t Gia nh xa, Sn Nam

- In ln u, NXB Thnh ph H Ch Minh, thng 8-1984

- In ln hai, NXB Thnh ph H Ch Minh, thng 7-1993
- In ln ba, NXB Tr, thng 12-1997

Bn Ngh xa, Sn Nam

- In ln u, NXB Vn ngh, Tp. H Ch Minh, thng 9-1992
- In ln hai, NXB Tr, thng 9-1997

Ngi Si Gn, Sn Nam

- In ln u, NXB Tr, thng 6-1992
- In ln hai, NXB Tr, thng 12-1997

NH XUT BN TR GI BN QUYN
Copyright 2003, 2009 Tre Publishing House Co.Ltd

BIU GHI BIN MC TRC XUT BN DO TH VIN KHTH TP.HCM THC HIN
General Sciences Library Cataloging-in-Publication Data

Sn Nam, 1926-2008
t Gia nh, Bn Ngh xa v ngi Si Gn : bin kho / Sn Nam. - T.P. H Ch
Minh : Tr, 2013.
516 tr. ; 20 cm.

1. Nam B -- Lch s. 2. Gia nh (Vit Nam) -- Lch s. 3. Gia nh (Vit Nam) --

i sng x hi v tp qun. 4. Gia nh (Vit Nam) -- iu kin x hi. 5. Thnh ph H
Ch Minh (Vit Nam) -- Lch s.
1. Vietnam, Southern -- History. 2. Gia inh (Vietnam) --History. 3. Gia inh
(Vietnam) -- Social life and customs. 4. Gia inh (Vietnam) -- Social conditions. 5. Ho Chi
Minh City (Vietnam) -- History.

959.779 -- dc 22
S698-N17
Ti bn ln th 2
 SNNAM

T GIA NH
- BN NGH XA
& NGI SI GN
 LI GII THIU

tp sch ny, Nh xut bn Tr mong mun gii 7

thiu n bn c mt ci nhn kh ton din v vng
t Nam B - vi mt tn gi thn thuc Gia nh. D
l Gia nh ph, Gia nh trn hay Gia nh thnh,
tn gi vng t y t Gia nh cng gm c Nam
B, vi trung tm hnh chnh, qun s quan trng l
Bn Ngh - Si Gn. T t Gia nh xa, chng ta
tm hiu su hn v Bn Ngh - Si Gn, vng lnh th
c bn nh hnh trong th k th XIX vi ba n v
hnh chnh: Si Gn - Ch Ln v Gia nh. Phn ln
vng t Bn Ngh - Si Gn xa nay thuc Thnh ph
H Ch Minh. T khng gian rng (t Gia nh xa)
n khng gian hp (Bn Ngh xa) bn c s c dp
lm quen vi Ngi Si Gn nhng ch nhn c v
mi ca vng t t lu tr thnh mt phn khng
th tch ri ca T quc Vit Nam.
 Tp sch t Gia nh - Bn Ngh xa v Ngi
Si Gn c xut bn ln ny nhm gip bn c c
iu kin nghin cu mt cch ton din v t v ngi
Si Gn - Gia nh xa hiu hn v t v ngi
Thnh ph H Ch Minh hm nay.
C ba tc phm u c tc gi bin son trong
nhng thp k cui th k XX, c ti bn nhiu ln
trong nhng nm qua minh chng sc thuyt phc
ca loi ti ny.
Xin trn trng gii thiu cng bn c.

