TEKSTO, KONTEKSTO AT

INTERTEKSTO: ISANG
INSTRUKTURALISTANG
PAGBASA SA ETNOEPIKONG
HUDHUD NI ALIGUYON
TEKSTO, KONTEKSTO AT INTERTEKSTO: ISANG INSTRUKTURALISTANG PAGBASA SA
ETNOEPIKONG HUDHUD NI ALIGUYON
ni Jose Juan A. de la Rosa
Iba't ibang pakahulugan ang ibinibigay sa mga epiko: kolektibong panaginip, estetikong
dula-tula-awit, o batayan ng mga ritwal. Ang mga tauhan dito ay itinuturing na mga
dakilang bayaning kumakatawan sa mga bagay na mahirap unawain. Ano man ang mga
pagpapalagay, sa pangkalahatan ay nililimitahan ang epiko sa pagiging isang uri ng krudong
ispekulasyong pilosopikal.
Karamihan sa mga nag-aaral ng epiko ay nagkakaisa na ipinahahayag ng isang lipunan, sa
pamamagitan nga ng mga epiko, ang mga pundamental na damdaming unibersal gaya ng
pag-ibig, pagkamuhi, pagkakaisa, atb. Dagdag pa, ang mga epiko raw ay pamamaraan ng
pagpapaliwanag sa mga bagay (astronomikal, meteorolohika, atb.) na hindi magagap o
maunawaan ng lipunan. Subalit bakit kailangan pa ng masalimuot at kumplikadong
pamamaraang gaya ng paglikha ng epiko samantalang ang mga unang lipunan ay may
kakayahan na rin sa empirikong pagpapaliwanag? Sa kabilang dako, ang mga sikoanalista at
antropolohiko ay inuunawa ang epiko sa konteksto ng sosyolohiya at sikolohiya. Halimbawa,
kung prominente sa epiko ang tauhang gaya ng babaeng may karunungang itim,
ipinaliliwanag na sa lipunang kinabibilangan ng epiko ay kinamumuhian ang matatandang
babae. Ngunit sakaling salungat dito ang aktwal na datos, ipapalagay naman na ang epiko
ay behikulo ng pagpapahayag ng mga sinusupil na damdamin. Ano man ang kalagayan, sa
dayalektikang manipulasyon ay napalalabas, diumano, ang kahulugan.
Kinakaharap ng mga mag-aaral ng epiko ang mga sitwasyong sa unang malas ay
magkatunggali. Ano mang bagay ay possible sa epiko. Walang lohikal na daloy. Bawat
katangian ay maaaring ibigay sa isang tauhan; lahat ng relasyon ay maaaring matagpuan.
Sa madaling salita, lahat ay possible sa epiko. Samakatwid ay ito ang problema: kung ang
nilalaman ng epiko ay nakabatay sa lipunang kinabibilangan nito, bakit halos pare-pareho
ang mga epiko sa buong daigdig?
Ang pagkilala sa problemang ito ang susi sa pag-unawa sa mga epiko. May pagkakatulad
ang ating problema sa kinaharap ng mga naunang linggwista. Napansin nila na sa isang
lenggwahe, ang pagkakasunud-sunod ng mga tunog ang nagbibigay ng kahulugan.
Tinangka nilang tuklasin ang ugnayan ng tunog at kahulugan; ngunit nabigo sila nang
makitang ang mga parehong tunog ay may ibang kahulugan sa ibang lenggwahe. Nalutas

lamang ang kontradiksyon nang mabatid nilang ang kombinasyon ng mga tunog, hindi ang
mismong tunog o ang pagkakasunud-sunod nito, ang nagbibigay ng kahulugan.
Malinaw na ang kadalasang ginagamit na interpretasyon sa mga epiko ay nakabatay sa
maling konseptong pinanghawakan ng mga unang linggwista. Halimbawa'y ang pananalig sa
idea ni Jung na may tiyak na kahulugan ang mga arketipo (tulad ng tubig: simbolo ng
buhay) sa mitolohiya, epiko. Maihahalintulad ito sa maling paniniwalang bawat tunog ay
may tiyak na kahulugan: halimbawa, ang mga bukas na patinig ay iniuugnay sa mga bagay
na malaki, malakas, o mabigat.
Dito ngayon mailulugar ang halaga ng paggamit ng istrukturalismo sa pagsusuri ng epiko.
Bilang metodolohiya, nakaugat ito sa structural linguistics ng Pranses na si Saussure. Si
Levi-Strauss naman ang nagpaunlad dito bilang pamamaraan sa pagsusuri ng kultura. Ayon
sa Aklat ng mga Teoryang Pampanitikan (LLP, 1989), pinakamalinaw at
pinakamakabuluhang magagamit ang teorya sa pagsusuri at pagpapaliwanag ng panitikang
bayan.
Tunghayan natin ngayon ang mga simulain ng istrukturalismo.
Ayon kay Levi-Strauss (1967), ang epiko ay lenggwahe: upang maipabatid, ito ay
ipinapahayag; bahagi ito ng pakikipagtalastasan. Ngunit may ispesipikong katangian ito na
mapananatili lamang kung kikilalaning ito ay kaiba rin sa karaniwang lenggwahe. May iba pa
itong aspekto bukod sa istruktural at istatistikal.
Ang epiko ay tumutukoy sa mga pangyayaring ipinapalagay na naganap matagal nang
panahon. Subalit ang mga pardon nito ay walang panahon; maipaliliwanag nito ang
nakaraan, ang kasalukuyan at ang hinaharap. Binubuo ang epiko ng mga di maaaring
pagbalibaligtaring nakaraang pangyayari na ang epekto ay maaari pa ring maramdaman sa
kasalukuyan at maging batayan ng hinaharap.
Mas matingkad ang kabutihan ng epiko sa karaniwang lenggwahe kung ihahambing ito sa
tula . Ang tula ay isang uri ng pahayag na nagkakaroon ng malaking pagbabago kapag
naisalin sa ibang wika. Sa kabilang banda, ang pagiging epiko ng isang epiko ay nananatili
kahit sa pinakamasamang pagkakasalingwika. Hindi man natin alam ang lenggwahe at
kulturang pinagmulan ng epiko, mararamdaman pa rin natin ang pagiging epiko nito. Ang
kabuluhan ay wala sa estilo, wala sa musika, wala sa palaugnayan, ngunit nasa kwentong
sinasabi nito. Ang epiko ay lenggwaheng gumagana sa isang antas kung saan ang
kahulugan ay nagmumula sa linggwistikong batayan (Levi-Strauss, 1967).
Kaiba sa palagay ng mga sikoanalista at antropolohiko, ang epiko (na isang espesyal na
porma ng wika) ay hindi lamang hinuhubog ng kamalayang panlipunan kundi humuhubog
din sa kamalayang panlipunan.
Sa payak na presentasyong ginawa ng LLP (198), binubuo ang istrukturalismo ng mga
sumusunod:
1. Ang panitikan ay parang wika hindi ito masasabing may indibidwal na tagapagbuo o
tagalikha. Likha ito ng buong lipunan.
2. Ang hubog at hugis ng wika at panitikan ay naaayon na rin sa hugis at hubog ng lipunang
bumubuo rito. Sa madaling sabi, nakabaon sa wika at gayundin sa panitikan ang istruktura
ng pulitika, ekonomya, atb. ng lipunang may wika/panitikan nito.

