposhtёm:
Shembull:  ( 1  e  1  3) dx   1 dx   e x dx   1 dx   3dx 
x

2 x x 2 x x
 x
 e  ln x  3x  c, cR ■
x
Shembull:  (t 4  8t5 )dt   t 4 dt  8t5 dt  t  8 t  c 
1 5 16
5 6
= 1 t  4 t  c,
5 6
cR ■
5 3
dz  2ln z  c,
Shembull:  2 z1dz  2
cR ■

z
MATEMATIKA 1 225

|
 1 1
Shembull:  ( x  4cos x  e x )dx   x 3 dx  4 cos xdx   e xdx 
3


  x dx  4 sin x  e x  4 sin x  e x  c 
3
x 3 1

3 1
 1  4sin x  e x  c, c R ■

2x2
1 1
2
Shembull:
 (3  ) dx  3 x 2 dx  2 x  2 dx 
x
x
1 1  1 1

3 1
3x2 2 2
   c  2x 2  4x 2  c 
1 x 1
1 1
2 2
 2x  4  c, cR ■
x x

Shembull: e x  3 x
dx  (
e x  3x )dx 

4 4 4
1 x
 e dx  3  xdx  1 e  3  x  c 
x 2

4 4 44 2
 1 e  3 x  c,
x 2
c R ■
48
x2 x2  4  4
Shembull:  x 2  4 dx   x2  4
dx 

  dx 
dx 1 x

4 22  x2  x  4  2 arctg 2  c 
x x  c, c R ■
2arctg
2
Ushtrim: Kontrollo vёrtetёsinё e pёrgjigjeve pёr integralet:
[ P: x4  c ] 4 dx [ P: 4  c ]
a)  x b) 
3 dx

x
2

2 8 x
c) ( x  x  x )dx 1 1 4 1
2 3 4 [ P: x 3
 5
x  x c]
3 4 5
d) ( x 1) xd [ P: 2  2x c]
x x
5x 2
3
x
MATEMATIKA 1 226
|
e) ( x 1)2 dx [ P: 1 x2 xc]
x3
3
dx
f)  2 2
[ P: tgx  cotg x + c ]
sin x cos x

VI.3. METODA E INTEGRIMIT ME ZEVENDESIM

Tё integrosh me zёvendёsim do tё thotё tё gjesh njё funksion x = g(t) qё na

lejon tё shprehim ndryshoren e integrimit x nё funksion tё njё ndryshoreje
ndihmёse t, nё mёnyrё qё, duke qenё:
dx  g '(t )dt
kemi:  f ( x ) dx   f [ g (t )]g '(t )dt

Zёvendёsimi i zgjedhur duhet tё jetё i tillё qё ta transformojё integralin e

dhёnё nё njё integral mё tё thjeshtё, mundёsisht nё njё integral tabele, ose
qё kthehet mё lehtё nё njё tё tillё. Pёrkundrazi, nёse zёvendёsimi i bёrё e
ndёrlikon integralin e dhёnё, metoda konsiderohet jo e suksesshme.
Duhet theksuar se nё fund, integrali i njehsuar nё varёsi tё ndryshores t,
duhet tё shprehet nё varёsi tё ndryshores sё vjetёr x, duke nxjerrё t nё varёsi
tё x nga barazimi x = g(t) dhe duke e zёvendёsuar tek primitive e gjetur nё
varёsi tё t.
Shembull: Njehsoni integralin: 
dx
(1 x ) x
Meqё ёshtё evidente qё bashkёsia e pёrcaktimit tё funksionit nёnintegral
2
ёshtё ]0,+  [, ne mund tё zёvendёsojmё x = t . Duke diferencuar anё pёr
anё kemi: dx = 2tdt. Kryejmё zёvendёsimin dhe pёrftojmё:
 dx =  2tdt2  2 dt 2  2arctg t  c,
(1  x ) x (1 t ) 1 t
t
ku c  R dhe t  0, sepse x  0 . Duke u kthyer tek ndryshorja x kemi:
 (1 dxx ) x = 2arctg x c,c  R ■
Nga shembulli i mёsipёrm rezulton se, nё pёrgjithёsi, zgjedhja e zёvendёsimit
pёr tu kryer nuk ёshtё e thjeshtё, nё mёnyrё qё ajo tё japё rezultat. Vetёm
eksperienca qё rrjedh nga njё aplikim i vazhdueshёm dhe nga kryerja e njё
numri tё madh ushtrimesh, mund t’ju orjentojё pёr zёvendёsimin e

MATEMATIKA 1 227
|
pёrshtatshёm.
Duhet tё dimё qё ti klasifikojmё integralet qё pёrdoren mё shpesh, megjithёse
rastet qё do tё trajtohen nuk ezaurojnё aspak tё gjitha rastet e mundshme.
Kёtu mё poshtё do tё shohim katёr tipe tё rёndёsishme ku pёrdoret metoda e
integrimit me zёvendёsim:
Tipi I: Nё kёtё rast funksioni nёnintegral i pёrket njё integrali tabele, (ose
kthehet menjёherё nё tё tillё), kur nё vend tё x – it ёshtё njё binom i shkallёs
sё parё ax + b, d.m.th. integrali qё kёrkohet tё njehsohet ka formёn:
 f ( ax  b )dx ( III – 1 )

Shembull: Njehsoni integralin: (3 x 1)2 dx

Bёjmё zёvendёsimin: 3 x 1 = t, prej tё cilit rrjedh 3 dx = dt ose
dx = 1 dt dhe kёshtu integrali merr pamjen:
3
(3 x 1)2 dx = t 2 1 dt = 1 t 2 dt =1 t + c = 1 (3x  1)3  c , c  R ■
3

3 3 3 3 9
ose dx = 1 dt dhe kёshtu
Shembull: Njehsoni integralin: sin 5xdx
Shёnojmё 5x = t prej tё cilit rrjedh 5 dx = dt 5
integrali merr pamjen:
sin 5xdx = sin t 1 dt = 1 (  cos t )  c =  1 cos 5x  c , cR ■
5 5 5
Forma e integraleve tё mёsipёrme mund tё shfaqet edhe pasi tё jenё bёrё
transformime tё funksionit nёnintegral si nё shembullin e mёposhtёm:

Shembull: Njehsoni integralin: sin2 xdx

Duke u nisur nga formula e njohur trigonometrike e gjysmёs sё kёndit;
sin x   1  cos
2x
2
kemi: sin2 xdx =  1 cos dx = 1 (1 cos 2x)dx =
2x
2 2
1 1 1 1
2  dx  2  cos 2xdx  2 x  2 cos 2xdx

MATEMATIKA 1 228
|
Shёnojmё 2x = t prej tё cilit rrjedh 2 dx = dt ose dx = 1 dt dhe do tё
2
kemi:
1 1 1
cos 2xdx  2 cos tdt  2 sin t  c  2 sin
2x  c Kёhstu integrali fillestar merr pamjen:
1 1
sin2 xdx = 2 x  2 cos 2xdx =
1 1 1 1 1
2 x  2 cos 2xdx  2 x  2 ( 2 sin 2x )  c 
 1 (x  sin x cos x )  c , cR ■
2
Shembull: Duke bёrё njё arsyetim analog kemi:
cos2 xdx  1 (x  sin x cos x )  c , cR ■
2
Shembull: Shembujt 5 dhe 6 na lejojnё tё njehsojmё çdo lloj integrali tё
formёs:

( a sin 2 x  b sin x cos x  c cos 2 x )dx (III–2)

Pёr kёtё mjafton tё pёrdoren formulat:
sin2 x  1 cos 2x ; sin x cos x  1sin 2x; cos2 x  1 cos 2x
2 2 2
dhe integrali (III – 2) na çon nё disa integrale tё tipeve tё shembujve 4, 5. ■

Shembull: Njehsoni integralin: sin x (2 sin x  3 cos x )dx

sin x (2 sin x  3 cos x )dx = 2 sin2 xdx + 3 sin x cos xdx =

1 cos 2x 1
2 dx + 3  sin 2xdx ;
22
1
duke shёnuar 2x = t, prej nga rrjedh dx = dt , kemi:
2
1 cos 2x 1
sin x (2 sin x  3 cos x )dx = 2  dx + 3  sin 2xdx =
22

=  (1  cos 2x )dx   sin 2xdx  x   cos 2xdx  3 sin 2xdx 

3
2 2
MATEMATIKA 1 229
|
 x1
 cos tdt  3 1 sin tdt  x  1 sin t  3 cos t  c 
2 22 2 4
 x  1 sin 2x  3 cos 2x  c, c R ■
2 4
Tipi II: Nё kёtё rast funksioni nёnintegral ёshtё njё funksion thyesor qё ka pёr
numёrues derivation e emёruesit d,m,th, bёhet fjalё pёr integrale tё formё s:
 f '( x) dx (III–3)
f ( x)
Nё kёtё rast mjafton tё zёvendёsojmё f ( x) = t, prej ku rrjedh
f '( x )dx  dt dhe integrali (III–3) merr pamjen:

f '( x ) 1 1 dt
f (x ) dx =  f (x ) f '( x ) dx   f (x ) d [ f ( x)]   t 
 ln t  c  ln f (x )  c, c R ■
1 sin x
Shembull: Njehsoni integralin:  dx x
 cos x
Shohim se numёruesi i funksionit thyesor nёnintegral ёshtё derivat i
emёruesit tё kёsaj thyese. Kёshtu do tё kemi kёtё rezultat tё menjёhershёm:
1sin x dx =  (x  cos x)' dx 
x  cos xx  cos x

=  d (x  cos x)  ln x  cos  c, c R ■
x  cos x x

Shembull: Njehsoni integralin:  1 ex dx

 ex
1ex (xex)' d ( x  ex )
x
cR ■
 x  e x dx   x  e x dx   x  ex  ln x  e  c,
cos x
Shembull: Njehsoni integralin:  ctgxdx   sin x dx
Meqenёse edhe kёtu jemi nё situatat preçedente kemi:
 ctgxdx   cos x dx =  (sin x)' dx   d(sin x)  ln sin
x
 c, c  R ■

sin x sin x sin x

Nё shumicёn e rasteve, integrali i dhёnё, do tё duhet tё merrё pamjen e njё
| MATEMATIKA 1 230
integrali tё tipit ( III – 3 ) me anё tё njё seri transformimesh, qё jo
gjithmonё janё evidente.

Ushtrim: Njehsoni integralin: tgxdx

x 1
Shembull: Njehsoni integralin: 
dx
2
x  2x  7
x 1 2x  2 dx = 1  d ( x 2  2 x  7) 
 dx = 1

x  2x  7
2
2 x 2  2x  7 2 x 2 2 x  7
1 cR ■
= ln x 2  2x  7  c  ln x 2  2x  7  c,
2
Njё integral tjetёr qё transformohet nё njё integral tё tipit ( III – 3 ) ёshtё
edhe integrali i formёs:
ax  b
dx
cx  d 
4 x  2
Shembull: Njehsoni integralin:  x  5 dx

4x  2dx =  4 x  2dx   4x  20  22dx   4(x  5)  22dx 

 5x  5x  5x  5
= 4dx  22 4x  22 d (x  5)  4 x  22 ln x  5 
dx 
c
x5
x5
 4 x  ln( x  5) 22  c, c  R ■
Edhe integrali i formёs:
 P(x) dx ,

ax  b
ku P(x) ёshtё njё polinom me koeficientё tё plotё, sillet nё njё integral tё
tipit (III–3).
x 4  3 x 2  2x
Shembull: Njehsoni integralin:  dx
x3
Duke kryer pjestimin e polinomit nё numёrues me binomin nё emёrues
kemi:  x  3 x  2x (x 3  3x 2  6x  20  60 )dx 
4 2 dx =
x3 x 3
=1  x 3  3x 2  20x  60ln x  3  c,c  R ■
x4
4
Njё rёndёsi tё veçantё do tё ketё integrali i formёs:
MATEMATIKA 1 231
|
 dx
ax 2  bx  c

MATEMATIKA

Pёr njehsimin e kёtij integrali duhet tё shqyrtojmё tre rastet e mёposhtme:

Rrёnjёt e numёruesit janё reale dhe tё ndryshme:
Shembull: Njehsoni integralin: 
dx

x2  3x  2
Duke gjetur rrёnjёt e emёruesit dhe duke e faktorizuar atё, funksioni nёn
integral mund tё shkruhet:
1  1
x  3 x  2 ( x  1)( x  2)
2

Tani anёn e djathtё tё kёtij barazimi do ta shkruajmё nё trajtёn:

1 = A  B = (A+B) x  (2A+B)
( x  1)( x  2) x1 x2 ( x  1)( x  2)
dhe gjithmonё ekzistojnё A, B R pёr tё cilat kanё vend kёto barazime.
Prej kёtu, si dhe nga pёrkufizimi i barazimit tё polinomeve, rrjedh se:
1 = (A+B)x  (2A+B) , pёr çdo x  1 dhe x  2 qё
do tё thotё se A dhe B vёrtetojnё sistemin e mёposhtёm:
A+B = 0

(2A+B) = 1
Duke zgjidhur kёtё sistem ekuacionesh linearё me tё panjohura gjejmё:
A = -1 dhe B = 1
Kёshtu pёrfundimisht shkruajmё:
1  1  1
2
x  3x  2 x  1 x  2
dhe integrali merr trajtёn:
dx 1 1
 x2  3x  2 =  x 1 dx +  x  2 dx =
=  ln x  1  ln x  2  c  ln x  2  c, c  R ■
x 1
Emёruesi ka dy rrёnjё reale tё barabarta:
Shembull : Njehsoni integralin: 
dx

9x2  6x 1
Nё kёtё rast dallori i trinomit nё emёrues ёshtё zero dhe ky trinom ka njё
1 232
|
rrёnjё tё dyfishtё. Trinome tё tillё shkruhen si katrorё binomi tё fuqisё sё
parё dhe pёr integralin tonё do tё kemi:
 2 dx =
dx
9  6x 1 (3 x 1) 2
x
Integrali i fundit ёshtё i tipit ( III – I ), prandaj mjafton tё zёvendёsojmё
2x – 1 = t prej nga rrjedh 2dx = dt ose dx =1 dt
2
dhe kemi:
 dx =
 dx = 1  d (3 x 1) =1  dt =1 t 2 dt =
2 2 2 2

9x  6x 1 (3 x 1) 3 (3 x 1) 3 t 3
= 1 t 2 1 =  1 1 =  1  c, cR ■
t
3 2 1 3 3(3 x 1)
Emёruesi nuk ka rrёnjё reale, d.m.th. dallori i trinomit nё emёrues ёshtё
negativ. Nё kёtё rast integrali me anё tё disa transformimeve tё
pёrshtatshme, tё cilat nganjёherё kёrkojё shumё veprime, çohet nё njё
integral tё tipit ( III – I ) dhe rezultati do tё jetё gjithmonё arctangenti i
njё binomi tё shkallёs sё parё.

Shembull: Njehsoni integralin: 

dx
2
x  4x  5
 dx dx  dx
x 2  4x  5
= 
1  ( 2  4 x  4)  1  ( x  2) 2
x
Tani mjafton tё zёvendёsojmё: x + 2 = t prej nga rrjedh dx = dt
pёr tё patur:
 2 dx =  dt 2  arctg t  c  arctg(x  2)  c, ■
x  4x  5 1 t
Nё integrale tё tipeve a), b), c) transformohen edhe integralet qё paraqiten
nё formёn e mёposhtme:
kx  t
dx
 ax  bx  c
2

nё tё cilёt funksioni nёnintegral ёshtё njё funksion qё ka pёr numёrues njё

binom tё gradёs sё parё dhe pёr emёrues njё trinom tё gradёs sё dytё. Nёse
nё kёtё integral, rezulton qё derivati i trinomit nё emёrues ёshtё i barabartё
me binomin nё numёrues, ose me ndonjё artificё tё thjeshtё shёndёrrohet nё
njё tё tillё, atёherё ky integral kthehet nё njё integral tabele dhe me afёrsinё
e ndonjё koeficienti pёrpara, ёshtё i barabartё me logaritmin natyror tё

MATEMATIKA 1 233
|
emёruesit. Nё rast tё kundёrt veprohet si nё shembullin e mёposhtёm:

2x 1
Shembull: Njehsoni integralin:  dx x 2

 6x  9
Nё kёtё rast transformojmё numёruesin e kёsaj thyese nё mёnyrё tё tillё qё
ai tё shprehet si shumё dy pjesёsh ku pjesa e parё tё jetё njё binom i shkallёs
sё parё dhe i barabartё me derivatin e emёruesit, ndёrsa pjesa e dytё njё
konstante. Kёshtu duke e ndarё integralin tonё nё dy integrale, ku integral i
parё do tё jetё njё integral tabele dhe i dyti do tё jetё njё integral i formёs
dx ose njё integral tabele:

ax 2  bx  c
2x1 2x67 2x6 dx
 x 2  6 x2  9 dx   x 2  6 x  9 dx   x 2  6 x  9 dx  7 x 2  6 x  9 
 d ( x  6 x  9)  7  dx  7
d ( x  3)
 ln  6 x  9 
 x26x9
x 2
( x  3) 2 ( x  3)2
dt 1
ln( x  3) 2  7  t2  2 ln x  3  7 t  c  2 ln x  3  x
7
 3  c ku c  R dhe t = x – 3, ose dx = dt ■
Kur emёruesi ёshtё njё trinom i shkallёs sё dytё me njё rrёnjё tё dyfishtё ose
qё nuk ka rrёnjё, procedohet si nё integralin e mёsipёrm. Ndёrsa kur ky
trinom ka dy rrёnjё reale tё ndryshme (d.m.th. kur dallori i tij ёshtё pozitiv),
mund tё veprohet mё thjeshtё si nё rastin e mёposhtёm:
Shembull: Njehsoni integralin:  x8
x  x  2 dx
2

x8 x8
 dx
=
dx
x
2

x2 ( x  1)( x  2)
Nga ana tjetёr kemi:
x8 = A + B = (A+B) x  (2A  B)
( x  1)( x  2) x 1 x2 ( x  1)( x  2)
prej nga nxjerrrim:
x  8 = (A+B) x  (2A B) , pёr çdo x nga R

qё na çon nё formimin e sistemit:

A+B = 1


MATEMATIKA 1 234
|
Nga zgjidhja e kёtij sistemi rezulton A = 3 dhe B = 2, dhe duke u kthyer
tek integrali fillestar mund tё shkruajmё:
x  8 dx =  x8
 dx =
 3 dx +  2 dx =
x x2 x2
2

( x  1)( x  2) x 1
 3 ln x  1  2 ln x  2  c  ln x 1  c,
3
cR ■
ln( x  2)2
Do tё tregojmё tani se çdo integral i formёs:
P(x)
dx
 ax 2  bx  c
ku P(x) ёshtё njё polinom i njё shkalle çfardo natyrore, sillet nё njё nga
integralet e shqyrtuara mё sipёr tё Tipi II. Pёr kёtё mbetet tё shohim rastin
kur shkalla e polinomit P(x) ёshtё mё e madhe ose e barabartё me dy. Duke
kryer pjesёtimin e polinomit P(x) me trinomin ax 2  bx  c do tё mbetet pёr
tu njehsuar integral i njё polinomi (integral i njohur ky) dhe njё integral i
trajtave tё mёsipёrme, pra njё integral thyese numёruesi is sё cilёs ёshtё njё
konstante ose binom i shkallёs sё parё dhe emёruesi ёshtё njё trinom i
shkallёs sё dytё.

Shembull: Njehsoni integralin:  x 5  2 x 4  2x 3  x2

2
dx
x 2x2
x5  2 x 4  2x 3  x2 2x  2
 x 2  2 x  2 dx = (x  1  x 2  2x  2 )dx 
3

1 4  1 x 4  x  ln x 2  2 x  2  c, c  R ■
x  x   d ( x  2 x  2)
2

4 x22x2 4
Tipi III: Nё integralet e kёtij tipi bёjnё pjesё ato integrale nё tё cilat funksioni
nёn integral ёshtё prodhim i fuqisё me eksponent tё plotё ose thyesor tё
ndryshёm nga -1, tё njё funksioni f (x) me derivatin e kёtij funksioni f '(x)
d.m.th. integrali paraqitet nё formёn:

[ f ( x )] f '( x )dx (III–4)

ku  ≠ -1. Duke zёvendёsuar f (x) = t dhe duke diferencuar anё pёr anё
do tё kemi: f '( x )dx = dt
prej nga rrjedh:
1 [ f ( x)] 1 + c, c  R
[ f ( x )] f '( x )dx = t  dt 
 1
MATEMATIKA 1 235
|
Meqenёse integrali ( III – 4) takohet shumё shpesh dhe nganjёherё ёshtё
vёshtirё pёr ta dalluar qё kemi tё bёjmё me njё integral tё kёtij tipi,
rekomandojmё tё ndiqen me vёmendje shembujt e mёposhtёm:

Shembull: Njehsoni integralin: ( x 2  3 x  2) 4 (2 x  3)dx

Shihet qartё se kemi tё bёjmё me njё integral tё tipit ( III – 4). Duke
zёvendёsuar:
x23x2=t
dhe duke diferencuar anё pёr anё do tё kemi: (2 x  3) dx = dt
atёherё:
1 1
( x 2  3 x  2) 4 (2 x  3)dx = t4 dt  5 t5  c  5 ( x 2  3 x  2 ) + c, c  R ■
5

Shembull: Njehsoni integralin: sin 3 x cos xdx

Edhe nё kёtё rast ёhstё evidente qё kemi tё bёjmё me njё integral tё tipit
(III – 4), ku f (x) = sin x . Duke zёvendёsuar: sin x  t
dhe duke diferencuar anё pёr anё do tё kemi:
cos x dx = dt
atёherё: sin x cos x dx = t dt
3 3 = 1 t 4  c  1 sin4 x  c, c  R ■
4 4
Shembull: Njehsoni integralin: 
ln d
x x
x
Zёvendёsojmё ln x = t nga ku 1 dx  dt dhe kemi:
x
 ln dx = tdt = 1 t  c  1 (ln x)2  c, c  R ■
2

x
x 2 2
Shembull: Njehsoni integralin: 
1 arctg x dx
1 x2
Meqenёse dimё se ( arctg x )’ = 1 , ne shёnojmё 1 arctg x = t prej
1 x2
nga rrjedh:  dx  dt
dhe 1  x2
1 arctg x
 2
dx = tdt =  1 t2  c =  1 (1 arctg x)2  c , c  R ■
1 x 2 2
MATEMATIKA 1 236

|
 sin x
Shembull: Njehsoni integralin:  dx
cos5 x
Meqenёse
sin x
dx =   cos5 x (sin x) dx cos5
x
zёvendёsojmё cos x  t nga ku  sin xdx  dt dhe kemi:
sin x 1 1
 dx =
  t 5 dt  t 4  c   c, cR ■
cos5 x 4 4cos4 x
Shembull: Njehsoni integralin: 
xdx
1
2

x
Meqenёse
1 (1 x 2 ) 1
 xdx
2
=  2 2xdx
2
1x
zёvendёsojmё 1 x 2  t nga ku 2xdx  dt dhe kemi:
1 1
xdx 1
 = t  dt  t  c  1 x 2  c, c  R ■
2 2
2
2
1x
Shembull: Njehsoni integralin: 
dx
2 3
cos x 1 tgx
Meqenёse
 = (1 tgx )
1
d 1
x dx
3

cos 2 x 31 tgx cos2 x

zёvendёsojmё 1 tgx  t nga ku 1 dx  dt dhe kemi:
cos2
x
 1 t 1 cR ■
2
dx 3 3
2
=  3 dt  t c
3 3 (1  tgx )2  c,
cos x 3 1 2 2 2
 tgx
Tipi IV: Tre tippet e shqyrtuara deri tani pёr integralet qё njehsohen me
zёvendёsim, si dhe tё gjithё ato integrale qё me shumё apo me mё pak lehtёsi,
sillen tek kёto tre tipe, janё raste tё veçanta tё integralit qё do tё trajtojmё mё
poshtё dhe qё pёrbёn problemin themelor tё integrimit me zёvendёsim. Edhe nё
kёtё rast funksioni nёnintegral ёshtё i njё integrali njehsohet menjёherё si
integral tabele ose sillet lehtёsisht nё njё tё tillё, por qё nё vend tё x-t figuron
njё funksion çfardo f (x) dhe nё vend tё dx figuron d f (x) . Pra do tё
njehsojmё integrale tё tipit:
 MATEMATIKA 1 237
|
  h[ f ( x )]df ( x )  h[ f ( x )]  f '( x )dx (III – 5)
ku h ёshtё funksioni nёnintegral i njё integrali tabele, ose qe transformohet
menjёherё nё njё tё tillё. Kurse f (x) njё funksion çfardo. Nё kёto raste mjafton
tё zёvendёsojmё f (x) = t dhe veprohet si nё shembujt e mёposhtёm:
x
Shembull: Njehsoni integralin: 1 x4 dx
Meqenёse
 x dx = 1  1 2xdx
4 2 2
1 x 2 1(x)
zёvendёsojmё x 2  t nga ku 2xdx  dt dhe kemi:
 x 4 dx = 1  1 2 dt  1 arctg t  c  1 arctg x c, cR ■
2

1 x 2 1 t 2 2

Shembull: Njehsoni integralin:  x 2 sin( x 3

1)dx Meqenёse
1
3 [sin(x  1)]3x dx
3 2
x 2 sin( x 3 1)dx =
zёvendёsojmё x 3  1  t nga ku 3x 2dx  dt dhe kemi:
1 1 1
x 2 sin( x 3 1)dx = 3 sin t dt   3 cos t  c   3 cos(x3  1)  c, c  R ■

Shembull: Njehsoni integralin: sin x e cos x

dx Meqenёse
sin x e cos x dx =   e cos x ( sin x )dx
zёvendёsojmё cos x  t nga ku  sin xdx  dtdhe kemi:
sin x e cos x dx =   e t dt   e t  c   e cos x  c, cR ■

sin ln x
Shembull: Njehsoni integralin:  x
dx Meqenёse
sin ln x 1
x dx = (sin ln x) x dx
zёvendёsojmё ln x  t nga ku 1 dx  dt dhe kemi:
x
 sin ln x dx = sin tdt   cos t  c   cos ln x  c, c  R ■
x
MATEMATIKA 1 238
|
Shembull: Njehsoni integralin: 
dx
e x

1 e 2 x
Meqenёse
 ex
2x
dx = 
1
x 2
e x dx
1 e 1 ( e )
zёvendёsojmё e x  t nga ku e x dx  dt dhe kemi:

 ex dx = 
dt  arcsin t  c  arcsin e x  c,c  R ■
2x 2
1 1 t
e

VI.4. METODA E INTEGRIMIT ME PJESE

Le tё jenё dhёnё funksionet:
y = u(x) dhe y = v(x)
tё pёrcaktuar nё segmentin [a, b] dhe tё derivushёm nё intervalin (a, b).
Duke njehsuar diferencialin e prodhimit tё kёtyre dy funksioneve kemi:
d (u  v )  v  du  u dv
duke integruar anё pёr anё kёtё barazim dhe duke kujtuar se diferenciali i
njё integrali tё pacaktuar ёshtё vetё funksioni nёnintegral me afёrsinё e njё
konstanteje dhe integral ii shumёs sё dy funksioneve ёshtё i barabartё me
shumёn e integraleve tё kёtyre dy funksioneve, do tё kemi:

 d (u  v )  ( v  du  u  dv)
ose
u  v   v  du  u  dv
qё mund tё shkruhet nё formёn:
 u  dv  u  v   v  du ( IV – 1 )
e cila pёrbёn formulёn e integrimit me pjesё qё ёshtё shumё e pёrdorshme
pёr njehsimin e shumё integraleve.

Shembull: Njehsoni integralin:  x sin x dx

Shёnojmё:
u  x dhe dv  sin x dx
MATEMATIKA 1 239
|
nga ku duke diferencuar anё pёr anё barazimin e parё dhe duke integruar
anё pёr anё barazimin e dytё pёrftojmё:
du  dx dhe v   cos x dhe duke pёrdorur
formulёn ( IV – 1 ) do tё kemi:
 x sin x dx =  x cos x  cos x dx   x cos x  sin x  c, cR
Ka mёnyra tё ndryshme tё pёrdorimit tё formulёs sё integrimit me pjesё. Nga
shembulli i mёsipёrm shihet se formula e integrimit me pjesё nuk mundёson
njehsimin e integralit tё dhёnё, por e transformon atё nё diferencёn midis
prodhimit tё dy funksioneve dhe tё njё integrali tjetёr, i cili mendohet tё jetё mё
i thjeshtё se integrali fillestar. Kjo gjё varet nё mёnyrё thelbёsore nga zgjedhja
e u - sё dhe e dv – sё nё shprehjen nёnintegral tё integralit fillestar. Vёshtirsitё
mё tё mёdha qё mund tё hasё studenti nё aplikimin e formulёs sё integrimit me
pjesё, ёshtё pikёrisht zgjedhja e mёsipёrme.
Integralet qё hasen mё shpesh, nё tё cilat pёrdoret metoda e integrimit me
pjesё, janё integralet qё paraqiten nё njё nga tipet e mёposhtme:

Tipi I: Nё kёtё rast integrali paraqitet nё njёrёn nga format:

 x n ex dx ( IV – 2 )  x n sin x dx (IV–3)  x n cos x dx ( IV – 4 )

ku n ёhstё numёr natyror. Nё tё tre kёto forma integralesh shёnohet u = xn
dhe dv = exdx pёr atё tё tipit (a) dv = sin x dx pёr atё tё tipit (b) dhe
dv = cos x dx pёr atё tё tipit (c).
Shembull: Njehsoni integralin:  x ex
dx

Nga barazimet: u=x dhe dv = ex dx

du = dx v = ex
dhe duke pёrdorur formulёn e integrimit me pjesё ( IV – 1 ) kemi:
 x ex dx = x ex ex dx = ex (x 1) + c, c  R ■

Shembull: Njehsoni integralin:  x 2 cos x dx

Nga barazimet: 2 dhe dv = cos x dx
u=x
du = 2xdx v = sin x
dhe duke pёrdorur formulёn e integrimit me pjesё ( IV – 1 ) kemi:

x 2 cos x dx = x sin x 2 x sin x dx

2

Pёrdorim pёr integralin e dytё pёrsёri formulёn e integrimit me pjesё duke

MATEMATIKA 1 240
|
shёnuar:
u=x dhe dv = sin x dx
du = dx v = cos x
prej ku do tё kemi:

 x 2 cos x dx = x2 sin x 2 x sin x dx = x2 sin x 2( x cos x  cos x

dx)
2
 x sin x  2 x cos x  2 sin x  c, c  R ■
2 n
Nga ky shembull duket qartё, se kur nё vend tё x kemi x , duhet tё
pёrdorim n – herё radhazi formulёn e integrimit me pjesё.
Tipi II: Nё kёtё tip integralesh pёrfshihen integralet e formёs:

 x  ln x dx ( IV – 5 )
ku  - njё numёr real çfardo i ndryshёm nga 1 ( ёshtё e qartё se pёr
= 1 integrali kthehet nё integralin e njohur qё njehsohet me
1
zёvendёsim  x 1 ln x dx  ln x d (ln x)  2 (ln x)2  c ).
Pёr integralin ( IV – 5 ) shёnojmё gjithmonё:
u  ln x dhe dv  x ndx
nga ku do tё mjaftojё njё aplikim i vetёm formulёs sё integrimit me pjesё
dhe integrali i dhёnё kthehet nё njё nga integralet e njohura.

