2008-2009 GZ YARIYILI

MALZEME I
Malzeme Bilimi ve Mhendisliine Giri
Malzemelerin Yaps

06.10.2008

RETM YELER ve KAYNAKLAR

Yrd.Do.Dr. eyda POLAT

Yrd.Do.Dr. mer YILDIZ
Ders Kitab :
Malzeme Bilimi I Ders Notlar
Kocaeli niversitesi
Metalurji ve Malzeme Mhendislii Blm

ERK

Giri
Malzemelerin Yaps
Katlarn Atomik Dzeni (Kristal Yaplar)
Kafes Hatalar
Boyerler
Dislokasyonlar
Arayzeyler
Plastik Deformasyon
Mekanik zellikler
3

GR
Malzeme Gereksinimi

Btn mhendislik bilim dallar malzeme

ile yakndan ilikilidir.
Mhendisler kullanacaklar malzemeyi ok iyi
tanmak ve geni malzeme tayf iinde
mukavemet, iletkenlik, korozyon, ekonomiklik vb.
kriterleri dikkate alarak se im yapmak
zorundadrlar.
RNEK :
Otomobil amurluklar kolay ekillendirilebilmeli
(dk kuvvetler ile) ancak darbe halinde
ezilmemelidir.
4

GR
Malzeme Gereksinimi

(devam)

Birok yeni mhendislik tasarm tamamen yeni

malzeme gelitirilmesine baldr.
RNEK :
Teorisi 17. yyda bilinmesine ramen trbin ve
motorlar ancak 19. yyda yaplabilmitir. Bunun
nedeni yksek scaklklara ve korozyona dayan kl
malzeme gereksinimidir.
Malzemelerin, mhendislerce istenen
deiik zellikleri onlarn i yaplar (mikro
yaplar) ile ilikilidir.
5

GR
Malzeme Bilimi ve Mhendislii

Malzeme Bilimi ;
Malzemelerin doasn aratrr. eitli teori ve
tanmlarla malzemenin i yapsnn, malzemenin
kompozisyon, zellik ve davranlar ile olan ilikisini
belirler.

Malzeme Mhendislii ;
zgn bir gereksinimi karlayacak malzemenin
gelitirilmesi, hazrlanmas, modifiye edilmesi ve
uygulanmas iin temel ve ampirik bilgi birikimini
sentezler ve uygular.
6

ekil 1.1. Malzeme Bilimi ve

Mhendisliinin alma Kapsam

GR
Malzeme Bilimi ve Mhendislii (devam)

Tm mhendislik dallarnn ve temel bilim

dallarnn Malzeme Bilimi ve Mhendislii ile
yakn bir ilikisi vardr.
A.B.D.de gelitirilen istatistiksel bir bulguya g re dier
tm mhendislik alanlarnda alan mhendislerin her 6
saatlik alma srelerinin en az bir saati malzeme
ve onun uygulamalar ile ilgili olmaktadr.

GR
Malzeme Bilimi ve Mhendislii (devam)

Bir mhendisin
seebilecei malzeme
gruplar temelde 3e
ayrlr (metaller,
seramikler ve
polimerler). Ayrca iki
veya daha fazla
malzemeden retilen
kompozitler, tek bir
malzemeden elde
edilemeyen zellikleri
salar.

ekil 1.2. Mhendislik malzeme gruplar

10

GR
Malzeme zellikleri

Malzeme seimini etkileyen zellikler :

Ekonomik

fiyat, bulunabilirlik

Mekanik

ekme ve akma mukavemeti, elastisite modul, tokluk,

yorulma ve srnme mukavemeti vb.

Isl

sl iletkenlik, sl genleme, sl dayanm

Optik

geirgenlik

Elektriksel

elektriksel iletkenlik

Yzey

anma (abrazif, korozif) vb.

Teknolojik

ilenebilirlik, kaynaklanabilirlik vb.

Estetik

albeni

11

Tablo 1.1. Malzeme gruplarnn

ortalama fiyatlarnn karlatrlmas

12

Tablo 1.2. Deiik malzemelerin oda

scakl elastisite modl (E) ve termal
genleme katsays () deerleri

13

Tablo 1.3. Mhendislik malzemelerinin

zeliklerinin karlatrlmas

14

MALZEMELERN YAPISI
Atom ve Molekller

Madde :
Bolukta yer kaplayan (hacim) ve belli bir
ktlesi olan her cisme madde denir.