 Kung ang lenggwahe ay parang isang nitsong sisidlan ng patay ng pagpapahayag na

panlipunan (social discourse), ibang klase naman itong nitso dahil sa loob mismo nito
muling nabubuhay ang wikaAng mga patay o laos nang diskurso ay binubuong muli ng
makata bilang building block' sa pagbuo naman sa kanyang sariling diskurso.
Samakatwid, tuluy-tuloy ang proseso at maraming kahulugan ang nakabaon sa mga salita.
Ang ugnayan ng structural linguistics at epiko ay masusuma sa mga ideang ito ni LeviStrauss (1967):
Kung may kahulugan ang epiko, hindi ito matatagpuan sa hiwa-hiwalay na elemento
kundi sa pagkakahanay at pagkakaorganisa ng mga nasabing elemento sa buong sistema
ng epiko.
Bagama't ang epiko ay nasa kategorya rin ng lenggwahe, at sa katunayan ay bahagi
lamang nito, ang lenggwahe sa epiko ay may kakaibang katangian.
Ang mga kakaibang katangiang ito ay matatagpuan sa itaas ng antas ng karaniwang
lenggwahe; ibig sabihin ay mas komplikado kaysa mga ordinaryong linggwistikong
pagpapahayag.
Ayon pa rin sa kanya, kung ipapalagay ang katotohanan ng mga nabanggit, dalawa ang
implikasyon. Una, ang epiko, gaya ng iba pang lenggwahe, ay binubuo ng mga komponent.
Pangalwa, ang mga komponent na ito ay iba sa komponent ng lenggwahe (hal., ponema,
morpema, atb.) dahil nga mas komplikado ang operasyon ng lenggwahe sa epiko. Ngayon,
ituturing natin na gross constituent units ang bawat bahagi ng epiko.
Saan makikita ang gross constituent units? Hindi ito matatagpuan sa ponema o morpema
kundi sa mas mataas na antas ? sa pangungusap.
Sa kongkreto, hati-hatiin ang istorya ng epiko sa pinakamaiikling pangungusap batay sa
pagkakasunud-sunod ng mga pangyayari. Bawat pangungusap ay magpapakita ng isang
tungkulin na nakaugnay sa isang paksa o tema. Ang mga bahaging bumubuo ng isang
relasyon ay isang gross constituent unit.
Subalit ano ang bago rito? Talaga namang may mga relasyon ang mga komponent ng isang
sistema. At paano maipakikitang ang panahon sa epiko ay naglalaman ng kasalukuyan,
nakaraan at kinabukasan?
Mula sa mga katanungang ito ay may bagong ipotesis: ang tunay na gross constituent unit
ng epiko ay di mga hiwa-hiwalay na relasyon kundi grupo ng mga relasyon, at sa
pamamagitan lamang ng mga grupo maaaring magamit ang mga relasyon upang makalikha
ng kahulugan. Sa mga grupo ring ito mabibigyan ng panibagong organisasyon ang epiko at
mapalalabas ang tatlong panahon at ang ispesipikong antas ng linggwistikong operasyon.
Ito ang alternatibong metodolohiyang gagamitin sa pagsusuri ng etnoepikong Hudhud ni
Aliguyon . Ituturing natin na teksto (anumang paggamit ng wika) ang epiko at saka
uunawain, batay sa istrukturalismo, ang kahulugan nito, ang kamalayang nakabaon dito, at
ang panlipunang kamalayan ng kultura nito.
TEKSTO AT KONTEKSTO

Ang mga Ifugao, tulad ng iba pang naunang namuhay sa Pilipinas, ay may mga awit tungkol
sa kabayanihan ng kanilang lahi. Ang ganitong awit, na ipinapasa sa mga henerasyon, ay
pagsasabuhay ng mga pangyayaring pinaniniwalaang tunay na naganap. At para sa mga
Ifugao, ang awit na ito ay ang hudhud.
Ang hudhud, na ang literal na kahulugan ay awit sa anihan, ay binibigkas ng mga
kababaihan hanggang sa kalaliman ng gabi sa mga pagdiriwang at maging sa burol ng
patay. Maraming iba't ibang hudhud subalit ang pagtutuunan natin ng pansin ay angHudhud
ni Aliguyon . Ito ay batay sa bersyong inawit ni Hinayup Bantayan na itinala ni Pio Abul at
isinalin sa Filipino ni Josefina T. Mariano (Castro, atb. 1984).
Narito ang balangkas ng pagkakasunud-sunod ng kwento:
Naglalaro ng trumpo si Aliguyon nang maisipan niyang makidigma sa tribong kalaban ng
kanyang amang si Amtalao. (2) Bagama't pinigilan siya ng kanyang inang si Dumulao,
ipinagpatuloy ni Aliguyon ang panalangin sa tandang na siyang unang hakbang sa
pakikidigma. (3) Bago siya umalis, sinubukan muna ni Amtalao ang lakas niya. (4) Umalis si
Aliguyon at sa kagubatan ay kumonsulta siya sa ibong idao. (5) Sumugod siya sa Daligdigan
at agad hinamon si Pumbakhayon, anak ng kaaway ng kanyang ama. (6) Nanalangin si
Pumbakhayon sa tandang bago nagsimula ang labanan. (7) Naghagisan sila ng sibat na sa
bawat pagkakataon ay nasasalo ng isa't isa. (8) Dumating si Dagunay, ina ni Pumbakhayon,
upang awatin ang dalawa nang sa gayon ay makakain sila. (9) Itinigil ang tagisan. (10)
Pagkakain ay muli silang naglaban, at ito ay tumagal nang isa at kalahating taon. (11) Nang
mapansin nilang ubos na ang nakatanim na palay at nahalinhan na ito ng kawayan at alimit,
ipinasya nilang itigil muna ang paglalaban. Umuwi si Aliguyon. (12) Si Pumbakhayon naman
ang sumugod sa Hannanga at muling hinamon si Aliguyon. (13) Ipinagpatuloy nila ang
laban. (14) Dumating si Dumulao, ina ni Aliguyon, upang awatin sila nang sa gayon ay
makakain. (15) Itinigil ang tagisan. (16) Pagkakain ay muli silang naglaban at tumagal ito
ng isa't kalahating taon. (17) Nang mapansin nilang ubos na ang nakatanim na palay at
nahalinhan na ito ng kawayan at alimit, ipinasya nilang itigil muna ang paglalaban. Umuwi si
Pumbakhayon. (18) Si Aliguyon naman ang sumugod sa Daligdigan at muling hinamon si
Pumbakhayon. (19) Samantala, napabalita sa mga karatig-pook na napatay ni Aliguyon si
Pumbakhayon. (20) Si Daulayan ng Mumbulawan ay kaagad nagtungo sa Daligdigan upang
labanan si Aliguyon. (21) Humalili si Daulayan kay Pumbakhayon at madali naman siyang
tinalo ni Aliguyon, bagama't hindi siya pinatay. (22) Muli ay pansamantalang itinigil ang
away at umuwi muna si Aliguyon. (23) Lumusob siyang muli sa Daligdigan subalit sa
pagkakataong iyon ay nagkasundo na sila ni Pumbakhayon. (24) Isinagawa ang ritwal ng
pagkaksundo. (25) Niligawan ni Aliguyon si Bugan, kapatid ni Pumbakhayon. (26) Walang
tumutol kaya't nagpakasal sila. (27) Nang matapos ang pagdiriwang, pinakasalan naman ni
Pumbakhayon si Aginaya, kapatid ni Aliguyon.
Sa kayarian ng epiko, malinaw na may pag-uulit ng mga tagpo. Kung pagsasama-samahin
natin ang lahat ng magkakaugnay na bahagi, ganito ang magiging resulta:
I. (1, 2, 3, 4, 5, 6, 19, 20)
II. (7, 10, 12, 13, 16, 18, 21)
III. (8, 9, 11, 14, 15, 17, 22, 23, 24, 25, 26, 27)

Ang unang grupo ng mga pangyayari ay nagpapakita ng mga nagaganap bago ang
pakikidgma. Ang ikalawang grupo naman ay nagpapakita ng aktwal na labanan sa digmaan.
Ang panghuli ay mga pangyayaring nagaganap sa panahon ng kapayapaan.
Sa pagkakataong ito ay pasisimplehin pa natin ang mga grupo at tatangkain nating
palabasin ang gross constituent units. Ipagpalagay nating ito na ang pinakamahusay na
pagkakaayos (bagama't maaari pa itong mapahusay sa tulong ng ispesyalista sa kulturang
Ifugao):
Panalangin sa tandang
Pagkonsulta sa idao
sukatang ng matinding pagkakasundo at
lakas paglalaban kapayapaan
Ispiritwal Pisikal Kaaway Kaibigan
Ang iba pang mga tinanggal na detalye ay pumapaloob na sa apat na bahagi. Maaaring
basahing pahilis at pababa ang istruktura. Ang pahalang na pagbasa ay tumutugma sa
pagkakasunud-sunod ng mga pangyayari. Samantala, ang pababang pagbasa naman ang
nagpapakita ng operasyon ng epiko sa ibang antas ng lenggwahe at ng pagtataglay nito ng
iba't ibang panahon. Kung nais nating isalaysay ang epiko, pahalang ang pagbasa mula
kaliwa hanggang kanan. Ngunit kung nais natingunawain ang epiko, pababa ang pagbasa
mula kaliwa hanggang kanan.
Bawat pababang kolum ay isang relasyon, at ang tungkulin ng istrukturalistang pagsusuri ay
ang pag-unawa sa mga grupo ng relasyon.
Ang unang kolum ay tungkol sa mga ritwal, mga gawaing ispiritwal. Batay sa epiko, ganito
ang panalangin sa tandang: iwawagwag ang ibon hanggang sa ito ay mahilo, pagkatapos ay
ibababa ito sa lupa; kapag ito'y gumalaw at tumuka, ibig sabihin ay di magiging
matagumpay ang pakikidgma, at kung manatili naman itong tahimik dahil sa pagkahilo,
nangangahulugang magiging tagumpay ang pakikihamok. Ang idao naman ay isang itim na
ibong may batik-batik na puti. Naniniwala ang mga Ifugao sa kapangyarihan nitong
manghula. Samakatwid ay ibinabatay nila ang pagpapasya sa mga pwersang labas sa
kontrol nila.
Ang ikalawang kokum naman ay tungkol sa sukatan ng lakas, bagay na pisikal. Ang
kagitingan ay nakasalalay sa tagumpay sa pakikihamok. Relatibo ang lakas at hina; may
mas malakas dahil may mga mahina. Walang kahihinatnan ang tagisan kung patas ang
lakas. Kaya nga, nakasalalay sa pagpupunyagi ang tagumpay sa tagisan ng lakas. Taliwas
ang ganitong diwa sa
unang kolum kung saan ang kontrol sa mga bagay-bagay at pangyayari ay ipinapalagay na
labas sa dimensyong pisikal, kung gayon ay labas sa kontrol ng tao.
Ang ikatlong kolum naman ay tungkol sa matinding paglalaban, sa abstraktong antas ay
tungkol sa away. Kung susundan ang takbo ng mga pangyayari sa kwento, ang
pakikipaglaban ni Aliguyon kay Pumbakhayon ay pagpapatuloy ng alitan ng kanilang mga

