Hành Trình Khắc Khoải (Phần 1)

HÀNH TRÌNH KHẮC KHOẢI I
1
2
JAY HÀ
HÀNH TRÌNH
KHẮC KHOẢI
(PHẦN I)
NHÀ XUẤT BẢN TỰ DO
3
Bản quyền của quyển sách này thuộc về Nhà xuất bản
Tự Do và tác giả Jay Hà.
Mọi hình thức sử dụng, sao chép, in ấn, đăng tải trên
mạng phải có sự đồng ý của tác giả.
Biên tập: Ngọc Minh
Thiết kế bìa: Mje Mje
Trình bày: Park Bùi
© NHÀ XUẤT BẢN TỰ DO - THÁNG 06/2022.
Email: nhaxuatbantudo@protonmail.com
Website: www.nhaxuatbantudo.wixsite.com/website
4
MỤC LỤC
GIỚI THIỆU TÁC PHẨM .............. 7
LỜI MỞ ĐẦU CỦA TÁC GIẢ .......... 11
CHƯƠNG MỘT ...................... 14
CHƯƠNG HAI ...................... 38
CHƯƠNG BA ....................... 69
CHƯƠNG BỐN ..................... 111
CHƯƠNG NĂM ..................... 145
CHƯƠNG SÁU ..................... 177
CHƯƠNG BẢY ..................... 206
CHƯƠNG TÁM ..................... 253
CHƯƠNG CHÍN .................... 299
CHƯƠNG MƯỜI .................... 339
CHƯƠNG MƯỜI MỘT ................ 372
CHƯƠNG MƯỜI HAI ................ 407
CHƯƠNG MƯỜI BA ................. 419
5
CHƯƠNG MƯỜI BỐN ................ 455
CHƯƠNG MƯỜI LĂM ................ 477
CHƯƠNG MƯỜI SÁU ................ 492
CHƯƠNG MƯỜI BẢY ................ 524
CHƯƠNG MƯỜI TÁM ................ 574
CHƯƠNG MƯỜI CHÍN ............... 589
CHƯƠNG HAI MƯƠI ................ 613
CHƯƠNG HAI MƯƠI MỐT ............ 653
CHƯƠNG HAI MƯƠI HAI ............ 700
CHƯƠNG HAI MƯƠI BA ............. 752
CHƯƠNG HAI MƯƠI BỐN ............ 775
CHƯƠNG HAI MƯƠI LĂM ............ 806
CHƯƠNG HAI MƯƠI SÁU ............ 847
6
GIỚI THIỆU TÁC PHẨM
“Hành trình khắc khoải” là một câu chuyện tình buồn

trong số hàng trăm ngàn những câu chuyện buồn tương
tự đã xảy ra khi đất nước bị ngăn đôi giữa hai miền Nam
- Bắc sau Hiệp định Genève năm 1954. Những nhân vật,
những tình tiết trong cuốn tiểu thuyết này là hư cấu,
nhưng chúng được xây dựng dựa trên rất nhiều những
tư liệu thật, biến cố có thật trong thời gian đó. Một câu
chuyện tình tại thời điểm chiến tranh kết thúc mà kết
quả của nó là sự biệt ly ngoài mong muốn của con
người, vì thân phận con người vô cùng, vô cùng nhỏ bé
trước cơn đại hồng thủy của lịch sử. Thân phận mỗi
người bị cuốn trôi theo dòng đời nghiệt ngã là điều hiển
nhiên, xô đẩy những con người yêu thương nhau về hai
hướng trái ngược, để cuộc chia ly trong khoảng khắc trở
thành vĩnh viễn.
Tiểu thuyết “Hành trình khắc khoải” ra đời từ những câu

chuyện mà tác giả Jay Hà góp nhặt được. Những mẩu
chuyện về số phận, về cuộc đời của những người mà tác
7
giả quen biết và không quen biết, bắt đầu từ câu chuyện
trong chính gia đình tác giả, vốn là một gia đình người
Bắc di cư vào Nam. Những câu chuyện được kể trong
những bữa cơm gia đình khi cha mẹ con cái quây quần
bên nhau ôn lại những kỷ niệm xưa cũ, hay bên tách trà,
ly cà phê khi những người bạn, người thân cùng nhau tụ
họp.
Tác giả Jay Hà có tên Việt Nam là Trịnh Đình Thu Hà,
sinh năm 1966 tại Sài Gòn và rời Việt Nam đến Hoa Kỳ
định cư vào đầu tháng 7 năm 1991. Jay Hà tốt nghiệp
Đại học Cal State Fullerton ngành Tài chính, hiện đang
cư ngụ tại Nam California và đang làm việc trong ngành
Quản trị Địa ốc. Tác giả bắt đầu viết vào năm 2000 với
các tác phẩm truyện ngắn và truyện dài, bao gồm:
Truyện ngắn: Một ngày mùa đông; Giấc mơ xưa; Mảnh
thủy tinh; Đau như vết roi; Vết chân tròn trên cát (chưa
xuất bản). Truyện dài: Vòng quay nghiệt ngã (truyện
kinh dị, xuất bản 2015); Lạc lối (viết năm 2018, chưa
xuất bản); Hành Trình khắc khoải (viết năm 2022). Một
trong những truyện ngắn, bài viết của tác giả đã tham
8
gia "Viết về nước Mỹ" với tựa đề "Bài viết không tên về
nước Mỹ" đã nhận được giải thưởng đặt biệt của tòa
soạn Việt Báo tại Little Saigon, Westminster, Hoa Kỳ vào
năm 2005.
Viết “Hành trình khắc khoải”, tác giả muốn nói lên
những day dứt, những đau đáu, khắc khoải, hoang
mang về thân phận con người, về số phận đất nước
luôn nằm sâu trong tim hàng triệu người Việt Nam. Một
ao ước hòa bình, ước mơ được sống hồn nhiên, không
hận thù, không chia cắt, là khát vọng cháy bỏng không
chỉ ở những người Việt đang sống trên quê hương, mà
luôn là nỗi ấp ủ trong tim của hàng triệu người Việt xa
xứ. Ước mong có một ngày, những thế hệ Việt Nam sẽ
được nói, được viết, được nhìn lại quá khứ bằng tấm
lòng rộng lượng, vị tha, bằng đôi mắt thấu hiểu về một
hành trình dài đầy đau thương khắc khoải mà cả dân tộc
đã đi qua với bao nhiêu máu và nước mắt đổ xuống. Để
rồi người Việt sẽ công bằng, nghiêm khắc nhìn lại những
lỗi lầm đã mắc phải trong cuộc vạn lý trường chinh của
9
dân tộc, để cùng tha thứ cho nhau những điều thiếu xót
và đồng hành hướng tới điều tốt đẹp ở tương lai.
Chúng tôi cũng gửi lời cảm ơn chân thành đến tác giả
Jay Hà vì đã cho phép chúng tôi xuất bản và phát hành
tác phẩm này đến tay bạn đọc Việt Nam trong và ngoài
nước.
Nhà xuất bản Tự Do
10
LỜI MỞ ĐẦU CỦA TÁC GIẢ
“Truth is like the sun. You can shut it out for a time but
it ain’t goin’ away”
"Sự thật như ánh mặt trời. Bạn có thể che giấu nó
nhưng nó vẫn luôn ở đó"
(Elvis Presley)
Con không bao giờ quên những buổi chiều bố con mình
đã cùng ngồi nói chuyện với nhau về hành trình gian
truân của gia đình ta trên chuyến hành trình đi tìm tự
do. Bố đã nghiêm túc, tận tụy kể cho con nghe những
câu chuyện quá khứ về thế hệ của bố phải chịu đựng
những va đập của lịch sử. Con mang trong mình sự tò
mò của một đứa trẻ sơ sinh nhìn vào thế giới. Bố đã
ngồi đó, kiên nhẫn kể lại từng chặng đường đời bố và
gia đình ta đã đi qua trên hành trình đi tìm tự do đầy
khắc khoải.
Con xót xa nhận ra trong một chuỗi hành trình khắc

khoải, đau thương, con người vẫn đau đáu hướng đến
tự do như những đóa hướng dương hướng đến ánh mặt
11
trời rực rỡ. Quyền tự do vốn đã có sẵn trong vũ trụ bao

la rộng lớn này. Nó như cây cỏ, núi đồi. Nó ở ngay trong
hơi thở, bàng bạc khắp mọi nơi, tự nhiên như thế giới
đã từng vốn vậy. Thế nhưng những thế lực xô đẩy, tóm
lấy tự do bỏ vào túi càn khôn của họ, đóng dấu nó và
cho nó một tên gọi: tự do trong điều kiện. Sự khao khát
một nỗi tự do vĩnh hằng đã xô đẩy thân phận con người
như chiếc lá giữa cơn bão giông lịch sử, bị quăng quật
đến tả tơi thân xác. Cho đến khi những cảm xúc tắt lịm,
con người chỉ còn là những miếng gỗ lều phều, trôi
bềnh bồng giữa những cơn sóng đại dương cuồng nộ.
Trôi ngược quá khứ, những hình ảnh xót xa, thương đau
nhưng hùng vĩ của những con người gồng gánh, bồng bế
nhau rời bỏ quê hương, chu du trên những con tàu sắt
vĩ đại hướng vào miền Nam, nơi bừng sáng ánh tự do,
con chợt so sánh họ với những cuộc di cư vĩ đại của
người Do Thái trở về vùng đất hứa. Khi thế giới quyết
định giúp những người con của Chúa lưu lạc từ ngàn
năm trở về vùng đất mà cha họ đã hứa. Người Do Thái
đã ồ ạt quay về từ muôn hướng, để được ôm nắm đất
12
quê cha, được hôn lên nắm đất thiêng liêng ấy. Con
cũng chợt mơ ước một vùng đất hứa như thế cho thân
phận Việt Nam. Được ôm giữ hai chữ "Tự do" thiêng
liêng vốn dĩ đã nằm trong hơi thở.
Bao giờ và cho đến bao giờ...???
Thời gian vẫn trôi đi, tất cả sẽ rơi vào quá khứ. Hãy biến
quá khứ thành một điều gì đó để học, để nhớ. Xin đừng
để nó trôi đi trong trống rỗng, nhạt nhòa.
Bố ơi, con dâng tặng quyển sách này lên hương hồn bố,
bác, cô chú và tất cả những người đã giúp con hoàn
thành tâm nguyện, cùng những người Việt viễn xứ trên
chuyến hành trình tìm tự do đầy khắc khoải.
California, ngày 31 tháng 3 năm 2022.
JAY HÀ
13
CHƯƠNG MỘT
Sài Gòn vốn hai mùa mưa nắng. Thời tiết dễ

đoán như tâm tính của một đứa trẻ lên ba: Đói đòi ăn,
khát đòi uống. Thỉnh thoảng, trời trở mùa như một đứa
trẻ giở chứng nhõng nhẽo chút đỉnh, rồi thì đâu lại vào
đấy. Cứ sáu tháng mưa rồi đến sáu tháng nắng. Mưa như
trút nước. Mưa quằn quại chảy như sông trong lòng
thành phố. Rồi đến nắng đổ lửa. Nắng sém da cháy thịt,
đổ xuống làm bong hết nhựa đường. Những con đường
trong thành phố liên tục bị hun đốt dưới sức nóng 36oC -
40oC khiến mặt đường loang loáng những vệt nhựa
14
đường chảy dính trên mặt đường, trông loang lổ như

những vết dầu loang đen sũng.
Chỉ có những con đường rợp bóng cây hai bên,

nằm phơi mình thảnh thơi, mát mẻ, giữa bữa trưa vắng
lặng là phần đẹp nhất của cái thành phố nhiệt đới này.
Trong khi những tia tử ngoại từ khối cầu lửa khổng lồ
trên bầu trời đang thè những chiếc lưỡi hồng nhiệt liếm
xuống trái đất không khoan nhượng, người ta chợt tìm
thấy một thoáng hơi hướm của Thiên đàng khi đạp xe
ngang qua con đường rợp bóng mát nhờ những hàng cây
hai bên đường, hây hẩy gió hè ẩm ướt. Người Sài Gòn có
thói quen nghỉ trưa. Từ mười hai giờ trưa cho đến
khoảng ba giờ chiều, cả thành phố dường như chìm trong
giấc ngủ trưa dưới cơn nóng hâm hấp đổ lửa. Đường phố
vắng lặng, mọi con đường nằm im phơi mình trong cơn
nắng, chỉ thỉnh thoảng vài chiếc xe đạp, xe ba bánh, xe
lam, xe gắn máy oằn mình chạy qua với vẻ uể oải, mệt
nhoài vì phải chòi mình trong cơn nóng sém da. Ba tiếng
ngủ trưa đối với người Sài Gòn là khoảng thời gian vàng
ngọc để họ có thể lấy lại sức cho phần còn lại của một
buổi chiều náo nhiệt, của một thành phố sống về đêm.
15
Khoảng lặng ấy trở thành một nếp sống, một nét văn hóa
của Sài Gòn: Một thành phố được sinh ra như huyền
thoại, là mảnh đất hội tụ tất cả những tinh túy của các
nền văn hóa lân bang vừa kim vừa cổ, không một chút tự
tôn, cũng chẳng hề tự kỷ. Sài Gòn như một dòng sông
lớn nhận tất cả các nhánh sông nhỏ đổ vào mình để rồi
cùng quyện vào nhau đi vào vùng biển lớn. Cứ thế, Sài
Gòn là một biểu tượng tự hào của những người Việt
Nam từ các vùng phương Bắc, dắt tay nhau theo chúa
Nguyễn xuống phương Nam mang tinh thần hội nhập và
thăng tiến, với ước mơ mở mang bờ cõi.
Từ sau 1975, sau khi thống nhất đất nước, chính

quyền miền Bắc cố áp dụng nhiều biện pháp để thay đổi
Sài gòn, bắt thành phố này phải theo một nhịp sống đơn
điệu, kỷ luật như một trại lính. Thế nhưng, dường như tư
tưởng độc lập, tự do đã thật sự ăn sâu vào từng tế bào
của người Sài Gòn, họ đã chọn một con đường đi riêng
cho mình. Họ không thật sự chống lại những lệnh áp chế
của chính quyền Trung ương, nhưng họ vẫn cố gắng tìm
một con đường đi xuyên qua những áp chế vô lý và giữ
riêng một khoảng trời riêng độc lập, một không gian tự
16
do cho dù nhỏ hẹp cho riêng mình. Người Sài Gòn khi
được hỏi họ là ai, câu trả lời chung và duy nhất: "Tui là
người Sài Gòn!". Chỉ cần bao nhiêu đấy, người ta có thể
nhận chân được giá trị nhân văn mà họ thừa hưởng. Chỉ
cần biết họ là người SÀI GÒN, thế là đủ cho một bản lý
lịch riêng. Ai mới đến Sài Gòn cũng đều bỡ ngỡ với lối
sống thoải mái không cần nghĩ đến ngày mai của người
Sài Gòn, thậm chí có người còn bĩu môi, dè bỉu lối sống
"vô tổ chức" ấy! Nhưng chỉ một thời gian thôi, chính
những con người đó còn yêu mến Sài Gòn hơn cả những
người Sài Gòn thứ thiệt! Họ tìm mọi cách để hòa nhập
với lối sống Sài Gòn càng nhanh càng tốt. Và, người Sài
Gòn cũng hân hoan mở lòng ra đón họ như đón những
người con từ xa mới về.
Đó mới chính là nét đáng yêu của thành phố

phương Nam tràn đầy nắng gió miền nhiệt đới.
Năm một ngàn chín trăm tám mươi lăm, giữa một
buổi trưa hè oi bức.
Ông Phong ngồi dựa một cách thoải mái trên xe

xích lô, trong khi anh xích lô khoảng ngoài ba mươi,
17
khuôn mặt đen nhẻm, gầy gò, ướt mồ hôi dưới cái nón
vải, cong lưng nhấn từng cái pedal cho xe lăn bánh.
Dù ngồi trong xe xích lô, có mái che nhỏ may

bằng vải bố lính trên đầu, ông vẫn cảm nhận được cái
sức nóng hâm hấp của mặt đường đang phà vào mặt ông.
Đưa tay lên chùi mấy giọt mồ hôi đang chực lăn ra khỏi
mớ tóc nhuốm bạc của mình, ông Phong quay lại hỏi với
anh đạp xích lô:
- Này chú, sắp đến nơi chưa?
Anh xích lô vẫn cong lưng đạp, vừa trả lời, giọng
hổn hển, đứt quãng:
- Khoảng chừng mười lăm phút nữa thì tới... Chú

đừng có nóng ruột!
Rồi anh đổi giọng ỉ ôi:
- Chú ơi, trời nóng đạp xe mệt quá! Tới nơi, chú
cho con xin thêm hai chục nghen chú!
Giọng anh ta rề rà nghe đến mệt. Ông Phong bực

mình vì cái sự kèo nài của anh xích lô. "Giá cả đã thỏa
thuận rồi, bây giờ nó lại giở giọng cò cưa, kèo nài giá
cả..!" ông Phong bực bội nghĩ thầm. Lương bộ đội, cấp
18
bậc thiếu tá như ông có bao nhiêu, vài trăm bạc mỗi
tháng, nhiều nhặn gì mà cái thằng này nó kì nèo đến
những hai chục... Hừ...!
Ông tính nói "Không" nhưng nhìn thấy cái nóng

đổ lửa đang dội xuống lưng, xuống bộ mặt ủ ê của anh
phu xe và cả ông, khiến ông mềm lòng đành im lặng.
Chiếc xe ì ạch theo từng cái nhấn nặng nề của anh phu
đang gò lưng đạp trên đường, chạy giần giật mệt mỏi,
chỉ nhanh hơn người đi bộ một tí. Ông không trả lời
nhưng trong bụng cũng tự bảo: "Thôi, đến đấy cho nó
thêm mười đồng cũng được."
Cái nóng hâm hấp của buổi trưa hè khiến ông

thấy mệt. Đầu ông hơi ngả ra, tựa vào chiếc nệm mỏng
phía sau, ông nhắm mắt lại, tâm tưởng trôi lại những
ngày trước khi vào Sài Gòn.
***
Hai tháng trước, đang lúc ngồi chơi xơi nước với
ông Tảo, một quân nhân vừa xuất ngũ trong làng. Hai
người đang bàn tính chuyện làm ăn khi ông nộp đơn giải
19
ngũ sau mấy mươi năm chinh chiến. Thằng Bắc, thằng
cháu gọi ông bằng cậu, chạy xộc vào sân nhà ông. Vừa
thấy ông, nó reo lên như bắt được quà:
- Gớm, cậu ở đây, cháu đi khắp làng tìm cậu. Cậu

biết gì chưa?
Ông nhướng mắt nhìn nó ngạc nhiên, mắng đùa:
- Mày làm gì mà chạy như ma đuổi thế? Lớn rồi,

mười bảy mười tám chứ còn nhỏ nhặn gì, đi đứng cho
đàng hoàng lại chứ!
Thằng Bắc nhăn răng cười, khoe hàm răng vồ,

cái chĩa ra, cái chĩa vào, cáu bẩn vì thuốc lào, bảo:
- Giời ạ, hỏi cậu biết tin gì chưa thì cậu lại mắng
cháu. Thế thôi, cháu chả nói!
Ông hất hàm hỏi lại:
- Tin gì?
Thằng Bắc cười cười, nheo mắt:
- Tin đặc biệt đấy, cậu thưởng cháu cái gì đi,

cháu nói.
Ông Phong bực mình, nhấm nhẳng:
20
- Nói thì tao nghe không thì thôi. Tao không phải
trẻ con đùa với mày!
Ông Tảo hùa theo:
- Phải rồi, chúng ông có phải trẻ con đâu mà đánh

đố. Nói nhanh đi, cái thằng dở người này.
Bắc cười lớn:
- Cháu có tin trong Nam đấy, cậu ạ!
Ông Phong lại nhướng mắt vẻ ngạc nhiên, lặp lại:
- Tin trong Nam? Tin của ai?
- Tin gia đình cô Xuân, chú Lãm.
Trong lúc ông Tảo đang nhíu mày suy nghĩ hai
nhân vật miền Nam đó có quen biết gì không, ông Phong
đã đứng bật dậy hỏi ngay:
- Thật à? Mày có chắc không?
Bắc gật đầu một cách quả quyết:
- Chắc chứ ạ! Anh Hào công tác vào Nam mới ra

sáng nay, có đến thăm nhà cô Xuân mà cậu!
- Thằng Hào đến nhà cô ấy à?
21
Bắc gật đầu. Ông Phong vẫn còn vẻ sửng sốt.

Ông Tảo thấy vậy hỏi nhỏ:
- Này ông Phong, Xuân, Lãm là ai thế?
Ông Phong quay lại, hơi nhấm nhẳng:
- Xuân, Lãm là con ông tuần Cả làng mình ngày

xưa ấy! Ông quên rồi à?
Ông Tảo im lặng vài giây rồi vỗ trán đánh bốp

một tiếng:
- À, nhớ rồi... Cô Xuân con ông tuần Cả ...
Ông ta ngưng bặt lại. Nhưng dường như ông

Phong không để ý đến thái độ của ông Tảo. Ông quay
sang Bắc hỏi dồn:
- Thằng Hào đâu? Gọi nó sang đây cho cậu gặp

ngay.
Bắc gật đầu, nhanh chân quay về nhà. Lát sau,

một anh bộ đội tuổi chừng ngoài ba mươi đi cùng với
Bắc xuất hiện. Ông Phong vội đi nhanh tới kéo tay anh
bộ đội trẻ ấy vào trong nhà hàn huyên cả buổi chiều.
22
Bao nhiêu năm trời từ sau ngày thống nhất đất

nước, ông luôn mong mỏi gặp lại người thân, mãi đến
hôm nay mộng ước của ông mới thành sự thật. Ông đã
có trong tay địa chỉ của bà Xuân và ông Lãm trong Sài
Gòn. Nỗi háo hức lẫn sự đắn đo lại dằng xé trong ông,
khiến ông chần chừ không quyết được. Biết giải thích
làm sao với người nhà ông, với vợ con ông. Đi một
chuyến vào Nam lúc này cũng khá tốn tiền, liệu vợ con
ông hỏi han, ông sẽ giải thích thế nào? Nhưng nếu không
vào thăm một lần chắc ông sẽ ân hận suốt đời. "Thôi thà
một lần gặp gỡ còn hơn một đời ray rứt!" Ông chắt lưỡi
quyết định. Một tuần sau, ông Phong mua một chiếc vé
tàu Thống Nhất vào Nam. Người ủng hộ ông nhiều nhất
là bà Dụ, mẹ của Hào và Bắc.
Thu xếp chuyện gia đình xong, ông Phong lên tàu
hoả đi vào Nam. Hai ngày trên chuyến tàu Thống Nhất
xuôi Nam, lần đầu tiên ông mới có dịp đi dọc đất nước
một cách đường hoàng, không phải xuyên rừng, lội núi
như thời còn kháng chiến chống Mỹ. Chuyến tàu khởi
hành từ Hà Nội đi dần về hướng Nam. Con tàu nặng nề,
uốn lượn đi qua chiếc cầu sắt Long Biên cũ kỹ, từng
23
hứng chịu những trận mưa bom của máy bay Mỹ trong
đợt tấn công mười hai ngày đêm ở Hà Nội. Những dấu
bom, vết đạn vẫn còn in trên những cây sắt hai bên thành
cầu. Đôi chỗ, những thớ gỗ bị sạt mất bởi một mảnh bom
hay mảnh đạn cối vẫn còn nằm đó, như vết thương nham
nhở chưa băng bó kịp. Đất nước đã thống nhất mười năm
rồi mà với ông vết thương chiến tranh vẫn còn như tươi
mới. Những ngôi nhà loang lổ vết đạn, sạt mất một góc,
hay thậm chí chỉ còn là đống gạch vụn khi đi qua thành
phố Vinh. Một cái làng xa xa chỉ có dăm nóc nhà nguyên
vẹn. Những đứa bé mặt mũi lấm lem, tay cầm khi thì nải
chuối, khi một ấm chè nóng với vài cái cốc, cái ly sứt
miệng chạy theo mời chào những hành khách trên tàu.
Vài chị bán hàng người địa phương trọ trẹ mời mua vài
cái kẹo lạc diện biên chế, những cái bánh gai, bánh đúc,
bánh dày... Thậm chí, ông thấy có người bán những gói
thuốc lá Sapa, thuốc lá Điện Biên một cách lén lút. Ông
đoán những bao thuốc lá biên chế này được người ta
tuồn ra chợ đen bán kiếm lời. Ông Phong lần tay lôi
trong túi ra bao thuốc lá Thủ Đô ông được mua theo chế
độ cán bộ trung cấp. Ông rút ra một điếu, châm lửa, lặng
lẽ đưa lên miệng rít một hơi đầy buồng phổi.
24
Dấu vết chiến tranh đậm hơn khi tàu đi dần vào
miền Nam, khi qua khỏi qua Đồng Hới. Cả một vùng
không một bóng nhà còn nguyên vẹn. Tất cả là một đống
đổ nát còn nằm im đó. Những chiếc xe cam-nhông Mỹ
vất lăn lóc đây đó, đôi chỗ rỉ sét vẫn nằm im lạnh lẽo. Xa
xa, ông thấy một ngôi nhà thờ nhỏ, có cây Thánh giá lỗ
chỗ vết đạn vẫn vươn cao dưới bầu trời êm ả. Cả một
vùng đất vắng vẻ như một bãi tha ma, đây đó chỉ một vài
con chó hoang lủi thủi đi tìm thức ăn. Ông có cảm giác
vẫn còn nghe mùi thuốc súng lẫn tiếng đại bác réo từng
đêm, ùng ục. Nơi đây, ông đã từng tham gia trận đánh ở
Quảng Trị, Thừa Thiên - Huế. Hơn một nửa tiểu đoàn
của ông đã bỏ xác trên đường rút chạy ra Đồng Hới.
Không quân Mỹ rải bom trên khắp địa bàn Đồng Hới
gần như thành bình địa. Cả đêm, ông và đồng đội núp
trong hầm, trốn vào núi để chịu trận mưa bom khủng
khiếp ấy. Vậy mà, sáng ra, khi chui ra khỏi hầm, trước
khung cảnh cả tỉnh lỵ bị san bằng thành bình địa, ông lại
thấy cái nhà thờ con con vẫn đứng sững, tháp chuông chỉ
bị xây xát đôi chỗ chứ không đổ sập. Hình ảnh nóc
chuông và giáo đường ấy như một phép lạ ghi đậm trong
trí ông. Ngày ấy, ông đã tin có một phép lạ, phép lạ che
25
chở ngôi giáo đường còn sót lại, che chở niềm tin về
Đấng Cứu Thế hiện diện giữa địa ngục trần gian, giữa
những mảnh vỡ đạn bom và niềm tuyệt vọng. Ông đã bật
khóc khi thấy nóc ngôi giáo đường như vừa trồi lên sau
cơn bão lửa. Ngôi giáo đường ấy vẫn còn đây, trước mặt
ông, vẫn nguyên vẹn hình hài với những vết thương sém
thịt. Bất chợt, tiếng chuông vang lên từng hồi khiến ông
xúc động. Bạn bè, đồng đội của ông đã vùi xác nơi đây.
Có lẽ, xương thịt họ đã quyện với vùng đất Đồng Hới
này, cho dù quê hương họ là từ khắp các miền đất nước.
Tiếng chuông ngân nga như một điệu nhạc réo rắt nguồn
sống tưới vào mảnh đất tan hoang. Bất giác, ông đưa tay
chùi nước mắt.
Một nửa đất nước trải dài từ vĩ tuyến mười bảy

trở ra Bắc những dấu ấn ngày xưa cũ vẫn còn đó, không
chút thay đổi. Dấu chân Cách mạng của ông đã đi qua:
Cao Bằng, Bắc Giang, Lạng Sơn, Việt Trì, Tuyên
Quang, Vinh, Nghệ An, Đồng Hới... kể sao cho xiết
những năm tháng trong quân đội, ông được điều binh đi
khắp chốn. Ngay cả Hà Nội, những vết tích cũ, những
dấu xưa vẫn còn y nguyên, thách thức với thời gian
26
không hề thay đổi. Như thể tất cả vẫn như ngày hôm
qua, nguyên sơ, tươi mới. Ba mươi năm đã đi qua, một
nửa cuộc đời ông đã đi qua, ôm ấp với những kỷ niệm
vui buồn lẫn lộn của cuộc đời mình. Giờ đây, ông đang
đi ngược lại quãng đời son trẻ mà ông ngỡ đã đánh mất
từ lâu. Ông nheo mắt nhìn ra xa, trước mắt ông là những
khoảng đồng xa ngút ngàn, heo hút, tàn tạ, không mang
màu sắc tươi xanh của những cánh đồng trĩu lúa như
từng có thủa xa xưa. Khung cảnh buồn tênh, hoang dại
như chính cuộc đời ông đã từng, như chính số phận đất
nước đang quằn quại.
Chuyến tàu đi dần vào Nam. Càng đi dần vào

trong, khung cảnh càng thay đổi nhanh chóng làm ông
có cảm tưởng như mình đang đi một chuyến du lịch sang
một nước khác. Sau khi vượt qua những nơi đổ nát mang
đầy dấu tích chiến tranh như Quảng Trị, Thừa Thiên -
Huế, con tàu lặc lè, uốn lượn đi qua đèo Hải Vân nằm sát
vùng biển Đông, tiến dần về những vùng đất phương
Nam đầy nắng gió. Thành phố Đà Nẵng dần dần hiện ra
trước mắt. Một khung cảnh hoàn toàn mới lạ mở ra trước
mắt ông. Thành phố Đà Nẵng dưới ánh nắng chiều của
27
một ngày trông có hơi buồn nhưng không hề tẻ nhạt. Sức

sống của một thành phố được xem là nơi trú đóng của
lực lượng quân đội Mỹ trong suốt thời gian chiến tranh
Việt Nam quả khác quá xa những gì ông tưởng tượng,
được đọc, được nghe kể trong các báo đài miền Bắc suốt
những năm dài chiến tranh khốc liệt. Người ta nói về
"xâm lược", "bóc lột", "nô lệ", "đàn áp" mà người Mỹ đổ
lên đầu người dân sau lưng vĩ tuyến mười bảy. Nhưng
dưới cặp mắt ông, những tòa nhà cao tầng, với lối xây
hiện đại hiện ra rực rỡ, kiêu sa, mời mọc cặp mắt của
những người sống lâu trong vùng tối như ông. Những
con đường lớn hai ba làn mỗi bên, tuy không đông xe cộ
nhưng vẫn thấy có một chút gì rất đô hội1, rất phồn hoa
ẩn hiện trên mặt đường nhựa phẳng, rộng rãi. Thành phố
đã bắt đầu lên đèn khi mặt trời đang lặn dần về phía tây.
Cả thành phố sáng đèn, đẹp lung linh, dường như chiến
tranh không hề đụng móng vuốt của nó vào gương mặt
thành phố vùng biển xinh đẹp này. Khi con tàu đi xuyên
qua thành phố, ông nhìn thấy những con đường rộng rãi,
những chiếc xe gắn máy, xe đạp, xe thồ, xe xích lô... dập
1
Nơi dân cư đông đúc buôn bán nhộn nhịp (thường là thị thành).
28
dìu qua lại. Những người đi bộ có vẻ thong dong, thoải

mái không vội vàng như những người sống ở ngoài kia,
bên kia vĩ tuyến. Những đôi mắt tò mò không ngần ngại
hướng về chuyến tàu Thống Nhất đang nặng nề di
chuyển về hướng Nam. Dường như người miền Nam có
vẻ tự tin, thoải mái hơn người miền Bắc. Họ ít giấu giếm
tâm tư, tình cảm của mình. Họ sống hồn nhiên, bày tỏ tự
nhiên, không cố lái tâm tư mình theo một định hướng
nào để làm vừa lòng một ai đó. Con tàu lần lượt đi qua:
Nha Trang, Bình Thuận, Long Khánh, Trảng Bom, Hố
Nai, Biên Hòa... Con đường mở ra trước mắt ông những
điều mới lạ về cách sống, cách suy nghĩ của người miền
Nam trong những thành phố đô hội. Tầm thước của
những thành phố Niền nam thật khác xa với những thành
phố miền Bắc: Nó to hơn, rộng rãi hơn, hiện đại hơn, và
dù muốn dù không, ông phải thừa nhận rằng trông chúng
có vẻ văn minh, nhiều thiện cảm hơn so với những thành
phố nghèo nàn, nhỏ hẹp miền Bắc. "Đi một ngày đàng,
học một sàng khôn", cái "sàng khôn" mà ông đang học
hỏi dường như chỉ gieo vào lòng một nỗi cay đắng,
nghẹn ngào, dẫu cố nén mà không được!
29
Thêm một ngày lắc lư trên chuyến tàu Thống

Nhất, ông hồi hộp khi nghe trên loa thông báo con tàu
bắt đầu đi vào địa phận Sài Gòn, mà bây giờ được đổi
tên là Thành phố Hồ Chí Minh. Sài Gòn, vùng đất mà từ
xa xưa đã nổi tiếng với mỹ từ "Hòn Ngọc Viễn Đông"
thời thời Pháp thuộc. Ông say sưa nhìn ngắm Sài Gòn
qua mỗi con đường mà chuyến tàu băng qua. "Đẹp quá!
Vui quá! Thành phố lớn và nhộn nhịp quá! Hà Nội
không thể bì được!" Những tiếng kêu thất thanh trong
lòng ông vang lên một cách thành thực. Lúc này, không
ai kiểm tra được dòng tư tưởng của ông, không ai can
ngăn những tiếng lòng thành thực. Cả chính ông cũng
chẳng muốn ngăn cản dòng tư tưởng của chính mình.
Con đường Sài Gòn có đôi chỗ ông cứ tưởng như đã
nhìn thấy qua những tấm ảnh mà cậu Thân gửi về từ
Pháp. "Nó giống hệt như những con đường Paris mà
Thân đã gửi ảnh cho mình năm xưa!" Ông tự nhủ. Bất
chợt, trong lòng ông bật lên tiếng ước ao không hẹn
trước: "Giá như ngày ấy mình cũng xuôi Nam..." Ông
chợt lấy làm xấu hổ vì luồng suy nghĩ táo bạo, đi chệch
hướng của mình. Ông lắc mạnh đầu cho luồng tư tưởng
ấy trôi ra khỏi đầu càng nhanh càng tốt. "Thế là không
30
phải, không đúng tí nào!" Chiếc tàu hoả đi chậm dần rồi
dừng hẳn. Con tàu Thống Nhất đã đến nhà ga cuối cùng
của nó, trên đường Nguyễn Thông, quận Nhất Sài Gòn.
"Sài Gòn đây rồi!" Sừng sững, tráng lệ, nguy nga,
khổng lồ, nhộn nhịp. Những con người, những chuyến
xe tấp nập qua lại từ mọi nơi, mọi hướng. Ông Phong
ngơ ngác trôi theo dòng người bước xuống tàu, ra khỏi
nhà ga Sài Gòn. Một anh phu xe xích lô chạy nhanh đến
mời chào. Ông đưa tấm giấy ghi địa chỉ nhà bà Xuân cho
anh xem. Khuôn mặt đen nhẻm gật đầu tỏ dấu hiệu biết.
Sau một hồi kì kèo giá cả, anh chàng xích lô miền Nam
vui vẻ ưng thuận, mời ông lên xe đi đến địa chỉ người
quen.
… Chiếc xe lăn vài vòng rồi chầm chậm dừng lại

giữa lòng đường vắng bóng xe. Anh phu xe xích lô bất
chợt quẹo trái qua làn bên kia đường rồi kéo thắng mạnh,
khiến chiếc xe đứng hẳn lại một cách điệu nghệ. Ông
Phong ngơ ngác nhìn chưa hiểu. Anh phu xe leo xuống,
nhìn vào cái ngõ hẻm một chút rồi anh nói vọng lên phía
trước:
- Chú ơi, đến nơi rồi đó.
31
Ông Phong giật mình, quay lại nhìn anh phu, hỏi
lại:
- Anh nói gì, đến nơi rồi à? Thật không đấy?
Anh phu kéo cái nón vải xuống, lau vội mấy giọt
mồ hôi đang chảy thành dòng hai bên thái dương, gật
mạnh một cách quả quyết :
- Dạ, đến rồi đó chú ơi. Chắc chắn là đúng rồi đó.
Chú cho tui xin tiền công đi.
Ông Phong ngập ngừng một lúc rồi trườn ra khỏi

ghế bước xuống xe xích lô. Ông tần ngần nhìn cái ngõ
hẻm trước mặt. Ông không chắc đây có đúng cái địa chỉ
mà ông có trong tay không, bởi Sài Gòn hoàn toàn xa lạ
với ông. Đây là lần đầu tiên ông vào Sài Gòn, dù rằng
miền Nam đã thua trận cách đây hơn mười năm về trước.
Vốn là một thiếu tá trong quân đội chính quy miền Bắc,
ngày tiến chiếm miền Nam, ông vẫn còn công tác ở một
vùng Tây Nguyên gần biên giới Cam-Pu-Chia và Việt
Nam. Nghe tin miền Nam được giải phóng, tâm trạng
ông vui buồn lẫn lộn. Niềm háo hức muốn vào ngay Sài
Gòn để tìm người thân thôi thúc nhưng lệnh cấp trên
32
chưa cho phép ông rời quân ngũ để vào thành phố. Hơn
một năm sau, Chính phủ Khơ me đỏ bắt đầu tỏ thái độ
gây hấn với Việt Nam ở biên giới Tây Nam. Sư đoàn
ông lại được lệnh điều động vào đóng ở Tây Ninh để đối
phó với bọn Khơ me đỏ. Ông lại bị cuốn vào một cuộc
chiến mới với tầm vóc hủy hoại nhỏ hơn nhưng tàn nhẫn
không kém. Nó chỉ chấm dứt khi quân Việt Nam tràn
vào thủ đô Phnom Penh và làm chủ tình hình ở vùng đất
Cam Bốt. Cuộc chiến làm ông quá bận bịu nên tạm gác
lại việc tìm kiếm người quen trong thành phố. Sau cuộc
chiến, đơn vị ông lại được điều động ra Bắc. Ông không
có thời gian để quay lại Sài Gòn tìm kiếm người quen.
Cuộc sống quân ngũ bận rộn, rong ruổi cho đến tận hôm
nay khi ông quyết định gửi đơn xin giải ngũ. Vừa được
chấp thuận, ông mới thu xếp cho riêng mình một khoảng
thời gian riêng tư cho niềm ao ước đã ôm ấp từ lâu: Gặp
lại thân nhân sau hơn ba mươi năm xa cách. Nỗi háo hức
làm ông không thể ngủ suốt hai đêm liên tục. Ông đứng
tần ngần trước cái ngõ hẻm rộng, khá sâu dẫn vào khu
xóm. Con hẻm rộng rãi, trông khá sạch sẽ. Những ngôi
nhà gạch hai tầng, ba tầng san sát, tường dựa tường được
ngăn ra bằng hàng rào sắt có giăng lưới mắt cáo, hoặc
33
tường xi măng thấp rào lại khoảng sân xinh xắn phía
trước. Con hẻm rộng trải xi măng vừa cho hai chiếc xe ô
tô con chạy vào một cách thoải mái. Ở quê ông nơi ngôi
làng xa xôi, nghèo nàn, không làm sao có được một con
hẻm khang trang như vậy. Lần đầu tiên vào Sài Gòn đi
tìm người thân, mà không chắc cái địa chỉ của mình
đúng hay không, khiến ông thấy mất cả tự tin, ngại
ngùng không dám bước vào cái xóm lạ. Anh xích lô một
mực bảo rằng đã đến đúng địa chỉ rồi. Anh chỉ muốn lấy
tiền thật lẹ để còn dông đi làm cuốc xe khác. Một chị bán
bánh tráng nướng đầu ngõ nhìn thấy một ông bộ đội, đầu
đội nón cối, vẻ mặt bối rối, đứng ngập ngừng nhìn vào
trong ngõ. Tò mò, chị tiến đến sau lưng ông khách lạ,
giở cái nón lá rách cạp, phe phẩy hỏi:
- Chú bộ đội ơi, chú kiếm ai dzậy?
Ông Phong giật mình quay lại chạm vào khuôn

mặt đen đúa, khô héo đang giương hai con mắt to thô lố
đỏ quạch vì lửa than của chị bán bánh tráng nướng,
nhưng trông chị hiền lành, thậm chí có chút học thức.
Ông vội cất tiếng hỏi thăm:
34
- Chị ơi, chị làm ơn chỉ giúp tôi, đây có phải là

cái hẻm đúng trong địa chỉ này không, hở chị?
Chị bánh tráng nướng tiến lên một bước, cầm lấy
mảnh giấy vò gần nhàu nát từ tay ông Phong đưa cho.
Chị chăm chú đọc địa chỉ một chút rồi ngẩng lên nhìn
ông, cất giọng Sài gòn, nhỏ nhẹ, gật đầu xác nhận:
- Đúng rồi. Cái xóm này là đúng trong địa chỉ của
chú đó.
Chị quay vào trong xóm, giơ tay chỉ cho ông:
- Chú có thấy căn nhà sơn màu xanh không? Căn

nhà có hàng rào lưới phía trước, có cây bông giấy con
con chồm ra sân đó. Đó là căn nhà mà chú muốn tìm.
Nhà của bà Xuân đó!
Ông Phong không khỏi giật mình khi nghe tên

Xuân. Linh cảm sắp gặp được người quen, ông buột
miệng lặp lại một cách vô thức:
- Bà Xuân?
Chị bánh tráng gật đầu xác nhận. Chị còn nói
thêm:
35
- Dạ, bà Xuân có ông em là ông Lãm vừa đi học

tập cải tạo về đó chú. Rồi không ngăn được tò mò, chị
hỏi thêm một câu:
- Bà con với chú hả, chú?
Nghe đến tên Xuân, Lãm, ông Phong không khỏi

bồi hồi vì tin rằng mình sắp gặp lại người xưa, bèn gật
đầu lia lịa. Anh xích lô đạp đứng sau lưng ông đang ghé
mắt nhìn vào tờ giấy địa chỉ, thấy ông gật đầu. Anh ta
nói to lên:
- Thấy chưa... chú.... đồng chí. Tui nói với đồng

chí đây là đúng địa chỉ mà đồng chí không tin tui.
Người Sài Gòn không gọi nhau là "đồng chí" bao

giờ. Từ này được nhập vào khi thống nhất hai miền Nam
Bắc cũng chỉ thường sử dụng trong các cuộc họp của
công chức Chính phủ. Cái giọng Sài Gòn ngọt lịm của
anh phu xe xích lô gọi ông Phong là "đồng chí" nghe ngồ
ngộ, nên chị bán bánh tráng nướng nghiêng người nhìn
anh nhoẻn miệng cười phô một hàm răng khập khễnh,
vàng đặc vì thiếu thuốc đánh răng. Anh phu xe láu lỉnh
36
nhìn chị, nháy mắt ra điều: "Mình hiểu nhau mà, phải
không?" rồi quay lại ông Phong nhắc nhở:
- Đồng chí cho em xin tiền công để còn chạy

cuốc khác nữa.
Ông Phong giật mình, sực nhớ ra tiền công. Ông

móc tiền ra trả cho anh xích lô, ngần ngừ một chút, ông
rút thêm tờ mười đồng ra, tặng thêm cho anh ta. Anh
xích lô vội cầm lấy tiền, cảm ơn ông rồi nhảy vội lên xe,
tất tả đạp về hướng trung tâm Sài Gòn.
37
CHƯƠNG HAI
Gia Bình là một huyện nhỏ thuộc tỉnh lỵ Bắc

Ninh, nằm ở phía Nam bên bờ sông Đuống. Nói đến Gia
Bình người ta liên tưởng đến nghề đồ đồng của làng Đại
Bái và nghề tre trúc của làng Xuân Lai. Phong cảnh hữu
tình của cái huyện bé nhỏ này được trang điểm bởi
những bãi cỏ dài xanh mướt, dọc theo bờ đê uốn lượn
bên bờ sông. Những vườn chuối xanh non phủ rạp ven
bờ sông trĩu nặng những hàng chuối con con vừa nhú.
Hương thơm ngào ngạt của sen, một loài hoa thanh nhã,
mọc khắp các hồ trong huyện, làm cho bất cứ người
khách lãng du nào dù khó tính nhất cũng phải say mê
38
mùi hương êm dịu của nó. Những đoá sen trắng phau,
điểm những vết hồng từ giữa thân cánh hoa kéo dài lên
đầu cánh là một màu hồng đậm ngọt ngào rung rinh
trong làn sương sớm, ẩn hiện bóng hình của những cô
thôn nữ đầu quấn khăn mỏ quạ, vận áo yếm đào nép
mình dưới bóng sen, trở thành những hình tượng quyến
rũ đi sâu vào lòng người viễn xứ. Nơi mà những điệu hò
Quan Họ làm rung động lòng những chàng trai mới lớn
đã trở thành một nét tiêu biểu cho vùng Kinh Bắc cổ, quê
hương những nhà văn nhà thơ một thời của vùng đất có
tiếng ngàn năm văn vật. Không chỉ có sen sóng đôi với
điệu hò Quan Họ, người ta còn ngạc nhiên vì những bụi
tre ngà to lớn. Tre mọc rải rác khắp mọi nơi. Từng bụi
tre rậm rạp, xanh mướt, chạy dọc khắp con đường dẫn
vào những ngôi làng nằm sâu, rải rác quanh huyện. Ống
tre có thể to bằng bắp tay của người lớn, vừa cứng vừa
dai, mọc khắp mọi nơi. Tương truyền khi xưa, Phù Đổng
Thiên Vương, một vị tướng Trời đã nhổ những bụi tre
vàng ở đây để đánh đuổi giặc Ân xâm lược, khi vũ khí
của ngài bị gãy. Ngài đuổi được giặc ngoại xâm cho đến
núi Tản Viên, thì phóng ngựa lên núi và bay về Trời.
Những gốc tre bị nhổ đó trở thành những ao hồ liên tiếp
39
nối nhau ở làng Xuân Lai. Điển tích đó cũng dùng để

giải thích vì sao tre ở Gia Bình lại lớn đẹp và vì sao ở
huyện này có nhiều ao hồ như vậy. Không một đứa trẻ
nào ở huyện này mà không biết đến điển tích đó và
chúng lấy làm hãnh diện về điều đó lắm.
Dường như huyện Gia Bình này có duyên với

những sự kiện lịch sử của dân tộc. Hơn bảy trăm năm
trước, năm 1282 vị Quốc Công Tiết Chế đời Trần là
Hưng Đạo Vương Trần Quốc Tuấn đã tập họp các nhân
hào, chí sĩ tại Bình Than, một địa danh vẫn còn là nơi
tranh cãi của các sử gia, nằm đâu đó trên địa phận huyện
Gia Bình tỉnh Bắc Ninh. Vị đại tướng lừng danh trong
lịch sử Việt đã nêu lên thế nước Việt, thế giặc mạnh như
nước lũ lớn đang lăm le ngoài bờ cõi và câu hỏi "Nên
hoà hay đánh" nổi tiếng ngàn thu của ngài. Tại Hội nghị
này, tinh thần chống giặc ngoại xâm đã dâng lên ngất
trời khi toàn thể các tướng sĩ, trăm người như một, đều
đồng lòng quyết tử cho Tổ quốc quyết sinh. Tiếng thét
"Sát Thát" của các vị tướng lĩnh đã dấy động một làn
sóng yêu nước vĩ đại chưa từng có trong lịch sử Đại
Việt. Hào khí Đại Việt đã toả sáng, đốt cháy hàng chục
40
ngàn quân Nguyên Mông cùng với âm mưu cướp nước

của bọn chúng. Những trận đánh vô tiền khoáng hậu mà
cả dân tộc cùng đồng lòng sát cánh bên nhau, quét sạch
bọn ngoại xâm ra khỏi bờ cõi, trở thành nét son vàng mà
ngàn đời sau con cháu còn ghi lấy công ơn giữ nước của
tiền nhân. Nhưng cũng chính tại nơi đây, sau hơn gần
năm trăm năm lại xảy ra một vụ án oan khiên ngất trời
cho vị Khai Quốc Công Thần Nguyễn Trãi: Vụ án Lệ
Chi Viên, nơi xảy ra cái chết bí mật của vua Lê Thái
Tông khi ngài chỉ vừa hai mươi tuổi. Sử sách truyền lại
rằng, một số vương tôn, công thần nhà Lê vì ganh ghét
Nguyễn Trãi đã âm mưu gán ghép tội giết Vua cho ông
và người thiếp trẻ, xinh đẹp Nguyễn Thị Lộ. Lời kết tội
oan nghiệt ấy đã khiến gia đình ông rơi vào cảnh mạt lộ:
Bị buộc trọng tội giết Vua và chịu án "Tru di tam tộc".
Đến mãi hai mươi hai năm sau, nỗi oan khuất của vị chí
sĩ yêu nước ấy mới được vua Lê Thánh Tông tháo gỡ.
Đó chỉ là một phần được tô son điểm phấn trong

toàn bộ khuôn mặt của cái huyện nhỏ bé bên bờ sông
Đuống. Bởi tuy là một vùng đất lịch sử, nhưng hình như
cái huyện nhỏ bé này chỉ bén duyên với cái nghèo, cái
41
đói rách. Cả huyện chỉ chừng hơn năm trăm nóc gia,
nhưng năm nào cũng bị đói, bị rét. Vào những tháng mùa
lũ, nước sông Hồng dâng cao, nước tràn về con sông
Đuống bao quanh huyện. Nước dâng lên cuồn cuộn,
sóng đánh vào những mảnh ruộng cỏn con, xơ xác, nằm
ọp ẹp bên cạnh bờ sông và cuốn phăng đi không thương
tiếc những nhánh mạ non đang trổ xanh nhiều hứa hẹn.
Của cải của một gia đình lại đổ ra sông ra biển vô tội vạ.
Để rồi sau đó là cảnh đói khát tràn lan xảy ra khắp vùng.
Những người nghèo lại phải nhặt nhạnh những món đồ
nào còn sót lại trong nhà mình mà có thể gán được, họ
mang đến gán cho những nhà giàu trong làng, trong
huyện, gom được đồng nào hay đồng nấy, gắng cầm cự
cho qua mùa lũ, đến năm sau cày cấy vụ mùa khác.
Những đứa trẻ trong làng quanh năm chỉ mặc một cái
quần vải bố màu nâu vá chằng vá đụp, cởi trần vào mùa
hè và một cái áo vải bằng bố tơi màu nâu trăm miếng vá
vào mùa đông. Người ta không còn lạ gì cảnh ấy nữa!
Làng Gia Thượng là một trong bốn làng thuộc

tổng Tiêu Xá trong huyện Gia Bình: Gia Thượng, Lãng
Ngâm, Hữu Xá, Đông Thượng. Đó chỉ là một ngôi làng
42
nhỏ chừng hơn ba chục nóc gia. Ngôi làng nằm gần bên
bờ sông Đuống nên quanh năm phải đắp đê ngăn lũ lụt
mỗi khi mùa mưa về. Sông Đuống thông với sông Hồng
là con sông lớn nhất ở vùng Bắc Việt. Người ta rất sợ
mỗi khi mưa lũ về, lũ từ mạn ngược đổ xồng xộc xuống
các miền đồng bằng sông Hồng làm nước sông chảy xiết,
sôi sùng sục, nước đỏ ngầu như máu. Từng bọt nước bắn
tung toé, đập vào bờ bằng sức mạnh của dòng sông
hoang dã. Sông Đuống vốn là một nhánh sông Hồng
cũng chịu ảnh hưởng của những con sóng cuộn phù sa
vào những tháng mưa hừng hực đổ từ miền thượng du
Bắc Việt xuống, như một đàn ngựa chứng. Nưóc vỗ tung
toé tràn bờ, nếu không có những con đê ngăn lại thì
chẳng mấy chốc, thứ nước dày phù sa ngầu đỏ ấy sẽ tràn
vào những miếng ruộng thấp hay những căn nhà thổ cư
nghèo nàn ở dưới chân đê, tàn phá sạch sẽ những của cải
nghèo nàn của đám dân nghèo quanh vùng không thương
tiếc. Mùa mưa thường bắt đầu vào tháng 6 kéo dài đến
tháng 8, đó cũng là thời gian mà lũ có thể đổ xuống đồng
ruộng, nhà cửa, bất cứ lúc nào khiến cho người dân làng
lại càng lo lắng để bảo vệ đống tài sản còm cõi của họ.
43
Những cơn gió nóng ẩm đầu mùa hè năm 1942

phe phẩy thổi làm bầu không khí trở nên nóng bức, khó
thở một cách lạ thường. Ông Cả Thiện đang ngồi đọc
sách trên một cái sập gụ2 mun đen, chạm trổ công phu
trong gian nhà gỗ lim khang trang, rộng rãi. Tay cầm
chiếc quạt lụa phe phẩy quạt, xua đuổi những ngọn gió
nồm nóng bức đưa tới, ông nghiêng đầu lắng nghe tiếng
mõ từ đình làng đi ngang qua nhà ông, tiếng anh mõ rè
rè thiếu thuốc lào, nghe nhừa nhựa mệt mỏi: "Nghe đây,
nghe đây... mùa lũ sắp đến, lệnh quan ban xuống, mỗi
nhà một suất đinh đi đắp đê ba ngày nữa. Nếu không sẽ
bị phạt một giạ lúa. Lệnh trên đã ban, truyền xuống cho
bàn dân được rõ... õ...!" Tiếng anh mõ ê a, lên xuống như
hát chầu văn đi ngang truớc ngõ nhà ông Cả, khiến mấy
con chó lớn nhà ông nhao nhao nhảy lên hàng rào sủa
ầm ĩ. Anh mõ tuồng như đã quen với tiếng sủa, vẫn
không đổi giọng ê a truyền lệnh quan trên. Tiếng anh
nhỏ dần rồi tắt hẳn khi anh đi vào sâu làng trong. Ông Cả
thở dài, gấp quyển sách lại: "Sắp đến lúc phải đóng sưu
rồi đây! Không thoát được!" Ông nhích người ra mép
2
Sập gụ: sập hay phản thường được làm bằng gỗ gụ. Ngoài ra sập cũng có thể được
làm bằng các chất liệu gỗ khác như: gỗ hương, gỗ lim, gỗ mun…
44
sập, khua chân tìm đôi guốc gỗ để dưới sàn gạch đỏ,
đứng lên đi ra phía sau nhà. Ông Cả gọi chú Bỏi hai ba
lượt nhưng không thấy chú ta đâu khiến ông bực bội, cau
mày lẩm bẩm: "Quái, cái thằng này đi đâu mà gọi mãi
không thấy nhỉ?" Chị Mừng trong chái bếp mãi tít sau
nhà, nghe tiếng ông gọi chú Bỏi vội tất tả chạy lên sân
nhà trên, chắp tay thưa:
- Bẩm ông, anh Bỏi đi qua ông Phúc ở làng Hữu

Xá để thu lúa nợ cho bà rồi ạ! Ông có cần dạy gì không
thì ông bảo con.
Ông Cả "hừ" một tiếng bực bội hỏi:
- Nó đi bao giờ?
- Dạ, anh Bỏi đi từ lúc trưa sau bữa ăn, ông ạ!
- Còn chị đang làm gì đấy?
Chị Mừng đưa tay thắt lại cái dãi cột ngang bụng,
sợi dây ruột tượng bị lỏng ra trong lúc chị hăng hái làm
việc. Chị nhanh miệng đáp:
- Dạ thưa ông, con đang quét lại cái kho để lúa

ông ạ! Bà bảo bà thấy dấu chuột chạy trong kho, sợ
45
chuột ăn lúa nên bà bảo con với cái Gái dọn dẹp lại kho
lúa cho sạch, chuẩn bị đổ lúa vào lẫm.
Ông Cả đưa mắt nhìn kho lúa sau sân nhà, chị
Mừng lại nhanh nhẩu thêm:
- Dạ bà bảo con dọn lại lẫm lúa sợ mùa lũ sắp về,

phải kê mấy cái lẫm cho cao để tránh lụt. Sắp vào tháng
6 bà sợ mưa lớn, lũ lên nhanh, nước tràn vào là hư hết
lúa như năm vừa rồi ạ!
Ông Cả gật đầu, im lặng gượm quay lên nhà trên.

Mừng thấy vẻ mặt của đăm chiêu của ông, rón rén hỏi:
- Thưa ông có cần con làm gì không ạ? Ông cho

con biết để con làm cho ông ạ?
Ông Cả lắc đầu, phẩy tay:
- Thôi mày cứ làm những gì bà bảo đi, để ông gọi

đứa khác.
Nói rồi ông Cả đi lên gian nhà chính. Mừng đứng

nhìn theo cho đến khi ông khuất bóng, chị mới quay về
kho lúa làm tiếp công việc. Ông Cả đi lên nhà trên thì
thấy Xuân, đứa con gái lớn của ông đang chơi trên cái
46
sập gụ trong gian nhà gần phòng ngủ của ông. Ông bèn
gọi:
- Xuân, con đang làm gì đấy?
- Dạ con đang ngồi chơi bán hàng, thưa thầy!
- Vậy à? Thế con biết u đi đâu không?
Xuân nhanh nhẹn gật đầu:
- Dạ con biết. Sáng sớm u có nói với con, u ra

đồng một tí rồi u về, thầy ạ!
Ông Cả Thiện ngạc nhiên hỏi lại:
- Hừm, u mày ra đồng giờ này làm gì? Lúa đã gặt

xong cả tháng nay rồi còn gì! Ra đấy làm gì không biết?
Cái Xuân nghe thầy hỏi ngồi im không trả lời.

Nhìn vẻ mặt ngơ ngác của con, ông biết nó chẳng thể trả
lời câu hỏi của mình. Mỉm cười với Xuân, ông Cả vẫy
vẫy đứa con gái lớn lại gần, bảo:
- Này Xuân, con chạy ù ra ngoài đồng gọi u về

ngay cho thầy nhé. Thầy có chút việc muốn bàn với u
con.
47
Nghe thầy bảo, Xuân chẳng nói chẳng rằng bỏ

vội mấy hình nhân bằng đất sét mà thầy nó mua cho hôm
đi lễ hội chùa Hương xuống, nhanh nhẹn leo xuống sập.
Nó xỏ đôi guốc gỗ vào chân, đi nhanh ra phía cửa. Ông
Cả đăm chiêu nhìn theo chiếc bóng nhỏ bé của con Xuân
nhanh chóng khuất dần sau rặng tre dày bao vòng trước
ngõ.
Xuân đi dần ra ngõ, hướng ra phía cánh đồng

nhà. Tháng này, lúa đã gặt xong, được gánh về sân làng,
sân nhà để đập, phơi sàn, sảy thành gạo, chuẩn bị bỏ vào
cót, vào lẫm trong kho gạo, để sẵn sàng đóng bao đem
chuyển ra chợ huyện, thành phố, hoặc đợi Chính phủ cho
người xuống thu mua. Ngút ngàn trước mắt là những bãi
đất nâu ngổn ngang rạ, được bó từng bó bỏ trên những
góc ruộng đợi nguời gánh về. Những cánh đồng nối tiếp
nhau như những miếng khăn mùi soa, đủ kích cỡ, chia ra
như ô cờ dài ngắn khác nhau. Xa xa là những ngôi nhà
tranh nằm rải rác khắp các cánh đồng. Phía bên trái Xuân
là miếng ruộng nhà ông Hiệu, một nông dân sống vài đời
trong cái làng này. Miếng ruộng của ông được xem là
màu mỡ nhất trong làng vì nằm ven bờ sông, tuy dễ bị
48
lụt, nhưng sau mùa lụt thì đất phủ đầy những lớp phù sa
dày mỡ, sóng sánh, ngập hết cả cánh đồng. Chỉ cần có
thế, ông có thể nhìn thấy một mùa bội thu lúa vào năm
tới mà chẳng cần phải tưới tẩm, phân bón gì nhiều. Chả
thế, năm nào cũng vậy, bà Cả mê mẩn ngắm những bó
lúa mà ông Hiệu gánh về nhà, trĩu nặng hạt, tròn đầy tăm
tắp như những hạt ngọc trời, nom sướng cả mắt. Chiếc
bóng nhỏ của Xuân đi thoăn thoắt trên bờ ruộng, đôi
chân đi không ngại ngùng, vì đã quá quen với con đường
làng dẫn ra phía ruộng nhà. Đi một lúc Xuân băng qua
ngôi nhà của cụ đồ Oai trong làng. Tiếng ê a học bài của
những đứa trẻ trong nhà cụ đồ khiến Xuân đi chậm dần,
rồi dừng lại nghe ngóng. Đôi chân nó không ai bảo mà
lại quay về phía nhà cụ đồ. Xuân len lén đi vào sân gạch
nhà cụ. Con Mít, con chó vàng nhà cụ, ve vẩy chiếc đuôi
chạy lại hướng Xuân mừng rỡ. Con chó đã quá quen với
Xuân vì nó hay được Xuân cho ăn mỗi khi Xuân theo u
đến nhà cụ đồ biếu xén. Thành ngữ Việt có câu: "Muốn
con hay chữ phải yêu lấy thầy!" được truyền tụng từ rất
lâu, người dân làng nào cũng biết điều đó. Bởi vậy, cứ
mỗi dịp Tết đến, nhà cụ đồ lại dập dìu người có con gửi
cụ dạy học đến biếu Tết. Giàu như gia đình bà Cả Thiện
49
là mang thúng nọ, thúng kia. Nghèo như chú Tải cuối
làng cũng tay này, xâu nọ. Gì chứ chuyện biếu xén để
con mình được thầy chiếu cố đến nhiều hơn là đối sách
của bà Cả. Bà rất chăm nom chuyện này để chắc chắn
thằng Lãm không bị cụ đồ bỏ xó. Xuân cúi xuống vỗ nhè
nhẹ đầu con Mít rồi rón rén lại gần vào hàng hiên nhà,
ghé mắt trông vào. Giữa nhà cụ là một bàn thờ tổ tiên
bằng gỗ gõ, mun đen, được chạm trổ rồng phượng khá
cầu kỳ, công phu. Phía trên bàn thờ treo một bản tự sơn
son thếp vàng, viết bằng tiếng Hán mà Xuân chỉ đọc ra
mỗi chữ "Sơn Hà". Dưới tấm bảng ấy là bức vẽ một
người đàn ông ngồi trên một chiếc ghế gỗ đưọc khắc
chạm rất đẹp, đầu ông đội mũ cánh chuồn, mặc một
chiếc áo dài màu xanh thêu phượng trông rất cầu kỳ.
Ông ta có lẽ là một vị quan đại thần trong triều đình.
Tranh một người đàn bà trẻ mặc chiếc áo dài gấm rất
sang trọng, vẻ mặt phúc hậu được đặt cạnh bên tranh
người đàn ông. Con Xuân chẳng biết hai người này có
liên hệ gì với cụ đồ, vì nó chẳng bao giờ dám hỏi mà chỉ
đoán già, chắc là hai cụ thân sinh của cụ đồ Oai. Bên tay
trái gian nhà là một cái sập bằng gỗ cẩm lai rất đẹp, là
nơi cụ dạy lũ học sinh. Cụ ngồi trên sập, truớc mặt là
50
một quyển sách Tam Tự Kinh nghệch ngoạc chữ nôm,

bên cạnh là cây roi mây để sẵn dành cho đứa học trò nào
không may, ấp úng không trả lời được câu hỏi của cụ,
cây roi sẽ vụt xuống mông, xuống tay đứa học trò đó
không thương tiếc. Đám học trò ngồi dưới đất, xung
quanh cái sập nơi cụ đồ ngồi. Đầu cúi rạp xuống những
tờ giấy và cây bút lông tập gò những nét chữ Nôm
ngoằng nghèo cho đúng ý cụ. Cụ đồ nghiêm lắm. Trẻ
con làng Gia Thượng tất cả đều qua tay cụ dạy dỗ từ
buổi đầu. Chúng nó sợ cụ còn hơn sợ cha mẹ mình. Đứa
trẻ nào đi từ xa mà thấy cụ là mặt cắt không còn giọt
máu, nếu không trốn được thì chỉ đứng nép sang một
bên, khoanh tay cúi đầu trịnh trọng, chờ cụ đi ngang, cúi
gập lưng sát xuống mà thưa thật to: "Con chào thầy ạ!".
Xuân chưa bao giờ được cho đi học chữ, nhưng thằng
Lãm thì được gửi đi học với cụ đồ khi nó vừa lên sáu
tuổi. Xuân còn nhớ, nó đi theo mẹ gánh sang nhà cụ đồ
một con gà trống thiến, một thúng gạo nàng Hương, một
hộp trà Ô Long loại thượng hạng mua ở Hà Nội, sang
làm lễ xin cụ đồ cho Lãm nhập học.
***
51
Đôi mắt của Xuân nhìn lén qua khe cửa hẹp. Nó
cẩn thận nép sát vào tấm cửa gỗ đầu hiên để cụ đồ không
nhìn thấy nó. Xuân nhìn thấy tấm lưng nhỏ bé của Lãm
đang cúi sát người, gần như nằm bò dưới đất, tay cầm
ngọn bút lông gò từng nét chữ Hán Nôm ngoằng nghèo
như con rắn một cách thèm thuồng. Bên cạnh Lãm là vài
thằng bé khác cũng cỡ tuổi Lãm hay lớn hơn vài tuổi,
cũng đang bặm môi, trợn mắt mài mực vẽ những chữ
Hán Nôm uốn éo trông rất lạ mắt. Đôi mắt của cụ đồ như
cái cối tạ xay lúa, đè lên những tấm lưng con con độ bảy
tám tuổi ấy, khiến chúng dán chặt xuống mặt đất không
dám nhúc nhích. Chẳng đứa nào dám ngẩng lên nhìn vào
khuôn mặt cụ, chứ đừng nói là nhìn vào mắt cụ. Đôi mắt
nghiêm khắc như đôi mắt con cú già, đảo vòng quanh
đám học trò nhỏ khiến thân hình chúng tựa như đóng
băng, dính cứng xuống mặt sàn nhà. Thằng Lãm nửa
ngồi, nửa nằm có vẻ mỏi mệt nhưng không dám ngồi
thẳng dậy vì sợ thầy mắng. Bàn tay bé tí xíu lần mò
xuống mông gãi soàn soạt vì ngứa, gây tiếng động bởi
lớp vải cọ vào nhau, làm ông đồ để ý bèn quay lại. Thấy
thằng Lãm đang gãi, ông quát lên:
52
- Lãm, trò đang làm gì thế!
Nghe thầy quát đến tên mình khiến Lãm giật bắn
mình ngưng phắt lại. Bên ngoài, Xuân cũng hết hồn,
trống ngực đánh thình thịch. Nó đang lo không biết cụ
đồ có phạt em mình không. Cụ đồ ra lệnh cho Lãm ngồi
dậy đưa tấm giấy bản vàng vàng dưới đất cho ông xem.
Thằng Lãm ngồi thẳng dậy cầm lấy tấm giấy của nó đi
lên đưa tận mặt cụ bằng cả hai tay, mà mắt vẫn cúi
xuống đất rất cung kính. Cụ đồ đưa tay đón lấy tấm giấy
bản, nhìn lướt qua, trong khi Lãm lùi lại vài bước,
khoanh tay đứng sang một bên chờ đợi. Khuôn mặt cụ
đang nhăn lại từ từ giãn ra, rồi một nở nụ cười hài lòng.
Lãm theo học với cụ từ lúc tám tuổi, đến giờ đã hai năm
đèn sách với cụ. Nó vẫn được cụ xem là một trò ngoan,
dễ bảo và chăm học. Cụ thương Lãm một phần vì Lãm
rất chịu khó học và tấn tới thấy rõ, một phần vì nó là con
ông Cả Thiện, cháu cụ Chánh Tổng Trà danh giá một
vùng. Xuân thở phào khi thấy ông cụ khoát tay bảo Lãm
quay về ngồi lại chỗ của nó.
Con Mít đứng ve vẩy cái đuôi, ngúng ngoắng

dưới chân Xuân nãy giờ, miệng ư ử trong họng. Xuân
53
cúi xuống nhìn nó đang ngước lên với đôi mắt chờ đợi
Xuân sẽ thả cho nó một miếng xôi, một miếng bánh, hay
một thứ thức ăn gì đó. Xuân đưa tay lên miệng "Xuỵt…
xuỵt…" nho nhỏ rồi nhẹ nhàng lùi ra khỏi mái hiên nhà
cụ đồ. Con Mít ngoan ngoãn lẽo đẽo theo sau, mõm nó
cứ dụi vào váy Xuân ra chiều thân mật lắm. Xuân đi vội
ra ngoài cổng nhà cụ bèn ngồi thụp xuống, hai tay ôm
lấy cổ con Mít xoa xoa, vuốt vuốt, thì thầm với nó: "Tao
nợ mày lần này nhá. Lần tới tao sẽ cho mày một gói
xương gà cho mày gặm cả ngày. Được không?" Con Mít
nghiêng nghiêng cái đầu, đưa hai con mắt tròn xoe nhìn
Xuân, kêu ư ử trong họng, có vẻ như hiểu lời nó nói.
Nhớ lời thầy dặn, Xuân đứng dậy bước nhanh ra ngõ.
Con chó đứng lại ngẩn ngơ nhìn theo bóng đứa bé gái
bước xa dần, đi qua hàng tre hai bên đường, rợp lá đan
vào nhau như cái cổng trời xanh mướt.
Bước thấp bước cao trên con đường đất ven bờ

đê hướng ra đồng, đang đi Xuân nghe tiếng một thằng
con trai gọi:
- Xuân.... Xuân ơi.... chờ mình với!
54
Xuân đứng lại, ngơ ngác tìm quanh. Nghe tiếng

chân phía sau lưng, Xuân quay lại, nó nhìn thấy một
thằng con trai tuổi chừng mười ba mười bốn chạy đến.
Xuân nhận ra Phong con ông lang Tạo. Phong vận một
bộ quần áo vải màu nâu, trông sạch sẽ, phẳng phiu,
không rách rưới như mấy đứa bé cùng tuổi trong làng.
Ông lang Tạo có thể xem là người hàng xóm với gia
đình ông Cả Thiện. Hai nhà cách nhau bởi một cái ao
nuôi cá của ông Cả và một khu vườn cam canh rộng gần
cả mẫu, nức tiếng một vùng của cụ tổng Trà, thường gọi
là "Cam cụ tổng”. Ông lang Tạo cũng là thầy thuốc mát
tay nổi danh khắp huyện. Ông đi chữa bệnh khắp làng
trên xóm dưới. Tuy gia cảnh ông lang Tạo không giàu
như ông Cả Thiện, nhưng ông có đời sống rất phong lưu.
Bạn bè ông giao du thường là dân tỉnh thành hay dân Hà
Nội. Thỉnh thoảng ông thường lên Hà Nội cả tháng, có
khi hai tháng mới về làng. Nhiễm cái phong cách Hà
Nội, nên ông cũng giáo dục thằng Phong có phong cách
tỉnh thành không kém ông.
Phong là con trai lớn nhất của ông lang Tạo, và là

đứa con đầu của bà vợ hai. Ngày trước ông lấy một bà
55
vợ cùng quê từ khi còn rất trẻ. Hai vợ chồng lấy nhau
gần ba năm vẫn không có con, khiến ông bà cùng sốt
ruột sợ mình tuyệt tự. Ông lang phải cắt thuốc bắc ép vợ
uống để chóng có thai, còn bà vợ thì ra sức đi hết chùa
này đến đền nọ để cầu xin một mụn con. Không biết vì
thuốc hay vì lòng thành của bà thấu đến Trời cao, bà
mang thai sinh ra một đứa con gái. Sau đứa con gái đầu
lòng, có lẽ bụng bà giờ đã thông, bà làm liền một mạch
ba năm sinh thêm hai đứa con gái nữa. Nhưng ông lang
chỉ muốn có con trai, nhìn bà vợ với ba đứa con gái lóc
nhóc, ông thở dài mãi. Ông thường hay nói với vợ:
- Nhất nam viết hữu, thập nữ viết vô3.
Nghe ông than thở, buồn rầu, bà cũng lo lắng. Bà

muốn sinh ra cho ông một thằng con trai để chiều lòng
chồng, nhưng sao mãi vẫn không mang thai được. Càng
chăm uống thuốc bắc bao nhiêu bà càng trắng da dài tóc,
da thịt nõn nà bấy nhiêu. Mặt bà trắng hồng, hai gò má
bà hây hây nhưng chuyện có thai thì như bóng chim tăm
cá. Trong khi đó, ông lang Tạo thì người cứ héo quắt đi,
3
Một thằng con trai cũng coi như là có con, mười đứa con gái cũng như không có
con
56
dúm lại. Người làng nhìn thấy hai vợ chồng cứ trêu đùa
với nhau: "Dường như có bao nhiêu sinh lực ông lang
dồn hết cho bà lang để quyết sinh con giai thì phải!"
Ngắm vợ cứ mãi béo trắng ra mà chẳng chịu sinh cho
mình một thằng cu như mong đợi, ông đâm chán! Rồi
một hôm, ông bỏ nhà lên Hà Nội chơi, bỏ mặc vợ con ở
nhà tự xoay sở lấy. Gần hai tháng trôi qua, ông quay về
quê nhà, dẫn theo một cô gái nhỏ hơn ông gần hai chục
tuổi, báo với vợ biết đây là người thiếp của ông. Bà vợ
cả nghe ông thông báo, khóc đứng, khóc ngồi cả tháng,
không ngờ ông chồng bà lấy thiếp mà không cho bà biết.
Bà cả nghiến răng nhìn cô vợ trẻ của ông bụng lùm lùm
dưới lần áo lụa nhuyễn, đoán ngay cô nàng đã mang thai,
nhưng có thai với ai thì bà không rõ. Linh tính của người
đàn bà, nhất là người đàn bà có chồng đi lấy gái trẻ,
khiến bà nghi ngờ đứa con trong bụng cô ta không phải
là của chồng bà, mà của thằng trời đánh nào đấy nó cấy
vào bụng cô thiếp trẻ kia. Nhất là khi bà biết thân phận
của cô ta xuất thân từ một cô đầu hát ở Hà Nội. Trái với
sự ghen tuông, bực dọc của bà, ông lang dường như
chẳng mấy quan tâm. Chẳng những thế ông còn lớn tiếng
57
mắng át bà về sự nghi ngờ và cho là bà cả chỉ ghen, nghe

lời đàm tiếu bậy bạ.
Trời xui đất khiến thế nào mà bà hai lại sinh ra

thằng Phong, lại càng khiến cho vị trí của bà hai vững
như tường thạch trong lòng ông chồng già đang khao
khát một mụn con giai nối dõi. Ngay từ nhỏ thằng bé
trông đã phương phi, đĩnh đạc, vẻ nhà thành thị, khác
hẳn những đứa trẻ con cùng lứa tuổi đen đủi, bủng beo,
mắt toét. Bế thằng bé đến đâu, ai cũng khen nức nở rằng,
phúc khí nhà ông lang sinh ra một cậu con trai đẹp chẳng
thua con nhà quan lớn. Ông lang lấy làm hỉ hả lắm, cười
tít mắt mỗi khi bế thằng bé trên tay. Có điều, dẫu không
nói ra, ai cũng nhận thấy thằng Phong khác ông lang một
trời một vực. Phong đẹp trai, đôi mắt to, đen láy, đôi
hàng mi rậm, chiếc mũi cao thẳng chạy dài xuống đôi
môi dày đều đặn, làm cho ai cũng nhận thấy khuôn mặt
Phong bàng bạc vẻ Tây phương pha lẫn. Dẫu chỉ bú sữa
mẹ và uống nước gạo, Phong vẫn lớn phổng phao, cao
lớn như cái bong bóng được thổi đầy khí. Trái với dáng
người nhỏ bé, loắt choắt và cặp mắt lúng liếng rất khôn
ngoan của ông lang, thằng Phong lại trắng trẻo, dáng vóc
58
thanh thoát và có phần sang cả. Khuôn mặt Phong thanh

thanh lại càng không giống cái mặt dài ngoẳng, xương
xẩu, nước da mai mái của ông lang Tạo. Bất chấp làng
xóm xì xào về vẻ bên ngoài của hai cha con, ông cứ oang
oang nói với mọi người một cách hãnh diện:
- Con tôi chứ con ai... nó trông giống tôi như đúc.
Nó đẹp giai hơn tôi tức là tôi có phúc. Con hơn cha nhà
có phúc. Chúng nó không có con như tôi, chúng nó ganh
ghét... Ai mà chả biết cái thứ "trâu buộc ghét trâu ăn".
Rồi bà hai lại sinh cho ông thêm một thằng con
trai khác, thằng Nhã. Thằng này đích thị là con ông, vì
nó giống ông từ dáng đi, nết đứng, không lẫn vào đâu
được. Hai anh em mang tiếng cùng mẹ cùng cha mà cứ
như hai đứa con hàng xóm khác cha, khác mẹ. Thằng
Phong thì cao lớn, nho nhã, đẹp trai. Thằng Nhã thì đen
đúa, bé loắt choắt, nhanh nhẹn, khôn ngoan hơn người.
Sự kiện này khiến bà cả càng hậm hực, đoan chắc bà hai
đã ngủ với một thằng đầu đường cùng đinh nào đấy rồi
dụ ông lang lấy mang về nhà bà để tranh của với bà.
Sự thể thế nào thì chỉ có ông lang biết. Mà cũng

không biết là ông có biết hay không, chỉ biết là hễ ai
59
nhắc đến hai thằng con cưng của ông, ông đều lớn giọng
chanh chua tuyên bố:
- Tôi chẳng quan tâm chuyện ấy. Con nào lọt vào
nhà tôi là con tôi. Con tôi thì tôi nuôi, chẳng dính với ai
mà mọi người phải thắc mắc. Biết chửa!
Sống với ông lang được vài năm, bà hai nghe đâu
bỏ nhà ra đi, vì sao bỏ đi thì không ai biết, chỉ nghe
phong phanh là bà bỏ lên Hà Nội sinh sống với người
tình cũ. Sự việc này làm ông lang đau khổ lắm.
Tức giận xen lẫn khổ đau, ông trốn trong nhà,
không đi ra ngoài tiếp khách. Bà cả trong bụng lấy làm
hả dạ. Cứ mỗi lần ngắm chồng nằm co ro trên giường
chăn phủ kín mặt mũi như người nghiện ốm, quay mặt
vào trong vách, chẳng thèm nhìn ngó đến ai, bà khoái trá
rủa thầm trong bụng: "Cho đáng đời, ai bảo già mà còn
ham chơi trống bỏi4!" Tuy vậy, bên ngoài bà ra sức chăm
sóc chồng, nấu cháo đem đến tận giường cho ông lang,
dỗ dành ông như dỗ dành đứa con trai khó bảo. Thỉnh
thoảng, bà an ủi ông bằng cách chửi đổng cái quân phản
4
Trống bằng giấy cho trẻ con chơi, hai bên có hai sợi dây, đầu buộc một hạt nặng,
đập vào mặt giấy thành tiếng khi xoay nhanh. Già chơi trống bỏi: Người già còn ham
muốn những cái không hợp với tuổi mình.
60
bội, lòng lang dạ thú, trốn chúa lộn chồng kia cho ông hả
dạ. Ông im lặng chẳng nói chẳng rằng. Nhưng chỉ độ
mươi hôm, ông lang lại trỗi dậy đi khám bệnh khắp làng,
trở lại cái vẻ nhanh nhẹn, khôn ngoan. Ông tươi cười với
mọi người như bản tính cố hữu của ông. Đến nhà ông Cả
Thiện chơi, uống rượu, khiến mọi người ngạc nhiên
không kém. Ông Cả Thiện có ý hỏi về bà hai. Ông lang
vừa uống rượu, vừa rung đùi, chanh chua tuyên bố:
- Đi đâu thì cứ đi, cứ để hai thằng kia cho tôi

nuôi là được rồi. Con tôi không sứt mẻ, tiền bạc tôi
không mất mát. Thế là đủ! Còn chúng nó muốn xây tổ
ấm ở đâu thì mặc xác. Đây không thèm dây vào!
Phong và Nhã được ông lang chăm sóc kỹ lưỡng

lắm. Ông cho Phong đi học hết chữ Hán, chữ Nôm rồi
chữ Quốc ngữ. Nhờ được ăn học đàng hoàng nên Phong
trông sáng sủa hơn so với đám con trai trạc tuổi trong
làng ngày ngày lem luốc ngoài ruộng. Quần áo lúc nào
cũng tinh tươm sạch sẽ, Phong có vẻ quý phái ra dáng
công tử con nhà giàu. Phong với Lãm cùng học với cụ đồ
Oai trong làng khoảng một năm thì ông lang gửi Phong
đi trọ học chữ Quốc ngữ trên huyện. Trong ba đứa:
61
Xuân, Phong, Lãm thì Phong là đứa lớn nhất nên nó luôn
là đứa đầu têu ra đủ trò chơi cho cả bọn, nào là đánh bi,
đánh đáo, thả diều, đào giun, bắt ếch… vào mỗi buổi
chiều sau giờ đi học. Những lúc ông lang đi khám bệnh,
đi lên huyện hay lên Hà Nội là hai anh em Phong, Nhã
kéo sang nhà ông Cả Thiện chơi với mấy đứa con ông
suốt cả ngày. Còn bà lang thì mặc xác hai thằng con
riêng của ông lang, muốn đi đâu thì đi, bà không quan
tâm đến.
Phong lẽo đẽo đi theo Xuân một đoạn trên đường

đê. Thấy Xuân cứ mãi miết đi, Phong đi theo sau một lúc
rồi gọi:
- Xuân này, đằng ấy đi đâu đấy?
Xuân vẫn đi, trả lời mà không quay đầu lại:
- Em đi tìm u em. Thầy em kêu u về có việc. Anh

gọi em có chuyện gì không?
Phong đủng đỉnh đi theo lắc đầu. Cả hai đi một

lúc gần tới bờ ruộng nhà ông Cả Thiện, bất ngờ, Phong
khều tay Xuân một cái. Xuân giật mình quay lại, nó nhìn
62
khuôn mặt trắng trẻo của Phong đang ướt đẫm mồ hôi,
ngạc nhiên hỏi:
- Anh muốn nói cái gì?
Phong nhìn bạn, đôi mắt hấp háy vì ánh nắng mặt
trời giữa trưa chói vào mắt. Nó giơ tay lên che trán, ngập
ngừng nói:
- Xuân, thầy u mình sắp gửi mình lên Hà Nội

học... Thầy mình sẽ đưa mình và thằng Nhã cùng lên Hà
Nội trọ học trên đó.
Khuôn mặt Phong lộ nét buồn. Xuân hơi nhướng

cặp lông mày, vẻ vô tư, hỏi nhỏ:
- Thế à? Thích nhỉ?
Phong im lặng một lát rồi ngập ngừng:
- Mình muốn báo cho cậu biết là mình... sẽ không

ở làng nữa. Mình được gửi lên Hà Nội trọ học trên đó.
Thầy bảo chỉ cho mình về thăm nhà vào dịp Tết Nguyên
đán thôi, còn phải ở Hà Nội mà lo học.
Xuân chớp mắt, chẳng lưỡng lự bảo:
- Ừ, thế cũng được!
63
Rồi như sực nhớ điều gì, Xuân liến thoắng hỏi
tiếp:
- Thế ở Hà Nội có xa đây không? Anh lên trên

đấy có nhiều bạn mới không? Em nghe nói Hà Nội đẹp
và vui lắm, không giống ở quê mình đâu! Đúng không?
Phong lắc đầu, giọng nó đượm buồn:
- Không, mình chả biết ở Hà Nội có vui không, vì

chưa bao giờ lên trên đó. Chỉ nghe thầy tớ nói, Hà Nội
có nhiều phố phường, xe cộ nhiều lắm. Mình chỉ biết có
thế! Thầy bảo mình phải lên Hà Nội học tiếp chữ Quốc
ngữ chứ ở quê không đủ trường dạy học. Ngày mai, hai
anh em lên Hà Nội rồi! Mình buồn vì nhớ quê và nhớ chị
em Xuân.
Thằng Phong nhìn mông lung ra mé bờ đê một

lúc, rồi ngập ngừng hỏi nhỏ:
- Xuân có buồn nếu mình đi học xa không?
Xuân xị mặt, gật đầu, chẳng cần suy nghĩ:
- Anh đi em buồn đấy! Chẳng còn ai bày trò cho

em, thằng Lãm, con Tỉu, con Hợi, thằng Tảo. Buồn lắm!
64
Con Xuân cũng hướng tia nhìn theo Phong ra

phía những cánh đồng ruộng nối nhau trải dài ra tận mé
sông ở ngoài xa. Những cánh đồng lúc này trơ cỏ rạ. Xa
xa, những bóng người nông dân nhỏ bé đang cúi lên, gập
xuống, như những hình nhân được lên dây cót một cách
tự động. Dường như họ đang chà lúa, đập lúa hay đi thu
nhặt những hạt lúa còn rơi rụng trên cánh đồng sau mùa
gặt. Những ngọn gió hè mang mùi phù sa ngai ngái, phe
phẩy chơi đùa trên mái tóc xoã, thổi những lọn tóc đang
loà xoà trước trán Xuân bay giạt về phía sau, để lộ vầng
trán rộng, hơi dồ bướng bỉnh. Cảnh vật này quen thuộc
với Xuân từ khi nó chập chững biết chạy, biết chơi ngoài
đồng. Nó chưa biết ở Hà Nội có đẹp không, nhưng để rời
xa những cánh đồng vàng mùa gặt, thơm nức hương
đồng gió nội này thì nó không đành lòng đánh đổi. Xuân
mỉm cười nhìn Phong an ủi:
- Đừng buồn anh Phong ạ! Anh đi học rồi cũng

về quê chơi, có gì đâu mà anh buồn! Thầy anh vẫn
thường đi Hà Nội rồi về đấy thôi! Có xa xôi đâu mà anh
buồn cơ chứ!
65
Thấy Phong cứ nhìn mình một cách chăm chú,

Xuân ngạc nhiên hỏi:
- Gớm, mặt em dính nhọ à, sao anh nhìn em ghê

thế?
Nghe Xuân nói, Phong ngượng, đưa mắt đi nhìn

chỗ khác, chống chế:
- Có đâu! Đang buồn mà còn nói đùa được!
Xuân nhoẻn miệng cười, nói tiếp:
- Anh đi Hà Nội vui thật! Em cũng thích được đi

học chữ như anh mà u em không cho. U em bảo: "Con
gái không cần học chữ, chỉ cần học vá may, bếp núc để
lấy chồng là đủ!"
Dừng một chút, Xuân lại tươi nét mặt, vô tư nói

tiếp:
- Anh đi vui nhé! Khi nào về thì kể chuyện Hà

Nội cho bọn em nghe với.
Nhìn dáng vẻ của cái Xuân, Phong thấy vui vui.

Phong bạo dạn hẳn, bèn tiến lại đứng gần Xuân hơn:
66
- Vậy mỗi tháng mình viết thư cho Xuân đọc, kể

chuyện Hà Nội cho Xuân nghe nhé.
Nghe lời Phong đề nghị, Xuân trợn mắt nhìn

thằng con trai, mặt xụ xuống:
- Em không biết đọc. Anh có viết thư thì em cũng

không đọc được đâu!
Phong tuồng như vừa nghĩ ra, vội vỗ trán đánh

bốp một tiếng vì sự ngớ ngẩn của nó, bèn chữa lại:
- Cu Lãm có thể đọc thư cho Xuân nghe. Mình sẽ

viết thư cho hai chị em, kể chuyện Hà Nội nhé!
Xuân mỉm cười gật đầu:
- Cũng được.
Phong nghe Xuân nói thế, bụng khấp khởi mừng.

Nó nảy ra ý định muốn nắm tay Xuân vì nhận ra khoảng
cách khá gần, nhưng không biết vì vô tình hay sao mà tự
nhiên Xuân đứng nhích ra xa. Phong hơi ngượng vì sợ
Xuân đoán được ý nghĩ tăm tối của mình, nó vội nói:
- Mình đi đây, cho mình hỏi thăm thằng Lãm

nhé!
67
Xuân chưa kịp nói gì thì thằng Phong đã chạy xa

và khuất sau bụi tre vàng to ở khúc quanh vào làng.
Xuân nhìn theo Phong vẻ bâng khuâng cho đến khi bóng
Phong mất hút trong làng, rồi nó quay lại bước dọc theo
bờ ruộng tìm mẹ. Bóng bà Cả Thiện đang lom khom
dưới ruộng, cắm từng luống mạ. Hai ống quần vo lên tận
đầu gối lấm đầy những bùn. Từng nhánh mạ non bà rút
ra trong bó mạ bà vắt theo người, thoăn thoắt cắm
xuống. Thấy u, con Xuân bắt loa gọi bà. Khi bà ngẩng
đầu lên nhìn, Xuân báo cho mẹ biết là thầy đang cần gặp
bà có việc gấp. Bà Cả Thiện gật đầu, rồi khoát tay, bảo
con gái về nói với chồng bà sẽ về ngay. Xuân gật đầu rồi
nó quay về hướng làng, mải miết đi.
68
CHƯƠNG BA
Mùa hè 1943, những cơn gió hè ẩm ướt đầu tiên

thổi qua huyện Gia Bình mang theo hơi nóng hầm hập
khó chịu đến lạ lùng. Những cơn gió nóng ẩm bất
thường thổi liên tục vào các vùng đồng bằng Bắc bộ
khiến người ta có cảm giác những lớp không khí đang
chực sôi lên, sủi bọt. Từ người đến trâu bò đều mệt lả,
thở phì phò dưới những cơn gió nóng khó chịu đến gai
người. Đâu đó trên cánh đồng, những đàn bò, đàn trâu
thả rong lừ đừ gặm những cọng rơm vàng trong miệng
mệt nhoài, trễ nải. Nước bọt của chúng rệu rã chảy hai
bên mép, sủi bọt. Những con trâu to lự, đen bóng, hai cái
sừng to như cánh tay đứa trẻ lên mười, cong vòng trên
69
đầu như một thứ vương miện đầy kiêu hãnh, cho xứng
tầm một vị chúa tể của vùng làng quê, khệnh khạng, lặc
lừ, đi đi lại lại trên những vũng nước bùn ngập đến gần
bụng chúng. Những con trâu đen bóng nằm trên cánh
đồng chỉ còn trơ gốc rạ, lười biếng nhai đi nhai lại những
nắm cỏ rơm trong miệng, nhìn những bóng người qua lại
trên bờ đê bằng cặp mắt đu đưa lơ đãng. Có con nằm lăn
nghiêng trên vũng ruộng, như cố chuồi người vào lớp
bùn đen dẻo quánh để mong làm dịu cái sức nóng hun
người của mùa hè nhiệt đới. Cái nóng hầm hập bất
thường báo hiệu cho một mùa giông bão lớn sắp đổ về
cái làng nghèo nhỏ bé này, người dân làng tin như thế!
Sự trái gió trở trời của thời tiết làm người ta dễ dàng suy
đoán đó là dấu hiệu đen đủi, trời đất chuyển mình. Người
ta xì xào rỉ tai nhau những tin đồn đoán sẽ có nhiều cuộc
chính biến xảy ra khắp miền Bắc. Nhất là từ khi có tin
ông Nguyễn Ái Quốc trở về nước lãnh đạo Đảng Cộng
sản Việt Nam nổi lên cướp chính quyền từ tay Thực dân
Pháp, sau cuộc khởi nghĩa của Quốc Dân Đảng được
cầm đầu bởi Nguyễn Thái Học thất bại năm 1930.
Nguyễn Thái Học cùng mười hai đồng chí khác của ông
đã bị nhà cầm quyền Pháp và chính quyền thuộc địa xử
70
chém tại Yên Bái. Sau vụ nổi loạn đó, Thực dân Pháp
càng gia tăng đàn áp bằng cách công khai xử tử những
người yêu nước, đấu tranh cho tự do dân tộc bằng mọi
thủ đoạn: Từ dụ dỗ, mị dân đến răn đe, xử tử. Bầu không
khí ngày càng ngột ngạt hơn từ khi phong trào Mặt trận
Việt Nam Độc lập Đồng minh, được gọi tắt là Việt Minh
được thành lập. Dưới sự chỉ huy của Nguyễn Ái Quốc
vừa từ Trung Quốc trở về, phong trào Việt Minh lớn
mạnh nhanh chóng như nấm mọc sau cơn mưa ở các
vùng nông thôn Bắc bộ, là nơi bị Thực dân Pháp cai trị
hà khắc nhất. Nước Pháp ngày càng lún sâu vào cuộc
Chiến tranh Thế giới đang nổ ra ở bên kia trời Âu, kéo
nước Pháp đến bờ vực kiệt quệ về kinh tế. Sự nổi loạn
của người dân các xứ thuộc địa dâng cao, chực bùng nổ
khi có thời cơ như lưỡi gươm đang kề vào cổ, khiến
Chính phủ Bảo hộ ra sức giáng xuống đầu người dân
thuộc địa những đòn cai trị tàn bạo.
Lúc này, tình hình thế giới đang rơi vào cuộc
Chiến tranh Đệ nhị khốc liệt nhất. Phe Trục (Đức - Ý -
Nhật) đang thắng thế và chiếm nhiều vùng trên thế giới.
Nước Pháp đang bị Đức chiếm đóng và thất thế trong
71
cuộc chiến ở phía Âu châu. Còn tại châu Á, Nhật lăm le

muốn nhảy vào Đông Dương của Pháp để giành lấy
thuộc địa béo bở này. Chính phủ Pháp đang ở trong tình
trạng vô cùng nguy hiểm, trên đe dưới búa. Chưa kể, các
đảng phái Việt Nam lại nổi lên khắp nơi, đòi giành độc
lập theo những phong trào độc lập dân chủ tại Trung
Quốc, càng làm cho Chính phủ Pháp bối rối hơn nữa.
Như con thú dữ quay cuồng, để cố giữ lấy miếng mồi
cuối cùng còn sót lại, chính quyền thuộc địa ra sức thẳng
tay đàn áp dân đen. Khắp nơi, đâu đâu cũng nghe tới
những cuộc thanh trừng, ám sát bí mật xảy ra. Rồi những
vụ bắt bớ, giam cầm những nhân vật yêu nước, cũng như
những người vô tội khắp mọi nơi. Tiếng kêu than, oán
giận của người dân nghe tận hang cùng ngõ hẻm. Lương
thực bắt đầu khan hiếm dần khi bọn cầm quyền tịch thu
lúa gạo của nông dân vì sợ lọt vào tay Việt Minh và bọn
làm loạn. Người ta bắt đầu nghe đồn đại đâu đó đã có
những làng không còn gạo. Người dân phải bỏ làng tha
phương cầu thực. Số người ăn xin tăng dần ở các vùng
đô thị, như ở Hà Nội, Bắc Ninh, Hải Phòng, Hưng Yên...
Thỉnh thoảng, có những người chết vì đói. Người miền
Bắc khắc khoải, đau khổ vì đói khổ, và căm hận sự cai trị
72
dã man của chính quyền thuộc địa. Họ sôi sục như núi
lửa ngầm đang chờ ngày bùng nổ.
Buổi trưa hè vắng vẻ, con đường làng yên ắng

không một bóng người. Bà Cả Thiện rảnh rỗi, ngồi tựa
cột nhà trông ra khoảng sân sau có thể trải đến hai chục
cái chiếu đôi, lát gạch men tàu đỏ hoét thường để phơi
lúa sau mùa gặt. Bà đem cái rá đang làm dở ra để tiếp tục
đan. Bàn tay bà uốn những lạt tre được vuốt thật mỏng,
thật mềm và dai, đan vào nhau thoăn thoắt. Cái rá to
dưới bàn tay điêu luyện của bà đang dần dần hiện ra.
Mải mê đan rá, bà không để ý tiếng chó sủa râm ran ở
ngoài cổng. Một lúc sau, chú Bỏi, người làm công lâu
năm cho gia đình bà hấp tấp chạy lên nhà trên. Khoảng
một lúc sau, chú chạy xuống phía sân sau thưa với bà:
- Thưa bà, có anh Phây ngoài cổng xin vào gặp

bà.
Bà Cả Thiện ngừng tay đan rá, ngước lên. Nhận

ra chú, bà lại cúi xuống tiếp tục công việc, thư thả cất
tiếng:
- Thằng Phây lác ở cuối làng ấy à?
73
Chú Bỏi gật đầu. Bà cau mày vẻ khó chịu, hỏi

tiếp:
- Nó gặp tôi làm gì? Lại mượn thóc nữa?
Không nghe chú trả lời, bà làu bàu trong miệng:
- Làm ăn không lo, tối ngày chỉ xách con gà què

đi đá hết làng trên xóm dưới rồi uống rượu, say sưa làm
khổ vợ con. Chỉ khổ con Sáng, lấy phải thằng chồng lười
nhác, chỉ giỏi cái tài ăn vạ không ai bằng.
Rồi bà ngẩng lên nhìn Bỏi:
- Thế nó đến ăn vạ mượn thóc tôi đấy hẳn?
Chú Bỏi chắp hai tay trước bụng, nhỏ nhẹ thưa:
- Dạ thưa bà, con không biết rõ nhưng áng chừng

là thế ạ!
Hơi bực mình vì công việc bị cắt ngang, bà từ từ

đứng dậy, đập đập tay vào cái váy đen bằng vải thô cứng
còng, phủi qua cho khỏi dính cát. Bà ngẩng lên nói với
chú Bỏi:
- Chú mở cổng cho nó vào nhà trên, tôi sẽ ra xem

nó gặp tôi làm gì.
74
Chú vừa định đi, bà lại nói:
- Gượm đã, chú làm ơn buộc mấy con chó lại rồi
hãy mở cổng cho nó vào. Nếu không, mấy con chó xông
ra cắn nó. Nó có làm sao thì tôi phải tội với vợ con nó
đấy!
Chú Bỏi dạ một tiếng nhỏ rồi bươn bả đi lên nhà

trên. Bà Cả Thiện đứng dậy nhìn xung quanh chỗ ngồi
mình, thấy những lạt tre vương vãi khắp nơi, bà đi tới
sau cửa, lấy cái chổi lúa ra khua khua mấy nhát để lùa
mấy lạt tre này tụm vào một chỗ. Xong, bà gác chổi ở
góc tường rồi nhanh nhẹn đi lên nhà trên.
Gian nhà trên to rộng được làm bằng gỗ lim rất

chắc chắn. Những cột gỗ lim to đùng, đen bóng để chống
đỡ cái mái nhà vĩ đại. Mái nhà lợp ngói đỏ vuốt cong,
bốn phía tạc những đầu rồng trông rất tinh xảo. Ngôi nhà
năm gian của ông bà Cả Thiện to và đẹp nhất làng. Cả
năm gian đều lót gạch tàu đỏ au vuông vức rất đẹp và
chắc chắn. Trong nhà trang hoàng những bức hoành phi,
câu đối đều được thếp vàng. Trên bàn hương án trang trí
những bộ kiệu, vật dụng tế lễ gia tiên sáng bóng màu
đồng. Chiếc phản bằng gỗ cẩm lai đánh bóng, nổi những
75
đường vân nâu thẫm, được khảm những vỏ ốc ngũ sắc kê

ở gian bên. Trước bàn thờ tổ tiên là bộ bàn bằng gỗ gụ,
nước sơn đen bóng lưỡng trạm trỗ công phu. Hai chiếc
bình to như đứa trẻ lên mười bằng men sứ thời nhà
Minh, ánh lên màu ngọc bích được kê sát hai bên gian tủ
thờ, khảm ốc ngũ sắc. Đằng sau căn nhà chính là một
khoảng sân rất rộng lót gạch, bà Cả dùng để phơi lúa và
những công việc khác. Đi xa hơn là căn nhà hai gian, khá
rộng, dùng làm nhà cho các tá điền, người làm công
trong nhà. Gia đình nhà ông bà thuộc hàng địa chủ giàu
có vào bậc nhất trong làng. Hơn ba phần tư ruộng trong
làng là của ông bà. Chưa kể ông Cả Thiện có một vườn
cam ngon gần cả mẫu nổi tiếng khắp tỉnh Bắc Ninh. Cả
vườn cam Canh của gia đình ông có đến mấy trăm cây.
Vào mùa cam, cây nào cũng nặng trĩu, đến vài trăm quả.
Những quả cam to tròn, đều đặn như bộ ngực của những
cô gái đến độ tuổi trăng tròn, căng đầy, mọng nước. Cắt
múi cam, bên trong những múi cam vàng ươm đều đặn,
mọng nước ngọt lịm, khiến ai thấy cũng không thể cầm
nổi cái nuốt nước bọt. Cam ông bà nổi tiếng đến nỗi dân
Hà Nội phải biết tiếng. Cứ gần Tết Nguyên Đán, đám
con buôn từ Bắc Ninh, Hà Nội đến nhà ông nườm nượp
76
như đi trẩy hội để thương lượng thu mua cả vườn cam

của ông bán cho mấy ngày Tết. Mâm ngũ quả ngày Tết ở
làng, ở huyện, không thể thiếu những quả cam vàng
ươm, múi mọng nước, thơm nức mùi cam của vườn ông
trên bàn thờ tổ tiên. Lợi tức của vườn cam hàng năm
khiến cho gia đình cụ tổng Trà, ông Cả dư ăn dư để. Đó
là chưa nói đến lợi tức của hơn hai chục mẫu ruộng điền
canh, mỗi năm cung cấp cho đại gia đình ông Cả.
Bà Cả bước lên gian nhà trên. Đi ra cửa, bà thấy

chú Bỏi sau khi lùa đàn chó ta năm con vào chuồng ở
phía sân sau, tất tả chạy ra phía cổng lớn ngoài sân trước.
Bóng thằng Phây thấp thoáng sau rặng tre dày bao phủ
quanh nhà. Bà nhướng mắt nhìn ra sân xem có động tĩnh
gì không. Dạo này, tình hình trong làng không được yên
ổn lắm vì phong trào Việt Minh ngày càng mở rộng, làm
cho các quan lớn trên huyện không an lòng. Buổi sáng,
thỉnh thoảng những vị quan ba Tây dẫn một số lính khố
xanh, khố đỏ về làng để kiểm tra tình hình an ninh trong
làng và có ý lùng bắt Việt Minh. Đêm đến, những cán bộ
Việt Minh lại lén lút về làng để chiêu mộ thêm người
tham gia Cách mạng. Lâu lâu lại xảy ra những vụ bắt bớ,
77
bắn giết Việt Minh ngoài làng hay ở những làng bên,
khiến bà Cả lo sợ cho hai thằng con trai còn nhỏ của bà.
Tình hình này, bà nghĩ: "Chắc phải đưa hai thằng này ra
thị xã Bắc Ninh, hay ra Hà Nội mà đi học thôi, nếu muốn
yên thân." Lan man suy nghĩ, bà thấy chú Bỏi mở hé
cánh cửa cho thằng Phây vào. Bà xoay người đi vào
trong nhà, đi đến cái phản gỗ to kê sát bên tường rồi ngồi
xuống đợi. Nhân tiện, bà kéo cái cơi trầu lại gần để têm
cho mình một miếng trầu. Khi bà vừa bỏ miếng trầu vào
miệng, thì bóng Phây đã xuất hiện trên ngưỡng cửa.
Phây loắt choắt, đứng nép bên cánh cửa gỗ nặng

chịch, đen bóng. Hắn len lén đưa tay lên tháo cái nón lá
rách tươm trên đầu xuống. Bà Cả liếc mắt ra trông thấy.
Vừa đưa tay lên miệng lấy miếng trầu ra, bà đằng hắng
lên tiếng:
- Chú Phây đấy hả? Cứ vào đây, có chuyện gì

thế?
Phây "dạ" khẽ một tiếng rồi rón rén bước vào.
Dáng Phây nhỏ bé, gầy gò như kẻ thiếu thuốc phiện kinh
niên. Bà rất ghét cái dáng khúm núm, hèn hạ của nó,
nhất là đôi mắt trắng dã, lúc nào cũng lấm lét rất gian
78
giảo. Phây là tá điền của ông lý Quảng ở làng Hữu Xá,

nhưng thỉnh thoảng hắn vẫn sang bên làng này xin làm
giúp việc cho bà Cả Thiện khi vụ mùa đến. Hai làng
cách nhau một con đê dài. Từ làng Hữu Xá đi sang làng
Gia Thượng chỉ khoảng một giờ đồng hồ. Nhờ gần như
vậy nên Phây cứ sang bên nhà bà Cả Thiện làm thuê, làm
mướn quanh năm, mỗi khi hắn xong việc bên nhà ông lý
Quảng.
Bà Cả nhón tay lấy ít thuốc lào, bỏ vào miệng rê

khắp hai hàm răng. Cầm ống nhổ lên, bà ghé miệng nhổ
ít nước bọt đỏ loét vào ống nhổ rồi để xuống. Bà ngẩng
lên nhìn Phây chờ đợi. Hắn bước gần lại, lí nhí thưa
bẩm:
- Dạ, bẩm bà Cả. Con xin thưa chuyện với bà thế

này. Nhà con vụ vừa rồi thất thoát quá ạ! Không thu
được bao nhiêu lúa cả, nên năm nay chúng con thiếu gạo
ăn. Bà làm phúc cho con vay hai thúng thóc trước, đến
vụ mùa con xin sang làm công nhà bà trả nợ cho bà.
Bà Cả nhìn hắn chăm chăm. Nhìn cái vẻ khúm

núm, bộ mặt giả vờ sợ sệt của Phây khiến bà khó chịu
lắm, nhủ thầm: "Lại đá gà cá độ thua mất hết cả tiền, cả
79
thóc chứ cấy cày gì cái ngữ này! Nhìn cái mặt nó là biết
cái quân nói dối!" Quay lại khay trầu, vừa têm một
miếng trầu khác vừa liếc xéo Phây đang đứng lom khom
hai tay chắp trước ngực, bà hỏi, giọng lộ vẻ châm biếm:
- Gia đình chú lại thiếu thóc nữa à? Thế... cách

tháng trước chú hỏi vay tôi thúng thóc, đã trả đâu, bây
giờ lại thiếu nữa là sao? Chú làm ăn thế nào mà cứ thiếu
hụt mãi, vay mượn mãi thì chú lấy gì mà trả cho tôi, hở?
Thằng Phây nhăn nhó. Hắn gãi đầu, gãi tai mãi.
Một lúc sau, hắn mới trả lời:
- Con thú thật với bà Cả. Thúng thóc tháng trước

con vay bà. Con định để dành để cấy rẽ. Nhưng cách đây
hơn tuần, Việt Minh về làng con. Chẳng biết ai báo cho
huyện, sáng hôm sau quan ba ở đồn mang lính xuống
làng tịch thu hết lúa gạo, bảo dân làng lấy gạo nuôi Việt
Minh nên phải tịch thu hết. Thế là thúng thóc của bà cho
con vay cũng bị lấy mất. Vợ con xin thế nào quan Tây
cũng không trả lại. Quan còn dọa làng con là, nếu nó
80
thấy ai lén lút cung cấp gạo nuôi Việt Minh, quan sẽ bắt
đóng trăng5 và giải lên tỉnh để trị tội.
Khuôn mặt Phây trông thểu não khi hắn vừa dứt
lời. Bà Cả nghi ngờ cái vẻ mặt đau khổ của hắn lắm. Bà
biết Phây từ khi nó còn để chỏm. Bà chẳng lạ gì cái thói
mê đá gà cá độ của hắn. Bao nhiêu tiền kiếm được từ
những vụ làm thuê, làm mướn, hắn đều đổ tiền vào cá
cược mấy con gà trụi lông kia. Mặc cho vợ hắn, cái Sáng
và đàn con năm đứa nheo nhóc suốt ngày, lúc thì ngoài
ruộng, lúc thì ngoài chợ. Sáng quanh năm lam lũ, cực
khổ, rách rưới vì đám con năm đứa ăn như tằm ăn rỗi.
Nó chỉ mới ngoài hai mươi lăm, mà trông già như một
chị đàn bà bốn mươi tuổi. Người cứ ngày càng teo lại vì
phải vừa đi cày thuê, vừa chạy chợ, suốt ngày vất vả.
Nghĩ, bà cũng thương cho con vợ hắn! Đang định mắng
hắn mấy tiếng thì bà nghe tiếng lịch kịch ngoài ngõ. Bà
nhanh nhẹn bước xuống tấm phản gỗ, đi ra cửa. Bà thấy
cái bóng cao gầy của ông Cả Thiện lấp ló ngoài cổng khi
Mừng đang mở cánh cổng tre, đằng sau ông còn có một
ai đó đi theo. Ông Cả Thiện dắt chiếc xe đạp sắt đi vào,
5
Cùm và gông người phạm tội thời Pháp thuộc.
81
người bạn ông cũng dắt một chiếc xe đi vào theo ông.
Chỉ cần một cái liếc, bà Cả nhận ra người khách này
không phải là người địa phương. Cách ăn mặc quần lĩnh
trắng, áo cánh trắng, mái tóc bóng mượt, rẽ ngôi trái,
chải gọn ghẽ ra phía sau, ông ta có dáng dấp của dân
thành phố. Có lẽ lại là một trong những người bạn Hà
Nội của ông Cả về đây chơi với ông.
Ông Cả thường hay giao du với những người bạn

trên thành thị. Có lắm khi, ông đi lên Hà Nội ở chơi nhà
một người bạn nào đó đến gần cả tuần mới về. Bà không
lạ gì việc ông Cả đi chơi vắng nhà mấy hôm mới về nhà.
Mọi việc trong nhà, ông thường giao cho bà trông nom:
Từ việc coi sóc nhà cửa, thăm nom ruộng vườn, trông
coi tá điền trong ngoài… ông đều giao cho bà tất. Bà biết
ông có giao du với một số người trong các hội kín chống
Pháp. Chính vì vậy, hành tung của ông Cả đôi khi rất bí
mật. Ông hiếm khi kể cho bà nghe về những người bạn
của mình. Thỉnh thoảng, ông dẫn một hay hai người về
nhà tá túc một hai đêm rồi họ lại ra đi một cách lén lút.
Bà Cả nhớ có lần cách đây khoảng gần chục năm trước,
ông Cả và một nhóm khoảng năm sáu người lén lút về
82
nhà vào buổi tối. Vừa vào đến cửa, ông đã gọi bà Ngan
ra khóa trái cửa lại, thả hai con vằn và con mực ra ngoài
sân. Ông đem mấy người bạn của ông vào một phòng
riêng khóa cửa lại, rồi ông ra gặp bà nói nhỏ:
- Bà làm ơn đừng nói với ai là tôi ở nhà nghe

không. Tôi không tiếp ai lúc này cả vì bận có khách.
Nghỉ một chút rồi ông nói tiếp:
- Mấy người khách của tôi ở đây vài ngày rồi họ

sẽ đi lên thành phố. Bà kín chuyện cho tôi nhờ! Đừng để
thằng Hào con ông Giốc ở ngoài đầu làng biết được tôi ở
nhà, nó đi báo huyện là tôi đi tù mọt gông. Thằng huyện
Kim mà nghe tôi về thì nó ăn mừng đấy. Nó chỉ chực tìm
cách bắt tôi để kết tội tham gia hội kín. Bà nhớ ngậm
miệng lại cho tôi.
Bà Cả tò mò định hỏi ông chồng mình thêm,

nhưng ông Cả đã lừ mắt, nhìn bà, hất đầu ra sau bếp nói
nhỏ:
- Bà làm ơn bảo bà Ngan nấu cơm cho chúng tôi

ăn đi. Tôi đói bụng lắm rồi!
83
Nói xong, ông biến nhanh vào căn phòng nơi bạn
ông đang ở. Bà Cả tuy không biết nhiều chuyện bí mật
của chồng, nhất là chuyện tham gia chính trị của ông Cả,
nhưng bà hiểu ý ông, nên lẳng lặng xuống bếp gọi bà
Ngan sửa soạn cơm nước cho ông và bạn của ông.
Ông Cả ở trong phòng với mấy người bạn bàn

bạc chuyện gì đó. Hai hôm sau, mấy người khách của
ông bí mật ra đi lúc nào mà bà cũng không biết. Thấy
nhà vắng vẻ bà Cả tò mò hỏi chồng. Ông nhìn trước nhìn
sau rồi thì thầm vào tai bà.
- Mấy người ấy về Hà Nội rồi. Thôi! Bà đừng có

hỏi lằng nhằng nữa! Coi như không biết chuyện gì cho
tôi.
Chừng tháng sau, một buổi chiều, bà nghe tiếng

ông Cả gọi cổng. Nhìn ra sân không thấy ai, cả chú Bỏi
cũng đi đâu mất, bà hấp tấp chạy ra sân mở cửa cho ông.
Ông Cả lách vào cổng rồi nói với vợ:
- Bà làm ơn đóng cổng, khóa cửa kỹ cho tôi. Ai

hỏi thì cứ nói tôi đang bị đau dạ dày nằm trong phòng
mấy hôm nay nhé!
84
Nói xong, ông đi một mạch vào nhà rồi biến mất
trong phòng ngủ của ông. Bà làm theo lời ông xong cũng
vội vàng đi vào nhà. Nhìn bộ tịch hối hả của ông Cả
Thiện, bà nghi ngờ lắm, tự nhủ phải hỏi xem chuyện gì
đã xảy ra. Bà đi đến trước cửa phòng chồng, ngập ngừng
một chút rồi gõ cửa. Tiếng ông Thiện vang lên:
- Ai đấy?
- Tôi đây ông ạ.
Giọng ông Thiện gắt khẽ:
- Chuyện gì đấy?
- Tôi vào được không ông?
- Ừ! Vào đi.
Bà cả Thiện mở cửa phòng bước vào, khép cửa

lại. Ông Thiện đã thay bộ áo quần vải ở nhà và đang nằm
trên tấm phản gỗ xoan trải chiếu hoa, tay vắt lên trán, bộ
dạng đăm chiêu. Bà đi nhẹ đến, ghé ngồi bên phản, hạ
giọng:
- Ông có chuyện gì thế, mà trông ông có vẻ lo

lắng vậy?
85
Ông Thiện từ từ ngồi dậy, vẻ mệt mỏi. Ông chép

miệng, thì thào:
- Chậc... bà biết không, bị bắt hết cả rồi! Họ bị

Pháp nó tóm ở Hà Nội.
Bà Cả ngây người nhìn chồng không hiểu ông

đang nói về chuyện gì. Nhìn mặt vợ, ông Cả biết bà chưa
đoán ra câu chuyện. Ông thở dài, nhắc lại:
- Bà có nhớ mấy người đến nhà mình dạo tháng

trước không? Mấy người đó cũng bị bắt hết cả, bà ạ!
Bà Cả thở sượt ra một tiếng. Bà vốn không quan

tâm chính trị nhưng cứ hễ nghe ai bị Chính phủ Bảo hộ
bắt là bà lại buồn và lo. Bà biết số phận của những người
này cầm chắc nếu không tù tội mọt gông thì cũng bị xử
chém. Ông Cả chép miệng, than thở:
- Tôi đã nói trước với chú Biểu và chú Tam mà

không ai nghe tôi cả.Tôi nói là phải dè chừng thằng quan
ba Pi-e (Pierre) ở ngoài tỉnh. Tôi thấy nó cứ cho lính về
huyện này với thằng huyện Kim đi khắp huyện để khám
xét. Chứng tỏ là chúng biết về hoạt động của nhóm này ở
tỉnh mình. Tôi đã nhấn đi nhấn lại là phải cẩn thận mà họ
86
không nghe! Họ cứ chủ quan tin là bọn Pháp chưa khám

phá ra manh mối... Bởi vậy,... Hừ, giờ mới xảy ra cớ sự
hôm nay.
Ông ngồi thừ ra, rồi thở dài:
- Sáng hôm qua, tôi đang ngồi ở nhà cậu Thu ở

phố Hàng Đào thì thấy bọn lính Pháp giải chú Biểu, chú
Tam và vài người khác mà tôi chưa biết mặt đi ngang
qua nhà cậu Thu. Tôi giật mình chạy vội ra xem. Biểu và
Tam bị chúng đánh sưng cả mặt, mắt bầm tím, máu còn
dính trên áo. Biểu vô tình quay lại nhìn thấy tôi. Chú ấy
hét to với tôi: "Bắc Ninh xong rồi!" Thằng lính Tây đen
đi bên cạnh nghe chú ấy hét lên bèn tống vào lưng chú
ấy một báng súng, làm chú ấy chúi nhủi. Biểu đứng lên
lầm lũi đi tiếp, không ngoái đầu nhìn tôi nữa. Nghe chú
ấy nói, tôi biết là cuộc nổi dậy đã bị bóp nghẹt rồi. Tôi
phải về đây, sợ thằng huyện Kim nó ngửi thấy cái gì thì
nó sẽ làm khó dễ tôi. Đợi vài hôm nữa xem tình hình như
thế nào rồi tôi sẽ tính tiếp.
Vài hôm sau, trong lúc bà đang ngồi đan lại cái
nơm cá, ông Cả từ ngoài cổng hấp tấp đi vào nhà. Vừa
87
thấy bà, khuôn mặt ông lộ vẻ bi thương, nghẹn ngào nói

với bà:
- Giời ạ! Bà ơi, ông Học và nhóm thân cận với

ông ấy bị bắt ở Yên Bái hết cả rồi. Có lẽ bọn Bảo hộ sẽ
xử tử mấy người này mất! Khổ thân các ông ấy! Thế này
thì toi hết cả rồi!
Giọng ông nghèn nghẹn. Bà thấy mắt ông đỏ lự,

đau buồn.
Sau lần đó, ông Cả ở nhà cả mấy tháng không đi

đâu cả. Ông làm tất cả mọi việc trong nhà cho vợ, trong
lúc bà bận việc đồng áng. Ông chỉ luẩn quẩn trong nhà lo
chuyện nhà cửa, vườn tược. Suốt mấy tháng liền chăm
sóc vườn, ông sinh ra thú chơi cây cảnh và sưu tầm đồ
cổ. Ông tìm mua những loại cây đào, trúc, bằng lăng…
về để tập trồng cây cảnh. Cái sân gạch rộng trước nhà có
vài chậu cây cảnh trồng thu nhỏ mà ông chăm chút suốt
ngày. Lúc này, bà Cả vừa mới có mang đứa con đầu lòng
nên bà cũng mệt mỏi không làm nhiều việc được. Thấy
vợ có thai đứa đầu tiên, ông Cả bèn gửi mua một số vải
lụa đẹp trên Hà Nội về để may quần áo cho bà và đứa
con đầu. Xưa nay, ông Cả chẳng bao giờ nhúng tay vào
88
chuyện đồng áng, ruộng vườn. Mọi chuyện trong gia

đình, ông thường để bà một tay quán xuyến hết. Lần này,
ông thỉnh thoảng còn giúp bà phơi lúa, dọn dẹp nhà cửa,
khâu giày vá dép cho vợ con. Ông ít ra ngoài và tránh cả
giao thiệp với mọi người. Ai đến nhà thì ông tiếp, còn kỳ
dư6 ông không ra ngoài nói chuyện với ai. Trông ông
giống như một nhà chí sĩ vui thú điền viên, thật sự không
còn màng đến chuyện thế sự xung quanh.
Sáng nay, ông lẳng lặng dắt chiếc xe bình bịch7

mà ông sắm ở Hà Nội ra phía cổng, chẳng nói chẳng
rằng, ông khẽ khàng đóng cổng lại rồi lên xe cưỡi đi về
phía đầu làng. Bà Cả ra đồng từ sớm khi gà vừa gáy lần
hai nên không hề biết ông đi đâu. Đến trưa, bà giao việc
lại cho tá điền rồi mới về nhà làm việc. Ngồi được một
lúc thì Phây đến, rồi ông Cả về dẫn theo một người bạn
mà bà chưa bao giờ gặp mặt.
Thấy chồng về, bà vội quay lại gọi Bỏi:
6
Ngoài ra
7
Loại xe hai bánh chạy bằng động cơ nổ: Người ta gọi mô - tô là xe bình bịch là vì
tiếng nổ của nó.
89
- Chú Bỏi, chú vào trong lẫm xúc cho thằng này
một thúng thóc cho nó vay. Chú nhớ ghi vào công nợ
của nó để mùa gặt tới nó tới đây làm trừ nợ cho tôi nhá.
Bà quay qua Phây, giục:
- Mày theo chú ấy ra nhà sau mà lấy thóc đi.

Bước nhanh lên kẻo ông Cả thấy thì lại lôi thôi. Lấy thóc
xong thì theo lối sau mà về, đừng ra ngõ trước nữa nghe
không?
Dừng một chút, bà hắng giọng nói tiếp:
- Này, chịu khó mà làm ăn đi nhá. Tôi không lạ

gì cái thói mê đá gà của chú đâu. Chăm chỉ cho vợ con
nó nhờ. Con thì năm đứa lóc nhóc, khổ sở, không lo. Cứ
chăm mấy con gà đá. Rõ vợ chú vô phúc!
Phây không dám cãi, chỉ "dạ! dạ!", cúi sát đất vái
bà rồi vội vàng theo chú Bỏi xuống nhà sau.
Bóng Phây vừa khuất ở sân sau, bà Cả dợm đứng

dậy thì ông Cả và người bạn của ông đã đến trước cửa.
Vừa thấy ông, bà đã đon đả:
- Thầy vừa mới về đấy ạ? Thầy có mệt không để

tôi pha trà cho thầy dùng nhá.
90
Ông Cả nhìn vợ gật đầu, rồi cất giọng hỏi:
- Thằng Phây đến nhà mình vay thóc đấy à?
Rồi không cần nghe bà trả lời, ông quay sang

giới thiệu với bà người bạn của ông:
- Này mẹ cái Xuân, đây là ông giáo Chiểu từ Hà

Nội xuống chơi với tôi sáng nay.
Ông giáo Chiểu quay sang bà Cả gật đầu chào.

Bà hơi lúng túng trước vẻ sang trọng của ông giáo,
không biết phải làm sao cho phải phép. Thấy cái gật đầu
của ông, bà vội cúi xuống, nhanh nhẩu chào đáp lại:
- Tôi chào ông giáo.
Ông Cả lại nói tiếp:
- Bà làm ơn pha giúp tôi một bình trà Ô Long

đậm nhé. Rồi bảo cái Xuân, thằng Lãm, cái Thuần, thằng
Lịch ra đây tôi dạy việc. Ông giáo sẽ ở nhà mình đêm
nay. Bà bảo cái Mừng dọn cái phòng ở mé tây cho ông
giáo ở ngay đi.
Bà Cả dạ nhỏ rồi cất tiếng mời ông giáo Chiểu

vào nhà chơi. Bà tất tả đi ra nhà sau để pha trà mời
91
khách, ra lệnh cho cái Mừng dọn phòng theo lời chồng
và gọi mấy đứa con ra cho ông Cả dạy bảo.
Xuân đang tập phơi lúa với mấy người tá điền ở

sân sau. Lãm và cái Thuần đang chơi ô quan gần đấy.
Bất chợt, cả ba đứa nghe tiếng bà Cả gọi ơi ới phía nhà
trên. Cái sân phơi lúa rộng lắm, có thể trải hai mươi cái
chiếu lớn khắp sân mà vẫn còn thừa chỗ. Từ cuối sân
nghe u gọi, cả ba đứa tất tả chạy lên. Con Xuân lên tiếng
trước:
- U gọi bọn con hở?
Bà Cả gật đầu:
- Ba đứa lên nhà trên cho thầy dạy việc ngay.