Shembull: Njehsoni integralin: ln x dx

Nga shёnimet: u  ln x dhe dv = dx
du = 1 dx v=x
kemi: x

ln x dx = x ln x   x 1 dx  x ln x  x  c  x(ln x  1) c, c  R ■

x
ln x
Shembull: Njehsoni integralin:  d
x2
x
ln x
Ky integral mund tё shkruhet nё formёn: 
x2 dx   x ln x dx
2 nga ku
shihet qartё se kemi tё bёjmё me njё integral tё formёs ( IV – 5 ).
Shёnojmё: u  ln x dhe dv = x 2dx
du = 1 dx v = x1
x
MATEMATIKA 1 241
|
dhe kemi:
ln x
dx   x 2 ln x dx   x 1 ln x   x 2dx
 x2
 1 ln x  1  c  1 (ln x  1)  c, c R ■
 x x
x

Shembull: Njehsoni integralin:  3 x 2 ln x dx

2

Ky integral mund tё shkruhet nё formёn:  3 x 2 ln x dx =  x 3 ln x dx nga

ku shihet qartё se kemi tё bёjmё me njё integral tё formёs ( IV – 5 ).
2

Shёnojmё: u  ln x dhe dv = x dx 3

1 3 5
du = dx v= x3
x 5
dhe kemi:
2

 3 x 2 ln x dx =  x 3 ln x dx =
5 5 5 2
 3 x 3 ln x  3  3 1
dx  3 x 3 ln x  3  3 dx 
5 5 x 5 5
x x
3 9 3x3 3 )  c, c R ■
 x 3 x2 ln x  x 3 x2  c  x2 (ln x 
5 5 25 5
Meqenёse metoda e integrimit me pjesё pёrdoret pёr njehsimit tё njёrit prej
P( x )
integraleve nё tё cilat zbёrthehet integrali i njё thyese racionale Q( x ) , ku
P(x) dhe Q(x) janё polinome tё çfardoshёm me koeficientё realё, po
pёrfundojmё kёtu integrimin e thyesave racionale.
Pёr kёtё po shohim sё fundi edhe njehsimin e integralit tё formёs:
Px  Q
dx
(x 2  px  q)n
ku n ёhstё numёr natyror. Duke shёndёrruar nё katror tё plotё trinomin nё
emёrues dhe duke i dhёnё trajtё tё pёrshtatshme numёruesit tё saj ky integral
kalon nё njehsimin e dy integraleve tё formёs:

Ik =  dhe Jk = 
tdt dt
(t 2  a2 )k (t 2  a2 )k
MATEMATIKA 1 242

|
 1
Siç shihet, duke shfrytёzuar barazimin t dt  d (t 2  a2 ) , integrali i parё
2
Ik kthehet menjёherё nё njё integral tabele dhe konkretisht nxjerrim:
1
Ik =
2(1  k )(t 2  a2 )k 1
Ndёrsa pёr integralin e dytё kemi:
Jk =   a2 
dt 1 1 t 2  a 2 t2

( 2  a 2 )k
=
a 2 ( 2  2 )k dt  a 2 (t 2  a 2 ) k dt 
t t a
 t  a dt  1  t
= 1 2 2 2 dt
a2 (t 2  a 2 )k a2 (t 2  a2 )k
2
1 1 t
a 2  (t 2  a2 )k
d.m.th. Jk = J  dt
a2 k-1

Tani duke integruar me pjesё integralin e fundit pёr tё cilin shёnojmё:

ut dhe dv = tdt

(t  a2 )k
2

arrijmё nё kёtё barazim:

1 1 t  dt
Jk = 2 J  2 [ ]
a k-1 a 2(1 k )(t 2  a 2 )k 1  2(1 k )(t 2  a2 )k 1
dhe pas transformimesh do tё kemi:
Jk = t  3  2k J
2 k 1 k-1
2 2
2a (k  1)(t  a ) a 2 (2  2k )
Me anё tё kёsaj formule rekurrente hap pas hapi arrihet tё njehsohet
integrali i tipit: Jk = dt

(t 2  a2 )k
Tani do tё pёrshkruajmё se si integrali i njё thyese racionale tё formёs P(x)
Q(x)
sillet nё njehsimin e integraleve tё thyesave racionale elementare tё shqyrtuara
mё sipёr. Sё pari bёhet pjestimi i polinomeve nё rastin kur shkalla e polinomit
P( x) ёshtё mё e madhe ose e barabartё se shkalla e polinomit Q( x) dhe thyesa
qё mbetet nga pjestimi do tё jetё njё thyesё e rregullt e
formёs: P'(x) ku shkalla e polinomit P'( x) ёshtё mё e vogёl se ajo e Q( x) .
Q(x)
Pas kёsaj bёhet zbёrthimi i emёruesit Q( x) nё prodhim binomesh tё shkallёs
sё parё dhe trinomesh tё shkallёs sё dytё tё pazbёrthyeshёm d.m.th. qё kanё
dallorin negativ (provohet nё algjebёr se njё zbёrthim i tillё ёshtё gjithmonё
MATEMATIKA 1 243
|
 P'( x)
i mundur). Prej nga thyesa shkruhet si shumё thyesash me numёrues Q(
x)
konstante ose binome tё shkallёs sё parё me koeficienta tё panjohur dhe
emёrues binomet ose trinomet qё bёjnё pjesё nё zbёrthimin e mёsipёrm tё
emёruesit Q( x) . Me fjalё tё tjera nёse:
P'( x) = P'( x)
Q( x) ( x  a ) ( x  b ) ...( x  c ) ( x  px  q ) i ( x 2  sx  t ) j ...( x 2  ux  v)l
m n k 2

atёherё kjo e fundit do tё shkruhet nё formёn:

P'( x) =
( x  a ) ( x  b ) ...( x  c ) ( x  px  q ) i ( x 2  sx  t ) j ...( x 2  ux  v)l
m n k 2

= A m  Am1 ....... A1 
( a) 
( x  a )m 1 xa
x m

+ B n  Bn1 ....... B1 
(xb)n x
( x  b )n1
b
……………………………………
+ C k  Ck 1 ....... C1 
( x  c ) k ( x  c )k  1 xc
P x  Q
+ Pi x  Q i  i 1 i1 ........... P1 x  Q1 
( x 2  px  q ) i ( x 2  px  q )i1 x 2  px  q
+ SjxTj  S j 1 x  Tj 1 ........... S x  T 
11

2 j j 1 2
( x  px  q ) ( x  px  q ) 2
x  px  q
……………………………………………………………
+ U l x  Vl  U l 1 x  Vl 1 ...........  U1 x  V1
1
( x 2  ux  v ) l ( x 2  ux  v )l x 2  ux  v
ku numrat:
Am, Am-1,…,A1; Bn, Bn-1,…,B1; ………; Ck, Ck-1,…,C1;
Pi, Pi-1,…,P1; Qi, Qi-1,…,Q1; Sj, Sj-1,…,S1; Tj, Tj-1,…,T1;
..…………………………………………………………..
Ul , Ul 1 ,…., U1 ; Vl , Vl 1 ,…., V1 ,
janё konstante qё duhen pёrcaktuar. Ky zbёrthim quhet zbёrthim i thyesёs sё
rregullt P'( x) nё thyesa elementare.
Q( x)
MATEMATIKA 1 244
|
Nga shёndёrrimet e mёsipёrme duket qartё se çdo integral i formёs:
P( x)
dx
 Q( x)
sillet nё njehsimin e integraleve tё formёs:
 A dx dhe  Px  Q dx
( x  a)n ( x 2  px  q)n
integrale tё cilat janё trajtuar mё sipёr.
Kemi parё kёshtu integrale qё pas shёndёrrimesh tё pёrshtatshme sillen nё
integrale qё njehsohen me zёvendёsim tё tipit ( III – 3 ), pra tё formёs:
'( x)
dx
f ( x)
x 2  x 1
Shembull: Njehsoni integralin:  dx x
2 2
( x 1)
Nga sa thamё mё sipёr, zbёrthejmё thyesёn racionale nёnintegral nё thyesa
elementare si mё poshtё:
x 2  x 1 = A + Bx  C +Dx  E
x ( x2 1)2 x ( x2 1)2 x2 1
Tre thyesat e anёs sё djatht i kthejmё nё emёrues tё pёrbashkёt dhe meqё ky
emёrues do tё jetё i barabartё me emёruesin e thyesёs nё anёn e majt,
atёherё rrjedh edhe barazimi i polinomeve nё numёrues. Pra kemi:
x 2  x 1 = A( x 2  1) 2  (Bx  C) x  (Dx  E)( x 2 1)x
ose
4 3 2
x 2  x 1 = (A + D) x + E x + (2A + B + D) x + (C + E) x + A
Nga barazimi i kёtyre dy polinomeve rrjedh se koeficientёt pranё fuqive tё
njёjta tё x – it tek kёta polinome janё respektivisht tё barabartё. Pra:
AD0


E0

 2ABD 1

CE 1


A  1

Duke zgjidhur sistemin gjejmё: A = 1, B = 2, C = 1, D = 1, E = 0

Kёshtu integrali shkruhet si shumё tre integralesh :
MATEMATIKA 1 245
|
 x  x 1 dx =  d +  2x 1 dx +  xdx 
2

x
x ( x 2 1) 2 x ( 2 1)2 x 2 1
x
 2x 1 1
=  ln x
 2 2 dx  ln( x2 1)
( x 1) 2

Le tё njehsojmё tani integralin: I1 =  2x 1 dx si njё integral i tipit:

2 2
( x 1)
 Px  Q
2 n
dx . Do tё kemi:
( x  px  q)
I1 = 2x 1 
dx = 2xdx 1 dx  1 dx

( x2 1)2 ( x2 1)2 + ( x 2  1) 2 
x 2  1  ( x2 1)2


Duke shёnuar me I2 integralin e fundit qё mbetet pёr tu njehsuar kemi:

I2= 
dx
=  ( x 2  1  x 2 ) dx   x 2 1 dx   x 2dx =
( 2 1) 2 ( x 2  1) 2 ( 2  1) 2 ( 2 1) 2

x x x
dx xdx xdx

 x 2  1   x  ( x 2  1)2  arctg x   x  (x2 1)2

=

I3 =  x  2
Tani pёr integralin xdx pёrdorim metodёn e integrimit me
2
(x 1)
pjesё duke shёnuar: u  x dhe dv = xdx . Nga integrimi me pjesё i
2 2
(x 1)
integralit I3, gjejmё :
I1=  2x 1 dx =  1  x  1 arctg x + c, cR
x 1 2(x
2 2 2 2
(x 1)
1) 2
Kёshtu pёrfundimisht kemi njehsuar integralin tonё fillestar:

x
2 2
 x 1 1 x 1 1
x ( x2 1)2
dx = ln x
 x2 1  2(x2 1) 
2
arctg x +
2 ln(
1) + c ■
x
VI.5. DISA INTEGRALE TE RENDESISHME
Kёtu do tё trajtojmё disa integrale tё rёndёsishёm dhe tё veçantё pёr sa i
pёrket aplikimit dhe njehsimit tё tyre me teknika specifike integrimi.

Shembull: Njehsoni integralin: sin2 x dx

E shkruajmё kёtё integral nё formёn:

sin2 x dx = sin x sin x dx

MATEMATIKA 1 246
|
shёnojmё: u = sin x cos dhe dv = sin x dx
du = x dx v = cos x
dhe duke integruar me pjesё do tё kemi:

sin2 x dx = sin x sin x dx =  sin x  cos x  cos 2 x dx =

 sin x  cos x   (1  sin2 x )dx   sin x  cos x  x  sin2 x dx
Siç shikohet pas zbatimit tё metodёs sё integrimit me pjesё jemi rikthyer tek
integrali fillestar. Duke e shёnuar me I = sin2 x dx
do tё kemi:
I =  sin x  cos x  x  I
ose
2I = x  sin x cos x
nga ku rrjedh
I = sin2 x dx =
1 (x  sin x  cos x)  c, c  R ■
2

Shembull: Njehsoni integralin: cos2 x dx

Duke vepruar nё mёnyrё analoge si nё shembullin 1 do tё gjenim:
1 (x  sin x  cos x)  c, cR ■
cos2 x dx = cos x  cos x dx  ....... 
2
Shembull: Njehsoni integralin:  a 2  x 2 dx
Duke bёrё zёvendёsimin: x  a sin t nga ku dx  a cos t dt

do tё kemi:  a 2  x 2 dx =  a 2  a 2 sin2 t a cos t dx =

 a2 cos2 t dt  a (t  sin t cos t)  c , c  R
1 2
2
Por meqenёse x  a sin t nxjerrim sin t  x prej nga t  arcsin x
a a
dhe    t   . Ndёrsa cos t  1  sin 2 t  1  ( x )  1 a 2  x2
2

2 2 a a
Tani mund thkruajmё:
1 x x 1
a 2  x 2 dx = 2 a2 (arcsin a  a a a2  x2 )  c =

MATEMATIKA 1 247
|
 1 2 x cR ■
 (a arcsin  x a 2  x 2 )  c ,
2 a

Shembull: Njehsoni me pjesё dhe zёvendёsim integralin:  a 2  x 2 d

x
Shёnojmё: u = a 2  x2 dhe dv = dx
du = x dx v=x
a 2  x2
dhe do tё kemi:
 a2x2
dx = x
a x +
2 2
x2dx
22


a x
a  x2  a2
2

= x a 2  x2   a 2 x 2
dx 
=x   x2 dx   a2dx 
a 2
a 2  x2  22 2 2
a
x a 
x
= x a 2  x2   a 2  x 2 dx  a  22 dx
2
a
x
Nё anёn e djatht tё kёtij barazimi figurojnё dy integrale, njёri nga tё cilёt
ёshtё integrali fillestar qё po njehsojmё, ndёrsa tjetri ёshtё njё integral tё
cilin do ta njehsojmё me zёvendёsim. Duke e kaluar nё anёn e majt
integralin qё kёrkohet tё njehsohet dhe duke shёnuar nё integralin e dytё
x = at prej nga del dx = a dt , do tё kemi:
2 2 2 dx = x + a 2  a dt
a x 2
a x 2  x a 2  x 2  a 2 arcsin t  c
a  1 t 2
ose
 a 2  x 2 dx = 1 (a2 arcsin x  x a2  x2 )  c, c  R ■
2 a
Shembull: Njehsoni integralin: arcsin x dx
Shёnojmё:
u = arcsin x dhe dv = dx
dx
du = v=x
2
1x
dhe do tё kemi:

MATEMATIKA 1 248
|
 1
xdx 1
arcsin x dx = x  arcsin x   2
 x  arcsin x  (1  x 2 ) 2 (2 x)dx
1 x 2
ku integrali i fundit ёshtё njё integral i tipit (III – 4). Kёshtu duke
zёvendёsuar:
1 x 2  t prej nga  2 xdx  dt
rrjedh se:
1 1
arcsin x dx  x  arcsin x  2 t  2 dt  x  arcsin x  1 x  c, c  R ■
2

Shembull: Njehsoni integralin: dx


sin
x
Duke shprehur sin x nё varёsi tё tg x mund tё shkruajmё:
2
2 x
1  tg
dx 2 1 x 1 x
sin =  2tg x dx  2  cotg 2 dx  2 tg 2 dx
x
2
Pёr dy integralet e fundit mjafton tё zёvendёsojmё: x = t nga ku
2
dx  2tdt dhe do tё kemi:

 dx =1
 cotg x dx  1  tg x dx =  cos t dt   sin
t
dt 

sin 2 2 2 2 sin cos t

x t
x
 ln sin t  ln cos  c  ln tg  c, cR ■
t 2

Ky integral mund tё njehsohet edhe duke shumёzuar lart dhe poshtё me sin
x , ku shfrytёzohen barazimet:
sin x dx  d (cos x) dhe sin2 x  1  cos2 x
Lexuesi le tё bёjё vetё kёto veprime derisa tё arrijё tё njёjtin rezultat si mё
sipёr.
Shembull: Njehsoni integralin:
 dx
cos 
x
Meqenёse 
dx = dx zёvendёsojmё  x = t nga ku dx  dt
cos x   2
sin( 2  x)
dhe do tё kemi:
 MATEMATIKA 1 249

|
   dt   tg t  c  ln cotg(   x )  c,
 dx cR ■
cos x  sin ln
t 2 4 2
Nё pёrgjithёsi, integralet e formёs:  f (sin x , cos x )dx njehsohen duke
shёnuar me t = tg x dhe pastaj shprehim nё varёsi tё t – sё sin x dhe cos
x
2
. Kёshtu pas transformimesh integrali merr pamjen:  f (t )dt

Ndёrsa pёr integralet e formёs: sinm x cosn x dx dallohen dy raste:

Tё paktёn njёri nga numrat natyror m ose n ёshtё tek. Nё kёtё rast veçohet
njё sin x (ose cos x ) nёse m – tek (nёse n – tek) dhe duke shfrytёzuar
barazimin sin x dx = – d (cos x) (ose cos x dx = d (sin x) ) integrali merr
pamjen:  f (cos x )d (cos x) =  f (t )dt ku t = cos x ose pamjen:
f (sin x )d (sin x) =  f (t )dt ku t = sin x . Pas kёsaj kryhen shёndёrrimet e
nevojshme pёr tё shkuar drejt integraleve tё njohur.
Tё dy numrat m dhe n janё numra natyrorё çift. Nё kёtё rast
rekomandojmё tё shfrytёzohen formulat e njohura trigonometrike:
sin2 x  1 cos 2x dhe cos2 x  1 cos 2x
2 2
tё cilat bёjnё tё mundur uljen hap pas hapi tё eksponentёve m dhe n derisa
integrali tё marrё njё pamje tё njohur.
Pёr njehsimin e integraleve tё formёs:
cos ax cos bx dx , sin ax cos bx dx , sin ax sin bx dx
kryhet shёndёrrimi nё shumё i prodhimeve tё funksioneve trigonometrike
nёn shenjёn e integralit dhe pastaj integralet qё mbeten pёr tu njehsuar janё
pothuajse integrale tabele.

Shembull: Njehsoni integralet: e x

cos x dx dhe e x
sin x dx

Integrojmё me pjesё njёrin prej tyre (p.sh. tё parin). Shёnojmё:

u = cos x dhe x
dv =e dx
x
du = sin x dx v=e
dhe do tё kemi:
e x cos x dx = e x cos x + e x sin x dx (1)

Integrojmё pёrsёri me pjesё integralin e x cos x dx

por duke shёnuar:
MATEMATIKA 1 250

|
 x dhe dv = cos x dx
u=e
x
du = e dx v = sin x
dhe do tё kemi:
e x cos x dx = e x sin x  e x sin x dx (2)

Duke mbledhur dhe zbritur anё pёr anё barazimet (1) dhe (2)
Gjejmё:
e x cos x dx = ex( sin x + cos x )
2 e x sin x dx = e ( cos x  sin x )
x

ose
e x cos x dx = 1 e ( sin x + cos x ) + c,
x cR
2
e x sin x dx = 1 ex( cos x  sin x ) + c, c  R ■
2
Shembull: Njehsoni integralin:  ku a R*
dx
2 2

a 
x
Njё nga mёnyrat e njehsimit tё kёtij integrali ёshtё edhe mёnyra qё
paraqesim kёtu mё poshtё, duke pёrdorur njё artificё tё pёrshtatshme:

 dx
=
a2x2 x  dx 
a x
2 2
a x
2 2
x a 2 2

x
1 x
x dx 2
a 2  x dx =
= (1 
) =
a 2 x 2 x  a2  x 2 x  a 2 x 2

  d (x  a 2  x2 )
 ln(x  a 2  x 2 )  c,
cR
x a x
2 2

ku shprehja nёn shenjёn e ln - sё nuk ёshtё vendosur nё vlerё absolute sepse

ajo ёshtё positive pёr çdo x – real, meqenёse a R* . ■
Shembull: Njehsoni integralin: 
dx ku a R*
2 2

a x
Duke vepruar njёlloj si nё shembullin 9 gjejmё:
dx cR ■
 = ln x  x 2  a 2  c,
a 2  x2 MATEMATIKA 1 251
|
Shembull: Njehsoni integralin:  a 2  x 2 dx

Shёnojmё: u= a 2  x2 dhe dv = dx
du = x dx v=x
a 2  x2
dhe do tё kemi:
dx  x
 a2x2
dx = x
a x 
2 2  x2
2 2 a 2  x2 
a
x
a2  x2  a2 dx

a 2  x2
dx  x a 2  x2 a 2  x 2 dx + a2  a 2  x 2

Nga ku rrjedh: 2  a 2  x 2 dx = x + a2dx
2 2
a x 2 2
a x
dhe duke shfrytёzuar pёr integralin e fundit tё anёs sё djatht rezultatin e
arritur nё shembullin 9, konkludojmё:
 a 2  x 2 dx = 1 [ x a 2  x2 + a 2 ln( x  a 2  x2 ) ] + c, c  R ■
2
Shembull: Njehsoni integralin:  x 2  a 2 dx
Duke vepruar njёlloj si nё shembullin 11 gjejmё:

 1  a 2 ln x  ) + c, c  R ■
x2a2 dx = ( x x2  a2 x 2  a2
2

Shembull: Njehsoni integralin: ax 2  bx  c dx ku a > 0
Duke transformuar funksionin nёnintegral kemi:
1
ax 2  bx  c = (4a 2 x 2  4abx  b 2  b 2  4ac) 
4
a
1
=
(2 ax  b) 2  D
2 a
ku D ёshtё dallori i trinomit ax 2  bx  c , pra D = b 2  4ac .
Duke zёvendёsuar: 2ax  b = t nga ku dx  1 dt do tё kemi:
2
a
 ax 2  bx  c dx =
1
4a a
 t2D
dt

| MATEMATIKA 1 252
Pёr integralin e fundit dallojmё tre raste:
- Kur D < 0 jemi nё kushtet e shembullit 11
- Kur D > 0 jemi nё kushtet e shembullit 12
- Kur D = 0 kemi tё bёjmё me njё integral tabele. ■
Shembull: Njehsoni integralin:
 d
x
3 2
 18x  9
x
1 d ( x  3) 
 dx = 1
 d
x
 
3x 2  18x  9 3 x 2  6x  3 3 (x  3)2  6
1 cR ■
= ln x  3  ( x  3) 2  6  c,
3
Shembull: Njehsoni integralin: 
dx

2 x 2  4x  4
dx = 1 dx  1 dx =
 2  2  2x  2 
2 x 2  4x  4 x 2  x 2  2x  1  3
= 1 d (x  1)  1 arcsin x 1  c, cR ■
2 3  ( x 1) 2 2 3
Shenim: Do tё pranojmё pa vёrtetim se pёr çdo funksion tё vazhdushёm
ekziston integrali i pacaktuar i tij. Por ky pohim nuk garanton se tё gjithё
funksionet elementare, si funksione tё vazhdushme nё bashkёsinё e tyre tё
pёrcaktimit, janё tё integrushёm nё trajtё tё fundme, d.m.th. primitiva e tyre
tё shprehet gjithmonё me anё tё njё funksioni elementar. Pra ajo qё ndodh
me derivatin e funksioneve elementare, ku derivati i tyre nё bashkёsinё e
pёrcaktimit ёshtё pёrsёri njё funksion elementar, nuk ndodh me integralin e
tyre. Kёshtu ёhstё provuar se integralet:
e x2 dx ,  sin
x
 
dx , cos x dx , dx , ex dx ,
  dx , etj.

x x ln x 3
x 1
x
megjithёse ekzistojnё, ato nuk integrohen nё mёnyrё tё fundme, d.m.th. ёshtё
pamundur qё kёto integrale tё shprehen nёpёrmjet funksioneve elementare
themelore me anё tё njё numri tё fundёm veprimesh tё mblehdjes, tё
zbritjes, shumёzimit, pjestimit dhe tё funksionit tё pёrbёrё.

VI.6. USHTRIME
Nё ushtrimet e mёposhtme tregoni qё funksionet F (x) janё
primitiva tё funksioneve respektive f (x) .
 MATEMATIKA 1 253
|
 1. F ( x) = 1 pёr f ( x) = x2
x3
3
2. F ( x) = 1 x 3  x pёr f ( x) = x2 1
3
3. F ( x) =  1 x 3  2x pёr f ( x) =  x 2  2
3
4. F ( x) =  1 x 3  1 x2 pёr f ( x) =  x 2 
x
3 2
5. F ( x) = 1 x 3  x 2  2x pёr f ( x) = x 2  2 x  2
3
6. F ( x) =  1 x 3  2x 2  3x pёr f ( x) =  x 2  4 x  3
3
7. F ( x) = ln( x 1) pёr f ( x) = 1
x 1
1
8. F ( x) = 2 x  3 pёr f ( x) =
2x3
9. F ( x) =  ln cos x pёr f ( x) = tg x
10. F ( x) = ex pёr f ( x) = ex

Tё njehsohen integralet e mёposhtme duke transformuar

funksionin nёnintegral.
 dx3  dx8  12x dx
1. 2. 3. 2

x x x
2 2
4. 1
 x dx 5.
 1 x 6.
  x 1
x

dx dx
x2 x x2
7.  x dx 8.  4
x3
dx 9.  x dx
3
x

10.  x 25 x 3 dx 11. x( x  3 x ) dx 12  x (x  3 x ) dx

13. ( 1)(  3) dx 14.
 d 15.  1  x dx
x x x
3
x x x
x

x
 dx 17.
cos 2x d
x cos x  sin x x

cos(  x ) dx  sin 2x  cos x dx cos x

 sin 4 x sin 2x dx cos3x
 sin 2x  sin x dx sin x
 MATEMATIKA 1
|
 22.  sin 3x  sin x dx
23.  cos 2x  sin 3x sin d
x x
sin 2x cos 2x
sin 2x  cos3x  cos x
 dx 25. cos 3x cos 2x (tg 3x  tg 2x ) dx sin 2x

sin 4x sin 3x (cotg 4x  cotg 3x ) dx

Tё njehsohen integralet e mёposhtme duke pёrdorur zёvendёsimn e
pёrshtatshёm.
f (ax  b )dx
Njehsoni integralet duke synuar formёn:
dx
1.
 dx
 3x
2. 1sin dx
 4x  3
1 x 2
e 4 x3dx
4. e  x 1
dx 5.  4 (x 1) 3 dx
dx
9.
7.
 dx 8.
 dx  3 x 2  2x 1
4x  4x 1
2 3
(2x  3) 2

1 3 2x  3 dx 2x 
3
Njehsoni integralet duke synuar formёn:
(a sin2 x  b sin x cos x  c cos2 x )dx

1.
(sin2 x  sin 2x )dx 2.
(cos 2x  cos2 x )dx
3.
(1 3sin2 x )dx 4. (sin2 x  2 cos2 x  sin x cos x )dx
5. (sin2 x  sin 2x 1)dx 6. (2sin2 x  3)dx
7. (cos2 x 1)dx 8. (3sin2 x  2 cos2 x )dx
9. sin x sin(   x )dx 10. sin(   x )cos x dx
4 3
f '( x )
Njehsoni integralet duke synuar formёn:  f (x ) dx
1.
 dx
2x  3 2.
 1 2x
dx
3.
 sin 2x
dx
x 2  3x 1 x 2  x 3 1 sin2 x
 sin 2x2 dx  3 x 1 dx  dx
4. 5. 2 6.
1  cos x x  3x  5 x ln x
MATEMATIKA 1 255

|
   dx
e
7. dx 8. 9. x
dx
2
2
1 x arcsin x (1 )arctg x 1 e x
x
1 e
x
x 1 x
10.  xe x
dx 11.
 x 1 dx 12.
 x  3 dx
13.  x2 dx 14.  2x 1 dx 15.  3x  4 dx
x4 2x 1 x 1
16.  x2 1 dx 17.  x2 dx 18.  x 2  2x 1 dx
x 1 x3 x2
3 2
x x dx
1
dx
D. Duke ju referuar integralit të formës  ax 2  bx  c , sipas rastit kur
dallori i trinomit në emërues është pozitiv, negativ apo zero, të
njehsohen integralet e mëposhtme.
dx
1.
 dx 2. dx
 3.
x2 1 x2x  x 2  2x 3
4.
 2 dx 5.
 2 dx dx
x  2x 3 x x2 6.
 x 
 2 dx  2dx
2
7. 8.
x  4x 12 x 4 x 12
dx
10.
 2 dx 11.
 2 dx 9.
x  2x  2 4x  4x  2  x2  9
13.
 2 dx 14.
 2 dx dx
x  8x 17 x  2x 1 12.
 4x  12x 10
 2 dx  2 dx
2
16. 17.
dx
4x  12x  9 4x  4x 1 15.
dx dx 
19.
 2
20.  2
x 2  8 x 16
dx
4x  8x  4 25x  40x 16
18.
 9x 2  6x 1

Duke ju referuar integraleve të formës:

t
 kx2
dx
dhe  2
P (x) dx ,
ax  bx  c ax  bx  c
të njehsohen integralet e mëposhtme:
1.  x  5 2.  
dx x2 1 dx x  3 dx
3.
x  2x  1
2
x 9 x 1
2 2

MATEMATIKA 1 256
|
 x 1 dx
 4 x 3  3x dx x
3
4.
5.
6.  5x 2  4x  3 dx
x 2 1 4x 2  4x 1 x 2  5x  4
4
7. x 1 x 3  x2 4
9. x  5x
2
 2 dx 8.  dx  2 dx
x 1 x 2  2x  2 x 4
 2x dx
4
10.
x 1

Duke ju referuar integralit të formës: [ f ( x )] f '( x )dx , të njehsohen

integralet e mëposhtme:
1  ln
1. x x 2 1 dx 2. sin x 1 cos x dx 3. x
 dx
x
4
4.
 (1 cotg x) dx
5.
 arcsin x dx
6.
 1  cos x 2 dx
sin 2 x 1 x 2 (x  sin x)
7.
 dx 8. sin4 x cos x dx
9. sin3 x cos2 x dx
x 1 ln x
10. sin 3 x cos 3 x dx
11.  12. 
cos x dx x dx
sin x
4 4
1  2

x
13.  1 sin x dx 14.  dx
3
15. sin x (1 cos x )4 dx
x  cos x x (1 ln x)
  (1 arctg x) dx 
4
16. sin x dx 17. 18. ex
dx
1 cos x 1 x2 4
2  ex
x
19.
 e +1 dx
4 x
20.
 x 4
dx

e 1e x
xe
Duke ju referuar integralit të formës: h[ f (x )] f '(x ) dx , të
njehsohen integralet e mëposhtme:
1.  sin x dx 2.  x cos(x 2 1) dx 3. ln x x dx
x
4. cos x e sin x dx 5. sin 2x e cos2 x dx 6.  sin(ln x) dx
x
sin(arccotg x)
7.
 dx 8.
 earctg x
dx
9.
 earcsin x dx
1 2
1  2
1 x
2

x x
10. e x cos e x dx 11. e x sin e x dx 12. (1 3 )sin x2  3 dx
2

x x
 MATEMATIKA 1 257

|
 x 1 1  1 d
cos dx 15.  x e x

x 2 x
2
x  x2 e x dx x
 sin(tg x) dx cos2 x 18.  x e x 2 sin e x2 dx
 cos(arctg
1 x2
x) dx

(1 x sin x 2 ) dx
Të njehsohen integralet e mëposhtme:

 cos5x  cos 4x  cos3x  cos 2x dx 2sin 2. e 5 4 x dx

x


x  3x dx 5.  x 1 d
3. 4
dx
x 2  2x 1
 x  3 x
x
6.
 x dx
 e x (1 x) dx xex
(1 x ) 2 3
1  2sin3 x  sin x dx cos 2x
x2  4
 x 4  x2  3 dx  x 2  x  3 dx x3  dx
2
3 2
4
cos x 1

dx
 x
dx sin
(sin2 x  sin 2x ) dx
2
x 2
16.  x2
xx d
 dx 1 x 3 x
4
17. dx
x  x 2  6x  5
 x  3x 1 dx
3
1 x2

dx
dx x3 2
x2 
2
21. 
dx 16
x 2
e x3 1
dx
4x 2  4x  5 23. sin6 x cos x dx

 3
x ( x + x )dx 3 2
25.  4 3
x2 1 dx 26. sin4 x dx
x  3x  9

sin 5x cos x dx
28.
 dx
x 2
e x (1 e )

(sin 2
x  2 cos 2x ) dx
1  cos2 x
30.
 d
(x  tg x ) cos x x
2

 x 3  3x 2  3x 1dx
32.
 sin 2x2 dx
13cos x
34.  sin 2x dx 35.  dx
33. cos3 x dx 1 3cos x 1 cos
x

MATEMATIKA 1 258
|
 x
3 2
dx x 1
36.  x dx 37.  38.  dx
x 4  28x  49 x x  ln x
2 2

4
x
39. (1 x tg x 2 ) dx 41. cosec x ln(sin x cos x ) dx
40.
ln e x 2 dx

Të njehsohen me metodёn e integrimit me pjesё integralet e

mëposhtme:
1.
 x 2e x dx 2.
 x sin x dx 3.
 x 4 ln x dx
4.  3 x ln x dx
5.  ln dx 6. (x 2 1) ln x dx
x 3

x
7. ( x  3) ln x dx 8.  x 1 ln x dx 9. (x 1)2 e x dx
x
10.
(x  3) cos x dx 11. (3x  2) sin x dx 12.
arcsin x dx
13.
arccos x dx 14.
arccotg x dx 15.
 dx
9x 2

16.  dx
17.  4  x 2 dx 18.  1 4x 2 dx
4
2

9x

KREU VII
INTEGRALI I CAKTUAR
VII.1. KUPTIMI GJEOMETRIK I INTEGRALIT TE
CAKTUAR

MATEMATIKA 1 259
|
Njehsimi i syprinave tё figurave plane ёshtё njё problem i hershёm i njerёzimit
dhe ёshtё zhvilluar me kalimin e kohёs. Nё fillimet e veta njerёzimi arrinte tё
njehsonte syprinat e njё numri tё kufizuar figurash plane si trekёndёshi, katrori,
drejtkёndёshi, etj. si dhe syprinat e figurave tё ndryshme, mё tё ndёrlikuara, por
qё mund tё copёtoheshin nё njё numёr tё fundёm figurash tё njohura, syprinёn
e tё cilave dinin ta njehsonin. Sidoqoftё mund tё themi se matja e syprinave tё
figurave plane, pati njё hop cilёsor pikёrisht pas zbulimit tё konceptit tё
integralit tё caktuar. Kёshtu siç ka ndodhur nё shumicёn e problemeve
themelore tё matematikёs edhe ai i integralit tё caktuar e ka origjinёn tek
problemi praktik i llogaritjes sё syprinave tё figurave plane. Ashtu siç ёshtё
dhёnё nё gjeometrinё euklidiane kuptimi i syprinёs sё rrethit edhe integrali i
caktuar qё do tё pёrcaktojё syprinёn e njё figure plane do tё jepet me anё tё
konceptit tё limitit tё njё funksioni.
Le tё jetё dhёnё f(x) njё funksion i vazhdushёm dhe pozitiv nё njё segment
[a, b]. Shqyrtojmё figurёn plane tё kufizuar nga grafiku i funksionit f(x),
drejtёzat x = a, x = b dhe boshti i abshisave, si nё figurën 1. Kёtё figurё qё
pёrshkruam mёsipёr do ta quajmё trapez vijёpёrkulur dhe do tё shtrojmё
problemin e gjetjes tё syprinёs sё
tij. Por, sё pari duhet tё tregojmё se y f(x)
ç’quajmё syprinё tё njё figure tё
tillё, sepse ёshtё e pamundur qё atё
ta copёtojmё nё njё numёr tё x
fundёm figurash tё njohura plane.
Proçedimi i pёrdorur nga grekёt e a Figura 1 b
lashtё edhe tani ёshtё shumё i
pёrhapur nё gjeometrinё elementare pёr tё treguar qё dy figura mund tё jenё
me syprinё tё njёjtё edhe kur nuk ёshtё e mundur pёr ti ndarё ato nё pjesё tё
barabarta dy e nga dy.
ndajmё segmentin [a, b] nё n – segmente tё çfarёdoshme me anё tё pikave:
a = xo < x1 < x2 < ……… < xi-1 < xi < ……… xn = b
me gjatёsi: x1 , x2 , x3 ,..........xi ,...........xn
ku: xi = xi – xi-1 . Shёnojmё me   max{xi } pёr i = 1, 2, ….., n
Duket qartё se sa mё e vogёl tё jetё  - da, aq mё i imёt do tё jetё copёtimi
dhe aq mё e madhe do tё jetё n - ja dhe pёr mё tepёr kemi:
0n 

MATEMATIKA 1 260
|
Me anё tё segmenteve f(xi),
trapezi vijёpёrkulur ndahet y
nё n – trapezё vijёpёrkulur
elementarё. Nё çdo segment f(x)
[xi-1, xi] marrim njё pikё tё
çfardoshme x dhe ndёrto-
i f( xi )
jmё drejtkёndёshat me bazё
xi dhe me lartёsi f( xi ) si
nё figurën 2.
Meqё funksioni f(x) ёshtё i x
vazhdushёm nё segmentin a x1 x2 xi-1 xi xn-2 xn-1 b
[a, b], d.m.th. i tillё ёshtё
Figura 2
edhe nё çdo segment elemen-
tar [xi-1, xi], atёherё pёr ndarje gjithnjё e mё tё imta (d.m.th. pёr 0),
vlerat e funksionit f(x) nё segmentet elementarё [xi-1, xi] do tё ndryshojnё
gjithnjё e mё pak nga vlera f( xi ) e funksionit f nё pikёn xi tё segmentit [xi-1,
xi].
Kёshtu syprinat e drejtkёndёshave elementarё tё ndёrtuar nga copёtimi i
segmentit [a, b] do tё ndryshojnё gjithnjё e mё pak nga syprinat e trapezёve
elementarё korespondues. Rrjedhimisht edhe shuma e syprinave tё
drejtkёndёshave elementarё tё ndёrtuar si mё sipёr do tё ndryshojё gjithnjё e
mё pak nga syprina e trapezit vijёpёrkulur, qё ёshtё shumё e syprinave tё
trapezёve elementarё vijёpёrkulur nё tё cilёt ai ёshtё ndarё. Shёnojmё tani:
n

Sn   f ( xi )xi (1)
i1

Nga sa pёrshkruam mё sipёr ёshtё e qartё se kjo shumё varet nga mёnyrat e
ndarjeve tё segmentit [a, b] nё segmente elementarё [xi-1, xi] me gjatёsi xi
dhe gjithashtu, pёr njё ndarje tё dhёnё, shuma S n varet edhe nga zgjedhja e
pikёs xi nё segmentin [xi-1, xi]. Por ёshtё e qartё se kёto ndryshime bёhen
gjithnjё e mё tё vogla kur   0 . Intuitivisht kuptohet se nё kёtё proces,
syprina e trapezit vijёpёrkulur me shumёn Sn . Kёshtu vijmё natyrshёm tek
ky pёrkufizim:
Pёrkufizim 1: Syprinё tё trapezit vijёpёrkulur do tё quajmё limitin e shumave
Sn , nё qoftё se ky limit ekziston, kur   0 dhe qё nuk varet as nga mёnyra
e ndarjes sё segmentit [a, b] e as nga zgjedhja e pikave xi nё segmentin [xi-1,
xi].

MATEMATIKA 1 261
|
Kёtё limit do ta shёnojmё me S dhe kёshtu mund tё shkruajmё:
n
S  lim  f ( xi )xi (2)
 0
i1
Sipas kёtij pёrkufizimi rrjedh se syprina e trapezit vijёpёrkulur ekziston
vetёm kur ekziston limiti nё barazimin (2).