magulang. Ito ay isang pagtutuos na ang ultimong layunin ay katubusan. Karangalan ng

buong lahi ang magapi ang ibang lahi.
Ang panghuling kolum naman ay sumasalungat dito. Sa pagitan ng labanan ay may mga
pagkakasundong nakukuha sa simpleng usapan. Ni walang lumalabag sa ganitong mga
kasunduan. Sa bandang huli ng epiko ay nagkasundo ang dalawang tribo at naging asawa
pa ng dalawang magkalaban ang kapatid ng isa't isa: bagay na lalong nagpapatibay sa
konsepto ng kaisahan at kapatiran.
Magkasalungat ang una't pangalawa, gayon din ang pangatlo't pang-apat na mga relasyon.
Maaari na natin ngayong unawain ang epiko.
Ito ay tungkol sa kontradiksyon ng teorya at praktika, ng paniniwala at gawa. Para sa
kulturang naniniwala sa kapangyarihang ispiritwal at kagitingang nakabatay sa pakikidigma,
mahirap maghanap ng transisyon tungo sa katotohanang kailangang umasa sa sariling lakas
at higit na lakas ang natatamo sa pakikipagkaisa. Ganito ang batayang kontradiksyon:
TEORYA PRAKTIKA
mapagpasya ang kapangya- mapagpasya ang sariling
rihang ispiritwal lakas at pagsisikap
ang lakas at kagitingan ay higit na kagitingan ang natatamo
nakabatay at natatamo sa sa pakikipagkaisa
pakikidigma
Bagama't ang kontradiksyon ay hindi basta malulutas ng kultura, nagbibigay ang epiko ng
isang instrumentong lohikal na naglilinaw sa kontradiksyon. Kahit pinabubulaanan ng
praktika ang teorya, pinatototohanan naman ng buhay-lipunan ang kosmolohiya sa
pagkakahalintulad ng istruktura. Kung gayon, totoo ang kosmolohiya.
INTERTEKSTO
Kung totoo ang ating interpretasyon sa teksto at sa konteksto nito, ang pagusuri ng
interteksto (ugnayan ng iba't ibang teksto) ay maaaring mas makapagpalalim sa ating
pakahulugan.
Sa ibang mga epiko, ang katapangan at lakas ng bayani ay nangingibabaw sa kaduwagan at
kahinaan ng kalaban. Dagdag pa, karaniwa'y may angking pambihirang kapangyarihan ang
bayani. Kaiba rito si Aliguyon. Unang-una, ang pakikidigma niya ay hindi kasimpambihira ng
sa ibang epiko. Kung gayon, ang bayani para sa mga Ifugao ay tao sa lahat ng aspekto.
Tumitigil siya sa pakikidigma upang kumain, matulog, magnganga, at maligo. Umiibig din
siya at ginagawa ang mga nararapat sa panliligaw. Patas si Aliguyon at ang kalaban niyang
si Pumbakhayon. Ang kaaway ay hindi isang halimaw, walang karunungang itim, walang
mga karumal-dumal na gawi. Kung iuugnay ito sa kontradiksyong tinukoy, masasabing
bagama't may kalaban si Aliguyon ay hindi ito tunay na kaaway kundi isang taong kapantay
niya.

Malalim na nakaugat sa kaugaliang Ifugao ang pagganap ng tungkulin sa lahi. Ano mang
kasalanan sa isa ay kasalanan sa lahat na dapat tubusin. Ang tagumpay ng isa ay tagumpay
na rin ng lahat. Ito ang ugat ng pakikipagdigma ni Aliguyon. Gayon pa man, makikita sa
teksto ng epiko na handa silang kalimutan ang ganitong mga bagay, gaya ng pagpipigil ng
ama at ina ni Aliguyon at Pumbakhayon sa kanilang mga balak. Muli, malinaw na naman
dito ang kontradiksyon.
Ang pangkalahatang pananaw sa daigdig ng mga Ifugao ay nakasentro sa paniniwala sa
mga ispiritu. Ang mundo, para sa kanila, ay pinamamahayan ng mga pwersang siyang
nagtatakda ng galaw nito. Pero ang bayani sa teksto ay walang kapangyarihang biyaya ng
mga ispiritu. Sa pakikidigma, sariling lakas ang puhunan ni Aliguyon.
May tradisyon ang mga Ifugao ng pamumugot ng ulo. Ito ay taal na diwa ng katarungan.
Hindi ito lumabas sa teksto; bagkus ay mas matingkad ang diwa ng pagdiriwang. Ginagamit
ang pagdiriwang upang mapalaganap sa lahat ang biyaya ng kolektibong pagod at upang
mapatibay ang kaisahan. Sapagkat demokratisasyon ng yaman ang layon ng pagdiriwang,
masasabing ito ay alternatibong idea ng katarungan na nakabaon sa kultura at pinalitaw sa
teksto.
Marami pang mga aspekto ng kulturang Ifugao ang maaaring ituring na tekstong
maihahambing sa epiko. Gayon din, sa teksto mismo ay marami pang mga pagsasalungatan
gaya ng sumusunod:
bata : matanda
mapusok : mapagtimpi
malakas : mahina
pagpapatuloy : pagwawakas
Ang mga salungatang ito, (bagama't nakapailalim sa mayor na salungatang itinuring nating
gross constituent units) ay maaari ring iugnay sa kultura sa muling pagbasang intertekstwal
upang higit na maunawaan ang operasyon ng epiko bilang teksto, ang kontekstong
kinabibilangan nito, at ang kamalayang nakabaon dito.
KONGKLUSYON
Madalas naitatanong kung bakit ang epiko ay paulit-ulit na isinalaysay. Kung wasto ang
ating naging pagsusuri, malinaw ang kasagutan: Inuulit ang epiko upang maihayag ang
istruktura nito. Nakita natin na maaaring organisahin ang epiko sa paraang diakroniko
(pahalang) at singkroniko (pababa). Ibig sabihin, sa pamamagitan ng pag-uulit ay
naipatitimo sa kultura ang diakroniko-singkronikong istruktura. Dahil dito, naihahayag ang
kontradiksyong nararamdaman ngunit di maharap o malutas ng kultura.
Ang ginawa nating pagsusuri ay maaari ring gawin sa iba pang mga etnoepiko ng bansa.
Malaki ang maitutulong ng ganitong pagbasa sa pag-unawa sa lipunan at kamalayan ng
ating mga ninuno. Isang mahalagang bagay na naipakikita rin ng ganitong pamamaraan ay
ang operasyon ng pag-iisip ng ating mga ninuno. Kung tatanggapin ang ating pagsusuri,
makikita natin na ang lohika at pag-iisip sa epiko ay kasing-igting din ng sa modernong

syensya. Ang kaibahan ay wala sa kalidad ng prosesong intelektwal kundi nasa katangian ng
mga bahay na pinaggagamitan nito.
MGA SANGGUNIAN
Castro, Jovita, et. al. 1983. Antolohiya Ng Mga Panitikang Asean: Mga Epiko ng
Pilipinas. Lungsod Quezon: Apo Production.
Dumia, Mariano. 1979. The Ifugao World. Lungsod Quezon: New Day Publishers.
Levi-Strauss, Claude. 1967. Structural Anthropology. New York : Anchor Books.
Literary League of the Philippines . 1989. Aklat Ng Mga Teoryang Pampanitikan.
Genre:
Criticism in Filipino
Powered by Drupal