Thầy vừa về với ông giáo ngồi ở gian trên đấy.
Xuân, Lãm và Thuần nghe lời mẹ vội vã đi lên.

Cả ba vừa đi ngang qua bà Cả, bà giơ tay ra chặn lại.
Kéo con Xuân đến gần mình, bà lấy tay vuốt lại mái tóc
dài óng mượt của Xuân, gỡ một nhánh rạ nhỏ nằm lẫn
trong mái tóc nó. Bà đưa tay vuốt ve lại quần áo của
Xuân cho phẳng phiu một chút, rồi đến Lãm, đến Thuần.
Xong xuôi bà lùi lại một chút ngắm nghía ba đứa con.
92
Rồi bà phẩy tay ra hiệu cho chúng lên nhà trên để gặp
ông Cả đang chờ.
Xuân đi trước, Lãm đi sau lưng chị. Con bé

Thuần còn nhỏ nên có vẻ sợ, cứ nắm chéo áo của thằng
Lãm, trốn sau lưng đi lên nhà trên. Trên bộ bàn ghế bằng
gỗ gụ đen bóng, ông Cả và ông giáo đang ngồi nói
chuyện với nhau khá tương đắc. Vừa nhắc thấy bóng ba
đứa trẻ, hai người đều ngừng câu chuyện quay lại nhìn.
Ông Cả nhìn ba đứa con, mỉm cười nhẹ, ánh mắt ông
ngời ngời lên tiếng giới thiệu với ông giáo Chiểu:
- Đây là ba đứa con của tôi đây ông giáo, cái

Xuân mười ba tuổi, Lãm mười một, cháu Thuần vừa lên
tám tuổi.
Ông Cả quay sang hỏi vợ:
- Còn thằng Lịch đâu rồi bà?
Bà Cả đáp:
- Nó còn đang ngủ trong phòng, ông ạ!
Ông Cả nghe nói vậy bèn quay sang ông giáo,

giọng phân trần:
93
- Tôi còn một đứa con trai lên năm nữa. Cháu
còn đang ngủ nên không kêu cháu ra chào thầy được.
Rồi ông quay lại, nói với mấy đứa con:
- Các con chào ông giáo đi.
Ông giáo nhìn mấy đứa trẻ đang khoanh tay cúi
đầu chào, mỉm một nụ cười. Ông nhẹ nhàng cất tiếng,
giọng Hà Nội trầm ấm nghe thật sang cả:
- Ông định đưa cậu nhỏ này lên Hà Nội học, có

phải không?
Ông Cả gật đầu, trầm ngâm một chút rồi nói:
- Vâng, tôi định năm sau nếu tiện, tôi đưa thằng
Lãm lên Hà Nội nhờ ông dạy nó trước. Vài năm nữa,
thằng Lịch lớn hơn, tôi cũng sẽ gửi nó lên theo anh nó
trên Hà Nội.
Im lặng vài giây, ông nói tiếp:
- Ông giáo tính xem, thời buổi loạn lạc này, ở

dưới quê như tôi thì làm sao con cái nó học hành cho
được. Trường ở đây thì chỉ có mỗi cái trường làng bé tí
xíu ở đầu làng. Có ông cụ đồ Oai giỏi chữ Hán, Nôm,
94
nhưng chữ Quốc ngữ thì chỉ biết dăm ba.... Nên mấy đứa
con tôi không thể tiếp tục học ở đấy được nữa. Bà nhà
tôi thì cứ bắng nhắng với tôi về cái chuyện gửi con lên
Hà Nội học. Ngẫm bà ấy nói cũng không sai: Muốn tiến
thân thì phải cho chúng nó học cho bằng người ta. Tình
hình dưới quê cũng không yên ổn gần đây, nên tôi quyết
định đưa thằng con lớn lên Hà Nội học trước.
Ông giáo Chiểu không nói gì, chỉ cầm tách trà
nhấp một ngụm nhỏ, rồi gật gù ra chiều đồng ý với lý
luận của ông Cả.
Xuân nghe thầy nói thế, tự dưng nó chạnh buồn

khi nghĩ thằng Lãm rồi thằng Lịch sẽ lần lượt lên Hà Nội
học. Nó chợt nhớ đến thằng Phong, đã lâu không nghe
tin tức gì của Phong nữa. Nhẩm tính thì Phong đã ra Hà
Nội hơn một năm, chẳng thấy Phong viết thư gì về cho
nó như lời Phong hứa. Nó nhớ mấy lần ông lang Tạo
sang nhà chơi, uống trà đàm đạo với ông Cả, nhưng
chẳng thấy ông đưa lá thư nào cho nó. Xuân mấy lần cố
tình đứng chơi gần đó để nghe ngóng xem ông lang có
nhắc gì đến thằng Phong không, nhưng đợi mãi chẳng
thấy ông đả động gì đến đứa con trai cưng của ông trên
95
Hà Nội. Xuân thấy buồn buồn, nhưng nó lặng lẽ không

nói gì với ai cả. Xuân thầm nghĩ có lẽ Phong lên chỗ ở
mới lạ, lại vui vẻ nên quên chị em nó rồi. Có lần thằng
Lãm ngây thơ hỏi chị:
- Chị Xuân này, anh Phong đi học ở Hà Nội lâu

rồi sao không thấy về nhỉ?
Xuân ậm ừ:
- Ờ! Chị không biết.
- Thế anh Phong có nói là viết thư về thăm chị

em mình không?
Xuân thờ ơ gật đầu không trả lời. Nó chăm chú

ngồi sảy gạo cho ra bớt sạn. Cái nia sảy gạo tròn như cái
mặt trăng hơi lớn so với vòng tay của nó. Chiếc nia được
đan bằng lạt tre, mỏng nhưng dai, dẹt tròn như cái hình
mặt trăng, có những lỗ thưa vừa đủ cho hạt gạo rơi
xuống. Sau mùa gặt, những người đàn bà đem từng bao
gạo nhỏ ra sảy bớt những hạt thóc, hạt lúa, thậm chí
những hạt sỏi, viên đá nhỏ lẫn trong mớ gạo trắng đã
được chà xát. Bàn tay của các bà, các cô uyển chuyển
xoay tròn cái nia, sảy nhuần nhuyễn, đẹp như những điệu
96
múa Quan Họ mà họ thường biểu diễn trong những kỳ

trẩy hội làng. Những hạt thóc vàng, những viên sỏi, viên
đá nhỏ li ti chạy vòng tròn theo vòng xoay khéo léo của
người sảy, tụ vào giữa nia như chúng có mắt đuổi theo
nhau chơi trò cút bắt. Người sảy chỉ cần túm đống thóc,
sỏi ở giữa vào nắm tay, bỏ ra một cái rá khác để dành.
Đống thóc dư có khi dùng làm thức ăn cho gà vịt hay để
dành cho mùa lúa năm sau. Ở làng này, con gái đến một
lứa tuổi nào đó là đều phải học nấu nướng, chặt tre, tuốt
lạt, đan rổ, rá rồi học cày, học cấy bất chấp cô gái đó
xuất thân từ đâu. Xuân tuy là con gái rượu của ông bà Cả
cũng không thoát khỏi cái tục lệ làng quê. Bà Cả giao
cho chị Mừng dạy cho Xuân những công việc đơn giản
của một cô gái. Nó phải học cách vót tre, tước lạt thật
mỏng để cho bà Cả đan rá, đan rổ, bởi ngoài những vụ
mùa gặt chính trong năm, người làng Gia Thượng còn
sống bằng nghề đan rổ, rá, thúng nia bằng tre nứa.
Bàn tay Xuân còn nhỏ để có thể xoay chuyển cái

nia gạo gọn gàng nhưng nó cũng không quá vụng về khi
cố đùa những hạt thóc, hạt sạn li ti trên nia nhảy lưng
tưng rồi cùng chạy vào chính giữa. Lãm ngồi yên nhìn
97
những hạt gạo xoay tròn trong nia say mê. Một lúc sau,
Lãm không nghe chị trả lời, lại tò mò hỏi tiếp:
- Anh Phong không viết thư thăm mình, hay anh

ấy giận chị?
Xuân nổi cáu vì câu hỏi vô tư của Lãm lại chạm

đúng cái ưu tư của nó, nhưng nó không muốn nghĩ về
điều đó, bèn gắt lên:
- Ơ… Cái thằng này... Ai mà biết vì sao ông ấy

không gửi thư! Mà có gửi thì tao cũng có đọc được đâu!
Lãm thấy chị nổi nóng thì cu cậu ngồi im. Mãi
một lúc sau, nó lấm lét nhìn chị, thì thào:
- Hôm trước khi đi Hà Nội, anh Phong bảo với

em là ông lang Tạo muốn anh lấy vợ trước khi đi học.
Chả là, anh ấy đã mười bốn tuổi rồi, phải lấy vợ. Anh ấy
nói với ông lang là nếu lấy vợ, anh chỉ muốn lấy chị thôi,
chứ không muốn lấy ai trong làng này cả... Ông lang Tạo
mắng anh Phong là ngông nghênh, lấy chị thế nào được,
vì chị là con nhà giàu, giàu hơn nhà anh ấy...
Lãm nói tới đấy rồi im lặng liếc nhìn chị. Xuân
ngừng sảy gạo, ngước nhìn em chằm chặp như muốn đo
98
lường lời nói của Lãm có thật hay không? Xuân sắp lên
mười ba tuổi dù chưa đủ lớn để biết chuyện vợ chồng,
nhưng đã mơ hồ cảm thấy có những thay đổi trong người
nó. Bộ ngực lép kẹp của một đứa trẻ con ngày nào bây
giờ bắt đầu nhu nhú, đau đau. Xuân đã thắc mắc chuyện
này không ít, không hiểu ngực nó bị cái gì mà có nhiều
lúc đau điếng cơ hồ không chịu nổi. Có những đêm nó
cảm giác cả bộ ngực nóng như phát bỏng, cảm giác tưng
tức ở hai đầu nhũ hoa làm nó không ngủ được! Nó
không biết cơ thể nó đang bị gì, đành mang chuyện ngực
đau đi hỏi mẹ nó, bà Ngan, chị Mừng. Chị Mừng, bà
Ngan nghe chuyện nó kể chỉ cười xoà bảo: "Chả sao
đâu! Sắp làm người nhớn rồi đấy!" Mẹ nó thì đăm chiêu
hơn sau khi nghe nó kể: "Sắp nhớn rồi đây! Liệu mà học
ăn, học gói, học nói, học mở được rồi! Ra đường phải
đàng hoàng chứ không có nhớn nha, nhớn nhác như
trước được nữa đấy!" Nó không cảm thấy có sự liên hệ
nào giữa ngực đau và làm người lớn phải đàng hoàng.
Tuy vậy, nó bắt đầu cảm thấy luống cuống mỗi khi chạm
phải ánh mắt của một người con trai, dù người đó là ông
già hay chỉ bằng độ tuổi nó. Xuân nhớ lại ánh mắt bối rối
của Phong khi chia tay với nó để đi lên Hà Nội học.
99
Dường như ánh mắt Phong có điều gì muốn nói với

Xuân, nhưng nó không thể, không dám nói. Xuân vẫn
không hiểu Phong muốn nói điều gì, nhưng linh cảm của
một đứa con gái mới lớn, Xuân đoán chừng điều Phong
muốn nói không phải là chuyện bình thường mỗi ngày.
Giờ nghe Lãm nói, Xuân chợt hiểu tia mắt bối rối của
Phong. Nó thấy đôi gò má nóng bừng. Bán tín bán nghi,
Xuân ngập ngừng hỏi lại:
- Phong kể với em như thế hả?
Lãm gật đầu. Cu cậu ranh mãnh theo dõi phản

ứng trên khuôn mặt người chị. Nhận ra khuôn mặt đang
đỏ hồng lên của chị, nó lém lỉnh hỏi:
- Chị có thích lấy anh Phong không, nếu anh ấy

muốn lấy chị?
Bất ngờ trước câu hỏi của em, Xuân đánh mạnh
vào vai Lãm, lớn giọng:
- Thằng này, chỉ được cái nói bậy.
Lãm kêu "á" một tiếng. Nó nhăn mặt trách Xuân:
- Ơ chị này, anh Phong nói với em như thế, chứ

em có bịa chuyện đâu mà chị đánh em!
100
Xuân lườm em một cái dài rồi lại cắm cúi xuống
nia gạo, tuồng như nó chẳng quan tâm gì đến lời thằng
Lãm. Với nó những chuyện như thế này thật là xa lạ,
chẳng liên quan gì đến nó. Xuân biết ở làng này, con gái,
con trai đến tuổi mười hai, mười ba là cha mẹ bắt đầu để
mắt đi tìm xem nhà nào khá giả, con cái có chút của hồi
môn là họ ngấm nghé để xin được kết thông gia. Con
nhà giàu, khá giả trong làng thường có nhiều cơ hội để
lựa chọn hơn đám cùng đinh. Ông phó Hội trong làng
cũng đã để mắt đến Xuân cho thằng con trai lớn của ông
là thằng Phước, hơn Xuân hai tuổi. Cách đây hơn tháng,
ông bà phó Hội đến nhà ông Cả Thiện để dạm hỏi Xuân
cho con trai. Ông tên Hội lại giữ chức phó lý trong làng
nên người làng quen miệng gọi là ông phó Hội. Là người
có chút quyền hành, vả lại hai gia đình ông Cả và ông
phó quen biết với nhau đã lâu, tình thân hai nhà cũng có,
nên ông Cả cũng khó trả lời. Ông Cả Thiện vốn bị ảnh
hưởng Tây học, rất ghét tục tảo hôn trong làng. Dù
không nói ra, ông rất bực mình về việc phải dựng vợ, gả
chồng cho đám con mới nứt mắt của ông. Ông bà phó
Hội vừa ra khỏi sân nhà, ông Cả đã quay sang vợ, đập
bàn, nhấm nhẳng:
101
- Trẻ con mới nứt mắt ra mà đã lấy vợ, lấy chồng.

Chuyện vợ chồng là chuyện quan trọng chứ có phải
chuyện trẻ con đâu mà tính cho đám nhóc con mười hai
mười ba này cơ chứ. Tôi thật không hiểu nổi cái đám
người hủ lậu trong cái làng này.
Bà Cả không lạ gì cái tính nóng nảy của chồng.

Bà ngồi trên tấm phản gỗ mun đen bóng, chạm trổ khảm
ốc xà cừ bốn góc, đủng đỉnh têm miếng trầu đưa lên
miệng nhai vài miếng, rồi nhả miếng trầu têm ra tay, từ
tốn nói:
- Ông cũng lạ! Tục lệ làng xưa nay là vậy. Cả

làng người ta đều như thế. Đâu chỉ làng mình, mấy làng
bên cũng như vậy thôi! Tôi về làm dâu nhà ông khi vừa
lên mười đó thôi, sống tới giờ bốn mặt con rồi, có gì rắc
rối đâu!
Bà vừa dứt lời, ông Cả nhìn vợ bằng tia mắt sắc

gọn:
- Cái thời tôi với bà nó xưa lắm rồi. Vợ chồng gì

ở cái tuổi ăn chưa no, lo chưa tới đó! Tôi với bà bao
nhiêu năm chê nhau rồi mới chịu thành vợ thành chồng
102
thực sự, bà không nhớ à? Con tôi chúng nó còn nhỏ phải
lo học hành cho biết chữ nghĩa với người ta mà mở mắt
với đời. Không có chồng vợ gì ở cái tuổi mới nứt mắt ra
này cả!
Ông Cả nhấn mạnh ở câu cuối một cách dứt

khoát, khiến bà cũng chẳng dám tranh cãi thêm với
chồng. Thật ra, lời ông nói không sai! Bà còn nhớ ngày
bà về làm dâu nhà ông chỉ vừa mười tuổi, bằng tuổi ông.
Gia đình ông vốn giàu có, truyền thống trong làng muốn
cưới vợ cho con vừa theo tục cổ của làng, vừa là muốn
có thêm người ăn kẻ ở trong nhà để hầu hạ, phục vụ bố
mẹ chồng. May cho bà là gia đình bà cũng thuộc gia
đình có của ăn của để trong làng chứ không phải nghèo
khó lam lũ. Hơn nữa, cụ tổng Trà kể ra người nhân đức.
Cả hai cụ đều không bắt bà phải làm gì, vì bà còn nhỏ
quá! Bà chỉ có mỗi việc ở nhà làm bạn đi bắt dế, thả diều
với chồng cho đến khi chồng bà vừa mười ba tuổi thì bị
gửi đi trọ học trên tỉnh Bắc Ninh. Cả năm hai vợ chồng
mới gặp nhau một vài lần vào dịp giỗ Tết. Đến tuổi dậy
thì, cả hai ông bà đều ngại ngùng mỗi khi gặp nhau dù
mang tiếng là vợ chồng: Một phần vì ít gặp nhau, một
103
phần vì cả hai không tìm ra chuyện để nói với nhau như

khi còn nhỏ. Ở trên tỉnh học vài năm, ông Cả phải lòng
con gái cụ Giáp cũng trạc tuổi ông, cùng học một thầy
với ông Cả. Gọi là cụ Giáp vì cụ đỗ Hoàng Giáp cuối
triều vua Thành Thái. Sau khi vua Thành Thái bị bắt
thoái vị, bị chính quyền Pháp đưa đi đày tại một hòn đảo
nhỏ ở bờ tây Ấn Độ Dương, cụ Giáp chán nản trước thế
sự nhiễu nhương, Thực dân đô hộ, triều đình Huế chỉ
biết vâng lời Pháp, chia rẽ nội bộ. Cụ bèn treo ấn từ
quan, quay về quê nhà mở trường dạy học. Ông Cả và
người con gái cụ Giáp thương thầm nhớ trộm nhau suốt
thời gian cùng học, nên ông đâm ra lơ là người vợ trẻ ở
nhà, thậm chí không muốn về nhà thăm vợ và gia đình.
Bà Cả cũng cảm nhận được sự xa lánh của chồng đối với
bà, khiến bà tủi thân nhưng chỉ biết khóc thầm đau khổ.
Chuyện đến tai ông bà cụ tổng Trà khiến hai cụ lo lắng
mất ăn mất ngủ, vì sợ người con trai duy nhất của mình
bỏ vợ, bèn gọi ông về quê, chấm dứt chuyện học hành.
Sự can thiệp của song thân khiến mối tình trẻ của ông Cả
bị gián đoạn, phải chia tay một cách tức tưởi. Không
dám cãi cha mẹ, ông Cả đành khăn gói về quê nhưng
cương quyết không ở với người vợ trẻ. Ông đòi hai cụ
104
làm cho mình một gian nhà riêng cách gian nhà chính
của cha mẹ một khoảnh vườn rộng. Thấy con trai giận
dỗi, cương quyết ra riêng, hai cụ đành phải xây cho ông
một gian nhà nhỏ ở phía sau vườn, nhưng dặn bà Cả là
phải gắng chăm lo miếng ăn giấc ngủ cho chồng. Đây là
khoảng thời gian tủi cực của đời bà vì phải hầu hạ chồng
trong sự ghẻ lạnh, tàn nhẫn của ông. Mặc kệ người vợ trẻ
hầu hạ cơm nước ngày đêm, ông Cả vẫn không hề đoái
hoài tới, bởi ông tin rằng, bà chính là nguyên nhân gây
nên sự tan vỡ mối tình đầu của ông. Ông bỏ mặc chuyện
nhà cho người vợ trẻ và cha mẹ, cứ lâu lâu lại bỏ lên
huyện hay lên Hà Nội để chơi bời, tiêu khiển. Người con
gái cụ Giáp sau khi chia tay với ông Cả đã nhận lời làm
vợ một viên thông phán trẻ trên tỉnh Bắc Ninh và nghe
đâu cô ta chuyển lên Hà Nội. Trái tim ông rướm máu khi
nghe tin người con gái ôm cầm sang thuyền khác. Tin ấy
đến tai làm ông Cả tê tái, trách người con gái thiếu thuỷ
chung, trong khi ông vẫn một lòng nhớ nhung người tình
cũ. Giận người, ông quay trở lại quê nhà, không còn tha
thiết gì đến người con gái cũ. Bà Cả lúc này đã trổ mã
trở thành một thiếu nữ đôi mươi xinh đẹp, dịu dàng nết
na. Khi ông Cả vẫn còn vấn vương tình cũ, người vợ trẻ
105
vẫn chịu đựng một lòng hầu hạ ông như lời mẹ chồng
dạy, không một lời ta thán. Hai cụ bực mình với cậu con
trai rượu cứng đầu của mình vì cứ một mực ghẻ lạnh với
con dâu. Một hôm, cụ bà thân chinh xuống gặp cậu con
trai ra điều kiện. Chả hiểu cụ bà ra lệnh gì với ông Cả mà
chỉ vài tháng sau, bà Cả mang thai đứa con gái đầu lòng
là Xuân, rồi sau đó lần lượt những đứa con khác ra đời.
Khi Xuân vừa hơn một tuổi thì cụ bà lâm bệnh nặng và
qua đời. Cụ không thể nhìn thấy những đứa cháu khác
chào đời trong niềm hạnh phúc của ông bà Cả và cụ ông.
Bà đẻ đứa con gái năm bà hai mươi tuổi, kể là khá muộn
cho một cô gái quê làm dâu từ năm mười tuổi. Kinh
nghiệm thời còn niên thiếu đã khiến ông Cả thật sự ác
cảm với tục tảo hôn. Một phần vì ông là người ảnh
hưởng Tây học, cho rằng chuyện lập gia đình ở cái tuổi
còn còn bám váy mẹ là không thể chấp nhận được, một
phần ông có mặc cảm tội lỗi với người vợ đầu ấp tay gối
của mình trong suốt bao nhiêu năm ghẻ lạnh với bà. Bà
Cả, trái lại chẳng nghĩ ngợi sâu xa, chỉ làm theo đúng
những gì mà tục lệ trong làng đòi hỏi. Chính sự ngây
thơ, chân chất của bà lại càng làm mặc cảm trong ông trở
106
nên nặng nề và ông gạt thẳng tay nếu ai nhắc tới cái hủ
tục đáng ghét đó!
***
Ba chị em khoanh tay đứng thành hàng trước mặt

hai người lớn. Đôi mắt ông giáo Chiểu ngắm nghía ba
đứa con ông Cả có vẻ hài lòng trước vẻ sáng láng, thông
minh sạch sẽ của chúng. Ông quay sang bảo ông Cả:
- Mấy đứa con của ông mặt mũi đứa nào cũng
thông minh, đáng yêu cả! Chúng nó mà được học hành
đàng hoàng thì chẳng thua kém ai đâu, ông ạ! Ông định
cho mấy đứa lên Hà Nội học là phải. Ở thành phố,
trường lớp tốt hơn ở làng quê rất nhiều. Khi nào ông đưa
cháu lên Hà Nội thì cho tôi biết. Tôi quen một số thầy
giáo trên ấy sẽ gửi gắm chỗ tốt cho chúng học hành đến
nơi đến chốn.
Nghe ông giáo nói như vậy, chẳng hiểu ma xui

quỷ khiến mà Xuân buộc miệng thưa:
- Thưa thầy u, con muốn đi học chữ.
107
Nghe đứa con gái đòi đi học, bà Cả ngạc nhiên

nhưng vội lên tiếng gạt đi:
- Mày là con gái, học hành làm gì con! Con gái ở

nhà mà lo học thêu thùa may vá chứ!
Nghe mẹ không cho đi học, Xuân vội quay sang

nhìn cha, ánh mắt cầu khẩn. Ông Cả cũng lộ vẻ ngạc
nhiên thấy Xuân đòi học chữ. Vốn theo Tây học, ông
không ngại cho con gái đi học, nhưng thấy bà Cả gạt đi,
ông đành nín thinh, nhất thời không thể trả lời được. Bất
ngờ, ông giáo Chiểu quay qua nhìn Xuân hỏi, giọng nhẹ
nhàng:
- Tại sao cháu lại muốn đi học chữ?
Thấy đôi mắt hiền từ của ông giáo hướng về phía

mình tuồng như khuyến khích nó trả lời, Xuân lấy hết
can đảm thưa:
- Dạ bẩm thầy, cháu muốn đi học chữ để biết đọc,

biết viết như người ta. Cháu muốn tự tay viết thư cho em
khi em đi học xa. Cháu muốn tự mình đọc được sách.
Ông giáo bật cười truớc câu trả lời của Xuân. Có
vẻ hứng khởi, ông cố hỏi thêm:
108
- Nhưng con gái làng này làm gì có ai đi học?

Cháu là con gái phải lo học may vá, thêu thùa, cơm nước
chứ?
Không thấy thầy u không có phản ứng gì trước

câu trả lời của mình với thầy giáo Chiểu, Xuân lấy lại
bình tĩnh, dõng dạc thưa:
- Thưa thầy, cháu muốn mình là đứa con gái đầu

tiên trong làng này biết đọc, biết viết ạ! Con gái cũng
cần phải biết chữ chứ ạ!
Ông giáo Chiểu bật cuời ha hả như thống khoái

trước câu trả lời cứng cỏi, đầy khao khát của đứa con gái
mười ba tuổi đứng trước mặt ông. Ông quay sang ông
Cả, gật đầu nói:
- Con gái ông Cả có khẩu khí tốt đấy! Nó nói

phải! Con gái cũng cần phải biết chữ ông Cả ạ! Không
biết chữ, nó ngu dốt, cả đời sẽ không vươn lên được.
Nghe ông giáo nói, Xuân khấp khởi mừng thầm,

lòng tràn đầy hi vọng, hồi hộp đưa mắt nhìn cha. Ông Cả
trầm ngâm suy nghĩ một lúc rồi gật đầu:
109
- Vâng, ông giáo nói phải. Vài ngày nữa, tôi cho
thằng Lãm thôi học cụ đồ. Tôi muốn chúng nó đi học
chữ Quốc ngữ trước khi gửi lên Hà Nội học với thầy. Ở
làng Hữu Xá có ông thầy dạy chữ Quốc ngữ, tôi sẽ gửi
ba chị em nó sang bên làng học trước.
Một cơn gió hè, ẩm ướt thổi qua những bụi tre
dày mọc đầy trước sân như bức tường rào chắc chắn.
Chúng dày đến nỗi chỉ đủ chỗ cho những con gà tre bé
bằng nắm tay mới chui vào lọt. Những bụi tre gốc vàng
như rạ, thân to như cái cổ của một thằng bé lên mười,
chao nghiêng qua lại theo từng đợt gió thổi. Lá tre cọ
vào nhau tạo nên những âm thanh trầm bổng, hoà cùng
tiếng hót của những con chim chào mào đang nhảy nhót
trên những ngọn tre non, hót thánh thót như một tấu
khúc đồng quê rộn ràng, sống động. Ánh sáng của một
buổi xế trưa len qua những song cửa, đậu những tia nắng
nhẹ nhảy múa trên nền gạch Tàu bóng đỏ và trong đôi
mắt của lũ trẻ. Đôi mắt Xuân nheo lại ánh lên một nụ
cười sung sướng.
110
CHƯƠNG BỐN
Trời vần vũ, những đám mây xám dày nặng như
cái vung chụp xuống mặt đất. Mưa như thác đổ suốt ba
hôm nay, nước đổ tràn xuống mương, xuống ruộng, biến
cả vùng thành một cái ao tù bị ứ tắc bởi những con đê
đất đắp chắn xung quanh bờ ruộng ngăn những con lũ
tràn về từ miền thượng du Bắc Bộ. Nước sông ngầu đục,
sủi bọt tung trắng xóa hai mép bờ, trông như một con
trăn khổng lồ trong cơn đói, tham lam nuốt tất cả những
thứ nằm trên đường đi của nó. Con sông Đuống nước
dâng lên phình nhanh một cách đáng nể. Những đợt sóng
vỗ cuộn đánh phình phình vào hai bên bờ, xô những
chiếc thuyền nan dạt khỏi bờ, dập dềnh trên lòng sông,
111
như những chiếc lá bị cuốn phăng đi giữa làn nuớc dữ.

Nhìn con sông cuộn sóng sùng sục, người ta lo sợ lụt lội
sẽ sớm xảy ra với lượng nước trời đang đổ xuống xối xả
không có dấu hiệu ngưng nghỉ.
Một bóng người cao gầy lom khom đi dọc trên

bờ đê hướng về làng. Tấm áo tơi và chiếc nón lá bay
phần phật theo những đợt gió giông trông yếu ớt, tưởng
chừng chúng có thể bung ra, bay vèo đi trước sức co kéo
trong cơn thịnh nộ của trời đất. Người đàn ông. Phải, đó
là một người đàn ông đang đi một cách khó khăn bởi sự
xô đẩy của những cơn gió quật ngược những tia nước
lạnh vào khuôn mặt vuông, hằn nếp khắc khổ của anh ta.
Người đàn ông ấy là chú Bỏi, tá điền của gia đình ông bà
Cả. Gọi là chú thì hơi quá bởi chú chỉ vừa tòm tèm ba
mươi. Nhưng khuôn mặt dày dạn gió sương đượm vẻ
lạnh lùng khiến trông chú già hơn tuổi thật. Bỏi lớn lên
trong ngôi làng Gia Thượng bé nhỏ, nghèo nàn. Cha anh
mất khi anh vừa lên chín tuổi, mẹ anh bươn chải nuôi
anh được hơn hai năm thì cũng lên đường theo chồng
sau một cơn cảm thương hàn. Cha mẹ chết đi khiến Bỏi
bơ vơ không nơi nương tựa. Cuộc sống khó khăn, cô
112
độc, khiến anh lớn sớm hơn cái tuổi mười hai của mình,
bởi phải tự xoay sở mọi cách để chống chọi, gượng sống
tiếp. Bỏi sống chơ vơ trong căn nhà lá cha mẹ để lại ở
cuối làng. Anh đi cày thuê, làm mướn ở mọi nơi, bất cứ
công việc gì miễn có người thuê anh đều nhận tất. Có
những đêm người làng thấy anh ngồi co ro, bó gối trên
cái chõng tre ọp ẹp một mình trong căn nhà tranh vách
nứa, bên cạnh ánh đèn dầu leo lét. Thằng bé mười hai
tuổi cứ ngồi lặng thinh nhìn vào vách trầm tư suy nghĩ
nhưng không bao giờ tỏ ra một lời ca thán. Bỏi siêng
năng không nề hà bất cứ việc nặng nhẹ khiến ai thấy
cũng mến, nhưng cả làng đến quá nửa đều nghèo nát
chẳng mấy ai dám thuê Bỏi, chỉ trừ những nhà khá giả
như ông lý, ông tuần, ông phó lý, cụ tổng Trà, hay một
vài nhà giàu có chút máu mặt trong làng. Người ta cám
cảnh mồ côi của Bỏi nên có việc gì cần nhờ là họ gọi đến
Bỏi. Một vài đồng xu kiếm được đã có thể giúp anh có
một tuần ăn khoai độn ngô chắc bụng, no lâu. Thỉnh
thoảng, cụ tổng Trà kêu anh làm vài việc vặt nho nhỏ
như gọi ông trương tuần, dặn dò ông lý trưởng, gánh
giùm đôi nước... Cụ kín đáo dúi vào tay anh vài cắc bảo
113
giữ lấy tiêu dần. Bỏi lớn dần nhờ những đồng xu kiếm
được.
Có một dạo, Bỏi bỏ làng xuôi theo dòng sông

Đuống, trôi dạt xuống đến một làng nhỏ ven bờ thuộc
tỉnh Hải Dương, làng Hữu. Không một ai trong làng Gia
Thượng biết anh đi đâu, làm gì. Ở đó, anh gặp một cô gái
nghèo trong làng mồ côi cả cha lẫn mẹ như anh, tuổi độ
mười lăm. Vẻ ngây thơ trong trắng của cô khiến trái tim
của người thanh niên thổn thức. Cô gái ở chung với một
người dì không chồng con. Hai dì cháu chỉ làm nghề đan
rổ rá và đi tuốt lúa thuê để sinh sống. Gặp Bỏi, một
thanh niên mười tám tuổi, hiền lành khoẻ mạnh, mồ côi
không vướng bận, lại là trai ngụ cư không nơi nương tựa
khiến cô gái cũng đem lòng thương mến. Hai năm sau,
Bỏi nên duyên với người con gái làng Hữu. Người ta
những tưởng Bỏi sẽ định cư luôn ở làng này không về lại
quê cũ.
Nhưng Trời thường ít khi chiều lòng người! Khi

đứa bé trai của hai vợ chồng trẻ vừa lẫm chẫm biết đi thì
xảy ra tai hoạ.
114
Một buổi chiều đông, khi bếp lửa của cả làng bắt
đầu nhóm lên, khói bốc nghi ngút từ những căn nhà lá
dọc theo con đường làng, chuẩn bị một bữa chiều xum
họp của gia đình. Người ta nghe tiếng hét thất thanh của
người dì cô gái: "Ối bà con ơi ai cứu cháu tôi! Nó đang
chết đuối ngoài ao kìa!" Tiếng thét khản đục của bà vang
lên, lặp đi lặp lại lẫn trong nước mắt làm khuấy động
một góc làng. Người ta đổ xô đến nơi người đang cầu
cứu. Ai cũng chết sững khi thấy hai cái lưng nổi lên trên
mặt ao phập phồng trong làn nước lạnh. Hai cái xác mặt
úp xuống ao nhưng dễ dàng đoán được đó là xác của cô
cháu gái và đứa con trai của cô ấy. Người ta biết cô đang
ôm đứa bé vì cánh tay xám lạnh của cô vẫn vắt qua lưng
thằng cu nhỏ. Bỏi không có mặt ở đó! Anh đang ở ngoài
đồng cố đào một vài con ốc, con cua đồng để đem về cho
vợ nấu một buổi canh cua đồng nóng sốt cho cả nhà
trong buổi chiều đông lạnh giá. Người dì khóc nức nở đã
lả đi trên cánh tay của những người đàn bà hàng xóm.
Một anh nông dân lực lưỡng lấy hết can đảm lội ra khúc
ao sâu để kéo xác hai con người bất hạnh vào bờ. Hai cái
xác được kéo lên nằm ngay ngắn trên bờ ao, xanh tái. Lạ
thay, cánh tay người mẹ vẫn co quắp ôm lấy xác đứa bé
115
con chặt cứng, người ta cố mở ra cách nào cũng không

được!
Có ai đó chạy vội ra đồng tìm anh. Tiếng nói thất

thanh, vụn vỡ của anh trai làng: "Bỏi ơi, về ngay, vợ con
mày chết đuối dưới ao rồi!" khiến anh thoạt đầu không
hiểu anh ta đang nói gì. Bỏi đứng lên nhìn anh trai làng
ngơ ngác. Trên bờ ruộng, anh ta bắt loa gọi lớn một lần
nữa: "Mày về ngay đi, vợ con mày chết rồi! Về mà lo ma
chay!" Giọng nói anh ta thản nhiên chẳng chút xúc động,
như thể anh ta đang gọi người chồng bất hạnh kia về
làng ăn bữa cơm chiều cho kịp bữa. Cái kham khổ, cái
đời tối tăm của những con người "lưng bán cho trời, mặt
bán cho đất" đã khiến cho lòng thương xót của họ gần
như nguội lạnh, hay họ nghĩ rằng có khi chết hoá ra được
rảnh nợ đời! Bỏi đứng thẳng dậy, đẩy chiếc nón lá trên
đầu, mặt nghệch ra nhìn người thanh niên đang đứng
trên bờ ruộng khua tay nhảy múa, kêu gào anh mau về
sớm. Anh bất động, tuồng như những tiếng hét kia xuyên
qua lỗ tai nhưng chưa chạm vào những sợi thần kinh trên
vỏ não của mình. Ngẩn ngơ chừng vài giây, bất ngờ Bỏi
116
hộc lên một tiếng rồi quăng hết nơm, cây đào bùn xuống
ruộng, lội bì bõm lên bờ rồi chạy một mạch về nhà.
Bỏi gạt hết đám người đang bu quanh lấy căn lều
tranh bé nhỏ của mình, chạy ù vào trong. Thấy hai cái
xác ướt đẫm của hai mẹ con nằm ở sân sau, Bỏi lại hộc
một tiếng nữa rồi lăn quay ra đất. Người ta xúm lại
khiêng anh lên chiếc chõng tre kê trong gian nhà chính.
Kẻ bôi dầu, người giật tóc mai, người ôm lấy hai bàn tay
lạnh ngắt của anh chà chà thật mạnh cho ấm. Người dì
của cô gái đã tỉnh dậy, đang ngồi tựa vào ngực một chị
nông dân đẫy đà, đầu vẫn gục sang một bên như không
còn hơi sức. Miệng bà vẫn hờ lên những lời than vãn ai
oán, đến mức chị nông dân mặt đang đầm đìa nước mắt
mà phải gắt lên với bà:
- Gớm, bà ơi, bà đừng hờ, đừng than nữa được

không? Nghe bà than thở ruột tôi đứt từng đoạn đây này!
Bà cụ im bặt nhưng người vẫn run lên nức nở.

Gần tàn nửa đốt hương thì Bỏi tỉnh dậy! Đôi mắt anh
ngơ ngác nhìn những khuôn mặt lờ mờ đang xúm quanh,
chụm đầu vào nhìn anh như nhìn một con rối nằm duỗi
117
đực trên tấm chõng. Thấy anh mở mắt, tiếng người oà

lên mừng rỡ. Anh bệu bạo hỏi mọi người:
- Chuyện gì xảy ra thế? Vợ con tôi đâu?
Không ai trả lời anh. Bỏi tuồng như tỉnh hẳn, vội
chồm dậy. Năm sáu cánh tay lực lưỡng đè nghiến anh
xuống cái chõng tre ọp ẹp, không cho ngồi dậy. Chiếc
chõng tội nghiệp kêu răng rắc, lắc lư theo nhịp giãy đạp
của Bỏi. Anh dãy dụa, la hét như một kẻ lên cơn động
rồ:
- Buông tôi ra! Mấy người làm gì vậy? Buông tôi

ra cho tôi gặp vợ con tôi.
Tiếng một ông lão vang lên chắc nịch:
- Chúng mày chớ buông nó ra. Đợi khi nào nó

bình tĩnh đã!
Tiếng Bỏi khản đặc trong cơn vùng vẫy:
- Buông ra cho tôi dậy! Các người làm gì vậy?

Các người giết vợ con tôi sao?
Không một tiếng đáp lại, chỉ những gọng kìm

xương thịt ngày càng xiết mạnh vào thân thể anh, cố kìm
118
cơn hoảng loạn của Bỏi. Vùng vẫy một lúc không được,
Bỏi mệt nhoài đành nằm im. Anh đảo mắt nhìn quanh,
chợt thấy khuôn mặt hằn một vết sẹo chạy dài một bên
má của một ông lão đang đăm đăm nhìn anh bằng đôi
mắt trầm tĩnh của một con voi già. Bỏi buột miệng nài
nỉ:
- Già Nhuận, ông nói cho cháu biết, chuyện gì

xảy ra thế này? Họ đang làm gì cháu? Vợ con cháu đâu?
Ông lão mà Bỏi gọi bằng "Già Nhuận" chậm rãi

lên tiếng:
- Mày đã bình tĩnh chửa? Mày có muốn nghe tao

nói không?
Bỏi không trả lời, chỉ còn đủ sức gật đầu. Ông
lão chép miệng, rồi từ tốn nói bằng một giọng vô cùng
nhẹ nhàng:
- Bỏi ạ! Vợ con của con đã mất rồi!
Nghe tới đó, Bỏi lại giãy lên như con giun bị đạp
nghiến. Anh hét lớn:
- Tại sao?
119
Giọng ông lão đều đặn:
- Hai mẹ con nó chết chìm ngoài cái ao sau nhà

con đấy!
Bỏi oà lên khóc nức nở như một đứa trẻ bị mất

mẹ. Cả gian nhà mười mấy người yên lặng không một
tiếng động nào, ngoài tiếng khóc ai oán thảm sầu oan
trời trách đất của Bỏi, với tiếng rên ư ử không còn hơi
của người dì vợ cùng phụ họa.
Tiếng khóc uất của Bỏi rồi cũng tắt, chỉ còn là
những tiếng nấc nghẹn trong cổ họng. Dường như đã
bình tĩnh hơn sau khi khóc, Bỏi nói với những người đàn
ông đang kềm chặt thân hình anh bằng một giọng trầm
buồn:
- Các bác buông tôi ra, để tôi ngồi dậy. Tôi muốn
được nhìn vợ con tôi.
Những cái đầu hướng về phía lão Nhuận đang

ngồi gần đó. Ông lão gật đầu. Như một hiệu lệnh, những
cánh tay gân guốc đen bóng kia đồng loạt rời ra khỏi
người Bỏi. Bỏi mệt mỏi ngồi nhỏm dậy. Anh bước
xuống chõng, lê từng bước ra ngoài sân sau, nơi hai cái
120
xác vợ con anh vẫn còn nằm đó, trong khi tiếng khóc nấc
của người dì vẫn đuổi theo. Bỏi ngồi bệt xuống đất cạnh
hai cái xác, tuồng như anh không còn sức lực để đứng
được! Hai cái xác lạnh cóng, tím ngắt, cứng đờ, đang
nằm lặng lẽ, tách biệt với thế giới bị nhiễu loạn bởi
những cảm giác. Bỏi giương hai con mắt đỏ quạch, lồi ra
như hai con ốc nhồi, nhìn chăm chăm xác vợ con đang
nằm, dường như mọi cảm giác của anh tê dại hẳn. Mọi
người, nhất là lão Nhuận âm thầm theo dõi từng cử động
trên khuôn mặt bất động của anh. Một lúc sau, giọng
khàn đục, Bỏi quay lại hỏi:
- Có ai biết vì sao vợ con tôi bị chết đuối không?
Im lặng một lúc, bà dì vợ nức nở lên tiếng:
- Vợ mày nó ở nhà vừa nấu bữa cơm chiều, vừa

trông thằng bé. Dì chạy sang nhà bà Nghi để mượn ít lạt
về đan nốt mấy cái rá, rổ, để ngày mai gánh ra chợ huyện
giao cho người đặt hàng. Gần tàn bữa cơm thì dì quay
về. Dì vào nhà thấy nhà trống hốc trống hoác không có
ai. Gọi mãi không thấy ai thưa, dì chạy vội ra sau nhà thì
thấy xác vợ mày và thằng cu nổi lềnh phềnh trên mặt
nước. Tao vội hô hoán bà con đến cứu nhưng không còn
121
kịp nữa!... Ối Giời cao đất dày, sao mà số tôi khốn khổ
thế này! Sao Giời nỡ bắt chúng đi, dứt tình mẹ con sớm
tối? Sao không bắt tôi đi thay thế mẹ con chúng nó! Tôi
già có còn thiết sống chui, sống khổ nữa đâu, hở Giời!
Bà lại rên lên hừ hừ khản đặc như con mèo tắt

hơi, rồi ngã phịch vào lòng chị nông dân vạm vỡ ngồi
sau lưng đỡ lấy bà. Chị ấy cúi xuống ôm lấy vai bà dì
xuýt xoa:
- Ối bà ơi, bà đừng khóc nữa! Hai mẹ con vắn số,

chết đi thì hết nghiệp! Bà buồn khóc họ có sống lại được
đâu, bà ơi!
Bỏi nghiến răng im lặng. Anh ngồi im nhìn trân

trân vào hai cái xác bất động như chính anh cũng hoá đá!
Một đỗi sau, ông lão Nhuận lên tiếng:
- Thôi Bỏi à! Số hai mẹ con nó chỉ ở với mình

bằng từng ấy thôi là phải đi. Con đừng buồn phải tội. Để
anh em làng xóm mỗi người giúp một tay chôn mẹ con
nó cùng một nấm mồ cho đỡ lạnh cả hai. Thôi, mày cố
gắng bình tĩnh mà lo ma chay cho hai mẹ con nó vui
122
lòng. Vợ con mày đi sẽ phù hộ độ trì cho mày khấm khá

hơn, con ạ!
Mỗi người cũng sáp lại nói một câu an ủi, nhưng
Bỏi vẫn cứ ngồi trơ trơ như phỗng, không còn cảm giác.
Đôi đồng tử bất động của Bỏi dường như lạc về một nơi
chốn xa vắng nào đó, không ăn nhập gì với khung cảnh
úa sầu đang diễn ra trước mắt anh. Tất cả tri giác anh
đang trôi ngược về hình dáng xinh tươi của người vợ trẻ
và khuôn mặt bụ bẫm, kháu khỉnh của đứa con trai vừa
tròn hai tuổi. Cánh tay người mẹ vẫn lì lợm ôm cứng lấy
xác đứa nhỏ không tài nào gỡ ra được! Đám trai làng hùa
vào ôm hai cái xác lạnh cứng, ướt sũng để lên chiếc
chõng tre trong gian nhà nhỏ và phủ lên hai cái xác tấm
chiếu rách của ai đó mang đến. Người ta rộn ràng đi ra đi
vào, kẻ bắc bếp nổi lò thổi một bát cơm trắng để cúng
người chết. Tiếng nói lào xào, tiếng người đi qua đi lại,
tiếng vo gạo, tiếng củi đun lách tách trong gian nhà tranh
nhỏ vẫn không đánh động nổi tâm thức của Bỏi đang
ngồi bất động ở bờ ao. Ông lão bảo một hai anh trai làng
phải canh chừng Bỏi vì sợ anh quẫn trí sinh ra làm liều!
Tiếng bà Ngôn oang oang ngoài sân:
123
- Giờ lấy đâu ra áo quan cho hai mẹ con nó nhỉ?

Giời, chết bất đắc kỳ tử thế này tìm đâu ra áo quan vào
cái giờ gà lên chuồng thế này!
Có tiếng lào xào rồi lại giọng ai đó vang lên:
- Không có áo quan thì đành bó chiếu chứ biết

sao! À thế này, thằng Kè mày chạy sang nhà ông Nhỉnh
đầu làng mình ấy, ông ấy làm thợ mộc hay đóng đình
đóng chùa cho khắp huyện, xin ông ấy làm phúc cho ít
gỗ thừa đóng giúp một cỗ áo quan rẻ tiền cho hai mẹ con
nhà nó. Chứ ai mà nỡ bó chiếu hai mẹ con nó, tội
nghiệp! Khổ thân, còn trẻ quá mà!
Tiếng ai đó ậm ừ rồi lại có tiếng đàn bà the thé

giục ầm lên:
- Gớm cái thằng này, ba chân bốn cẳng chạy đi

cho nhanh mà lo xong việc, lại còn ở đây con kà con kê
làm gì, hở!
Không gỡ nổi cánh tay người mẹ ra khỏi xác

thằng bé, người làng đành bỏ hai mẹ con chung một áo
quan đóng vội. Đám tang của vợ con Bỏi rồi cũng xong
xuôi nhờ sự giúp sức của dân làng. Giống như ai lấy mất
124
cái lưỡi của Bỏi từ sau khi vợ con mất, người ta thấy anh
âm thầm sống trong gian nhà tranh với bà dì vợ hom hen
ốm yếu. Anh không bao giờ hé răng lấy nửa lời nhắc về
cái chết của vợ con nữa. Ngày ngày, Bỏi vẫn lầm lũi một
mình cày thuê, cuốc mướn từ sáng đến tối mịt mới về.
Hơn một năm sau, bà dì lăn ra ốm sau một lần ăn một
bữa khoai sọ bà dỡ ngoài đồng. Đi tướt8 đúng một tuần
thì bà mất! Bỏi lầm lũi đào một cái huyệt bên cạnh mộ
vợ con anh, rồi vùi xác bà dì xuống đất trước sự chứng
kiến của người làng. Sau vài đêm suy nghĩ, Bỏi quyết
định rời làng Hữu trở về quê cũ. Anh thưa chuyện với cụ
Nhuận về quyết định của mình. Cụ trầm ngâm một lúc
rồi bảo:
- Tùy ý mày con ạ! Dù thế nào thì mày cũng là

người làng Hữu ta. Đi đâu thì đi cũng nhớ quay về cắm
nén hương cho vợ con và dì vợ mày, đừng quên nhé! Vợ
chồng ngoài tình còn nghĩa con ạ! Một nén hương cũng
là cái nghĩa vợ chồng!
8
Đi ngoài, phân lỏng, có mùi chua, không kèm nhầy, máu.
125
Bỏi im lặng gật đầu. Buổi sớm tinh mơ khi gà

còn chưa gáy, Bỏi đã tay nải lặng lẽ rời khỏi làng, hướng
về quê cũ.
Mừng là người đầu tiên nhìn thấy Bỏi quay trở

lại làng xưa. Thấy Bỏi quay trở về, Mừng vừa ngạc
nhiên vừa thấy bồi hồi trong bụng, chị chạy vội về báo
cho bà Cả Thiện biết. Cả hai ông bà Cả đều biết Bỏi từ
khi anh chỉ là một thằng bé mồ côi cha mẹ làm thuê,
cuốc mướn trong làng. Đã có lúc, Bỏi làm thuê cho gia
đình ông tổng Trà mấy vụ mùa, vì ai cũng cám cảnh anh
mồ côi cha mẹ, không mướn anh làm thì anh sẽ không có
gì ăn. Ấy, thằng bé lúc đó chỉ mới mười hai, mười ba
tuổi, gầy guộc dơ xương, chỉ cao nhỉnh hơn cái lu sành ở
ngoài sân nhà ông bà tổng một tí. Mà nó khẳng khái lắm,
nhất định làm công lấy tiền chứ không ngửa tay xin ai
bao giờ. Thời ấy, bà tổng Trà thấy Bỏi bé quá, muốn
thuê gánh gạo mà bà không dám, sợ nó đang gánh giữa
đường lăn quay ra thì bà khổ. Nhưng thấy thằng bé lang
thang không cha không mẹ, cứ đi hết đầu làng trên
xuống làng dưới để xin làm thuê kiếm tiền sống qua
ngày, thì bà cám cảnh thương nó, bèn gọi Bỏi vào cho ít
126
đồng kẽm, rồi bảo tá điền xúc cho nó một rá gạo mang
về mà ăn dần. Thằng bé khoanh tay, lắc đầu nguầy
nguậy, thưa rằng: "Bẩm bà, con biết bà thương con,
nhưng con không ăn xin bà. Bà dạy con làm gì thì con sẽ
làm để lấy công, lấy gạo bà cho. Con không ăn xin của
bà!" Bà tổng bảo, bà muốn cho nó gạo chứ không thuê
làm gì vì nó còn nhỏ quá. Thằng Bỏi đứng im nhất định
không cầm rá gạo mang về. Nhìn thằng bé rách rưới, gầy
gò nhưng tính tình khí khái thế, bà tổng thương tình, bèn
sai nó mỗi buổi sáng đến nhà bà xách nước đổ đầy mấy
cái lu sành bên góc nhà thì bà sẽ trả công nó mỗi ngày.
Cuộc sống của nó đỡ vất vả cho đến lúc Bỏi đủ lớn bỏ
làng đi làm thuê ở làng khác.
Khi Mừng báo tin cho bà Cả biết Bỏi về làng

khiến bà ngạc nhiên, tự hỏi, Bỏi đã bỏ làng đi mất tích cả
hơn năm năm không ai biết đi đâu, sao bây giờ lại ló mặt
về đây. Hay là Bỏi về để hoạt động Việt Minh? Đang
ngạc nhiên thì tiếng chó sủa ầm ĩ ngoài sân, bà Cả vội
nói với Mừng:
- Mày ra sân xem có chuyện gì mà chó sủa gớm

thế?
127
Mừng nhanh nhẹn đứng dậy đi ra. Một lúc sau,

bà Cả nghe giọng Mừng vừa xua chó, vừa nói lao xao
ngoài cổng:
- Giời, anh Bỏi, anh đi đâu mất mặt mấy năm nay
mãi bây giờ mới thấy anh về?
Không có tiếng trả lời! Chỉ vài phút sau, bóng

Mừng lấp ló ngoài cửa, theo sau là bóng dáng cao gầy
của Bỏi. Bà Cả vẫn giương mắt nhìn ra ngoài sân. Bỏi
đứng ngoài cửa chắp tay trên ngực. Mừng đi vào thấy bà
Cả đang ngồi trên phản tiêm trầu bèn nói lớn:
- Bẩm bà, anh Bỏi ở cuối làng mình muốn xin

gặp bà có việc?
Dẫu biết Bỏi quay về, bà Cả vẫn giả vờ hỏi lại:
- Bỏi nào đấy? Có phải chú Bỏi xưa làm cho cụ

nhà tôi không?
Mừng tươi nét mặt, gật đầu:
- Bẩm bà phải đấy ạ!
128
Bỏi vẫn lặng yên không nói một câu, chỉ đứng im
lìm kính cẩn ngoài cửa, chắp tay đợi lệnh. Bà Cả gật đầu
vẻ dễ dãi gọi Bỏi vào:
- Chú Bỏi, chú vào đây cho tôi hỏi chuyện! Chú
biến đi đâu mà cả làng không ai biết! Gớm, thế mà đã
sáu bảy năm rồi kia đấy?
Bỏi dạ nhỏ rồi rón rén bước vào trong nhà. Qua
câu chuyện trao đổi, bà Cả là người duy nhất trong làng
biết được anh đã đi đâu, làm gì trong thời gian trước. Bỏi
trở về làng cũ vì nhớ làng, nhớ mồ mả ông bà, cha mẹ.
Anh xin bà Cả cho anh được trở lại làm gia nhân cho ông
bà. Dẫu yêu cái nết hiền lành, thành thật của Bỏi, nhưng
bà Cả không dám quyết định ngay, bà nói với anh:
- Thôi, tạm thời chú cứ xuống nhà ngang bên
dưới mà ở. Giờ thì chú chẳng còn gia đình, người thân
nào nữa thì cứ sống ở đây. Tôi đợi ông Cả về hỏi ý. Nếu
ông Cả bằng lòng thì chú cứ ở đây làm việc cho gia đình
tôi. Dẫu sao, chú cũng đã từng là người ăn kẻ ở nhà cụ
tổng rồi. Bà cụ đã mất hai năm nay nhưng ông cụ thì còn
sống với chúng tôi đây.
***
129
Bỏi nghiễm nhiên trở thành tá điền tin cẩn của

ông bà Cả. Gió thổi những hạt mưa bay ngược, quất
mạnh vào da, vào mặt đau rát, buốt như kim châm khiến
Bỏi phải nhăn mặt. Anh vẫn cắm cúi đi về làng, ngược
hướng gió khiến cho chiếc áo tơi anh phủ trên người bay
phần phật, có lúc tưởng nó muốn bứt ra mà bay đi mất!
Người anh lênh khênh, chúi về phía trước, cố dọ dẫm
từng bước trên con đê trơn trượt. Anh muốn về nhà
nhanh để báo cho ông bà Cả biết tình trạng mưa lũ ngoài
bờ sông. Nhìn khúc sông Đuống chạy dọc theo những
thửa ruộng ven sông cứ phình ra mãi vì lượng nước mưa
đổ xuống, lẫn nước từ vùng cao đổ về, sủi bọt sùng sục,
đỏ ngầu phù sa, khiến Bỏi không khỏi lo lắng, nghĩ thầm
trận lụt năm nay chắc là dữ dội!
Một bóng người nho nhỏ, đầu đội nón lá, trong
chiếc áo tơi đang lúp xúp chạy về phía anh. Chiếc bóng
nhỏ bé, xiêu vẹo giữa những cơn gió giật gào rú trong
màn mưa đổ như thác xuống mặt đất đang bì bõm dọ
dẫm từng bước. Bỏi ngạc nhiên nhìn chăm chú: "Ai mà
chạy ra đồng vào cái thời tiết mưa gió thế này nhỉ?" Anh
130
thoáng nghĩ thầm. Bóng người đi nhanh về phía anh,

tiếng một người đàn bà cất lên:
- Anh Bỏi, anh đi đâu thế? Bà Cả tìm anh khắp!
"Hóa ra cái Mừng!" Bỏi giãn nét mặt khi nhận ra

đó là tiếng chị người làm trong nhà bà Cả. Mừng chạy
đến bên cạnh anh, láu táu hỏi han:
- Này, anh đi đâu đấy? Trời mưa gió thế này...
Dừng lại một lúc, Mừng nói tiếp:
- Trời mưa gió như thế này, anh đi lang thang

ngoài sông nhiễm lạnh bị bệnh có phải khổ thân không?
Giọng Mừng vừa pha chút trách cứ, xen lẫn vẻ lo

âu cho sức khoẻ của Bỏi, nhưng vẫn dịu dàng như một
người vợ đang lo lắng cho chồng, khiến Bỏi không khỏi
động lòng, chột dạ. Anh liếc nhanh mắt xuống, nhìn
Mừng đang trốn dưới chiếc nón lá cũ ướt sũng. Khuôn
mặt cô nhạt nhoà, uớt đẫm dưới làn mưa dày. Bỏi kín
đáo ngắm cô gái đôi mươi vẫn còn vướng vất nét trẻ thơ
trên khuôn mặt trái xoan duyên dáng. Đôi môi dày,
mọng, tái nhợt, run rẩy dưới trời mưa lạnh khiến anh
thấy đôi chút chạnh lòng, thương xót. Những ý nghĩ
131
thầm kín đột nhiên xuất hiện trong đầu về Mừng khiến
Bỏi cảm thấy vừa e ngại, vừa xấu hổ. Bỏi cố né đôi mắt
biết nói kia, quay nhìn thẳng, chân vẫn bước tới, giọng
lạnh lùng:
- Đi ra mé sông.
- Để làm gì? Mừng cố hét to để át tiếng gió thổi.
- Tôi xem chừng nước lũ năm nay dâng nhanh

hơn mọi năm.
- Ôi Giời, thế à? Liệu có lụt không anh Bỏi?

Tiếng Mừng loáng thoáng tiếng được tiếng mất bên tai
Bỏi, bị thổi bạt đi bởi những ngọn gió đang liên tục gào
thét.
Bỏi quay sang bên cạnh, anh nhìn thấy hai con
mắt đen to như hai hạt nhãn lồng, láu lỉnh đang ngước
lên nhìn anh. Khuôn mặt Mừng ướt đẫm, tai tái dưới cơn
mưa vẫn còn nặng hạt. Đôi mắt to nhìn anh đau đáu chờ
đợi, trong thoáng chốc làm Bỏi nhớ đến đôi mắt người
vợ trẻ xấu số của mình! Có tiếng dội nghẹn thắt trong
ngực khiến anh quay mặt đi che cơn xúc động vừa
132
thoáng qua. Khuôn mặt anh trở lại vẻ lạnh lùng cố hữu.
Bỏi trả lời, giọng đều đều:
- Tôi không biết chắc! Nhưng lũ có thể làm vỡ đê

làng.
Có tiếng Mừng hỏi han gì đấy nhưng Bỏi không

nghe rõ. Anh ngậm miệng, im lặng bước đi. Mừng vừa
đi, vừa chạy, cố theo kịp cặp chân dài kia đang sải bước.
Đường đê trơn trượt vì bùn đất lẫn vào với nước tạo
thành một thứ dung dịch đặt sệt, vàng ệch, trơn tuột,
quánh lại dưới chân để hòng níu giữ những đôi chân cố
bước nhanh. Những dãy tre vàng uốn lượn từng cơn theo
từng đợt gió thổi. Có những luống tre non, cao thẳng
chót vót, bị những cơn gió tạt ngang, uốn rạp xuống,
cong như chiếc cần câu đang bị co kéo bởi một chú cá
nặng, rung giần giật, rồi lại cong bật trở lên, thẳng đứng.
Nhìn những nhánh tre cong rạp, cúi mình trước những
đợt gió mạnh rồi bất chợt bật thẳng lên mạnh mẽ, làm
Bỏi nhớ đến những lời ông Cả nói với anh trong một lần
ông nhìn anh vót những nan tre thành những lạt tre mỏng
dùng để đan thúng. Ông thấy anh ngồi chăm chú chẻ lạt
bèn kéo ghế ngồi gần. Ngắm anh làm một lúc, ông nói:
133
- Đúng là lạt mềm buộc chặt!
Bỏi ngừng tay ngẩng lên nhìn ông ngạc nhiên,

chưa hiểu ý ông muốn ám chỉ điều gì. Ông Cả nhìn vẻ
mặt ngơ ngác của Bỏi, mỉm cười:
- Tôi nói thế có khi chú không hiểu nhỉ, chú Bỏi?
Rồi ông nói tiếp:
- Nhà Nho lấy cây tre, cây trúc là tượng trưng

cho tâm hồn kẻ sĩ. Những người tự nhận mình là bậc
thức giả phải hiểu lẽ trời đất. Chú thấy không: Cây cứng
quá khi gió bão thì dễ đổ, dễ gãy, khó mà chịu nổi sự
quăng quật của cơn gió mạnh. Những cây mềm mại thì
lại chịu đựng được những cơn giông bão. Lẽ thường khi
cứng như Tùng như Bách thì khó sống, nhưng mềm như
liễu thì lại hoá hèn hạ! Cây tre, cây trúc mềm mại, uyển
chuyển chịu đựng được những cơn bão tố dẫu cho gió
bão quăng quật thế nào chúng vẫn chịu đựng qua được.
Sau cơn giông gió, tre trúc lại vươn thẳng mình đứng
dậy, vẫn bình yên, sống tươi tốt như thường. Người thức
giả là người phải biết che chắn, bảo vệ tư tưởng và bảo
toàn mạng sống của mình trong cơn giông tố cuộc đời.
134
Để sau khi cơn bão đi qua mình sẽ lại đứng dậy để tiếp
tục hi vọng, tiếp tục sống! Sống như trúc như tre ấy là
khôn chú ạ!
Những chiếc hố nước to như vũng trâu đằm nằm

dọc đường vào làng ngập nước. Nước vẫn không ngớt từ
trời cao đổ xuống, tràn ra cả hai bên, khiến người đi
đường phải cẩn thận, không khéo lọt vào những hố trâu
đằm, có khi nước dâng lên đến đầu gối là chuyện
thường. Có tiếng chim hót líu lo đâu đó, lẫn trong đám lá
tre rậm rạp dọc đường làng, khiến Mừng ngạc nhiên,
quay sang nhìn Bỏi bắt chuyện:
- Ơi anh Bỏi này! Mưa thế này mà chim ở đâu

hót thế nhỉ?
Bỏi vẫn nhìn thẳng, trả lời:
- Thì nó vẫn phải sống thôi!
Câu trả lời không ăn nhập với câu hỏi của Mừng
khiến cô ngạc nhiên nhìn Bỏi. Nhưng xem chừng anh
mải suy nghĩ gì đấy không để ý đến cô, làm Mừng mất
cả hứng, đành ngậm miệng không hỏi tiếp, chỉ hậm hực
nghĩ thầm: "Người đâu mà kiệm lời nói thế không biết!"
135
Hai người về đến nhà. Bước lên hiên nhà, Bỏi cởi
chiếc áo tơi và chiếc nón lá để gác bên cột nhà cho rũ hết
nước. Mừng toan đi thẳng xuống mé vườn sau thì Bỏi
gọi với hỏi:
- Này Mừng, cô bảo bà tìm tôi có phải không?
Mừng gật đầu không đáp, ra dáng giận dỗi, đi

thẳng xuống mé hiên sau nhà. Bỏi nhìn theo chiếc bóng
thon thả của Mừng khuất dần nhận ra chiếc áo tứ thân
ướt đẫm, dán chặt vào người cô, anh bất giác nói với
theo:
- Xuống nhà hơ lửa cho ấm đi nhé, không lại cảm

hàn thì khổ thân!
Không nghe tiếng trả lời, Bỏi đứng nhìn theo cho
đến khi bóng Mừng khuất hẳn dưới gian nhà dưới, mỉm
một nụ cười nhẹ, rồi khẽ khàng bước tới mở cánh cửa gỗ
lim nặng vào nhà. Gian nhà thắp vài ngọn đèn dầu lớn
nên sáng một khoảng trước bàn thờ và mé sập gụ nơi ông
bà Cả đang ngồi nói chuyện. Nghe tiếng loạt xoạt, cửa
mở, cả hai đều quay ra nhìn. Thấy bóng Bỏi rón rén
bước vào trong, bà Cả vội lên tiếng gọi:
136
- Chú Bỏi đấy à! Chú đi đâu đấy? Gọi chú mãi

mà không thấy, tôi phải gọi con Mừng đi tìm chú!
- Dạ bẩm bà, con đi ra ngoài mé sông.
- Chú ra ngoài sông làm gì? Bà Cả hỏi gặng.
- Con xem nước sông dâng nhanh quá, con e lũ

về sớm, thưa bà!
Giọng ông Cả vang lên:
- Thế chú thấy tình hình lũ lụt năm nay liệu có

hơn năm qua không?
Bỏi cúi đầu thưa:
- Vâng, con sợ lụt năm nay có khi nặng hơn năm

ngoái ông ạ! Nước sông chảy xiết do nước từ thượng
nguồn đổ về nhanh quá. Mưa liên tục mấy ngày hôm nay
làm nước dâng lên khá nhanh. Đê năm nay đắp không
vững như mọi năm vì thiếu người, đất sạt lở cả! Con sợ
chỉ thêm vài cơn mưa nặng hạt như thế này nữa là vỡ đê
ngay ạ!
Tiếng ông Cả bực bội vang lên:
137
- Tôi cũng đoán thế nào lũ cũng làm sạt đê. Hôm
đê vừa làm xong, tôi có đi ra xem cùng ông lý, ông
trương tuần, nhìn con đê đắp tôi đã bảo là đê đắp dối dá
thế này thì chống sao được lũ lớn. Ông tuần bảo không
tìm đủ phu để đắp, vì đi đến nhà nào vợ chúng nó cũng
chối ngoay ngoảy, bảo chồng đi xa, đi vắng. Mấy mụ
đàn bà cứ sáp vào, van lạy năn nỉ để chúng đi thay chồng
suất phu này. Hơn một nửa đàn bà đi đắp đê đợt này thì
làm sao mà đê chắc chắn cho được!
Bà Cả ngạc nhiên hỏi lại:
- Ông trương tuần bảo gì không?
Ông Cả nhún vai, vừa vê một ve thuốc lào nhét

vào ống điếu, vừa nói:
- Có đấy! Ông ấy bảo phần lớn lũ đàn ông trong

làng này trốn hết rồi. Một số đứa, ông ta biết có tham gia
phong trào Việt Minh đang bị Tây lùng ghê lắm nên phải
trốn, còn một số đứa khác nghe đâu bỏ trốn lên huyện
hay sang tỉnh khác làm thuê. Dạo này, các quan trên tỉnh
họ theo dõi đám dân du cư vì sợ Việt Minh trà trộn vào
các làng tuyên truyền, gây rối.
138
Nói xong, ông châm lửa, rít một hơi thuốc lào
thật dài, rồi thư thả nhả từng đợt khói thuốc. Lấy tay phe
phẩy cho khói bay loãng vào không gian, ông Cả quay
sang Bỏi ra lệnh:
- Thôi tình hình lụt lội, đê điều thế này thì chú để
ý giúp cho tôi kho thóc ở nhà sau. Chú gọi mấy người tá
điền ở dưới làng sang giúp chuyển thóc lên mấy chỗ cao
trong kho để không bị ngập nước. Tôi cũng nghĩ sẽ khó
tránh lụt năm nay đấy!
Bỏi dạ khẽ rồi anh đi xuống nhà sau. Ông Cả

ngồi yên vẻ tư lự. Bà Cả lôi khay trà đến gần, cẩn thận
rót trà vào chiếc tách trà tráng men xanh biếc thời nhà
Thanh mà ông Cả gửi người mua tận bên Giang Châu,
Trung Quốc, chỉ nhỉnh hơn quả trứng cút một tí. Chất trà
đậm sánh, màu xanh ngọc trong vắt thoang thoảng mùi
hương sen dìu dịu bốc hơi nóng toả ra xung quanh. Bà
Cả khẽ đẩy chiếc tách trà thơm về phía ông, lên tiếng
mời:
- Ông uống chè cho nóng.
139
Ông Cả quay sang cầm tách trà bưng lên, thổi

nhè nhẹ rồi nhấp từng ngụm. Đặt tách trà xuống khay,
ông ngẩng lên nhìn vợ hỏi:
- Chè ở đâu ngon thế hả bà?
Bà Cả đủng đỉnh thưa:
- Tôi nhờ người mua dăm cân chè Thái Nguyên

ướp mạn sen để dành để cho ông với thầy uống dần.
Nghe nhắc đến cụ tổng, ông Cả hỏi:
- Hôm qua tôi nghe thầy than đau bụng, có thuốc

men gì cho thầy chưa?
Bà Cả gật:
- Đã, ông lang Tạo mới cắt cho thầy mấy thang
thuốc để thầy uống cho đỡ đau. Hôm nay thầy khá nhiều
rồi, không còn đau nữa!
Nhấp một ngụm trà mạn sen trong miệng, ông

khà ra một tiếng rồi nói tiếp:
- Thế cũng được! Tôi đang muốn đưa thầy lên

tỉnh hay lên Hà Nội để thầy gặp mấy ông đốc tờ Tây cho
họ khám rõ ràng. Chứ mấy ông lang như ông lang Tạo
140
này thì tôi e cũng chẳng chữa được gì nhiều đâu. Dạo
này tôi thấy thầy không được khoẻ nên cũng hơi lo.
Thôi, để tôi vào phòng thăm thầy cái!
Bà Cả im lặng gật đầu. Ông đứng dậy đi sang mé

gian nhà bên tay phải.
***
Bầu trời xám xịt tháng 8 chỉ đong đầy những cơn
giông nặng hạt. Gió từng cơn giật tung những chiếc lá dù
còn xanh non rơi lả tả xuống mặt đất ướt sũng trông thật
thê lương. Nước trời vẫn đổ không ngớt như một túi
nước bị dốc ngược không thể đóng lại, đổ dồn dập xuống
đất như muốn soi mòn, muốn chui tận vào lòng những
khoang đất sâu, len lỏi để tìm cách trở ngược ra biển lớn.
Dòng nước sủi bọt đục ngầu trên con sông Đuống bình
thường vốn hiền hoà, nay trở nên ầm ào như con thủy
quái hung dữ, chỉ chực chờ chồm qua con đê dài, nuốt
tươi những khoảnh đất đen ngòm, dẻo quánh của vùng
đất trũng chung quanh. Ngôi làng Gia Thượng vẫn yên
tĩnh, sinh hoạt vẫn đều đặn bình thường. Cái yên tĩnh
141
bình thường đang ẩn chứa một sự đe doạ không báo

trước.
Trong một buổi chiều giông gió, khi tiếng thét

của một người nông phu nào đó ngụp lặn trong tiếng sạt
lở của con đê đất được bồi đắp dọc bờ sông men theo bờ
ruộng thấp, con thủy quái kia bất ngờ lừng lững tiến vào
làng nhanh như một đàn ngựa chiến phi nước đại. Nó
tràn vào những dải đất trũng hai bên bờ, rồi nhanh chóng
tràn sâu vào trong làng như một con trăn khổng lồ, nuốt
chửng tất cả những nhà cửa, vuờn tược cây cối trên
đường trườn của nó. Người làng chạy tứ tán như đàn
kiến vỡ tổ, kêu gào, rên rỉ, than khóc về những thiệt hại
mà con thủy quái kia gây ra cho họ và gia đình họ.
Chẳng cần biết số phận của những người nông dân kia
khốn khổ đến thế nào trước thiên tai, trời vẫn lạnh lùng
đổ những cơn mưa như trút xuống mặt đất, làm tăng
thêm sức tàn phá cho cơn lũ. Dòng lũ ào ạt kéo đi theo
nó những tấm vách lá, vách nứa của những ngôi nhà
khốn khổ, những quần áo, đồ đạc nghèo nàn của những
người nông dân quanh năm suốt tháng bán lưng cho trời,
bán mặt cho đất.
142
Ngôi nhà của ông bà Cả nằm trên một thửa đất

cao, cơn lũ không tàn phá nổi căn nhà ngói năm gian
kiên cố. Người ta chỉ thấy nước tràn vào xâm xấp ngang
bắp chân người lớn. Con bé Xuân, thằng Lịch và con
Thuần ngồi trên tấm phản nhìn thằng Lãm đang ngồi xếp
những chiếc thuyền giấy thả trôi lờ lững quanh cái phản
gỗ gụ, bên cạnh cụ tổng đang nửa nằm nửa ngồi. Bà Cả
cùng Mừng, Bỏi, bà Ngan vẫn lội bì bõm trong dòng
nước để vớt cái này, nhặt cái kia, bỏ lên những chỗ cao
trong nhà. Bên một tấm phản gụ khác, ông Cả ngồi bó
gối nhìn căn nhà ngập nước cùng với khay trà và bàn
điếu cố hữu của mình. Những con chó nuôi được đem
vào kho thóc cho chúng nằm trên những bục gỗ cao đóng
sẵn từ trước. Dường như cám cảnh trời đất gây nỗi tang
thương, những con chó cứ hết đứng lại ngồi, miệng kêu
ư ử.
Đi ngang qua chỗ chồng đang ngồi, bà Cả chép

miệng buồn rầu:
- Trời bày cảnh tang thương thế này thì làng

mình lại có khối đứa đi ăn mày! Rồi ông xem!
143
Từ trên cao, dòng nước lũ lướt tới như con quái

vật nhồm nhoàm, thổi bay, nuốt chửng tất cả mọi thứ
trên đường đi của nó. Những căn nhà tranh nhỏ bé bị
cuốn trôi tuồn tuột trong chớp mắt, như món đồ chơi của
những đứa trẻ bị bàn chân của người khổng lồ hất tung
tứ tán. Những con bò, con trâu lăn lông lốc trong dòng
nước lũ. Có con chổng bốn vó lên trời chới với, có con
lóp ngóp cố trồi đầu, ngoi lên khỏi dòng nước, vừa thở,
vừa gào 'ồm ồm" một cách tuyệt vọng. Nhà cửa, ruộng
vườn, trâu bò, xe kéo… tất cả nằm trộn lẫn vào nhau như
một đống hổ lốn trong dòng nước đục sủi ngầu bọt, đang
hùng hổ kéo rốc đi. Lớp người bồng bế, chen lấn nhau
bỏ chạy lên những vùng cao, tán loạn như bầy kiến vỡ
tổ. Tiếng kêu khóc, tiếng than trời trách đất vang khắp
nơi. Đói kém lan tràn khắp nơi trong cảnh Nhật Tây hầm
hè tranh miếng, giờ nạn lũ lụt còn làm cho những người
nông dân cổ cày vai bừa quanh năm, chịu thêm cảnh
màn trời chiếu đất.
Ông Cả lặng im, thở ra một hơi dài ngán ngẩm

trong tiếng réo ồng ộc của con lũ đang hùng hổ quét qua
làng.
144
CHƯƠNG NĂM
Sau khi chia tay với Xuân ở đầu làng, Phong đi

nhanh một mạch về làng không dám quay đầu lại. Nó
cảm thấy hơi nong nóng ở hai gò má, cứ e sợ Xuân sẽ
đoán được cái ý định tăm tối của nó muốn xán9 lại gần
để nắm tay. Con Vàng đang đứng ở trước sân thấy bóng
của cậu chủ nhỏ vội ngoe ngẩy chạy lại mừng, nhưng
Phong dường như chẳng để ý cái dáng xum xoe của nó
bên cạnh, đi thẳng vào trong nhà. Căn nhà ba gian mái
ngói, cao mát rượi của ông lang Tạo tuy không to lớn
bằng căn nhà của ông Cả nhưng cũng thuộc dạng bề thế
trong làng. Trong nhà trưng bày khá nhiều đồ sành sứ cổ
9
(Khẩu ngữ) đến sát ngay bên cạnh do thấy thích, do bị cuốn hút.
145
mà ông lang vốn thích sưu tầm mang về từ các nơi. Chỉ
cần nghe một món đồ cổ nào lạ là ông lang mò tới để
ngắm nghía. Một khi ông đã thích thì dẫu đắt bao nhiêu
ông cũng tìm cách mua về, nhưng hay hơn mọi người là
ông luôn mua được những món đồ cổ với gía hời đến
ngạc nhiên. Cùng chung ý thích nên mỗi khi mua bán đồ
cổ ông Cả thường rủ ông lang đi cùng, nhưng khi về đến
thì bao giờ món đồ cổ trên tay ông lang cũng đẹp hơn,
giá trị hơn mà lại rẻ hơn!
Phong lê người đến chiếc phản bằng gỗ gụ đỏ

sẫm, ngồi phịch xuống, vẻ mặt buồn thiu. Lòng nó thật
sự không muốn rời làng đi học xa, nhưng đây là ý muốn
của ông lang Tạo. Ông chỉ có hai đứa con trai duy nhất
nên ông muốn con ông phải ăn học đàng hoàng để làm
cho ông nở mày nở mặt. Bằng sự khôn ngoan lanh lợi
vốn có, ông lang tinh ý thấy bà vợ cả không ưa gì hai
thằng con trai của ông, vì trong lòng bà vẫn còn mang
mối hận ông lấy vợ lẽ mà không cho bà hay biết. Đã thế,
người vợ lẽ lại mắc một cái "tội" rất lớn là dám đẻ cho
ông một lúc hai thằng con trai, dù rằng thằng Phong vẫn
bị lời ra tiếng vào không phải là giọt máu của ông,
146
nhưng ông mặc kệ! “Nó vào nhà mình thì nó là của
mình!” Ông luôn tự bảo mình như thế! Không những
vậy, ông cảm thấy hãnh diện vì cái vẻ sang trọng, quý
phái nổi bật của Phong so với đám trẻ con trong làng.
Ông tinh mắt để ý thấy những cái liếc ngầm, liếc xéo của
bà cả và mấy đứa con gái lớn dành cho hai cậu con quý
tử của mình. Dầu nể mặt ông lang, nhưng bà lang cũng
không giấu nổi vẻ tức tối hiện lên mặt mỗi khi trông thấy
hai thằng con riêng của ông. Bà đã mấy lần nói xa nói
gần về của cải gia đình, ướm hỏi ông của thừa tự sau này
sẽ phân phát thế nào khi hai ông bà nằm xuống. Ông
lang đủ khôn để ngậm miệng ậm ừ cho qua chuyện mà
không bao giờ nói với bà về việc chia của hương hoả cho
các con. Kỳ thực ông đã tính sẵn cho các con ông mỗi
đứa một dinh cơ. Hai thằng con trai ông quyết cho chúng
nó lên thành phố ăn học đến nơi đến chốn, rồi ông sẽ cố
lo cho chúng sang Tây du học để về làm ông thông, ông
ký trên Hà Nội, bỏ cái làng nghèo quanh năm này mà lập
nghiệp nơi khác. Ba đứa con gái ông cũng đã tính nơi
tính chỗ giàu sang gả chồng cho chúng, chia một ít đất
hương hoả cho mỗi đứa làm của hồi môn. Ông chỉ để lại
cho mình vài sào ruộng cho thuê lấy tô là lợi tức hàng
147
năm cho hai vợ chồng ông lúc về già. Gia đình ông
không nhiều ruộng đất bằng gia đình ông Cả, chỉ có
khoảng năm mẫu ruộng, ông cho tá điền thuê cấy rẽ, nộp
tô mỗi năm. Còn ngoài ra, ông lang đi hốt thuốc, bắt
mạch cho người trong làng, trong huyện, hoặc thỉnh
thoảng lên tỉnh, cũng đủ tiền chi dùng cho cả gia đình.
Cũng nhờ đi đây đi đó nhiều, ông lang quen biết rất
rộng, và nhờ nghe ngóng nhiều chuyện ông quyết định
cho hai đứa con riêng đi học trên Hà Nội.
Một hôm, ông lang chỉnh tề áo dài thâm quần lụa

trắng ghé sang thăm ông Cả. Ông Cả và cụ tổng Trà
đang ngồi đàm đạo với nhau trên chiếc bàn kê trước bàn
thờ gia tiên, thấy bà Ngan vào thưa có ông lang ghé sang
chơi, bèn cho mời vào nhà. Ông lang vừa thấy hai người
đã nhanh nhẹn chắp tay trước ngực, cất tiếng chào thật
lớn:
- Bẩm cụ tổng! Cụ khoẻ không ạ? Chào ông Cả!
Cả hai người đàn ông kia đáp lễ và mời ông lang

ghé ngồi xuống chơi. Ông chắp tay cảm ơn rồi ngồi ghé
xuống cùng phía ông Cả. Ông Cả mời chào:
148
- Mời ông lang một điếu thuốc lào cho tỉnh táo.
Ông lang vui hẳn:
- Cảm ơn ông Cả! Xin ông một điếu ạ!
Ông Cả đưa ống điếu đã nhồi thuốc mời ông

lang. Ông lang lễ phép đón lấy, lấy một miếng giấy
mỏng mồi vào chiếc đèn dầu lạc con con lúc nào cũng
cháy ở cạnh bàn đèn. Ông nhóm lửa, rít một hơi thuốc
lào ngon. Tiếng ống điếu kêu lọc xọc cho đến khi ông
lang thôi rít, ngửa cổ thả ra một hơi dài trắng xóa khói.
Cụ tổng Trà lúc này cũng đã ngoài bảy mươi, râu

tóc trắng xóa, nhìn ông mỉm cười cất giọng hỏi:
- Ông lang hôm nay có việc gì mà ăn mặc đẹp đẽ

ghé nhà chúng tôi, hay chỉ ghé chơi?
Nghe hỏi, ông trả lời ngay:
- Bẩm cụ tổng, cháu ghé sang tính gặp ông Cả

nói chuyện chơi thôi ạ!
Cụ tổng gật đầu "Thế à!" rồi lại hỏi tiếp:
- Nghe nói ông lang mới đi lên tỉnh Bắc Ninh về

đấy phải không ông? Trên ấy có gì lạ không, ông lang?
149
Ông lang đưa tay vuốt chòm râu con con vài sợi
lún phún ở mép, ngẫm nghĩ một đoạn rồi nói:
- Vâng, cháu lên Bắc Ninh rồi có ghé qua Hà Nội

chơi trên ấy vài ngày mới quay về đây, cụ ạ! Vâng ở trên
ấy dạo này cũng có nhiều chuyện lắm đấy cụ!
Ông Cả và cụ tổng nghe ông nói thế đều đồng

thanh hỏi:
- Chuyện gì thế hả ông?
Thấy hai người tỏ vẻ quan tâm đến câu chuyện

sắp kể của mình, ông lang sửa người ngồi thẳng lại ra vẻ
quan trọng, đủng đỉnh nói:
- Vâng, để cháu kể cho ông Cả và cụ nghe... À,

ông Cả cho tôi xin một tách chè nóng. Có chè vào thì nói
trơn tru hơn!
Nghe ông lang nói, ông Cả mới sực tỉnh vội rót
một tách trà sen thơm phức đẩy về phía ông, miệng mời
chào:
- Vâng, mời ông một tách chè sen.
150
Không khách khí, ông lang nâng tách chè lên

ngang miệng, thổi phù phù cho bớt nóng rồi nhấp ngay
một miếng. Ông khà ra một tiếng có vẻ khoái trá lắm!
Đặt tách trà xuống bàn, sau khi khen trà ngon ông bắt
đầu kể:
- Tôi lên tỉnh ở chơi hơn một tuần vì phải bốc

thuốc dưỡng thai cho bà tuần phủ. Chỗ thân quen, bà
tuần phủ ngồi nói chuyện với tôi và cho tôi biết quân đội
Nhật sắp bắt phá lúa trồng đay ông Cả ạ! Họ cần đay để
dùng làm nguyên liệu dệt vải, do họ khan hiếm vải vì
chiến tranh kéo dài. Cuộc Chiến tranh Thế giới đang tới
hồi ác liệt lắm! Nghe đâu Đức chiếm nước Pháp rồi nên
Chính phủ bên kia ra lệnh một mặt hoà hoãn với Nhật để
giữ đất, một mặt phải chuẩn bị để có ngày quân Đồng
Minh vào đánh Nhật. Chắc thế nào rồi Pháp, Nhật cũng
đánh nhau cho mà xem!
Cụ tổng lẫn ông Cả đều lộ vẻ lo lắng khi nghe

ông lang kể chuyện. Ông Cả điềm đạm hỏi lại:
- Ông nghe từ bà tuần phủ kể như thế à? Liệu bà

ấy nói có chính xác không? Tôi cũng có nghe chuyện
phá lúa trồng đay đã thực hiện ở vài tỉnh miền Bắc rồi.
151
Nhưng còn chuyện Nhật, Pháp đánh nhau thì tôi chưa
biết thế nào? Tôi thấy hai bên vẫn hoà hoãn với nhau cơ
mà!
Ông lang gật gù, nâng tách trà sen lên miệng
nhấp một ngụm, rồi chép chép miệng. Ông đặt tách trà
xuống khề khà nói tiếp:
- Ấy là tôi nghe từ bà tuần phủ bảo thế! Nhưng

có lẽ đúng vì chồng bà ta liên tục bị gọi lên gặp các quan
lớn trên tỉnh mãi. Chắc tỉnh Bắc Ninh này thế nào cũng
có nhiều thay đổi sắp tới. Cái tôi lo nhất là chuyện phá
lúa trồng đay đấy! Không trồng lúa lấy gì mà ăn!
Rồi ông quay ngoắt đổi đề tài:
- Sắp tới tôi sẽ lo cho hai thằng con trai của tôi
lên thành phố học, ông Cả ạ! Ở dưới làng mình chẳng có
chỗ cho chúng nó học hành nên người đâu. Cho chúng ra
thành phố học thì may ra chúng nó mới khá lên được!
Ông Cả "à" lên một tiếng ngạc nhiên:
- Thế sao? Bao giờ chúng nó đi?
Ông lang:
152
- Độ tuần sau tôi sẽ đem hai anh em nó ra Hà Nội

gửi gắm một người bà con ở đấy cho chúng trọ học.
Thằng Phong đã sắp mười bốn tuổi. Còn thằng Nhã thì
cũng vừa tròn mười một. Cho chúng nó đi học xa để tự
lập là vừa ông Cả ạ!
Cụ tổng nãy giờ ngồi yên, nghe ông lang nói thế,
cụ gật đầu khen phải:
- Ông lang sáng nước, tính thế là phải đấy! Con

trai phải cho chúng đi xa tự lập, tự học hỏi là phải! Nhà
này có thằng Lãm, thằng Lịch, sau này cũng nên gửi
chúng nó ra thành phố học là đúng lắm! Thầy con Xuân
cũng phải tính cho hai thằng con trai đi là vừa!
Thấy cụ tổng ủng hộ ý kiến của mình, ông lang

mỉm cười tỏ vẻ thích chí. Ông Cả ngồi yên ngẫm nghĩ.
Một lúc sau, ông cũng gật đầu bảo:
- Vâng, con cũng thấy đúng là nên đưa hai thằng

con đi trọ học ở thành phố là phải! Chúng nó bây giờ còn
nhỏ, độ đôi ba năm nữa con sẽ lo cho hai đứa lên thành
phố học thì sẽ khá hơn. Con có quen vài người trên Hà
Nội đang dạy học ở trường tư thục Văn Lang và trường
153
Bưởi. Con sẽ hỏi xem cách nào đưa thằng Lãm và thằng
Lịch lên đấy học sau này.
Cụ tổng vuốt chòm râu bạc gật đầu ra vẻ đồng ý

với ông Cả. Cả ba lại tiếp tục ngồi bàn luận chuyện
chính trị: Về tình hình chiến tranh có thể xảy ra giữa
Nhật - Pháp, tình hình lúa gạo ngày càng khan hiếm ở
khắp các tỉnh miền Bắc, về những vụ mùa thất thu liên
tục vì nạn sâu rầy, nạn phá lúa trồng đay do quân đội
Nhật cưỡng ép, phong trào Việt Minh ngày càng lớn
mạnh bất chấp sự đàn áp khốc liệt của Chính phủ Pháp…
Hết một tuần trà, ông lang dừng lại, đôi mắt nhỏ lúng
liếng của ông đảo nhanh về phía ông Cả và cụ tổng dò
xét. Ông ngồi thẳng lại, đằng hắng một tiếng, khuôn mặt
lộ vẻ đăm chiêu cố ý. Ông quay sang cụ tổng, nói ngập
ngừng bằng một giọng trịnh trọng:
- Thưa cụ tổng với ông Cả đây, tôi có điều này

muốn thưa trước để xem ý bên này thế nào!
Cụ tổng thấy bộ dạng nghiêm trọng của ông lang

bèn từ tốn hỏi:
- Vâng ông cứ nói, chúng tôi xin nghe ông.
154
Ông lang ngồi im làm ra vẻ đắn đo trước khi nói,

rồi ông khẽ giọng rào trước đón sau:
- Bẩm cụ với ông Cả, tôi nói thế này khí không
phải10, cụ và ông Cả bỏ quá cho!
Ông Cả nóng lòng giục:
- Vâng thì ông cứ nói, tôi xin nghe!
Ông lang nhìn ông Cả:
- Vâng, là thế này: Không rõ cái Xuân nhà ông

Cả đã có nơi đính ước chưa? Chỗ hai gia đình ta quen
biết đã lâu, tôi có ý muốn xin con bé Xuân nhà ông cho
thằng Phong nhà tôi. Chả là thằng Phong nó sắp lên Hà
Nội học, tôi cũng muốn cho nó có nơi có chỗ trước khi
đi xa, nên tôi có bàn với bà vợ tôi vô phép sang đây xin
ông bà Cả và cụ cho hai đứa nó gá nghĩa vợ chồng.
Ông Cả mặt hơi sa sầm khi nghe ông lang ngỏ ý

muốn xin con Xuân cho thằng Phong. Quá khứ hai mươi
mấy năm trước quay trở lại trong đầu ông với mối tình
đầu ê chề, đau đớn và nỗi mặc cảm mà ông đã hắt hủi
10
(Khẩu ngữ) từ biểu thị mức độ ít của một tính chất mà người nói nghĩ là không
hay lắm.
155
người vợ đầu ấp tay gối suốt mấy năm trời. Ông đã từng
phản đối tục tảo hôn của làng này từ khi chịu ảnh hưởng
của Tây học nên rất khó chịu khi nghe lời ngỏ ý của ông
lang. Trong lúc bất ngờ, ông cũng chưa biết phải nói thế
nào cho hợp lẽ để không mất tình láng giềng. Ngẩng lên,
ông thấy cụ tổng đưa mắt nhìn ông kín đáo. Có lẽ, ông
lang cũng thấy sự khó xử của ông Cả nên ông cũng ngồi
im không dám nói thêm lời nào. Ngắc ngứ một lúc rồi
ông Cả cũng nghĩ ra câu thoái thác. Ông khéo léo bảo
ông lang:
- Ông có lòng thương cái Xuân, tôi rất cảm kích,

nhưng chuyện này tôi không thể quyết định một mình
được. Tôi phải đợi ý kiến của bà vợ tôi như thế nào rồi
sẽ thưa cùng ông.
Ông lang nghe vậy nhanh nhẹn đón câu:
- Vâng! Ấy là tôi thưa trước với ông và cụ đây để

hiểu lòng tôi. Tôi cũng có lòng mến con bé Xuân nhà
ông vì nó giỏi giang, hay lam hay làm, lại là chỗ chơi
thân với thằng Phong từ hồi bé đến giờ. Chúng nó trông
cũng vừa đôi phải lứa, ông ạ!
156
Rồi ông nhanh nhẹn đứng lên cáo từ:
- Tôi xin phép cụ tổng và ông Cả tôi về! Ở chơi

khí cũng đã lâu. Nếu bà Cả bằng lòng thì ông Cả cho tôi
biết trước để tôi lo liệu nhé!
Nói rồi ông vái cả hai người rồi quay ngoắt ra

sân, tất tả đi về hướng nhà mình.
***
Những chuyện như vậy Phong không hề biết vì

thầy nó chẳng hề bảo cho nó biết! Ông lang có quan tâm
đến chuyện lấy vợ của Phong, vì Phong đã đủ lớn để lập
gia đình theo tục tảo hôn của làng. Ông đã từng ướm lời
hỏi Phong về chuyện này, nhưng Phong tỏ thật với ông
rằng, nó chỉ thích có mỗi cái Xuân trong làng, vì chơi
thân với nhau từ tấm bé. Nghe xong, ông mắng đùa nó
"đũa mốc mà chòi mâm son", vì gia đình ông không giàu
có, tiếng tăm như gia đình cụ tổng. Ông chẳng giữ chức
vụ gì trong làng nước, mà chỉ là một ông lang vườn thì
làm sao con ông có thể sánh với cháu cụ tổng. Tuy bị
cha gạt đi ước vọng của mình, nhưng Phong vẫn không
157
thất vọng. Nó nghĩ thầm trong lòng, nếu lấy vợ thì sẽ

chọn cái Xuân, còn không thì khỏi lấy ai cả! Đám con
gái trong làng bằng vai phải lứa với nó chẳng có đứa nào
trông hợp mắt nó được. Phong tự nhủ: "Thôi cứ làm bạn
với chị em cái Xuân suốt đời cũng đủ vui rồi!" Nhưng
quyết định của ông lang đưa hai anh em Phong đi học xa
là điều mà nó không ngờ tới! Trong một ngày đẹp trời
thầy nó ra lệnh cho hai anh em phải sửa soạn hành trang
lên Hà Nội chuẩn bị cho năm nhập học tới. Nó hiểu tính
khí cha mình, một khi ông lang đã quyết định thì ông sẽ
làm cho tới nơi tới chốn! Lúc này, Phong chỉ cảm thấy
buồn vời vợi vì phải xa làng xóm thân quen nhưng nhất
là phải xa mấy đứa con nhà ông Cả. Chơi với nhau từ khi
còn tấm bé, Phong luôn luôn là kẻ bày đủ trò chơi cho
đám trẻ quanh làng, vì thế đám trẻ trong làng ngưỡng mộ
Phong lắm! Phong dạy cu Lãm biết xếp giấy làm con
thú, làm diều, tập thả diều. Thỉnh thoảng, hai anh em còn
đi ra đồng bắt ếch về chơi, làm ná bắn chim, bắt chuồn
chuồn... Phong cũng thường hay chơi nhảy lò cò, chơi
trò trốn tìm với những đứa trẻ trong làng như: Xuân,
Lãm, Thuần, Tập, Diêu, Vĩnh, Thượng... Những thú vui
ngoài đồng, bắt chim, câu cá, vớt cá bống… chắc chắn là
158
không thể có ở cái thành phố Hà Nội mà nó chưa hề một

lần đến để biết mặt ngang mũi dọc ra sao.
Đã bước qua tuổi mười bốn, Phong đủ lớn để

nhận thấy vẻ xét nét khó chịu của mợ cả đối xử với nó và
thằng Nhã. Ba người chị gái con mợ cả tuy không tỏ thái
độ ghét bỏ hai đứa con trai, nhưng Phong và Nhã cũng ít
gần gũi, trò chuyện. Không thích không khí ngột ngạt
giữa những người trong nhà, Phong thường rủ Nhã lang
thang ngoài đường chơi với lũ trẻ con trong làng, hay
sang nhà ông Cả Thiện rủ rê con Xuân, thằng Lãm ra
đồng chơi. Phong nhận ra cái nghịch lý, cha càng thương
nó và thằng Nhã bao nhiêu thì chỉ làm cho mợ cả ghét
cay ghét đắng hai đứa bấy nhiêu! Cả Phong lẫn Nhã
không còn nhớ mặt người mẹ ruột của mình, vì bà đã bỏ
trốn khỏi nhà khi Phong vừa lên bốn và Nhã chỉ chập
chững biết đi. Ông lang chẳng bao giờ nhắc đến tên
người đàn bà đó trước mặt hai đứa. Có lần, Phong đánh
bạo hỏi ông về mẹ, ông lang đã cau mặt gắt gỏng:
- Mẹ mày ư? Chết lâu rồi! Đừng có hỏi lôi thôi!
Rồi ông quay ngoắt đi, mặt lộ vẻ giận dữ xen lẫn

sự khinh bỉ khiến Phong sợ hãi không dám hỏi ông về
159
mẹ mình nữa, dù lòng nó vẫn luôn khao khát muốn biết

người mẹ bạc tình đó ra sao, hiện giờ ở đâu. Nghe câu
trả lời phũ phàng của cha, Phong thấy lòng chùng xuống,
một nỗi buồn da diết khó tả! Nó biết cha nó nói dối! Nó
biết mẹ nó không chết, mẹ nó chỉ bỏ đi và đi biệt xứ,
không biết ở nơi nào và vì sao mẹ nó quyết định rời bỏ
hai đứa con thơ dại. Trong lòng nó luôn ôm một nỗi thắc
mắc không có lời giải đáp: Tại sao mẹ nó có thể bỏ hai
anh em nó lúc còn nhỏ dại như vậy mà đi được! Cơn
giận dữ bùng lên bất ngờ của ông lang khiến nó ngạc
nhiên tự hỏi: Có lẽ nào ông lang vẫn còn ôm nỗi căm hận
mẹ nó lâu đến như vậy!
***
Cái bóng loắt choắt nhỏ bé của thằng Nhã xuất

hiện ở đầu hiên nhà. Nó bước vào nhìn thấy người anh
lớn đang ngồi bó gối trên phản nhìn ra phía cửa sổ bên
hông, dáng vẻ tư lự, suy nghĩ. Nhã có hình dáng rất
giống ông lang, không chạy vào đâu được: Nhỏ bé, khôn
ngoan và đôi mắt lượn nhanh như sóc. Nếu so về dáng
vẻ thì Phong có một vẻ đường hoàng, trắng trẻo, cao lớn
160
so với những đứa trẻ trong làng, càng lớn thì dẫu không
nói ra người ta cũng dễ dàng nhận thấy Phong chẳng
thừa hưởng một nét nào của ông lang Tạo. Người làng
bảo nó thừa hưởng đôi mắt to, đẹp mơ màng và làn da
trắng của mẹ nó!
Nhã thấy anh ngồi một mình mặt có vẻ buồn, nó

bèn sà đến bên cất tiếng hỏi:
- Anh Phong sao ngồi một mình ở đây. Không đi

ra ngoài chơi à?
Nghe hỏi, Phong quay lại thấy Nhã. Nó nhìn em

một thoáng rồi trả lời:
- Không thích ra ngoài chơi, chán lắm!
Nhã ngạc nhiên:
- Có gì mà anh chán? Cánh thằng Hữu ở làng

trong nó rủ em đi bắn chim, anh đi không?
Phong chán nản lắc đầu, chẳng thấy hứng thú gì

trong việc bắn chim lúc này. Thấy vẻ mặt xìu xìu của
Phong, Nhã xán lại gần hỏi:
- Anh bị sao vậy? Bệnh à?
161
- Không! Phong nhấm nhẳng trả lời, vẻ bực bội.

Dừng một chút rồi nó hỏi:
- Mày biết chuyện thầy gửi tụi mình đi học ở trên

Hà Nội chưa?
Nhã gật đầu, reo lên:
- Ôi tưởng chuyện gì chứ chuyện đó em biết rồi!

Em thích quá!
- Tại sao mày thích?
- Giời ơi, được đi lên Hà Nội là thành phố lớn,

chắc có nhiều thứ lạ để xem, được đi chơi. Nhất là không
phải nhìn thấy mợ cả nữa, đỡ mệt!
Nhã nói câu cuối với cái giọng hạ xuống thật

thấp như thì thầm, vì nó sợ bà vợ cả nghe được. Phong
quay lại nhìn thấy thằng em đang nhe hai hàm răng vàng
bựa, mọc lổm chổm, cái ra cái vào nhìn anh cười toe toét
vẻ thích chí, khiến nó không khỏi mỉm cười vì sự vô tư
của Nhã. Phong hỏi lại:
- Mày không buồn khi xa làng sao? Lên trên

thành phố mày làm gì có chỗ để câu cá, vớt cá bống, bắt
chim, bắt ếch ....
162
- Ôi dào, không có trò này thì mình chơi trò khác,

lo gì! Có khối trò trẻ con trên ấy chơi, anh không phải
lo! Em thích lên thành phố học hơn, ở làng mình chán
chết, chẳng có gì mới lạ! Giọng thằng Nhã kéo dài vẻ
khinh khỉnh.
Phong lặng im không đáp trả. Nó biết, nó nói

những suy nghĩ của mình ra thì Nhã sẽ chế nhạo nó đa
sầu đa cảm như mấy đứa con gái trong làng. Thằng Nhã
rất giống cha ở cái khoản: Khôn ngoan thực dụng, chỉ
thích ăn người chứ không thích thua. Còn Phong, có lẽ
thừa hưởng ở người mẹ tính đa tình, lãng mạn, cho dẫu
nó chưa bao giờ biết tính tình mẹ nó như thế nào!
Thằng Nhã bỏ thằng anh đa cảm ở lại sau khi anh

nó từ chối không tham gia trò bắn chim với nó và đám
bạn trong làng, vội chạy ra ngoài sân, một loáng sau đã
biến mất ở con đường đất dẫn vào làng trong. Phong
nhìn bóng em khuất dạng sau con đường làng rợp bóng
tre. Nén tiếng thở dài, nó đứng dậy lững thững đi ra khu
vườn rộng sau nhà. Khu vườn rộng được ông lang chia
chắn, ngăn ra những khoảnh đất vuông vắn để trồng
những cây thuốc mà ông thường dùng để chữa bệnh:
163
gừng, nghệ, sả, ngải cứu, kinh giới, lá mơ, lá chó đẻ, rau
diếp cá... Một cây táo tàu trồng ở góc vườn. Hai cây đào
lông được một người bạn thường hay đi mạn ngược11 để
mua những vị thuốc Bắc từ phía Trung Quốc mang về
tặng mà ông yêu quý không kém hai cậu con trai rượu
của ông. Phong băng ngang qua giàn mướp đang nhú ra
thật nhiều quả mướp con con, cỡ bằng một con chuột
nhỡ, sai trĩu quả xanh mướt, để đi đến cái ao lớn sau nhà
phủ đầy sen. Xung quanh ao là những bụi tre ngà lớn soi
bóng xuống làn nước màu xanh ngọc. Mặt nước êm ả in
bóng một mảng trời xanh trong vắt, điểm những vắt mây
trắng xốp như những cuộn bông gòn mang hình thù kỳ
quái như nét vẽ của tay hoạ sĩ vụng về khi múa cọ, làm
ra vẻ thách đố trí tưởng tượng của con người. Nắng gay
gắt của buổi trưa hè cuối tháng 5 rực rỡ chiếu xuống
chiếc ao như tấm gương trong, hắt lên những tia sáng
xanh biếc phủ mờ mờ hơi nước. Thỉnh thoảng những
chiếc bong bóng nhỏ nổi lên rồi vỡ tan trên mặt hồ vắng
lặng. Bên dưới là những con cá vàng mang những đốm
đen óng ánh sắc bạc dọc hai bên thân, sáng lên dưới làn
11
Miền núi, đối với miền đồng bằng.
164
nước trong uốn lượn, uyển chuyển như những vũ công

điêu luyện ẩn trong làn nước lạnh. Phong ngồi yên, ngắm
những đàn nòng nọc tụ vào một góc ao say mê. Những
con nòng nọc màu đen, hình dáng như những giọt nước,
chiếc đuôi dài rung rung một cách nhịp nhàng khiến
chúng di chuyển với một tốc độ khá nhanh. Có những
con nòng nọc kích cỡ lớn hơn, màu sắc nhạt dần thành
một màu xám đậm, cái đuôi ngắn dần khi hai chân sau
của chúng được mọc ra. Đuôi của chúng ngắn dần cho
đến khi mất hẳn thì vừa lúc con nòng nọc mọc thêm hai
cái chân trước rồi biến hình thành một con ếch hoàn
chỉnh. Sự thay đổi để trưởng thành của loài lưỡng cư này
đã từng làm Nhã hoảng hốt hỏi anh: “Con người khi
trưởng thành có thay đổi hoàn toàn giống như con ếch
không?” "Dĩ nhiên là không!" Phong đã từng quát vào
mặt em như thế khi thấy đôi mắt đầy vẻ tò mò nhưng lo
sợ của nó dán vào cái lọ nuôi những con nòng nọc đang
biến hình. "Mày thấy thầy có khác gì chúng mình đâu!
Đừng có hỏi vớ vẩn!" Phong nheo mắt nhìn em, giọng
châm chọc. Nhưng Nhã vẫn không thôi, lẩm bẩm: "Có
đấy! Thầy ngày càng gầy quắt, nhăn nhúm như quả táo
tàu phơi khô!"
165
Có tiếng bước chân của ai đó nhè nhẹ đạp trên

đám lá tre khô trên mặt đất nghe lạo xạo khiến Phong
chột dạ quay lại. Chiếc bóng nhỏ đến gần, Phong nhận ra
là chị Quyên, người con gái út của mợ cả, chị kế của
Phong. Chị Quyên mặc một bộ áo tứ thân nhuộm nâu,
bên trong là chiếc yếm cánh màu vàng yến. Mái tóc chị
hôm nay không búi tròn cuộn trong tấm khăn đen mỏ
quạ thường ngày, mà thả lửng xuống bờ lưng mềm mại.
Mái tóc dài gần chạm mông, đen mướt nhờ Quyên chăm
gội bồ kết, được vén sang một bên vai, che một phần đôi
gò má hồng mịn màng của cô gái đến độ trăng tròn. Ánh
nắng xế chiếu hắt lên mái tóc lấp lánh, ánh lên như chiếc
vương miện nạm ngọc bọc trên đầu, làm gương mặt trẻ
thơ của Quyên sáng lên nét dịu dàng, ngây thơ, đẹp đến
ngây người của người thiếu nữ. Quyên nhẹ nhàng bước
gần đến bên Phong khi nhận ra cậu em của mình đang
ngồi một mình tư lự bên bờ ao. Phong nghiêng người
ngắm người chị cùng cha khác mẹ tiến đến gần mình,
chờ đợi! Quyên bước tới bên cạnh Phong, ngồi xuống
trên đám lá tre vàng rụng đầy trên đất, hỏi nhỏ:
166
- Cậu Phong, cậu ngồi một mình ở đây à? Không

đi đâu chơi sao?
Phong khẽ nói "Không!" rồi im lặng quay nhìn

phía bên kia bờ ao. Mợ cả có ba người con gái trước khi
Phong ra đời: Dụ, Tranh, Quyên. Sự có mặt của mẹ
Phong và sự ra đời của Phong là nỗi hận không nói được
thành lời của mợ cả. Nỗi ghen tuông đau đớn khiến mợ
trở nên cay nghiệt, nhỏ mọn với mẹ con Phong. Nghe
người ta nói, mẹ Phong phải chịu sự khinh miệt, hắt hủi
của mợ cả hết ngày này sang tháng nọ chỉ vì sự ghen tức.
Ông lang suốt ngày bỏ mặc hai bà vợ với đàn con mà đi
biền biệt, lúc ở làng này vài ngày cắt thuốc, rồi lại ghé
tỉnh nọ thăm bạn bè. Thỉnh thoảng ông ghé về thăm hai
bà vợ và các con thì lại ở suốt trong phòng người vợ thứ
khiến cho bà cả sôi gan, tím ruột vì thái độ hờ hững đến
tàn nhẫn của ông chồng. Bà hằn học tìm cách trả thù
người đàn bà đã ngang nhiên tước hết mọi thú chăn gối
của bà với chồng khi có dịp. Những lúc ông lang đi vắng
là lúc bà ra tay hành hạ. Lấy quyền của người vợ cả, bà
sai mẹ Phong làm việc như một người ở không công. Bà
167
luôn tìm cách nói xa nói gần, dè bỉu cái quá khứ cô đầu12
của mẹ Phong khi còn ở Hà Nội. Bà lôi kéo ba đứa con
gái về phía bà để hành hạ mẹ Phong mỗi khi có dịp. Lúc
ấy, Quyên còn quá nhỏ để tham gia vào những đòn trả
thù của người mẹ ruột, chỉ có Dụ và Tranh là hăng hái
một cách thích thú cái trò sai bảo mợ hai mà không bị ai
la mắng. Oái ăm thay, sự ra đời của hai đứa con trai
khiến ông lang ngày càng o bế mẹ con Phong mà lơi là
mẹ con mợ cả. Bà lồng lộn ghen tức với vị thế mới của
người con gái trẻ kia không giấu giếm, khiến ông lang
cũng phải lo ngại bà sẽ làm một điều gì điên khùng để
hãm hại mẹ con Phong. Nhưng có lẽ trời nhủ lòng
thương bà! Cho đến một ngày kia, mẹ Phong quyết định
bỏ lại hai đứa con thơ trốn đi trong đêm, không để lại
một lời giải thích nào cho ông chồng già. Sự ra đi đột
ngột của người vợ lẽ đã xoá tan nỗi lo mất chồng của bà
cả. Thấy chồng hậm hực đau khổ vì sự ra đi không một
lời báo trước của cô vợ trẻ, bà khoái trá trong lòng một
cách mỹ mãn, nhưng thỉnh thoảng bà cũng làm bộ ướm
hỏi ông có muốn cưới một cô vợ khác không thì bà sẽ đi
12
Cô đầu là một danh từ thuộc loại từ cũ, khẩu ngữ để chỉ các Ả đào
168
tìm và cưới cho ông một cô vợ trẻ xinh đẹp khác. Việc
mẹ Phong rời bỏ ông lang một cách bất ngờ đã để lại
trong lòng ông một nỗi oán hận sâu thẳm với đàn bà, bởi
sự trốn chạy của bà đánh động vào lòng tự ái của một
người đàn ông bị vợ bỏ không kèn không trống. Với ông,
đàn bà nhất là đàn bà có nhan sắc chỉ rặt một phường
phản trắc: Càng yêu chiều nhiều thì độ phản trắc của
người đàn bà càng sâu cay. Sau mỗi cái lắc đầu kèm theo
lời nguyền rủa thứ đàn bà nhan sắc, trắc nết của ông, bà
cả cảm thấy một nỗi thống khoái khó tả, rạo rực trong
lòng, còn sung sướng hơn những đêm hiếm hoi bà được
ông ban phát cho niềm ái ân hoan lạc. Sự căm nghét của
ông với người vợ lẽ đã ve vuốt được lòng đố kị, tính
ganh ghét, íck kỷ vốn nằm ẩn sâu trong lòng bà, được
phủ lên tấm khăn nhiễu của sự cảm thông, đồng cảm với
nỗi bi phẫn trong lòng người chồng. Kẻ ra đi hiển nhiên
là phải chịu tất cả mọi điều dơ tiếng xấu, chỉ có người ở
lại là minh chứng được sự trong sạch, lòng thủy chung.
Bà hài lòng vì biết là ông sẽ chẳng bao giờ còn nghĩ đến
chuyện lập phòng nhì, phòng ba… Cả thân xác ông và
của cải của ông sẽ nằm chắc trong tay bà! Và chỉ cần có
thế là bà thoã mãn!
169
***
Quyên ngồi ghé bên Phong cũng im lặng. Một

lúc sau, Quyên cất tiếng hỏi:
- Ngày mai, cậu và em Nhã đi Hà Nội phải

không?
Phong chậm rãi gật đầu, mắt hướng nhìn xuống

đàn cá vàng đang lượn lờ gần mặt nước, há miệng tớp
không khí. Quyên nhũn nhặn cười khẽ:
- Mấy cậu sướng thật, được thầy cho lên Hà Nội

học. Tôi xin mãi mà thầy không cho. Thầy bảo con gái
nên học chữ ít, mà phải học may vá thêu thùa để còn lấy
chồng như người ta.
Phong nghe chị nói bèn ngẩng đầu lên hỏi:
- Chị vẫn được thầy cho đi học ở nhà ông cụ đồ

Oai đó thôi?
- Cậu nói phải! Nhưng tôi thích được học chữ

Quốc ngữ và lên Hà Nội học như cậu với em Nhã cơ!
Phong nhếch miệng cười, vẻ mặt chẳng hào

hứng:
170
- Ờ, cơ mà em cũng chẳng hứng thú lên Hà Nội

học. Lạ nước lạ cái buồn lắm, chị ạ!
Quyên quay sang nhìn Phong ngạc nhiên:
- Cậu không thích lên Hà Nội sao? Trời ơi, lên

trên ấy, cậu sẽ thấy cơ man13 điều mới lạ mà ở dưới ta
chẳng bao giờ cậu thấy được!
- Sao chị biết? Phong vặn hỏi.
Quyên ngồi bệt xuống đám lá tre, duỗi hai bàn

chân trần trắng trẻo thọc xuống vũng nước ao khuấy nhè
nhẹ, đáp:
- Tôi biết chứ! Anh Chỉnh con ông Toại ở cuối

làng kể chuyện cho tôi nghe mà! Anh ta đi phu kéo xe
trên tỉnh Bắc Ninh thỉnh thoảng có ghé lên Hà Nội nên
biết nhiều chuyện lắm!
Phong nhún vai:
- Em chỉ thích ở làng mình đi học thôi, nhưng

thầy bảo ở làng ta dạo này không yên, mấy lại hết chữ để
học rồi, thầy muốn em và thằng Nhã lên thành phố để
13
Nhiều lắm, không thể kể hết được hoặc không biết được là bao nhiêu.
171
học nhiều hơn. Thầy bảo gắng học giỏi để ra làm ông
thông ông phán thì mới mở mặt với đời, chứ chui rúc ở
cái xó này thì đến bao giờ mới khá!
Quyên ngồi im không đáp. Cô đưa tay vuốt mớ

tóc dài óng mượt vắt một bên vai, khuôn mặt cô chìm
vào khoảng không trước mặt. Đôi mắt Quyên nheo nheo
dưới tia nắng chói chang đang cố luồn qua rặng tre dày
rọi xuống mặt ao lóng lánh. Mắt cô dõi theo một cánh
chuồn chuồn màu đỏ chói đang lượn nhanh lúc phóng
mình lên cao rồi lại nhào xuống thấp vô chừng. Bàn chân
nhỏ nhắn không mang dáng vẻ con nhà nông của cô thi
thoảng lại vung vẩy nhè nhẹ trong làn nước bạc. Bất ngờ,
Quyên chuyển đề tài:
- Thầy sắp gả chồng cho tôi cậu Phong ạ!
Phong ngẩng lên nhìn chị, giọng ngạc nhiên:
- Thế à! Bao giờ? Chị lấy ai?
Quyên nhìn Phong cười ngượng:
- Thế ra cậu chẳng biết gì nhỉ?
Phong lắc đầu. Quyên tiếp:
172
- Thầy nhận lời gả tôi cho con trai ông phán Hào
trên Bắc Ninh, cậu ạ!
Phong "à!" một tiếng nhỏ trong cổ họng ra vẻ

hiểu câu chuyện, nhưng kỳ thực nó chưa bao giờ gặp mặt
ông phán Hào. Đôi mắt trong trẻo của Quyên vướng vất
nét buồn bã, giọng cô thì thầm tâm sự:
- Tôi không thích lấy chồng cậu ạ! Đã thế còn

phải lấy chồng xa!
Tò mò Phong hỏi tiếp:
- Làm sao mà ông phán biết thầy có con gái mà

xin hỏi cưới?
Quyên quấn ngón tay vào lọn tóc nhỏ xoã trên
vai một lúc rồi trả lời:
- Tôi nào có biết! Cậu thấy đấy! Thầy đi khắp

nơi, hết làng này qua làng nọ, chỗ nào mà thầy không
quen không biết! Hôm qua, mợ gọi tôi vào buồng nói
cho tôi biết, tôi mới vỡ nhẽ. Đến mặt của anh ta tôi còn
chẳng biết nữa là! Chỉ biết anh ta hơn tôi độ vài tuổi,
quãng tầm mười chín hai mươi gì đấy!
173
Dừng lại một lúc, Quyên quay sang nhìn Phong.

Đôi mắt cô ươn ướt như có nước mắt, giọng cô thì thầm
đứt quãng:
- Tôi chỉ muốn ở với thầy mợ, với mấy chị và các
cậu thôi! Tại sao con gái lớn lên phải lấy chồng nhỉ? Mỗi
lần tôi thấy chị Dụ về nhà thăm nhà là ôm mợ khóc, kể lể
đủ điều là tôi lại sợ lấy chồng. Chị ấy bảo, ở bên nhà
chồng bị mấy cô em chồng ức hiếp quá, bắt làm đủ mọi
việc, công lên việc xuống hết cả ngày. Đến tối lại phải
hầu chồng ngủ, thức quạt cả đêm! Chị ấy bảo, sống với
cha mẹ chị không phải làm việc nặng nhọc. Từ ngày lấy
chồng, chị khổ quá! Gia đình chồng chị ấy tuy giàu
nhưng là nhà nông, nên chị phải làm đầu tắt mặt tối suốt
cả ngày.
- Thế còn chị Tranh? Phong tò mò, ngắt lời

Quyên:
- Chị ấy cũng lấy chồng hai năm nay. Chị có

nghe chị ấy than thở gì không?
Quyên bảo:
174
- Không, tôi không nghe chị ấy than thở gì nhiều!