Pёrkufizim 2: Limitin nё barazimin (2), kur ai ekziston, do ta quajmё

integral tё caktuar tё funksionit f(x) nё segmentin [a, b] dhe do ta shёnojmё
me simbolin: f ( x )dx
 b
a
dhe do tё lexohet: “integrali nga a nё b i f ( x )dx ”. Pra
b n

 f ( x )dx = lim0  f ( xi )xi (3)

a i 1
nё kёtё rast funksioni f(x) quhet i integrueshёm sipas Rimanit nё segmentin
[a, b], ndёrsa shuma
n

 f ( xi )xi quhet shumё a b

i1
x
integrale e Rimanit e
funksionit f(x) nё segmentin
[a, b].
Funksionet pёr tё cilat f(x
ekziston integrali i caktuar i
tyre nё segmentin [a, b], do ti y Figura 3
quajmё tё integrueshёm sipas y
Rimanit, Ndёrsa numrat a dhe
do tё quhen pёrkatёsisht kufi
i poshtёm i integrimit dhe kufi i S1 b
sipёrm i integrimit, kurse a c
funksioni f(x) do tё quhet S2 x
funksion nёnintegral. Figura 4 f(x
Problemi i syprinёs sё trapezit
vijёpёrkulur mund tё trajtohet nё mёnyrё analoge edhe nё rastin kur funksioni
f(x) ёshtё i vazhdushёm dhe negativ nё segmentin [a, b] (fig.3). Por nё kёtё
rast tё gjitha prodhimet f ( xi )xi do te jenё negative, kёshtu qё do tё kemi:
b f ( x ) dx  0 prandaj edhe pёr syprinёn e trapezit vijёpёrkulёt do shkruanim:
a
MATEMATIKA 1 262

|
 S b f ( x ) dx  f ( x )dx

a
  b

Nё rastin kur funksioni f(x) ёshtё i vazhdushёm nё segmentin [a, b] por

pozitiv nё njё pjesё tё kёtij segmenti dhe negativ nё pjesёn tjetёr (fig.4)
Syprina e trapezit vijёpёrkulur do tё shkruhet:

S  S1  S2  c f ( x ) dx  b f ( x )dx
a c

Nga sa thamё rrjedh se syprina e trapezit vijёpёrkulur mund tё llogaritet

nёpёrmjet integralit tё caktuar vetёm kur njihet shenja e funksionit
nёnintegral nё segmentin e integrimit.
Duke parё mёnyrёn se si u pёrcaktua integrali i caktuar shihet qartё se ky
integral nuk varet nga ndryshorja e funksionit nёnintegral, por vetёm nga
kufijtё e integrimit dhe nga vetё funksioni. Pra shkruajmё:

b f ( x ) dx  b f (t ) dt  b f (u ) du, etj. (4)

a a a
Nёse ndarjen e segmentit [a, b] nё segmente elementarё do ta fillonim
nga skaji b, d.m.th.
a = xn < ……… < xi < xi-1 < ……… < x2 < x1 < x0 = b
dhe duke ndjekur tё njёjtat proçedura si nё ndarjen e parё qё i bёmё
segmentit [a, b] do tё arrinim nё konkluzionin se:

b f ( x )dx = a f ( x )dx (5)

a b
Kjo ndodh pёr faktin se tё gjitha xi = xi – xi-1 janё negative.
Sё fundi, duke patur parasyshё se trapezi vijёpёrkulur degjeneron nё njё
segment kur a = b, mund tё pranojmё se:

a f ( x ) dx  0 (6)
a

VII.2. EKZISTENCA DHE VETI TE INTEGRALIT TE

CAKTUAR
Nё paragrafin paraardhёs treguam se vazhdushnёria e funksionit nёnintegral

MATEMATIKA 1 263
|
ishte njё kusht i mjaftueshёm pёr ekzistencёn e integralit tё caktuar. Kjo nuk
do tё thotё se funksione tё tjerё qё nuk janё tё vazhdushёm nё segmentin e
tyre tё integrimit, s’janё tё integrushёm. Pёr mё tepёr ka vend kjo teoremё tё
cilёn do ta pranojmё pa vёrtetim:
Teoremё 1: Janё tё integrueshёm sipas Rimanit nё njё segment [a, b], edhe
tё gjithё ata funksione qё janё tё kufizuar nё kёtё segment dhe tё
vazhdueshёm, me pёrjashtim ndoshta tё njё numri tё fundёm ose tё
pafundёm tё numёrueshёm, pikash kёputje nё atё segment. ■
Kёtё teoremё do ta pranojmё pa vёrtetim.
Vetia 1: Nё qoftё se funksioni f(x) ёshtё i integrueshёm nё segmentin
[a, b] dhe c ёshtё njё pikё e kёtij segmenti, atёherё ka vend barazimi:

b f ( x ) dx  c f ( x ) dx  b f ( x )dx (9)
a a c

Kjo veti mund tё vёrtetohet duke patur parasysh interpretimin gjeometrik tё

integralit tё caktuar mbi syprinёn e trapezit vijёpёrkulur. Ajo mund tё
pёrgjithёsohet edhe pёr mё shumё se njё pikё tё ndёrmjetme. Kёshtu nёse:
a < c1 < c2 < …. ck < b
atёherё kemi:
b c1 c2 c3 b

 f ( x ) dx   f ( x ) dx   f ( x ) dx   f ( x ) dx  ....   f ( x )dx (10) ■

a a c1 c2 ck

Vetia 2: Nё qoftё se funksioni f(x) ёshtё i integrueshёm nё segmentin

[a, b] dhe c ёshtё njё numёr real, atёherё ka vend barazimi:
b c  f ( x ) dx  c  b f ( x )dx (11) ■
a a

Edhe vёrtetimi i kёsaj vetie ёshtё i thjeshtё, mjafton qё tё marrim shumat

integrale pёr tё dy integralet e barazimit (11) dhe tё shfrytёzohet fakti qё
konstantja c del jashtё shenjёs sё shumёs.Thuhet ndryshe se konstantja del
jashtё shenjёs sё interalit.
Vetia 3: Integrali i shumёs sё dy funksioneve tё integrueshёm f(x) dhe g(x)
nё njё segment [a, b], ёshtё i barabartё me shumёn e integraleve tё secilit
funksion nё kёtё segment. Pra:
b
[ f ( x )  g ( x )]dx  b f ( x ) dx  b g ( x )dx
(12) ■
a a a

Vёrtetimi i kёsaj vetie bazohet tek vetia koresponduese e limitit tё shumёs,

MATEMATIKA 1 264
|
zbauar pёr shumat integrale tё integraleve tё mёsipёrme, si dhe nё faktin qё
funksionet e mёsipёrme f(x) dhe g(x) janё tё integrushёm nё segmentin [a,
b]. Kjo veti mbetet e vёrtetё edhe pёr integralin e shumёs sё njё numri tё
fundёm funksionesh tё integrushёm nё njё segment [a, b].
Vetia 4: Nё qoftё se funksioni f(x) ёshtё i integrueshёm dhe jonegativ nё
segmentin [a, b] atёherё kemi:
f ( x ) dx  0 (13)
 b
a
Nёse do tё kishim jopozitiv funksionin f(x) nё segmentin [a, b], atёherё:

b f ( x ) dx  0 (13’) ■

Vёrtetёsia e kёsaj vetie rrjedh duke patur parasysh edhe kёtu kuptimin
gjeometrik tё integralit tё caktuar.
Vetia 5: Nё qoftё se funksioni f(x) ёshtё i integrueshёm nё segmentin [a, b]
atёherё kemi:
b f (x ) dx b f (x ) dx (14)

a
  a
Vёrtetim: Nga vetitё e vlerёs absolute kemi:
f(x)  f (x) ose  f (x)  f(x)  f (x)
prej nga
f (x )  f x  0 dhe f (x )  f x  0

pёr tё gjitha x – et nё segmentin [a, b]. Nga kёto dy mosbarazime, si dhe

nga Vetitё 3, 4, rrjedh :
b f ( x )dx  f (x ) dx f (x )dx  b
f (x ) d
 b dhe b
x
a a a a
ose
f (x )dx  b
f (x ) f (x ) d
 dx   b
x

b a a a

Nga ky mosbarazim i dyfishtё rrjedh menjёherё mosbarazimi (14). ■

Vetia 6: Nё qoftё se funksionet f(x) dhe g(x) janё tё integrueshёm nё
segmentin [a, b] dhe pёr çdo x nga ky segment f(x)  g(x) atёherё:

MATEMATIKA 1 265
|
 b f ( x ) dx  b g ( x )dx (15) ■
a a
Vёrtetojeni kёtё veti duke u bazuar tek Vetitё 3, 4.

Teoremё 2: (Teorema mbi tё mesmen) Nё qoftё se funksioni f(x) ёshtё i

integrueshёm nё segmentin [a, b] dhe ekzistojnё numrat m dhe M nga R, tё
tillё qё pёr çdo x tё kёtij segmenti kemi:
m  f(x)  M
atёherё:
f ( x )dx  M(b  a)
m(b  a)  b
(7)
a
ose
m 1 b f ( x )dx  M (7’)
ba a
Vёrtetim: Meqenёse funksioni f (x) ёshtё i integrushёm nё segmentin [a,
b] dhe tё tillё janё edhe funksionet y = m dhe y = M si funksione konstantё
(tё vazhdushёm) nё segmentin [a, b], do tё rrjedhё ekzistenca e
b f (x )dx , b M dx
b m dx ,
a a a
Atёherё pёr njё ndarje tё çfardoshme tё segmentit [a, b] nё segmente
elementarё do tё kemi:
b n n

 m dx  lim  m x  lim  f (xi )xi  

b
f (x )dx
0 i 0
a i 1 i1 a
por meqё
n n
lim m x = lim m  x  lim m (b  a )  m (b  a)
0

i 0 i 0
i1 i1
Pra treguam kёshtu se
m(b  a)  b
f (x )dx
a
Njёlloj tregohet edhe mosbarazimi tjetёr
b f (x )dx  M(b  a)
a
f (x )dx  M(b  a) . ■
m(b  a)  b
Pёrfundimisht rrjedh se :

a
Rrjedhim: Nё qoftё se funksioni f(x) ёshtё i vazhdushёm nё segmentin [a,
MATEMATIKA 1 266
|
b], atёherё ekziston njё pikё c e kёtij segmenti, e tillё qё:
f ( x ) dx  f ( c )  (b  a) (8)
 b
a
Vёrtetim: Meqenёse funksioni f(x) ёshtё i vazhdushёm nё segmentin [a,
b] ai do tё marrё vlerёn mё tё vogёl m dhe vlerёn mё tё madhe M nё kёtё
segment. Pra m  f(x)  M pёr tё gjitha x-et nё [a, b]. Nga teorema e
sapovёrtetuar do tё kemi:
m  1 f ( x )dx  M
ba
 b
a

por nga vazhdushmёria e f(x) rrjedh gjithashtu se ky funksion merr edhe çdo
vlerё tjetёr midis numrave m dhe M. Kёshtu do tё ekzistojё njё pikё c e
kёtij segmenti pёr tё cilёn funksioni f(x) tё marrё vlerёn e ndёrmjetme:
1 b f ( x )dx dhe do tё kemi: f(c) = 1 b f ( x )dx

ba a
ba a
ose
f ( x )dx = f(c) (b  a) ■
 b
a
Ky rrjedhim ka njё inter-
pretim tё thjeshtё gjeome- y B
trik. Ana e majtё e kёtij f(x)
barazimi ёshtё e barabartё A’ B’
me syprinёn e trapezit vijё-
pёrkulur aABb qё kufi- A f(c) x
zohet nga grafiku i funksi-
onit f(x), drejtёzat x = a,
x = b dhe boshti i abshisave,
ndёrsa ana e djatht shpreh a c Figura 5 b
syprinёn e drejkёndёshit
aA’B’b me bazё b  a dhe
lartёsi f(c). Ja dhe ilustrimi
grafik:
Le tё jetё f(x) njё funksion i vazhdushёm nё segmentin [a, b]. Le tё jetё x
njё pikё e çfardoshme e kёtij segmenti. Eshtё e qartё se nga vazhdushmёria
f(x) – it nё segmentin [a, b] rrjedh vazhdushmёria e tij nё segmentin [a, x].
Kёshtu mund tё themi ekziston:

MATEMATIKA 1 267
|
 x f (t )dt
a

Duke njehsuar kёtё integral pёr çdo x nё segmentin [a, b] ёshtё e qartё se
pёrftojmё njё funksion G(x) nё kёtё segment. Pra
f (t )dt (16)
G(x) = x
a

Teoremё 3: (Teorema themelore e njehsimit integral) Nё qoftё se funksioni

f(x) ёshtё funksion i vazhdushёm nё segmentin [a, b], atёherё funksioni G(x)
ёshtё i derivushёm nё çdo pikё tё kёtij segmenti dhe derivati tij ёshtё:
G ' (x) = ( x
f (t ) dt) ' = f(x) (17)
a

Ku nё skaje tё segmentit [a, b] nёnkuptohet vazhdushmёri e njёanshme pёr

funksionin f(x) dhe derivushmёri tё njёanshme pёr funksionin G(x).
Vёrtetim: Le tё jetё x njё pikё e çfardoshme e segmentit [a, b] dhe le tё
jetё G(x) vlera koresponduese e funksionit G nё kёtё pikё. I japim x – it
shtesёn x tё tillё qё a  x   x  b . Vlera koresponduese e funksionit G
nё pikёn x  x do tё jetё:
x x

G( x  x ) =  f (t )dt
a

Llogaritim tani shtesёn e funksionit G pёr shtesёn x tё argumentit x:

x x x

G = G( x  x )  G(x) =  f (t )dt   f (t )dt 

a a
x x x x x x

=  f (t )dt   f (t )dt   f (t )dt =  f (t )dt

a x a x

Pёr integralin e fundit pёrdorim rrjedhimin e teoremёs 2 mbi tё mesmen

nё segmentin [x, x  x ] dhe do tё kemi:
x x

G =  f (t )dt = f(c)  [(x  x)  x] = f(c)  x

x
ku c ёshtё njё pikё midis x – it dhe x  x - it. Shqyrtojmё tani limitin:
lim G  lim f (c)x  lim f (c)  f (x)
x 0 x x 0 x x 0

barazimi i fundit rrjedh nga vazhdushmёria e f(x) – it nё pikёn c dhe nga

fakti se kur x  0 rrjedh se x   x  e pёr pasojё edhe pika c qё
x
MATEMATIKA 1 268
|
ndodhet midis x – it dhe x  x - it, tenton nё x. Pёrfundimisht, ekzistenca
e limitit tё mёsipёrm tregon se funksioni G(x) ёshtё i derivushёm nё pikёn e
çfardoshme x tё segmentit [a, b] dhe se:
G ' (x) = ( x f (t ) dt) ' = f(x) ■
a
Rrjedhim: Nё qoftё se funksioni f(x) ёshtё i vazhdushёm nё segmentin
[a, b], atёherё ky funksion ka primitivё nё kёtё segment.
Vёrtetё, nё bazё tё teoremёs sё mёsipёrme, njё primitivё e funksionit tё f(x)
ёshtё funksioni G(x) = x f (t )dt . Kёshtu mund tё themi se ekziston integrali
a

i pacaktuar i funksionit f(x) dhe pёr mё tepёr kemi: 

f (x )dx  G(x) + c, c  R
Kёshtu nё qoftё se F(x) ёshtё njё primitivё e çfardoshme e funksionit f(x),
atёherё ajo do tё ndryshojё nga funksioni G(x) me njё konstante:
x f (t )dt = G(x) = F(x) + c
a

Prej nga pёr x = a nxjerrim:

a f ( x )dx = F(a) + c
a
d.m.th.
0 = F(a) + c ose c =  F(a)
Ndёrsa pёr x = b kemi:
b f ( x )dx = F(b) + c
a
dhe pёrfundimisht gjejmё:
b f ( x )dx = F(b)  F(a) (18) ■
a

Ky barazim pёrbёn formulёn e Njuton – Lajbnicit qё ёshtё dhe formula

kryesore e njehsimit tё integraleve tё caktuara. Kjo formulё shёrben si urё
lidhёse midis integraleve tё caktuara dhe atyre tё pacaktuara. Kёshtu pёr
njehsimin e njё integrali tё caktuar, mjafton tё gjejmё njё primitivё çfardo
F(x) tё funksionit nёnintegral f(x) dhe pastaj tё pёrdorim formulёn e Njuton
– Lajbnicit, sepse ne treguam se barazimi (17) ishte i vёrtetё pёr çdo
primitivё F(x) tё funksionit nёnintegral f(x).
Nёse do tё pёrdorim shёnimin:
MATEMATIKA 1 269
|
 F(b)  F(a) = F(x) ba
atёherё formula e Njuton – Lajbnicit do tё shkruhej:
b f ( x )dx = F(x) ba (19)
a
Shembull: Njehsoni integralin e caktuar: x2dx

2

1
Sё pari konstatojmё lehtё se njё primitivё e çfardoshme (mё e thjeshta) e
funksionit nёnintegral x2 ёshtё x3 , kёshtu do tё kemi:
3
2 x2dx = ( x ) 12 = 2  1  8  1  7 ■
3 3 3

1 3 3 3 3 3 3


Shembull: Njehsoni integralin e caktuar: 4 cos x dx

0
Primitiva mё e thjeshtё e funksionit cos x ёshtё sin x dhe duke pёrdorur
formulёn e Njuton – Lajbnicit do tё kemi:
 

= sin   sin 0 
4
2 2
4 cos x dx = ( sin x ) 0
0 ■
0
4 2 2
Shembull: Njehsoni integralin e caktuar: 2 ex dx

1
Meqenёse ёshtё primitivё pёr vetё do tё kemi:
ex ex
2 2

e x x
dx  ( e )  e(e 1) ■
1  e2  e1
1
Shembull: Njehsoni integralin e caktuar: 
3 1 dx

x2
2
Meqenёse njё primitivё e 1 ёshtё  1 do tё kemi:

x2 x
3
1 1 3 1 1 1 1 1
 x2 dx = (  x )  (  3 )  (  2 )  2  3  6
2
■
2

MATEMATIKA 1 270
|
 1
Shembull: Njehsoni integralin e caktuar: 2 dx
x
1

Meqenёse kemi tё bёjmё me x – et nё segmentin [1, 2], pra pozitivё, atёherё

njё primitivё e funksionitr nёnintegral 1 ёshtё ln x sepse ( ln x )’ = 1 .
x x
Kёshtu do tё kemi:
2 2
1
 x dx  (ln x) 1  ln 2  ln1  ln 2  0  ln 2 ■
1
 3
1
 cos
Shembull: Njehsoni integralin e caktuar: 2
dx
x
6

1 do tё thotё
Meqenёse nga tabela themelore e derivateve kemi (tgx) '  2
cos x
se njё primitivё e funksionit nёnintegral ёshtё tgx , kёshtu qё:
 
 

3 1 3 3 2 3 ■
  cos2 x dx = (tgx )  6  tg
3
 tg
6
 3
3

3
6

Duhet theksuar se metoda e integrimit me zёvendёsim pёrdorent edhe tek

Integral i caktuar, por duhet patur kujdes se nё momentin qё bёjmё
zёvendёsimin e ndryshores sё vjetёr duhet tё bёhet edhe ndryshimi i kufijve
tё integrimit sipas ndryshores sё re, tё cilёt pёrcaktohen nё momentin e
shёnimit tё ndryshores sё re. Por pasi gjendet primitiva nё varёsi tё
ndryshores sё re, nё dallim nga ntegrali i pacaktuar, nuk ёshtё nevoja tё
kthehemi pёrsёri tek ndryshorja e vletёr dhe llogaritjet bёhen me formulёn e
Njuton – Lajbnicit sipas ndryshores sё re.
2
Shembull: Njehsoni integralin e caktuar: 4  x 2 dx
0
Shёnojmё x = 2 sin t dhe kur x = 0 kemi sin t = 0 d.m.th. t = 0, ndёrsa kur x
= 2 kemi sin t = 1 qё do tё thotё t   . Duke shprehur edhe dx nё varёsi tё
2
t, gjejmё dx = 2 cos t dt dhe pasi zёvendёsojmё nё integralin fillestar kemi:
2  2  2  2

 4  x 2 dx   4  (2sin t )2 2cos t dt  4  1 sin2 t cos t dt  4 cos t cos t dt 

0 0 0 0
 

1 cos
 4 cos t dt  4 2t
2 2 2 dt  (2t  sin 2t) 
2 
0 0 2 0
MATEMATIKA 1 271

|
 = (2   sin 2   )  (2  0  sin 2  0)    0   ■
2 2
Theksojmё se lloji i zёvendёsimit i bёrё nё integralin e mёsipёrm pёrdoret
nё tё gjitha integrlet e tipit:
a a 2  x 2 dx
0

dhe zёvendёsimi nё kёtё rast ёshtё x = a sin t , pastaj veprohet si mё sipёr.

Shembull: Njehsoni integralin e caktuar: e
ln dx
x
1
x
t
Bёjmё zёvendёsimin x = e nga rrjedh se kur x = 1 kemi t = 0, ndёrsa kur
x = e kemi t = 1 dhe meqё et ёshtё funksion i vazhdushёm nё [0, 1]
garantohet ekzistenca e integralit pas zёvendёsimit. Nga ana tjetёr kemi
dx  et dt dhe pas zёvendёsimit integrali merr formё n:
e
ln 1
ln e t 1
t2 1 1 0 1
 x  t dt 
x dx = e t e t
dt  ( 2 ) 0  2  2 2 ■
1 0 0
dx
Shembull: Njehsoni integralin e caktuar:
 2

1 2x
1

Bёjmё zёvendёsimin 2  = t, nga ku gjejmё x  t 2  2 dhe dx  2tdt .

x
Ndёrsa pёr kufijt e ri tё integrimit do tё kemi:
x = 1  t = 1, ndёrsa kur x = 2  t = 2 prandaj shkruajmё:
2 dx = 2 2td t
=22 t  1 1
d =
t
1 1 2  x
1
t1 1
t 1
1 ) dt  2[t  ln(t  1)] 2  2(1 ln 2 ) ■
 2
2 (1

1 t 1 1 3
Pёr metodёn e integrimit me zёvendёsim tek integral ii caktuar mund tё
themi se ka tё njёjtёn pamje. Kёshtu kur u(x) dhe v(x) janё dy funksione tё
integrushёm nё [a, b], formula e integrimit me pjesё do tё ketё pamjen:
. b u (x )  d [v (x )] =[u (x )  v (x )]  b v (x )d [v (x)]
b
(20)
a a a

Edhe nё kёtё rast vlen tё theksojmё se pёrdorimi i metodёs me zёvendёsim

konsiderohet i suksesshёm nёse integrali i anёs sё djathtё nё barazimin (20)
ёshtё mё i thjeshtё se integrali fillestar.

MATEMATIKA 1 272
|
Shembull: Njehsoni integralin e caktuar: 
 x sin x dx
o
Shёnojmё: u=x dhe dv = sin x dx
du = dx v = cos x
dhe duke pёrdorur formulёn (20) do tё kemi:
 

 x sin x dx =(  x cos x )   ( cos x )dx    (sin x) 0 ■
o 0 0 0

Shembull: Njehsoni integralin e caktuar: e ln x dx

1
Shёnojmё: u = ln x dhe dv = dx
du = d v=x
x
dhe do tё kemi: x

e ln x dx  e dx  e  x
e
=(x ln x) e  e  (e  1) 1 ■

1 1 1 1

VII.3. USHTRIME

Tё njehsohen integralet e caktuara:

1. (4  x 2 ) dx 2. dx 1
dx
2
0

1
3
x 0 1 x2
1 1
xdx 2

4.  1 x dx 5.  ( 2 1) 2
sin x cos x dx
0 1 0
x
9. 1+ln dx

3 3 arctg x e x
7.  sin2 x cos dx 8.  x 1 dx 2 1
x
 6 33
1
dx 1
d
 cos3 x
10. 0 12.  4
d
11.
 x 3

x
2
x  4x  5 0  x 2  2x  3 

sin x
2

MATEMATIKA 1 273
|
 2 9 3
1 1 dx 2
13.  x 2 sin x d 14.  x 1 15.  x 2  3 dx
x x
1 3 2
x
1
x 1 1
e e x 3
x
16.  x  2x  3 dx
2 17. 
( x
 ex ) 2
dx 18.  (1 x ) dx 2 2
0 1 0
e

Tё njehsohen me metodёn e zёvendёsimit integralet e caktuara:

4 dx 2. 
9
1. xdx
0 1 x
4
x 1
dx x
3. 0 5 x x  4 4. 6 x3
dx
1

5. 3 x
dx 6. 2 x 2 4x2
dx
4
2
0 0
x
1 dx
7. ln 2  e x 1 8.  1
e x  e x
dx
0 0
a
1 dx
9.  2 dx 10. 
0
a  0 3  2 cos x
x

29 2
11.  3 (x  2) dx 12.  2 cos x
d
3  (x  2) sin x 1 cos x x
3 2 2

3
 4

Tё njehsohen me metodёn e integrimit me pjesё integralet e

caktuara:
  
2

1.  x sin x dx 2.  x cos x dx 3.  x sin 2x dx

0 0 0
   3 x
4.  x 2 sin x dx 5.  x 2 cos x dx 6.  2
dx
0  
sin x
4

 arcsin x dx
1
1

7. 4 sin x dx 8. 2 arcsin x dx 9.
0 0 0
1 x
10. 
x 3
sin x dx
11. 
e x
sin x dx
12. 
e x cos x dx
0 0 0
 MATEMATIKA 1 274

|
 1 1
 3 x
13.  2
dx 14.  x e x dx 15.  x e 2x
dx

4
cos x 0 0

16. x 2 e 2 x dx 17. x 3x dx 18.


0
1 
0
1
 e
ln x dx
1
19. 3 (x 1) ln x dx 20. 2 x ln x dx

21. e x 2 ln x dx

2 x 1 1 1
1 e1
22.  ln x 2
1
dx 23.  ln(x 1) dx
1 0
24.  1
x (ln x ) dx (m  0, n  N )
m n

VII.4. ZBATIME GJEOMETRIKE TE INTEGRALIT TE

CAKTUAR
Siç kemi parё nga pёrcaktimi i integralit tё caktuar ne mund ta pёrdorim
atё pёr njehsimin e syprinave tё figurave plane tё ndryshme dhe tё vёllimit
tё trupave tё rrotullimit. Le tё shikojmё disa shembuj.
Shembull: (Syprina e segmentit parabolik) Njehsoni syprinёn e figurёs sё
2
vijёzuar, e cila kufizohet nga parabola y = ax dhe segmenti AB si nё fig.1. Nga
simetria e kёsaj figure, mjafton tё llogaritim syprinёn e pjesёs sё saj qё ndodhet
nё kuadrantin e parё dhe pastaj tё marrim dyfishin e saj. Kёshtu nёse
e shёnojmё atё me S1 , atёherё ajo do tё shprehet si diferencё e sipёrfaqes sё
drejtёkёndёshit OB’BC me sipёrfaqen e pjesёs sё kufizuar prej harkut OB tё
parabolёs, segmentit OB’ dhe atij B’B. Prandaj shkruajmё:

MATEMATIKA 1 275
|
S1 = SOB’BC
b
a b y
  ax dx = OB'  BB'  (x )
2 3
0
y=
0 3

 b  ab 2  a (b 3  0)  2 ab3 A C B
3 3
dhe sipёrfaqja e figurёs sё
vijёzuar (segmentit parabolik) do
tё jetё :
4 3 A’ B’
S= 3a (1) ■ b Figura 1 O b x
b
Shembull: Njehsoni syprinёn e
elipsit x 2  y2  1.
a 2 b2
Duke patur parasysh simetrinё e elipsit, mjafton tё njehsojmё sipёrfaqen e
tij nё kuadrantin e parё, qё pёrbёn 1 - ёn e syprinёs sё elipsit si në figurën
4
2. Ekuacioni i harkut AB tё elipsit B(0, b
nё kuadrantin e parё është:
b 2
y= a  x2 , prandaj syprina e
a A(a, 0)
vijёzuar do tё gjendet me anё tё
b
integralit a a 2  x 2 dx .Duke
0
a
Figura 2
patur parasysh rezultatin e arritur tek
integrali i pacaktuar ku kemi parё se:
 a 2  x 2 dx =
1 (a2 arcsin x  x a2  x2 )  c, cR
2 a
mund tё shkruajmё: 1b x

b
a
a 2  x2 dx =
b
ax
2
a
2
dx = (a2 arcsin  x a2  x2 ) =
a
0 0 0
a a 2a a

b 2 2 b 2   ab
2 a (a arcsin1 0  a arcsin 0  0)  2 a a 2  4

MATEMATIKA 1 276
|
  ab =  ab (2) ■
Pёrfundimisht sipёrfaqja e elipsit do tё jetё: S = 4  4
Shёnim: Meqenёse rrethi ёshtё y
rast i veçantё i elipsit nё tё cilin
gjysmёboshtet janё tё barabartё
midis tyre dhe qё nёkёtё rast A(3; 3)
pёrbёjnё rrezen e rrethit, ne do tё S
gjejmё formulёn e njohur pёr
syprinёn e tij:
S =  ab =  rr  r2 (3) x
Shembull: Njehsoni syprinёn e O(0; 0) 3
Figura 3
pjesёs sё planit tё kufizuar nga
vijat me ekuacione: y   x 2  4x
dhe y  x (fig.3). Duke formuar sistemin me dy ekuacionet e kёtyre dy
vijave ne do tё gjejmё dy pikat e prerjeve tё tyre qё janё: A(3, 3) dhe O(0,
0). Siç shihet nё figurё syprina e kёrkuar gjendet si diferencё dy integralesh
qё shprehin pёrkatsisht syprinёn e zonёs sё kufizuar nga parabola, boshti Ox
dhe drejtёza x = 3 dhe zonёn e kufizuar nga drejtёza y  x , boshti Ox dhe
drejtёza x = 3.
Pёrfundimisht shkruajmё:
= 3 (  x 2  4x ) dx  3 xdx
0 0

 3 ( x 2  3x ) dx  (  x  3 x 
3 2 ) 3 9

0 3 2 0 2
Le tё shqyrtojmё tani njё problem tjetёr qё do tё zgjidhim me anё tё
integralit tё caktuar, atё tё vёllimit tё trupave tё rrotullimit.
Le tё jetё dhёnё njё trup T dhe njё bosht i orjentuar si nё fig.4.

y
S(x)
  

a x b x
Figura 4
MATEMATIKA 1 277
|
Ndёrtojmё planet  dhe  dy plane qё kalojnё nga dy pikat skajore tё kёtij
trupi dhe pingul me boshtin e x – ve. Le tё jenё a dhe b pkat e prerjeve tё
kёtyre dy planeve me kёtё bosht. Le tё jetё x njё pikё çfardo e segmentit [a,
b]. Ndёrtojmё planin  qё kalon nga kjo pikё dhe qё ёshtё gjithashtu pingul
me boshtin e x – ve (d.m.th. paralel me planet  dhe  ). Shёnojmё me
S(x) syprinёn e prerjes sё trupit tё dhёnё me planin  . Eshtё e qartё se kemi
tё bёjmё me njё funksion tё vazhdushёm tё x dhe garantohet nё kёtё mёnyrё
ekzistenca e integralit:

b S(x ) dx
a

Duke vepruar si tek trpezi vijёpёrkulur e ndajmё segmentin [a, b] nё n

segmente tё çfarёdoshme me anё tё pikave:
a = xo < x1 < x2 < ……… < xi-1 < xi < ……… xn = b
me gjatёsi: x1 , x2 , x3 ,..........xi ,...........xn

ku: xi = xi – xi-1 . Shёnojmё me   max{xi } pёr i = 1, 2, ….., n

Duket qartё se sa mё e vogёl tё jetё  , aq mё i imёt do tё jetё copёtimi dhe
aq mё e madhe do tё jetё n - ja dhe pёr mё tepёr kemi:
0n 
Nё çdo segment [xi-1, xi] marrim njё pikё tё çfardoshme xi dhe ndёrtojmё
ndёrtojmё cilindrat elementarё me bazё prerjen me sipёrfaqe S( xi ) dhe me
lartёsi xi ku shuma e vёllimeve tё tyre pёrafrohet gjithnjё e mё shumё me
vёllimin e trupit tё dhёnё pёr   0 . Duke shёnuar me Vn kёtё shumё
mund tё shkruajmё:
n

Vn  S( xi )xi
i1

dhe meqё funksioni S(x) ёshtё i vazhdushёm nё segmentin [a, b], rrjedh
ekzistenca e limitit tё shumёs integrale tё mёsipёrme. Duke pёrkufizuar
vёllimin e trupit nё shqyrtim si limit tё kёsaj shume kemi:

MATEMATIKA 1 278
|
 n b
V = lim V  lim S(x ) x   S( x )dx
0 n 
i i

0
i1 a
Tani do tё shohim disa shembuj tipikё tё x
njehsimit tё vёllimit tё trupave me anё tё
integralit tё caktuar. h
Shembull: Njehsoni vёllimin e piramidёs me H'

syprinё tё bazёs B dhe lartёsi h (fig.5.). Le tё S(x)

mendojmё lartёsinё e piramidёs si bosht tё x –  
ve. Ndёrtojmё njё plan paralel me planin e
bazёs dhe qё e prêt lartёsinё e piramidёs nё njё Figura 5
pikё qё ka largёsinё x nga kulmi i saj.
Sipёrfaqja e prerjes do tё jetё njё funksion S(x)
i vazhdushёm nё segmentin [0, h] ku x merr vlerёn zero kur plani i prerjes
kalon nga kulmi T i piramidёs dhe vlerёn h kur plani i prerjes pёrputhet me
planin e bazёs sё piramidёs. Siç shihet jemi nё njё rast tё veçantё tё
problemit tё vёllimit tё njё trupi qё trajtuam mё sipёr, kёshtu vёllimi i
piramidёs me bazё B dhe lartёsi h, do tё jepesh nga integrali i caktuar:
h S(x ) dx
0
Nga gjeometria dimё se kur njё piramidё pritet me njё plan paralel me
planin e bazёs ёshtё i vёrtetё barazimi i raporteve:
S(x )  TH'2  x2
B TH2 h2
prej nga nxjerrim:
B
S(x) = h 2 x2
Kёshtu do tё kemi:
h h
B Bx 3 h
B h3 1
  0)  Bh
V = S(x ) dx =  2(
dx 0
h 2x2 h2 3 h 3 3
0 0

Gjetёm nё kёtё mёnyrё formulёn e njohur pёr vёllimin e piramidёs me bazё

njё shumёkёndёsh tё çfardoshёm me syprinё B dhe lartёsi h:
V = 1 Bh (4) ■
3
Shёnim: Baza trekёndёsh pёr piramidёn nё figurё nuk ndikoi nё arsyeti por
ishte thjeshtё pёr tё ilustruar arsyetimin e bёrё.
MATEMATIKA 1 279
|
Shembull: Njehsoni vёllimin e trupit
qё pёrftohet nga rrotullimi rreth
boshtit Ox i trapezit vijёpёrkulur
aABb, qё kufizohet nga boshti Ox,
drejtёzat x = a, x = b dhe grafiku i
funksionit tё vazhdushёm nё
segmentin [a, b], y = f (x) (figura 6)

Meqenёse bёhet fjalё pёr njё trup

rrotullimi, prerjet e tij qё pёrftohen me
Figura 6
plane pingul me boshti e rrotullimit Ox,
do tё jenё qarqe. Kёshtu nёse x ёshtё
njё pikё e çfardoshme e segmentit [a, b], atёherё prerja e trupit tё rrotullimit me
njё plan qё kalon nё kёtё pikё dhe pingul me Ox, do tё jetё qarku me rreze
(x) dhe pёr pasojё syprina e kёsaj prerje do tё jetё:
S(x) = [ f ( x)]2
prandaj vёllimi i kёtij trupi rrotullimi do tё jetё:
S(x ) dx   b [ f (x )]2dx
(5)
V= b
 a a

■
Shembull: Njehsoni vёllimin e elipsoidit
dhe atё tё sferёs si rast i veçantё i sferёs.
(fig.7.) Le tё jetё dhёnё elipsi me ekuacion:
x 2  y 2 1 Figura 7
. Siç dihet elipsoidi ёshtё njё
a2 b2
trup qё pёrftohet nga rrotullimi i plotё i elipsit rreth njёrit prej dy
gjysmёboshteve tё tij. Le tё njehsojmё vёllimin e elipsoidit qё pёrftohet nga
rrotullimi i elipsit rreth gjysmёboshtit tё madh d.m.th. rreth boshtit të
abshisave (a > b). Është e qartë se vëllimi i këtij elipsoidi do të jetë sa
dyfishi i vëllimit të trupit të që përftohet nga rrotullimi i pjesës së elipsit që
ndodhet në kuadrantin e parë. Duke nxjerrë y në varësi të x në këtë kuadrant
do të kemi:
b
y  a a2  x2

kështu për vëllimin e elipsoidit të mësipërm mund të shkruajmë:

MATEMATIKA 1 280
|
 a 2 2

V = 2 a b b x3 a
[ f ( x )]2 dx  2  ( a  x ) dx  2 2 ( a x  ) 0 
2 2 2

0
a2 a 3
0

b2 a3 b 2 2 a3 4
2 (a2a )  2   ab2
a 23a2 33
Pra vëllimi i elipsoidit me bosht rrotullimi boshtin e madh të tij është:
V = 4  ab2 (6)
3
ndërsa i atij me bosht rrotullimi boshtin e vogël, do të jetë:
V = 4  a 2b(7)
3
Në rastin e veçantë kur dy gjysmëboshtet janë të barabartë (a = b = r) elipsi
kthehet në sferë dhe elpsoidi shndërrohet në sferë. Kështu gjejmë formulën e
njohur për vëllimin e sferës:
4
V = 3 r3 ■
Shembull: Njehsoni vёllimin e konit të
drejtë rrethor me rreze të bazës r dhe y
lartësi h si në figura 8 Në këtë rast
marrim si bosht Ox lartësinë e konit dhe
si bosht Oy pingulen në kulmin O të
konit. Në rolin e f (x) kemi funksionin që
paraqet përftuesen e konit në kuadrantin x
e parë. Si drejtëz që kalon nga origjina e
koordinatave ekuacioni i saj do të jetë: f
(x) = kx, ku k = tgα dhe në këtë rast tgα Figura 8
= r , prandaj vëllimi i konit do të jepet
h
me anë të integralit :
h
r r2 h r 2 x3 1
V=( h x ) 2 dx   h 2  x 2 dx   h2 ( 3 )  3  r h0
2

0 0

MATEMATIKA 1 281
|
pra y
V = 1  r 2h (9) ■
3
Ushtrim: Njehsoni vëllimin e segmentit
sferik me dy baza, që formohet nga
prerja e sferës me dy plane paralele me x
njëri - tjetrin. (fig.9)

Figura 9

VII.5. USHTRIME

1. Tё njehsohet syprina e figurёs sё kufizuar nga harku i parabolёs

y   x 2  2x midis kulmit tё saj dhe pikёs A(2, 0) ku parabola pret boshtin
e abshisave dhe kordёs qё bashkon kёto dy pika.
2. Tё njehsohet syprina e figurёs sё kufizuar parabolat y  x2 dhe
1
  4 x2  5 .