15

MALZEMELERN YAPISI
Atom ve Molekller (devam)

Saf Madde :
Fiziksel olarak kendinden daha basit maddelere
ayrlamaz. Belirli bir bileime sahiptir (rnek :
su, amonyak, altn, oksijen vb.).
Karm :
ki veya daha fazla saf maddenin zelliklerini
koruyarak biraraya gelmesinden oluur. Bileimi
sabit deildir (rnek : hava, meyva suyu vb.).

16

MALZEMELERN YAPISI
Atom ve Molekller (devam)

Homojen Karm :
Bileenleri birbirinden ayrd edilemez ve bileimi
her yerde ayndr (rnek : ekerli su).
Heterojen Karm :
Bileenleri birbirinden ayrd edilebilir ve bileimi
her yerde ayn deildir (rnek : kum ve demir
tala).

17

MALZEMELERN YAPISI
Atom ve Molekller (devam)

Element :
Kimyasal olarak kendinden daha basit
maddelere ayrlamaz. Temel birimi atomdur.
(rnek : H,O)
Bileik :
ki veya daha fazla elementin belirli oranda
kimyasal olarak birlemesinden oluur. Temel
birimi molekldr. (rnek : H 2O)

18

MALZEMELERN YAPISI
Elementlerin Periyodik Tablosu

19

MALZEMELERN YAPISI
Atom ve Molekller (devam)

20

MALZEMELERN YAPISI
Atom ve Molekller (devam)

Atom :

Elementin temel birimine atom denir.

Tm maddeler atom topluluklar ndan oluur.
Tek bir elementten olumu bir malzemede,
malzemenin gsterdii tm kimyasal zellikler,
atomda da vardr.
Atom, eski Yunancada blnemez, paralanamaz
anlamna gelen atoma kelimesinden gelmektedir.
1850lerde balayan bir dizi aratrma atomlarn
atomalt paracklarndan (elektron, proton, n tron
vb.) oluan bir i yapya sahip olduunu gstermitir.
21

MALZEMELERN YAPISI
Atom ve Molekller (devam)

Molekl :

Bileiklerin temel birimine molek l denir.

Bileiklerin kimyasal zelliklerini aksettiren en k k
para molekldr.
Molekl, Latince kitle anlamna gelen molekula
kelimesinden gelmektedir.

Malzemelerin fiziksel ve mekanik zellikleri

ise onu oluturan atomlarn trnden ok,
atomlarn diziliine ve aralarndaki balara
baldr.
22

MALZEMELERN YAPISI
Atom Numaras ve Atom Ktlesi

Atomlar bir ekirdek ile onu evreleyen -

ykl elektronlardan oluur.
ekirdekte + ykl protonlarla yksz
ntronlar bulunur.
Elekton bulutu

ekirdek

23

MALZEMELERN YAPISI
Atom Numaras ve Atom Ktlesi

(devam)

Periyodik tabloda her atomun bir numaras

vardr.
z=Atom numaras
Bu say ekirdekteki proton saysdr. Ntr bir
atomda elektron saysna da eittir.
A=Ktle numaras (veya Atom Ktlesi)
Bu say proton says ile ntron saysnn
toplamna eittir.

24

MALZEMELERN YAPISI
Atom Numaras ve Atom Ktlesi

(devam)

Ntr bir atomda ;

elektron says = proton says
yonlarda ise ;
proton says = SABT
elektron saysna gre + veya - ykl
+ ykl iyon katyon
- ykl iyon anyon
rnek : Na (z = 11, A = 23)
e
p
Na atomu
11
11
Na+ iyonu
10
11

n
12
12

25

MALZEMELERN YAPISI
Atom Numaras ve Atom Ktlesi

(devam)

zotop ta ;
proton says = SABT
ntron says = DEKEN
(z ayn, A deiken)
rnek : Hidrojenin izotoplar
zotop
Hidrojen ( 1H)
Dteryum ( 2H)
Trityum
( 3H)

e
1
1
1

p
1
1
1

n
0
1
2

z
1
1
1

A
1
2
3
26

MALZEMELERN YAPISI
Atom Numaras ve Atom Ktlesi

(devam)