Chị Tranh thì đỡ hơn vì gia đình chồng chị ấy buôn bán
trên tỉnh Bắc Ninh.
Rồi Quyên kể cho Phong nghe, mỗi khi chị Dụ

về khóc lóc xin mợ cả cho về nhà, vì chị không cảm thấy
hạnh phúc với gia đình chồng, thì ông lang lại gạt đi.
Ông bảo con gái lớn lên lấy chồng rồi thì phải lo cáng
đáng gia đình chồng, chứ không còn dính dáng gì đến
cha mẹ mình nữa. Gia đình chồng sướng khổ thế nào thì
phải gắng mà chịu, chớ có than vãn với người ngoài, kể
xấu kể khổ người ta sẽ cười sẽ trách cha mẹ chẳng biết
dạy dỗ con gái làm dâu cho nên người. Nghe con gái
than phiền, bà cả xót xa than thở với chồng, nhưng ông
lang vẫn làm ngơ! Chẳng những thế, ông còn doạ, nếu
mỗi lần về nhà mà khóc lóc than thở thì từ nay ông sẽ
cấm cửa Dụ, không cho về thăm cha mẹ nữa, khiến Dụ
sợ hãi phải hứa không dám tái phạm nữa, rồi đành gạt
nước mắt về lại nhà chồng.
Phong im lặng, mặt hướng nhìn ra bờ ao. Mặt

nước phẳng lặng soi bóng Phong và Quyên. Phong chớp
mắt ngắm nhìn hai cái bóng nhỏ lung linh trên mặt nước.
175
Một chú cá vàng thò cái miệng tí xíu trên mặt nước tớp
nhẹ không khí, làm mặt nước phẳng lặng bỗng chao đi
bởi những gợn sóng nhỏ lan dần khiến hai khuôn mặt lao
xao, vỡ vụn. Trong chớp mắt, Phong thấy khuôn mặt
Xuân hiện ra bên cạnh nó. Cái Xuân với hai gò má hồng
phinh phính, chiếc cằm thuôn trắng trẻo, đôi mắt to, linh
lợi hiện ra rõ mồn một trên mặt ao. Phong bất giác thở
dài vì chợt nhớ đến hoàn cảnh của mình sắp phải đi học
xa và tương lai đã được ông lang định sẵn. Phong lẩm
bẩm với Quyên:
- Mọi việc thầy đã quyết định, không thể cãi lại

được đâu!
176
CHƯƠNG SÁU
Bức tranh Việt Nam trong giai đoạn từ 1940 -

1945 mang màu sắc vô cùng ảm đạm! Đó là một màu
xám chì đục bẩn, không gợn một chút hi vọng gì cho
những con người đang sống vất vưởng trên đó. Nó ảm
đạm là bởi:
Cơn lốc Chiến tranh Đệ nhị xảy ra ở phía bên kia

bờ biển Đại Tây Dương, như có một sự liên hệ nghiệp
quả nào đó, mà mùi thuốc súng, mùi đạn bom, mùi máu
thịt vẫn bay lởn vởn trên đầu những người dân Việt gầy
gò đang sống trên mảnh đất cằn cỗi. Nước Pháp bị lôi
vào cuộc chiến tranh thế kỷ đẫm máu vào năm đầu tiên
của cuộc chiến, tháng 9 năm 1939 bên bờ Tây. Tại vùng
177
Viễn Đông, quân phiệt Nhật liên kết với phe Trục gồm
Đức, Ý, Nhật, cũng ào ạt tấn công nước Trung Hoa và
chuẩn bị chiếm vùng đất Đông Dương mang tiếng là béo
bở của Pháp, để mở rộng chiến tranh trên bờ Thái Bình
Dương. Khi Paris lọt vào tay quân đội Đức vào tháng 6
năm 1940, quân Nhật đồng thời ra tối hậu thư với viên
toàn quyền Đông Dương bấy giờ là Decoux đòi Pháp
phải đóng cửa biên giới Việt – Trung, không cho quân
đội Đồng Minh được tiếp tế lương thực, đạn dược qua
ngã Đông Dương để đánh Nhật. Mùa thu năm 1940,
Nhật vượt biên giới Việt Trung tiến vào Việt Nam qua
ngã Lạng Sơn, Đồ Sơn. Tiếp sau đó, nhà cầm quyền
Pháp bị quân đội Nhật lấn dần bằng các hiệp ước nhượng
bộ, chấp nhận tất cả các yêu sách mà Nhật cưỡng ép, áp
đặt lên nhà cầm quyền Pháp tại Đông Dương. Cho đến
cuối năm 1941, Nhật đã áp chế hoàn toàn Chính phủ
thuộc địa và chính thức cùng Pháp cai trị ba nước trên
toàn cõi Đông Dương.
Nhật, Pháp tiến hành cai trị Đông Dương bằng

những chính sách hà khắc đến cùng cực đổ lên đầu người
dân thuộc địa, mà người nông dân là người phải chịu
178
nhiều thiệt hại nhất. Trong sách lược mở rộng chiến

tranh vùng châu Á Thái Bình Dương, nhu cầu lương
thực của quân đội Nhật tăng lên rất cao. Họ cần phải tìm
kiếm lương thực ở những nơi họ chiếm đóng. Đông
Dương không thoát khỏi vòng cương toả đó! Cùng với
sự hợp tác Chính phủ thuộc địa Pháp, Nhật ra sức vơ vét
thóc gạo trên toàn cõi Đông Dương, chủ yếu nhắm vào
Nam Kỳ. Tuy vậy, vùng lúa gạo Trung Kỳ và Bắc Kỳ
cũng không thoát khỏi tay họ. Hơn hai triệu rưỡi tấn gạo
đã chuyên chở về Nhật và hơn một triệu tấn lương thực
cung cấp cho quân đội Nhật trên khắp chiến trường
Đông Nam Á trước sự đồng ý của Chính quyền thuộc
địa. Các loại sưu cao, thuế nặng của thực dân Pháp áp
đặt lên người dân thuộc địa như: thuế thân, thuế muối,
thuế rượu, thuế thuốc phiện, thuế ruộng đất, thuế lao
dịch... là những gông cùm đóng chặt lên vai, lên cổ
người dân bản xứ, được nhân thêm bởi sự đàn áp, bóc lột
của chính quyền quân phiệt Nhật, khiến người dân chỉ
còn đủ sức ngoi ngóp thở, như con cá mắc cạn đang chờ
lúc mặt trời hong khô để mà chết nướng trên vũng bùn
cạn nước. Người dân chỉ còn há miệng than trời mà
không biết phải làm cách nào để thoát ra khỏi những
179
gông cùm đang kìm kẹp. Để phục vụ nhu cầu chiến

tranh, Chính phủ Pháp lẫn quân đội Nhật đều bắt người
nông dân phá lúa trồng đay và các cây kỹ nghệ khác.
Chính phủ Nhật ép giá gạo Đông Dương tới mức rẻ mạt
bán cho Nhật để chuyên chở về nước. Người ta đồn rằng
gạo được thay than để đốt trên những chuyến tàu hoả ra
Bắc vào Nam hằng ngày. Chính phủ Pháp đã đem hàng
ngàn tấn lúa gạo làm nhiên liệu đốt để chạy tàu hoả,
nhằm ngăn chặn việc cung cấp lương thực hậu cần cho
quân Nhật đang chiếm đóng tại Đông Dương. Đồng lúa
bị phá bỏ thay thế bằng những cây đay kéo sợi phục vụ
cho nhu cầu chiến tranh. Mất mùa, bão tố, nạn sâu rầy
phá hoại, sự bóc lột tàn nhẫn của Pháp - Nhật là nguyên
nhân gây ra nạn đói khủng khiếp tràn lan trên toàn miền
Bắc vào năm Ất Dậu 1945 làm hơn hai triệu người Việt
ở miền Bắc chết thảm.
Nhưng đó là chuyện sau này! Chúng ta hãy trở về

làng Gia Thượng của năm 1943.
Một buổi chiều tháng 11, có ba bóng người đang

lom khom, dọ dẫm từng bước trên mặt đê trơn trượt,
nhầy nhụa bùn đất, hậu quả của một cơn mưa cuối mùa.
180
Những cơn gió bấc thỉnh thoảng thổi rít qua khiến cho ba
chiếc bóng nhỏ cứ rúm vào nhau, co ro vì lạnh. Mặt trời
như chiếc đĩa bọc vàng đang chìm dần xuống mé bờ phía
tây sông Đuống. Chiếc vòng tròn lửa chỉ còn vương lại
trên mặt đất những quầng sáng vàng rực rỡ ánh lên cuối
ngày, xuyên thấu những hạt mưa đọng trên những chiếc
lá xanh mướt bên đường, làm phản chiếu lóng lánh bảy
sắc cầu vồng huyền diệu. Trên nền trời ảm đạm, xam
xám màu mây còn trĩu đầy hơi nước, ẩn hiện một chiếc
cầu vồng bảy màu lấp lánh, là một bảo đảm cho cơn mưa
đã tạm thời dứt hẳn. Ba chiếc bóng vừa đi, vừa lội bì
bõm, thỉnh thoảng va vào nhau vì mải vội nhìn xuống
mặt đường, tránh những hố đất bị mưa xói mòn tạo thành
những chiếc ao con con, đủ để nạn nhân không may nào
lọt thỏm xuống sẽ ướt như chuột lột!
Có tiếng nói nho nhỏ của một cô bé độ chừng bảy

tám tuổi:
- Này, đợi em với! Đi nhanh thế, em theo không

kịp đây này!
Tiếng thằng bé trai cằn nhằn:
181
- Đi nhanh lên, trời bắt đầu sập tối rồi, không

khéo về đến nhà muộn mất!
Chiếc bóng lớn hơn, có vẻ là bóng một đứa con

gái... Đúng vậy, khi chiếc bóng cất tiếng nói:
- Gớm, không biết có việc gì mà thầy giữ chúng

mình lại học lâu hơn mọi ngày, Lãm nhỉ? Cái Thuần đi
nhanh nhanh lên không thì muộn mất!
Rõ là ba đứa con ông Cả: Lãm, Xuân và Thuần

đang trên đường về nhà! Xuân, Lãm và Thuần được ông
Cả gửi đi học ở làng bên cạnh đã sáu tháng hơn. Cả ba
chị em đi học chữ Quốc ngữ chứ không học chữ Nho.
Xuân đi học được là nhờ ông giáo Chiểu thuyết phục
thầy u nó. Xuân mừng khấp khởi với hy vọng từ nay nó
sẽ biết chữ, tự đọc được sách không cần phải nhờ đến
thằng Lãm. Xuân lấy làm sung sướng vì cu Lãm sẽ hết
cơ hội yêu sách, làm mình làm mẩy đòi hối lộ nọ kia mới
chịu đọc sách cho Xuân nghe. Khi ông Cả đã phải bỏ cả
buổi ra để thuyết phục bà Cả cho con bé Thuần đi học
chung với hai anh chị nó, chỉ vì bà lo con bé còn nhỏ
quá, dù rằng Thuần đã lên bảy. Trường học ở làng bên
cạnh cách nhà một quãng đường đê khá dài. Mỗi sáng,
182
ba chị em tay xách nách mang vừa cơm ăn, nước uống,
lẫn sách vở, đi bộ chừng hơn một tiếng đồng hồ thì đến
trường. Lớp học kéo dài đến xế trưa thì tan lớp, ba chị
em lại lầm lũi dẫn nhau về. Gọi là trường cho có vẻ sang
chứ thực ra đó chỉ là một ngôi nhà tranh vách lá, trống
huếch trống hoác, không cửa nẻo, được dựng sơ sài trên
mô đất cao dưới gốc cây bàng dễ gần trăm tuổi. Tán lá
nó xoè rộng to như một cái dù khổng lồ chụp lên ngôi
trường bé nhỏ, tạo một quãng sân rộng mát rượi, không
ánh mặt trời nào có thể len lỏi qua đám lá dày đặc trên
đầu. Trong lớp, trên nền đất lổn ngổn đá sỏi là những
chiếc bàn gỗ sơ sài đóng bằng những tấm gỗ vá cong
vênh, đủ màu sắc, ghép lại thành những chiếc bàn dài
khoảng mét rưỡi cho khoảng ba đến bốn học trò ngồi
chen chúc. Chiếc bàn cập kênh như những anh hề khập
khiễng trên đôi chân cà kheo. Học trò ngồi mà viết được
trên chiếc bàn đung đưa như võng ấy kể cũng là tài ba
lắm! Chiếc ghế dài cũng được đóng rất vụng về bằng
những miếng gỗ thừa ghép lại, bốn chân ọp ẹp bằng tre
được cột dính với mặt ghế bằng những sợi tre vuốt
mỏng, ngâm nước rất dai và chắc, có thể chịu đựng được
sức nặng của những đứa bé nhà quê gầy ốm, nhẹ tong
183
như bấc. Một lớp học chỉ chừng hơn chục đứa đủ mọi
trình độ từ không biết chữ đến viết được vài hàng Quốc
ngữ. Ở hai dãy bàn đầu là những đứa bé chừng sáu bảy
tuổi cỡ Thuần, ngồi ê a học đánh vần những chữ Quốc
ngữ đầu tiên. Bốn dãy bàn sau là những đứa lớn hơn cỡ
tuổi Lãm, tuổi Xuân, bắt đầu học cách ghép câu chữ,
thậm chí còn được viết những đoạn văn ngắn bằng Quốc
ngữ. Trẻ con của cả ba làng dồn lại chỉ hơn chục đứa con
nhà khá giả trong vùng mới được đi đến trường học chữ,
còn lại những đứa trẻ nhà nghèo chẳng có khả năng để
bước vào lớp học. Chúng phải ở nhà phụ giúp cha mẹ đi
làm thuê, tuốt lúa mướn, đan lát, giẫy cỏ, chăn trâu, chăn
gà vịt... kiếm thêm tiền góp vào số tiền ít ỏi của cha mẹ
sống qua ngày. Trường học đối với lũ trẻ nhà nghèo chỉ
là một giấc mộng hay một thứ trang sức xa xỉ không cần
thiết cho cái dạ dày thường xuyên trống rỗng của gia
đình chúng.
Con đường ướt sũng nước trơn trượt, bùn nước

quyện vào với nhau thành một thứ chất lỏng bám vào
chân như muốn níu chặt đôi chân người bộ hành, không
cho bước tiếp. Ba lần bảy lượt con bé Thuần cứ bị tuột
184
cả guốc bởi bùn bám cứng vào đôi guốc gỗ của nó, khiến
nó cứ dừng lại kêu la inh ỏi. Trời tối mau khiến Xuân và
Lãm sốt ruột bèn quyết định tháo đôi guốc gỗ mòn vẹt,
cặp vào nách để tiếp tục đi. Cái Thuần thấy hai anh chị
tháo guốc, nó cũng bắt chước làm theo để đi cho kịp với
anh chị. Đi một đỗi, cả ba thấy đình làng hiện ra sừng
sững trước mắt. Lãm thở ra nói nhanh với Xuân:
- May quá, sắp đến đình làng mình rồi! Chỉ đi

một quãng nữa là về đến nhà! Em cứ sợ về muộn trời tối
thì khốn!
Xuân cũng thở một hơi dài:
- Tao cũng lo quá! Chỉ sợ đi muộn, về nhà thầy u

lại hạch hỏi lôi thôi! Hôm nay, thầy Hách giữ mình ở lại
lâu quá! Cứ bắt phải viết rồi học thuộc hai câu:
"Ăn quả, nhớ kẻ trồng cây,
Ăn khoai, nhớ kẻ cho dây mà trồng."
Lãm nghe chị nói, cười toét:
- Chị viết thuộc chưa?
185
- Viết được rồi! Tao nhớ chứ nhưng thầy Hách cứ

nhìn trừng trừng vào trang giấy làm tao hãi quá viết
không được! Giọng Xuân lộ vẻ bực bội.
- Ừ, ông ấy hay dùng cách đấy để doạ bọn mình

lắm! Thằng Tuyên con ông Tản ở làng Hữu Xá bị thầy
đánh sưng cả bàn tay cách đây hai ngày vì cái tội quên
viết bài ở nhà. Hihihi... Cu ta khóc quá! Mặt cứ méo lại
vì đau trông thật buồn cười! Cho đáng cái tội hay huênh
hoang ta đây học giỏi nhất lớp!
Xuân cũng cười phá theo em khi nhớ lại cái bộ

mặt méo xệch của thằng Tuyên sau khi ăn xong hai cây
roi mây vào tay, hằn hai vết đỏ choé. Nó muốn khóc mà
không dám khóc vì đôi mắt của thầy Hách đang nhìn nó
trợn trừng trợn trạc. Mặt nó cứ đỏ kè như con gà đá say
rượu sau khi bị đòn. Nó đi xuống bàn cúi gằm mặt không
dám nhìn ai! Nước mắt cu cậu rơi ròng ròng trên hai má,
cấm có dám rên rỉ vì đau! Đám học sinh ren rét ngồi im
trước sự nổi giận của ông thầy làng với thằng học sinh
giỏi nhất lớp!
Thầy Hách là một người đàn ông trung niên gầy

đét, người làng Hữu Xá. Thầy có gương mặt dài thuổng,
186
gầy guộc với chiếc cằm lẹm sâu nhìn nghiêng tưởng như
cằm thầy liền với cổ. Khuôn mặt thầy lúc nào cũng
nghiêm trang, hằn đầy những vết nhăn hơn cái tuổi ba
mươi lăm của thầy. Thầy gầy ốm, nước da mai mái xanh
xanh như thiếu máu kinh niên. Chỉ mới ngoài ba mươi
mà lưng thầy đã cong như thể cái xương sống không đỡ
nổi cái đầu to trên cổ. Đám trẻ thường cười cợt với nhau
rằng: Thầy Hách có tướng đi của con bổ củi. Cứ mỗi
bước thầy đi là cái đầu thầy lại mổ về phía trước, nhìn
rất giống con bổ củi mà đám trẻ hay bắt để chơi. Chúng
cứ lật ngửa con bọ trên đất, con bọ sẽ tìm mọi cách búng
bật trở lại rất nhanh, hay chúng tìm cách để con bổ củi
mổ cái đầu cứng của nó vào những viên đá nghe "tách
tách" rất vui tai! Thầy càng đi nhanh thì đầu thầy lại
càng mổ nhanh về phía trước, thành ra đám trẻ rất dễ
dàng nhận ra dáng người thầy Hách từ phía đằng xa!
Nghe đồn, vài đời trước dòng họ thầy cũng là dòng họ
danh giá, có người làm quan to ở triều đình thời Lê -
Mạc. Đất nước dấy cơn can qua, nhà Lê để triều đình rơi
vào tay chúa Trịnh rồi hai nhà Trịnh - Nguyễn phân
tranh khiến tổ tiên thầy chán nản cáo quan lui về thôn dã.
Nhưng cái máu chuộng chữ nghĩa vẫn còn lưu truyền lại
187
đến gia đình thầy. Dẫu nhà nghèo, gia đình thầy vẫn
quyết lo cho thầy lên tỉnh học chữ để dành trong bụng
làm phương kế sinh nhai. Nghe rằng thầy Hách lên Bắc
Ninh học giỏi lắm! Thầy đỗ được bằng Sơ Học Yếu
Lược rồi bằng Tiểu học Yếu Lược. Mộng thầy có lẽ còn
muốn học cao lên nữa, nhưng giữa chừng cha mẹ thầy
mất trong một đợt bệnh dịch tả xảy ra ở làng, khiến giấc
mộng công hầu của thầy tắt ngúm. Thầy đành phải trở về
quê lo việc ma chay và cúng quải tổ tiên. Thêm nữa,
trong thời gian thầy đi học ở Bắc Ninh, người vợ trẻ của
thầy đã kịp đẻ cho thầy ba đứa: hai trai, một gái. Gánh
nặng gia đình trên vai khiến thầy đành phải quăng gánh
công hầu xuống đất! Thầy thất thểu trở về quê hương để
lo cho gia đình và đàn con thơ dại. Có lẽ, giấc mộng chữ
nghĩa không thể thực hiện đeo bám trong tâm khảm của
thầy làm cho gương mặt thầy ủ ê, buồn thảm như mang
trong mình bệnh táo bón kinh niên. Mỗi lần có một vị
quan huyện nào đó về các làng trong huyện thăm thú dân
tình là khuôn mặt thầy lại trở nên trầm mặc, u uẩn. Câu
đầu tiên người ta nghe thầy nói bằng một giọng thở than,
bất lực: "Phải chi thầy bu tôi đừng lăn ra chết sớm thì tôi
188
cũng khanh tướng như ai!". Nói rồi thầy thở một hơi dài
ai oán!
Trong Tứ thư Ngũ Kinh đã dạy: "Nhất tự vi sư,

bán tự vi sư" (Một chữ cũng là thầy, nửa chữ cũng là
thầy!) mà đứa trẻ nào cũng được cha mẹ ê a dạy dỗ từ
khi còn bú mớm. Nhà quê, trò nào cũng xem trọng thầy
hơn cha mẹ theo tinh thần "Quân, sư, phụ". Mỗi lần gặp
thầy Hách áo the thâm, quần lĩnh trắng từ xa, đám học
trò tự động dạt vào một bên đường, đứng nghiêm cẩn,
cắm đầu xuống đất không dám ngẩng lên nhìn thẳng mặt
thầy. Chúng kiên nhẫn đợi thầy đi gần đến là đồng thanh
cất tiếng như một dàn đồng ca: "Chúng con kính chào
thầy ạ!". Dĩ nhiên chẳng đứa nào dám gọi thẳng tên thầy
ra mà tếu táo, vì như thế là phạm huý! Đứa trẻ nào gặp
thầy Hách mà cố tình lẩn trốn từ xa, vô phúc thầy biết
được thì chúng nó chỉ có nước đeo mo cau, không vào
đít thì cũng đeo lên mặt! Thầy sẽ mách cha mẹ chúng nó,
cho chúng nó ăn no đòn. Vào trường, thầy sẽ dạy cho
chúng một bài học đạo đức thế nào là tinh thần "Tôn sư
trọng đạo" của ông bà tổ tiên. Và cuối cùng, đứa bé vô
189
phúc đó sẽ được quỳ ở góc lớp cho đến hết giờ học mới
được đứng dậy ra về!
Vốn chữ Quốc ngữ của thầy Hách tuy chẳng làm
nên công hầu khanh tướng, nhưng cũng đủ sức dạy đám
trẻ nhà quê quanh năm tay lấm chân bùn, đói ăn khát
chữ. Phải thừa nhận rằng thầy là một người có tâm huyết
với công việc giáo dục của mình. Tuy thừa hưởng một
nền giáo dục Tây học, nhưng những năm đầu đời chập
choạng với Tam Tự Kinh thầy vẫn còn nhớ mãi lời dạy:
"Dưỡng bất giáo, phụ chi quá
Giáo bất nghiêm, sư chi đoạ"
Nghĩa là:
"Nuôi mà không dạy là lỗi của cha.
Dạy mà không nghiêm là tội của thầy"
Ý thức được trách nhiệm và vị trí của một ông

thầy với đám trẻ con nứt mắt lê la đầu đường, cuối xóm
kia, khiến thầy Hách rất nghiêm túc trong việc giáo dục
lũ trẻ. Chỉ cần đám trẻ hở một tí lười biếng là thầy sẽ
dùng hình phạt nghiêm khắc để răn dạy lũ trẻ, mà đến
cha mẹ chúng cũng phải cun cút im lặng nghe theo,
190
không dám có một lời phản đối! Xét cho cùng, tuy mộng
làm quan của thầy không đạt nhưng vị trí của thầy trong
làng không khác gì một ông quan con. Đi tới đâu thầy
cũng được cung kính như quan! Năm hết Tết đến nhà
thầy cũng đầy ngập quà cáp biếu xén của các bậc cha
mẹ, không khác gì gia cảnh các quan trong những ngày
lễ hội!
Đình làng hiện dần ra trong ánh sáng nhập

nhoạng của buổi chiều tà, đen ngòm như cái miệng của
con thuồng luồng đang há to chờ đợi. Đó là một toà nhà
cổ được xây dựng bởi sự đóng góp của người dân làng
để thờ cúng vị Thành Hoàng của làng Gia Thượng. Tuổi
của nó chắc phải đến hai trăm năm có lẻ. Ngôi nhà lợp
ngói mũi, mái cong, gồm năm gian ba chái được xây
theo hình chữ công. Lớp ngói đỏ bị phủ những lớp rêu
dày theo thời gian đã úa màu trở thành một màu nâu
sậm. Trên đỉnh nóc là một đôi rồng chầu nguyệt chạm
trổ tinh xảo. Cặp rồng chầu nguyệt được phủ lớp vôi
trắng cũng đã úa màu theo thời gian. Ngôi đền được
dựng bằng những khung gỗ lim rất chắc chắn, được
chạm trổ rồng phượng khá công phu. Trước cổng đình
191
làng là một sân gạch tàu đỏ rộng rãi sạch sẽ nhờ có một
người giữ đền thường hay quét dọn. Bên góc sân là một
cây bàng to bằng vòng ôm của bốn năm người lớn. Cây
cao vượt quá nóc đình, tán lá rộng toả xuống che mát
một phần sân lớn là nơi dùng để tập hợp dân làng đến để
nghe các hương chức hội tề trong làng tuyên án, phạt vạ
hay bố cáo các lệnh quan trên ban xuống, cũng là nơi tụ
tập rất thú vị của đám trẻ con trong làng. Lên bậc tam
cấp bằng đá xanh, đi xuyên qua lớp cửa dày bằng gỗ lim
màu nâu chạm khắc hoa văn là tiền sảnh, hay còn gọi là
tiền tế. Khu sảnh này không trưng bày bất cứ đồ vật gì
ngoài các câu đối sơn vàng được chạm khắc, nổi bật trên
các cột gỗ lim đen bóng. Sàn lót gạch vuông màu đỏ
sạch bóng, vì người cúng bái không được đi dép vào
đình. Căn tiền sảnh ngăn cách với căn hậu cung bằng hai
dàn giáo đẽo bằng gỗ, được sơn phết vô cùng tinh xảo,
trông rất oai nghiêm. Đi ngang qua hai dàn giáo là nơi
thờ vị Thành Hoàng và Thánh Mẫu của ngài. Tượng hai
vị được đặt trên ngai cao, trước tượng là bàn hương án
được làm bằng thứ gỗ hương trầm rất quý, lúc nào cũng
thoang thoảng mùi hương được sơn son thếp vàng. Trên
bàn đặt những đồ thờ tự như mâm đồng, đèn đồng, lọ
192
hương án bằng đồng, đài nước, bình hoa. Phía trên treo
bức hoành phi bằng chữ Hán có nghĩa là "Tế Thế An
Dân", hai bên cột là những câu đối sơn son thếp vàng ca
ngợi công lao của vị Thành Hoàng làng Gia Thượng.
Tương truyền vị Thành Hoàng làng này là có tên gọi là
Tuy Ông, một vị tướng văn võ toàn tài đã theo vua Lý
Nam Đế đánh đuổi giặc Lương từ phương Bắc giành độc
lập vào thế kỷ thứ sáu sau Công nguyên. Nơi đây cũng
thường tổ chức những lễ hội lớn của làng Gia Thượng và
các làng lân cận hằng năm.
Ngôi đình làng được hương chức trong làng giao

cho cha con anh mõ làng trông nom, giữ gìn sạch sẽ
trong ngoài cho làng dùng làm chỗ hội họp. Trong sân
đình làng này đã diễn ra không biết bao nhiêu cuộc vui
trong các buổi lễ hội, cũng như bao nhiêu lần phạt vạ
người làng vi phạm lệ làng. Xuân và Lãm đều nhớ cảnh
phạt vạ cô Tích, con ông Đấu lỡ chửa hoang với một cậu
trai nào đó ở làng bên cạnh cách vài năm trước. Tuy làng
không còn lệ "gọt đầu bôi vôi" những cô gái nhẹ dạ chửa
hoang như ngày xưa, nhưng gia đình ông Đấu phải nộp
vạ làng bằng một bữa tiệc đãi đằng các cụ với vài chục
193
mâm cao, cỗ đầy. Cô Tích bị gọi lên đứng trước sân đình
để nghe các cụ hương cả trong làng hài tội. Lãm còn nhớ
cô cúi gằm mặt xuống đất không dám nhìn ai. Nước mắt
cô chảy giọt nhỏ tí tách trên ngực áo như mưa không
dứt. Người cô cứ run lên bần bật mỗi khi có ai đó đứng
lên kể tội cô trước làng. Con trai, con gái trong làng nhìn
cô bằng đôi mắt hàm chứa nhiều ý nghĩ: Người thương
thì thông cảm cho cô nhẹ dạ, lỡ dại nghe lời trai dụ dỗ
mà làm hại đến bản thân và cả gia đình. Kẻ ghét cô, nhất
là những anh trai làng rắp tâm theo đuổi cô từ trước
nhưng bị cô ngoảnh mặt làm ngơ thì lộ vẻ hí hửng, đắc
chí nhìn cô bằng đôi mắt khinh miệt. Những bà, những
cô ghen tị với nhan sắc cô thì ra sức chì chiết, mỉa mai:
"Còn trẻ mà đã sớm ngứa nghề!". Cô Tích phải chịu
đựng cảnh làm bia cho người ta soi mói đến ba hôm mới
xong buổi phạt vạ. Chỉ có đám trẻ con nhà nghèo là được
những bữa ăn thoả thuê ra trò! Chúng nó cứ mặc cho
đám người lớn muốn làm tội làm tình nhau, chỉ chực chờ
bữa ăn vạ dọn ra đãi các cụ thượng trong làng và đám
người háu đói! Sau buổi ấy, người ta không thấy cô ở
làng nữa. Cô bỏ làng ra đi mà không ai biết cô đi đâu.
Khổ cho bà mẹ cô, đã buồn lại thêm đau vì mất luôn đứa
194
con gái. Cô bỏ đi được vài tháng thì bà Đấu ốm nặng rồi

mất. Để lại ông Đấu còm cõi vừa nuôi ba đứa con, vừa
làm công trả nợ phạt vạ cho đến tận bây giờ. Có người
đồn là thấy cô Tích trốn lên Hà Nội làm cô đầu. Nhưng
đó chỉ là lời đồn chứ chẳng ai thật sự biết cô ấy trôi giạt
phương nào!
***
Ba chị em đi dần đến đình làng khi mặt trời hắt

những tia sáng cuối cùng ở phía chân trời. Xuân và bé
Thuần nép hẳn sau lưng Lãm theo bản năng, vì cảm thấy
sờ sợ vẻ đồ sộ của ngôi đình vắng lặng. Đi gần đến nơi,
cả ba đều thấy có ánh sáng hắt ra từ khe cửa đóng kín
của ngôi đình làng. Lãm khều Xuân, hai chị em nhìn
nhau lộ vẻ ngạc nhiên cùng đứng lại. Lãm thì thào hỏi
nhỏ:
- Chị Xuân có thấy gì không?
Xuân gật đầu đáp trả:
- Có. Hình như trong đình có ánh đèn hay ánh lửa
gì đấy! Ai trong đó nhỉ?
195
Con bé Thuần cũng dừng lại theo anh chị, giương

mắt nhìn. Thấy anh chị nó có vẻ nghiêm túc, nó hỏi khẽ:
- Gì đấy?
Lãm giơ một ngón tay lên miệng ra dấu giữ im

lặng rồi thì thào nho nhỏ:
- Này, Thuần có thấy gì trong đình không?
- Không! Ở đâu?
- Bên trong khe cửa ấy!
- Không, em chẳng thấy gì! Thuần đứng im nhìn

vào trong sân đình nhưng nó chẳng thấy điều gì khác lạ.
Xuân kéo em về phía mình, lấy ngón tay chỉ về

phía ánh sáng lập loè luồn qua khe cửa:
- Đấy... đấy! Thấy chưa?
Thuần giương mắt nhìn vào trong sân một lúc, nó

bèn "A!" lên một tiếng khiến Xuân giật mình phải đưa
tay bịt miệng em lại. Lãm lại đưa tay lên "suỵt suỵt" rồi
nói nhỏ:
196
- Em muốn vào xem có cái gì trong đình không

mà sao có ánh sáng vào giờ này, lạ quá! Chị với cái
Thuần cứ đi về nhà trước đi, em sẽ đi theo sau.
Xuân gạt ngang:
- Thôi Lãm, em về nhà đi, đừng tò mò làm gì!

Chắc ông từ giữ đền hay anh mõ thắp đèn cúng bái hay
lau chùi trong đình thôi đó mà!
Lãm lắc đầu:
- Không đâu! Em thấy có cái gì là lạ ấy! Em chơi

với lũ trẻ chăn trâu ở đây suốt, có bao giờ mà ông từ hay
anh mõ thắp đèn cúng bái vào giờ này!
Máu tò mò dâng cao thôi thúc Lãm phải tìm hiểu

việc gì đang xảy ra trong đình làng. Nó nghĩ phải tìm
hiểu xem chuyện gì đang xảy ra trong đó. Nghĩ thế Lãm
giục giã:
- Thôi, chị với cái Thuần cứ đi trước đi rồi em

theo sau. Em chỉ xem một tí thôi rồi đuổi theo hai người
ngay, đừng lo!
Lãm xua tay bảo Xuân và Thuần cứ đi về trước

rồi nó sẽ theo sau. Bị em thúc giục quá, mà biết có
197
thuyết phục Lãm cũng không nghe, Xuân đành nắm tay
Thuần dắt đi. Nó cố thì thào nói với lại:
- Nhanh nhanh nhá, rồi còn về nhà! Không có

mặt em thầy u hỏi, chị biết nói làm sao!
Lãm gật mạnh rồi xăm xăm rẽ vào hướng ngôi

đình làng. Xuân đứng nhìn theo một đỗi rồi dắt Thuần
men theo đường đê đi tiếp về nhà.
Lãm đi gần đến sân đình rồi tạt ngang qua phía
bên hông ngôi đình. Trời tối thẫm, xung quanh không
một bóng người, không một ánh đèn dẫu chỉ là leo lét.
Thỉnh thoảng có tiếng cò vạc quang quác từ phía những
cánh đồng xa vọng lại từng tiếng một, tiếng cóc nhái kêu
"ộp... oạp... ", tiếng dế, tiếng lá cây cọ quẹt vào nhau
trong gió làm thành một bản nhạc đêm cô tịch lạ lùng!
Lãm rón rén bước lên bậc tam cấp từ phía bên hông
đình. Nó nép vào góc cửa, đưa mắt nhìn qua khe cửa lớn.
Trong gian tiền đình thấp thoáng có bóng người đi qua đi
lại khiến Lãm không khỏi rùng mình, vì nghĩ là ma hay
một thứ gì ấy không bình thường đang hiện hình! Nó
đứng im như nín thở để quan sát. Một lúc sau, nó nhận ra
một nhóm người đứng lố nhố gần bàn thờ Thành Hoàng
198
của làng. Nó lẩm bẩm đếm, đám người đang đứng tụ tập,
kẻ đứng người ngồi, nhận ra khoảng mười người đang
chúi đầu nhìn vào một tấm giấy trải trên mặt đất. Họ là
người chứ chẳng phải ma quỷ gì sất! Trông cách họ ăn
vận như những người nông dân trong làng. Lãm ấn mắt
sát khe cửa để cố nhận ra mặt đám người, xem có ai
quen không. Nhìn mãi nó nhận ra anh mõ làng, anh
Dậm, anh Hưng, ông Diễm, thằng Ngôn sứt môi chăn vịt
thuê, thằng Toạ lùn tuốt lúa thuê. Những người còn lại
nó không biết là ai, có vẻ họ là những người từ nơi khác
đến.
Đám người châu đầu vào nhau bàn bạc điều gì đó

mà Lãm nghe không rõ! Bỗng có một người đàn ông còn
trẻ đứng dậy giữa đám người. Lãm nhìn chăm chú thầm
nghĩ, anh ta không phải người làng này cũng như những
làng bên cạnh. Anh ta còn trẻ, có lẽ chỉ ngoài hai mươi,
khuôn mặt đẹp trai rắn rỏi, không có vẻ là người nhà
quê. Tuy anh ta mặc bộ quần áo vải màu nâu gụ cũ kỹ,
nhưng mái tóc cắt ngắn, chải chuốt, có vẻ như là người
thành thị. Lãm nghe lõm bõm khi anh ta cao giọng nói:
199
- Tình hình ngày càng biến chuyển phức tạp, rất

khó tiên đoán điều gì sẽ xảy ra giữa Nhật - Pháp. Nhưng
tôi biết chắc chúng nó chỉ bằng mặt mà không bằng lòng
với nhau. Bọn Nhật - Pháp thực thi chính sách bóc lột
dân ta đến tận cùng xương tuỷ, không cho trồng lúa, bắt
trồng đay. Chính tôi đi qua một số tỉnh và chứng kiến
cảnh đồng lúa bị phá tan hoang bởi Thực dân Pháp và
quân đội Nhật. Chúng e ngại lương thực sẽ rơi vào tay
Việt Minh làm cho phong trào Việt Minh lớn mạnh!
Nhưng chúng càng điên cuồng phá hoại thì càng làm cho
dân ta vững tin rằng lực lượng Việt Minh sẽ lớn mạnh.
Hãy tin tôi đi, không bao lâu nữa chúng ta sẽ thực hiện
cuộc Cách mạng vĩ đại giải phóng dân tộc ra khỏi sự áp
bức bóc lột của Thực dân Pháp và bọn Phát xít Nhật.
Những người như các anh, các em ở đây sẽ trở thành
người chủ đất nước. Người như anh Dậm sẽ có ruộng tha
hồ mà cày cấy. Toạ, Ngôn sẽ không phải đi chăn vịt
thuê, tuốt lúa mướn mà sẽ được đi học, có ruộng sâu,
trâu nái tha hồ mà làm, mà hưởng. Của cải chúng ta làm
ra sẽ được hưởng tất! Làm ít làm nhiều cũng đều được
hưởng như nhau. Chủ trương của Đảng là lấy ruộng
người giàu chia cho người nghèo. Ai ai cũng đều có
200
ruộng, có trâu. Sẽ không có kẻ giàu người nghèo trong

xã hội mới. Chúng ta tất cả đều bình đẳng! Chúng ta sẽ
có quyền tự quyết định vận mệnh dân tộc, vận mệnh đất
nước. Sẽ không còn cảnh nô lệ, luồn cúi trước bọn Thực
dân xâm lược!
Tiếng nói của anh ta bị chìm vào giữa những

tiếng xì xào có vẻ phấn khích của đám người bao chung
quanh anh ta. Khuôn mặt người nào cũng lộ vẻ phấn
khởi, vui tươi với nụ cười rạng rỡ. Lãm thấy thằng Toạ,
thằng Ngôn nhảy loi choi như con khỉ giữa đám người
lớn. Hai thằng co những ngón tay trên bàn tay chúng,
biến thành những khẩu súng tưởng tượng, chĩa vào
không khí, miệng phun ra những tiếng nho nhỏ "bằng...
bằng... " với vẻ mặt vô cùng đắc chí. Người đàn ông trẻ,
ra vẻ là thủ lĩnh của buổi họp kín đứng yên một lúc, chờ
cho sự phấn khích lắng dịu rồi lại lên tiếng tiếp:
- Hiện tại, chúng ta bắt đầu phải tích góp lương

thực cho Cách mạng, vì bọn Thực dân ra sức bóp nghẹt
lực lượng Cách mạng bằng cách phối hợp với bọn Quân
phiệt Nhật, chặn đứng nguồn lương thực. Các anh phải
giúp Cách mạng bằng cách tiêu diệt bất cứ tên tay sai
201
nào trong làng ta hợp tác với Thực dân. Mỗi làng đều có
một nhóm hành động theo dõi bọn Việt gian xem động
tĩnh của chúng như thế nào, nhưng làng ta vẫn chưa có.
Vậy, chúng ta phải bằng mọi cách phải thành lập càng
sớm càng tốt!
Lãm không hiểu lập ra nhóm hành động để làm

gì, mà nói cho cùng những lời anh thanh niên kia nói từ
nãy giờ nó cũng chẳng hiểu là mấy! Nó cảm thấy rất lạ
với những ngôn từ đó, thầm nghĩ bụng sẽ về hỏi thầy ý
nghĩa của những chữ ấy. Nó lẩm bẩm trong miệng để bắt
cái đầu phải nhớ những từ như: Thực dân Pháp, Phát xít
Nhật, tay sai, nhóm hành động...
Bất chợt, có ai đó quay đầu nhìn ra phía cửa, chỗ

Lãm đang đứng, khiến thằng bé nín thở đứng yên như
tượng. Tiếng lao xao ngừng lại, rồi một người đứng dậy,
lấy tay che ánh đèn dầu hắt ra từ ngọn đèn dầu lớn đang
để dưới đất. Lãm trốn sau cánh cửa đứng im không dám
thở mạnh. Nó hồi hộp và bắt đầu thấy sợ hãi vì những gì
nó vừa nghe được! Lúc này, nó tự trách cái tính tò mò,
phá phách quá quắt của nó: "Giá nghe lời chị Xuân đi về
quách cho xong thì đâu có rắc rối!" Tiếng người lại xì
202
xào nho nhỏ. Lãm lại ghé mắt vào khe cửa và nó hoảng
hốt khi thấy có bóng người bước dần ra phía khung cửa
chính chỗ nó đang đứng. Lãm rón rén lùi dần ra phía
hông nhà, nhìn quanh thấy bụi tre lớn cách nó chừng vài
sải tay. Lãm nhanh nhẹn nhảy phóc qua ba bậc tam cấp
rồi chui sâu vào lùm tre mà trốn. Nó nằm ẹp xuống sát
đất, đầu chúi vào gốc tre dày, cốt để không cho ai thấy
rõ. Trời tối đêm, Lãm hi vọng sẽ không bị phát hiện.
Cánh cửa đình xịch mở, một bóng người ló ra nhìn
quanh quất. Một lúc sau, một bóng người khác cũng ló
ra, rồi cả hai bước ra khỏi ngôi đình, đi vòng quanh thềm
nhà. Lãm trốn trong bụi tre chỉ thò đôi mắt quan sát hai
bóng người đi đi lại lại trên thềm. Nó nhận ra bóng nhỏ
thó của anh mõ làng không lẫn vào đâu được! Bình
thường anh ta trông thật lười biếng, đi đứng chậm chạp,
đôi mắt lúc nào cũng muốn cụp xuống để đánh một giấc
trên gương mặt sầu thảm. Ấy vậy mà đêm nay trông anh
ta nhanh nhẹn như một con mèo đêm chuẩn bị săn mồi.
Chiếc bóng nhỏ loắt choắt của anh ta thoắt tới, thoắt lui,
qua lại trên sân đình nhanh nhẹn. Tay cầm một cây đao
thật dài, anh ta lăm lăm giơ tới trước trong tư thế sẵn
sàng xuống tay. Lãm nhìn lưỡi đao loang loáng dưới ánh
203
nến nhập nhoè, nó chợt rùng mình tưởng tượng, nếu anh
ta bắt được nó thì lưỡi đao kia hẳn sẽ đặt lên cổ nó mà
phạt ngang như phạt một cây chuối! Đầu nó hẳn nhiên sẽ
rơi ra, lăn lông lốc trên nền đình. Máu nó sẽ phọt ra lênh
láng và dĩ nhiên là nó sẽ chết không kịp trăn trối! Sự
tưởng tượng khiến Lãm chết khiếp, nằm chết lặng trong
bụi tre như đàn gà vừa ngửi thấy mùi rắn. Người đàn ông
kia vẫn đứng trên thềm đình nghe ngóng. Một lúc sau,
anh mõ bước lên thềm đến gần bóng người kia, chụm
đầu vào nhau nói lào xào gì đấy rồi cả hai cùng quay vào
đình, đóng cửa lại.
Lãm vẫn nằm im trong bụi tre vì e sợ nếu chạy ra

thì nó sẽ bị phát giác. Nằm im một lúc lâu nó cảm thấy
yên ắng mới rón rén chui ra khỏi bụi tre, leo lên bờ đê
hướng vào làng. Thỉnh thoảng Lãm cứ quay đầu lại nhìn
xem có bóng người nào đi theo nó hay không. Đi xa sân
đình một quãng Lãm cắm đầu chạy thục mạng cho đến
khi nó nghe tiếng chó sủa râm ran từ căn nhà ở đầu làng.
Một lúc sau, căn nhà năm gian to lớn của ông Cả hiện ra
sừng sững trên nền trời đen khiến Lãm thở một hơi dài
sung sướng. Nó chạy nhanh về phía ngôi nhà thân quen.
204
Xa xa, nó thấy bóng Xuân và con bé Thuần thấp thoáng

bên cạnh bóng chị Mừng đang cầm ngọn đèn dầu, mở
cửa rào bước vào trong sân nhà. Cảm giác như vừa thoát
khỏi vòng nguy hiểm, nó thở phào một hơi dài nhẹ
nhõm!
205
CHƯƠNG BẢY
Ngay đêm hôm đó, Lãm đã thuật lại cho ông Cả

nghe những gì nó nhìn thấy trong đình ở đầu làng không
sót một câu. Nhìn vẻ mặt Lãm, ông tin cậu con trai cả
của ông nói thật, khiến ông lo ngại không ít! Ông Cả biết
tình hình chính trị hiện nay rất rối rắm, chưa biết khi nào
Nhật - Pháp sẽ trở mặt nhau, dẫu rằng hiện nay Nhật rất
cẩn thận trong việc chiếm đóng Đông Dương. Quân đội
Nhật lúc nào cũng tỏ thái độ trọng thị sự cai trị của Pháp
trên ba cõi Đông Dương và cố gắng tránh đụng chạm với
Chính phủ Bảo hộ. Nhưng đó chỉ là bề mặt yên tĩnh
ngầm chứa một cơn bão lớn sẵn sàng trỗi dậy, quậy nát
cái không khí hoà hoãn giả tạo ấy bất cứ lúc nào.
206
Ông cẩn thận dặn dò ba đứa con nhỏ:
- Các con đi học về thì nhớ về sớm, về thẳng nhà,

không được la cà ở đâu! Có thấy điều gì thì cũng im
lặng, không được kể với ai, chỉ nói cho thầy u biết thôi!
Lúc này làng ta không được yên ổn lắm, mấy chị em con
phải cẩn thận đấy! Hai đứa lớn Xuân và Lãm đi đâu cũng
phải canh chừng các em, đừng có lêu bêu ngoài đường
một mình nhiều quá là không được! Nhớ đấy!
Nghe lời cha dặn, mấy đứa con ông Cả chỉ "dạ,
vâng" không dám cãi!
Đã bao nhiêu năm nay, từ sau vụ án Yên Bái, ông

Cả thôi không còn tham gia hội nhóm. Ông lui về quê
chăm sóc ruộng vườn như một nhà nông thật sự. Bà Cả
dẫu không nói ra, trong lòng cũng vui vì ông chồng
không còn đi sớm về khuya đưa bà vào cảnh hồi hộp, lo
sợ như trước. Tuy vậy, ông vẫn không quên những người
bạn ở Bắc Ninh, Hà Nội, nên thỉnh thoảng ông lại bỏ
làng lên tỉnh vài ngày, nửa tháng, la cà trên đó rồi mới về
nhà. Những lúc như vậy, ông thu thập khá nhiều tin tức
chính trị đang diễn ra sôi động khắp nơi. Ông biết tình
hình hiện nay giữa Nhật, Pháp và phong trào Việt Minh
207
như ngọn núi lửa đang sôi ngầm chỉ chực chờ ngày bùng
nổ. Ngôi làng ông nằm kẹp trong sự cai trị hà khắc của
cả Pháp lẫn Nhật. Người ta thấy những tốp quân lính
Nhật thỉnh thoảng đi dạo qua những khu chợ làng, chợ
huyện để canh chừng theo dõi. Các quan Tây dường như
vắng bóng, ít thấy xuất hiện cùng với đám lính ta, lính
Tây đi tuần thám như mọi khi. Các quan ta thì hầu như ở
hẳn trên huyện, trên tỉnh chẳng khi nào ló mặt xuống
những vùng làng quê hẻo lánh vì e ngại an ninh lỏng lẻo
ở các vùng quê mà bị biến thành mục tiêu cho Việt Minh
tiêu diệt.
Quân Nhật vốn có lối suy nghĩ, kỷ cương rất

khắc nghiệt, thậm chí là tàn ác đối với những vùng mà
họ chiếm đóng. Người ta đồn thổi rất nhiều về việc
những quân nhân Phát xít Nhật đối xử với người dân bản
xứ đây đó. Họ áp dụng những kỷ luật tàn bạo đối với
những phạm nhân mà họ bắt được trong những khu vực
mà họ chiếm đóng, ví dụ như: Chặt tay những kẻ ăn cắp
vặt, chặt đầu những người phản loạn, mổ bụng những
người đàn bà mang thai và giết cả bào thai nếu có chồng
đi theo Việt Minh, bắt những cô gái trẻ vào đồn hãm
208
hiếp đến chết… Nơi những làng quê mà quân Nhật đi

qua, chỉ cần bắt được một người trong làng tham gia các
phong trào yêu nước chống Pháp, đuổi Nhật, thì cả làng
sẽ là nạn nhân cho một màn thảm sát tập thể. Những
hành động tàn bạo đó tăng dần cường độ khi khả năng
thua trận của phe Trục ngày càng thấy rõ, vào lúc mà
phe Đồng Minh nhất loạt phản công trên khắp các mặt
trận ở Đại Tây Dương và Thái Bình Dương.
Chợ huyện Gia Bình chỉ họp hai lần một tuần,
vào ngày thứ Tư và thứ Bảy. Ngôi chợ nằm trong thị trấn
Gia Bình được kể là ngôi chợ lớn nhất huyện, nơi tụ họp
mua bán, trao đổi hàng hoá của các làng quanh vùng
trong huyện. Những người dân từ khắp các làng mang
những sản vật riêng của mình đem đến ngôi chợ này để
trao đổi, mua bán hàng tuần. Ngôi chợ chừng ba chục
nóc gian hàng bán đủ loại sản phẩm nông nghiệp thu
hoạch trong các cánh đồng quanh vùng: thóc, ngô, rau,
dưa, hoa quả các loại. Người ta có thể thấy những đồ
cúng bái đúc bằng đồng như: lư đồng, chân đèn bằng
đồng, bình hoa, đĩa cúng bàn thờ... tất cả đều được đúc
hoặc làm bằng đồng khắc hoa văn trông rất thiện xảo bán
209
trong vài gian hàng nhỏ. Đi xa hơn một chút, có những

người gánh những thúng, mủng, rổ, rá... được đan bằng
tre, trúc khá đẹp mắt! Dăm cô hàng xén trẻ măng xinh
tươi gánh những thúng hàng xén, đựng đủ thứ những vật
cỏn con nhưng cần thiết như: kim, chỉ, ít vải lụa, vải thô,
thuốc nhuộm đủ màu xanh đỏ... được sắp xếp khá bắt
mắt trên những cái thúng bày bán, mời gọi. Đi xa hơn về
phía gần cuối con đường họp chợ là những gánh hàng
ăn, nơi mà Xuân, Lãm rất thích mỗi khi được cùng mẹ đi
chợ. Những dãy hàng quà: bún vịt, bún măng, canh
miến... thứ nào trông cũng ngon lành, hấp dẫn khẩu vị
người ăn. Gánh hàng bún riêu, bún măng nóng hổi, nghi
ngút khói bốc vào buổi sáng trời đông lạnh ngắt là món
quà sáng mà ai cũng thích thú. Không có gì hứng thú
bằng ngồi sì sụp thổi bát bún riêu nóng hổi và đưa những
thìa bún riêu đang bốc khói rồi vào miệng trong một
buổi sáng mùa đông. Ngồi im vừa nhai vừa thưởng thức
chất nước ngọt lịm của thứ cua đồng chỉ có ở vùng làng
quê, được giã nhuyễn nấu cùng với một ít thịt lợn, cà
chua, vừa khéo để những chất thịt cua quyện lại thành
những mảng thịt xốp, đỏ lự nằm trên mặt nước dùng
trong veo. Sát bên hàng bún riêu là hàng bánh đa, bánh
210
cuốn… Những chiếc bánh cuốn được đổ bằng một thứ

bột gạo pha riêng cho ra những chiếc bánh trắng tươi vừa
mỏng, vừa dai. Người bán trải chiếc bánh còn nóng hổi
lên một chiếc mâm gỗ nhỏ rồi cho vào đó một ít thịt băm
và nhanh tay cuốn lại. Vài chiếc bánh nhân thịt được cắt
ra bỏ trên đĩa, cho một ít rau giá trộn dưa chuột, một ít
hành khô lên mặt bánh. Nếu sang hơn thì gọi thêm một
vài miếng chả lụa, chả quế, thế là đã có một đĩa bánh
cuốn nhân thịt làm quà sáng chấm với một ít nước mắm
mặn vắt chút chanh tươi và thêm chút ớt! Bánh gai, bánh
ú, bánh mật, bánh giò... nằm xếp hàng trong những
thúng, nia bóng nhẩy những lớp dầu phủ quanh mặt lá
chuối, bốc hơi nghi ngút thơm phức đánh mạnh vào
khứu giác của bất cứ ai đi ngang qua mà không kín đáo
nuốt nước bọt một cái!
Xuân hí hửng theo mẹ lên chợ huyện hôm nay

sau vài ngày năn nỉ bà muốn gãy lưỡi. Bà Cả Thiện phải
ra buổi họp chợ hôm nay để sắm sửa cho ngày Tết Giáp
Thân sắp tới. Chỉ còn hơn một tháng nữa là Tết Nguyên
Đán mà mải bận rộn chuyện đồng áng, bà chẳng sắm sửa
gì được. Mua một ít vải để may quần áo mới cho chồng
211
con, bán một ít ngô còn thừa trong lẫm, mua một ít giấy
vàng mã để cúng bái ông bà vào đêm Ba mươi Tết, một
cái lư đồng và vài chân đèn mới cho bàn thờ gia tiên và
một ít thuốc nhuộm nâu để nhuộm lại mớ quần áo cũ của
bà và các con… Đi theo bà có chị Mừng và Xuân. Xuân
phăng phăng đi phía trước với chị Mừng, tay cầm một
chiếc giỏ đan bằng lạt tre nhỏ. Được phép mẹ cho đi chợ
huyện khiến Xuân thấp thỏm cả đêm không ngủ được!
Nó dậy từ khi gà gáy canh năm, vội vàng phóng xuống
phản, rón rén ra nhà sau lau mặt cho tỉnh ngủ. Con Vàng,
con Mực thấy bóng dáng Xuân lấp ló ở sân sau liền chạy
lại kêu ư ử trong miệng, ra chiều mừng rỡ lắm! Xuân
đưa ngón tay lên miệng làm dấu "suỵt, suỵt", hai con chó
như hiểu lệnh chủ thôi không kêu ư ử, ngồi yên. Hồi
trước, nhà có năm con chó lớn, giống chó ta rất khôn
ngoan. Ông Cả khéo dạy nên chúng chẳng bao giờ sủa
bậy, cắn bậy. Thấy ai vào nhà mà có chủ đi cùng, chúng
chỉ ngồi yên, lừ mắt nhìn xem cái người khách có mò
bậy bạ thứ gì trong nhà không. Khôn hồn tay cứ để trước
bụng, đừng bạ thứ gì cũng sờ, cũng mó thì yên. Anh nào,
chị nào vào nhà mắt la mày lét, nhìn trước trông sau, đôi
mắt lộ vẻ gian tà là chúng sủa cho đến khi ra khỏi nhà thì
212
thôi! Chó nhà ông Cả, vì thế mang tiếng là khinh người,
cứ gặp người nghèo là chúng gầm gừ, đi theo sát cạnh
mỗi khi họ vào nhà ông bà Cả vay tiền, vay gạo. Chủ
đuổi thế nào chúng cũng chẳng chịu đi! Cứ đêm đến là
Bỏi thả cho chúng chạy quanh nhà để canh chừng sân
trước, sân sau. Cách vài tháng trước, ba con chó bị đánh
bả chết ngoài sân khiến cho ông bà Cả buồn khôn xiết,
không biết ai đã ra tay giết chết ba con chó khôn của ông
bà. Ông Cả đoán nhóm hoạt động bí mật nào đó trong
làng giết chó của mình, để họ dễ bề hoạt động ban đêm.
Sau cái chết của ba con chó, ông Cả bắt hai con Vàng,
con Mực vào nhà ban đêm, không thả rông ngoài sân
như mọi khi, vì sợ chúng cũng bị đầu độc chết như ba
con chó kia.
Xuân vuốt đầu hai con chó rồi đi băng qua cái
sân gạch rộng đi xuống gian nhà sau nơi dành cho những
người ở trong nhà. Hai con chó cũng lẽo đẽo đi theo chủ.
Xuân gõ vào chiếc cửa gỗ gian phòng chị Mừng và bà
Ngan mấy tiếng. Cánh cửa xịch mở, chị Mừng ló mặt ra
nhìn thấy Xuân, chị ngạc nhiên hỏi:
- Giời, sao cô dậy sớm thế? Mới canh năm mà!
213
Xuân cười:
- Em không ngủ được chị Mừng ơi! Mong đi chợ

huyện quá!
Chị Mừng nhăn mặt, thì thầm:
- Giời ơi, đi chợ huyện mà cô mong ngóng như đi

về nhà chồng không bằng! Có gì đâu mà cô nôn nóng!
Cô lên nhà trên đi, lát nữa tôi lên gọi cô. Bà chắc cũng
sắp dậy rồi! Bà mà biết cô dậy sớm thế này bà lại mắng
cho rồi không cho cô đi nữa thì khổ!
Nghe Mừng nói thế, Xuân vội nói:
- Được rồi, em lên nhà trên đợi chị nhá! Chị nhớ
gọi em đi! Em năn nỉ mấy ngày u mới cho em đi theo
hôm nay đấy!
Chị Mừng gật đầu lia lịa để xác nhận. Xuân vội
ba chân bốn cẳng đi nhanh lên nhà trên. Vừa vào nhà,
Xuân đã nghe tiếng lục đục trong phòng của mẹ. Ánh
đèn dầu hắt ra từ khe cửa khiến cho Xuân biết mẹ đã
dậy. Nó vội lủi luôn vào trong phòng, giở màn leo lên
phản. Con bé Thuần nằm ngáy o o, vừa giở mình xoay
nghiêng, cả thân mình nó tràn qua chỗ Xuân nằm. Xuân
214
phải khéo léo đẩy em lùi sát mé tường để trống chỗ, rồi
nó khẽ khàng nằm xuống, giả vờ như còn đang ngủ.
Quay tới quay lui mãi vẫn chưa thấy chị Mừng hay mẹ
gọi, Xuân ngủ thiếp đi lúc nào không biết!
Xuân bật tỉnh dậy sau cái khều nhẹ đầu tiên của
chị Mừng. Nó mở bừng mắt nhìn thấy khuôn mặt chị lấp
ló ngoài màn, bèn vội chui đầu ra khỏi màn, chân khuơ
khuơ đôi guốc gỗ, rón rén đi theo chị ra ngoài phòng
khách. Bà Cả đã đứng ở ngoài đợi sẵn. Thấy khuôn mặt
Xuân còn ngái ngủ, bà bảo ra rửa mặt để đi theo bà.
Xuân chạy ào xuống mé hiên sau nhà có sẵn vại nước để
ngoài sân, nó vội lấy tay tát tát nhẹ một ít nước lên mặt
rồi lấy tay lau mặt thật nhanh. Nó hối hả đi lên nhà trên
cùng với bà Cả và chị Mừng chuẩn bị đi chợ huyện. Chị
Mừng mang một quanh gánh, gánh hai cái thúng không,
nhịp nhàng bước sau bà Cả rồi đến Xuân, ra khỏi nhà .
Trời còn sớm, mặt trời vẫn chưa lên khỏi ngọn
núi Thiên Thai. Đường còn mờ mờ tối nên cả ba người
thong thả bước đi. Xuân bây giờ đi song song với chị
Mừng, phía trước bà Cả. Đã lâu lắm, vì mải bận chuyện
đồng áng, bà Cả hầu như quên bẵng chuyện chăm sóc
215
con cái. Bà giao mấy đứa con cho chị Mừng, bà Ngan và
ngay cả ông Cả chăm sóc chúng, trong lúc bà suốt ngày
chỉ ở ngoài đồng lo việc đôn đốc thợ cấy và tá điền cày
cấy. Thậm chí, bà còn quên cả tuổi các con, không biết
bây giờ chúng nó bao nhiêu tuổi. Nhìn con gái đi trước
với chị Mừng, bà chợt nhận ra, Xuân đã bắt đầu lớn. Bà
ngắm nghía đứa con gái của mình, nhận thấy cơ thể nó
đã có dấu hiệu thay đổi. Xuân đã cao lớn hẳn. Đỉnh đầu
nó đã cao bằng mang tai trên của Mừng. Dưới lớp áo tứ
thân cũ kỹ, dáng đi của Xuân đã có ít nhiều lộ ra dáng vẻ
thiếu nữ. Bờ mông đã nảy nở hơn, tròn trịa dưới làn áo
dài, nổi rõ sau mỗi bước đi. Vùng ngực của con bé giờ
đã lộ rõ hơn trước. Hai bầu ngực nhu nhú, căng căng như
quả cau non in trên làn yếm vải. Mái tóc Xuân được bà
chăm chút, tắm gội bằng bồ kết hằng ngày, giờ đã dài
quá vai, đen mượt, óng ả dưới làn nắng sớm. Làn da
Xuân trắng mịn, hai gò má hồng tươi, đôi mắt long lanh,
sáng rỡ hơn xưa. Bộ áo tứ thân chật căng trong tấm thân
bắt đầu nảy nở của Xuân khiến bà chú ý. Cái quần bà
mới may năm ngoái cho nó thế mà năm nay đã ngắn củn
cỡn, quá mắt cá chân. Con bé lớn nhanh hơn bà nghĩ! Ba
tháng trước, khi Xuân đón bà ở đầu hiên nhà, khi bà vừa
216
từ ngoài đồng về, mếu máo báo cho bà biết, nó thấy máu
vướng trên lớp quần vải của nó, bà đã biết cơ thể con bà
bắt đầu thay đổi! Bà đã dắt con gái vào trong phòng
riêng của bà, gài cửa chặt, rồi bắt nó cởi quần cho bà
xem. Nhìn lớp vải ở đáy quần nhuốm một vết to màu đỏ
thẫm, bà biết con bà đang bắt đầu trở thành một thiếu nữ.
Có điều, con bé vẫn chưa biết chưng diện! Vẫn không
thấy xấu hổ khi phải đi đôi guốc mòn vẹt, hay mặc bộ tứ
thân khâu chỗ này, vá chỗ nọ, dẫu là con nhà giàu. Nhìn
con gái đang dần phổng phao, bà Cả thấy lo lắng trong
lòng. Thời buổi loạn lạc như thế này có một đứa con gái
tuổi mơn mởn như con bé Xuân, cứ nghễu nghện ngoài
đường dễ trở thành mục tiêu sàm sỡ của đám con trai
mới lớn trong làng, hay bị đám lính Tây, lính Nhật để ý
làm bậy thì khổ đời con gái! Những bài học công, dung,
ngôn hạnh, tứ đức tam tòng hiện lên trong đầu bà Cả,
như bổn phận tất yếu của một người mẹ chuẩn bị dạy dỗ
con gái, nếu không muốn mang tiếng: "Con hư tại mẹ,
cháu hư tại bà". Rồi bà sẽ phải đem những điều được dạy
dỗ từ khi còn nhỏ truyền lại cho Xuân, để chuẩn bị cho
con bé trở thành một cô gái theo đúng truyền thống.
217
Xuân vẫn hồn nhiên đi bên cạnh chị Mừng vừa

nói cười vui vẻ. Nó hỏi chị Mừng đủ chuyện. Hai chị em
tíu tít cười nói với nhau trông tương đắc. Thỉnh thoảng
hai chị em kể chuyện gì đấy mà cùng cười phá lên, khiến
bà Cả đi sau cũng mủm mỉm cười theo. Mừng năm nay
vừa tròn hai mươi tuổi, khuôn mặt trái xoan trông duyên
dáng. Gia cảnh quá nghèo, lại đông con, cha mẹ Mừng
đã cho con gái đi ở cho ông bà Cả từ khi Mừng vừa lên
mười một tuổi. Cha mẹ Mừng là dân Nghệ An trôi dạt
đến làng Gia Thượng lập nghiệp từ thời còn trẻ. Cuộc
sống ở quê nhà khó khăn quá khiến hai ông bà vừa lấy
nhau xong là tìm cách đi về phía Bắc sinh sống. Đến
vùng đất này, ông bà thấy đất đai phì nhiêu, đời sống
người dân vùng quê tương đối dễ thở bèn quyết định
dừng lại đây để sinh sống. Mừng được sinh ra trên vùng
đất Gia Thượng sau đó một năm. Nhà chị ở cuối làng,
nơi chỉ là vùng đầu thừa đuôi thẹo với những mảnh
ruộng kém màu mỡ hơn vì xa nguồn phù sa sông Đuống.
Cả làng họp lại và đồng ý cho gia đình một miếng đất
mà người ta hay gọi là "miếng đất chó ỉa" cuối làng, để
hai ông bà làm ăn, sinh sống. Cha mẹ Mừng siêng năng
cày cuốc nên cũng vỡ được năm sáu sào đất, để trồng
218
trọt hoa quả, rau củ qua ngày. Cuộc sống gia đình cha
mẹ Mừng có dễ thở hơn trước, nhưng những đứa em của
Mừng cũng lần lượt ra đời. Chẳng bao lâu Mừng trở
thành chị cả của bốn đứa em nheo nhóc. Một gia đình
sáu miệng ăn khiến cho cha mẹ Mừng xoay sở mãi trên
mảnh đất nhỏ như tấm chiếu vá mà không sao đủ ăn nổi!
Khi Mừng vừa lên mười một, ông bà liền đem cô đến gia
đình ông Cả xin cho đi ở. Bà Cả khi ấy đang cần người
chăm sóc cho Xuân chỉ vừa ba tuổi, để bà còn phải lo
việc đồng áng. Trước khi đi đến nhà cụ tổng Trà, mẹ
Mừng đã cố tìm một bộ tứ thân mà bà cho là tươm tất
nhất, ít chỗ vá nhất để cho con gái mặc, rồi dẫn đến nhà
cụ tổng. Hai mẹ con khúm núm đi theo bà Ngan bước
vào gian nhà chính để gặp ông bà Cả Thiện. Bà mẹ của
Mừng lúng búng thưa chuyện muốn xin ông bà thuê
Mừng làm người ở, vì nghe bà Cả đang cần người giúp
việc. Lúc đầu, cả hai ông bà đều tỏ vẻ không muốn nhận
Mừng vì thấy con bé nhỏ quá, bé loắt choắt, đen nhẻm,
tóc rối bù, tay chân xương xẩu. Ông bà e ngại con bé sẽ
không đủ sức chăm sóc đứa con gái ba tuổi của mình.
Hơn nữa, cũng đã có khá nhiều gia đình nghèo trong
làng đã ướm lời muốn đưa con đến ở nhà bà Cả. Nhưng
219
nhìn bộ mặt cầu khẩn của mẹ Mừng rất tha thiết kể khổ
với ông bà tình cảnh túng bấn của gia đình, làm hai ông
bà cũng mủi lòng bèn gọi Mừng đến gần để bà hỏi
chuyện. Mừng khép nép, có vẻ sợ sệt từ sau lưng mẹ
bước tới trước mặt bà Cả. Ngắm đôi mắt to đen, long
lanh ẩn dưới đôi lông mày rậm trông nhanh nhẹn của con
bé, bà Cả đã có đôi chút cảm tình. Bà hỏi Mừng:
- Mày có thích đi ở nhà bà không?
Mừng nhìn bà Cả Thiện đáp, mắt không chớp:
- Bẩm bà, con thích ạ!
- Tại sao mày thích ở nhà bà?
- Thưa, vì ông bà là người hiền lành, tốt bụng

nhất trong làng ạ!
Bà Cả nghe Mừng trả lời có vẻ thích chí. Nghĩ

thầm trong bụng: "Con này bé mà khôn!"
Bà hỏi tiếp:
- Mày đi ở nhà ông bà, xa nhà cha mẹ mày, có

buồn không?
Mừng nhìn thẳng bà, thưa:
220
- Không ạ! Con không buồn đâu ạ! Nhà cha mẹ

con ở cuối làng chứ có xa xôi gì đâu ạ!
Bà Cả mỉm cười vì cái vẻ nhanh nhẹn của nó,

thầm nghĩ: "Mẹ cha nó! Đúng là con nhà nghèo, nứt mắt
đã khôn ngoan!" Bà hỏi tiếp:
- Thế đang ở nhà này mày nhớ nhà thì mày làm
gì?
Mừng cúi xuống im lặng một lát, rồi ngẩng lên

thưa:
- Dạ thưa, con ăn cơm của ông bà rồi, con là

người ở của ông bà. Con muốn đi đâu con phải hỏi xin
ông bà trước ạ!
Bà quay sang nhìn ông Cả mỉm nhẹ một nụ cười,

có vẻ thích chí vì câu trả lời thông minh của con bé. Ông
Cả không tỏ thái độ nào rõ rệt, chỉ bảo:
- Tuỳ u nó đấy! U nó tìm người để đỡ đần tay

chân thì xem ai được cứ việc thuê!
Bà Cả nhìn Mừng hỏi thêm:
- Thế mày có thể trông em bé được không?
221
- Vâng được ạ! Con có tới bốn đứa em phải trông

từ hồi còn bé. Con làm được thưa bà!
Mừng trả lời không hề ngập ngừng. Nhìn vẻ mặt

nó, bà thấy vừa lòng, bảo với mẹ Mừng ngày hôm sau
cho nó lên ở nhà bà. Mỗi tuần bà trả công cho Mừng ba
lon gạo và năm xu kẽm. Công cán như thế cũng được!
Tháng đầu mọi người còn thấy Mừng cứ đêm đến là ngồi
tựa góc nhà, len lén lau nước mắt. Ai cũng biết nó đang
nhớ nhà, nhớ thầy u và các em. Tháng thứ hai, Mừng ít
ra trốn góc nhà hơn. Đến tháng thứ ba, đỏ thịt thắm da,
nó không còn rúc vào góc nhà mà buồn nữa! Đến tối khi
hết việc, nó ngồi bó gối nghe bà Ngan kể chuyện đi buôn
mạn ngược.
***
Mãi nói chuyện, cả ba người tới chợ huyện lúc

nào không biết. Lúc này, mặt trời đã lên cao, rọi những
tia nắng đầu ngày ấm áp xuống khu chợ đã bắt đầu náo
nhiệt. Ba người đi dọc con đường hai bên đầy những
hàng gánh để xem. Con Xuân thích thú nhìn thấy biết
bao nhiêu là thứ mới lạ bày trên những sọt, những nia,
222
trên những gánh hàng người bán bày dọc hai bên đường.
Bước vào chợ, đầu tiên là những gian hàng rau củ hoa
quả: bí ngô, bí đao, hành tỏi, cà chua, khoai lang, khoai
sọ, măng tươi, măng tre, cam, quýt, na, chuối, bưởi, dưa
hấu... bày la liệt trên những thúng tre. Xuân say mê
ngắm những thứ hoa quả bày bán, thứ nào nó nhìn cũng
thích. Nó ngắm nghía gian hàng bán gà: Những con gà
ác bé chỉ nhỉnh hơn nắm tay người lớn, nằm im trong
những sọt tre, giương con mắt tròn đen lơ láo nhìn những
người đang săm soi chúng. Có những con gà phủ lông
đen tuyền, bóng lưỡng. Những chú gà khác lông phủ đủ
màu ngũ sắc óng ánh. Những người mua gà ngắm nghía
những chú gà trống cựa sắc, thật dài, chiếc mào đỏ lự to
bằng nắm tay trẻ, lật sang một bên, phủ lớp lông vũ óng
ánh đủ màu, đứng hùng dũng nhìn những người mua đi
qua đi lại. Thỉnh thoảng, một chị nhà quê nào đó chồm
đến, đưa tay sờ nắn những chú gà trống tơ, bóp bầu diều,
vuốt bộ lông, sờ chiếc đùi khoẻ, khiến chú gà nhột nhạt
kêu "ót... ót..." váng cả một góc sân. Cạnh những sọt gà
trống là những chị gà mái béo múp, bị buộc chân nằm
xoãi cánh trên nền đất, thở hổn hển. Mặc cho người bán
hết lời tán dương món hàng của mình nào là: gà tơ, gà
223
trống thiến, gà mái dầu,… người mua cũng tự xem xét,

sờ mó những con gà để đo lường sự thành thật của người
bán. Họ vạch lớp lông ngoài để nhìn lớp lông tơ bên
trong con gà mái. Có người xoay hẳn chị gà mái dầu lên,
vạch lớp lông đuôi để xem hậu môn của nó nở thế nào,
đẻ bao nhiêu lứa, hoặc lật ngửa con gà mái, sờ nắn lớp
da để đo độ tơ của nó. Đi qua gian hàng vịt cũng khá
đông kẻ đứng người ngồi ngã giá mua những con vịt
sống bị trói gô, nằm im chịu đựng sự vày vò của con
người. Những con lợn con nhốt trong những cái sọt tre
cứ chen nhau ngóc mũi lên ngửi ngửi rồi kêu eng éc,
nhảy đè lên nhau loạn xạ mỗi khi có bàn tay ai thọc vào
chúng. Mặt trời càng lên cao, chợ càng đông người
huyên náo. Năm hết Tết đến, người nào cũng vội vàng
sắm sửa để lo giỗ Tết. Người giàu thì bày đủ lễ, nào là
câu đối Tết, hoành phi, hình nhân cờ bay, ngựa chạy,
ông Táo, cá rô, cá chép… Nhà nghèo thì cũng phải cố lo
một mâm cúng trái cây ngũ quả để mời ông bà tổ tiên về
nhà đêm ba mươi và một mâm tiễn ông bà ngày mùng ba
Tết âm lịch. Theo thói quen, bà Cả đi xem hết một vòng
chợ huyện để xem giá cả và hàng hoá. Sau đó, bà lại lộn
ngược trở lên đầu chợ để đi lượt hai. Đến lượt này, bà
224
mới bắt đầu ngã giá. Đi xuống quá nửa chợ, hai gánh của
chị Mừng đã thấy đầy đầy! Hai quả dưa hấu, một ít chè
ướp mạn sen, giấy vàng bạc cúng ông bà, một con ngựa
giấy, hai hình nhân đàn ông, đàn bà, nhang đèn, một cái
lư đồng, hai chân đèn đồng sáng loáng. Đi dần xuống
cuối chợ là dãy hàng xén bán đủ các loại vải vóc, đồ
trang sức, kim chỉ, thuốc nhuộm... Bà mua một vải trắng,
thuốc nhuộm nâu, ít vải màu, kim chỉ. Chợt đi qua gian
hàng guốc mộc, bà chợt nhớ đến đôi guốc mòn vẹt của
con gái, khiến bà đứng lại ngắm nghía. Bà quay sang
nhìn Xuân thấy nó cũng đang say sưa ngắm những đôi
guốc đẽo bằng gỗ xoan còn tươi màu, nằm xếp hàng trên
sạp. Nhìn ánh mắt thèm thuồng của Xuân đang đặt trên
mỗi đôi guốc gỗ, bà mỉm cười, bèn gọi con hỏi:
- Con có muốn có guốc mới đi vào dịp Tết

không?
Tất nhiên bà chỉ hỏi con cho có lệ chứ bà thừa

biết câu trả lời của nó. Không rời mắt khỏi những đôi
guốc mộc mới tinh màu gỗ, được phết lên một lớp sơn
màu nâu trơn bóng dưới ánh mặt trời, Xuân lộ vẻ thích
thú gật đầu. Bà mỉm cười hỏi con gái:
225
- Con thích đôi nào?
Kể ra đây là một trong số ít lần mà bà Cả tỏ ra

rộng rãi như thế! Bà vốn là người cần kiệm, rất ít khi
sắm sửa ngay cho chính bản thân bà, dẫu tiền bà không
thiếu. Thường thì việc sắm sửa trong nhà lại do ông Cả
chi tiêu. Ông là người khá khó tính và cầu kỳ trong cách
ăn mặc, trái hẳn với bà mặc thế nào cũng được, ai cho gì
mặc nấy! Bà ít để ý chưng diện, đua đòi vì cả đời bà chỉ
xoay vần với ruộng đồng, cày cấy. Quần áo chỉ toàn
những màu đen, nâu thẫm cho dễ mặc, dễ đi ngoài đồng,
cho giống với người ta. Thương các con, bà cũng thích
sắm sửa cho chúng, nhưng ngặt một nỗi mua cái gì cũng
bị ông Cả chê bai không đẹp. Bực bội, bà giao cho ông
việc sắm sửa quần áo, đồ đạc cho các con. Nhưng giao
cho ông thì bà lại xót xa túi tiền, vì ông Cả tiêu tiền
không tiếc! Ông Cả thường hay ra tỉnh Bắc Ninh hay lên
Hà Nội chơi với bạn bè nên gu thẩm mỹ của ông hợp với
những người ngoài tỉnh. Mỗi khi đi chơi xa trên thành
phố, ông hay mua đồ về làm quà cho vợ hay cho các
con: Khi thì một tấm vải màu dệt tơ tằm, lúc thì một
miếng nhung đen quấn đầu rất sang, hoặc một đôi xuyến
226
vàng đánh trên Hà Nội. Thấy chồng chi tiền cho những
món quà đắt tiền trên tỉnh, bà Cả tiếc của cằn nhằn ông
mãi. Ông Cả cứ lờ đi như không nghe, vẫn mua những
món đồ đắt tiền về cho các con. Cả tổng Tiêu Xá chẳng
ai có đôi giày Tây bằng da, mũi dài bóng lưỡng như
Lãm, hay chiếc áo dài bằng lụa Hà Đông màu vàng
chanh, nhẹ và mát như Xuân và đôi hài may bằng nhung
tím, điểm những hạt cườm xanh đỏ như hài các tiểu thư
đài các con các quan huyện, quan tỉnh. Nhất là chiếc xe
đạp Peugeot màu đồng mang về từ Hà Nội mà cả tổng
chỉ mình ông có. Ông chỉ cưỡi mỗi khi đi dạo quanh
vùng. Ông cưng nó hơn cưng vợ! Bà càng cằn nhằn về
mức độ tiêu tiền của ông, ông càng mua tợn, còn bảo với
bà:
- Này, tôi bảo cho mà hay: "Một đời ta muôn vàn

đời nó!" Có tiền thì tiêu cho nó sướng, việc gì mà phải
nhịn, phải kiêng! Chết đi thành con ma chết thèm à!
Nói mãi cũng chẳng xoay chuyển được ông, bà

đành thây kệ! Ông thích gì thì cứ mua, nhưng được cái
mỗi khi muốn mua gì ông đều hỏi ý bà trước đã!
***
227
Nghe mẹ hỏi, Xuân nhìn mẹ ngập ngừng, ra

chiều ngạc nhiên về câu hỏi của mẹ, bèn hỏi lại:
- U hỏi con muốn mua đôi guốc nào ư?
Bà Cả nhìn con gái gật đầu xác nhận. Con bé tươi

ngay nét mặt, hí hửng quay lại nhìn Mừng đang đặt gánh
hàng xuống đất, tháo chiếc nón lá xuống quạt lấy quạt để
vì nóng. Xuân hỏi chị:
- Chị Mừng, chị thấy đôi guốc mộc nào đẹp?
Mừng nghe hỏi bèn ghé mắt nhìn vào gian hàng.
Trong gian hàng một cô bán hàng tuổi chừng đôi mươi.
Nước da trắng trẻo, đôi môi đỏ bôi trầu kẻ chỉ trông đến
là xinh! Cô bán hàng ngồi bên cạnh gian hàng thấy có ba
người khách ghé đến, vội đon đả đứng dậy mời chào:
- Xin mời bác, chị và em mua hộ cháu một vài

đôi guốc ạ! Guốc hàng cháu là đẹp nhất chợ huyện đấy!
Gỗ xoan vừa tốt vừa nhẹ, đi mát chân không đau, không
mỏi!
Giọng cô êm như nhung lên bổng, xuống trầm

nghe như những nốt nhạc. Mừng nhìn xuống những đôi
228
guốc xếp hàng còn tươi màu gỗ, băn khoăn không biết
nên chọn đôi nào. Có đến vài chục đôi guốc gỗ vừa treo,
vừa bày trên bàn la liệt. Những đôi guốc còn tươi màu
sơn trông rất đẹp mắt. Có đôi để trần màu vàng gỗ mộc,
đôi màu xanh vẽ vài cánh hoa vàng thật tươi nét. Phía
bên trái một hàng guốc đồng màu nâu gụ tươi nguyên.
Vài đôi sơn những màu vàng, tím, hồng, đỏ điểm những
cánh hoa màu xanh, trắng, hồng khiến cho mỗi đôi guốc
mang một vẻ riêng thật bắt mắt. "Những đôi guốc màu
thế này mà đi trong những ngày lễ hội Lim thì xinh phải
biết!" Mừng xuýt xoa thoáng nghĩ. Cô ước giá mình có
đủ tiền để sắm cho mình một đôi guốc gỗ mộc xinh xắn
cho ngày lễ hội Lim sắp tới. Với Mừng đôi nào cũng
xinh, cũng đẹp, khiến cô cũng thèm có một đôi để ăn
diện cho ba ngày Tết. Cả đời Mừng chưa từng có đôi dép
để đi. Nhà nghèo làm gì có tiền mà sắm sửa những thứ
sang cả như thế này! Từ nhỏ đến giờ cô chỉ đi chân đất.
Mừng ngắm những đôi guốc rồi cúi xuống nhìn hai bàn
chân mình ước: "Giá được mang đôi guốc gỗ này chắc
sướng chân lắm!" Hai bàn chân cô đen đủi, xương xẩu.
Những móng chân cáu bùn vàng ệch vì bị phèn đóng
quanh năm. Có móng còn cong queo, biến dạng không
229
còn ra hình móng. Gót chân khô quắn nứt nẻ, dày như da
ngựa, bám đen những bùn đất trông như lớp móng trâu.
Tự nhiên Mừng cảm thấy xấu hổ về hai bàn chân mình,
muốn dấu nó đi mà chẳng biết dấu đi đâu! Cô khẽ thở
dài, ngẩng lên lưỡng lự nói với Xuân:
- Tôi thấy đôi nào cũng đẹp cô ạ!
Xuân nghe chị Mừng nói như vậy bèn quay vào
ngắm nghía những đôi guốc một lần nữa. Nó công nhận
chị Mừng nói đúng, đôi nào trông cũng đẹp, cũng xinh,
thật là khó chọn! Xuân ngần ngừ mãi mà vẫn chưa chọn
được một đôi. Chị bán hàng thấy cô khách nhỏ lúng túng
bèn đi đến gần, đon đả:
- Cô em không chọn được đôi nào à? Để chị giúp

cho nhá! Đôi guốc màu nâu đất này mang vào vừa đẹp
chân lại vừa sạch sẽ lắm!
Cô đưa đôi guốc bắt Xuân ướm vào xem có vừa

không. Xuân ngượng ngập mang đôi guốc mới. Quả thật,
nó thấy hai bàn chân của mình đẹp hẳn! Chị bán hàng
cũng xuýt xoa khen không ngớt:
230
- Đấy nhé! Bà thấy không, cô ấy mang đôi guốc

trông đẹp và lớn hẳn đấy!
Xuân dường như cảm thấy ngường ngượng trước

lời khen của cô bán hàng, nó quay sang nhìn chị Mừng
mỉm cười. Mừng cũng gật đầu công nhận lời khen của cô
chủ gian hàng guốc. Bà Cả Thiện cúi xuống ngắm nghía
đôi bàn chân đứa con gái của mình. Những ngón chân
màu nâu bóng, căng tròn, mịn màng ngo ngoe trong đôi
guốc có vẻ ngượng nghịu. Bà cũng nhận ra đôi chân con
gái bà trông đẹp, khác hẳn với những đứa bé cùng tuổi
trong làng, dẫu nó cũng thường đi chân đất như lũ trẻ. Bà
nhìn Xuân hỏi:
- Thế nào, con có thích không?
Xuân nhìn mẹ gật đầu. Bà quay sang ngã giá:
- Bao nhiêu một đôi đấy cô?
Cô chủ đon đả, mỉm một nụ cười tươi như nụ đào

mới hé:
- Bà cho xin tám hào ạ!
- Gớm, những tám hào à? Đắt thế? Bà Cả nhăn

mặt.
231
- Không đắt đâu bà ạ! Guốc này làm bằng gỗ

xoan đào, nhẹ lại bền! Đi khéo có khi đến vài năm không
hỏng đấy, bà ạ! Giọng cô bán hàng êm ái.
Bà Cả lắc đầu quầy quậy:
- Tám hào đắt quá! Tôi tưởng chỉ độ năm hào thì
tôi mua.
Khuôn mặt cô bán hàng xụ xuống. Giọng cô ta

cao vút, rin rít chứ không còn êm ái như lúc đầu:
- Guốc xoan không có giá năm hào đâu bà ạ! Ít

nhất cũng phải sáu hào đấy! Không tin bà đi khắp chợ
huyện hỏi mua xem có đôi guốc nào giá năm hào không
thì biết!
Bà Cả nghe nói thế bèn nắm tay kéo Xuân giả vờ

bỏ đi. Xuân ngơ ngác đi theo mẹ, chị Mừng cũng lẳng
lặng quẩy gánh lên vai bước theo chủ. Giọng cô bán
hàng đằng sau gọi với:
- Bà ơi, thế bà không trả thêm tiếng thứ hai được

à? Mới trả có một tiếng mà đã bỏ đi rồi?
Bà Cả không quay lại, trả lời:
232
- Tôi chỉ trả được năm hào thôi! Được thì bán,
không thì thôi!
Cô bán hàng im lặng dường như suy nghĩ gì đó!

Ba người vẫn thong thả bước đi. Bà Cả vừa đi vừa nói
với Xuân:
- Đừng lo, chốc nữa nó sẽ gọi mẹ con mình lại để

bán thôi! Nó làm sao lừa u được! Tao còn lạ gì giá cả ở
chợ này!
Xuân trong lòng dù rất muốn đôi guốc gỗ màu

đất ấy, nhưng nghe mẹ nói như thế nó cũng im lặng đi
theo mẹ. Nhìn gương mặt con thoáng buồn, bà Cả thấy
thương thương, nhưng bà không muốn chịu thua cái con
oắt con bán guốc kia. Bà vờ như không thấy vẻ mặt thất
vọng của Xuân mà cứ đi tiếp. Bà gặp những người đi
buôn hàng chuyến quen biết trong chợ để ngã giá số ngô
còn trong kho của bà. Cuộc thương lượng diễn ra chóng
vánh vì họ là những người thường mua thóc, ngô nhà bà
hằng năm, nên việc thoả thuận giá cả cũng nhanh gọn.
Hết một buổi chợ, bà Cả đã mua đủ những gì bà cần mua
rồi chuẩn bị ra về. Quay trở lại đầu chợ, khi đi ngang qua
gian hàng guốc gỗ, cô bán guốc vừa thấy bà đã gọi với:
233
- Bà ơi, trở lại đây cháu bán cho bà đôi guốc!
Nghe tiếng gọi, ba người dừng lại. Bà Cả hỏi

vọng vào:
- Năm hào phải không?
- Vâng, vâng... Cháu bán mở hàng cho bà đấy

nhé!
Bà quay lại nhìn Mừng và Xuân nở nụ cười đắc

thắng. Trong lòng thoáng nghĩ: "Trưa trời, trưa trật rồi
còn gì mà bán mở hàng! Gớm! Qua mặt được bà đấy
phỏng!" Cả ba ghé vào gian hàng. Cô bán hàng lại đon
đả cái giọng êm ái như trước:
- Cháu bán cho con gái bà đôi guốc năm hào vì

thấy nó thích quá đấy nhé! Xem như cháu vừa bán vừa
tặng bà đấy!
Cô nhanh nhẹn đứng lên tháo đôi guốc đang treo

trên gian hàng xuống đặt trước mặt Xuân. Cô nhìn Xuân
bảo:
- Em đeo vào đi để chị xem có vừa không?
234
Xuân hồi hộp xỏ đôi guốc vào chân một lần nữa.
Chiếc quai theo kiểu Nhật Bản bằng cao su màu đen chẽ
ra hai bên, vừa ôm khít đôi chân bé của nó. Xuân nhìn
đôi chân mình ngọ ngoạy trong đôi guốc mới một cách
thích thú. Đôi mắt to đen của nó ngước nhìn bà Cả hào
hứng. Bà ngắm nghía đôi chân nó một lúc rồi gật đầu nói
với cô bán hàng:
- Cô gói cho tôi đôi guốc nhé!
Bà lần ruột tượng móc ra tờ giấy năm hào đưa

cho cô chủ hàng guốc. Cô nhanh nhẹn lấy giấy gói nhanh
đôi guốc đưa cho Xuân. Xuân cầm đôi guốc mới kẹp bên
nách khư khư, khuôn mặt lấy làm sung sướng lắm! Mặt
trời đã xế qua đầu núi, cả ba chuẩn bị ra về. Bỗng từ phía
cuối chợ có tiếng xôn xao khiến cả ba dừng lại. Có tiếng
ai đó kêu lớn:
- Có lính Nhật đến chợ đấy!
Tiếng hét vừa dứt mọi người đã nhìn thấy bóng

một viên sĩ quan Nhật ngồi ngất ngưỡng trên lưng ngựa
cùng với độ mươi binh sĩ Nhật, vai đeo súng ầm ầm đi
tới. Khuôn mặt viên quan ba Nhật còn khá trẻ, nghiêm
235
nghị. Đôi mắt nhỏ phía sau chiếc kính gọng trắng nhìn
thẳng phía trước. Ông ta mặc một bộ kaki màu lá úa,
lưng thắt một dây nịt da màu đen treo tòn ten một khẩu
súng ngắn và một thanh kiếm dài bên hông. Đám lính
Nhật đi bên hông con ngựa trắng bờm nâu nhạt, tay cầm
súng trường, khuôn mặt đen đúa, mệt mỏi, nhưng kém
thân thiện. Những bộ kaki màu lúa vàng của họ lấm đầy
bụi đất, có vẻ như họ vừa đi từ một nơi xa đến. Đôi mắt
họ lấp lánh tia nhìn nghi ngờ đầy sát khí khi nhìn những
người dân địa phương buôn bán chung quanh. Đám lính
rầm rập đi vào ngôi chợ nhỏ khiến mọi người xôn xao, lộ
vẻ sợ hãi. Người ta nghe đồn rất nhiều về những tội ác
mà quân phiệt Nhật đã gây ra đối với dân địa phương ở
một số vùng miền Bắc khi vi phạm kỷ luật sắt đá của họ.
Những điều như vậy vẫn chưa thấy xảy ra ở vùng Bắc
Ninh. Viên sĩ quan ngồi trên lưng ngựa tuy nghiêm nghị
nhưng có vẻ bình thản. Ông ta bất thần kéo dây cương
cho ngựa dừng lại giữa chợ. Con ngựa bị kéo dây cương
bất ngờ dừng lại, móng ngựa dậm xuống đường nghe
cồm cộp. Đám lính cũng dừng lại, đứng im, cảnh giác
nhìn chung quanh. Ngôi chợ đang ồn ào náo nhiệt, bỗng
nhiên im phăng phắc như bị một phép lạ nào đó làm cho
236
đông cứng. Mọi con mắt ngơ ngác đổ dồn vào đám lính
xa lạ đứng nghiêm ở giữa đường. Viên sĩ quan nghiêng
người cúi xuống, một người đàn ông ăn vận như một
người lính Nhật đang đứng kề bên, nói nho nhỏ gì đấy!
Người đàn ông trông còn trẻ, chăm chú lắng nghe người
sĩ quan. Đầu ông ta gật gật mấy cái rồi ông ta bước ra
trước đầu ngựa, dõng dạc nói:
- Kính thưa bà con! Quan ba Nhật đây có đôi lời

muốn nói với bà con!
Hóa ra anh ta là một người Việt nhưng ăn vận

giống như những người lính Nhật, khiến người ta lầm
tưởng anh cũng là người Nhật. Anh ta có vẻ là một thông
ngôn đi theo viên sĩ quan để thông dịch những gì viên
quan Nhật này muốn nói. Anh thông ngôn hắng giọng,
nói tiếp:
- Sĩ quan Akio vừa đến huyện ta. Ông có lời chào

mừng đến bà con trong huyện mình.
Anh ta ngừng lại, quay sang viên sĩ quan gật nhẹ.

Viên sĩ quan ngồi thẳng lưng, cúi đầu chào mọi người
theo kiểu Nhật, khi ngẩng lên ông ta lại quay sang viên
237
thông ngôn hất hàm ra hiệu nói tiếp. Viên thông ngôn trẻ
tiếp tục:
- Quan ba Akio nói là bà con đừng lo lắng gì về

sự có mặt của quân Nhật ở đây! Quân đội Thiên Hoàng
sẽ không làm phiền đến công việc làm ăn của bà con.
Mọi việc sẽ vẫn bình thường. Quân đội Thiên Hoàng ở
đây chỉ có nhiệm vụ bảo vệ an ninh của dân chúng trong
huyện, để không bị sách nhiễu bởi những quân phiến
loạn và bọn ngoại quốc. Quan ba bảo rằng, chúng ta đều
cùng màu da nên phải thương yêu và bảo vệ lẫn nhau
trước sự xâm lược của bọn da trắng bản địa và bọn xâm
lược. Bà con cứ yên tâm làm ăn như trước đây! Quan ba
bảo đảm sẽ không gây bất cứ phiền toái nào cho bà con
ta.
Dừng lại một lát, anh thông ngôn nói tiếp:
- Quan đang cần một số ngô cho ngựa trong đồn,

sẵn sàng mua lại một ít ngô của bà con. Ai có sẵn ngô,
bán cho quan sẽ được trả giá hời!
Phiên chợ bỗng nhiên xôn xao hẳn khi tiếng anh
thông ngôn vừa dứt. Mọi người nhìn nhau nửa hoài nghi,
238
nửa thích thú. Những tên lính Nhật đứng xung quanh vội
lùi lại giơ súng lên vẻ cảnh giác, vì thấy dân địa phương
nhộn nhạo. Khuôn mặt chúng lộ vẻ căng thẳng vì không
hiểu những người dân kia đang trao đổi với nhau điều gì.
Chỉ có viên sĩ quan vẫn ngồi im bình tĩnh trên lưng ngựa,
đưa đôi mắt nhỏ ẩn sau làn kính trắng mỏng qua lại,
quan sát một hồi lâu. Mừng nghe lời người thông ngôn
vừa nói xong, chị quay lại nhìn bà Cả đôi mắt dường như
có câu hỏi: "Bà có định bán ngô nhà mình cho quan lớn
để lấy lãi chăng?" Bà Cả nhanh mắt nhìn Mừng lắc nhẹ.
Bà sợ! Bà không muốn dính dáng nhiều đến người Nhật
vì không biết rõ tâm tính họ ra sao!
Bỗng có một người đàn bà dáng nhỏ thó, đen đủi,

có vẻ là một chị nông dân, trông quê kệch, nghèo khổ,
gọi anh thông ngôn, nói:
- Tôi có một ít ngô có thể bán cho ông quan Nhật

đây!
Anh thông ngôn nghe bà ta nói bèn bước tới bên

cạnh hỏi:
- Chị vừa nói có ngô để bán phải không?
239
Chị nông dân gật đầu. Anh hỏi tiếp:
- Ngô chị đâu?
Người đàn bà chỉ thúng ngô sau lưng. Chị ta còn

bảo thêm:
- Tôi còn một ít ở nhà nữa. Nếu ông muốn mua

thì tôi bán luôn!
Người thông ngôn đi về phía viên quan Nhật sổ

một tràng tiếng Nhật với viên quan. Lắng nghe một lúc,
ông ta gật đầu trả lời lại anh thông ngôn. Anh ta quay
sang chị nông dân bảo:
- Được rồi, chị gánh thúng ngô theo chúng tôi về

đồn. Quan sẽ đưa tiền cho chị!
- Ông ấy trả tôi bao nhiêu cho thúng ngô này?

Chị nông dân giương đôi mắt đỏ vướng ghèn hỏi lại.
Anh thông ngôn có vẻ lúng túng một vài giây rồi

trả lời chị:
- Tôi chưa biết ông ta sẽ trả chị là bao nhiêu

nhưng chắc chắn ông ta sẽ trả cho chị món tiền lớn.
Người Nhật họ hứa là sẽ làm, chị đừng lo! Tôi khuyên
240
chị đừng hỏi lôi thôi. Chị muốn bán ngô thì theo tôi về
đồn.
Chị nông dân im lặng suy nghĩ một lúc rồi gật
đầu. Chị đứng lên quảy gánh ngô đi theo người thông
ngôn. Viên thông ngôn tiến đến nói điều gì đó nho nhỏ
vào tai người sĩ quan Nhật, viên sĩ quan gật gật đầu rồi
ngẩng lên cúi chào mọi người trong khu chợ đang đứng
im trước mặt. Ông ta ra lệnh cho toán quân Nhật quay
lại, rời khỏi khu chợ huyện cùng với người đàn bà nhỏ
thó và viên thông ngôn. Toán quân quay trở lại, răm rắp
bước đi theo sau con ngựa trắng đang đủng đỉnh đi về
hướng núi Thiên Thai. Vài tháng sau, có người hoảng
hốt phát hiện xác chị nông dân nằm vất vưởng trên
đường đê, máu đã khô quánh. Kiến và quạ đang ăn tiệc
trên cái xác trần truồng, tím ngắt, bất động, bị một nhát
chém ngang lưng gần đứt đôi thân người. Nghe đồn chị
ta trộn hạt cỏ với ngô bán cho lính Nhật để cho ngựa ăn.
Đám ngựa bị trướng bụng lăn quay ra chết hàng loạt
khiến bọn lính Nhật nghi chị ta hoạt động cho Việt
Minh, cố tình giết ngựa. Viên sĩ quan Nhật ra lệnh xử tử
chị, vứt xác ngoài đồng cho quạ rỉa.
241
Mặt trời chếch dần về phía tây. Người bán lẫn

người mua bắt đầu xem lại quang gánh để chuẩn bị gánh
gồng về nhà cho buổi họp chợ tới. Những bóng người
quảy quang gánh đi về mọi hướng. Tiếng người gọi nhau
í ới thưa dần. Trên bãi đất họp chợ, những hàng gánh
vắng dần rồi thưa hẳn. Khi một nửa khuôn vành mặt trời
khuất sau đỉnh núi, bãi đất trở nên trống vắng không một
bóng người, chỉ còn cây bàng già đung đưa lá trong ngọn
gió chiều hiu quạnh.
***
Trời vừa tờ mờ sáng, Xuân và Lãm đã thức dậy

cùng rủ nhau xuống nhà sau xem chị Mừng và bà Ngan
trộn thức ăn cho lợn. Thấy hai đứa bước xuống, Mừng
vội hỏi:
- Trời mới tở mở tờ mờ mà cô cậu đã dậy rồi à?
Xuân vừa nói, vừa ngồi xuống bên cạnh chị:
- Bọn em không ngủ được nữa nên cùng dậy

sớm. Em rủ cu Lãm xuống xem chị với bà Ngan làm
bếp!
242
Cu Lãm cũng ngồi bẹp xuống sàn đá kế bên chị.

Mừng thấy vậy vội bảo:
- Cô, cậu đừng có ngồi xuống đất như thế, bẩn

lắm! Có khúc gỗ dưới bên cạnh bà Ngan kìa, lấy kê đít
mà ngồi!
Vừa ghè thân chuối cho chắc, Mừng vừa thái

mỏng những lát chuối rơi xuống xoèn xoẹt. Khuôn mặt
chị đỏ hồng bởi ngồi gần cái bếp lò bừng bừng lửa, trên
để nồi cám lớn đang nấu. Bà Ngan ngồi gần đó đang
tước những ngọn măng non chuẩn bị đem phơi khô để
dành cho những ngày sắp Tết. Bàn tay nhăn nheo của bà
sử dụng một con dao mỏng như dao gọt cau, thoăn thoắt
chọn những ngọn măng non, tước mỏng rồi ngâm trong
nước. Đống măng vàng non vừa hái ở ngoài sân nhà bốc
lên một mùi ngai ngái, khai nồng. Bà Ngan đang thái
măng bỗng cất tiếng hỏi:
- Này Mừng, đêm qua mấy con lợn nó cứ ủi vào

chuồng rầm rầm đấy, mày có nghe không?
Mừng không trả lời, gật đầu. Chị vẫn cắm cúi cắt
nhanh thân chuối. Bà Ngan lại tiếp:
243
- Đến mùa động đực của chúng rồi chắc! Cả đêm

không ngủ được vì chúng nó cứ ột ột suốt! Phải nói với
bà Cả cho chúng chạm nọc thôi!
Cả Xuân và Lãm đều không lạ chuyện này. Cả

làng có mỗi nhà ông Kiểng là có con lợn nọc rất tốt
giống. Mỗi lần ông Kiểng dẫn lợn nọc đến nhà cho gây
giống với mấy con lợn cái ở nhà là Lãm lại chạy ra để
xem con lợn của ông. Ôi chao, con lợn đực nó cao to gần
bằng một con trâu, dễ đến vài trăm cân. Cái mà thường
chọc vào hai con mắt Lãm là hai hòn to đùng, đỏ hồng
nằm gần phía mông của con lợn đực, đung đưa theo mỗi
bước đi của nó. Hai hòn củ lủng lẳng, to đùng, trông như
hai hòn đá treo lồ lộ dưới lớp mông dày, trông ngồ ngộ,
khiến lũ trẻ không khỏi tò mò cứ bám theo con lợn nọc
của ông Kiểng mỗi khi nó dạo qua làng. Ông nội Lãm
bảo, con đực nào cũng phải có hai hòn như thế! Hòn lớn,
chắc và hồng hào thì lợn đực khoẻ mạnh cho ra giống
tốt! Lãm cũng chỉ biết đến thế thôi! Mỗi khi nó thấy ông
Kiểng dắt con lợn giống của ông qua chuồng lợn nhà là
Lãm hiểu ngay.
244
Lãm và Xuân đang ngồi xem chị Mừng thái

mỏng thân chuối cho lợn ăn. Nồi cám lợn trên bếp đang
nấu sùng sục. Chị Mừng bảo thân chuối băm nhỏ trộn
với cám rồi đổ cho lợn ăn thì mau béo lắm! Bàn tay chị
thái chuối nhanh thoăn thoắt. Cái thân chuối xanh to là
thế mà chị dùng con dao to bản, lưỡi dao mài sáng, mỏng
tang ánh sắc xanh bén lạnh, thái xoành xoạch, những lát
chuối mỏng tang rơi đều đặn xuống cái rá to để ở dưới
cái thớt gỗ lớn. Lãm ngồi xổm, ôm bó lấy cặp gối gầy
nhẳng, đầu gác lên trên. Nó say mê ngắm cái thân chuối
đang bị xẻo ngắn dần dưới tay dao chính xác của chị
Mừng. Đột nhiên, nó ngẩng lên hỏi một câu ngoài lề:
- Chị Mừng ơi! Người ta mà bị chặt đầu chắc đầu

cũng bị cắt ngọt như cái thân chuối này, chị nhỉ?
Mừng nghe câu hỏi của Lãm, ngạc nhiên ngừng

tay, ngẩng lên nhìn cu cậu:
- Giời ạ! Cậu hỏi câu gì mà ghê thế! Tôi làm sao

biết được người ta chặt đầu như thế nào?
Cả Xuân cũng nhìn đứa em mình bằng đôi mắt

ngạc nhiên lẫn bực bội, nhăn mặt trách:
245
- Cái thằng này, khi khổng khi không mày hỏi

câu gì nghe gớm chết!
Cu Lãm thấy cả hai đều cau mặt nhìn mình khiến

cu cậu lúng túng, vội nói tiếp:
- Tại em đọc sách thấy ngày xưa các ông vua

thường hay chém đầu kẻ phạm tội thì em thắc mắc vậy
thôi!
Bà Ngan đang ngồi gần bên đãi trấu, cất giọng

một cách chậm rãi:
- Phải đấy! Người ta chặt đầu cũng giống như

mình phạt chuối ấy!
Chị Mừng đang thái chuối vội ngừng tay, nhăn

mặt nhìn bà Ngan hỏi:
- Bà Ngan, làm sao bà biết? Bà nói làm như là đã

thấy người ta chém đầu rồi vậy!
Bà Ngan tay vẫn chậm rãi tước những ngọn

măng non thành từng miếng mỏng, bình thản trả lời:
- Tôi nói thật chứ chẳng đùa! Tôi đã từng thấy

cảnh này rồi!
246
Cả ba cái đầu đều đồng loạt quay nhìn bà. Bà

Ngan ngừng làm việc, ngẩng lên đụng phải sáu con mắt
đau đáu nhìn bà không chớp. Bà mỉm cười hỏi nhưng đã
biết chắc câu trả lời:
- Các cô, cậu có muốn tôi kể cho nghe không?
Cả ba cái đầu cùng gật. Xuân nhanh nhẩu lên

tiếng:
- Bà kể đi, cháu muốn nghe!
Bà gật đầu, hắng giọng kể:
- Khoảng mười năm trước, lúc ấy tôi còn buôn

bán ở vùng mạn ngược trên Tuyên Quang với một nhóm
người. Tôi đem muối, gạo, vải vóc lên bán ở trên vùng
mạn ngược và mang chè tươi, lẫn chè khô về vùng xuôi
để bán. Đi buôn tuy cực khổ nhưng kiếm được khấm
khá. Lúc ấy tôi còn tương đối khoẻ mạnh nên mới dám
theo đám người buôn làm vài chuyến. Có một lần, cả
bọn bị bắt về đồn lính Tây vì hôm đó bọn lính Tây đi
lùng Việt Minh trong làng. Họ thấy bọn tôi không phải
người trong làng, thế là chúng đem cả bọn về đồn để tra
hỏi. Tôi sợ đến vãi cả ra quần vì không biết chúng có
247
giết mình không. Nhưng thời may, tên quan tư trong đồn
tra hỏi bọn tôi một lúc bằng tiếng Việt. Hắn nói tiếng
Việt giỏi như người mình ấy! Cặp mắt xanh như mắt
mèo của hắn cứ nhìn xoáy vào đám người chúng tôi xem
chúng tôi có khai dối không, tra hỏi một lúc thì hắn tin
chúng tôi chỉ là đám người đi buôn chứ không phải đi
hoạt động bí mật gì sất! Hắn thấy bọn tôi không phải là
người của hội kín, mà thời đó là Việt Nam Quốc Dân
Đảng, hay phiến loạn gì cả, bèn để cho chúng tôi tự do
trong đồn. Hắn bảo chưa thể thả bọn tôi ra được, vì phải
lùng cho ra một cơ sở phiến loạn trong làng. Bọn tôi
được tự do đi loanh quanh trong đồn lính Tây. Đồn nhỏ
được xây trên một ngọn đồi con nhìn xuống, bao quát
một vùng khoảng vài làng xã. Họ cho bọn tôi ở trong
một căn phòng gạch trên tầng hai của căn đồn gác. Từ
trên căn phòng tôi có thể nhìn bao quát được hết phần
sân trước của đồn. Có khoảng ba chục người lính khố
xanh vừa Tây vừa ta cùng trú ở trong đồn. Tình thật thì
bọn lính Tây cũng chẳng làm gì bọn tôi. Chúng cũng khá
tử tế để cho chúng tôi đi lại trong đồn thoải mái chứ
không canh gác kỹ lưỡng. Có lẽ bọn chúng được lệnh
viên quan tư không cần canh gác bọn tôi chặt chẽ. Lúc
248
ấy tôi mong về xuôi quá vì sợ bị nhốt lâu làm hỏng việc

buôn bán mất! Đến chiều ngày thứ hai, tôi thấy họ dẫn
về bốn người đàn ông: Có một người còn rất trẻ, ba
người kia thì vào khoảng tuổi trung niên. Cả bốn người
bị trói trật cánh khuỷu, tay quặt ngược ra sau. Một sợi
dây thừng trói ngang bụng buộc người này dính vào
người kia thành một xâu dẫn về đồn. Quần áo họ rách
bươm, mặt mũi họ bị đánh bầm tím cả! Trên lớp quần áo
vải thô tơi tả còn dính những bệt máu khô đã thẫm màu
đen kịt. Đáng thương nhất là anh con trai trẻ, tuổi chắc
chỉ độ mười chín hai mươi, bị đánh bầm nát hết cả
người, đi không nổi! Tôi thấy hai bàn chân anh ta bị
đánh dập hết, máu me tuôn khắp bàn chân trông kinh hãi
lắm! Ba người kia cũng bị đánh nhưng không đến nỗi bị
nặng như anh con trai nọ! Chúng nhốt cả bốn người vào
một khu giam riêng biệt phía bên kia đồn, được canh giữ
rất cẩn thận. Không ai được quyền bén mảng tới! Tôi
không biết chuyện gì cho đến khi gặp một anh lính khố
xanh người Việt bèn bám theo anh ta để hỏi. Anh ta bảo
mấy người kia hoạt động hội kín, vừa về làng để định
thành lập cơ sở Cách mạng. Quan tư được mật báo nên
đi lùng sục mãi mới bắt được họ! Chả biết họ có tra khảo
249
được gì không nhưng đến tối đêm ngày thứ tư tôi thấy họ
lôi bốn người ra chém. Đêm ấy chả hiểu sao tôi cứ trằn
trọc không ngủ được! Đang nằm cố dỗ giấc ngủ, tôi nghe
tiếng lịch kịch dưới sân bèn thò đầu nhìn ra khung cửa
sổ. Đêm ấy trời sáng giăng nên tôi thấy rõ dưới sân một
tên Tây đen to lớn, tay cầm một thanh kiếm rất to và
nặng, sáng loang loáng dưới trời đêm. Bốn tử tội cùng
quỳ gối, đầu họ gác trên một thanh gỗ lớn. Rất đông
quân lính tụ tập chung quanh, lửa đốt sáng một vùng.
Viên quan tư bước ra nói xì xồ tiếng Tây với bọn lính
một lúc, nhưng tôi không hiểu ông ta nói gì. Một lát sau,
tôi thấy ông ta đưa tay giơ lên cao rồi chém xuống như
ra hiệu. Tên lính Tây đen giơ cao cây kiếm lên, "Phập!"
một tiếng gọn ơ, một cái đầu lăn lông lốc xuống đất!
Máu bắn ra thành vòi! Máu bắn cả lên mặt tên đao phủ.
Hắn ngửa mặt ngước lên trời cười ha hả có vẻ khoái chí
vì cú chém của hắn chính xác. Dưới ánh trăng sáng trông
hắn như một con quỷ sống vừa uống máu người, mặt vằn
vện những máu trông rất ghê rợn! Tôi kinh hãi quá, tí
nữa đã hét lên, vội đưa tay lên bụm miệng thật chặt vì sợ
hét lên thì lộ hết! Đám người đi buôn với tôi vẫn ngủ yên
như chết! Chớp mắt tôi lại nghe ba tiếng "Phập, phập,
250
phập!" nữa, thêm ba cái đầu lăn ra. Máu lại vọt ra tưới
đẫm một góc sân. Giời ạ! thằng Tây đen ấy nó chặt đầu
người như người ta chặt đầu gà ấy! Cứ một cái đầu rơi
lăn lông lốc xuống, hắn lại nhe hàm răng trắng nhởn ra
nhìn những tên lính đứng chung quanh cười cợt, trông
mới gớm chết! Cái mã tấu của hắn khua loang loáng
dưới ánh trăng, lưỡi dao đẫm máu người trông kinh
khiếp! Tên lính Tây đen đó có lẽ đã quen làm việc này,
cho nên hắn chặt đầu người chắc gọn, chẳng sai mảy
may! Tôi thấy hắn lau lưỡi kiếm vào miếng giẻ vắt trên
thanh gỗ vẻ mặt thản nhiên như chẳng có chuyện gì xảy
ra! Sau khi chặt đầu mấy người đó xong, họ thu gọn bốn
cái đầu và bốn cái xác lại, đem ra mé góc đồn bỏ xuống
một cái hố sâu lấp đất chôn. Sáng hôm sau, họ thả bọn
chúng tôi ra về, chỉ bảo là đã tiêu diệt bọn phiến loạn và
toàn bộ cơ sở Việt Nam Quốc Dân Đảng trong vùng.
Thấy bà Ngan im lặng, Xuân bèn hỏi tiếp:
- Thế rồi sau đó thì sao, bà Ngan?
Bà điềm nhiên trả lời:
251
- Tôi cùng nhóm người đi buôn theo đường sông

xuôi về Bắc Ninh như mọi khi. Đi buôn thêm mấy
chuyến nữa thì bà Cả bảo thôi đừng đi, về nhà giúp bà
trông coi việc nhà. Lúc này, nhà ông bà đang thiếu
người. Bà tổng vừa mới mất. Bà Cả lại mới sinh cô Xuân
nên nhà neo người, cần có người trông nom mọi việc.
Tôi nghe theo bà Cả về ở với bà đến bây giờ!
Mừng đã ngừng băm chuối, cùng Xuân và Lãm

há hốc miệng nghe bà kể chuyện. Câu chuyện đã ngừng
nhưng xem ra ai cũng còn háo hức muốn nghe thêm. Căn
bếp chìm vào im lặng, chỉ nghe tiếng lách tách của ngọn
lửa đang phừng phừng trong lò nấu cám lợn. Bà Ngan
mỉm cười nhắc:
- Mừng, xem chừng nồi cám lợn có mùi khê đấy!
Mừng giật bắn xoay người đứng bật dậy. Cô

nhảy chồm đến nồi cám bốc mùi khê thoang thoảng
trong tiếng cười ngặt nghẽo của hai đứa trẻ và bà Ngan.
252
CHƯƠNG TÁM
Phong và Nhã đã lên Hà Nội được hơn tháng.

Cuộc sống mới ở nơi chốn thành thị đô hội như Hà Nội
có nhiều điều quá lạ lẫm đối với hai anh học trò nhà quê,
khiến lúc đầu chúng cảm thấy bơ vơ, lạc lõng. Tuần đầu
tiên ở thành phố xa lạ này, cảm giác bơ vơ khiến cả hai
anh em nhớ nhà đến mức chỉ muốn leo lên tàu hoả về lại
quê nhà, nếu chúng không nhớ đến vẻ mặt cau có, đe doạ
của cha chúng ở ga Hàng Cỏ lúc tiễn ông lang về. Ông
đã hầm hừ trong cổ họng, dặn dò các con: "Chúng mày ở
trên này liệu ăn học cho đàng hoàng, không uổng công
thầy lo lắng! Gắng mà học để sau này sung sướng chứ
253
không phải cắm mặt xuống ruộng suốt đời! Thỉnh thoảng
thầy sẽ ghé lên thăm! Học hành mà không xong thì chớ
có về nhìn mặt tao!"
Hai anh em phải ở trọ trong nhà người em họ ông

lang mà chúng gọi bằng chú Cần. Ông Cần hiện đang
làm thông dịch viên trong toà Khâm sứ Hà Nội. Hai vợ
chồng với ba đứa con: Hai trai, một gái, có cuộc sống
tương đối phong lưu ở đất Hà thành. Chị Hạ là con gái
lớn nhất của chú Cần, vừa tròn mười sáu tuổi, xinh đẹp,
dịu dàng, đang học Đệ Tam trường Trung học Trưng
Vương. Hai đứa con trai là Thân và Hạo sàn sàn tuổi
Phong và Nhã, trông hiền lành, dễ mến. Hai đứa cũng
khá thân thiện với anh em Phong nên làm cho cả hai anh
em cũng dần dần bớt buồn. Chú thím Cần đã nhanh nhẹn
dọn một phòng ngủ lớn cho cả bốn đứa con trai nằm
chung với nhau. Chú Cần hứa với ông lang sẽ xin cho
Phong, Nhã học cùng trường với hai đứa con chú trong
niên học sắp tới. Lúc này đang là giữa mùa hè, cả bốn
đứa đều chưa phải bận rộn chuyện học hành nên có thừa
thời gian để rong ruổi khắp phố phường Hà Nội.
254
Tuần đầu tiên ở Hà Nội, Phong và Nhã được ông

bà Cần chỉ bảo cung cách sống của người Hà Nội. Mọi
thứ đối với hai anh em đều lạ lẫm, gò bó đến mức khó
chịu. Như con cá đã quen bơi lội trong dòng sông lớn,
chợt có một ngày bị bắt bỏ trong lòng chậu, cả hai anh
em đều thấy bức bối vì đời sống thành phố bắt chúng
phải chịu quá nhiều lề luật. Chẳng hạn ông bà Cần đòi
chúng phải lên giường lúc chín giờ đêm và dậy vào sáu
giờ sáng để chuẩn bị đi học. Ông bà Cần chỉ cho chúng
được đi chơi sau khi xin phép ông bà và không được đi
lang thang quá xa nơi ở. Bước chân ra đường phải ăn
mặt lịch sự, đầu tóc phải chải chuốt phẳng phiu, quần áo
không được nhàu nát, vì thế chúng phải tập là quần áo
bằng cái bàn là than đen sì, nặng trịch mà bà Cần phải
hướng dẫn cho chúng cách sử dụng. Chúng được yêu cầu
phải tắm rửa mỗi ngày trong gian nhà tắm nhỏ được xây
đằng sau nhà, quần áo thay ra sẽ được giặt giũ bởi một
chị người làm trong nhà... vân vân và vân vân... Nói tóm
lại, cả hai anh em phải học thuộc và tập tành cho quen
lối sống của người thành thị. Không biết bao nhiêu lần,
cả Phong lẫn Nhã định mở miệng để hỏi ông bà Cần, đều
255
bị chặn đứng bởi cái nhìn hầm hè, gay gắt của ông lang
Tạo.
Một đêm trước khi trở về làng, ông lang đã lôi

hai anh em ra một góc riêng trong gian phòng nhỏ của
chúng, thì thào, răn bảo:
- Chúng mày phải hiểu rằng, mẹ chúng mày đã

bỏ hai đứa đi từ khi thằng Nhã còn đỏ hỏn. Thứ đàn bà
vô trách nhiệm ấy đã bỏ con theo trai, thầy không muốn
nhắc tới! Thầy đã cố công nuôi dạy hai đứa ăn học để
mong chúng mày nên người. Chúng mày phải đền đáp
công ơn thầy bằng cách cố gắng học để mau thành tài.
Mai sau, chúng mày thành ông thông ông phán thì thầy
mở mặt với đời. Nhung nhớ gì cái làng nghèo kiết xác
chỉ toàn đám cổ cày vai bừa như làng mình! Chúng mày
ở đó để suốt đời ngập mặt với phân trâu, cứt lợn hẳn!
Phải đi học để mở mắt ra, hiểu chưa! Gắng mà học, sau
này làm giống chú Cần cho cuộc đời chúng mày nhàn
hạ, sung sướng!
Thằng Nhã ngồi im không dám trả lời. Phong

ngẩng mặt hỏi cha:
256
- Thưa thầy, con muốn hỏi thầy: Sau này con học
xong như lời thầy bảo, con có được trở về làng mình ở
không?
Mắt ông lang quắc lên, nhìn thẳng vào gương mặt
thằng con trai xinh đẹp, gằn giọng hỏi:
- Về quê làm gì để sống? Mày định về đó để chăn

trâu hay làm ruộng? Mày có điên không? Mày không
nghe người ta bảo: "Giàu ở thôn quê không bằng kéo lê
thành thị" à! Học hành ra trường có bằng này bằng nọ thì
ở thành phố mà làm ông này bà kia chứ về dưới ấy làm
gì? Có gì cho mày mà về?
Câu nói của ông lang nghe tàn nhẫn với Phong.
Nó im bặt cúi đầu, đôi môi mím lại. Đôi mắt sung sũng
nước, nghẹn nghào. Ngắm con một lúc, chừng thấy cũng
thương thương, ông bảo tiếp:
- Thầy nói cho hai đứa chúng mày rõ! Mày tưởng
mợ cả chúng mày để yên cho hai đứa lấy cái gia sản còn
lại ở dưới quê hả? Không dễ đâu con ạ! Tao biết lòng dạ
đàn bà: Cái lòng dạ nhỏ nhen, ghen tị đó! Bà ấy sẽ lấy tất
khi tao chết đi! Bà ta sẽ chẳng để lấy một xu nhỏ cho
257
chúng mày để cúng giỗ tao nữa! Bà ấy thù mẹ chúng

mày, hận tao đã hất hủi mẹ con bà ấy khi xưa. Tao đã
nhìn thấy trước điều ấy nên tao phải cố gắng đưa hai đứa
lên thành phố ăn học tới nơi tới chốn. Thầy không có gì
để lại cho chúng mày được thì để lại cái chữ làm vốn
liếng con ạ! Thầy đã phải dụ ngon dụ ngọt mãi mợ cả
mày mới bằng lòng cho thầy đưa hai đứa lên Hà Nội
học. Từ giờ cho đến ngày tao nhắm mắt, tao cố gắng lo
cho chúng mày công thành danh toại. Khi tao chết rồi,
chúng mày phải thương yêu và đùm bọc lấy nhau.
Không còn ai trên cõi đời này thương chúng mày như
thầy nữa đâu, các con ạ!
Ông thấy thằng Phong đưa tay quệt má, còn

thằng Nhã nhìn ông mắt sáng rực, môi mím chặt. Như
hết hơi, người ông lang chợt chùng xuống như cái bong
bóng bị xì hơi. Ông cũng ngồi yên, đôi mắt hướng ra
phía cửa sổ, mông lung hồi lâu. Một lúc sau, nhớ ra điều
gì, ông lại đảo đôi mắt mệt mỏi về phía khuôn mặt hai
đứa nhỏ, gằn giọng:
- Này, thầy dặn điều này, nhớ lấy: Lo mà ăn học,

chớ có tham gia hội hè, kết bè kết bạn, nghe lời lũ xấu
258
chống Tây chống Tàu đấy! Thời buổi này, vàng thau lẫn
lộn, chả biết ai giả ai thật! Chúng mày tham gia đảng
phái không lo học hành, tao mà biết được thì chớ có
trách sao tao bạc! Nhớ đấy!
Cả hai đứa cùng gật đầu vâng dạ nghe lời thầy

dặn. Xong xuôi những điều muốn nói, ông lang bảo hai
đứa về phòng ngủ. Còn lại mình ông trong bóng đêm leo
lét ngọn đèn dầu tây nhỏ trên chiếc bàn gỗ. Ông rón rén
thổi tắt ngọn đèn, rồi lên giường nằm thao thức. Ông thở
dài hồi tưởng về người đàn bà mà ông đã đem lòng yêu
thương và đưa bà thoát khỏi cảnh cô đầu rượu14 trong
một đêm hát xướng. Cái dáng cao cao thanh thoát,
gương mặt trái xoan, trắng hồng, điểm đôi con mắt đen
láy, phảng phất ánh buồn xa trần thế. Người đàn bà có
một nét đẹp đơn sơ nhưng ma mị đã thu hút ông từ buổi
đầu tiên gặp gỡ. Nàng ngồi một chỗ, yên lặng, đôi mắt
nhìn về phía đám đàn ông đang nằm ngả ngớn trên
những chiếc phản gỗ bên cạnh những bàn đèn ngập ngụa
khói, với vẻ mặt ơ hờ, nửa lạnh lùng nửa xa cách. Những
bàn tay thô bỉ đang ôm xiết, sờ soạng lấy thân hình
14
là những cô đầu không biết hát, chỉ phục vụ khách uống rượu
259
những cô đầu hầu rượu bên tiếng cười sằng sặc, thống
khoái dục vọng. Nàng nhìn họ như thể không thấy họ.
Ánh mắt nàng như dõi theo những sợi khói uốn éo bay
qua hơi thở của những tên đàn ông nghiện ngập nằm kia.
Nàng bất động, rất xa xăm! Trông nàng như một bức
tranh tả chân thiếu nữ. Trên thân thể nàng bàng bạc dấu
vết của một người con gái từng trải, nhưng gương mặt
nàng lại toát ra một vẻ ngây thơ, xa lạ với những cảnh
đời đang diễn ra trên những sập gụ kia. Dáng vẻ sang cả
của nàng khiến ông lang không khỏi để ý. Ông nhận ra
nàng qua đôi mắt dửng dưng, đẹp đến man dại của nàng,
qua dáng ngồi xa cách, mềm mại yêu kiều của nàng.
Trong một giây phút, ông trỗi lên ý tưởng muốn chiếm
đoạt cái thân xác cao xa kia. Ông chồm đến hỏi cô đầu
non đang ngồi bên cạnh, trên lòng cô là cái đầu bù xù lâu
ngày không chải của một người bạn. Ông chỉ về phía
bóng người con gái, hỏi nhỏ:
- Cô Nhung, ai đấy?
Cô đầu rượu, tuổi chừng mười sáu, khuôn mặt

non tơ có thể thấy được những sợi lông măng mờ mờ
trên làn da mỏng, ngước lên nhìn về phía ngón tay của
260
ông chỉ trỏ. Cô nhìn lướt qua dáng nàng, rồi quay lại nhỏ
nhẹ trả lời:
- Dạ, chị Huệ đấy, thưa ông?
Ông lang nhíu mày hỏi:
- Cô Huệ à? Sao tôi chưa bao giờ thấy cô ấy nhỉ?
Cô Nhung oằn người uốn éo, vừa trả lời vừa né

tránh bàn tay tham lam của tên đàn ông mà cô đang hầu
hạ:
- Chị ấy vừa mới quay trở lại làm ở đây chừng

mấy tháng nay thôi! Hồi trước chị có làm rồi bẵng một
thời gian bỏ đi đâu không rõ, bây giờ chị quay lại xin
làm tiếp!
Người bạn ông cất giọng lè nhè vì say thuốc

phiện, châm biếm:
- Này, ông đổi ý thích gái lỡ thì bao giờ thế? Cô

này chắc phải đến ngoài hai mươi, chẳng còn trẻ trung gì
nữa! Cũng có ít khách muốn gọi cô ấy! Lâu lâu ông mới
ghé đến đây nên chắc không biết cô gái này.
261
Mặc cho bạn nói gì, người con gái ngồi kia vẫn
hấp dẫn ông đến mức đôi mắt ông không dời khỏi hình
bóng nàng. Ông đưa tay vẫy vẫy nàng. Huệ đưa mắt nhìn
ông, vẫn chưa có động tĩnh gì, như đắn đo như suy nghĩ.
Ông vẫn vẫy kêu nàng đến gần. Một phút sau, nàng đứng
dậy, nhẹ nhàng đi đến bên ông. Vóc dáng thanh tao của
nàng uyển chuyển đi dần đến nơi ông nằm. Nàng nhìn
ông một giây với vẻ hơi bối rối, rồi ngập ngừng cất tiếng
hỏi:
- Thưa, ông cần em?
Ông lang ngồi dậy, nhìn nàng chăm chú qua làn
sương khói và ánh đèn dầu mờ ảo. Ông hỏi:
- Tôi muốn được cô em ngồi cạnh tôi hôm nay,

được không?
Huệ nhìn ông bằng đôi mắt to đen, lấp lánh ánh
buồn man mác. Nàng không vội trả lời với ông. Nàng
đắn đo một phút trước khi ngồi xuống bên cạnh ông,
giọng nàng nhỏ nhẹ:
- Vâng, nếu ông muốn thì em xin hầu. Ông muốn

uống rượu không để em gọi ra?
262
Đôi mắt ông lộ vẻ say tình trước tấm chân dung

kiều diễm của người con gái hầu rượu, khiến ông không
còn đủ tỉnh táo để từ chối. Ông gật và uống với nàng hết
vò này đến chai nọ. Ông say ngất ngưởng và gục trên
chiếc sập gỗ, cho đến khi những người bạn của ông
khiêng ông về nhà. Ở tuổi gần bốn mươi ông mới biết
thế nào là ốm tương tư như trai mới lớn lần đầu biết yêu.
Lần ấy, ông đã ở Hà Nội đến hơn một tháng vì mê say
đường môi, khoé mắt của nàng. Mặc cho sự say tình của
ông lang, Huệ vẫn dường như xa cách, dù nàng rất dịu
dàng với ông. Huệ đã quá quen với những cái nhìn gợi
tình và chấp nhận nó như là một trong những trao đổi
bán buôn hằng ngày mà nàng phải tiếp xúc. Một ngày
kia, không kìm nổi mối tình si, ông bày tỏ ý muốn tha
thiết nàng sẽ chấp nhận làm vợ lẽ và sinh cho mình một
đứa con trai. Huệ nghe xong ý định của ông, nàng cúi
đầu suy nghĩ. Sợ nàng từ chối, ông lang nắm lấy đôi bàn
tay nàng đang xếp trên đùi, xiết chặt:
- Tôi thương em lắm! Hãy về làm vợ tôi để chúng

mình cùng vui hưởng hạnh phúc. Đây cũng là dịp may
263
để em thoát khỏi chốn lầu xanh này. Không lẽ em còn

ngại ngùng điều gì? Em hãy nói cho tôi biết!
Huệ im lặng một lúc rồi thỏ thẻ với ông:
- Em cảm ơn lòng thương của ông dành cho em.