Tё njehsohet syprina e figurёs sё kufizuar nga hiperbola me ekuacion

xy  2  0 dhe tangetet ndaj saj nё pikat A(1, 2) dhe B(2, 1).
4. Le tё jetё dhёnё parabola me ekuacion y 2  x  0 . Marrim nё konsideratё
vetёm degёn e saj qё ndodhet nё kuadrantin e parё. Nga pika A(2, 0) heqim
drejtёzat paralele me pёrgjysmoret e kuadranteve. Le tё jenё B, C pikat ku
kёta dy drejtёza presin kёtё degё tё parabolёs. Tё njehsohet syprina e figurёs
sё kufizuar nga segmented AB, AC dhe harku BC i kёsaj parabole.
Tё njehsohet vёllimi i trupit tё pёrftuar nga rrotullimi i harkut y = sin x pёr
0  x   rreth boshtit tё abshisave.
Tё njehsohet vёllimi i trupit tё pёrftuar nga rrotullimi rreth boshtit tё
abshisave, tё sipёrfaqes plane tё kufizuar nga dy vija me ekuacione:
y   x 2  4x dhe y  x
Tё njehsohet vёllimi i trupit tё pёrftuar nga rrotullimi rreth boshtit tё
abshisave, tё sipёrfaqes plane tё kufizuar nga parabola y  1 x2  2x , dhe
 2
MATEMATIKA 1 282
|
 3
tangentet ndaj saj nё pikat O(0, 0) dhe A(3, 2 ).

Tё njehsohet vёllimi i trupave tё rrotullimit qё pёrftohen nga rrotullimi i

figurёs sё kufizuar nga harqet me skaje nё pikёprerjet e parabolave x 2  2 y
 0 dhe y 2  2 x  0 , njёherё rreth boshtit tё abshisave dhe njёherё rreth
boshtit tё ordinatave.

VII.6. INTEGRALET JO TE VETA

Ne kemi shqyrtuar deri tani integralet e caktuara të funksioneve që janë të

vazhdushme në një segment [a, b], për njehsimin e të cilëve na vinte në
ndihmë formula e Njuton – Lajbnicit. Tani do ta shtrijmë konceptin e
integralit të caktuar edhe në rastin kur njëri nga kufijtë e integrimit ose që të
dy janë të pafundëm (  ,  ) ose pika këputje për funksionin nënintegral.
Le të f(x) një funksion i vazhdushëm në gjysmësegmentin e pafundëm [a,
[. Kjo do të thotë se për çdo b në këtë gjysmësegment, funksioni f(x)
është i vazhdushëm në segmentin [a, b] dhe për pasojë do të ekzistojë:
b f (x ) dx
a
Në këtë mënyrë ne përftojmë një funksion I(b) të [a, [ në R. Prandaj ne
mund të flasim për ekzistencën ose jo të limitit të këtij funksioni në çdo pike
të këtij gjysmësegmenti.


Përkufizim: Simbolin  f (x ) dx (1) ku a është një numër real çfardo, do

a

ta quajmë integral jo të vetë të funksionit f(x) në [a, [ dhe limitin e

funksionit I(b), nëse ekziston dhe është i fundëm, kur b rritet pambarimisht
(b  ) do ta quajmë vlerë të tij.
Pra nga përkufizimi kemi:
 b

 f (x ) dx  lim I(b )  lim

b  b 
f (x )dx (2)
a a

dhe këtë limit do ta quajmë vlerë të këtij integrali.

Në rastin kur limiti i mësipërm nuk ekziston ose është i pafundëm do të
themi se ky integral është divergjent.
MATEMATIKA 1 283
|
Duke u bazuar tek formula e Njuton – Lajbnicit shkruajmë:
 b

 f (x ) dx  lim b  
f (x )dx  lim [F(b )  F(a)]
b
a a

Kjo do të thotë se konvergjenca e integralit do të varet nga fakti se:

lim F(b)
b

është i fundëm ose jo, sepse F(a) nuk varet b.

 1

Shembull: Të studiohet natyra e integralit: e x dx

lim b 1 dx  lim (ln x )  lim (ln b  ln e)  

b

b  x b  e b

 e
1
Pra integrali  d është divergjent. ■
x
e
x

1 dx
Shembull: Të studiohet natyra e integralit:  x2
e
lim b 1 dx  lim ( 1 ) b  lim ( 1  1 )  1
b   x
2 b  x e b b e e
e 
1 dx është konvergjent dhe se vlera e tij
Në këtë rast themi se integrali  x2
e

është 1
e .



Shembull: Të studiohet natyra e integralit:  sin x dx

 2

 b
 lim ( cos b  0)
 sin x dx  lim ( cos x )

b  
2
b 
  lim cos b
b
2



Dihet që ky limit nuk ekziston (pse?), prandaj integrali sin x dx është

2

divergjent. ■

1
Ushtrim: Të studiohet konvergjenca e integralit:  x  dx dhe a > 0
a
MATEMATIKA 1 284
|
 Për 0< <1
Për  = 1
Për   1
d)

Në mënyrë analoge ne përkufizojmë konvergjencën e integraleve të veta që

paraqiten në trajtat:
b 

 f (x)dx (3) dhe  f (x)dx (4)

 

respektivisht për rastet kur f(x) është i vazhdushëm në gjysmëintervalin e

pafundëm ]  , b] dhe në intervalin e pafundëm ]  ,  ]. Kështu kemi:
b b

 f (x) dx  lim I( a )  lim f ( x )dx

a  a 
(5)
 a
dhe
 b

 f (x) dx  lim [ lim

a  b 
f ( x ) dx] (6)
 a

Integralet e formave (1), (3), (4) quhen integrale jo të veta të llojit të parë.
Edhe për këto integrale gëzohen vetitë e mëposhtme:



Vetia 1. Kur integrali  f (x ) dx është konvergjent, atëherë i tillë do të jetë

a


edhe integrali  c  f (x ) dx , për cR dhe për më tepër kemi:

a
 

 c  f (x ) dx = c   f (x ) dx (7)
a a
 

Vetia 2. Kur integralet  f (x ) dx dhe  g (x ) dx janë konvergjentë, atëherë i

a a


tillë do të jetë edhe integrali  [ f (x )  g (x )] dx , dhe për më tepër kemi:

a
  

 [ f (x )  g (x )] dx =  f (x ) dx   g (x ) dx (8)
a a a


Vetia 3. Kur integrali  f (x ) dx është konvergjent dhe b është një numër

a

real i tillë që a < b <  atëherë është i vërtetë barazimi:

MATEMATIKA 1 285
|
  b 

 f (x ) dx =  f (x ) dx   f (x ) dx (9)
a a b

Vёrtetёsia e kёtyre vetive rrjedh menjёherё nga vetitё analoge tё limitit tё

funksionit dhe tё integralit tё caktuar tё njё funksioni tё integrushёm nё
segmentin [a, b]. Lexuesi le të formulojë vetë në mënyrë analoge këto veti për
integralet:
b 

 f (x )dx dhe  f (x )dx

 

Shembull: Të studiohet natyra e integralit:  2 d
1 x2
x

Nga përkufizimi, natyra e këtij integrali varet nga ekzistenca e limitit:
b 2 b
lim [ lim 2
dx ]  2 lim [ lim (arctg x) ] 
a  b  1 x a  b a
a

 2 lim[ lim ( arctg b  arctg a )]  2 lim (  arctg a) 
a  b 
a 2
  
2(  lim arctg a)  2[  (  )]  2
2 22a
që do të thotë se ky integral është konvergjent dhe e ka vlerën 2 . ■ Meqenëse
në integralet jo të veta është e rëndësishme të përcaktohet më parë natyra e tij
dhe pastaj të llogaritet vlera në rastin kur ai është konvergjent, ne po japim këtu
disa kritere të thjeshta që na krijojnë mundësi të përcaktojmë natyrën e
integralit, pa qenë nevoja të fillojmë me llogaritjen e limitit për gjetjen e vlerës
së tij. Kjo për faktin se në rastin e integraleve divergjente ky limit nuk ekziston
dhe për më tepër ato nuk paraqesin ndonjë interes të madh studimi.
Teoremë 1: (Kriteri I i krahasimit) Në qoftë se funksionet f(x) dhe g(x)
janë të vazhdushëm në gjysmësegmentin e pafundëm [a, [ dhe për çdo x
nga ky gjysmësegment kemi:
0  f (x )  g (x) (10)
atëherë:


a) Nga konvergjenca e integralit  g (x ) dx rrjedh konvergjenca e

a


integralit  f (x ) dx .
a

MATEMATIKA 1 286
|
 

b) Nga divergjenca e integralit  f (x ) dx rrjedh divergjenca e integralit

a


 g (x ) dx .
a

Vёrtetim: a) Meqenёse  g (x ) dx konvergjon, atёherё nga pёrkufizimi
a
 b
do tё kemi:  g (x ) dx = lim g (x ) dx  lim I (b )  L
b   b
1
1
a a
por nga mosbarazimi 0  f (x )  g (x) dhe nga vetia e monotonisё sё
integralit tё caktuar rrjedh se pёr çdo numёr real b  a :

b f (x ) dx   g (x ) dx
b
0
a a
ose 0  I 2 (b)  I1 (b)
I 2 (b)  b
ku f (x ) dx

a
kёshtu duke patur parasysh faktin qё f (x), g (x)  0 pёr x  a rrjedh se
funksionet:
I1 (b )  b g (x ) dx I 2 (b)  b
dhe f (x ) dx
a a
janё monotonё jo zbritёs pёr b  a prandaj mund tё shkruajmё se:
I 2 ( b)  I1 ( b )  L1

Nё veçanti themi se funksioni I 2 (b)  b

f (x ) dx ёshtё monoton jo zbritёs
a

dhe i kufizuar nga sipёr nga numri L1 pёr b  a, qё do tё thotё se ekziston

b
lim f (x ) dx  lim I (b ) L2 . Pra, pёrsёri nё bazё tё pёrkufizimit, treguam
b   b 2
a

se edhe integrali  f (x ) dx ёshtё konvergjent.
a
Vertetimi i kёsaj pike bёhet thjeshtё duke u nisur nga e kundёrta dhe duke
shfrytёzuar pikёn a). Lexuesi le ta bёjё nё mёnyrё tё pavarur. ■

x
Shembull: Të studiohet natyra e integralit  (x 2  3) 3
dx dhe tё njehsohet
2
MATEMATIKA 1 287
|
nёse ai ёshtё konvergjent.
Meqenёse pёr x nё [2, [ janё tё vёrteta mosbarazimet:
 1 x  x
( x  3) (x ) x2 2 3 2 3

1
atёherё nga konvergjenca e integralit  2 dx rrjedh konvergjenca e
x
2

x
integralit  (  3)
2 3
dx dhe pёr mё tepёr do tё kemi:
2
x

x dx = lim b x dx  lim 1 b 2x dx =
 2 3 b   2 3 b  2 3
2
2 (  3) a (  3) 2 a (x  3)
x x
 lim (  1 ) b
 lim (  1  1)  1 ■
2
b  x 3 2 b b2  3 7 7
Teoremë 2: (Kriteri II i krahasimit) Në qoftë se funksionet f(x) dhe g(x)
janë të vazhdushëm dhe që të dy jonegativë ose që të dy jopozitivë në
gjysmësegmentin e pafundëm [a, [ dhe lim f ( x)  l , ku l  0, 
x g ( x)
 
atëherë integralet  f (x ) dx dhe  g (x ) dx kanë natyrë të njëjtë. ■
a a

Kёtё teoremё do ta pranojmë pa vërtetim.

Ushtrim: Tё zgjidhet shembulli 5 duke pёrdorur kriterin e dytё tё krahasimit
■
Teoremë 3: (Kriteri i konvergjencёs absolute) Në qoftë se funksioni f(x)
është i vazhdushëm në gjysmësegmentin e pafundëm [a, [ dhe integrali
 

 f ( x ) dx është konvergjent, atëherë edhe integrali  f (x ) dx do të jetë

a a
konvergjent.
Vërtetim: Meqenëse nga vetitë e vlerës absolute kemi: f ( x )  f ( x)
atëherë është i vërtetë ky mosbarazim i dyfishtë:
0  f ( x )  f ( x )  2 f ( x)


Kështu nga konvergjenca e integralit  f(x) dx rrjedh konvergjenca e

a
MATEMATIKA 1 288
|
 

integralit 2 f ( x ) dx (vetia 1) dhe duke shfrytzuar mosbarazimin e

a
mësipërm si dhe Teoremën 1 del se do të jetë konvergjent edhe integrali


 [ f ( x )  f ( x ) ]dx . Në këto kushte, duke shfrytzuar vetinë 2, konvergjent

a

do të jetë edhe integrali i differences:  {[ f ( x )  f ( x ) ]  f ( x ) }dx
a

Pra do të jetë konvergjent integrali  f (x ) dx . Do të themi në këto raste se
a
nga konvergjenca absolute e integraleve jo të veta, rrjedh konvergjenca e
zakonshme e tyre, ndërsa e anasjella jo gjithmonë është e vërtetë. ■

Lexuesit i lihet detyrë që të formulojë me kujdes teoremat analoge për integralet jo

b 

të veta të forms:  f (x ) dx dhe  f (x ) dx dhe të tentojë vërtetimin e tyre.

 

Le tё jetё dhёnё njё funksion f ( x) i cili ёshtё i vazhdushёm nё njё interval

]a, b[ pёr tё cilin limiti i tij nё njёrin ose nё tё dy skajet e kёtij intervali ёshtё
i pafundёm (  ose  ). Supozojmё se funksioni f ( x) ёshtё i
vazhdushёm nё [a, b[ dhe se lim f ( x)   ose lim f ( x)   . Nё kёtё rast
 
x b x b
japim kёtё pёrkufizim:
Përkufizim: Simbolin b
f (x ) dx do ta quajmё integral jo tё vetё tё llojit tё
a

dytё nё gjysmёsegmentin [a, b[.

Meqё funksioni ёshtё i vazhdushёm nё [a, b[ ekziston integrali:
c f (x ) dx pёr çdo c nё kёtё gjysmёsegment. Nё kёtё mёnyrё ndёrtojmё
a
funksionin : f (x ) dx (11)
I(c) = c
a
tё pёrcaktuar nё [a, b[. Nёse ekziston dhe ёshtё i fundёm:
lim I  c   lim f (x ) dx
c
(12)
cb

c b


a

atёherё integralin b f (x ) dx do ta quajmё konvergjent dhe nё rast

tё
a

MATEMATIKA 1 289
|
kundёrt do ta quajmё divergjent. Nё mёnyrё analoge mund tё flitet pёr
integral jo tё vetё tё llojit tё dytё nё rastin kur funksioni f ( x) ёshtё i
vazhdushёm nё gjysmёintervalin ]a, b] dhe se lim f ( x)  

x a
ose lim f ( x)   . Nё kёtё rast do tё kemi:
x a


f (x ) dx = clima b
f ( x ) dx (13)
 b
a c
Kur funksioni f (x) ёshtё i vazhdushёm nё intervalin ]a, b[ dhe i pafundёm
nё tё dy skajet e tij atёherё me simbolin: f (x ) dx do tё kuptojmё :
 b
a
b d

 f (x ) dx = lim[ lim f ( x) dx]

ca

d b


(14)
a c
Edhe nё barazimet (13), (14) konvergjenca e integraleve kuptohet si
ekzistencё e limiteve pёrkatёse.
Shёnim: Kriteret e konvergjencёs tё cituara mё lart pёr integralet jot ё vetё
tё llojit tё parё janё tё vёrteta edhe pёr integralet jo tё veta tё llojit tё dytё,
mjafton qё nё formulimin e tyre tё zёvendёsojmё gjysmёsegmentin e
pafundёm [a, [ me [a, b[ (sipas rastit pёrkatёs).
1
sin 1
Shembull: Të studiohet natyra e integralit  x dx
0
x
1
f ( x) = sin x  1  g (x)
1
g (x ) dx  1
1
x x
1 1 1
 2 lim(1
dx  lim dx  2 lim( )2
por
 
x c0
  x c0

x)
c c0

c
0 0 c

atёherё nga konvergjenca e integralit 1

g (x ) dx , nё bazё tё kriterit tё parё tё

0
1 1
sin 1
krahasimit, rrjedh konvergjenca e integralit  f (x ) dx   x dx dhe
0 0 x

nga konvergjenca absolute e kёtij tё fundit, nё bazё tё kriterit tё konvergjencёs

absolute, rrjedh konvergjenca e zakonshme e tij. Pra integrali
MATEMATIKA 1 290
|
 1
sin 1
 x dx ёshtё konvergjent. ■
0
x
Shembull: Të studiohet natyra e integralit 1
log x dx dhe tё njehsohet nёse

0
ai ёshtё konvergjent.
Funksioni nёnintegral ёshtё i vazhdushёm nё ]0, 1], por lim log x  

x0
d.m.th. kemi tё bёjmё me njё integral jo tё vetё tё llojit tё dytё. Prandaj
1 1

lim log x dx  lim (x log x  x) 1 

 log x dx = d0

 d 0

d
0 d

= lim [ 1  ( d log d  d)]  1


d 0

Kёshtu integrali i mёsipёrm ёshtё konvergjent dhe vlera e tij ёshtё 1. ■

Shembull: Të studiohet natyra e integralit 2

1 dx dhe tё njehsohet
(2  x)
3
1
nёse ai ёshtё konvergjent.
2 c c
1
dx   lim (2  x ) 2 (  1) dx   (2  x) 2 d (2  x) 
3
 
3

lim
c2 

 c2
3 

1 (2 x) 1 1
1 ] c
 2 lim[(2  x) ]
1 c
  lim[2(2  x )
2 2
 1  1
c2 c2
1
 2 lim[(2  c ) 2  1]  2(  1)  

c2

qё do tё thotё se integrali i mёsipёrm ёshtё divergjent. ■

Shembull: Të studiohet natyra e integralit
1 1
2
dx dhe tё njehsohet
1 1 x
nёse ai ёshtё konvergjent.
1
1 dx  lim [lim d 1 d

dx ]  lim [lim(arcsin x) ] 
 2 
c 1 d 1

 c 2 
c 1 d 1


1 x 1
1
  c

x
 lim [lim(arcsin d  arcsin c )  lim (  arcsin c)   (  )   ■
c 1

d 1

2 2 2 c1


Koncepti i integralit mund tё shtrihet gjithashtu edhe nё rastin kur

MATEMATIKA 1 291

|
funksioni nёnintegral f ( x) ёshtё i vazhdushёm nё segmentin [a, b[, me
pёrjashtim ndoshta tё njё numri tё fundёm pikash kёputjeje. Nё kёtё rast

integrali: b f (x ) dx kuptohet si shumё integralesh me kufinj integrimi
a
pikёrisht pikat e kёputjes sё funksionit f (x) . Ato integrale tё kёsaj shume
qё kanё pёr kufinj integrimi ato pika kёputjeje nё tё cilat nuk ёshtё i
pёrcaktuar funksioni f (x) , do tё konsiderohen si integrale jot ё veta tё llojit
tё dytё. Pra nёse a  c1  c2  c3  ......cn  atёherё shkruajmё:
b
b c1 c2 c3 b

 f (x ) dx =  f (x ) dx +  f (x ) dx +  f (x ) + …….. +  f (x ) dx
dx
a a c c cn
1 2
1
1
Shembull: Të studiohet natyra e integralit  dx dhe tё njehsohet
1 x (x  4)
nёse ai ёshtё konvergjent.
Nga sa thmё mё sipёr ky integral mund tё shkruhet:
1 0 1
1 1 1
 dx   dx   dx 
1 x (x  4) 1 x (x  4) 0
x (x  4)
0 1
1 1
=
 dx   dx
1
 x (x  4) 0
x (x  4)
dhe natyra e tij varet nga natyra e dy integraleve nё anёn e djathtё tё
barazimit tё mёsipёrm. Nga ana tjetёr duke shёnuar  x  t do tё
kemi:
2
 x  t  x  t  dx  2t dt
dhe
1 1 1
dt 
  x (x  4) dx   t ( t  4) (  2t ) dt  2 t  4
2 2

t x
arctg 2  c  arctg 2  c
ndёrsa pёr integralin e dytё bёjmё zёvendёsimin: x  t , nga ku
xt xt2  dx  2t dt
dhe
1 1 1
dt 
 x (x  4) dx   t (t 2  4) 2t dt  2 t 2  4
 MATEMATIKA 1 292
|
 = 21
( 1  1 )dt  1 (ln t  2  ln t  2 )  c 
4 t 2 t  2 2
t2 2 c
= 1 ln  c  1 ln x
2 t2 2 x2
Nё kёto kushte kemi:
1 0 1
1 1 1
 dx   dx   dx =
1 x (x  4) 1  x  4) 0 x (x  4)
(x
a 1
1 1
= lim d  lim dx 
x 
 
 x (x  4) x (x  4)

a0 b0
1 b

2
x a 1 x 1
= lim(arctg ) + lim ( ln ) =
a0

2 1 b0 2 x2  b

=  arctg 1  1 ln 3 ■

2 2

VII.7. USHTRIME

Tё njehsohen integralet ose tё tregohet divergjenca e tyre.

 0 
1. e x
dx 2.  x e x dx2 3.  2x e x 2
dx
0  0
 0 x 1

4.  xe
x
dx 5.  23 dx 6.  e x dx
0  
  
ln x dx ln x dx
7.  x2
dx 8.  x ln x
9.  x
1 e e


dx 4
ln(2  x ) arctg x
dx
10.  2 3
11.  12.  2
dx

 x (ln x
) 0
x 1
1 x

MATEMATIKA 1 293
|
 0 1
arctg x  2 x
13.  2 dx 14. 
arcsin x
dx 15.  d
4x
2 2

cos x x
2

 0 0
1 x
  
2 2

16.  tg x dx 17.  cotg x dx 18.  x d

x2 1
x
0 0 0

dx 3
x4 1
ex
19.  20.  21.  dx
x  4x  9 (  2)(x 3) e 1
2

 2 0

Tё studiohet konvergjenca e integraleve jo tё veta duke pёrdorur

kriteret e konvergjencёs:
 
dx
sin x
1.  k dx pёr k > 1 2. 
1
x 0
3 4  2 5
x 2x
  
sin x cos x dx
3.  dx 4.  dx 5. 
1 x  sin x
2
 x  x2
3 2


ln(x 1) 2 
tg 1 
2  cos x
x
6.  dx 7.  dx 8.  dx
1 x 1 1 x x 1 x
 
3  arctg 1
9.  arctg x
x
dx 10.  1 x x
x dx
1 1
 
x  x 1 d dx
11.  2 5
x  2 x 4 1 x
12.  x (x  1)(x  2)
1 3
 b
konvergjojnё
13. Tё vёrtetohet se integralet e kx
dx dhe  e kx dx
a 
pёr k > 0
dhe divergjojnё pёrk < 0.

cos
14. Tё vёrtetohet se  dx konvergjon.
x
x
2

sin
15. Tё vёrtetohet se  xx
dx divergjon.
 2
 MATEMATIKA 1 294
|
VII.8. NJOHURI MBI EKUACIONET DIFERENCIALE

Shpeshherё gjatё modelimit matematik tё problemeve tё ndryshme nga

praktika arrihet tё formohet njё lidhje midis njё funksioni, variablit tё
pavarur x, dhe derivateve tё rendeve ndryshme tё kёtij funksioni. Pra njё
ekuacion i formёs:
 ( x , y , y ', y '',...., y( n) )  0 (1)
Barazimi (1) nё tё cilin kёrkohet tё gjenden tё gjithё ata funksione y  f ( x)
tё cilat do tё vёrtetonin kёtё barazim do tё quhet ekuacion diferencial.
Rendin mё tё lartё tё derivateve tё funksionit y  f ( x) nё barazimin (1) do ta
quajmё rend tё kёtij ekuacioni diferencial. Kёshtu barazimet:
3 y '' xy ' 2 x2  5  0 dhe y '' 7 y ' x  2  0

janё ekuacione diferenciale tё rendit tё dytё, sepse rendi mё i lartё i

derivateve qё bёjnё pjesё tek kёta ekuacione ёshtё rendi i dytё.
Tё zgjidhёsh njё ekuacion diferencial do tё thotё tё gjesh tё gjithё
funksionet qё e vёrtetojnё atё. Njё proçes i tillё quhet integrim i ekuacionit
diferencial. Nё kёtё tekst ne do tё trajtojmё vetёm ekuacionet diferenciale tё
rendit tё parё. Trajta e pёrgjithshme e njё ekuacioni tё tillё ёshtё:
( x, y, y ')  0 (2)
Njё nёnklasё e ekuacioneve tё trajtёs (2) me tё cilёt ne do tё merremi janё
ekuacionet e trajtёs:
y '  f ( x, y) (3)
Shembull: Tё zgjidhet ekuacioni diferencial y '  cos x
Eshtё e qartё se njё zgjidhje e kёtij ekuacioni diferencial ёshtё y  sin x , Por
zgjidhje tё kёtij ekuacioni janё edhe tё gjithё funksionet e formёs y  sin x  c
pёr c  R. Pёr c tё ndryshme ne mund tё ndёrtojmё njё familje sinusoidash
qё pёrftohen prej sinusoidёs: y  sin x me anё tё njё zhvendosje paralele qё
pёrcaktohet nga konstantja c. ■
Bashkёsia e kurbave qё pёrftohet nga nga grafikёt e tё gjitha zgjidhjeve tё
njё ekuacioni diferencial pёr c tё ndryshme quhet bashkёsi e kurbave
integrale. Trajtёn e zgjidhjes sё pёrgjithshme tё njё ekuacioni diferencial tё
dhёnё do ta shёnojmё:
y = ( x, c) (4)
Zgjidhjet qё pёrftohen pёr ndonjё c tё caktuar nga R, quhen zgjidhje tё
veçanta tё ekuacionit diferencial. Meqenёse njё ekuacion diferencial ka njё
MATEMATIKA 1 295
|
pafundёsi zgjidhjesh, natyrshёm lind pyetja se si do tё mundim ne tё
veçojmё zgjidhjen qё plotёson disa kushte tё caktuara fillestare. Ky problem
i rёndёsishёm nё teorinё e ekuacioneve diferenciale quhet problemi Koshi, i
cili formulohet kёshtu:
Ndёr zgjidhjet e njё ekuacioni diferencial y '  f ( x, y) tё gjendet zgjidhja y
 y ( x) qё plotёson kushtet fillestare ( x0 , y0 ) d.m.th. y 0  y ( x0 ) .
Gjeometrikisht pёr problemin Koshi do tё thonim se duhet gjetur ajo kurbё
integrale qё kalon nё pikёn e dhёnё ( x0 , y0 ) ose e thёnё ndryshe kёrkohet tё
pёrcaktohet c pёr tё cilёn kurba intergale kalon nё kёtё pikё.
Koordinatat x0 , y0 quhen kushte fillestare tё problemit Koshi.
Le tё jetё A njё zonё e planit, nё çdo pikё tё sё cilёs kalon vetёm njё kurbё
integrale e ekuacionit diferencial: y '  f ( x, y) . Nё kёto kushte funksioni y
( x , c) quhet zgjidhje e pёrgjithshme e kёtij ekuacioni nё zonёn A nё qoftё se
pёr çdo c tё caktuar pёrftohet njё funksion y = ( x , c) qё ёshtё zgjidhje
pёr y '  f ( x, y) dhe pёr mё tepёr ekziston njё c0 e vetme qё pёrcakton njё
zgjidhje tё vetme y =( x , c0 )
e cila plotёson kushtet fillestare ( x0 , y0 ) pёr çdo pikё tё zonёs A.

Shembull: Tё gjendet zgjidhja e pёrgjithshme e ekuacioni diferencial y '  8

x 3 dhe tё gjendet zgjidhja e veçantё e tij qё plotёson kushtet fillestare
x0  1; y0  4 .
y '  8x  3  y  4x 2  3x  c
Nga kjo zgjidhje e pёrgjithshme ne kёrkojmё tё veçojmё atё qё plotёson
kushtet fillestare x0  1; y0  4 prandaj kemi:
,
y  4x 2  3 x  ose 4  4  3  c ose c  3
c
0 0 0
Kёshtu zgjidhja e veçantё e kёrkuar ёshtё: y  4x 2  3x  3 ■
Shembull: Tё gjendet zgjidhja e pёrgjithshme e ekuacionit diferencial
y ' y  0 .
y ' y  0  dy  y  dy  dx  dy
   dx  ln y c x 
dx y y
pёr y  0 ose

x  ln y  c  0 (5)
Trajta (5) e zgjidhjes sё pёrgjithshme tё ekuacionit diferencial tё dhёnё mё
sipёr quhet trajtё e pashtjellur e zgjidhjes sё pёrgjithshme tё tij. ■
Nё pёrgjithёsi trajta e pashtjellur e zgjidhjes sё pёrgjithshme tё ekuacionit
MATEMATIKA 1 296
|
diferencial:
y '  f ( x, y)
ka formёn ( x, y , c)  0 (6)

Nё Shembullin 3 vihet re se funksioni y = 0 ёshtё zgjidhje pёr ekuacionin

diferencial tё dhёnё y ' y  0 por ёshtё njё zgjidhje qё nuk pёrftohet nga
zgjidhja e pёrgjithshme e tij x  ln y  c  0 pёr asnjё vlerё reale tё c. Zgji-
dhje tё tilla quhen zgjidhje tё posaçme pёr njё ekuacion diferencial tё dhёnё.
Kёtu mё poshtё po shqyrtojmё tre tipe tё rёndёsishёm tё ekuacioneve
diferencialё tё formёs: y '  f ( x, y) .

Ekuacione diferencialё me variabla tё ndashёm

Ekuacione diferencialё homogjenё
Ekuacione diferencialё linearё
Njё ekuacion diferencial quhet me variabla tё ndashёm kur ai ka
pamjen:
f ( x )  ( y ) y '  0 (7)
por meqenёse y '  dy ekuacioni (7) merr trajtёn:
d
x
f (x)  ( y) d  0
y
dx
ose ( y ) dy   f ( x )dx
nga ky barazim duket qartё se variablat x dhe y janё tё ndarё nё dy anёt e barazimit
tё mёsipёrm, pёr kёtё arsye ekuacioni diferencial (7) quhet me variabla tё ndarё.
Pasi tё integrojmё anё pёr anё tek ky barazimi i fundit do tё kemi:
 ( y ) dy   f ( x )dx
dhe nёse ( y) dhe F(x) janё dy primitiva pёrkatёsisht tё funksioneve
( y ) dhe f (x) atёherё mund tё shkruajmё:
( y) = F(x) + c
prej nga duke nxjerrё y - in nga barazimi i mёsipёrm do tё pёrftonim:
y  g (x, c)
qё do tё ishte zgjidhja e pёrgjithshme e ekuacionit diferencial (7).

Shembull: Tё gjendet zgjidhja e pёrgjithshme e ekuacionit diferencial

xy '  y .
Kёtё ekuacion diferencial mund ta shkruajmё nё trajtёn:
x d  y ose dy  dx
prej nga 
dy  dx
y
d y x y x
x 
ose
 MATEMATIKA 1 297
|
 ln y  ln x  c
duke shёnuar c  ln k pёr k  0 do tё kemi:
ln y  ln x  ln k ose ln y  ln kx
prej nga gjejmё zgjidhjen e pёrgjithshme:
y  kx ku k R ■

Shembull: Tё gjendet zgjidhja e pёrgjithshme e ekuacionit diferencial

y '  xy2 .
Duke tentuar pёr tё ndarё variablat pёr y  0 do tё kemi:
dy dy dy 1 1
y '  xy  dx  xy  y 2  xdx  y 2
2 2    xdx  y  2x2c

prej nga gjejmё zgjidhjen e pёrgjithshme:
y 1 ku c  R
 1 x c
2

2
ndёrsa y = 0 ёshtё njё zgjidhje e posaçme qё nuk pёrftohet nga zgjidhja e
pёrgjithshme pёr asnjё vlerё tё konstantes c. ■
Shembull: Tё gjendet zgjidhet problemi Koshi: yy ' 1 me kushte fillestare
x0  0 dhe y0  2 .
Nga yy ' 1 rrjedh:
y d  1  ydy  dx   ydy  dx  1 y 2  x  c, c  R
y
dx 2
Pёr tё pёrcaktuar zgjidhjen e veçantё qё plotёson kushtet fillestare tё dhёna
mё sipёr shfrytёzojmё faktin qё x0  0 dhe y0  2 . Pra
kemi:
1 (2)  0  c ose c = 2
2

2
prej nga rrjedh:
  2(x  2)
Eshtё e qartё se merret shenja minus para rrёnjёs sepse
y ( x0 )  y (0)  y0  2  0 ■

Do tё themi se njё ekuacion diferencial i gradёs (rendit) tё parё ёshtё

ekuacion homogjen nё rastin kur ai paraqitet nё trajtёn:
y'f(y ) (8)
x

MATEMATIKA 1 298
|
Pёr zgjidhjen e kёtij ekuacioni diferencial do tё zёvendёsojmё u  y prej
nga kemi: y  ux x
dhe duke diferencuar nё lidhje me x gjejmё:
y ' dx  xdu  udx ose y '  xdu  u
dx
nё kёtё mёnyrё pёr f (u )  u ekuacioni (8) merr pamjen:
xdu  u  f (u) ose du  dx
dx f (u )  u x
ku ekuacioni i fundit ёshtё me variabla tё ndarё i cili pasi tё zgjidhet
eleminojmё u dhe gjejmё zgjidjen e pёrgjithshme y = ( x, c) . Pёr rastin e
veçantё kur f (u )  u kemi f ( y )  y ose y '  y qё ёshtё njё ekuacion
x x x
tё thjeshtё me variabla tё ndashёm.