Atomun hacmn esas olarak elektronlar

oluturur. Atomun ktlesini ise ekirdek
belirler.
Atomalt paracklarn zellikleri :

mp = mn = 2000 me
27

MALZEMELERN YAPISI
Atom Numaras ve Atom Ktlesi

(devam)

Atomlar kk ktlelere sahiptir. Bu nedenle

atomlarn ktlesini belirlemek iin mol kavram
gelitirilmitir.
1 mol, 6.022045x10 23 parack ierir, bu say
Avogadro Says (NA) olarak bilinir.
SI sisteminde 12 gram karbon -12 izotopu
iindeki gerek atom says NA kadardr.
1 molde veya molar ktlede Avogadro
says kadar atom bulunur.
1 gram = 6.022045x10 23 akb
(akb=atom ktle birimi)
28

MALZEMELERN YAPISI
Atom Numaras ve Atom Ktlesi

(devam)

RNEK :
Bir Al atomunun arl nedir ? Aluminyumun
younluu 2.7 g/cm 3 olduuna gre cm3de ka
atom vardr ?
Periyodik Tablodan Al iin ; z=13, A=27
Bir atomun arl =
27 g/mol
6.02x1023 atom/mol
= 4.48x10 -23 g/atom
29

MALZEMELERN YAPISI
Atom Numaras ve Atom Ktlesi

RNEK (devam) :
Bir cm3de ki atom says =

(devam)

2.7 g/cm 3
4.48x10-23 g/atom

= 0.6x10 23 atom/cm 3
= 6.0x10 22 atom/cm 3

30

MALZEMELERN YAPISI
Atomlarn Elektronik Yaps

Elektronlar kuantum mekani i kurallarna uyan

paracklardr.
1.Kural :
Elektron enerjisi kuantize olur, yani elektron
yalnz belli enerji deerlerine sahip olabilir.
Elektronlar atom ekirdei evresinde
belirli yrngeler zerinde srekli hareket
halindedir ve belirli enerji d zeyine
sahiptir.
31

Enerji yaymna mekaniksel benzetiim.

Top basamaklarn herhangi birinde durabilir ama
aralarnda duramaz.

32

MALZEMELERN YAPISI
Atomlarn Elektronik Yaps (devam)

2.Kural : Pauli ayrdedilebilirlik ilkesi

Ayn enerji dzeyinde 2den fazla elektron
bulunamaz ve bu 2 elektron kar t dnmelere
sahip olmaldr.
Bu nedenle bir atomda b tn elektronlar
ayn dk enerji deerini alamazlar,
elektronlarn 2si hari dierleri daha
yksek enerji dzeylerinde bulunur.

33

MALZEMELERN YAPISI
Atomlarn Elektronik Yaps (devam)

Modern atom teorisine g re, elektronlarn

yrngesini, enerjilerini, hareketlerini belirlemek
iin 4 kuantum says vardr. Bunlar ;
n = Ana (ba) kuantum says
l = Alt (asal momentum) kuantum say s
ml = Manyetik kuantum say s
ms = Elektron dn (spin) kuantum says

34

MALZEMELERN YAPISI
Atomlarn Elektronik Yaps (devam)

Ana kuantum says,

n = 1 , 2 , 3,
gibi tam saylar olabilir, ve hidrojen atomunda
nnin deeri orbital enerjisini belirler.
Ana kuantum says, belirli bir orbitaldeki
elektronun ekirdee olan ortalama
uzakln da gsterir ; n ne kadar byk
olursa, orbitalde elektronun ekirdee olan
ortalama uzakl o kadar byk olur ve orbital de
o derece byk ve karasz olur.
35

MALZEMELERN YAPISI
Atomlarn Elektronik Yaps (devam)

Ayn n deerine ait

orbitallere kabuk
denir. nnin deeri K,
L, M, N gibi kabuklara
karlktr.
Bir n saysna sahip
enerji kabuunda en
ok 2n2 adet elektron
olabilir.