SNNAM NH XUT BN TR

T
GIA NH
XA
t Gia nh Xa
BIN KHO 9
SNNAM

T
GIA NH
XA
 LI M U

11

Chng ta kh lng hnh dung c ht ni kh ca

nhng lp ngi i trc trong cuc khai hoang vng
t pha Nam. Phn ln h l c dn min Trung sng
di ch qun - quyn ca cha Nguyn tham , h
khc, phi lm vo cnh - nh Nguyn C Trinh tu
by - mi d n chn ngi chn, ngho kh, tht
nghip rt l ng thng, chp nhn ri b lng qu
vi nhng m m t tin lm nhng k lang thang,
phiu lu kim sng ni min t l. H cn l nhng
t nhn phi ti lu y bit x, vnh vin khng c
quay v ni ct rn, chn nhau, v hn a s l nhng
phn t bt tr, khng chu sng kip khut phc, n
hn trc bn cng quyn nhng lm...
By gi, tin v phng Nam l mun gi t ngho
i, thot ly ngc t ca nhng rng buc phong kin
 giam hm my ngn nm, vt khi mnh t qu
ngho cng ngy cng cht chi hn v din tch v
nght th hn v mt tinh thn, mong tm kim mt
chn tri mi.
Nhng tin v Nam, cng l tin v min t hoang
vu, y nhng mui mng, rn rt, y nhng trn su,
hm beo, v trong tng bc khai ph gian nan ng
u vi nhng bt trc khn lng t pha thin nhin
v pha con ngi. Trn vng t mi, k nh n nh,
h vn khng thot ra khi kh nn t nhng tranh
chp, phn ly, t nhng chin tranh xm lc v vn
SNNAM cha thot hn c i ngho, lun phi gng mnh
T
chia phn trch nhim kh au vi ton dn tc.
GIA NH Song trn vng t sen tn hi m, bn gy mt
XA
bn, nhng ngi Vit chng t c mnh, tm
gp li mnh, qua sc chu ng trng k trc cc
th thch, qua ti sng to trc cc tnh hung khc
nghit, qua s ha ng tuyt diu vi nhng con ngi
thuc cc dn tc khc nhau vi nhng vn ha khc
nhau, hon thnh mt lnh th khang trang cha y
sc sng v gi vng c tnh cch thng nht nhim
mu ca dn tc mnh.
Lm sao hiu ht cung bc, nhp iu ca bn trng
ca - ng thi l bn hng ca - Nam tin ca dn tc
Vit, nu khng c nhng cng trnh ghi li, du l
mun mt, nhng chng ng i ca cc tin nhn?
Rt nhiu bn tr ngy nay cn c quay v ngun
c, tm hiu v s hnh thnh nhng vng t mi, vi s
lp p dng lng, vi s o kinh m rch, cng nhng
thi n nt v nhng chin u mi mt tn ti v
vn ln trn mnh t ny.
Ngy mai c bt u t ngy hm nay, v ngy
hm nay c bt u t ngy hm qua. Nhng lp k
tha l chng ta y khng th c c sc nng ca
lng bit n nu khng c s hiu bit v nhng n lc,
hi sinh ca cc tin nhn.
Nh Xut bn Tr, ti bn quyn t Gia nh Xa
ca Sn Nam - mt cng trnh c ni dung ht sc c
th c vit t ngun t liu phong ph ca mt s nh
nghin cu thi qua, cng vi vn ling hiu bit rng
ri ca tc gi v mt min t m mnh sinh trng 13
v dy cng tm hiu l mt vic lm thch thi, hu
ch, c nhiu ngha su xa.
V HNH
SNNAM