Shembull: Tё gjendet zgjidhet ekuacioni diferencial homogjen:

y '  2y  x
x y
Duke shёnuar u  y do tё kemi: y '  f ( y )  f (u)  2u  1
x x u
Kёshtu nga transformimet e mёsipёrme do tё pёrftonim:
du  dx ose du  d
x
f (u )  u x 1 x
uu
Integrojmё anё pёr anё barazimin e fundit duke gjetur:

 du  dx ose
 udu  ln x  ln c , ku c  0
1  2

x u 1
u
u

1 d (u2 1)  ln x  ln c ose 1 ln(u2  1)  ln cx

2 u2 1 2
2 2
ln(u  1)  ln( cx) ose u 2  ( cx) 2 1
dhe pas zёvendёsimit tё u  y gjejmё zgjidhjen e pёrgjithshme tё
x
ekuacionit diferencial tё mёsipёrm:

y   x (cx)2 1 ku c  0 (9)
MATEMATIKA 1 299

|
Rasti f (u )  u ose f ( y )  y do tё na jepte barazimin:
x x
2 y  x  y ose 1  y ose ( y 

)2 1
x y x y x x
x
qё ёshtё nj barazim i paamundur. Kёshtu zgjidhje tё tjera pёrveç zgjidhjeve
nuk ka. ■

Do tё kuptojmё me ekuacion diferencial linear tё rendit parё ekuacionin

ёshtё (ose mund tё transformohet) nё trajtёn:
y '  f ( x, y) (10)
ku f ( x, y) ёshtё njё funksion linearё nё lidhje me y dhe i vazhdushёm nё
lidhje me x pёr njё tё fiksuar. Trajta (10) quhet trajtё kanonike e njё
ekuacioni diferencial linearё tё rendit tё parё dhe qё duke shfrytёzuar
linearitetin e f ( x, y) nё lidhje me y, mund tё sillet edhe nё trajtёn:
y ' f ( x )  y  F ( x) (11)
ku f ( x) dhe F ( x) janё funksione tё vazhdushme tё x - it. Nёse funksioni
f ( x) ёshtё konstant atёherё ekuacioni (11) do tё quhet me koefiçient konstant.
Pёr zgjidhjen e ekuacionit diferencial qё paraqitet nё trajtёn (11) do tё gjinden
dy funksione u  u (x ) dhe v  v (x) tё tillё qё y  u (x ) v (x) ku barazimi i
fundit tё paraqesё edhe zgjidhjen e pёrgjithshme tё (11). Duke derivuar nё
lidhje me x do tё kemi:
'(x )  u '(x )v (x )  u (x )v '(x)
Tani eleminojmё y dhe y ' nga (11) dhe pёrftojmё:
u '(x )v (x )  u (x)v '(x) + f (x) u (x ) v (x) = F (x)
ose
u '(x )v (x )  u (x )[v '(x) + f (x) v (x)] = F (x) (12)
dhe kёrkojmё tё gjejmё njё funksion v  v0 (x) qё tё jetё zgjidhje e veçantё

pёr ekuacionin diferencial nё lidhje me v (x) , i cili pёrftohet nga barazimi

me zero i kllapёs katrore tё mёsipёrme:
v '(x) + f (x) v (x) = 0 (13)
meqenёse v0 (x) ёshtё njё zgjidhje e veçantё e (13) qё siç shihet ёshtё me
variabla tё ndashёm, dhe duke patur parasysh se funksioni prodhim
MATEMATIKA 1 300

|
 u ( x ) v ( x) ёshtё zgjidhje e pёrgjithshme e (12), duhet tё bёjmё kujdes qё
tё pёrcaktojmё funksionin u  u ( x) nё mёnyrё qё y  u ( x ) v0 ( x) tё jetё
zgjidhje pёr (12). Duke zёvendёsuar v0 ( x) tek (12) dhe duke patur parasysh
qё v0 ( x) ёshtё njё zgjidhje e veçantё pёr (13) pёrftojmё:
u '( x ) v0 ( x) = F ( x) (14)
cili ёshtё gjithashtu njё ekuacion me variabla tё ndashёm. Gjejmё tani
zgjidhjen e pёrgjithshme u  u 0 ( x , c) tё ekuacionit (14) dhe zgjidhja e
pёrgjithshme e ekuacionit fillestar y ' f ( x )  y  F ( x) do tё jetё:

y  v0 ( x)  u 0 (x , c)
Pra rruga e gjetjes sё zgjidhjes sё pёrgjithshme tё ekuacionit linearё tё rendit
parё (11) konsiston nё gjetjen e zgjidhjes sё veçantё v  v0 (x) tё ekuacionit
me variabla tё ndashёm (13) dhe tё zgjidhjes sё pёrgjithshme u  u 0 (x , c)
tё ekuacionit (gjithashtu me variabla tё ndashёm) (14).

Shembull: Tё gjendet zgjidhet ekuacioni diferencial linearё i rendit tё parё

y ' 2xy  ex2
Duke ju referuar formёs (11) kemi f ( x)  2x dhe F ( x )  ex2 tё cilёt janё
dy funksione tё vazhdushёm nё R. Duke e kёrkuar zgjidhjen e pёrgjithshme
tё ekuacionit tё mёsipёrm nё trajtёn y  u ( x ) v ( x) dhe duke kryer
transformimet qё na çuan tek trajta (12) do tё pёrftonim:
u '( x )v ( x )  u ( x )[v '( x) + 2 x v ( x)] = e x2 (15)
Le tё gjejmё tani zgjidhjen e veçantё v  v0 (x) pёr ekuacionin
v '( x) + 2 x v ( x) = 0 (16)
i cili mund tё shkruhet nё trajtёn:
d  2xdx
v
v
duke integruar anё pёr anё kemi: ln v   x 2  c nga e cila marrim pёr c
=
njё zgjidhje tё veçantё: v0 ( x )  ex2 . Meqenёse v0 ( x )  ex2 ёshtё zgjidhje pёr
ekuacionin (16) atёherё duke e zёvendёsuar atё nё vend tё v ( x) tek
ekuacioni (15) do tё formohet ekuacioni tjetёr me variabla tё ndashёm nё
lidhje me u  u ( x) :
u '( x )e  x 2  ex2 ose u '( x) 1
MATEMATIKA 1 301
|
prej ku gjejmё zgjidhjen e pёrgjithshme tё tij: u ( x, c )  x  c , cR dhe
zgjidhja e pёrgjithshme e ekuacionit fillestar do tё jetё:
y  u ( x , c )  v ( x )  ( x  c )ex2 cR ■
0

VII.9. USHTRIME
Tё zgjidhen ekuacionet diferencale me variabla tё ndashёm:

1. yy ' x  0 2. xy ' y  0
3. xyy ' 1  0 4. y ' xy  0
5. x y  y '  0 6. xy  y ' 3 x  0

xy  2 y  y '  0 x 2 y ' y2  1  0
7. 2 8.
9. yy '(1  x 2 )  x ( y2  1)  0 10. xy ' ey  1  0
11. 2 x cos 2 y  y '  0 12. y 'cos y  sin x  0
y x
13. y ' e  1  e  0 14. y ' 4x y ex2 3  0
y ' tg y  cotg x  0
( x 3  x 2  x  5) y ' (3 x 2  2 x  1) sin 2 y  0
17. (1  cos x ) y ' e y  sin x  0 18. y 'cos y e sin y  sin x ecos x  0

Tё zgjidhen ekuacionet diferencale homogjenё:

1. y '  3 x  2 2. y '  x  4 y 3. y '  5 x  2 y

y
2 x  3y 4x  y 2x5y
4. y '  2x 2  y2 5. y '  x 2  3y2 6. y '  y  2x
x 2  xy 2x 2  3xy 2x y
7. y' x y2 2 2 2
8. (x  y  xy )dx  x dy2

2xy
◙ Tё zgjidhen ekuacionet diferencale linearё:
1. y ' 4 y  e2 x 2. y ' y  kx  0 3. y ' xy  x

x2 1
4. y ' y  ex 5. y ' x y 1 6. y ' 2x y  1  x2
1 x2 x2 1
7. y ' y tg x  x tg x 1 8. xy ' y  x2
9. y ' y cotg x  sin x 10. y ' y  x  2
MATEMATIKA 1 302
|
 KREU VIII
SERITË NUMERIKE

VIII.1. PËRKUFIZIME.
Jemi plotësisht të aftë të mbledhim n kufiza të para të një vargu numerik,
qoftë dhe numri n shumë i madh.
Le të jetë dhënë vargu numerik
a1, a2, a3, …, an, …
Marrim në konsideratë shumat e pjesshme të saj. Pra,
S1 = a1
S2 = a1 + a2
S3 = a1 + a2 + a3
S4 = a1 + a2 + a3 + a4
dhe në përgjithësi
n

Sn = a1 + a2 + a3 + …+ an =  ai
i 1
Intuitivisht bindemi që gjetja e shumës së n – kufizave të një vargu numerik është
detyrë plotësisht e realizueshme.
 
1
Shembull: Është dhënë seria  an  . Gjeni
 n n 1
n 1 n1

a)Katër kufizat e para të vargut të shumave të pjesshme të kësaj serie.

b)Një formulë për vargun e shumave të pjesshme.
Zgjidhje:
a)Duke zbatuar formulën Sn = a1 + a2 + a3 + …+ an = Sn-1 + an gjejmë:
S a  1 1
1 1 1 2 2
S  S  a  1  1  2
2 1 2 2 23 3
S S a 2 1  3
3 2 3 3 34 4
S  S  a  3  1  4

4 3 4 4 45 5
b)Me metod\n e induksionit matematik tregohet se:
n
1 n
 
k1
k k  1 n 1

MATEMATIKA 1 303
|
  n . ■
prandaj vargu i shumave të pjesshme është 
 n 1
Gjetja e shumës së kufizave të një vargu {an} numerik të pafundëm është
detyrë e vështirë, ndonjëherë dhe e pamundur. Na vjen në ndihmë koncepti
matematik “seri”.
Përkufizim: Shprehja e formës:
a1+ a2 + a3 + ... + an + ...
quhet seri i pafundme (ose thjesht seri) të cilën shkurt do ta shënojmë me
simbolin


an ose an

n1


Pra, a1+ a2 + a3 + ... + an + ...= an ose a1+ a2 + a3 + ... + an + ...= an
n1
Ku an quhet kufizë (termi) e n-të e serisë.

Le të marrim në konsideratë serinë.

1 + 2 + 3 + 4 + 5 + ... + n + ....
Është e qartë se shuma e gjithë kufizave të saj nuk është numër i fundëm.
Nëse fillojmë të mbledhim kufizat marrim me radhë shumat 1, 3, 6, 10, 15,
n(n 1)

21 dhe mbas n kufizash gjejmë shumën . Me rritjen e n-së, këto

shuma mund të kalojnë çdo numër të fundëm pozitiv.
Nodh krejtësisht ndryshe me serinë:
1 1 1 1 1 1 1
2  4  8  16  32  64  ...  2 n ... .
Shumat e pjesshme japin vargun e shumave të pjesshme:
1 ,3 , 7 ,15 ,31 ,63 ,..., 2 n 1 ,...
2 4 8 16 32 64 2n
Vihet re se sa më i madh të jetë numri i kufizave, shuma e n kufizave të para të
saj është shumë afër numrit 1. Nisur nga ky arsyetim mund të pranojmë intuitivisht që:

1 1 1 1 1 1 1 1
 n 
   
2 4 8
 ... n ...1
n1 2 16 32 64 2
Në vartësi të natyrës së vargut {Sn} jepen përkufizimet e mëposhtme:
Përkufizime: (mbi natyrën e një serie numerike).


Le të jetë dhënë seria an dhe Sn  vargu i shumave të pjesshme të saj.
n1

MATEMATIKA 1 304
|
1. Në qoftë se lim Sn ekziston dhe është S atëhere thuhet se seria është
n

konvergjente dhe S është shuma e serisë së dhënë.



Shkruajmë S  an
n1
2. Në qoftë se lim Sn ekziston dhe është + ose – atëhere thuhet se seria
n
 

është divergjente. Mund të shkruhet an   ose an  

n1 n1
3. Në qoftë se lim Sn nuk ekziston atëhere thuhet se seria është e parregullt.
n
Nëse seria është konvergjente atëhere shuma e saj është S  lim Sn .
n

Nëse seria është divergjente ose e parregullt atëhere konkludojmë se shuma

e kësaj serie nuk mund të gjendet. Në këto raste mund të flitet vetëm për
shuma të pjesshme.

VIII.2. DISA SERI TË RËNDËSISHME.

Disa seri shërbejnë si modele të njohura për studimin e natyrës së serive të tjera.
Këto seri, që do t’i vlerësojmë të rëndësishme, mund të trajtohen edhe si
shembuj, por për nga përdorimi i tyre i shpeshtë do t’i trajtojmë si pohime.

Seria e Mengolit.

1
Seria  quhet ndryshe seria e Mengolit
n1 n n 1

Pohim: Seria e Mengolit është konvergjente dhe shuma e saj është 1.

Vërtetim
Me që 1  1  1 atëherekemi:
k k1 k k 1

   1 1 1 1 1 1
n 1 1  n 1
Sn   1
       ... 
k1
k k 1 2  n 
   2 3 3 4  
 1  1 n  1 1  n .
n1 n1 n 1
Gjejmë: S = lim S  lim n 1.
n  n
305
n n 1
MATEMATIKA
|
 Që këtej rrjedh se seria është konvergjente dhe shuma e saj është 1. ■
Seritë e progresionit gjeometrik.
Le të jetë dhënë progresioni gjeometrik {an} me herës q.
Shuma e n kufizave të para të një progresioni gjeometrik gjendet me
formulën:
S 
a 1 qn 
.
n
1 q
Serinë e vargut që është progresion gjeometrik do ta emërtojmë “seri e
progresionit gjeometrik”.
Pohim 1: Seria e progresionit gjeometrik për q = 1 është divergjente, ndërsa
për q = –1 është e parregullt.
Vërtetim:
n

Për q = 1 seria merr trajtën S n  ai  a  a  a  a  ...  a  ...  na .

i1
lim S n  lim( na)   .
n  n

Kjo do të thotë se seria është divergjente.

Për q = –1
seria merr trajtën a – a + a – a + a – a + a – a + ….
Shumat e pjeshme të kësaj serie janë
S1 = a, S2 = 0, S3 = a, S4 = 0, …
Vargu i shumave të pjesshme nuk ka limit pasi prej tij nxirren dy nënvargje
me limite të ndryshme. Kjo do të thotë që kjo është seri e parregullt. ■
Interes paraqitin seritë e progresionit gjeometrik për rastet kur |q| < 1.
Pohim 2: Serit\ e progresionit gjeometrik me herës –1 < q < 1 është
konvergjente. Vërtetim:
n
Nëse n   shprehja q i afrohet pambarimisht vlerës 0. Pra, lim q n =0.
n

lim S  lim a 1 qn   a .

Për këtë arsye kemi:

n
n  n 1q 1 q
a
Pra, seria është konvergjente dhe shuma e saj është: S  1 q . ■
Pohim 3: Seritë e progresionit gjeometrik me herës q < –1 ose q > 1 është
divergjente (|q| > 1).

Vërtetim
MATEMATIKA 1 306
|
 Në këtë rast, meqë |q| > 1 kemi që lim qn   .
 lim a 1 qn    . Kjo do të thotë që seria është
n
Që këtej lim
S n divergjente.
n  n 1 q
Përfundimisht:
Seritë e progresionit gjeometrik konvergjojnë për |q| < 1 dhe
divergjojnë për |q|  1.
10 20 40
Shembull: Gjeni shumën e serisë gjeometrike 5  3 9  27 ...
Zgjidhje:
2
Raporti çdo kufize me kufizën paraardhëse është q   3 .
2
Pra, q  3 1 . Kjo do të thotë se seria konvergjon dhe shuma e saj është
5  10  20  40 ... a  5  53.
3 9 27 1 q  2 5
1 
 3 3


Shembull: Tregoni natyrën e serisë 2 2 n 31n dhe nëse mundet gjeni shumën
n1
saj.
Zgjidhje:
Rishkruajmë kufizën e përgjithshme të kësaj serie. Pra,

2
n 4  4 n1  4 n1
2
2 n 1n
1 4n
an  2 3   (1 n )  n 1  n1 4  
.

3 3 3  3

 4  n 1   4 n1
Atëhere,  4    4 
n 1
 3 n1  3
4
Kjo seri është seri gjeometrike me a = 4 dhe q  3 1 . Përfundimisht seria
është divergjente dhe prandaj shuma e saj nuk është numër i fundëm..


Shembull: Gjeni shumën e serisë  xn , ku |x| < 1.

n0
Zgjidhje:
Rishkruajmë serinë si shumë kufizash. Pra,


x n  1  x  x 2  x 3  x 4  x5  ...
n0
Qartazi shihet se kjo është seri gjeometrike me a = 1 dhe herës q = x. Meqë
MATEMATIKA 1 307
|
|q| = |x| < 1, rrjedh se kjo seri është konvergjente dhe shuma e saj është

1
x n  S  1 x .
n0
Shënim: Nëse në këtë shembull do të ishte kushti |x| > 1 atëhere do të
kishim:
1  (1  x n 1 ) 1 xn1 1 xn1
S n   dhe lim S n  lim  .
1 x 1 x n  n 1 x


Pra seria  xn është divergjente.

n0
Një zbatim i serisë gjeometrike zbritëse.
Formula për njëhsimin e shumës së serisë gjeometrike zbritëse është
a
S 1 .

1 q
Kjo formulë përdoret rëndom për kthimin në thyes të numrave periodikë.
Le të trajtojmë dy shembuj.
Shembull: Ktheni në thyesë numrin periodik 0,32 .
Zgjidhje:
Dimë që 0,32 = 0,323232323232...
Ky numër mund të shkruhet si shumë kufizash në këtë mënyrë:
0,32 = 0,32 + 0,0032 + 0,000032 + 0,00000032 + ...
Ose
 32  32  32 ...
0,32
100 10000 1000000
32
Ana e djathtë është një seri gjeometrike me kufizë të parë a1  100 dhe herës
32
q  1 , prandaj S  a1  100  32 . Përfundimisht 0,32  32 .
100 1 q 1 99 99
1  100
Shembull: Ktheni në thyesë numrin periodik 5, 4145 .
Zgjidhje:
Dimë që 5, 4145 = 5,41454545...
Ky numër mund të shkruhet si shumë kufizash në këtë mënyrë:
5, 4145 = 5,41 + 0, 0045 + 0,000045 + 0,00000045...
ose  5, 41 45  45  45 ...
5, 4145
10000 1000000 100000000
MATEMATIKA 1 308
|
Pjesa e shumës pas të mbledhshmit 5,41 është seri gjeometrike me kufizë të
45
parë a  45 dhe herës q  1 , prandaj S  a 1  10000  45 .
1
10000 100 1 q 1 1 9900
100
 5, 41 45  541  45  53604
Përfundimisht 5, 4145
9900 100 9900 9900
Seritë aritmetike.
Le të jetë dhënë progresioni aritmetik {an}.
Serinë e vargut që është progresion aritmetik do ta quajmë, thjesht, seri
aritmetike.
Pohim: Seritë aritmetike janë seri divergjente.
Vërtetim:
Dimë që shuma e n kufizave të para të një progresioni aritmetik është
S  n a1  an  .
n
2
Gjejmë limitin e Sn për n  +. 
n a 1  a n  n  a  a  n 1 d 
lim n  lim  lim  1 1  

S 2 2
n  n  n
2
 lim dn  2a1 n  dn 
2 .
n

Pra, seria është divergjente.

Seria harmonike.
1
Do të quajmë seri harmonike serine e trajtës:  .
n
n1

Pohim: Seria harmonike është divergjente.

Vërtetim:
S1=1
S2 = 1  1
2
1 1 1  1 1 1 2
S4 = 1 +     >1+     = 1
2 3 4 2 4 4 2
1 1 1 1 1 1 1
S8 = 1+          
2 3 4 5 6 7 8
1  1 1  1 1 1 1
1+         
2448888

MATEMATIKA 1 309
|
 = 1  1  1  1  1 3
2 2 2 2
1  1 1  1 1 1 1
  

S16 = 1+     ...   ... 
2 3 4  5 8 9 16 

1 1 1  1 1 1 1
 

> 1+      ...   ... 
2  4 4  8 8 16 16 

1 1 1 1 4
1  2 2 2 21 2

5 6
Njëlloj del se S32 > 1 2 apo S64 > 1 2 .

Në përgjithësi S n  1 n . Kjo do tregon se lim S n   .

2 2 n
2

Përfundimisht seria harmonike është divergjente sepse nënvarrgu S2n 

i vargut të shumave të pjesshme {Sn}, ka limit +, kur n  .

VIII.3. VETI TË KONVERGJENCËS SË SERIVE.



Për të studiuar naturyrën e një serie an dallohen dy raste:

n1

para, nga vargu numerik i pafundëm {an} fitohet vargu numerik {Sn} i
shumave të pjesshme kufiza e përgjithshme Sn e të cilit ka një formulë.
Në këto raste shqyrtohet lim Sn .
n

dyta, nga vargu i pafundëm {an} fitohet vargu numerik {Sn} i shumave të
pjesshme për kufizën e përgjithshme e të cilit nuk gjendet një formulë. Në
këto raste detyra reduktohet në gjetjen e natyrës së serisë (është
konvergjente apo është divergjente).
Për t’u kryer me sukses kjo detyrë veç të tjerave është e nevojshme të njihen
mirë edhe vetitë e mëposhtme:

Vetia 1. (Kusht i nevojshëm për konvergjencën e serive). Në qoftë se seria

 MATEMATIKA 1 310
|
 

a n është konvergjente atëhere lim a n  0 .

n
n1
Vërtetim.
Meqë seria është konvergjente atëhere lim S n  S .
n
Nëse n është një numër shumë i madh, pra n  , po ashtu edhe (n –
1)  . Që këtej rrjedh se lim S n1  S .
n
Mirëpo an = Sn – Sn-1 prandaj kemi:
lim an  lim S n  S n 1   lim S n  lim S n1  S  S  0 .
n  n  n  n
Vetia 2. Në qoftë se lim a n nuk ekziston ose lim a n  0 atëhere seria është
n n
divergjente.
Kjo veti njihet si test për divergjencën e serisë.
Vërtetim:

Le të jetë dhënë seria a n
, e tillë që lim a nuk ekziston ose lim a  0 .
n n n n
n1
Supozojmë se seria në fjalë është konvergjente. Nga konvergjenca mbështetur në
vetinë 1, rrjedh që lim a n  0 . Ky përfundim kundërshton faktin që lim a n nuk
n n
ekziston ose lim a n  0 . Mbetet që seria të jetë divergjente.
n

Shënim 1: Me serinë e çfarëdoshme an janë të lidhura ngushtësisht dy
n1
vargje: vargu (Sn) i shumave të pjesshme dhe vargu (an) i kufizave të saj.

Nëse seria a n
është konvergjente atëhere lim S n  S dhe lim a
n n n
0.
n1
Shënim 2:Pohimi i anasjelltë i këtij pohimi nuk është i vërtetë. Domethënë,
në qoftë se lim an  0 atëhere nuk mund të thuhet se seria është
n
domosdoshmërisht konvergjente. Ka seri, kufiza e përgjithshme e të cilave ka limit
numrin zero e megjithatë ato nuk janë konvergjente. Është e tillë seria harmonike.

Shënim 3: Nëse gjejmë që lim a
n n
 0 atëhere themi që seria a n
është
n1
divergjente. Nëse gjejmë që lim a n  0 nuk mund të konkludojmë që seria
n
është konvergjente.

n2  3
Shembull. Tregoni natyrën e serisë  2
.
n1
n
MATEMATIKA 1 311
|
Zgjidhje.
n2  3  3 3
lim 2  lim  1   lim1  lim 2 10 1.
n  n n   n 2  n  n n
Meqë lim a  0 seria është divergjente.
n n
 
a
Vetia 3. Në qoftë se  n dhe bn janë seri konvergjente me A dhe B
n1 n1

shumat e tyre përkatëse dhe c  0 një numër atëhere:



c  an është seri konvergjente dhe shuma e saj është cA

n1


b. an  bn  është seri konvergjente dhe shuma e saj është A + B.

n1


c. an  bn  është seri konvergjente dhe shuma e saj është A – B.

n1
Vërtetim:
Vërtetojmë pikën b. Në mënyrë analoge vërtetohen edhe dy pikat e tjera.
n n

 a1  a2  ...  an dhe Bn  bi  b1  b2  ...  bn

A  a
Le të jenë: n  i
i 1 i 1

shumat e pjesshme të serive të dhëna.

Shënojmë me
n

U n  ( a i  bi )  ( a1  b1 )  ( a 2  b2 )  ...  ( a n  bn )  An  Bn .
i1

lim Un
n
 n n

a 
 lim  ( ai  bi )  lim  i b i 
n
n 
n  i 1  i 1 i1

n n
 lim a  lim b  lim A  lim B =A+B.
n  i n   i n  n n n
i 1 i1
  

PërfundimishtL  ( an  bn )  A  B   an bn .
n 1 n 1 n1

 3 1
Shembull: Gjeni shumën e serisë   n  .

n1
 n(n 1) 2 
Zgjidhje:

1 1 1
Seria  është seri gjeometrike me a  dhe q  , prandaj
n

n 1 2 2 2

MATEMATIKA 1 312
|
 
1 1
1
 n
 2  2 1
1
2 1
n1
1
2 2
 
1 1
Dimë që seria  është konvergjente dhe S   1
n1 n ( n 1) n1 n ( n 1)
Mbështetur në vetinë 3/a (më sipër) kemi:
  3 1  
1 
1

   n  3   n  311 4 .
n (n
1) 2  2
n 1 n (n 1)
n 1 
n1

 3 n
Shembull: Gjeni shumën e serisë  4  
n1
5
Zgjidhje:
Rishkruajmë serinë

 3  3 1 3  2 3  
 3
n
n n

4   4   4  ... 4  ...  4 

.

n 1  5  5 5 5  n1 5


 3 n
Seria   është konvergjente si seri gjeometrike me q < 1 .
n1
5

 3 n
Mbështetur në vetinë 3/a edhe seria 4   është konvergjente.
 5
n1


 3 n 3 3
5 4 5 3
Shuma e saj është: 4    4  4 6
n1  5 3 2 2
1 5 5
 

Vetia 4. Në qoftë se an dhe bn janë seri divergjente, kun an0,
n1 n1

bn0, dhe c  0 një numër çfarëdo atëhere:



c  an është seri divergjente;

n1


2. an  bn  është seri divergjente.

n1
Vërtetim:
Vërtetimi kryhet në mënyrë analoge me vetinë 3.
 

Kujdes! Nëse për seritë an dhe bn nuk vendosim kushtin n an0,
n1 n1

bn0, pika 2 e pohimit 4 nuk mbetet i vërtetë.

MATEMATIKA 1 313
|
 
1 
1
Për ta ilustruar këtë përfundim marrim seritë  dhe  . Secila prej
n1 n n1 n 1
  1 1 
tyre është divergjente, ndërsa seria    është konvergjente sepse:
n1 n n 1 
 
1 1  n1n 
 1 
 
        
 nn  1  n(n 1) n1
n 1 n 1     n(n 1) 

Shembull: Tregoni natyrën e serisë 
1 .
3n
n1

Zgjidhje.
  
1 1 1 1
Rishkruajmë serinë    1   .
n 1 3 n 1 3 n 3
n1 n
n

Mbëshetur në vetinë 4 dhe seria 
1 janë divergjente.
3n n1

Shënim 4: Natyra e serisë nuk ndryshon nëse asaj i hiqet një numër i
fundëm kufizash.

n
Për ilustrim seria  është konvergjente sepse:
3

n4 n
1
 
Nga barazimi 
n  2 3 
1 n rrjedh barazimi
n 
1 2 9 28 n4 n 1
3 3

n 1
 

 n 3n   3n  1  2  3 .
n4
1 n 1 2 9 28
n1

VIII.4. KRITERI INTEGRAL I KONVERGJENCËS

SË SERIVE ME TERMA JONEGATIVE.


Seria an quhet me kufiza jonegative nëse an  0, nN.

n1

Në përgjithësi është e vështirë të gjendet shuma e një serie. Jemi të aftë të

gjejmë shumën e serisë në rastet kur për shumën e pjesshme Sn gjendet një
formulë e përcaktuar. Përshembull, për seritë gjeometrike apo për serinë

1
 n ( n 1) shuma S gjendet sepse për to mund të gjendet një formulë për
n1
shumat e pjesshme Sn. Ndërsa, për një seri çfarëdo është e vështirë të gjendet
një formulë për Sn e për rrjedhojë është e vështirë të gjendet edhe shuma S e
MATEMATIKA 1 314
|
 serisë. Në vijim do të tegojmë metoda të ndryshme testimi për të treguar
konvergjencën apo divergjencën e serisë me kufiza jonegative duke
mënjanuar gjetjen e shumës së saj.
Për të qartësuar kriterin integral për konvergjencën e serive shqyrtojmë dy seritë e
mëposhtme dhe përfundimet e nxjerra i përdorim edhe për seri të tjera.
 
1 1
a)  2 dhe b) 
n 1 n n 1 n
Kriteri integral
. i një serie konvergjente.

1 1 1 1 1 1
Shqyrtojmë serinë  2
 ... 2
 2
 2
 2
 2

n 1 2n1 3 4 5
Për këtë seri nuk gjendet një formulë për shumën Sn të n kufizave të para të
saj. Po të kryhen llogaritë vihet re shumat e pjesshme Sn marrin vlera të
përafërta me numrin 1,64 për n  , shih tabelën 1. Që këtej, intuitivisht,
mund të nxirret përfundimi se seria është konvergjente.
Për ta qartësuar edhe më tej përfundimin e nxjerrë le t’i referohemi
interpretimit gjeometrik.
1
Figura 1 tregon grafikun f (x)  x 2 . Poshtë kurbës gjenden drejtëkëndësha
baza e të cilëve është 1 njësi ndërsa lartësia e tyre është f(n) ku n është pika
në të djathtë të intervalit.
Shuma e sipërfaqeve të drejtëkëndëshave jep serinë në shqyrtim :

1 1 1 1 1 1
2  2  2  2  2 ...  2
1 2 3 4 5 n1 n

Po të përjashtohet drejtëkëndëshi i parë (katrori me brinjë 1 njësi) shuma e

sipërfaqeve të drejtëkëndëshave është më e vogël se sipërfaqja e kufizuar
nga kurba, drejtëza x = 1 dhe boshti i abshisave.
n
1
1 n Sn  2
i
y y 2
i 1

x 5 1,4636
10 1,5498
50 1,6251
1 2 3 4 5 x 100 1,6350
500 1,64299
1 1 1 1 1
S S S y S 1000 1,6439
12 22 32 42 52
Figura 1 5000 1,6447
Tabela 1 315
MATEMATIKA 1
|
Sipërfaqja e kufizuar nga kurba për x  1 është:
 
S   1
dx  lim   1 |  lim 
1 1
 1


b

x 2 b   1 x   b 
1  x  1
Shuma e sipërfaqeve të drejtëkëndëshave është:

1 1 1 1 1 1
 2  2  2  2  2  2 ...
n 1 2 n1 3 4 5
Kjo shumë sipërfaqesh është më e vogël se:
1
  dx 1  1  2
1 x2

1 1 1 1 1 1
Për rrjedjojë:  2  2  2 
2 ... 2 2  2 
n1 n 1 2 3 4 5
Sn është monoton rritës dhe i kufizuar nga sipër nga numri 2. Kjo do të thotë
se seria është konvergjente.
Matematikani Leonhard Euler (1707 - 1783) ka provuar që shuma e kësaj
2
serie është S  . Nxjerrja e këtij përfundimi është e vështirë.
6
Kriteri integral i një serie
divergjente. Shqyrtojmë serinë

1  1  1  1  1  1 ...

n1 n 1 2 3 4 5
Njëlloj më sipër hartojmë një tabelë për të gjetur vlerat e shumave të
pjeshme të serisë për vlera shumë të mëdha të n-së.
n
Nga tabela 2 vihet re se nuk ka ndonjë numër që të S  1
jetë vlerë e përafërt për shumat e pjesshme të serisë. n
n 
i1 i
Nisur nga kjo, intuitivisht, mund të konkludojmë
se seria është divergjente. 5 3,2317
Le t’i referohemi paraqitjes grafike.
10 5,0210
y y 1
x 50 12,7524
100 18,5896
500 43,2834
1 2 3 4 5 x 1000 61,8010

1 1 1 1 5000 139,968
S S y S Tabela 2
1 2 3 4
Figura 2

MATEMATIKA 1 316
|
Në figurën 2 është paraqitur grafiku i funksionit f ( x)  1 dhe
x
drejtëkëndëshat me bazë 1 njësi dhe lartësi f(n) ku n është pika në të majtë
të intervalit.
Shuma e sipërfaqeve të drejtëkëndëshave jep serinë në shqyrtim :

1  1  1  1  1 ... 
1.
1 2 3 4 5 n1 n
1
Sipërfaqja e e figurës së kufizuar nga grafiku i funksionit f ( x)  ,
x
boshti x’x, drejtëza me ekuacion x = 1 është:
  


 .
1
1
S
 x dx  x  2
dx  2 x |  lim 2
1 b 
b1
1 1
Pra ky inegral i përgjithësuar është divergjent.
Sipërfaqja e përgjithshme e drejtëkëndëshave është më e madhe se
sipërfaqja e kufizuar nga kurba e funksionit f(x) për x  1.

1   për n  .
Që këtej rrjedh se 
n 1 n

1   që do të thotë se seria është divergjente.
Pra, lim 
n n
n1

Nga shqyrtimi i këtyre dy serive nxjerrim përfundime për kriterin integral

për konvergjencën e serive:
Le të jetë funksioni f(x) i vazhdueshëm, pozitiv, zvogëlues në [1; [ dhe an =
f(n).


Seria an është konvergjente në qoftë se dhe vetëm në qoftë se integrali i

n1


përgjithësuar  f ( x )dx është konvergjent. Me fjalë të tjera:

1
 

1) Në qoftë se  f ( x )dx është konvergjent, atëherë seria an është

1 n1

konvergjente.
 

2) Në qoftë se  f ( x )dx është divergjent, atëherë seria an është

1 n1

divergjente.
Shënim:Kur përdorim kriterin integral nuk është e domosdoshme që seria
apo integrali të fillojë për n = 1. Për ilustrim:

MATEMATIKA 1 317
|
  
1 1
Për serinë  përdorim  d
( n  4)
2
5 (x 
4) 2x
n5

Gjithashtu, nuk është e domosdoshme që funksioni f(x) të jetë zvogëlues në

gjithë bashkësinë e tij të përcaktimit. Mjafton që funksioni të jetë zvogëlues
për vlera të x-it më të mëdha se një numër N.