Sinh cho ông một đứa con trai là một điều hạnh phúc cho
em. Em xin đội ơn ông có lòng thương tưởng, nhưng em
e là không dám nhận tấm lòng tốt của ông!
Nghe nàng nói thế, ông lang hăng hái lên tiếng:
- Tại sao? Em hãy nói tôi nghe xem, điều gì làm

em khó nghĩ?
Huệ ngồi im không đáp ngay. Nàng ngồi gần ông

trên chiếc phản gỗ, đôi bờ vai trắng nõn lộ ra qua lần
yếm đỏ, hơi gầy guộc xanh xao. Mái tóc vấn đuôi gà của
Huệ quấn quanh đầu, dấu gọn trong làn nhung tím thẫm.
Khuôn mặt vẫn mộc mạc, chỉ thoa chút son hồng trên đôi
môi dày mọng. Bóng nàng bất động in trên nền của
những quầng sáng hiếm hoi xen qua kẽ cửa sổ, trông như
một bức tranh chân dung đẹp đến lặng người. Ông lang
say mê ngắm nàng, lòng tự vấn: "Ta phải mang cho được
người con gái này về làm vợ!" Cả cuộc đời, ông lang
264
chưa từng biết thú yêu đương trai gái cho đến tận hôm
nay. Ông có cảm giác say tình không khác gì say thuốc
phiện: Cảm giác lâng lâng, chìm ngập, thoả thuê, thèm
khát. Quãng thời gian im lặng giữa hai người dài như
một thế kỷ, khiến ông nôn nao khó chịu. Ông lo sợ nàng
sẽ tìm cớ chối từ lời cầu hôn của mình, bèn vặn hỏi:
- Hãy nói cho tôi biết, em có điều gì khó nghĩ!
Huệ ngước mắt nhìn ông bằng đôi mắt u hoài.

Bất ngờ nàng bật khóc:
- Em biết ông thương em, nhưng em khó có thể

về làm vợ ông được!
Sống lưng ông lang nghe lạnh toát như có cơn

gió đông đang thổi thốc vào lưng mình. Ông dướn người,
ngồi thẳng dậy, cầm lấy tay nàng, hối hả:
- Vì sao?
Giọng nói nàng ngắt quãng, khuôn ngực nàng

nhấp nhô trong cơn tức tưởi:
- Em xin thưa thật với ông, em đã có thai...
265
Ông lang mở vòng to đôi mắt, kinh ngạc thảng

thốt, lập bập hỏi:
- Em có thai à? Với ai?
- Với một người khách làng chơi ...
- Bao lâu rồi?
Huệ cúi đầu nhỏ nhẹ:
- Dạ thưa, đã gần hai tháng.
Dẫu muốn dẫu không, lời thú nhận của Huệ làm
lòng ông tê tái đến nghẹn ngào. Ông như kẻ đang đứng
chơi vơi trên tấm cầu vồng lấp lánh bảy màu hạnh phúc,
bất chợt bị xô mạnh, rơi tõm xuống vực sâu. Ông lặng
người bên cạnh tiếng thổn thức của người con gái đẹp.
Tình yêu cháy bỏng, niềm hạnh phúc đang tràn đầy hi
vọng và sự thất vọng ùa đến, ngập tràn như những cơn
sóng dồn xô đẩy khiến ông nghẹn lời. Nhưng rồi những
cảm giác hỗn độn dồn nén trở thành những tia nham
thạch bùng lên dữ dội trong lòng ngọn núi lửa giữa hận
và yêu, ông duỗi người, đẩy mạnh Huệ văng sang một
bên giường và ông vùng vằng leo xuống. Chẳng nói một
lời, ông lẳng lặng xỏ tay vào chiếc áo dài thâm đen cố
266
hữu của mình, cài thật nhanh hàng cúc, xỏ chân vào đôi
giày da mới tinh, ông chạy nhanh ra khỏi căn nhà thổ
như một cơn gió, mặc kệ tiếng gọi văng vẳng của bà chủ
động quen biết. Ông mất hút không quay lại chỗ Huệ cho
đến hai tuần sau người ta mới nhìn thấy chiếc bóng nhỏ
bé, u uất tình si của ông đứng trước cửa. Ông như người
mới ốm dậy, trông mới yếu ớt làm sao! Ông lang bước
vào và ông gặp ngay Huệ đang ngồi vấn tóc bên chiếc
gương mờ đôi chỗ nứt. Tất cả các cô gái trong căn nhà
thổ nhìn ông bằng con mắt nửa tò mò, ngạc nhiên, nửa
dịu dàng thán phục. Câu chuyện tình si của ông đã lan đi
nhanh như cơn gió mùa đông bắc. Những người con gái
đẹp thường vốn giàu tình yêu và lòng lãng mạn, đã dành
cho ông một cảm tình đặc biệt trước mối tình muộn
màng của ông. Ông đi thẳng đến bên Huệ, nhìn thẳng
vào đôi mắt mở to của nàng, trầm giọng thốt lên:
- Tôi muốn nói chuyện với em được không?
Nàng gật đầu, lặng lẽ đứng lên dẫn ông vào một
buồng tối. Trong căn phòng nửa tối nửa sáng, ông hắng
giọng bảo nàng:
267
- Tôi biết em có mang với một người lạ. Tôi biết

và tôi chấp nhận. Tôi hứa sẽ cưu mang đứa con trong
bụng em như chính con tôi. Tôi xin em hãy về làm vợ
tôi. Tôi hứa sẽ lo cho em và đứa bé trong bụng tới nơi tới
chốn!
Ông vừa dứt tiếng, Huệ đã ôm mặt bật khóc nức

nở và nàng gật đầu! Huệ chấp nhận lời cầu hôn của ông
như một sự cứu rỗi linh hồn và thân xác cho hai mẹ con
nàng. Chỉ trong sáng hôm sau, nàng đã khăn gói theo
ông về quê, trở thành người thiếp trẻ.
Sáu năm sống với ông lang Tạo trong cảnh làng
quê nghèo vùng Kinh Bắc, Huệ vẫn làm đủ bổn phận của
một người vợ thứ. Nàng chịu đựng tất cả những lời chì
chiết sâu cay dày vò của người vợ lớn không một lời ta
thán. Người làng lúc đầu cũng có ác cảm với nàng chỉ vì
quá khứ của nàng cũng như vẻ đẹp sang cả nổi bật của
Huệ. Nhưng dần dà, vẻ nhu mì của nàng lại chinh phục
được đám người làng chân chất quanh năm phơi lưng
cùng sương gió. Chỉ trừ bà lang! Ông lang Tạo có lẽ là
người hạnh phúc nhất sau khi lấy được nàng. Ông trông
trẻ ra, tươi da tốt thịt hẳn lên! Ông quấn quýt với cô vợ
268
trẻ hàng ngày chỉ trừ những ngày ông phải đi xa chữa
bệnh, làm cho bà cả thêm bầm gan tím ruột. Nhưng cái
văn hoá "trai năm thê bảy thiếp, gái chính chuyên một
chồng" khiến bà phải nghiến răng âm thầm chấp nhận
trong đau đớn. Nỗi nghen tức, ganh tị như những con
giòi len lỏi trong lớp da, chui sâu vào từng thớ thịt, ngọ
nguậy trong từng suy nghĩ, gặm nhấm hai người đàn bà
mòn mỏi, suy kiệt theo năm tháng. Chỉ mình ông không
hề hay biết!
Không một ai biết được Huệ đang mang trong

bụng một đứa bé không phải con ông, kể cả bà lang. Của
đáng tội, vì tình yêu, ông lang sẵn sàng bảo vệ người
thiếp trẻ xinh đẹp trước mọi sự dèm pha của làng xóm.
Mặc cho bà cả mày ngang, mắt dọc, nói xéo, mỉa mai,
ông lang vẫn khăng khăng bảo rằng Phong là khúc ruột
của ông, cấm không ai được nghi ngờ, thắc mắc lôi thôi.
Khi Phong được bốn tuổi, Huệ lại mang thai rồi sinh cho
ông lang thằng Nhã. Ông xem như đó là món quà quý
nhất mà nàng đã tặng cho ông sau vài năm tình nghĩa.
Nhã giống ông như đúc từ đầu mày cuối mắt, không thể
lẫn vào đâu được! Thằng Nhã ra đời càng làm cho vị trí
269
của Huệ trở nên vững chắc trong nhà và trong lòng ông
lang Tạo. Sự cưng chiều của ông lang dành cho bà vợ trẻ
khiến bà cả và ba đứa con gái của bà bị bỏ rơi, hay chí ít
cũng bị lơ là, sống trong đau đớn, dằn vặt. Bà cả tiều tuỵ
đi trông thấy vì đinh ninh rằng của cải nhà này sẽ lần
lượt lọt vào tay thằng Nhã. Những căm thù dồn nén bà
đều đổ dồn vào những cái liếc xéo như dao cắt, những
lời nói mỉa mai xa gần tím ruột bầm gan với người thiếp
trẻ. Bỗng nhiên, khi thằng Nhã vừa lên hai tuổi, Huệ bỏ
nhà ra đi! Nàng để lại hai đứa con trai thơ dại và một bức
thư dài xin tạ tội. Nàng viết rằng, xin ông hãy tha lỗi cho
nàng không làm tròn phận sự người mẹ. Nàng thú nhận
với ông rằng nàng đã nói dối ông về quá khứ của nàng,
vì rằng nàng đã có một người chồng và một đứa con trai
trước khi theo ông về làm vợ. Người chồng nàng đang
lâm cơn bệnh nặng, đứa con nàng côi cút và cả hai đang
cần đến sự có mặt của nàng. Nàng biết rằng bỏ hai đứa
con trai thơ dại cho ông nuôi là nàng không làm tròn
nghĩa vụ làm mẹ, làm vợ, nhưng nàng biết hai đứa con
trai của nàng sống với ông sẽ có một đời sống đầy đủ
hơn nếu chúng theo nàng. Huệ cầu xin, van nài ông hãy
tha thứ cho nàng và yêu thương hai đứa trẻ. Nếu ông làm
270
được như vậy thì nàng mang món nợ này suốt cuộc đời
và nguyện sẽ đền đáp ông ở kiếp lai sinh. Không ai biết
lá thư tạ lỗi nàng để lại trong đống quần áo của thằng
Nhã ngoài ông. Ông lang đã chết lịm khi đọc xong lá thư
vĩnh biệt của người thiếp trẻ. Ông đau đớn, quằn quại
trong nỗi đau hết cả tháng trời! Ông oán trời, trách đất,
nguyền rủa thứ đàn bà lăng loàn, đĩ thoã từ trong máu.
Có bao nhiêu lời sâu cay nghĩ ra được ông đều gán lên
người đàn bà trẻ đẹp phản bội, người từng đầu ấp tay gối
một thời với ông. Từ đau đớn, ghen tuông, ông đâm ra
oán giận cả hai thằng con trai mà ông cưng chiều như hai
viên ngọc quý, bởi cứ nhìn thấy chúng là ông thấy bóng
hình nàng phảng phất! Nhất là Phong, thằng bé thừa
hưởng nhiều nét đẹp liêu trai của mẹ! Khổ thân hai thằng
bé bơ vơ sớm mồ côi mẹ phải chịu sự ghẻ lạnh của cha.
Những lời chì chiết, mỉa mai từ người mẹ cả đổ lên đầu
hai đứa bé vô tội cả ngày lẫn đêm, để thay thế cho nỗi
oán hận người mẹ hư hỏng.
Đến một ngày kia, khi đang ngồi uống trà ngắm
sen trong hồ, ông nghe giọng chì chiết của bà vợ cả
mắng hai đứa con trai trong nhà là "cái giống mèo mả,
271
gà đồng", khiến ông lang bừng tỉnh. Ông nhận ra sự thờ

ơ một cách độc ác của mình dành cho hai đứa con trai
cưng từ bấy lâu nay. Dẫu mẹ chúng có lỗi với ông nhưng
chúng là những đứa trẻ vô tội không đáng phải chịu
những búa rìu của mẹ con bà vợ cả. Hơn thế nữa, lời hứa
của ông với Huệ sẽ chăm sóc Phong như là con đẻ và
một chút lòng nhân trong trái tim ông đè nặng. Dẫu
thằng Phong không thật sự có máu mủ với ông nhưng
nuôi nó từ khi còn trong trứng nước, ông chưa từng nghĩ
rằng nó không phải là con đẻ, khi chính ông cùng với bà
mụ đưa nó ra cuộc đời này. Chúng mang họ ông và cả
dòng máu họ Hoàng của ông chảy trong thân thể chúng.
Ông không thể bỏ rơi chúng được cho dẫu ông có hận
mẹ chúng đến tận xương tuỷ. Nghĩ thế, ông quyết định
phải lo tương lai cho hai đứa, cho dẫu điều đó làm phật
lòng bà cả không ít!
***
Miên man suy nghĩ, ông lang giật mình bởi tiếng
chuông đồng hồ tây trên nhà gõ "coong" một tiếng, ngân
nga kéo dài trong đêm vắng lặng. Ông nằm yên đợi cho
272
tiếng chuông tan loãng dần trong đêm. Tiếng gà đâu đó

eo óc gáy xa xa. Ông lang buông tiếng thở dài, khép mắt
trôi dần vào giấc ngủ muộn.
Trời còn tờ mờ sáng trong ga Hàng Cỏ đã huyên

náo tiếng người cho chuyến tàu hoả sớm sắp rời ga đi về
Bắc Ninh. Dòng người ngược xuôi trên ga tàu: Kẻ sắp
lên tàu, người đứng đón. Tiếng người cười nói, la hét
xen lẫn giữa tiếng còi tàu thỉnh thoảng hụ lên giục giã
sắp đến giờ rời ga, tiếng xình xịch của máy tàu hối hả, có
lúc phụt những bụi khói trắng ẩm ướt hơi nước từ những
bánh xe dưới toa tàu, khiến thềm ga mờ mịt phủ đầy
sương khói. Người ta tìm nhau, gọi nhau, tiếng lanh canh
của những chiếc chuông tàu dội lên từng hồi, tiếng rao
bán hàng vội vã của những bà bán hàng thúng, hàng
gánh cố bán vớt vát lấy vài xu trước khi tàu rời bánh.
Giữa những khuôn mặt ngơ ngác, đen đủi, ăn mặc quê
kệch của đám phu phen đi làm phu xa, giữa những người
đàn bà An Nam mặc áo dài, vấn khăn hay chiếc áo tứ
thân nâu sẫm quen thuộc là những người da trắng mặc
những bộ âu phục sang trọng, đi bên cạnh những cô đầm
da trắng xinh tươi đội những chiếc mũ đan thời thượng.
273
Ông lang vẫn quen mặc chiếc áo dài thâm đen, mặc quần
lĩnh trắng, mang đôi giày da bóng lưỡng, tay cầm cây
batoong đứng ở bậc cửa toa tàu. Ông giơ tay vẫy vẫy
người em họ đứng dưới thềm ga cùng hai đứa con trai
ông tiễn ông về quê cũ. Hai đứa con ông đều diện những
bộ âu phục, áo sơ mi trắng, quần Gabadin (Gabardine)15
màu xanh đen, tóc chải gọn chỉnh tề, ra dáng học sinh
thành thị. Trông hai gương mặt thông minh kia, ông thấy
lòng mình bừng lên niềm hi vọng về một tương lai sáng
sủa của chúng và thầm tự hào với chính ông về những gì
ông đã làm được cho đến hôm nay. Ông lang Tạo quay
sang người em họ, hai tay ông chắp lại, vái vái cậu em
họ, ông dùng hết sức hét lên để át những tiếng ồn trên
sân ga:
- Nhờ cậu giúp đỡ chỉ bảo hai đứa ăn học đến nơi
đến chốn hộ tôi! Mỗi tháng tôi sẽ cố thu xếp lên thăm và
mang tiền bạc lên lo cho chúng. Có điều gì cần cậu cứ
cho tôi biết, tôi sẽ cố lo liệu cho cậu! Tôi đội ơn vợ
chồng cậu đã thay tôi dạy dỗ hai đứa bé.
15
Gabardine là một loại vải dai, dệt chặt chẽ được sử dụng để may vest , áo khoác
ngoài , quần tây , đồng phục , áo gió và các loại hàng may mặc khác.
274
Ông Cần đưa tay sửa cặp mắt kính cận, mỉm cười
hiền hoà, hét trả lại:
- Anh yên tâm, có điều gì cần em sẽ cho anh biết

ngay!
Ông gật đầu, quay sang hai đứa con đang ngước
nhìn ông đăm đắm:
- Nhớ đấy, cố mà học hành cho ra hồn! Chớ phụ

lòng thầy!
Cả hai đứa cùng hét lên "vâng" thật lớn! Ông gật
đầu với chúng rồi quay lưng đi sâu vào toa tàu. Ông tìm
một chỗ trống sát cửa sổ ngồi xuống. Vài người An Nam
vận âu phục cũng len vào ngồi xuống cạnh ông. Họ quay
sang ông mỉm cười buông một câu tiếng Tây:
"Bonjour" 16 . Ông mỉm cười nhưng không đáp trả.
Chuyến tàu rúc lên ba hồi còi giòn giã báo hiệu giờ rời
ga. Cả chuyến xe nhích đi một chút, như để lấy đà, rồi từ
từ chuyển bánh. Ông lang hướng mắt nhìn sân ga đang
trôi nhanh về phía sau. Những bóng người lô nhô nhỏ
dần khi con tàu tăng tốc.
16
lời chào (ban ngày)
275
Ông lang nhắm mắt, chợt thấy cay cay sống mũi!
Mấy ngày hôm nay từ buổi ông lang trở về quê,

Hà Nội sụt sùi trong cơn mưa mùa hạ. Phong ngồi trong
căn phòng học nhỏ của bốn đứa con trai, nhìn ra cửa sổ
ngắm những hạt mưa nhỏ li ti nối nhau kéo từ trên trời
rơi xuống, trong vắt như những sợi tơ nhện đan nhau chi
chít, nối liền mảng trời xám xịt, nặng nề, với lòng đất.
Bầu trời mù mịt những cụm mây xám đen, nặng trĩu, lặc
lè không trôi, tưởng chừng như chúng có thể bục ra bất
cứ lúc nào để dội xuống thành phố những túi nuớc mưa
trĩu nặng. Lòng đường ướt đẫm. Nước vẫn dội từ trên
trời xối xả. Con phố nhỏ nhà chú Cần ngập nước rất
nhanh vì lượng mưa đổ xuống. Những dòng nước mưa
chảy nhanh như những con sông nhỏ chạy thành luồng ra
chiếc cống cái phía lề đường lớn, rồi trôi tuột vào trong
mất dạng. Chẳng ai biết nước trong lòng cống sẽ trôi đi
đâu, có ra sông ra biển như người ta thường nói trong
thơ, trong truyện! Phong thấy những chiếc thuyền con
làm bằng giấy học sinh được thả trôi cũng lướt đi nhanh
loang loáng theo đà của dòng nước chảy. "Có lẽ của đám
trẻ nào trong ngõ xếp thuyền chơi đây!" Những con
276
thuyền giấy to nhỏ đủ cỡ được thả ra cứ trôi tuồn tuột

theo dòng nước chảy xiết ngoằn ngoèo trong khu ngõ
nhỏ. Nó say mê ngắm những con thuyền lướt đi và hồi
hộp xem chúng có vượt được những chướng ngại trên
đường để trôi vào cái cống lớn. Một chiếc thuyền nhỏ
sóng sánh bởi những hạt mưa rơi từ trên mái nhà đổ
xuống như những dòng thác, đập vào mạn làm con
thuyền chao đảo. Đi được một lúc, chiếc thuyền giấy bị
ngấm nước rồi bẹp xuống, nhàu nát bởi những đợt nước
trôi mạnh, chẳng còn ra hình hài con thuyền. Nó bị lôi đi
bởi dòng nước cho đến khi đến cái cống lớn thì chỉ còn
là một mảnh giấy nhàu mềm nhũn, bập bềnh trên mặt
nước trước khi trôi tuột xuống lòng cống. Cũng có vài
con thuyền giấy lớn hơn. Có lẽ chúng được làm bằng thứ
giấy bồi dày, chắc, uốn lượn theo dòng nước, chịu đựng
được những hạt mưa to nặng rơi xối xả từ mái ngói nhà,
trôi dần ra phía cống lớn mà vẫn còn nguyên hình hài.
Thoắt một cái, con thuyền mất hút trong lòng cống như
bị nuốt chửng bởi con quái vật khổng lồ đang nằm chờ
đợi! Phong ngắm những chiếc thuyền trôi đi và chợt
nghĩ, mỗi con thuyền dường như có số phận riêng của
nó!
277
Cơn mưa hè khiến cho không khí oi ả mấy ngày

nay dịu hẳn xuống, khiến ai cũng thở phào khoan khoái
thoát khỏi cái nóng ngột ngạt, oi oi của những ngày hè
ẩm ướt. Đằng sau lưng Phong, bọn trẻ nằm la liệt trên
hai chiếc giường tầng bằng gỗ. Nhã và Hạo đang cùng
xem một quyển truyện tranh bằng tiếng Pháp. Thân nửa
nằm, nửa ngồi trên giường, tay ôm một quyển sách dày,
chúi mũi đọc. Chẳng ai quan tâm đến bên ngoài trời
đang mưa ngoài Phong.
Phong ngoái cổ gọi bọn trẻ ra cùng xem cuộc đua

của những con thuyền giấy, lắc lư dưới cơn mưa nặng
hạt. Nhã và Hạo chạy ra cùng ngồi xem với Phong, chỉ
có Thân là vẫn lười biếng nằm trên giường đọc sách.
Mắt vẫn nhìn vào trang sách, Thân nói:
- Ôi, cái trò này là do đám trẻ trong ngõ trong

chúng nó làm đấy! Cứ đến mưa là chúng nó gấp thuyền
thả đầy đường. Tạnh mưa, ngõ đầy cả giấy, bẩn kinh
khủng!
Phong hờ hững đáp lại:
- Vậy à!
278
Cả ba đứa say sưa xem số phận của những con

thuyền đang trôi. Có một đám trẻ con, mặc quần đùi, cởi
trần, chạy ào từ trong ngõ chạy ra. Chúng la hét, cười
nói, tạt nước lẫn nhau ra vẻ thích thú! Nhã nhìn theo đám
trẻ hau háu có vẻ thích chí. Nó lẩm bẩm:
- Trời ơi, nhìn chúng nó tắm mưa thích quá! Ước

gì mình được ra ngoài tắm mưa nhỉ!
- Cậu mợ tôi không cho tắm mưa đâu! Hạo hồn

nhiên trả lời.
- Tại sao? Nhã quay đầu hỏi Hạo.
Hạo nhún vai rất điệu, bĩu môi trả lời:
- Mợ bảo tắm mưa bẩn, dễ bị bệnh lại trông có vẻ

thiếu đứng đắn. Tôi không hiểu tại sao, nhưng tôi thích
tắm mưa!
Thân ngồi trên giường nhìn ra phía cửa sổ chỗ ba

đứa trẻ đang ngồi, đáp:
- Trong nước mưa có nhiều thứ vi trùng nguy

hiểm, rất dễ gây bệnh ngoài da. Chẳng hay ho gì đâu!
279
Tuy chỉ trạc tuổi Phong nhưng Thân có một

phong thái tự tin, chững chạc, trí thức, nhờ cặp kính
trong trên khuôn mặt thanh tao, trắng trẻo. Vẻ mặt Thân
là một sự hài hoà đáng ngạc nhiên giữa bố và mẹ cậu.
Thân mang vẻ mặt hiền hoà, tử tế của cha, phảng phất vẻ
sang cả, thời thượng của mẹ. Chỉ vừa mới gặp Thân,
Phong đã thấy gần gũi vì vẻ mặt thân thiện, hiền lành
cùng dáng dấp từ tốn, chững chạc của cậu ấy! Nghe lỏm
được ông Cần tâm sự với thầy Phong về dự tính tương
lai sẽ lo cho hai đứa con sang Tây du hoc. Thân bảo với
cha là cậu sẽ chọn học ngành y khoa bác sĩ. “Có lẽ đó là
một chọn lựa đúng đắn với con người cậu ta”. Phong
không khỏi thầm nghĩ.
Phong quay lại nhìn Thân, hỏi:
- Cậu có bao giờ tắm mưa chưa?
Thân lắc đầu bảo không thích. Phong mỉm cười:
- Tắm mưa thú vị lắm cậu ạ! Nước mưa trong

vắt, mát lạnh. Mình vừa chơi dưới trời mưa, vừa chạy,
vừa la hét, rất thú! Hồi ở dưới quê, mình và Nhã hay trốn
thầy mợ mình đi tắm mưa ngoài đồng. Vui lắm!
280
Vẻ mặt Hạo háo hức:
- Thế thầy mợ anh có mắng không?
Phong cười, lắc đầu:
- Không, mỗi lần trốn nhà tắm mưa xong, mình

phải lén lút về nhà thay quần áo, không cho thầy mợ biết
thì mắng thế nào được! Ở quê tắm mưa dễ lắm mà vui
nữa! Cứ chạy chơi trong làng hay ngoài sân đình là vui
rồi!
Hạo có vẻ khoái chí nhoẻn miệng, nhe hai hàm

răng mọc lổm chổm ra cười. Thân vẫn ngồi trên giường
nhìn Phong cười mỉm chi. Có vẻ anh chàng không thú vị
mấy chuyện tắm mưa vì thấy bẩn và sợ bệnh. Nhã vẫn
say mê ngắm ngoài cửa sổ. Nó chợt kêu lên, chỉ tay ra
ngoài:
- Ê này, xem cái thuyền màu xanh kia xoay vòng

vòng kìa! A ha... sắp chìm rồi!
Cả bọn nhanh nhẹn ngoái cổ, chồm ra ngoài.

Chiếc thuyền xanh đang xoay vòng vòng trên dòng nước
xoáy gần chiếc cống cái. Con thuyền khá lớn nên dù bị
chao đảo mạnh vẫn không dễ dàng chìm lỉm. Đám trẻ
281
tắm mưa cũng chụm đầu vào cùng nhìn xem số phận con
thuyền. Con thuyền cứ chạy theo vòng xoáy ngày càng
nhanh, cho đến khi nó trôi tuột vào lòng cống nhưng vẫn
còn đứng vững. Cả bọn trẻ vỗ tay, reo ầm ĩ. Hạo và Nhã
cũng reo hò theo. Thân bước xuống giường đi về phía
cửa sổ, đưa tay gõ vào vai Phong, nói:
- Này, ngày mai nếu trời không mưa bọn mình đi

dạo phố Hà Nội, cậu đi không?
Phong quay lại nhìn Thân, hào hứng gật đầu:
- Đi chứ! Ở nhà mãi chán rồi! Cậu chỉ cho bọn

này phố xá Hà Nội nhé!
Thân mỉm cười, buông một câu tiếng Pháp:
- D'accord! (Đồng ý!)
Cả tuần nay, hai anh em Phong theo chân Thân,

Hạo rong ruổi trên các con đường Hà Nội. Từ ngôi nhà
chú Cần ở phố Hàng Đào, cả bốn lang thang đi qua
những con phố khác. Những con đường Hà Nội nho nhỏ,
đông đúc dập dìu người qua lại. Những dãy gánh hàng
rong xếp dài trên vỉa hè, hai bên đường bán đủ các loại
quà bánh từ ăn vặt đến ăn chính như: bánh cuốn, phở,
282
bún riêu, cháo, xôi, chè... đủ mùi vị, màu sắc, khiến
người đi qua không khỏi dừng chân ngắm nhìn, hay đã đi
qua rồi mà vẫn còn ngoái lại. Phong thích thú khi thấy
người Hà Nội ăn mặc gọn gàng lịch sự, đàn ông đa phần
vận âu phục quần tây, áo sơ mi dài tay hoặc ngắn tay. Áo
đóng trong quần tây gọn gàng, lịch lãm. Chân mang giày
tây, đầu đội mũ phớt. Thanh niên Hà Nội trông không
khác gì những người đàn ông da trắng mà Phong nghĩ là
người Pháp đang ngồi trong những quán cafe lịch sự,
sang trọng bên lề đường. Phụ nữ Hà Nội thích mặc áo
dài mỗi khi ra đường. Những chiếc áo dài có tà dài chấm
guốc, đủ màu sắc, may bằng lụa nhuyễn, bằng gấm hay
bằng vải nhẹ, đủ màu, may vừa khéo, ôm vừa đủ tấm
thân các bà nhưng không quá lộ liễu. Lẫn trong đám
người ăn vận tân tiến vẫn có những người đàn ông mặc
áo the thâm, mang giầy da, đầu vấn khăn, răng nhuộm
hạt huyền, những người đàn bà mặc chiếc áo tứ thân,
răng nhuộm đen gánh những gánh hàng rong ruổi trên
đường phố. Thân kiên nhẫn giải thích cho anh em Phong
mỗi khi đi qua một con phố, phố Hàng Đào, Hàng
Ngang chỉ bán vải. Phố Hàng Thiếc chỉ bán các loại đồ
nhôm, đồ thiếc. Phố Hàng Hòm chỉ bán rặt là áo quan
283
người chết hay phố Hàng Đàn chỉ bán các loài đàn dành
cho đàn ca hát xướng. Ba mươi sáu phố phường Hà Nội
được đặt tên theo ba mươi sáu mặt hàng bày bán trên các
con đường bằng tiếng Tây như: rue de la Soie (Phố Hàng
Đào), rue des Pipes (phố Hàng Điếu), rue des Saumures
(phố Hàng Mắm), rue des Paniers (phố Hàng Bồ) v.v…
Một vẻ rất đặc trưng chỉ có ở Hà Nội! Phong và Nhã đọc
tên đường theo Thân mà muốn gãy cả lưỡi. Nhã nhăn
nhó:
- Chắc cả đời em không nhớ nổi tên mấy con

đường này!
Thân và Hạo nhìn hai anh em bộ dạng còn rất

nhà quê, bật cười thành tiếng. Phố xá nhộn nhịp, người
đi đường như mắc cửi. Cả bốn đi lang thang hết con phố
này đến con phố khác. Đi ngang qua khách sạn
Metropole nổi tiếng ở Hà Nội, nơi chỉ dành cho các quan
Tây, quan ta, những người giàu có, có chức phận trong
xã hội. Đó là một toà nhà cổ xây theo kiểu kiến trúc của
Pháp, ba tầng lầu rất kiên cố nằm ở trung tâm thành phố
Hà Nội, khá gần với hồ Hoàn Kiếm. Cả toà nhà chiếm
gần trọn con phố Ngô Quyền, rất đồ sộ, nguy nga, được
284
quét vôi màu vàng sáng, khắc họa rất rõ nét kiến trúc của
người Pháp, bởi những hoạ tiết trang trí trên mỗi bức
tường, mỗi góc khách sạn. Những khung cửa sổ hình
vòm rất to với hai cánh cửa gỗ được sơn sậm màu. Vài
cánh cửa sổ mở để lộ những bức màn nhung đỏ đậm ánh
lên trong sắc nắng của buổi sáng mùa hè. Mỗi phòng đều
có một balcony bằng đá được chạm trổ khá công phu, để
người khách có thể đi ra ngoài ngắm toàn bộ khuôn viên
hồ Hoàn Kiếm ở phía xa xa và đón những ngọn gió mát
từ hướng hồ thổi xuống. Hai cánh cổng chính bằng kính
trong vắt, đồ sộ, có hai người mặc những bộ lễ phục màu
đen, có đính khuy vàng hai bên, đầu đội mũ viền chỉ
vàng rất sang trọng. Họ chỉ có nhiệm vụ mở cửa để mời
khách. Trông họ như những bức tượng được đúc bằng
sáp, đứng thẳng bất động trước cửa khách sạn. Đôi mắt
luôn nhìn thẳng không cảm xúc. Toàn bộ vẻ đồ sộ vĩ đại
của toà khách sạn làm hai anh em Phong choáng ngợp.
Thằng Nhã không ngớt suýt soa: "Ôi chao, toà nhà đẹp
quá! Cả đời em giờ mới thấy có toà nhà to lớn dường
này!" Phong tuy không buông ra thành tiếng tán thưởng,
nhưng nó cũng thầm cảm phục vẻ đẹp kiêu sa của toà
khách sạn mà theo lời Thân đó là khách sạn sang trọng
285
bậc nhất ở Hà Nội. Những đoàn người phu kéo xe dọc

bên lề khách sạn, kẻ ngồi, người đứng chờ đợi được
khách gọi đi. Vẻ mặt lam lũ, mệt mỏi của họ trái ngược
hẳn với vẻ đẹp nguy nga của toà nhà tráng lệ. Những
chiếc xe phu kéo qua lại cùng với những chiếc ô tô nước
sơn đen bóng lưỡng đan xen dọc ngang trên đường.
Phong có thể nhìn thấy những cô đầm Tây xinh đẹp
bước ra từ cửa khách sạn, tay khoác tay với những người
khách Tây sang trọng. Thỉnh thoảng, có những người An
Nam mặc âu phục hay lễ phục bước ra từ cổng khách
sạn, đi với những người đàn ông, đàn bà da trắng. Họ là
những con người thuộc một thế giới hoàn toàn xa lạ! Cái
thế giới mà anh em Phong từ lúc sinh ra cho đến hôm
nay chưa từng được biết!
Cả bọn đi bộ một lúc có vẻ mỏi mệt, Thân rủ mọi

người đi bộ ra phía hồ Gươm ăn kem. Cả bốn người đi
bộ ra phía hồ dưới hàng cây xanh mướt, rợp bóng che
mát cả con đường. Những cây phượng đỏ hai bên đường
chen nhau đổ bóng xuống đường như cố che chắn những
tia nắng chói chang đang dội lửa xuống thành phố trong
những ngày hè nóng rực. Những chùm hoa phủ trùm trên
286
cây một màu đỏ ối, nhìn từ trên xuống như những cụm
hoa đỏ khổng lồ đang nở rộ một góc thành phố. Hồ
Gươm trưa nay cũng thưa thớt người, có lẽ vì trời nắng
nóng. Thân đi đến một hàng kem dạo mua cho mỗi đứa
một que kem đá siro thơm mùi hoa quả thoang thoảng,
giá năm xu mỗi chiếc. Thân vừa ăn kem vừa giới thiệu
cho hai anh em Phong biết đây là đền Ngọc Sơn, chiếc
cầu nhỏ bắc từ bờ hồ ra ngôi đền gọi là cầu Thê Húc.
Phong như chìm vào vẻ đẹp thơ mộng của ngôi đền đứng
một mình phơi trong nắng chói chang giữa hồ vắng lặng.
Ngôi đền mang nhiều dấu ấn thời gian với những bức
tường nhạt màu vôi, phong sương hoài cổ. Những bức
tường gạch ánh lên trong nắng hạ, bàng bạc những lớp
vôi đã tróc rữa, lộ ra lớp gạch non đã thẫm màu trong làn
sương tỏa từ mặt hồ tĩnh lặng. Giữa hồ là một ngôi tháp
nhỏ nằm trên một mô đất nhô lên chỉ vừa cao hơn mặt
nước, đủ để người thưởng lãm có thể nhìn thấy một bãi
cỏ xanh mướt thấm thoáng trên mô đất bao quanh lấy
ngôi tháp, như một cụm mây xanh lơ lửng, là là trên mặt
hồ xanh màu lục tảo. Với một chút tưởng tượng, người ta
sẽ tưởng như ngôi tháp nhỏ đang đứng trên một cụm
mây xanh trôi trên mặt gương phẳng lặng. Người ta gọi
287
nó là tháp Rùa. Ngôi tháp có lẽ đã được xây khá lâu, vì

lớp tường vôi đã vỡ ra từng khoảng, để lộ những vết rạn
nứt, thâm đen bởi thời gian. Theo như lời Thân kể, người
ta gọi là tháp Rùa vì nơi đây có thờ Rùa thần, tương
truyền là vị thần đã giúp Lê Lợi cây kiếm thần để đánh
đuổi giặc Minh giành lại bờ cõi Việt Nam. Trên tấm
thảm cỏ xanh cũng là nơi những con rùa trong hồ thường
ghé nằm phơi nắng. Dẫu ngôi tháp mang dáng dấp bàng
bạc cô liêu, nhưng cả một bề dày lịch sử hàng trăm năm
của một thủ đô dường như khắc dày trên từng viên gạch
nhỏ.
Mặt nước phẳng thỉnh thoảng lăn tăn những vệt

sóng loang từ giữa hồ, chạy nhè nhẹ vào bờ. Những trai
thanh gái lịch ngồi quanh Bờ Hồ dưới hàng liễu rũ dày
như chiếc viền mi trên đôi mắt người con gái đẹp, dường
như cũng lặng chìm hoà tan vào vẻ nên thơ của nó. Có
những đôi ngồi trên băng ghế đá hướng nhìn ra phía hồ,
ngồi thinh lặng hàng giờ ngắm cảnh trưa hè, soi qua kẽ
những nhành liễu trồng dọc bên bờ. Những hàng cây gạo
hoa đỏ ối trông xa như một mâm xôi gấc chín đỏ, bao
vòng cả một vùng hồ trông như một đám cỗ cưới trong
288
ngày nắng hạ. Những hàng cây gạo, cây bàng, cây đa
trồng sát nhau, xoè những tán lá thật to phủ quanh vòng
hồ, trông như những chiếc ô khổng lồ ôm lấy những
người khách bộ hành ngồi nghỉ trên những chiếc ghế đá
cũ kỹ, bám những vết rêu xanh để tránh những đợt gió
hè nóng rực. Ngậm chiếc que kem trong miệng để tận
hưởng cái hơi lạnh toát ra, thấm vào trong cổ họng trong
lúc trời hừng hực như thế này quả là thiên đường trước
mặt! Trời có nóng nhưng những cơn gió từ phía hồ thổi
vào lại mát rượi mang hơi hướm của những giọt sương.
Cả bốn đứa ngồi trên băng đá, mặt hướng ra ngoài hồ,
xoãi chân, vừa ăn kem vừa ngắm mặt hồ phẳng như một
tấm gương, vương màu lục bảo. Phía xa xa giữa hồ là
đảo Ngọc có ngôi tháp Rùa đứng đơn độc giữa ánh nắng
rực của buổi trưa mùa hạ.
Nhã bất chợt hỏi một câu bâng quơ:
- Tại sao đã gọi là hồ Gươm mà nó lại còn có tên

là hồ Hoàn Kiếm nhỉ?
Thân cắn một miếng kem đá màu, xoay qua Nhã

hỏi lại:
289
- Cậu không biết tại sao cái hồ này có hai tên à?
Nhã gật đầu. Phong không đáp nhưng đôi mắt

hướng về Thân chờ đợi. Thân nhũn nhặn mỉm cười, đáp:
- Để tôi kể cho cậu nghe. Hồ Hoàn Kiếm gắn liền

với sự tích vua Lê Thái Tổ được thần Kim Qui cho
mượn kiếm để đánh giặc Minh trong suốt mười năm nằm
gai nếm mật chống quân xâm lược phương Bắc. Hồi ấy,
hồ này có tên là hồ Tả Vọng. Sau khi chiến thắng quân
Minh, nước nhà thu về một mối, một ngày kia vua Lê
Thái Tổ cùng quần thần xuống thuyền rồng đi dạo quanh
hồ Tả Vọng. Bất ngờ, một con rùa thật lớn, mai xanh
biếc, nổi lên đòi lại cây kiếm thần. Vua Lê rất ngạc nhiên
bảo rằng: "Ta không hề mượn kiếm của ngài. Thanh
kiếm này là do một vị cận thần của ta là Lê Thận trước
đây tình cờ chài lưới ở nơi hồ này và bắt được lưỡi kiếm.
Trên thân kiếm có khắc hai chữ "Thuận Thiên". Sau đó,
trong một trận đánh với giặc Minh bị thua, ta phải leo lên
cây để trốn. Tình cờ ta bắt được chuôi kiếm bằng ngọc.
Thấy lạ, ta bèn cất lấy mang về gắn vào lưỡi kiếm của Lê
Thận, không ngờ nó lại hoàn toàn vừa vặn! Lê Thận bèn
tặng ta thanh kiếm báu. Không lẽ đó lại là thanh kiếm
290
của ngài?" Con rùa gật đầu trả lời: "Vâng, chính thế!
Đức Long Quân chỉ thuận theo ý Trời cho ngài mượn
thanh kiếm thần đánh đuổi giặc ngoại xâm để bảo vệ bờ
cõi. Nay, không còn bóng giặc xâm lược nào trên đất
nước nữa, thần xin ngài trả gươm thần về chốn cũ!" Đức
vua thấy thanh kiếm bên mình cũng đang cử động như
muốn bay ra khỏi vỏ. Ngài bèn rút thanh gươm ra, nâng
gươm lên bằng hai tay thì vừa lúc đó thanh kiếm bay vút
xuống hồ, rùa thần vội há miệng, ngậm lấy thanh kiếm
và lặn sâu xuống nước. Ngài chợt hiểu vị Long Quân đã
tế độ cho ngài mượn thanh kiếm để đánh đuổi quân
Minh. Nay xong việc ngài lấy gươm báu về lại. Từ đó,
hồ này được đổi tên là hồ Hoàn Kiếm là vì vậy! Có một
số người gọi là hồ Gươm nhưng đa phần người Hà Nội
ưa thích gọi là hồ Hoàn Kiếm.
Nhã vỗ tay reo lên:
- Thật à! Làm sao mà anh biết được sự tích này

hay thế?
- Đọc sách! Những câu chuyện như thế này được

kể rất nhiều trong sách. Nếu cậu chịu khó đọc sách, cậu
291
sẽ biết nhiều chuyện còn hay hơn những chuyện như thế
này! Thân nhún vai cười dễ dãi.
Ngồi một lúc sau, gió bỗng thổi mạnh hơn khiến
cho mặt hồ Hoàn Kiếm trở nên lăn tăn gợn sóng. Những
cơn sóng nhỏ vỗ nhẹ vào bờ nghe rào rạt. Thân ngẩng
mặt lên nhìn trời một lúc rồi nói:
- Thôi chuẩn bị về đi! Mây đen kéo đến rồi,

không khéo chỉ độ hơn tiếng nữa là mưa đổ xuống, chạy
không kịp là ướt như chuột đấy! Mùa hè ở đây mưa đến
bất chợt lắm! Hễ ra đường là phải chuẩn bị ô để che
mưa, vì mưa có thể đổ xuống bất cứ lúc nào! Sáng hôm
nay bọn mình đi vội quá quên cả mang ô rồi! Mình về
thôi!
Cả bốn đứa vội đứng dậy, rảo bước trở lại khu
khách sạn. Thân nhìn vẻ mặt nhăn nhó của Nhã và Hạo,
cả cười:
- Mấy cậu mệt rồi phải không? Thôi, bọn mình ra

đón tàu điện đi về nhà vậy!
Phong ngạc nhiên không biết tàu điện là gì,

nhưng thấy Thân cứ đi xăm xăm về phía đường ray nhỏ
292
chạy gần khu hồ Hoàn Kiếm, cả bọn vội rảo bước đi theo
sau. Cả bốn cùng đứng đợi ở một bến tàu, khoảng vài
phút sau, một chiếc tàu điện khoảng hai toa chạy từ từ
đến bến. Trên nóc toa tàu có hai sợi dây cáp mà Phong
đoán là dây điện, nối vào với một sợi dây cáp màu đen to
bằng cổ tay một đứa trẻ lên mười, giăng dọc theo đường
tàu chạy. Con tàu kéo chuông leng keng báo cho mọi
người biết tàu đang đến. Khi tàu dừng lại, cả bọn vội leo
lên tàu. Một người kiểm tra vé đứng ở phía cửa, chờ cho
bốn đứa bước lên, bèn giật chuông báo cho tàu tiếp tục
chuyển bánh. Thân nói với anh kiểm vé một câu tiếng
Pháp mà Phong chưa kịp hiểu, đồng thời xoè ra tờ một
đồng Đông Dương đưa cho anh. Bốn chiếc vé được xé ra
đưa cho mỗi đứa. Anh ta trả lại một nắm tiền thừa cho
Thân rồi bước sang toa khác. Thân gọi ba đứa kia đi dần
lên đầu tàu tìm chỗ ngồi. Rất may, cả bốn đứa đều tìm
được chỗ ngồi. Chỗ toa ngồi của bốn đứa không mấy
người. Thân thì thầm vào tai Phong:
- Hôm nay bọn mình may đấy! Tàu không đông

người lắm! Mọi lần lên tàu tìm được một chỗ đứng đã là
may!
293
Phong quay sang nhìn Thân lộ vẻ ngạc nhiên.

Thân nhìn Phong cười rồi quay mặt ra phía đường phố.
Chiếc tàu điện vẫn chầm chậm chạy với vận tốc có lẽ chỉ
nhanh hơn một người phu xe kéo. Chiếc chuông tàu điện
cứ thỉnh thoảng lại rung lên leng keng, báo hiệu sự xuất
hiện của con tàu. Con tàu đi ngang qua một góc công
viên nhỏ mà Phong chưa kịp biết tên. Nó thấy những tốp
người ăn mặc vẻ bẩn thỉu, nhếch nhác theo kiểu nhà quê,
đi dọc theo khuôn viên hướng về phía trung tâm thành
phố. Trông họ lôi thôi, nhếch nhác! Những người phụ nữ
gầy ốm trên tay bế những đứa bé gầy yếu, xanh xao, quặt
quẹo. Những đứa bé được mẹ bế xốc, mặt chúng gục vào
lòng mẹ bất động. Những người đàn ông mặc trên người
những bộ quần áo rách rưới, vá víu bằng nhiều miếng vải
đủ màu, trông thê thảm như những tấm giẻ thừa. Tất cả
xiêu vẹo, kéo từng đoàn đi về phía trung tâm thành phố.
Phong nhìn thấy một người đàn bà đang cố dựng một
đứa trẻ đứng dậy mà Phong đoán là đứa con của bà ấy.
Đứa bé ấy chỉ chừng hơn ba tuổi, bé quắt như một củ
khoai lang héo, chỉ mặc một chiếc áo vải vá tả tơi không
che hết được da thịt nó. Những mảng da đen sạm, khô
héo lộ ra qua lần áo rách nát không khác gì một miếng
294
giẻ. Thằng bé cởi truồng để lộ hai cái cẳng chân của nó

gầy đến mức không thể gầy hơn được nữa! Hai cẳng
chân lẻo khoẻo của đứa trẻ chỉ còn da bọc vào ống
xương, cẳng bé xíu, chỉ nhỉnh hơn hai ống xương gà,
không có lấy một tí thịt thừa. Thằng bé theo đà kéo của
người mẹ gắng gượng đứng lên, đầu nó cúi gục xuống
ngực như hết hơi. Nhưng chỉ bước chừng độ ba bước, nó
đã sụp xuống như một nắm xương rã. Nó không gượng
dậy nổi! Người đàn bà lại cúi xuống bế xốc nó lên mạng
sườn. Bàn tay bà ôm chặt lấy chiếc mông lép kẹp của
thằng bé, sát bên mình. Thằng bé gục đầu vào vai bà ta
không nhúc nhích! Phong đăm đăm nhìn đứa bé, lo sợ
đứa bé đã chết. Nó chợt thấy người đàn bà tìm trong bao,
lôi ra một bọc đen nho nhỏ, mà nó áng chừng là một bọc
cơm hẩm. Phong chỉ thấy bà gẩy một miếng xam xám,
đen đen, trông như cám lợn, bỏ vào miệng nhai rau ráu.
Một lát sau, bà nâng ngửa mặt đứa bé, vạch miệng nó ra
rồi mớm miếng thức ăn trong miệng bà vào miệng nó.
Đứa bé cựa quậy rồi miệng nó cử động, nhai miếng cơm
mem một cách ngon lành! Phong thở ra một hơi nhẹ
nhõm vì biết đứa bé không chết! Nó quay sang Thân, chỉ
vào đám người rách rưới hỏi nhỏ:
295
- Ở Hà Nội mà cũng có nhiều người nghèo như

vậy sao?
Thân chồm người nhìn qua cửa sổ một lúc, rồi

lắc đầu:
- Hình như họ từ nơi khác đến chứ không phải

người Hà Nội.
- Gần đây có rất nhiều nhóm người nghèo như

vậy đổ về Hà Nội lắm! Mình cũng không biết họ từ đâu
đến.
Thân nói thêm. Phong nhìn đám người đói khát

có vẻ xót xa cho tình cảnh của họ. Nó không hiểu vì sao
có những người lại có thể rơi vào cảnh nghèo đến dường
ấy! Những bóng người lắc lư như những bóng ma mờ
dần rồi khuất hẳn khi con tàu rẽ sang một khúc đường
khác. Một lúc sau, Thân bất chợt đứng lên bảo cả ba đứa:
- Sắp đến nhà mình rồi, chuẩn bị nhảy xuống tàu

nhé!
Thân đi dần ra phía cửa tàu điện. Phong, Nhã và

Hạo theo sau. Vài phút sau, Thân quay sang ba đứa, toét
miệng cười bảo:
296
- Khi tôi nói "nhảy" là mọi người nhảy xuống

nhé! Chuẩn bị!
Vừa nói xong, Thân quay lại nhìn ra phía cửa.

Một phút sau, nó kêu lên "Nhảy!" và nhảy phóc xuống.
Phong thấy Thân đã xuống tàu bèn ào xuống theo, rồi
Hạo và Nhã. Chiếc tàu chạy chậm không làm cho đứa
nào ngã được! Cả bốn đứa nhìn nhau rồi bật cười vang.
Thằng Nhã hứng chí đưa tay xô nhẹ vai Hạo một cái!
Thân vẫy tay, cả bọn chạy vào lề đường. Đi một đoạn,
Phong đã nhận ra con đường quen thuộc phố Hàng Đào.
Những cửa hàng bán vải dọc con phố nhỏ. Ngôi nhà hai
tầng của chú Cần đã hiện ra trước mắt nó. Thân đến gần
vỗ vai Phong rồi bá vai nó thân mật. Phong quay lại mỉm
cười với Thân. Nó bảo:
- Hôm nay bọn mình quả là có một chuyến đi ra

trò đấy!
Một thành phố mang nhiều màu sắc pha trộn giữa
hai nền văn hóa Đông Tây rất phổ biến như nhiều thành
phố Á châu vào thời điểm ấy. Vẻ uy nghi tráng lệ của
những toà nhà kiến trúc phương Tây nằm lẫn giữa những
dãy nhà nếp ngói phương Đông rêu phong, cũ kỹ. Một
297
sự chuyển động giao thoa giữa các thời đại, giữa các nền
văn hoá, in dấu trên từng viên đá xếp dưới lòng đường,
trên mỗi viên gạch ngói, trên nếp quần tấm áo, và ngay
cả cung cách người sở tại khiến cho khách viễn du phải
ngất ngây, kinh ngac. Đó, hình ảnh của Hà Nội mùa hè
năm 1943 trong mắt hai người thiếu niên: Một chuyến đi
chơi đầy thú vị!
298
CHƯƠNG CHÍN
Những cơn gió hiếm hoi thổi qua không đủ làm

dịu cơn nóng của buổi xế trưa cuối hè, khiến cho bất cứ
ai cũng cảm thấy bứt rứt khó chịu, như đang ngồi trong
một cái lò hun khói. Trời đã bước vào cuối hè để qua
mùa thu. Thời khắc giao mùa thường là những ngày
nóng như dội lửa xuống mặt đất. Cái khối cầu tròn trịa
kia cứ sáng trắng, lơ lửng trên trời, chói chang đổ xuống
mặt đất những cơn nóng bất thường, có khi lên đến bốn
mươi độ C. Cái nóng hầm hập khiến người ta phải ngửa
cổ ra mà thở. Những con trâu nằm dầm dưới ruộng, thở
phì phò, bọt sùi trắng cả hai khoang mũi rộng. Nhất là
299
đang ngồi trong cái chuồng vịt hàng trăm con đang nhao
nhao đòi ăn, Xuân đang hì hục vung vãi những nhúm
cám lợn trên mặt đất. Mồ hôi Xuân ứa ra, đọng trên trán
những giọt lấm tấm, thỉnh thoảng có những giọt mồ hôi
lớn hơn chảy qua kẽ chân tóc mai của Xuân thành từng
dòng nhỏ, theo xuống cổ và thấm vào chiếc áo vải ngắn
tay màu nâu gụ của nó. Lưng áo Xuân cũng ướt đẫm mồ
hôi. "Nóng quá! Cứ như trong lò bát quái ấy!" Xuân nghĩ
thầm, vừa lấy tay lau mấy giọt mồ hôi chực lăn tràn
xuống mắt. Nó mệt nhoài, thở không ra hơi vì đám vịt cứ
chạy xô dưới chân để tranh giành thức ăn, đạp nhau và
kêu la chí choé. Thậm chí, có con dạn dĩ bay lên như
muốn mổ đại vào bàn tay đang rải thức ăn của Xuân một
cách hỗn hào. Mùi lông vịt khăn khẳn, mùi cám nồng
nồng, mùi cơm hẩm trộn rau băm nát, mùi phân vịt trộn
lẫn vào nhau thành một thứ mùi ngai ngái không thể diễn
tả, khó chịu đến mức buồn nôn. Xuân phải chịu đựng cả
giờ mỗi sáng trong chuồng để cho chúng ăn, tìm những
quả trứng vịt chúng vừa mới đẻ đem vào lò ấp. Đợi khi
thằng Cổn, thằng bé được thuê chăn vịt đến dẫn đàn vịt
đi thì Xuân mới đỡ mệt. Những lúc thằng Cổn không đến
được thì Xuân và Lãm phải dẫn vịt ra đồng. Vừa cho vịt
300
ăn, Xuân phải liếc nhìn hai đứa em nhỏ, Thuần và Lịch
đang ngồi ở cạnh lò ấp trứng vịt xem trứng nở. Hai đứa
nhỏ đang tranh nhau ghé mắt vào cái lỗ nhỏ trên nắp
lồng ấp để xem trứng đã nở ra vịt con hay chưa. Xuân
không thể để hai đứa em nó lọt ra khỏi tầm nhìn của
mình, vì nó được lệnh là phải trông em trong khi chị
Mừng, anh Bỏi phải ra đồng làm thay bà Cả hơn tháng
nay, vì cái thai của bà đã lớn. Cái thai bảy tháng hành bà
ngày càng mệt mỏi, đến mức phải tạm gác chuyện đồng
áng. Trong nhà chỉ còn bà Ngan lo mọi việc trong ngoài.
Bà Cả phải gọi Xuân vào bảo nó phải chăm sóc các em
thay cho chị Mừng và giúp đỡ bà Ngan mọi việc trong
nhà. Ông Cả lên tỉnh Bắc Ninh và Hà Nội hơn một tuần
nay chưa thấy về. Bất cứ ai hỏi về sự vắng mặt của ông,
bà Cả chỉ trả lời ông lên tỉnh để chữa bệnh, vì ông có
bệnh đau dạ dày mãn tính đã từ lâu. Có bao nhiêu loại
thuốc ông lang Tạo cắt cho ông đều thử, nhưng bệnh vẫn
không khỏi. Lần này, ông quyết định lên khám ở nhà
thương Tây trên tỉnh Bắc Ninh và ở Hà Nội để chữa dứt
điểm căn bệnh dạ dày của mình. Cả làng đều đinh ninh
ông Cả đi chữa bệnh.
301
Tiếng chó sủa ồn ào phía trước nhà làm bà Cả

ngạc nhiên, bèn ghé mắt nhìn ra sân. Bà thấy có nhiều
bóng người lố nhố đứng trước cổng, ngoài gõ. Hai con
chó lớn chạy vồ ra sân trước, sủa oang oang, váng cả
một góc làng. Qua chấn song dày, bà thoáng thấy lố nhố
nhiều bóng người: Ông lý đi cùng với một viên quan Tây
và một vài tên lính khố xanh. Bà vừa ngạc nhiên vừa run
trong lòng, không biết chuyện gì mà lính lại đến nhà bà.
Bà Cả gọi bà Ngan ra mở cổng. Bà Ngan tất tả, bước
thấp bước cao chạy xuống thềm nhà, ra mở chiếc cổng
gỗ dày nặng. Bà Ngan khựng lại khi nhận ra ông lý Đáng
và viên quan người Pháp cùng đám lính. Mặt người nào
cũng nghiêm trọng làm bà chột dạ, không biết chuyện gì
sắp xảy ra! Nhưng nhìn thấy ông lý Đáng đứng cùng với
viên quan ba Tây thì bà hơi yên dạ, vì dù sao ông lý với
ông Cả cũng là chỗ quen biết thân tình. Lúc này, ông Cả
vừa mới ra tỉnh để mua một ít đồ dùng cho vụ mùa sắp
tới nên không có nhà. Ông lý thấy bà Ngan bèn nói ngay:
- Bà Ngan, mở cửa cho tôi và quan ba đây vào

nhà! Quan trên được báo cho biết nhà ông Cả có chôn
rượu lậu, phải không?
302
Bà Ngan lộ vẻ ngơ ngác khi nghe ông lý hỏi.

Nhìn vẻ mặt của ông thì bà đoán ông nói thật. Nhưng dù
sao thì cái tội chôn rượu lậu mà ông lý gán cho ông Cả là
điều vô lý vì bà biết ông Cả có bao giờ uống rượu đâu
mà phải chôn rượu để làm gì! Ông bị đau dạ dày nặng
nên rất kiêng những thứ có chứa chất cồn như rượu.
Sống trong gia đình ông Cả bao nhiêu năm nay, bà Ngan
không lạ gì thói quen của cả cụ tổng lẫn ông Cả. Những
người đàn ông trong nhà này chẳng ai hớp lấy một giọt
rượu thì chẳng thể nào chứa rượu lậu trong nhà! Bà ngần
ngừ một lúc rồi gọi mấy con chó lại vì sợ chúng nó cắn
bậy. Hai con chó được bà Ngan lùa vào cái cũi gỗ lớn để
ở sân sau, khoá chặt, rồi bà quay ra mở cổng cho mọi
người vào. Ông lý nhanh chân bước vào trước, rồi đến
viên quan ba Tây vóc người cao lớn và một viên thông
ngôn mặc áo dài bước theo sau. Sau lưng ông ta, bốn
người lính khố xanh, súng ống đầy đủ bước vào theo.
Ông lý đưa mắt nhìn bà một cách ý nhị rồi hắng giọng
hỏi lớn:
- Ông Cả Thiện đâu? Quan muốn gặp ông chủ

nhà này!
303
Bà Ngan chắp tay vái:
- Bẩm ông lý, ông Cả con không có ở nhà ạ!
- Thế ông Cả đi đâu?
Bà Ngan vẫn nhũn nhặn trả lời:
- Dạ, con không biết ạ!
Ông lý quay sang nói với quan ba Tây bằng tiếng

Việt:
- Thưa ngài, ông chủ nhà không có nhà ạ!
Viên quan ba nhìn ông lý một lúc rồi dõng dạc

nói bằng tiếng Pháp:
- Je veux voir Mme Ca Thien! (Tôi muốn gặp bà

Cả Thiện!)
Viên thông ngôn dịch lại lời của viên quan. Ông
lý quay lại hỏi Bà Ngan:
- Bà Cả có ở nhà không? Quan đây muốn gặp bà

ấy!
Bà Ngan lại cúi đầu thưa:
304
- Bẩm, bà con ở trong nhà. Con mời ông lý và

quan đây vào nhà để con thưa lại với bà con!
Nói xong, bà lùi sang một bên cho ông lý và viên

quan Tây đi trước. Cả ba bước lên thềm nhà thì bà Cả
khệ nệ cái bụng chửa vượt mặt bước ra. Trông vẻ mặt bà
mệt mỏi, có lẽ vì thai đã lớn nên bà không được khoẻ.
Da mặt vàng vọt, xanh xao, đôi mắt bà Cả lộ vẻ căng
thẳng khi gặp viên quan ba và ông lý. Bà đon đả hỏi
ngay:
- Chào ông lý và quan trên. Bẩm, có việc gì mà

ông lý và quan trên thân hành đến nhà tôi như vậy?
Ông lý kín đáo đưa mắt quan sát viên quan ba đi

bên cạnh. Ông thấy viên quan chăm chú nhìn bà Cả,
nhưng khuôn mặt bình thản không tỏ thái độ giận dữ.
Trái lại, thấy bà cả đang có chửa, viên quan bèn lùi lại,
giơ ngón tay chỉ vào bụng bà, mỉm cười thân thiện:
- Vous allez avoir bébé. Félicitation! (Chúc mừng

bà sắp có em bé!)
Rồi ông ta nói với bà Cả bằng tiếng Việt với phát

âm khá chuẩn:
305
- Bà sắp sinh em bé hả? Chúc mừng bà nhé!
Bà Cả ngơ ngác trước vẻ mặt vui vẻ và lời chúc

khá nồng nhiệt của viên quan Tây, đến nỗi bà đứng lặng
không biết trả lời ra sao. Ông lý thấy vẻ lúng túng của bà
bèn nhắc nhở:
- Chị Cả, quan chúc mừng bà sắp có em bé đấy!

Chị cảm ơn quan đi!
Nghe ông lý nhắc khéo, bà bèn vái viên quan

Tây, đáp lễ:
- Cảm ơn quan trên!
Bà vái xong đứng thẳng dậy nhìn viên quan Tây

kín đáo quan sát. Ông ta còn trẻ, chỉ độ ngoài ba mươi,
trông có vẻ dễ gần, vui vẻ. Gương mặt rám nắng. Đôi
mắt xanh trông mơ màng, như một nhà thơ hơn là một
người quân nhân thực thụ. Chưa từng gặp người này bao
giờ, bà áng chừng viên sĩ quan này mới được chuyển về
đồn trên núi Thiên Thai gần làng. Ông lý trưởng khẽ liếc
viên quan rồi quay sang bà hỏi:
- Chị Cả này, chồng chị có nhà không?
Bà nhìn ông lý, lắc đầu:
306
- Không, chồng tôi đi lên tỉnh rồi, ông lý ạ!
- Ông ấy lên tỉnh làm gì?
Bà đã toan đáp ông Cả lên tỉnh để mua vài thứ và

chơi trên tỉnh độ hai tuần sẽ về. Nhưng nhìn gương mặt
ông lý, viên quan ba và đám lính khố xanh ngoài kia, bà
nghi ngại trả lời:
- Dạ, chồng tôi lên tỉnh chữa bệnh!
Ông lý quay lại toan nói với viên quan ba, nhưng
ông ta đã gật đầu ra điều hiểu những gì bà Cả nói. Ông ta
lại chậm rãi hỏi bằng tiếng Việt khá rõ ràng:
- Ông Cả bị bệnh gì đấy, bà Cả?
- Dạ bẩm quan, ông nhà tôi bị đau dạ dày đã khá

lâu. Thuốc ta không chữa khỏi nên ông ấy lên Hà Nội để
tìm thuốc Tây chữa bệnh ạ!
Viên quan ba nhìn bà Cả đăm đăm như muốn đo

lường sự thật trong lời nói của bà. Một lúc sau, ông ta
gật đầu, chậm rãi nói tiếp:
- Bà có biết là có người tố cáo với chúng tôi là

nhà bà chôn rượu lậu không?
307
Bà Cả lắc đầu. Viên quan lại hỏi tiếp:
- Nhà bà có chứa rượu lậu hay không?
- Dạ bẩm quan, oan cho nhà con ạ! Cả nhà con

không ai biết uống rượu ạ!
Viên quan ba đưa mắt nhìn ông lý dò hỏi. Ông lý

gật đầu xác nhận:
- Vâng thưa quan, tôi chưa từng thấy chồng chị ta

uống rượu bao giờ! Tôi biết rõ gia đình cụ tổng Trà từ
xưa đến giờ không ai uống rượu cả!
Viên quan người Pháp gật đầu, quay sang bà Cả

nói tiếp:
- D'accord! Bà có thể dẫn chúng tôi ra chỗ ao

nhà được không? Tôi cần khám xét chỗ đó!
Bà Cả gật đầu toan quay đi, thì cụ tổng Trà xuất

hiện trước cửa nhà. Ông lý vừa thấy cụ đã lên tiếng chào
lớn:
- Chào cụ tổng!
Viên quan ngẩng lên nhìn thấy cụ tổng đang từ từ

chống gậy bước xuống bậc thềm. Ông ta tiến lại cụ với
308
khuôn mặt tươi cười. Đến gần, ông đứng nghiêm chào
theo kiểu tác phong quân đội rồi ông bảo:
- Thưa cụ tổng, cụ khoẻ chứ!
Cụ tổng bình tĩnh trả lời:
- Cảm ơn quan, tôi khoẻ!
Viên quan ba lên tiếng:
- Thưa cụ, chúng tôi được lệnh khám xét nhà cụ

vì có người tố cáo nhà cụ chôn rượu lậu!
Cụ tổng đứng im như đang suy nghĩ điều gì, một

lúc rồi xoay sang người con dâu đang bụng mang dạ
chửa, dõng dạc bảo:
- Cả này, con dẫn quan ba và ông lý ra vườn sau

xem chỗ nào có chôn rượu lậu, cho các ông xem nhé!
Cụ xoay sang viên quan ba đang đứng nhìn cụ

với cặp mắt có vẻ thiện cảm, bảo tiếp:
- Thưa quan, nhà tôi không ai uống rượu cả nên

không có chuyện chứa rượu lậu trong nhà. Nếu có ai đó
tố cáo với chính quyền như thế thì chắc đó là họ cáo
gian! Các ông cứ việc xem xét quanh nhà, nếu thấy có
309
nghi ngờ gì! Tôi xin phép các ông vào nhà trong nghỉ
ngơi!
Nói xong, cụ vái viên quan ba một cái rồi quay

bước vào trong nhà. Viên quan ba đợi cụ tổng đi khuất
vào trong, rồi làm dấu bảo bà Cả dẫn cả đoàn đi ra phía
ao nhà.
Xuân giật mình khi nghe tiếng chân người xôn

xao đi dần ra phía bờ ao. Nó bỏ vội cái rổ cám xuống sàn
đất, chạy vội ra phía cửa chuồng, ngóng về phía ao xem
ai đang đi tới. Xuân thấy mẹ, bà Ngan và một đám người
bước theo sau, đi về phía bên kia bờ ao. Nó hơi hoảng sợ
thấy một viên quan người Tây cùng vài ba người lính
khố xanh, súng ống vác vai đi đằng sau mẹ nó. Xuân khe
khẽ gọi các em:
- Thuần, Lịch lại đây!
Hai đứa bé vẫn mãi mê nhìn những quả trứng vịt

đang nằm trong lò ấp nên không nghe thấy tiếng chị gọi.
Xuân rón rén đi đến cạnh hai đứa, nắm lấy cổ áo chúng
giật nhẹ, làm cả hai giật mình quay lại nhìn chị. Xuân
đưa ngón tay lên miệng suỵt khẽ rồi lôi hai đứa về phía
310
mình. Nó kéo hai em lùi sâu vào chuồng vì sợ đám người

lạ kia nhìn thấy. Cuộc sống ở thôn quê vốn bất an nên
những đứa trẻ ở đây cũng khôn ngoan, cảnh giác hơn.
Nó ngồi thụp xuống, bảo khẽ với hai đứa im lặng, rồi nó
chỉ ngón tay ra ngoài sân, chỉ cho hai đứa em nó thấy
chuyện gì đang xảy ra. Con Thuần nhìn thấy mẹ và bà
Ngan đang đứng bên cạnh ông lý, viên quan Pháp và một
người đàn ông mặc áo dài bên bờ ao, trông những người
lính khố xanh lội xuống ao tìm cái gì đấy. Nó sợ hãi,
nghiêng người ghé vào tai chị hỏi nhỏ:
- Ai đấy chị? Mẹ bị bắt à?
Xuân lắc đầu, nói khẽ vào tai các em:
- Chị không biết! Ngồi im đừng có nhúc nhích!
Cả ba chị em ngồi bất động trong chuồng vịt nhìn

xem chuyện gì đang xảy ra bên ngoài. Mấy người lính
lội xuống ao, tìm kiếm gì đấy, một lúc sau, một người
lặn xuống kéo lên một cái chum sành nhỏ chỉ độ dăm lít
từ dưới ao. Hai ba người xúm lại kéo cái chum lên khỏi
ao. Cái chum vừa lên khỏi ao, một người lính loay hoay
311
mở cái nắp chum rồi cúi đầu xuống ngửi. Vài phút sau,
người đó ngẩng lên nói lớn:
- Bẩm quan, rượu ạ!
Viên quan Tây đi đến gần, ngồi thụp xuống, thọc

một ngón tay vào chum rồi đưa lên mũi quét qua quét lại.
Đoạn, ông ta ra lệnh bằng tiếng Pháp:
- Il est vrai que le vin! Alez, l'emporter! (Đúng là

rượu! Mang nó đi!)
Viên quan xoay sang bà Cả, nghiêm giọng nói:
- Nhà chị nấu rượu lậu phải không?
Bà Cả mặt xanh như tàu lá, đầu óc rối bời. Bà

than thầm trong bụng: "Trời ơi, tai bay vạ gió ở đâu đưa
đến nhà thế này! Tôi có làm gì nên tội mà Giời gieo tai
họa thế này!". Bà hoảng hốt đưa tay xua lia lịa, miệng
chối bai bải:
- Bẩm quan, oan cho nhà con. Chúng con chưa

bao giờ làm chuyện này. Chúng con đâu dám phạm luật
quan đã ban xuống!
Viên quan gằn giọng:
312
- Không phải của nhà chị, vậy rượu này của ai?
Chị nói không rõ ràng, tôi cho lính tuốt xác chị. Khai cho
mau!
Bà cả vái như tế sao:
- Bẩm quan, con xin thề nhà con không chứa

rượu bao giờ. Chồng con quanh năm bệnh hoạn chưa bao
giờ biết uống rượu. Của gian này chắc là của đứa nào đó
hiềm khích với gia đình con, chúng quăng cái chum này
xuống ao để hại gia đình con.
Ông lý Đáng thấy tình cảnh của bà Cả cũng cảm

thấy ái ngại, bèn đỡ lời van xin hộ bà:
- Vâng, bẩm quan, con biết gia đình chị này đã

lâu. Con không nghĩ chồng chị ta nấu rượu lậu đâu ạ!
Chồng chị bị đau dạ dày quanh năm, không uống rượu
bao giờ, nên chắc không chứa rượu làm gì! Con trộm
nghĩ chắc có ai đó muốn hại gia đình chị ta...
Viên quan im lặng ngẫm nghĩ rồi trừng mắt nhìn

bà Cả, gằn giọng:
313
- Gọi chồng chị lên hầu quan ngày mai. Bản quan
muốn gặp anh ta để nói chuyện. Tìm cách trốn không
gặp quan là không yên đâu! Nhớ đấy!
Nói rồi, ông ta đứng dậy, đi theo những người

lính khố xanh ra phía trước nhà. Ông lý đứng lại nhìn
theo đám người một lúc rồi quay sang nói với bà Cả:
- Chị Cả, chị nhớ nói anh Cả lên đồn gặp quan ba
trên ấy nhé! Rồi ông hạ giọng nói tiếp:
- Chiều nay tôi sẽ sang nói chuyện với chị sau!
Nói xong, ông tất tả đi theo đám người ra phía

trước. Bà Cả nói với bà Ngan:
- Bà Ngan, bà theo tiễn ông lý rồi đóng cổng lại

cho tôi nhé!
Bà Ngan dạ nhỏ rồi chạy theo chân ông lý. Bà Cả

vẫn đứng bên bờ ao một đỗi như đang suy nghĩ điều gì
ghê lắm. Xuân dặn em vẫn ở trong chuồng, nó hé cửa
bước ra gọi mẹ:
- U ơi, u ơi ...!
314
Bà Cả nghe tiếng gọi ngẩng lên, nhìn thấy Xuân

bà tươi ngay nét mặt hỏi liền:
- Xuân hả? Con Thuần với thằng Lịch đâu?
- Bọn nó ở trong chuồng vịt với con từ nãy đến

giờ!
Bà vội đi vòng qua bờ ao, tiến đến gần chuồng

vịt. Lúc này, hai đứa nhỏ cũng len lén đi ra khỏi cửa.
Nhìn thấy ba đứa con, bà Cả mừng quá, vội đến gần bảo:
- Thôi được rồi! Nhà mình có chuyện rắc rối!

Không biết đứa nào xấu bụng vứt chum rượu xuống ao
nhà mình, rồi vu cáo với quan trên là nhà mình chôn
rượu lậu. Con đi tìm thằng Lãm về cho u ngay! Nó đi
chăn trâu với đám thằng Bính từ sáng đến giờ! Thầy con
không có nhà lúc này, chắc u phải lên đồn thay cho thầy
kêu oan rồi! Đi nhanh đi!
Xuân nghe lời mẹ giục, nó gật đầu đi ra phía sau

bờ ao, chui qua rào giậu, rồi đi thẳng ra đường đê.
Trên những cánh đồng lúa vắng chỉ còn trơ gốc
rạ vào cuối mùa hè, xa xa là những con trâu nước da đen
bóng đang lững thững bước đi, đầu chúi vào những
315
nhánh rạ, vừa chậm rãi nhai đi, nhai lại món cỏ trong
miệng, mắt lơ đễnh ngắm những con ruồi bay vo vo
quanh người, nhưng chiếc đuôi to với túm lông đen xám
như cái chổi phe phẩy không ngừng, như bực bội vì sự
làm phiền của những sinh vật có cánh kia. Thỉnh thoảng,
chúng lắc người, làn da đen sậm rùng rùng khiến cho cả
đám ruồi trâu đang đậu trên thân thể chúng như bừng
tỉnh bởi cơn chấn động, bay ào lên nghe rào rào như một
đám ong vò vẽ. Thỉnh thoảng, những chú trâu lúc lắc cặp
sừng mun đen, to tướng giang ra, bè bè trên đầu, để xua
những con ruồi đói khát. Đôi tai chúng không ngừng phe
phẩy. Những con ruồi đen to bằng hạt đậu đen, đậu trên
tấm lưng trâu, bò đi bò lại trên tấm da dày, bay vèo lên
khi tấm da trâu bất chợt rùng rùng rung lên từng chặp.
Từ trong họng chúng phát ra những tiếng "i... i... i..." kéo
dài như tiếng kêu của một đứa trẻ nhõng nhẽo, rên rỉ vì
bị làm phiền! Có con lười biếng nằm trên bờ ruộng sau
một bữa ăn cỏ no nê, đang ợ lại đống cỏ từ trong bụng
lên miệng để nhai lại, tiếp tục tiêu hoá nốt món thức ăn
khô khốc một cách nhàm chán. Chúng trông nhàn nhã
đến mức phải nghen tị! Đàn trâu nhà ông Cả đang đi
lững thững quanh những mảng cỏ non còn sót lại như
316
một phép lạ sau những ngọn gió khô khốc của những
tháng hè oi bức. Đám thằng Bính, thằng Lãm, thằng
Nhạ, thằng Lân đang ngồi dưới một bụi tre xanh um tùm
chơi trò đá ngựa bằng hoa cỏ. Một tấm gỗ đóng đinh ở
hai đầu. Một sợi dây chun được căng ra trên hai đầu
đinh. Những cọng hoa cỏ màu xanh, dài, nhỏ, trông như
những con sâu có lông tua tủa xung quanh, được đặt
ngay ngắn trên sợi dây chun. Nhạ và Bính ngồi đối diện,
cắm cúi dùng một cục đá chà mạnh trên đầu mỗi cây
đinh nhỏ. Sự cọ xát giữa cục đá và đầu cây đinh khiến
cho hai cọng hoa cỏ di chuyển trên sợi chun, tiến đến
gần nhau. Cả hai đứa phải cố gắng cọ thật mạnh để cọng
hoa cỏ của đứa nào rơi xuống, thì kẻ đó sẽ thua, phải
cõng đứa thắng chạy một vòng quanh bụi tre lớn.
Dưới bóng tre xanh, Bính và Nhạ mặt đỏ gay,

hăng hái chơi trò đá ngựa cỏ. Bên cạnh, thằng Lãm và
Lân đang ngồi tụm lại cổ vũ, quên bẵng những con trâu
đang gặm cỏ ngoài kia. Đang hò hét ủng hộ nhau, bỗng
cả bốn đều nghe có tiếng chân người đi tới. Cả đám
ngẩng lên nhìn thấy ông trương tuần mặc chiếc áo dài
the đen, khệnh khạng chống gậy đi tới. Ông chưa già, chỉ
317
độ ngoài bốn mươi nhưng thường cầm cây ba toong bằng

gỗ mun đen bóng có chạm đầu hổ, chống đi như một thứ
trang sức.
Ông chỉ tầm thước nhưng dáng người to đậm,

lưng hơi gù. Dáng đi khuỳnh khuỳnh như dáng người có
võ, nhìn ông xa xa giống như tướng của con gấu. Cụ
tổng bảo tướng ông trương tuần làng này là tướng gấu,
thường là người khôn ngoan, điềm tĩnh nhưng không
khoan nhượng. Một khi đã quyết định điều gì là họ sẽ
làm cho đến cùng mới thoả mãn! Gốc con nhà võ, nghe
đồn dòng họ ông từ xưa có người làm tướng trong triều
nhà Lê, ông trương tuần, tên tục là Chinh nên trong làng
gọi ông là tuần Chinh, ông được cả hội đồng các cụ
trong làng bầu cho làm trương tuần để trông coi an ninh
trong làng xóm. Cụ tổng Trà có lần bảo: "Ai chứ ông
Chinh mà làm trương tuần thì tôi yên tâm! Ông ấy tuy
nóng nhưng thẳng tính, lại ghét cái đám rỗi hơi đi quấy
phá làng xóm! Không ai hay hơn ông tuần Chinh ở việc
này!". Không giống cụ lý lúc nào cũng lầm lỳ khó gần,
trái lại ông tuần Chinh rất cởi mở, tính tình dễ dãi phóng
khoáng với mọi người. Gặp ai, ông cũng là người chào
318
hỏi từ xa, rất vui vẻ, nhưng ông rất nghiêm khắc khi xử
bắt ai vi phạm lệ làng hay những đứa trẻ phá làng phá
xóm. Trẻ con gặp ông thì sợ lắm vì các bà mẹ hay đem
hình ảnh của ông như một ông ba bị17 để doạ đám trẻ
mỗi khi chúng trở nên khó bảo. Đám trẻ con trong làng
đang chơi mà thấy bóng ông tuần đi dần đến là len lén
đứng dậy cúi chào, cho đến khi nào ông đi khuất mới
dám chơi lại. Người làng bảo ông ghét Việt Minh lắm, vì
một đứa con trai đi lính khố xanh của ông bị Việt Minh
giết chết khi anh ta trên đường về thăm nhà bên vợ. Dạo
gần đây, phong trào Việt Minh lợi dụng sự bất bình ngày
càng tăng giữa người Việt Nam với nhà cầm quyền Thực
dân Pháp, chiến tranh có thể xảy ra giữa hai quân đội
Pháp - Nhật trên đất Việt. Số lượng người theo Việt
Minh ở các vùng thôn quê gia tăng nhanh chóng khắp
mọi nơi, ở những vùng thôn quê ven Hà Nội như nấm
sau cơn mưa. Ông tuần Chinh tỏ vẻ lo sợ phong trào đó
sẽ lan đến làng ông như một thứ dịch, khiến ông bàn với
cụ lý, cụ tổng cho ông được phép canh phòng nghiêm
17
Ông ba bị là một nhân vật hư cấu để doạ trẻ con, thường được người miền Bắc sử
dụng, tương tự như ông Kẹ ở miền Nam. Ông ba bị thường được miêu tả là “ba bị,
chín quai, mười hai con mắt, chuyên bắt trẻ con”
319
nghặt hơn và cho lính tuần canh gác thường xuyên. Có

vài lần, quan huyện Gia Bình mời ông lên bàn về việc
chấn chỉnh và ngăn chặn Việt Minh thâm nhập vào làng
để tuyên truyền và tuyển mộ quân đội. Việc ông cộng tác
chặt chẽ với huyện và các làng xung quanh để ngăn
chặn, bắt bớ những người tham gia phong trào Việt Minh
làm các hương chức hội tề và quan lớn rất hài lòng,
nhưng ông ngày càng trở thành cái gai nhọn mà những
gã Việt Minh nằm vùng càng muốn bứng bỏ.
***
Lũ trẻ đang chơi thấy cái dáng gù gù, khệnh

khạng của ông tuần Chinh đi gần đến, đứa nào cũng vội
đứng lên, nép vào bên lề đứng khoanh tay, cúi đầu. Ông
tuần mặt đỏ gay vì nắng, đến gần, rồi dừng lại, nhìn bốn
đứa, vui vẻ hỏi:
- Mấy đứa chúng mày đang làm gì đấy?
Nhạ nhanh miệng trả lời, trong lúc ba đứa kia im

như thóc, cúi đầu không dám thưa:
- Thưa ông tuần chúng cháu đang chăn trâu ạ!
320
- Thế à! Trâu đâu? Ông chống tay ngang hông

nhìn quanh quất.
- Dạ, trâu nó đang gặm cỏ với đang tắm ở dưới

ruộng ạ!
Thằng Nhạ đưa tay chỉ cho ông thấy dăm con
trâu đang nằm bẹp dưới đống bùn dưới ruộng, giữa trời
nắng ráo và hai con trâu đang nằm bên đường dưới khóm
tre dày, giương đôi mắt đen tròn thư thả ngắm nhìn bọn
chúng. Ông tuần nhìn quanh rồi gật đầu. Ông quay lại
nhìn bọn trẻ, giơ ngón tay chỉ vào Lãm hỏi:
- Thằng này là con ông Cả Thiện phải không?
Lãm len lén ngước lên nhìn ông tuần gật đầu.
Giọng ông vang vang như chuông, hỏi tiếp:
- Bố mày đi đâu mà cả tuần nay không thấy ông

ấy về hả?
Lãm đáp:
- Dạ, thầy con đi lên tỉnh khám bệnh ạ! Thầy con

bị bệnh dạ dày lâu rồi chữa thuốc mãi vẫn chưa khỏi,
thưa ông tuần!
321
Ông gật đầu khi nghe thằng Lãm nói như vậy.
Ông tuần Chinh quay đầu nhìn chung quanh. Giữa bóng
trưa tĩnh mịch, con đường đất dẫn ra phía cánh đồng
không một bóng người qua lại dưới sức nóng của ánh
mặt trời. Chung quanh cũng chẳng có ai ngoài ông, đám
trẻ và một đàn trâu dăm con vô tư nhai cỏ. Những con
chim đậu vắt vẻo trên những cành tre mỏng manh,
nghiêng đầu ngắm nghía đám người dưới kia. Thỉnh
thoảng chúng ngửa cổ huýt lên vài tiếng, chỉ đủ làm gợn
cái không gian tĩnh lặng lăn tăn. Cái vẻ cô tịch của đồng
quê trong thời buổi loạn lạc không gieo vào lòng người
niềm hoan lạc, mà trái lại là nỗi lo lắng cho những sự
không may xảy đến bất ngờ. Ông tuần nhìn lũ trẻ bảo:
- Này, dạo này trong làng không được yên lắm

đâu. Chúng mày chăn trâu một lúc thì về nhà ngay nhé!
Đừng có đi lang thang bậy bạ nguy hiểm đấy! Việt Minh
lúc này ở khắp mọi nơi. Liệu đánh trâu về nhà sớm đi.
Trời bắt đầu quá trưa rồi đấy!
Ông giơ cái cây gậy gỗ đen bóng lưỡng, chỉ chỉ
về phía bọn trẻ, như vừa khuyên vừa đe doạ, làm chúng
322
dạ dạ liên hồi. Nhìn bọn trẻ vâng lời không dám cãi, ông
tuần có vẻ hài lòng, gật đầu:
- Được rồi, nhớ mà về sớm nhá!
Nói xong, ông quay lưng đi tiếp. Tiếng gậy ông

gõ xuống nền đất nện cứng nghe cồm cộp. Bốn đứa đợi
bóng ông khuất sau bụi tre ngà lớn, chỗ mấy con trâu
đang nằm nhai cỏ, mới dám ngẩng lên đưa mắt nhìn
nhau, nở nụ cười khoe hàm răng cáu đen, cái đưa ra, đưa
vào khập khiễng. Thằng Bính lên tiếng trước:
- Ê, chơi nữa không chúng mày?
Nhạ gật đầu:
- Chơi tiếp đi. Trời còn sớm mà, cho mấy con
trâu ăn no bụng một chút rồi bọn mình lùa trâu về!
Lãm và Lân gật đầu đồng ý. Cả đám vừa ngồi

xuống bàn cờ nhỏ để dưới đất, định tiếp tục cuộc đua thì
bất thình lình một tiếng hét lanh lảnh vang lên: "Ối!" làm
cả bọn giật mình ngồi thẳng dậy. Tiếp đó, tiếng một
người đàn ông hét lên, giọng nghẹn đặc, đứt quãng:
- Ối Giời ơi! Thằng Ngôn nó giết tôi! Nó đâm

chết tôi!
323
Cả bốn đứa ngồi im như bị điểm huyệt, không

hiểu chuyện gì đang xảy ra. Có tiếng “huỵch” như một
vật nặng rơi xuống đất làm cả bốn bừng tỉnh, thằng Lãm
vội nói nhỏ:
- Ê chúng mày, chạy ra xem có chuyện gì? Giọng

ai như giọng ông tuần ấy!
Nói rồi, nó cắm đầu chạy bổ đi trước. Nó nhanh

chân quá khiến thằng Nhạ không kịp giữ tay lại, đành
chạy theo Lãm. Lân và Bính thấy hai đứa kia chạy cũng
nối gót chạy theo. Cả bốn đứa chạy qua khóm tre làng thì
thấy ông tuần nằm ngửa trên đất, máu từ cổ ông vẫn bắn
lên cao từng đợt, có vòi, trông như con lợn bị chọc tiết!
Lãm chạy nhanh lại, nó thấy bóng ai như thằng Ngôn và
thằng Toạ đang chạy thật nhanh băng qua cánh đồng lúa
rạ, chạy sâu vào phía ruộng, đâm qua làng khác. Lãm
quay lại gào lên với Nhạ:
- Ơi Nhạ, nhìn xem phải thằng Ngôn và thằng

Toạ con ông Lãng không?
Nhạ nhớn nhác nhìn theo ngón tay Lãm chỉ ở

phía xa một lúc, rồi quay lại bảo:
324
- Có vẻ thế! Nhìn dáng chúng quen quen, giống

thằng Ngôn mày ạ!
Rồi cả bốn đứa ngồi thụp xuống bao quanh ông

tuần đang nằm ngửa trên đất. Tay ông ôm lấy vết thương
ở cổ, máu vẫn trào ra qua các kẽ ngón tay, sủi bọt đỏ
ngầu, rồi chảy xuống hai bên cổ ông thấm hết vào chiếc
áo trắng ông mặc bên trong trông thật gớm ghiếc! Mắt
ông tuần dại đi, miệng ông há ra như đang cố tớp lấy
không khí để thở. Ông giống như một con cá bị ném lên
bờ, đang từ từ giãy chết! Da mặt ông từ từ trắng bệch
trông thật hãi hùng! Nhạ cúi sát mặt ông hỏi thật lớn:
- Ông tuần, ông tuần, ông có nghe cháu không?

Ai đâm ông?
Ông tuần cố há miệng để nói, miệng ông run run,

một tia máu trào ra khoé miệng chảy dài xuống cổ. Ông
lập bập, thì thào đứt quãng:
- Thằng... thằng Ngôn đâm lén... tao!
Ông còn muốn nói gì nữa nhưng không sao nói

nổi! Người ông giật lên khiến máu lại ứa tràn ra qua vết
thương ở cổ. Máu chảy thành dòng nhỏ tong tong xuống
325
đất, loang dần ra một vũng màu thẫm quanh cổ ông. Mỗi
lần ông há miệng là máu lại trào ra khoé miệng, khiến
ông sặc sụa. Miệng ông nhuộm đầy máu đỏ. Bất ngờ,
người ông giật mạnh một cái cuối cùng, rồi đầu nghẹo
sang một bên. Ông tắt thở. Mắt ông vẫn mở trợn trừng
như còn uất ức vì bị cướp đi cuộc sống một cách bất ngờ
và tàn nhẫn mà ông không ngờ đến! Bốn đứa trẻ nhìn
ông rồi nhìn nhau, mặt cắt không còn giọt máu, nghẹn
lời không nói nổi! Thằng Lân trố mắt nhìn, giọng nức
nở, đầy sợ hãi, thì thào:
- Thôi, ông tuần chết rồi!
Đúng lúc đó, cả bọn thấy nghe tiếng Xuân gọi

giật ở phía sau lưng:
- Ê này, mấy đứa chúng mày đang làm gì đấy hả?
Cả bọn quay lại thấy Xuân và Thược đang dần đi

tới. Dường như cả hai chưa nhìn thấy ông tuần đang nằm
sõng xoài dưới đất.
***
326
Xuân nghe lời mẹ, chui vội qua bờ giậu đi ra phía

những thửa ruộng để tìm Lãm và đám trẻ chăn trâu. Nó
biết đám trẻ chỉ loanh quanh ở bờ ruộng thả trâu chứ
không đi đâu. Đang cắm cúi vừa đi, vừa chạy Xuân chợt
nghe tiếng gọi:
- Xuân, Xuân ... đợi tao với!
Xuân dừng lại, quay về hướng tiếng gọi. Nó thấy

Thược đang vội vã đi tới. Bên hông Thược cắp một cái
rá nhỏ trống rỗng.
Thược tuy bằng tuổi Xuân nhưng người nó đẹt dí,

đầu nó chỉ chạm đến dái tai dưới của Xuân. Con bé gầy
teo, người xanh mướt như thiếu máu kinh niên. Gia đình
nó túng thiếu quanh năm, chẳng khi nào Thược và lũ em
nheo nhóc có lấy được một bữa cơm độn khoai cho ra
hồn! Thầy u Thược đi cày thuê quanh năm, làm đầu tắt
mặt tối mà vẫn không đủ nuôi đàn con năm đứa nheo
nhóc, gầy tẻo gầy teo! Năm nào cũng thế, ông Diễn phải
khất sưu, trốn thuế để bà vợ gầy ốm, người khô quắt, héo
hắt quăn queo như cọng bún khô, lên huyện, lên làng,
khóc nài xin khất. Mấy chị em nhà cái Thược chẳng đứa
nào được học hành gì, cứ lêu bêu hết làng trên xóm dưới.
327
Đứa lớn trông đứa nhỏ, lang thang nhếch nhác như đàn
gà con lạc mẹ, nhìn thấy mà thương! Thược là đứa chị
gái lớn nhất nên phải theo cha mẹ làm công từ khi còn
rất nhỏ. Những lúc vào mùa gặt, thầy u nó lùa đám con
đi tuốt thóc thuê cho người ta, nhờ vậy mà đôi khi cả nhà
được dăm ba thúng thóc để dành cho những ngày giáp
hạt. Thược đã mười ba tuổi rồi mà một chữ bẻ đôi chẳng
biết! Người nó dúm dó như núm giẻ, xanh như tàu lá vì
thiếu ăn quanh năm. Xuân thấy Thược gọi giật bèn đứng
lại chờ bạn. Hai đứa chơi với nhau từ khi còn nhỏ. Tuy
có tiếng là giàu có trong làng, trong tổng, ông bà Cả
được cái là chẳng bao giờ phân biệt giàu nghèo trong
làng. Con cái chơi với ai cũng được, ông bà chẳng mấy
quan tâm. Nhà giàu cũng như nhà nghèo.
Thược đi nhanh đến bên cạnh Xuân hỏi:
- Mày đi đâu thế?
- Tao đi tìm thằng Lãm em tao! Nó đi chăn trâu

với bọn thằng Nhạ, thằng Bính từ sáng giờ chưa về.
Xuân trả lời. Rồi nó nhìn Thược hỏi:
- Còn mày đi đâu đây?
328
Thược giơ chiếc rá không cặp bên hông ra trước

mặt Xuân bảo:
- Tao đi đào khoai ở ngoài đồng cho u tao. Với

lại đi ra ngoài chỗ thầy tao đặt nơm cá xem có con cá
nào mắc vào nơm không? Tao đi với mày nhá! Bọn mình
cùng đi một đường mà!
Xuân gật đầu, lẳng lặng quay người đi tiếp.

Thược đi bên cạnh. Bộ quần áo vải của Thược vá dăm
bảy miếng vụn vải, có vài chỗ rách lộ cả da thịt. Xuân
liếc nhìn bèn hỏi:
- Mày mặc quần áo thế này lúc mùa đông có rét

không? Mày không có bộ nào lành lặn hay sao?
Thược cúi nhìn mấy chỗ thủng trên áo, rồi ngẩng
lên nhìn Xuân, toét miệng cười:
- Rét cũng phải chịu! Khi nào rét quá thì mặc
thêm áo vào, rồi đốt lửa sưởi thôi chứ biết làm sao!
Xuân nghe Thược nói vậy cũng mỉm cười theo.

Cả hai lại im lặng đi bên cạnh nhau một đoạn, rồi Thược
cất tiếng hỏi:
329
- Xuân này, mày còn nhớ chị Tích con ông Đấu
không?
Xuân hơi nhíu mày như cố nhớ. Thược lại nói

tiếp:
- Chị Tích bị phạt vạ hồi năm nào ở làng mình

đấy, nhớ không?
Xuân "à" lên một tiếng rồi gật đầu. Thược nói:
- Chị ấy bây giờ nghe nói làm cô đầu ở Hà Nội.

Cách đây mấy hôm, chú Phây lên Hà Nội gặp chị ấy.
Thấy chú ấy bảo chị Tích bây giờ trông đẹp và sang lắm
nhé! Chị mặc áo dài tơ tằm, đầu quấn khăn nhung đen,
cổ đeo dây chuyền vàng đẹp lắm! Nghe đồn chị ấy lấy
Tây mày ạ!
Xuân ngạc nhiên, thốt lên:
- Thế à! Sao mày biết?
Thược nhoẻn miệng cười, lúc lắc mái tóc cháy

nắng màu râu ngô, bảo:
- Tao làm sao biết! Chú Phây kể ấy chứ!
330
- Gớm, sao mà mày lại tin lão ấy? Lão ấy nổi

tiếng là nói phét nhất vùng này, mày không biết à?
Xuân bĩu môi vẻ không tin những điều Thược

nói. Ai chứ gã Phây chuyên đá gà ở làng này ai mà
không biết tính lão, suốt ngày chỉ đi đá gà và nói phét.
Gã ta đến nhà ông bà Cả không biết bao nhiêu lần, lấy lý
do hết vợ bệnh con đau để vay khi thì vài lon gạo, lúc thì
dăm ba xu. Khi thì thấy gã ngồi lê la ở quán bà Tảo đầu
làng, khề khà dăm ba chén rượu, lúc thì thấy ở một đám
đá gà, mặt đỏ au hung hăng cá cược. Xuân thường hay
nghe u bảo: "Ai chứ cái thằng Phây này không ăn mày
rồi cũng đến đi ăn xin, nếu cứ sống cái kiểu này!" Chẳng
điều gì gã nói mà người làng tin lấy nửa lời. Mỗi khi
nghe ai kể câu chuyện gì mà bắt nguồn từ gã, người làng
chỉ cười xoà, bỏ ngoài tai rồi quên hẳn câu chuyện gã kể.
Gã la cà từ làng trên xóm dưới cả ngày, ai thuê gì làm
nấy! Không có một nghề ngỗng gì nhất định! Con cái
một đàn năm đứa, gã chẳng lo lắng, mặc cho vợ gã còm
cõi đi cày thuê, cuốc mướn lo cho đàn con. Đứa con gái
lớn mới chín tuổi, gã đã cho đi ở với một gia đình giàu
có ở làng bên. Thằng con trai mười hai tuổi sáng nào
331
cũng ra đồng, lúc thì câu vài ba con cá, bắt vài con cua.
Hôm nào may thì vớ được rá tôm cá tươi là may mắn
lắm rồi! Mặc cho vợ con đầu tắt mặt tối, gã thây kệ!
Nhưng nói đi thì phải nói lại, Phây được có cái tài kể
chuyện rất hay! Nhờ gã lê la khắp nơi nên biết khá nhiều
chuyện trên trời dưới biển, đem ra làm quà ở các buổi
rượu. Chẳng biết chuyện gã kể có thật hay không, đúng
được bao nhiêu, nhưng ai cũng gật gù khoái chí mỗi khi
gã khà một ngụm rượu và bắt đầu cái câu nói quen
thuộc: "Tôi có chuyện này kể các bác nghe nhé!" Mọi
người đều ngồi yên, lắng nghe từng lời gã kể như bị thôi
miên, vẻ mặt thích thú. Uống vài ngụm rượu, gã bảo hết
chuyện, rồi đứng lên đi. Cả làng không ai lạ gì gã nên
cũng chẳng ai chấp nhặt làm gì! Cứ thế mà Phây sống ăn
mày rượu chè của làng xóm.
***
Thược quay lại nhìn Xuân cười xoà, dễ dãi. Tính

Thược vốn hiền lành không khôn ngoan, sắc sảo như
Xuân nên nó thường hay nhường bạn, không mấy khi
332
tranh cãi với ai. Xuân nhận thấy hàm răng Thược nhuộm
đen lánh, bèn hỏi:
- Mày nhuộm răng bao giờ thế! Sao tao không

biết!
Thược cười:
- Mẹ tao dẫn tao đến bà Nhẫn chuyên nhuộm

răng ở chợ huyện tháng trước. Cả hai tuần nay tao không
dám ăn uống gì vì sợ chất nhuộm nó phai đi thì phí lắm,
lại tốn tiền.
Xuân ngắm nghía hàm răng nhuộm của Thược

đều đặn ánh lên dưới ánh nắng mặt trời như những hạt na
đen nhánh, trông rất đẹp! Ở làng quê Việt Nam, con gái
cứ đến mười ba mười bốn là cha mẹ bắt đầu đưa con đi
nhuộm răng đen: Một phần là để giữ răng, một phần làm
tăng nét đẹp của người con gái đến tuổi dậy thì. Khuôn
mặt gầy ốm, xanh xao thường ngày của Thược hôm nay
trông lạ hẳn! Xuân thấy Thược như lớn hẳn lên so với
nó, dẫu rằng hai đứa cũng cùng tuổi nhau. Xuân nhìn
hàm răng Thược, lộ vẻ thích thú:
333
- Đẹp thật! Tao sẽ nói với u tao cho tao nhuộm

răng giống mày! Trông mày nhớn hẳn ra đấy, xinh lắm!
Nó nghiêng đầu ngắm nghía Thược, nhưng rồi

mặt nó xị xuống:
- Khổ cái thầy tao không thích nhuộm răng. Thầy

tao bảo để răng trắng cho đẹp, nhuộm răng đen không
đẹp!
Thược nhìn Xuân, ngạc nhiên hỏi:
- Sao cơ? Thầy mày nói thế à! U mày thì sao?
- U tao chẳng nói gì, cứ tùy thầy tao quyết định!
Thược đổi chiếc rá cầm sang bên phía hông bên

kia vì mỏi, hỏi:
- Ôi dào, thầy mày theo mới, theo tân hả?
- Tao không biết! Xuân cau mày khó chịu vì cách

nhận xét của Thược với thầy nó. Nó vặn hỏi lại, vẻ cáu
kỉnh:
- Theo mới, theo tân là xấu hả?
Thược nhìn vẻ bực dọc của Xuân, ngại ngùng

đáp:
334
- Không, tao có nói thế đâu!
Im lặng một lúc, Thược chuyển đề tài qua câu

chuyện khác:
- Tao nghe đồn thằng Ngôn, thằng Toạ hình như

vào hội kín nào đấy Xuân ạ!
Quên ngay sự bực bội, Xuân trợn mắt hỏi liền:
- Tại sao mày biết hai đứa chúng nó vào hội kín?
Thược đi sát vào Xuân, thì thào bên tai nó:
- Thầy tao ở trong đội Nghĩa Dũng Đoàn18 nói.

Cách đây vài hôm, cụ trương tuần có gọi thầy tao lên nói
chuyện gì đó về hội kín nào đấy! Tối qua, tao nghe trộm
thầy tao nói với u tao như vậy! Cụ lý hình như có biết và
bảo cụ trương tuần phải tìm xem hội kín nào ở làng
mình. Cụ trương tuần bảo là có biết hai thằng Ngôn với
Toạ trong hội đấy!
Xuân gần như đứng lại khi nghe tin sốt dẻo. Nó
níu lấy tay áo Thược kéo lại, hỏi:
18
Nghĩa Dũng Đoàn là tổ chức nghĩa quân địa phương do chính quyền Quốc gia Việt
Nam thân Pháp thành lập, có nhiệm vụ “lưu động tại các thôn xã để tìm biết và cản
phá kịp thời các tổ chức và hoạt động của đối phương”
335
- Có đúng chắc là hai thằng đó trong hội không?
Thược nhún vai, ngạc nhiên trước vẻ nghiêm

trọng của Xuân:
- Ai mà biết chắc! Tao chỉ nghe như thế thì kể

cho mày nghe! Mày biết chuyện gì hả?
Xuân gật đầu rồi thì thầm kể cho Thược nghe

chuyện Lãm thấy Ngôn và Toạ trong đình làng vào một
buổi chiều tối trên đường đi học về. Cả hai đứa vừa đi,
vừa thì thào kể chuyện cho đến khi thấy đám con trai
đang tụ tập trên con đường làng chói chang ánh nắng.
***
Sáu đứa trẻ chết sững nhìn xác ông tuần Chinh
nằm thõng thượt trên con đường làng, máu me lênh láng.
Xuân và Thược gần như muốn khuỵu xuống khi đám con
trai dạt ra cho chúng nhìn thấy hình hài ông tuần Chinh
nằm dưới đất! Con Thược hét một tiếng kinh hoàng, đôi
mắt nó trợn ngược vì nhìn thấy cảnh tượng ghê rợn trước
mắt. Xuân cũng bủn rủn cả hai chân, không nhấc lên nổi.
Một lúc sau, Thược run giọng nức nở:
336
- Ai giết ông tuần vậy?
Bọn con trai đồng thanh trả lời: "Không biết!".

Xuân đứng chết trân không nói được một lời. Trông ông
nằm chết trong vẻ mặt đau đớn, nhăn nhúm như giận dữ,
tức tối! Làn da ngã màu vàng ệch, phủ những vệt máu đỏ
bắt đầu đen sẫm lại, vằn vện trên mặt, trên cổ người chết,
trông khủng khiếp! Những đám máu thẫm sủi bọt đang
ngấm dần vào lớp đất bùn, dường như toát ra một mùi
tanh rất hấp dẫn, đến nỗi không lâu sau đám ruồi trâu rời
bỏ lớp da đen cứng của những con trâu đang thảnh thơi
nhai cỏ gần bên, bay ào đến, kêu ro ro trên nền đất thẫm
máu. Chẳng mấy chốc mà đám ruồi bu đen trên vũng
máu. Lũ trâu đang gặm cỏ gần đó vẫn đủng đỉnh ngắm
đám người lao xao trước mắt chúng bằng đôi mắt hiền
lành, thản nhiên cố hữu. Ông tuần nằm ngửa, đầu gục
sang một bên, hai tay còn ôm lấy vết thương trên cổ, gần
sát ngực một lỗ nhỏ, máu nhuộm vấy khắp nơi trông như
một bức tranh kinh dị, gãy gục. Hẳn ông đã giãy giụa rất
nhiều trước khi tắt thở. Một cái chết đau đớn!
Nhạ lên tiếng phá tan sự im lặng:
- Bọn mình có phải đi báo quan không?
337
Cả đám như sực tỉnh trước câu hỏi của Nhạ. Lãm
nói nhanh:
- Ờ, phải đấy! Đứa nào đi báo ông lý đi!
Bính và Nhạ đồng lên tiếng:
- Để bọn tao đi báo ông lý cho!
Lãm gật đầu nói tiếp:
- Ừ, hai thằng đi báo ông lý đi. Lân, mày chạy ra

đồng xem có ai ở đó không, gọi người đến đây giúp bọn
mình. Không thể để ông ấy nằm chết ở trên đường làng
được!
Ba đứa nghe Lãm phân công xong vội cắm đầu

chạy đi gọi người đến. Trên con đường làng vắng trong
tầm trưa chỉ có bóng ba đứa trẻ đứng chết trân nhìn cái
xác bất động đẫm máu.
338
CHƯƠNG MƯỜI
Cái chết bất ngờ của ông tuần Chinh làm chấn
động cả ngôi làng nhỏ bé. Người ta lo sợ có một đám
người nào đó đang âm mưu ám sát những viên chức hội
tề trong làng. Mấy đứa trẻ đứng đợi chỉ chừng vài khắc
thì người từ trong làng túa ra bao vây lấy chúng và cái
xác nằm bất động dưới đất. Xác ông tuần được khiêng về
làng. Mọi người nghe tiếng vợ con ông khóc lóc suốt ba
ngày đêm, cho đến khi chiếc quan tài gỗ chứa xác ông
được người làng đem chôn trong một cánh đồng rất xa,
theo lời hướng dẫn của một ông thầy phong thuỷ nào
đấy! Sau ngày ông tuần Chinh chết, ông lý, ông phó lý
và cả cụ tổng Trà được quan huyện Gia Thượng mời lên
339
huyện. Cả một ban hương chức hội tề trong làng phải

họp ở ngoài đình để tìm xem ai là kẻ đã giết ông tuần
Chinh. Khuôn mặt ông lý vốn đăm chiêu, nay lại càng
đăm chiêu hơn. Ông phó Hội không còn vẻ kênh kiệu,
dửng dưng như lúc trước. Ngay cả cụ tổng Trà cũng trở
nên dè dặt ít nói hơn xưa. Mấy ngày liền, trong làng mọi
người ai cũng nhìn nhau len lét, vẻ mặt vừa buồn vừa sợ.
Người ta không hiểu vì sao mà ông tuần Chinh bị giết
thảm khốc đến như vậy! Đi đến đâu, vào nhà ai, câu
chuyện mở đầu cũng là chuyện ông tuần bị đâm chết.
Người này nhìn người kia vẻ mặt dáo dác, lo sợ, nghi
ngại không biết ai đã giết ông, vì sao ông phải chết!
Chẳng có vẻ gì là Việt Minh đang có mặt trong làng này,
vì mọi việc bình thường không có dấu hiệu gì cho thấy
Việt Minh đang lẩn khuất trong làng. Cứ mỗi lần đi
ngang qua nhà ông tuần, nghe tiếng khóc nức nở, tiếng
rên gào thảm thiết vọng từ nhà ông ra, người nào cũng
nhìn nhau thở dài đánh sượt! Bà tuần bỏ ăn bỏ ngủ mấy
ngày nay, tóc tai rũ rượi, chẳng buồn làm gì, chỉ phủ
phục bên cái quan tài của chồng mà hờ, mà rên. Cô con
gái lớn của ông tuần phải từ nhà chồng chạy về bên làng
mình làm ma cho cha. Một tay cô phải lo lắng mọi thứ,
340
nào là tiếp khách, nấu nướng, đãi đằng khách viếng.

Khuôn mặt gầy hóp, buồn rượi của cô nay lại càng tái đi
vì mất ngủ mấy đêm. Đôi mắt mệt mỏi của cô lơ láo nhìn
đám đông đến viếng không lộ một cảm xúc gì, cứ như cô
đang đứng xem một đám ma của ai đó chứ không phải
đám ma của cha mình. Hai đứa con khác của ông tuần,
đứa mười hai, đứa mười tuổi, cứ đứng trước quan tài
thay mẹ, thay chị lạy tạ những người đến thăm, thắp cho
ông tuần nén nhang. Khuôn mặt chúng cứng đơ không
cảm xúc, không biết vì chúng mệt hay buồn. Ai thấy tình
cảnh nhà ông cũng cảm thương, đau xót!
***
Giữa lúc ấy thì ông Cả từ Hà Nội về.
Trông thấy tình cảnh này khiến ông không khỏi

nhớ đến lời thằng Lãm kể lúc trước về cuộc họp bí mật ở
ngoài đình làng của một đám người mà ông tin rằng
chính là Việt Minh đang hoạt động bí mật. Trước ngày
chôn ông tuần Chinh, bà Cả Thiện phải lên đồn Thiên
Thai để trình với quan Tây về việc ông Cả Thiện đi lên
341
tỉnh chữa bệnh. Ông Cả đã về nhà sau hôm ông tuần bị

giết chết, nhưng bà Cả không cho ông đi hầu quan. Bà
bảo để bà đi thay ông lên đồn. Lúc này, ông Cả vẫn còn
chưa hết bất ngờ vì chuyện ông tuần bị giết nên phân vân
chưa biết làm sao thì bà Cả bảo:
- Để chuyện ấy tôi lo! Tôi là đàn bà lại bụng

mang dạ chửa. Bọn Tây nó sẽ không đụng đến tôi! Ông
mà thò mặt lên đồn là nó gông cổ ông ngay tức khắc vì
ông bị vu vạ phạm tội chôn rượu lậu!
Nghe vợ nói cũng có lý, ông Cả đành để vợ đi.

Hôm ấy, bà đã đi cùng với ông lý lên đồn. Vốn là chỗ
quen biết nhau, nên ông lý căn dặn bà rất kỹ, khi gặp
quan phải nói những gì. Đồn Thiên Thai không lớn lắm,
nằm trên đỉnh ngọn núi Thiên Thai. Từ trên đỉnh núi có
thể trông thấy bao quát cả huyện Gia Bình. Trong đồn
chỉ chừng hai trung đội lính vừa Tây vừa Việt Nam với
một viên quan ba chỉ huy. Hai người đứng thấp thỏm hồi
hộp đợi viên quan Tây trong gian phòng gạch quét màu
vôi vàng đã loang đôi chỗ. Thời gian uống cạn một tách
trà thì bóng viên quan quen thuộc xuất hiện từ gian
phòng bên bước ra. Ông ta nai nịt gọn ghẽ như hôm
342
xuống làng, tuy vẻ mặt có phần mệt mỏi. Ông bước đến
gần hai người An Nam đang cúi đầu chắp tay chào, nhìn
với vẻ mặt ngạc nhiên. Nhìn người đàn bà nhà quê nhỏ
thó, xanh xao, ăn vận sơ sài tấm áo tứ thân màu nâu gụ
đã sờn, đi đôi guốc gỗ mòn vẹt gót, cái bụng chửa lớn đã
vượt mặt. Ông thấy quen quen nhưng chưa kịp nhận ra là
ai. Ông lý lên tiếng chào trước:
- Bẩm quan, con dẫn chị này lên hầu quan về việc
chum rượu chôn ở ao nhà chị ta ạ!
Viên quan nhíu mày, độ vài giây sau ông ta "à"

lên một tiếng như đã nhớ ra mụ nhà quê đứng trước mặt
mình gặp ở đâu. Ông ta gật đầu nói:
- À, tôi nhớ ra rồi! Thế nào chồng chị về nhà

chưa ? Tôi muốn gặp chồng chị chứ không phải chị!
Bà Cả khúm núm vái:
- Dạ bẩm quan, chồng con vẫn ở trên tỉnh chữa

bệnh chưa về!
Đôi mắt xanh trong màu thủy tinh của viên quan
nhìn chằm chằm vào khuôn mặt bà, như muốn đo độ
chân thật trong giọng nói và vẻ mặt của con mụ nhà quê
343
bụng mang dạ chửa kia đến đâu. Bà Cả bình tĩnh nhìn

thẳng vào mặt viên quan, lòng tự nhủ: "Phải cố tỏ ra bình
thường, nếu không nó sẽ nghi ngờ thì khổ!" Vẻ bình thản
của bà đã làm cho viên quan tin tưởng đôi chút. Khuôn
mặt đỏ hồng đang căng thẳng trở nên dịu lại. Ông ta đưa
tay lên chống một bên má, giọng chậm rãi hỏi bà:
- Bà muốn nói gì về vụ cái chum rượu chúng tôi

vừa tìm ở ao nhà bà?
Bà Cả tiến gần lại một bước, dõng dạc thưa:
- Bẩm quan, gia đình con không làm rượu bao

giờ!
Viên quan xoáy đôi mắt xanh như viên bi vào

mặt bà Cả, hỏi lại:
- Vợ chồng bà không nấu rượu, vậy tại sao có

chum rượu chôn ở dưới ao? Bà bán rượu lậu phải không?
- Bẩm quan, không phải ạ! Chúng con không

buôn bán rượu bao giờ! Chúng con chỉ quanh năm làm
ruộng không biết làm gì khác! Cái chum rượu đó không
phải của chúng con!
344
- Vậy chum rượu đó của ai? Viên quan gằn

giọng. Ông ta rắn giọng, đôi mắt gườm gườm nhìn bà Cả
như cố tình làm cho bà sợ, khiến bà Cả cúi đầu. Tiếng
ông ta lại vang lên:
- Này, chị nhìn tôi và trả lời đi! Chum rượu đó

của ai? Ở đâu?
Bà Cả ngẩng lên nhìn ông lý đang đứng gần bên,

rồi quay sang nhìn viên quan đang ngồi trên bàn, thong
thả thưa:
- Bẩm quan, con trộm nghĩ, cái chum rượu đó có

thể do một ai đó tư thù, muốn hại gia đình con mà ném
vào ao nhà con!
Viên quan chưa kịp nói gì thì ông lý đã nhanh

miệng thưa tiếp:
- Bẩm quan, con nghĩ nhà chị này nói thật! Có lẽ

ai đó thù hằn với chồng chị ta nên âm mưu ném cái
chum rượu xuống ao để vu vạ cho chồng chị chôn rượu
lậu. Con biết gia đình chị này đã lâu trong làng. Chồng
chị ta bị bệnh dạ dày nặng, cả đời không uống lấy một
giọt rượu thì buôn bán rượu làm gì, thưa quan! Vả lại,
345
gia đình chị giàu có, con cái cụ tổng Trà, giàu đã mấy
đời, không dại gì mà vướng vào những chuyện buôn lậu
như vậy!
Viên quan nghe lời thầy lý nói có vẻ xuôi tai.

Ông ngồi im ngẫm nghĩ. Đôi lông mày vàng như lông
mèo nhíu lại vẻ đăm chiêu . Một lát sau, ông quay sang
bà Cả trầm giọng hỏi:
- Này, thế chị có nghi ngờ ai trong làng hại chị

không ?
Bà Cả nhìn viên quan ba Tây ngập ngừng lắc

đầu. Ông lý vội nhảy vào, nói nhanh:
- Thưa quan, con nghĩ Việt Minh đang hoạt động

trong làng con. Ngài cũng biết cách đây vài hôm, ông
trương tuần làng con vừa bị giết chết!
Viên quan gật đầu, nói:
- Oui, je savais! (Có tôi biết!) Quan huyện Gia

Bình có thông báo cho tôi biết! Tôi đang định cùng quan
huyện xuống làng ông xem xét mọi chuyện xảy ra như
thế nào! Thế ông nghĩ vụ vu oan cho nhà chị này là do
đám Việt Minh gài?
346
- Vâng, chính thế! Con đang nghi ngờ chính bọn

đó muốn hại gia đình ông tổng Trà nên mới bày mưu
quăng chum rượu xuống ao, thưa quan!
Viên quan ba lấy tay xoa xoa chiếc cằm lún phún
râu như bãi cỏ vừa nhú sau cơn mưa, đăm chiêu suy
nghĩ. Có vẻ như ông không cạo mặt mấy ngày nay vì bận
rộn. Vầng trán cau lại, hằn lên những vết nhăn trên
khuôn mặt sạm nắng, đôi mắt xanh của viên quan Tây
đăm chiêu, mơ màng đắm chìm trong một ý nghĩ xa xôi
nào đó. Nếu không phải đang ngồi nghe một chị nhà quê
trình bày một nghi án, thì ai cũng nghĩ, ông đang thả hồn
sáng tác một đoạn thơ tình nào đó. Nếu ông ta không
khoác bộ quân phục màu vàng cát mà thay vào một bộ
vét tông thời thượng, có lẽ ông ta sẽ giống một nhà thơ
hay một nhà khoa học mơ mộng viễn tưởng. Mải suy
nghĩ, viên quan không nhìn thấy ông lý len lén quay qua
nhìn bà Cả, nháy nháy con mắt làm hiệu. Bà Cả đủ thông
minh để đoán biết ông lý đang muốn đổ vấy cho Việt
Minh để chạy tội cho chồng bà. Bà đưa mắt nhìn ông tỏ
ra hiểu ý, rồi đứng yên nhìn viên quan đang ngồi trước
347
mặt. Suy nghĩ một lúc, ông ta ngẩng lên nhìn bà, vẻ mặt
có phần dịu xuống. Ông nói:
- Được, tôi tha cho chị vì thấy chị bụng mang dạ

chửa mà phải lên tận đồn để gặp tôi. Tuy nhiên, tôi sẽ
cho người đi điều tra, nếu chị man khai thì tôi gông cả
vợ chồng chị bỏ vào tù ngay! Comprendre? (Hiểu
không?)
Nghe viên quan nói thế, bà Cả mừng ra mặt vội

dạ vâng rối rít, vái ông ta lia lịa. Quay sang ông lý, viên
quan nói tiếp:
- Tình hình dưới làng ông bây giờ ra sao? Xác

ông trương tuần để ở đâu?
Ông lý vội thưa:
- Bẩm quan, xác ông ta đã được tẩm liệm. Ngày

mai chúng con sẽ đem chôn.
Viên quan Tây trầm ngâm một lúc rồi gật đầu:
- Có lẽ Việt Minh là thủ phạm giết ông ta. Ngoài

Việt Minh ra, ông lý có nghĩ ai có thể là thủ phạm giết
ông trương tuần không ?
348
Ông lý làm ra vẻ ngẫm nghĩ một lúc rồi đáp:
- Bẩm quan, con không nghĩ ra ai khác có thù oán

riêng với ông tuần Chinh cả. Ông ấy tuy là người hay
đùa cợt nhưng là người tốt bụng, rất phân minh. Chưa
gây thù oán với ai trong làng bao giờ cả!
Viên quan đưa tay xoa cằm, trầm ngâm suy nghĩ
một lúc. Đoạn, ông ta khoát tay ra hiệu câu chuyện chấm
dứt:
- Thôi được! Tôi sẽ nói chuyện với quan huyện

và xuống làng xem sao! Allez, cả hai về đi!
Như mở cờ trong bụng, ông lý và bà Cả vội cúi

xuống vái sâu, đồng thanh thưa:
- Đội ơn quan lớn! Chúng con về ạ!
Viên quan đứng dậy đi vào trong phòng trong.

Hai anh lính khố xanh đưa hai người ra khỏi cửa rồi dẫn
cả hai ra cổng đồn. Trên con đường cái về làng, ông lý
cứ chốc chốc lại thở dài sườn sượt, mặt ông trĩu nặng, vẻ
âu sầu khiến bà Cả cũng cảm thấy ái ngại, khẽ lên tiếng
an ủi ông:
349
- Thôi, ông lý ạ! Ông chớ lo lắng nhiều quá,

chuyện đến đâu ta tính đến đấy.
Ông thở sượt một hơi dài, giọng thểu não:
- Giời, đám lính Tây lại sắp vào làng mình xới
tung mọi thứ lên nữa rồi, chị hiểu không?
Rồi như vẫn chưa hết tức giận, ông bật tiếng
chửi:
- Tiên sư bố đứa nào giết ông tuần Chinh để làm

khổ cả làng!
***
Đúng như lời ông lý, đám lính đồn ập xuống làng
trong một buổi tờ mờ sáng không báo trước.
Chiếc xe cam nhông19 chở khoảng một trung đội

lính khố xanh xuống làng, theo sau là chiếc xe Trắc
Xông20 màu xám đen có quan huyện Gia Bình và viên
19
Xe ô tô lớn để chở đồ.
20
Siêu xe Citroen Traction Avant (người Việt gọi là Trắc xông): Điểm nổi bật nhất
của dòng xe hạng sang này chính là phong cách thiết kế mang đậm nét cổ điển lãng
mạn với những đường cong duyên dáng mềm mại, vì vậy dòng xe này được ví như
“Nữ Hoàng Thiên Nga”.
350
quan ba đồn Thiên Thai. Đám lính trang bị súng ống, tua
tủa lưỡi lê cùng viên quan ba ập vào từng nhà trong làng
khiến ai cũng hoảng hốt, trở tay không kịp. Ông lý
trưởng cùng viên quan Tây và bọn lính lục tung mọi
ngóc ngách trong từng nhà để tìm xem có ai oa trữ21
truyền đơn, súng ống, đao kiếm và các loại vũ khí có ý
đồ nổi loạn. Đám trẻ con bị đánh thức bất ngờ, oà lên
khóc ầm ĩ, tiếng người van lạy vì bị đánh, bị đạp, hay bị
tịch thu mất tài sản, của cải do bị nghi ngờ là có tiếp tay
với Việt Minh vang lên khắp làng. Khoảng sáu người
đàn ông tay bị trói quặt ngược ra phía sau, xâu thành một
dây dài bị dẫn đi dọc đường làng. Một hai người trong số
họ đã chống cự nên bị đánh vào đầu, máu chảy từng giọt
nhỏ xuống ướt đẫm vai áo rách. Trong đám người bị bắt,
Lãm nhận ra anh Dậm tá điền nhà nó, cũng bị lính Tây
xỏ xâu bắt đi cùng với đám đàn ông trong làng. Áo anh
rách bươm và lấm tấm những giọt máu thẫm ở vai, ở
lưng. Má anh sưng phồng, bầm tím, có vết như bị đánh
vào mặt rất mạnh. Tất cả mọi người trong những ngôi
nhà vừa bị lục soát đều bị lùa ra đình ngồi chờ. Ngoài
21
Giữ và cất giấu những thứ do người khác đã lấy được một cách phi pháp.
351
sân đình, các viên chức hội tề trong làng cùng với vị
quan huyện Gia Bình đã ngồi chờ sẵn. Cuộc lục soát bất
ngờ của lính đồn kéo dài đến gần trưa thì xong. Dân làng
Gia Thượng đã bị đuổi ra ngồi đầy ở ngoài sân đình đến
hơn trăm người. Quá nửa là đàn bà và trẻ con. Buổi ra
đồng của bà con trong làng ngày hôm nay xem như mất
trắng.
Cái sân đình chật ních đầu người, ngồi đứng lô

nhô tổng cộng gần ba trăm người: ông già, bà cả, thanh
niên, thiếu niên đến cả những em bé miệng vẫn còn
ngậm ti mẹ cũng không được tha. Cụ chánh hội, ông phó
hội, ông lý, phó lý, ông thư ký, ông thủ quỹ làng và
những viên chức trong làng tề tựu, đứng khép nép phía
sau cụ chánh tổng Trà bên mé hiên bên phải cổng đình.
Cụ tổng vì tuổi cao, lại thêm bệnh hoạn nên phải ngồi
trên ghế, không thể đứng lâu. Ai cũng mang một tâm
trạng lo âu, mệt mỏi. Mọi người ngồi ở sân đình xôn xao
bàn tán đủ thứ chuyện. Họ không biết chuyện gì sẽ xảy
ra sau đợt khám xét này. Liệu có ai trong làng sẽ bị đeo
gông về đồn lính hay lên phủ huyện. Đám dân đen lôi
thôi, lếch thếch ngồi bệt dưới đất, hướng về phía cổng
352
đình vẫn còn đóng kín, căng thẳng chờ đợi. Viên tri
huyện trẻ chừng ngoài ba mươi, khuôn mặt trắng trẻo,
thanh tao nhưng nghiêm nghị. Ông vận một chiếc áo dài
the thâm màu đen, đeo một thẻ bài bằng ngà trên ngực
áo, đầu mang khăn vấn cùng màu, vận quần lĩnh trắng,
chân đi đôi giày da bóng loáng. Đôi mắt viên tri huyện
to, sáng sau gọng kính vàng, điềm tĩnh quét một tia nhìn
thật nhanh trước đám dân đen đang dáo dác, lao xao
dưới sân đình ngơ ngác. Khuôn mặt ông đậm nét đăm
chiêu, lo lắng không giấu giếm. Một lúc sau, viên quan
đồn cùng đám lính khố xanh xuất hiện ngoài đình làng.
Đám lính tự động đứng bao quanh đình để canh gác, chỉ
vài ba người lính khố xanh hộ tống viên quan đồn bước
vào sân đình. Ông ta thong thả bước lên bậc thềm tam
cấp trên đình, nơi có vị quan huyện và hội đồng làng
đang tập trung ở đó. Viên quan giơ tay chào quan huyện
theo kiểu quân đội kèm theo một tràng tiếng Tây. Quan
ba đồn vừa dứt, vị quan trẻ gật đầu bảo:
- Mercy, lieutenant! (Cảm ơn trung uý!)
Viên quan đồn gật đầu rồi đứng lùi ra phía sau
quan huyện. Trên bậc tam cấp trước cửa đình làng đã có
353
sẵn chiếc ghế gỗ lớn để chính giữa, được phủ nhiễu đỏ

để dành cho quan huyện.
Thằng Lãm ngồi trong đám đông dưới sân đình.