Pinanggalingan ng impormasyon: http://www.panitikan.com.ph/content/tekstokonteksto-interteksto-isang-instrukturalistang-pagbasa-sa-etnoepikong-hudhud-ni

Mga Uri ng Teksto

Tekstong Impormatibo

Tekstong Deskriptibo

Tekstong Persuweysib

Tekstong Naratibo

Tekstong Argumentatibo

Tekstong Prosidyural

Proseso ng Pagbasa

Iskema Bilang Proseso ng Pagbasa

Interaktibong Proseso ng Pagbasa

Metakognitibong Proseso ng Pagbasa

Pagbasa at Pagsusuri ng Ibat Ibang Teksto

Kaisipan ng Tekstong Kaugnay sa Sarili at Pamilya

Kaisipan ng Tekstong Kaugnay sa Komunidad at Bansa

Kaisipan ng Tekstong Kaugnay sa Daigdig

Mabisang Paraan ng Pagpapahayag: Kalinawan, Kaugnayan, at Bisa

Paggawa ng Reaksiyong Papel Batay sa Katangian at Kabuluhan

Pagbasa ng Teksto sa Iba't Ibang Disiplina

Pagbasa ng Tekstong Pang-agham Panlipunan (Social Science)

Pagbasa ng Tekstong Pang-humanidades

Pagbasa ng Tekstong Pansiyentipiko

Pagsasalin at Pagsusuri ng Teksto

Pagsasagawa ng Pagsasaling-wika

Pagbuo ng Subtitling sa Telebisyon at Pelikula

Pagsasalin ng Akdang Pampanitikan

Pagsasagawa ng Panunuring Pampelikula

Pagsulat ng Pananaliksik

Tungkulin at Responsibilidad ng Mananaliksik

Etika sa Pananaliksik

Pagbuo ng Konseptuwal na Balangkas sa Pananaliksik

Pagbuo ng Balangkas Teoretikal

Pagtukoy ng mga Metodo sa Pananaliksik

Layunin ng Paksa

Gamit ng Paksa

Datos Empirikal

Iba pang Konseptong Kaugnay sa Pananaliksik

Mga Wastong Panimula sa Pananaliksik

Pagbuo ng Tentatibong Bibliograpi

Pagbuo ng Konseptong Papel

Pangangalap ng Datos: References, Survey, at Interbyu

Pagsulat ng Burador

Paggamit ng Iba't Ibang Sistema ng Dokumentasyon

Pagbuo ng Pinal na Draft

Mga Halimbawang Pananaliksik sa Filipino: Layunin, Gamit, at Metodo

Mga Kaugnay na Literatura

Pinanggalingan ng impormasyon: Quipper

Ang Mundo Sa Paningin Ng Isang

March 23, 2008 by plumaatpapel ni Rogelio L. Ordonez

912 Votes

(Maikling kuwento iniantolohiya sa SUBVERSO ng Alliance of Concerned Teachers o ACT)

KAGABI, matapos ang halos kalahating araw na pakikipagpulong, pakikipagtawaran at
pakikipagsigawan sa mga opisyales ng unyon sa pabrikang iyon ng tabakong pag-aari ng pamilya
Riego de Dios, nagmumurang umuwi ang kanyang amo, hindi nagdaan sa paborito nitong mamahaling
otel sa tabing dagat ni sa pangmayamang kapihan sa Malate upang maghanap ng babaing
makakapiling nito sa loob ng ilang oras o sa buong magdamag. Kahit sitenta anyos na, binata pa rin
ito, malakas pa rin at matikas ngunit waring takot mag-asawa, kaya parang nasisiyahan na at hindi
nagsasawa sa saglit na pakikipagrelasyon sa kung sinu-sinong babae na, kalimitan, pinakamatagal na
ang isang linggong pakikipagkalantarian.

Ikinatuwa niya ang pag-uwi agad nito sapagkat tiyak niyang hindi siya pipiliting magtrabaho, di gaya kung
nagbubumabad ito hanggang madaling-araw sa mga lugar na palipasan ng oras at aliw at pasyalan ng mga
babaing mababango, makikinis, husto sa tindig at sukat, at waring mahihiyang lapitan ni kausapin ng
karaniwang mga lalaki lamang na kukulu-kulo ang tiyan at walang maipagyayabang na kayamanan at
kapangyarihan. Kung maaari nga lamang, ayaw na niyang paglingkuran ang kanyang amo sapagkat mahabahaba na ring panahon ang kanyang ipinagtrabaho anumang oras nitong magustuhan, araw man o gabi,
katanghalian man o madaling-araw, o kahit dapat na muna siyang magpahinga para manumbalik ang sigla
niyat lakas na matagal nang hinuhuthot at kinakatas.
Pagpasok na pagpasok ng kanyang amo sa maluwang, alpomprado at naiilawan ng aranyang mula pa sa
Paris na salas ng mansiyong iyon sa Forbes Park, agad nitong tinawag ang pandak, mataba at kikimbulkimbol na katulong na si Bebang na dose anyos pa lamang yata nang magsimulang maglingkod sa mga
Riego de Dios nang ang amo niyang si Miguelito kilala ngayon sa daigdig ng negosyo bilang Don Miguel
na ay kinse anyos naman. Nagpakuha ito ng isang kopita, malamig na tubig at isang boteng Dom

Perignon, tatlong ulit na mabilis na lumagok, at biglang nagtungayaw nang mabungaran sa napakalaking
telebisyon ang panggabing balita tungkol sa naganap na demonstrasyon sa Mendiola ng libu-libong mga
manggagawang idinadaing ang kahirapan ng buhay at miserable nilang kalagayan kaya humihingi ng dagdag
na sahod na P125 bawat araw.
Punyeta! Mga bwisit! Umalingawngaw ang mataginting na tinig ni Don Miguel sa kabuuan ng salas,
naglagos hanggang sa kusina, kaya nagmamadaling bumalik ang katulong na si Bebang, nilalamulamukot
ang puting uniporme sa bandang tiyan at waring bariles na mabubuwal.
Bakit po?
Tonta! Di kita tinatawag, halos sairin nito ang lamang alak ng kopita. Ano pa ang gusto nila? Mabuti nga,
may trabaho pa sila.
Sino pong sila? parang naguguluhang tanong ng namumutlang si Bebang.
Letse di kita kinakausap. Muli nitong sinalinan ng Dom Perignon ang kopita at parang walang anumang
tinungga.
Napangalahati ng kanyang amo ang lamang alak ng bote, at bigla siyang kinabahan nang magtungo ito sa
banyo, matagal na naligo, nagsabon nang husto at, pagkatapos, kinuha ang paboritong pabangong Bulgari,
winisikan ang leeg, maging ang dibdib at umuusling tiyan. Naisip niyang baka siya piliting magtrabaho, gaya
noong di na mabilang na araw at gabi na para siyang minerong paulit-ulit na palulusungin at paaahunin sa
makipot, madilim, malalim at maalingasaw na lugar na iyon na ikinaiigting ng mga ugat ng kanyang leeg,
ikinapupula ng kanyang ulo sa galit, ikinababaligtad ng kanyang sikmura hanggang sa tuluyan siyang
masuka at manlupaypay sa sobrang hirap ngunit, sa kabilang banda, para namang nasa glorya si Don Miguel
at siyang-siya sa ipinagawa sa kanya.
Kailan nga ba nagsimula ang kanyang kalbaryo?
Malabo at pira-piraso na ang mga gunita noong anim na taon pa lamang ang edad ni Miguelito ngayon
ngay si Don Miguel na ngunit malinaw niyang natatandaan ang kasaysayan ng pamilya Riego de Dios
sapagkat, matapos ang marangyang hapunan habang tumutugtog sa ponograpo ang maindayog na mga
awiting Kastila, nakaugalian na nilang pag-usapan ang pinagmulan ng semilya ng pamilya sa beranda ng
lumang mansiyong iyon sa kalye Arlegui sa Quiapo, at waring hindi iyon pinagsasawaang sariwain noon
upang ipagmalaki marahil na hindi sila karaniwang Indio lamang kundi dumadaloy sa kanilang mga ugat at
puklo ang dugo ng isang taal na peninsulares.