T
GIA NH
XA
 VI NT
V THIN NHIN

15

C L QUYN SCH XA NHT NI V T

Gia nh xa m ta cn bit c l cun Chn Lp
Phong Th k ca Chu t Quan. Tc gi l ngi
Trung Quc i nh Nguyn, theo chn mt phi on
ngoi giao Trung Hoa sang Chn Lp, n tn th
ng-co. Dng thuyn i t bin vo, ngc sng Cu
Long, qua M Tho, ngang ng Thp Mi, tc gi nhn
ln b ch thy nhng bi my di, cy to, ct vng,
lau sy trng. mc Ni sng, tc gi ghi li nhng
chm cy rm rp ca khu rng thp (rng Sc), ca
sng qu rng, cy to v my di, to bng mt v ch
tr cho chim chc v mung th, ting ku ting ht
vang di. Vo c na ng sng, ln u tin tc gi
thy c mt cnh ng la bt ngn, khng mt gc
 cy to. Tru rng hng ngn con, hp tng by trn ng
c. Dc b sng l rng tre gai, mng tre c v ng.
Theo nhng s sch ca ngi Vit cng nh ngi
nc ngoi, ch yu l ca ngi Php, th min t
Nam B xa khi ngi Vit t chn n hy cn kh
hoang vu. Vo th k XVI tr v trc, c nhiu
ngi nc ngoi qua li ni ny tm phng lm n
bun bn: ngi Trung Hoa, ngi Nht, ngi M Lai,
ngi n , ngi phng Ty (Ty Ban Nha, B
o Nha). Nhng hu ht h khng dng chn li y
m i xa hn, ln tn Phnm Pnh bun bn. Ngi
SNNAM Kh me tp trung ch yu vng t Lc Chn Lp
T
(lnh th Campuchia hin nay), t cao ro, d lm n,
GIA NH ngun li nhiu: tm c Bin H. Min h lu sng
XA
M Cng, nay l Nam B, khng c m vng, m bc,
u khu, trm hng, t la, h tiu v.v... hp dn
thng khch. Lc by gi c mt vng tng i sung
tc, nhiu la go l Bi Xu, gn ca sng Hu. Phn
ln t ai cn rng rm hoang vu, nhiu th d, kh
hu m thp, cn kh lm n.
Loi my di m Chu t Quan nhc n hai ln
l my vc xanh ti, mc hoang t thp, r xung
nc, nay cn li du n a danh: ng My,
Xo My, rch Chc C ao (ting Khme, ao l my).
Cy to um tm, nhiu bng mt m ng k khng hn
l cy sao, cu du mc ri rc Nam B m c th
l cy lm v, cy ga, cy xp vi m r ph thng
xung bm t, lu ngy ln ln nh nhng cy ct
nh, l rng nhiu nm y t, tng che ti om, ni
cp lm hang sinh . La ma, lau trng, sy v tre
mc d dng trn t mi bi. Tre gai thch hp vi t
cao v t thp, nc ngp khng cht, nc l cng
nh nc ngt. Tre mc rt nhiu, sau ny cn ghi li
thnh nhiu tn t nh Bn Tre, Xo Tre, Vnh Tre.
R tre gi c t bi nh r sy, r c.
Cnh hoang s, c a lm nn lng nhiu ngi
nhng khng lm thi ch ngi Vit i khai hoang, nh
thc t chng minh.
V sao nh vy?
V nhng ngi n y l khng th tr v, h
khng th sng c hoc khng c sng qu 17
cha t t min ngoi.
Quan trng hn l ngi Vit i khn hoang, mang
theo mnh nn vn minh la nc t lu i ca dn tc,
t tin, sng c t chc hn nhng ngi i trc. Bng
chng l h thy c min t cn hoang vu nhiu
e da ny tim nng ln v nng nghip. H thy
c a cuc tt. Hai ch a cuc do Trnh Hoi
c dng u tin trong Gia nh Thnh Thng Ch
khng c ni dung huyn b v phong thy m ch ni
c nhiu thun li lm la nc, c tiu ti iu
ha vi sng rch thin nhin chng cht sc ngi ch
cn iu chnh thm sao cho c c nc ngt ung
vo ma hn, khng b ngp ng vo ma lt, c kh
nng lui ti d dng vi Bn Ngh, vi kinh Hu
theo ng b, ng sng, ng bin... th c th
li khai thc c.
 S xa cn ghi li chuyn hai vin chc nh Nguyn
l x sai (mt chc v ngnh t php) Vn Trinh v
tng thn li (mt chc v ngnh thu v v pht lng
cho lnh) Vn Chiu lnh nhim v hng dn nhm
di thn bi Thanh phc Minh, ngi Trung Hoa sang
u hng nh Nguyn, n ngay vng M Tho lm
rung. a i nh vy u phi l chuyn cu may hay
ty hng. Vng M Tho lc by gi (v n by gi)
l vng a cuc tt trong min chu th phc tp,
rng ln mc du theo Trnh Hoi c vng ny hy
cn hoang nhn vi hm beo qua li.
SNNAM Ngi xa nhn ng. Vng M Tho v ph cn
T
l ni thun li cho nng nghip. Ni nh vy thy
GIA NH rng ngay t khi cn lm rung B Ra, ngi Vit
XA
vn ti lui min chu th sn bt hoc khai thc
nhng ngun li thin nhin khc, nn hiu kh rnh
rt v t ai, sng rch b bin. Do m hng
dn ngi mi vo ng ch c kh nng lm n sinh
sng. V i th, t n nay, hnh th t ai vng
ny khng thay i ng k. Mc nc hng nm ca
sng Cu Long c th dng cao hn v cha c h thng
kinh o a nc lt ra vnh Thi Lan. Cng vi thi
gian, nhng doi, vnh, c lao, sng ci hoc b l hoc
c bi thm hng ki-l-mt. Mi C Mau cng c
bi p thm mi.

