DEMR-ELK METALURJS

(DERS NOTU)

Do. Dr. ZKAN ZDEMR

Do. Dr. UUR ZSARA
2015

Pota Metalurjisi
(Ladle Metallurgy, Secondary Metallurgy, Secondary Refining)

elik retimi ile dkm arasnda yer alan kritik bir aamadr ve ayr bir istasyonda
uygulanan son elik yapm ilemlerini kapsar.
Frnda yaplan normal alamlama veya dkm alma srasnda potada yaplan
alamlama ilemleri pota metalurjisi kapsamnda saylmaz.
Arzu edilen elikteki kimyasal kompozisyonu salamak ve mteri taleplerini
karlamak zere elikteki baz elementlerin giderilmesi bazlarnn ise ortama ilave
edilmesi gerekmektedir.
elik iinde bulunan zararl empriteler kkrt, fosfor, oksijen, hidrojen ve azottur.

Pota metalurjisinin nemli amalar;

Scakln homojenletirilmesi veya ayarlanmas,
Karbon, kkrt, fosfor, oksijenin kimyasal ayarlamas, hassas alamlama,
nklzyon (kalnt) kontrol,
Gaz giderme ve dier ilemler.
Pota metalurjisi iin kullanlabilecek donanm ve yntemler de ok farkl olabilir. Pota ilemleri,
stmal veya stmasz yaplabildii gibi, atmosferik basta veya vakum altnda, kat ve/veya gaz
enjeksiyonu ve kartrma ile yaplabilir.

POTA METALURJSNN TARHES

1950 ncesi elik Siemens-Martin, converter veya elektrik frnlarnda retildikten sonra potada
yaplan ilemler oksijen giderme, gerekli miktarda kok ilavesi ile karbon verme (carburization)
ve baz tali alam elementlerinin ilavesinden ibaretti. Ancak elik kalitesi ve kalite istikrar iin
youn talepler giderek elik yapm frnlarnn kapasitelerinin ok zerinde kontrollere ihtiya
gstermitir.

Bunun sonucunda eliin pota ilemlerine oksijen giderme ilemine ek olarak deiik ilemler
gelitirilmitir. Bu ilemler o kadar yaygnlat ki, sonunda sekonder elik yapm, pota
metalurjisi, sv elik sekonder ilemleri veya sv elik sekonder rafinasyonu gibi deiik isimler
altnda ok sayda yntem gelitirildi.
Bu tanmlamalardan pota metalurjisi ve sekonder elik yapm en yaygn kullanlan
tanmlamalar haline gelmitir.
elik iinde bulunan zararl empriteler kkrt, fosfor, oksijen, hidrojen ve azottur. Bunlar
demir kafesi iinde arayerlere yerletiinden arayer atomlar ad ile de bilinir. Bu empritelerin
elik zerindeki en nemli etkileri sneklik, darbe dayanm ve korozyon direncini
drmeleridir. Oksijen ve kkrt ayrca elik iinde bulunan ve inklzyon olarak bilinen
metalik olmayan taneciklerin de kaynadr. Bu kalntlar (inklzyonlar) da elik zellikleri
zerinde zararl olduundan mmkn olduunca elik iinden uzaklatrlmas gerekir. Karbon
da benzer bir arayer atomudur, ancak genellikle zararl bir emprite olarak kabul edilmez ve
artnameye uygun miktarda bulunmas gerekir. Ancak gnmzde karbonun da olabildiince
dk olmas gereken yeni elik trleri gelitirilmitir.

Pota metalrjisi genellikle;

Dar kimyasal bileim aralnda alabilme yetenei,

Hassas scaklk ayar,

Kimyasal bileim ve scaklk homojen dalm,

Yapay cruf uygulamas ile daha etkin artma,

CaSi tel besleme sistemi ile ideal deoksidasyon,

Dipten gaz fleme ile kalntlarn giderilmesi ve daha

temiz elik retimi salanmaktadr.