Nó đang dáo dác tìm xem có thấy thằng Ngôn, thằng Toạ
ở trong đám dân làng không, nhưng nó tìm mãi không
thấy bóng dáng hai thằng đó! Nó tin chắc hai đứa kia đã
bỏ trốn rồi. Trốn đi đâu nó cũng không rõ. Lãm đảo mắt
tìm trong đám dân làng đang ngồi chen chúc dưới sân
đình xem có ai lạ mặt hay có người nào mà nó đã thấy
trong một đêm ở đình làng không. Nó để ý nhìn thấy anh
thanh niên đẹp mã đang ngồi ở một góc rất khuất, gần
bụi tre vàng bên mé hiên đình. Đứng gần anh ta là anh
mõ làng loắt choắt! Đôi mắt anh mõ đảo qua đảo lại liên
tục, nhanh như mắt chim cắt, chứ không lờ đờ, mệt mỏi
như mọi ngày. Đôi môi thâm vì thuốc lào của anh ta mím
chặt, như gồng lên để chịu đựng sự sợ hãi đang đè nặng
trên bộ mặt dài thuỗn như mặt bọ ngựa của anh ta. Chả
hiểu sao cái vẻ lo sợ không dấu nổi ánh lên trong đôi mắt
trắng dã của anh mõ làng, như thể "Lạy ông tôi ở bụi
này" khiến Lãm có cảm giác vừa khinh bỉ vừa thinh
thích vì nhận ra chân tướng của một kẻ có cái tâm hèn hạ
354
lại thích làm chuyện đội đá vá trời! Trái lại, anh thanh
niên khôi ngô, vẻ trí thức kia có vẻ bình tĩnh, thoải mái.
Miệng anh thỉnh thoảng nở nụ cười nửa mỉa mai, nửa
khoái trá, như thể anh đang đi xem một vở tuồng chèo
hay chứ không có vẻ gì lo lắng, sợ sệt. E ngại người
thanh niên hay anh mõ có thể nhận ra mình, Lãm cứ trốn
sau lưng bà Cả và Xuân đang ngồi bên cạnh. Nó chỉ
thỉnh thoảng nhỏng đầu lên khỏi đám đông để quan sát
hai nhân vật rất đáng ngờ kia!
Quan huyện đưa mắt nhìn ông lý . Như hiểu ý,

ông bước ra trước sân đình dõng dạc lên tiếng:
- Bà con yên lặng đi, để quan huyện có vài lời

muốn nói. Giữ yên lặng đi!
Tiếng ông lý như một hiệu lệnh nghiêm ngặt

khiến mọi tiếng lao xao, huyên náo của đám dân làng tắt
hẳn. Đến tiếng trẻ con rên rỉ, khóc ư ử cũng nín bặt, cứ
như cha mẹ chúng lấy giẻ nhét vào miệng chúng vậy! Ở
chốn làng quê, những viên chức hội đồng làng có một uy
lực rất lớn mà dân làng xem như cha mẹ, khó dám cãi
lời. Gặp ông lý, ông tuần họ còn không dám nhìn thẳng
mặt, huống chi nay có quan huyện nhà xuống tận nơi gặp
355
họ. Cứ như đèn trời soi xét thì làm sao mà họ không sợ,
không hãi cho được!
Đợi một lúc, mọi xáo động lắng xuống. Viên

quan đứng lên, đi ra trước sân đình cất tiếng dõng dạc
bảo:
- Chào bà con, hôm nay chúng tôi phải thân

chinh xuống làng để viếng thăm mọi người vì cái chết rất
đột ngột của ông trương tuần làng ta. Cái chết của ông
rất thảm thương đã làm cho chúng tôi, những người đại
diện cho pháp luật của Triều đình và Chính phủ Bảo hộ
lấy làm lo lắng vì sự an ninh trong làng ta đang bị xáo
trộn. Chúng tôi kêu gọi bà con trong làng hãy hợp tác
với chúng tôi để tìm ra kẻ giết ông trương tuần một cách
tức tưởi và xử tội chúng vì hành động giết người rất dã
man. Nhân đây, tôi cũng thông báo cho dân làng biết:
Hiện nay phong trào Việt Minh đang phát triển mạnh
trong các làng xã chúng ta. Chủ trương của bọn Việt
Minh là lôi kéo những người nông dân về phe chúng để
chống đối lại Triều đình và Chính phủ Bảo hộ. Chúng
xúi giục, kích động dân làng chống đối, xuyên tạc những
chính sách tốt đẹp mà Chính phủ Bảo hộ ban ra nhằm
356
bảo vệ an ninh của bà con trong làng. Chúng dụ dỗ

những thanh thiếu niên đi theo chúng để tổ chức ám sát,
giết hại những viên chức làm cho Chính phủ như ông
trương tuần làng ta. Những hành động như vậy không
thể dung thứ và phải bị nghiêm trị bằng luật pháp! Tôi
kêu gọi bà con không nên nghe lời xúi dục của bất cứ ai,
bất cứ tổ chức nào chống lại Chính phủ Bảo hộ. Tôi ở
đây là tiếng nói của bà con, đại diện cho bà con đề đạt
lên Chính phủ những nhu cầu, những đòi hỏi của mọi
người. Dân làng chúng ta nếu có điều gì khó khăn hãy
đến gặp tôi, gặp ông lý hay những người trong hội đồng
làng xã để trình bày. Tôi sẽ lắng nghe và giải quyết cho
mọi người. Tuyệt đối không được nghe những lời xúi
giục của đám người phản loạn. Mọi hành động chống lại
Chính phủ sẽ bị nghiêm trị!
Cả trăm người ngồi ở sân làng im phăng phắc,

nuốt từng lời của bậc "Tổ phụ chi dân" vừa ban xuống.
Những khuôn mặt chân chất, lem luốc chỉ biết an phận
kiếm ăn từng ngày, để dành từng đồng, giương đôi mắt
lên nhìn những bậc đại diện Chính phủ đang đứng ở bậc
thềm sân đình bằng những đôi mắt sợ hãi, chịu đựng.
357
Quanh năm bán mặt cho đất, bán lưng cho Trời, làm sao
họ biết đến những chuyện chính trị nào đấy, bọn phản
loạn nào đấy để mà ủng hộ hay chống đối. Họ như
những chiếc lá mùa thu, gió chiều nào bay theo chiều ấy,
chỉ mong kiếm đủ một bát cơm đầy nhét cho ấm dạ dày
qua ngày đoạn tháng. Những chiếc nón lá rách bươm
phủ trên đầu những cái xác còm cõi, ốm teo, cong lưng
ngồi gục dưới sàn đình, phủ phục như sự thần phục đã
hơn trăm năm của một đất nước vốn có một lịch sử tồn
tại vài ngàn năm, phải chịu khuất phục bọn người mắt
xanh, mũi lõ, chỉ vì tổ tiên họ chỉ ham thích đọc sách
Thánh Hiền, thích nhìn về quá khứ để ngủ mơ hơn là
hướng đến tương lai nâng mình đứng dậy. Cái trí óc của
một dân tộc chỉ thích quanh quẩn bên rào tre, giậu trúc,
quanh năm vui thú với cái cuốc, con trâu, tự hào yêu hoà
bình, nhưng không nghĩ xa hơn rằng hoà bình chỉ tồn tại
khi mình đủ mạnh để chắn che bờ cõi! Cả ngàn năm độc
lập bằng đao kiếm, cung tên, giáo mác đã không chống
lại nổi tiếng súng đại bác thần công của đám người Phú
Lang Sa nổ rền vang trên bến cảng Tourane22 gần trăm
22
Cảng do người Pháp xây dựng vào tháng 9/1901 tại Đà Nẵng
358
năm trước. Độc lập mất, đất nước hoang tàn chỉ vì cái tôi
quá lớn và thiển cận của cả một triều đình nhà Nguyễn,
mà bắt đầu từ việc Gia Long đưa con sang cầu cạnh xứ
người, mở đường cho cuộc xâm lăng thâm độc tiến về
vùng đất phương Đông trong tiến trình thực dân thế giới.
Có tiếng một đứa trẻ con ré lên giữa sự im lặng

nặng nề như một tiếng chống đối, nhưng bỗng tắt lịm
như thể mẹ nó đã bịt miệng nó, để không cho tiếng khóc
ré làm xáo động bầu không khí im lặng trang nghiêm
đến rợn người. Đám đàn ông không dám hó hé nửa lời,
cúi gập mặt xuống đất, không dám nhìn lên. Bỗng có
tiếng một người đàn bà vang lên, ngập ngừng run run, e
thẹn hỏi:
- Bẩm quan, mấy năm nay cày cấy không được

mùa. Ruộng lúa thất bát. Chúng con không lấy đâu ra
gạo, lúa để ăn. Đến khoai, sắn cũng không còn để đào
mà nhét cho đầy dạ! Bẩm quan, thế Chính phủ có cách gì
cứu chúng con không ạ! Chúng con đói lắm!
Mọi người quay lại tìm xem ai đã cất tiếng hỏi thì
nhận ra bà cụ Tam, một trong những nhà nghèo nhất
trong làng. Căn nhà rách nát, xập xệ hai gian của bà cụ ở
359
cuối làng chỉ lớn bằng cái chòi vịt nhà bà Cả Thiện. Mái
tranh úa vàng, dán xuống chiếc giàn tre ọp ẹp đã lâu
không có rạ để thay, giờ đã mòn xẹp. Bà sống lầm lũi
một mình, nuôi ba đứa cháu sau khi con dâu bà chết cách
đây hai năm. Đứa con trai bà mất tích trong một lần đi
buôn xa lên mạn ngược với một đám người đi buôn trà,
muối. Những người bạn buôn chung với người con trai
duy nhất của bà cụ kể rằng: Trong một buổi nghỉ trưa ở
ven khu rừng trên tỉnh Việt Trì, người con trai bà tỏ ý
muốn vào rừng tìm nước uống. Anh ta rời đám bạn đi
buôn, vào rừng. Mãi đến chiều tối cả đoàn đợi không
thấy anh ta quay ra, cả đoàn đành nán lại đến sáng hôm
sau vào rừng tìm kiếm. Dành thêm một ngày đi tìm anh
trong khu rừng nổi tiếng là vùng rừng thiêng nước độc
vẫn không thấy bóng dáng anh. Mọi người đành bỏ cuộc.
"Có lẽ anh ta đã làm mồi cho hổ rồi!" người trưởng đoàn
đã nói với đám người đi cùng. "Rừng này vốn nhiều hổ
dữ. Vào rừng chừng hai ngày mà không thấy trở ra là
cầm chắc bị hổ tha mất rồi! Đám tiều phu ở gần ven rừng
vẫn thường bị mất tích mỗi khi vào rừng đốn củi!" Cả
bọn nghe lời người trưởng đoàn cũng đinh ninh là anh đã
bị cọp tha mất, đành phải quay về báo tin cho người nhà.
360
Bà cụ Tam nhận tin người con trai mất tích chỉ sau cái
chết của đứa con dâu dăm bữa. Bà chết đứng không khóc
nổi! Những tưởng vào lúc xế tuổi, chồng chết đã lâu, mẹ
con nuôi nhau qua ngày cho đến khi con khôn lớn, lấy
vợ có con, bà đã đỡ vất vả! Gánh hàng xáo23 của đứa con
dâu, những buổi đi buôn xa của người con trai khiến
cuộc đời bà cụ mát mặt hơn. Nào ngờ, Trời đày đoạ ra
tay đem hai vợ chồng nó ra đi trong tuổi xế chiều, khiến
bà đành trở dậy ngoi ngóp nuôi ba đứa cháu nhỏ. Cái
tuổi gần bảy mươi bà cụ Tam đành phải đan rổ, vót tre,
tết sợi, tuốt lúa thuê... Thời nào thức ấy để kiếm chút tiền
còm cõi nuôi ba đứa cháu đang tuổi ăn tuổi lớn!
Bà cụ vừa dứt tiếng, đám người làng xôn xao như

đàn ong bị đốt tổ! Mỗi người một câu nhao nhao kêu
khổ, kêu đói. Vị quan trẻ đứng im trên sân đình ra chiều
suy nghĩ. Chợt nghĩ ra điều gì, ông quay qua ông lý đang
đứng mé bên hiên phải, vẫy tay gọi. Ông lý khúm núm đi
đến gần, vị quan ghé vào tai ông nói nho nhỏ điều gì.
Ông lý chăm chú lắng nghe một lúc rồi gật gật, khuôn
mặt ông tươi hẳn. Vị quan huyện ngừng nói, quay sang
23
Nghề hàng xáo là nghề chuyên mua thóc về xay, giã, dần, sàng thành gạo sạch rồi
đem đi bán.
361
đám nông dân đang ngồi dưới sân đình ngóc đầu chờ
đợi. Ông giơ tay ra hiệu mọi người im lặng rồi nói:
- Bản quan rất hiểu tình trạng thiếu lương thực

hiện nay đang xảy ra khắp nơi gây khó khăn cho dân
làng. Chúng tôi hứa sẽ tìm cách cứu giúp, viện trợ cho
dân làng lương thực, gạo muối trong những ngày sắp tới.
Bà con hãy tin tưởng vào chúng tôi. Lúc này, Việt Minh
tràn lan khắp nơi có thể gây rối, xúi giục nổi loạn. Để
tránh trường hợp như vậy, làng ta cần tìm một trương
tuần mới ngay tức khắc! Làng ta hiện đang khuyết một
chân trương tuần. Bản quan kêu gọi, bất cứ ai muốn
được bổ vào chức vụ này hãy đóng vào quỹ làng ba
mươi giạ lúa để làng cứu đói tạm cho những gia cư đang
khó khăn về lương thực, như gia đình bà cụ ngồi dưới
kia!
Tiếng vị quan vừa dứt, tiếng xôn xao cũng im

bặt. Mọi người nhìn nhau ngơ ngác trước lời yêu cầu của
vị quan. Ai cũng ngạc nhiên tự hỏi, không biết ai có thể
bỏ ra ba mươi giạ lúa để mua chức. Cả cái làng này có
chừng dăm hộ dư ăn, dư để, còn lại đều là đám nông dân
cổ cày vai bừa, tay làm hàm nhai, lấy đâu ra ba mươi giạ
362
lúa để mà mua chức tước. Mà những gia đình giàu có kia

đều có chân trong hội đồng kỳ mục, không lẽ lại bỏ tiền
mua chức thêm sao? Nghĩ vậy, ai cũng tò mò chờ đợi
xem ai sẽ là người mua chức trương tuần sau khi ông
tuần Chinh bị giết. Mọi người nhìn nhau chờ đợi. Bất
chợt, giọng một người phụ nữ vang lên, dõng dạc:
- Bẩm quan, con xin được đóng ba mươi giạ lúa

để chồng con được giữ chức trương tuần của làng .
Mọi cái đầu đều quay về hướng giọng nói và

nhận ra người nói là bà Cả Thiện. Bà cùng mấy đứa con
ngồi dưới sân đình cùng mọi người. Ông Cả vẫn cáo
bệnh nằm nhà không ra đình cùng mọi người. Xuân và
Lãm ngước nhìn mẹ ngạc nhiên. Cụ tổng Trà ngồi ở phía
trên sân đình nhìn chòng chọc xuống con dâu đang đứng
ở dưới sân, trước lời đề nghị bất ngờ của bà, không hiểu
tại sao bà lại mua cái chức trương tuần cho chồng. Cái
chức mà ông tuần Chinh bị đâm chết tức tưởi cách đây
mươi hôm. Ngay cả ông lý, ông phó lý và cả một ban hội
đồng kỳ mục cũng chằm chằm nhìn bà Cả bằng ánh mắt
ngạc nhiên xen lẫn nghi ngờ. Vị quan trẻ đứng trên thềm,
hai tay chắp sau lưng, thong thả nhìn người đàn bà nông
363
dân nhỏ thó, bụng mang dạ chửa trong chiếc áo tứ thân

màu nâu cũ kỹ, không có vẻ gì là người giàu có. Khuôn
mặt khắc khổ điển hình của những người nông dân miền
Bắc khiến ông khó đoán được bà bao nhiêu tuổi. Vị quan
ngắm nghía người đàn bà một lúc, rồi chậm rãi lên tiếng:
- Chị muốn mua chức này cho chồng chị?
Bà Cả gật đầu không một chút do dự. Viên quan

lại hỏi tiếp:
- Vậy chồng chị đâu ? Có mặt ở đây không ?
- Dạ bẩm quan, chồng con bị bệnh nằm ở nhà ạ!
Viên quan gật nhẹ đầu, quay sang vẫy ông lý lại
gần. Ông hỏi:
- Ông lý trưởng, ông biết gia đình chị ta không ?
Ông lý ngần ngại một chút rồi gật đầu xác nhận:
- Dạ thưa, chị này là vợ anh Cả Thiện con trai

duy nhất của cụ tổng Trà đây ạ!
Viên quan quay sang nhìn cụ tổng "À" lên một

tiếng to. Lúc sau, ngài nói:
364
- Tưởng ai, hóa ra chị này là con dâu cụ tổng. Cái

này thì dễ rồi! Thôi được, bản quan chấp nhận cho ông
chồng của chị chức trương tuần. Chị nhớ mang ba mươi
giạ lúa đóng cho thủ quỹ trong làng để xung vào công.
Bản quan cần số gạo đó để cứu đói cho một số nhà
nghèo trong làng. Chị có đồng ý không ?
Vị quan trẻ toan nói nữa nhưng viên quan Tây đã

ghé vào tai ông nói nho nhỏ. Bà Cả biết viên quan Tây
kia nói chuyện gì với vị quan trẻ. Bà vẫn bình tĩnh để
nghĩ cách đối phó. Bà đã quyết phải mua chức tước cho
chồng mình sau khi ông trương tuần bị đâm chết. Lòng
đã hậm hực từ lâu vì ở chốn làng quê này nếu chỉ có tiền
mà không có được một chân trong hội đồng làng xã thì
dẫu vợ chồng bà có nhiều ruộng sâu, trâu nái cũng vẫn bị
xem là một anh trọc phú. Trái lại, chỉ cần giữ một chức
nhỏ trong làng dù là thư ký làng, thủ quỹ, trương tuần, lý
trưởng thì người làng cũng chẳng dám khinh khi. Đôi
lông mày của quan huyện cau lại khi viên quan Tây dứt
tiếng. Ngài quay lại nhìn thẳng vào bà, dõng dạc hỏi:
- Này chị kia, nhà chị có buôn rượu lậu hay

không?
365
Bà Cả bình tĩnh đáp:
- Bẩm quan, không đời nào ạ! Đàn ông nhà con

không ai uống rượu bao giờ! Vả lại, chúng con không
đời nào dám làm trái luật quan đã ban xuống ạ!
Đôi lông mày giãn ra làm khuôn mặt ngài trở nên
dễ chịu hơn:
- Chị có dám cam đoan như thế không ?
- Bẩm, con xin thề ạ!
Ngài quay sang nhìn ông lý, cụ tổng Trà một

phút như thể đo lường lời thề không chút đắn đo của
người đàn bà nông dân nhỏ bé kia có đáng tin hay
không. Ông lý chắp tay vái quan huyện rồi nhỏ nhẹ thưa:
- Bẩm quan, con biết vợ chồng chị Cả Thiện đã

lâu. Con xin bảo đảm với ngài là không có chuyện gia
đình này buôn rượu lậu đâu ạ! Chắc có ai đó thù ghét vu
oan thôi ạ!
Ngẫm nghĩ một chút như cân nhắc lời đảm bảo
của ông lý trưởng, quan huyện dễ dãi gật đầu:
366
- Thôi được, bản quan tin lời ông lý đã bảo đảm

cho gia đình chị này. Vậy chị hãy mau mau thu xếp đóng
lúa cho thủ quỹ để lấy biên nhận, bản quan giao cho
chồng chị chức trương tuần trong làng ngay hôm nay.
Làng ta cần sớm có người tổ chức đội canh phòng
nghiêm ngặt để bảo vệ an ninh trong làng xóm càng sớm
càng tốt.
Bà Cả Thiện không ngần ngại đáp:
- Bẩm quan, con xin đóng ngay ạ!
- Vậy thì được! Viên quan quay sang ông lý nói

tiếp:
- Ông bảo thư ký và thủ quỹ trong làng làm giấy

đi. Tôi sẽ chứng nhận ngay tại đây cho anh Cả Thiện
được giữ chức trương tuần cho làng ngay ngày hôm nay!
Mọi việc quyết định thật nhanh chóng. Giấy tờ

đuợc viết xong trao tận tay vị quan trẻ. Ngài xem qua
xong rồi bảo đưa cái triện 24 ngài đóng ngay vào phía
dưới. Thế là chỉ ngay ngày hôm đó, ông Cả Thiện đã giữ
được một chân trong hội đồng làng xã sau khi đóng xong
24
(Từ cũ) con dấu (thường khắc chữ triện)
367
ba mươi giạ lúa cứu đói. Ông Cả Thiện ngỡ ngàng khi
nghe tin mình được bổ làm trương tuần trong làng. Ông
giận dữ khi vừa thấy mặt vợ bước vào nhà. Ông gằm mặt
hỏi bà:
- Bà điên à? Cớ sao bà lại đi mua cho tôi cái

chức trương tuần khi mà ông tuần Chinh vừa bị đâm chết
như vậy? Bà muốn tôi cũng bị đâm chết hay sao chứ?
Bà Cả Thiện rót ra một tách trà nóng, ngồi xuống

chiếc ghế khảm xà cừ cạnh chiếc bàn đối diện với chồng.
Bà thong thả đáp:
- Ông ạ, tôi đã có ý mua cho ông một chức trong

làng ta, nhưng ngắm nghía mãi vẫn chưa tìm được. Thời
ông tuần Chinh chết, chức này để trống, tôi phải bỏ tiền
ra lo lót cho ông ngồi vào cùng chiếu với các ông lý, ông
hương trong làng. Trước là để ông mát mặt với làng, sau
là người làng không coi khinh ông chỉ là anh trọc phú.
Nhấm một ngụm trà thơm, bà lại bảo tiếp:
- Ông còn lạ gì làng này. Sống trong làng mà

không có chức tước thì dẫu ông có chín đụn25, mười trâu,
25
Kho thóc
368
thì cũng bị chúng nó xem thường, khinh như mẻ! Chúng

cứ gọi mình là anh này, chị nọ. Tôi nghe mà chướng tai!
Ở đời, có tiền rồi thì phải mua quyền, ông ạ! Giờ đây
ông có chức trong làng, chúng nó không dám gọi ông là
anh Cả, ông Cả, mà phải gọi ông là ông tuần Cả. Tôi biết
ông ngại cái chức trương tuần vì ông tuần Chinh vừa
mới bị giết. Nhưng ông nghĩ xem, ông tuần Chinh bị giết
là bởi vì tính ông ấy nóng nảy như Trương Phi. Ông ấy
có bộc trực nhưng lại ỷ thế ta đây trong làng. Tôi chắc
ông ấy không lấy được thiện cảm nhiều người trong
làng. Còn ông thì ai cũng biết: ông tủ mủ, tù mù, hiền
lành, nhẹ nhàng, chẳng gây thù chuốc oán với ai. Ông lại
rộng rãi với mọi người thì mấy ai ghét ông được! Cái nết
của ông ai trong làng mà không biết!
Dừng lại một lúc bà nhỏ nhẹ tiếp:
- Ông có chức tước thì tôi cũng được nhờ cậy ít

nhiều. Ở đời có tiền là phải biết mua quyền thế thì mình
mới dễ sống. Có tiền lẫn có quyền thì cổng nào mà bước
chẳng qua. Chỉ vì mình là thằng không là ông, chúng
ghét chúng vu oan cho mình là bán rượu lậu. Nếu ông có
chức tước trong làng họa phỏng chúng dám làm như vậy
369
với ông? Thằng Dậm, tá điền nhà mình vừa mới bị bắt
sáng nay. Tôi chẳng biết nó có tội gì mà lại bị bắt, bị
đánh như thế! Nó là chỗ tá điền thân tín, đắc lực của
mình. Ngày mùa sắp đến, tôi cũng cần nó để cắt gặt cày
cấy, trông coi lúa má. Ông nghĩ xem, thiếu nó tôi biết
tìm ai giỏi giang để mà nhờ cậy! Một mình thằng Bỏi
làm sao mà lo cho xuể mọi việc trong ngoài. Tôi lo lắm,
ông ạ! Giờ có chút chức tước thế này, ông đánh tiếng
nhờ ông lý lên huyện xin cho thằng Dậm về nhà để giúp
tôi lo vụ mùa sắp tới. Phải lo lót bao nhiêu tôi cũng chịu,
chứ mất nó tôi không biết xoay sở thế nào!
Cụ tổng Trà ngồi trên tấm phản gỗ gụ khảm, gật

gù khen:
- À, chị Cả giỏi đấy, nghĩ sâu hơn thầy! Chị Cả

nói phải! Ngày trước, thầy cũng đã nói với anh nên mua
một chức trong làng xã cho có với người ta, ngồi cùng
chiếu, điếu đóm với các hương chức trong làng cho mình
dễ làm ăn thì anh gạt đi không chịu. Anh theo Tây học,
tiễn cựu nghinh tân, cho thầy là cổ hủ. Nhưng anh phải
hiểu "Phép vua thua lệ làng". Anh sống trong làng mà
không có tiếng nói thì dù anh chín đụn mười trâu, người
370
làng chúng nó vẫn khinh như mẻ. Chị Cả làm thế là chu
toàn đấy! Thầy rất bằng lòng.
Dành cả một buổi chiều thuyết phục ông Cả để

ông bớt giận, không làu bàu về việc bà cả gan nhấn vào
tay ông cái chức trương tuần mà không hỏi ý ông. Hết cụ
tổng Trà đến vợ thay phiên nhau dỗ dành, phân tích, ông
Cả mới nguôi ngoai. Ông bằng lòng đến gặp ông lý để
nhờ ông ấy giúp đỡ cứu anh Dậm, tá điền của nhà ông.
Ông Cả và ông lý đã gặp quan huyện và thuyết phục như
thế nào không ai rõ. Chỉ biết là tuần lễ sau, anh Dậm trở
về làng nguyên vẹn, tiếp tục làm công cho ông bà Cả
Thiện.
371
CHƯƠNG MƯỜI MỘT
Mùa xuân đến như một trình tự nhất định của

thiên nhiên, muôn đời không thay đổi. Sau những tháng
đông lạnh giá, khắc nghiệt, khiến mọi loài như chìm sâu
trong cơn ngủ đông muộn màng, chợt cựa mình tỉnh
giấc, ví như một bức tranh màu xám thẫm, có ai đó tinh
nghịch phết lên những vết sơn hồng sống động. Trên
những bãi cỏ úa màu đã thấy những vạt cỏ non màu xanh
nõn, điểm những bông hoa cúc dại màu hồng, tím, vàng
rải rác, trông như những viên ngọc lấp lánh sự sống.
Những nụ đào ngập ngừng nhú những chồi non hồng
hồng, chui ra khỏi ngọn cây xanh ươm màu lá. Trên dọc
372
đường làng, những bãi cỏ nửa úa, nửa xanh lấp lánh
điểm những đoá thủy tiên trắng muốt, điểm vàng rung
rinh trong nắng sớm, trông xa như những cánh bướm đầu
xuân. Những nụ tầm xuân trắng hồng nhu nhú, e thẹn,
bày ra những nét đẹp trinh nguyên, tinh khôi trong nắng
sớm. Đến cả bầu trời đông xám xịt cũng phải rách toang,
để hé lộ một khoảng trời xuân xanh trong vắt. Trong cái
vẻ diễm tình mời gọi của nàng Xuân, bất cứ một tao
nhân mặc khách nào cũng phải rung động trước vẻ đẹp
tinh khôi, nguyên thủy của đất trời diệu vợi:
"Một ít nắng, vài ba sương mỏng thắm,
Mấy cành xanh, năm bảy sắc yêu yêu.
Thế là xuân. Tôi không hỏi chi nhiều.
Xuân đã sẵn trong lòng tôi lai láng.”
(Xuân không mùa - Xuân Diệu)
Nhưng đối diện với mùa Xuân, người nông dân

không có những trải lòng, hoà quyện với đất trời như bậc
tao nhân. Họ chỉ mong ngóng, chờ đợi những thay đổi
nhỏ nhoi trong những bữa cơm hàng ngày. Niềm hy
vọng nhỏ nhoi trong cái lý bất biến của trời đất "hết cơn
373
bỉ cực đến thời thái lai" để có được những bữa cơm ít

độn. Dẫu trong thâm tâm ai cũng e ngại niềm hy vọng đó
có khi còn dễ vỡ hơn những giọt nước Xuân đọng trên lá
cây trong buổi sớm.
Làng Gia Thượng hiện ra trong làn sương mờ của

một buổi trưa tĩnh mịch. Những lớp mây xám dày, thẫm
màu, vắt qua bầu trời ẩm thấp. Dưới lớp mây dày xám
xịt đôi chỗ rách ra, người ta thỉnh thoảng nhìn thấy một
khoảng trời xanh trong, xa xăm, sâu thẳm, như tia hi
vọng nhỏ nhoi mà người ta mong tìm thấy trong những
ngày cuối đông u ám. Những cánh đồng vắng tanh không
bóng người, trơ trọi, dẻo quánh chỉ toàn bùn, lơ thơ
những cây lúa oặt ẹo, nửa đứng nửa nằm vì thiếu phân,
thiếu nước, không chịu nổi những ngọn gió cuối đông,
nằm đùa xuống mặt ruộng. Những con trâu gầy đứng bên
bờ ruộng, giương đôi mắt mệt mỏi, đỏ lừ, lười biếng
nhìn quanh để tìm những bụi cỏ, nắm rơm còn sót lại.
Những lớp xương hai bên sườn hằn lên lớp da chảy xệ,
trông chúng như những bộ xương biết đi. Lớp nước dãi
xủi bọt quanh mép chúng kích thích những đám ruồi trâu
bu đen trên mắt, trên người chúng. Những con trâu nằm
374
phịch xuống bờ đê, thở hắt như không còn hơi sức vì đói.
Đầu gục xuống trên đôi chân, đôi mắt chúng tê dại hẳn.
Chúng quên hẳn cả phe phẩy chiếc đuôi để đuổi đám
ruồi đang đeo bám. Lũ ruồi bâu đen, rình rập, đợi chờ,
như đợi chờ bữa cỗ no béo bày trước mắt. Thiên nhiên
thật tàn nhẫn trong cái vòng xoay luẩn quẩn sinh tồn!
Cái chết đớn đau của sinh vật này là niềm sung sướng,
sự no đủ của một sinh vật khác!
Ngôi làng lặng im nằm trơ trong gió chiều, thiếu

hẳn bóng dáng của những làn khói mỏng toả ra từ những
căn bếp ấm cúng, sực mùi thơm của những bát cơm độn,
của những quả ngô non, của những củ khoai vùi trong
than đỏ. Cái mùi có thể ban phát cho người ta niềm hoan
lạc ngay tức khắc trong cơn đau quặn, kêu réo của cái dạ
dày trống rỗng. Người ta không thấy ngọn khói kỳ diệu
ấy toả ra trong những buổi sớm mai, hay buổi chiều đông
lạnh. Những ngọn khói biến đi như sức sống của ngôi
làng cũng từ từ chìm xuống. Người ta không thấy những
đứa trẻ con đầu ba chỏm, cởi trần, chân đất chạy quanh
xóm, cười đùa với nhau. Người ta không nghe tiếng
những bà mẹ réo gọi con, rồi bực mình mắng ỏm tỏi:
375
"Cha con đẻ mẹ chúng mày! Chết bầm chết dập ở đâu

mau về nhà bà bảo!" Không thấy những đứa trẻ ngồi
chễm chệ trên lưng trâu, vắt vẻo về làng. Không nghe
tiếng hát Quan Họ ngân nga, uốn éo theo làn khói bếp.
Không thấy những cánh diều đủ màu uốn lượn trong
nắng chiều. Không thấy những cô gái dịu dàng trong tấm
áo tứ thân, kẽo kẹt đôi quang gánh, bước những bước
nhịp nhàng trên con đường đê dẫn về làng trong buổi
chiều tà. Như có một phép thuật phù thủy nào đó phù
phép, làm những hình ảnh hiền hoà, quen thuộc tan biến.
Đó, hình ảnh làng Gia Thượng vào những ngày

đầu xuân Ất Dậu, trong cơn khắc khoải của trận đói đi
vào lịch sử.
***
Trên con đường đất bụi đỏ dẫn vào làng có vài

bóng người đang thoăn thoắt bước. Một người đàn ông,
một cô gái trẻ tuổi chừng mười ba, mười bốn và hai đứa
trẻ. Người đàn ông tuổi ngoài ba mươi, trên vai quảy
chiếc đòn gánh có hai thúng ở hai đầu. Một đầu thúng
376
chứa dăm bó hương, một ít vàng mã, tiền giấy, một con
ngựa giấy, hai cái hình nhân nhỏ một ông, một bà.
Thúng kia có một buồng chuối xanh sai quả, một con gà
mái tơ và một buồng cau dày quả. Người đàn ông lầm lì
đi trước, cô gái và hai đứa trẻ, một trai, một gái đi theo
sau. Cô gái đầu quấn khăn mỏ quạ nâu, vận áo tứ thân
màu nâu nhạt, chiếc yếm vải màu hoa cà, lưng thắt giải
yếm nâu, chân đi đôi guốc gỗ còn mới, đầu đội chiếc nón
quai thao thắt giải lụa màu lúa non. Đôi má cô phơn
phớt, ửng hồng trong ánh nắng cuối ngày của một buổi
chiều xuân. Những đường cong mềm mại trên tấm thân
nguyên trinh, đôi má mịn màng ửng hồng dưới ánh nắng
le lói cuối ngày trong buổi chiều xuân. Vóc dáng ấy áng
chừng cô độ mười bốn tuổi. Hai đứa bé đi sau, một đứa
chừng mười hai, một đứa khoảng chín, mười tuổi. Đứa
con trai vận một bộ quần áo bằng vải thô màu nâu, có vẻ
cũ nhưng phẳng phiu không vết vá. Đứa bé gái cũng mặc
một bộ áo tứ thân màu nâu như cô gái, váy đen bằng vải
thô ngắn quá mắt cá chân, để lộ đôi bàn chân đi đôi guốc
gỗ bé xinh xinh, đầu để trần, tóc xoã. Trông chúng có vẻ
là con nhà khá giả trong vùng.
377
Tiếng cô gái gọi:
- Chú Bỏi này, hôm nay là chú đưa bọn tôi về nhà
ăn Tết phải không?
Người đàn ông là Bỏi, không đáp, chỉ gật đầu mà

cũng không quay lại. Xuân, cô gái chính là Xuân, lại lên
tiếng gợi chuyện:
- Nhà có gì lạ không chú?
Bỏi lại lắc đầu không trả lời. Xuân liếc nhìn chú
Bỏi, miệng chúm chím cười vì cử chỉ kiệm lời của chú.
Cô biết khơi chuyện để chú Bỏi nói là một điều không dễ
làm chút nào! "Chú ấy bị chó tha mất lưỡi từ lâu rồi!" Bà
Ngan vẫn hay nói thế với cô kia mà! Ấy, nhưng tính
cách thủy chung, kín tiếng của chú thì thầy u cô yêu lắm!
Bởi vậy, trong nhà có chuyện gì quan trọng cần nhờ đến
người giúp việc thì chú bao giờ cũng được ông bà Cả
nghĩ đến đầu tiên.
Mùa Xuân Ất Dậu này Xuân bước qua tuổi mười

lăm. Trông cô bây giờ không ai có thể ngờ rằng con bé
Xuân khi xưa mặt mũi nhem nhuốc vì bụi, chân đất
quanh năm suốt tháng, lúc nào cũng thấy ngồi lê la, chơi
378
đủ trò trẻ con với đám con trẻ trong làng, giờ đã trổ mã
thành một cô thiếu nữ xinh xắn. Những ngọn gió xuân
vờn những lọn tóc mai bướng bỉnh chực chui ra khỏi
mảnh khăn mỏ quạ màu nâu mà Xuân buộc túm trên đầu.
Mái tóc buộc túm trong dải khăn mỏ quạ, để lộ một
khuôn mặt hơi có góc cạnh, trắng mịn màng, lớp măng
tơ phủ trên đôi má hồng phơn phớt. Đôi mắt nâu viền đôi
hàng mi rậm dài, lấp lánh trong ráng chiều hoàng hôn,
ánh lên vẻ tinh nghịch khi cô nhìn người đàn ông lầm lũi
gánh hàng phía trước. Đôi môi mọng như hai cánh hoa
mềm khoe hàm răng trắng đều tăm tắp như hạt ngô non.
Xuân vẫn còn đang lưỡng lự chưa muốn nhuộm răng đen
huyền như nhiều cô gái trong làng cùng lứa tuổi, cũng vì
ông Cả thích cô để hàm răng trắng hơn là nhuộm đen
bóng. Dáng người thon thả, phong thái dịu dàng, tự tin
của một cô gái mới lớn, tuổi tròn trăng, khiến cho bất cứ
chàng trai nào đi ngang cũng phải ngoái đầu nhìn lại.
Đoàn người đi dọc bờ đê, con bé Thuần bất ngờ

chạy nhanh vượt qua hai anh chị lớn, chạy ngang với
Bỏi. Nó nghiêng đầu nhìn Bỏi hỏi:
379
- Chú Bỏi, có phải thầy u em không cho em đi

học nữa phải không? Thầy không cho con gái học nhiều
phải không?
Bỏi liếc nhìn con bé, đôi mắt đăm chiêu chợt dịu
xuống trước đôi mắt trong như pha lê của nó đang ngước
nhìn anh chờ đợi câu trả lời. Bỏi mỉm một nụ cười hiếm
hoi:
- Tôi không biết cô Thuần ạ! Bà bảo sang làng

bên đón các cô, các cậu về ăn Tết. Tôi chỉ biết có thế
thôi!
Nhìn khuôn mặt thơ ngây của Thuần, của Lãm,

làm anh bất chợt nhớ đến đứa con trai đã mất của mình
mười hai năm về trước. Thế mà đã mười hai năm trôi
qua! Thời gian trôi nhanh thật! Từ ngày vợ con chết, Bỏi
về làm với ông bà Cả, cái mà anh sợ nhất là thời gian.
Chẳng bao giờ anh để cho mình nhàn rỗi lấy một giây
phút nào để nhớ về quá khứ. Anh không muốn khơi gợi
lại những quá khứ đau thương trong cuộc đời. Dẫu muốn
hay không, cái vết thương ấy vẫn nằm sâu trong trái tim
và sẵn sàng rỉ máu nếu anh cứ cố tình đào bới! Anh
không thể quên được, nhưng anh cũng không muốn nhớ
380
nó, và anh sẽ căm nghét bất cứ ai khơi gợi đến vết

thương lòng của mình. Vợ chồng ông bà Cả hiểu điều đó
nên đã giữ rất kín chuyện riêng của anh, đến cả những
người làm trong nhà lâu năm như bà Ngan, chị Mừng
cũng không biết đến mảy may. Dẫu không nói ra, Bỏi
vẫn thầm cảm ơn ông bà Cả đã tế nhị dấu kín phần đời
đau thương của anh trong quá khứ. Anh kín đáo ngắm
nhìn Lãm đang đi đằng sau, tay cầm quyển vở, khuôn
mặt sáng rỡ thông minh, tự bảo: "Nếu con ta còn sống
chắc cũng cỡ tuổi cậu Lãm bây giờ!"
Dạo sau này vì bận rộn công việc đồng áng và

buôn bán, bà Cả gửi ba đứa con đến nhà ông thầy làng
bên ở trọ để ăn học, cuối tuần mới đón về nhà cho tiện.
Dăm ba bữa, anh Bỏi hay chị Mừng lại gánh gạo, gánh
tiền sang bên nhà ông thầy, trả tiền trọ học. Gần đây,
Xuân nghe chị Mừng nói phong phanh về việc cho Xuân
ở nhà để giúp bà trông đứa em gái mới sinh và thằng
Lịch giờ đã lên sáu.
Xuân lên tiếng hỏi Bỏi:
- Chú Bỏi ơi, em bé có khoẻ không? Em đã làm

được trò gì mới chưa? Tuần trước em thấy em bé trườn
381
trên phản của ông nội. Không biết bây giờ em đã biết
làm gì khác chưa, chú nhỉ?
Bỏi nhìn Xuân, khẽ nói:
- Tôi không biết rõ cô Xuân ạ! Tôi ít lên nhà trên.

Chắc cô phải hỏi cái Mừng thì rõ hơn tôi!
Chẳng là bà Cả vừa mới sinh một bé gái hồi đầu

mùa thu năm ngoái. Ông Cả đặt tên nó là Gấm. Ông
cưng chiều con bé Gấm vì nó xinh đẹp một cách lạ lùng!
Ai đến thăm bà khi nhìn thấy bé Gấm đều phải xuýt xoa
một câu: "Con bé này cứ như con Giời ấy nhỉ? Trông nó
xinh như tiên nữ ấy!" Mà quả thật bé Gấm xinh đẹp lắm:
Làn da trắng nõn như tuyết, đôi mắt to tròn như hai hạt
nhãn, đen lay láy. Chiếc miệng con xinh xinh chúm
chím, đỏ hồng trên gương mặt bụ sữa, trông như nụ hoa
hồng đỏ thắm. Con bé dễ ăn, dễ ngủ, chẳng quấy rầy ai
bao giờ! Cho gì ăn nấy mà cứ lớn phổng phao, ai thấy
cũng phải yêu! Bà Cả mang thai bé Gấm lúc bà đã bốn
mươi ngoài khiến bà xấu hổ lắm! Một phần vì sợ mình
đã lớn tuổi, sinh đẻ có phần khó khăn, một phần vì sợ
người trong làng đàm tiếu chuyện đã lớn tuổi mà còn
ham chửa đẻ! Bà kể với người trong làng như một lời
382
giải thích vì sao bà lại mang thai sinh ra con bé này: "Tôi
có muốn sinh đẻ gì nữa đâu! Lớn tuổi rồi, có chửa ngại
lắm! Nhưng mà thế này, có một đêm tôi nằm mơ thấy có
một đứa bé gái chừng độ ba tuổi đến bên giường tôi. Con
bé mặc bộ quần áo gấm rất đẹp, rất lạ, không giống gấm
mà mình thường thấy. Bộ gấm của nó như có dát chỉ
vàng vì nó óng ánh đẹp vô cùng! Con bé khẩn khoản xin
tôi cho nó vào nhà tôi chơi! Tôi không biết con nhà ai,
nhưng thấy ăn mặc đẹp quá thì cũng ngại ngần, nghĩ là
con nhà giàu nào đó thất lạc vào nhà mình. Tôi bèn bảo
nó về nhà nó đi, nhà tôi không có ai để chơi với nó cả!
Nó xin xỏ tôi mãi không được bèn khóc lóc đi ra khỏi
phòng. Sáng sớm hôm sau, ông Cả nhà tôi kể chuyện cho
tôi nghe rằng tối qua ông thấy một đứa bé gái vào phòng
ông xin được ở nhà ông chơi. Ông thấy con bé xinh xắn
quá, ông yêu lắm, bèn bảo với nó vào phòng bà xin ở
chơi. Nó lắc đầu nguầy nguậy bảo bà không cho ở. Thấy
vậy, ông Cả nói với nó là: Bà không cho vào thì ông
cũng không dám cho nó vào, vì bà sẽ mắng cả hai ông
cháu. Ông bảo nó đi chỗ khác chơi vậy! Nó ngồi phệt
xuống đất khóc nức nở. Thấy lạ, ông bèn nói để ông hỏi
xin bà cho nó vào chơi thì con bé thôi khóc.” Ông giật
383
mình tỉnh dậy, bèn kể cho bà và cụ tổng nghe giấc mơ

của mình. Cụ tổng nghe xong không nói gì, đi về phòng
mình. Mãi đến chiều tối, cụ ra khỏi phòng nói với vợ
chồng ông Cả:
- Con bé này nó lộn lại từ cái thai lần trước mẹ

cái Xuân đã bị sẩy đấy! Nó nhất định đòi đầu thai vào
nhà này chứ không chịu đi nhà khác. Thôi thì phúc
nghiệp có duyên! Nó có duyên với gia đình nhà ta thì
chúng mày cho nó vào đầu thai làm con vậy!
Chả hiểu chuyện đó hư thực thế nào, nhưng sau

đấy bà Cả mang thai ngay và sinh một đứa con gái. Cả
hai ông bà nhớ đến cô bé mặc chiếc áo dài gấm dát vàng
xinh đẹp, nên nhất định đặt tên con là Gấm, hy vọng nó
sẽ giàu sang hơn cha mẹ sau này.
Có một điều lạ lùng hẳn hoi: Từ khi mang thai bé

Gấm, gia đình ông bà Cả giàu lên một cách nhanh chóng
đến ngạc nhiên. Trong lúc ruộng lúa cả làng đang bị hạn
hán, sâu rầy, lại còn tình trạng trên đe dưới búa của
chính quyền Pháp và Nhật, thì hai mươi mấy mẫu ruộng
của gia đình ông Cả cho cấy thuê, cấy rẽ lại được mùa
liên tục. Chẳng hiểu sao, sâu rầy nó chỉ tấn công ruộng
384
lúa của những làng khác, chứ ruộng lúa của ông bà Cả
bao trùm hết làng Gia Thượng vẫn xanh tốt mạ non.
Người ta sục sạo khắp cánh đồng, lật từng cọng mạ, xới
từng nắm đất mềm vẫn không đào đâu ra một con sâu,
con rầy ở đấy! Lúa ở những làng khác ra hạt sữa non nào
là bị sâu cắn hư hỏng hết. Nhìn cánh đồng đang vào mùa
lúa trổ đòng mà hạt lúa lép khô, xơ xác. Thân lúa gẫy
gục vì sâu rầy cắn hư hỏng cả một vùng rộng lớn, khiến
nhà nông nào ruột cũng thắt quặn như ai xoắn vào khúc
ruột mình! Bước đến làng Gia Thượng, chỉ nhìn những
cánh đồng mạ non xanh tươi, vươn mình đứng thẳng đều
tăm tắp. Những cơn gió xuân đẩy những nhành lúa non
múa may trên cánh đồng, lúc ngửa mình, lúc cúi rạp, xa
xa nhìn như những lớp sóng màu xanh non đều đặn vỗ.
Khi lúa trổ đòng, những hạt lúa vàng ươm bụm sữa, to
đều tăm tắp, mùi sữa thơm nồng cả một vùng. Cả cánh
đồng vàng sáng, chói chang dưới ánh mặt trời, như tấm
thảm dệt bằng những sợi chỉ vàng óng ánh. Những
nhánh lúa xanh trĩu nặng hạt, oằn mình cong rạp, đợi
người gặt hái mang về, khiến ai nhìn cũng phải xuýt xoa
ghen tỵ, cứ như ông Cả có phép thần gì đấy mà chống
chọi được với đám bọ rầy! Lúa gặt về đổ tràn cả ra sân
385
trước, sân sau nhà ông Cả. Cả hai ông bà phải cất công,
khổ sở đi tìm nơi đáng tin cậy để thuê chỗ chứa lúa, vì
kho lúa của họ không còn đủ chỗ! Vườn cam của ông Cả
lại được mùa như chưa bao giờ được sai quả! Hàng trăm
cây cam Canh đường phủ vàng những trái. Những quả
cam to tròn, mọng nước, óng ánh dưới ánh mặt trời đợi
người đến hái. Lái buôn từ Hà Nội, từ Bắc Ninh, thậm
chí có lái từ tỉnh Hải Dương, Bắc Giang cũng mò đến để
đặt mua cam nhà ông Cả. Ông khôn ngoan bán cả vườn
cho bọn lái buôn đến tha hồ hái. Ông chỉ ngồi thu tiền.
Nhà ông khắp nơi là những bao tải tiền Đông Dương,
không biết dấu đâu cho hết! Rồi mùa ngô tiếp đến cũng
được mùa đến không ngờ! Bà Cả lúc này bụng mang dạ
chửa đã to, không thể làm gì được. Một tay ông Cả, anh
Bỏi, chị Mừng phải giúp bà lo toan mọi thứ! Những quả
ngô to bằng bắp chân của đứa trẻ lên mười, phơi mình
vàng rực cả cánh đồng bát ngát, chờ người đến bẻ. Anh
Bỏi phải chạy sang cả các làng bên cạnh thuê người bẻ
ngô, tước lá, bóc hạt, chất lên những chiếc xe bò, xe trâu
chở về nhà. Cả bãi sân trước nhà lẫn sau nhà phơi toàn
ngô, trông xa căn nhà ông Cả như nằm trên một tấm
thảm phủ một màu vàng sáng rực! Những bó râu ngô
386
vàng óng, tươi non được bỏ vào nồi nuớc đun sôi để
nguội uống. Cái thứ nước nấu bằng râu ngô thoang
thoảng mùi ngô non, uống vào ngòn ngọt, rất mát. Hàng
mười mấy người vừa đàn ông, đàn bà được thuê để bóc
hạt đem phơi đầy cả sân. Nhiều ngô quá, bà Cả bàn với
ông đem ngô ra chợ huyện, chợ tỉnh bán rẻ, bán tháo.
Những ngày ấy, Xuân phải ở nhà giúp bà Ngan, chị
Mừng nấu cơm, nấu nước đem cho thợ làm suốt ngày
không nghỉ!
***
Nạn đói bắt đầu lan tràn khắp nơi vì mất mùa lúa,
vì hạn hán, vì loạn lạc, khiến người dân bắt đầu tuyệt
vọng. Những nhà có ruộng từ những làng khác bắt đầu
đem ruộng đi cầm cố để đổi lấy gạo ăn. Người đầu tiên
mà họ nghĩ đến để cầm cố ruộng vườn không ai khác
hơn là ông bà Cả. Họ bảo ông bà Cả là người ăn ở có
đức nên chắc chắc sẽ lấy ruộng của họ với một giá hời,
không nỡ lợi dụng thời cơ dìm giá ruộng. Chỉ có một
mùa mà ruộng của ông bà Cả vươn dần ra tới tận nhiều
làng lân cận: Đông Thượng, Hữu Xá, Lãng Ngâm,
387
Quỳnh Phú, Đại la, Đại Bái... Mọi người, kẻ nghe, người
bảo nườm nượp đến nhà ông bà Cả gán: Lúc thì một sào
ruộng, lúc thì ba sào, bảy sào... chỉ mong bán lấy vài
trăm bạc, đổi vài ba thúng thóc, một hai tạ gạo về để
dành cho qua năm dài, tháng hạn. Ruộng đất của hai ông
bà phình to đến hơn ba mươi mẫu, phủ khắp huyện Gia
Bình, khiến gia đình cụ tổng trở nên nổi tiếng khắp vùng
phố huyện vì sự giàu có.
Dầu mua rất nhiều ruộng vườn từ khắp các làng,

ông bà Cả vẫn khoán cho người chủ cũ chăm sóc, trông
nom ruộng vườn của họ. Ông bảo với bà:
- Cứ khoán cho họ cấy rẽ, mình chỉ lấy tô thôi!

Ruộng nương của họ thì họ sẽ lo lắng chăm sóc, mình
không phải lo! Trong đầu tôi đang muốn lập một cái
thôn lớn ở làng mình, ruộng vườn gom lại cho tá điền
làm công, mình trả tiền công cho họ đàng hoàng. Trâu
bò tập trung lại nuôi thành một trại lớn thuê người chăm
sóc. Như vậy, năng suất mới tăng nhiều, chứ ruộng mà
cứ cắt ra manh mún như mấy mảnh khăn lau mặt ấy thì
thu được bao nhiêu! Ấy, tôi có bàn với thầy như thế và
thầy cũng đồng ý với tôi! Mấy người bạn trên Hà Nội
388
xuống nhà ta chơi, họ cũng bảo mình tập trung ruộng đất
nhiều, thuê người làm công, nhập máy móc bên Tây để
canh tân nông nghiệp thì mới khá được! Họ nói nghe
hợp ý tôi!
Bà Cả nghe, tặc lưỡi:
- Ôi dào, ông có chắc không chứ tình hình Nhật -

Pháp sắp đánh nhau to thế này! Nghe đồn nạn đói đang
xảy ra ở mấy tỉnh miền Bắc rồi, ông nghĩ thế nào mà đòi
mở rộng làm ăn? Phải tính toán cho kỹ chứ bây giờ giàu
quá, quan trên trông xuống người ta trông vào thì khổ
thân! Rồi đám quân Nhật đóng trên huyện nó lại xuống
đây quấy nhiễu bắt nộp tô, đóng thuế, góp hết lúa gạo thì
lấy gì mà ăn, mà sống!
Ông Cả nhăn mặt:
- Đúng là đàn bà! Hơi tí thì sốt vó cả lên! Chưa gì

đã lo sợ! Cứ để đấy tôi trù liệu!
***
389
… Đang bước đằng sau, nghĩ ra một điều gì tinh

nghịch trong đầu, Xuân dấn bước nhanh hơn đến gần chú
Bỏi, nghiêng đầu hỏi:
- Chú Bỏi, chú không thấy buồn khi phải sống

thui thủi một mình mãi sao?
Bỏi quay sang nhìn Xuân ngạc nhiên, khi nghe cô

gái nói đến chuyện gia cảnh của mình. Anh ngờ ngợ
không biết cô gái này có ý định gì, nhưng cũng từ tốn trả
lời:
- Tôi sống như vậy quen rồi cô ạ! Sao cô lại hỏi

tôi câu ấy?
Xuân mỉm cười, cặp mắt sóng sánh tia nhìn láu
lỉnh:
- Em hỏi thế vì thấy chú đã lớn tuổi mà cứ sống

một mình như vậy mãi nên tò mò. Không lẽ chú định
sống như vậy suốt đời mà không thấy buồn sao? Chú
không tìm được người nào trong làng để lấy?
Bỏi làm mặt nghiêm, vừa nhìn thẳng đường vừa

nói:
390
- Tôi nghèo quá cô Xuân ạ! Chả dám nghĩ đến

lấy ai trong làng. Vả lại, không có ai thích một người
nghèo nàn như tôi cả!
Xuân cười khinh khích, thích chí:
- Ai bảo là không có người thích chú? Nếu em

tìm được người thích chú thì chú bảo sao?
Bỏi im lặng cắm cúi đi. Anh không trả lời vì

cũng không biết phải nói thế nào về những chuyện như
vậy với cô chủ nhỏ. Từ sau khi vợ con mất đi, anh không
còn tơ tưởng đến chuyện gia đình riêng. Trở về dưới mái
nhà ông bà Cả, anh chỉ còn lo chăm chỉ làm ăn, ngày qua
ngày lặng lẽ. Cuộc sống phẳng lặng và anh bằng lòng
với nó. Một chàng trai như Bỏi, đang tuổi thanh niên,
sung sức, ngoan ngoãn, lại chịu khó làm ăn, và là người
làm thân tín của một gia đình giàu có như ông bà Cả, thì
quả có một sức hấp dẫn rất lớn đối với các cô gái trong
làng đang đến độ canh cửi vá may. Thế nhưng anh vẫn
lạnh lẽo, chẳng màng tơ tưởng đến ai, bởi nỗi e ngại phải
chịu đựng cảnh mất gia đình thêm một lần nữa khiến anh
chùn chân tìm kiếm. Xuân vẫn đi bên cạnh, miệng tủm
391
tỉm cười, nhìn Bỏi bằng đôi mắt chờ đợi. Lãm chờ không
thấy ai trả lời bèn tò mò hỏi dấn tới:
- Ai thích chú Bỏi vậy, chị Xuân?
Xuân quay lại giơ tay lên miệng ra dấu:
- Bí mật đấy! Đừng có hỏi, để chú Bỏi hỏi!
Rồi cô hồ hởi quay sang Bỏi nói tiếp:
- Em nghĩ, nếu chú nhờ thầy u em đứng ra làm

đám cưới cho chú với người đó thì chắc chắn thầy u em
sẽ bằng lòng ngay! Thật đấy!
Bỏi nghe nói tới ông bà Cả, vội quay sang nhìn
Xuân bằng đôi mắt vô cùng ngạc nhiên. Có vẻ như người
mà Xuân ám chỉ đến ông bà Cả cũng biết! Bỏi nhìn
Xuân và anh thấy khuôn mặt tươi trẻ, mịn màng của cô
chủ nhỏ bừng lên một niềm vui, xen lẫn vẻ tinh nghịch
không giấu giếm. Bỏi chợt muốn mỉm cười trước tia mắt
láu lỉnh của chô chủ nhỏ và những khuôn mặt ngây thơ
ngời ngời kia đang nhìn anh bằng đôi mắt láy đen tò mò.
Khoé miệng anh đã muốn vén lên để lộ một nụ cười dễ
dãi, bỗng dừng lại nửa chừng, vì chợt nghe có tiếng nói
xôn xao từ phía đằng xa. Một tốp các cô thôn nữ từ xa đi
392
tới, cười nói râm ran. Người cắp rổ, kẻ quảy đôi quang
gánh, vừa đi vừa nói chuyện. Gương mặt các cô gái tươi
tỉnh. Bộ dạng điệu đà, súng sính hơn mọi ngày, áo quần
thẳng thớm, tươm tất hơn. Đến gần nhóm người của Bỏi,
một cô có khuôn mặt trắng trẻo, tròn vành như cái bánh
dày, dáng người đẫy đà, cất tiếng hỏi:
- Anh Bỏi đi đâu đấy?
Bỏi không cười trả lời:
- Tôi đi đón các cô, các cậu con ông tuần Cả về

ăn Tết!
Cô gái mỉm cười lộ đôi hàm răng hạt huyền đen

bóng. Đôi mắt cách xa chiếc mũi tẹt, xếch ngược, kéo
dài cùng với đôi lông mày kẻ chỉ cong vòng hình bán
nguyệt, khi cười híp lại thành đôi kẻ chỉ, chỉ nhìn thấy
đôi tròng đen đưa qua đưa lại, lúng liếng trông đến là
lẳng! Xuân nhận ra cô Hiên, con ông Tảo làm nghề đan
lát cuối làng. Hiên năm nay mười tám tuổi, đã có chồng
và một đứa con gái nhưng hễ thấy bóng con trai ở đâu là
cô sà ngay lại. Anh chồng là một anh chàng mồ côi cha
393
mẹ, cày thuê cuốc mướn trong làng, hiền đến độ đụt26, sợ
vợ một phép! Vợ bảo sao thì làm vậy, không bao giờ anh
thắc mắc, hó hé nửa lời! Nhà nghèo nhưng Hiên nổi
tiếng ăn diện nhất làng. Đan cái thúng, cái rổ nào xong,
cô đem ngay ra chợ làng, chợ huyện bán. Người ta
thường thấy cô nàng về làng khoe sắm được món đồ:
Khi thì tấm nhiễu dệt tơ tằm, khi thì cái khăn vấn bằng
lụa nhuyễn, lúc lại là đôi hoa xuyến... Mặc kệ đứa con
gái chỉ ngoài ba tuổi hầu như cởi truồng quanh năm, lê la
khắp nhà, mặt mũi lúc nào cũng nhọ nhem, nhếch nhác
cho anh chồng khờ khạo chăm bón. Xuân nghe đồn chị
này mê Bỏi như điếu đổ! Cứ thấy Bỏi ở đâu thì tìm cách
lân la đến trò chuyện. Bỏi bực mình lắm nhưng không
biết làm cách nào tránh cái đứa con gái cứ thấy hơi trai
như thài lài gặp cứt chó27! Hiên nghiêng đầu ngắm nghía
Xuân, Lãm và Thuần khen lấy khen để:
- Ôi dào, mấy cô cậu con ông tuần Cả bây giờ

nhớn quá nhỉ? Cái Xuân càng lớn trông đến là xinh! Cái
Xuân năm nay dễ mười lăm tuổi rồi đấy nhỉ?
26
(Khẩu ngữ) kém trí khôn và hèn yếu, dễ dàng chịu lép vế.
27
Con gái sau khi lấy chồng hoặc có quan hệ sinh lí với đàn ông sẽ tươi tắn xinh đẹp
hơn.
394
Xuân nhìn Hiên mỉm cười lễ phép trả lời:
- Vâng, em vừa mười lăm tuổi chị ạ!
- Ôi Giời, mười lăm mà trông nhớn như con gái

mười tám ấy nhỉ? Chắc có anh giai nào ngắm nghía rồi
phải không?
Nói rồi Hiên bật cười hăng hắc. Giọng cười the
thé nghe như tiếng con lợn bị chọc tiết cứ thọc xoáy vào
tai Xuân, nghe đến là khó chịu, nhưng cô im lặng không
trả lời câu hỏi mà cô cho là suồng sã của Hiên. Có một
cô cất giọng hỏi Bỏi:
- Anh Bỏi, anh đi hội Lim lần này không? Cái

Hiên nó chờ dịp để đánh đu với anh đấy!
Cả bọn con gái bất ngờ ré lên cười vang như

tiếng của bầy chim cò đập cánh, làm xao động khắp cánh
đồng vắng vẻ. Hiên quay lại bấu vào tay cô gái vừa nói,
mặt đỏ bừng như một cô gái còn son. Cô gái kia nhảy
trốn sang một bên, tránh cái béo tay của Hiên, cười
khanh khách. Bỏi vẫn làm mặt nghiêm không nói, không
cười! Khuôn mặt anh bình thản, phẳng như mặt nước hồ
395
thu, không gợn một làn hơi mỏng, làm cho các cô gái
mất cả hứng chòng ghẹo. Hiên có vẻ xấu hổ bèn nói vớt:
- Anh đừng giận đám con gái chúng em! Chúng

em chỉ đùa chút cho vui chứ trong làng ai cũng biết anh
Bỏi là người đàng hoàng, không tơ tưởng lăng nhăng
người khác!
Nói rồi, cô quay lại đám con gái kia nói lớn:
- Thôi, đừng đùa nữa! Đi ra chợ sớm còn về lo

việc nhà nữa các mợ ạ! Chỉ được cái tếu táo là không ai
bằng!
Nói xong cô ngoe nguẩy bỏ đi trước khiến các cô

gái kia vội vã đuổi theo. Dường như chưa thoả mãn, một
cô còn ngoái đầu lại thả một câu đưa đẩy:
- Chúng em nhìn hết cả, đàn ông làng này có

mình anh là sáng nhất! Khi nào anh muốn lấy vợ thì bảo
em một tiếng nhá!
Cả bọn con gái tinh nghịch cười khanh khách bỏ

đi. Bỏi, với vẻ thản nhiên, lặng như tờ đứng nhìn theo
bóng các cô gái cho đến khi khuất sau rặng tre vàng mới
nhũn nhặn nói với đám trẻ:
396
- Thôi, mình đi kẻo ông bà đợi!
Mấy đứa trẻ nhìn Bỏi, thấy anh cất bước, chúng
cũng nối gót theo sau. Tiếng Xuân vang lên trong giọng
cười khinh khích trêu chọc:
- Đấy nhé, thế mà chú bảo không ai thích chú!

Mấy chị ấy thích chú không cần che đậy đấy, còn gì!
Bỏi không quay lại. Anh chỉ mỉm cười kín đáo,
cảm thấy có chút tự mãn vì lời trêu chọc của Xuân, vì
mình cũng được người để ý, dù rằng anh không có chút
tơ tưởng những cô gái đó. Anh nói với cô chủ nhỏ:
- Mấy cô ấy chỉ trêu đùa thôi! Cô tin mà làm gì!

Cô còn lạ gì con gái làng mình. Chòng ghẹo đàn ông cho
sướng miệng chứ họ chẳng làm gì cả!
- Có đấy! Xuân bướng bỉnh cãi. Em thấy chị

Hiên cứ nhìn chú chòng chọc ấy!
Con bé Thuần nắm tay chị bước sóng đôi, nghe

chị nói thế bèn đế thêm vào:
- Em chả thích chị Hiên! Mắt chị ấy nhìn đến là

gian! Em biết chú Bỏi chả thích chị ấy phải không? Chú
chớ thích chị Hiên nhá!
397
Bỏi nghe Thuần nói thế, không nhịn được cười

bèn bật một tràng cười sảng khoái làm Xuân cũng cười
theo, vang động cả cánh đồng vắng hiu hiu gió. Chỉ có
Thuần và Lãm lơ ngơ nhìn hai người, không hiểu gì.
***
Mừng cong lưng, cúi sát mặt vào cái bếp lò than
để thổi cho lửa bám vào những nắm rơm con con làm
mồi cho lửa. Cô gắng sức một lúc thì những ngọn lửa
nhỏ đủ sức cháy đã bùng lên, đốt những cây củi nhỏ chất
ngang dọc đầy trong cái lò nung cũ. Khói bay mịt mù
trong cái chái bếp rơm, ùng ục tràn cả vào mắt Mừng,
khiến mắt cô đỏ lựng, cay xè, nước mắt tuôn ra không
dứt. Mừng quay mặt, lùi ra xa khỏi cái lò một lúc, rồi với
tay lấy cái mo cau gần đó quạt lấy quạt để cho lửa bùng
lớn. Cô vội vàng vừa bỏ những cục than đá vào lò, vừa
bặm môi quạt, cho đến khi một vài cục than bén lửa cháy
hồng lên, mới lơi tay quạt. Trên trán Mừng lem luốc
những vệt than đen dọc ngang, mỗi khi cô đưa cánh tay
chùi ngang những giọt mồ hôi chực lăn xuống mắt.
Mừng khệ nệ bưng cái nồi to nhỡ cho cỡ mười mấy
398
người ăn, đặt lên lò than hồng. Trong nồi, gạo và ngô
trộn với nhau chiếm khoảng một phần ba nồi, nước xâm
xấp phía trên mặt gạo độ hai đốt ngón tay. Cô phải nấu
cơm cho tá điền và những người làm công cho bà Cả
dùng bữa trưa. Cái lệ của nhà từ bao lâu nay, chỉ nấu một
bữa cơm vào buổi trưa cho người nhà và tá điền. Bữa
chiều chỉ ăn qua loa, bữa khoai, bữa ngô cho ấm bụng
rồi đi ngủ. Nhưng đó là chuyện xảy ra cách mấy tháng
trước đây, khi làng Gia Thượng vẫn chưa bị ảnh hưởng
bởi nạn thiếu lương thực ở khắp miền Bắc.
Nạn thiếu gạo, lương thực xảy ra khắp mấy tỉnh

miền Bắc, mà nặng nhất là ở vùng thôn quê, nơi sản xuất
ra lúa gạo chính, khiến cho ai cũng nơm nớp lo sợ tình
trạng đói kém sẽ lan ra nhanh chóng. Ông Cả vốn hay đi
đây đi đó nghe ngóng tình hình, bèn về dặn vợ phải dè
xẻn gạo lúa cho qua nạn đói kém này. Một buổi chiều,
ông gọi bà vào phòng riêng, nghiêm giọng bảo:
- Này bà, tình hình sắp tới có nhiều biến động

lắm đấy! Chắc Pháp, Nhật đánh nhau nay mai thôi! Dạo
này Nhật, Pháp nó lùng bắt những người nào cất giữ lúa
gạo nhiều, nghiêm ngặt lắm, vì chúng nó sợ dân đem gạo
399
nuôi Việt Minh làm loạn. Pháp lấy gạo để Nhật không
thể cướp gạo nuôi quân. Tôi nghe có mấy tỉnh đã bị đói
nặng rồi. Người dân phải bỏ làng tha phương cầu thực
khắp nơi. Họ kéo lên các thành phố lớn nhiều lắm! Bà ở
đây liệu cất bớt lúa gạo, đừng để lồ lộ ra cho bọn Tây,
Nhật thấy, chúng sẽ cướp ngay!
Bà Cả làm y như lời ông nói. Khẩu phần ăn của

gia đình bị cắt giảm để dè xẻn lúa gạo trong nhà. Bà ra
lệnh cho Mừng, bà Ngan mỗi ngày nấu một bữa cơm độn
ngô và một nồi khoai lang luộc cho cả nhà vào bữa cơm
chiều.
Bên cạnh nồi cơm vừa mới bắc lên bếp là nồi
khoai lang, củ sắn đang sôi sùng sục bên cạnh. Mừng mở
nắp nồi khoai, khói bay ùa mù mịt phủ mờ cả mắt. Mừng
phải lấy tay phe phẩy phía trước mặt để nhìn rõ. Những
củ khoai lang đỏ ối, to tròn, bốc mùi thơm lựng. Cô với
lấy chiếc đũa, chọc nhè nhẹ vào củ khoai xem nó đã chín
mềm chưa, rồi cô dùng đôi đũa lớn khéo léo kê vào quai
nồi, bắc ra khỏi bếp. Mùi khoai chín lựng bay thơm khắp
nhà bếp. Những củ khoai lang chưa lột vỏ, đỏ hồng, ươn
ướt lớp mật khoai, khiến ai nhìn cũng không thể không
400
nhón một củ, cắn ngay một miếng. Mừng lấy đôi đũa cả
thọc vào nồi, ngoáy ngoáy cho nước bốc hơi một lúc. Cô
gắp từng củ khoai nóng ra khỏi nồi, đặt vào chiếc rá,
xung quanh lót lá dong để chốc nữa phải gánh ra đồng
cho thợ cấy. Bên ngoài, bầu trời đêm nhạt dần, màu đen
nhường chỗ cho những ráng hồng ửng ở phía đông đang
từ từ ngoi lên. Trong gian bếp nhỏ chỉ có một mình
Mừng đang tất bật với bếp lò rừng rực lửa. Cái lạnh giá
buốt của một đêm đông tàn không đụng lấy nổi mảng
lưng áo đang ướt đẫm mồ hôi của Mừng. Nồi khoai đã
dỡ xong. Cô quay sang nồi cơm độn ngô đang sôi sùng
sục mở nắp. Hơi nước bốc lên ngùn ngụt, đến nỗi Mừng
phải tránh mặt sang một bên vì sợ phải bỏng. Đợi một
lúc cho hơi nước tan bớt, cô cầm lấy đôi đũa cả thò vào
nồi khuấy, cho gạo trộn với nước đều đặn rồi lại đóng
nắp nồi. Độ mười lăm phút sau, Mừng mở nắp nồi đất,
ghé mắt nhìn vào thấy cơm đã chín. Cô lại chọc đôi đũa
cả vào, xới tung đám cơm trong nồi lên, rồi đậy nắp lại.
Cúi xuống bếp lò, Mừng khơi đống than hồng tản ra
khắp bếp. Cô bắc chiếc nồi đất sang một bên, lấy một ít
nước vẩy mạnh vào đống than cho tắt lửa. Tiếng xèo xèo
vang lên rồi khói bốc lên nghi ngút chui theo những lỗ
401
hổng sát mái nhà bay vào không trung. Bếp không còn
lửa lớn, chỉ còn vài cục than hồng đang hấp hối, Mừng
lại bắc nồi cơm độn sắn để lên trên chiếc lò còn đang
nóng để cho nồi cơm chín hơi. Quay sang rổ khoai lang
bên cạnh, Mừng chống tay đứng nhìn một lúc lâu, dường
như cô đang suy nghĩ điều gì rất quan trọng. Một lúc
sau, cô bước ra ngoài gian bếp nhỏ, ngẩng lên nhìn dáo
dác xung quanh xem có ai ở gần đâu đó. Không thấy
bóng người nào trong buổi sáng tinh mơ, Mừng vội vàng
quay trở lại vào gian bếp, nhanh tay gói vài củ khoai
lang nóng trong miếng lá dong thật lớn, rồi vội vàng dấu
vào đáy cái thúng ở một đầu quang gánh. Một lúc sau,
cơm chín bốc mùi thơm thoang thoảng, Mừng nhanh tay
bắc nồi cơm sang một bên. Cô lại mở vung xới vội một
vốc cơm độn ngô độ hai bát vào chiếc lá dong mà cô để
sẵn, gói thật chặt và nhét vội dưới thúng cùng với gói
khoai lang. Mừng nhanh nhẹn bưng rổ khoai lang đặt ở
một đầu quang gánh cùng với một nồi cá kho mặn. Đầu
quang gánh bên kia, cô bắc nồi cơm nóng vừa thổi vào.
Xong xuôi, Mừng cúi xuống, kê vai vào chiếc quang
gánh để gánh lên. Cô nhấp nhấp chiếc gánh để đo sức
nặng của đôi thúng một lúc, rồi từ từ đứng thẳng. Hai
402
chiếc thúng trĩu nặng xuống ở hai đầu khiến cho chiếc
quang cong xuống như chiếc dây cung, đang vươn mình
cong hết cỡ. Xốc xốc lại chiếc quang gánh trên vai cho
chắc, Mừng từ từ bước ra khỏi gian bếp nóng, đi dần về
phía cổng để bước về hướng cánh đồng. Cô phải mang
cơm ra cho thợ cấy vào mỗi buổi sáng vì lúc này đang là
vào mùa gặt. Những lúc vào vụ mùa như thế này, Mừng
bận liên tục, quay tới quay lui đủ thứ việc như con cù
quay vù vù trên đất.
***
Bóng Mừng nhoè dần trong làn sương thẫm.

Bước nhanh trên con đường đê, đôi quang gánh đung
đưa nhịp nhàng trên vai cô theo từng bước chân. Đi
ngang qua dãy tre ngà lớn gần đình làng, một bóng
người nho nhỏ hiện ra. Mừng đi chậm lại khi nhìn thấy
bóng người bước gần đến cô. Trời vẫn còn tối, cách xa
năm sáu sải tay chắc khó nhìn thấy rõ mặt. Mừng lên
tiếng gọi nhỏ:
- Giản, em đấy hở?
403
Tiếng người kia đáp lại:
- Vâng, em đây.
Tiếng người con trai trả lời nho nhỏ như nói
thầm. Mừng vội gánh hàng đi nhanh đến. Đến gần, cô
nhận ra Giản, đứa em áp út của cô, năm nay đã lên mười
hai tuổi, đang đứng đợi. Mừng đặt vội gánh cơm xuống.
Cô nhanh tay lần với lấy gói khoai và gói cơm, gói gọn
trong mớ lá dong mà cô đã gói sẵn từ sáng sớm, dúi vội
vào tay đứa em trai của mình, thì thào thật nhanh:
- Này, mang về nhà đưa cho u ngay nhá! Kín đáo

vào, chớ cho ai thấy! Người ta mà biết được thì tao chết
với ông bà Cả. Mang ngay về nhà cho u!
Thằng bé tuy đã mười hai tuổi mà gầy còi gầy

cọc, trông chỉ nhỉnh hơn thằng bé bảy, tám một ít. Hai
cái chân khẳng khiu như đôi chân cò của nó thò ra khỏi
hai ống quần đùi, thỉnh thoảng run lên mỗi khi có cơn
gió cuối đông thổi luồn qua trong sương sớm. Có lẽ
thằng bé đã đợi Mừng khá lâu, vì Mừng thấy nó đứng co
ro nép trong bụi tre làng, vai áo đẫm một khoảng sương
ướt. Cô thấy thương xót đứa em trai của mình, đưa tay
404
xoa nhẹ một bên má nó. Khuôn mặt teo hóp vì thiếu ăn
giương mắt nhìn người chị cả, nhoẻn một nụ cười méo
mó.
Thằng bé dạ nhỏ trong họng, ôm lấy gói thức ăn

trước ngực, quay đi, toan chạy về nhà thì Mừng lại gọi
giật lại:
- Giản này, cái Sửu nó đỡ bệnh chưa?
Giản đứng khựng lại, quay nhìn chị nói nhanh:
- U bảo nó đỡ sốt hơn tối qua, nhưng em sờ

người nó vẫn còn nóng lắm, chị ạ!
Mừng gật đầu, nói nhanh:
- Được rồi, về bảo u lấy gạo chị đưa mấy hôm

trước nấu cháo cho nó ăn tạm. Rồi chị sẽ kiếm gạo đưa
thêm!
Thằng Giản gật đầu. Mừng thì thầm giục:
- Thôi về ngay đi kẻo trời sáng người ta đi chợ

thấy thì nguy. Đi đi mau!
Thằng Giản nghe chị bảo liền cắm đầu chạy một
mạch về nhà. Mừng chống quang gánh đứng nhìn em
405
đến khi lưng nó khuất sau một căn nhà, cô mới sục đòn
gánh vào hai thúng, nhích qua nhích lại cho quang gánh
vào đúng khớp của quai đòn. Mừng khom lưng, kê vai
vào chiếc quang gánh, nhấc bổng lên. Cô quay lưng tiến
về phía cánh đồng nơi bà Cả cùng đám thợ cấy đang gặt
lúa. Bóng Mừng và chiếc quang gánh kẽo kẹt, đung đưa
theo nhịp chân cô, nhoè dần trong làn sương sớm. Cô
không nhìn thấy cái dáng cao cao của Bỏi đứng khuất
sau một bụi tre vàng nhìn theo cô. Khi bóng Mừng vừa
khuất sau dãy tre làng, Bỏi cũng vơ lấy chiếc nón rách,
hấp tấp theo cô đi về phía ruộng.
406
CHƯƠNG MƯỜI HAI
Mặt trời dần lên vượt qua đỉnh đồi Thiên Thai,
chiếu những tia sáng đầu ngày trên dọc con đường đê
hướng ra phía ruộng. Đôi quang gánh nặng trĩu trên vai
Mừng nhịp nhàng nhún nhảy theo mỗi bước đi của cô.
Vừa đi Mừng vừa miên man suy nghĩ đến gia đình mình
và bệnh tình đứa em út đang tới hồi nguy kịch. Tuần
trước, Mừng xin phép bà Cả cho cô về thăm nhà, mẹ cô
đã báo cho cô biết bệnh tình của con bé. Sau một buổi đi
vớt bèo cho lợn ăn với thằng Giản anh nó, về đến nhà là
con bé đổ sốt ngay tức khắc. Nó nằm bệt xuống cái manh
chiếu trong góc nhà lăn lộn kêu đau đầu, đau bụng.
407
Không ai biết vì sao mà con bé lại đau dữ dội đến như

vậy. Bà mẹ phải ra vườn đào ngay một củ gừng về giã
nhuyễn, đổ nước sôi vào bắt nó uống cho ấm bụng. Con
bé uống xong, nằm một lúc thì thấy cái bụng không còn
đau nữa, nhưng cái đầu vẫn nhưng nhức mà không biết
nguyên nhân vì sao. Đầu nó hâm hấp nóng. Nó nằm
thiêm thiếp trong góc nhà cả đêm, đến sáng hôm sau vẫn
không khỏi. Bà mẹ bèn vét một ít gạo còn sót lại trong
cái thạp nấu cho đứa con gái một bát cháo trắng. Nhưng
chỉ sau vài thìa cháo, con bé lắc đầu nguây nguẩy, đẩy
chén cháo ra, không muốn ăn. Nó bảo đầu nó đau như
búa bổ, như có ai đó đóng đinh vào đầu nó vậy! Nói rồi,
nó lại ôm đầu lăn lộn khiến bà mẹ hoảng hốt ôm con vào
lòng. Bà sợ hãi không biết phải làm thế nào. Có ai đó
mách với bà rằng, có lẽ con bé bị âm hồn nào đó nhập
vào phá phách. Chả là, hai anh em nó đi vớt bèo ở một
cái ao cuối làng. Nơi cái ao đó có một người đàn bà ăn
mày bị chết đã lâu. Người ta làm một cái miếu thờ nhỏ
để thờ bà ta. Không biết có phải bà ta hiển linh thật
không, nhưng hễ ai bị mất đồ mà đến xin cúng vái bà
thành tâm là y như rằng vài hôm sau sẽ tìm được thứ
mình đã mất. Tiếng lành đồn xa nên cái miếu thờ ấy
408
được người làng cúng bái rất thành tâm. Hôm thì nải
chuối, lúc thì quả cam, chùm nhãn, vài quả ngô non, khi
ít củ khoai, khi vài củ sắn... Tùy theo người xin là ai,
mùa nào thức ấy, không thiếu thứ gì! Thường thì chẳng
có ai dám đụng đến đồ cúng trên cái miếu nhỏ vì sợ
thánh thần trách phạt, hay sợ vong hồn người chết theo
ám hại. Những năm còn no đủ, đồ cúng để nơi cái miếu
nhỏ không khi nào thiếu. Có khi còn tràn cả ra ngoài mà
không ai dám đụng đến! Chỉ có chủ nhân sau khi cúng
thì mang về ăn hoặc phân phát cho lũ trẻ trong làng.
Chừng một năm trở lại đây, mùa màng thất bát, lúa gạo
trồng ra không đủ ăn, phải ăn vay ăn độn với khoai lang,
củ sắn, củ sọ... người ta không còn chăm cúng bái như
trước nữa. Miếu thờ cũng trở nên hoang vắng hơn. Thỉnh
thoảng, cũng có người cúng một hai củ khoai lang, khoai
tím hay một quả ngô già, một bó rau khoai. Có gì cúng
nấy như lòng thành của người xin xỏ. Vừa rồi, hai anh
em thằng Giản đi vớt bèo quanh đó, đang đói, chợt thấy
có một nải chuối cau nho nhỏ, nửa chín, nửa xanh.
Chúng nó chẳng biết của ai cúng mà bỏ quên. Đang cơn
đói lòng, cả hai xì xụp lạy xin rồi lấy cắp nải chuối dở
xanh dở chín chia nhau ăn vài quả. Sau hôm đó, đến tối
409
con Sửu bắt đầu lên cơn đau đầu quằn quại cả đêm. Bà
mẹ Mừng vặn hỏi hai đứa đi vớt bèo ở đâu, làm gì, thì
nghe chúng thú thật việc đã làm khiến bà hoảng sợ. Bà
dấu biến không dám kể cho Mừng nghe chuyện hai đứa
bé đã có lần trộm đồ ăn trong miếu thờ để ăn vì đói. Bà
cũng sợ hành động hỗn hào của hai đứa con bà đụng
chạm đến người đàn bà đã khuất nên mới xảy ra cớ sự.
Bà bèn mời thầy cúng về giải bệnh cho đứa con gái nhỏ.
Dành dụm được bao nhiêu bà mua đồ cúng giải ma theo
lời ông thầy: giấy vàng mã, hình nhân, ngựa chạy... Ông
thầy mặc chiếc áo dài vải màu vàng, tay cầm vài cây
hương đang bốc khói. Ông vừa lẩm bẩm một thứ tiếng
lạ, vừa huơ tay, cầm cây hương đang cháy vẽ ngoằn
ngoèo vào không trung. Thỉnh thoảng, ông lại rú lên rồi
lại quay cuồng múa may. Nhưng dẫu ông thầy múa may
tướt cả mồ hôi, bệnh tình đứa con gái không hề thuyên
giảm. Những cơn đau đầu xảy ra thường xuyên hơn
khiến con bé lăn lộn, rên rỉ thảm thiết suốt đêm, khiến bà
mẹ xót xa ôm con vào lòng, nước mắt rơi thánh thót như
mưa xuống vùng ngực lép.
410
Mừng đang trong một tâm trạng rối bời giữa cái
gọi là tội lỗi và trách nhiệm. Cô cứ mãi ray rứt vì hành
động cô đang làm với gia đình bà Cả. Ông bà Cả đối xử
với những người làm công trong nhà phân minh, rạch
ròi. Bà Cả tuy là người nóng tính nhưng lại có tính
thương người, vì bà có lòng tin với đạo và rất chăm đi
chùa chiền cúng quải. Bà nổi giận với người ăn kẻ ở
trong nhà khi họ không làm vừa lòng bà, nhưng sau đó
thì bà lại xởi lởi quên ngay, không để bụng thù ghét ai
bao giờ. Ông Cả thì ít nói và rất ít khi để ý tới công việc
của vợ, trừ khi bà hỏi ý ông. Mọi việc ông đều tin vợ và
giao cho bà cai quản. Công cán của người làm được ông
bà trả rộng rãi hơn những nhà giàu khác trong làng. Vì
vậy, người làng ai cũng mong ông bà Cả thuê họ làm
công chứ không thích đi làm ở những nhà giàu khác.
Mỗi tháng, bà Cả phát cho Mừng ba đồng và bốn rá gạo,
cùng với số tiền kiếm được nhờ làm thuê của mẹ Mừng
và mấy đứa em, như thế cũng đủ sống cho gia đình cô.
Nhưng gần nửa năm nay, tình hình đói kém bắt đầu lan
nhanh khắp các tỉnh miền Bắc khiến cho công việc làm
thuê của mẹ và các em Mừng trở nên khó khăn hơn. Tất
cả đành phải dựa vào số tiền làm công kiếm được của
411
Mừng hàng tháng. Các em đều đang tuổi lớn nên việc lo
ăn lo mặc cho chúng kể là một gánh nặng cho mẹ Mừng.
Liền sau Mừng là Thao năm nay đã mười chín tuổi, hiện
đang đi làm thuê ở tỉnh khác, Tựu vừa mười lăm, đi ở
cho một nhà giàu ở làng Xá, cách làng Gia Thượng vài
cây số. Giản lên mười hai và con bé Sửu lên chín tuổi.
Đời sống gia đình Mừng quá nghèo để cô có thể

dám ước ao một hạnh phúc cho riêng mình. Nhìn những
đứa con gái trong làng cùng trang lứa đã lập gia đình, có
nơi ăn chốn ở hẳn hoi, có đôi lúc lòng Mừng cũng nhoi
nhói cho nỗi buồn riêng vô cớ. Hẳn nhiên, như bao nhiêu
người con gái khác khi đến tuổi cập kê, Mừng cũng
mong tìm được cho mình một tình cảm chân thành với
một người đàn ông xứng đáng, để cô có thể dệt những
giấc mộng tình ái bên người đàn ông ấy. Có những buổi
chiều, cô ngồi một mình thả hồn lãng đãng hướng về một
bóng hình, để dệt những ước mơ mà cô chỉ riêng mình
ôm ấp trong tim. Nhưng đó cũng chỉ là mơ ước! Bóng
hình người đàn ông mà cô hằng mong ước vẫn mãi xa
xăm không sao với được! Người đàn ông ấy rất gần,
nhưng sao vẫn cứ xa xôi với cô. Lạnh lùng, câm nín!
412
Mặt trời gần đứng bóng, chiếu những tia nắng đổ

lửa xuống những cánh đồng đã ngả màu lúa chín. Cánh
đồng đang vào mùa gặt, những người tá điền làm việc
cật lực cố thu hoạch những bó lúa chín vàng càng nhiều
càng tốt. Mỗi một thửa ruộng chừng vài ba người thợ
gặt, cùng làm nhịp nhàng: Một tay túm lấy bó lúa, một
tay dùng liềm cứa mạnh vào gốc. Từng bó lúa được cắt
gọn gàng, ném vào một góc ruộng, từng đống. Một nhóm
người bó những bó lúa trĩu hạt vào hai đầu gánh, hoặc
chất lên chiếc xe bò đánh về làng để tuốt lúa. Khuôn mặt
người nông dân đen đủi, lấm bùn đất, quyện với mồ hôi
ròng ròng trên mặt. Mệt mỏi nhưng họ vẫn làm không
ngơi tay.
Bà Cả Thiện cũng nằm trong số những người

nông dân tay lấm chân bùn. Mặc dầu, nhà có của ăn của
để, nhưng đến ngày mùa bà cũng ra đồng cùng với các tá
điền bà thuê, cày cấy, làm lụng không khác gì họ. Một
phần bà đã quen công việc này từ lâu, phần khác bà
muốn ra đồng, vừa làm vừa trông coi, đôn đốc các tá
điền làm việc trên những cánh đồng nhà. Ruộng đất nhà
bà cò bay thẳng cánh. Không trông nom, chăm sóc, trong
413
thời buổi nhiễu nhương như lúc này, đám xấu bụng nó
trộm lúa mang đi, rồi không còn hạt gạo mà ăn. Bà luôn
nghĩ như vậy nên rất e ngại giao hết những việc này cho
tá điền, dù là những tá điền thân tín nhất. Mải làm, bà
quên cả thời gian, cho đến khi ông Hường cao giọng gọi:
- Trời gần đứng bóng rồi bà Cả ơi! Cho anh em

ăn cơm, nghỉ ngơi tránh nắng một tý bà ạ!
Bà Cả dừng tay lại, đẩy chiếc nón lá rách vành

lên cao, ngẩng lên nhìn mặt trời rồi quay sang ông
Hường hét trả:
- Được rồi, ông gọi mọi người nghỉ tay đi. Để tôi
xem cơm mang ra đồng chưa?
Bà quay lên nhìn trên bờ đê, đã thấy Mừng gánh

hàng cơm đứng đó từ bao giờ. Bà đưa tay lên miệng bắc
loa gọi:
- Mừng, chuẩn bị cơm cho tá điền ăn trưa đấy!
Mừng nhanh nhẹn bày cơm ra những chiếc bát gỗ

và bày ra những con cá kho khô mặn chát để lên những
tàu lá chuối sạch mà cô chuẩn bị từ sớm. Cô không quên
với chiếc ấm lớn nấu nước vối ở một đầu gánh với vài
414
chiếc bát mẻ miệng, cũ kỹ để sẵn cho mọi người sau khi

dùng xong bữa trưa, để tráng miệng. Bà Cả bảo ông
Hường gọi mọi người dừng tay lên dùng cơm trưa cho
đỡ dạ, nghỉ một lúc rồi hãy làm tiếp. Tiếng người gọi
nhau ơi ới dừng tay. Có chừng mười nông dân được bà
Cả thuê làm giúp bà sáng nay. Nghe tiếng gọi, họ sảng
khoái dừng tay, lục tục kéo nhau lên bờ đê, đến gần gánh
cơm của Mừng đang nghi ngút khói. Họ vây quanh cô
đợi những bát cơm độn nóng trộn với nhúm cá kho.
Những khuôn mặt sạm đen, lầm lỳ chờ đợi. Mừng nhanh
nhẹn xới những bát cơm độn ngô đưa cho họ, kèm với
miếng lá chuối gói ít cá kho. Mỗi người đón phần cơm
của họ và tản ra ngồi dưới bụi tre làng vừa ăn vừa nói
chuyện vãn. Bỏi tiến lại chỗ Mừng, lãnh đạm đón phần
cơm của mình từ tay cô và không quên xin cô một bát
nước vối lớn. Nốc một hơi cạn bát, anh đưa trả lại cho
Mừng, không nói một lời nào. Mừng len lén ngước nhìn
anh như muốn đưa đẩy một câu chuyện nào đó, nhưng
chỉ thấy một khuôn mặt lặng như tờ. Đôi mắt Bỏi dường
như cố tình tránh ánh mắt của cô khiến Mừng thấy bối
rối, chột dạ vì vẻ xa cách của anh. Cô không lạ gì tính ít
nói của Bỏi nhưng hôm nay cô mơ hồ cảm thấy anh cố
415
tình muốn tránh nói chuyện với cô. Anh đi tới một bụi
tre ngà lớn cách biệt với chỗ mọi người đang ngồi ăn
cơm, ngồi xuống, nhưng không ăn phần cơm của mình
mà kín đáo gói vào chiếc lá chuối khác rồi dấu bên mình.
Bỏi tháo chiếc nón lá rách ra khỏi đầu, chậm rãi ngồi
xuống dưới bóng râm của gốc tre to lớn. Anh phe phẩy
chiếc nón lá một lúc cho mát rồi nằm xuống, đầu tựa vào
một bụi tre thoải mái. Anh đưa chiếc nón lên che lấy mặt
và thản nhiên đánh một giấc ngủ ngắn một cách ngon
lành. Xong bữa trưa, mọi người tản ra tìm những gốc cây
lớn nhiều bóng râm, nằm xuống đánh một giấc ngủ trưa
ngắn để tránh cái nắng gay gắt giữa trưa hè.
Bữa trưa đã xong, Mừng thu dọn bát đĩa bỏ vào

quang gánh mình. Như mọi lần, Mừng xốc lại gánh cơm
trước khi ra về. Cô để lại nồi khoai luộc trên lớp cỏ
mềm, sát một bụi tre lớn, để tá điền dùng bữa chiều
trước khi xong việc. Bà Cả bảo Mừng về để lo cơm nước
cho cụ tổng Trà, ông tuần Cả và các con của bà. Mừng
vâng dạ, chuẩn bị ra về. Lòng cô vẫn xốn xang một nỗi
buồn khó tả. Đôi mắt cô tìm kiếm hình bóng Bỏi. Cô
nhìn thấy anh vẫn nằm im lìm dưới gốc tre lớn, khuôn
416
mặt anh bị che khuất bởi chiếc nón lá rộng vành. Bỏi
nằm yên không cựa quậy, như thể anh đang ngủ say. Gần
đây, những nỗi lo lắng về bệnh tình của đứa em nhỏ,
cảnh nhà ngày càng cơ cực vì kiếm ăn không đủ, hoàn
cảnh xã hội ngày càng bất ổn: Pháp Nhật căng thẳng,
Việt Minh nổi lên khắp nơi. Mọi khó khăn dường như
xảy ra cùng một lúc đổ trên đôi vai gầy mỏng của cô gái
hai mươi ba, khiến có lúc Mừng thấy trước mặt là một
bức tường không lối thoát. Có những lúc, cô muốn tìm
đến Bỏi như tìm đến một người anh lớn, như một người
đàn ông vững chãi để cô có thể nương tựa những lúc
cảm thấy chao đảo, muốn ngã. Nhưng người đàn ông kia
dường như vẫn cố tình muốn giữ một khoảng cách với
cô. Anh âm thầm, lặng lẽ làm việc như không biết cô ở
bên cạnh, hay thậm chí không muốn đọc những nét đăm
chiêu đang hằn lên khuôn mặt non trẻ của người con gái.
Mừng muốn gần thì Bỏi lùi xa. Đến khi Mừng chán nản,
bất cần, thì Bỏi lại quan tâm, tìm kiếm. Trò đuổi bắt ấy
khiến Mừng mệt mỏi, đau đớn trong lòng. Nhưng cô
không muốn chán nản, gục ngã, bởi cô là chỗ dựa duy
nhất cho gia đình mình trong lúc này. Trong tuyệt vọng,
Mừng chỉ muốn gạt bỏ hình bóng Bỏi ra khỏi suy nghĩ
417
của mình. Cô muốn tìm lại những khoảnh khắc vô tư

ngày xưa trước khi cô để hình bóng Bỏi len lỏi vào tâm
trí.
Hướng cái nhìn thật nhanh về dáng hình Bỏi

đang ngủ dưới gốc tre già một thoáng, Mừng mím môi
đứng dậy. Cô quẩy chiếc quang gánh đã nhẹ tênh đi
nhanh về hướng con đường trở về làng, để chuẩn bị cho
bữa cơm chiều sắp tới.
418
CHƯƠNG MƯỜI BA
Buổi học trôi qua một cách thiếu hào hứng.

Những lời thầy giảng trên bục trôi qua tai Phong như cơn
gió thoảng. Phong không chú ý mấy đến những bài toán
loằng ngoằng trên bảng. Tâm trí anh đang bị ám ảnh bởi
dòng chữ in đậm kêu gọi toàn dân tộc đứng lên làm cuộc
Cách mạng giải phóng thân phận tôi đòi suốt gần trăm
năm dưới ách Thực dân Bảo hộ. Tờ truyền đơn mà Thân
nhặt được trong khu vực trường Bưởi của anh và dấu
diếm đưa cho Phong đọc hai ngày nay.
Thấm thoát đã hơn năm năm ở Hà Nội. Năm năm

đã thay đổi Phong và Nhã khá nhiều, từ cách sinh hoạt
lẫn nết suy nghĩ. Nhìn hai anh em khó ai có thể nghĩ họ
419
xuất thân từ một vùng quê hẻo lánh. Phong ngày càng ra
dáng một thanh niên thành thị với phong thái đĩnh đạc,
nhẹ nhàng, quí phái, khiến cho anh nổi bật giữa những
thanh niên Hà Nội cùng trang lứa. Mỗi khi Thân và
Phong đi dạo chơi ngoài phố, không ít những đôi mắt
ngưỡng mộ của các cô gái cùng trang lứa, không giấu
giếm, đuổi theo bóng hai người. Phong và Nhã đang theo
học trường tư thục Văn Lang, vốn là trường tư khá nổi
tiếng ở Hà Nội. Vì đến Hà Nội muộn nên Phong không
thể thi vào trường Bưởi như Thân để học cùng. Ông lang
Tạo vẫn liên tục gửi tiền, gửi gạo cho ông Cần hàng
tháng để lo cho hai cậu con quí tử đang theo học trên Hà
Nội. Ngoài những quy định mà Thân, Phong, Nhã, Hạo
phải tuân theo trong gia đình ông Cần, như phải về nhà
trước chín giờ tối và không được tụ tập quá nhiều với
các thanh niên để tham gia chính trị, thì đời sống hai anh
em khá dễ chịu.
Tiếng trống tan giờ học vang lên tùng tùng, dồn
dập, như những cơn con sóng lớn đang rào rào tiến vào,
làm Phong giật mình. Anh ngẩng nhìn lên bảng, bắt gặp
đôi mắt thầy Việt đang đăm đăm nhìn về hướng mình,
420
khiến Phong chột dạ, vội quay tia mắt về hướng khác.
Phong có thể đọc được sự tò mò không giấu giếm của
thầy Việt về vẻ mặt lơ mơ và chểnh mảng của mình
trong suốt tiết học của thầy. Cái nhíu mày bực bội của
thầy khiến Phong không dám đối diện với ánh mắt ấy,
đành phải giả vờ cúi đầu xếp sách vở thật nhanh, bỏ vào
chiếc túi vải. Thầy Việt vốn có cảm tình với Phong, một
phần vì Phong là một học sinh học khá giỏi môn toán
của thầy, một phần vì vẻ sáng láng của Phong. Tình cảm
của thầy dành cho Phong thường làm anh bối rối mỗi khi
chạm phải ánh mắt không vừa lòng của thầy hướng về
mình. Anh thầm nghĩ: "Giá như thầy đối xử với mình
như những học sinh khác có lẽ mình đỡ áy náy hơn." Cả
lớp đứng nghiêm chào thầy Việt. Đợi bóng thầy khuất
sau cánh cửa, cả đám học sinh lớp chín mới lần lượt ra
khỏi lớp. Phong nóng lòng muốn gặp Thân. Anh vội vã
cầm chiếc cặp nặng, chứa đầy sách vở, chạy vọt ra khỏi
lớp. Mắt trước, mắt sau, Phong băng qua sân trường và
đi nhanh về phía cổng trường. Rồi không thấy ai để ý,
Phong len lén ra khỏi cổng trường và mải miết đi về
hướng hồ Tây. Anh bỏ giờ học triết cuối cùng của ngày
học hôm nay.
421
Phong lén lút đi nhanh ra khỏi khu vực trường

học, băng qua con đường đất, rảo bước về hướng nhà hát
lớn Hà Nội. Anh có một cuộc hẹn gặp với Thân và nhóm
bạn về tình hình đang biến chuyển rất nhanh hiện nay. Dĩ
nhiên, những cuộc họp nhóm như thế này ông Cần
không thể biết, vì nó vi phạm qui định nghiêm ngặt của
ông. Nhưng lớp tuổi trẻ như Phong, như Thân khó có thể
cưỡng lại những làn sóng thay đổi như vũ bão, tấn công
liên tục vào những cái đầu non nớt nhưng hừng hực nung
nấu sức đấu tranh, đòi đổi thay đất nước đang quằn quại
giữa những con sóng bạc đầu, trong cơn cuồng phong
lịch sử, trước sự giằng xé của những nhu cầu đòi thay
đổi. Cả Phong và Thân đều giấu giếm ông Cần về những
buổi họp chính trị do các nhóm học sinh, sinh viên bị
ảnh hưởng bởi các tổ chức chính trị mọc lên như nấm
sau cơn mưa, khi tình hình quốc tế lẫn Việt Nam đang có
nhiều biến cố.
Phong mải miết, cắm đầu đi thật nhanh. Anh bất

cẩn va phải một người con gái. Phong giật mình đứng
lại, ngẩng lên. Anh nhận ra Cẩm Giang, con gái của thầy
Bàng dạy môn khoa học trong trường Phong. Cẩm Giang
422
bé hơn Phong hai tuổi, chỉ độ bằng tuổi Xuân, nhưng học
cùng lớp với Phong. Trong lớp, Giang là một học sinh
xuất sắc, lại là một cô gái thuộc dạng "lá ngọc cành
vàng" của thầy Bàng, nên đối với đám nam sinh trong
lớp, cô như một mặt trời mà ít có anh nào dám tơ tưởng
màng tới, dù Cẩm Giang trông rất xinh đẹp. Ngày đầu
tiên khi cả lớp phát hiện ra Cẩm Giang có mặt trong lớp,
biết bao nhiêu tiếng xì xầm, bàn tán xôn xao trước nhan
sắc mỹ miều của Giang. Cho đến khi, thầy Bàng lừ lừ
tiến vào lớp, dạy một tiết khoa học và trịnh trọng giới
thiệu cho cả lớp đứa con gái rượu của thầy trong lớp học
này. Thầy yêu cầu Cẩm Giang đứng dậy cho mọi người
trong lớp rõ mặt cô. Bằng một đôi mắt nghiêm nghị, sắc
sảo, quét qua gương mặt của những chàng thiếu niên
đang độ trưởng thành với vẻ cảnh cáo, ông điềm đạm
nói:
- Tôi hy vọng các anh chị sẽ cố gắng học hành

cho thật tốt. Tránh những việc vô bổ ra ngoài sự học của
mình. Có như vậy thì việc học mới tiến bộ nhá!
Đó là một huấn thị nhưng cũng là một lời đe dọa

với những anh chàng có trái tim liều lĩnh và rộng mở
423
trước một tấm dung nhan xinh đẹp như Cẩm Giang. Lẽ
dĩ nhiên, sau lời cảnh cáo ngầm đó, Cẩm Giang đã trở
thành một biểu tượng cho lớp của Phong, để ngắm nghía
chứ không anh chàng nào dám mon men tiến tới.
Đôi mắt Cẩm Giang mở to nhìn Phong, ngạc

nhiên hỏi:
- Anh Phong, anh đi đâu vội vàng thế? Lớp học

tan rồi sao?
Phong lúng túng trong giây phút để tìm câu trả

lời. Anh hơi hướng đôi mắt sang một hướng khác, trả
lời:
- À, tôi phải về sớm vì cậu tôi không được khỏe

hôm nay.
Cẩm Giang nhanh nhẹn hỏi thăm:
- Bố anh bị ốm sao? Ông có làm sao không?
Phong ngập ngừng:
- À... à không sao. Ông ấy chỉ mệt trong người.

Tôi muốn về sớm để xem có giúp được gì cho ông
không?
424
Anh bất ngờ hỏi lại Cẩm Giang:
- Cô Giang không đi học hôm nay sao? Tôi

không thấy cô trong lớp hôm nay.
- Em bận việc phải nghỉ hôm nay. Ngày mai, em

sẽ đi học lại.
Phong hình như cảm nhận một tiếng thở dài thật
nhẹ sau câu nói của Giang. Anh can đảm nhìn thẳng vào
đôi mắt đẹp của Giang. Đôi mắt to đen, viền bởi một
hàng mi dày đen láy. Đôi mắt đẹp nhưng vướng vất một
nét buồn buồn khó tả. Đôi má hồng hồng phiên phiến
lông măng trên gương mặt trái soan trắng trẻo, khiến khó
anh con trai nào có thể rời khỏi một khi đã vô tình đặt tia
mắt mình lên khuôn mặt xinh đẹp ấy. Lần đầu tiên,
Phong mới có can đảm nhìn thẳng vào mặt Giang và anh
nhận ra trên gương mặt ấy những nét đẹp thanh thoát, u
buồn đến lịm người. Phong nhận ra con tim mình hụt
nhịp, khiến anh xao xuyến. Anh vội chuyển đôi mắt
mình qua một hướng khác như để trốn chạy những cảm
giác bất ngờ nhộn nhạo, trỗi dậy trong lòng không thể
kiểm soát được.
425
Tiếng Cẩm Giang vang lên bên tai anh, êm ái:
- Anh Phong nghỉ học tiết cuối, vậy anh có bài

học không?
Phong lúng túng lắc đầu. Giang mỉm một nụ

cười, nói khẽ:
- Không sao. Để Giang mượn vở chép lại bài

hôm nay rồi sẽ ghé nhà anh cho anh mượn chép bài lại.
Nhé, anh Phong nhé!
Phong nhìn Giang, ngập ngừng, trong giọng nói

có chút reo vui:
- Vâng, nếu cô cho tôi mượn bài, tôi cảm ơn cô!
Nói tới đó, Phong im bặt. Anh cảm thấy thật khó
xử không biết phải làm gì tiếp theo. Trong lúc Phong
đang loay hoay tìm cách thoát ra khỏi thứ tình cảm khó
giải thích đang trỗi dậy trong lòng mình, thì Cẩm Giang
lên tiếng giục giã:
- Thôi, anh Phong đi đi. Em không dám giữ anh

lại, nhỡ hỏng việc của anh thì khổ!
426
Phong lúng túng trước câu mở đường của Cẩm

Giang. Nửa anh muốn đi, nửa chừng như muốn níu kéo
thêm thời gian đứng với người con gái xinh đẹp này.
Một tiếng nói gần như thúc giục vang lên: "Đi đi, mình
đang sắp làm chuyện lớn cho tương lai một dân tộc! Đi
đi thôi, vướng bận gì những chuyện tình cảm nhỏ nhặt
này!" Tiếng nói đủ mạnh để khiến Phong ngẩng lên nhìn
Giang, nén tiếng thở dài, nói lời từ giã:
- Cô nói phải! Tôi có việc phải đi! Cảm ơn cô

trước về việc cho mượn bài học nhé!
Nói xong, Phong quay người bước đi. Anh nghe

tiếng Giang nói với phía đằng sau lưng:
- Có tin sức khỏe của cậu anh như thế nào, anh
cho em biết nhá!
Giọng nói êm ái của Giang khiến Phong xao

xuyến, nhưng anh nhất quyết làm ngơ, quay lưng đi
thẳng, không trả lời Giang. Phong rảo bước thật nhanh
không dám quay đầu nhìn lại. Anh có cảm tưởng ánh
mắt trìu mến của Cẩm Giang vẫn dán theo bóng anh xa
dần trên con đường vắng.
427
Phong lầm lũi bước đi đến chỗ hẹn. Giờ này vào
tầm trưa, đường phố vắng vẻ ít người qua lại. Đây đó,
những cô gái Hà Nội, thuộc hàng khá giả vận những
chiếc áo dài tha thướt xen lẫn với những cô gái quê, mặc
những chiếc áo tứ thân, nhuộm nâu cũ kỹ, quẩy những
gánh hàng rong, nhịp nhàng bước qua. Khuôn mặt người
Hà Nội không còn vẻ thảnh thơi, phơi phới như những
năm trước. Ai cũng lộ vẻ đăm chiêu, thậm chí lo lắng
như linh cảm về một sự thay đổi không ngờ đến được.
Phong đảo mắt nhìn quanh. Anh nhìn thấy một tốp lính
Nhật đứng tụ lại trước cánh cổng đồn. Trông họ có vẻ
lười biếng, trễ nãi, nhiều lo lắng, không có vẻ gì đang
canh gác. Tốp lính đứng quây lại với nhau đang nói
chuyện gì đấy. Họ xì xồ tiếng Nhật mà Phong không
hiểu. Phong định bước xuống đường vì muốn tránh mặt
tốp lính này, nhưng anh nhận thấy một tên đang nhìn anh
chằm chằm bằng đôi mắt dò xét. Phong đi chậm lại suy
nghĩ. Anh chưa biết phải làm thế nào: Nếu băng sang
đường sợ chúng thắc mắc, sinh nghi. Nhưng đi qua mặt
chúng thì có thể chúng lại tò mò gọi anh lại khám xét.
Dẫu biết trong người chỉ vài quyển sách và một tờ truyền
đơn kêu gọi kháng Pháp, chống Nhật mà Phong nhặt
428
được ở trong một góc công viên lúc chiều qua, anh vẫn
cảm thấy hồi hộp, e sợ bọn lính này mà tìm được tờ
truyền đơn ấy, anh sẽ rắc rối to với bọn chúng. Phong ra
vẻ đứng lại một chút, lục lọi trong đống sách anh mang
theo, như thể tìm kiếm cái gì để suy nghĩ. Cuối cùng, anh
quyết định cứ đi qua mặt chúng hơn là tỏ thái độ né
tránh. Nghĩ xong, anh giữ vẻ thản nhiên đi ngang qua tốp
lính Nhật. Quả như Phong nghĩ, một tên lính lên tiếng,
gọi giật Phong lại. Nghe gọi, Phong đứng lại, ra vẻ ngạc
nhiên nhìn tên lính. Bộ mặt đen nhẻm, gầy ốm của hắn
dài như một lưỡi cày nhìn Phong với vẻ dò xét không
giấu giếm. Hắn đi lại phía Phong, cất giọng hỏi bằng một
thứ tiếng Việt lơ lớ:
- Đi đâu?
Phong giả vờ ngơ ngác một lúc. Anh chỉ tay vào
mình như thể muốn hỏi, có phải hắn đang hỏi anh. Tên
lính gật đầu mấy cái, chỉ vào anh. Phong gật gật ra vẻ đã
hiểu, trả lời:
- Đi thăm cậu bị bệnh.
429
Tên lính nghe anh trả lời một câu dài, chừng như
hắn không hiểu anh đang nói gì. Hắn bèn hỏi lại:
- Đi đâu?
Phong đang định lặp lại câu trả lời thì có một tên
lính Nhật cao ngồng, có bộ mặt tương đối hiền hòa, nói
một tràng tiếng Nhật gì đó với tên lính kia. Có vẻ như
tên lính ấy đùa một câu gì đó mà Phong thấy cả đám lính
bật cười vui vẻ. Tên lính Nhật cao ngồng nhìn anh, vẫy
tay xua xua ra hiệu cho anh đi đi. Tên lính kia quay lại
tốp lính, trả lời điều gì đó. Cả đám quay lại nhìn anh một
thoáng, rồi một tên cất giọng, nói bằng tiếng Nhật một
tràng.
Phong lầm lũi băng ngang con đường hướng về

phía Nhà hát lớn Hà Nội. Anh đi thật nhanh qua những
người ăn mày, nằm rải rác trên vỉa hè như những thây
ma: Đói rách, bụng dính vào lưng, chỉ còn chút da phủ
trên bộ xương vêu vao, còm cõi. Gọi là những thây ma
cũng đúng vì họ không còn cựa quậy nổi vì đói. Mỗi khi
có ai đi ngang qua, họ chỉ run rẩy giơ bàn tay xương xẩu,
chìa ra trước mặt, giương đôi mắt đục trắng dã, thiếu ăn,
nhìn người qua đường bằng đôi mắt trơ trơ, đùng đục
430
không cảm giác. Họ van xin người qua đường bằng một
giọng thều thào, mỏi mệt, yếu đuối. Cái đói khát đã gặm
nhấm những con người khốn khổ này đến sức tàn lực
kiệt. Họ tuyệt vọng trước sự dửng dưng của những người
qua lại. Hay, có lẽ họ cũng đã chẳng còn chút cảm giác
nào nữa rồi, khi cái đói đã làm tê liệt đến sợi dây thần
kinh cuối cùng của họ.
Có tiếng ai đó gọi tên Phong khiến anh giật mình

dừng lại. Phong nhận ra Hiên và Thường đang đạp xe đi
tới. Cả hai thiếu niên này đều là bạn học của Thân. Hiên
và Thường cùng tấp xe vào lề sát cạnh Phong. Hiên lên
tiếng:
- Cậu đến gặp Thân phải không?
Phong gật đầu. Hiên bảo:
- Bọn mình cũng thế! Thôi, lên xe đi, mình đèo

cậu đến cùng một lúc cho tiện. Đi bộ như cậu thì đến bao
giờ!
Nói rồi, Hiên quay xe lại, giục Phong ngồi lên

chiếc poóc ba ga phía sau. Phong hỏi lại:
- Cậu đèo mình được không?
431
Hiên gật đầu bảo lên. Không ngần ngại, Phong

ngồi lên chiếc yên sau. Đợi Phong ngồi vững vàng, Hiên
rướn mình nhấn chiếc pedal, chiếc xe lăn bánh về phía
trước. Thường cũng đạp vội theo. Hai chiếc xe chao đảo
một chút rồi cùng lăn bánh về hướng Nhà Thờ Lớn.
Thường bật tiếng hỏi:
- Này, hai cậu thấy tình hình thế nào? Liệu Tây,
Nhật có đánh nhau không?
Hiên đáp:
- Đánh ư! Các cậu không nghe tin tức à? Đồng

Minh đánh thắng phe Trục như chẻ tre bên trời Tây.
Nhật chắc sẽ buông súng đầu hàng thôi! Không thấy mấy
đồn Nhật đóng mấy hôm nay chúng nó rút vào trong
canh chừng cẩn mật lắm!
Thường trầm ngâm:
- Tôi nghe đồn Nhật đảo chính Pháp nay mai.