Bantog na bantog noon diumano ang ama ni Miguelito si Don Segismundo Manuel Riego de Dios y
Echevarria sa mataas na lipunan ng Andalucia, hindi dahil sa kagandahang lalaki sapagkat sa edad pa
lamang na tatlumpong taon, bahagya na itong nakakalbo, medyo usli na ang tiyan, muntik nang matawag na
pandak batay sa karaniwang taas, at bilugang parang buwan ang malamang mukha ngunit, sa kabilang
banda, hinabul-habol ito at inambisyong maangkin ng naggagandahang mga senyorita dahil sa
pinakaimportanteng katangian ang labis na kayamanan.
Bago pinakasalan ni Don Segismundo ang pinakamagandang senyorita sa Andalucia si Donya Flordeliza
Luz Montealegre y Mercader na kamukhang-kamukha diumano ng inimbentong larawan ni Birheng Maria at
may katawang mala-Venus de Milo naging kaibigan pa nitong matalik ang bantog na manunulat na
Amerikanong si Ernest Hemingway at nakahumalingan nilang manood ng mga corrida de toros, humanga
nang husto sa mga matador, lalo na kay Antonio Ordonez na naging paborito rin ng mga artistang sina Orson
Welles at Rita Hayworth, at nagsusumigaw sila at masigabong pumapalakpak kapag nalulugmok na ang
sumisingasing na toro dahil sa ulos ng matalim na espada. Nalahiran diumano ng ugali ni Hemingway si Don
Segismundo, naging mainitin ang ulo, naging medyo barumbado, naging lasenggo at bohemyo.
Wala pa silang isang taong kasal ni Donya Flordeliza, isang matipuno, matikas, dalawamput pitong taon
lamang ang edad at gupit-Alponsinong binatang Pranses ang malimit nilang bisita, nag-aalok kay Don
Segismundo ng kung anu-anong negosyo, ginagabi sa pakikipagkuwentuhan sa mag-asawa kahit pilipit ang
gramatika sa wikang Kastila ngunit sapat naman para maunawaan ng kausap hanggang, nang malaon,
nagbubumabad ito doon lalo na kung wala si Don Segismundo at kasama ni Hemingway sa mga panggabing
aliwan ng mga buhay bohemyo.
Nagulat na lamang ang alta sosyedad ng Andalucia nang isang umaga, parang apoy sa talahibang kumalat
ang balitang nag-alsa balutan si Don Segismundo, iniwang humahagulhol ang magandang asawa na muntik
nang mahulog sa marmol na hagdan nang ipagtulakan at tadyakan niya habang yumayakap sa kaliwa niyang
hita at nagmamakaawa. Saglit na nanatili sa Andalucia si Don Segismundo matapos iwan ang asawa,
nagpalikwad-likwad sa mga bahay-aliwan at mamahaling mga otel at, kalimitan, kasa-kasama at kainuman si
Hemingway.
Hindi naglipat-buwan, isang prayleng matagal na namalagi at yumaman nang husto sa Pilipinas ang nagbalik
sa Espanya, hindi sinasadyang nakausap si Don Segismundo, ipinagyabang kung paano niya naloko ang
maraming Indio habang pinalalaganap ang Katolisismo at ang mga aral ni Kristo, lalo na ang linyang
mapapalad ang maralita at mapapasakanila ang kaharian ng langit o madali pa para sa isang kamelyong

makapasok sa butas ng karayom kaysa sa isang mayaman sa pinto ng langit. At, ilang araw mula noon,
tuluyang iniwan ni Don Segismundo ang Andalucia at sumakay ng barkong papuntang Pilipinas.
Naging interesado si Don Segismundo sa industriya ng tabako sapagkat mahal na naibebenta sa Europa ang
mga produkto nito, sigarilyo man o abano o maging maskada, at nang mabalitaan niyang sa Vigan at sa iba
pang panig ng Ilokos ang malalawak na taniman, agad niyang pinuntahan ang kura paroko doon si Padre
Ramon Labrador, isa ring peninsulares na gaya niya ngunit hindi taga-Andalucia kundi mula sa Catalonia at
kahit apat na taon pa lamang nanunungkulan sa Vigan, may daan-daan nang ektaryang lupain doon, may
matatapat na katiwala at masisipag na magsasakang sanay na sanay magtanim ng tabako at mangalaga sa
mga iyon laban sa mapaminsalang mga insekto, hanggang anihin at patuyuin ang mga dahon at iluwas sa
Maynila.
Bakit bibili ka pa ng lupa? Gamitin mo ang iyong pagka-Kastila, nakangising sabi ni Padre Labrador nang
nagpapahanap si Don Segismundo ng mga isandaang ektarya upang makapagsimula siya sa naturang
industriya. May isang dalagang India dito, debotong Katoliko, at kailan lamang, nakamana ng mga dalawang
libong ektarya nang gilitin ni Kamatayan ang leeg ng kanyang ama. Pagkatapos ng agunyas, maaga tayong
maghapunan. Papasyalan natin at ipakikilala kita. Alam kong gustung-gusto niyang makapag-asawa ng isang
Kastila batay sa malimit niyang ikumpisal kapag mayroon siyang pinagnanasaan. Tumaginting sa kumbento
ang halakhak ng kura paroko.
Wala pang dalawang linggong nagpabalik-balik si Don Segismundo sa malaking bahay-Kastila ng pamilya
Baterina sa Vigan at nang buwang ding iyon, kahit may iniwan siyang asawa sa Andalucia, magarbong
ikinasal ni Padre Labrador si Don Segismundo kay Petra Baterina na beynte kuwatro anyos na noon,
matingkad na kayumanggi gaya ng maraming Ilokana, mga limang piye at isang pulgada ang taas, medyo
pango, matulis ang baba, at halatang tabain lalo na kapag nanganak na. Natural, si Don Segismundo na ang
lubos na namahala sa dalawang libong ektaryang lupaing minana ni Petra, pinatamnan niya agad iyon ng
tabakong mula pa diumano ang binhi sa Cuba hanggang makapagtayo sila ng pabrika sa Marquez de
Comillas sa Maynila at mabili ang mansiyong iyon sa Arlegui na, noong 1935, sa kabila ng dalawamput isang
taon nang pagsasama, at hindi na nga inaasahang magkaanak pa sa edad na kuwarentay singko na,
biniyayaan sa wakas ng diumanoy mahabaging Diyos at itinuring pa ngang milagro ng mga relihiyoso si
Donya Petra ng isang malusog na sanggol na mestiso na walang nakuha ni mata sa ina kundi sa lakas
marahil ng dugong Kastila ni Don Segismundo, mahihirapang paniwalaang ang inay isang taal na Ilokana.
Iyon nga si Miguelito, ngayoy Don Miguel na kahalubilo ng mga Zobel de Ayala, ng mga Soriano y Cia, at
kung sinu-sino pang kilala sa daigdig ng malalaking kapitalista.

Hindi na niya matandaan ngayon kung paano, mulang Andalucia, dalawang nakababatang kapatid na babae
ni Don Segismundo ang biglang dumating sa mansiyon sa Arlegui, doon na nanirahan at naging katuwang sa
pagpapatakbo ng negosyo ng pamilya Riego de Dios. Bago ibinalik ng Amerika noong Hulyo 4, 1946 ang
inagaw nitong kasarinlan ng Pilipinas, magkasunod na namatay sina Don Segismundo at Donya Petra at
naiwan sa kalinga ng dalawa niyang Espanyolang tiya ang labing-isang taong gulang pa lamang na si
Miguelito, gayundin ang pagpapatakbo sa industriya ng tabako ng pamilya. Sa mga tiya nga ni Miguelito,
pagkatapos ng marangyang hapunan, malimit niyang marinig ang paulit-ulit na ikinukuwento ng mga ito na
kasaysayan ng semilya ng pamilya sa harap ng parang namamalikmatang si Miguelito at, sa kabilang banda,
waring iniiwasan ng mga iyong banggitin man lamang ang pamilya Baterina.
Hindi na rin malinaw sa kanya nang umalis na sa mansiyon sa Arlegui ang dalawang tiya ni Miguelito nang
ito na ang nagpapatakbo ng negosyo sa edad na beynte y kuwatro, kung nagsipag-asawa pa o
nagpakatandang mga dalaga dahil isinusuka noon pa man ang mayayamang binatang Indio na hindi
miminsang umaali-aligid sa mga ito. Hindi niya rin alam kung bumalik ang mga iyon sa Andalucia at doon na
hinintay ang pagkaubos ng hininga sa piling ng mga kapwa peninsulares na mahilig magpasiklab sa alta
sosyedad at waring ang dugong dumadaloy sa kanilang mga ugat, pusod at puklo ang siya lamang
natatanging dugong bughaw sa daigdig ng diumanoy mga maharlika.
Kailan nga ba siya nagsimulang maglingkod kay Don Miguel?
MALIWANAG ang nakalilito niyang kabataan sa piling ni Miguelito, gayundin ang paulit-ulit at
nakapanlulupaypay niyang pagtatrabaho nang magbinatilyo na ito hanggang sa kasariwaan ng sigla ng
katawan at daluyong ng mainit na dugo sa singit at puson at, ngayon na lamang, dala na rin marahil ng edad
at lumipas na sulak ng damdamin, malimit na siyang makapagpahinga at nagagawa na niyang tanggihan si
Don Miguel kapag pinipilit siyang magtrabaho kapalit ng mga mura at insulto at, kahit sakalin pa siya nito, o
ipasakal sa kasama nito, nagagawa niyang payapain ang sarili, iniwawaksi ang galit sapagkat, batay sa
kanyang karanasan, tuwang-tuwa ang kanyang amo kapag siyay galit na galit dahil agad na napagtatrabaho
at napipilit pasukahin kahit namimilipit at mawalan ng ulirat sa hirap.
Ngayon niya lamang nauunawaan ang kanyang kalituhan sa panahon ng kamusmusan ni Miguelito. Noon,
labis niyang ipinagtaka kung bakit kailangan pang hiwain ang kanyang balat malapit sa ulo para
makapanungaw siya at makita ang munti niyang daigdig. Bumunghalit ng iyak si Miguelito nang hinihiwa
siya, at tumahimik lamang nang bendahan na ang kanyang sugat. Ilang araw din siyang nakabenda noon
pero, tuwing umaga, nilalanggas naman ang kanyang sugat, pinapalitan ng benda hanggang sa tuluyang
mangati-ngati, matuyo at maghilom.