Geleneksel elik yapm yntemlerinde istenen elik cinsi tek bir retim nitesinde
gerekletirilmekteydi. Bunun sonucu ergitme ve rafinasyon sreleri uzundu ,ayrca elik
yapm donanmnn zerine byk gerilimler ykleniyordu.
Yeni yntemlerde elik retimi primer (birincil) ve sekonder (ikincil) elik yapm sreleri
eklinde ikiye ayrlm, elik yapm ok daha ekonomik hale gelmitir.
Birincil elik yapm aamasnda arj ergitilmekte, C ve P oksitlendikten sonra metal bir
potaya alnmaktadr. Burada elik dk scaklkta tutularak astar mr ve verimlilik
arttrlmaktadr. Yksek kaliteli bir elik retimi iin gereken btn metalurjik ilemler bu
potada gerekletirilmektedir.

Pota Metalurjisi Donanmnn levleri

Pota iindeki eliin homojenletirilmesi amacyla asal kartrc gazn verilmesi,
Alam elementlerinin hassas olarak ilavesi, yksek alam verimi ve kimyasal
bileimin sk toleranslarda salanmas,
Hidrojen, oksijen, azot ve karbonun drlmesi,
zellikle kkrt giderme amacyla toz malzemelerin enjeksiyonu,
Mikro-alamlama ve kalnt eklinin kontrol iin taneli veya tel eklindeki eitli
malzemelerin beslenmesi,
Elektrodlar araclyla verilen elektrik enerjisi veya alternatif olarak, alminyum ile
oksijenin verdii ekzotermik reaksiyonlardan faydalanarak eliin stlmas.
Pota Metalurjisinin Getirdii Teknik ve Ekonomik stnlkler

elik tesisi veriminin arttrlmas,

Ergitme nitesi (EAF veya BOF) nin dkmden dkme geen sresinin azaltlmas,
Birincil enerji tketiminden tasarruf,
Ferro alamlar ve ucuz arj malzemelerinin kullanlabilmesi,
Dkmden dkme ayn elik kalitesinin salanmas,
ok temiz elik retilebilmesi,
Yeni elik kalitelerinin gelitirilmesi,
Dk bakm maliyetleri,
retim srecinde yer alan btn nitelerin daha iyi koordine edilmesi,
alan personel iin daha iyi bir ortam oluturulmas.

elik Kalitesi Talebindeki Gelimeler

Zaman getike alclar daha iyi kaliteli elikler talep etmektedir. Bunun anlam;
1. Daha az safszlk (emprite),
2. Daha temiz (daha az kalnt),
3. Daha sk bir kalite kontrol yani dkmden dkme daha az deiim,
4. Daha iyi zellikler verebilmek iin mikro-alamlama (karbon ve dk alam
eliklerinde),
5. Daha iyi yzey kalitesi ve homojenlik, demektir.

Yukarda saylan talepler aada saylan dier taleplerle birlikte elikiler topluluuna
byk ykmllkler getirmektedir;
a) Polimerler vb malzemelerden gelen rekabet nedeniyle maliyetlerin drlmesine
duyulan ihtiya,
b) evre kirlenmesinin kontrol,
c) Nisbeten duragan bir dnya elik piyasas.

Herhangi bir pota metalurjisi yntemi uygulanmadan, gnmz teknolojisi ile ve bir metal
nilemi uygulansa bile elde edilebilecek en dk safszlk dzeyleri aadaki kadardr:

Kkrt 100 ppm,

Fosfor 20 ppm,
Azot 40 ppm,
Hidrojen 5 ppm,
Karbon 400 ppm,
Oksijen ok deiken; Potada yaplacak geleneksel oksijen giderme ile oksijen 30 ppm
altna drlebilir.
Dolaysyla S+0+P+N un en dk toplam deeri 200 ppm , karbon dahil edilirse 600
ppm civarnda olacaktr.
Kalite konusundaki talep deiimi ise bir rnek olarak Kuzey Denizi gaz boru hatlarnda
istenen elik kalitesindeki Deiimi zetleyen yukardaki tablo ile gsterilebilir. Yine
yukardaki grafikte Japon elik iletmelerinde elde edilen safszlk miktarlarndaki deiim
grlmektedir. Son yllarda otomobillerde kullanlan ok dk karbonlu (C miktar
30ppm altnda) srekli tavlama ve souk haddeleme ile retilen elikler de iyi bir geliim
rneidir. Bu eliklerde sadece ok dk oranda C olmayp, dier safszlklarda da ok
dk dzeyler szkonusudur; Azot 15 ppm den az, kkrt 10ppm,fosfor 15 ppm, hidrojen
2 ppm den az. Ayrca kalnt miktar da normal eliklere kyasla ok daha dk dzeyler
dedir.

1. POTA FIRINI (LADLE FURNACE , LF): Pota frn birok sekonder (ikincil) artma
ileminde temel ergitme donanm olarak kullanlr ve balca ilevleri unlardr;

Grafit elektrodlarla iletilen elektrik enerjisi ile sv eliin yeniden stlmas,

Asal gaz kartrma yntemi ile eliin scaklk ve bileiminin homojenletirilmesi,

Refrakterleri ark zararlarndan koruyan, sy sv elik zerinde younlatran inklzyon

ve metal oksitlerini tutan ve kkrt giderme ortamn oluturan bir curuf tabakasnn
oluturulmas.

Pota frn ilevleri arasnda saylabilecek ikincil ilevler;

Kimyasal kontrol iin yaplacak alam ilaveleri,

Gaz giderme veya inklzyon yapsnn kontrol iin ekirdekli tel ilavesi,

Etkin bir kkrt giderme artlarnn salanmas,

Fosfor giderme artlarnn salanmas.

Geirgen tapann (porous plug) temel ilevi

homojenletirmeyi arttrmak iin ergimi eliin
gazla kartrlmasdr. Normal kartrma ilemleri
potann tabanna konan bir tapa dzeninden argon
gaz verilerek salanr.
Potadaki tapa devresinin geici olarak kullanm
d kalmas halinde banyo karmasnn takviye
edilmesi amacyla stte ek bir sistem bulunur. Pota
transfer arabas zerine konduu zaman potaya gaz
girii otomatik olarak balatlr.
Pota frnnda stma ve alamlama srasnda
ortaya kan gazlar ve tozlar su soutmal pota
tavanndaki delikler yardmyla yanda bulunan
doal ekili toz toplama davlumbaz ile toplanr.
Pota tavan mevcut potalarn st ksmn tamamen
kapatacak ekilde tasarlanmtr.

2.VAKUM TANKI GAZ GDERCS (Vacuum Tank Degasser , VTD)

VTD (Vakum Tank Gazgidericisi sv elik iinde znen gazlarn (H2,N2,O2)
konsantrasyonlarn drmek iin kullanlr.Ayrca sv elik bileimini ve scakln
homojenletirir ,sv elik iindeki oksit inklzyonlarn ayrr ve son kkrt giderme iin
istenen teknik artlar oluturur.

3.AOD (Argon-Oxygen Decarburization ) Yntemi :

AOD hurda veya temiz malzemelerin nce bir ark veya indksiyon ocanda ergitilip
daha sonra zel bir AOD nitesinde karbonsuzlatrlp rafine edildii dupleks bir
yntemin bir parasdr. Alttaki tyerler ve stteki lanstan verilen, argon veya azot ile
kark kontroll bir oksijen enjeksiyonu ile, istenmeyen metalik oksitlenmeleri en dk
dzeyde tutarak sv metalin karbonunu yakar.