Các cậu nghĩ thế nào?
Hiên gạt ngang:
432
- Hai thằng ấy đảo chính nhau thì dân ta có khá gì

hơn không? Cùng là phường kẻ cắp, bà già cả thôi. Quan
trọng là dân mình có thoát được ách đô hộ của Thực dân
và Phát xít không kìa!
Cả ba cùng im lặng trước câu hỏi của Hiên. Đó là

nỗi bận tâm của tất cả những người Việt Nam có tấm
lòng với quốc gia dân tộc. Người Việt đã quá chán ngán
với sự cai trị tàn nhẫn của người Pháp. Sự bóc lột không
nương tay của nước Pháp mẫu quốc đã đẩy dân Việt đến
nghèo đói đến cùng cực, khiến những phong trào yêu
nước chống Thực dân nổi lên như nấm mọc sau cơn
mưa. Phát xít Nhật vào Việt Nam, thay đổi chiêu thức
cai trị bằng cách rao truyền "Cùng là người da vàng,
chúng tôi sẽ thương yêu các bạn hơn người da trắng",
nhưng chúng lại chém giết người Việt Nam không
nương tay. Xác người Việt đổ gục xuống vùng đất quê
cha như những ngọn chuối non bị những lưỡi kiếm Nhật
sắc ngọt phạt ngang hàng đống. Chúng lại tiếp tục bóc
lột dân Việt tàn tệ hơn để phục vụ cho cuộc Chiến tranh
Thế giới chống lại người Mỹ. Chính họ đã đẩy nhanh
cao trào chống Pháp, diệt Nhật đang âm ỉ, sôi động trong
433
mọi tầng lớp người Việt và cao nhất là giới thanh niên,
trí thức miền Bắc. Phong, Hiên, Thường, Thân và hàng
ngàn thanh niên miền Bắc lúc ấy không thể đứng ngoài
những ngọn sóng triều đang gào thét đòi đổi thay, bởi họ
cũng mang nặng nỗi niềm dân tộc: Đau xót trước cảnh
ngoại bang bóc lột cạn kiệt Tổ quốc mình, căm thù bọn
Thực dân, Phát xít đang xâu xé nhau trên mảnh đất cha
ông, đẩy người dân Việt đến sức cùng, lực cạn.
- Này, các cậu có để ý thấy lính Nhật đứng rải rác

ở các góc đường không?
Nghe Thường nói, Hiên và Phong đều đảo mắt

nhìn quanh, nhận thấy Thường nói đúng. Mỗi góc đường
đều có những tốp lính Nhật khoảng năm sáu tên đeo
súng, có gắn lưỡi lê, đứng tụ tập với nhau như đang nói
chuyện, nhưng khuôn mặt chúng có vẻ đăm chiêu,
nghiêm nghị.
Phong hỏi Hiên:
- Hiên này, bọn mình gặp nhóm của Thân ở Nhà

Thờ Lớn rồi sao nữa? Có đi đâu nữa không?
434
- Chưa biết. Có thể sẽ họp nhau ở nhà một người

khác chứ không phải Nhà Thờ Lớn đâu. Nhưng phải gặp
ở đó trước.
Bóng dáng khuôn viên Nhà Thờ Hà Nội đã hiện

ra ở cuối con đường. Cả Hiên và Thường đều gò lưng
đạp xe nhanh tới. Phong nhận thấy bóng Thân đang đứng
khuất trên một bậc thềm nhà thờ. Anh nói nhỏ với Hiên:
- Tôi thấy Thân đang đứng ở đằng kia. Mình rẽ

sang phía đó nhanh đi.
Hai chiếc xe đạp chạy vòng theo hướng Phong

chỉ, chạy sát đến ngôi Thánh đường. Phong lên tiếng gọi
Thân vì có lẽ anh ta chưa nhận ra ba người đã tới.
- Thân ơi, bọn tớ đến rồi!
Thân, tay đang cầm một quyển sách nào đấy,

cắm cúi đọc, vội ngẩng lên khi nghe tiếng gọi tên mình.
Nhận ra Hiên, Thường và Phong, anh tươi nét mặt vội
nhét quyển sách vào chiếc túi nhỏ đeo bên mình và đưa
tay vẫy ba người. Hai chiếc xe tấp vội vào lề. Thân chạy
nhanh đến, thì thào:
435
- Đi vội lên các cậu, mọi người đến đủ rồi. Đi

theo tớ!
Cả bọn theo Thân đi men theo chân ngôi giáo

đường, lần vào một chiếc cửa nhỏ ở sát chân tường.
Thân gõ nhè nhẹ lên chiếc cửa bằng gỗ sồi cũ kỹ theo
một ám hiệu nào đấy. Chiếc cửa mở ra, một khuôn mặt
non choẹt của một chàng trai tầm tuổi Thân, đeo một đôi
kính trắng gọng màu đen, lộ ra. Anh chàng nhìn Thân
gật đầu nhẹ rồi mở rộng cửa cho mọi người vào. Cả bọn
nhanh nhẹn chen qua khung cửa hẹp. Hai chiếc xe đạp
sắt được một anh bé con nào đó ở ngoài nhanh nhẹn đem
đi cất ở đâu đó mà Hiên và Thường cũng không được
biết.
Trong phòng, ánh sáng mờ mờ không đủ soi sáng

hết căn phòng khiến cả bọn không quen với bóng tối
phải đứng khựng lại. Chừng vài phút, cả bọn mới bắt đầu
quen với thứ ánh sáng được thắp bằng những chiếc đèn
măng sông nhỏ xíu. Phong nhìn quanh thấy có khoảng
gần hai chục người, đa phần là thanh niên, đang ngồi
quanh nhìn cả bọn. Có vài người Phong thấy quen quen
như đã từng gặp ở đâu mà trong lúc nhất thời anh chưa
436
nhớ ra được, còn đa phần là những người anh chưa từng

gắp mặt. Một giọng nói trầm, mạnh mẽ chợt vang lên
chào đón:
- À đến đủ rồi phải không, các chàng trai trẻ?
Phong quay mặt về hướng giọng nói, anh nhận ra

một thanh niên khá cao lớn so với người Việt Nam. Một
khuôn mặt khá góc cạnh, đôi mắt sắc, ẩn sâu dưới cặp
lông mày lưỡi mác. Nhìn anh ta hơi dữ dội với vẻ quyết
đoán của một người quen chỉ huy. Anh mặc một chiếc áo
chemise28 cũ màu xám đậm, bỏ trong chiếc quần tây màu
đen. Trông anh khá chững chạc so với đám thanh thiếu
niên đang ngồi vây quanh đây. Phong thầm đoán: "Anh
này chắc hơn mình phải đến mười tuổi, tầm hai bảy, hai
tám chứ không phải ít!"
Anh ta bước đến gần nhóm, giới thiệu:
- Tôi là Chinh, là người chủ xướng cho buổi họp

hôm nay. Hân hạnh được biết các anh. Rất mong Thân
có thể giới thiệu tôi với các anh.
28
Áo sơ mi
437
Thân mỉm cười với anh Chinh một cách thân

thiện và quay lại giới thiệu từng người với Chinh.
- Dạ, đây là Phong, anh em bà con với em. Còn

đây là Hiên và Thường, bạn đồng niên, cùng học một
lớp.
Đôi mắt sắc như ngọn mác nhìn Phong như xoáy
vào gương mặt còn đượm chất trẻ thơ. Phong có cảm
giác cái nhìn chứa một sức nặng nào đấy như muốn đè
ghiến anh, muốn trấn áp sự phản kháng trong lòng anh
trỗi dậy, nếu như nó có ý xuất hiện. Đôi mắt mang sức
nặng của sự trấn áp khiến Phong im lặng cúi đầu né
tránh khi chạm vào tia mắt Chinh sau một cái gật đầu
nhẹ. Một sự tuân phục nào đó dội lên, làm Phong cảm
thấy vừa ngại, vừa nể con người đứng trước mặt mình.
Trong lúc cúi đầu, dĩ nhiên Phong không nhìn thấy cái
nhếch mép nhẹ của Chinh khi nhìn thấy gương mặt xinh
trai, hiền hậu của Phong. Nụ cười thoảng qua trên đôi
môi kín kẽ của Chinh không qua khỏi đôi mắt nhanh
nhẹn của Thân.
Quanh gian phòng nhỏ, ẩm thấp, chừng khoảng

mười lăm, mười sáu thanh niên, tuổi chừng từ mười sáu
438
đến mười tám, gương mặt còn đọng nét ngây thơ, nhưng
đôi mắt sáng ngời ngời chiếu vào Chinh như những ngọn
lửa nhỏ lung linh, hừng hực. Nhìn vào những gương mặt
nhiệt huyết, Chinh có cảm giác anh đang mang một
trọng trách quan trọng, một trọng trách mà anh tin rồi nó
sẽ đi vào lịch sử dân tộc. Một nhiệm vụ khơi gợi trong
lòng những thanh niên hồn nhiên như măng sữa này một
trách nhiệm nặng nề trước những biến cố dồn dập đang
xảy ra như những ngọn sóng triều va đập vào con tàu
lịch sử đất nước. Những ngọn sóng cồn ấy có thể nhấn
chìm con tàu tổ quốc nếu không có kẻ vững tay lái.
Chinh đang tự trao cho mình trách nhiệm hướng dẫn
những khuôn mặt trẻ thơ kia trở thành những tay lái tàu
lịch sử. Ý niệm về nhiệm vụ linh thiêng đó chợt bừng lên
trong anh như ngọn đuốc. Nó khiến Chinh cảm thấy
bừng bừng một niềm xúc động dạt dào khôn tả, rằng anh
đang đứng trước mũi tàu lịch sử dân tộc và anh đang là
kẻ đứng mũi chịu sào, là người bẻ lái cho con tàu dân tộc
lướt về phía trước. Chinh đảo mắt nhìn những gương mặt
im lặng đang chờ đợi kia, anh bất giác đứng thẳng, ngực
hơi ưỡn, bước ra giữa phòng trong sự chờ đợi của mọi
người. Chinh bắt đầu nói:
439
- Tôi thật sự vui mừng được đón tiếp các anh em

ở đây hôm nay. Buổi gặp mặt ngày hôm nay sẽ đánh dấu
một bước ngoặc lớn trong cuộc đời của tôi và của anh
em. Chúng ta sẽ cùng làm nên lịch sử thay đổi cục diện
đất nước và cũng là nhân chứng lịch sử cho những gì
chúng ta sẽ làm cho quê hương, dân tộc. Các anh em
đừng nhìn tôi bằng đôi mắt nghi ngờ. Những điều tôi nói
hôm nay với các anh em sẽ còn được minh chứng trong
tương lai khi đất nước chuyển mình thay đổi. Để có được
buổi họp bí mật ngày hôm nay trong căn phòng của Nhà
Thờ Lớn Hà Nội, tôi phải cảm ơn cha Hữu, thầy Sáu
Dương đã sẵn lòng cho chúng ta mượn căn phòng nhỏ
này và Thân, người đã tìm giúp chúng ta căn phòng họp
cho buổi gặp mặt quan trọng hôm nay.
Chinh đảo mắt nhìn Thân, nở một nụ cười thân

thiện. Thân, khuôn mặt vẫn điềm nhiên, không nở nụ
cười. Phong cũng đảo mắt nhìn Thân bằng đôi mắt thán
phục. Đã từ lâu, Phong nhận ra người anh em con chú
con bác của anh khôn ngoan, thông minh hơn hẳn mình.
Ở Thân, Phong nhận ra sự thông thái, điềm tĩnh, chững
chạc khiến anh nổi bật giữa đám bạn đồng trang lứa.
440
Không chỉ thế, ở Thân còn toát ra vẻ quí phái, sang cả

riêng biệt mà ngay đến Hạo, em của Thân cũng không có
được. Ông Cần có lần tâm sự với ông lang Tạo mà
Phong nghe lõm được, ông có ý đưa Thân sang Pháp du
học ngành bác sĩ. Ông bảo với ông lang:
- Em chỉ mong nó học hành nên người rồi trở về

đây vừa hành nghề bác sĩ, vừa dạy học truyền kiến thức
cho lớp sau. Đất nước mình nghèo quá rồi, muốn tiến bộ
như Tây, như Nhật phải đầu tư vào giáo dục, tri thức, thì
mới khá được. Thanh niên Việt Nam thất học nhiều quá.
Bao nhiêu năm dân mình khổ sở quá, không có học thức,
không biết chữ thì cứ bị cưỡi cổ mãi, khổ lắm! Em dự
định cho thằng Thân đi học trước, rồi đến thằng Hạo em
cũng gửi sang Pháp học luôn. Em nghĩ bác cũng nên trù
liệu cho hai đứa con trai của bác như vậy. Đất nước hòa
bình thì trí thức cần lắm bác ạ!
Những người thanh niên trẻ quay lại chào hỏi

nhau sau màn giới thiệu của Thân. Thân giống như một
chiếc kim xâu những mảnh vải với nhau để trở thành
chiếc áo. Anh quen biết với hầu hết những thanh niên ở
trong căn phòng tối này. Anh cùng Chinh đi đến từng
441
người nói chuyện, hỏi han. Qua Thân, Phong biết được,
đa số đám thanh niên ở đây đều xuất thân từ trường Bảo
hộ, là bạn học của Thân. Một vài người đang chuẩn bị
vào trường Công Chính Pháp. Họ xuất thân có khác nhau
nhưng đều ôm chung một nỗi lo đau đáu về tương lai dân
tộc, nỗi lo con tàu đất nước sẽ đi về đâu khi Nhật thua,
Pháp trở lại. Trong những đôi mắt non nớt, trong trẻo
kia, ai cũng thấy những đốm lửa bập bùng khát khao
được làm một điều gì đó có ý nghĩa cho quê hương trong
cơn dầu sôi lửa bỏng này. Phong thấy ấm lòng vì không
chỉ có anh đang đau đáu về nỗi niềm dân tộc. Anh thấy
tự hào về lớp thanh niên đồng lứa, một hình ảnh đẹp và
hào hùng biết bao nhiêu.
Chinh đi hết một vòng chào hỏi và quay trở lại

đứng giữa vòng tròn bao vây bởi đám thanh niên non trẻ.
Anh hắng giọng để cho những tiếng lào xào lắng xuống.
Đảo mắt nhìn quanh những gương mặt đang nhìn anh
trân trối, Chinh trầm giọng bắt đầu:
- Thưa các anh em, tôi tự giới thiệu, tôi tên

Chinh, là một thành viên trong phong trào Việt Minh cứu
quốc. Tôi tìm đến đây để kết nối những anh em có tấm
442
lòng với quốc gia dân tộc, cùng nhau tìm con đường cứu
nguy dân tộc trong cảnh xâu xé giữa Thực dân và Phát
xít hiện nay.
Dừng lại một chút, Chinh lại tiếp:
- Các anh em đã biết tình hình thế giới hiện nay

có rất nhiều biến động. Quân Đồng Minh đang thắng thế
trên các chiến trường Âu châu. Phát xít Nhật có nguy cơ
sẽ thua trên chiến trường châu Á. Bọn chúng đang bị
quân Đồng Minh đẩy lùi ngày càng nhiều. Bọn chúng bị
đẩy lui trên hầu hết các chiến trường Thái Bình Dương.
Do vậy, chúng đang ngày đêm điên cuồng chống lại
quân đội Đồng Minh và muốn chặn đứng sự trở lại của
quân đội Pháp trên chiến trường Đông Dương. Trước
những thay đổi nhạy cảm, trước sự điên cuồng của Nhật
và sự yếu kém của quân đội Pháp, cụ Hồ và Việt Minh
nhận thấy cục diện sẽ thay đổi nhanh chóng khó lường
trước được. Nếu không nắm lấy cơ hội này, chúng ta sẽ
khó có một cơ hội khác, chúng ta phải đứng lên giành
lấy quyền tự quyết của dân tộc sau hơn một trăm năm nô
lệ bị bóc lộc bởi bọn Thực dân. Tôi kêu gọi các bạn trẻ
hãy sát cánh với Việt Minh cùng nhau tiến lên đánh
443
Pháp, đuổi Nhật, giành lại cơ đồ dân tộc. Đừng chọn con
đường đứng bên lề sự thay đổi mang tính quyết định
trong lúc này. Thời khắc sắp sang trang, mở ra cho đất
nước ta một trang mới mà chính chúng ta – những người
Việt Nam sẽ viết lên trang sử mới.Nếu chúng ta không
quyết định bây giờ thì cũng đồng nghĩa chúng ta đã tự bỏ
đi cơ hội được vươn lên sánh vai với các quốc gia độc
lập trên thế giới. Chúng ta nhất định không thể đi sau,
không thể thụt lùi trước đà tiến của nhân loại phải không
các bạn trẻ?
Tiếng lao xao lại vang lên giữa đám thanh niên
trẻ trước lời kêu gọi dữ dội của Chinh. Chinh dừng lại,
đưa mắt quan sát những biểu hiện trên những gương mặt
non nớt kia để đo lường phản ứng của họ sau bài phát
biểu ứng khẩu của anh. Họ như những con chim non há
ra đón nhận những thức ăn tinh thần mà anh vừa rót
xuống sau những ngày dài đói khát suy tư. Chinh nhận
thấy bài phát biểu của anh có tác dụng. Chinh hài lòng
và nói tiếp:
- Tôi lặp lại lời kêu gọi, chúng ta hãy chung sức
với phong trào Việt Minh, thành lập những chi bộ trong
444
trường học, kêu gọi, vận động cho những chính sách sắp
tới của Việt Minh nhằm đối mặt với những thay đổi có
thể xảy ra rất nhanh chóng trong tương lai. Các bạn trẻ,
chúng ta sẽ cùng nhau thuyết phục các bạn khác cùng chí
hướng trong học đường. Mở rộng và thuyết phục họ.
Tuyên truyền chính sách của Việt Minh để được lan rộng
trong quần chúng.
Và anh kết thúc:
- Buổi họp hôm nay là nhằm mục đích đó. Tôi rất
mong sự hưởng ứng của các bạn trẻ, chung tay giúp đỡ
phong trào Việt Minh cứu quốc.
Những đôi mắt nhìn quanh như dò hỏi, như ngại

ngùng trước gánh nặng lịch sử mà Chinh vừa đặt lên đôi
vai những thanh niên còn măng sữa. Một thoáng ngưng
đọng, một thiếu niên rụt rè giơ tay lên. Chinh nhanh mắt
trông thấy, anh chỉ vào người thiếu niên, thân thiện hỏi:
- Cậu có thắc mắc gì chăng? Mời cậu.
Thân quay sang nhìn người thiếu niên, anh nhận

ra Thành, một bạn học cùng trường với Thân. Thành là
con của một công chức làm việc trong Chính phủ Bảo hộ
445
Pháp. Nghe đâu cha Thành là một viên thư ký trong tòa
khâm sứ Hà Nội. Thành đứng lên, hơi đỏ mặt, anh ngập
ngừng vài giây và hỏi:
- Tôi nghe nói Việt Minh hoạt động đã lâu, hợp

tác với nhiều tổ chức Cách mạng bí mật trên nước ta với
cùng mục đích đánh Pháp, đuổi Nhật. Tôi nghe kể rằng
một số tổ chức bí mật Cách mạng bị Chính phủ Pháp
phát hiện và bắt những người cầm đầu là do Việt Minh
tố cáo với Chính phủ Bảo hộ. Điều đó có thật như lời
đồn hay không?
Thành dứt lời, tiếng lao xao nổi lên. Chinh nhanh
mắt đảo qua những khuôn mặt hoang mang dưới kia. Có
vẻ những lời đồn đãi đó ảnh hưởng đến các thanh thiếu
niên đang ngồi trước mặt anh. Những ánh mắt nhìn nhau
và hướng về anh chờ đợi một câu trả lời rõ ràng về câu
hỏi của Thành. Những tai tiếng đó được đồn đãi trong
mọi giới, mọi người dân, nhất là giới trí thức. Cả Thân
và Phong cũng bị ảnh hưởng, cùng hồi hộp nhìn Chinh
và chờ đợi. Chinh giơ hai tay lên để trấn an mọi người.
Anh hắng giọng chờ cho tiếng lao xao lắng xuống. Anh
bắt đầu nói:
446
- Thưa các anh em, thắc mắc của người bạn trẻ ở
đây không sai. Chính tôi cũng nghe những lời đồn này.
Tôi đã thất vọng về phong trào Việt Minh khi nghe
những điều này. Tôi đã thất vọng và mất đến sáu tháng
để điều tra những lời đồn ấy có thật sự như vậy hay
không? Sau sáu tháng tìm hiểu cặn kẽ với rất nhiều
nguồn tin khác nhau, tôi khẳng định với các anh em:
Những lời đồn như vậy là thất thiệt, là không đúng sự
thật. Theo sự điều tra của tôi, các tổ chức bí mật bị Thực
dân Pháp phát hiện và bắt bớ là do chính sự bất cẩn của
họ. Họ đã không cẩn thận trong việc kêu gọi và kết nạp
các ủng hộ viên vào tổ chức của họ. Họ đã không lường
trước được việc Chính phủ Pháp cài người vào tổ chức
của họ để theo dõi mọi đường đi nước bước của các tổ
chức chống Pháp. Đó là chưa kể vì sự khác nhau giữa
các tổ chức bí mật trong phương cách đấu tranh chống
lại Thực dân Pháp, đã dẫn đến chia rẽ giữa các tổ chức bí
mật. Chính sự chia rẽ đó, họ đã bí mật hãm hại lẫn nhau,
đưa nhau vào tròng của Thực dân và Phát xít Nhật. Giúp
bọn xâm lược phá nát những tổ chức đấu tranh của ta.
Việt Minh biết rõ điều đó, cụ Hồ biết rõ điều đó. Chúng
tôi đã báo động cho các tổ chức bí mật biết âm mưu
447
thâm độc của bọn Thực dân. Nhưng rất tiếc, họ đã không
tin và không cộng tác với chúng tôi. Đó là một thiếu sót
lớn!
Một giọng nói khác rổn rảng vang lên, khiến tất
cả mọi người đều quay đầu lại nhìn:
- Nạn đói đang lan tràn khắp miền Bắc hiện nay.
Dân tình đói khổ cùng cực rồi! Chính quyền Việt Minh
sẽ làm gì để cứu người dân thoát khỏi nạn chết đói.
Đó là một thanh niên tuổi độ ngoài hai mươi, khá

to cao hơn những thanh niên cùng lứa. Anh đứng dựa
vào tường, đôi mắt sâu đen ẩn dưới lớp lông mày sắc
gọn, sáng long lanh trong ánh sáng mờ mờ của căn
phòng tối. Đôi mắt như hai đốm lửa nhỏ chiếu thẳng vào
Chinh như mũi khoan, như muốn xoáy sâu, bóc lớp trên
khuôn mặt xinh trai của người thanh niên đại diện cho
Việt Minh đứng trước mặt. Chinh ngắm nhìn người
thanh niên trước mặt anh một phút như muốn cân đo,
đong đếm sự suy nghĩ đằng sau đôi mắt rực lửa kia.
Thân bất ngờ lên tiếng:
448
- Thưa anh, đây là anh Bửu, hiện đang học ở

trường Công Chính Hà Nội. Anh rất quan tâm đến các
phong trào chống Pháp, kháng Nhật hiện nay.
Chinh quan sát Bửu, nghĩ thầm: "Hừm, tay này

có vẻ cứng cỏi, không dễ bị thuyết phục nếu không
chứng minh được một kế hoạch rõ ràng." Nghĩ vậy,
Chinh hướng mắt nhìn thẳng vào Bửi, cao giọng trả lời:
- Việt Minh đang có kế hoạch đánh chiếm các

kho thóc gạo của Nhật để cướp gạo cứu dân thoát đói
trong lúc này. Tình hình đói kém lan tràn khắp miền Bắc
lúc này sẽ là cơ hội rất lớn cho toàn dân đứng lên chống
lại bọn Thực dân, Phát xít giành lại cơm no áo ấm cho
người dân Việt. Sắp tới đây, chúng ta sẽ phát động
phong trào cướp kho thóc, đưa thóc gạo đến người nông
dân.
Bửu cất giọng hỏi chắc nịch:
- Chúng ta lấy gì để phá kho thóc? Phá như thế

nào: Dùng súng, dùng đao, dùng cuốc xẻng hay sức
người? Không thể chỉ hô hào phá kho bằng tay không
được? Lính Nhật sẽ bắn dân ta không còn một mống.
449
Chinh toan cất giọng thì Bửu nói tiếp:
- Dân ta đói khổ đã lâu. Kêu gọi phá kho thóc để

cứu đói thì chắc chắn họ không sợ, chẳng từ nan. Nhưng
không phải chỉ vì thấy dân đang đói, dám làm liều mà
chúng ta xem mạng sống họ không ra gì. Những người
đứng ra tổ chức chuyện này phải nhìn thấy một điều:
Không thể thí mạng dân đen dưới họng súng của Nhật
được. Dân mình chết vô lý cũng nhiều rồi. Tôi nghĩ đến
cùng, dân ta không sợ chết, nhưng họ chỉ ao ước được
sống cuộc đời bình yên bên gia đình. Cái mộng ước nhỏ
nhoi như vậy mà xem chừng sao khó thực hiện...
Chinh cướp lời Bửu:
- Anh Bửu nói đúng! Dân ta nghèo đói đã lâu,

sống cũng như chết, thậm chí đôi khi chết còn sướng hơn
cả sống. Thế nhưng, đất nước cứ rơi vào hết vòng tay
xâm lược này đến gông cùm bọn ngoại bang khác. Đất
nước ta rơi vào chỗ nghiệt ngã như vậy chỉ vì số phận
ngặt nghèo của mình. Số phận đất nước mình ảnh hưởng
lên hàng triệu người Việt Nam. Ai mà chẳng muốn sống
đời sung sướng tự do, độc lập. Như chúng ta, sinh ra có
chọn được cha mẹ đâu. Cha mẹ nghèo thì con khổ. Cha
450
mẹ giàu thì con sướng. Đời sống nó là thế! Chúng ta sinh

ra ở đây, phải chịu chung sự nghèo đói từ khi mở mắt
chào đời. Nhưng tôi thiết nghĩ: Cha mẹ nghèo không có
nghĩa chúng ta phải nghèo. Đất nước bị bóc lột, nô lệ
không có nghĩa chúng ta cũng cam tâm chịu làm nô lệ
mãi. Phải thay đổi đi thôi! Cái sự quan trọng là tất cả
chúng ta: Già trẻ lớn bé có chịu thay đổi số phận nô lệ
của mình không? Hay vẫn cam tâm làm tay sai, nô lệ cho
Nhật, cho Pháp. Tôi mong muốn các anh ở đây hãy tự
hỏi mình.
Căn phòng im phăng phắc như tất cả đều trầm tư

mặc tưởng về câu hỏi mà Chinh vừa đặt ra cho tất cả. Ai
cũng hơi cúi đầu suy nghĩ. Có tiếng sột soạt ở góc tường,
Phong hướng mắt nhìn về phía đó, anh thấy đôi mắt tròn
xoe bé xíu của một con chuột nhắt đang đứng yên như
chết trân hướng về mọi người. Cái nghiêm trọng của
đám người trước mặt khiến con chuột dường như ngừng
cử động.
Tiếng Bửu trầm trầm vang lên:
- Vậy anh hãy cho biết, chúng tôi phải làm gì?
451
Vẫn sự im lặng bủa quanh trên những khuôn mặt

măng tơ đầy đăm chiêu trước hiện tình đất nước. Một
phút sau, Chinh từ từ lên tiếng:
- Tổ quốc cần các anh, Mặt Trận Việt Minh cần

các anh. Chúng ta cần phải thành lập những tổ chức nhỏ
trong các lớp, các trường học, trong các thôn, các xã... để
đợi đến khi chín muồi, tất cả chúng ta đồng loạt, nhất tề
đứng lên, phất cờ khởi nghĩa. Liên kết với nhau thành
một khối chắc chắn, đánh đuổi giặc ngoại xâm. Nhật,
Pháp có thể giết vài chục người, vài trăm người, nhưng
chúng không thể giết hết vài trăm ngàn người, vài triệu
người dân Việt được. Bài học đoàn kết ông cha ta, tổ tiên
ta đã sử dụng nhuần nhuyễn để đánh đuổi bọn giặc xâm
lược phương Bắc từ hàng ngàn năm nay. Không có sự
đoàn kết thì lịch sử Việt ta làm gì có ba lần chiến thắng
Nguyên Mông, làm gì có trận Bạch Đằng giang oai
hùng, làm gì có trân đại phá quân Thanh thần tốc... Lịch
sử Việt còn truyền tụng đến ngày nay, lẽ nào các anh
không biết. Phải đoàn kết thật chặt chẽ quanh cụ Hồ,
quanh lực lượng Việt Minh, chúng ta mới giành được
thắng lợi vẻ vang.
452
Thân chậm rãi lên tiếng:
- Các anh em, tôi nghĩ những gì anh Chinh nói

khá chính xác trong tình hình hiện nay. Tuy nhiên, đây là
những điều rất quan trọng, các anh em hãy suy nghĩ cẩn
thận trước khi dấn thân. Chúng ta có quyền lựa chọn và
quyết định. Hãy suy nghĩ và hành động ngay, đừng để
mình đứng bên lề của cuộc chuyển đổi lịch sử này.
Thân hướng mắt nhìn xung quanh. Trong phút

chốc, Phong có cảm tưởng Thân mới là người quyết định
cuộc gặp gỡ này chứ không phải Chinh. Ánh mắt trầm
tĩnh, nhẹ nhàng nhưng cương quyết của Thân đã thu
phục Phong. Không cần suy nghĩ, Phong tiến ra phía
trước, tuyên bố:
- Tôi ủng hộ việc thành lập chi bộ Việt Minh

trong trường chúng ta.
Một phút giây đọng lại trên ánh mắt của Thân
hướng về Phong. Mọi người hướng về anh. Khi nói
xong, Phong chợt nhìn thấy khuôn mặt bố mình hiện ra
trước mắt, nhìn anh bằng đôi mắt nghiêm khắc không hài
lòng, vì Phong dường như đã quên lời dặn dò của ông
453
trong những ngày đầu ở Hà Nội. Đôi mắt rực lửa của cha
khiến Phong muốn chùn lại. Nhưng chỉ thoáng qua khi
mắt Phong chạm phải đôi mắt sáng đầy khích lệ của
Chinh, những đôi mắt khác nhìn anh bằng tia mắt thán
phục, nhất là đôi mắt Thân hướng về Phong với sự thân
mật, thoáng vẻ hài lòng. Gương mặt ông lang Tạo chợt
biến mất. Phong chỉ còn cảm nhận con tim anh phập
phồng trong lồng ngực, đôi mắt chợt mờ đi, như anh vừa
nốc một ly rượu mạnh. Phong nhìn quanh phòng. Không
đầy một phút, một người khác bước ra nói lời như
Phong, và như làn sóng, tất cả mọi người đều đồng lòng
giơ cánh tay với vẻ quyết tâm qua ánh sáng nhờ nhờ hắt
xuống từ chiếc cửa sổ nhỏ phía trên cao.
454
CHƯƠNG MƯỜI BỐN
Chinh giao cho Thân và Phong một ít tài liệu và

truyền đơn kêu gọi thanh thiếu niên Việt Nam cùng đứng
lên đánh Pháp đuổi Nhật. Phong đem dấu đống truyền
đơn trong một góc trên kèo nhà. Chỗ giấu chỉ có Phong
và Thân biết. Chinh bảo hai người cất dấu đống truyền
đơn cho đến khi có lệnh mới.
Phong cúi rạp trên bàn cắm cúi viết lại những bài
vở đã thiếu trong những ngày trốn học đi họp với Thân.
Ngoài trời, gió thổi làm đung đưa những chiếc lá xoan cọ
vào nhau lào xào như một khúc giao hưởng không dứt.
455
Gió thổi qua khung cửa sổ làm chao ngọn đèn dầu măng-
xông trên bàn, khiến ánh sáng trên bàn cứ đung đưa như
một điệu nhảy. Dẫu sao, những cơn gió nhẹ giúp cho
không khí trong phòng bớt oi bức. Tiếng gõ cửa có vẻ dè
dặt đôi lần làm Phong dừng viết, ngẩng lên nhìn đăm
đăm vào cánh cửa. "Chắc không phải Thân rồi!" Phong
nghĩ thầm vì anh biết Thân chỉ gõ cửa một lần và anh gõ
khá mạnh chứ không dè dặt như thế này. Phong cất tiếng
hỏi:
- Ai đó?
Cánh cửa mở rộng ra, ông Cần đứng trước

ngưỡng cửa. Thấy chú Cần, Phong đứng bật dậy, cúi đầu
chào:
- Thưa chú ạ!
Ông Cần chậm rãi bước vào. Thân có dáng dấp

sang cả, cao lớn như cha. Ông Cần có dáng cao lớn so
với tầm người Việt. Ông có lẽ cao đến gần mét tám. Da
ông trắng trẻo, tóc ông chải mượt hất ra phía sau để lộ
vầng trán cao thẳng. Ông Cần để một lớp ria mỏng trên
môi, được tỉa tót rất cẩn thận. Người ta dễ dàng nhận ra
456
ông bị ảnh hưởng bởi phong cách phương Tây. Phong

không thể tưởng tượng ông Cần trong chiếc áo the thâm,
đầu quấn khăn đen như cha của anh thì sẽ trông như thế
nào. Ngay cả Thân cũng vậy!
Ông Cần gật đầu ra dấu cho Phong ngồi xuống.

Phong thấy tay ông cầm một quyển vở mỏng. Ông nhìn
quanh thấy một chiếc ghế nhỏ trong góc tường, ông kéo
xích lại bên cạnh chiếc bàn của Phong, chậm rãi ngồi
xuống. Phong ngạc nhiên vì rất ít khi ông Cần vào phòng
anh, nhất là vào giờ này. Thông thường, trong bữa cơm
chiều là lúc ông sinh hoạt với gia đình. Mọi người quây
quần trước mâm cơm, ông hỏi han mỗi đứa con, cháu về
tình trạng học hành, sinh hoạt hằng ngày của chúng,
cùng những mệnh lệnh của ông nếu có. Sau giờ ăn, ai về
phòng nấy. Hạ phụ giúp chị người làm dọn dẹp bàn ăn.
Mấy đứa con trai về phòng học bài. Hai ông bà Cần cũng
lui về phòng mình. Đó là sinh hoạt thường ngày trong
gia đình ông.
Tối nay, ông lại muốn gặp Phong như một sự phá
lệ, khiến Phong thấy chột dạ. Anh e ngại ông biết chuyện
anh tham gia hội kín. Nếu đúng như vậy thì Phong sắp
457
gặp rắc rối to với ông Cần và cả ông lang Tạo. Nghĩ vậy,
Phong đưa mắt nhìn chú, hồi hộp:
- Thưa chú có điều gì dạy cháu ạ?
Ông Cần nhìn anh mỉm cười hiền hòa:
- Chú có chuyện muốn hỏi. Cháu làm gì mà

không đến lớp sáng nay?
Phong đáp:
- Dạ, cháu có đi học nhưng đến trưa cháu xin

nghỉ nửa buổi vì cháu muốn xin việc làm trong một tiệm
sách ở phố Hàng Bài. Cháu phải đến gặp họ.
Ông Cần nhíu mày:
- Tại sao cháu lại xin đi làm? Cháu thiếu tiền tiêu
à?
- Thưa không ạ! Phong ngập ngừng. Anh chưa

bao giờ nói dối nên cảm thấy thật khó chịu khi phải nói
dối, nhất là với chú Cần. Đắn đo một chút, Phong nói
tiếp:
- Cháu muốn xin việc làm để tập kiếm tiền cho

riêng mình. Cháu không muốn dựa vào thầy cháu nữa ạ!
458
Ông Cần im lặng nghe cháu nói, đoạn ông gật gù:
- Tốt! Cháu muốn tự lập, đó là một điều chú hoan

nghênh. Nhưng chú e rằng cha cháu sẽ khó chịu nếu thấy
cháu sao nhãng việc học. Cháu có báo cho cha mình biết
chưa?
- Dạ chưa ạ! Cháu chỉ mới đến gặp họ nói

chuyện. Họ chưa cho biết có nhận cháu vào làm không.
Khi nào có việc, cháu sẽ nói chuyện với thầy cháu.
Ông Cần gật đầu, đưa quyển vở cho Phong:
- Có một cô gái tên Cẩm Giang đến đưa cho chú

quyển vở này, nhờ chú đưa hộ cho cháu. Cô ta bảo cháu
thiếu bài nên cô ta đưa cho cháu vở của cô ta để cháu
viết lại cho đủ bài.
Phong như trút được gánh nặng khi nghe chú

bảo. Lòng anh chỉ phập phồng lo chú Cần biết chuyện
tham gia hội kín của anh thì khốn! Anh thở nhẹ, đón lấy
quyển vở mỏng, mỉm cười trước cái nhìn có phần chăm
chú của ông chú:
- Vâng, Cẩm Giang là bạn học trong lớp cháu.

Sáng nay, cháu có hỏi mượn vở học của cô ấy.
459
- Cô ta chỉ là bạn học của cháu thôi chứ? Đôi mắt

ông nheo nheo nhìn Phong chờ đợi.
Phong gật đầu có vẻ quả quyết. Một nụ cười

thoáng nhẹ qua môi ông Cần:
- Vậy thì được! Chú không nghĩ cha cháu có thể

chịu đựng nổi chuyện cháu có tình cảm với một cô gái
nào đó vào lúc này đâu nhé!
- Vâng cháu hiểu ạ! Không có chuyện đó đâu ạ!
Ông Cần đứng dậy như báo hiệu câu chuyện đã

chấm dứt. Ông gật đầu:
- Chú không mong thấy cháu và Thân rơi vào

chuyện trai gái quá sớm. Phải lo tập trung vào chuyện
học hành lúc này.
- Vâng ạ! Phong lí nhí trả lời.
Ông quay ra phía cửa. Phong đứng dậy bước theo

tiễn chú ra cửa. Bước ra cửa, ông Cần quay lại:
- Khi nào xin được việc làm cháu cho chú biết
ngay là việc gì nhé. Nhưng nhớ là làm gì thì cũng phải lo
học trước đấy!
460
Ông đảo mắt quanh phòng, bất chợt đổi đề tài:
- Nhã và Hạo đâu? Chú không gặp hai đứa từ lúc

chiều đến giờ!
Phong trả lời:
- Dạ chiều nay, Hạo với Nhã có nói cho cháu biết

hai đứa đi mua sách học từ lúc chiều. Cháu vẫn chưa gặp
hai đứa tới bây giờ.
Ông Cần nhíu mày có vẻ bực bội:
- Sao hai đứa còn lang thang ngoài đường giờ

này? Lúc này tình hình chẳng yên ổn gì. Nhật - Pháp nó
gườm nhau chả biết khi nào thì chúng nó bắn nhau. Thế
mà hai đứa này lại ở ngoài đường vào lúc tối tăm thế
này! Sao cháu không dặn hai đứa về sớm?
Nghe chú Cần nói với giọng hơi trách cứ khiến

Phong ú ớ. Anh hơi cúi đầu, nói nhỏ:
- Thưa chú, cháu xin lỗi, cháu quên ạ! Chú có

muốn cháu ra ngoài tìm hai đứa không ạ?
Ông Cần im lặng một chút rồi lắc đầu:
461
- Thôi không cần đâu! Khi nào chúng nó về bảo

bọn nó xuống gặp chú.
Phong cúi đầu dạ nhẹ. Đợi bóng chú khuất ở đầu

hành lang, anh mới quay vào phòng khép cửa lại. Nghĩ
lại buổi họp trưa nay Phong vẫn muốn nói chuyện nhiều
với Thân. "Chẳng biết Thân có ở trong phòng không
nhỉ?" Phong tự hỏi. Vừa suy nghĩ, Phong tần ngần cầm
lấy quyển vở mỏng mà chú Cần vừa đưa cho anh, nói là
của Cẩm Giang, mở ra xem. Những dòng chữ nắn nót
bằng tiếng Tây trên trang giấy vừa gọn gàng, vừa sạch
sẽ. Nét chữ của Cẩm Giang mềm mại, ngay ngắn lướt
trên từng trang vở như nhảy múa, trông thật thích mắt.
Phong chợt nghĩ về người con gái xinh đẹp, mỏng manh
đó. Anh tự hỏi không biết có phải Cẩm Giang dành cảm
tình với anh không? Bắt đầu từ khi nào? Anh và Cẩm
Giang chỉ mới học chung với nhau hơn sáu tháng nay.
Nhớ lại ánh mắt đe dọa của thầy Bàng nhìn các nam sinh
trong lớp khi nói về cô con gái cưng của thầy, Phong
thấy ngại. Anh sợ những chuyện như thế này đến tai ông
thầy khó tính kia anh sẽ bị lôi thôi, sẽ ảnh hưởng đến
việc học, đến chú Cần và xa hơn nữa đến thầy anh ở quê
462
nhà. Phong lắc mạnh đầu để xua đi những ý tưởng tiêu

cực về mối quan hệ với Cẩm Giang. Anh không muốn
nghĩ xa hơn. Bài sử học ngày hôm nay không đến nỗi dài
lắm. Phong liếc sơ qua bài sử về nước Pháp dưới triều
đại Louis XIV. Có tiếng gõ cửa nhè nhẹ rồi một cái đầu
xù ló vào, Phong nhận ra Thân, anh mừng rỡ kêu lên:
- Thân à, tôi chờ cậu nãy giờ. Tôi muốn nói

chuyện với cậu về buổi họp trưa nay.
Thân mở rộng cửa bước vào phòng. Anh quay

lại, giơ tay lên miệng "suỵt... suỵt..." ra dấu im lặng.
Thân nhìn ra ngoài cửa một lát rồi đóng cửa lại. Anh đi
gần về phía Phong, thì thào:
- Cậu nói nhỏ thôi, nói lớn quá cậu tôi mà nghe
được thì khốn cho cả hai!
Thân mỉm cười ngồi xuống trên chiếc giường gỗ

bên cạnh chiếc bàn Phong đang ngồi. Anh nhìn Phong,
hỏi nhỏ:
- Cậu muốn hỏi tôi về chuyện gì trưa nay?
Phong cúi đầu, trầm ngâm một lúc rồi hỏi:
463
- Cậu nghĩ gì về anh Chinh và những điều anh ta

nói? Có thể tin được không?
Thân chậm rãi tháo chiếc kính cận trên mắt

xuống, lau nhẹ vào vạt áo mình rồi từ tốn đeo lên mắt.
Anh không trả lời ngay vào câu hỏi của Phong mà hỏi
ngược lại:
- Cậu nghĩ gì về anh Chinh?
Phong hơi bất ngờ về câu hỏi của Thân, vốn

không được chờ đợi. Anh khựng lại giây lâu rồi trả lời:
- Tôi không biết. Tôi muốn hỏi ý cậu về anh ta.
Thân hơi nhướng mắt nhìn Phong:
- Vậy cậu thắc mắc gì về anh ta?
Phong lúng túng:
- Tôi có cảm giác anh ta có điều gì đó dường như

giấu giếm. Tôi không cảm thấy thoải mái với anh ấy lắm.
- Vậy tại sao cậu ủng hộ anh ta? Thân ngạc nhiên
nhìn Phong.
- Tôi tin cậu. Phong thành thật.
464
Thân hỏi lại:
- Cậu tin tôi nên cậu ủng hộ anh Chinh? Tôi nói
gì để cậu hành động như vậy?
Phong lặp lại lời Thân phát biểu trước anh em

trong gian phòng họp. Thân ngồi yên lắng nghe, không
tỏ một thái độ rõ ràng. Một lúc sau, Thân nói:
- Những điều anh ta nói về kế hoạch hành động

của Việt Minh như phá kho thóc cứu đói dân ta, tôi thấy
hợp lý. Rõ ràng là trong lúc này, không có một tổ chức
nào có lập trường và đường lối rành mạch như Việt
Minh.
Dừng một giây lâu như cân nhắc lời nói sắp tới,
Thân trầm giọng nói tiếp:
- Trong thâm tâm, tôi không ủng hộ Việt Minh.

Tôi không thích Cộng sản và đường lối của Quốc tế
Cộng sản nhưng tôi ủng hộ kế hoạch phá kho thóc của
Việt Minh cứu đói là điều cần phải thực hiện trước tiên.
Phong vặn lại:
- Cậu không ủng hộ Việt Minh thì có thể tìm một

đoàn thể khác, phong trào khác. Tại sao cậu lại bằng
465
lòng gặp Chinh, dẫu rằng cậu biết anh ta đại diện cho
Việt Minh? Cậu làm tôi khó hiểu.
Thân nở nụ cười nhẹ:
- Thì tôi đã nói với cậu rồi đó! Tôi ủng hộ kế

hoạch phá kho thóc cứu đói của họ. Tôi nghĩ rằng tôi có
thể không thích người Cộng Sản, nhưng tôi ghét Thực
dân Pháp và Phát xít Nhật hơn. Trong giai đoạn này, tôi
phải chọn. Tôi chọn dân tôi. Tôi không đành lòng nhìn
người dân Việt chết đói. Tôi biết nếu cậu tôi mà biết điều
này, cậu sẽ không tha cho tôi. Nhưng tôi không thể đành
lòng đứng bên ngoài thời cuộc.
- Tôi nghe nói nhiều về phong trào Cộng sản

Quốc tế. Nó là cái gì? Cương lĩnh ra sao? Thể chế như
thế nào? Cậu có hiểu thì giảng cho tôi nghe với.
Nghe hàng loạt câu hỏi của Phong, Thân toét

miệng cười:
- Để trả lời các câu hỏi của cậu chắc tôi mất cả
đêm! Tôi có thể tóm tắt như thế này: Phong trào Quốc tế
Cộng sản bắt nguồn từ đảng Cộng sản Pháp lan san Nga.
Đảng Cộng sản Nga thành lập và tiêu diệt chế độ Sa
466
hoàng ở Nga, tạo nên nhà nước Cộng sản đầu tiên trên
thế giới. Phong trào Cộng sản Quốc tế sau đó bắt đầu lan
ra dưới sự dẫn dắt, bảo trợ của Nga Xô, rồi đến Trung
Hoa. Bây giờ Cộng sản lan sang Việt Nam. Theo tôi,
chính những chế độ bóc lột tồi tệ của các chế độ Thực
dân, Phong kiến là nguyên nhân kích thích phong trào
Cộng sản trên thế giới. Thời khắc bắt đầu thay đổi. Nga
và Đồng Minh thắng trận ở Âu châu, tôi e rằng Cộng sản
sẽ còn lan rộng nữa.
Dừng lại một giây, Thân lại tiếp:
- Nòng cốt của Cộng sản là giai cấp công nhân và

nông dân, là những người bần cùng trong xã hội, bị bóc
lột nhiều nhất. Theo chỗ tôi đọc thì những người trí thức,
có học như chúng ta không được kể vào đội ngũ Cộng
sản của họ.
Phong nhíu mày, ngạc nhiên:
- Vậy họ xem chúng ta là người như thế nào?
- Chúng ta được xem là giai cấp trí thức. Họ xem

chúng ta là những người có tư hữu, đứng về phe giai cấp
tiểu tư sản, tư sản... đại loại là thế! Những giai cấp này,
467
Cộng sản xem là giai cấp bóc lột. Thế nhưng theo chỗ tôi
được hiểu, những người cầm đầu phong trào Cộng sản
phần lớn lại là những người thuộc gia đình trung lưu,
tiểu tư sản, trí thức như Lenin, Karl Marx, thậm chí giàu
có như Engels. Gượm đã, cậu đừng hỏi tôi nhiều hơn, vì
chính tôi cũng lờ mờ những từ vựng chuyên môn như thế
này! Tôi vừa mới tìm được quyển Littérature et
révolution29 của Trosky, đang đọc nó. Cũng khó hiểu vì
những từ vựng mới. Khi đọc xong tôi sẽ cho cậu mượn
đọc. Sau đó mình sẽ nói chuyện với nhau.
Thân bất thình lình đổi đề tài:
- Chiều hôm qua, mình đi ngang qua cầu Giấy,

thấy một đoàn người rách rưới đi vừa đi, vừa bò trông
khốn khổ lắm! Người họ chỉ còn da với xương. Mình
đứng nhìn mà rơi nước mắt. Nhật - Pháp đánh nhau mà
dân mình đói khổ mới thương. Tôi cứ tự hỏi, tại sao dân
mình cứ khổ mãi. Đến bao giờ dân Việt mới hết khổ?
Phong im lặng, anh chẳng biết nói gì hơn. Từ khi

mở mắt chào đời đến bây giờ, anh chưa từng thấy dân
29
Tạm dịch: Văn học và cách mạng
468
Việt sung sướng, no cơm ấm cật bao giờ. Hết loạn lạc
này đến cuộc chiến khác như những cơn lốc xoáy kéo
người Việt Nam vào, không tài nào tránh khỏi. Từ khi
hiểu ra, anh thấy người Việt chỉ chết cho ngoại bang chứ
chưa bao giờ tự đứng lên để chết cho quê cha đất tổ bao
giờ. Phong bất chợt nghĩ đến cha và gia đình đang còn
quê nhà. Anh thấy lo lắng, không biết khi gia đình anh
có hề hấn gì trong cơn đói thập tử nhất sinh đang diễn ra
khắp các tỉnh miền Bắc này không? Đã hai tháng nay,
anh chưa nhận được tin tức gì của gia đình.
Cánh cửa bất ngờ bật mở, Nhã ló mặt vào. Vừa
thấy Nhã, Phong hỏi ngay:
- Này, chú mày đi đâu từ chiều đến giờ?
- Em đi với Hạo, đi mượn bài học cho ngày mai.

Nhã giương mắt nhìn Phong đáp.
- Chú mày với Hạo gặp chú Cần chưa? Chú Cần
muốn gặp mặt hai đứa đấy!
Nhã hơi ngượng ngập, trả lời nho nhỏ:
- Vâng, em đã!
469
- Thế à, chú nói gì? Phong gặng. Thân vẫn yên

lặng nghe cuộc đối thoại của hai anh em.
- Chú mắng không được đi khuya. Phải về trước

bảy giờ đêm. Chú bảo muốn đi đâu phải cho cả nhà biết,
không được tự tiện đi khuya như vậy. Lúc này, tình hình
không được yên ổn.
Thân chen ngang:
- Cậu tôi nói phải đấy! Mấy cậu đừng đi đâu

khuya quá, không nên. Nhỡ lính Nhật nó thấy giờ này
các cậu còn lang thang ngoài đường, nó nghĩ các cậu là
Việt Minh, nó bắt thì khổ thân các cậu, mà còn phiền đến
mọi người trong gia đình.
- Vâng, em biết ạ! Nhã lí nhí trong cổ.
Thân quay sang Phong:
- Thôi mình về phòng đây! Để hai cậu làm bài.

Mai nói chuyện tiếp.
Nói rồi, Thân bước nhanh ra cửa đi ra ngoài. Nhã

đưa tay khép cửa phòng lại. Phong quay lại bàn học, mở
quyển vở của Cẩm Giang, đưa mắt lướt nhìn bài học lịch
sử: "Không dài lắm!", Phong nghĩ thầm. Anh bắt đầu
470
cắm cúi chép lại bài học. Thỉnh thoảng ngừng lại ngẫm
nghĩ. Gương mặt xinh đẹp của Cẩm Giang lại hiện lên
trong trí Phong: Đôi mắt dài, đôi hàng mi rậm đen, cong
vút.
Tiếng Nhã bất ngờ vang lên sau lưng, ngập

ngừng:
- Anh Phong, em muốn nói chuyện với anh một

chút.
Phong vừa cắm cúi viết bài, vừa hỏi lại:
- Nói chuyện gì?
Tiếng Nhã:
- Hạo nói anh và anh Thân sinh hoạt trong một

hội kín nào phải không?
Phong giật mình khi nghe câu hỏi của Nhã. Anh
bối rối, ngừng viết, quay lại nhìn thấy đôi mắt Nhã đang
chiếu về anh. Anh cố trấn tĩnh, gằn giọng:
- Nói bậy bạ! Tao và Thân vẫn đi học bình

thường, có tham gia hội kín nào đâu. Chú mày nghe Hạo
hay ai tung tin bậy bạ?
471
Dường như Phong thấy một nụ cười thoảng qua

đôi môi mỏng của Nhã:
- Đản là em của anh Chức, một người trong hội

kín sinh hoạt với các anh, kể cho Đản nghe. Đản là bạn
học với Hạo, kể cho Hạo nghe.
"Ôi trời, thế này thì nguy hiểm thật! Sao lại xui
xẻo đến vậy!" Phong bực bội nghĩ thầm. Không ngờ tin
tức bí mật này bị lộ ra như vậy! Phong lo lắng nếu tin
này truyền đến tai chú Cần, ông cụ lang Tạo, và tệ hại
hơn hết là đến nhà cầm quyền hiện giờ. Anh và Thân có
thể bị bắt, bị bỏ tù, và... Phong không dám nghĩ xa hơn.
Anh quay lại nhìn Nhã cố lấy giọng bình tĩnh hỏi lại:
- Có ai biết chuyện này không, ngoài hai chú?
Nhã lắc đầu. Phong thấy yên tâm hơn. Anh quay
lại nhìn cậu em, nhỏ giọng, vừa trả lời, vừa đe dọa:
- Nhã, chuyện này vô cùng quan trọng, chú mày

với Hạo phải giữ bí mật giùm anh và Thân. Lộ ra cả anh
và Thân sẽ gặp rắc rối với chú Cần, với thầy, có khi còn
dính tới chính quyền nữa. Chú mày hiểu chưa?
472
Nhã gật đầu, đôi mắt xoáy vào Phong, lặp lại câu
hỏi:
- Hai anh hoạt động kín?
Phong ngập ngừng một phút rồi trả lời:
- Không hẳn là hoạt động hội kín. Anh chỉ mới

tham gia họp một buổi mà thôi. Chưa có gì quan trọng!
Phong nói dối vì không muốn tiết lộ thêm với

Nhã. Nhã tiến tới gần anh, đặt tay lên vai Phong nói nhỏ:
- Anh không nhớ lời thầy dặn sao? Không được

tham gia hội kín.
- Tao nhớ chứ! Phong cáu kỉnh trả lời. Chú mày
không cần phải nhắc lại lời thầy dạy.
- Anh tham gia hội kín nào? Nhã vẫn lì lợm bám
theo anh.
- Đó không phải chuyện của chú mày. Không cần

biết nhiều. Phong gằn giọng.
Hai anh em im lặng một hồi, rồi Phong lên tiếng

phá vỡ sự im lặng:
473
- Nhã này, tin anh đi. Anh không sa vào các hội
kín đâu. Anh vẫn nhớ lời thầy dặn chứ! Nhưng tình hình
lúc này nhiều biến động quá. Chú thấy đấy, tình trạng
loạn lạc, đói kém khắp nơi. Dân mình chết đói đầy
đường. Anh thấy xót xa quá! Đứng ngoài mà phớt lờ thời
cuộc thì anh không nỡ. Nhưng tham gia vào các hội kín
chống Pháp, chống Nhật thì anh không dám, vì sợ thầy
biết thì thầy mắng. Thành ra, anh chỉ đi theo Thân tham
gia họp hành chút đỉnh, chứ chưa làm một thành viên
của hội nào cả. Anh chỉ mong chú và Hạo giữ kín bí mật
giùm anh và Thân, đừng lộ ra cho ai biết chuyện này.
Thế là chú giúp anh rồi.
Nhã im lặng ngồi nghe anh nói. Dĩ nhiên, cậu

không ủng hộ chuyện anh mình tham gia các phong trào
kháng Pháp, chống Nhật. Nhưng chính cậu cũng tự biết,
trong trường học hiện nay, các phong trào đều thâm nhập
vào, và các thanh thiếu niên đều đang sôi sục lòng yêu
nước bởi những phong trào ấy, khó mà tránh được! Cả
Nhã đôi lúc cũng xao xuyến trước ngọn lửa đấu tranh
đang lan tràn khắp nơi trên đất Bắc. Cậu còn nhỏ, chỉ
mới hơn mười bốn tuổi. Độ tuổi mà ông lang Tạo chỉ
474
cho phép được nghĩ tới chuyện học hành, còn thì phải
tránh xa những chuyện khác. Nhưng ở Nhã lại là độ tuổi
bắt đầu mộng mơ và mơ được làm anh hùng giải phóng
quê hương. Trong thâm tâm, Nhã không chống đối việc
Phong tham gia Cách mạng. Cậu chỉ lo sợ nếu có điều gì
xảy ra cho anh mình thì cậu không biết phải ăn nói như
thế nào với thầy, với chú Cần khi cậu là người đã biết
được chuyện này. Cậu còn lo lắng cho tính mạng của hai
anh mình, ngộ nhỡ xui xẻo bị Tây hay Nhật bắt thì rồi
đời!
Phong chồm tới em, lay vai Nhã, nói như ra lệnh
với em:
- Nhã, chú thề với anh là không được nói cho ai

biết chuyện này nhá! Thề đi!
Nhã nhìn anh, ngập ngừng một lúc rồi gật đầu,
nói khẽ:
- Được rồi, em thề!
Phong nhìn em trìu mến:
- Cảm ơn Nhã! Thôi, chú đi ngủ đi, khuya rồi. Để

anh chép bài học hôm nay.
475
Phong quay lại bàn học, cầm bút tiếp tục viết.
Nhã từ tốn quay lại giường của mình. Cậu thay quần áo
rồi leo lên giường. Nhã nằm im, mắt lơ đãng nhìn ra
ngoài song cửa tối đen, tai nghe tiếng ngòi bút của
Phong lướt trên trang giấy sột soạt.
Những âm thanh sột soạt êm đềm đưa Nhã chìm

vào giấc ngủ muộn.
476
CHƯƠNG MƯỜI LĂM
Ánh nắng chiều chênh chếch phía trời tây khiến

một mảng trời phía đông trở nên sậm màu. Những ráng
mây cuối ngày sáng hồng lên nhờ những tia nắng thoi
thóp ở phía trời tây trong buổi chiều sắp tắt nắng, khiến
cho bầu trời dường như có phần sáng lên, ửng nắng
chiều. Một bóng người cao gầy, âm thầm trên bờ đê
hướng về làng Gia Thượng. Người ta có thể nhận ra
bóng người đàn ông, cô đơn lầm lũi. Đầu đội một chiếc
nón lá rách tưa hết vành lá. Bóng người cố đi nhanh hơn,
dường như muốn tránh sự để ý của người làng. Anh đi
gần đến đầu làng thì rẽ sang một con đường hẹp. Con
477
đường dẫn đến một ngôi nhà lá xiêu vẹo, nằm chơ vơ
trên một bãi đất lơ thơ vài hàng rau, quặt quẹo héo úa.
Căn nhà lá lụp xụp chỉ cỡ bốn manh chiếu góp lại, trống
tếch trống toác trước sau. Một hàng tre vàng rộm che
khuất một bên nhà nên người bên đường khó nhìn được
vào tận bên trong căn nhà nghèo mạt. Đằng sau nhà là
một cái ao nhỏ lặng lờ. Người đàn ông đến gần rồi nép
vào bụi tre vàng, nhìn vào bên trong, vẻ ngập ngừng.
Anh giở chiếc nón lá rách trên đầu xuống. Người ta nhận
ra là Bỏi. Không hiểu anh đang toan tính chuyện gì mà
có vẻ ngại ngùng, lấm lét. Nhìn trước sau, anh huýt sáo
như tiếng con chim tước. Một khoảng thời gian ngắn,
một chiếc đầu bù xù ló ra khỏi cửa. Rồi một thằng bé
gầy gò, mặc chiếc quần vá chằng đụp, cởi trần, bước ra
cửa nhìn xung quanh. Thằng bé chỉ chừng mười tuổi,
thấp bé, da đen nhẻm, gầy dơ xương. Người ta có thể
thấy hết những chiếc xương sườn lộ rõ trên làn da đen,
mỏng của nó. Bộ ngực gầy nhô ra, phập phồng theo hơi
thở. Cái cổ gầy nhẳng, to hơn nắm tay người một tí, quay
qua quay lại, nhớn nhác nhìn quanh. Hình như nó quen
với âm thanh huýt sáo này. Bỏi bước khỏi bụi tre, gọi
nhỏ:
478
- Giản... Giản... Bỏi đây!
Thằng bé quay về phía người gọi, nhìn thấy Bỏi,

nó tươi ngay nét mặt. Chạy vội về phía Bỏi, Giản thì
thào:
- Chú Bỏi... Cháu nghĩ là chú nhưng không thấy

ai, cháu ngờ ngợ!
Bỏi gật đầu, nói nhỏ:
- Ừ, anh chứ ai. Đã bảo đừng gọi bằng chú mà

lại! Này, em và cái Sửu ăn gì chưa?
- À... dạ... chưa ạ!
Thằng bé ngập ngừng, giương đôi mắt to thô lố

như muốn lồi ra khỏi khuôn mặt gầy quắt queo của nó
nhìn Bỏi. Bỏi nhìn nó, lòng anh dâng lên một nỗi thương
cảm. Anh rút cái túi nhỏ trong áo, tháo ra một gói bọc
trong lá chuối đưa cho Giản, bảo:
- Này, cơm này còn nóng! Em về bón cho cái

Sửu và em ăn đi cho đỡ đói.
Thằng bé nghe nói, mắt sáng rực, đưa tay đón lấy
bọc lá chuối không chút ngượng ngùng. Bỏi lại hỏi tiếp:
479
- Cái Sửu có đỡ bệnh chưa? Gói thuốc anh đưa

cho em mang về cho u nấu cho nó uống đã hết chưa? Nó
có đỡ chút nào không?
Thằng Giản đang đưa tay gỡ lá chuối ra nghe Bỏi

hỏi, bèn dừng lại. Gương mặt nó xị xuống, trả lời:
- Không đỡ anh ạ! Em thấy nó còn bệnh nặng

hơn. Nó đổ mồ hôi liên tục, đi tiêu chảy liên tục, quần áo
nó dính phân bẩn hết cả. U phải lấy cả quần em mặc cho
nó. Người nó tóp lại trông thương lắm, anh Bỏi ạ! Em
sợ...
Thằng bé dừng một giây ngập ngừng. Bỏi đọc

được nỗi sợ hãi trong đôi mắt trong trẻo, ngây thơ kia.
Lòng anh chùn xuống như đeo phải một cục tạ trăm cân.
Giản nói tiếp, giọng nó sũng nước:
- Em sợ nó sẽ... chết, anh ạ!
Bỏi thở hắt ra một hơi như chính anh đang thở
hơi cuối cùng. Anh đứng im một lúc rồi đưa tay ra vuốt
tóc Giản, mái tóc đen mun cứng như rễ tre đan vào nhau
vì lâu ngày không gội, không làm êm bàn tay anh được:
- U có nói gì không, Giản?
480
Giản ngậm ngùi:
- U bảo con Sửu chết đi là thoát nợ trần gian, rồi

u khóc. Em không muốn nó chết anh ạ!
Nói xong, thằng bé khóc nức lên. Bỏi ngồi xuống

ôm nó vào lòng. Thằng bé gầy quá, lọt thỏm trong vòng
tay của anh. Ôm Giản mà lòng anh nghĩ đến đứa con trai
xấu số của mình, khiến Bỏi cũng rơm rớm nước mắt. Cả
hai im lặng như cùng đang nghiền ngẫm nỗi đau mất
người thân. Một lúc sau, thằng Giản cựa quậy, lùi ra nhìn
anh:
- Mấy hôm nay, u cứ hỏi em cơm gạo đâu mà em

có suốt. Thuốc đâu mà em có đưa cho u nấu cho con Sửu
uống. Em cứ phải nói dối là em nhận của chị Mừng. U
thắc mắc bảo chị Mừng lấy đâu ra tiền mà mua thuốc,
mua gạo đưa cho em. Em không biết trả lời làm sao bèn
bảo "con không biết". Thời may, u không gặp chị Mừng
vì chị phải ở trên nhà ông bà tuần Cả. Chứ nếu u mà gặp
chị Mừng, hỏi ra biết em nói dối thì em chết đòn với u.
Anh bảo em phải làm sao?
481
Buông thằng bé ra, Bỏi im lặng suy nghĩ một lúc

rồi nói:
- Mặc kệ, em vẫn cứ nói là của chị Mừng. Khi

nào lộ ra thì hãy nói thật với u. Lúc này thì cứ như thế
mà nói.
Thằng bé gật đầu. Bỏi xoay người nó lại, chỉ vào

nhà, bảo:
- Vào nhà đi! Lấy cơm nấu nhão thành cháo bón
cho cái Sửu ăn. Có mấy củ khoai còn nóng, em bón cho
nó ăn nhé. Anh đi về đây!
Thằng bé "Vâng ạ!" nhỏ rồi chạy vụt vào trong

nhà như con chim cắt. Bỏi đứng tần ngần trông theo
bóng thằng bé khuất vào trong nhà, rồi anh mới quay trở
ra con đường đất, quay trở lại làng. Đang đi, anh nghe
tiếng lao xao như có tiếng chân ai đang đi lại phía anh,
Bỏi vội vàng rẽ vào lùm tre vàng bên đường, nép hẳn
vào trong cho thật khuất. Đợi một lúc, chiếc dáng mảnh
khảnh của một cô gái lướt qua, anh nhận ra bóng Mừng.
Bỏi ngạc nhiên vì giờ này thường Mừng phải ở nhà để lo
bữa chiều và giúp với bà tuần Cả đong thóc, dọn dẹp kho
482
bãi cho vụ ngô đang mẩy quả. Anh thầm nghĩ có lẽ

Mừng xin phép bà Cả về nhà thăm em. Bỏi đứng yên
chờ cho Mừng khuất sau một rặng tre dày, anh mới nhẹ
nhàng bước ra khỏi bụi tre đi về hướng nhà bà tuần Cả.
Nhưng đi chưa được mươi bước, anh đã nghe tiếng thằng
Giản hét lên ở phía đằng sau:
- U ơi, cái Sửu chết rồi... Thầy ơi, u ơi... Cái Sửu
chết rồi.
Bỏi quay ngoắt lại, anh đi như chạy đến căn nhà
lá tồi tàn mà anh vừa mới rời khỏi chưa đầy một khắc.
Trước mặt anh, thằng Giản vẫn đang đứng trước nhà,
nước mắt nó chan hòa, miệng liên tục gào lớn: "Con Sửu
chết rồi!". Anh không thấy Mừng đâu cả. Bỏi chạy
nhanh vội vào trong nhà. Anh nhìn thấy Mừng đang ôm
cứng lấy xác con bé Sửu lay gọi liên hồi:" Sửu ơi, Sửu
ơi, tỉnh dậy em ơi!" Bỏi cúi xuống, anh nhìn thấy khuôn
mặt quắt queo của con bé xanh như tàu lá, đôi mắt nhắm
nghiền, nước dãi tràn ra ở miệng và cả mũi nhỏ tong
tong xuống sàn đất. Con bé đã bất động, nằm lả trên
cánh tay của Mừng. Tấm thân gầy tong, nhỏ bé của nó
nằm dán trên lòng Mừng. Đầu con bé ngã quặt sang một
483
bên. Nó đã bất động! Bỏi gần như muốn hất Mừng ra để

giành con bé trên tay cô. Anh đặt tấm thân nhẹ như bông
của con bé xuống miếng chiếu rách, lấy tay xoa mạnh
trên ngực nó. Anh vừa làm, vừa gọi tên Sửu. Anh làm
liên tục như muốn níu kéo một chút hơi ấm còn đọng
trên vùng ngực lép của con bé. Tiếng Mừng khóc tức
tưởi bên tai anh, khiến Bỏi như mê đi, anh tiếp tục vừa
làm vừa gọi tên con bé. Không biết bao lâu, nhưng khi
cánh tay anh đã mỏi đến rã rời, Bỏi mới ngưng lại. Con
bé vẫn nằm im không cục cựa. Bất thần, Mừng xô Bỏi
ra, cô nhào đến ôm xác em khóc nấc. Cô rên lên những
tiếng than thảm não: "Ôi, sao em nỡ bỏ chị ra đi sớm thế
này, em ôi!" Bỏi nắm lấy bàn tay lạnh ngắt của con Sửu,
anh biết nó đã chết! Dẫu có cố gắng thế nào anh cũng
không thể cứu sống con bé được nữa. Chợt có tiếng hét
thất thanh phía sau lưng, Bỏi chưa kịp quay lại thì bị xô
thật mạnh khiến anh chới với nhảy qua một bên. Anh
nhìn thấy bà mẹ Mừng nhào đến. Bà đẩy Mừng bắn sang
một bên, ôm choàng lấy tấm thân nhỏ bé của Sửu. Bà
lay, bà gọi, kêu Trời mắng Đất, gào tên Sửu liên hồi.
Mừng ngồi sang một bên, ôm mẹ tấm tức khóc. Thằng
Giản đứng ở góc nhà nức nở. Bỏi đứng nhìn cảnh tượng
484
tang tóc trong nhà, nước mắt anh rơi xuống như mưa.
Anh không chịu nổi cảnh tượng này vì nó gợi lại nỗi đau
quá khứ. Anh bước vội ra khỏi nhà. Cùng lúc đó, tiếng
kêu gào của bà mẹ Mừng khiến cho một số người trong
làng nghe được, họ chạy về phía nhà Mừng. Vài người
vượt qua Bỏi chạy vào nhà. Bỏi tần ngần một lúc, anh
chùi nước mắt đang nhạt nhòa trên má, rồi bước nhanh
ra đường hướng về phía nhà bà tuần Cả.
Tia nắng cuối ngày đã khuất sau rặng núi Thiên

Thai. Trời tối thật nhanh, cả làng chìm nhanh trong màn
đêm. Những tia sáng nhỏ nhoi hắt ra từ những căn nhà
tranh nhỏ bé không đủ làm sáng con đường làng. Bỏi đi
từ ruộng về nhà ông bà tuần Cả trong cảnh tranh tối
tranh sáng, thoăn thoắt như thể đôi chân anh có mắt. Anh
tuân lệnh bà tuần Cả đi sang làng bên xem xét ruộng để
ngày mai bà sang mua vài sào ruộng của ông Toại làng
bên. Tiếng "ộp ọap" của đám ễng ương thỉnh thoảng
vang lên đây đó trong đêm tối nghe buồn đến lịm người.
Chiếc bóng lênh khêng của Bỏi một mình trên con
đường làng về nhà. Anh vừa đến cổng nhà bà tuần Cả,
hai con chó xồ ra sủa inh ỏi. Bỏi trầm giọng quát:
485
- Im. Tao đây chứ ai mà chúng mày sủa ầm ĩ thế

hả!
Hai con chó dường như nhận ra người quen, tiếng

sủa trở thành những tiếng rít nhỏ trong cổ họng, chúng
như mừng rỡ nhận ra người quen. Bỏi mở cánh cổng tre
lách nhanh vào sân. Anh quay lại, khóa chặt chiếc cổng
tre dày bằng sợi dây tre đan rất dày, rồi chậm rãi đi vào
nhà. Hai con chó vẫy đuôi xum xoe đi quanh anh. Bỏi lại
quát nhẹ:
- Về chỗ của chúng mày đi, theo tao làm gì, quẩn
chân! Đi, đi nhanh!
Con Vàng, con Mực dường như hiểu lời Bỏi nói.
Chúng tản ra mỗi con đi về một hướng. Bỏi bước vào
gian nhà chính, sáng choang ánh đèn. Ông bà tuần Cả
cùng các con đang ngồi trên tấm phải gỗ ăn cơm. Trên
mâm cơm chỉ một đĩa rau khoai lớn, một bát canh rau
khoai luộc, một ít nước nắm, một đĩa cá bống kho mặn,
một bát cơm độn sắn và một rổ khoai lang còn bốc khói
để bên cạnh. Vừa thấy Bỏi, bà tuần Cả nói lớn:
486
- À, chú Bỏi đấy ư! Sao đi về muộn thế hở chú?

Ăn cơm chưa, vào đây ngồi ăn với chúng tôi.
Bỏi cúi đầu, chắp tay:
- Thưa ông bà, con vừa về. Ông Toại bảo ngày
mai bà sang ông sẽ đưa văn tự cho bà. Con xem mấy sào
ruộng nhà ông nằm gần chân đê, đẹp lắm thưa bà!
Bà Cả tươi nét mặt gật đầu, hỏi tiếp:
- Ông Toại bằng lòng giá tôi đưa ra phải không?
- Vâng. Bỏi gật đầu, nói thêm:
- Ông ấy bảo có phúc lắm mới được bà Cả mua

cho miếng đất. Quanh vùng không ai trả giá được như
ông bà ạ!
Bà Cả gật gù:
- Tôi thật sự chẳng muốn mua đất của ông ta.

Thời buổi nhiễu nhương thế này, mua thêm đất để dành
chẳng khác nào mua thêm nợ. Ngộ nhỡ có chuyện gì
thay đổi, Pháp - Nhật đánh nhau, mình bỏ đi có phải là
bỏ của không! Nhưng mà ông ta van nài quá! Ông nói
còn mảnh đất hương hỏa này ông gán cho tôi để đổi lại
487
dăm tạ lúa để dành qua cơn đói kém. Chẳng hiểu sao,
mấy sào đất của ông gần chân đê đẹp quá mà lại chẳng
trồng trọt được gì! Trồng cây nào sâu ăn cây nấy! Lạ
thật!
Bà Cả chép miệng. Ông tuần Cả vừa nhấp một

ngụm nước chè xanh, chép chép miệng rồi nói:
- Ông ta có trồng trọt gì! Thứ nghiện thuốc phiện

như ông ta thì làm gì được nữa. Ngày nào, tôi sang nhà
ông ta cũng thấy ông nằm với bàn đèn. Nhà cửa giao hết
cho bà Toại trông nom. Bà ấy lăn ra ốm cả năm nay,
mấy đứa con còn nhỏ như cái Thuần, cái Gấm nhà mình
thì làm gì được. Đói tới nơi là phải!
Bà Cả nhìn chồng ngạc nhiên:
- Thế à!? Vậy mà tôi không biết! Mỗi lần gặp

ông ta ở chợ trên huyện, tôi thấy ông ta nề nếp, gọn gàng
lắm cơ! Thế ra thỉnh thoảng ông cũng có sang ông Toại
chơi đấy!
Ông Cả nhấp một ngụm chè tươi khác. Thong thả

lấy đũa gắp cho cái Thuần một ít rau khoai vào bát cơm
độn của nó. Ông khẽ khàng nhắc con bé:
488
- Thuần gắng ăn đi, ăn cho giỏi, mau nhớn! Con

lười ăn lắm nhá! Ông nội bảo với thầy dạo này Thuần
không chịu ăn uống gì cả!
Cái Thuần chớp mắt, gật đầu im lặng ăn. Ông

quay sang bà Cả bảo:
- Bà liệu liệu chớ mua nhiều đất quá, đến tai mấy
thằng quan Nhật, nó đến làm phiền thì bà khổ đấy!
Thương người nhưng cũng phải thương mình nữa!
Ông ngừng một lát rồi nói tiếp:
- Nghèo thì chúng nó khinh, giàu thì chúng nó

ghét! Cái làng này nó như vậy! Mà đời là thế! Bà có nhớ
năm nào mình bị thằng Hoành nó tố mình trữ gạo trong
kho. Đám quan Pháp nó xuống nhà mình gần cả tuần,
ngày nào cũng vậy, theo dõi suốt kho lúa của mình. Bà
nhớ không? Bởi vậy, cẩn thận vào cho tôi! Tôi bảo thế!
Bà tuần Cả gật đầu. Ông tuần lại lên tiếng:
- Chú xơi cơm chưa? Vào đây dùng bữa chiều

với chúng tôi.
Bỏi lễ phép nói:
489
- Bẩm, con chưa đói lắm ạ! Con xuống dưới nhà

ăn cũng được ạ!
Ông tuần nghe vậy, không nài thêm, gật đầu:
- Thế cũng được, tùy chú! Chú bảo bà Ngan dọn

cơm cho chú vậy!
- Vâng, con cảm ơn ông bà. Con xin phép đi

xuống nhà dưới.
Bà tuần Cả gật đầu:
- Ừ, chú đi vậy! Tôi cho con Mừng nó nghỉ hôm

nay và ngày mai để giúp mẹ nó chôn cất cái Sửu. Con bé
vừa mới chết vì bệnh. Khổ quá! Nó chẳng chịu nói cho
tôi biết. Nếu biết sớm tôi đã giúp cho nó một ít tiền lo
thuốc thang cho con bé.
Bỏi vái ông bà tuần Cả một vái rồi đi nhanh

xuống dưới nhà. Tai anh nghe văng vẳng giọng bà Cả
nói với chồng:
- Khổ thân cái Mừng! Con bé em nó tầm tuổi cái

Thuần nhà mình, chết vì ngộ độc. Nghe đâu nó ăn đồ ăn
cúng ở cái miếu bà ăn mày cuối làng. Chắc bị bà ấy vật
490
vì tội ăn vụng đồ cúng bà ấy! Tôi đưa cái Mừng năm

đồng để đem về lo đám ma, ông ạ!
- Ừ, cũng được! Giọng ông Cả tan trong không

gian.
491
CHƯƠNG MƯỜI SÁU
Mâm cơm nhỏ trên chiếc phản gỗ ở chái nhà phía

sân sau nằm chỏng chơ bên cạnh cái đèn dầu tây. Bỏi
đảo mắt nhìn quanh, anh nhận ra bóng bà Ngan phản
chiếu trong ánh lửa bập bùng của cái bếp nhỏ phía bên
kia sân. Con Lu nằm khoanh tròn dưới chân tấm phản
gỗ, nó hất chiếc mũi ướt lên trời hít hít vài hơi, rồi rít
trong cổ họng khi nhận ra Bỏi. Bỏi đi đến gần con Lu,
đưa tay vuốt vuốt lên đầu nó mấy cái. Con chó nghểng
đầu, đón cái vuốt ve của anh một cách trìu mến. Bỏi vỗ
chân mấy cái để tuột bớt lớp bùn bám trên bàn chân và
ống chân của anh, đoạn anh co hai chân lên tấm phản gỗ.
Anh giở cái lồng bàn tre ra, cúi nhìn vào mâm cơm. Bỏi
492
nhận ra mâm cơm của anh cũng chẳng khác gì mấy mâm
cơm của gia đình ông bà tuần Cả trên nhà: Một vài củ
khoai to tròn còn ấm, một bát cơm độn khoai lớn, một
bát canh rau khoai, một đĩa rau khoai luộc, một ít cá kho
mặn. Anh quay lại nhìn về phía bếp, lên tiếng gọi:
- Bà Ngan, bà xơi cơm chưa?
Giọng bà Ngan:
- Tôi dùng rồi. Chú cứ xơi đi. Tôi còn vài việc
phải làm.
Bỏi gật đầu. Anh quay lại mâm cơm, xới cơm
vào bát và bắt đầu ăn. Bỏi chậm rãi gắp một miếng rau
khoai, chấm với nước cá kho mặn bỏ vào miệng, rồi và
một miếng cơm độn khoai lớn vào miệng. Anh nhai
chậm chạp, vẻ như mệt mỏi. Cách đây hai năm trước,
bữa cơm của tá điền nhà ông bà tuần Cả có khá hơn,
nhiều món ăn nhà quê: Một bát canh khoai sọ, một ít cá
tôm kho mặn, cơm ít độn hơn, thỉnh thoảng bà còn cho tá
điền ăn cơm trắng. Lâu lâu, bà cho vặt lông một vài con
gà, con vịt để đãi tá điền ăn, nhất là trong vụ mùa thu
hoạch hay sau vụ mùa. Dạo gần đây, lúa thóc bị quan
493
Tây, quan Nhật chặn bắt nhiều hơn. Thậm chí, Nhật còn
chặn bắt những chuyến tàu chở gạo từ Nam ra Bắc. Nạn
châu chấu hoành hành khắp nơi ngoài Bắc, tàn phá
những cánh đồng đang lúc trổ đòng. Chúng như một
đoàn quân ăn cướp còn nguy hiểm hơn cả quân Pháp,
quân Nhật. Nạn đói lúc đầu chỉ là những tin đồn lan thổi,
dần dà nó trở thành rõ ràng, thật sự khi người ta ngày
càng nhìn thấy những nhóm người đói rách, ốm đói như
những bộ xương người được gói trong mớ vải nhầy
nhụa, rách rưới, hôi hám che không đủ lớp da tím tái vì
thiếu ăn, vì lạnh lẽo dưới sự khắc nghiệt của thời tiết.
Hàng đoàn người trôi giạt từ một tỉnh nghèo đói nào đó
của miền Bắc, như những con ma vừa ngoi lên từ mặt
đất, lang thang đi đến hết tỉnh này đến tỉnh khác để ăn
xin. Người ta bắt đầu thấy những cái xác chết đói, lở lói,
nằm lay lất trên mặt đất khắp mọi nơi. Đôi khi, sáng sớm
mở cửa ra, người ta đã thấy họ nằm chết trước cửa nhà,
trên sân tự lúc nào. Có những gia đình chết đói không
còn một người. Lúc đầu, người ta còn khóc, còn thương,
thậm chí còn bố thí một ít thức ăn cho bọn người du thủ
du thực ấy. Nhưng dần dà, số người ăn xin tăng lên, số
người chết đói đông hơn, lòng con người trở nên lạnh
494
hơn. Họ đành phải dửng dưng trước những số phận khốn

khổ của những con người đó. Họ đành ngơ tai, bịt mắt đi
qua, trước những tiếng kêu gào xin ăn đầy đau đớn.
Người chết la liệt, người lớn, người già, trẻ con, trẻ sơ
sinh. Những con chó con mèo đói bắt đầu biết nhấm nhá
thịt người thay vì ăn thịt chuột. Kinh khủng! Sự kinh
khủng thảm thiết cho đám dân đen bị bóc lột đến tận
xương tủy. Cánh cửa lương tâm đành phải đóng lại, lạnh
lẽo vì họ phải lo cho chính bản thân họ, gia đình họ. Đó
là lẽ thường. Lòng nhân đành phải ngủ yên. Mỗi khi đi
ngang qua những xác người hấp hối, đang thều thào xin
miếng cơm, miếng nước, người có trái tim mềm yếu
đành phải đi qua, bưng tai bịt mắt. Người lạnh lùng hơn
đi ngang sau khi bỏ lại một câu:
- Ai cũng đói cả, có đâu mà bố thí!
Mỗi buổi sáng, buổi chiều, hai người đàn ông gầy
gò, ốm yếu, xơ xác trong bộ quần áo màu nâu rách rưới,
kéo một chiếc xe cút kít gỗ đi dọc trên các con đường
làng, gom những cái xác vô thừa nhận, chết đói bên
đường, ném lên chiếc xe gỗ kéo đi.
495
Bỏi im lặng nhai cơm chậm rãi. Anh vừa ăn vừa

suy nghĩ về Mừng, về gia đình cô và cuộc đời anh. Anh
mồ côi vợ đã hơn mười năm. Thoáng chốc mà mười năm
đằng đẵng đi qua, anh lầm lũi một mình. Đời sống đơn
thân có cái nhẹ nhàng nhưng cũng có mùi tẻ nhạt. Anh
bây giờ đã ba mươi ba. Ở nhà quê, nếu đứa con trai anh
còn sống, giờ này nó có lẽ cũng đã mười hai, mười ba
tuổi. Hình ảnh vợ con trôi về làm đôi mắt Bỏi rưng rưng.
Anh cố nuốt miếng cơm cho trôi xuống mà sao nó cứ
nghẹn ở nơi cổ khiến anh bật ho sặc sụa. Bỏi vội bưng
lấy bát canh rau khoai luộc, uống một ngụm để cho
miếng cơm trôi xuống thật nhanh và làm dịu cơn ho vì
nghẹn. Tiếng bà Ngan vọng sang:
- Chú Bỏi có làm sao không?
Bỏi vội trả lời:
- Không sao, già ạ! Tôi chỉ bị nghẹn cục cơm

thôi. Tôi ổn rồi.
Bà Ngan không trả lời. Bỏi lại và tiếp một miếng

cơm đưa lên miệng. Anh nghĩ về Mừng. Mừng năm nay
đã ngoài hai mươi ba. Ở nhà quê, tuổi ấy Mừng xem như
496
là gái già. Chẳng còn mấy cơ hội để lấy chồng. Cô

không lấy được chồng chỉ vì nghèo quá. Cô phải lo cho
mẹ và mấy đứa em nhỏ côi cút. Có bao nhiêu tiền dành
dụm, Mừng đều đưa cho mẹ lo cho các em. Bản thân cô
một tấm áo mới cũng không dám mua dẫu tới tuổi cập
kê, tim đã biết hồi hộp khi bắt phải ánh nhìn của một
chàng trai trẻ. Những lúc gần đây, từ khi biết gia cảnh
Mừng, Bỏi nảy ý muốn giúp đỡ. Lúc đầu chỉ bắt nguồn
từ sự thuơng hại một cô gái trẻ cùng làm việc chung
trong gia đình ông bà Cả, anh đã lén lút gặp, làm quen
với hai đứa em nhỏ của Mừng. Thỉnh thoảng, anh mang
ít cơm, ít gạo thu vén được đưa cho hai đứa, dặn chúng
giữ bí mật không cho Mừng biết chuyện anh và chúng
quen nhau. Trong chốn tình riêng, mỗi khi gặp Giản, anh
lại nhớ đến đứa con trai của mình. Thấy nó ốm yếu, anh
lại xót, lại thương như đứa con anh đã mất. Cứ thế, anh
qua lại với chúng được vài tháng thì xảy ra chuyện cái
Sửu bị ngộ độc thức ăn. Anh lại để dành tiền mua thuốc
đưa cho thằng Giản mang về cho mẹ nó nấu thuốc cho
con bé Sửu uống. Mừng chưa hề biết, chỉ có anh và
thằng Giản biết. Cho đến một hôm, bất chợt, Bỏi nhận ra
anh đã xem gia đình Mừng như gia đình anh, anh lo lắng
497
cho đám em Mừng như chính em của anh. Hình bóng

Mừng theo vào trong từng giấc ngủ của anh. Tối trước
khi ngủ, anh thấy Mừng. Sáng khi vừa mở mắt, bóng
dáng cô lại hiện ra trong tâm trí anh mồn một. Sự thay
đổi ấy khiến Bỏi từ ngạc nhiên, sợ hãi rồi đâm ra bực
bội. Anh bực với chính mình và đôi khi cáu gắt vô lối cả
với Mừng khiến cô e ngại né tránh anh. Mừng không
biết. Chỉ mình anh biết. Anh sợ hãi nhận ra hình như anh
đã để lòng thương Mừng từ khi nào không biết. Sự thay
đổi về mặt tình cảm khiến anh cảm thấy bất an vì ngại
ngùng phải bước ra khỏi vùng trời bình yên của mình.
Nhưng cùng một lúc, anh cảm thấy dường như trái tim
mình đập nhanh những nhịp đập yêu đương, dù anh cũng
chưa hẳn định hình cái gì đang nảy sinh trong tâm tưởng.
Anh ngại ngùng vì thái độ của mình và sự vô tình của
Mừng. Anh ngại ngùng vì không hiểu Mừng nghĩ gì về
anh. Anh ngại ngùng vì... Trời Phật ơi, trái tim anh đã
bắt đầu biết nói. Mừng vẫn không hề hay biết! Cô không
hề biết anh tá điền có khuôn mặt điển trai trong làng
đang thầm thương trộm nhớ cô. Vả chăng, cái tính lầm lì
ít nói của anh đã làm cô ngại ngần bắt chuyện để đến gần
anh hơn. Oái ăm thay, mỗi khi bước về nhà sau buổi làm
498
ngoài đồng, Bỏi chỉ mong thấy được bóng dáng Mừng
đâu đó, loanh quanh trong nhà. Những lúc anh bị bà Cả
sai làm việc gì mất cả ngày, anh nóng ruột chỉ mong về
nhà nhìn thấy Mừng đâu đó. Biết bao nhiêu lần, anh tự
biện hộ cho sự thao thức, sự nôn nóng của mình, nhưng
trong sâu thẳm, anh biết rõ có một điều gì rất khác xảy
trong tình cảm giữa anh và Mừng. Những lúc muốn trốn
chạy Mừng, lại là những lúc anh mong mỏi được gặp cô
và nói chuyện với cô. Dưới lớp vỏ bọc lạnh lùng, câm
nín, Bỏi là một ngọn núi lửa sùng sục sôi chờ ngày bùng
vỡ.
Ăn cơm xong, Bỏi nóng ruột muốn ghé nhà

Mừng ở cuối làng để xem gia đình ma chay cho cái Sửu,
nhưng anh chưa biết xin phép ông bà tuần Cả như thế
nào. Bỏi đứng lên đi vào gian bếp ở bên chái nhà. Anh
gặp bà Ngan đang ngồi nấu nước nụ vối, bèn hỏi nhỏ:
- Bà Ngan này...
Bà ngước nhìn anh tò mò. Bỏi thấy bối rối, ngập

ngừng hỏi:
- Cái Mừng nhà mình đi đâu, bà nhỉ?
499
Bà Ngan cúi xuống, cơi cơi đống than củi trong

bếp cho lửa bùng lên, lơ đãng trả lời:
- À, nó được bà Cả cho về nhà lo mai táng con bé

em nó.
Rồi bà chép miệng:
- Rõ khổ! Con bé mới mười tuổi mà đã ra người

thiên cổ. Giời không thương nó! Nghe đâu, u cái Mừng
bây giờ cũng lăn ra ốm vì buồn.
Bỏi xốn xang hỏi lại:
- Cô ta về nhà bao lâu thì trở lại đây?
Hơi ngạc nhiên, bà Ngan nhướng mắt nhìn Bỏi:
- Độ hai hôm thì trở lại đây! Sao? Chú có việc

cần nhờ nó hả?
Trong đôi mắt nhỏ của bà Ngan, Bỏi đọc được

một dấu hỏi của bà đang hướng về anh. Nhưng tia mắt
sắc ấy dường như đọc được điều gì trên khuôn mặt anh
khiến Bỏi chột dạ. Anh tìm cách nói tránh:
- Không có gì! Tôi chỉ tò mò.
500
Bà Ngan không nói gì, cúi xuống lại cời bếp than
cho lửa bùng lên. Ấm nước nóng sôi sùng sục, bà gạn
bớt than, rồi nhấc ấm nước ra đổ vào chiếc ấm đất lớn.
Vừa đổ nước bà vừa nói:
- Tôi nghe đâu cái Mừng nó định xin nghỉ việc

nhà ông bà để ở nhà giúp mẹ nó cày cấy, buôn bán gì
đấy! Bà tuần chưa chịu... Không biết có thật không?
Bỏi giật mình trong bụng. Anh không ngờ Mừng

lại tính chuyện nghỉ việc như vậy! Trong lúc gạo châu
củi quế thế này, được làm ở nhà ông bà tuần Cả là một
may mắn, chả hiểu Mừng nghĩ thế nào mà lại tính dại
như thế? Buôn bán gì ở xứ này trong thời buổi khó
khăn? Chưa kể, Mừng chưa có tí kinh nghiệm bán buôn
bao giờ, vốn đâu mà đi buôn? Buôn cái gì? Bỏi tự hỏi
trong lòng và nóng nảy. Anh lo sợ Mừng bỏ đi khỏi nhà
này, anh sẽ không còn dịp gặp cô được nữa và cái mối
tình vừa mới đâm chồi nảy lộc đành chết ngúm từ trong
trứng nước. Nghĩ vậy, Bỏi lo lắng muốn gặp Mừng cho
bằng được. Anh đứng bật dậy bảo với bà Ngan:
- Tôi xin phép ông bà đi công việc một tí. Chốc

nữa tôi về, bà cứ để cửa cho tôi nhá.
501
Thái độ nóng nảy của Bỏi không qua đôi mắt nhỏ
nhưng láu như chim cắt của bà Ngan. Bà thấy anh bước
lên nhà bèn hỏi với:
- Này, khuya rồi, chú đi đâu? Xa không? Bao giờ

về?
- Không sao, tôi đi một tý thì về ngay. Bà để cửa

cho tôi vào là được!
Nói rồi, anh quày quả 30 đi lên nhà trên, không

nhìn thấy đôi mắt hấp háy của bà Ngan nhìn xoáy theo
sau lưng anh với nụ cười không rõ nét.
Bỏi bước lên nhà trên, anh chỉ thấy ông tuần Cả
ngồi trên phản đang uống trà một mình. Bà Cả và đám
trẻ đi đâu mất. Anh thấy dễ thở vì ông tuần thường rất dễ
tính, không hạch hỏi lôi thôi như bà tuần. Bỏi thở nhẹ,
anh bước đến gần, chắp tay thưa:
- Bẩm ông, con có tí việc đi ra ngoài độ nửa giờ

thì con về. Con không thấy bà. Nhờ ông thưa lại với bà
hộ con.
Ông tuần nhìn anh, hỏi lại:
30
(Khẩu ngữ) có dáng điệu vội vã như đang quá bận, quá nhiều việc phải lo.
502
- Anh đi có xa không? Giờ này khuya rồi, anh đi

ra ngoài lúc này không an toàn lắm đâu!
- Bẩm ông... Bỏi ngập ngừng một chút rồi thưa

tiếp:
- Con đi xuống cuối làng, ghé thăm nhà mẹ con

cô Mừng xem có giúp được gì cho gia đình cô ấy! Mẹ
góa con côi... lại trong lúc tang gia thế này...
Bỏi dừng lại nhìn ông tuần chờ đợi. Ông nghe
anh nói bèn khựng lại một giây, đặt chén trà xuống khay.
Ông gật gù bảo nhỏ:
- Ờ phải, chú nhắc tôi mới nhớ. Khổ thân con

Mừng. Chú đi thăm nhưng cố gắng về sớm. Lúc này,
ngoài đường cũng chẳng an toàn vào ban đêm. Được rồi,
tôi sẽ bảo lại bà nhà tôi. Chú nhớ dặn bà Ngan để cửa
chờ chú về. Nhớ về sớm là đươc!
Nói rồi, ông nâng tách chè lên miệng nhấp một
ngụm. Mùi chè ướp sen thơm thoang thoảng thanh tao.
Bỏi cúi đầu, dạ nhẹ một tiếng rồi lùi ra cửa. Vừa ra đến
cửa, anh nghe ông tuần gọi giật lại:
503
- Chú Bỏi này, năm nay chú bao nhiêu tuổi rồi
nhẩy?
Bỏi giật mình đứng lại, bẩm:
- Dạ bẩm ông, con ba mươi ba tuổi ạ!
- Hừm... Ông tuần gật gù một giây rồi nói tiếp:
- Chú cũng nên tìm một người để lập gia đình

chứ không lẽ sống như vậy mãi sao?
Hơi chột dạ vì câu nói bất ngờ của ông tuần, Bỏi
tự hỏi không biết ông có ý gì.
-Vâng, thưa ông. Con cũng đang tìm ạ! Bỏi ngập

ngừng thưa lại.
Ông tuần ngước lên nhìn Bỏi, nhếch một nụ cười

hiếm hoi:
- Chú cố mà tìm sớm đi chứ không lại rơi vào

cảnh cha già con cọc thì khổ!
Rồi, ông phẩy tay bảo:
- Thôi chú đi đi!
504
Bỏi lại cúi chào ông tuần một lần nữa, rồi rón rén
đi ra.
Con đường làng tối om, chỉ một vài ánh đèn leo
lét xen qua những vách nứa hắt tia sáng vàng vọt leo lét
không đủ làm sáng lối đi. Một điều may mắn, trăng hôm
nay tròn và sáng soi con đường đi rõ mồn một. Bỏi men
theo con đường đất dẫn về phía cuối làng. Càng về phía
cuối làng, những ngôi nhà thưa thớt dần. Nhìn xa xa, Bỏi
thấy căn nhà Mừng nằm chơi vơi một mình giữa cánh
đồng vắng. Anh không phải là người nhát ma, mà lúc
này cũng cảm thấy có đôi chút rờn rợn. Những cơn gió
đêm thổi nhẹ khiến đám tre ngả nghiêng kêu xào xạc
trên đầu. Thỉnh thoảng có tiếng cuốc kêu sương khiến
cho không gian đã buồn lại thêm u tịch. Bỏi đi dần đến
ngôi nhà nhỏ như cái chòi của Mừng. Anh thấy ánh đèn
dầu leo lét hắt ánh sáng vàng võ xuyên qua khung cửa sổ
tre. Có tiếng ai đó đang rên rỉ. Căn nhà lố nhố những
bóng người xuyên qua vách nứa. Bỏi tiến đến gần, ghé
mắt nhìn vào trong khe liếp. Anh thấy Mừng đang ngồi
ôm mẹ dỗ dành trên chiếc chõng tre nhỏ đặt sát vách.
Chiếc hòm gỗ nhỏ, đóng rất sơ sài đặt ở giữa nhà. Giản
505
đang ngồi bó gối trên chiếc chiếu cói trong một góc nhà,
đầu nó giấu giữa hai chiếc đầu gối còm nhom chỉ còn da
bọc chút xương thịt. Bỏi nhìn thấy một người thanh niên
đang ngồi cạnh Giản. Khuôn mặt xương có đôi nét giống
Mừng. Anh ta gục đầu im lặng. Ngôi nhà không có tiếng
động ngoại trừ tiếng thút thít của bà mẹ Mừng. Đứng tần
ngần hồi lâu, Bỏi quyết định gõ cửa. Người thanh niên
ngẩng lên nhìn về phía cửa một lúc rồi bước lần ra, nhấc
tấm phên qua một bên. Anh nhìn thấy Bỏi, giương cặp
mắt ngạc nhiên hỏi:
- Ông là ai, muốn gì?
Mừng ghé đầu nhìn ra cửa. Cô nhận ra Bỏi đang

đứng trước cửa, cô sửng sốt không hiểu anh đến đây làm
gì. Cô đứng dậy bước ra tận cửa, nhìn Bỏi hạ giọng hỏi
nhỏ:
- Kìa anh Bỏi. Anh tới đây làm gì đêm hôm

khuya khoắt thế này?
Bỏi nhìn gương mặt tiều tụy của Mừng, lòng dội
lên một sự thương cảm. Anh trả lời:
- Tôi đến xem cô có cần tôi giúp đỡ gì không?
506
Mừng cúi đầu, rưng rưng nước mắt:
- Cảm ơn anh có lòng nghĩ tới. Mọi việc đã xong

xuôi. Ngày mai, nhà em đưa em nó ra sau vườn chôn.
Nói tới đó, Mừng nấc lên một tiếng. Người thanh
niên tuổi chừng hai mươi, đứng gần cửa vừa nhìn cả
Mừng lẫn Bỏi, nóng nảy cất tiếng hỏi:
- Ai đây, chị Mừng?
Bỏi đồ rằng người thanh niên này là Thao, em kế

của Mừng mà có lần cô kể cho anh nghe. Mừng nghe em
hỏi, như tỉnh ngủ, cô vội vàng trả lời:
- À, đây là anh Bỏi, tá điền của ông bà tuần Cả.
Cô quay sang Bỏi, nói nhỏ:
- Đây là em Thao, anh Bỏi ạ!
Bỏi gật đầu không nói. Thao vẫn đứng ngáng

trước cửa, đưa mắt nhìn Bỏi như xoáy vào mặt anh. Bỏi
chịu đựng cái nhìn đó một đỗi. Mừng chợt lên tiếng:
- Anh Bỏi, anh có muốn vào nhà không?
Bỏi gật đầu. Thao nhích ra cho Bỏi bước vào.

Anh bước vào nhà, tiến đến chiếc hòm gỗ sơ sài đặt giữa
507
nhà. Một bát cơm trắng và một đôi đũa cắm trên bát
cơm, kẹp một quả trứng gà ở giữa. Nhìn bát cơm trắng
nguội ngắt, lốm đốm tro nhang phủ trên mặt, Bỏi chua
xót nghĩ trong lòng:
- Thương con bé quá! Đến chết mới được hưởng

một bát cơm trắng, mà cũng chỉ hưởng được phần hương
khói.
Bỏi xót xa nhìn chiếc hòm nhỏ xíu, khiến anh

chạnh lòng nhớ đến người vợ và đứa con xấu số của anh.
Của đáng tội, đến bây giờ anh không thể nhớ đám ma
của vợ con anh diễn ra như thế nào. Chiếc quan tài lớn
chừng nào, anh không tài nào nhớ nổi. Suốt những ngày
tháng đó, anh sống như trong giấc mơ. Tâm trí anh
dường như bỏ anh đi đâu suốt. Anh ngồi đó, đứng đó.
Người ta bảo sao anh làm vậy. Bảo anh lạy, anh lạy. Bảo
anh ngồi, anh ngồi. Thấy anh mệt, người ta dìu anh vào
cái chõng tre bảo nằm nghỉ, anh nằm. Có điều lạ là anh
không khóc, không nhắm mắt nổi. Anh sợ nhắm mắt vì
mỗi khi nhắm mắt lại, hình ảnh vợ anh ôm xác đứa con
lại hiện ra rõ mồm một. Hai cái xác trương phồng, ôm
nhau, xanh lè như tàu lá. Chúng lạnh ngắt, bất động!
508
Trông xa lạ như hai bức tượng của ai đó bị bỏ quên nằm

lăn lóc trên nền đất. Bỏi như một hình nhân không còn
cảm xúc. Ngày ấy, anh nghĩ mình không sống nổi quá
một ngày. Vậy mà... anh đã sống hơn mười năm sau
ngày ấy. Nỗi đau đã thành sẹo. Một chiếc sẹo lớn, xấu
xí, khiến anh ngại ngần mỗi khi nhìn lại nó. Anh đang
tưởng tượng con Sửu nằm trong chiếc quan tài nhỏ này
có lẽ cũng lạnh ngắt, bất động, không cảm xúc như một
con búp bê bị bỏ rơi. Bỏi lắc lắc cái đầu, cố xua đuổi cái
ý nghĩ so sánh kỳ khôi về người đã chết đang nở bùng
trong đầu anh. Tự dưng, một dòng nước mắt bất ngờ trào
ra khóe mắt anh. Anh tự hỏi anh khóc cho Sửu, cho
người vợ và đứa con quá cố, hay cho chính anh? Bỏi thở
dài và thôi không tự hỏi mình. Anh để mặc cho nước mắt
chảy dài xuống má.
Anh nghe tiếng Mừng ở sau lưng:
- Anh Bỏi, khuya rồi, anh phải về nhà ông bà

tuần Cả. Anh ở đây không tiện đâu!
Bỏi kín đáo chùi nhanh dòng nước mắt, quay lại
nhìn Mừng. Anh nói với giọng tha thiết mà chính anh
cũng không ngờ tới:
509
- Mừng nói phải! Tôi phải về. Nhưng nếu Mừng

cần tôi giúp điều gì thì cho tôi biết, đừng ngại nhá!
Anh thấy rõ đôi mắt Mừng mở to nhìn anh: Cái

nhìn xuyên suốt, trong trẻo ngạc nhiên. Cô ngạc nhiên
cũng phải! Bao năm làm chung trong nhà ông tuần Cả,
chưa bao giờ Mừng nghe giọng Bỏi tha thiết, dịu dàng
với cô như thế! Mừng ngạc nhiên vì đột nhiên cô được
nhìn thấy một góc khác trong con người tưởng chừng
lạnh lùng, xa vắng của Bỏi. Cô cảm động, chợt thấy con
tim mình bồi hồi. Mừng nhìn Bỏi thật lâu, cô gật nhẹ.
Lúc này, Bỏi muốn cầm lấy đôi bàn tay chai sần kia.
Anh biết mình muốn làm một điều gì đó để bày tỏ nỗi
lòng của mình. Nhưng anh còn ngần ngại. Bỏi nhìn
Mừng vài giây. Đoạn, anh nói khẽ:
- Thôi, tôi phải về đây, kẻo bà Ngan chờ.
Mừng nhìn anh thật lâu, cô gật đầu. Bỏi lừng

khừng rồi bước ra khỏi căn chòi nhỏ, đi thẳng không
quay đầu nhìn lại. Nhìn theo chiếc bóng lênh khênh của
Bỏi nhòa dần sau rặng tre già, Mừng nhận ra có điều gì
thật kỳ diệu đang thay đổi giữa cô và người đàn ông cô
thầm thương trộm nhớ.
510
Thao, từ nảy giờ vẫn im lặng lắng nghe mẩu đối

thoại giữa chị mình và người đàn ông xa lạ kia. Cậu ta
nhìn ánh mắt hai người trao đổi với nhau, Thao thầm
hiểu tình cảm giữa hai người. Thao bỏ đi làm xa từ rất
lâu, khi còn nhỏ. Cậu không thể nào nhớ người đàn ông
đứng trước mặt mình là ai. Dù khuôn mặt kia có chút
quen thuộc với cậu. Thao vẫn đứng yên cho đến khi
Mừng quay trở vào nhà, mới lên tiếng:
- Chị Mừng, ai vậy?
Mừng quay lại nhìn em:
- Ồ, chị đã bảo anh Bỏi là người làm của ông bà

tuần Cả.
- Em có biết người này không? Thao gặng hỏi.
Mừng vừa phủi những bụi tàn nhang trên chiếc

bàn nhỏ trước quan tài của bé Sửu, vừa nói nhỏ:
- Cậu đi ở xa từ khi còn nhỏ nên chắc không nhớ

anh Bỏi. Anh ấy ở với ông bà Cả từ khi cậu còn nhỏ lắm!
Thao trầm ngâm suy nghĩ. Một phút sau, cậu bất
chợt đổi đề tài:
511
- Chị Mừng này, em có chuyện muốn nói với chị.
Thao đưa mắt liếc nhìn bà mẹ đang nằm nghỉ trên

chiếc chõng tre kê sát góc nhà. Có vẻ như bà đã ngủ vì
quá mệt mỏi. Giản chạy đi đâu đó không còn ở trong
nhà. Mừng vẫn mải dọn dẹp không nhìn mặt cậu em. Cô
cất tiếng hỏi:
- Chuyện gì?
Thao tiến gần chị, kéo tay Mừng ra một góc nhà
trước ánh nhìn ngạc nhiên của cô. Cậu thì thầm:
- Em không muốn u biết chuyện này. Đây là

quyết định của em!
Mừng nhíu mày nhìn em. Thao thì thầm tiếp:
- Sau đám ma của cái Sửu, em quyết định thoát ly

đi hoạt động Cách mạng chị ạ!
Mừng trợn mắt nhìn em, lặp lại:
- Sao? Cậu đi thoát ly ư? Thật không?
Thao gật đầu vẻ quả quyết:
- Vâng, em quyết định thoát ly. Em đi theo Việt

Minh hoạt động Cách mạng.
512
Mừng nắm lấy cánh tay Thao giật mạnh:
- Thao ôi, chị lạy cậu! Cậu bỏ u, bỏ chị em đi làm

Cách mạng sao? Ngộ nhỡ có chuyện gì... Ngộ nhỡ cậu
chết thì u sống làm sao được. Tôi xin cậu, tôi xin cậu suy
nghĩ lại đi!
Thao lắc đầu:
- Không. Không có gì để suy nghĩ cả! Em quyết

định rồi! Em là thanh niên, đất nước đang loạn lạc chị
bảo em dửng dưng được sao? Vả lại, không thể sống
nghèo khổ, bị người ta đè đầu cưỡi cổ mãi được! Chị
phải biết là bọn Tây nó đã bóc lột dân mình sau bao
nhiêu năm rồi. Chị sống mãi vậy được sao?
Mừng nhìn em im lặng. Cuộc đời cô từ nhỏ đến

giờ chỉ xoay quanh gia đình cô và gia đình ông bà tuần
Cả. Cuộc sống Mừng đơn giản như những suy nghĩ của
cô. Cô không biết những chuyện chính sự đang xảy ra
quanh mình. Mừng không quan tâm đến những chuyện
to lớn bên ngoài ngôi làng cô đang ở, những chuyện
Thực dân đàn áp, chuyện Cách mạng chống Tây, những
chuyện mà cô tin rằng chỉ dành cho đàn ông và những
513
người trí thức. Cô hiểu rằng đời sống khốn khổ của dân
làng có sự liên đới của bọn người Tây mắt xanh, mũi lõ,
nhưng từ khi sinh ra cho đến khi biết đi ở đợ, Mừng đã
thấy những sự này. Nó đi theo cô như một định mệnh.
Mừng biết và cô chấp nhận đời sống này như đã từng
như vậy! Quyết định của Thao khiến Mừng bất ngờ, sợ
hãi.
Mừng cất tiếng nài nỉ em:
- Cậu ôi, tôi xin cậu suy nghĩ lại đi. Nhà mình
bây giờ chỉ còn mấy chị em quây quần với u. Chỉ còn
mỗi mình cậu là con trai lớn trong gia đình để mọi người
nương tựa. Cậu đi theo Việt Minh bỏ gia đình, tôi biết
nương tựa vào đâu, hở cậu?
Thao nghiêm mặt, rắn giọng:
- Này chị Mừng, nghe em nói đây: Chị có biết vì

sao gia đình mình cứ bị triền miên đói khổ không ngóc
đầu lên được từ đời ông, đời cha, đến đời mình đến bây
giờ không? Chị không biết phải không? Đó là vì chúng
ta bị bọn Thực dân Pháp và đám địa chủ uống máu nhân
dân, bọn cường hào ác bá bóc lột đến tận xương tủy.
514
Chúng đè đầu cưỡi cổ dân ta bằng sưu cao, thuế nặng.

Bọn Thực dân vào chiếm nước ta, chia đất nước ta ra
làm ba để dễ bề cai trị. Chúng bắt dân ta đi phu, cướp hết
lúa gạo mà dân ta làm ra để đem về Pháp. Bọn Tây lập ra
Chính phủ thân với chúng, dạy dỗ một đám người sẵn
sàng làm tay sai cho chúng trong Chính phủ hiện nay,
cấu kết với bọn Thực dân cai trị đám dân như chúng ta.
Một lũ người được bọn Tây nuôi cho ăn học bên Tây rồi
được đưa về Việt Nam để giúp chúng cai trị dân ta. Bọn
địa chủ được chúng nuôi dưỡng để làm chó săn cho
Thực dân, đè đầu cưỡi cổ dân ta, bóc lột người dân đến
tàn khốc. Chị nhìn đi, những tay cường hào, địa chủ
trong làng này vì sao chúng giàu có, vì sao chúng luôn
luôn giao tiếp với bọn Thực dân? Chị trả lời đi!
Mừng ú ớ khi nghe câu hỏi của em. Cô làm sao

biết được những điều cao siêu như thế? Nào là "Thực
dân Pháp", nào là "địa chủ uống máu nhân dân", nào là
bọn "chó săn của Tây", “bóc lột”... Những từ ngữ thật xa
lạ cô chưa từng nghe đến. Ở làng nào, đám địa chủ bóc
lột người nghèo thì cô không biết, nhưng những địa chủ
ở làng cô và ngay cả những làng chung quanh, cô chỉ
515
thấy bản thân họ còn làm nhiều hơn đám tá điền của họ.
Như gia đình ông bà Cả ở làng: Trời chưa sáng rõ, tá
điền còn cuốn mình trên chiếc chiếu sờn, đã thấy bà Cả
lọ mọ trong nhà, nai nịt gọn gàng để ra đồng từ khi gà
mới gáy lần đầu. Hỏi bà "sao dậy sớm thế!" bà trả lời:
"Lúa của mình, đất của mình, mình phải lo. Tá điền họ
làm công cho mình chứ đất có phải của họ đâu mà bảo
họ lo!" Bà ra đồng từ khi tá điền còn chưa có mặt, bà về
nhà khi mặt trời lặn hẳn sau bóng núi Thiên Thai. Sức
làm việc của bà Cả bằng gấp hai những anh tá điền lực
lưỡng, dù rằng vóc dáng bà bé nhỏ. Tất cả người làng
Gia Thượng không ai mà không ngả mũ thán phục sức
làm việc của bà. Ông Cả tuy ít khi khen vợ, đó không
phải thói quen của các bậc mày râu Việt Nam, nhưng ở
vào chỗ vắng người, ông vẫn tâm sự với người ăn kẻ ở
trong nhà: "Cái nhà này mà không có bà ấy thì chắc
chẳng thể nào có của ăn của để như thế này! Tôi là phục
bà ấy vô cùng!" Ông Cả bị đau dạ dày mãn tính nên ít
khi nào nhúng tay vào việc đồng áng, nhưng mỗi khi đi
lên tỉnh về, ông đều mua cho bà và các con khi thì đôi
guốc gỗ, khi thì tấm nhiễu màu, khúc lụa may áo, may
quần cho dịp Tết. Các con của ông bà cũng được giáo
516
dục như bao con trẻ trong làng, chẳng phân biệt giàu
nghèo. Vào ngày gặt hái, cái Xuân, thằng Lãm là hai đứa
lớn của ông bà vẫn phải giúp mẹ phơi lúa, giúp Mừng
nấu cơm cho tá điền, và tất cả những việc vặt khác đỡ
đần cho bà Cả, chứ không được rong chơi như những
đứa con nhà giàu khác. Ông bà thường dạy con: "Giàu
đâu có kẻ ngủ trưa, sang đâu có kẻ say sưa tối ngày!". Bà
cũng thường hay mắng những anh tá điền nào lộ vẻ lười
biếng bằng câu tục ngữ quen thuộc đến mức có khi bà
chưa kịp nói, họ đã biết bà toan bảo điều gì!
Mấy năm nay, làng rơi vào nạn đói đang lan rộng
cả miền Bắc, ông bà Cả đem thóc gạo để dành trong lẫm
ra phân phát cho những gia đình đói khát trong làng. Bà
đem thóc mua chức cho chồng, đem gạo ra phân phát
cứu đói dưới sự khuyến khích của Chính phủ Bảo hộ.
Không chỉ có gia đình ông bà Cả làm điều này, tất cả
những gia đình khá giả trong làng Gia Thượng không ít
thì nhiều, cùng ông bà Cả ra tay giúp đỡ những gia đình
cùng đinh trong làng Gia Thượng. Trong suy nghĩ đơn
giản của một cô gái không biết chữ như Mừng, những
điều em cô, Thao đang hùng hồn thuyết giảng, cô không
517
thấy bóng dáng bọn "cường hào ác bá, bán nước hại dân"
nào xuất hiện trong làng quê cô đang sống. Nơi nào đó
có thể nhưng không phải ở Gia Thượng. Mừng len lén
nhìn em, cô thấy khuôn mặt Thao đỏ bừng, đôi mắt Thao
long lanh ánh lửa. Cô ngập ngừng một lúc rồi se sẽ nói:
- Chị ngu dốt, một chữ bẻ đôi không biết. Chị

không hiểu những câu em hỏi, nhưng chị thấy những địa
chủ ở làng mình không xấu như em bảo!
Thao trừng trừng nhìn chị bằng đôi mắt hằn sự

giận dữ, đượm ánh nhìn trách cứ, bực tức, như thể chị
mình đang đồng lõa với đám người mà anh ta gọi là bọn
địa chủ bóc lột. Mừng cố gắng chịu đựng ánh nhìn tóe
lửa của em. Thao bĩu môi, bảo:
- Chị dễ tin nhỉ? Chị sống trong nhà địa chủ, ăn

trắng mặc trơn, hưởng ơn mưa móc của chúng nó, chị
tưởng chúng nó tử tế với chị chắc? Cả cuộc đời chị chỉ
chôn trong cái làng nghèo xác này thì biết gì sự thâm độc
của bọn địa chủ ngoài kia! Bọn chúng cấu kết với đám
Chính phủ tay sai và bọn Thực dân Pháp đè đầu cưỡi cổ
dân mình đã hơn trăm năm nay. Dân ta chỉ làm phu xe,
cu li cho bọn chúng. Chị tưởng bọn địa chủ nó xem chị
518
ngang hàng với chúng nó? Chị tưởng bọn chúng trả công
cho chị là xứng đáng? Chị ngây thơ lắm! Tôi trôi giạt
khắp nơi, thấy nhiều điều bất công rồi. Tôi thấy rõ bản
chất của bọn địa chủ, bọn cường hào ác bá khắp nơi,
trong làng, trên tỉnh, ở thành phố. Bọn tay sai chỉ chực
cào cấu dân ta, sẵn sàng khom lưng làm tay sai cho Thực
dân để bóc lột, đàn áp dân mình. Tôi đã từng nghĩ như
chị, tôi đã từng thầm cảm ơn gia đình ông bà Cả đã cưu
mang gia đình mình. Nhưng "đi một đàng học một sàng
khôn", tôi học hỏi từ những người yêu nước, tôi nhận ra
bản chất thật của bọn địa chủ, kể cả ông bà Cả làng ta.
Không nhờ những người Cộng sản yêu nước làm sao
những người như tôi có thể nhận ra hoàn cảnh đau
thương của mình, làm thế nào có thể giải phóng mình ra
khỏi kiếp nô lệ trăm năm?
Im lặng một lúc như thể chính Thao cũng đang

nuốt lấy những lời tâm huyết của chính mình. Thao
nghiến răng lại khiến chiếc cằm anh bạnh ra đầy vẻ
cương quyết. Đôi mắt anh rời khỏi khuôn mặt Mừng
hướng nhìn phía ngoài cửa. Mừng vẫn hướng mắt nhìn
em thăm dò. Cô thấy khuôn mặt Thao rắn lại như đang
519
theo đuổi một ý nghĩ nào đó với một quyết tâm không
lay chuyển được. Bất ngờ, Thao quay lại nói với Mừng
bằng một giọng rắn rỏi:
- Sau đám ma cái Sửu, tôi sẽ thoát ly theo Việt

Minh. Tôi đã hứa với linh hồn cha và con Sửu, tôi quyết
tâm sẽ lấy lại đất đai mà bọn địa chủ đã cướp của người
nông dân nghèo, trả lại cho họ. Tất cả nông dân Việt
Nam rồi sẽ có đất cấy cày. Mọi người dân, dưới ánh sáng
của Đảng Cộng sản Việt Nam, dưới sự lãnh đạo của cụ
Hồ, đất nước ta sẽ độc lập, người dân Việt Nam sẽ no
ấm, hạnh phúc. Gia đình ta sẽ có đất cày cấy. Chị sẽ
không phải đi cày, sẽ được vào nhà máy làm công nhân
đóng góp xây dựng đất nước. Thằng Giản sẽ có cơ hội
được đến trường, đi học. Chúng ta không còn phải lo ăn
từng bữa, lo mặc từng mùa.
Mừng nuốt từng lời của Thao như cô đang uống

từng ly nước mát. Chưa biết những lời Thao nói sẽ thành
bao nhiêu phần trăm sự thật, nhưng Mừng cảm thấy phấn
chấn về những lời hứa hẹn tuyệt vời ấy! Một tương lai
tươi sáng cho cô và cả gia đình mình. Cô quay lại nhìn
thằng bé Giản đang ngồi bó gối trên chiếc chõng tre, gầy
520
yếu, tấm lưng khẳng khiu với từng đốt xương nổi lên
như một bức tranh hiện thực, ngước mắt nhìn, chiếc
miệng há hốc đầy vẻ thảng thốt. Bà mẹ Mừng đang nằm
trên chiếc chõng cũng giương mắt nhìn người con trai
bằng đôi mắt ngưỡng phục. Mừng tin rằng những con
người đáng thương kia cũng như cô, chẳng hiểu nhiều
những lời Thao đang thuyết giảng, nhưng trong ánh mắt
họ ngập tràn hy vọng về một sự đổi mới tốt đẹp hơn cho
cuộc đời đen đủi của họ.
Mừng run giọng hỏi Thao:
- Những lời cậu nói là thật, phải không?
Thao quắc mắt nhìn chị:
- Chị nghi ngờ lời tôi nói? Chị nghi ngờ lời cụ Hồ
nói?
Mừng câm bặt, lắc đầu, đôi mắt sợ hãi. Thao nói
tiếp:
- Đó là sự xác tín! Đó là lời hứa của cụ và Đảng

Cộng sản. Chị không biết nên thiếu niềm tin, nhưng đó là
con đường Đảng Cộng sản Việt Nam hướng tới và giải
521
quyết. Tôi tin vào Đảng và cụ Hồ. Không ai có thể lấy

khỏi tôi niềm tin ấy! Chị hiểu lời tôi nói không?
Mừng khẽ gật đầu. Cô biết rằng không nên hỏi

hay tranh cãi với Thao về những điều như vậy nữa. Nhìn
đôi mắt gườm gườm, sắc như dao kia sẵn sàng cắt đứt
mọi nghi ngờ của đối phương có ý muốn cố thay đổi
niềm tin ấy! Mừng cụp đôi mắt không nhìn cậu em mình,
sẽ sàng hỏi, không ăn nhập đến câu chuyện:
- Chừng nào cậu đi?
- Khuya mai tôi đi. Thao trả lời không ngập

ngừng.
- Chắc còn lâu mới gặp lại u và chị. Thao tiếp.
Mừng gật đầu:
- Vậy để mai chị nấu bát canh, bát cơm cúng cái
Sửu và tiễn cậu đi vậy, nhá!
Thao gật đầu. Mừng thở dài quay lại dặn dò Giản
vài câu rồi đi đến góc nhà, nhặt cái rá lên và cúi đầu đi ra
sau nhà. Thao im lặng đứng nhìn theo chiếc bóng gầy gò,
nhỏ bé của chị xiêu vẹo dưới ánh trăng non mười ba với
vẻ mệt mỏi, chán chường. Thao mím môi đi đến gần cu
522
Giản, cậu ngồi xuống bên cạnh, ôm thằng em gầy gò vào

lòng, xiết nhẹ. Chẳng còn gì nuối tiếc, "Cuộc sống này
cần phải được chấm dứt!", Thao nghiến răng thầm nghĩ.
523
CHƯƠNG MƯỜI BẢY
Cái sân rộng phía sau nhà bà Cả vắng vẻ, không

một bóng người. Hai con chó nằm hai góc sân, uể oải
gác đầu lim dim ngủ trong giấc trưa nặng nề. Gian bếp
nhỏ cũng vắng bóng lửa bập bùng của cái lò đất nung.
Cả không gian dường như đọng lại trong giấc trưa lặng
lẽ. Thỉnh thoảng, một cơn gió bấc thổi qua mang hơi
lạnh từ phía bắc, có lẽ từ vùng rừng núi phía bắc thổi về,
lạnh thấu xương, khiến bất cứ ai cũng phải rùng mình, tê
tái. Bầu trời dày mây, thiếu hẳn ánh mặt trời khiến vẻ ảm
đạm phủ lên như một cái chăn màu xám lâu ngày không
giặt giũ. Cái vẻ ảm đạm ấy dường như thấm vào lòng bất
cứ ai khiến ai cũng thấy nằng nặng trong lòng. Trong
524
không gian heo hút, lạnh lẽo, nếu ai chú ý kỹ sẽ thấy một
bóng người nho nhỏ ngồi sâu trong gian bếp lạnh, cúi
đầu, cắm cúi sẩy rá gạo nhỏ trên tay. Cô gái mặc một
chiếc áo tứ thân màu nâu, hình như còn rất trẻ, ngồi
chăm chú sẩy gạo. Thỉnh thoảng, cô thò tay vào rá gạo
nhặt những viên sỏi nhỏ lẫn vào gạo ném ra xa. Những
hạt gạo nhỏ, màu vàng đục, chạy vòng vòng theo vòng
xoay rất khéo của cô gái. Những hạt sỏi, hạt cỏ lẫn vào
gạo xoay vòng quanh rồi tụ vào giữa rá. Cô gái chỉ cần
túm lại đống hạt cỏ ấy ném vào một vào chiếc rá nhỏ để
gần góc bếp là xong. Sẩy gạo một đỗi, cô đổ rá gạo vào
một cái chum gần đấy. Xong xuôi, cô lại với tay với lấy
một bao vải gần đó, thọc tay vào vốc vài bụm gạo vào rá
và tiếp tục sẩy. Cô gái nhỏ ấy chính là Xuân. Mấy ngày
hôm nay, Mừng được bà Cả cho về nhà lo tang chay gia
đình, Xuân phải thay chị Mừng làm mọi việc trong nhà.
Khuôn mặt Xuân chăm chú vào việc sẩy gạo, nhưng
dường như cô đang đăm chiêu suy nghĩ điều gì đó mà
không thấy bóng ông Cả bước xuống sân đi về hướng
chái bếp. Chiếc bóng cao lom khom của ông bước vào
gian bếp khiến Xuân giật mình, cô hướng mắt lên nhận
ra bố mình đang đứng nhìn, cô lên tiếng:
525
- Thầy ạ! Thầy cần con điều gì?
Cô vừa nói vừa đứng dậy. Ông Cả hiền hòa lắc

đầu, ra dấu cô cứ tiếp tục làm. Ông tìm thấy một chiếc
ghế gỗ gần đó, kéo lại ngồi gần cô con gái lớn của mình.
Xuân thấy cha ra dấu tiếp tục làm việc, cô vội ngồi
xuống, cầm lấy rá gạo tiếp tục sảy. Khuôn mặt Xuân ẩn
hiện dưới làn tóc dài buộc lơi thả dưới lưng, cánh mũi
nhỏ xinh xinh thừa hưởng của ông Cả. Làn da trắng mịn,
vướng một vài cọng tóc đen mượt xỏa xuống che một
phần gương mặt góc cạnh của cô. Xuân ngước đôi mắt to
đen trong trẻo nhìn cha khi cô thấy ông bước vào. Lần
đầu tiên, ông Cả mới nhìn cô con gái cưng của mình
chăm chú và nhận ra con ông đã là một thiếu nữ xinh
đẹp, đang đến độ tuổi bắt đầu khoe sắc thắm. Ông Cả
không thể không tự hào về đứa con gái xinh xắn của ông.
Hai cha con ông Cả không ai nói với ai lời nào. Ông tuần
Cả ngắm đứa con gái đang vào độ tuổi trăng tròn của
mình, lòng ông nặng trĩu. Ông lo cho tương lai của cô
con gái lớn nhất của mình. Xuân bây giờ đã bước vào
tuổi mười sáu. Lứa tuổi mà hầu như các cô gái là đối
tượng của trai làng ngấp ghé, dạm hỏi. Thậm chí, có cô
526
đã theo chồng. Ông tuần Cả là người theo tân học. Ông

không thích con ông bước vào chuyện gia đình khi vẫn
còn ở lứa tuổi ăn chưa no, lo chưa tới. Nhưng dẫu sao
cũng khó cưỡng lại tục lệ ở làng, nhất là bà tuần Cả, cứ
thỉnh thoảng lại đem chuyện dựng vợ gả chồng cho Xuân
ra bàn với ông. Đã vài lần, ông gạt ngang chuyện này.
Mỗi khi như vậy, bà tuần Cả lại hờn giận và không muốn
nói chuyện với ông đến vài ngày. Thái độ của bà Cả làm
ông phiền muộn không ít! Dẫu thương con nhưng ông
cũng nể vợ, có lẽ đã đến lúc phải nói cho con gái biết ý
định của mẹ nó.
Trưa nay, mấy đứa con ông theo bà tuần Cả đi

qua làng bên thăm ông bà ngoại. Riêng Lãm đã lên Hà
Nội học gần một năm nay. Trừ Xuân phải ở nhà để quán
xuyến việc nhà vì Mừng vẫn còn chưa trở lại. Ông thấy
đây là dịp tốt để tâm sự với con gái. Ông bèn lần xuống
bếp tìm con để nói chuyện. Đã lâu, ông tuần Cả quá bận
rộn chuyện làng xã, không có dịp được ngồi gần gũi
cùng con cái. Cho đến buổi trưa nay, ông ngồi gần con,
mới thất thần nhận ra con gái ông đã lớn lắm rồi. Đôi má
hây hây hồng, mái tóc dài vấn gọn trong làn vải cuộn
527
vòng trên đầu. Đôi mắt trong trẻo, đen lánh dưới cặp
lông mày có phần gọn gàng khiến ông chú ý, nhủ thầm:
"Hình như con bé tỉa lông mày thì phải? Giời, con bé
biết làm điệu rồi hay sao? Ai bày cho nó nhỉ?" Ông
thoáng nở một nụ cười nhẹ. Một điểm ở Xuân mà ông vô
cùng thích thú đó là làn da trắng mịn của cô. Mang tiếng
con nhà nông nhưng làn da Xuân lại trắng trẻo, mịn
màng như gái thành thị. Gót chân Xuân đỏ, mịn như gót
sen hồng. Ai thấy cũng phải khen: "Con này gốc nhà
nông mà gót chân hồng như gái tiểu thư, con nhà quan
lớn! Số này sướng, giàu phải biết!" Ông bà tuần đều
chăm sóc làn da, mái tóc của Xuân rất mực! Bà tuần cứ
hai ba ngày lại nấu một nồi nước bồ kết cho Xuân gội
đầu. Vào mùa bưởi, bà hái hoa bưởi nấu nước lấy tinh
chất dầu bưởi gội lên tóc Xuân cho có mùi thơm hoa
bưởi dìu dịu. Có lúc, bà lấy hoa nhài ướp vào gối, vào
tóc Xuân. Bà còn nấu cả nước bưởi cho Xuân tắm. Cả
vùng, khi nói đến con gái bà Cả, ai cũng xuýt xoa ước gì
có mái tóc đen, dày như con bé. Xuân không đẹp sắc
nước hương trời. Trái lại, trên gương mặt có phần bướng
bỉnh của cô, đôi mắt to trong veo dám nhìn thẳng kia
mới làm ái ngại cho bất cứ ai lần đầu gặp mặt. Đôi mắt
528
Xuân có một sức mạnh nào đó mà bất cứ ai nhìn vào

cũng chỉ muốn nói thật với cô, vì tin rằng cô sẽ phát giác
ngay sự nói dối của họ nếu có. Xuân có một hàm răng
trắng đều tăm tắp, không phải bị nhuộm đen là nhờ ông
Cả cương quyết không cho các con nhuộm răng, dẫu
rằng ông bị bà Cả càu nhàu suốt. Ông cho rằng cái tục
nhuộm răng vừa hủ lậu lại xấu xí, nên bỏ đi nhưng ông
không có khả năng chống lại tục lệ trăm năm ở làng quê,
ăn sâu vào da thịt người dân. Ông lắc đầu nghĩ thầm:
"phép vua thua lệ làng". Ông chỉ có thể giữ cho các con
ông chứ chưa thể thay đổi suy nghĩ của cái làng Gia
Thượng.
***
Ông tuần Cả chắc lưỡi, bắt đầu bằng một giọng

nhẹ nhàng êm ái hỏi con:
- Hôm nay con không đi với u hay sao mà ở nhà

sàng gạo?
Xuân dừng tay sàng gạo, nhìn cha đáp:
529
- Dạ không, thưa thầy! U bảo con ở nhà sàng nốt

chỗ gạo này đổ vào vại ăn dần ạ!
Ông nghe con nói, im lặng gật gù. Ông chưa biết
phải mở lời như thế nào với con về chuyện lập gia đình.
Nhìn gương mặt còn non trẻ của nó, ông thấy chuyện vợ
chồng dường như quá sớm đối với nó. Ông e con gái ông
sẽ khổ, sẽ phải sớm chịu đựng những góc khuất trong
đời sống gia đình. Ông đã đi qua, đã phải chịu đựng, đã
phải thấu hiểu những day dứt, những lo toan của một
người sớm có gia đình. Ông biết con ông sẽ đánh mất
tuổi trẻ đang hiện hữu trên gương mặt con gái ông.
Những nét chua chát, đăm chiêu, cằn cỗi rồi sẽ xuất hiện,
xóa nhòa nét trẻ thơ trên gương mặt non sữa kia. Lòng
ông đắng chát!
Ông lại hắng giọng một lần nữa, khiến Xuân

ngạc nhiên nhìn cha đăm đắm. Cô nhận ra vẻ ngập
ngừng của cha, dường như ông có điều khó nói. Cô nhẹ
nhàng lên tiếng:
- Thầy có điều gì muốn bảo con không?
Ông Cả gật đầu, khàn giọng hỏi:
530
- U có nói với con về chuyện lập gia đình của con

không?
Xuân tròn mắt nhìn thầy tỏ vẻ ngạc nhiên, đoạn

lắc đầu nhẹ. Ông tuần nhìn con gái nén tiếng thở dài.
Ông im lặng một lúc rồi nói:
- Thế này, con ạ! Ông lý Tạng bên Lãng Ngâm