Kabuk

e says

18

32

50

72

98

36

MALZEMELERN YAPISI
Atomlarn Elektronik Yaps (devam)

Alt (asal momentum) kuantum say s orbitalin

eklini anlatr, lnin alabilecei deerler nye
baldr. Verilen bir n iin l sfr ile (n-1)
arasndaki tam saylar olabilir.
rnein,
n = 1 ise l = 0
n = 2 ise l = 0 , 1
n = 3 ise l = 0 , 1 , 2

37

MALZEMELERN YAPISI
Atomlarn Elektronik Yaps (devam)
lnin deeri genellikle,
s,p,d
gibi harflerle gsterilir.

Orbital
ismi

38

MALZEMELERN YAPISI
Atomlarn Elektronik Yaps (devam)

Ayn n deerine ait orbitallere kabuk denildiini

renmitik.
Ayn n ve l deerindeki bir veya daha fazla
orbital ise altkabuk olarak adlandrlr.
rnein,
n = 2 kabuu, iki altkabuktan ( l = 0 ve 1 )
oluur. Bu altkabuklar 2s ve 2p altkabuklardr,
burada 2 says n deerini s ile p de l deerlerini
iaret eder.
39

Tablo 2.1. Enerji kabuklarnn kuantum saylar

40

MALZEMELERN YAPISI
Atomlarn Elektronik Yaps (devam)

Manyetik kuantum says bir orbitalin uzaydaki

ynn belirler. Bir altkabuk iinde, mlnin deerleri
asal momentum kuantum say s olan le baldr.
Verilen bir l iin, ( 2l + 1 ) adet ml olabilir ve bu
saylar aadaki ekilde bulunur :
-l , . 0, . +l
rnein,
l = 0 ise, m l = 0
l = 1 ise, m l = -1, 0, 1
l = 2 ise, m l = -2, -1, 0, 1, 2

41

MALZEMELERN YAPISI
Atomlarn Elektronik Yaps (devam)

ml nin toplam says, belirli bir l altkabuunda

bulunan orbitallerin saysn verir.
rnek :
n = 2 ve l = 1 durumunda, n ve l deerleri 2p
altkabuunu belirler ve bu altkabukta 2p
orbitali vardr (nk, ml iin -1, 0, 1 olmak zere
deer vardr).

42

MALZEMELERN YAPISI
Atomlarn Elektronik Yaps (devam)
l

ml

Orbital adedi

s (1 adet)

-1 , 0 , 1

p (3 adet)

-2 , -1 , 0 , 1 , 2

d (5 adet)

-3 , -2 , -1 , 0 , 1 , 2 , 3

f (7 adet)
43

MALZEMELERN YAPISI
Atomlarn Elektronik Yaps (devam)

Elektromanyetik teoriye g re, dnen ykl bir

parack bir manyetik alan yarat r ve bu hareket de
elektronun bir mknats gibi davranmasna neden
olur.
Elektronun dnmesini iin iine katabilmek iin
drdnc bir kuantum saysna ihtiya vardr.
Bir elektronun iki olas dnmesi (saat ynnde ve
ters ynnde), elektron dn (spin) kuantum
says, ms ile gsterilir ve bu say + veya -
deerlerini alr.
44

MALZEMELERN YAPISI
Atomlarn Elektronik Yaps (devam)
n

ml

Orbital
says

Orbitallerin gsterilii

1s

2s

-1 , 0 , 1

2px , 2py , 2pz

3s

-1 , 0 , 1

3px , 3py , 3pz

-2 , -1 , 0 , 1 , 2

3dxy , 3dyz , 3dxz , 3dz2 , 3dx2-y2

45

Hidrojen 1s, 2s ve 3s orbitallerinin snr yzeyleri. Btn

s orbitalleri kreseldir. Gene yaklak olarak, bir orbitalin
bykl n2 ile orantldr (n, ana kuantum says).

s orbitallerinin alabilecei maksimum elektron say s 2dir.

46

 tane 2p orbitalinin snr yzeyleri. Bu orbitallerin ekilleri

ve enerjileri ayndr ama ynleri farkldr. Daha yksek ana
kuantum sayl p orbitalleri de benzer ekillere sahiptirler.

p orbitallerinin alabilecei maksimum elektron say s 6dr.