1
Shembull: Tregoni natyrën e serisë  .
n
2

n1 1
Zgjidhje:
Funksioni përkatës për këtë seri është f (x)  1 .
2
x 1
Ky funksion i plotëson kushtet për t’u përdorur si test për serinë në shqyrtim
sepse është i vazhdueshëm, pozitiv dhe zvogëlues në [1; +[. Atëhere:
 b b
1 1

dx  lim dx  lim arctgx |
x21 b   x2 1 b 1
1 1

 lim arctgb  arctg1  lim arctgb      

    .
b  b
 4 2 4 4
Pra, integrali i përgjithësuar është konvergjent.

1
Për rrjedhojë, mbështetur në kriterin integral edhe seria  2
është
n1 n 1
konvergjente.

p-seritë.

Seritë e trajtës  1 do të quhen p-seri.
p

n n1

Shtrohet pyetja: Për ç’vlera të p-së p-seritë janë konvergjente apo

divergjente?
1
Për p = 1 p-seria transformohet në seri harmonike,  , dhe si e tillë është
n
n1

divergjente.
Për p  1 kemi:
1
Funksioni përkatës i kësaj serie është f (x)  x p .

Ky funksion i plotëson kushtet për t’u përdorur si test për serinë në shqyrtim
sepse është i vazhdueshëm, pozitiv dhe zvogëlues në [1; [.
 1 b
 x1 p  b  lim  b1 p  11 p  .
Atëhere dx  b lim   x p
dx    | lim  

1 
 1 p  1 1 p
b  1 p 
b

1 x
p M ATEMATIKA 1 318
|
Dallohen dy raste:
a)Për p < 1 kemi 1 – p > 0 e për rrjedhojë
 b1 p  11 p   b1 p 11 p   lim  b
1 p
 .
lim   = lim     1 p 

b  1 p 1  p  b   1 p  b  
Integrali i përgjithësuar është divergjent.
1
Sipas kriterit integral për p < 1 edhe p-seria  është divergjente.
p
n1 n
b)Për p > 1 kemi 1 – p < 0 ose p – 1 > 0 e për rrjedhojë
 b1 p 11 p   1 11 p  11 p 11 p
lim     lim  p1   0   .
1 p 1 (1 p ) 1  1 p
b    p  b  b p 1 p
Integrali i përgjithësuar është konvergjent.
1
Sipas kriterit integral për p > 1 edhe p-seria  është konvergjente.
p
n1 n
Sa më sipër del ky përfundim:
 1
p-seria  është konvergjente për p > 1 dhe divergjente për p  1.
n1 n
p
 
1 ; 1
Shembull: Tregoni natyrën e serive a)  4
b)  1

n 1 n n1
n3
Zgjidhje:

1 1 1 1 1
a)Për serinë  4
   
 ... numri p = 4 > 1. Kështuqë sipas
4 4 4 4

n 1 2
n1 3 4
përfundimit të mësipërm seria është konergjente.
 
1 1 1 1 1 1 < 1.
b)Për serinë  1   4  4  4  4  4 ... numri p =
1
4
n 1 n
4 n1
n 1 2 3 4
Kështuqë sipas përfundimit të mësipërm seria është divergjente.

Shënim: Kriteri integral i serive jep përgjigje për konvergjencën apo

divergjencën e saj por jo për shumën e kufizave të serisë. Në përgjithësi,
vlera e integralit të përgjithësuar është i ndryshëm nga vlera e serisë.
 

Pra,  f ( x )dx  an

1 n1

Ilustrim i këtij përfundimi është fakti, tashmë i njohur, që:


1  
1
  ndërsa dx  1 .

2 2
n1 n 6
1 x
MATEMATIKA 1 319
|
Llogaritja e shumës së serive.
Sa më sipër jemi në gjendje të përdorim kriterin integral për të treguar
konvergjencën e serisë. Mbetet për të gjetur një vlerë S për shumën e serisë
konvergjente (ndoshta dhe vlerë të përafërt). Natyrisht çdo shumë e pjesshme
Sn është një vlerë e përafërt e S sepse lim S n  S .
n

Shtrohet problemi se sa afër vlerës S janë këto shuma të pjesshme?

Për këtë nevojitet të gjejmë mbetjen
Rn = S – Sn = an+1 + an+2 + an+3 + ...
Mbetja Rn është gabimi i bërë kur shuma Sn e n kufizave të para të serisë
është përdorur si shumë e serisë.
Përdorim të njëjtën ide si tek metoda e kriterin integral të konvergjencës apo
divergjencës së serive, duke y
supozuar se funksioni është i y = f(x)
vazhdueshëm, pozitiv dhe
zbritës në [n, [.
Duke llogaritur sipërfaqen e
drejtëkëndëshave të formuar an+1
dhe sipërfaqen e e kufizuar nga an+2 ...
kurba e funksionit y = f(x) për n Figura 3 x
x  n, në figurën 3 kemi:
Rn = an+1 + an+2 + an+3 + ...  y y = f(x)

 f (x)dx
n

Në mënyrë të ngjashme nga an+1 ….

figura 4 kemi: an+2
Rn = an+1 + an+2 + an+3 + ... 
n +1 Figura 4 x

 f (x)dx
n1

Përfundimisht ne kemi vlerësuar mbetjen për kriterin integral të serive

konvergjente.
Le të supozojmë se f(k) = ak, ku f(x) është funksion i vazhdueshëm, pozitiv


dhe zbritës në [n, [ dhe an është seri konvergjente.

n1

f (x)dx  Rn   f (x)dx
Në qoftë se Rn = S – Sn atëhere 

n 1 n

Po t’i shtojmë të tre anëve të këti mosbarazimi të dyfishtë vlerën Sn marrim:

MATEMATIKA 1 320
|
 Sn

 f (x )dx  S  S n   f (x )dx
n 1 n

1
Shembull: Si shumë e përafërt e serisë  është përdorur shuma S10 e 10
3

n
n 1

kufizave të para të saj. Gjeni gabimin e bërë në këtë përafrim.

Zgjidhje:
Gjejmë  1
dx  lim   1  |  lim   1  1  1.
x 3
b

b   2 b   
2b 2 2 2 22
n  2x  n  
n n

1 1 1 1 1
Shuma e serisë është:  3 S10 3  3  3 ... 3  1,1975 .
n1 n 1 2 3 10
 1 1 1
Gabimi i bërë është: R10   x 3 dx 
2 10 2 
200 .
10

Shembull: Shuma e sa kufizave duhet gjetur për serinë 
1 që gabimi i
3

n 1 n
bërë të mos kalojë 0,0005?
Zgjidhje:
Nga kërkesa e ushtrimit duhet që Rn  0,0005.
 1 1
Nga ana tjetër sa më sipër gjetëm që Rn   x 3 dx  2n2 .
n
Pra, 1  0,0005 .
2
2n
Nga zgjidhja e inekuacionit të përftuar marrim:
n2  1 1000 ose n   31,6 .
1000
0, 001
Përfundimisht, që gabimi të mos kalojë 0,0005 duhet gjetur shuma e 32 kufizave.

VIII.5. TESTET E KRAHASIMEVE.

Në kriterin e krahasimit të serive ideja është që seria e dhënë të krahasohet me një seri
konvergjenca apo divergjenca e të cilave është e njohur.
 
1 1
Përshembull, seria  n
na shpie në mëndje serinë  n
.
n1 2 1 n 1 2
MATEMATIKA 1 321
|
Seria e dytë është seri gjeometrike me herës 1 dhe kufizë të parë 1 dhe si e
2 2
tillë është konvergjente. Nisur nga mosbarazimi: 1  1
n
2 1 2n
shohim se kufizat e serisë së dhënë janë më të vogla se kufizat e serisë
gjeometrike. Që këtej del se edhe shumat e pjesshme të serisë së dhënë janë
më të vogla se shumat e pjesshme përkatëse të serisë gjemetrike.
Kjo do të thotë se shumat e pjesshme të serisë së dhënë formojnë një varg numerik
konvergjent i cili plotëson edhe kushtin:

1
2 n 1
n1
1
Kriteri i parë i krahasimit të serive (nga Gaus). Le të
jenë dhënë seritë me kufiza jonegative


an  a1  a2  a3  ...  an  ... dhe

n1

bn  b1  b2  b3  ...  bn  ...
n1
Janë të vërteta pohimet:
 
1) Nëse bn është konvergjente dhenN, an  bn atëhere an është
n1 n1
konvergjente.
 
2) Nëse bn është divergjente dhenN, an  bn, atëhere an është
n1 n1
divergjente.
Vërtetim:
Le të shënojmë:
n  n 

S n  ai , S  an dhe Tn  bi , T  bn .

i1 n1 i 1 n1


1)Kemi të dhënë që seria bn është konvergjente.

n1

Meqënëse të dy seritë janë me kufiza jonegative, vargjet {Sn} dhe {Tn} janë
rritës, pra Sn+1 = Sn + an  Sn dhe Tn  T për çdo n. Meqënëse ai  bi kemi që
Sn  Tn për çdo n.
Nga dy mosbarazimet Sn  Tn dhe Tn  T rrjedh Sn  T për çdo n. Kjo do të
thotë se vargu {Sn} është rritës dhe i kufizuar nga sipër. Sipas teoremës për
vargjet monotonë dhe të kufizuar rrjedh se vargu {Sn}është konvergjent.

MATEMATIKA 1 322
|
 

Pra, seria an është konvergjente.

n1


2)Kemi të dhënë që seria bn është divergjente.

n1
Kjo do të thotë se lim T   . Nga ai  bi kemi që Sn  Tn. Përfundimisht
n
n

lim S n   , që do të thotë se
seria
a n është divergjente.
n
n1

Këto dy pohime përbëjnë kriterin e parë të krahasimit të serive me kufiza jonegative.


5
Shembull: Tregoni natyrën e serisë  .
2n 5n3
2
n1
Zgjidhje:
Për vlera shumë të mëdha të n-së në emëruesat e kufizave të serisë është
2
dominante 2n . Për këtë arsye serinë e dhënë e krahasojmë me serinë


5 .
2
n1 2n
Vëmë re që nN, 5  5 .
2
2n  5n  3 2n2

5 5  1
Dimë që  2   2.
n 1 2 2
n1 n
n

5
Ky barazim tregon se seria  është konvergjente sepse p = 2 > 1.
n1 22
n

5
Prandaj  2 n2  5 n  3
n1
është konvergjente sipas kriterit të parë të krahasimit (pika 1).

1
Shembull: Tregoni natyrën e serisë  n1

n1
n 5
Zgjidhje:

E krahasojmë këtë seri me serinë gjeometrike  1 me herës q  1 . Siç
n1

n1 5 5
1 1
shihet për çdo numër natyror n kemi mosbarazimin n 1
 n1

n 5 5

Meqë seria gjeometrike me herës q  1 konvergjon, edhe seria 
1
n1

5 n1
n 5
konvergjon.
MATEMATIKA 1 323
|
Shembull: Tregoni natyrën e serisë

1 1 1 1 1
    ...  ...
n1 n  ln 1  ln1 2  ln 3  ln n  ln n
Zgjidhje:

1 1 1 1 1
E krahasojmë këtë seri me serinë harmonike   1    ...  ...
n1 n 2 3 4 n
. Siç shihet për çdo numër natyror n kemi mosbarazimin 1 1
n  ln n n

1
Meqë seria harmonike është divergjente rrjedh që edhe seria 
n1 n  ln
divergjon..

Kriteri i dytë i krahasimit të serive. Le të

jenë dhënë seritë me kufiza pozitive:


an  a1  a2  a3  ...  an  ... dhe

n1

bn  b1  b2  b3  ...  bn  ...
n1
Është i vërtetë pohimi:
a
Nëse lim n  c ku c është një numër i fundëm dhe c > 0 atëhere seritë kanë
n
bn
të njëjtën natyrë (ose të dyja seritë janë konvergjente ose të dyja seritë janë
divergjente).
Vërtetim:
Le të jenë m dhe M dy numra çfarëdo të tillë që m < c < M.
a
Por, meqë lim n  c , gjendet numri natyror N i tillë që për n > N, të kemi:
x
bn
a
m n M
b
n

Që këtej rrjedh mbn < an < Mbn

Mbështetur në këtë mosbarazim të dyfishtë arsyetojmë:
 

Nëse seria bn është konvergjente atëhere edhe  Mbn është konvergjente.
n1 n1


Nga kriteri i parë i krahasimit (pika 1) rrjedh se edhe seria an është

n1

konvergjente.

MATEMATIKA 1 324
|
  

Nëse seria bn është divergjente atëhere edhe mbn është divergjente. Nga
n1 n1


kriteri i parë i krahasimit (pika 2) rrjedh se edhe seria an është divergjente.
n1

1
Shembull; Tregoni natyrën e serisë 
3 1
n

n1

Zgjidhje:

1
E krahasojmë këtë seri me serine gjeometrike  . n

3 n 1

Në serinë e dhënë a  1 dhe në serinë e përzgjedhur b  1 .

n
3n 1 n
3n
Zbatojmë kriterin e dytë të krahasimit.
1 3n 3n 1
lim an  lim 3 1  lim
n
 lim 1 .
n  n n 
bn n  1 n  3 1
n
1
n 3 1 n 
3  3
Nisur nga kriteri i dytë i krahasimit seritë kanë natyrë të njëjtë. Meqë seria e
1
përzgjedhur është seri gjeometrike me herës q  3 dhe si e tillë është
konvergjente rrjedh se edhe seria e dhënë është konvergjente.

2 n 2  3n
Shembull; Tregoni natyrën e serisë 
n1 4  n5
Zgjidhje:
2
Në numëruesin e kufizës së n-të të serisë gjymtyra dominante është 2n
5
5
ndërsa në emërues dominante është n  n2 . Për këtë arsye marrim si seri
 2
2
krahasuese bn , ku:
2n
bn  5  1
n1 2
n n2
Dhe do të kemi:
1 5 3
2 n 2  3n
lim an  lim 4  n5  lim 2 n 2  3n  n 2  lim 2 n 2  3n 2
n 
bn
n  2 n5 2
n 4 n 2 4  n5
1
n2

MATEMATIKA 1 325
|
 2
5
 2 3
n   20
 lim  n
1
n 5
4 1 2 01
n2 2 5
n
Nisur nga kriteri i dytë i krahasimit seritë kanë natyrë të njëjtë. Meqë seria e
1
përzgjedhur është p-seri me p  2 1 dhe si e tillë është divergjente rrjedh
se edhe seria e dhënë është divergjente.
Llogaritja e shumës së serive.
Le të supozojmë se mbështetur në kriteret e krahasimit kemi treguar që seria
 

an është konvergjente nga krahasimi me serinë bn . Mund të llogaritim

n1 n1


shumën e serisë an duke llogaritur mbetjet Rn të saj.

n1
Le të shënojmë:

n  n

S n  ai , S  an dhe Tn  bi T  bn .

i1 n1 i 1 n1


Atëhere për mbetjet në serinë an kemi:

n1

Rn = S – Sn = an+1 + an+2 + an+3 + ...



dhe në serinë krahasuese bn

n1

Rn' = T – Tn = bn+1 + bn+2 + bn+3 + ...

Meqënëse an  bn për të gjitha n-të atëhere kemi Rn  Rn' .
Nga llogaritja e mbetjeve Rn' del edhe llogaritja e mbetjeve Rn.
Shembull: Përdoni shumën e 100 kufizave të para si shumë të përafërt të

serisë 
1 . Gjeni gabimin e bërë në këtë përafrim.
2

n1 n 1
Zgjidhje:
1 1
Meqë  .
n 2 1 n2
Seria e dhënë është konvergjente sipas kriterit të parë të krahasimit.

1
Mbetjet Rn' të serisë krahasuese  2 janë (llogaritur në një shembull të
n 1 n
mëparshëm):
MATEMATIKA 1 326
|
 
1 1
Rn   x dx  2n2
' 2
n
Nisur nga mosbarazimi për mbetjet kemi:
1
Rn  Rn'  2 n2
Për n = 100 kemi:
R  1  0,00005
100 21002
Duke kryer llogaritjet gjendet që:
 100
1 1
n 2  n
 0.6864538 2
 1 n1 1
n 1
Gabimi i bërë në këtë rast nuk e kalon vlerën 0,00005.

VIII.6. SERITË ALTERNATIVE.

Në veprimtarinë e përditshme shkenore përveç serive me kufiza jo negative
takohen edhe seri me kufiza të çfarëdoshme. Në këtë kategori përfshihen
edhe seritë me kufiza alternative.
Konvergjenca e serive alternative (Kriteri i Laibnicit).
Seri alternative quhen ato seri kufizat e të cilave janë pozitive dhe negative,
në mënyrë të alternuar.
Përshembull:

1 1 1 1 1 (1) n1
1      ...  
2 3 4 5 6 n1
n

1 2 2 4 5 6 n
      ... ( 1)n .
2 3 4 5 6 7 n1 n 1
Është i vërtetë pohimi (njihet me emrin kriteri i Laibnicit):
Në qoftë se seria alternative


( 1) n1 bn  b1  b2  b3  b4  b5  b6  ... (bn > 0)

n1
Përmbush kushtet:
- bn+1  bn për çdo nN
- lim bn  0
n

MATEMATIKA 1 327
|
a fillojmë vërtetimin e këtij
t pohimi le t’i Për të gjetur S2 duhet që S1 t’i
ë referohemi figurës 1. zbresim b2. Kështuqë S2 gjendet
h S 1 = b1 . majtas S1.
e Për të gjetur S3 duhet që S2 t’i
r shtojmë b3. Kështuqë S3 gjendet
e djathtas S2. Nga b3 < b2 rrjedh
se S3 gjendet
s
e
r
i
a

ë
s
h
t
ë

k
o
n
v
e
r
g
j
e
n
t
e
.
P
a
r
a

s
e

t
ë
 o nN. Pra vargu {S2n} i shumave të
n
–pjesshme me indekse çift është rritës dhe
i kufizuar nga sipër. Sipas një teoreme
1për vargjet rritës dhe të kufizuaer nga
)sipër rrjedh se ky varg është konvergjent,
–domethënë,
lim
b
S
2
2
n
. n
Çdo

shprehje
S
n
brenda

kllapave
Marrim në konsideratë shumat e pjesshme me indekse tek.
është lim S 2 n 1  lim S 2 n  b2 n 1   lim
n  n  n 

S0S
numër

pozitiv.

Që

këtej

rrjedh

se

S
2

n
b
1
p
ë
r |
ç
d
Meqënëse të dy shumat e pjesshme (ato me indekse çift dhe ato me indekse
tek) kanë të njëjtin limit mund t’i përmbledhim në një të vetme lim S n  S .
n

Pra seria është konvergjente.

Shembull: Tregoni natyrën e serisë harmonike alternative


1 1 1 1 1 (1) n1
1      ...  
2 3 4 5 6 n1 n
Zgjidhje:
Shohim nëse përmbushen kriteret e e konvergjencës për seritë alternative.
Me të vërtetë:
1 1
bn+1  bn sepse n 1  n .
lim b  lim 1  0
n
n  n n
Meqë kriteret e konvergjencës së serive alternative përmbushen nxjerrim
përfundimin se seria është konvergjente.

(1) n1 3
Shembull: Tregoni natyrën e serisë alternative  n
n1 4 n 1
Zgjidhje:
Shohim nëse përmbushen kriteret e e konvergjencës për seritë alternative.
lim b  lim 3n  3
n n 4n 1
n  4
Kriteri i dytë i konvergjencës së serive alternative nuk përmbushet.
Për më tepër, limiti i kufizës së n-të të saj nuk është numër i përcaktuar.
Kjo do të thotë se limiti nuk ekziston dhe prandaj konkludohet se seria e
dhënë është divergjente.
Llogaritja e shumës së serive alternative.


Shuma e pjesshme Sn e një serie konvergjente an mund të përdoret si vlerë

n1

e përafërt e shumës S të serisë. Nëse si shumë S e serisë merret një shumë e

pjesshme, Sn  S atëhere është e nevojshme të vlerësohet edhe gabimi i bërë
në këtë rast. Pra, duhet llogaritur mbetja Rn = S – Sn.
Teorema në vijim thotë se për serinë që përmbush kushtet e kriterit të
konvergjencës së serive alternative masa e gabimit të bërë është më e vogël
se bn+1.
Teorema e llogaritjes së shumës së serive alternative.

MATEMATIKA 1 329
|
 

Në qoftë se S  1n1 bn është shuma e serisë alternative që përmbush

n1
kushtet
1)0  bn+1  bn dhe 2) lim bn  0
n

atëhere |Rn| = |S – Sn|  bn+1

Vërtetim:
Dimë nga Kriteri i Laibnicit se shuma S shtrihet midis çdo dy shumave të
pjesshme Sn dhe Sn+1. Nga këtej rrjedh se:
|S – Sn|  |Sn+1 – Sn|  bn+1
 ( 1)
n

Shembull: Gjeni shumën e serisë me saktësi deri në tre shifra pas

n!
n1
presjes dhjetore.
Zgjidhje:
Së pari vëmë re se seria është konvergjente mbështetur në Kriterin e
Laibnicit sepse:
1  1  1
( n  1)! n !( n 1) n!
0  1  1  lim 1  lim 1  0  lim 1  0
n! n n  n! n n n n!
Le të shkruajmë tani shumën e shtatë kufizave të para të serisë.
S 11 1  1  1  1  1  0,368056
7 2 6 24 120 720
Nga teorema e mësipërme dimë që |S – S6|  b7
Nga ana tjetër b7 < 0,0002. Kështuqë gabimi i bërë në këtë rast është më i
vogël se 0,0002.
Duke e marrë shumën me tre shifra pas presjes dhjetore kemi:
S = 0,368.

Shënim: Rregulli që gabimi (duke përdorur Sn si vlerë të përafërt të S) është

më i vogël se kufiza e parë e mbetur pa u përfshirë në shumën S n është i
vlefshëm vetëm për seritë që plotësojnë kushtet e teoremës për llogaritjen e
shumës së serive alternative. Rregulli nuk është i vlefshëm për seritë e
llojeve të tjera.

MATEMATIKA 1 330
|
VIII.7. KONVERGJENCA ABSOLUTE.


an  | an | është konvergjente si seri me


Le të jetë dhënë seria an . Marrim në konsideratë serinë

n1


| an | | a1 |  | a2 |  | a3 | ...
n1
Kufizat e të cilës janë vlera absolute e kufizave të serisë fillestare.
 

Përkufizim: Seria an quhet absolutisht konvergjente në qoftë se seria e

n1


vlerave absolute | an | është konvergjente.

n1


Shënojmë se nëse seria an është me kufiza jonegative atëhere |an| = an dhe
n1
prandaj konvergjenca absolute është e njëjtë me konvergjencën e njohur.
 ( 1)
n1

Shembull: A është absolutisht konvergjente seria ?

2
n1 n
Zgjidhje:
 
n1
 1 1 1 1
Seria  (1)
2
 2
1 2
 2
  ... është konvergjente si p-seri
2

n 1 n n1 n 234
me p = 2.
Përgjigja është po.


Teoremë: Në qoftë se seria an është absolutisht konvergjente atëhere ajo

n1
është konvergjente.
Vërtetim:
Vihet re se mosbarazimi 0  an + |an|  2|an| është i vërtetë sepse |an|
është ose an ose –an.


Nëse a n është absolutisht konvergjente atëhere seria | an | është
n1 n1


konvergjnte, prandaj edhe seria 2 | an | është konvergjente. Mbështetur në

n1

kriterin e krahasimit edhe seria

n1

kufiza jonegative (an  |an|). Mirëpo

MATEMATIKA 1 331
|
 
an    an  | an |  | an |

n 1 n 1 n1
është konvergjente si diferencë e dy serive konvergjente.

E anasjellta e kësaj teoreme nuk është gjithnjë e vërtetë. Ka seri që janë

konvergjnte por nuk janë absolutisht konvergjente.

1 1 1 1
n1

Është e tillë seria alternative   1     ... . Kjo seri është

n1 n 2 3 4
konvergjente (shih shembullin tek mësimi “Seritë alternative”)
1
 n1
1 1 1
Kësaj serie i korespondon seria   1    ... që është seria
n1 n 2 3 4
harmonike dhe është divergjente.


Përkufizim: Seria an quhet konvergjente e kushtëzuar nëse ajo është

n1
konvergjente dhe nuk është absolutisht konvergjente.

cosn cos1 cos2 cos 3
Shembull: Tregoni natyrën e serisë  2
 2
 2
 2
...
n1 n 1 2 3
Zgjidhje:
Kjo seri ka edhe kufiza pozitive edhe kufiza negative por nuk është seri
alternative (kufiza e parë është pozitive, tre të tjerat janë negative etj. Shenja
e kukfizave ndryshon jo në mënyrë të rregullt).
Zbatojmë kriterin e krahasimit të serive për vlerat absolute. Pra,
 
cosn cosn
 2  2


n 1 n n1 n
Nga ana tjetër meqë |cosn|  1 për çdo nN kemi:
| cos n |  1
n2 n2
1
Mirëpo seria  është p-seri me p = 2 dhe si e tillë është konvergjnte. Që
n 1 n2

cosn
këtej rrjedh se seria  2
është konvergjente. Përfundimisht seria
n1
n
cos n
 është absolutisht konvergjente dhe prandaj është konvergjente.
n2
n1
Kriteri të tjera të konvergjencës absolute të Serive.
MATEMATIKA 1 332
|
Përveç kritereve të trajtuara më sipër në vijim do të përmendim edhe dy
kritere të tjera për konvergjencën absolute vërtetësinë e të cilave do ta
pranojmë pa vërtetim.
Kriteri i raportit
( (Kriteri i
Dalamberit). Këtu operohet me kufizat
e vet
. serisë.


Le të jetë dhënë seria an .Është i vërtetë pohimi:

n1
 an1
Nëse për serinë an është e vërtetë që lim  L atëhere:
n1 n
an
1. për L < 1 seria është absolutisht konvergjente.
2. për L > 1 seria është divergjente.
3. për L = 1 nga ky kriter nuk mund të jepet një përfundim.
n2
Shembull; Tregoni natyrën e serisë  1n
 1

n1 3n
Zgjidhje:
Kemi a n  n2 dhe a n1  n 12 . Gjejmë
n n1

3  2 3
n 1 n 12 3n
a 2
lim n1  lim 3n1  lim  lim n  2n
2
1  1
n  a n  n2
n  n2 3n1 n 3n 3
n

3n
1
Meqë L  3 1 , mbështetur në kriterin e Dalamberit seria është
konvergjente në mënyra absolute e për rrjedhojë është konvergjente dhe në mënyrë të
zakonshme.

n1 n2
Përfundimisht seria 1 n është konvergjente.
n1
3

2n
Shembull: Tregoni natyrën e serisë 
n
2

n1

Zgjidhje:
Kemi an  2n dhe a  2n1 . Gjejmë
n2 n1   2
n 1

MATEMATIKA 1 333
|
 2n1
n 1 2 n1 2 2
 lim  
a
lim n1
n
 lim 2 n2 
 lim 2n 
2  
n  a n  2n n  n  1 2 n
n n 1
2

n2
Meqë L = 2 > 1, mbëshetur në kriterin raportit seria është divergjente.
Shënim: Pika 3 e kriterit të raportit thotë që nëse L = 1 atëhere nuk mund të
konkludohet për natyrën e serisë.
Për ilustrim:

1
Seria  2 është p-seri me p = 2 dhe si e tillë është konvergjente, ndërkohë
n 1 n
1
n 1 2 2
 lim  
a
që: lim n1
 lim n 1
 

a 1 n 1
n

2
n  n  n

1 n2

Seria harmonike  është divergjente, ndërkohë që

n1 n
a 1 n
n1
lim  lim n 1  lim 1
n  n  1 n n 1
an
n
Kriteri Koshi.
Ky kriter zbatohet vetëm në ato raste kur seria përmban rrënjë me tregues n.
Është i vërtetë pohimi:

Nëse për serinë a n është e vërtetë që lim n a n  L atëhere:
n
n1
1. për L < 1 seria konvergjon.
2. për L > 1 seria divergjon.
3. për L = 1 nga ky kriter nuk mund të jepet një përfundim.
Vërtetësinë e këtij kriteri do ta pranojmë pa vërtetim.
Siç shihet edhe nga formulimi në rastet kur limiti nuk ekziston apo është i
barabartë me numrin 1 kriteri i Koshi nuk jep përgjigje. Nëse ndodh kështu
atëhere duhet t’i drejtohemi një kriteri tjetër të njohur.
Shembull: Tregoni natyrën e serisë

4 n  1  5  9  2  13   17   4 n 1 n
n 3 4
   
  
  
  ...  ...
n1
2 n  1  1  3 5  7  2 n 1 
|
Zgjidhje:
an   4 n 1 n
  . Gjejmë
 2 n 1 
a  lim n
 4 n  1 n  lim 4 n 1  lim4  2 1.
lim n n n
 
n  nn  2n 1 n  2 n 1 n2
n
Përfundimisht kjo seri është divergjente.
Shembull: Tregoni natyrën e serisë

1 1 1 1 1
 n  2 3 4 ... n  ...
n2 ln n  ln 2 ln 3 ln 4 ln n
Zgjidhje:
a  1  lim n 1  lim 1 01.
. Gjejmë lim n a
n
ln nn n  n nn 
ln nn n

ln n
Përfundimisht kjo seri është konvergjente.

PËRMBLEDHJE PËR KONVERGJENCËN E SERIVE

Në këtë kapitull janë trajtuar mjaft teknika për testimin e konvergjencës apo divergjencës
së serive. Shtrohet problemi se cilën teknikë duhet të përdorim në një rast të caktuar? Nuk
ka një rregull plotësisht të përcaktuar për të fiksuar teknikën që do të zbatohet. Ajo që
mund të thuhet është që në vartësi të trajtës së serisë të përzgjidhet edhe kriteri që do të
përdoret. Një përmbledhje e shkruartuar e koncepteve kryesore për konvergjencën apo
divergjencën e serive gjendet në vijim:

1
1. Nëse seria është e formës  p emërtohet p-seri. Është konvergjente
n n1

nëse p > 1 dhe divergjente nëse p  1.

 

2. Nëse seria është e formës aq n1

ose aqn , ajo është seri gjeometrike e
n1 n1

cila konvergjon për q < 1 dhe divergjon për q  1. Këtu duhet bërë kujdes se
seria mund të mos jetë e dukshme si seri gjeometrike prandaj duhen kryer
transformime për ta sjellë atë në një formë të përshtatshme si seri gjeometrike.
Nëse seria ka një trajtë që është e ngjashme me seri gjeometrike apo p-seri
atëhere përzgjidhet një seri gjeometrike ose p-seri e njohur për konvergjencën
MATEMATIKA 1 335
|
apo divergjencën e saj dhe përdoret kriteri i krahasimit të serisë së dhënë me
serinë e përzgjedhur.
Në veçanti, nëse an është funksion racional (thyesor) apo funksion algjebrik
i n-së atëhere seria e dhënë duhet të krahasohet me p-serinë përkatëse.
Kujdes! Kriteri i krahasimit përdoret vetëm për seri me kufiza jonegative.
4. Nëse lim an  0 seria është divergjente.
n
 

5.Nëse seria ka trajtën 1 n 1

bn ose 1n bn atëhere mund të zbatohet
n1 n1
kriteret për konvergjencën e serive alternative.
6. Nëse seria përmban faktorial (n!) ose prodhime të tjera (duke përfshirë
edhe konstante të ngritur në fuqi të n-të) atëhere përdoret kriteri raportit
(Kriteri i Dalamberit) të konvergjencës absolute.
n
7. Nëse an është e formës (bn) atëhere përdoret kriteri i Koshi, lim n an .
n

8. Nëse an = f(n) ku 
 f ( x )dx është lehtësisht i gjetshëm atëhere kriteri
1
integral është shumë i efekshëm.
Shembuj:

1)Seria  n3është divergjente sepse lim an  lim n  3  1 ≠ 0
n1 2 n 1
n  n
2n 1 2
 3
2)Në serinë  n  2 kufiza an është saj është një funksion algjberik. E
n1 3n 1
2

krahasojmë serinë e dhënë me një p-seri. p-seria krahasuese është bn ku

n1
3
3
b  n  n2  1 .
n 3
3n 2 3n3 3n 2
 

3)Për serinë ne n2

përdorim kriterin integral sepse  xe x2 është
n1 1

lehtësisht i gjetshëm. Këtu mund të përdoret edhe kriteri i raportit.


n3
4)Për serinë 1n përdorim kriterin e konvergjencës për seritë
4

n1
n 1
alternative.

2k
5)Për serinë  përdorim kriterin e raportit.
k 1 k !
MATEMATIKA 1 336

|
 
1
6)Për serinë  përdorim kriterin e krahasimit me serinë gjeometrike
3 1
n

n1

1
 n .
n 1 3

VIII.8. USHTRIME

1. Listoni pesë kufizat e para të vargut:

1)an = 1 – (0,2)
n 2) a  n 1 3) a  3( 1)n
n
3n 1 n
n!
4) a  2n 1 5)an = (–1)
n+1 6) an    1 n1
 
 4
n
3n
7) a  ( 1)n1 n
8)an = (–1) (n – 1)
2
9)an = n[1 + (–1)n]
n
2n  1
 1  ( 1)
n
 3 n1 n1
12) an   
10) an 11) an   
n  2
 2
2. Listoni pesë kufizat e para të vargut:
1)a1 = 3, an+1 = 2an – 1 2)a1 = 4, an1  an
an 1
3)a1 = 2, an = 3an–1 + 2 për n  2 4)a1 = 2, an = 2an–1 – 2 për n  2
5)a1 = 1, an = 2an–1 për n  2 6) a1 = 1, a   1 a për n  2
n

2 n1
3. Gjeni formulën për kufizën e përgjithshme të vargut:
1) –2, –1, 0, 1, ... 2)4, 5, 6, 7, ...
3)4, 8, 12, 16, ... 4) –3, –6, –9, –12, ...
5) 1 , 3 ,5 , 7 ,... 6) 1 ,2 , 3 ,4 ,...
2 4 6 8 2 3 4 5
7) 1 , 1 , 1 , 1 ,... 8) 1 , 1 , 1 , 1 ,...
2 4 8 16 2 4 6 8
9)1, –2, 3, –4, ... 10) –2, 4, –8, 16,...
11)1, –3, 5, –7, ... 12)3, –6, 9, –12, ...
13)1. 2 , 4 , 8 ,... 14) 4, 16 ,64 , 256,...
5 25 125 3 9 27 81
2 3 4 5 2 3
15)x, x , x , x , x , ... 16)1, 2x, 3x , 4x , ...
MATEMATIKA 1 337
|
 3 5
17)x, –x , x , –x , ...
7 18) x, x 2 x 3 x4
2 , 3 , 4 ,...
4. Tregoni cili nga vargjet është konvergjent dhe cili divergjent:
n 1
1)an = n(n – 1) 2) a 
n 3n 1
3  5n 2 n1
an   2 nn an   n
5) a  2n n
an   1 n
n
3n1 8) a  ( 1)n n3
7) a  ( 1)n1 n n
n 3  2 n2 1
n
n 1
2
a  cos
2

a  cos
n n  
n   n
2 12) a  e  en n
11) a  (2 n 1)! n
e2n 1
n
(2 n 1)!
1
 2 14) a  n  n2 1
an   1  n n

n

5. Ktheni në thyesa numrat periodik:

1) 1,3 2) 3, 45 3) 4, 42
4)1, 23 5)1, 245 6) 14,742
7) 1,023 8) 3, 2045 9) 13,054

6. Tregoni monotoninë e vargjeve:

1)an = ne
–n 2) a  1 3) a  1
2n  3 n
5n n
2n  3
4) a  5) a  n 6) a  n  1
n
3n  4 n
n2 1 n n
7) a  3 8) a  2n
n
n5 n
n2 1

7.a)Kush është ndryshimi midis vargjeve dhe serisë.

b)Ç’është seria konvergjente? Ç’është seria divergjente?