đánh tiếng muốn hỏi con cho đứa con trai lớn của ông
ấy. Thầy u chưa trả lời vì muốn hỏi ý con. Con năm nay
đã mười sáu tuổi rồi, cũng đã lớn, nên nghĩ chuyện này
cũng là phải. Vậy ý con ra sao?
Xuân hoảng hốt nhìn cha chăm chú. Cô biết thế

nào chuyện này cũng sẽ đến, nhưng cô không chờ đợi
cha cô sẽ nói với cô điều này ngày hôm nay. Những đứa
bạn cùng trang lứa với Xuân đã lấy chồng gần hết. Đứa
mới lấy, đứa đã mang thai, thậm chí có đứa đã có con
bồng bế. Vài đứa con gái đồng lứa với Xuân nhưng nhà
quá nghèo, cha mẹ không có của hồi môn thì vẫn còn ở
vậy, làm thuê, làm mướn đợi người đánh tiếng. Ở nhà
quê, cái sự môn đăng hộ đối là chuyện hiển nhiên. Con
ông huyện, ông lý thì lại lấy con ông tổng, ông tuần. Con
nhà nghèo thì quẩn quanh với đám nhà nghèo, đố dám tơ
531
tưởng cao xa. Gái đẹp nhưng nghèo chỉ mong làm bé
ông phú hào nào đó là may mắn ba đời, là hạnh phúc lắm
rồi! Cô chưa có ý nghĩ rời xa cha mẹ để làm dâu nhà
người khác. Con Phiên, cùng tuổi với Xuân, bạn chơi
bóng đũa, nhảy dây từ khi còn rất nhỏ, vừa mới lấy
chồng ở làng Hữu Xá. Hôm đưa dâu, nó lạy thầy u nó,
rồi ôm các em nó mà khóc như mưa. Nhìn nó khóc mà
Xuân cũng mủi lòng khóc theo. Con bé mới mười sáu
tuổi, lấy chồng mà như đi đày. Miệng mếu máo, vừa đi
theo đám rước dâu về nhà chồng mà mặt cúi gằm xuống,
nước mắt rơi thánh thót như mưa. Nhìn mặt anh chồng
cũng non choẹt, chắc hơn nó độ một tuổi, chẳng biết có
làm nên cơm cháo gì không? Mặt mũi ngơ ngáo, súng
sính trong cái áo dài gấm đỏ, ngắm cô vợ cũng non
không kém bên cạnh mà như nhìn một con hình nhân xa
lạ nào đó, mặt cứ đần ra nom đến là buồn cười! Xuân
nhìn Phiên nước mắt ngắn dài, nức nở, cô chợt chạnh
lòng lo sợ nghĩ đến thân phận mình. "Mình sẽ ra sao?
Mình sẽ lấy ai làm chồng? Người ta có tốt với mình
không? Liệu mình có thoải mái như ở nhà mình không?"
Xuân tự vấn với hàng chục câu hỏi, không có câu trả lòi.
Vài năm trở lại đây, Xuân đã bắt đầu tự quan sát những
532
điều xảy ra chung quanh mình, tự cô tìm câu giải đáp,

Xuân nhận thấy cuộc sống không còn đơn giản như
những gì cô suy nghĩ từ khi còn thơ ấu. Xuân nhận thấy
đời sống của một người trưởng thành có tiếng cười
nhưng có cả khổ đau. Bà tuần từ khi nhận ra con gái bà
có tháng, bà quyết định dạy con những điều mà tất cả các
cô gái sống ở vùng làng quê phải học hỏi, bất kể thuộc
giai cấp giàu sang hay nghèo hèn: thêu thùa, may vá,
canh cửi31, cai quản việc nhà, cơm nước… Những việc
này, bà giao cho Mừng hay bà Ngan làm thay mỗi khi bà
bận rộn chuyện đồng áng, buôn bán. Xuân còn phải giúp
bà trông những đứa em nhỏ, dẫn chúng đi học, gánh gạo
nuôi em, làm mọi việc trong nhà giúp Mừng và bà Ngan
mỗi khi bà hay ông tuần đi vắng. Xuân học tất vì cô là
con gái cả của ông bà Tuần.
Xuân nhìn cha, giọng run run:
- Thầy, con chưa muốn lấy chồng. Con muốn ở

với thầy u và các em. Con còn giúp đỡ được thầy u cơ
mà!
31
(Từ cũ) dệt vải, lụa theo lối thủ công
533
Giọng nói run rẩy và đôi mắt long lanh của con,
ông tuần thấy se se trong lòng. Ông biết chuyện này rồi
phải đến nhưng chính lòng ông cũng không muốn xa
con, không muốn con gái mình phải khổ sớm. Thế nhưng
đây là lệ làng, là tập tục ngàn xưa của cái làng quê này,
ông không thể chống lại. Tất cả mọi người, trong đó có
ông phải tuân theo tục lệ mà chưa từng tự hỏi tại sao
phải như thế này, như thế kia. Dẫu ai có can đảm hỏi
ngược lại thì chỉ nghe một câu trả lời thật đơn giản: Lệ
làng vẫn thế, các cụ xưa cũng làm như vậy từ bao đời
rồi! Người ta làm theo lệ làng không cần suy nghĩ, như
những đàn cừu nghe tiếng chuông lắc của anh chăn cừu
mà chẳng cần biết anh ta dẫn chúng đi đâu: Lên núi gặm
cỏ non hay vào chuồng cho người ta bắt làm thịt!
Ông tuần lắc nhẹ đầu:
- Không được con ạ! Ông lý Tạng ở thôn Lãng

Ngâm lại cho người sang nhắc nhà ta về việc muốn xin
con cho con trai ông ấy. Con thấy đấy, ông bà lý đã đánh
tiếng chuyện này từ hồi năm ngoái. Nhưng thầy u thấy
con còn chưa quyết nên cứ im lặng chờ con. Tuần vừa
rồi, ông bà lý lại cho người sang thúc giục nhà ta lần
534
nữa. U con thích gia đình nhà này và con trai của họ,
nhắc thầy phải nói với con về chuyện này. Thầy thật sự
không thể quyết định thay cho con được. Thầy muốn
đem chuyện này hỏi ý con một lần nữa. Ông lý muốn hỏi
con cho thằng con trai lớn của ông: Thằng Hữu, nó hơn
con hai tuổi. Ông bảo, ông sẽ cho hai vợ chồng trẻ một
căn nhà ngói cây soan ở gần đầu làng với hai mẫu ruộng
cho vợ chồng làm của.
Ông tuần dừng một lúc rồi nói tiếp:
- Thầy không ham của nhà ông lý. Hai mẫu

ruộng với thầy không nghĩa lý gì, so với hơn năm chục
mẫu ruộng mà thầy đang có. Nhưng ngặt nỗi, u con thấy
con đã lớn không muốn con ở nhà mãi, sợ con sau này lỡ
thì. Mà nói thật, đây là ý của u con chứ không phải của
thầy. U con vừa lòng đám ông Lý vì biết gia đình họ tộc
nhà ông ấy. Dẫu sao, ông lý cũng là chỗ quen biết với
gia đình ta đã lâu. Thằng Hữu nó cũng là đứa ngoan
ngoãn, chịu khó làm ăn, tuy không được ăn học nhiều
nhưng là thằng lễ phép có nết na. U con bằng lòng với
nó, mà thầy thấy nó cũng được. Chỉ e con có chịu hay
không? U con bảo thầy hỏi ý con như thế nào.
535
Xuân biết Hữu nhưng cô chưa từng nói chuyện

với anh ta bao giờ. Vài lần, cô theo chân bà tuần sang
nhà ông bà lý Tạng bên thôn Lãng Ngâm để biếu xén dịp
Tết Nguyên Đán. Hồi ấy cô còn nhỏ lắm, chỉ đi theo bà
và Mừng gánh bánh chưng và nếp sang biếu ông bà lý.
Cô gặp Hữu, lúc ấy chỉ là một thằng bé độ mười ba mười
bốn tuổi, đi lang thang từ đầu làng, tay cầm một cái lồng
chim, tay kia cầm một cần câu, hướng về nhà ông lý.
Lúc ấy, Hữu đang tuổi dậy thì, đã phổng phao, tóc cứng
đen, người rắn chắc cao lớn hơn những đứa con trai cùng
trang lứa. Thằng bé mặt mũi sáng sủa, trông được giai,
khuôn mặt có vẻ cứng cỏi, quyết đoán lắm. Gặp mẹ con
bà tuần, Hữu chắp tay chào, giọng rổn rảng vừa vỡ tiếng:
- Bẩm bà tuần ạ!
Bà tuần mỉm cười hỏi lại:
- Ai đây?
- Bẩm, cháu là Hữu con ông lý ạ!
Ở làng quê người ta có tục gọi tên người con lớn

thay vì gọi tên tục của người cha. Ông lý Hữu tên cúng
cơm là Tạng, nhưng thay vì gọi lý Tạng thì người làng
536
kỵ húy, lấy tên con trai cả của ông là Hữu thay vào. Vì
vậy, đám dân đen trong làng chỉ dám gọi ông là ông lý
Hữu. Bà tuần đon đả:
- Ôi giào, cậu Hữu lâu ngày không gặp, lớn quá

nhỉ? Cậu khỏe không?
- Bẩm bà tuần, cháu khỏe ạ! Bà muốn tìm thầy

cháu?
- Vâng, tôi muốn gặp ông lý một tí! Phiền cậu gọi
ông lý hộ!
Hữu lướt đôi mắt đen, sắc gọn lên khuôn mặt
Mừng và Xuân chưa đầy một giây rồi đi thẳng vào trong
sân nhà. Vài phút sau, ông lý đi ra cửa, tươi cười chào
hỏi.
Ngày ấy, Xuân chỉ là con bé vừa lên mười hai

tuổi.
Trước đây, ông phó lý Hội đã từng đánh tiếng

muốn xin Xuân về làm dâu nhà ông. Ý hẳn ông nhắm
vào cái gia tài kếch xù của nhà ông tuần Cả. Nói nào
ngay, ông phó lý cũng là người có máu mặt trong làng.
Kể về của cải ông còn giàu hơn ông lý Tạng, chỉ thua
537
ông tuần Cả và ông xã Khiêm. Phải cái tội ông tuần

không ưa cái vẻ khệnh khạng, kênh kiệu cùng với cái
tính hoạt ngôn, có ít xít ra nhiều của ông phó nên mỗi
khi bà tuần nhắc về ý định của ông phó lý là ông tuần gạt
ngang ngay tắp lự! Ông hậm hực bảo vợ:
- Nhà ta đâu đến nỗi nghèo hèn gì mà cần đến

của nhà ông ấy! Cái nòi có một nói thành mười là tôi
không thích tý nào! Chả bõ mà làm xui với nhà ấy. Nó
chưa lấy được con gái mình thì nó ngon ngọt. Lấy được
rồi nó trở mặt như thớt, lại bảo con nhà mình nhờ nó mà
nên bà nọ, ông kia... Thôi, bà bỏ cái mối ấy đi cho tôi
nhờ.
Bà tuần, của đáng tội, thương con nhưng thấy

nhà ông phó lý giàu, bà cũng muốn con gái bà nương
vào gia đình ấy thì đỡ khổ tấm thân. Khổ nỗi, cứ nói ra
thì ông chồng bà lại lắc đầu nguầy nguậy, gạt đi. Nói vài
ba lần không được bà đành chịu thua, bấm bụng lờ gia
đình ông phó lý. Năm ngoái đây, ông bà tuần cùng gia
đình đi lễ chùa Dâu trong dịp Tết Nguyên Đán, tình cờ
gặp ông bà lý Tạng ở làng Lãng Ngâm cùng cậu cả Hữu
cũng lên chùa cầu nguyện. Lúc này, Hữu đã mười sáu,
538
Xuân đã mười bốn đều ở tuổi cập kê. Ngày đầu xuân, ai
cũng xúng xính quần là, áo lượt, tươm tất khác hẳn mọi
ngày, hẳn nhiên đứng sau lưng ông bà lý, Hữu không thể
nhận ra Xuân ngay được, nhưng đôi mắt anh ta dán vào
mặt Xuân đang đứng trốn sau lưng ông bà tuần, chắc hẳn
khuôn mặt đỏ hồng vì nắng, đôi mắt to xinh xắn kia rõ
ràng làm Hữu để ý. Xuân ngờ ngợ, kín đáo ngắm Hữu
một lúc mới nhận ra nhờ đôi mắt sắc, làn môi dưới dày
lộ nhiều đam mê, tham vọng cùng nét mặt cứng cỏi của
cậu ta. Hữu vẫn đứng im đằng sau ông bà lý, đưa mắt
ngắm nhìn Xuân không chút ngại ngùng. Đôi mắt cậu
như xoáy vào gương mặt trắng hồng xinh xắn, khiến
Xuân không khỏi ngượng ngùng, khó chịu, cô lùi lại trốn
hẳn sau lưng ông tuần Cả. Người lớn dường như không
để ý đến lũ trẻ, chào hỏi nhau một cách vô tư:
- Chào ông bà tuần Cả! Xui khiến thế nào lại gặp
ông bà ở đây, vui quá! Ông lý Tạng vồn vã.
Ông tuần mau mắn đáp lại:
- Chào ông bà lý! Ông bà đi lễ chùa đầu năm

hẳn!
539
- Vâng, vợ chồng tôi đi chùa đầu năm với cháu.
Ông quay sang gọi Hữu:
- Này, anh Hữu, chào ông bà tuần đi chứ!
Hữu quay nhìn ông bà tuần, chắp tay cúi đầu

chào cung kính. Hôm nay, anh ta mặc một chiếc áo dài
the đen, đầu vấn khăn nhiễu đen, trông anh trịnh trọng,
lớn hẳn như một người đàn ông trưởng thành.
Đáp lễ, bà tuần gọi Xuân:
- Này Xuân, Lãm ra chào ông bà lý và cậu Hữu

đi!
Xuân rón rén nhích người ra khỏi tấm lưng ông

tuần, bẽn lẽn cúi đầu chào. Cô diện một chiếc áo chiếc
áo tứ thân bằng nhuyễn màu vàng, dải lụa buộc lưng
màu đỏ thẫm. Đầu cô vấn khăn nhung đỏ để lộ món tóc
đuôi gà, tay khoác chiếc nón quai thao, viền chỉ đỏ, quai
nhung đỏ kết hai tua vàng thả lỏng. Lãm cũng mặc một
chiếc áo dài the đen như Hữu. Lúc này, dường như Hữu
nhận ra Xuân, đôi mắt anh ta hơi sáng lên, ánh lên vẻ
ngạc nhiên có phần thích thú. Lãm không để ý mấy vì
mắt nó bận theo dõi dòng người qua lại không ngớt trên
540
sân chùa và mấy cây phướn treo lủng lẳng dọc đường đi,
phấp phới màu sắc tuyệt đẹp. Không khí ngày đầu năm
trong chùa nhộn nhịp, vui tươi khiến lòng người cảm
thấy hưng phấn, tạm dẹp qua những lo lắng thường ngày
trong vài ba ngày Tết.
Bất chợt, Hữu cất giọng hỏi:
- Bẩm, đây có phải cô Xuân, trưởng nữ của ông

tuần không ạ?
Cả bốn người lớn đều giật mình quay nhìn chòng

chọc vào Hữu vì câu hỏi bất ngờ của cậu. Hữu hỏi xong,
liền nhận ra mình cũng khá táo bạo khi dám vô lễ hỏi các
bậc trưởng thượng một câu hơi sống sượng. Cậu nhanh
trí, cúi đầu xá một cái và điền thêm:
- Bẩm ông bà, cháu vô lễ hỏi một câu như vậy,

mong ông bà tuần xá cho cái tội đường đột như vậy!
Bà lý Tạng thấy con nói vậy bèn vội cất tiếng

cười khỏa lấp, nối tiếp theo:
- Ôi giào, cậu cả nhà tôi không phải phép, mong

ông bà tuần bỏ qua cho.
Nói rồi, bà quay sang nạt đùa Hữu:
541
- Này, anh nhớn rồi nhé, ăn nói phải giữ mồm giữ
miệng chứ! Đây là chỗ người lớn đang nói chuyện cậu
phải giữ phép tắc đàng hoàng chứ lị!
Bà vừa dứt lời thì bà tuần Cả lên tiếng bênh Hữu:
- Thôi, tôi xin bà lý, chớ mắng cậu ấy! Tuổi trẻ
cả mà, tò mò đường đột là chuyện thường thôi. Bà bỏ
qua cho cậu ấy!
Nói rồi, bà quay sang Hữu đon đả:
- Vâng, đây là cháu Xuân, con gái đầu của gia

đình tôi đấy cậu Hữu ạ! Tôi nhớ cậu đã gặp em nó rồi thì
phải! Dễ thường cũng phải vài năm trước, chắc vì vậy
cậu ngờ ngợ là phải!
Bà lại quay sang bảo Xuân:
- Xuân, con chào cậu Hữu đi. Cậu là trưởng nam

của cụ lý đấy!
Xuân nghe mẹ nói, đành bước ra cúi đầu chào

Hữu. Hữu cũng cúi đầu đáp lại, đôi mắt cậu lại nhìn
Xuân đăm đăm không giấu giếm. Chào xong, Xuân lùi
lại đứng nép sau lưng ông tuần. Cô không cảm thấy bối
rối vì ánh nhìn kia của anh chàng trẻ làng Lãng Ngâm.
542
Cô chỉ thấy tò mò không hiểu vì sao anh ta lại nhìn mình

chăm chú như thế!
Cả ông tuần và ông lý đều im lặng khi các bà

đang tíu tít hỏi han nhau. Ông tuần kín đáo nhìn thấy ông
lý gật đầu khi nhìn thấy Xuân cúi đầu chào hỏi. Cái mỉm
cười đáp trả của ông lý với Xuân xem ra có vẻ hài lòng
với sắc vóc của cô. Ông tuần bất chợt cau mặt lại. Ông
thấy bực vì con gái ông đang bị người ta cân đo đong
đếm. Ông hắng giọng, bảo vợ:
- Này, u nó chào ông bà lý đi, mình còn phải đi

viếng cụ thượng nữa đấy! Mặt Giời đứng bóng rồi, mau
đi không muộn thì cụ thượng lại mắng cho đấy!
Nói rồi, ông quay sang xá nhẹ ông bà lý:
- Chào ông bà lý, chúng tôi phải đi vội. Mong

ông bà miễn thứ cho! Có dịp mời ông bà sang nhà tôi
chơi.
Bà tuần nghe chồng nói vậy vội quay sang chào

bà lý Tạng vội vài câu. Hai bên hẹn gặp mặt một ngày
không xa, rồi cùng vái chào nhau từ biệt. Xuân, Lãm
543
mừng thầm, vội nối gót theo thầy u. Đi một đỗi, Lãm
ngoái đầu lại nhìn nhanh rồi quay sang thì thầm với chị:
- Chị Xuân này, cái anh chàng Hữu còn đứng đó

nhìn theo sau lưng mình đấy!
- Thế à? Xuân thì thào.
- Ừ! Lãm giương mắt nhìn chị một đỗi. Anh

chàng ngoác miệng cười, thì thầm bồi thêm:
- Hẳn anh chàng này phải lòng chị tôi rồi!
Xuân quay hẳn lại phát nhẹ lên lưng Lãm, làu
bàu:
- Đừng có ăn nói vớ vẩn! Mới gặp vài phút mà

phải lòng gì? Đừng có nói bậy!
Lãm nháy mắt nhìn Xuân tinh nghịch:
- Em bảo mà không đúng thì em đi đầu xuống

đất!
Xuân đưa tay đẩy nhẹ vào vai em rồi cả hai chị
em đều bật cười khúc khích.
Có lẽ lời tiên đoán của Lãm là đúng. Hai tuần sau

ngày Tết, cả nhà ông bà Cả lại được dịp ngạc nhiên khi
544
thấy ông bà lý Tạng cùng cậu Hữu lò dò sang thăm. Lúc

ấy, Xuân cùng Bỏi đang ra đồng thăm ruộng theo lời bà
Cả. Cô không hề biết chuyến thăm ấy. Đến trưa, Lãm ra
đồng tìm chị, thấy Xuân đang đứng dưới ruộng xới đất.
Cậu bắt loa gọi:
- Chị Xuân, chị Xuân... lên đây em bảo này!
Nghe tiếng gọi, Xuân ngẩng đầu lên, thấy Lãm

đứng từ xa đang vẫy vẫy. Cô vội vốc nước rửa hai bàn
tay đầy bùn, bước vội lên bờ, đi về hướng Lãm. Vừa đi
vừa cất tiếng hỏi vọng:
- Chuyện gì đấy Lãm.
Lãm cười:
- Lại đây kể cho nghe.
Xuân lần đi tới. Đến gần, Lãm nhìn quanh hỏi:
- Chú Bỏi đâu?
- Chú đi đâu ấy, tý quay lại. Chú bảo thế!
Xuân hất đầu hỏi Lãm:
- Sao, cậu chỉ hỏi chú Bỏi thôi sao?
545
Lãm lắc đầu:
- Không. Hỏi chú ấy là em tò mò thôi. Còn

chuyện chị đây này!
- Chị có chuyện gì? Xuân nhướng mày hỏi lại.
Lãm hất đầu:
- Có nhớ anh chàng Hữu ở Lãng Ngâm không?
- Ừ, thì sao?
- Anh ta đi sang nhà mình với thầy u anh ta hỏi

xin chị đấy! Lãm nhìn chị, ngoác miệng cười.
Xuân trợn tròn mắt ngạc nhiên:
- Hả? Anh ta sang đòi lấy tao?
- Ừ!
Xuân lùi lại vẻ thảng thốt, bất ngờ. Cô không ngờ

chuyện này xảy ra với mình. Hốt nhiên, cô nhớ đến anh
em Phong, Nhã.
Giọng Lãm vang lên:
546
- Này, chị làm sao thế? Gì mà đứng như trời

giồng thế? Nói gì đi chứ? Hay chị đang mừng có người
hỏi cưới, hả?
Xuân quay lại mắng đùa:
- Đừng có đùa vớ vẩn! Tao có biết cái anh chàng

Hữu đó bao giờ đâu? Thế thầy u bảo thế nào?
Lãm im lặng một lúc rồi gật gù bảo:
- Theo em thấy thì u đã muốn gật đầu, nhưng

thầy thì còn ỡm ờ, chị ạ! Thầy bảo để hỏi chị trước xem
chị có đồng ý không đã. Ông bà lý bảo chị về làm dâu,
ông bà sẽ cho chị và anh kia hai mẫu ruộng để cày cấy
làm của hương tự. Nghe cũng hậu hĩnh nhỉ?
Lãm kéo dài câu nói như trêu chọc khiến Xuân
bực bội đưa mắt nhìn em lườm một cái thật dài. Cô im
lặng suy nghĩ. Dẫu đã gặp Hữu vài lần nhưng cả hai
chưa bao giờ nói chuyện. Giữa cô và Hữu vẫn là những
lần gặp gỡ đầy xa cách như hai người xa lạ. Dẫu Hữu có
thích cô, thì cô lại chưa một lần nghĩ về người con trai
này.
547
Tự dưng, Xuân thấy mình bị lôi vào một tình

huống thật kỳ cục mà cô chẳng hề muốn. Bất giác, Xuân
thở dài. Lãm lại hỏi:
- Chị sao thế? Không thích à? Em thấy cái anh

này xem cũng được đấy chứ! Chỉ có một điều...
Xuân ngẩng lên, hỏi:
- Điều gì?
- Đôi mắt anh ta trông sắc quá! Em không thích

đôi mắt anh ta. Thế nhưng loại người như thế thì có
quyết tâm đã nghĩ là dám làm!
Lãm lý luận như một ông cụ non đang xem

tướng.
Bình thường, Xuân sẽ trêu Lãm vì cái vẻ cụ non

của cậu ta. Nhưng lần này cô dường như không để ý đến
điều ấy. Cô vẫn lặng yên suy nghĩ.
Lãm thấy vẻ mặt đăm chiêu của chị, cậu tò mò

hỏi:
- Chị Xuân, chị nghĩ gì thế?
Yên lặng một đỗi, Xuân nhìn Lãm:
548
- Lãm này, cậu lên Hà Nội học cả hơn năm nay,

có khi nào cậu gặp hai anh em Phong, Nhã không?
Lãm lắc đầu:
- Không, em chả bao giờ gặp!
Xuân đưa mắt nhìn xa xa ngoài cánh đồng. Cô

chợt nhớ lời hứa năm nào của Phong cũng tại nơi này,
trước khi anh ta lên Hà Nội. Từ ngày Phong đi đến giờ
đã hơn năm năm, Xuân chỉ nhận được thư Phong có mỗi
hai lần khi mới lên Hà Nội rồi biệt vô âm tín. Mong chờ
mãi chẳng được gì, Xuân đinh ninh Phong đã quên mấy
chị em cô, nên dần dà quên đi. Thế nhưng, ngay lúc này
đây, hình bóng Phong lại trỗi dậy trong suy nghĩ cô
mạnh mẽ đến không ngờ! Xuân mới nhận ra tuy cô
không nghĩ đến hai anh em Phong, Nhã nhưng không có
nghĩa cô đã quên bóng hình người cũ.
Tiếng Lãm vang bên tai:
- Chị còn nhớ hai anh em ấy à?
Xuân quay nhìn Lãm, ngập ngừng:
- Ờ... à... thì bất chợt nhớ đến vậy thôi! Đã lâu,
bọn mình chẳng nhận tin tức gì của hai anh em nhà ấy
549
cả. Cậu học trên Hà Nội vậy mà có gặp họ đâu. Chẳng

nhẽ Hà Nội rộng thế sao?
Lãm lắc đầu:
- Hà Nội chẳng rộng lắm đâu! Cơ mà em lên đó

chỉ lo học, không có ý định tìm kiếm ai. Giờ nghe chị
nhắc, em mới nhớ đến anh em nhà ấy!
Xuân nén tiếng thở dài, quay mặt đi. Lãm săm
soi nhìn chị. Cậu vốn nổi tiếng trong nhà là không có cái
gì qua mắt được cậu. Ông Cả thường nói, Lãm giống ông
nội, mắt như mắt diều hâu, chẳng có gì qua được! Lãm ít
nhiều đoán được tâm sự chị. Cậu hỏi:
- Chị thích anh Phong à?
- À không! Làm gì có chuyện ấy! Xuân chối

phắt. Lãm mỉm cười, đoán được lòng chị nhưng cậu
không muốn hỏi thêm, bèn nói:
- Thôi nhé, em về đây. Chị cuốc xong đất thì về

nhá, thầy u chờ đấy!
Nói xong, cậu quay lại đi thẳng về phía làng.

Xuân đứng nhìn theo em với đôi mắt đầy u uất.
550
Quá trưa, Xuân viện cớ đau đầu rồi về nhà. Chú

Bỏi vẫn ở ngoài ruộng cuốc nốt phần còn lại cho xong
sào ruộng. Xuân lững thững về đến nhà. Cô mở cổng đi
vào sân. Hai con chó chạy ùa ra, ngoe ngẩy đuôi mừng
cô chủ. Xuân cúi xuống vuốt đầu chúng rồi đi vòng ra
sân sau. Cái sân thường hay phơi lúa vắng vẻ. Cô liếc
mắt về phía chái bếp, thấy bóng bà Ngan đang ngồi lấp
ló. Xuân mừng rỡ đi thẳng vào trong. Cô muốn dò hỏi bà
Ngan trước khi gặp thầy mẹ. Bà Ngan đang lui hui nấu
bếp, thấy Xuân thì cất tiếng đon đả:
- Cô Xuân về rồi đấy à!
- Vâng, cháu thấy hơi váng đầu nên về sớm. Chú

Bỏi đang làm nốt sào ruộng rồi về sau, bà ạ!
- Thế à, cô ngồi đây tôi rót cho một cốc nước vối
nóng uống cho đỡ mệt nhá!
Nói rồi, bà toan đứng dậy mang một cái cốc ra

chỗ ấm nước vối ủ nóng, rót cho cô một cốc. Xuân quan
sát thấy bà Ngan khệ nệ đứng lên, có vẻ chậm chạp hơn
xưa. Bà có vẻ già hơn, mệt mỏi hơn nhiều. Xuân thấy
hơi mủi lòng. Cô đứng lên, bảo:
551
- Thôi bà cứ để cháu. Bà nấu cơm đi, để cháu lấy

nước uống.
Nói xong, cô đứng bật dậy đỡ lấy cái cốc trên tay
bà Ngan, mang ra chỗ bình nước vối, rót ra một cốc đầy.
Cô cầm chiếc cốc đi đến gần chỗ bà Ngan, ngồi xuống,
dò hỏi:
- Bà Ngan này, từ sáng giờ ở nhà có gì lạ không,

bà?
Bà Ngan vừa với nắm lá ngô phơi khô đẩy vào lò

cho lửa cháy lên, vừa bảo:
- Không có gì lạ cả! À, có hai vợ chồng ông bà lý

ở làng bên với anh con trai đến thăm ông bà ta thôi, cô ạ!
Xuân giả vờ hỏi gặng:
- Có chuyện gì mà ông bà lý ghé nhà ta, nhỉ? Hay

chỉ thăm xã giao thôi?
Bà Ngan vẫn vừa nhóm lửa trong bếp vừa bảo,

giọng thản nhiên:
- Nghe đâu vợ chồng ông lý muốn xin cô cho cậu

cả nhà ông bà ấy!
552
Xuân yên lặng, không tỏ dấu hiệu gì. Thế là

những điều Lãm nói là có thật! Một lúc sau, bà Ngan
hỏi:
- Cô có biết cậu ta chưa? Cậu ấy trông cũng được

giai, cô ạ!
Xuân lắc đầu, làu bàu:
- Cháu không quen cậu ta. Cớ sao ông bà lại

chẳng hỏi cháu một tiếng?
Tiếng bà Ngan vang lên:
- Tôi nghe ông bà ta có xin hoãn lại để hỏi qua ý

kiến cô đấy chứ!
Bà Ngan vừa dứt lời, cả hai đã nghe tiếng bà tuần

Cả ở nhà trên vọng xuống:
- Cái Xuân về rồi đấy ư? Lên nhà đây cho u hỏi

chuyện.
Cả Xuân và bà Ngan cùng nhìn nhau không hẹn.

Vài giây sau, bà Ngan thì thào:
- Thôi cô lên đi, chắc bà Cả thể nào cũng nói với

cô chuyện ấy đấy! Cô lên mau đi.
553
Xuân gật đầu, vội để cốc nước trên cái ván gỗ,
bước vội ra chái bếp, băng qua sân đi về phía gian nhà
chính. Bước vào nhà, cô chỉ thấy một mình bà Cả ngồi
trên chiếc phản gỗ gụ khảm xà cừ, đang têm trầu. Bà
ngẩng lên nhìn cô, gật đầu chỉ cô ngồi trên phản, bảo:
- Ừ, ngồi xuống đây cho u hỏi chuyện.
Xuân đi nhẹ đến bên phản, ghé ngồi xuống hỏi:
- Vâng, có chuyện gì thế u?
- Con cuốc xong sào đất với thằng Bỏi chưa?
- Dạ, chú ấy còn ở ngoài ruộng làm cho xong.

Con thấy váng đầu nên xin về nhà trước ạ!
Nghe con nói, bà Cả nhìn con gái đăm đăm:
- Thế đã ăn uống gì chưa, hay mày đói mà đâm

váng đầu?
Xuân nói dối:
- Dạ, thưa đã!
Bà Cả gật đầu rồi cúi xuống têm nốt lá trầu dở

trên tay. Bà thoăn thoắt quét miếng vôi vào lá trầu, cắt
một miếng cau tươi nhỏ bỏ vào giữa lá, rồi cho một ít sợi
554
thuốc lá vào lá trầu và quấn thật chặt. Bà từ tốn bỏ lá trầu

quết vôi vào miệng và bắt đầu nhai. Tay bà xoắn một ít
sợi thuốc lá vo tròn, đưa vào răng chà nhè nhẹ. Xuân
ngồi im nhìn mẹ ăn trầu, chờ đợi. Nhai một lúc, bà với
tay lấy cái ống nhổ bằng đồng để ở góc khay trầu, nhổ
toẹt một miếng nước bọt nhuộm đỏ vào trong. Nhổ xong,
bà ngẩng nhìn Xuân, đằng hắng:
- E hèm... Sáng nay, ông bà lý Tạng có dẫn cậu

Hữu sang đây...
Bà dừng lại, ý chừng như muốn xem thái độ của

Xuân, nhưng cô vẫn im lặng nhìn bà chờ đợi. Bà bèn nói
tiếp:
- Ý là ông bà ấy muốn xin con cho cậu Hữu, con

trai lớn của ông bà ấy. Ý con thế nào?
Xuân vẫn nhìn mẹ im lặng không trả lời. Đợi một

lúc không thấy con nói gì, bà Cả cúi xuống nhổ nước
trầu vào ống nhổ, rồi nhìn Xuân hỏi gặng:
- Ý con là sao, nói cho thầy u biết để còn lo liệu

nữa chứ?
Xuân cúi đầu một lúc rồi ngẩng lên nói:
555
- Thưa u, con còn nhỏ quá. Con muốn ở nhà với

thầy u một thời gian để đỡ đần...
Bà Cả chưa nghe hết lời con đã hắng giọng:
- Con đã lớn rồi, năm nay đã mười lăm sắp qua

mười sáu rồi còn gì! Tuổi con người ta đã làm mẹ mấy
đứa rồi. Con cứ đòi ở với thầy u mãi, lỡ thì thì ai mà
thèm lấy, hử?
Xuân im bặt, cô không biết phải nói như thế nào

với mẹ để mẹ hiểu. Nhìn con gái hai gò má đỏ ửng, bà
Cả cứ nghĩ cô đang e thẹn vì chuyện chồng con, bà bèn
nhẹ nhàng bảo:
- Con ạ, gia đình nhà ông bà lý cũng là người

sang cả, lại quen biết với gia đình ta đã lâu. Gia đình họ
ở làng bên có xa xôi mấy đâu mà con e ngại. Cậu Hữu,
con cả ông bà lý tuy không học nhiều như con ông xã
Khiêm hay ông lang Tạo nhưng cũng là một thanh niên
khá có chí khí làm ăn. Thế cũng tốt, con ạ! U ngắm
nghía cậu ấy kỹ lắm, thấy tướng mạo cậu ấy cũng rỡ
ràng. Tuy đôi mắt có hơi sắc nhưng những người như ấy
thì có quyết tâm. Con về làm dâu nhà ông bà lý cũng mát
556
mày, mát mặt. Ông bà ấy hứa sẽ cho hai vợ chồng trẻ

một nhà ngói cây soan và hai mẫu ruộng hương hỏa. Thế
là tốt quá! Từ đấy hai vợ chồng phát triển, làm ăn chả
mấy chốc mà giàu.
Nghe nhắc đến con ông lang Tạo, Xuân ngắt lời
mẹ, chuyển hướng:
- U ơi, lâu ngày không thấy mấy đứa con ông

lang về làng, u nhỉ?
Bà Cả không để ý đến việc Xuân lái câu chuyện

sang một hướng khác, bà thản nhiên trả lời:
- Ờ chả hiểu sao chúng nó lên Hà Nội học rồi mất

hút luôn trên đấy, chẳng thấy bóng dáng chúng đâu.
Cách đây vài hôm, u gặp ông lang ngoài chợ huyện, ông
kể chuyện cho u nghe về mấy thằng con trai của ông.
Ông ta hình như tức giận vì cái thằng lớn ấy, nó đang
yêu đương với con bé nào ở ngoài Hà Nội ấy. Ông bảo
đang tuổi học hành mà vướng vào mấy cái chuyện này
thì còn học hành cái nỗi gì! Ông ấy đe, nếu thằng ấy
không thôi chuyện yêu đương vớ vẩn đi thì ông lang bắt
chúng nó về đây lấy vợ, cho đi làm ruộng tất!
557
Xuân cảm thấy như có một luồng điện chạy xẹt

qua người. Có một cái gì như là cảm giác thất vọng ùa về
trong lòng. Xuân nhìn mẹ nhíu mày hỏi lại một cách vô
thức:
- Anh Phong có bạn gái khác, hả u?
Bà Cả vẫn vô tình quệt một miếng vôi vào lá trầu

xanh, gói lại, bỏ vào miệng nhai, vừa nói:
- U nào có biết đứa nào. Chỉ nghe ông lang bảo

cái thằng lớn nhà ông ấy, nó vướng phải con bé nào đó ở
Hà Nội.
Dứt lời, bà quay lại chủ đề cũ hỏi Xuân:
- Sao, con định thế nào cho thầy u biết ý sớm.

Con gái lớn rồi, để lâu ở nhà như bom nổ chậm. Tao là
lo lắm!
Xuân im lặng. Lúc này, cô không biết mình đang

nghĩ gì: Một chút hụt hẫng, một chút thất vọng, một chút
buồn buồn. Đã rất lâu, cô không còn gặp Phong nữa,
thỉnh thoảng, gặp ông lang ngồi chơi với ông Cả. Ông
ngắm cô một lúc là lại bảo:
558
- Cái thằng Phong nhà tôi mà lấy vợ ở làng thì có

con bé Xuân nhà ông Cả là xứng với nó nhất!
Ông Cả chỉ mỉm cười nói lấy lệ:
- Ông lang nói thế! Con ông nó học trường Tây,

trường Tàu trên Hà Nội, tơ tưởng gì con gái làng quê.
- Ấy là tôi nói thế! Ông lang xuề xòa:
- Tôi có muốn chúng nó lấy gái Hà Nội đâu. Học

xong phải về làng lấy vợ, không có đi đâu khác. Mà có
lấy gái làng này thì con gái ông là đầu sổ đấy!
Những lời nói đùa vui của người lớn lại bàng bạc
trong đầu Xuân cho đến tận bây giờ. Bỗng nhiên, nghe
những lời mẹ kể về Phong khiến Xuân thất vọng. Bảo
rằng cô có tình cảm với Phong thì không hẳn sau khoảng
một thời gian dài xa vắng. Nhưng những kỷ niệm từ thuở
nhỏ vẫn còn đầy trong trí óc non nớt của cô lại là những
kỷ niệm tuyệt đẹp, làm sao có thể ngày một ngày hai cô
quên được. Trong đầu cô, Phong luôn là một người bạn,
người anh đáng mến, lúc nào cũng sẵn sàng chịu thiệt
trong tất cả các trò chơi, luôn là chỗ dựa cho cô và các
em cô mỗi khi cần tới. Luôn là kẻ bày những trò chơi
559
nho nhỏ cho đám trẻ con trong làng. Cuối cùng, Phong
luôn là người rộng lượng thua cuộc trong các trò chơi.
Hốt nhiên32, Xuân cúi xuống thở dài.
Ngẫm nghĩ một lát, Xuân nói với mẹ:
- U ơi, con muốn ở nhà giúp thầy u lo cho các em

trước. Nhưng nếu u không đồng ý cho con ở nhà thì u
cho con thời gian suy nghĩ, u ạ! Con chưa thực sự có
cảm tình với anh Hữu con ông lý Tạng. U cho con thêm
thời gian, u nhá!
Bà Cả nhìn cô con gái vẻ bực bội:
- Này, cô đã lớn rồi! Không nhẽ ở nhà mãi với

thầy u sao được! Tình cảm gì, chỉ vẽ chuyện! Ngày u về
với thầy con đã có tình cảm gì, có thương yêu gì! Nhưng
ở mãi thì quen hơi bén tiếng, cũng vợ cũng chồng. Có
thế mới ra chúng mày! Ôi dào, "mưa dầm thấm lâu", ông
bà đã chả dạy thế! Cứ phải thương yêu mới thành vợ
chồng thì cả cái làng này tuyệt giống. Cứ lấy trước rồi có
tình cảm sau. Chứ cứ ngồi đó mà có tình cảm thì ế chảy
ế thiu ra, ai mà rước. Có hiểu chưa?
32
(Phương ngữ) Bỗng nhiên
560
Xuân nhìn mẹ:
- Nhưng không có chút tình cảm nào thì ở sao

được hả u? Nghĩ đến ngồi bên cạnh là sợ vãi mồ hôi rồi,
u ạ!
- Làm gì mà sợ? Bà Cả trợn mắt, cau mặt:
- Thế xưa tao lấy thầy mày lúc mười tuổi đã biết
gì!? Về sau, tao với thầy mày chả có mấy mặt con là gì?
Có gì mà sợ vãi mồ hôi. Chỉ cái tội nói hão! Tôi là bảo
cô phải tính đến chuyện chồng con đi chứ không lang
thang mãi như thế này được! Đám bạn cùng lứa với cô
đã đi lấy chồng hết hơn nửa rồi. Liệu mà tính đi là vừa.
Bà Cả hẳn đã quên suốt mấy năm đầu ông Cả bỏ

bà một mình, không thèm nhìn mặt. Xuân gật đầu, vẻ
mặt buồn thỉu buồn thiu. Bà Cả kín đáo ngắm con gái rồi
nói tiếp:
- Đấy, u bảo rồi đấy! Con nghe rồi suy nghĩ cho
thầy u biết sớm! Thương thầy u thì nghe lời u bảo, đừng
có để thầy u lo lắng.
- Vâng ạ! Xuân nói nhỏ. - Con xin phép u đi

xuống nhà tắm rửa ạ!
561
Bà Cả gật đầu, vẫy tay:
- Ừ đi đi. Có nồi nước bồ kết u nấu lúc nãy, lấy

mà gội đầu đi!
***
Tâm trí Xuân vẫn còn lãng đãng trôi về những

mẩu chuyện giữa hai mẹ con trong mấy ngày trước, tiếng
tằng hắng của ông tuần Cả lôi Xuân trở về hiện tại. Cô
quay người ngước nhìn cha, đôi mắt ươn ướt, nói giọng
có vẻ khẩn cầu:
- Thầy ơi, con chỉ muốn ở với thầy u một thời

gian nữa. Lấy chồng lúc này sớm quá, con chưa muốn,
thầy ạ! Thầy xin u hộ con!
Thấy con năn nỉ, ông tuần mủi lòng, giọng ông
dịu dàng:
- Thầy cũng thấy tuổi này mà bắt con lấy chồng

thì sớm quá, mới mười lăm mười sáu tuổi đầu. Khổ nỗi,
u con lại thích chỗ này, thích gia đình nhà ông lý Tạng
quá! Không chỉ thế, u con cũng bằng lòng cậu con trai cả
của gia đình ông lý. Một hai bảo với thầy là anh ta hợp
562
với con lắm. Cả tuổi tác cũng hợp nốt! Thầy nói thế nào
u con cũng không nghe.
Xuân biết ý mẹ cô đã quyết thì cha cô sẽ không

cưỡng lại được. Cô ngước mặt nhìn cha, trên đôi mắt ông
cô nhìn thấy một nỗi niềm cảm thông lai láng. Ông Cả
đã từng trải qua những luyến ái gái trai, những dằn vặt
yêu đương, những quay quắt đau khổ của tuổi niên thiếu.
Nhìn vẻ mặt bối rối của Xuân, ông đoán trong lòng con
gái có điều khó nghĩ. Ông không phải là người hoài cổ,
cứng ngắc. Thật lòng, ông rất muốn nghe con gái ông
tâm sự, nhưng ông muốn con gái tự nói ra. Ông nhìn con
chờ đợi. Xuân im lặng một lúc rồi nói:
- Dạ bẩm, con thật lòng chưa có chút tình cảm gì

với anh Hữu con ông lý, thầy ạ!
Ông mỉm cười:
- Thầy biết!
Xuân nhìn cha ngạc nhiên, hỏi lại:
- Thầy biết, ạ?
- Con nghĩ thầy không đọc được ý con sao? Ông

hỏi ngược lại.
563
Trước ánh nhìn thông cảm của cha, Xuân như

tiếp thêm sự can đảm, hỏi tiếp:
- Thầy cho con hỏi một câu được không ạ?
Thấy cha gật đầu, Xuân nói tiếp:
- Thầy từng kể khi thầy mới lấy u, thầy không hề

có tình cảm gì cả. Thầy bỏ u đi lên Hà Nội hàng tháng.
Vậy rồi thế nào mà thầy quay lại sống với u?
Ông Cả nghe câu hỏi của con gái. Ông trầm

ngâm một lúc rồi gật đầu:
- Phải, thầy không hề có tình cảm với u con khi

vừa mới lấy. Thầy bỏ u đi lên Hà Nội hàng tháng trời vì
lúc ấy thầy có tình cảm với một cô gái khác.
Xuân ngạc nhiên với lời thú nhận của cha về một
mối tình cảm khác. Cô vẫn kiên nhẫn ngồi lặng im nghe
cha nói. Ông Cả hướng đôi mắt về những cánh đồng
ngút ngàn ở ngoài xa, tiếp tục kể:
- Thầy bị ông bà nội con bắt phải lấy vợ từ khi

còn rất nhỏ. Con đã biết làng này có tục tảo hôn. Thầy u
về với nhau khi vừa mười tuổi, chỉ là hai đứa bé bị bắt
phải chịu trách nhiệm về nhau quá sớm, làm sao biết thế
564
nào là luyến ái. Lấy u con một thời gian, thầy được gửi
lên Hà Nội học hành. Thầy lớn lên dần với Hà Nội. Thầy
đem lòng yêu một cô gái Hà Nội và cô ta cũng mến thầy.
Vì say mê mối tình ấy khiến thầy quên mất u con đang ở
quê nhà vò võ một mình. Ông bà nội con đoán biết thầy
có tình ý với người khác bèn tìm mọi cách bắt thầy về,
giữ ở nhà. Về quê hơn tháng, thầy nghe tin cô gái kia đi
lấy chồng. Thầy hụt hẫng, đau khổ vì sự quay lưng của
cô ta. Thầy giận ông bà, đâm ra giận cả u con. Thầy
không nhìn mặt u con suốt mấy tháng. Thế nhưng u con
vẫn im lặng, kiên nhẫn chịu đựng. Ông bà nội vừa an ủi,
vừa đe nẹt thầy, bắt thầy phải làm tròn trách nhiệm làm
con, làm chồng. Thầy vẫn cứng đầu không nghe.
Ông Cả dừng lại không kể tiếp. Xuân nhìn cha,

thúc giục:
- Rồi sao nữa, thầy?
Ông nhìn Xuân, nở nụ cười hiền lành, mắng yêu:
- Bố cô, tò mò phải không?
Xuân gật đầu. Ông lại kể tiếp:
565
- Thấy thầy cứng đầu quá, ông bà nội bèn đổi

chiến thuật. Một hôm, bà nội vào phòng thầy bảo: "U
muốn nói với con một chuyện!" Thấy bà bảo thế, thầy
đành nhượng bộ ngồi nghe. Bà bảo: "Nếu con không
chấp nhận cái Ngạn (là tên tục của u con), u sẽ cưới một
cô vợ lẽ cho con, con đồng ý không? Thầy u chỉ mong
có cháu bồng bế cho vui cửa vui nhà, chứ đến ngần tuổi
này rồi, nhìn người ta có cháu dẫn đi chơi, đi khoe mà
thầy u vẫn cứ trơ như thế này thì tủi thân quá! Cái Ngạn
tuy không đẹp người, nhưng nó đẹp nết, giỏi giang, buôn
bán một nắng hai mưa. Từ ngày về nhà ta, nó làm suốt lo
trong lo ngoài, đỡ đần cho thầy u biết bao nhiêu là việc.
Con chê cái Ngạn xấu không đẹp như cô gái ngoài tỉnh
kia thì u sẽ tìm một cô vợ lẽ cho con để con sinh cháu
cho thầy u bồng. Lần này, u cho con chọn, thầy u không
dính vào. Ý con thế nào?"
- Thầy nghe bà bảo thế, ngạc nhiên hỏi lại: "U

nói thật?". Bà gật đầu, gắt lên: "Ô hay, thế anh bảo tôi
với thầy anh nói đùa?! Chúng tôi già từng tuổi này chẳng
có đùa với anh". Thầy lại hỏi tiếp: "Thế cái Ngạn thì
sao? Cô ấy ở đây hay về lại nhà cô ấy?" Bà lại gắt: "Hỏi
566
gì mà lạ thế? Nó là vợ con có cưới hỏi thì phải ở đây mà

lo việc nhà chứ lại! Nhưng nó không được quyền ghen
tương gì sất! Trai năm thê bảy thiếp là chuyện thường.
Đây là ý của thầy u. Nếu con bằng lòng thì cứ cho thầy u
biết, thầy u sẽ lo cho con." Thầy nghe xong tự nhiên thấy
bất nhẫn cho người đàn bà mang tiếng là vợ kia, nhưng
chưa một ngày hưởng cuộc sống chồng vợ. Thầy suy
nghĩ một lúc rồi nói với bà: "U để cho con suy nghĩ vài
ngày rồi con cho thầy u biết ý kiến của con, được
không?" Bà im lặng một lúc rồi đe dọa: "Được, tôi để
cho anh thư thả vài ngày, liệu đi là vừa, có con cái cho
nó ra cái thằng đàn ông có gia đình đi! Chúng tôi già rồi
không chờ được nữa đâu!" Nói xong, bà đứng dậy, đi ra
thẳng khỏi phòng thầy.
Xuân mỉm cười, đế vào:
- Chắc bà nội giận lắm, thầy nhỉ?
Ông Cả gật đầu, đôi mắt xa xăm kể tiếp:
- Hai hôm sau, vào một buổi tối, thầy ra khỏi

phòng đi giải. Vừa ra tới đầu hè, thầy nghe tiếng ai khóc
567
thút thít, thầy tò mò đi tới thì hóa ra là u con đang ngồi

gục đầu khóc tấm tức. Thấy vậy, thầy hỏi:
- Cô Ngạn, có chuyện gì mà cô khóc vậy?
Nghe hỏi, u con giật bắn mình vội lau nước mắt,
chối bai bải:
- Dạ, em đâu có khóc ạ!
Thầy bực bội, bẳn lại:
- Thế mà cũng chối được! Tôi đứng đây thấy cô

khóc rưng rức thế này! Nào, cô nói đi, ai làm cô khóc?
Nghe thầy vặn lại, u con ngập ngừng một lúc rồi
nức nở nói:
- Dạ, thầy u vừa bảo lại với em rằng cậu sẽ cưới

vợ lẽ.
Nói xong, u con lại òa lên khóc:
- Cậu ơi, em có lỗi lầm gì mà cậu lại bỏ em cưới

vợ lẽ hả cậu? Em đã làm gì sai với cậu, cậu cứ bảo em,
sao cậu lại lấy vợ khác?
568
Thầy không ngờ chuyện đến tai u con như vậy.

Thầy chưa trả lời với ông bà mà ông bà đã vội vàng nói
với u con. Thầy thở dài, nói lại:
- Ấy là ý kiến của thầy u tôi, chứ tôi đã có ý gì

đâu!
U con tấm tức khóc:
- Thưa cậu, về nhà làm dâu hơn mười năm, em

còn chưa biết thế nào là cuộc sống chồng vợ. Cậu đi biền
biệt trên tỉnh. Em có được gặp cậu là mấy đâu! Ở nhà,
em làm đủ bổn phận dâu con không một lời than thở.
Ban đầu, em không hiểu vì sao cậu không muốn gần em.
Nhưng khi lớn khôn một chút, em dần dà hiểu được tại
sao. Em biết em không có nhan sắc như nhiều cô gái
khác. Em không phải là người con gái mà cậu đã chọn để
làm vợ. Nhưng cậu ơi, em nào có lỗi gì đâu! Mới mười
tuổi đầu đã bị bắt về nhà chồng, phải làm dâu từ dạo ấy!
Em chưa hưởng hết tuổi thơ thì đã phải chịu trách nhiệm
như một người vợ. Thầy u chọn em là người vợ của cậu,
nào phải lỗi tại em. Sao bây giờ, em phải chịu đắng cay
lỡ dở thế này?
569
Thầy ú ớ không biết phải trả lời làm sao. Thấy u

con khóc quá, thầy bèn nắm tay u con kéo vào phòng
thầy, dỗ dành:
- Thôi, cô đừng khóc lớn tiếng, kẻo thầy u mà

nghe được thì khổ cho cô lẫn tôi đấy! Tôi đã nói đây là ý
của thầy u chứ không phải ý tôi.
Thầy dìu u con ngồi xuống ghế, rót cho u con

một chén nước trà và dỗ dành để u con không buồn nữa.
U con một hai xin thầy, nếu không còn tình ý vợ chồng
gì nữa thì cho u con về lại nhà cha mẹ mình để sống, chứ
nhất định không chịu nhìn thấy thầy sống với người
khác. Nghe lời u con than vãn, thầy cảm động và hiểu
tấm lòng của u con. Chả hiểu trời xui đất khiến thế nào
mà đêm hôm ấy, thầy lại thấy u con đẹp vô cùng, một vẻ
đẹp mộc mạc, trong sáng nhưng đậm đà. Vẻ cương quyết
của u con làm thầy cảm động quá! Đắn đo một lúc thầy
hỏi lại u con:
- Cô không giận tôi đã bỏ bê cô mấy năm nay

chứ? Cho dù tôi bỏ bê cô vì một người con gái khác?
570
U con lắc đầu một cách quả quyết. Thầy lại hỏi
tiếp:
- Vậy nếu chúng ta nối lại tình nghĩa vợ chồng

như xưa, cô có bằng lòng không? U con lại gật đầu.
Thầy lại hỏi:
- Thầy u chỉ muốn hai chúng ta sinh con đẻ cái để

thành một gia đình hẳn hoi như mọi người, cô nghĩ sao?
U con cúi đầu có vẻ e thẹn rồi bảo:
- Chuyện ấy... một mình em không làm được ạ!
Thầy bật cười vì câu trả lời rất mộc mạc của u
con. Đêm hôm ấy thầy giữ u con lại trong phòng và là
đêm động phòng đầu tiên của thầy u. Rồi, u con mang
thai sinh ra con, rồi thằng Lãm, con Thuần... Cứ thế!
Xuân bật cười hỏi:
- Thế ông bà không thắc mắc gì sao thầy? Còn

thầy có tình cảm với u không?
Ông Cả mỉm cười:
- Hôm sau thầy nói với ông bà quyết định của

thầy, không vợ lẽ vợ mọn gì nữa! Khi u con mang thai
571
thì ông bà hiểu ra. Càng sống lâu với u con, thầy nhận ra
một thứ tình cảm khác: Đó là tình nghĩa vợ chồng, nó rất
khác với thứ tình yêu trăng gió thoáng qua. Tình vợ
chồng có lòng cảm thông, yêu thương và nhất là lòng
bao dung, tha thứ, con ạ! Sống đến bây giờ, thầy có thể
nói nếu không có u con thì gia đình mình sẽ không được
như thế này. U con và các con là đời sống của thầy!
Ông quay nhìn con gái:
- Đấy là kinh nghiệm của thầy. Con còn trẻ cứ

cho mình cơ hội để tìm hiểu. Có thể bây giờ con chưa có
cảm tình với Hữu nhưng biết đâu thời gian sẽ thay đổi.
Con phải cho mình cơ hội để tìm hiểu tình cảm của
chính mình. Dẫu sao, cậu Hữu cũng là người khá, có tư
chất con ạ! Con phải cho cậu ta có thời gian chứ, phải
không?
Xuân cúi đầu, thở dài lặng lẽ. Lòng cô rối như
một cuộn tơ vò, khó nghĩ. Tiếng vợ chồng sao nghe xa lạ
với cô. Xuân lo sợ phải rời xa cha mẹ và các em cô, bởi
nơi đây là một tổ ấm an bình, tràn đầy hạnh phúc. Cô
được sống một cách bình yên. Những điều cha mẹ đang
nói với cô làm cô thức tỉnh: Đã đến lúc phải rời xa tổ ấm,
572
như con chim non đến lúc bị đẩy ra khỏi tổ để tự lập, để

tạo một đời sống mới cho riêng mình. Một vòng quay
tuần hoàn của một đời người mà ai cũng phải bước qua.
Cô hoảng hốt vì đã đến lúc phải nối cuộc đời mình với
một người đàn ông khác mà cô chưa từng quen biết. Cô
tự hỏi: Liệu cô có thể cho Hữu bước vào đời mình nhẹ
nhàng như mẹ. Cô có thể có tình cảm với Hữu sau khi
cưới như lời thầy u cô khuyên bảo? Những câu hỏi quấn
lấy tâm trí Xuân mãi chưa có câu trả lời dứt khoát.
Xuân không biết tình cảm mình ra sao nữa!
573
CHƯƠNG MƯỜI TÁM
Tháng 8 năm 1945, đất trời bắt đầu đảo lộn với
những làn sóng chính trị từ bên ngoài ảnh hưởng đến
Việt Nam. Cuộc Chiến tranh Thế giới lần thứ hai chấm
dứt từ tháng 5 đã dẫn đến những thay đổi lớn trên toàn
thế giới. Giữa cơn bão lớn, con thuyền Việt Nam dù nhỏ
bé cũng phải chịu những cơn sóng ngầm dữ dội xô đẩy
làm chao đảo. Đế quốc Nhật, chịu những ép buộc từ hiệp
ước Postdam, phải chấp nhận buông súng, nhường quyền
lại cho chính quyền đương thời của Hoàng đế Bảo Đại.
Khâm sứ Bắc Kỳ Phan Kế Toại được trao quyền nắm
toàn bộ các cơ quan hành chính đương thời. Trong thời
574
thế đang hỗn quân, hỗn quan, lực lượng Việt Minh nổi
lên như nấm mọc sau mùa mưa, lan tràn khắp mọi miền
đất nước. Lúc này, phong trào đứng lên đòi độc lập dân
tộc như một làn sóng mạnh lan ra khắp các quốc gia
nhược tiểu, mà có sự đồng ý của một số quốc gia Đồng
Minh như Anh, Mỹ… Đối với một số quốc gia thắng
trận, chế độ bảo hộ, bóc lột, đô hộ các nước nhược tiểu
cần phải chấm dứt, các quốc gia đều phải được hưởng
quyền độc lập dân tộc của họ và họ phải tự định đoạt lấy
số phận đất nước mình. Làn sóng độc lập dân tộc tràn
đến Việt Nam làm nức lòng mười mấy triệu dân Việt
Nam từ Bắc đến Nam. Đi đến đâu, người ta cũng thấy
những khuôn mặt sáng bừng niềm hy vọng của một ngày
mai độc lập tươi sáng. Sẽ thôi không còn cảnh người
Việt Nam phải cong lưng kéo xe chở một người Pháp
đẫy đà trên đường phố. Sẽ thôi không có cảnh nhà hàng
này chỉ dành cho người Pháp, người An Nam không
được vào. Sẽ thôi không còn cảnh người Việt làm phu
trong các đồn điền Pháp trên khắp miền Nam, bị bóc lột
đến tận xương tủy. Sẽ thôi không còn cảnh người Nhật
đốt gạo để cho người Việt Nam chết đói... Còn nhiều
chuyện đau thương khác mà dân tộc Việt phải gánh chịu
575
từ khi quân đội Pháp tấn công vào Đà Nẵng cách gần
trăm năm trước. Niềm hy vọng ấy khiến đôi mắt người
An Nam ngời lên mỗi khi phác họa tương lai dân tộc
trong niềm mơ ước tưởng chừng vô vọng.
Trong cuộc chuyển giao quyền lực một cách hòa

bình giữa quân đội Nhật Bản và chính quyền Bảo Đại,
những nhân vật cầm quyền nhận thấy làn sóng Việt
Minh ngày càng lớn mạnh nhờ sự tuyên truyền khôn
khéo của họ, chính quyền Bảo Đại muốn tạo một sự liên
kết giữa nhà cầm quyền với phong trào giành độc lập của
lực lượng Việt Minh. Nhưng tiếc thay, Việt Minh đã
thẳng thừng từ chối cộng tác vì họ cho rằng chính quyền
Bảo Đại cũng chỉ là một cánh tay nối dài của Thực dân
Pháp. Trong ý tưởng của các vị lãnh đạo lực lượng Việt
Minh, họ không muốn thỏa hiệp với bất cứ tổ chức hay
lực lượng chính trị nào dù ở trong hay ngoài nước. Họ
chỉ muốn thống trị và thiết lập nền chính trị Việt Nam
được cai trị bởi chính họ, bởi những chủ thuyết mà họ đã
tiếp nhận từ quốc gia Cộng sản Nga Xô, mà họ cho đó là
những tư tưởng vĩ đại, phù hợp với tình hình và trình độ
của người dân Việt tại thời điểm đó. Đáng tiếc, đường
576
lối chính trị của Việt Minh đi ngược lại với tinh thần
chính trị, nhân văn của các quốc gia Đồng Minh, trong
đó có Pháp. Đó là nền móng để gây nên cuộc nội chiến
khốc liệt giữa những người Việt hai miền Nam Bắc. Một
cuộc chiến đã chia rẽ nội lực dân tộc đến tận hàng chục
năm sau.
Nhã và Phong đang ở trong phòng riêng của

mình. Mấy hôm nay, hai anh em không đi ra ngoài nhiều
vì ông chú không cho phép với tình hình khá bất ổn
trong thành phố Hà Nội khi có nhiều tin đồn đoán trái
ngược về lực lượng quân đội Đồng Minh vào giải giới
quân đội Nhật. Thành phố Hà Nội cho đến giờ này vẫn
yên tĩnh, nhưng trong sự yên tĩnh đáng ngờ ấy, người ta
ngửi thấy mùi vị của một cuộc nổi loạn âm ỉ từ người
dân có thể xảy ra bất cứ lúc nào. Sự yên tĩnh có tính chất
bất thường ấy khiến ông Cần linh cảm sẽ có chuyện lớn
xảy ra. Là thông ngôn viên trong tòa Khâm sứ Hà Nội,
ông chịu trách nhiệm thông dịch rất nhiều những buổi
họp giữa người Pháp, người Việt và cả người Nhật. Ông
biết cuộc chiến thế giới sẽ chấm dứt và sau đó sẽ là sự
thay đổi mang tính lịch sử trên đất nước ông. Ông Cần lo
577
lắng và nghĩ đến tương lai các con mình. Trong thâm
tâm, ông không chấp nhận chế độ Việt Minh vì tư tưởng
chính trị của họ. Tuy nhiên, ông biết rõ lực lượng Việt
Minh ngày càng lớn mạnh vì họ khôn khéo thu phục
được lòng oán hận của người dân Việt đối với Pháp,
Nhật. Ông lo lắng vì chưa biết phải làm gì để tránh phải
sống chung với những người Việt Minh trong tương lai.
Thỉnh thoảng, ông gặp ông lang Tạo và trao đổi những
suy nghĩ của mình với ông anh họ. Cả hai đều có chung
một ý nghĩ. Mấy hôm nay, ông cấm các con, các cháu
tránh ra đường vì e sợ có biến xảy ra bất ngờ.
Phong nằm trên giường, len lén mở lá thư của

Cẩm Giang ra đọc một lúc rồi gấp lại, đưa mắt nhìn
mông lung trên trần nhà. Đã từ hơn vài tháng nay, cả hai
lén lút hẹn hò với nhau, ngay cả Thân cũng không biết.
Sau một buổi học, Cẩm Giang tìm đến Phong, cô công
khai bày tỏ tình cảm khiến Phong vừa bất ngờ, vừa xúc
động vì không ngờ anh là hình bóng mà cô đã chọn.
Niềm sung sướng làm trái tim Phong rung động, anh
không thể và không muốn cưỡng lại tiếng nói trong con
tim mình, bởi vì đó là sự rung động thật sự trước một
578
bóng hình mỹ miều và tấm chân tình mà cô ấy đã dành

cho riêng anh. Phong biết hò hẹn với Giang là sự liều
lĩnh, vì anh sẽ gặp sự phản đối không chỉ là ông lang
Tạo, ông Cần mà còn ngay cả của thầy Bàng và Thân.
Không phải Phong không e ngại, nhưng tiếng nói con
tim còn lớn hơn nỗi sợ ngấm ngầm. Phong liều lĩnh vượt
qua những chướng ngại mà anh biết sẽ có thể đối diện.
Cả hai âm thầm trao đổi thư từ qua những lần gặp gỡ vội
vã trong trường, hay ở một nơi hẹn hò đâu đó. Phong giờ
đây say sưa, mơ ước giữa hai giấc mơ: Giấc mơ đánh
đuổi Thực dân Pháp và giấc mơ tình yêu. Nhã đang cặm
cụi ngồi trên bàn làm bài tập toán không để ý tới Phong
đang nằm đọc thư. Hai anh em mỗi người mỗi việc,
không ai nói với ai. Căn phòng chìm trong sự im lặng.
Bất thình lình, cánh cửa mở xịch thật nhanh, một cái đầu
bù xù ló vào, đó là Thân. Bóng Thân cao lớn đứng gần
che hết khung cửa. Thân nhìn Phong hét lớn:
- Phong, cậu có nghe chuyện gì không?
Cả Phong và Nhã đều giật mình. Phong buông

vội lá thư, nhổm dậy:
- Chuyện gì?
579
- Ôi chao, dân chúng Hà Nội biểu tình, tiến vào

tòa Khâm sứ Hà Nội.
Phong nhướng mắt, ngạc nhiên:
- Làm sao cậu biết?
Thân nhanh chân bước vào phòng, đóng cửa lại,

nhỏ giọng bảo:
- Thằng Phước nó vừa đạp xe đến đây cho mình

biết. Rất đông người đang tụ tập trước tòa Khâm sứ Hà
Nội. Mình đồ chừng cuộc biểu tình này là do lực lượng
Việt Minh lãnh đạo.
Phong nhổm ngay dậy, vội vã hỏi:
- Sao cậu biết?
Thân nhún vai, giọng có vẻ châm chọc:
- Chỉ có cậu là không biết thôi, mải lo yêu đương

nên chả biết gì! Ở Hà Nội, ai cũng biết Việt Minh bây
giờ ở khắp mọi nơi, len lỏi mọi chỗ. Hầu như các cuộc
biểu tình diễn ra gần đây là do họ cầm đầu cả!
Câu nói của Thân khiến Phong giật mình, nghĩ

thầm: "Hóa ra anh chàng này biết chuyện hẹn hò của
580
mình! Mình cứ tưởng không ai biết cả? Làm sao mà hắn

biết nhỉ? Mình dấu rất kỹ cơ mà?"
Phong chăm chú nhìn Thân, giả vờ chối:
- Cậu chớ nói bậy, mình yêu đương ai bao giờ?

Chú nghe được nghĩ mình không lo học lại mắng mình!
Thân mỉm cười, nhìn xoáy vào mặt Phong hỏi lại:
- Thật là cậu không có yêu đương phải không?
Hơi ngần ngừ một giây, Phong gật mạnh vì thấy

ánh mắt Nhã hướng về phía mình chờ đợi. Thân phá ra
cười rồi bảo:
- Vậy thì tốt rồi! Cậu có yêu ai tớ cũng không

quan tâm, nhưng nhớ đừng để cho bố mình thấy là được!
Chứ hẹn hò lồ lộ thế kia, tớ cũng ngại khi phải che dấu
cho cậu!
Dứt lời, Thân chuyển giọng nghiêm túc:
- Thôi không đùa nữa! Cậu có muốn ra xem biểu

tình không? Đi với tớ!
Phong ngần ngại hỏi:
- Nhỡ chú biết thì sao?
581
Thân lắc đầu:
- Cậu tớ không có ở nhà lúc này. Ông đi Hưng

Yên sáng sớm nay rồi! Hình như có công việc gì đó!
- Thế còn mợ, còn chị Hạ?
- Hai người ấy đi qua nhà mợ phán rồi, không có

ở nhà lúc này. Mình đi một lúc rồi về, họ không biết đâu
mà sợ.
Nghe Thân nói vậy, Phong nhổm nhanh dậy, vội

thay chiếc áo sơ mi và chiếc quần tây. Nhã thấy hai anh
chuẩn bị đi, vội nài nỉ:
- Hai anh cho em đi theo với, em muốn xem biểu

tình như thế nào?
Phong mắng đùa em:
- Đừng lôi thôi, ở nhà mà làm bài tập đi. Đi theo

nhỡ có chuyện gì làm sao anh đỡ cho chú mày được!
Thân gật đầu đồng ý. Vừa lúc đó, Hạo mở cửa đi

nhanh vào, vừa đóng cửa, vừa nhìn hai người bằng đôi
mắt dò hỏi:
- Hai anh định đi xem biểu tình phải không?
582
Thấy cả Thân và Phong ngập ngừng, Hạo bồi

thêm một cách hối hả:
- Em đứng ngoài nghe trộm tất. Hai anh cho em

với Nhã đi theo với. Em cũng muốn xem, em xin đấy!
Phong và Thân nhìn nhau, khó nghĩ. Im lặng một

lát, Thân hỏi:
- Đi xem biểu tình không phải như đi xem xiếc

đâu nhé! Ngộ nhỡ đám cảnh Tây nó đàn áp, chạy nổi
không?
Cả hai cái miệng cùng trả lời một lượt: "Được ạ!"
Thân gật gù hỏi tiếp:
- Nhỡ hai chú mày bị bắt vào khám có sợ không?
- Không sợ! Hai chú nhóc cùng trả lời.
- Bọn Tây nó nhốt vài chục ngày trong đó thì

sao?
Nghe vậy, cả Hạo lẫn Nhã lộ vẻ bối rối. Hạo cất

tiếng hỏi:
- Bọn em là học sinh, có làm gì đâu mà lính Tây

nhốt đến mấy chục ngày?
583
Thân bĩu môi:
- Chúng có thể vụ vạ hai đứa là theo Việt Minh

thì sao?
Nhã cãi:
- Lấy bằng chứng đâu mà chúng vu vạ tụi em

theo Việt Minh?
Thân cười:
- Chúng có thể ném truyền đơn vào người chú

mày để vu vạ thì sao?
Cả Nhã và Hạo nhao nhao:
- Chuyện đó không thể xảy ra được! Bọn em

không để cho chúng nhét truyền đơn vào người.
Thân thôi cười, nghiêm giọng bảo:
- Thôi được, tôi cho hai chú đi theo nhưng với

một điều kiện.
- Điều kiện gì em cũng chịu tất! Nhã nóng nảy

đáp.
Thân gật gật đầu, chậm rãi bảo:
584
- Hai cậu phải giữ bí mật việc này không cho cậu
mợ, chị Hạ biết và không được rời khỏi tôi và Phong.
Đồng ý không?
Nhã và Hạo reo lên:
- Tưởng gì, chuyện này bọn em bằng lòng.
Thân, bất chợt nghiêm nét mặt quay sang Phong

hỏi nhỏ:
- Này Phong, những tờ truyền đơn mà anh Chinh

đưa cậu giữ trước đây đâu rồi?
Phong nhìn Thân có vẻ căng thẳng:
- À, tôi đưa cho cậu Hiên mấy hôm trước. Tự

dưng cậu ta đến gặp tôi và bảo tôi đưa chồng truyền đơn
cho cậu ấy. Cậu ấy bảo anh Chinh cần đến chúng.
Thân gật gù:
- Ừ, thế được rồi! Cậu giao rồi thì tôi yên tâm.
Tôi sợ cậu tôi biết được thì bọn mình rắc rối to.
Thân nhìn Phong toét miệng cười. Cả bốn anh em

cùng bước ra đường sau khi Thân dặn dò chị người làm
phải khóa cửa cẩn thận và hứa sẽ quay về nhà trước bữa
585
cơm chiều. Bước ra khỏi con ngõ nhỏ, cả bốn nhận thấy
con đường lớn hôm nay có phần vắng vẻ, ít người qua
lại. Vài cửa hiệu buôn mở rải rác không nhộn nhịp như
những ngày trước. Thân nhận thấy người đi đường có vẻ
vội vã. Những người đàn ông vận những bộ âu phục, đầu
đội nón phớt, cúi đầu đi nhanh vội vàng. Thỉnh thoảng,
vài người đi ngang qua bốn cậu thiếu niên đang chăm
chú nhìn vẻ ngạc nhiên lẫn hoài nghi. Họ cũng không nói
gì, chỉ lặng lẽ cúi đầu đi tiếp.
Thân và Phong nhìn xung quanh, cả hai đều có

một cảm giác không nhẹ nhàng vào buổi sáng nay. Thân
thì thầm với Phong:
- Đi ra hồ Hoàn Kiếm rồi đi ra dinh Thống sứ đi.
- Ừ. Phong nhanh nhẹn đồng ý.
Cả bốn đi bộ băng qua những con đường, không

có một bóng lính Nhật nào xuất hiện. Đi một đỗi đã thấy
Hồ Gươm trước mặt. Nhiều đám người đang hướng về
phủ Khâm sai Hà Nội trên phố Tràng Tiền. Cả bọn vội
hòa vào đám đông đi về hướng ấy. Đang chen chân bỗng
cả bọn nghe tiếng gọi:
586
- Thân, Phong các cậu cũng ra đấy à?
Cả bọn quay lại nhận ra Hiên, Bửu, Thường đang

chen chúc trong đám người gọi Phong, Thân ơi ới. Cả ba
rảo bước nhanh để nhập vào bọn Thân và Phong. Hiên
vỗ vai Phong:
- Mừng quá cậu ạ! Việt Minh lập được kỳ tích,

kêu gọi người dân đứng lên. Tớ vui quá! Đất nước mình
độc lập, mình sẽ đi từ Bắc vào Nam chẳng cần giấy tờ gì
sất!
Thường cười toét, ánh mắt ngập niềm vui:
- Tớ chỉ mong đất nước độc lập, hết làm nô lệ

cho bọn mắt xanh, mắt hí này là tớ vui.
Phong cũng cười vui, sung sướng lộ trên nét mặt:
- Tớ cũng hy vọng như các cậu! Cứ độc lập đi rồi

đất nước mình sẽ khá hơn xưa.
Cả bọn cười vang. Một lúc như chợt nhớ, Thân

thận trọng hỏi:
- Này, các cậu nghĩ cuộc khởi nghĩa này thành

công không? Tớ đọc báo thấy nói Đồng Minh sẽ đưa
587
Pháp trở lại Đông Dương. Chính phủ Pháp đã có kế

hoạch đưa quân trở lại Đông Dương.
Hiên gạt đi:
- Không lo. Tớ nghe nói quân đội Việt Minh bây

giờ lớn mạnh lắm! Có khả năng đối đầu với quân Pháp.
Vả lại, anh Chinh bảo rằng cụ Hồ và ban tham mưu đã
có kế hoạch chống lại sự xâm lăng của quân đội Pháp
rồi. Này nhé, quân Pháp sau Thế chiến đã bị yếu đi rất
nhiều, trong khi đó quân ta lại được bồi dưỡng, huấn
luyện bài bản hơn nhờ Mỹ. Thế yếu của giặc là thế mạnh
của mình, chắc chắn là sẽ thắng được thôi!
Phong, Hiên, Thường, Bửu hỉ hả cười tự tin. Chỉ

có Thân là im lặng. Trông cậu có vẻ xa xôi, đôi mắt
đượm nhiều nghĩ ngợi. Dường như Thân không có vẻ tự
tin như bốn thiếu niên kia. Cánh tay Bửu quàng qua vai
Thân, kéo cậu trở về thực tại. Cả bọn cùng theo dòng
người xuôi về hướng phủ Khâm sai trong những ngày
bắt đầu cuộc Cách mạng giành độc lập cho dân tộc.
588
CHƯƠNG MƯỜI CHÍN
Ngôi làng Gia Thượng vẫn bình lặng trong cơn

gió trưa êm ả. Mừng ngồi bên hiên nhà đan thúng cùng
với Xuân. Cả hai im lặng, bàn tay thoăn thoắt luồn mấy
sợi tre vuốt mỏng như sợi dây, đan vào với nhau, chẳng
mấy chốc đã ra hình chiếc thúng tre nhỏ. Đan một lúc,
Xuân ngừng tay, ngẩng lên nhìn Mừng, nói:
- Chị Mừng, nghỉ tay một lúc đi chị! Em có chút

chuyện muốn hỏi.
Mừng ngừng tay, nhìn Xuân ngạc nhiên:
- Chuyện gì mà cô thắc mắc?
589
Xuân bó gối, chống cằm nhìn xa xa ngoài hiên.

Nắng chan hòa trên chiếc sân gạch dùng để phơi lúa.
Con Mực và con Vàng lười biếng, nằm duỗi dài dưới
bóng cây chuối bên hiên nhà. Cảnh vật chung quanh thật
yên tĩnh trong nắng chiều vàng, lồng lộng gió. Thỉnh
thoảng, vài con cuốc bay đảo quanh rồi vút lên cao đậu
trên những nhánh tre cao chót vót. Những nhánh tre dẻo
quạch đung đưa theo gió rồi cạ vào nhau thành một khúc
nhạc không điệp khúc của miền quê thanh bình. Xuân bó
gối cứ ngồi tư lự không để ý đến đôi mắt Mừng đang
nhìn thẳng vào cô chờ đợi. Bất chợt, Xuân ngẩng lên hỏi
Mừng:
- Chị Mừng, em hỏi câu này hơi riêng tư, chị

đừng giận nhá!
Mừng gật đầu không đáp, nhìn xoáy vào Xuân

chờ đợi. Xuân nhìn vẻ mặt tò mò, gợn chút căng thẳng
của Mừng, mỉm cười, an ủi:
- Sao chị nhìn em căng thẳng thế? Em chỉ muốn

hỏi tại sao đến tuổi này mà chị vẫn chưa đi lấy chồng?
Không lẽ chị không cảm mến ai trong làng mình hay
sao?
590
Mừng thở một hơi dài như trút một gánh nặng.
Cô sợ Xuân sẽ hỏi một điều khác liên quan đến gia đình
cô. Mừng chớp chớp đôi mắt, khuôn mặt gợn một thoáng
buồn buồn. Cúi xuống mân mê sợi lạt mềm trên tay một
lúc, rồi cô ngẩng lên nói:
- Cô Xuân ạ, tôi nghèo quá, tiền đâu mà lấy

chồng, hở cô? Chưa kể lấy chồng rồi sinh con, đẻ cái,
tiền đâu mà nuôi con? Trai làng thấy tôi nghèo thế này,
họ cũng chả muốn lấy cô ạ!
Miệng nói thế nhưng tâm trí Mừng lại hiện lên
khuôn mặt rắn rỏi, nhưng lạnh lùng của Bỏi. Cô xem đó
như mối tình tuyệt vọng chỉ mình cô ôm ấp. Với cô, Bỏi
cao xa, danh giá hơn cô. Anh là gia nhân thân tín của
ông bà Cả, gần như là người nhà của ông bà. Người như
cô, nhan sắc tầm tầm, nghèo khó thế này thì làm sao lọt
vào mắt Bỏi được. Vả lại, sống gần với Bỏi nhưng lúc
nào cô cũng thấy Bỏi giữ một khoảng cách nhất định, xa
cách với cô. Anh lạnh lùng, khép kín, không cho Mừng
có một cơ hội đến gần thì làm sao cô dám tơ tưởng gì với
Bỏi. Không kìm được tiếng thở dài như một lời than sầu
muộn, Mừng siết sợi lạt trong tay, nửa như tiếc nuối, nửa
591
như bất lực trước mối tình thầm lặng của mình. Xuân
nhìn Mừng đau đáu. Tuy cô không hiểu hết tâm sự của
Mừng nhưng cô cũng đoán biết Mừng có điều khó nói.
Xuân để tay lên bàn tay Mừng hỏi nhỏ:
- Em hỏi thật, chị có để ý đến ai trong làng mình

à?
Mừng giật mình như phải bỏng, ngẩng lên chối

đây đẩy:
- Không đâu, làm gì có chuyện ấy! Tôi phải sống

lo cho gia đình, tâm sức đâu mà nghĩ chuyện riêng hở
cô!
Mừng nhanh trí hỏi ngược lại:
- Thế còn cô? Tôi nghe ông bà bảo sẽ gả cô cho

cậu Hữu ở làng Lãng Ngâm, con ông lý Tạng. Cô thấy
sao? Có đồng ý không?
Giọng Mừng có vẻ trêu chọc nhưng Xuân không

để ý. Hình ảnh của Phong và Hữu hiện lên trong đầu
Xuân làm cô mãi suy nghĩ. Xuân bó gối, vẻ tư lự, hỏi
Mừng:
- Chị Mừng này, ái tình là gì?
592
Mừng hơi bất ngờ về câu hỏi của Xuân và chưa

biết phải trả lời như thế nào vì chính cô cũng chưa bao
giờ tìm hiểu nó. Xuân lại hỏi tiếp:
- U bảo lấy chồng dù chưa có tình cảm gì nhưng

ở mãi sẽ mến chân mến tay, rồi thì cảm mến lúc nào
không biết. Điều đó có đúng không?
Mừng nhìn Xuân lắc nhẹ, thì thầm trả lời:
- Tôi không biết, cô ạ!
Hình như đoán được câu trả lời của Mừng, Xuân
không hỏi vặn lại mà cô như muốn nói với chính mình:
- Em bảo với u em rằng em chưa có tí cảm tình

nào với cậu Hữu nhà ông lý. Em rất ngại gặp cậu ấy. U
bảo "Con gái mới lớn thấy trai thì ai chả thế! Ngại lúc
đầu nhưng gặp mãi rồi sẽ quen đi!" U bảo em phải làm
quen với chuyện ấy đi. Em đã lớn rồi, có nơi dạm ngõ thì
ừ đi là vừa, còn duyên kẻ đón người đưa, hết duyên đi
sớm về trưa một mình. Cứ cái thói đỏng đảnh, ỏng eo thì
chỉ có sống một mình.
Giọng Xuân có vẻ hơi phụng phịu:
593
- U mắng em oan, chị ạ! Em có thói đỏng đảnh

đâu! Chả là mỗi khi em gặp cậu Hữu thấy ngài ngại thế
nào ấy!
Mừng nghe Xuân tâm sự, cười xòa:
- Cô ạ, bà bảo thế cũng phải. Ấy là bà lo cho cô

nên khuyên thế! Tôi thấy cậu ấy cũng là người được, đi
với cô cũng đẹp đôi. Cũng là gia đình có của ăn của để,
cô về làm dâu cũng sướng thân, cô ạ!
Xuân nhìn Mừng hơi cau mày:
- Chị cũng khuyên em như thế à?
- Chứ cô bảo sao? Mừng nhẹ nhàng hỏi lại. Mẹ

nào mà chẳng thương con, hở cô? Bà lo lắng cho cô là
phải chứ!
Xuân lắc đầu, khoanh tay bó gối ngồi im. Một lúc
sau, cô ngẩng lên, bất chợt đổi đề tài:
- Chị Mừng này, chú Bỏi chưa có gia đình, chị

cũng vậy. Sao hai người không đến với nhau?
Câu hỏi của Xuân làm Mừng giật thót, không

giấu được vẻ bối rối trên mặt. Chắc là cô đang đỏ mặt vì
594
cảm thấy hai gò má nóng bừng, có cảm giác như mình

đang ăn trộm mà bị bắt gặp. Mừng lúng túng đáp lại:
- Ơ... ơ... Sao cô lại hỏi gì lạ vậy? Ngộ nhỡ anh

Bỏi mà nghe thấy thì cười hai chị em mình rảnh rỗi sinh
lắm chuyện!
Xuân nhoẻn miệng cười, đôi mắt lóng lánh vẻ

tinh nghịch khiến Mừng chột dạ. Cô có cảm giác như
Xuân đọc được điều gì trên gương mặt cô. Xuân lúc lắc
cái đầu:
- Sợ gì! Cười thì đã sao? Em nói đúng tim đen

chú Bỏi mà lị!
Mừng giương to mắt nhìn Xuân vẻ vô cùng ngạc

nhiên, cô ấp úng hỏi lại:
- Cô nói gì cơ? Cô nói đúng tim đen anh Bỏi là

thế nào?
Xuân thản nhiên:
- Em biết chú ấy để ý chị lâu rồi nhưng chú ấy

không dám nói. Có lần em hỏi thẳng chú ấy, chú bảo:
Chú nghèo không dám nghĩ ngợi chuyện lấy vợ...
595
Xuân nhìn Mừng, đôi mắt cô nhìn xoáy vào mặt

Mừng như muốn đọc tâm sự thầm kín của cô:
- Chị cũng bảo chị nghèo không dám lập gia

đình. Hay em làm mối cho hai người nhé! Đồng ý
không?
Nói xong, Xuân bật cười khanh khách khi nhìn

thấy một thoáng ửng hồng trên đôi gò má Mừng. Cô biết
mình đoán đúng phần nào tâm tình của chị người làm,
khiến cô thích thú. Xuân lấy lại vẻ nghiêm túc, nói với
Mừng:
- Chị Mừng, chị tưởng em đùa với chị hẳn.

Không đâu, em đang nói thật đấy! Thầy u em có lần nói
chuyện này với nhau, em nghe trộm được. U bảo nếu chú
Bỏi muốn hỏi cưới chị, u sẽ đứng ra làm đám cưới cho
hai người. Thầy cũng đồng ý, thật đấy!
Mừng ngồi yên một hồi lâu. Cô không thể tưởng

tượng được chuyện này lại để cho ông bà Cả biết. Một
lúc sau, cô quay sang hỏi:
- Làm sao ông bà lại có ý định đó? Anh Bỏi bảo

với ông bà à?
596
Xuân lắc đầu:
- Làm gì chú ấy dám nói. Là em đấy! Em biết

chú ấy để ý chị đã lâu mà chị thì dường như chẳng biết
gì cả! Em kể với u em đấy!
Mừng nhăn mặt, than dài:
- Giời ạ, sao cô lại đi kể với bà những chuyện vớ

vẩn làm vậy?
- Vớ vẩn gì? Xuân cãi.
- Có chị mới là người vô tâm ấy! Ai cũng thấy,

bà Ngan lành thế kia mà còn biết!
Mừng im lặng, ngượng ngùng. Cô thấy xấu hổ

quá, không biết phải làm sao. Cô ngại ngùng vì dường
như cảm thấy Xuân đọc được ý nghĩ của mình. Bất giác,
cô đưa hai tay lên xoa lấy đôi má thật mạnh, như thể
muốn xua tan vết hồng đang lan nhanh trên gò má không
dấu nổi. Mừng quay mặt đi như che giấu nỗi ngượng
ngùng. Xuân thấy vậy, nắm lấy khuỷu tay Mừng giật
nhẹ:
- Chị Mừng, em rất thương chú Bỏi và chị. Em

xem hai người như người trong nhà. Chú ấy lấy được chị
597
thì mừng biết bao nhiêu. Em chỉ thích được ăn cỗ cưới

của chị và chú ấy thôi.
Giọng Mừng sung sũng nước:
- Cô ơi, tôi nghèo quá...
Xuân gắt lên:
- Thì em đã bảo, thầy u sẽ lo cho chị mà lại!
Mừng lại bảo tiếp:
- Tôi đội ơn ông bà hết kiếp, nhưng tôi không

dám nghĩ xa...
Xuân kéo giật cánh tay Mừng, nghiêm giọng ra

vẻ bà chủ:
- Này, em hỏi, chị có bằng lòng chú ấy không thì

bảo?
Xuân nghiêng đầu chờ đợi câu trả lời của Mừng.
Mừng ngượng ngùng gạt ngang:
- Cô cứ đùa thế, anh ta nghe được thì mắng cả hai

đứa mình vớ vẩn.
598
Nói rồi, cô đứng lên lấy cớ bận việc để không

cho Xuân tiếp tục:
- Thôi tôi vào bếp để giúp bà Ngan đây. Cô đan

nốt cái rá ấy hộ tôi nhé!
Mừng toan đi xuống hè, Xuân gọi giật:
- Chị Mừng, sao lại vội đi thế. Em hỏi chị một

câu này.
Mừng dừng lại, quay nhìn Xuân chờ đợi. Xuân

lại hỏi:
- Chị nghĩ em có nên nhận lời lấy cậu Hữu?
Mừng không đáp, chỉ gật đầu rồi vội vàng quầy
quả đi xuống hè nhà, băng qua chiếc sân rộng đi vào
gian bếp cuối sân.
***
Trong khi những cuộc biểu tình khổng lồ đang

sôi động ở Hà Thành và các thành phố lớn trên toàn
vùng Bắc bộ thì ở chốn làng quê Gia Thượng vẫn im lìm,
lặng lẽ. Người ta nghe ngóng, hy vọng có, lo sợ có và
599
chờ đợi nhưng chỉ có thế. Ông lang Tạo đứng ngồi
không yên bởi những tin tức mà ông thu nhặt được từ
những nơi mà ông đến chữa bệnh, hay la cà uống rượu
với những tay có máu mặt trong làng xã. Tin đồn Việt
Minh lên nắm chính quyền, những người có của ăn của
để như ông, như vợ chồng ông tuần Cả, ông lý, phó lý và
các hương lý hội tề trong làng sẽ bị trả thù, làm ông sợ
hãi. Ông vốn không ưa phong trào Việt Minh từ xưa, giờ
đây tiếng đồn ấy còn làm ông sợ Việt Minh như sợ cọp.
Ông vừa mới đi chữa bệnh ở nhà cụ Thảo bên làng Hữu
Ái về, những tin nhặt nhạnh làm ông lo ngay ngáy.
Chẳng vội về nhà, ông ghé sang nhà ông tuần Cả định
tìm ông tuần để trao đổi dăm ba câu chuyện. Ông đứng
ngoài cổng gọi với vào nhà:
- Ối ông tuần ơi, ông có nhà không? Tôi muốn

gặp ông có tí việc.
Tiếng chó sủa vang lên, con Mực và con Vàng

phóng ra đứng trước cánh cổng gỗ dày sủa lớn. Chúng
nó không lồng lộn sủa vì dường như nhận ra ông lang
Tạo là người quen của gia chủ. Hai con chó chạy qua,
chạy lại trước cổng vừa hếch mõm sủa vang. Có tiếng
600
bước chân từ trong gian nhà lớn. Ông thấy bà tuần vội
vàng bước ra đầu hiên, vừa nói:
- Chào ông lang, chuyện gì mà ông ghé nhà tôi

sớm thế?
Ông lang giơ tay xá bà tuần một cái, hỏi:
- Chào bà tuần, nhà không có ai hay sao mà bà

phải ra mở cửa thế này? ông tuần có ở nhà không, thưa
bà?
Bà tuần miệng vừa suỵt suỵt xua chó, vừa trả lời:
- Thưa không ông ạ! Ông ấy đi lên huyện sáng

nay, ngày mai mới về. Nhà neo người, các cháu học xa
cả. Cái Xuân nó dẫn mấy đứa bé ra chợ huyện mua vài
thứ từ sáng tới giờ chưa về. Mấy đứa gia nhân trong nhà
bận cả nên tôi phải mở cửa hộ chúng.
Ông lang ngạc nhiên:
- Vậy à? Ông ấy lên huyện có việc gì hả bà?
Bà tuần suýt soa, mở cửa đon đả mời vào:
601
- À, mời ông vào nhà chơi. Chả là ông ấy lên

huyện xem, mua một ít vải đẹp về may áo cho cái Xuân.
Tháng tới dạm ngõ cháu, ông lang ạ!
Ông lang trợn mắt:
- Sao cơ, cái Xuân tháng tới dạm ngõ à? Lấy con
nhà ai thế hở, bà tuần?
Bà tuần cười tít mắt:
- Chả dấu gì ông, tháng tới ông bà lý Tạng ở

Lãng Ngâm sang đây dạm ngõ cái Xuân. Hai bên dự tính
với nhau cũng non tháng rồi, ông lang ạ!
Ông lang vỗ vỗ trán:
- Thế à? Chỗ ông lý Tạng ấy tôi biết. Sang bốc

thuốc cho ông bà ấy mấy bận, có nghe thấy gì đâu? Thế
cái Xuân mấy tuổi rồi bà tuần nhỉ?
- Cháu nó sắp mười sáu tuổi rồi ông lang ạ! Đến

tháng 10 này là bước sang mười sáu đấy.
Ông lang nhìn bà tuần tò mò hỏi:
- Thế đứa nào con nhà ông lý sang dạm ngõ nó

thế, hả bà?
602
Bà tuần Cả hơi bực mình vì cái sự tò mò của ông

lang, nhưng đang vui trong lòng nên bà cũng bỏ qua cho
ông cái tội ấy. Bà kiên nhẫn đáp:
- À, cậu con giai nhớn của ông lý, cậu Hữu đấy
ông?
Ông lang bước vào nhà, vừa đi vừa lẩm bẩm:
- Hừm, Hữu là đứa nào ấy nhỉ? Sao tôi không

biết...?
Vừa ngồi xuống ghế, ông dường như chợt nhớ ra

điều gì bèn hỏi lại:
- A, cái thằng nhớn có đôi mắt sắc đấy phải

không?
Bà tuần vừa rót tách trà sen nóng hổi đưa cho ông
lang vừa gật đầu. Ông lang đón tách trà nóng trên tay bà
tuần, vừa gật gù:
- Xin bà! Tôi biết thằng này, trông nó cũng khá

người đấy! Hình như nó cũng tầm nhang nhác tuổi thằng
Phong nhà tôi thì phải!
603
Bà tuần nghe ông lang nhắc tới Phong, chợt nhớ

đến câu hỏi của Xuân, bà cũng tò mò hỏi dò về Phong:
- Lâu ngày không thấy cậu Phong nhỉ, ông lang?

Ông có biết cậu ấy làm gì ở Hà Nội không?
Ông lang nhấp một ngụm trà sen, khà một tiếng
rồi trả lời:
- Tôi gửi hai anh em nó lên Hà Nội học được vài

năm rồi. Nhưng tình hình Hà Nội bây giờ nhiều thay đổi
nên tôi cũng hơi lo. Không chừng tôi bắt chúng nó về
làng cũng nên.
Bà tuần nhẹ nhàng ngồi đối diện với ông lang. Bà

im lặng với khay trầu lại gần mình, từ tốn têm cho mình
một miếng trầu. Bà quét một miếng vôi đỏ vào lá trầu và
cắt một miếng cau bỏ vào lá trầu, quấn lại. Bà ngẩng lên
hỏi ông lang:
- Tôi nghe ông nhà tôi bảo rằng, ông dự định cho
hai thằng con trai của ông lập nghiệp ở Hà Nội. Bây giờ,
ông lại đổi ý đem chúng về quê ư?
Nói xong, bà bỏ miếng trầu vào miệng. Ông lang,

mắt đang dõi về phía chiếc lồng chim của ông tuần treo
604
ngoài hàng hiên, nghe bà tuần hỏi, ông quay lại nhìn bà
hắng giọng:
- Vâng, ý tôi muốn cho chúng ở Hà Nội mà lập

nghiệp. Tôi thú thật với bà tuần, tôi chẳng còn tha thiết
gì cái làng này nữa. Tôi muốn chúng nó lập nghiệp ở thị
thành tốt hơn, bà tuần ạ! "Giàu nhà quê không bằng kéo
lê thành thị", phải không bà? Tôi nói là nói thế, chứ tôi
mong chúng nó ở Hà Nội sống tốt hơn. Mấy đứa con gái
tôi đều gả chồng ở phố huyện. Chúng nó bây giờ buôn
bán cũng khá ra phết, bà ạ!
Rồi ông đổi đề tài:
- Tôi nghe bà gửi hai thằng con trai của bà thằng

Lãm, thằng Lịch cũng ra Hà Nội học phải không nào?
Hai đứa nó học ở đâu?
Bà tuần vo lấy một nhúm thuốc lào chà chà vào

hai hàm răng rồi với cái ống nhổ ở cái khay trầu ở một
góc bàn, nhổ vào ống nhổ. Khuôn mặt bà có lẽ nhờ một
chút thuốc lào và miếng trầu têm vôi đỏ làm hai gò má
bà ưng ửng hồng. Bà ngẩng lên nhìn ông lang, bảo:
605
- À, tôi nghe ông nhà tôi bảo gửi hai thằng học ở
trường gì đấy trên Hà Nội. Tôi không biết rõ! Tôi cũng
như ông, đưa hai thằng con trai lên Hà Nội học cũng là
vì thế! Chỉ mong chúng nó học hành đàng hoàng, có sự
nghiệp trên ấy thì dần dà tôi đưa mấy đứa con gái lên
thành phố theo các anh nó. Chứ bám mãi cái làng này,
sớm đầu tối đánh, chẳng khá lên được!
Ông lang gật gù, bất chợt như nhớ ra điều gì ông
lại hỏi:
- Thế cái Xuân ông bà lại gả chồng ở đây à? Bao

giờ thì ông bà cho làm đám cưới?
Bà tuần mỉm cười:
- Cái Xuân nó nhớn rồi, phải gả chồng thôi ông

ạ! Con gái như quả trứng ấy, để lâu nó ung thì chỉ có vất
đi! Năm nay nó đã gần mười sáu tuổi. Ông nhà tôi đang
định để sang năm thì cho lấy đi là vừa.
Ông lang không đáp, nhẩm tính mấy ngón tay rồi
ngẩng lên bảo:
- Còn độ bốn tháng nữa thôi, bà tuần nhỉ?
606
- Vâng, có lẽ cho tổ chức đám cưới sau Tết ông

ạ! Thế cho tôi đỡ lo. Con gái để lâu trong nhà lo lắm ông
ạ! Đây rồi con Thuần cũng đã mười hai rồi, vài năm nữa
cũng phải lo là vừa!
Ông lang gật gù, chép miệng:
- Nói thật với bà, tôi là tôi muốn cái Xuân cho
thằng Phong nhà tôi lắm! Nhớ hồi xưa, chúng nó hay
chơi chung với nhau cũng hợp tình, hợp nhãn. Cái Xuân
nó lớn bây giờ đúng ra dáng thiếu nữ, trông nó xinh lắm!
Tiếc quá, thằng Phong còn mãi trên thành phố bận việc
học hành. Chứ nếu không thì tôi xin bà cái Xuân cho nó
ngay.
Bà tuần lại bảo:
- Lâu lắm rồi, tôi không gặp cậu Phong, chắc cậu
ấy bây giờ lớn lắm hẳn? Dễ đến vài năm tôi không gặp
cậu ấy rồi. Năm nay cậu ấy bao nhiêu tuổi, ông lang nhỉ?
- Nó sắp mười tám rồi bà tuần ạ! Vâng, nó cao

hơn tôi một cái đầu rồi! Nhớn rồi nhưng chưa yêu đương
ai cả. Tôi cũng muốn nó lo ăn học cho xong, khi nào đỗ
được cái bằng tú tài thì hãy yêu đương cũng chưa muộn.
607
Bà tuần gật gật đầu:
- Ấy, tôi cũng quí cậu Phong lắm! Hồi ấy, cậu
trắng trẻo đẹp giai lắm cơ!
Khuôn mặt ông lang hơi cau lại khi nghe bà nhắc
đến cái sự đẹp trai của Phong. Bà tuần dường như không
để ý thấy sự thay đổi trên gương mặt ông. Bà chép
miệng, giọng nuối tiếc, mặc dầu gương mặt bà không
phải vậy:
- Thật đúng là cái số. Số chúng không nên duyên

nợ thì nó lại khiến ra nhiều chuyện không như ý. Số Giời
đã định mình chẳng cãi lại nổi, ông lang ạ!
Ông lang gật đầu nói hùa theo:
- Bà nói phải!
Bất chợt, ông lang đổi đề tài:
- Bà tuần này, không biết bà có biết tin gì ở Hà

Nội không?
Bà tuần vội ngưng nhai trầu, hỏi nhanh:
- Tôi không biết gì cả! Ông biết tin gì sao, ông

lang?
608
Ông lang gật đầu:
- Tôi mới nhận điện tín của cậu em họ sáng hôm

qua. Cậu ấy báo rằng ở Hà Nội Việt Minh nổi lên đòi
cướp chính quyền. Họ vận động đám đông tụ tập ở dinh
Khâm sai Hà Nội đòi chính quyền Bảo hộ phải nhượng
quyền cho họ. Việt Minh họ hoạt động mạnh lắm, bà ạ!
Giọng bà tuần lo lắng:
- Thế chính quyền Bảo hộ có làm theo không?
Ông lang lắc đầu, bĩu môi:
- Đời nào họ nhượng quyền. Bà nghĩ xem chính

quyền Bảo hộ dù sao là của Triều đình và Chính phủ
Pháp. Họ có chính danh. Còn Việt Minh chẳng qua chỉ là
một lực lượng nổi loạn đòi lật đổ Chính phủ. Làm sao họ
mạnh bằng lực lượng Pháp. Tôi nghe đâu, Chính phủ
Pháp đang đưa quân ra Hà Nội để lập lại trật tự đấy!
Dừng một lúc, ông lang thở dài nói tiếp:
- Tôi chỉ lo hai thằng con nhà tôi đang học hành
trên ấy. Không biết chúng nó có dính dáng đến hội kín
nào không? Cái ấy là tôi cấm hẳn. Tôi đã dặn chúng từ
khi mới lên Hà Nội rồi.
609
Bà tuần giọng lo lắng:
- Chết nỗi, hai cháu nhà tôi cũng đang học trên
ấy! Thế sao tôi chẳng nghe chúng bảo gì!
Thở dài một hơi, bà bảo tiếp:
- Tôi phải bảo ông tuần lên Hà Nội một chuyến

xem tình hình ra sao!
Ông lang nghe nói vậy, gật đầu nói ngay:
- Phải đấy! Để tôi cùng đi với ông tuần lên Hà

Nội xem sao. Một công đôi ba việc không bỏ! Tôi còn
nghe dạo này Việt Minh họ hoạt động rộng khắp vùng
Bắc Ninh mình đấy bà ạ!
Rồi như sực nhớ ra điều gì, ông hạ giọng nói:
- Tôi nghe đồn Việt Minh họ đã thành lập chi bộ

ở huyện mình rồi đấy bà ạ! Bây giờ, Gia Thượng, Lãng
Ngâm, Hữu Xá, Đông Thượng, Đại Bái đều có chi bộ
Việt Minh! Họ có mặt khắp nơi ở miền Bắc mình đấy, bà
ạ!
Bà tuần lo lắng:
- Giời ạ, thế thì sắp loạn phải không ông?
610
- Cũng chưa đến nỗi nào đâu! Ấy là tôi nghe đồn

như thế, chứ chính mắt thì tôi chưa thấy động tĩnh gì! Bà
biết đấy, tôi đi khám bệnh khắp các làng mà. Tình hình ở
dưới mình tôi thấy còn yên ắng lắm!
Bà tuần ngồi yên, không trả lời, tiếp tục nhai trầu.
Trong lòng bà cũng lo lắng không biết hai cậu con trai
của bà ở Hà Nội lúc này ra sao. Bà nóng lòng muốn ra
Hà Nội một chuyến để xem nơi ăn chốn ở của con như
thế nào. Từ ngày gửi con đi Hà Nội, chỉ có ông tuần
thường xuyên lên thăm con. Còn bà bận việc đồng áng
quanh năm suốt tháng, vả lại bà ít chữ nên ngại ngùng
rời khỏi làng quê. Bà thở dài, trong thâm tâm bà cảm
nhận tình hình sẽ ngày càng bất ổn chứ không còn dễ
dàng như xưa. Bà định tâm bàn với chồng sẽ bán dần số
ruộng rải rác của bà ở các làng khác. Chỉ để số ruộng
trong làng này để cày cấy đủ sống, trang trải những chi
tiêu trong gia đình. Thật tâm, bà e sợ gia đình bà sẽ là
chỗ mà Việt Minh nhắm đến trong những ngày tháng sắp
tới.
Giọng ông lang vang lên khiến bà giật mình:
611
- Bà tuần, tôi về đây! Khi nào ông tuần về bà cho

người sang gọi tôi nhá! Tôi có ít việc muốn bàn với ông
ấy!
Nói rồi, ông uống vội tách nước trà và đứng dậy
bước ra cửa sau khi dặn với thêm một câu:
- Nhá bà, nhớ gọi tôi khi ông tuần về!
Bà tuần vâng dạ liên hồi:
- Vâng, vâng tôi nhớ rồi! Tiễn ông lang về!
612
CHƯƠNG HAI MƯƠI
Tháng 8 năm 1947, trời đã vào hè nhưng không

hiểu sao hôm nay thời tiết tự nhiên dịu trở lại và đã lất
phất những cơn mưa nhẹ bay ngang bầu trời. Bầu trời lại
phủ những quầng mây xám nằng nặng che khuất mặt trời
khiến cho không gian trông nhàn nhạt, ủ rũ. Con đường
đê vắng vẻ không một bóng người. Mùa màng vừa xong,
những bó mạ được cột lại từng bó, túm lại để dồn vào
một góc thửa ruộng đã được gặt xong. Những cánh đồng
chỉ còn trơ lại những gốc rạ, đất cuộn với nước tạo thành
những lớp bùn đặc, dẻo quánh, mềm xốp, với những vết
loang như mỡ trên mặt nước. Đất ở Gia Thượng giàu phù
613
sa vì được sông Đuống bồi đắp hàng năm khi lũ đổ về.

Nhất là những mảnh ruộng nằm gần hai bên bờ sông
Đuống. Mà mấy đám ruộng ấy, nói của đáng tội, chỉ có
người giàu, quyền thế trong làng mới có thể sở hữu
được, chứ đám dân nghèo thì chỉ có những miếng đất
vào sâu trong núi mà thôi. Mà hầu như những thửa ruộng
mỡ màng ấy đều lọt vào tay những nhà giàu trong làng
Gia Thượng. Hơn năm nay, tình trạng mất mùa vì châu
chấu, vì chiến tranh khiến không ai có thể trồng trọt,
chăn nuôi gì được. Những nhà quá nghèo thì tha phương
cầu thực, những nhà có vài sào đất thì cố bám đất, cấy
cày vài chục giạ lúa để ăn dần. Còn những nhà giàu, có
của ăn của để cũng phải thu gọn cuộc sống, tằn tiện hơn
để tránh những con mắt dòm ngó của nhà cầm quyền,
của Việt Minh. Họ sống yên lặng,chịu đựng, bớt phô
trương.
Không gian ảm đạm phủ trùm lên làng Gia

Thượng vắng vẻ, buồn tẻ, thưa thớt bóng người. Ngôi
chợ nhỏ đầu làng thường ngày tụ tập dăm ba ngôi hàng
bán lẻ, vài chiếc bàn bán những món ăn dân giã cả tháng
nay không còn tụ tập nữa. Những con chó trong làng rón
614
rén đi qua đi lại, đầu cúi gằm, đôi mắt nhìn xuống đất,
không một tiếng sủa. Những con mèo nằm im, trốn mình
trong những bụi tre già hay duỗi dài trên một bờ tường
gạch nào đó, giương đôi mắt tròn xoe nhìn người qua lại
một cách chăm chú. Thậm chí, người ta không nghe cả
tiếng những con lợn xề ủn ỉn đòi ăn, hay tiếng một chú
trâu ồm ồm kêu đói. Trong sân nhà ông bà tuần Cả cũng
vắng lặng như tờ. Mấy con chó nhà nuôi nằm lười biếng,
đầu gác lên chân nhìn ra cửa cũng không buồn sủa khi
thấy người qua lại trước sân nhà. Cả một ngôi nhà ngói
năm gian nằm im lìm như đang ngủ dưới cái nắng nhạt
của một ngày hè nóng nực.
Một bóng người lách qua cánh cửa gỗ nặng trịch

bước vào trong sân nhà. Con Mực, con Vàng vội đứng
bật dậy, chạy nhanh tới nhưng chỉ một thoáng hai cái
đuôi vung vẫy có vẻ mừng rỡ. Chúng có vẻ nhận ra
người quen. Bóng người, có lẽ là một người đàn ông, đội
chiếc nón lá rách vành, đi nhanh vào trong hiên nhà và
gỡ chiếc nón xuống. Khuôn mặt chữ điền, đen sạm hiện
ra. Người ta nhận ngay là Bỏi. Hai con chó trở lại nằm
hai góc sân, ngóng ra sân ngoài. Bỏi để chiếc nón lá
615
ngoài hiên, mở cửa rón rén đi vào nhà. Bước vào trong
nhà, hơi tối, khiến anh không nhìn thấy rõ có một bóng
người đi nhanh về phía anh. Rồi một tiếng nói thì thầm
vang lên:
- Anh Bỏi, anh mời được thầy lang không?
Bỏi giơ tay che trán để ngăn ánh sáng từ bên

ngoài. Anh nhận ra người vợ mới cưới của anh: Mừng
đang đứng trước mặt. Khuôn mặt anh dịu hẳn lại khi
nhìn thấy người vợ trẻ. Bỏi nói khẽ:
- Không gặp được thầy lang, anh nhắn lại với bà

lang là bà tuần muốn mời ông lang sang thăm bệnh cho
ông tuần.
Mừng tiến đến gần Bỏi, dơ tay xoa nhẹ lên khuôn
mặt chồng:
- Thầy em không mệt chứ!
Bỏi nắm lấy tay vợ, lắc đầu mỉm cười, xuề xòa:
- Đi có mấy chốc mà mệt gì!
- Ông tuần sao rồi? Anh hỏi vợ.
Mừng thở dài:
616
- Cũng vậy! Ông nằm thiêm thiếp, mặt xanh xao

quá, hình như mất máu nhiều nên ông mệt thầy ạ!
Trong những muộn phiền gần như không dứt của

người làng Gia Thượng, đôi khi vẫn có những niềm vui
đan xen để làm cho màu xám đen của cuộc đời bớt màu
tuyệt vọng. Nó là những ngôi sao nhỏ, lấp lánh, điểm
xuyến trên bầu trời đen vào những đêm không trăng
khiến màn nhung đen mịt mùng ấy trở nên lung linh,
huyền diệu, ẩn chứa nhiều bất ngờ hạnh phúc. Những
niềm hạnh phúc nhỏ nhoi, hiếm hoi ấy giúp cho con
người có chỗ bám víu mà tiếp tục sống và hy vọng. Hy
vọng chính là động lực lớn nhất mang tính quyết định để
thúc đẩy con người bước tiếp trên hành trình đầy chông
gai của một đời người. Cái kết cục viên mãn của Bỏi và
Mừng chính là tia hy vọng trong chuỗi hành trình mệt
mỏi của người làng Gia Thượng.
Xuân rón rén mở nhẹ cửa phòng ông tuần Cả,

bước vào. Cô đi gần đến bên giường, cúi xuống ngắm
nhìn gương mặt cha. Đôi mắt ông nhắm nghiền như say
ngủ. Khuôn mặt ông gầy hẳn, lớp da như dán vào đôi
xương gò má, khiến gò má nhô cao hơn. Người ông hâm
617
hấp nóng như đang sốt, Xuân đứng gần cũng

cảm nhận cái sốt đang hoành hành trong cơ thể ông. Hơi
thở nặng nhọc, thỉnh thoảng cô thấy đôi lông mày ông
nhíu lại như thể ông đang phải chịu đựng một cơn đau
nào đó trong thân thể bầm dập của mình. Xuân xót xa,
đưa tay gạt nước mắt đang chực tràn ra trên má. Cô kéo
chiếc ghế đến gần bên giường cha, ngồi xuống. Cô tư lự
hồi tưởng về những chuyện đã xảy ra, những biến cố liên
tiếp đã xoay cuộc đời cô rẽ sang một hướng khác.
Đám dạm ngõ của Xuân được hai bên gia đình dự
định tổ chức vào tháng 4 âm lịch, khi các vụ mùa đã
xong. Lúc này, Mừng thường đi với Xuân sắm sửa đồ
đạc để chuẩn bị buổi dạm ngõ của mình. Trong lòng
Xuân, cô không thấy xốn xang như những cô gái sắp sửa
về nhà chồng. Trái lại, sau những ngày tháng suy tư,
buồn bã, Xuân dường như trở nên bình tĩnh trở lại, như
thể cô chấp nhận sự việc đang diễn ra trước mắt, rằng cô
sẽ lập gia đình như bao nhiêu cô gái trong làng, dù rằng
cô chẳng có một chút tình cảm nào với chàng trai mà cô
sẽ gọi là chồng sau này. Xuân chưa bao giờ nghĩ rằng
đến một lúc nào đó cô sẽ phải xa cha mẹ, đến ở một gia
618
đình khác, sinh con đẻ cái, nối tiếp sợi dây nòi giống mà
dòng họ, tổ tiên đặt để như một nhiệm vụ không thể trốn
tránh. Cho đến ngày cô gặp Hữu ở chùa Dâu. Ngày ấy đã
trở thành một ngày định mệnh trong đời cô. Đôi mắt
Hữu nhìn xoáy vào cô như không muốn dứt. Đôi mắt
nhìn những bước chân ngập ngừng của cô xa dần cùng
với cha mẹ. Hữu đem hình bóng cô vào trong giấc ngủ
của cậu. Sau những ngày trăn trở, cậu ta lấy hết can đảm
để thưa với cha mẹ rằng cậu phải lòng đứa con gái lớn
của ông bà tuần Cả. Hữu đã mon men đến nhà ông bà
tuần đôi ba lần để tìm gặp Xuân. Cậu chỉ muốn nhìn đôi
mắt ngây thơ, trong trẻo, luôn có nụ cười đọng sẵn trong
mắt kia, đôi má hây hây hồng, chiếc miệng xinh xinh với
hàm răng trắng đều kia. Đôi lần, cậu bắt gặp đôi mắt ấy
nhìn cậu không chớp, như thể tò mò, như thể ngạc nhiên,
như một câu hỏi: "Anh làm gì ở đây?". Hữu cố gắng tìm
đến gần người con gái ấy. Một vài lần cậu nói chuyện
được với nàng, nhưng cậu vẫn có cảm tưởng cô ta đứng
đấy, trước mặt nhưng vẫn xa cách. Hữu quay quắt, đau
khổ không biết làm sao để kéo nàng lại gần. Cậu như bị
ốm tương tư hình bóng ấy. Cậu chỉ tạm quên nàng mỗi
khi cùng bạn bè họp kín với các đồng chí Cách mạng.
619
Còn ngoài ra, hình ảnh nàng theo cậu như hình với bóng.
Cậu đứng, nàng cũng đứng. Cậu nằm, nàng ngồi nhìn
cậu. Hữu mệt nhoài vì tình cảm của mình. Cậu chưa từng
bị cô gái nào trong làng Lãng Ngâm đánh gục một cách
thảm hại như vậy. Hữu là con ông lý, cháu của ông bá hộ
Hào, cũng là một gia đình có máu mặt trong làng. Hữu
không phải dạng điển trai, nhưng vẻ mặt đậm chất đàn
ông, người cao lớn, lại là con nhà giàu thì cậu là niềm
mơ ước của không biết bao nhiêu cô gái trong làng.
Những day dứt của Hữu không thoát qua đôi mắt tinh
tường của ông lý. Ông dần dà nhận thấy sự thay đổi của
Hữu. Những buổi chiều Hữu ngồi một mình trên chiếc
phản đầu hè nhìn xa xăm, đắm mình trong suy nghĩ. Mỗi
khi ông bà đề cập đến chuyện lập gia đình, Hữu đều tìm
cách chối quanh. Nhưng gần đây anh lại tỏ ý quan tâm,
thường lái câu chuyện qua nhà ông tuần Cả một cách vô
tình hay hữu ý. Ông lý đồ rằng anh con trai cả của ông
đã để tâm đến ai đó trong nhà ông tuần, mà có lẽ là... cô
con gái lớn của ông. Một buổi sáng đẹp trời, ông vui vẻ
gọi Hữu vào phòng khách để nói chuyện. Hai cha con rất
ít khi nói chuyện với nhau, nhất là dạo sau này, khi Hữu
tham gia tổ chức Cách mạng trên huyện, anh lại càng
620
hay vắng nhà hơn. Ông lý vẫn chưa biết chuyện Hữu
tham gia hội kín. Ông chỉ bực mình vì Hữu cứ vắng nhà
thường xuyên, chẳng chịu làm ăn gì cả. Thậm chí đến
chuyện lấy vợ, mỗi khi vợ chồng ông đề cập đến, Hữu
thẳng thừng gạt ngang. Cho đến hôm nay, nhận thấy
những thay đổi khác lạ ở con trai, ông muốn tìm ra
nguyên nhân của sự thay đổi này. Ông gọi con ở trong
nhà, gọi Hữu lên phòng khách cho ông hỏi chuyện. Hữu
ngạc nhiên vì cha gọi mình, nhưng cậu vẫn đứng dậy đi
lên nhà trên. Vừa nhìn thấy Hữu, ông lý đã nở nụ cười,
vỗ nhẹ xuống bàn bảo:
- À, anh Hữu phải không? Ngồi xuống đây tôi có

chuyện muốn hỏi anh.
Hữu nhẹ nhàng ngồi xuống ghế đối diện với ông
lý, thưa:
- Thưa thầy có điều gì bảo ạ?
Ông lý hắng giọng nhè nhẹ. Ông rót ra hai tách

chè thơm, đoạn ông đẩy một tách về phía cậu con trai
rượu, bảo:
- Anh uống đi rồi cha con mình nói chuyện.
621
Hữu ngạc nhiên thái độ vui vẻ có phần cởi mở

của cha. Cậu đỡ lấy tách chè:
- Vâng, con xin.
Cậu nhấp một ngụm chè thơm, nóng rồi đặt tách
xuống bàn chờ đợi. Ông lý cầm chiếc tách bằng men
Tàu, tráng men xanh biếc, nhấp nhấp một tí chè thơm rồi
cũng đặt tách xuống. Ông ngẩng lên nhìn Hữu bảo:
- Tôi muốn nói chuyện với anh về tương lai của

anh, chuyện lập gia đình cho anh.
Ông nói tới đó thì ngừng lại, quan sát vẻ mặt của
Hữu. Hữu hơi cúi đầu xuống một tý, rồi ngập ngừng hỏi
lại cha:
- Thưa thầy, ý thầy về chuyện gia đình của con

thế nào ạ?
- Anh đã để ý ai trong làng này chưa? Anh bắt

đầu lớn đủ để nghĩ tới chuyện lập gia đình, lo tương lai
chứ không thể lông bông mãi được. Con giai con gái
trong làng này, cỡ tuổi anh yên bề gia thất hết cả rồi!
Còn anh thì... vẫn vậy! Anh định thế nào? Đã có đối
tượng chưa?
622
Hữu nghe cha mắng một thôi một hồi. Cậu im

lặng cúi xuống một đỗi rồi ngẩng lên thưa:
- Thưa thầy, con cũng có ý muốn thưa với thầy...
- Chuyện gì? Ông Lý hất hàm hỏi.
- Dạ bẩm... Hữu ngập ngừng một lúc rồi mạnh

dạn nói tiếp:
- Con... cũng có để ý một người, nhưng...
- Nhưng sao? Ông lý ngắt lời hỏi gặng.
- Dạ bẩm, người con gái này không ở làng mình.
Ông lý hơi ngạc nhiên hỏi lại:
- Không phải ở làng mình? Vậy cô gái ấy ở đâu?
Hữu ngẩng lên nhìn vào mặt cha, đôi mắt long
lanh:
- Dạ thưa, người làng bên, làng Gia Thượng.
- Ai? Ông lý nhíu mày.
- Thưa, con ông tuần Cả, cái Xuân ạ!
Ông lý vỡ òa, "À" lên thật to:
- À thì ra thế! Tôi đoán không sai.
623
Hữu nhìn cha, ngạc nhiên:
- Thầy đã đoán trước?
Ông lý cười xòa:
- Tôi thấy anh sau khi gặp cái Xuân con ông tuần,
tự nhiên thay đổi hẳn. Tôi đã nghi ngờ anh phải lòng con
gái ông tuần. Nay thì chính anh xác nhận sự nghi ngờ
của tôi là đúng nhé. Thế anh định thế nào?
Hữu mừng thầm trong bụng vì thấy cha có vẻ dễ

dãi và đồng tình. Cậu mạnh dạn thưa:
- Vâng thưa thầy, nếu lấy vợ con xin thầy u sang

hỏi Xuân cho con.
Ông lý nở một nụ cười nhẹ ra vẻ thông cảm, hỏi

lại:
- Anh nhất quyết lấy con bé ấy à? Làng này thiếu

gì con gái đẹp, con nhà giàu, như con gái ông phó Tày,
con gái ông hương Cả, cháu cụ giáo Toan, sao anh lại
chọn gái làng bên, xa xôi lại không biết nhiều về gia thế
ông tuần Cả.
Hữu mạnh dạn thưa lại:
624
- Thưa thầy, con nghĩ thầy biết rất nhiều về gia

thế ông tuần Cả chứ ạ? Chính thầy đã từng kể cho con
nghe gia đình ông tuần Cả giàu có tiếng ở huyện này,
con cụ chánh tổng Trà. Con không phải thích cô Xuân vì
gia đình giàu có, vì gia đình mình cũng đâu thua kém là
mấy. Con thích cô ấy là vì...
Hữu ngắc ngứ rồi im bặt, không tìm ra được

nguyên nhân vì sao mình thích Xuân. Ông lý ngồi nghe
cậu con trai nói, chờ mãi không thấy Hữu nói tiếp, bèn
hỏi lại:
- Vì sao anh thích con bé ấy?
Hữu suy nghĩ một lúc rồi thở dài:
- Bẩm, con cũng không biết nữa! Chỉ biết là con

thích cô ấy, thầy ạ!
Dừng một chút, Hữu ngẩng lên hỏi cha:
- Thầy sẽ hỏi cô ấy cho con chứ?
Ông lý im lặng suy nghĩ. Vừa suy nghĩ, ông với

tay lấy tách chè uống liền một ngụm. Lát sau, ông hỏi
con trai:
625
- Thế ngộ nhỡ cái Xuân có nơi chốn khác rồi thì
sao? Con nhà giàu thiếu gì người mối lái. Anh nghĩ sao?
Nghe lời cha nói, Hữu thấy trái tim mình chùng
xuống như đập hụt nhịp. Cậu đã không nghĩ tới điều này.
Cha cậu nói đúng: Xuân xinh xắn, lại con nhà giàu,
chuyện mối mai chắc chắn là không thiếu. Cô ấy lại đến
tuổi cập kê để lập gia đình. Trong làng, trong huyện,
thiếu gì những nhà giàu có máu mặt ngang vai phải vế
với gia đình ông tuần Cả. Chưa kể, cậu nghe cha mình
nói, ông tuần quen rất rộng, cả với những gia đình trên
Hà Nội. Vậy, liệu cậu có hy vọng gì không? Nghĩ tới đó,
Hữu so vai, gục xuống như một người hết sức lực. Ông
lý quan sát con trai, ông hiểu nó đã phải lòng con bé kia
đậm lắm rồi. Nhưng lý do ông đưa ra không phải là
không thể xảy ra được. Ông ngắm con chờ đợi câu trả
lời. Một lúc sau, tuồng như đã tỉnh, Hữu nhìn cha nói:
- Nếu cái Xuân đã có nơi chốn khác và hai bên

đồng ý rồi thì con xin rút lui. Lúc ấy, thầy u cho con
thêm thời gian để tìm kiếm. Như lúc này, con chưa để ý
một ai khác cả, thưa thầy.
626
Giọng Hữu có vẻ bình tĩnh hơn như cậu đã suy

nghĩ kỹ rồi vậy. Ông lý trầm ngâm ngắm anh con trai
đang nhìn mình với vẻ bình thản, đôi mắt sắc gọn nhìn
thẳng vào ông một đỗi. Ông đã có quyết định riêng, bèn
gật đầu bảo:
- Thôi được, anh để đấy tôi với mẹ anh sẽ lo liệu

xem sao.
Hai ngày sau, ông bà lý thân chinh sang làng Gia

Thượng, thưa chuyện xin hỏi Xuân về cho cậu con trai
của mình. Mọi chuyện diễn ra như đã kể ở trên. Xuân bị
cha thuyết phục, mẹ dọa dẫm, thất vọng vì những kỷ
niệm xưa không còn nữa, cô cúi đầu chấp thuận chuyện
lập gia đình. Mọi việc được sắp xếp, đám dạm ngõ sẽ
được tổ chức vào tháng 4 âm lịch.
Hai chị em vừa mới từ chợ huyện trở về, Xuân và

Mừng sắm sửa một ít vải vóc và hai đôi guốc gỗ mới cho
hai chị em. Trời bên ngoài nắng rực rỡ khiến hai chị em
ướt mồ hôi khi về đến nhà. Mừng quay sang nói đùa với
Xuân:
627
- Gớm, dạm ngõ cô kỳ này xem chừng làm lớn

nhá. Bà sắm sửa đủ thứ cho cô.
Xuân gật đầu không nói gì. Hai chị em đi vào

phòng, sắp xếp lại đồ đạc, dọn dẹp cho nhà cửa cho sạch
sẽ. Bất chợt, Xuân quay sang nói với Mừng:
- Chị Mừng, em đi lấy chồng rồi thì bao giờ đến

chị? Nhẽ ra chị phải là người đi trước em vì chị lớn hơn
em nhiều tuổi rồi còn gì?
Mừng khựng lại vì câu hỏi của Xuân. Một thoáng

buồn, cô tư lự nói:
- Tôi xem như mình ế rồi cô Xuân ạ! Hai mươi

bốn tuổi rồi còn gì! Ở quê mình, tuổi như tôi thì chỉ xem
như sống vậy đến già. Gia đình tôi nghèo, ai mà tính đến
chuyện hỏi cưới.
Xuân phản đối:
- Chị nói buồn cười! Đàn ông mới sợ nghèo

không lấy được vợ. Đàn bà như mình chỉ sợ xấu thôi,
nghèo vẫn lấy chồng như thường! Chị không thấy mấy
đứa con gái làng mình à, nghèo rớt mồng tơi ra mà vẫn
628
lấy chồng đấy thôi. Chị tuy lớn tuổi nhưng còn xinh thế
kia mà bảo không lấy được chồng? Em không tin!
Mừng buồn buồn:
- Thì đấy, cô thấy tôi có hẹn hò được ai đâu? Có

ai muốn lấy tôi làm vợ đâu? Nghĩ mãi rồi buồn mãi, bây
giờ tôi chấp nhận, có ra sao tôi cũng sống được.
Xuân chớp mắt, mỉm cười:
- Em mà đi lấy chồng rồi, ở đây một mình chị sẽ

buồn chết được đấy!
Xuân chợt hạ giọng:
- Em hỏi thật: Chị đã phải lòng ai chưa? Im lặng

một lúc, Xuân lại thòng thêm một câu:
- Chị đừng nói dối nhé, em nghĩ em đoán được

đấy!
Mừng chột dạ nhìn Xuân chằm chằm. Cô sợ cái

Xuân đang cố tình gài bẫy cô. Mừng ngập ngừng:
- Ý cô là sao?
Xuân nhìn Mừng, chúm chím cười, nhắc lại câu

hỏi:
629
- Chị đã để ý ai chưa?
Mừng chưa kịp trả lời thì Xuân nói tiếp:
- Chú Bỏi phải không?
Mừng im bặt nhìn Xuân, nửa sợ hãi, nửa xấu hổ.