*
**
 Ngi ta thng ni t ny lm chi n thit,
cha hn nh vy.
nh hng ca gi ma khng phi ch c mt chiu
thun li. Din bin ca thi tit phc tp, kh on
trc c, xy ra thin tai cho nhiu nm v cho
tng vng. Gi thun, ma ha vn l mt c m, l
phc tri cho ngi khn hoang, lp p. Ngp lt,
hn hn xy ra theo chu k di ngn tng mi, mi
hai nm hoc ba, bn nm. Ngi lm rung bm vu
vo kinh nghim, da theo s tnh ton tun hon can
chi ca m lch, th d nh nm Gip T, nm Bnh
Thn... th l lt, ma sm, ma mun v.v...
ng bng sng Cu Long khng ngoi quy lut 19
y, tuy c chiu hng iu ha hn nhng min khc
ca t nc.
Min nhit i thng c nhiu yu t khng thun
cho canh tc v sc khe con ngi. Nng la ma du.
Nng sao, ma thi t. Nh thng nng sau Tt, t
rung rt li, nt n nh vt rn trn gm xa, gia
hai cc t kh c k h c mt phn ty hoc rng
hn, gc cnh kh bn c th lm t chn nu l t
phn. Ma ma n vi sm st, vng t kh n tr
thnh bin nc mnh mng. C cht v nng la li
sinh si, mnh khe hn ma trc, khi t va thm
t vi trn ma u ma. Ht trm ny mm mau l
nh khi rng chy, ht b thiu trong la ngn. Cy la
ma mc hoang, gi n ra, la chn rng tng ht khi b
ngp, cht ui ht la di v nhn, rng th cm nhanh
 xung bn! Ma nng, ht la rng c bo qun trong
t kh ri ny mm, ln m non khi nc lt dng
cao. Ma lt, c nc ngt tri theo nc ra kh xa vm
bin. Ngc li, ti ma kh, c bin v c nc l li
theo thy triu m vo su trong lng sng. C r vi
vy cng c th lc i trn bn t kh. C tr, ra, ln
c th sng trong bn m khng n ung trong vi ba
thng nng. C st trng trn kh, ma nng trng
bay tung theo gi ri p xung nh ht bi n ra
trong vng nc u tin ca cn ma u ma. Con
c qum, nhan sen, trch r, trch c l chim tri nhng
SNNAM u v ng trn bn. Chim b nng, gi si Mi C
T
Mau quen bay tng n n tn Bin H t Campuchia
GIA NH n c ma lt ri tr v rng c.
XA
Mung th u phi thch ng vi ma ma, ma
nng, vi t kh v sng rch ao vng sng cn
v ln ln.
Ngi trc k li, n nh cp quen ung nc
sui, do chi quanh sn ni, xung y phi lm
quen vi phong cnh mi: ung nc bn, li b bm
trn snh ly, khng c hu nai th phi n c thi
li, n cua, bi li vng v nh ch t b sng qua c
lao rnh mi gia bi da nc nc l, khng
c thoi mi nh by su li rong chi t vm ra
bin ri tr vo vm sng khc. Thong dong nht c
l l diu qu, bin p xung sng to, rch nh,
ngy n c tha thi, m n li vo rng cy um
tm ngh ngi.
 Khi tri sa ma ging u ma l lc thin nhin
biu dng sc mnh. Bi sng, ng c, rng tha cng
vi nc, my ni tip nhau mt mu. Sm n x lng
tri. Tng mng t trn bi ca quy, nh ngi ta ni,
con c tu lu nm ang tr mnh! Tht ra l cn c,
ba ba sng lu nm, nm im mc cho t bn bao ph,
nay sng dy hng hi vi thi tit mi. Su b ti, b lui
trn bi, h ming. Con thung lung trong truyn thuyt
xa xa c nhc li qua hnh nh ng rn mi gm,
ng mng x vng ln hn ci khp ang di chuyn,
lm c ng xung, gy nt theo mt ng di quanh co!
Mun vt vy, con ngi tinh khn v c t chc,
cng phi thch ng vi mi trng mi, tn ti v 21
pht trin.