MATEMATIKA 1 338
|
8.Gjeni të paktën 10 shuma të pjesshme të serive. Vizatoni në të njëjtin plan
kartezian grafikun e vargut dhe grafikun e serisë. Tregoni që seria është
konvergjente apo divergjente. Nëse është konvergjente gjeni shumën e saj
dhe nëse është divergjente tregoni pse është e tillë.

12  2
1 

1)  n
2)  2 n 2
3) tgn
n1 (5) n1 n 1 n1
 n1 
 1 1  
1
4) 0, 6 5)  1,5  1,5  6) 
n1 n ( n 1)
n1 n1
n (n 1) 

9. Tregoni nëse seria është konvergjente apo divergjente. Nëse është
konvergjente gjeni shumën e saj.
1)32 4  8 ... 2) 1  1  1 1...
3 98 42
3) 2 5  25  125 ... 4) 1 + 0,4 + 0,16 + 0,064 + ...
2 8 32
 3
n1

 2 n1 
( 6)n1
5) 5  6)  7) 
4n
n1
n1 3 n1 5 n1
  n  n
1
8)  9)  10) 
 e
n n1 n1

n0 2

n1


3 n1


3
3 n 2
11)  12)  13) 
n n5 n 1
2

n1 n1 n1

  
n 1
2
k2 2
14)  15)  16) 
n (n  2) k 1 n 4n3
2 2
n1 k 1 n1

 n n 1
 n   2

17)  18)  n 2 19) 

3 2

n (n  2)
n
n1 6 n1 n1

 n   
35 
3 2
20) ln   21)   22)    
n
n n

n1
2n5  n 1 n (n  3) 4  n1
5

10. Gjeni vlerën e ndryshores x për të cilën seria konvergjon. Gjeni shumën
e serisë për atë vlerë të ndryshores x.

xn   
 x  3n
1)  n 2) x  4n 3) 4n xn 4) 
2n
n1
3 n1 n1 n1

11. Duke përdorur kriterin integral tregoni nëse seria është konvergjente apo
MATEMATIKA 1 339
|
divergjente.
  
1 1 1
1)  2)  3) 
n 1 n
4
n 1
3
n n1 3n 1
  
n2
4) en 5) nen 6) 
n1 n1 n1 n 1

12. Tregoni nëse seria është konvergjente apo divergjente.

 
2
1)  n 0,85 2) n 1,4  3n1,2 
n1 n1
1
1 1 1

2 n
4) 
5
3) 1    ... 3
8
27 64 125 n1 n

5) 
5 6) 1 1  1  1  1 ...
2
n
n1 22 33 44 55

1 
3n  2 
n
7)  8)  9) 
n 2
n 1
2
n1 4 n1 n ( n 1) n1
  
10) 
1 11) nen2 12) 
ln
n
n 4n5
2 2

n1 n1 n1 n

  
1 n 1
13)  14)  15) 
n ln n1 n n1 n  n
2 2

n1
1
n
13. Gjeni vlerën e p-së për të cilën seria është konvergjente.
 
1 1
1)  p 2)  p
n1 n ln n[ln(ln n)] n1 n (ln n)
 
ln n
3) n (1  n )2 p
4)  p
n1 n1 n
1
14. a)Gjeni shumën.e pjesshme S10 të serisë  . Vlerësoni gabimin e bërë
n 1 n4
nëse S10 merret si shumë e përafërt e serisë.
b)Duke përdorur mosbarazimin e dyfishtë S n 

 f (x )dx  S  S n   f (x )dx
n 1 n

për n = 10 gjeni vlerën e serisë.

c)Gjeni vlerën e n-së për të cilën Sn të jetë e përafërt me shumën S të serisë
me gabim 0,00001.

MATEMATIKA 1 340
|
 1
15. a)Duke përdorur shumën e 10 kufizave të para të  . Vlerësoni
n 1 n2
gabimin e bërë.
b)Gjeni vlerën e n-së për të cilën Sn të jetë e përafërt me shumën S të serisë
me gabim 0,001.

1
16. Gjeni shumën e serisë  5
me gabim një të mijtën.
n 1 n
 1

17. Gjeni shumën e serisë n 2 me gabim një të qintën.

n1
 

18. Supozojmë se an dhe bn janë seri me kufiza pozitive dhe seria
n1 n1


bn është e njohur si seri konvergjene.

n1


1) Nëse an > bn për çdo n, çfarë mund të thuhet për serinë an ? Pse?
n1


2) Nëse an < bn për çdo n, çfarë mund të thuhet për serinë an ? Pse?
n1

 

19. Supozojmë se an dhe bn janë seri me kufiza pozitive dhe seria
n1 n1

bn është e njohur si seri divergjente.
n1


1) Nëse an > bn për çdo n, çfarë mund të thuhet për serinë an ? Pse?
n1


2) Nëse an < bn për çdo n, çfarë mund të thuhet për serinë an ? Pse?
n1

20. Tregoni natyrën e serive (është konvergjente apo divergjente).

  
1 2 5
1)  2 2)  3 3) 
n1 n  n 1 n1 n  4 n1 2  3
n


1 
n 1  n

4)  5)  2 6) 
4 3
n
n1 n  n n1 n n1
2
MATEMATIKA 1 341
|
  2
n  2
1  2
1
7)  8)  9) 
cos n n
2 4 3

n1
n 1
 n1
3n 1 n1
n 1
 1  sin n  n 1  n
10)  11)  12) 
10 n n4 n 1
n
n1 n1 n1

2 1
 n  
1 1
13)  14)  15) 
n1 n n n1 n3 1 n1 n2 1
 1  2n  1  2n
16)  17)  18) 
2n3
n n
n1 n1 13 n1 13
  
1 n2 5  2n
19)  20)  2
21)    2

n1 1 n n1 n 1 n1 1 n 2

  
n 5n
2
1 n  2 n5
22)  3
23)  n
24) 
n1
n  n 1 n1 1 n 2  n4 n1
3 n 7  n2
21. 1)Kush quhen seri alternative?
2)Çfarë kushtesh duhet të plotësohen që seria alternative të jetë
konvergjente? c)Nëse kushtet janë plotësuar çfarë mund të thuhet për
mbetjen pas n kufizash?

22. Testoni seritë për konvergjencën apo divergjencën.

1)  1  2  3  4  5 ... 2) 4  4  4  4  4 ...
3 4 5 6 7 7 8 9 10 11
 

1 1 1 1 1 1
n1

3)     ... 4) 
ln 2 ln 3 ln 4 ln ln 6 n1 n
5
1 3n 1
 n1 

5)  6)  1 n1

n1 3n 1 2 n1   2 n 1
n
n

  1 n1

7) 1 2 8) 
4 1 1
2
n1 n1 4
n n
  2
n n n1n
9) 1 10) 1
n 
3
n1 1 2 n n1
4
1
 
11) 1n1
e n 12)  1n n
n1 n n1 ln
n
 MATEMATIKA 1 342

|
 
ln n 
cos n
13) 1n1 14)  3
n1 n n1
n4

n nn 
 n 
15) 1 16)   
n1 n! n1
 5

23. Në seritë e mëposhtme llogaritni shumën e dhjetë kufizave të para. Gjeni

gabimin e bërë nëse si shumë S merret shuma e pjesshme S10.
1 1
1)  3 n1 2)  3 n1
 
n1 n
n2 n1

24. Sa kufiza të para të serisë duhen mbledhur për të gjetur shumën e serisë
me gabim aq sa është treguar në ushtrim.
 n1  n1

1)  1 (gabimi < 0,01)2

2)  1 (gabimi < 0,001) 4

n1 n n1 n
 2  1 n
 n  n

3)  (gabimi < 0,01) 4)  (gabimi < 0,002)

n

n1 n! n1 4

25. Gjeni shumën e serisë me saktësi deri në katër shifra pas presjes dhjetore.
1 n1 nn
1)  5 2) 
1
n

 
n1 n n1 8
 1
3)  1n1 n 2 n
4)  n
n

 
n1
10 n1
3 n!

26. Çfarë mund të thuhet për serinë an nëse:

n1
1) lim an1  8 2) lim an1  0,8 3) lim an1  1
n a n a n n a n
n

27. Tregoni nëse seria është absolutisht konvergjente, konvergjente e

kushtëzuar, divergjente.
10
  
n2 n
2n
1)  n 2)  3) 1 n1
n1 2 n1 n! n1 n4
MATEMATIKA 1 343

|
    
n1
n

1 n1

1 n 

4)  5)  6)  1
n1
4
n n1
n4 n1 n 2 1
1
   n n
1 e
7)  8) e n n! 9) 
(1)
3
n1 (2 n)! n1 n1 n
 sin  n( 3)n  n2 2n
4n
10)  11)  n1 12) ( 1)n1
n1 4n n1 4 n1 n!

10 n 
3  cos n 
(1) n

13)  14)  15) 

n1 ( n 1)4
2 n1 2
n1
n 3 2 n1 ln n
  n 
n! (1) n
16)  17)  18) 
n
n 13n
n1 n n1
3 n1 n ln n

28. Tregoni nëse seria është konvergjente apo divergjente.

 2 
n 1 
1
1)  n 1 2)  2 3) 
n1 n  n
n1 n  n
2
2
n1 n  n
 
n1
  3n 
n
n 1
 ( 1)n1  n 2  5)  (3)3n   n1 
nn1 n1 2 1 8n 
 
1
7) 

2k k !
8)  9) k 2ek
n1 n ln n k 1 k  2 ! k 1

 n
10) n e 2 n3


( 1) n1
n ln nn1 12) ( 1) n
n1

n1 n 2  25
13)  3 n
n 2  sin n 
15)  n 1
2
n1
n!
n1
 n1
n3 1
17) 
1 (1) n1

1n 2
ln n
n 1  ( 1)n nn1
2 n1
n1 
20)  ( 2)
2n

19)  n 5
n n1 nn 21)
5
n1
 n2 1

n1
n 3 2n2 5
 n!
24)  n 1
  2
23)
1 n1 e n2
 tg n1 5n

 n n1
 MATEMATIKA 1 344
|
 KREU IX
SERITË POLINOMIALE

IX.1. KONCEPTI I SERISË POLINOMIALE.

Përkufizim: Seri polinomiale quhet seria e trajtës



bn x n  b0  b1 x  b2 x2  ...
n0

ku x është ndryshore, bn-të janë konstante dhe quhen koeficientë të serisë.

Për çdo vlerë të fiksuar të x-it seria polinomiale kthehet në një seri numerike
dhe si të tillë mund të flitet për konvergjencën apo divergjencën e saj. Për
disa vlera të x-it seria mund konvergjojë dhe për disa vlera të tjera seria
mund të divergjojë.
Shuma e serisë është një funksion
(x)  b0  b1 x  b2 x2  ...  bn xn ...
Bashkësia e përcaktimit të këtij funksioni është bashkësia e vlerave të
ndryshores x për të cilat seria polinomiale kthehet në seri numerike
konvergjente. Shënojmë që funksioni f(x) është i ngjashëm me një polinom.
Ndryshimi qëndron vetëm në atë që polinomi ka një numër të fundëm
kufizash ndërsa funksioni i mësipërm ka një numër të pafundëm kufizash.
Nëse konstantet bn merren të barabarta me 1, bn = 1, për çdo n atëhere seria
polinomiale kthehet në seri gjeometrike:


x n  1  x  x 2  ...  xn  ...
n0

e cila konvergjon për –1 < x < 1 dhe divergjonë për |x|  1.

Në përgjithësi, seria polinomiale e formës:

MATEMATIKA 1 345
|
 

bn x  a n  b0  b1 x  a  b2 x  a 2  ...
n0
quhet seri polinomiale në një zonë rrethuese të pikës x = a.
0
Marrëveshje: 1)Për serinë polinomiale në (x – a) do të marrim (x – a) = 1
2)kur x = a atëhere të gjitha kufizat e serisë për n  1 janë të barabarta me 0
kështuqë seria është gjithmonë konvergjente për x = a.


Shembull: Për çfarë vlere të ndryshores x seria n ! xn është konvergjente.

n0
Zgjidhje:
Përdorim kriterin e Dalamberit për konvergjencën absolute të serive. Kemi:
a  lim n  1 ! x n 1  lim n  1 n ! x n  x  lim n  1 x 
lim n1
a n!xn n ! xn 1 
n  n  n  n
n

Sipas kriterit të raportit për konvergjencën absolute të serive kjo seri

divergjon për x  0 dhe konvergjon vetëm për x = 0.

 x2 n

Shembull: Për çfarë vlere të ndryshores x seria  është konvergjente.
n
n0
Zgjidhje:
Përdorim kriterin e Dalamberit për konvergjencën absolute të serive. Kemi:
x  2n1
a 1 n 1 n(x  2)  n 
lim  lim  lim x  2  | x  2 |
n
 lim 
n  x  2
n
n  a
n n  n  1 n  n 1 
n
Seria konvergjon nëse |x – 2| < 1. Pra, –1 < x – 2 < 1  1 < x < 3.
Pra, seria konvergjon për 1 < x < 3 dhe divergjon kur x < 1 ose x > 3.
Kriteri i Dalamberit nuk jep përgjigje kur |x – 2| = 1. Del e nevojshme të
shqyrtojmë serinë e dhënë për x = 1 dhe për x = 3.
1
 n

Për x = 1 seria polinomiale merr trajtën  e cila konvergjon në bazë

n0 n
të kriterit të Laibnicit.

1
Për x = 3 seria polinomiale merr trajtën  e cila është seria harominike
n0 n
dhe është në fakt seri divergjente.
Përfundimisht, seria konvergjon për 1  x < 3 dhe divergjon kur x < 1 ose x  3.
Intervali i konvergjencës së serive polinomiale.
Në shembullin e mësiprm ra në sy që për disa vlera të ndryshores x seria ishte
MATEMATIKA 1 346
|
konvergjente dhe për disa vlera të tjera të ndryshores x seria ishte
divergjente. Themi që interval i konvergjencës së një serie është intervali që
përbëhet nga të gjitha vlerat e ndryshores x për të cilën seria konvergjon.
Teoremë: (Teorema për gjetjen e rrezes së konvergjencës)


Për një seri të dhënë bn x  a n janë të mundshme tre mundësi:

n0
Rasti I. Në qoftë se lim bn1  L  0 dhe R  1 atëhere seria konvergjon
n b L
n

për |x – a| < R dhe divergjon për |x – a| > R, figura 1.

Numri R quhet rreze e konvergjencës e serisë polinomiale.
Intervali i konvergjencës është a – R < x < a + R, figura 1. Në pikat e skajeve
të intervalit, për serinë numerike që përftohet duke zëvëndësuar x = a – R
apo x = a + R janë të dyja mundësitë: seria numerike mund të jetë
konvergjente por ajo mund të jetë edhe divergjente. Kjo duhet provuar.
divergjon konvergjon divergjon
]  [ x
a–R a a +R
|x – a| > R |x – a| < R |x – a| > R

Figura 1
b 0
n1
Rasti II. Në qoftë se lim atëhere seria konvergjon për çdo vlerë të
n b
n

ndryshores x, figura 2. Interavli i konvergjencës në këtë rast është ]–; +[.

konvergjon x

a
– < x < +
Figura 2
b   atëhere seria konvergjon vetëm për x =
Rasti III. Në qoftë se lim n1

n b
n
a. figura 3.
divergjon konvergjon divergjon

 x
a
x=a Figura 3 347
MATEMATIKA 1
|
Shembull: Gjeni intervalin e konvergjencës për serinë
 n
2 22 2n n
 x n  1  2 x  x 2 ... x ...
n0
n! 2! n!
Zgjidhje: b  2n dhe b 
2n1
n
n! n1
( n 1)!
2 n1
b
n1  (n 1)!  2n 1  n!  2n  2  n!  2
bn 2n 2n  ( n  1)! 2n  ( n  1)  n! n 1
n!
b
n1  lim 2  lim 2  0
lim
n  b n  n  1 n n 1
n

Jemi në rastin e dytë, seria konvergjon për çdo vlerë të ndryshores x.

3
 n

Shembull: Gjeni intervalin e konvergjencës për serinë  x

n 1 n
n0
Zgjidhje:
b  3n dhe b  3n1
n
n 1 n1
n2
 3n1 3  n 1  3 n   3 
b n2 n1 n 1 3 n 1
n1
   
b
n 3 n 3 n  n2 3 n  n2 n2
n 1
 lim 3 n  1  lim n 1  3
lim
b
n1
3
n 
n
b n  n2 n n2
Jemi në rastin e pare. Rreze e konvergjencës është R  1 .
3
Kështu seria konvergjon nëse x  1 dhe divergjon nëse x  1 .
3 3
Duhet të provojmë konvergjencën apo divergjencën në skajet e intervalit.
Për x   1 seria polinomiale merr trajtën:
3
| MATEMATIKA 1 348
  3
n
 1 n

3 n  1 n     
1
 

    3
 
n0 n1 3 n0 n1 n0 n 1

1 1
Seria e përftuar krahasohet me p-serinë  1
me p  dhe si e tillë është
2
2
n1 n
divergjente.
Për x  1 seria polinomiale merr trajtën:
3
 3
n
 1 n

 3 n  1 n  3 

1n
  

 


n  1  3
n0 n0 n1 n0 n 1
Kjo është seri alternaltive që konvergjon, në bazë të kriterit të Laibnicit.
1 1  1 1
Përfundimisht intervali i konvergjencës është  x ose   ; 
3 3  3 3

n( x  2)n
Shembull: Gjeni intervalin e konvergjencës për serinë  n1

n0
3
Zgjidhje: b  n dhe b  n 1
n n1 n1 n2

3 3
1
b
n1  3n2  3n 1  ( n  1)  3n1  ( n  1)  n 1
bn n 3n  2  n 3n1  3  n 3n
3n1
b
lim n1  lim n  1  lim n 1  1
n  b n  3n n 3n 3
n

Jemi në rastin e parë. Rreze e konvergjencës është R = 3.

Kështu seria konvergjon nëse |x + 2| < 3 dhe divergjon nëse |x + 2| > 3.
Këto dy mosbarazime shkruhen ndryshe, përkatësisht:
–3 < x + 2 < 3  –5 < x < 1 (mosbarazimi i parë).
x + 2 < –3 ose x + 2 > 3  x < –5 ose x > 1 (mosbarazimi i dytë).
Duhet të provojmë konvergjencën apo divergjencën në skajet e intervalit.
Për x = –5 seria polinomiale merr trajtën:
n  ( 5  2)n  n   3n  n  3n  ( 1)n 1 
 n

 n 1   n 1   n  (1) n
n03 n0 3 n0 3 3 3
n0

Seria numerike e përftuar është është divergjente.

Për x = 1 seria polinomiale merr trajtën:
MATEMATIKA 1 349
|
    
n  (1  2) n n  3n n 3n 1
 n 1   n 1   n  n
n0 3 3 n03 3 3 n0 n0
Seria numerike e përftuar është është divergjente.
Përfundimisht intervali i konvergjencës është –5 < x < 1 ose ]–5; 1[.

IX.2. SERITË E TEILORIT DHE MAKLORENIT

Seritë e Teilorit.
Le të supozojmë se funksioni y = f(x) paraqitet me anë të një serie
polinomiale. Pra:
2 3 4
f(x) = b0 + b1(x – a) + b2(x – a) + b3(x – a) + b4(x – a) + ...
ku |x – a| < R dhe R-rrezja e konvergjencës së kësaj serie.
Le të gjejmë se ç’kushte duhet të plotësojnë koeficientët bn të këtij funksioni
që të jetë i vërtetë barazimi. Këtë zgjidhje e jep teorema në vijim:
Teoremë: Në qoftë se funksione f(x) paraqitet me anë të një serie
polinomiale të trajtës
2 3 4
f(x) = b0 + b1(x – a) + b2(x – a) + b3(x – a) + b4(x – a) + ... (*)
f ( n) ( a)
ku |x – a| < R, atëhere koeficientët e saj jepen nga formula: bn  .
n!
Vërtetim:
Në barazimin (*) zëvëndësojmë x = a dhe kemi:
f(a) = b0
Derivojmë të dy anët e barazimit (*) dhe kemi:
f’(x) = b1 + 2b2(x – a) + 3b3(x – a)2 + 4b4(x – a)3 + ... ku |x – a| < R.
Për x = a kemi: f’(a) = b1  b  f '(a)
1 1!
Derivojmë, përsëri, të dy anët e barazimit (*) dhe kemi:
2
f’’(x) = 2b2 + 23b3(x – a) + 34b4(x – a) + ... ku |x – a| < R.
Nga këtu për x = a marrim:
f’’(a) = 2b2  b  f "(a)
2 2!
Derivojmë, përsëri, të dy anët e barazimit (*):
(3) 2
f (x) = 23b3 + 234b4(x – a) + 345b5(x – a) + ... ku |x – a| < R.
(3) f (3) ( a)
Për x = a kemi: f (a) = 23b3 = 3!b3  b 
3 3!
Derivojmë, n herë, të dy anët e barazimit (*) dhe pasi zëvëndësojmë x = a
(n) f ( n) ( a)
kemi: f (a) = 2345…nbn = n!bn  b 
n n!

MATEMATIKA 1 350
|
Pra, b0 = f(a), b  f ' ( a)  f ' ( a) , b  f ( 2) ( a) , b  f (3) ( a) , …,
1
1! 2
2! 3
3!
( n)
b  f ( a) ,…
n
n!
Përfundimisht duke zëvëndësuar koeficientët bn me shprehjet e tyre të
barabarta marrim formulën:
f(x) f
 ( n)
( a) x  an
n!
n0
f '(a ) f "(a ) f "'(a)
f (a )  (x  a )  (x  a )2  (x  a)3 ...
1!2!3!
Kjo seri njihet me emrin seria e Teilorit për funksionin f(x) në një zonë
rrethuese të pikës a. (Për të përjetësuar emrin e matematikanit anglez Brook
Taylor 1685 - 1731).
Seritë e Maklorenit.
Rast i veçantë i serisë së Teilorit është për a = 0. Për këto kushte seria e
Teilorit merr trajtën:
 ( n)
(0) n f '(0) f "(0) 2 f "'(0) 3
f(x) f x  f (0)  x x  x ...
n0
n! 1! 2! 3!
Kjo seri njihet me emrin seria e Maklorenit (Për nder të matematikanit
skocez Colin Maclaurin 1698 - 1746).
x
Shembull: Për funksioni f(x) = e gjeni serinë e Maklorenit në një zonë
rrethuese të pikës a = 0 dhe rrezen e tij të konvergjencës.
Zgjidhje:
Gjejmë koeficientët bn të serisë polinomiale.
x 0
f(x) = e f(0) = e = 1 b0 = f(0) = 1
x 0
f’(x) = e f’(0) = e = 1 b1 = f’(0) = 1
f”(x) = e
x 0
f”(0) = e = 1 b f "(0)  1
2
2! 2
(3)
f (x) = e
x (3)
f (0) = e = 1
0 b  f "'(0) 1
3
3! 6
( 4)
(4)
f (x) = e
x (4)
f (0) = e = 1
0 b  f (0)  1
4
4! 24
........... ........ ..........
(n)
f (x) = e
x (n)
f (0) = e = 1
0 b  f "(0)  1
n
n! n!
MATEMATIKA 1 351

|
 
1 1 1 4 1
ex 1x x2  x3 x  ...   xn .
2 6 24 n0 n!
Gjejmë tani rrezen e konvergjencës për serinë e përftuar.
b  1 dhe b  1 .
n
n! ( n 1)!
n1

1
b
n1  (n 1)!  n !  n!  1
bn 1 (n  1)! (n  1)n ! n 1
n!
b  lim 1  lim 1  0 .
lim n1
n  b n  n  1 n n 1
n

Seria konvergjon për çdo vlerë të ndryshores x.

Shembull: Për funksioni f(x) = lnx gjeni serinë e Teilorit në një zonë
rrethuese të pikës a = 1 dhe rrezen e tij të konvergjencës.
Zgjidhje:
Gjejmë koeficientët bn të serisë polinomiale.
f(x) = lnx f(1) = ln1 = 0
f '(x)  1 f '(1)  1 1
x 1
–2
f”(x) = (–1)x f”(1) = –1
(3) –3
f (x) = (–1) (–2)x (3) 2
f (1) = (–1) 2!
2 –3
= (–1) 2!x
(4) –4
f (x) = (–1) (–2) (–3) x (4) 3
f (1) = (–1) 3!
3 –4
= (–1) 3!x
........... ........
(n) n–1 –n
f (x) = (–1) x (n) n–1
f (1) = (–1) (n – 1)!
n–1 –n
= (–1) (n – 1)!x
Në formulën për serine e Teilorit zëvëndësojmë dhe kemi:
f '(1) f "(1) f "'(1)
ln x  f (1)  1! (x  1)  2! (x  1)2  3! (x  1)3 ...

1 1  1 n1
ln x   x  1 2 x  12  3 x  13  ...  n x  1n ...

1 n1
 n x 1n
.n0
Gjejmë tani rrezen e konvergjencës për serinë e përftuar.

MATEMATIKA 1 352
|
 b  1n1 dhe b  1n .
n
n 
n1 n 1


b
1 n1 1n1 n
n1
 n 1   n
1 ( n 1) n 1
n  
n   n
b 1
n
b  lim n  lim n  1 .
lim n1
n  b n  n  1 n n 1
n

Meqë L = 1 rrjedh se R = 1. Seria konvergjon nëse:

|x – 1| < 1
–1 < x – 1 < 1
0<x<2
Pra, intervali i konvergjencës është ]0; 2[

IX.3. VEPRIME ME SERI POLINOMIALE.



Dimë që seria gjeometrike  xn për |x| < 1, ku q = x shprehet me formulën:

n1

1
xn  1  x  x 2  x3  ... 
1 x
.(1)
n0
Duke zbatuar formulën për seritë e Teilorit në pikën a = 0 fitohen zbërthimet
përkatëse për funksionet e mëposhtme:
Funksio Seria e Teilorit Intevali i
ni f(x) konvergjencës
1 2 n ]–1; 1[
= 1 + x + x + ...+ x + ...
1 x
1 2 n n
= 1 – x + x – ...+ (–1) x + ... ]–1; 1[
1 x
ln(1 – x)   x 1 x  1 x3  ...  1 xn ... ]–1; 1[
 2
3 n
n
 x  1 x 2  1 ... ( 1) ...
ln(1 + x) 2 3 x 3
n xn ]–1; 1[

e  1  x  1 x  1 x  ...  1 x ... ]–;  [

x 2 3 n

2! 3! n!
MATEMATIKA 1 353
|
 1 1 ( 1)n ]–;  [
e–x 1x x2 x3 ... xn ...
2! 3! n!
(Lexuesi mund të provojë vërtetësinë e këtyre barazimeve duke kryer
llogaritë e duhura).
Mbledhja e dy serive.
Le të jenë dhënë dy seri të Teilorit të përcaktuar në pikën 0:
2 3 n
f(x) = a0 + a1x + a2x + a3x + ... + bn x + ...
2 3 n
g(x) = b0 + b1x + b2x + b3x + ... + bn x + ...
Shuma e këtyre dy serive është:
2 3
f(x) + g(x) = (a0 + b0) + (a1 + b1) x + (a2 + b2)x + (a3 + b3)x + ... + (an +
n
bn)x + ...
Ky veprim është i vlefshëm në prerjen e dy intevaleve të konvergjencës.
x
Shembull: Gjeni serine e Teilorit për funksionin f(x) = e + ln(1 + x) të
përcaktuar në pikën 0 dhe intervalin e konvergjencës.
Zgjidhje:
Nga tabela e mësipërme kemi:
1 1 1
ex  1  x  2! x2  3! x3  ...  n ! xn ...
dhe
1 1 (  1)
ln(1  x )  x  2 x 2  3 x 3  ...  n
n n
x ...
Duke mbledhur koeficientët pranë fuqive të njëjta të x-it kemi:
f(x) = ex + ln(1 + x)
 1 1  2  1 1 1 ( 1)n1  n
3

 1  2x    x    x ...   
x
 ...
 2! 2   3! 3  n!
n 
x
Seria e funksionit e konvergjon për xR, ndërsa seria ln(1 + x) konvergjon
vetëm për ato x-e që gjenden në ]–1; 1[. Prerja e tyre është ]–1; 1[, ndaj dhe
intervali i konvergjencës për serinë e funksinit të dhënë është ]–1; 1[.
Shumëzimi i një serie me një shprehje të dhënë.
Le të jenë dhënë seria e Teilorit të përcaktuar në pikën 0:
2 3 n
f(x) = a0 + a1x + a2x + a3x + ... + bn x
+ ...
dhe c një shprehje çfarëdo.
2 3 n
Atëhere: cf(x) = ca0 + ca1x + ca2x + ca3x + ... + cbn x + ...
Seria cf(x) ka të njëjtën interval konvergjence me serinë e dhënë f(x).

2 2 –x
Shembull: Gjeni serine e Teilorit për funksionin 2x f(x) = 2x e të
MATEMATIKA 1 354
|
përcaktuar në pikën 0 dhe intervalin e konvergjencës.
Zgjidhje:
2 –x
Pra, c = 2x dhe f(x) = e . Nga tabela e mësipërme kemi:
e  x  1  x  1 x  1 x ... ( 1) x ...
2 3 n n

2! 3! n!
Atëhere:
2x 2  f (x )  2x 2 e  x 1 1 1 ( 1)n 
 2x 2
 x 2 3
x  x  ...  xn ...
 2! 3! n! 
2 2 2( 1)n
2 x 2  2 x 3  x 4  x 5  ...   xn2  ...
2!3!n!
–x 2 –x
Meqënëse seria e është konvergjente në ]–; [ atëhere edhe seria 2x e
është konvergjente ]–;  [.
Metoda e zëvëndësimit tek seritë.
Për disa lloje funksionesh zbatimi i formulës së serive të Teilorit bëhet e
vështirë pasi derivimi i rendeve të larta të të tij bëhet i ndërlikuar. Në mjaft
raste problemi bëhet i lehtë duke kryer zëvëndësime të përshtatshme. Le të
shohim disa shembuj.

Shembull: Të shkruhet si seri polinomiale dhe të gjendet intervali i

konvergjencës për funksionin f (x)  1 .
1  x2
Zgjidhje:
Po të zëvëndësojmë x me –x2 në barazimin (1) kemi:

1 1
2  x2 n
f(x) 

2
 1 x  n0
1
x
Kjo do të thotë se funksioni i dhënë mund të paraqitet si shumë kufizash të
pafundme në trajtën:
 
1
1
2     x 2  n
  1n x 2n  1  x 2  x 4  x 6  x8 ...
n0 n0
x
2 2
Kjo është seri gjeometrike. Konvegjon për |–x | < 1, domethënë, x < 1 ose
2
|x | < 1.
Intervali i konvergjencës është ]–1; 1[.
(Natyrisht, rrezen e konvergjencës mund të përcaktonim edhe duke zbatuar
bn1
formulën, lim , por këtu është e panevojshme).
n
bn

MATEMATIKA 1 355
|
Shembull: Të shkruhet si seri polinomiale funksioni f (x)  1 .
Zgjidhje: 2  x

Në funksionin e dhënë kryejmë transformimet:

f ( x)  1  1  1 1 1
2 x  x   x  2  x
2 1   2 1   1  
 2    2
  2
Në barazimin (1) zëvëndësojmë x me  x dhe kemi:
2
1 1 1   x   x2  x  3
 1 
 x n
  1            ...     
2  x 2   2  2  2  2 n0  2
1   

 2
Funksioni merr trajtën:
1 1   x n 
1   x n  1 xn
n
  
f (x)       n   n1 .
2  x 2 n0  2  n0 2 2 n0 2

Shembull: Të shkruhet si seri të Teilorit funksioni f ( x )  ex2 .

Zgjidhje:
Dimë që e  x  1  x  1 x  1 x  ...  ( 1) xn ...
2 3 n

2! 3! n!
Duke zëvëndësuar x-in me x2 kemi:
e  x 2  1  x 2  1 x  1 x  ...  ( 1) x ...
4 6 n 2n

2! 3! n!
–x
Meqënëse seria e konvergjon për çdo vlerë të x-it rrjedh se edhe seria e
funksionit f ( x )  ex2 konvergjon për çdo vlerë të x-it.
2
Shembull: Të shkruhet si seri të Teilorit funksioni f(x) = ln(1 + 4x ).
Zgjidhje:
1 2 1 3 ( 1)n n
Dimë që ln(1  t )  t  t  t ... t ...
2 3 n
ku ndryshorja e pavarur është t dhe –1 < t < 1.
2
Zëvëndësojmë t-në me 4x dhe kemi:
1 1 (  1)n
ln(1  4 x 2 )  4 x 2  2 4 x 2 2  3 4 x 2 3  ...  n 4 x2 n ...
42 43 ( 1) n 4n
4x2 x4 x 6  ...   x2n ...
23n
Për të gjetur intervalin e konvergjencës nga mosbarazimi –1 < t < 1 duke
kryer zëvëndësimin e bërë kemi:
MATEMATIKA 1 356
|
 2
–1 < 4x < 1
4x < 1  x2  1   1  x  1
Ose 2

2 2 2
Shembull: Të shkruhet si seri të Teilorit funksioni f (x)  1 .
2 x
Zgjidhje: Për funksionin f (t)  1 kemi zbërthimin
1 t
 1  t  t 2  t 3  ...  t n ...
1t
Për ta përshtatur funksionin f (x)  1 me funksionin f (t)  1
2 1
x t
zëvëndësojmë: 2 – x = 1 – t
Që këtej merret zëvëndësimi
t=x–1
       
Atëhere: 1  1  x  1  x  1 2  x 1 3 ... x  1 n ...
2 x
Për rrezen e konvergjencës kemi: –1 < t < 1
–1 < x – 1 < 1
0<x <2
Shembull: Të shkruhet si seri polinomiale funksioni f ( x)  x3 dhe të
x 2
gjendet intervali i konvergjencës.
Zgjidhje: Në funksionin e dhënë kryejmë transformimet:
f ( x )  x3  x 3  1 .
x2 x 2
Mirëpo për funksionin f (x)  1 kemi gjetur në shembullin e mësipërm
serinë polinomiale përkatëse. x  2
Duke i marrë në konsideratë këto barazime kemi:
3 1 3  
 

1 n xn 
1 n xn3
f (x)  x  x   
2x n0 2 n 1 n0 2 n1
Gjejmë tani rrezen e konvergjencës:
b  1n dhe b  1n1 .
n n1

2n1 2n2

MATEMATIKA 1 357
|
  
1
1 n
  1 2n 1
b n1 
n1  2n2  1
1 1 2
   

n n
n

b n2
2
2n1
b
lim n1  lim 1  1 .
n  b n 2 2
n

R = 2. Domethënë seria konvergjon për |x| < 2.

Nëse provoni serinë për x = –2 dhe x = 2 do të nxirrni përfundimin se në
skaje të intervalit seria është divergjente (provojeni). Përfundimisht intervali
i konvergjencës është ]–2, 2[.
IX.4. DIFERENCIMI DHE INTEGRIMI I SERIVE
POLINOMIALE.

Le të jetë dhënë funksioni i paraqitur si shumë kufizash të një serie

polinomiale:


f ( x )  bn x  a n  b0  b1 x  a  b2 x  a 2  ...
n0
Dimë që ky funksion ka bashkësi përcaktimi intervalin e konvergjencës të serisë.
Dëshirojmë që funksione të tilla t’i diferencojmë apo t’i integrojmë. Teorema në
vijim (të cilën do ta pranojmë pa vërtetim) na ndihmon që diferencimin apo
integrimin ta kryejmë kufizë për kufizë njëlloj siç veprohet tek polinomet.