47

Be 3d orbitalinin snr yzeyleri. Daha yksek ana kuantum

sayl d orbitalleri de benzer ekillere sahiptirler.

d orbitallerinin alabilecei maksimum elektron say s 10dur.

48

Elektronlar 1sden balayarak orbitalleri doldururlar.

Elektronlarn orbitalleri doldurduu ana dzen yledir :

7s
6s
5s
4s
3s
2s
1s

7p
6p
5p
4p
3p
2p

7d
6d
5d
4d
3d

7f
6f
5f
4f

49

MALZEMELERN YAPISI
Atomlarn Elektronik Yaps (devam)

rnek :
Atom numaras 25 olan elementin (Mn) elektronik
dzenini gsteriniz.
1s22s22p63s23p64s23d5
rnek :
Atom numaras 70 olan elementin (Yb) elektronik
dzenini gsteriniz.
1s22s22p63s23p64s23d104p65s24d105p66s24f14
50

MALZEMELERN YAPISI
Atomlarn Elektronik Yaps (devam)

Kimyasal Reaktiflik :

Atomlarn kimyasal reaktiflii d kabuk (valens,

deerlik) elektronlarna baldr.
s2p6 eklindeki d kabuk dzeni en kararl olandr
(oktet).
Asal gazlarn elektronik dzeni He iin s2 (dublet) ve
dierleri iin s2p6 eklindedir.
s2 ve s2p6 d kabuk dzenindeki elementler
kimyasal reaksiyona girmezler.

51

MALZEMELERN YAPISI
Atomlarn Elektronik Yaps (devam)

Elektronegatiflik (Elektron ilgisi) :

Bir atomun kendine elektron ekme derecesidir.

Elektronegatif elementler metal olmayan elementlerdir.
Kimyasal reaksiyonlarda elektron alarak negatif iyonlar
(anyon) olutururlar.
Doadaki elektropozitif elementler metallerdir.
Kimyasal reaksiyonlarda elektron vererek pozitif iyon
(katyon) haline gelirler.
Elektronegatiflik kavram atomik balarn
anlalmasna yardmc olur.
52

Elementlerin elektronegatiflik de erleri :

53

Elementlerin elektronegatiflik de erleri :

54

MALZEMELERN YAPISI
Atomlarn Elektronik Yaps (devam)

Metal ve metal olmayan elementler elektronik

yap asndan aadaki gibi zetlenebilir.
Metaller

Metal olmayanlar

D kabuklarndaki elektron
says azdr (3 veya daha az).

D kabuklarnda 4 veya
daha fazla elektron vard r.

Elektron vererek katyon

olutururlar.

Elektron alarak anyon

olutururlar.

Dk elektronegatiflie
sahiptirler.

Yksek elektronegatiflie
sahiptirler.
55

MALZEMELERN YAPISI
Atomlar Aras Ba Trleri

Atomlararas ba kuvvetleri atomlar bir arada

tutarak i yapy olutururlar.
Malzemenin fiziksel ve mekanik zellikleri ba
yapsna baldr.
Kuvvetli balar (iyonik, kovalent, metalsel),
yksek elastisite modul, yksek mukavemet,
yksek ergime scakl ve dk sl genleme
verir.
Zayf balar ise elektriksel kutupla ma sonucu
ortaya kar.
56

MALZEMELERN YAPISI
Atomlar Aras Ba Trleri (devam)

Atomlarn en d kabuundaki elektronlara valens

(deerlik) elektronlar denir. Bunlar Coulomb
ekim kanunlarna gre ekirdee en az kuvvetle
bal olanlardr.
Valens elektronlar, ba trlerini, atomlar
aras uzakl, mekanik, elektriksel,
kimyasal, sl, optik zellikleri belirler.
Eer element 8 valens elektronuna sahipse (s 2p6)
kararldr, elektron alverii yapmaz.
57

MALZEMELERN YAPISI
Atomlar Aras Ba Trleri (devam)

yonizasyon enerjisi :
Bir atomun d kabuundan bir elektron
uzaklatrmak iin sarf edilen enerjidir.
Ba enerjisi :
Elektron alverii ile oluan moleklden atom
koparlmas (yani ilgili ban krlmas) iin
gereken enerjidir.

58

Tablo 2.2. Atomlararas balar

59