Nang magsimulang mag-aral si Miguelito sa elementarya ng Ateneo de Manila, malimit itong manghabol ng
suntok o mambato kaya kapag tinutuksong malaki ang kanyang alaga siya nga na hindi makahiwalay at
kakambal na ng kanyang amo saanman ito magpunta. Hanggang maaari, pilit siyang itinatago ni Miguelito,
ayaw ipakita kaninuman, at nasusulyapan niya lamang ang kanyang mga kauri sa loob ng mga kubeta sa
Ateneo kapag halos sabay-sabay silang pinasusuka ng madilaw-dilaw na likido ng kani-kanilang amo.
Magaan lamang ang kanyang trabaho noon, iyon lamang, ang sumuka ng madilaw na tubig anumang oras
magustuhan ni Miguelito ngunit, nang trese anyos na ang kanyang amo, labis niyang ikinagagalit kapag
nilalaru-laro siya, hinihimas sa ulo, lalo na kapag lihim na binubuklat ni Miguelito sa loob ng nakapinid na
kuwarto ang ilang de kulay na magasing itinatago nito sa ilalim ng kama. Sinasakal siya habang nilalaro
nang husto, masidhing hinihilang pataas-pababa ang kanyang balat sa may leeg, hanggang maramdaman
niya ang pagpupuyos ng damdamin at waring pagbaligtad ng kanyang sikmura, at bigla siyang masusuka,
manlalambot na waring pagod na pagod kasabay ang impit ngunit nasisiyahang daing o halinghing ng
kanyang amo.
Malimit nang gawin iyon ni Miguelito, dalawang beses, kung minsay tatlo sa isang araw, lalo na kapag
binubuklat ang nakatagong magasin o sa mga pamamasyal, nakakakita ito ng makinis na bintit lampastuhod na palda sa simbahan man kung Linggo o sa mga mamahaling restawrang paboritong kainan ng
mayayaman kasama ang mga anak na dalagitang mababangot makikinis, mahilig sa maarteng
pagbungisngis, at sinasadya yatang ipakita ang maputing mga hita kapag napapansing pinagmamasdan sila
ng mga binatilyong hindi mapakali sa upuan at nanlalaki ang mga mata sa katititig sa kanila. Kung noon,
ikinagagalit ni Miguelito kapag tinutuksong malaki ang kanyang alaga, buong kayabangan namang
ipinagmamalaki na siya nito sa mga kabarkada, sinasabing hindi siya basta-basta at tiyak na mananalo kung
may paligsahan ng mga batuta.
Natiis pa niya ang gayong trabaho, ang laru-laruin at galitin siya, saka madaliang pasukahin ngunit, nang
lubusang magbinata na si Miguelito at magbumabad sa mga panggabing aliwan, makisalamuha sa piging at
handaan ng mga mayayaman at makahalubilo ang naggagandahang mga kababaihan, sumidhi ang daloy ng
umaalimpuyo nitong dugo sa puson at, sa bawat gabi, isinasabak siya sa trabaho at, kalimitan, madalingaraw na kung siya man ay pinagpapahinga, lupaypay sa hirap at halos hindi na makagulapay at
manunumbalik lamang ang kanyang lakas kapag naligo na ang kanyang amo at sabunin siya nang husto
saka magana at saganang mag-aalmusal sa primera klaseng otel na naging lunduyan ng maligayang daing
ng magdamag.

Ayos lamang naman sana sa kanya kung pinagtatrabaho man siya ng kanyang amo pero, nang malaon,
tumimo sa kanyang kamalayan ang miserable niyang kalagayan. Anumang oras na gustuhin nito,
katanghalian man, hatinggabi man o madaling-araw, puwede siyang piliting sagad-sarang magtrabaho
hanggang manlupaypay siya sa hirap. Masakit nga na kahit dapat na oras na ng pagtulog at pamamahinga,
bigla siyang patatayuin at hindi niya maiwasang labis na magalit at maghimagsik na halos ikabalatay ng mga
litid niya sa leeg, ikapula ng kanyang ulo at ikapanigas ng kanyang kalamnan. Alam niya, batay sa
nakasusuklam niyang mga karanasan, waring hindi pinagmamalasakitan ng kanyang amo ang kanyang
kalusugan. Para siyang minerong lusong-ahon, dahan-dahan sa simula, ngunit aapurahin kung malaon, sa
madilim, makipot, malalim at maalingasaw na butas na iyon. Patitigilin nga lamang siya ng kanyang amo
kapag bumaligtad na ang kanyang sikmura at tuluyan siyang masukat hindi na makagulapay. At ano lamang
ang kanyang pabuya? Ang paliguan at sabunin nang husto matapos ang walang habas na pagtatrabaho?
Sa kabilang banda, labis niya namang ikinatatakot kapag naligo nang husto ang kanyang amo kahit hindi pa
siya nakapagtatrabaho, magwiwisik ito ng pabango, magsesepilyot magmumumog ng pampabango din ng
hininga at sa dinami-dami ng mga damit na pamporma, nakakailang sukat-palit bago makapagpasiya kung
ano ang tuluyang isusuot. Paulit-ulit na kakausapin siya, ipagdidiinang huwag siyang ipapahiya sa kanyang
makakasama sa magdamag kaya kailangan niyang pagbutihin ang nakagawiang ipagawa sa kanya. Kapag
gayon, natitiyak niya, matagal ang oras ng kanyang trabaho. Naroroong matagal na dila-dilaan ng kasama
nito ang kanyang ulo at wala siyang magawa kundi magalit kahit pilitin niyang payapain ang damdamin.
Naroroong sakal-sakalin siya hanggang sa halos hindi na siya makahinga hanggang tuluyan siyang itulak
papasok sa entrada ng minahan, at magsisimula na nga ang waring walang katapusan niyang kalbaryo ng
pag-aahon-lusong, ang pag-igting ng kanyang mga ugat, ang panginginig ng kanyang kalamnan at, sa
wakas, ang pabugso niyang pagsuka na waring saglit niyang paglaya sa buhay-busabos sapagkat matagaltagal siyang makapagpapahinga ngunit, kung minamalas, kahit kababalik lamang ng kanyang lakas, biglangbigla siyang pababangunin ng kanyang amo upang piliting muli na namang magtrabaho.
Sa buong panahon ng kasiglahan ng kanyang amo hanggang unti-unti na itong nakakalbo, miminsan niyang
inakala na pinagmamalasakitan din siya nito nang isang gabi, mula sa isang sikat na kapihan sa Malate,
pinilit isama ni Don Miguel sa silid ng isang otel katumbas marahil ng pabuyang kinse mil pesos ang
isang babaing mestisahin, makinis, balingkinitan, may naghuhumindig na dibdib, halatang wala pang
dalawampung taong gulang at maituturing nang apo ng kanyang amo kung itoy hindi natakot mag-asawat
magpamilya. Kung udyok ng babae o hindi, noon lamang siya maingat na sinuotan ng kapote ng kanyang
amo bago pinalusong at pinagtrabaho sa maalingasaw na minahan ngunit, matapos ang paulit-ulit, paulit-ulit
na paglulusong-ahon, laking gulat naman niya nang sa mismong mukha niya naman sumambulat ang