*
* *

ng bng Nam B chia ra hai phn cao thp r

rt. Vng cao vi ph sa c, vng thp vi ph sa mi.
Ln ranh gia hai vng n theo con ng t Ty Ninh
ti Si Gn, xung pha bin theo hng Long in.
Khu vc pha Ty Nam, thng gi l ng bng
sng Cu Long gm ph sa mi vi qu trnh bi t - cn
gi l trm tch - kh phc tp, khng ng u, to ra
nhng vng t cao thp khc nhau, tuy ch chnh lch
i ba mt tng nh khng ng k nhng li rt quan
trng trong khi lm la nc theo k thut c truyn vi
nc tri v chu nh hng ca thy triu.
 lm rung nc th s b tr lng mc cng phi
thch hp vi cch lm rung . Nh khng th qu
xa tha rung, ngi phi c nc ung, lng mc
phi ni lin nhau trao i hng ha. Thng thng
th nc trong rung phi theo s tng trng ca cy
la, nu thiu hoc tha c 20 centimt s gy thit
hi ln.
ng bng t thp, gn ven bin, ch cao t 0,5 mt
n 1 mt, vng cao hn v pha Bc, cng t 1,5 mt
n 2 mt. Dc thp, mun tm cao 1 mt, bnh qun
phi i 100km. Min ng bng ny mang c tnh ca
SNNAM mt min cha ci to xong.
T
Sng Tin l sng gi, chy quanh v lng su, nhn
GIA NH n hai phn ba lu lng nc v ph sa. Sng Hu
XA
l sng tr, chy thng, nhn phn cn li. Ph sa ch
trm tch ni c iu kin thun li, nh sng Tin,
sng quanh co, nc chy gp b. Ni nhiu nc, ph
sa trm tch d dng ven sng, b bin. Do , ta nhn
bn c nhiu ging t cao ro dc theo bin t Cn
Giuc qua G Cng, M Tho, Bn Tre, Tr Vinh, Sc
Trng v nhiu ging hai bn b sng, c bit trn sng
Tin t M Tho ra bin, ni danh nht l t Ba Ging
canh tc rt thun li, mu m.
Ngoi nhng vng ven sng, bin, phn t cn li
l t rng v thp, thiu iu kin cho ph sa trm tch.
Sng Cu Long thuc loi sng di ca th gii
(4.220km) mc nc sai bit gia ma hn v ma lt
bnh qun 4 mt ng bng Nam B, nhng mc sai
bit khng e da cuc sng dn c v phn ln nc
lt rt ngc v ci h ln thin nhin l Bin H
ri t t tho ra. ng thp v nhng vng trng ln
Nam B cng l ni cha nc (ng Thp Mi),
mt phn nc lt tun trn ra b sng Hu, thot ra
vnh Thi Lan.
Nhng ging ven sng, ven bin l nhng im
ta quan trng nht trong cng tc khn hoang. Ging
khng b ngp lt, d tm mch nc ging, d ct nh,
n hp v sinh. Ging ven sng, rch c li th
v tiu ti nc ngt, do nc ln nc rng. ng
bo ngy trc gi l phong thy tt thng lu qun
khi, nm na ni sng su nc chy. 23
Nh vy, ranh gii gia t tt v xu, u i v
khng u i gn trng hp vi ranh gii hng nm l
lt ca ng bng sng Cu Long, cng gn trng hp
vi ng Quc l 4(1) t Si Gn i Tin Giang. nh
hng ca l lt pha Nam ranh gii ny khng ng k
v t ging cao li gn ca bin, cn gi t cm thy.
sng rch, mc nc sai bit gia hai ma khng cao
lm, khong 2 mt, c th gii quyt vi mt h thng
mng nh, kinh o. y cy da, cam, qut khng
b ngp gc ma nc ln. Tri li, pha Bc ranh gii
ny (vng Chu c, Tn Chu, Hng Ng, M c,
k c vng C lao ng Chng) tuy c ph sa tt bi
thm hng nm nhng v mc nc chnh lch qu ln