Oksijen giderme, kkrt giderme (dk alaml eliklerde fosfor giderme) ve istenen
metallerin curuftan geri alnmas AOD nitesinde salanr. lemin btn aamalarnda
temiz ve niform bir rn elde edebilmek iin gaz giderme, homojenletirme ve kalnt
yzdrme srekli olarak gerekletirilir.

4. RH Gaz Giderme Yntemi

RH yntemi zellikle BOF elik
tesislerinde
yaygn
olarak
kullanlan, kapasiteleri 400 tona
kadar kabilen, dkm alma
sreleri olduka ksa ve
sirklasyonlu bir gaz giderme
sistemidir.

Kalntlar (inklzyon) ve Snflandrlmas

elik iinde bulunabilecek tm oksit, sulfur, nitrr ve fosfor gibi metalik olmayan
bileikler kalntlar (inklzyon) oluturur. Tm eliklerde kalnt az veya ok, mutlaka
bulunur. Metalik olmayan bu kalntlarn tr veya grnm; eliin cinsi, ergitme
yntemi, pota metalurjisi ilemleri ve dkm gibi deiik etkenlere baldr.
Bu nedenle eliin ne kadar temiz (saf) olduunun belirlenmesi ok nemlidir. elik
temizlii kavram, sadece 1 ppm oksijen ve 1 ppm sulfr ieren bir eliin bir tonunda
bile 1 milyar ile 1 trilyon arasnda kalnt bulunabildiinden, greceli bir kavramdr. Bu
yzden salt temizlik asndan bakldnda btn elikler kirli dir.
elik iindeki metalik olmayan kalntlar, krlganlk ve ok deiik atlak oluumlar
gibi, tehlikeli ve ciddi malzeme hatalarnn en nemli nedenlerinden biridir. Ancak, bu
kalntlardan bazlar zellikle dk karbonlu eliklerde ostenitten ferrit fazna dnm
srasnda ineli ferriti ekirdeklendirmek suretiyle elik zelliklerine olumlu etki de
yapabilir. Bu tanma gre, metalik olmayan kalntlar metalin elik ve alam iinde kalan
ve ayr paralar gibi grnen metalik olmayan elementlerle oluturduu kimyasal
bileiklerdir.

Metalik olmayan kalntlar; kimyasal ve mineralojik bileimleri, kararllklar ve

orijinlerine gre snflandrlr. Kimyasal bileimleri itibariyle kalntlar aadaki gruplara
ayrlrlar:
Oksitler (basit : FeO, MnO, Cr203, TiO2, Al203 vb.
kompleks oksitler: FeO.Fe203, FeOAl203, FeO.Cr203 vs)
Slfrler (basit: FeS, MnS, CaS, MgS, Al2S3 vs.
Kompleks bileikler :FeS.FeO, MnS.MnO vs)
Nitrrler (basit: TiN, AlN, ZrN, CeN vs.
Kompleks nitrrler :Nb(C,N), V(C,N) vb
gibi alaml eliklerde bulunabilen ve gl nitrr oluturan Ti,Al,V ve Ce
gibi elementler ieren elikler),
Fosfrler (Fe3P, Fe2P vb)
elik iinde bulunan kalntlarn ok byk bir ksm oksit ve slfrlerden oluur. Deiik
metalik olmayan kalntlar arasnda oksit ve slfr kalntlarnn normal eliklerde zararl
olduu kabul edilir. Nitrrler genellikle azota ilgisi fazla olan Cr, V gibi elementler ieren
paslanmaz elik, takm elikleri benzeri zel eliklerde bulunur.

Kalntlarn Kaynaklar:
1. Sv elik iindeki reaksiyonlar
veya katlama srasnda oluan
kelme reaksiyonlar,
2. Sv elikle temasta olan refrakter
ve dier malzemelerin mekanik ve
kimyasal erozyonu
3. Akan metalin oksijen almas ve
sonrasnda meydana gelen oksit
oluumlar