gustung-gustong ipasuka sa kanya ni Don Miguel. Nasabi niya tuloy sa sarili: mabuti pang hindi na siya
sinuotan ng kapote.
MATAGAL na niyang pinaghihimagsikan ang gayong buhay, ang busabos niyang kalagayan sa mahabang
panahon ng paglilingkod kay Don Miguel at nang magsimula itong tumuntong sa edad na sisenta y singko
hanggang ngayong sitenta na, saka niya lamang unti-unting naipadama sa kanyang amo ang tahimik niyang
pagpoprotesta. May mga sandaling kahit ano ang gawin ni Don Miguel pahiran man siya sa ulo at katawan
ng kung anu-anong krema, laruin man siya o ipalaro, padila-dilaan man ang kanyang ulo, sakal-sakalin at
hilahin pataas-pababa ang balat sa leeg nananatili siyang nakayuko lamang at hindi pinapansin ang
anumang pagmumura ng kanyang amo. Ilang beses na nga niyang narinig na wala na siyang silbi, inutil, at
bihirang-bihira nang mapakinabangan hanggang dumating ang puntong labis na siyang ikinahihiya ng
kanyang amo sa mga pumapatol pa ring makaniig ito. Sa marami nang pagkakataong iyon, malakas na
punyeta at punyeta ang laging lumalabas sa bibig ng kanyang amo habang pigil na humahagikhik ang
kapiling nito. Gayunpaman, bihirang-bihira na, may pagkakataong saglit siyang nagagalit ngunit mabilis din
naman siyang nanlalambot kahit kalulusong lamang at hindi pa sumusuka sa maalingasaw na butas na iyon
na lalong ikinaiinis at ipinanggagalaiti ni Don Miguel.
Kahit hindi na niya magawa ngayon ang dating trabaho, hindi pa rin nagsasawa si Don Miguel sa
pagpapalipas ng oras sa paborito nitong primera klaseng mga lugar aliwan kung saan walang itulak-kabigin
sa mga babaing nag-aagawang maupo sa tabi nito. Waring nasisiyahan na lamang ngayon si Don Miguel sa
pakikipag-usap at paghimas-himas sa mga iyon at, kung isama man sa kuwarto ng isang otel, milagro ng
mga milagro kung mapilit siyang saglit na magtrabaho. Uuwi tuloy si Don Miguel na mainit ang ulo at, bago
mananghalian, pupunta agad sa opisina nito sa pabrika ng tabako, gagala sa planta at bubulyawan ang
sinumang trabahador na tatamad-tamad diumano at hindi ayos ang ginagawa.
Kung tinatamad kayo, umuwi na kayo! Huwag na kayong babalik. Punyeta. Malimit nitong isalubong sa
mga trabahador, lalo na nga kung noong nagdaang gabi, hindi siya nito napilit magtrabaho at mapasuka.
Sa pabrikang iyon ng tabako ng mga Riego de Dios, si Don Miguel ang Diyos at may hawak ng buhay at
kapalaran ng mga manggagawa doon. Noong una, kapag napag-initan ang sinumang trabahador, lalo na ang
mga umaangal sa suweldong dapat matagal nang naumentuhan dahil lumolobo ang presyo ng mga bilihin at
sobra-sobra naman sa kabilang banda ang tinutubo ng kompanya, agad iyong ipatatawag ni Don Miguel sa
opisina, sisinghalin at papupuntahin sa kahera upang ipakuha ang huling suweldo at anumang karampot na
benipisyo. Kahit lumuha at magmakaawa, sukdulang lumuhod man, sadyang matigas ang puso ni Don

Miguel at hindi na mababago ang pasyang tanggalin sa trabaho ang manggagawang matagal na ring
naglilingkod sa kanyang pabrika.
Magreklamo ka sa Dole, punyeta! pabulyaw pang sasabihin nito.
Laking gulat na lamang ni Don Miguel nang isang araw, ilang manggagawa ang pumasok sa opisina nito,
may dalang sulat at ipinatatalastas sa kompanya na may unyon na ng mga manggagawa at, katunayan, may
sertipiko na at nakarehistro na sa Kagawaran ng Paggawa. Nagmura man nang nagmura si Don Miguel, sa
payo na rin ng abogado ng kompanya, napilitang kilalanin nito ang unyon, nakipagtalastasan nang malaon
tungkol sa mga kahilingan, hanggang kangina ngang umaga, nagharap sa opisinang pangkomperensiya ang
dalawang panig at, kahit halos maghapong nag-usap at nagpaliwanagan, lumilitaw na wala pa ring malinaw
na napagkasunduan. Matigas ang mga opisyales ng unyon sa kanilang mga pahayag at kahilingan, lalo na
nga ang tungkol sa umento sa sahod, bayad sa sobrang oras ng paggawa, libreng gamot at pagpapagamot,
kaseguruhan sa trabaho, at iba pang itinadhana na ng batas ngunit matagal nang nilalabag ng kompanya. Sa
takbo nga ng usapan kangina, lumilitaw na nagmamatigas si Don Miguel at binigyang-diin pa na utang na
loob ng mga manggagawa na pinagtatrabaho pa nito ang mga iyon sa kompanya ng tabako ng mga Riego de
Dios.
Tuwang-tuwa naman siya sa nangyari sapagkat, sa init ng ulo, dumeretsong umuwi ang kanyang amo at
waring nakalimutan ang nakagawiang aliwan sa piling ng mababango, makikinis at malalambing na babaing
halatang namumulupot kay Don Miguel hindi na dahil sa husay niyang magtrabaho kundi sa lalo nitong
pagiging galante. Kinabahan nga lamang siya nang matapos lumaklak ito ng Dom Perignon, naligo ito nang
husto at nagpabango pa ngunit, nang humilata na ito sa kama napagod marahil ang isip sa mga problema
ngayon sa kompanya tiyak na tiyak niyang lubos siyang makapagpapahinga hanggang umaga, at hindinghindi siya pipiliting galitin, ni ipagalit sa sinumang kapareha, upang pagtrabahuhin pa kahit paano, kahit
mabilis siyang nanlalambot gayong saglit lamang ang kanyang paglusong at pag-ahon sa dinadalaw nitong
minahan. Kalimitan nga na labis na ipinagtutungayaw ni Don Miguel kasabay ng panlalait sa kanya ni
hindi na siya makapasok man lamang sa entrada ng minahan dahil agad siyang nalulugmok sa panlalambot.
Naisip tuloy niyang matagal na ngang nahuthot at nakatas ang kanyang lakas sa ilang dekada na rin namang
paspasang pagtatrabaho niya para masiyahan lamang ang kanyang amo sa matapat niyang paglilingkod.
MAAGANG nagising kinaumagahan si Don Miguel, humingi lamang ng isang basong sariwang gatas kay
Bebang, saglit na namalagi sa banyo, ipinahanda ang kulay asul na terno at, pagkabihis, habang hinihintay
ang itim na Mercedes Benz at tsuper na si Mang Benito, parang hindi ito mapakaling palakad-lakad sa
kabuuan ng maluwang na salas ng mansiyong iyon sa Forbes Park. Malimit kumunot ang noo nito saka

biglang sisigaw ng punyeta habang nakadukot ang kaliwang kamay sa bulsa ng pantalon. Akala niya tuloy
siya na naman ang minumura nito tulad sa bawat pagkakataong hindi na niya ito mapaglingkuran nang
lubusan buhat nang magka-edad. Ngayon, kung tutuusin, parang ang muli niyang pinagsisilbihan ay si
Miguelito sa panahon ng kamusmusan nito at wala na siyang obligasyon kundi ang magbuga na lamang ng
madilaw na tubig sa naghihintay na palikuran ng mga kauri niya ngunit hindi na sumisirit na gaya noon
kundi, kalimitan, matamlay na matamlay sa paglabas at pagpatak.
Wala na nga ba siyang silbi? Iyon ang malimit niya ngayong marinig na paratang ni Don Miguel. Iyon ang
hindi niya matanggap at ikinasasakit ng damdamin hanggang nagsusumigaw sa kanyang isipan ang
paghihimagsik sapagkat, sa abot ng kanyang pang-unawa, ni hindi man lamang minamahalaga ngayon ni
isinasaalang-alang ng kanyang amo ang matagal na niyang paglilingkod na nagdulot din naman ng ibayong
kaligayahan at kaluwalhatian sa sulak ng dugo ng binatang si Miguelito at, gayundin, nang si Don Miguel na
ito. Kasalanan ba niya kung hinuthot ng kanyang amo ang dati niyang sigla at lakas, kung halos hindi na siya
pagpahingahin sa walang oras na pagtatrabaho? At ano ngayon ang gantimpala? Ang pagbuntunan ng sisi?
Ang paratangang inutil? Gusto tuloy niyang sumigaw, manawagan sa mga kauri niya, upang labanan na ang
kani-kanilang amo at putulin, sa wakas, ang tanikala ng matagal nang sa kanilay pambubusabos ng uring
kanilang kinagisnang paglingkuran. Hindi niya tuloy naiwasang itanong sa sarili kung bakit ngayon lamang
siya namulat sa kahabaghabag niyang kalagayan. Bakit hindi noon pa nang malakas siya at masigla?
Kabubukas lamang ng maluwang na tarangkahan ng bakuran ng pabrika nang dumating si Don Miguel at
nagmamadaling pumasok sa opisina. Ilang saglit lamang, nasa kani-kanilang puwesto na ang mga
manggagawa, paanas na nag-uusap at ipinagtataka marahil kung bakit gayong kaaga ng kanilang amo dahil,
kalimitan, halos alas onse na o makapananghalian bago ito sumulpot sa pabrika. Makaraan ang ilang minuto,
nagmamadaling pumasok sa opisina nito ang abogado ng kompanya, may dala-dalang kung anu-anong
papeles na pahapyaw lamang pinagtuunan ng pansin ni Don Miguel.
Kausapin mo ngayon ang presidente ng unyon ng mga punyeta. Bilhin mo suhulan mo para iurong ang
mga reklamo sa Dole, utos ni Don Miguel sa abogado.
Matigas po, talaga. Nagbanta na nga po silang magwewelga kapag di natin naibigay ang mga hinihingi nila.
Mga walang utang na loob, punyeta! Mag-isip ka ng paraan kung paano sila tatanggaling isa-isa kahit
sinong opisyal nila, lalo na iyong bwisit na presidente. Tingnan mo rin sa mga trabahador ang pwedeng
palayasin na iyong matatanda na at di na gaanong makapagtrabaho. Iyong mga inutil na.