1 Nay i tn thnh Quc l 1. (BTV)

 (non 4 mt) gia hai ma nn cy ci x xc v b kh
ma hn, b ngp ma nc. Ngoi ngun li chnh l
la rung, c dn vng ny khng c ngun li t nhng
vn cy n tri, b li c ngun li c tm.
Phn t cn li, xu hn, gi l t ng (theo
ngha rng mnh mng) qu thp, b ng vo ma lt,
c mc lan trn, phn tch t nhiu i. C hai loi
c tiu biu ni phn t ny l ng v bng (ngi
Php gi chung mt ting l jone). Ngoi ra c c nng,
bng sen, bng sng, la ma. Ri rc gia vng trng
ni ln vi g cao, ging nh ch cho mt s t bm
SNNAM tr lm rung . Vng trng to nht ca Nam B l
T
ng Thp Mi, ban u tn t ny ch dnh cho mt
GIA NH vng trng nh, sau dng ch lun cho ton vng,
XA
di khong 130km, rng khong 30km. Ni tip vi
ng Thp Mi, v pha Hu Giang l vng thng
c gi l t gic gia cc th x Chu c, Long
Xuyn, Rch Gi, H Tin: t thp, ti ma nc lt,
dy By Ni tr thnh hn non b gia ci b cn, nc
ngp st chn ni. Cy by tha, cy go sng mnh,
dm chn trong bin nc ngt. Trong vng t qu
thp ny, cy trm mc tng mng ln, nh mt khu
rng trm thy, to mi trng tt cho c, ln, ra,
ch, rn sinh si ny n nhanh chng. Pha vnh Thi
Lan, rng trm chy di ven bin ni vo rng c
Mi C Mau.
t ng, t trng ngy trc nhiu c tm, ci,
mt ong, sp nhng ng i li kh khn, c lc thiu
la go n qua ngy, li thm bnh st rt kinh nin,
git cht nhiu ngi, t ai dm nh c.
t Nam B nhiu kinh rch. Nhng con rch nh
ni lin b sng ci vo cnh ng. Rch dn nc vo
t trng, ch thp nht gi l lung, bu, lng, h lng,
ty theo chiu su v hnh dng. Rch li chia thnh
nhiu nhnh nhc, nc chy theo thy triu, nc ln
t sng ci vo ngn, nc rng t ngn rt ra, ch
khng chy theo nghing ca t.
Rch bt ngun t b sng ci vo rung. Tn
rch thng c ch ci ng u, c l do ch ng
ci tc l ng ra sng ci, ni gn li.
Theo quy lut trm tch, b rch nh ln hi c ging 25
ni ln, mi nm mt cao do nc lt trn b, lau sy
mc ln gi t ph sa li. Rch to ra nhng giao im
trn b sng ci. Ngi ta thy t ch Long Xuyn ln
ch Tht Nt, trn qung ng chng 19km c ti 30
con rch ln nh ct ngang b sng Hu, v sau bc
cu, b di nhng cy cu ny cng li 917 mt, bnh
qun 21 mt ng l c 1 mt cu(1). Theo con ng
t An Hu ln Cao Lnh, dc b sng Tin, trn khong
ng di 32km c 24 cy cu st. tnh Kin Giang,
x Vnh Ha Hng, trn sng Ci Ln t y ban x
n p Vnh Anh, phi qua 241 cu ln, nh, n s,
bc qua rch, cng, mng m mi nh u o. Con
ng quanh co, tnh ng chim bay, ch l 7km...

1 Xem Monographie de la province de Long Xuyn ca Victor Duvernoy

Edition du Moniteur de LIndochine, H Ni 1930.
SNNAM

T
GIA NH
XA
QUAN LI PHONG KIN
LU DN V
NGI T Y

27

NGUYN C TRINH, NGI DY CNG GY

dng t Gia nh t bui u gi ni y l tn h i
thp, chit liu trim n: sen tn ni m thp, kh hu
c a, nhnh thy liu (cy bn) gy ri xung bn.
ng hiu r vng t ny khng thun li my cho
ngi i khn hoang, nhng ng cng hiu v sao h
phi n y. T nm 1751, khi cn lm tun ph Qung
Ngi, ng dng s khuyn cha Nguyn nn ngh n
dn qu kh: Vic hi dn ngy nay th cp lnh,
nui voi, np n, ba vic y l trc ht, ngoi ra nhng
chi ph qu l rt nhiu. Dn th mt c nm by trng:
Dn Qung Ngi chu thng thuc nhiu ni, chu
lnh cc nha trng sai d, li chu lnh cc nha trng
in t, li chu lnh cc nha ti bit np, li chu lnh cc
 nha sai vin vi t, li chu lnh cc nha sai vin nguyn
u, li chu lnh bn ph, li chu lnh quan li nha
mn, li chu lnh cc sai nhn, li chu lnh ca ngi
i sn ngang dc, h khng phi mi con d n chn
ngi chn, ngho kh tht nghip rt l ng thng.
ng cho thy s khn kh ca dn x ng Trong
thi y. Quan li th ch trng vo bt b tra hi m ly
lc, khin ca dn cng hao. C rt nhiu dn lu,
ngi th trn thu m phi i lang thang, ngi th v
i rt m phi xiu tn, nhng cha Nguyn c ghi vo
s bt thu thu tt c, dn khng chu ni.(1)
SNNAM
Cha Nguyn li phong kin h bi n cc oan:
ch tin dng nhng ngi thuc h mnh, huyn mnh
T
GIA NH v x mnh m thi (H Nguyn, huyn Tng Sn, x
XA Thanh Ha). Chc v trng yu ch giao cho thnh phn
thn thuc k trn. Ngi qu Thun Ha, Qung Nam
l dn trm h, ch lm chc v nh, con chu khng
c min thu, su.
Vic hc hnh thi c khng c ch . Chin tranh
lin min gia Trnh v Nguyn lm nhn dn thn.
Bn thng tr quan liu tha h v vt n cng cc.
Qung Nam c coi l giu c, thu ng nng hn
vng Thanh Ha. Khng k giu ngho, ai cng phi np
thu sai d (thu thn) v vi mn tin ph thu nh tin
tit liu (bt buc np vo dp Tt), tin thng tn (l
cm mi), tin cc m ( ch la). L su nm mt