Teoremë: Nëse seria polinomiale bn x  a n ka rreze të konvergjencës R

n0


> 0 atëhere funksioni: f ( x )  bn x  a n  b0  b1 x  a  b2 x  a 2  ...

n0
është i diferencueshëm (dhe prandaj i vazhdueshëm) në intervalin ]a – R, a
+ R[ dhe

1) f '( x )  b1  2b2 x  a  3b3 x  a 2  ...  nbn x  a n
1
n0
xa 2 x 3 
   a  x  a n1
2)  f (x)dx  C  b0 x  a b1
 b2 ...  C  bn
2 3 n0 n 1
Rrezet e konvergjencës në barazimet 1) dhe 2) janë të dyja R.
Shënim 1: Barazimet 1) dhe 2) mund të rishkruhen ndryshe kështu:
d  d 
  bn x  a    dx bn x  a 
 n  n
dx
n0  n0

MATEMATIKA 1 358
|
  
   bn x  a n dx   bn x  a  dx .
 n


n0 n0

Ne dimë që:
Derivati i shumës së një numri të fundëm funksionesh të derivueshëm është i
barabartë me shumën e derivateve të tyre.
Integrali i shumës së një numri të fundëm funksionesh të integrueshëm është
i barabartë me shumën e integraleve të tyre.
Barazimet 3) dhe 4) tregojnë se këto dy pohime janë të vërteta edhe nëse
numri i funksioneve është i pafundëm.

Shënim 2: Teorema thotë se rrezja e konvergjencës mbetet e njëjtë kur seria

polinomiale diferencohet apo integrohet por kjo nuk do të thotë se intervali i
konvergjencës mbetet i pandryshuar. Mund të ndodhë seria e dhënë të jetë
konvergjente në një pikë që është skaj i intervalit ndërsa seria e përftuar nga
diferencimi apo integrimi të mos jetë konvergjente në atë pikë.

Shembull: Të diferencohet seria në barazimin (1):


1
 1  x  x  x  ...  xn .
2 3
1 x n0
Gjeni rrezen e konvergjencës për serinë e përftuar.
Zgjidhje:
Diferencojmë anë për anë:
 1  ' '
 1  x  x 2  x3 ...
   
 1 x 

1
   2  1  2x  3x  4x  ...  nx
dhe kemi: 2 3 n1
n0
1
x
Po të zëvëndësojmë n me n + 1 kemi serinë:

1
   2  n 1 xn
n0
1
x
Sipas teoremës së mësipërme rrezja e konvergjencës për këtë seri është e
njëjtë me rrezen e konvergjencës në barazimin (1). Pra R = 1. Shembull:
Gjeni serinë polinomiale të funksionit f(x) = ln(1 – x).
Gjeni rrezen e konvergjencës për serinë e përftuar.
Zgjidhje:
1
Nga tabela e integraleve dimë që  ln(1 x )  1 xdx .

MATEMATIKA 1 359
|
 
1
Nga ana tjetër  1  x  x 2  x 3  ...  xn .
1 x n0

1
Aëthere kemi:  ln(1 x )   1  xdx  1 x  x 2
 x 3
...dx

 x  ...  C   x  C
2 3  n1
xx
23n 0 n 1
xn
   C ku |x| < 1
n
n1
Për të përcaktuar vlerën e konstantes C zëvëndësojmë x = 0 dhe C = 0 dhe
kemi::

x2 x3 xn
ln(1  x )   x  ...   ku |x| < 1

2 3 n1
n
Rrezja e konvergjencës së kësaj serie është R = 1 (provojeni).

Shënim: Shprehja e fundit e gjetur për funksionin f(x) = ln(1 – x) ka mjaft

përdorim. Përshembull nëse zëvëndësojmë x = 0,5 gjejmë:
1 1  x 2 x3
ln(1  )  ln     ln 2  x   ...
2 2  2 3

1 1 1 1 1
    ...  n
2 8 24 64 n1 n2
–
Shembull: Gjeni serinë polinomiale të funksionit f(x) = tg x = arctgx.
1
Gjeni rrezen e konvergjencës për serinë e përftuar.
Zgjidhje:
Vërejmë se f ' (x)  1 . Duke integruar të dy anët e kësaj
shprehje gjejmë:
1  x2
1
arctg x  tg 1 (x)   1  x2 dx  1 x2  x4  x6 ...dx
x3 x x
Cx  5  7 ...
357
Për të gjetur vlerën e konstantes C zëvëndësojmë x = 0 dhe kemi C = arcttg
0=0.

x3 x 5 x 7 x 2 n1
Përfundimisht: arctg ( x )  x     ...   ( 1) n

3 5 7 n0 2n 1
Meqë rrezja e konvergjencës për serinë e funksionit 1 është 1 rrjedh se
1 x2
rrezja e konvegjencës për serinë e funksionit të dhënë është R = 1.
MATEMATIKA 1 360
|
 1
Shembull: Paraqitni si seri polinomiale shprehjen 1 x7 dx
Zgjidhje:
Si hap të parë gjejmë një seri polinomiale për shprehjen nën shenjën e
7
integralit. Për këtë zëvëndësojmë x me –x tek seria gjeometrike e barazimit
(1) dhe kemi:
 
1 1
  1  x  x ...     x 7
7 14
  1n x
n
7n

1  x 
7 7
1 x n0 n0

Integrojmë anë për anë dhe kemi:

1
1  x7 dx  1 x  x ...dx
7 14

8 15 22 
x x x 7 n1
=C  x   x   ...  C  1n
8 15 22 n0 7 n 1
IX.5. POLINOMET E TEILORIT.

Le të supozojmë se funksioni f(x) zbërthehet në seri të Maklorenit:

2 3 n
f(x) = b0 + b1x + b2x + b3x + ... + bnx + ...
Po të shënojmë:
2 3
Tn(x) = b0 + b1x + b2x + b3x + ... +
n n+1 n+2
bnx dhe Rn(x) = bn+1x + bn+2x + ...
Atëhere funksioni f(x) mund të shkruhet ndryshe:
f(x) = Tn(x) + Rn(x)
Diferenca midis f(x) dhe Tn(x) quhet mbetja e serisë së Teilorit dhe shënohet
me Rn(x). Në rast se funksioni f(x) është zbërthyer në seri të Teilorit atëhere:

Tn ( x )  
n f ( i) ( a)
( x  a)i
i!
i0
f '( a ) f"(a) f ( n) ( a)
f(a) (xa) ( x  a ) 2  ...  ( x  a)n
1!2!n!
(0)
Kujtojmë që: f ( x )  f ( a) .
Është e dukshme që Tn(x) është një polinom i shkallës n dhe quhet polinom
i Teilorit i shkallës n në a.
Përshembull, për funksionin logaritmik y = lnx polinomet e Teilorit për n =
1, 2, 3 në një zonë rrethuese të a = 1 janë:
1
T1(x) = x – 1, T2 (x)   x  1 2 x 12 ,

1 1
T3 (x)   x  1 2 x  12  3 x 13 , etj.

MATEMATIKA 1 361
|
Polinomi i Teilorit për funksionin f(x) të derivueshëm një numër të
pafundëm herësh.
Le të supozojmë se funksioni f(x) është i derivueshëm një numër të pafundëm
herësh. Shtrohet pyetja: Për çfarë kushtesh është i vërtetë barazimi:
f ( n ) ( a)
( x )   n! ( x  a)nn0
Ashtu sikurse u veprua me seritë numerike konvergjente edhe këtu do të
operohet me shumat e pjesshme.

Teoremë: Në qoftë se f(x) = Tn(x) + Rn(x), ku Tn është polinom i Teilorit i

shkallë n në a dh lim n
R ( x)  0 pë t gjitha x- n intervali e
s e n
r ë et ë n
konvergjencës atëhere f(x) zbërthehet në seri të Teilorit në intervalin a – R <
x < a + R.
Vërtetim:
Nga barazimi f(x) = Tn(x) + Rn(x) fitohet barazimi Tn(x) = f(x) –
Rn(x) Nëse kemi provuar që lim Rn ( x)  0 atëhere
n
lim Tn ( x)  lim
f ( x)  Rn ( x)  f ( x)  lim
n R
( x)  f ( x)
 n  n  n
Pra, mundësia e zbërthimit të një funksioni f(x) me derivate të çdo rendi në
seri të Teilorit varet nga fakti nëse limiti i R n(x) është ose jo i barabartë me
zero. Në qoftë se ky limit nuk është zero, atëhere seria e Teilorit mund të
divergjojë ose mund edhe konvergjojë, por jo tek f(x), por në ndonjë
funksion tjetër.
(n+1)
Teoremë (Inekuacioni i Teilorit): Në qoftë se |f (x)|  M për |x – a|  d,
atëhere për mbetjen e serisë së Teilorit është i vërtetë mosbarazimi:
R ( x )  M | x  a |n1
( n 1)!
n

Vërtetim:
Për të parë nëse ky mosbarazim është i vërtetë për n = 1, supozojmë që
|f”(x)|  M.
Që këtej marrim –M  f”(x) < 0 dhe 0 < f”(x)  M.
Për rastin kur 0 < f”(x)  M dhe për x të tilla që a  x  a + d kemi:
x f "(t)dt  x Mdt
a a

f’(x) – f’(a)  M(x – a)

f’(x)  f’(a) + M(x – a)

MATEMATIKA 1 362
|
Duke interguar përsëri të dy anët e mosbarazimit marrim:
x f '(t )dt  x [ f '(a )  M (t  a )]dt
a a
( x  a)2
( x )  f ( a )  f '( a )( x  a )  M 2
( x  a)2
( x )  f ( a )  f '( a )( x  a )  M 2
Nga ana tjetër kemi që R1(x) = f(x) – T1(x) = f(x) – f(a) – f’(a)(x – a).
( x  a)2

Rrjedh mosbarazimi: R1 ( x )  M .
Për rastin –M  f”(x) < 0, dyke arsyetuar njëlloj si më sipër marrim mosbarazimin:
2
R ( x )  M ( x  a)
.
1
2
Përfundimisht për mbetjen e serisë së Teilorit fitohet mosbarazimi:
R ( x )  M | x  a |2 ose njëlloj R (x)  M | x  a |2
1 1
2 2
Kështu u provua mosbarazimi i Teilorit për n = 1.
Rezultati për çdo n provohet në mënyrë të ngjashme.
Nisur nga mosbarazimi |f(n+1)(x)|  M, duke derivuar n + 1 herë të dy anët e tij
fitohet mosbarazimi i kërkuar R ( x )  M | x  a |n1 .
n
( n 1)!
Shënim: Për mbetjen e serisë së Teilorit ka disa formula.
1)Njëra prej tyre është trajta e Lagrazhit e termitmbetës Rn(x). Sipas kësaj
formule gjendet një numër c midis x dhe a të tillë që:
f ( n1) (c)
R(x) ( x  a)n1
( n 1)!
n
(n + 1)
2)Nëse funksioni f është i vazhdueshëm në intervalin Itë konvergjencës
dhe xI, atëhere forma integrale e termit mbetës është:
Rn (x)  x (x  t)n f ( n1) (t)dt
a

IX.6 SHEMBUJ TË ZBËRTHIMIT TË FUNKSIONIT NË

SERI TË TEILORIT APO TË MAKLORENIT.
MATEMATIKA 1 363
|
 x
Shembull: Provoni që funksioni e është i barabartë me serinë e vet të
Maklorenit.
Zgjidhje:
x (n+1) x
Kemi f(x) = e . Duke gjetur derivatet e një pas njëshme del se f (x) = e .
Nëse d është një numër pozitiv të tillë që |x|  d atëhere:
(n+1) x d
f (x) = e  e .
Prandaj inekuacioni i Teilorit për a = 0 është:
R ( x )  ed | x |n1 për |x|  d.
 
n n 1 !
d
Duke marrë M = e ne kemi:
lim R ( x )  lim e d | x |n 1  e d lim | x |n 1  ed lim d n1  0 .
n  ( n  1)! n  ( n  1)! n ( n 1)!
n
n 
x
Që këtej rrjedh se funksioni f(x) = e është i barabartë me shumën e serisë së
Maklorenit.
Zbërthimi i funksionit eksponencial f(x) = ex në seri të Maklorenit është:

1 1 1 4 1
e  1  x  x2  x3 
x
x  ...   xn
2 6 24 n0 n!
Nëse zëvëndësohet x = 1 fitohet barazimi:

1 1 1 1 1
e    1      ...
n0 n! 1! 2! 3! 4!

x
Shembull: Gjeni serinë e Teilorit për funksionin f(x) = e në pikën a = 2.
Zgjidhje:
(n) 2
Kemi provuar se f (2) = e .
Duke zëvëndësuar a = 2 në serinë e Teilorit kemi:
 ( n)  e2
(2)
ex  ( x  2)   ( x  2)
f n n

n0 n! n0 n!

x
Shënim: Për funksionin f(x) = e janë gjetur dy zbërthime.

Zbërthimi e x   1 xn është i vlefshëm për x-e afër 0
n!
n0
 2

ndërsa zbërthimi e x  
e ( x  2)n është i vlefshëm për x-e afër numrit 2.
n0
n!
Shembull: Gjeni serinë e Maklorenit për funksionin f(x) = sinx.

Zgjidhje:
| MATEMATIKA 1 364
 f(x) = sinx f(0) = sin0 = 0
f’(x) = cosx f’(0) = cos0 = 1
f”(x) = –sinx f”(0) = –sin0 = 0
(3) (3)
f (x) = –cosx f (0) = –cos0 = –1
(4) (4)
f (x) = sinx f (0) = sin0 = 0
........... ........
(n+1)
Vihet re se f (x) është  sinx ose cosx.
Po të marrim M = 1 kemi | f(n+1)(x) |  1 dhe mosbarazimi i Teilorit është:
R ( x )  M | x |n1  | x |n1
n
( n  1)! ( n 1)!
lim R ( x)  lim | x |n1  0
n
n 
( n 1)! n

Kështuqë f(x) = sinx zbërthehet në seri të Maklorenit dhe zbërthimi është si në vijim:
sin x  f (0)  f '(0) x  f "(0) 2  f (3) (0) 3 ...
x x
1! 2! 3!
3 
x x5 x7 x 2 n1
x    ...  ( 1)n
3! 5! 7! n0 (2 n 1)!
Shembull: Gjeni serinë e Maklorenit për funksionin f(x) = cosx.
Zgjidhje:
Zgjidhja mund të bëhet në dy mënyra.
Mënyra e parë është njëlloj siç u veprua për funksionin f(x) = sinx.
Mënyra e dytë është duke u mbështeur tek derivimi i të dy anëve të
funksionit f(x) = sinx.
d d x3 x5 x7 
Pra, cos x  dx
sin x   dx 
x 3!
 5!
7!
 ...

 
2 4 
x x x6 x 2n
1    ...  ( 1)n
2! 4! 6! n0
(2 n)!

Shembull: Gjeni serinë e Teilorit për funksionin f(x) = sinx rreth pikës 3 .
Zgjidhje:
f(x) = sinx    sin   3

f 
 3 3 2
   cos   1

f’(x) = cosx f' 
 3 3 2

MATEMATIKA 1 365
|
    3
f”(x) = –sinx f "    sin  
3 3 2
(3)
f (x) = –cosx f (3)
     1
 cos 
 

 3 2 3
(4)  
(4)
 sin   3

f (x) = sinx f  

 3 3 2
........... ........
     (3)
 
  f  
   3   3 2  3  
f ' f " 3

 
 
sin x  f  
x
   x    x   ...
3 1!  3 2!  3 3!  3
3 1    3   1   3
2

   x   x    x  ...
22  1!  3  2  2!  3 2 3! 3

Shembull: Gjeni serinë e Maklorenit për funksionin f(x) = xcosx.

Zgjidhje:
 x 2 x 4 x6 
x  cos x  x  1    ...
 2! 4! 6! 

x3 x5 x 7
x 2 n1
x    ...  ( 1) n

2! 4! 6! n0
(2 n)!

IX. 7. ZBATIME TË SERIVE POLINOMIALE.

Supozojmë se funksioni f(x) është i barabartë me shumën e serisë së vet të
Teilorit në a:
f ( n ) ( a)
( x )   n! ( x  a)nn0
f '( a ) f"(a) f ( n) ( a)
f(a) (xa) ( x  a ) 2  ...  ( x  a) n ...
1!2!n!
Më sipër përdorëm shënimin Tn(x) për shumat e pjesshme të kësaj serie dhe e
quajtëm polinomi i shkallës n të Teilorit për funksionin f(x) në pikën a. Pra,
 MATEMATIKA 1 366
|
Tn ( x )  
n f ( i) ( a)
( x  a)i
i!
i0
f '( a ) f"(a) f ( n) ( a)
f(a) (xa) ( x  a ) 2  ...  ( x  a)n
1!2!n!
Në rast se f(x) është shumë e serisë së vet të Teilorit, dhe Tn(x)  f(x) për n
  atëhere Tn(x) mund të përdoret si përafrim për funksionin f(x). Pra,
Tn(x)  f(x). Shënojmë se përafrimi i funksionit f(x) sipas shkallëve është:
Polinom i shkallës së parë të Teilorit në pikën a është:
T (x )  f (a )  f '(a) (x  a) .
1
1!
Polinom i shkallës së dytë të Teilorit në pikën a është:
f '( a ) f ( a)
T2 ( x )  f ( a )  (xa) " ( x  a)2
1! 2!
Polinom i shkallës së tretë të Teilorit në pikën a është:
f '( a ) f ( a ) f ( a)
T3 ( x )  f(a) ( x  a ) 
"
( x  a ) 2 
(3)
( x  a)3
1! 2! 3!
E kështu me radhë.
Në çdo rast përafrimi të funksionit f(x) në polinom të Teilorit është mëse e
nevojshme t’i japim përgjigje pyetjes: Sa është masa e gabimit të bërë? Për
t’iu përgjigjur kësaj pyetje shohim vlerën absolute të mbetjes:
|Rn(x)| = | f(x) – Tn(x)|
Ka disa metoda për vlerësimin e kësaj mase gabimi. Theksojmë dy:
Nëse seria ndodh të jetë seri alternative, mund të përdorim teoremën për
llogaritjen e shumës së serisë alternative e cila thotë:


Në qoftë se S  1n1 bn është shuma e serisë alternative që përmbush

n1
kushtet:
1)0  bn+1  bn dhe 2) lim b  0 atëhere |Rn| = |S – Sn|  bn+1
n
n

2. Në të gjitha rastetmund të përdorim inekuacionin e Teilorit e cila thotë që

(n+1) n1
nëse |f (x)|  M, atëhere | R ( x ) | M | x  a |
n
( n 1)!
Shembull:
a)Përafroni funksionin f ( x)  3 x në polinom të Teilorit të shkallës 2 në
pikën a = 8.
b)Sa e saktë është ky përafrim kur 7  x  9?
Zgjidhje:

MATEMATIKA 1 367
|
 1
3
a) f ( x )  x  x 3  f(8) = 2
1 2 1

f '( x )  x 3  f '(8) 
3 12
2 1
"( x )   9 x53  f "(8)  144
f (3) ( x )  10  3  f (3) (8)  10 8  3  10   10  1
8 8
1
x
27 27 27 3
27 28
2 8
3

Kështu, polinomi i Teilorit të shkallës së dytë është:

f '(8) f (8)
T2 ( x )  f (8)  ( x  8)  " ( x 8)2
1! 2!
1 1
2  12 (x  8)  288 (x 8)2
Dhe përafrimi i dëshiruar është:
3 1 1
x  T2 (x )  2  12 (x  8)  288 (x 8)2

b)Seria e Teilorit nuk është alternative kur x < 8, prandaj nuk mund të
përdorim teoremën për llogaritjen e shumës së serisë alternative. Duhet të
përdorim inekuacionin e Teilorit për n = 2 dhe a = 8.
M 3
| R2 (x ) | 3! | x 8 |
8 8
(3)
ku |f (x)|  M. Nga x  7 rrjedh se x3  73 dhe prandaj
10 1 10 1
f (3) ( x)      0, 0021
27 x8 3 27 7
8
3

Marrim M = 0,0021.
Nga 7  x  9 rrjedh –1  x – 8  1 dhe |x – 8|  1.
Në këto kushte inekuacioni i Teilorit është:
| R (x) | 0,0021  13  0,0021  0,0004 .
2 3! 6
Kështu, nëse 7  x  9 në përafrimin në pikën a) është me saktësi 0,0004.

Shembull:
a)Kush është gabimi maksimal i mundëshëm në përdorimin e përafrimit:
sin x  x  x 3  x5 kur –0,3  x  0,3? Përdorni këtë përafrim për të gjetur
3! 5!
MATEMATIKA 1 368
|
 0
sin12 me saktësi deri në gjashtë shifra pas presjes dhjetore.
b)Për çfarë vlere të x ky përafrim është me saktësi me 0,00005?
Zgjidhje:
a) Shënojmë që seria e Maklorenit sin x  x  x 3  x 5  x7  ...
3! 5! 7!
është seri alternative për të gjitha vlerat jozero të x-it. Për më tepër funksioni
është rritës për |x| < 1 prandaj mund të përdorim teoremën për llogaritjen e
shumës së serisë alternative. Gabimi në këtë përafrim të sinx për tre kufizat e
para të serisë së Maklorenit është të shumtën:

x 7 | x |
7! 5040
Nëse –0,3  x  0,3, atëhere |x|  0,3, kështu gabimi është më i vogël se
(0,3)7
 4,3108
5040
Për të gjetur sin120, së pari konvertojmë 120 në radian.
12   
0


sin12  sin    sin  

 180   15 
    1    5 1

3
 
  
   0, 207912
15  15  3!  15  5!
b)Gabimi do të jetë më i vogël se 0,00005 në qoftë se
| x |  0,00005
5040
Duke zgjidhur këtë inekuacion ne marrim:
7
|x| < 0,252 ose | x | (0, 252) 17  0, 821
Pra, përafrimi i marrë është me saktësi me 0,00005 kur |x| < 0,82.

IX.8 USHTRIME.

1. a)Kush është rreze e konvergjencës së një serie polinomiale?

b)Si gjendet rreze e konvergjencës e një serie polinomiale?
c)Kush është intervali i konvergjencës së një serie polinomiale?
d)Si gjendet rreze e konvergjencës së një serie polinomiale?
2. Gjeni rrezen e konvergjencës dhe intervalin e konvergjencës të serive:

MATEMATIKA 1 369
|
 2)  1
n
xn
  1n1 xn
1)  x
 n
 3)
n3

n1 n
n0
n 1 n1
 
x
 n xn  nn!n0 6) 1n1 n  4n xn
n1
 2n xn
n1

 xn 8) 9) 

xn
n
n 3 n1
4
n
n1
n1 5n n3
 1
n 2n
 n
x x

10)  1n 11) 

n1 ln n 4
n
14)
n1


 
2 n!
n 
12)  n x 1n
n
1 n x  2
  n0

13) n 3 x  5 n 15) 2 n

x  3 n
n0
n2 
n0 
3x  2 n n0 n

x2
n

17)   
16)   n  x  a n

n 

n0 n n n1 n3 18)  ku b  0

 bn
 4
 n
20) n !2 x 1n
n1
19)  n x 
n 2 xn
n 1
3 n1
n1   2x  3 n 21) 
n
2  4  6 (2n)
4x 1 n 23)  1
 n1
 
xn
22) 

n ln n
24) 
3 n2
n1 n
ln n
n
n2

3. Gjeni intervalin e konvergjencës të serive:

2 2 n
1 x  2  2x  2x  ...  2x ...
2 2 n n
1 x  1  x  x  ...  ( 1) x ...
3) 1  1  2x  22 x 2  ...  2n xn ...
1
2x
4) 1  1  3x  32 x 2  ...  3n xn ...
13x
(  1)n n
1 1
ln(1  x )  x  2 x  3 x 2  ...  n x  ...
1 1 1
ln(1 x )   x  2 x  3 x 2  ...  n xn ...
7) 1  1 1x 1 ... 1 ...
2 3 x2 n1 xn
5 x 5 5 5 5
8) 3  3  3 x  3 x 2 ... 3( 1)n xn ...
3 n1
4  4 4
2

4 4
x
MATEMATIKA 1 370
|
9) 1  1  2 x  3 x 2  ...  ( 1) n ( n  1) xn ...
(1  x)2
10) x  x  2 x 2  3 x 3  ...  nxn ...
(1  x)2
1 1 1
e x  1  x  2! x 2  3! x 3  ...  n ! xn ...
 1 1 ( 1)n
e x 1x x2 x 3  ...  xn ...
2!3!n!

4. Gjeni intervalin e konvergjencës të serive:

1 2 n
5  x  1  ( x  4)  ( x  4)  ...  ( x  4) ...
1 2 n
3  x  1  ( x  2)  ( x  2)  ...  ( x  2) ...
3) 3  1  1 ( x  1)  1 ( x  1) 2  ...  ( 1)n ( x  1) n ...
x4 3 32 3n
4 1 1 ( 1)n
x  2  1  4 ( x  2)  4 2 ( x  2)  ...  4n ( x  2) ...
4) 2 n

5) e 2 x  1  3 x  32 x 2  ... ( 1) n 3n n ...

x
2! n!
x
1 1 2 1 n
6) e 5  1  x  x  ...  x ...
2 n
5 5 2! 5 n!
7) ln(5  4 x )  4( x  1) 4 2 ( x  1) 2  43 ( x  1) 3  ...  4n ( x  1) n ...

2 3 n
8) ln(6  5 x )  5( x  1)  52 ( x  1)  53 ( x  1)  ...  ( 1) n 5n ( x  1) n ...
2 3

2 3 n

5. Gjeni një seri polinomiale për funksionin dhe përcaktoni intervalin e

konvergjencës:
1) f (x)  1 2) f (x)  3 3) f (x)  1
4
1 x 1 x 1  x2
4) f (x)  1 5) f (x)  3 6) f (x)  x
1  9x2 x 5 4x 1
7) f (x)  1 8) f (x)  x 9) f ( x)  x2
1 4x2 9  x2 a 2  x2
6. a)Gjeni një seri polinomiale që paraqet funksionin diferenciali i të cilit
MATEMATIKA 1 371
|
është:
f ( x)  1 .Kush është rrezja e konvergjencës?
1 x


2


b)Shrytëzoni pikën a) për të paraqitur me seri polinomiale funksionin:
1
f ( x) 
1 x2
c)Shfrytëzoni pikën b) për të paraqitur me seri polinomiale funksionin:
x2
f ( x) 
1 x2
7. a)Gjeni një seri polinomiale që paraqet funksionin f(x) = ln(1 + x). Kush
është rrezja e konvergjencës?
b)Shfrytëzoni pikën a) për të paraqitur me seri polinomiale funksionin
f(x) = xln(1 + x).
Shfrytëzoni pikën a) për të paraqitur me seri polinomiale funksionin
2
f(x) = ln(x + 1).
8. Gjeni një seri polinomiale për funksionin dhe përcaktoni rrezen e
konvergjencës:
1) f(x) = ln(5 – x) 2) f ( x)  x2 3) f ( x)  x3
1 
2

 2
x 2

2x

4) f(x) = ln(3 + x) 1
5) f (x)  6) f ( x )  tg 1 (2 x)
x2  25
9. Paraqitni integralin e pacaktuar si seri polinomiale dhe gjeni rrezen e
konvergjencës:
1)    3
x dx 2) ln(1 t) dt 3) x  tg 1 x dx
1  x8
1  x5
t

x
  
1
4) dx 5) ln(1  x )dx 4 6) x tg2 1
x 4 dx

10. Gjeni serinë e Maklorenit për funksionin f(x) duke zbatuar përkufizimin
për serinë e Maklorenit. [Supozojmë se f(x) zbërthehet. Mos tregoni që
lim Rn ( x)  0 ]. Gjeni rrezen e konvergjencës:
n
–3
1)f(x) = cosx 2) f(x) = sin2x 3) f(x) = (1 + x)
5x x
4)f(x) = ln(1 + x) 5) f(x) = e 6) f(x) = xe
11. Gjeni serinë e Teilorit për funksionin f(x) duke zbatuar përkufizimin për
serinë e Teilorit. [Supozojmë se f(x) zbërthehet. Mos tregoni që lim Rn ( x)  0
n

MATEMATIKA 1 372
|
]:
2 3
1)f(x) = 1 + x + x , a = 2 2) f(x) = x , a = –1
x
3) f(x) = e , a = 3 4)f(x) = lnx, a = 2 
5) f(x) = cosx, a =  6) f(x) = sinx, a =
2
7) f(x) = 1,a=9 –2
8) f(x) = x , a = 1
x
12. Gjeni polinomin e Teilorit Tn(x) për funksionin f(x) në një zonë
rrethuese të a-së:
x
1)f(x) = lnx, a = 2, n = 4 2)f(x) = e , a = –1, n = 3
3)f(x) = sinx, a = /6, n = 3 4)f(x) = cosx, a = 2/3, n = 4
5)f(x) = arcsinx, a = 0, n = 3 6)f(x) = ln x , a = 1, n = 3
x
–2x
7)f(x) = xe , a = 0, n = 3 8)f(x) = 3  x2 , a = 1, n = 2
13. a)Gjeni polinomin e Teilorit Tn(x) për funksionin f(x) në një zone
rrethuese të a-së:
b)Përdorni mosbarazimin e Teilorit për të përcaktuar përafrimin e f(x)
Tn(x) nëse x gjendet në intervalin e dhënë:
1)f(x) = x , a = 4, n = 2, 4  x  4,2
–2
2)f(x) = x , a = 1, n = 2, 0,9  x  1,1
2
3)f(x) = x 3 , a = 1, n = 3, 0,8  x  1,2
4)f(x) = cosx, a = /3, n = 4, 0  x  2/3
5)f(x) = tgx, a = 0, n = 3, 0  x  /6
6)f(x) = ln(1 + 2x), a = 1, n = 3, 0,5  x  1,5
7)f(x) = xlnx, a = 1, n = 3, 0,5  x  1,5
8)f(x) = xsinx, a = 0, n = 4, –1  x  1

MATEMATIKA 1 373
|
PËRMBAJTJA

Kreu I
Funksioni real

I.1. Përkufizimi i funksionit real ............................................................. 3

I.2. Bashkësia e përcaktimit. Bashkësia e vlerave. ................................. 5
I.3. Funksioni injektiv, syrjektiv dhe bijektiv. ........................................ 9
I.4. Disa elementë për studimin e variacionit të funksionit .................. 12
I.5. Funksionet elementarë. ................................................................... 23
I.6. Funksionet polinomialë. ................................................................. 24
I.7. Funksionet fuqi. .............................................................................. 25
I.8. Funksionet omografikë. .................................................................. 27
I.9. Funksioni eksponencial dhe funksioni logaritmik. ......................... 27
I.10. Koncepte trigonometrike. ............................................................. 28
I.11. Funksionet trigonometrike. ........................................................... 31
I.12. Funksioni i anasjelltë .................................................................... 34
I.13. Funksioni i anasjelltë i funksioneve trigonometrikë. .................. 36
I.14. Koncepti i funksionit me shumë ndryshore. ................................. 41
I.16. Ushtrime ....................................................................................... 48

Kreu II
MATEMATIKA 1 374
|
Limiti i funksionit

II. 1. Bashkësia. Sasorët.......................................................................................55

II. 2. Vargjet numerikë.........................................................................................59
II. 3. Limiti i vargut...............................................................................................62
II. 4. Veti të vargjeve konvergjent....................................................................67
II. 5. Limiti i funksionit........................................................................................75
II. 6. Teorema mbi limitin e funksionit...........................................................86
II. 7. Rregulla të kalimit në limit.......................................................................89
II. 8. Metoda për gjejen e limiteve....................................................................92
II. 9. Limitet e njëanshme...................................................................................95
II. 10. Limitet të rëndësishme.............................................................................98
II. 11. Format e pacaktuara...............................................................................102
II.12. Ushtrime......................................................................................................111

Kreu III
Vazhdueshmëria e funksionit
III. 1 përkufizimi i vazhdueshmërisë së funksionit...................................118
III 2. Funksione jo të vazhdueshëm në një pikë. Pikat e këputjes........121
III 3. Vazhdueshmëria e funksioneve elementarë në pikën “x0“...........125
III 4. Veti të funksioneve të vazhdueshëm...................................................128
III.5. Veti të funksioneve të vazhdueshëm në një segment.....................129
III 6 vazhdueshmëria e funksionit të përbërë..............................................131
III 7. Vazhdueshmëria e funksionit të anasjelltë........................................135
III. 8. Asimtotat....................................................................................................136
III. 9. Ushtrime.....................................................................................................140

Kreu IV
Derivueshmëria e funksionit
IV. 1. Përkufizimi i derivatit të funksionit...................................................141
IV. 2. Shënime të tjera të derivatit të funksionit........................................149
IV. 3. Kuptimi gjeometrik i derivatit.............................................................150
IV. 4. Derivatet e njëanshëm të funksionit..................................................153
IV. 5. Vazhdueshmëria e funksionit që ka derivat....................................154
IV. 6. Derivati i disa funksioneve elementarë.............................................156
IV. 7. Rregulla derivimi.....................................................................................160

MATEMATIKA 1 375
|
IV. 8. Derivati i funksionit të përbërë. Rregulli zinxhir...........................164
IV. 9. Derivimi në mënyrë implicite..............................................................165
IV. 10. Derivati i funksionit të anasjelltë.....................................................168
IV. 11. Derivate të rendit n, ku nn...............................................................170
IV. 12. Kuptimi i diferencialit dhe zbatime të tij në llogaritje
të përafërta.............................................................................................................171
Përmbledhje...........................................................................................................173
Ushtrime.................................................................................................................176

Kreu V
Zbatime të derivateve
V. 1. Vlera maksimale dhe minimale e funksionit....................................182
V. 2. Teorema role, koshi dhe lagranzh........................................................183
Ushtrime.................................................................................................................209
Problema.................................................................................................................216

KREU VI
Integrali i pacaktuar
VI.1. Kuptimi i primitives se nje funksioni................................................218
VI.2. Veti te integralit te pacaktuar................................................................222
VI.3. Metoda e integrimit me zevendesim...................................................224
VI.4. Metoda e integrimit me pjese................................................................236
VI.5. Disa integrale te rendesishme...............................................................244
VI.6. Ushtrime......................................................................................................252

Kreu VII
Integrali i caktuar
VII.1. Kuptimi gjeometrik i integralit te caktuar.......................................258
VII.2. Ekzistenca dhe veti te integralit te caktuar......................................261
VII.3. Ushtrime.....................................................................................................271
VII.4. Zbatime gjeometrike te integralit te caktuar...................................273
VII.5. Ushtrime.....................................................................................................279
VII.6. Integralet jo te veta................................................................................280
VII.7. Ushtrime.....................................................................................................290
VII.8. Njohuri mbi ekuacionet diferenciale.................................................292
VII.9. Ushtrime.....................................................................................................300

Kreu VIII
Seritë numerike..................................................................................................301
VIII.1. përkufizime.............................................................................................301
MATEMATIKA 1 376
|
VIII.2. disa seri të rëndësishme.......................................................................303
VIII.3. Veti të konvergjencës së serive.........................................................308
VIII.4. Kriteri integral i konvergjencës së
serive me terma jonegative. 312
VIII.5. testet e krahasimeve..............................................................................319
VIII.6. seritë alternative.....................................................................................325
VIII.7. Konvergjenca absolute.........................................................................329
Përmbledhje për konvergjencën e serive 333
VIII.8. Ushtrime...................................................................................................335

Kreu IX
Seritë polinomiale..............................................................................................343
IX.1. Koncepti i serisë polinomiale...............................................................343
IX.2. Seritë e teilorit dhe maklorenit.............................................................348
IX.3. Veprime me seri polinomiale................................................................351
IX.4. Diferencimi dhe integrimi i serive polinomiale..............................356
IX.5. Polinomet e teilorit...................................................................................359
IX.6 Shembuj të zbërthimit të funksionit në seri të Teilorit apo të
Maklorenit..............................................................................................................362
IX.7.Zbatime të serive polinomiale................................................................365
IX.8 Ushtrime.......................................................................................................368

MATEMATIKA 1 377
|