Naisip niya, siya yata ang pinariringgan ng kanyang amo, pero malinaw namang mga trabahador sa pabrika
ang tinutukoy nito. Padaguk-dagok sa mesa si Don Miguel, at ilang beses na tumawag sa telepono; may
narinig pa siyang tinawagang kung sinong heneral, sinabing baka magkawelga sa pabrika at kailangan nito
ng ayuda ng mga pulis. Huli niyang narinig ang paulit-ulit nitong salamat, salamat, salamat. May tatawagan
pa sana ito, ngunit waring nagdalawang-isip, kaya tuluyan nang ibinaba ang telepono at kumunut-kunot ang
lumapad nang noo dahil sa bahagyang pagkakalbo.
Ilang ulit pang nakipagnegosasyon ang unyon, ngunit ang abogado lamang ng kompanya ang humaharap, at
sinabi nitong nalulugi ang pabrika kaya imposibleng maipagkaloob ang hinihinging umento at benipisyo ng
mga manggagawa. Idinagdag pa nitong mapipilitang magbawas ng mga empleyado ang kompanya para hindi
magsara at malamang na pagretiruhin na ang lampas na ang edad sa sisenta.
Nalulugi? Imposible! alsa-boses na sabi ng presidente ng unyon. Noong nagdaang taon, ang laki nga ng
binayarang buwis ng kompanya. Ibig sabihiy malaki ang tinubo. Mali ba ang rekord sa BIR, Attorney? O
talagang swapang si Don Miguel?
Saglit na hindi nakakibo ang abogado, saka banayad na sumagot.
Ipinararating ko lamang sa inyo ang panig ng kompanya. Tingnan natin, baka magawaan pa natin ng
paraan. Kakausapin ko nang husto si Don Miguel.
Sa ilang araw na iyon, ikinatuwa niyang laging mainit ang ulo ng kanyang amo. Waring nakalimutan na nito
ang nakaugaliang paghahanap ng kaparehang makakausap at mahihimas man lamang habang pinipilit
siyang magalit upang mapagtrabaho kahit panandalian man lamang, kahit alam nitong agad siyang
manlalambot at hindi na mapilit sumuka anuman ang gawin sa kanya ni Don Miguel, murahin man at
insultuhin, o pagtawanan man ng kapareha nito. Sa wakas, nasabi niya sa sarili, unti-unti na siyang
nakalalaya sa matagal nang pagsasamantala sa kanyang lakas sa ilang dekada nang walang habas na
pagtatrabaho, hinuthot iyon nang husto, lalo na nga noong kasiglahan ng kanyang amo at umaalimpuyong
lagi ang dugo sa mga ugat hanggang puson. Noon, bihira nga siyang makapagpahinga, lupaypay na bago
sabunin at paliguan, at tuluyang patulugin nang mahimbing habang naglalaro pa sa bilugang mukha ng
kanyang amo ang ligayat kaluwalhatian. Gayunpaman, naisip niya, ano pa ang halaga ng kanyang paglaya
kung ubos na ang kanyang lakas?
Isang umaga, wala pa si Don Miguel sa pabrika, biglang pumutok ang welga ng mga manggagawa doon,
binarikadahan ang tarangkahan, ipinamukha sa mga nakasulat sa plakard at kartelon ang inhustisyang
dinaranas ng mga manggagawa sa pabrika ng tabako ng pamilya Riego de Dios, ipinagdiinan ang pagiging

tuso, ganid at makaharing pamamalakad ni Don Miguel, at magkakawit-bisig lalaki man o babae buong
tatag nilang hinarang sa pagpasok ang ilang trak ng kompanya, gayundin ang mga kotse ng ilang opisyal
nito. May mangilan-ngilan ding manggagawang hindi nakiisa sa welga, nagtangkang magsipasok, ngunit
waring nangatakot at umatras nang makitang dudumugin sila ng mga welgista.
Pero bago magtanghalian, nagdatingan ang mga isandaang pulis, mga nakabatuta, armadong parang lalaban
ng giyera, at agad na kinausap ng pinuno nito ang presidente ng nagwewelgang unyon, sinabihang ilegal
iyon, kaya makabubuting itigil na ang piket, papasukin sa tarangkahan ang mga gustong pumasok dahil,
kung hindi, mapipilitan silang buwagin iyon. Lalong nagkawit-bisig ang mga welgista, nagsigawang walang
aalis at, biglang-bigla, dinaluhong ng mga pulis ang piketlayn, walang habas na binatuta ang mga welgista
pati mga babae, at napilitang ipagtanggol ng mga nagwewelga ang kanilang hanay hanggang sa
magkahambalusan, magpangbuno, magkabatuhan at, sa isang iglap, ilang sunud-sunod na putok ng baril
ang nangibabaw sa kaguluhan.
Tatlo sa mga welgista, babae pa ang isa, ang duguang tumimbuwang. Ang ibay nagpulasang umaagos ang
dugo sa mukha dahil sa pumutok na ulo sa hambalos ng batuta, may mga nabalian ng braso, nagkapasa sa
katawan, napilay at halos hindi na makalakad at, sapagkat walang kalaban-laban, walang nagawa kundi
magmura at magtungayaw habang tumatakbo at napilitang iwan ang piketlayn. Ilan pa sa kanila ang
puwersahang dinampot ng mga pulis at isinakay sa mobile car.
May araw din kayo! Mga putang ina nyo.
Agad na nalaman iyon ni Don Miguel, at nalaman din niya, nang magkasunud-sunod ang tawag sa telepono
sa mansiyon nito sa Forbes Park. Madadala na ang mga punyetang iyan. Magdemanda sila. Tingnan ko
kung mananalo sila sa akin sa korte. Aba, madali silang palitan, nagyayabang pa nitong sabi sa kausap sa
kabilang linya. Sa buong araw na iyon, namalagi sa mansiyon ang kanyang amo, lumaklak na lamang ng
Dom Perignon, at waring hindi ikinatigatig ang marahas na nangyari sa pabrika.
Nang magising ang kanyang amo kinaumagahan, agad itong naligo ngunit hindi na siya gaanong sinabon at
binanlawan at waring tuluyan na nga siyang nakalimutan. Pagkaalmusal, agad itong nagbihis, ipinahanda
ang Mercedes Benz, sinabihan ang tsuper na dadaan muna sa pabrika saka may kakausapin sa Manila Hotel. Nang
palabas na sa bukana ng Forbes Park ang kotse, tatlong lalaking nakamotorsiklo ang biglang sumulpot at agad na
umagapay sa kotse, isa sa likuran at dalawa sa tagiliran, saka narinig na lamang ang sunud-sunod na mga putok.
Bumulwak ang dugo sa bahagyang nakakalbong ulo ni Don Miguel hanggang tumimbuwang ito sa upuan pisil-pisil
ang dumurugo ring dibdib.

Habang naghihingalo ang kanyang amo,bigla niyang naitanong sa sarili: Malaya na ba ako? Kailan lalaya ang
mga kauri ko? Kailan?#

https://plumaatpapel.wordpress.com/2008/03/23/78/