1 L Qu n, Ph Bin Tp Lc, NXB. Khoa hc x hi H Ni, 1977,

tr.200.
ln duyt tuyn ln, ba nm mt ln duyt tuyn nh
kim tra dn s, c mi ln nh vy th quan trn xung
tn a phng lm vic hng thng, quy nh s thu
phi np ty theo hng dn, mt kiu ng thu khon
cho tng x. Mi ln duyt tuyn, cc x cn phi ng
thm cc khon tin cc quan chia nhau xi: tin gi
ca trng, tin trnh din quan.
Khi c b dng, mi vin chc ln nh u phi
np l thng tin (cho cha), ni l (cho ni cung),
tin lnh bng, tin ng lc (cho cc quan), tin ng
n, tin tru. n nh ngi c rung, sau khi np la
xong, cn phi gp thm phn tre lm b ng la, s
phn c quy nh qu cao, ngoi mc cn dng thc 29
s. Bi vy, c th np tin mt thay cho phn cc
quan v b h chia tin theo cp bc m tiu xi, thay
cho tin lng, li cn buc cc x phi np tin khon
kh sa kho khi h hng. Lut l i cha Nguyn
vt vnh, nh nhen v vt khng cha mt th g d
ln d nh, nhiu khi ti mc v l, tc ci.
K thut canh tc cn lc hu, nng sut cy trng
thp, dn thm ng th din tch bnh qun u ngi
li thu hp, ngi lao ng thiu t cy cy. Lao ng
lm thu trong nng nghip tr nn r mt.
Vic mua bn trong x thm nh n v chnh sch
b quan ta cng, c thng ca cha Nguyn. Quan li
bc hip, n hi l ca gii chuyn bun bn Hi An,
tch ly sm vng bc, ngc ng, rung vn, hoc
chn giu em theo di m khi cht.
 Vua cha th n chi xa x, ng thi ngy cng nui
tham vng lp thnh mt nc ring. Cha Nguyn Phc
Chu mi ha thng Thch i Sn t Qung ng
n, nh vn ng vi nh Thanh cng nhn vic tch
x ng Trong thnh mt quc gia phn lp - vi tin
hi l, tt nhin - nhng vic bt thnh. Nguyn Phc
Chu cho o Pht pht trin, nhm gy hu thun mnh
m cho mnh, li t xng l Thin Tng o nhn, lm
gio ch (v gio ch ny sng bung th, khi cht
li 146 ngi con, va trai va gi). n i Nguyn
Phc Khot th xng vng, lp triu nh cho mt
SNNAM quc gia ring bt dn phi thay i y phc cho khc
T
vi ng Ngoi.
GIA NH Thi cc cha Nguyn, tng c giao thip vi
XA
cc thng gia nc ngoi, nhng cc cha li khn
vt. Thng gia Pierre Poivre k li ln V Vng
ng xem v mua vi mn hng. Cc quan n ng
, la chn, mt s hng c chuyn tay nhau xem
ri... mt lun.
Ngi phng Ty mun mua ng voi, trm hng...
phi lo hi l cc quan, bng khng th mt tin hoc
b tht ha.
Ai vo t ng Nai - Gia nh?
Ph Bin Tp Lc ca L Qu n ni r h Nguyn
chiu m nhng ngi dn c vt lc x Qung
Nam, cc ph in Bn, Qung Ngi, Quy Nhn a
i khn hoang. Nhng ngi di dn c t tin chim
t, m vn trng cau, xy ct nh ca, li cho thu