Hai gò má ửng hồng, Mừng lắp bắp:
- Cô nói... gì lạ vậy?
Xuân bật cười khanh khách khi nhìn thấy thái độ

của Mừng. Cô hồn nhiên nói tiếp:
- Thế nhé, em bắt nọn được chị rồi nhá! Có thế

mà chị đã đỏ cả mặt lên thế kia!
Nghe Xuân nói, Mừng bất giác đưa tay lên xoa
má. Cô cũng có cảm giác hai gò má cô bừng bừng.
Mừng vội cất tiếng van xin:
- Cô Xuân, tôi lạy cô, đừng có nói bậy, ông bà

mà nghe được thì mắng cả hai chị em mình. Chưa kể anh
Bỏi...
Mừng chưa dứt câu thì Xuân bồi tiếp:
630
- Chị có giấu mãi được đâu! Đến chú Bỏi còn

biết nữa là thầy u em. Hỏi thật nhé, chị có muốn thầy u
em đứng ra làm đám cưới cho chị với chú Bỏi không?
Mừng ứ cả cổ họng, không nói được gì. Xuân

đứng đối diện với Mừng, miệng tủm tỉm cười ra điều biết
cả. Vừa tức mình, vừa tức Xuân, Mừng bật khóc ôm mặt
chạy một mạch xuống sân, băng ra vườn sau, biến mất
trước sự ngạc nhiên của Xuân. Hai hôm sau, vào một
buổi chiều tối lúc cả nhà đã xong bữa. Ông bà tuần cùng
ngồi trên bàn tính toán điều gì đó. Một lúc sau, bà tuần
cho gọi Bỏi lên hầu. Bỏi đang dọn dẹp lẫm lúa ở sân sau,
nghe ông bà đòi, anh vội rửa chân tay qua loa cho sạch
bùn đất rồi vội vàng đi lên nhà. Ở phòng khách, Bỏi thấy
ông bà tuần Cả đang ngồi trên chiếc phản bằng gỗ gụ ra
vẻ chờ đợi. Vừa nhìn thấy anh, ông tuần đưa tay lên vẫy
vẫy và bảo:
- Chú Bỏi lại đây!
Bỏi rón rén đi lại gần. Ông tuần dơ tay chỉ chiếc
ghế gần đó bảo:
- Chú ngồi xuống đây!
631
Bỏi nghe vậy vội thưa:
- Bẩm ông, con đứng thưa chuyện với ông cũng

được ạ!
Ông tuần lắc đầu bảo:
- Không sao, chú cứ ngồi. Tôi cho phép chú ngồi.

Tôi có đôi tí việc muốn bàn với chú.
Bỏi nghe giọng ông tuần có vẻ nghiêm trọng, anh

hơi lo lắng, không dám cãi lời, vội ngồi xuống ghế gần
cái sập gụ. Thấy Bỏi yên vị xong, ông tuần có vẻ hài
lòng, hắng giọng bảo:
- Chú Bỏi này, tính ra chú đã làm cho gia đình tôi
cũng hơn chục năm rồi đấy nhỉ? Ấy là tôi không tính
thời gian chú làm cho cụ bà, chứ nếu tính vào có đến gần
hai chục năm đấy!
Bỏi vẫn im lặng, cung kính nghe. Thấy vậy, ông

tuần nói tiếp:
- Chú làm trong nhà này đã quá lâu. Bao nhiêu

công cán chú đóng góp cho cái gia đình này, chúng tôi
đều biết. Cụ tổng rất thương chú và luôn luôn nhắc tôi là
phải để ý và giúp đỡ chú.
632
Nghe tới đó, Bỏi vội thưa:
- Bẩm, được ông bà đối xử tử tế, cho con chỗ ăn,

chỗ ở, được làm việc với ông bà, con không còn muốn gì
hơn nữa. Con đội ơn ông bà không hết...
Ông tuần khoát tay ra dấu ngừng lại khiến Bỏi im

bặt. Ông tuần lại nói tiếp:
- Chú cũng biết dạo này tình hình chẳng còn yên
ổn như xưa nữa. Chiến tranh tuy chấm dứt giữa Pháp -
Nhật nhưng tình trạng cũng chẳng yên ổn gì với sự lớn
mạnh của Việt Minh. Tôi chỉ e trong giai đoạn tới lại có
chiến tranh giữa Pháp với Việt Minh thì còn khổ nữa!
Quê mình dạo này không còn yên ổn nữa rồi. Việt Minh
họ len lỏi khắp nơi từ thôn quê đến thành thị. Những nhà
khá giả, giàu có đều bị họ để mắt tới. Gia đình ta tuy có
của ăn của để, nhưng dạo gần đây tình hình không còn
an ninh khiến tôi cũng lo ngại không ít. Có lẽ cái mộng
ngày xưa tôi thường nói với chú là sẽ mua nhiều đất để
xây thành một cái thôn của gia đình ta chắc khó bề thực
hiện. Vì vậy, tôi và bà nhà tôi đã bàn tính kỹ với nhau, sẽ
thu gọn lại đất đai của gia đình lại, không để tràn lan như
xưa nữa.
633
Ông tuần ngừng lại, kéo bàn đèn làm một hơi
thuốc. Trong lúc ông ngã đầu ra nhả khói, Bỏi vẫn kính
cẩn ngồi nghe không đáp một câu nào. Sau khi nhả khói
xong, ông tuần lại nói tiếp:
- Vợ chồng tôi định thế này: Miếng đất chừng

bảy sào ở bìa làng ta mà tôi chẳng có thời giờ cày cấy,
vẫn để không từ đó đến nay, tôi sẽ cho riêng chú để chú
làm ăn. Đây là cái công mà chú đã cùng gia đình tôi dãi
nắng dầm mưa suốt mười mấy năm nay.
Bỏi vừa nghe đã giật nảy mình vội ngẩng lên

bẩm:
- Bẩm, ông bà định đuổi con đi khỏi nhà này sao?
Ông tuần ngạc nhiên hỏi lại:
- Chú làm gì mà tôi đuổi chú?
Bỏi ngập ngừng:
- Ông bà cho con mảnh đất, rồi đuổi con đi sao?

Con không có ý lấy mảnh đất ấy để ra khỏi nhà ông bà?
Ông tuần nghe xong bật cười, xua tay, lắc đầu:
634
- Không, tôi có định đuổi chú bao giờ. Ấy là cái

công của chú, tôi trả cho chú đấy chứ!
Bỏi im lặng. Ông tuần lại nói tiếp:
- Tôi cho chú mảnh đất dư ấy để chú cày cấy, lập

gia đình và sống như mọi người trong làng. Mảnh đất ấy
để hoang mấy năm nay, chúng tôi chưa dùng nó vào việc
gì cả. Chú nay đã ngoài ba mươi, không lẽ không tính
chuyện lấy vợ, sinh con đẻ cái như bao người hay sao?
Vợ chú mất cũng mười mấy năm có lẻ rồi còn gì! Dĩ
nhiên, chú vẫn phải làm cho gia đình tôi khi cần thiết
chứ. Miếng đất ấy nếu không có ai cày cấy, để không
chẳng chóng thì chầy sẽ bị cướp mất. Thời loạn mà! Thà
tôi cho chú để chú làm ăn, tôi còn thấy có ích hơn là để
bị cướp không. Ai biết nó sẽ lọt vào tay ai: Pháp, Chính
phủ Bảo hộ hay Việt Minh.
Bỏi vẫn ngồi yên. Anh xúc động đến không nói
được. Cả đời anh, từ một thằng con mồ côi, cho đến đi
làm thuê, chưa bao giờ anh nghĩ mình có khả năng mua
nổi một mảnh đất cắm dùi chứ đừng mong nghĩ đến bảy
sào đất như vậy. Người anh tê cứng một cảm giác lâng
635
lâng khó tả, sung sướng, hạnh phúc lẫn e ngại. Tai anh
nghe tiếng ông tuần:
- Thế nào, chú có muốn lấy miếng đất đó không?
Bỏi ngẩng lên nhìn ông bà tuần, đôi mắt anh rưng
rưng, đỏ quạch:
- Con... con đội ơn ông bà!
Ông tuần gật đầu bảo:
- Thế nhé! Ngày mai, tôi làm văn tự nhượng cho

chú bảy sào đất, chú muốn làm gì thì làm. Thế, tôi cũng
đỡ lo mất của.
- Vâng ạ! Con đội ơn ông. Giọng Bỏi run run.
Ông tuần gật đầu, đưa mắt nhìn vợ. Lúc này, bà
tuần mới hắng giọng, lên tiếng hỏi:
- Này chú Bỏi, tôi nghe cái Xuân nhà tôi bảo với
tôi, chú và cái Mừng có tình cảm với nhau à?
Bỏi lại giật mình đánh thót một cái. Anh không
biết trả lời làm sao trước câu hỏi thẳng thừng không úp
mở của bà tuần. Anh cứ ấp úng:
- Thưa bà, dạ... không... dạ... có...
636
Bà tuần đưa mắt nhìn chồng một thoáng rồi nói:
- Nếu có thì chú cứ nhận thẳng đi, có gì chúng tôi

lo cho chú.
Người Bỏi như bong bóng xì hơi. Anh chẳng biết

phải nói như thế nào: Phần vì ngại ngùng, phần vì ngạc
nhiên trước những gì đang diễn ra ngoài sức tưởng tượng
của anh. Tiếng bà tuần vang lên:
- Thế nào? Chú cứ nói đi!
Bỏi ngẩng lên nhìn bà tuần, ngượng ngùng một

lúc rồi thưa:
- Bẩm vâng, con có để ý cô Mừng. Nhưng con

già lại nghèo, chắc gì cô Mừng đã bằng lòng con ạ!
Bà tuần gật đầu bảo:
- Thôi được, để tôi gọi cái Mừng lên đây hỏi cho
ra lẽ.
Dứt lời, bà gọi thằng cu Tự giúp việc trong nhà

bà hơn năm nay đi gọi Mừng. Một loáng sau, đã thấy
Mừng hấp tấp từ dưới nhà đi lên. Cô rón rén đi lên
637
phòng khách và thoáng ngạc nhiên khi thấy ông bà tuần

Cả và Bỏi ngồi ngay đó. Mừng rón rén đi vào, thưa:
- Bẩm, ông bà cho gọi con ạ!
Bà tuần ừ hử, xong chỉ cái ghế khác gần đó, bảo:
- Mày ngồi xuống đây bà bảo.
Mừng vội nói:
- Thưa bà con đứng được rồi ạ! Bà cho gọi con

có chuyện gì không ạ? Bà cần con bóp chân tay ạ?
Bà tuần lắc đầu, mắng đùa:
- Cái con này, chưa gì đã liến thoắng rồi! Này, bà

hỏi: Mày có bằng lòng chú Bỏi đây không thì bà gả cho?
Mừng nghe hỏi như rơi từ chín tầng mây, ngơ

ngác hết nhìn ông bà tuần đến nhìn Bỏi. Cô choáng váng
không hiểu gì, lắp bắp hỏi lại:
- Thưa... bà nói gì... con không hiểu ạ!
Bà tuần thấy bộ dạng của Mừng cũng cười thầm

trong bụng, nhưng bà làm mặt nghiêm hỏi lại lần nữa:
638
- Mày có bằng lòng chú Bỏi đây không thì bà gả

mày cho chú ấy?
Ông tuần vẫn không nói gì, chỉ lẳng lặng rút ống
tẩu hút một điếu thật dài, rồi ngửa mặt thả khói vào
khoảng không. Không gian chợt như đứng lại khiến có
cảm tưởng con kiến bò qua có lẽ còn nghe được bước
chân của nó. Một khắc sau, bà tuần phá tan bầu không
khí tịch mịch:
- Bà hỏi sao mày không trả lời, Mừng?
Mừng ngập ngừng, mặt đỏ lự. Cô tránh ánh nhìn

của bà tuần, liếc nhanh về phía Bỏi, nhưng anh cúi đầu
không nhìn về hướng cô:
- Thưa... bẩm bà, con không hiểu tại sao có

chuyện này? Anh Bỏi... xin cưới con?
Cô thấy Bỏi ngẩng phắt lên nhìn cô chằm chằm,

khiến Mừng phát ngượng, vội tránh ngay ánh mắt của
anh. Bà tuần từ tốn giải thích:
- Không. Chuyện của mày với chú Bỏi bà nghe từ

cái Xuân và bà Ngan lâu rồi. Chúng mày vụng giấu, ai
cũng biết. Chiều hôm trước, cái Xuân nó nhắc lại với tao
639
chuyện của hai đứa. Nó bảo nó lấy chồng mà mày vẫn ở

vậy thì buồn lắm. Vả lại, mày cũng nhớn rồi, lo mà lấy
chồng để mà còn có con có cái. Muộn quá ai mà lấy nữa!
Để làm mắm nó cũng không thèm! Chú Bỏi đây, người
hiền lành, chân chất, làm trong nhà bao nhiêu năm nay
với mày thì mày đã biết rõ. Thế còn xấu hổ làm gì? Có
bằng lòng thì bà đứng ra gả cho, để lâu nhỡ ra có chuyện
gì thì có phải mang tiếng không?
Mừng như rơi xuống từ chín tầng mây vì quá

ngạc nhiên và xúc động. Cô muốn khóc to lên thành
tiếng vì sung sướng. Cô không ngờ trời đãi cô rộng rãi
đến vậy! Được lấy Bỏi thì còn gì bằng! Nhưng... Mừng
lấm lét nhìn sang Bỏi. Cô thấy Bỏi cúi xuống. Anh vẫn
im lặng không nói một lời nào. Mừng cúi đầu, lẩm bẩm
thật nhỏ:
- Con đội ơn bà, nhưng chắc gì anh Bỏi... đã để ý

đến con?
Bà tuần phì cười, quay sang nhìn chồng nói to:
- Đấy, ông thấy có rắc rối không?
Ông tuần lắc đầu, xua tay:
640
- Đây là chuyện của bà, không phải của tôi. Bà tự

lo liệu lấy!
Bà tuần quay sang hỏi Bỏi:
- Chú Bỏi, chú có muốn lấy cái Mừng không?
Bỏi ngẩng lên nhìn hai ông bà rồi quay sang nhìn
Mừng. Cô vẫn đứng khoanh tay, cúi đầu. Bỏi quay lại trả
lời rõ ràng:
- Thưa, con cúi xin ông bà giúp cho con và Mừng

nên đôi.
Mừng vừa nghe câu trả lời của Bỏi, vội ngẩng
phắt đầu nhìn anh trân trối. Bà tuần gật đầu ra vẻ hài
lòng, quay lại hỏi Mừng:
- Thế ý con ra sao, Mừng?
Hít mạnh một hơi, Mừng trả lời thật nhanh:
- Nếu được làm vợ anh Bỏi, con xin đội ơn ông

bà.
Ngày đám cưới của Bỏi và Mừng, ông bà tuần cả

và mấy đứa con của ông bà là đại diện nhà trai, đưa Bỏi
đến căn nhà ẩm thấp, nghèo nàn của Mừng để đón dâu.
641
Trước bàn thờ gia tiên nhà Mừng, với một mâm cơm
đạm bạc, cô dâu chú rể làm lễ bái gia tiên và bái phu thê.
Bỏi xúng xính trong chiếc áo dài cũ màu lam mà anh
may đã lâu. Mừng cũng mặc một chiếc áo dài màu vàng
mà cô gom góp may từ dạo Tết năm kỉa năm kia. Nụ
cười nở trên gương mặt héo úa của mẹ Mừng vì thấy con
được yên bề gia thất, khiến ai cũng cảm động. Bà móm
mém cười, nắm tay đứa con gái lớn nói không nên lời,
nước mắt cứ thánh thót rơi. Đám đón dâu chậm rãi đi về
nhà ông bà tuần Cả. Ngày hôm sau, tất cả trở lại như cũ,
Bỏi quay lại lo ruộng vườn cho ông bà tuần. Mừng trở
lại đời làm thuê, giúp việc. Tin Bỏi lấy Mừng lan ra
trong làng khiến nhiều cô gái bất ngờ, tiếc rẻ anh tá điền
đẹp trai, khỏe mạnh giờ đã có chủ, mà cô dâu lại là
người không ai ngờ tới.
Thôi thế nào cũng được! Ai muốn nói gì thì nói,

riêng Mừng cô bằng lòng với hạnh phúc không bao giờ
ngờ tới này!
***
642
Một tuần sau ngày dạm ngõ của Xuân, ông tuần
Cả bị một phần mái nhà đổ sập xuống người khi ông và
Bỏi đi thăm một căn nhà cũ của gia đình ông để lâu
không ai ở. Căn nhà xây bằng gỗ bằng lăng, mái cao
chạm trổ, ba gian, đã lâu chỉ để làm nơi ở cho tá điền ở
các làng bên đến ở mỗi khi ông thuê họ làm công cho
ông trong những vụ thu hoạch mùa sắp tới. Năm nay,
ông không thuê nhiều tá điền như mọi năm vì ông bà đã
quyết định bán bớt đất đai, thu gọn lại để dễ quản lý.
Ông có ý định bán căn nhà này để lấy tiền lo cho các con
lên Hà Nội học. Căn nhà tuy đã cũ nhưng cột kèo còn
bền chắc. Những thân cây chống mái đều làm bằng gỗ
bằng lăng tẩm dầu rất chắc. Nhưng cả ông và Bỏi đều
không nhận ra một phần mái nhà đã mục vì cơn mưa bão
cuối năm làm sạt hết một bên ngói, một mái trống toác,
những cây kèo bị gió bão đánh liên tục làm sạt mất một
phần. Trời xui đất khiến, ông tuần vừa bước vào gian
trong, một cơn gió lớn bất chợt thổi mạnh, khiến cho
chiếc kèo nằm vắt vẻo trên cột chống bỗng rơi mạnh
xuống làm mái nhà run lên bần bật và rồi "xoàng", cả
một phần mái nhà đổ sập xuống người ông, cùng với cột
kèo rùng rùng đổ xuống. Bỏi lúc ấy đang đứng bên ngoài
643
sân để xem xét xung quanh theo lệnh của ông tuần, giật
mình khi nghe tiếng động quá lớn. Anh chết sững khi
nhìn thấy một phần mái nhà đổ ập xuống trước mặt anh,
bụi bay mờ mịt. Bỏi chết lặng một lúc. Anh sực nhớ đến
ông tuần, vội chạy vào bên trong, vừa gào:
- Ông tuần, ông tuần, ông có sao không?
Không có tiếng trả lòi, Bỏi linh cảm không hay.

Anh dừng lại trước một đám bụi mù mịt. Anh gọi ông
tuần liên tục, vẫn không có tiếng trả lời. Bỏi bò lên đống
gạch vụn, vừa gọi, vừa cào bới đống gạch. Bất chợt, tay
anh đụng một vật mềm mềm, anh nhanh tay cào đống
gạch và nhìn thấy chiếc áo màu trắng của ông tuần, lúc
này đã xám đen vì bụi, lòi ra giữa đám gạch vụn. Đào
một lúc, khuôn mặt bám đầy bụi đất của ông tuần lộ ra,
bất tỉnh. Bỏi sợ hãi, anh nhanh tay phủi những đám bụi
bám trên mặt ông, vừa gọi thất thanh cố đánh thức ông.
Nhưng ông tuần vẫn bất động nằm giữa đống gạch đổ
nát. Bỏi cố nâng ông lên khỏi đống gạch. Anh bỗng cảm
thấy tay mình ươn ướt. Nhìn xuống, anh thấy máu từ đầu
ông đổ xuống, thấm ướt chiếc cổ áo trắng của ông. Như
một sức mạnh vô thức, anh đặt ông xuống và vùng dậy
644
chạy khỏi căn nhà gạch đổ nát kia. Vừa chạy, anh vừa
kêu cứu. Một lúc sau, một đám người làng túa ra chạy
đến anh. Bỏi, giọng nói vừa run, vừa đứt quãng vì mệt,
hét lớn:
- Làm ơn cứu ông tuần bà con ơi. Ông bị mái nhà

rơi xuống người, bị thương nặng lắm rồi. Ai có xe bò
không cho tôi mượn kéo ông về nhà.
Mọi người xôn xao, mỗi người một câu. Ai đó đã

nhanh tay kéo một chiếc xe bò, có lót một ít rơm trên sàn
đến nơi ông tuần bị nạn. Bỏi chạy vào nhà cùng một hai
người, nhanh tay đào ông tuần ra khỏi đống gạch vụn và
khiêng ông lên chiếc xe bò kéo về nhà. Bà tuần vừa thấy
chồng nằm sóng sượt trên chiếc xe bò lặc lừ kéo về đến
cửa sân nhà, đã nhào ra khóc gào thảm thiết. Ai đó đã
nhanh chân báo cho bà biết về tai nạn của ông. Cả nhà bà
tuần đều nháo nhào cả lên, khóc than rầm rĩ. Lúc này, cụ
tổng Trà mới lừng lững đi ra ngoài sân. Tay chống chiếc
gậy làm bằng sừng nai rất cứng, cụ đi từng bước rất chắc
chắn. Khuôn mặt cụ nghiêm nghị, không nói một lời nào.
Đi ngang qua sân, cụ thấy bà tuần đang than khóc, bà
Ngan, Mừng và một đám người làm sụt sịt, cụ mắng:
645
- Im đi! Chuyện đâu còn có đó, làm gì mà khóc

vắn khóc dài như ai chết vậy!
Cái uy của một cụ chánh tổng vẫn còn trong

giọng nói sang sảng của cụ khiến cho mọi người nín bặt.
Chỉ còn mỗi bà Tuần vẫn nức nở trong giọng nói:
- Thưa thầy, chắc nhà con chết mất thầy ôi! Cái
mái nhà sập xuống đè chết nhà con rồi thầy ôi!
Cụ tổng phất tay ra hiệu bà tuần im lặng. Cụ đi

đến chiếc xe bò, nơi ông tuần còn nằm trên đó, thoi thóp
thở. Cụ nắm lấy cổ tay ông tuần bắt mạch. Cụ sờ lấy
thân thể ông, nắn bóp một lúc. Cụ trầm giọng ra lệnh:
- Nhờ các chú khiêng giúp ông tuần vào phòng

ông ấy. Các chú nhẹ tay cho, ông tuần đang bị thương
nặng lắm!
Rồi, cụ quay sang bà tuần nói tiếp:
- Chị vào nấu cho tôi một nồi nước nóng để rửa
vết thương cho anh ấy. Cho người gọi ông lang Tạo đến
đây cho tôi.
Nói rồi, cụ quay lại đứng sang một bên, đốc thúc:
646
- Chú Bỏi và mọi người nhanh tay vào giùm tôi.
Mọi người răm rắp vâng lời cụ tổng. Ông tuần

được khiêng vào phòng ông. Khi chậu nước nóng được
bê lên, cụ lại ra lệnh:
- Chú Bỏi và chị Cả vào đây với tôi. Mọi người

về đi, ai vào việc nấy. Anh Cả để tôi lo.
Hai người riu ríu vào phòng với cụ tổng và cửa

phòng đóng lại. Mọi người đứng đấy bàn qua tán lại một
lúc rồi cũng tản ra về, chỉ còn mình Xuân nước mắt lưng
tròng, đứng lặng nép sau cánh màn cửa rũ, ngóng chờ tin
tức.
Phải mất cả tiếng đồng hồ mới thấy bóng dáng bé

nhỏ của ông lang Tạo tất tả chạy nhanh vào nhà trong.
Vừa thấy Xuân, ông vội hỏi:
- Này, ông tuần nằm ở đâu, hở cô?
Xuân nhìn ông cuống quýt, chiếc áo dài thâm đen

cố hữu của ông và chiếc quần trắng lấm bùn lấm tấm
như thể ông vừa đi vừa chạy. Nhìn gương mặt hoảng hốt
của ông đầy vẻ lo lắng, Xuân chợt cảm thấy thương cho
ông cụ đáng tuổi cha mình. Cô đoán, có lẽ trong lúc này,
647
ông cũng chẳng nhận ra cô là ai nữa. Xuân vội chỉ vào

phòng cha mình:
- Dạ bẩm, thầy con nằm trong phòng này ạ!
Bấy giờ, ông hơi ngẩn người ra một giây:
- Ôi, cái Xuân à! Ừ, cảm ơn nhá, để tôi vào thăm

bệnh ông.
Nói rồi không đợi cô trả lời, ông tiến đến gõ cửa
nhè nhẹ. Có tiếng cụ tổng vọng ra:
- Ai đấy?
- Dạ bẩm cụ, con đây, lang Tạo đây, thưa cụ!
- Thế a! Mời ông lang vào đây.
Ông lang dạ nhỏ, rón rén mở cánh cửa rồi lách

nhẹ vào trong. Cánh cửa đóng sập lại. Mọi vật lại chìm
vào im lặng.
Một lúc sau, Xuân thấy ông lang Tạo lách ra khỏi
cửa, hấp tấp đi ra khỏi nhà. Một lúc nữa, Bỏi bước ra.
Vừa thấy anh, Xuân vội chạy ra nắm lấy khuỷu tay của
Bỏi, giật nhẹ, hỏi:
- Chú Bỏi, thầy em ra sao?
648
Bỏi giật mình quay lại, nhận ra Xuân. Nhìn thấy

đôi mắt đỏ mọng nước mắt, lo lắng của Xuân nhìn xoáy
vào anh chờ đợi. Anh đắn đo không muốn nói vì nhớ lời
dặn của cụ tổng phải giữ bí mật sức khỏe của ông tuần.
Nhưng nhìn dáng vẻ của Xuân, anh biết cô sẽ không bỏ
cuộc nếu không biết được tình hình cha mình ra sao. Biết
vậy, anh nắm lấy tay áo cô, giật nhẹ ra hiệu cô đi với anh
ra sau nhà. Xuân nhanh trí đi theo. Ra tới đầu hiên sân
nhà sau, Bỏi hạ giọng nói với Xuân:
- Cô đừng tiết lộ với ai về sức khỏe của ông nhé?
Xuân nóng nảy gật đầu:
- Vâng, em biết rồi, chú khỏi phải dặn dò.
Bỏi im lặng một khắc rồi tiếp tục:
- Cô này, ông bị thương nặng lắm. Cái mái nhà

đổ xuống, một cái kèo gỗ rơi vào đầu ông làm đầu ông bị
rách một vết thương, chảy máu khá nhiều. Ông bị mái đè
nên có lẽ trong người bị gãy vài đốt xương, nhưng cụ
tổng không biết gãy ở đâu. Áng chừng có lẽ gãy vài đốt
xương ngực và xương háng. Ấy là tôi nghe như vậy!
649
Xuân nấc lên khi cô nghe Bỏi nói như vậy. Bỏi
vội kéo cô ra phía xa căn phòng vì sợ người nhà nghe
thấy. Anh nói như van:
- Cô Xuân, tôi van cô đừng có khóc. Cô khóc, cụ

và bà thấy thì lại trách tôi, làm sao tôi dám nói cho cô
biết nữa.
Miệng van xin nhưng mắt Bỏi cũng rân rấn nước.
Nghe Bỏi nói như vậy, Xuân quẹt mạnh tay chùi nước
mắt, nhỏ giọng thì thầm:
- Em xin lỗi. Chú nói tiếp đi!
- Vâng, cụ tổng không biết ông bị gãy xương chỗ

nào. Bây giờ, ông đang ngủ yên chưa thức dậy. Cụ bảo
ông lang Tạo bốc thuốc cho ông uống và chắc phải mời
một ông đốc trên Hà Nội xuống khám cho ông tuần. Ông
lang Tạo chắc đã sửa soạn đón tàu lên Hà Nội rồi.
Giọng Xuân lộ vẻ mừng, hỏi vội:
- Thật hả chú? Ông lang sẽ mời đốc tờ 33 Tây

xuống đây khám cho thầy em?
33
(Từ cũ, Khẩu ngữ) bác sĩ y khoa
650
Bỏi gật đầu:
- Tôi không biết có phải quan đốc Tây không

nhưng chắc phải mời quan đốc trên Hà Nội xuống khám
cho ông càng sớm càng tốt.
Xuân ứa nước mắt vì mừng. Cô chỉ mong cha cô

gặp được thầy thuốc giỏi để sớm chữa hết bệnh. Mừng
quá, cô nắm lấy tay Bỏi, cứ như cô với phải tay vị cứu
tinh:
- Giời ơi, nếu thầy hết bệnh, ông Trời muốn em

làm gì em cũng làm. Mừng quá chú ơi!
Bỏi nhìn cô chủ nhỏ khiến anh cũng rưng rưng

nước mắt.
***
Bỏi đang miên man suy nghĩ, tiếng Mừng vang

lên cắt đứt dòng suy tưởng của anh:
- Thầy em đói không? Em vào dọn cơm cho thầy

em ăn nhé!
651
Nghe Mừng hỏi, Bỏi mới cảm nhận cái đói cồn
cào trong cái dạ dày trống rỗng. Cả ngày hôm nay, anh
phải chạy lo công việc đồng áng cho bà tuần, đi một
vòng xem ruộng cùng với một vài tá điền. Anh còn chạy
sang Lãng Ngâm để báo cho ông bà lý Tạng về tai nạn
của ông tuần Cả. Bận rộn từ sáng sớm đến tối mịt chưa
ăn một miếng nào vào bụng, giờ nghe vợ nhắc anh mới
thấy đói. Bỏi gật đầu, nói:
- Phải, em nhắc anh mới nhớ, từ sáng đến giờ

chưa ăn gì! Em dọn cơm cho anh.
Mừng gật đầu, nhanh nhẹn nắm khuỷu tay chồng

kéo xuống khu nhà bếp.
652
CHƯƠNG HAI MƯƠI MỐT
Trên con đường đê vắng, Hữu tất tả đi nhanh về

hướng làng Gia Thượng. Buổi trưa, vừa từ chỗ họp kín
với các anh em đồng chí Cách mạng ở thị xã Bắc Ninh
về, Hữu nghe cha báo tin ông tuần Cả bị tai nạn, khiến
cậu xốn xang cả người, đứng ngồi không yên. Cậu lo
lắng không biết sức khỏe ông tuần ra sao, sẽ ảnh hưởng
đến lễ cưới của Hữu và Xuân như thế nào. Tai nạn xảy ra
chỉ sau đám dạm ngõ của cậu hơn một tuần. Ngày cưới
của hai trẻ còn chưa được hai bên tính đến, tai nạn của
ông tuần Cả chắc chắn sẽ ảnh hưởng đến tương lai của
Hữu và Xuân. Nghĩ đến đó Hữu bứt rứt, đứng ngồi
653
không yên. Bà lý nhìn con trai đi ra, đi vào nhà, khuôn

mặt dàu dàu, thở vắn thở dài, bà hiểu tâm lý cậu con trai
mình. Bà vào kể cho chồng biết. Ông lý gọi Hữu vào
phòng, nói:
- Này anh Hữu, ông tuần bị tai nạn chắc anh đã

biết phải không?
Hữu gật đầu:
- Vâng, con đã biết ạ!
Nghe Hữu trả lời, ông lý gật đầu, thở dài. Khuôn
mặt ông đăm chiêu, tư lự. Thừa cơ hội, Hữu thưa thêm:
- Bẩm thầy, con muốn sang thăm bên đó để xem

tình hình cha vợ con được không, thưa thầy?
Nhìn gương mặt nóng nảy của Hữu, ông lý đoán

được tâm trạng con. Sau một tuần dạm ngõ, một phần
nhớ vợ sắp cưới, một phần lo sức khỏe cha vợ tương lai,
Hữu nóng nảy là phải. Ông nhìn con gật đầu:
- Phải, anh đi qua đó xem chừng sức khỏe của

ông tuần rồi về đây báo cho thầy biết ngay để thầy liệu.
654
Thấy cha bằng lòng, Hữu vội vã chào, vội vã

thay áo quần đi ngay sang làng Gia Thượng. Hữu vừa đi,
vừa suy nghĩ những gì diễn ra trong buổi họp tối qua trên
thị xã Bắc Ninh. Cảm giác như cậu chính là một tội nhân
trong buổi họp, đang bị tố cáo bởi bạn bè, đồng chí của
mình khiến Hữu thấy bức bối, tức giận. Không thể tưởng
tượng được, vừa mới vào buổi họp với một nhóm đồng
chí trong nhóm kháng chiến trên thị xã, bất ngờ người
chủ trì buổi họp, Hướng giơ tay chỉ vào Hữu, lên tiếng
một cách gay gắt:
- Đồng chí Hữu, đồng chí có biết đồng chí đang

phạm một lỗi rất nặng đối với tổ chức hay không?
Hữu ngớ người, ngạc nhiên tròn mắt nhìn Hướng,

hỏi lại:
- Tôi phạm lỗi với tổ chức? Lỗi gì?
Đôi mắt Hướng soi thẳng vào Hữu với vẻ bực

tức, giọng cay nghiệt:
- Đồng chí còn giả vờ không biết à?
Hữu gai người, vặc lại:
- Nếu biết tôi đã không hỏi lại.
655
Hướng không phải người tỉnh Bắc Ninh. Quê anh

ở vùng thượng du Cao Bằng, Bắc bộ. Hướng vốn là
người dân tộc Nùng. Anh ta theo Cách mạng từ khi còn
rất trẻ, đã có mặt trong Thanh niên Cách mạng Đồng chí
Hội từ giữa những năm ba mươi. Hướng lớn hơn Hữu
gần mười tuổi. Tuổi đời lẫn tuổi hoạt động đều lớn hơn
tất cả những anh em đồng chí trong nhóm. Anh hoạt
động Cách mạng rất tích cực, tỏ ra căm thù Thực dân
Pháp rất mực. Tuy vậy, chỉ vì mù chữ, Hướng không
được Mặt trận Việt Minh thuộc chi bộ Bắc Ninh tin
tưởng giao cho chức vụ chỉ huy mà phải chịu dưới quyền
Thông, một ủy viên chi bộ Việt Minh và đã có bằng Tiểu
học Bắc Ninh. Đây là điều mặc dầu không nói ra nhưng
Hướng hậm hực trong lòng từ rất lâu. Từ đó, anh ta tỏ
thái độ không ưa những thanh niên thuộc giới trí thức,
khá giả, gia nhập lực lượng. Vốn từ lâu, Hướng không
thích Hữu vì cậu thuộc giới chức sắc khá giả trong làng.
Vào lúc ấy, Việt Minh rất cần bổ sung lực lượng và nhân
sự nên họ cho các thanh thiếu niên đủ mọi thành phần
gia nhập. Hơn nữa, đây là một dịp tốt để Việt Minh
tuyên truyền, kêu gọi sự đoàn kết của mọi giai cấp trong
nước đồng lòng chống giặc ngoại xâm hơn là phân biệt
656
giai cấp. Những thanh thiếu niên có suy nghĩ cấp tiến
như Hữu đương nhiên là được Mặt trận hân hoan đón
nhận như những thành viên hữu hảo của Đảng Cộng sản.
Trong chiều hướng đó, Hữu được sự ưu ái của Thông, ủy
viên chính trị thị xã Bắc Ninh. Chính điều này lại càng
làm Hướng hậm hực hơn nữa. Trước mặt hơn một chục
thành viên nòng cốt Việt Minh của Bắc Ninh, Hướng chỉ
tay vào Hữu, giọng khàn khàn, nhấn từng tiếng một:
- Tôi nghe nói đồng chí sắp cưới con gái của một
địa chủ ở gần làng đồng chí, phải không?
Hữu nhìn chăm chăm vào khuôn mặt tái xanh vì

thiếu ăn của Hướng. Đôi mắt gã nhìn cậu chằm chằm
như muốn bóc trần những suy nghĩ đang nằm trong óc
cậu. Hữu cảm thấy trong lời tố cáo hằn học của gã đầy
vẻ ganh ghét, ghen tị. Cậu vẫn chưa rõ ý của Hướng khi
đem chuyện này ra trước buổi họp của các đảng viên.
Hữu cau mày, hỏi lại:
- Chuyện tôi lập gia đình với ai thì có liên quan

gì đến buổi họp hôm nay?
657
Nghe câu trả lời của Hữu, Hướng cười khẩy, đôi
mắt gã liếc về phía Thông đang ngồi trên bàn chủ tọa.
Khuôn mặt Thông không gợn một chút thay đổi, như thể
anh ta đang ngồi xem trận đấu giữa hai con sói với vẻ tò
mò vì chỉ mới là trận mở màn. Không thấy phản ứng gì
từ Thông, Hướng lại bồi tiếp bằng giọng mỉa mai:
- Hừm, đồng chí Hữu, thật sự đồng chí không

biết hay giả vờ không biết, đồng chí đang phạm vào nội
quy Đảng?
Hữu nhíu mày. Nội quy gì của Đảng dính dáng

tới chuyện kết hôn giữa cậu với Xuân? Cậu biết từ lâu
Hướng đã không ưa cậu chỉ vì cậu được Thông ưu ái hơn
những anh em trong nhóm. Hữu lại năng nổ không sợ
việc. Công tác nào giao cho cậu đều được cậu hoàn
thành nhanh chóng. Hơn nữa, với gia thế và sự khôn
ngoan của Hữu, lần nào cậu cũng thoát khỏi sự nhìn ngó
của bọn lính Tây đồn Thiên Thai để làm tròn nhiệm vụ
giao phó. Thông rất vừa lòng và tín nhiệm Hữu. Vị thế
Hữu vững vàng trong con mắt của các đồng chí trong Ủy
ban Cứu nước của thị xã lại càng làm cho Hướng xốn
mắt. Hữu gườm gườm nhìn Hướng, hỏi từng tiếng:
658
- Ý anh là sao?
Hướng gằn giọng:
- Đồng chí sắp sửa là thành viên của Đảng Cộng

sản mà lại đi lấy con của một địa chủ? Tinh thần vô sản
của đồng chí ở đâu? Đồng chí đang định cấu kết với giới
cường hào địa chủ bóc lột để phản lại Đảng, phản lại
đồng chí mình phải không?
Lời kết tội nặng nề của Hướng làm Hữu ngạc

nhiên. Cậu không ngờ Hướng lại buộc tội cậu một cách
vô căn cứ như vậy. Tức giận, Hữu gầm lên:
- Anh Hướng, anh không được buộc tội tôi một

cách vô căn cứ như vậy? Bằng chứng đâu mà anh bảo
rằng tôi câu kết với thế lực bóc lột phản lại anh em đồng
chí? Anh không được hồ đồ như vậy. Chuyện tôi lập gia
đình với ai đó là quyền của tôi, nhưng chắc chắn không
bao giờ có chuyện tôi phản lại cuộc đấu tranh và các
đồng chí của mình.
Hướng nhìn Hữu bĩu môi:
- Nhà vợ tương lai của cậu là một gia đình địa

chủ có máu mặt ở làng Gia Thượng. Mấy đời làm tay sai
659
cho Pháp và chính quyền Bảo hộ. Cậu nghĩ họ sẽ cùng đi

với cậu trên con đường đấu tranh giải phóng dân tộc?
Cậu ngây thơ hay cậu đang đi cửa hậu với đám người
đó?
Nghe Hướng đụng đến gia đình Xuân, người vợ

tương lai của mình khiến Hữu tức sôi máu. Cậu chỉ
muốn lao vào cái bộ mặt thiếu ăn kia để đấm vào mặt gã
vài quả đấm rồi muốn ra sao thì ra. Hữu đứng bật dậy
khiến những người bạn đồng chí của Hữu cũng đứng bật
dậy theo, sẵn sàng ngăn lại một cuộc so găng có thể xảy
ra trước mắt.
Hữu gầm gừ:
- Anh đừng có xúc phạm đến tôi và gia đình vợ

tôi! Tôi cảnh cáo anh đấy!
Hướng cười khẩy với giọng rất đểu:
- Có vẻ như đồng chí lấy vợ mà chẳng điều tra gì

thân thế nhà vợ đồng chí nhỉ? Gia đình vợ đồng chí mấy
đời hầu hạ, tay sai cho giặc Pháp. Ăn cơm thừa canh cặn
của đám Thực dân. Này nhé: Ông cố nội vợ đồng chí là
chánh hội, ông nội vợ đồng chí là chánh tổng, cha vợ là
660
lý tuần. Vậy mà đồng chí chả biết gì, cắm đầu lấy ngay
con gái của đám tay sai giặc Pháp. Tôi phải bỏ công ra
điều tra gia thế gia đình vợ đồng chí cho đồng chí. Lẽ ra
đồng chí phải cảm ơn tôi chứ sao nặng lời với tôi như
vậy, hử?
Những lời mai mỉa của Hướng như những nhát

búa đóng vào đầu Hữu từng nhát một. Hữu đứng yên
như pho tượng, uất ức trào lên cổ họng. Ngắc ngứ một
lúc, Hữu cố chống chế:
- Gia đình cô ta là nhà nông, có chút chức sắc

trong làng như bao nhiêu người khác. Bố cô ta có là tuần
lý gì đi nữa nhưng ông chưa làm điều hại ai bao giờ. Dĩ
nhiên tôi biết rõ gia thế cô ta. Nhưng việc tôi lấy vợ là
chuyện riêng của tôi, việc gì anh đem chuyện gia đình
của tôi ra buổi họp này.
Hướng quay sang Thông, nghiêm mặt:
- Đồng chí Thông, tôi thành thật lo ngại về việc

tuyên truyền giáo dục các đồng chí đảng viên về việc
chấp hành đường lối, chính sách của đảng ta. Tôi đinh
661
ninh đồng chí đã đả thông tư tưởng cho đồng chí Hữu về

chuyện này rồi mới phải.
Nghe Hướng nói, Hữu quay sang Thông nhìn

chăm chú:
- Anh Thông có điều gì em chưa được biết?
Thông nãy giờ vẫn trầm ngâm yên lặng, thấy

chiều hướng câu chuyện đổi sang phía mình, không thể
đứng ngoài câu chuyện được, anh đằng hắng tiếp lời:
- Đồng chí Hướng, tôi thấy chuyện này không

quá quan trọng, chúng ta có thể lấy tình anh em để chỉ
bảo lẫn nhau, chứ...
Hướng ngắt lời Thông:
- Không thể được! Đồng chí đã không thi hành

triệt để chức năng tuyên truyền giáo dục cho các anh em.
Lẽ ra, đồng chí phải họp các anh em lại để triển khai việc
giáo dục chính sách của Đảng đã đề ra.
Hữu muốn nổ tung đầu vì mẩu đối thoại không

đầu không đuôi, úp úp mở mở của Hướng. Cậu nhìn
Thông, nói như hét:
662
- Anh Thông, anh có thể nói cho em biết chuyện

gì đã xảy ra?
Thông trầm ngâm một lúc rồi nói:
- Cách hai hôm, Ủy ban thị xã Bắc Ninh họp về

việc cậu sắp lập gia đình với cô Xuân con ông tuần Cả.
Họ lo ngại cậu lấy cô con gái của một gia đình là thành
phần địa chủ, tay sai Thực dân Pháp sẽ gây ảnh hưởng
đến tư tưởng và làm cản trở con đường hoạt động của
cậu trong Đảng. Mà cậu biết, ủy ban đang xem xét việc
kết nạp cậu vào Đảng Cộng sản Việt Nam vì những đóng
góp không mệt mỏi và những thành tích xuất sắc của cậu
cho tổ chức Việt Minh.
Hướng xen ngang:
- Đồng chí Hữu đã phạm vào điều lệ Đảng khi

lấy con gái của một địa chủ. Thử nghĩ xem, nếu sau này
Đảng giao những nhiệm vụ quan trọng cho đồng chí ấy,
có liên quan đến gia đình vợ đồng chí, liệu đồng chí có
thi hành nhiệm vụ được giao hay không? Tôi tưởng đồng
chí Hữu phải biết điều này trước hơn ai hết, nhưng có vẻ
đồng chí ấy đã gạt Đảng sang một bên chỉ để thực hiện
663
điều ước muốn riêng tư của mình. Đó có phải là sự ích

kỷ không?
Hữu biến sắc khi nghe Hướng kết tội mình một
cách ngang nhiên. Thông quay sang nhìn Hướng, gắt
nhẹ:
- Đồng chí Hướng thôi đi! Chúng ta sẽ nói về

chuyện này sau. Đây là chuyện riêng của đồng chí Hữu.
Tôi sẽ nói chuyện với cậu ấy. Lúc này có rất nhiều thông
tin tôi cần phải phổ biến cho các đồng chí trong buổi họp
hôm nay. Tôi triệu tập các đồng chí đến đây không phải
để bàn chuyện riêng của ai hết. Yêu cầu các đồng chí tập
trung vào vấn đề chính.
Lời nói của Thông có trọng lượng làm giảm ngay

không khí ngột ngạt giữa Hướng và Hữu. Cả hai ngồi
xuống im lặng. Thông đứng nhìn chung quanh cho đến
khi mọi việc lắng xuống, hắng giọng bắt đầu:
- Tôi vừa mới đi họp về. Trên yêu cầu phải phổ
biến cho các đồng chí tình hình hiện nay của chúng ta.
Các đồng chí đã biết, Pháp đã theo chân quân đội Đồng
Minh vào nước ta giải giới quân Nhật. Dã tâm của Pháp
664
muốn quay trở lại nước ta, thiết lập một chế độ đô hộ
mới lên đất nước ta một lần nữa. Miệng chúng rao giảng
muốn chung sống hòa bình với các dân tộc Đông Dương.
Chúng ra sức kêu gọi Chính phủ bù nhìn Trần Trọng
Kim cộng tác với Thực dân. Trung ương đã xem xét rất
kỹ từng đường đi nước bước của Chính phủ Trần Trọng
Kim và của Thực dân Pháp. Các đồng chí Trung Ương
đã kết luận đây chính là âm mưu thâm độc của Pháp
nhằm trói chúng ta vào gọng kìm đô hộ của chúng một
lần nữa. Chúng ta đã thành công trong cuộc nổi dậy
tháng 8 năm trước. Thêm nữa, hoạt động của Đảng ta có
sự ủng hộ ngấm ngầm của Mỹ trong việc chống lại sự đô
hộ của Thực dân Pháp. Điều này càng củng cố thêm tính
chính danh và sức mạnh vĩ đại của Đảng và toàn dân ta.
Quân Pháp hiện nay đã có mặt trên miền Bắc và đang ra
sức tranh giành ảnh hưởng với Việt Minh trên mọi miền
đất nước. Đảng đã xem xét và cảnh báo rằng, các đồng
chí có thể phải một lần nữa rút vào hoạt động bí mật khi
cần thiết. Mọi thông tin về hoạt động phải được bảo mật
tuyệt đối. Các đồng chí cần tránh tiếp xúc với nhiều
người càng tốt. Ngay cả người thân, nếu không nằm
665
trong lực lượng Việt Minh thì nên tránh tiếp xúc, tránh
để lộ bản thân hay hoạt động ngầm của mình.
Dừng một lúc như suy nghĩ điều gì đó, vài giây sau
Thông ngẩng lên, mặt anh hướng về phía Hữu như muốn
nói điều này cho riêng cậu:
- Các đồng chí, tình hình diễn biến có phần ngày

càng phức tạp. Trên có nhấn mạnh chủ trương triệt để
xem giai cấp công nông là đối sách hoạt động nhằm
ngăn chặn kẻ thù thừa cơ hội cài người vào phá hoại tổ
chức Việt Minh. Khi các đồng chí đã tuyên thệ gia nhập
Việt Minh, hoạt động dưới lá cờ của Đảng Cộng sản Việt
Nam, đời sống của các đồng chí là hơi thở của Đảng.
Những khó khăn của các đồng chí là khó khăn của Đảng.
Chỉ thị của các đồng chí bên trên là phải giáo dục và phổ
biến đến từng đồng chí một về cương lĩnh chính trị cũng
như đấu tranh của Đảng ta. Chúng ta, những đảng viên
Đảng Cộng sản Việt Nam, cần phải quán triệt cương lĩnh
và tuân thủ một cách triệt để. Việc giao du, qua lại và có
quan hệ tình cảm, yêu đương với những người không
thuộc giai cấp công nông là điều mà chúng ta phải tránh
và tránh thật xa. Bởi nó không sớm thì muộn sẽ ảnh
666
hưởng đến an nguy của các đồng chí và công tác của
Đảng. Các đồng chí cần phải rà soát lại những mối quan
hệ của mình để tránh những phiền phức sau này. Tôi nói
ít mong các đồng chí hiểu nhiều. Nếu có thắc mắc gì,
hãy đến gặp thẳng tôi để đả thông tư tưởng. Các đồng
chí hiểu chứ?
Dứt lời, Thông đưa mắt nhìn quanh. Những

khuôn mặt non trẻ nhìn anh gật đầu đồng ý, nhưng trong
đôi mắt họ là sự bối rối, bất định, ẩn chứa sự lo lắng.
Thông liếc nhìn Hữu, anh thấy Hữu quay về phía khác
tránh đôi mắt của anh. Thông hiểu tâm trạng Hữu. Anh
gọi:
- Đồng chí Hữu, đồng chí có điều gì thắc mắc

không?
Hữu quay lại, nhìn Thông lắc đầu:
- Thưa không ạ!
Hữu lại đưa mắt về phía Hướng. Cậu thấy cái

nhếch mép lộ vẻ thỏa mãn của Hướng. Hữu thấy sôi
sùng sục trong lòng. Cậu biết cái mệnh lệnh mà Thông
vừa nói dông dài ám chỉ đến chuyện lấy vợ của Hữu:
667
Xuân là con một địa chủ có tiếng trong vùng. Hữu toan
bật dậy hỏi Thông chuyện cậu đã đính hôn với Xuân
không lẽ vì mệnh lệnh Đảng mà cậu phải bỏ người vợ
chưa cưới của mình? Nhưng nhìn khuôn mặt câng câng
của Hướng đang thỏa mãn, Hữu căm gan ngồi im không
nói. Thông nhìn quanh từng gương mặt. Anh nghĩ thầm
phải nhắc đi nhắc lại mệnh lệnh này với các cậu trai trẻ
người non dạ kia cho đến khi thấm nhuần mệnh lệnh của
Đảng bắt đầu từ hôm nay. Thông mỉm cười gật đầu, ra
lệnh:
- Thôi tạm thời buổi họp đã xong. Các đồng chí

ra về nhé! Khi nào có gì mới tôi sẽ phát lệnh triệu tập.
Giờ thì ai vào việc nấy, cứ tiếp tục làm những gì mình
đang làm.
Cả phòng họp gần hai chục người lục tục đứng

dậy ra khỏi phòng. Hữu đứng dậy, định bước đi thì
Thông gọi:
- Đồng chí Hữu, gượm đã! Tôi có việc muốn trao

đổi với đồng chí!
668
Hữu đứng khựng lại khi nghe Thông gọi. Hướng

bước ngang qua Thông và Hữu. Gã liếc xéo về Hữu rồi
quay sang Thông nhếch miệng cười:
- Tôi rất bằng lòng buổi họp hôm nay. Đồng chí
làm rất tốt việc đả thông tư tưởng cho các đồng chí trẻ.
Tôi hy vọng không một đồng chí nào trong chi bộ ta
phạm phải những lỗi lầm nhỏ nhặt như thế nữa!
Nói xong, Hướng cười khẩy đi thẳng ra khỏi

phòng. Thông đưa mắt nhìn theo cho đến khi gã khuất
bóng. Anh quay lại thở mạnh một hơi, bảo:
- Hữu ngồi xuống đi! Chỗ anh em với nhau mình

gọi thân mật cho dễ!
Hữu lừng khừng một chút rồi ngồi xuống. Thông

kéo một chiếc ghế gỗ lại ngồi đối diện với Hữu. Anh rút
một túi thuốc lá trong túi ra, kéo một tờ giấy mỏng trong
túi và một ít thuốc lá sợi ra. Thông khéo léo dàn dúm
thuốc lá sợi lên tờ giấy mỏng rồi cuộn lại, vê thật tròn.
Anh nhìn Hữu, hỏi:
- Cậu làm một điếu không?
669
Hữu lắc đầu. Thông không ép. Anh lục túi lấy
một hộp diêm ra, đưa lên miệng điếu thuốc vừa mới vấn
xong. Anh châm lửa vào đầu điếu thuốc. Ánh lửa bập lên
xuống vài lần theo nhịp hút của anh. Điếu thuốc đỏ lên,
Thông rít một hơi thật mạnh rồi ngửa đầu nhả khói. Làn
khói bay lên một lúc rồi tan vào hư không. Thông nhìn
Hữu, đôi mắt nheo nheo vướng vài sợi khói, hỏi lại:
- Cậu chắc biết vì sao tôi giữ cậu lại phải không?
Hữu ngần ngừ một giây rồi gật đầu nói nhỏ:
- Chuyện lập gia đình của em.
Thông gật đầu, lại đưa điếu thuốc gắn vào môi rít
một hơi. Thở ra làn khói dài, Thông chậm rãi nói:
- Tôi thật sự không biết chuyện cậu lập gia đình

với con gái ông tuần Cả ở làng Gia Thượng cho đến khi
cậu Hướng báo cho tôi biết. Thú thật với cậu, tôi không
có ý can thiệp vào chuyện riêng của các cậu, nhất là
chuyện tình cảm. Ngặt một nỗi Trung Ương vừa ra chỉ
thị như tôi vừa nói cách đây không lâu. Thêm vào nữa,
tôi đang ra sức đưa cậu kết nạp Đảng mà cậu vướng vào
việc này thì gay thật!
670
Đợi Thông vừa dứt lời, Hữu chen vào:
- Anh Thông, em phải lòng cái Xuân và thực sự

em muốn lấy cái Xuân thật! Em rất chật vật để được gia
đình hai bên đồng ý, được Xuân đồng ý làm đám cưới.
Bọn em vừa mới dạm ngõ hơn tuần nay. Không lẽ vì
chuyện kết nạp Đảng, anh khuyên em nên bỏ vợ chưa
cưới của em hay sao?
Thông xua tay:
- Không, không phải vậy! Tôi biết tính cách cậu

và sự hoạt động tích cực của cậu trong các công tác mà
tổ chức giao cho. Chính vì quý tính cách cậu mà tôi có ý
định đưa cậu vào Đảng. Cha cậu làm lý trưởng trong
làng, tuy chưa có nợ xương máu gì với nhân dân, lại có
lòng với tổ chức. Cậu thì sinh hoạt đã lâu, hoàn thành rất
nhiều công tác khó khăn. Tuy gia thế cậu không được
trong sạch như Đảng đề ra nhưng các đồng chí trên tỉnh
vẫn xem xét và muốn kết nạp cậu vào, bất chấp lý lịch
của cha cậu. Nhưng bây giờ cậu lại sắp làm con rể của
một gia đình địa chủ khác. Mà ông tuần Cả trước đây là
đảng viên Quốc Dân Đảng. Một đảng đối nghịch với
671
Đảng ta. Đây mới là điều khó nghĩ cho tôi và các đồng
chí ở trên.
Thông thở dài, tiếp:
- Với các đồng chí đã có gia đình trước đây, sau

đó đi làm Cách mạng thì Đảng đành phải chấp nhận
chuyện đã rồi. Chủ trương đường lối của Đảng ta là phải
trong sạch hóa nội bộ. Những cán bộ chủ chốt của Đảng
phải không được dính vào các giai cấp thù địch, tay sai
với Thực dân. Chuyện lập gia đình với các cô gái con
giai cấp địa chủ, phú nông là không được chấp nhận từ
bây giờ trở đi đối với các đồng chí trẻ như cậu. Chính vì
thế, các đồng chí trên tỉnh yêu cầu tôi phải thông báo và
đả thông cho các cậu. Khi nghe Hướng báo cáo chuyện
của cậu, tôi như từ trên trời rơi xuống. Thật tình tôi
không biết phải giải quyết thế nào.
Dừng một chút, Thông lại chép miệng nói tiếp:
- Cậu biết không, thật ra Hướng cũng không thích

gì tôi vì anh ta căm chuyện tôi được bổ nhiệm là cấp trên
của anh ta trong đợt họp trên tỉnh vừa rồi. Anh ta theo
dõi tôi đủ mọi chuyện. Không vừa lòng tôi chuyện gì là
672
anh ta đều báo cáo cấp trên. Điều này tôi biết được nhờ
có tay trong. Anh ta lại hận chuyện tôi đứng ra đảm bảo
cho cậu vào Đảng. Những điều này chất chứa trong bụng
nhỏ nhen của anh ta. Tới giờ này, tôi vẫn được yên thân
vì nhờ có các đồng chí trên tỉnh và trung ương hiểu,
thông cảm cho tôi. Nhưng tôi không thể vì thế mà đi quá
đà được. Cậu Hữu, chuyện lập gia đình của cậu tuy là
chuyện riêng, nhưng đối với Đảng nó ảnh hưởng đến
đường lối, chính sách. Tôi không thể can thiệp cho cậu
được. Trong chuyện này, tôi nghĩ cậu phải chọn một
cách giải quyết mà thôi. Tôi để từ từ cho cậu giải quyết
chuyện này cho tới lần họp tỉnh kỳ tới. Có điều gì cậu
cần giúp đỡ thì cho tôi biết.
Hữu nhìn Thông, giọng bất mãn:
- Như vậy anh bắt em chọn giữa tổ chức và vợ

em hay sao?
Thông nhìn Hữu một thoáng, gật đầu chầm chậm.

Hữu cau mày phản ứng:
673
- Em yêu cái Xuân. Vì tổ chức mà em không

được lấy cô ấy sao? Không lấy Xuân em thề không lấy ai
nữa!
Hữu lại gay gắt:
- Anh Thông, chuyện trai gái tình cảm sao lại có

thể sát sạt như một đường thẳng thế kia? Anh đã từng
yêu chưa? Đây là chuyện rất riêng tư, tại sao tổ chức lại
không thể đứng ngoài chuyện này được cơ chứ?
Thông mỉm cười. Anh chưa từng yêu ai. Ngay cả

người vợ đầu ấp tay gối hiện giờ của anh chỉ qua mai
mối. Nhưng về lâu về dài, tình yêu đối với anh mang một
màu sắc, một thi vị khác: Đó là cái nghĩa vợ chồng lồng
vào sự hy sinh mà người đàn bà phải nặng phần gánh
lấy. Tình yêu không làm cho anh thương người vợ hiện
giờ, mà chính sự chịu đựng ngấm ngầm, sự hy sinh lùi
lại đằng sau cho chồng đi làm Cách mạng, thực hiện sứ
mệnh với quốc gia dân tộc mới khiến cho tình vợ chồng
anh sâu nặng. Với sự từng trải, Thông phần nào hiểu
được cảm giác của Hữu. Thế nhưng, sự giằng co giữa tổ
chức và người vợ của Hữu thì Thông bất lực, vả lại
không phải chuyện của anh. Thông vỗ nhẹ vai Hữu:
674
- Đừng nóng, Hữu. Tôi muốn cậu suy nghĩ thật

kỹ những gì tôi nói với cậu hôm nay và thong thả quyết
định. Tôi hiểu những chuyện này không phải một sớm
một chiều mà cậu có thể quyết định được. Cậu về và suy
nghĩ đi. Chúng ta sẽ còn nói chuyện này nữa mà. Thôi,
cậu về đi!
Giọng Thông êm ái như vỗ về một cậu em nhỏ

khiến Hữu lại càng bực bội vì đụng vào tự ái của chàng
trai mới lớn. Hữu đứng bật dậy, nói lớn:
- Không lấy cái Xuân em chẳng còn hứng thú để

làm bất cứ điều gì!
Hữu bước ngang qua Thông quên cả chào anh,

bước thẳng ra khỏi phòng. Khuôn mặt Hữu tràn đầy giận
dữ và thất vọng.
Rời buổi họp, Hữu không vội về nhà, cậu lang

thang ngoài phố huyện. Sự bực bội vẫn còn in đậm trong
lòng Hữu. Hôm nay, phố huyện đông đúc hơn bình
thường. Các cửa hàng đều mở buôn bán, người qua lại,
mua bán tương đối tấp nập. Hữu đi dạo qua các hàng
quán hai bên vệ đường, mắt cậu đảo qua các hàng quà
675
bánh đủ loại, rồi đến các quầy gánh hàng xáo của các cô
thôn nữ: Đủ loại hàng trang điểm, hoa tai, vải vóc... đủ
màu sắc trông vui mắt. Nhìn ngắm một lúc, nỗi bực bội
trong lòng Hữu cũng nguôi bớt. Bất chợt, cậu nghĩ đến
chuyện mua vài thứ cho mấy chị em Xuân làm quà. Nhìn
những món hàng nho nhỏ bày trên các mâm hàng xáo
của các cô bán hàng, Hữu bối rối không biết phải chọn
mua món nào vì cậu chưa bao giờ mua quà cho ai. Thấy
Hữu đứng tần ngần trước mấy món đồ, một cô bán hàng
chào mời:
- Anh giai ơi, anh mua hộ em ít quà cho chị nhà.
Rồi cô đon đả mời tiếp:
- Anh mua một hộp phấn hồng cho chị đi. Phấn
của em mịn, chỉ cần xoa một tý lên má là ửng hồng, xinh
lắm anh ạ!
Hữu lúng túng:
- Tôi chưa thấy cô ta đánh phấn bao giờ!
Cô nàng lại mở nắp một chiếc lọ con con trông

rất xinh, chào mời:
676
- Hay anh mua cho chị thỏi son này đi ạ! Son này
thoa lên môi xinh phải biết!
Nói rồi, cô ta lấy ngón tay quét một chút vào thỏi
son rồi đưa lên môi mình chà nhẹ. Vành môi cô ửng màu
son đỏ dịu trông rất đáng yêu khiến Hữu nhìn không
chớp mắt. Cô bạn hàng bên cạnh thấy vậy bèn lên tiếng
trêu chọc:
- Môi nó ửng trông xinh quá phải không anh

giai?
Hai cô bán hàng xáo nhìn Hữu bạo dạn, cười

khúc khích khiến cậu bối rối. Hữu hơi ngượng, gắt nhẹ:
- Các cô giúp tôi mua hàng hay trêu tôi đấy?
Một cô đỡ lời:
- Dạ chúng em đâu dám ạ!
Rồi cô gạ tiếp:
- Anh ạ, anh mua khăn mùi soa thêu này về tặng

chị nhà đi anh. Khăn vải nhẹ, thoáng mà đường nét thêu
rất đẹp ạ! Khăn này chỉ có ở Hà Nội thôi đấy anh ạ!
677
Cô đưa cho Hữu một chiếc khăn mùi soa màu

xanh thêu rất đẹp. Hữu cầm lên nhìn một lúc rồi lắc đầu
trả lại. Hữu ngắm mãi, cậu thấy một dải khăn nhung đỏ
thẫm rất đẹp nằm ở một góc gánh hàng, cậu đưa tay chỉ:
- Cô lấy cho tôi cái khăn nhung đỏ kia để tôi

xem.
Cô hàng quay nhìn ngón tay Hữu, nhận ra chiếc

khăn nhung đỏ, cô vội lấy đưa cho Hữu xem, đon đả nói:
- Vâng, đây, anh xem đi. Khăn nhung đỏ này mà

vấn lên tóc chị nhà đẹp lắm, anh giai ạ! Khăn này vấn
lên tóc đi lễ chùa Dâu là xinh nhất huyện mình đấy!
Hữu im lặng không trả lời. Cậu nắm dải khăn

nhung đỏ trên tay, ngắm nghía. Làn vải nhung đỏ thẫm
êm ái, mát lạnh. Hữu hình dung đầu Xuân vấn chiếc
khăn nhung đỏ, đội chiếc nón quai thao tua ngũ sắc cùng
sánh với cậu đi chùa Hương chắc đẹp phải biết. Vuốt nhẹ
chiếc khăn, Hữu vừa lòng với món quà, cậu nói với cô
bán hàng xáo:
- Tôi lấy chiếc khăn này và vài món nữa, cô để

giá hời cho tôi nhé, được không?
678
Hai cô gái bán hàng tíu tít gật đầu mừng rỡ. Ngã
giá vài ba lần, Hữu mua được chiếc khăn nhung quấn
đầu cho Xuân, một chiếc lược sừng trâu cho Thuần và
một cái cặp tóc hình con bướm cho bé Gấm. Ôm mấy
món quà trong tay, Hữu hí hửng quên mất cả sự bực bội
trước đó, cậu quay lưng, tất tả hướng về làng Gia
Thượng để thăm sức khỏe ông tuần Cả sau khi nghe tin
ông bị tai nạn. Ông tuần bị tai nạn mà gần tuần sau gia
đình cậu mới biết tin. Hữu lo lắng, trông đứng trông
ngồi, muốn sang nhà thăm ông mấy lần nhưng không
dám sợ thầy u cậu mắng. Mãi sáng hôm nay, sắp rời nhà
đi họp thì cha cậu mới gọi lại bảo:
- Anh đi đâu thì nhớ liệu sang thăm ông tuần Cả

đi. Ai đời cha vợ bị tai nạn mà anh thì cứ phớt lờ thế kia
thì ai còn muốn gả con gái cho nữa. Đi đâu thì đi, nhớ
phải ghé thăm ông bà tuần rồi hãy về đây cho tôi biết
tình hình bệnh tình của ông ấy.
Hữu nghe cha ra lệnh vội dạ lia lịa rồi xin phép ra
đi.
Miên man suy nghĩ những chuyện đã qua, Hữu

đã đến trước cổng nhà ông tuần Cả. Cậu nhớn nhác nhìn
679
vào trong cổng nhà, sân vắng lặng không một bóng
người. Bất thình lình, con Mực đen nhào ra sủa vang,
kéo theo con Vàng cùng chạy ra cổng, ngửa mặt nhìn
Hữu sủa ầm ĩ. Hữu nhìn chúng nói to:
- Này này, người nhà cả mà chúng mày sủa kinh

thế hả? Tao sang thăm ông đây!
Hai con chó vẫn không ngừng sủa. Có bóng

người thấp thoáng trong nhà, Hữu lấy tay che trán, tránh
ánh nắng chói chang, cố nhìn vào bên trong. Mừng xuất
hiện, tất tả chạy ra cửa, vừa chạy vừa mắng át mấy con
chó:
- Suỵt suỵt... Chúng mày ồn quá! Người nhà cả

thôi, vào góc nhà đi!
Mấy con chó thấy Mừng ra thì ngừng sủa. Chúng

đứng im nhìn Mừng đang mở cửa cho Hữu vào. Cô quay
lại mấy con chó, nói với chúng như nói với người:
- Cậu Hữu, người quen chứ có lạ đâu mà chúng

mày sủa nhắng cả lên!
Mừng quay sang Hữu:
- Mời cậu vào nhà!
680
Hữu len vào cửa, nhanh miệng hỏi ngay:
- Chị Mừng, thầy ra sao hả chị?
Mừng nhìn Hữu, lắc đầu nhè nhẹ:
- Ông có đỡ hơn lúc mới bị tai nạn, nhưng vẫn

chưa thể ngồi dậy được.
Hữu lại hỏi tiếp:
- Có ai ở nhà không chị?
- Dạ có bà, cô Xuân, cô Thuần và cô Gấm ạ!

Chắc phải ngày kia các cậu ở Hà Nội mới về được ạ!
Hữu gật đầu, nói sẽ:
- Tôi vào thăm ông một tí nhé!
Mừng gật đầu bảo:
- Vâng, cậu đi theo tôi.
Mừng dẫn Hữu vào nhà. Căn nhà vắng lặng

không có ai ở gian phòng khách. Hữu đi vào gian bên,
cậu thấy Thuần đang chơi với Gấm trên một góc phản.
Thấy Hữu, Thuần giơ tay, rồi tụt nhanh xuống phản chạy
681
lại gần anh. Thuần lúc này đã lên mười ba, đầu nó đã cao
đến mang tai Hữu. Nó nhìn Hữu thì thầm:
- Anh Hữu đến thăm thầy em hở?
Hữu gật đầu. Cậu lôi trong túi ra mấy món quà
vừa mua trên chợ huyện đưa cho Thuần, nói sẽ:
- Anh mua cho chị Xuân, em và cái Gấm mấy

món này trên chợ huyện, đẹp lắm! Chiếc khăn của chị
Xuân, cái lược khảm sừng trâu này là của em, còn cái
Gấm là chiếc cặp tóc. Em đưa cho cái Gấm hộ anh. Để
anh vào thăm thầy một tý!
Thuần nhìn mấy món quà trong tay Hữu, mắt lộ

vẻ thích thú. Nó cầm cái lược sừng trâu chạm trổ khá
đẹp với vẻ thích chí ra mặt. Thuần hỏi nhỏ:
- Cái lược này là của em?
Hữu gật đầu mỉm cười. Thuần nhoẻn miệng cười:
- Đẹp quá! Cảm ơn anh.
Hữu gật:
- Ừ, em cầm cái cặp tóc này đưa cho cái Gấm hộ

anh.
682
Thuần đón cái cặp tóc trên tay Hữu. Chiếc cặp có
đính con bướm màu xanh ngọc bích có hai cái râu rung
rinh trông xinh xắn. Thuần đưa tay sờ sờ hai cọng râu
xinh xinh của con bướm, khẽ nói:
- Cái cặp xinh quá!
Rồi nó ngẩng lên nhìn Hữu:
- Cảm ơn anh.
Hữu mỉm cười gật đầu, cậu đút chiếc khăn vào
túi, định bụng sẽ đưa chiếc khăn cho Xuân khi gặp mặt.
Cậu nói nhỏ với Thuần:
- Để anh vào thăm thầy.
Thuần gật đầu nhìn anh, khuôn mặt Thuần đượm

buồn, nó bảo:
- Chị Xuân đi ra chợ đã lâu chắc cũng sắp về. Chỉ

có u em trong phòng với thầy thôi. Phòng thầy ở đằng
kia kìa.
Thuần đưa tay chỉ về cánh cửa gỗ nằm bên tay

trái Hữu. Mừng đứng đó nhìn Thuần bằng đôi mắt chứa
683
chan tình cảm. Hữu bước đến gần, gõ cửa nhè nhẹ. Tiếng
bà tuần vang lên:
- Ai đấy?
Hữu thưa:
- Bẩm, con đây, Hữu đây ạ!
Bà tuần:
- Ồ anh Hữu à? Anh vào đây, mở cửa vào đây.
Hữu mở cửa, rón rén bước vào. Trong phòng hơi

tối, sặc mùi thuốc ta xông ra thơm thơm. Loáng thoáng
cậu nhìn thấy chiếc giường có người đang nằm, áng
chừng là ông tuần Cả. Hữu đứng lại để mắt tập quen với
bóng tối. Tiếng bà tuần vang lên:
- Anh lại gần đây!
Bà khêu cái đèn dầu tây cho sáng lên một tý. Lúc
này, Hữu bắt đầu quen với bóng tối, anh nhận ra ông
tuần mặc một bộ quần áo trắng, nằm trên giường, phủ
một tấm chăn bằng dạ mỏng. Bà tuần ngồi bên cạnh xoa
bóp bàn chân cho ông. Hữu nhẹ nhàng tiến đến gần, hỏi
nhỏ:
684
- Thưa u, thầy có đỡ không ạ?
Bà tuần buồn bã lắc đầu. Bà than thở:
- Thật rủi ro cho nhà tôi, anh ạ! Không ngờ tai

nạn lại giáng xuống đầu ông ấy. Hôm trước, ông ấy cùng
với chú Bỏi đi thăm kho lúa cũ. Ai ngờ, cái mái nhà nó
sập xuống người ông ấy. Ông ấy bị một vết thương trên
đầu, chảy máu quá. May nhờ có ông lang Tạo cầm máu
cho ông ấy được, nhưng hình như xương sống ông ấy bị
đau hay gì đấy, phần bụng thì bị một cái cột gỗ lớn đập
vào rất mạnh. Bây giờ, đụng đến đâu ông ấy cũng kêu
đau. Tôi sợ quá anh ạ! Ông lang Tạo đã đi Hà Nội để tìm
thầy thuốc Tây về xem bệnh cho ông nhà tôi. Chưa biết
rồi ra thế nào đây!
Vừa nói xong, bà tuần đã khóc nấc lên. Hữu nhìn

mẹ vợ ái ngại. Cậu không biết phải an ủi ra sao để bà bớt
xúc động. Trông cậu lóng ngóng như con gà mắc mưa.
"Giá có Xuân thì đỡ biết mấy!" Hữu nghĩ thầm. Cậu
gượng nói:
- Thưa u, thầy u con bảo con sang đây hỏi thăm

sức khỏe của thầy bên này rồi về thưa lại cho thầy con
685
biết. Chắc ngày mai, thầy con sẽ sang thăm thầy u ạ!

Thật đúng là vận rủi. Giá thầy cho con biết thầy cần xem
lại kho lẫm, con và anh Bỏi sẽ đi giúp cho thầy ạ!
Bà tuần lau nước mắt, mếu máo:
- Phải biết trước thế này, tôi không cho ông ấy đi

làm gì! Khổ nỗi ông ấy bảo để ông giúp tôi một tay vì
thấy tôi bận chuyện đồng áng. Tôi bảo ông để chú Bỏi lo
cho thì ông gạt đi, muốn tự tay xem xét mọi việc trong
ngoài. Bởi vậy mới ra nông nỗi này! Thật khổ thân ông
ấy quá!
Hữu lúng túng nhìn bà tuần ái ngại. Cánh cửa

phòng xịch mở, một bóng người con gái lách vào. Hữu
tươi nét mặt khi nhận ra đó là Xuân. Xuân nhẹ gót đến
gần bên giường cha đang nằm. Cô biết Hữu đang có mặt
trong phòng cha mình vì Thuần đã báo trước. Xuân nhìn
Hữu chào:
- Anh mới tới ạ?
Hữu gật đầu, mỉm cười với cô. Xuân lại bảo:
- Chắc anh biết tình trạng thầy em rồi! Thật là tai

hại cho thầy quá!
686
Hữu đáp sẽ:
- Anh có nghe u kể lại. Thật anh không ngờ tai

nạn của thầy nặng như vậy! Anh sang đây hỏi em và u có
cần anh giúp gì không?
Xuân lắc đầu:
- Bây giờ thì chỉ có chờ thầy thuốc từ Hà Nội

xuống khám cho thầy, anh ạ! Ông lang đã lên Hà Nội từ
sớm chắc mai kia sẽ về đây.
Cô chùi nước mắt:
- Mỗi lần thầy thức dậy là thầy rên lên đau đớn.
Em không dám trở mình cho thầy đỡ mỏi. Em với u thay
phiên nhau bóp chân, bóp tay cho thầy mà thôi. Ông nội
bảo thầy bị mất máu và có thể bị thương ở vùng bụng,
vùng lưng vì bụng thầy sưng tấy lên, đau lắm!
Xuân không ngăn được nước mắt, cô nấc nhẹ.

Hữu nhìn Xuân thương xót. Cậu nắm lấy bàn tay gầy của
Xuân trong bàn tay mình, siết nhẹ. Hữu ước, giá mình có
thể làm gì để cho ông tuần bớt đau, Xuân bớt khổ, cậu sẽ
không từ nan. Bà tuần ngẩng lên nhìn con gái bảo:
687
- Hai đứa ra ngoài nói chuyện để cho thầy nghỉ

ngơi. U ở đây lo cho thầy được rồi.
Xuân nhìn mẹ gật đầu:
- Vâng, u cần gì gọi con ngay nhé! Con chỉ ở

ngoài hành lang thôi.
Bà tuần gật đầu. Xuân quay nhìn Hữu nói khẽ:
- Mình ra ngoài đi, anh ạ!
Nói rồi, cô quay lưng đi ra cửa. Hữu vội chào bà

tuần, nhón gót theo Xuân. Ra đến ngoài, Xuân nhìn thấy
Thuần và Gấm vẫn còn ngồi chơi trên phản, cô bảo với
hai em:
- Này, chị ở gian ngoài. U có cần gì, hai đứa ra

gọi chị nhá!
Hai đứa bé gật đầu, đồng thanh dạ. Xuân băng

qua hành lang nhỏ đi ra gian ngoài. Hữu vội đi theo sát
sau lưng cô. Ra đến phòng khách, Xuân quay sang hỏi:
- Anh đến lâu chưa?
- Anh chỉ vừa vào thăm thầy độ mười phút thì em

về. Hữu trả lời.
688
Xuân rót nước vối vào tách đưa cho Hữu:
- Anh ngồi xuống uống nước đi, trông anh có vẻ

mệt đấy! Chắc anh đi bộ từ nhà đến đây phải không?
Hữu đỡ lấy tách nước vối trên tay Xuân, gật đầu:
- Ừ, anh đi từ nhà. Chẳng là thầy bảo anh sang

đây thăm bệnh thầy và xem em có cần anh giúp gì
không? Anh không ngờ thầy bị tai nạn nặng như vậy.
Xuân ngồi xuống đối diện với Hữu. Khuôn mặt

xinh xắn đượm vẻ ưu tư của Xuân khiến Hữu xót xa.
Cậu muốn Xuân ngồi bên cạnh mình để cậu được nắm
lấy tay cô an ủi, chia sẻ những âu lo đang vướng mắc
trên vầng trán bướng bỉnh kia, trên đôi mắt đượm buồn
của cô. Xuân buông tiếng thở dài, ngồi yên, mắt cô nhìn
xuống mặt bàn. Hai bàn tay cô giấu trong vạt áo dưới
bàn. Ngồi đối diện với Hữu, Xuân vẫn cảm thấy ngượng
ngùng, xấu hổ mà hình như... có phần xấu hổ hơn xưa.
Cô cứ tưởng sau khi dạm ngõ, cô sẽ cảm thấy gần với
Hữu hơn, tự nhiên trước mặt cậu hơn. Không hiểu sao cô
chưa tìm được sự tự nhiên ấy! Thấy tia mắt Hữu nhìn
đăm đăm mình, Xuân ngượng ngùng quay đi để né tránh
689
ánh mắt chừng như tha thiết ấy. Lúc này, chỉ có hai
người ngồi đối diện trong phòng khách rộng, Hữu ước
giá như bàn tay Xuân để trên bàn, cậu sẽ chẳng ngần
ngại nắm lấy. Hữu vẫn cảm giác một sự ngại ngùng nào
đó vẫn lẫn khuất, ngăn giữa hai người, khiến cho Xuân
vẫn còn dè dặt với cậu. Hữu nóng ruột chỉ muốn phá đi
cái khoảng cách vô hình với cả hai. Nhưng Hữu có cảm
giác chính Xuân chưa muốn phá bỏ khoảng cách đấy.
Trái lại, cô có vẻ tự nhiên hơn nếu Hữu đừng xâm phạm,
hay có ý muốn phá vỡ cái biên giới vô hình ấy. Hữu
muốn xích lại gần, Xuân lại lùi ra xa cố giữ nguyên
khoảng cách cũ, cho dù cả hai bây giờ đã chính thức ra
mắt đôi bên. Vài lần Hữu liều lĩnh vượt qua giới hạn và
sự trừng phạt của Xuân dành cho cậu là mất cả tuần
Xuân trốn không gặp mặt. Có lẽ đó là sự phản đối không
lời đáng sợ nhất đối với cậu. Hữu đành lùi lại.
Cả hai yên lặng một lúc, Hữu cất giọng hỏi phá
tan bầu không khí ngột ngạt:
- Anh hỏi khí không phải trong lúc này, nhưng

anh hơi lo sợ... Liệu đám cưới hai đứa mình có được tổ
chức không?
690
Xuân ngẩng lên nhìn Hữu, có vẻ ngạc nhiên vì

câu hỏi của cậu không đúng lúc. Cô hơi giận:
- Lúc này mà anh còn hỏi đến chuyện cưới hỏi

sao?
Hữu đưa tay gãi đầu. Cậu biết câu hỏi của mình
không đúng thời điểm, nhưng cậu lo lắng. Hữu nhăn
nhăn, cố thanh minh:
- Anh xin lỗi em vì câu hỏi đó. Nhưng... quả là

anh có hơi lo lắng. Anh không ngại đợi chờ cho đến khi
thầy hết bệnh. Anh chỉ muốn biết...
Xuân ngắt lời Hữu:
- Anh không hiểu thầy! Một khi thầy đã quyết

định rồi thì trời sập thầy cũng không đổi.
Hữu im lặng gật đầu. Cậu ngắc ngứ một lúc rồi
bảo:
- Giá không có chuyện buồn này, anh rủ em đi

chùa Hương chơi một chuyến.
Xuân nhìn Hữu, nở nụ cười muộn màng:
691
- Lúc này đi xa cũng ngại. Anh không thấy dạo

này tình hình ở đâu cũng kém yên ổn. Em nghe ở chùa
Hương nhiều Việt Minh hoạt động lắm! Thầy u chắc
chắn chẳng cho mình đi xa thế đâu!
Nghe nhắc đến Việt Minh, Hữu nhớ lại bữa họp
trên tỉnh tối qua. Cả gia đình Xuân không ai biết Hữu
đang hoạt động kín trong tổ chức Việt Minh. Đến cả thầy
u của Hữu cũng không biết điều này. Hữu đã khéo dấu
để không cho một ai biết cậu đang tham gia phong trào
Việt Minh cứu quốc. Trước khi gặp Xuân, Hữu mang hết
tấm lòng nhiệt huyết của tuổi thanh xuân với ước mơ
giải phóng dân tộc thoát khỏi ngoại xâm. Từ khi gặp
Xuân, kết giao với cô ấy, Hữu đã bắt đầu nghĩ đến tương
lai của riêng mình nhiều hơn. Buổi họp về chủ trương
của Đảng tối qua khiến Hữu càng ưu tư không ít: Phải
chọn giữa Đảng và người vợ sắp cưới của mình. Sự chọn
lựa mà theo Hữu là đau đớn và khó có thể thực hiện.
Hữu bất giác thở dài ngao ngán.
Giọng ưu tư, Hữu bất ngờ hỏi Xuân:
- Xuân, em có ghét Việt Minh không?
692
Xuân lại nhìn Hữu, ngạc nhiên:
- Sao anh lại hỏi em câu đó?
- Anh chỉ tò mò...
- Sao hôm nay anh tò mò nhiều thế? Xuân mỉm

cười.
Thấy nụ cười hiếm hoi của cô, Hữu mừng thầm

hỏi lại:
- Chưa thấy em trả lời câu hỏi của anh. Anh hỏi
lại nhé: Em nghĩ gì về phong trào Việt Minh?
Xuân lắc đầu:
- Em không biết chuyện chính trị. Em không biết!

Thầy u không bao giờ cho em hay bất cứ ai trong nhà
bàn chuyện chính trị.
Hữu lại dò hỏi tiếp:
- Thế… thầy u có thích người Việt Minh không?
Xuân lạ lùng nhìn Hữu, cô không trả lời câu hỏi

của cậu mà hỏi ngược lại:
693
- Tại sao anh lại quan tâm đến Việt Minh? Anh
tham gia Việt Minh hay sao?
Hữu lắc đầu quầy quậy:
- Không. Không hề! Anh chỉ tò mò thôi. Em biết

Việt Minh bây giờ ở khắp các làng xã mình. Buổi sáng,
họ có thể là một anh tá điền, một chị nông dân. Nhưng
đến tối họ là Việt Minh. Em nghĩ xem, thầy anh là lý
trưởng trong làng, làm sao anh có thể gia nhập Việt
Minh cho được.
Xuân đưa tay vuốt tóc:
- Em nghĩ thầy u không có cảm tình với Việt

Minh.
Nghe câu trả lời của Xuân, Hữu chỉ im lặng, cắn
môi, gật đầu. Hữu biết rằng cậu sẽ lựa chọn và quyết
định. Hữu đã mường tượng tới giây phút lựa chọn khó
khăn khi cậu mới bắt đầu phải lòng Xuân. Nhưng hỡi ôi,
tình cảm trong lòng cậu dậy sóng, xô tan hết những
chướng ngại xếp trước mặt Hữu. Lúc ấy, chỉ có mỗi cảm
giác làm sao chiếm được tình cảm của Xuân, lấy được
Xuân làm vợ. Bây giờ, khi mọi việc đã xong xuôi, số
694
phận lại bắt cậu lựa chọn giữa tình cảm gia đình và lý
tưởng mà cậu theo đuổi. Hữu hồi tưởng lại buổi họp tối
qua trên tỉnh. Cậu nhớ đến vẻ mặt nghiêm trang, lạnh lẽo
của Thông và đôi mắt cú vọ của Hướng: Cậu không có
sự lựa chọn nào khác ngoài sự tuyệt tình với Xuân và gia
đình vợ, nếu cậu muốn đi tiếp với lý tưởng Cách mạng
của mình. Tiếc thay, lý tưởng của Hữu và thân thế của
Xuân là hai sự việc đối chọi không khoan nhượng, chỉ
một không hai. Hữu bất giác vò đầu thở dài thườn thượt.
Xuân ngẩng nhìn Hữu, ngộ nhận hỏi:
-Anh buồn à? Không đi chùa Hương dịp này thì

sẽ còn dịp khác. Khi nào yên ổn hơn thì mình đi cũng
được mà!
Hữu lắc đầu, cười ngượng nói tránh đi:
- Không phải chuyện đi chùa Hương đâu. Anh

đang lo cho sức khỏe của thầy. Không biết bệnh tình
thầy ra sao?
Xuân xị mặt xuống, thở dài. Cô cũng lo lắng

không ít mỗi khi vào thăm cha. Nhìn thần sắc của ông
tuần, Xuân có linh cảm không hay về bệnh của ông. Cô
695
không dám nói với ai về suy nghĩ của mình. Cố ghìm

những nỗi lo sợ không căn cứ trong lòng. Nhưng mỗi khi
thấy mặt cha thì nỗi lo sợ ấy lại trỗi dậy ngày càng lớn
hơn. Hai hôm nay, cô nhìn thấy gương mặt ông nội rất
đăm chiêu. Mỗi buổi chiều, ông đều vào phòng thăm
thầy. Gương mặt cụ tổng không những không tươi lên
mà ngày càng nặng trĩu. Nhìn mặt ông nội, Xuân đoán
lành ít dữ nhiều, nhưng cô không dám mở lời hỏi, mà
cũng không dám nói với ai suy nghĩ của mình.
Nhìn thấy Hữu thừ người ra như mải suy nghĩ

điều gì đó, Xuân giục:
- Thôi, anh về đi kẻo trời tối, đi ngoài đường

nguy hiểm.
Hữu quay nhìn Xuân, nài nỉ:
- Để anh ở lại đây giúp u và em chăm sóc thầy!
Xuân lắc đầu:
- Không cần đâu. Có chị Mừng, chú Bỏi ở đây

rồi. Anh đừng lo. Anh cứ về đi.
Ngập ngừng một giây, cô nói tiếp:
696
- Có chuyện gì em sẽ báo cho anh và gia đình bên

ấy biết ngay mà!
Hữu năn nỉ:
- Biết vậy, nhưng có thêm anh cũng đỡ đần cho

em được một ít...
Xuân dứt khoát:
- Em cảm ơn nhưng anh về đi. Đừng lo cho em.
Giọng nói và vẻ mặt Xuân khiến Hữu biết có năn

nỉ cũng vô ích. Cậu ngồi yên một lúc rồi đứng dậy nói:
- Thôi được, anh về đây. Có chuyện gì cần đến,

em cho anh biết ngay nhé!
Xuân gật đầu đứng dậy. Hữu đứng dậy, đút tay
vào túi, bất chợt nhận ra chiếc khăn nhung còn nằm
trong túi mình. Cậu rút chiếc khăn nhung đưa cho Xuân,
thì thầm:
- Sáng nay, anh lên chợ huyện có việc, thấy chiếc

khăn này đẹp quá, anh mua tặng em làm quà. Em cầm
lấy cho anh vui.
697
Xuân cúi nhìn chiếc khăn trong tay Hữu, rồi

ngẩng nhìn cậu ngập ngừng. Cô chưa dám nhận quà cậu
vì ngại ngùng cũng có, vì cảm giác chưa muốn nhận
cũng có. Hữu bạo dạn nắm lấy tay Xuân, dúi chiếc khăn
bắt cô cầm lấy. Cậu xuống giọng:
- Em cầm lấy quà của anh đi, đừng ngại. Có bao

giờ em chịu nhận gì của anh đâu? Anh xin em, đừng làm
anh buồn.
Giọng năn nỉ của Hữu khiến Xuân chùn lòng. Cô

cầm lấy chiếc khăn nhung trên tay. Chiếc khăn mềm
mại, ấm áp trong tay cô. Xuân ngắm nghía nó, nhận thấy
chiếc khăn đẹp lắm. Cô ngẩng nhìn Hữu, nhỏ giọng:
- Chiếc khăn đẹp quá! Chắc nó đắt lắm phải

không? Sao anh mua làm gì phí tiền thế?
Hữu lắc đầu, cười mỉm:
- Không đắt lắm đâu! Anh chỉ muốn tặng em một

món quà thôi. Em nhận nhé?
Xuân ngập ngừng một khắc rồi gật đầu, nói khẽ:
- Vâng. Cảm ơn anh!
698
Rồi cô lại giục giã:
- Thôi, anh về đi. Trời bắt đầu tối rồi đi ngoài

đường giờ này không an toàn đâu, anh ạ!
Hữu nhìn vào gương mặt Xuân, đôi mắt trong

veo dưới đôi lông mi rậm, ánh lên vẻ ngây thơ trong
sáng, đượm vẻ buồn. Lòng Hữu chỉ muốn bên cạnh
Xuân đêm nay, nhưng tiếc thay cô không đồng ý. Nén
tiếng thở dài, Hữu quay lưng đi ra cổng. Xuân đi theo
sau lưng Hữu chờ cho cậu đi khuất ngoài sân mới quay
trở vào nhà.
699
CHƯƠNG HAI MƯƠI HAI
Hơn một tháng nay, ông tuần Cả vẫn nằm trên

giường chưa trở dậy được, cho dù sau hai tuần nằm ở
nhà thương Bạch Mai Hà Nội. Vết thương trong nội tạng
đã được chữa trị. Các đốc tờ Tây muốn giữ ông tuần ở
lại nhà thương để theo dõi, nhưng ông tuần nằng nặc đòi
gia đình đưa ông trở về, bất chấp các đốc tờ cả Tây lẫn ta
cố gắng thuyết phục ông như thế nào. Ông tuần nói vợ:
- Tôi muốn về nhà. Bà phải đưa tôi về. Tôi biết

bệnh tôi!
700
Sự dứt khoát của chồng khiến bà tuần không dám

cãi, đành phải thưa với các ông đốc cho phép bà đưa
chồng về. Biết thuyết phục không được, nhà thương
đành cho ông về. Căn phòng ông được thu xếp gọn ghẽ
cho ông nằm. Lúc này, đang vào hè, hai cậu con trai
đang học ở Hà Nội thu xếp về nhà với ông. Gia đình bà
tuần bây giờ có đủ mặt năm đứa con cùng bà tuần ngày
đêm chăm sóc ông. Chiều nào, cụ tổng cũng ghé thăm
bệnh tình ông tuần, người con trai duy nhất của cụ. Cả cụ
lẫn ông lang mỗi khi vào thăm bệnh ông, ra khỏi phòng
đều lộ vẻ đăm chiêu pha lẫn buồn bã. Với Xuân, đó là
những dấu hiệu không tốt. Chính cô cũng linh cảm một
điều gì đó không hay cho cha mình mà cô không muốn
đối diện. Ông lang vài ba hôm lại ghé sang thăm ông
tuần. Ông vào phòng và ngồi trong đó suốt cả tiếng đồng
hồ mới rời phòng đi ra. Mỗi lần thế, Xuân lại lẽo đẽo
theo ông để mong ông cho cô biết tình hình bệnh tật của
cha mình. Ông chẳng nói gì nhiều, lúc nào cũng nói một
câu:
- Cố gắng chăm sóc ông tuần. Nếu ông có thay

đổi gì cho bác biết ngay nhá!
701
Lời dặn chỉ có thế. Ông chậm rãi cúi đầu bước
xuống bậc tam cấp và đi thẳng. Xuân không nghe thêm
một chi tiết nào ở ông nữa.
Bữa cơm chiều dọn ra, mọi người im lặng ngồi

ăn, không gian nặng nề đượm màu buồn bã. Trên chiếc
phản gụ lớn, cụ tổng ngồi quây quần cùng ăn với bà tuần
Cả và các cháu. Trông cụ trầm ngâm vừa ăn, vừa đắm
mình suy nghĩ. Thỉnh thoảng, cụ ngẩng lên gắp một
miếng thức ăn bỏ vào bát cái Gấm, cái Thuần ngồi cạnh
cụ. Thỉnh thoảng, cụ lại nhắc các cháu ăn nhiều vào,
thức ăn còn đầy trên mâm. Còn cụ chỉ ngồi nhúng đũa
vào các món ăn, mỗi thứ một tý, rồi và miếng cơm trắng
nhai trệu trạo. Một lúc sau, cụ bỏ đũa xuống, cầm tách
chè uống một ngụm. Cụ hắng giọng quay sang bà tuần
Cả bảo:
- Thầy có chuyện này muốn bảo với con và mấy

đứa lớn.
Cụ yên lặng một lúc rồi bảo:
- Để cái Gấm ăn xong đi. Thuần dẫn hai em đi ra

ngoài chơi cho ông nói chuyện với u con nhá!
702
Thuần tròn mắt nhìn ông nội, giọng ngạc nhiên:
- Tại sao cháu không được ngồi nghe ông nói

chuyện. Cháu đã lớn rồi còn gì ạ?
Cụ tổng nhìn Thuần, nhẹ nhàng nói:
- Ông biết cháu đã lớn nhưng phải có người chăm

hai em chứ, chẳng lẽ để hai đứa ngoài sân vào lúc tối
Giời này?
Thuần, vẻ mặt phụng phịu nói với ông nội:
- Cháu muốn nghe ông nội nói. Cái Gấm nó bé

thì đúng rồi, còn cháu lớn rồi, cháu phải được nghe chứ
ông nội? Cái Gấm ăn xong, ông gọi chị Mừng lên dẫn nó
đi chơi, cho cháu được ngồi đây với ông, với u và mấy
anh chị.
Lịch nghe Thuần nói vậy, cũng đòi theo:
- Cháu cũng thế! Cháu muốn ngồi đây luôn với

mấy anh chị.
Cụ tổng nhìn cả nhà một lúc rồi nhìn sang bà

tuần Cả, hỏi:
- Chị nghĩ thế nào?
703
Bà tuần bẩm:
- Bẩm thầy, thầy cho các cháu ngồi lại để nghe

thầy nói ạ! Để con gọi cái Mừng nó lên đem cái Gấm đi
ra nhà sau là được, thầy ạ!
Cụ tổng im lặng một lúc rồi gật đầu:
- Thôi cũng được! Để cho chúng nó cùng nghe

cũng tốt, cho chúng nó biết về sức khỏe của bố chúng
nó.
Nghe ông nội nói thế, cả Thuần lẫn Lịch tươi

ngay nét mặt. Bà tuần Cả gọi Mừng lên. Nghe tiếng gọi,
Mừng tất tả chạy lên, chắp tay thưa:
- Dạ, bà gọi con ạ?
Bà tuần gật đầu, chỉ cái Gấm đang ngồi ăn bảo:
- Mày đem cái Gấm xuống dưới, đút cơm cho nó

ăn nốt đi. Ở trên đây, bà với cụ bận việc một tí. Tiện thể
dọn luôn mâm cơm xuống nhà luôn. Mọi người ăn xong
rồi đấy!
Mừng cúi người "dạ" rồi dọn dẹp bưng mâm cơm
xuống. Xuân thấy vậy, vội đứng lên giúp Mừng thu dọn
704
bát đũa đem xuống nhà bếp. Một loáng sau, Mừng đi lên
nắm lấy tay Gấm, dỗ dành đi theo chị xuống nhà dưới.
Cái Gấm lưỡng lự một khắc rồi đi theo Mừng xuống nhà.
Xuân đi lên nhà, leo lên tấm phản ngồi cạnh bà tuần, chờ
đợi.
Cụ tổng ngồi chờ cho các cháu yên vị xong, đằng

hắng bắt đầu:
- Tối nay, ông muốn cho mẹ các cháu và các

cháu biết về tình hình bệnh tình của thầy các cháu.
Nói tới đây, giọng cụ nghẹn lại như có nước mắt.

Cụ tổng ngừng lại một lúc, nhấm một chút nước chè để
lấy lại bình tĩnh. Cụ đằng hắng một chút rồi nghiêm
giọng nói tiếp:
- Thầy các cháu là con cầu của ông bà. Có nghĩa

là khi xưa, ông bà phải đi khắp các chùa ở tỉnh Bắc Ninh
này cầu xin Trời Phật mãi mới có được một mụn con trai
là thầy cháu. Ông yêu quý thầy các cháu đến ngần nào.
Ông cứ nghĩ rằng thầy cháu sẽ phải sống lâu hơn ông.
Nhưng suốt tháng nay, ông theo dõi bệnh tình của thầy
các cháu, ông nghĩ có lẽ số thầy các cháu đã tận rồi!
705
Cụ tổng vừa nói tới đây, bà tuần Cả nấc lên

không ngăn được. Xuân vội ôm lấy vai mẹ mình kéo sát
vào lòng. Nước mắt Xuân cũng rơi xuống theo mẹ. Cụ
tổng dừng lại vài phút rồi tiếp tục:
- Ông đã cố gắng mọi cách chữa trị cho thầy các

cháu, nhưng sức khỏe của thầy các cháu không chịu
đựng nổi nữa. Tình trạng này, ông nghĩ thầy cháu không
qua khỏi tháng này.
Xuân cất giọng run run hỏi ông nội:
- Thưa ông, thầy cháu đã đưa lên Hà Nội nhờ các

quan đốc trên ấy chữa mà vẫn không khỏi sao ạ?
Cụ tổng lắc đầu, giọng buồn buồn:
- Các ông đốc trên ấy bảo với ông lang Tạo rằng,
họ cố gắng chữa chạy cho thầy cháu, nhưng họ chỉ dám
chắc một nửa thôi vì thầy cháu yếu quá! Cái mái nhà tai
ác rơi vào người thầy cháu làm dập ổ bụng, chảy máu dạ
dày nặng lắm. Họ cầm máu lại và cố chữa. Dù đã mổ cho
thầy cháu nhưng tình trạng dập ổ bụng khá nặng. Họ sợ
dạ dày và ruột bị nhiễm trùng. Lúc ở nhà thương, thầy
cháu có khỏe lên nên đốc tờ họ cho về. Nhưng về đây,
706
ông theo dõi thầy cháu, thường xuyên thấy hơi thở thầy
cháu ngày càng ngắn, khò khè trong phổi. Hôm qua, ông
sờ thấy bụng thầy cháu có vẻ nóng và sưng lên. Thầy
cháu lại hơi sốt, nhiệt độ lên cao. Mỗi lần trở mình thầy
cháu kêu đau, lại đái ra máu. Ông gọi ông lang Tạo lại,
bảo lên Hà Nội mời một ông đốc về đây khám cho thầy
cháu. Ông đốc tờ mới rời khỏi nhà ta lúc trưa này. Ông
ấy nói bụng thầy cháu bị nhiễm độc rồi, khó mà qua khỏi
trong tháng này.
Nói đến đây, cụ tổng ngừng lại, đưa tay lên mắt
xoa nhè nhẹ. Trong một phút ngắn ngủi, cụ nấc lên một
tiếng ai oán. Tiếng nấc của cụ kéo theo tiếng khóc thúc
thít của bà tuần, của Xuân và tiếng khóc nấc của Thuần,
của Lịch. Chỉ riêng Lãm ngồi yên lặng không nói một
lời. Cậu len lén đưa tay lên chùi giọt nước mắt đọng trên
khóe mắt. "Thật kinh khủng nếu thầy không còn sống
với mình!" Lãm thoáng nghĩ và thấy tim mình thắt lại.
Cậu đưa mắt nhìn mẹ, chị và các em với bộ dạng ủ rũ,
buồn rầu, đôi mắt ai cũng đỏ quạch, ngấn lệ. Lần đầu
tiên trong cuộc đời, cậu phải đối diện với sự chia ly vĩnh
viễn người thân, mà lại là người thân yêu nhất đời cậu,
707
Lãm thấy mình chới với, hụt hẫng không chỗ bám víu.
Từ ngày đi học xa đến giờ, Lãm đã tự rèn mình phải trở
nên mạnh mẽ, độc lập, tập chịu trách nhiệm lấy những
quyết định của mình. Cậu hiểu rằng, giờ đây thầy u, anh
chị em không còn ở bên mình để che chắn bảo vệ mình
như khi còn bé. Cậu phải đối đầu với một đời sống xa
gia đình, chỉ một mình xoay sở với tất cả quyết định của
mình. Cậu được cha gửi trọ lên nhà thầy giáo Chiểu.
Ông giáo nhất mực thương Lãm vì cái nết hiền hòa, gọn
gàng sạch sẽ của Lãm. Dẫu Lãm không phải là một học
sinh thông minh xuất sắc trong lớp, nhưng Lãm chăm chỉ
và kiên nhẫn. Cậu sẵn sàng ngồi trên bàn học đến gà gáy
sáng chỉ để giải những bài toán hóc búa, hay học thuộc
bài cho mùa thi cử. Chỉ bao nhiêu đó, Lãm đã là một tấm
gương sáng trong mắt bất cứ ông thầy nào từng dạy cậu.
Bây giờ đây, Lãm cảm nhận một trọng trách thật sự đặt
lên đôi vai cậu. Cái cảm giác từ nay trở đi cậu phải thay
cha quyết định mọi việc trong gia đình khiến Lãm sợ hãi.
Lãm ngẩng lên nhìn ông, lo lắng hỏi:
- Thưa ông, cháu phải làm gì bây giờ ạ?
708
Cụ tổng quay nhìn thằng cháu yêu của cụ. Cụ

ngồi ngắm thằng bé thật lâu. Càng lớn, Lãm càng giống
cha: Đôi mắt to, hiền, làn da ngăm ngăm khỏe mạnh.
Lãm cao lớn, phổng phao, không ốm yếu như ông tuần
Cả. Cậu đã cao vượt qua cụ tổng một cái đầu, có thể đã
cao hơn ông tuần Cả. Sau vài năm học ở Hà Nội, Lãm có
dáng vóc của một thiếu niên thành phố hơn là miền quê.
Cậu chững chạc, điềm đạm hơn xưa. Từ mái tóc cho đến
quần áo, giày dép, thậm chí đến cách đi đứng, nói
chuyện của Lãm đều làm cụ tổng vừa lòng. Như thể, cậu
sinh ra là để chuẩn bị thay cha gánh vác mọi việc trong
gia đình khi ông Trời quyết định số phận ngắn ngủi của
ông tuần Cả.
Cụ tổng trìu mến nhìn Lãm, cất tiếng:
- Số phận thầy cháu ngắn ngủi, không sống lâu

với ông và các cháu được. Thôi thì đành vậy, số Trời đã
định, không ai thay đổi được. Riêng cháu, bây giờ là con
trai lớn trong gia đình mình, "Quyền huynh thế phụ",
cháu phải thay thầy lo lắng cho các em, cùng với cái
Xuân giúp đỡ u những lúc tối lửa tắt đèn. Từ đây cho
đến ngày thầy cháu đi, ông muốn cháu luôn có mặt ở nhà
709
để giúp ông và u cháu chăm sóc thầy, xem thầy có dặn

dò trước khi đi không. Cả Xuân và cháu phải thay nhau
làm việc đó. Mọi việc trong ngoài, ông sẽ giao cho chú
Bỏi và cái Mừng giúp u cháu chăm sóc.
Cụ tổng toan nói nữa, Lãm lên tiếng:
- Thưa ông, vậy cháu có phải nghỉ học trên Hà

Nội để về đây lo cho gia đình ta không ạ?
Cụ tổng toan đáp thì bà tuần đã gạt ngang:
- Nghỉ học thế nào được cơ chứ? Thầy con tốn

bao nhiêu tiền của đưa con lên Hà Nội học mà con đòi
nghỉ học làm sao được? U không cho con bỏ học. Con
phải ở Hà Nội học hành cho đàng hoàng và chăm sóc
thằng Lịch chứ bỏ sao được!
Nghe bà tuần Cả đáp, cụ tổng im lặng một lúc rồi

bảo:
- U cháu nói đúng! Hai cháu phải học cho xong

trên Hà Nội. Đó là ước nguyện của thầy các cháu.
Lãm nói "vâng" nho nhỏ trong miệng. Lịch

miệng méo xệch nhìn ông nội, hỏi lại:
710
- Vậy là cháu và anh Lãm vẫn học trên Hà Nội

hả, ông nội?
Cụ tổng quay sang nhìn Lịch, thằng bé mới mười

hai tuổi, khuôn mặt đã bắt đầu lấm tấm nổi mụn trứng cá
trên hai gò má phúng phính. Cụ gật đầu đưa tay vuốt đầu
cháu:
- Phải, cháu và anh Lãm phải cố học cho giỏi, đỗ

được bằng Trung học thì về đây ông tổ chức tiệc mừng
thật nhớn!
Lịch chớp mắt nhìn ông nội gật mạnh đầu, toét
miệng cười dù mắt vẫn còn long lanh nước. Cụ quay
nhìn Lãm nói như ra lệnh:
- Thôi, bây giờ cả nhà tản đi. Mọi người cứ làm

việc như thường ngày. Lãm theo ông nội vào trong
phòng thầy con một lát.
Nói xong, cụ tổng tụt xuống chiếc phản gỗ, khua

chân tìm đôi guốc mộc đi vào đứng dậy. Lãm cũng
nhanh chân nhảy phóc xuống phản tìm đôi dép cao su
mang thật nhanh. Cụ tổng đi vào căn phòng nơi ông tuần
đang nằm dưỡng bệnh, Lãm vội vàng theo ông nội vào
711
phòng. Bên ngoài, Xuân vẫn ngồi ôm vai bà tuần, nhìn

theo đến khi bóng hai người khuất vào gian phòng nhỏ.
Gian phòng tối om, chỉ có hai ngọn đèn dầu lớn
để trên một chiếc bàn nhỏ ở một góc phòng, ngang với
chiếc giường nơi ông tuần đang nằm. Ánh sáng không
quá sáng, vừa đủ cho Lãm thấy cha mình đang nằm thở
có vẻ mệt nhọc. Trên người ông tuần phủ một tấm chăn
dạ từ ngực đến chân. Lãm bước đến gần bên giường,
trong khi cụ tổng ra chiếc bàn có đặt một tượng Phật
nhỏ, một lư hương sành nhỏ, cắm chi chít chân nhang.
Cụ rút một cây nhang ra đốt. Mùi nhanh trầm thơm nhè
nhẹ thoang thoảng trong không khí, không làm cho Lãm
cảm thấy dễ chịu mà khiến cậu cảm giác một vẻ chết
chóc đang hiện diện bao quanh, khiến cậu phải rùng
mình. Cụ tổng đốt một nén nhang rồi đứng trước bàn thờ
Phật, cụ cúi xuống lâm râm khấn vái. Trong lúc ông nội
đang khấn khứa, Lãm quay lại nhìn ông tuần. Cậu cố
nhìn cha thật kỹ dưới ánh đèn dầu tranh tối, tranh sáng.
Đôi má ông tuần xọp hẳn lại, càng làm cho đôi mắt ông
lõm xuống, hốc mắt như hai chiếc giếng không thấy đáy.
Mũi ông nhọn lên, cao hơn bình thường. Chiếc mũi
712
thanh đẹp của ông mà trong nhà chỉ có Lịch và Thuần

thừa hưởng được. Lãm thấy ngực ông phập phồng nhanh
hơn bình thuờng, tiếng thở có âm khò khè, mệt nhọc.
Cậu thấy phần bụng ông hơi nhô lên dưới lớp chăn dạ.
Lãm đoán bụng ông đang sưng lên, mưng mủ như lời
ông nội báo cho cả nhà biết. Lãm rất muốn dở tấm chăn
ra để nhìn cho tường tận nhưng cậu không dám vì sợ ông
nội mắng. Ông tuần vẫn nằm bất động. Ông trông như
một xác chết nếu như không thấy ngực ông đang phập
phồng. Lãm cắn môi, hai giọt nước mắt rơi ra trên khóe
mắt. Cậu chẳng buồn lau, cứ để cho nó rơi xuống má.
Lãm ngồi sát bên mé giường nhìn cha. Cậu thấy lòng
quặn buốt. Lãm đặt tay mình lên ngực ông tuần. Cậu
muốn cảm nhận hơi thở của cha. Lồng ngực ông phập
phồng lúc mạnh lúc yếu. Có lúc nó phồng lên như thể
ông tuần cố gắng hít càng nhiều càng tốt lượng ô xi ít ỏi
vào buồng phổi yếu đuối của mình. Có lúc, nó dường
như nằm yên, như thể muốn nghỉ ngơi mà không buồn
thức dậy. Lãm cố ấn nhẹ bàn tay mình lên khuôn ngực
cha để nhận ra hơi thở mệt nhọc của ông. Tiếng khò khè
phát ra từ cổ họng mỗi khi ông hít vào thở ra khiến Lãm
xót ruột. Cánh tay cậu lần xuống vùng bụng của cha, cậu
713
cảm nhận được sức nóng toát ra qua lần vải dạ. Bất chợt,
có tiếng rên khe khẽ bật ra từ miệng ông tuần khiến Lãm
hoảng hốt rút nhanh tay lại. Cậu liếc nhìn ông nội phía
bàn thờ, vẫn thấy cụ tổng đang quì lâm râm khấn vái.
Lãm quay nhìn mặt cha. Cậu thấy mí mắt ông tuần giật
giật. Dường như ông muốn mở mắt. Lãm chồm tới ghé
sát mặt ông tuần, gọi nhỏ:
- Thầy. Thầy ơi, con đây! Lãm đây, thầy. Thầy

tỉnh chưa?
Tiếng lay gọi của Lãm khiến cho mí mắt ông

tuần giật giật nhanh hơn. Một khắc sau, ông tuần mệt
mỏi từ từ mở mắt. Lãm chăm chú nhìn cha. Lúc này, cụ
tổng đi đến bên cạnh Lãm, chờ đợi. Một lúc sau, đôi mắt
ông tuần bừng mở. Con ngươi ông đảo đi đảo lại, nhìn
xung quanh như tìm kiếm điều gì. Đôi mắt ông vẫn còn
chút sinh khí dù trông có vẻ mệt mỏi lắm. Lãm gọi nhỏ:
- Thầy ơi, con đây thầy. Lãm đây!
Đôi mắt ông đảo theo tiếng gọi và dừng lại trên
khuôn mặt Lãm trong một khắc. Nhận ra đứa con trai lớn
của mình, ông tuần nhếch miệng, giọng khàn đục:
714
- À Lãm, anh về đây rồi à?
Lãm mừng húm, cậu gật đầu lia lịa. Cánh tay ông
tuần mệt nhọc đưa lên, Lãm vội cầm lấy tay cha xiết lại.
Cụ tổng chợt xen vào:
- Anh tuần, anh thấy trong người ra sao?
Đôi con ngươi ông tuần lại đảo lên nhìn vào mặt
cụ tổng, cất giọng mệt mỏi:
- Con đau ở bụng dưới thầy ạ! Đau lắm!
Cụ tổng tiến gần bên giường, cúi xuống vỗ vỗ

vào tấm chăn dạ:
- Ừ phải, thầy biết anh đau lắm! Anh phải uống

thuốc để bớt đau.
Ông tuần nhìn cha đăm đắm. Bất chợt, hai giọt
nước mắt ứa ra từ đôi mắt mệt mỏi của ông chảy dài
xuống hai bên thái dương ông. Lãm thấy cha lắc đầu nhè
nhẹ. Cụ tổng chùi giọt nước mắt đang ứa ra từ trong mắt
cụ. Ông tuần đảo mắt nhìn Lãm hỏi nhỏ:
- U anh đâu?
Lãm trả lời nhanh:
715
- U con đang ở ngoài. Thầy muốn gặp u thì con

chạy ra gọi u vào.
Ông tuần mệt nhọc gật đầu. Lãm ngẩng lên nhìn
ông nội chờ đợi. Thấy cụ tổng gật đầu, Lãm đứng bật
dậy, đi nhanh ra cửa. Cậu bước ra cất tiếng gọi vang:
- U ơi, u ơi... U đâu rồi?
Nghe tiếng gọi, bà tuần từ nhà dưới đi vội lên, trả

lời:
- U đây! Có chuyện gì vậy Lãm?
Thấy mẹ, Lãm chạy lại nắm tay bà kéo vào

phòng, vừa đi vừa nói:
- Thầy tỉnh dậy, muốn nói chuyện với u.
Khuôn mặt bà tuần tươi lên. Bà đi nhanh vào

phòng với Lãm. Cửa mở, bà chạy vội đến bên giường
chồng, nói ngay:
- Tôi đây thầy ạ! Thầy thấy trong người thế nào?
Ông tuần mệt nhọc mở mắt. Thấy vợ, ông hơi

nhếch mép như cố mỉm cười, giọng ông khàn khàn
không rõ:
716
- Tôi đau lắm, bà ạ!
Bà tuần nghe chồng nói đã mếu máo, nói trong

nấc nghẹn:
- Thầy cố gắng tĩnh dưỡng mà sống với tôi và các

con. Thầy có bề gì tôi với các con sao sống nổi, thầy ôi!
Ông tuần mệt mỏi nhấc tay lên như thể muốn
nắm tay bà tuần. Bà vội cầm lấy tay ông. Ông nói, giọng
đứt quãng:
- Tôi mệt lắm! Chắc chẳng sống lâu được đâu!

Tôi có mấy lời dặn dò bà và các con.
Nghe tới đây cả Lãm lẫn bà tuần đều rơi nước

mắt. Bà tuần nức nở, nói giọng nghẹn ngào:
- Ông có điều gì dặn dò, ông bảo cho tôi biết. Tôi
và các con làm theo lời ông.
Ông tuần gật gật, nói tiếp:
- Ừ...
Dừng lại một chút, ông tiếp:
- Trăng đến rằm trăng tròn. Tôi không có gì

nhiều để dạy bảo các con. Duy có điều này, làm gì thì
717
làm, bà gắng lo cho thằng Lãm, thằng Lịch học hành tới
nơi tới chốn. Lo cho mấy đứa con gái học chữ để biết với
người ta. Cố gắng gả chồng cho cái Xuân nơi chỗ tử tế
cho con nó đỡ khổ.
Dừng lại để thở, một lúc sau ông lại nói tiếp:
- Bà lo cho các con lên thành thị sống thì tốt hơn.
Ruộng đất bán được thì bán hết đi, lo cho chúng lên Bắc
Ninh hay Hà Nội mà sống. Ở đây không sống nổi với
Việt Minh đâu. Chúng sẽ làm tình làm tội gia đình mình.
Lên Hà Nội sống tốt hơn, bà ạ! Giàu thôn quê không
bằng kéo lê thành thị.
Bà tuần sụt sịt đưa tay chùi mũi, gật gật đầu theo
lời ông tuần đang dặn dò. Ông lấy hơi nói tiếp:
- Ngay cả cái Xuân, nó có lấy chồng ở làng đi

nữa thì sau này cũng phải lo cho nó lên thành phố mà
sống. Lãm, con phải lo lắng cho chị con đàng hoàng,
không được bỏ rơi chị con. Nó là con gái cả, phần thiệt
thòi về nó nhiều hơn tất cả mọi đứa trong nhà.
Lãm "vâng" thật lớn cho ông tuần nghe. Ông tuần
hướng sang cụ tổng thưa tiếp:
718
- Con xin lỗi thầy, con không sống lâu để báo

hiếu cho thầy. Mong thầy tha lỗi cho con.
Cụ tổng nghe con trai nói vậy, nước mắt cụ rưng

rưng, đi đến gần ông tuần, cụ nắm tay ông nói nhỏ:
- Thôi con đừng lo lắng. Thầy tha thứ cho con.

Mỗi người có một số phận. Số con chỉ sống với thầy
từng này là hạnh phúc cho thầy lắm rồi! Con đừng buồn.
Ông tuần nặng nhọc nằm im. Không gian chợt

chìm xuống, im lặng đầy ảm đạm, chỉ có tiếng sụt sịt của
bà tuần, của Lãm, khói nhang phảng phất mùi hương
trầm, người ta có cảm giác hồn phách ông tuần sắp sửa
chia tay: "Đây là thể phách, hồn là tinh anh". Ông tuần
nằm im để thở. Bà tuần nắm tay ông hỏi nhỏ:
- Ông còn muốn dặn gì nữa không?
Ông mở mắt bảo tiếp:
- Bà gọi hết các con vào đây cho tôi nhìn chúng
lần cuối.
Bà gật đầu đứng dậy, vội vàng chạy ra khỏi

phòng. Vài phút sau, cửa phòng mở ra, bà tuần cùng một
lũ con ông tuần: Xuân, Thuần, Lịch, Gấm cùng bước
719
vào. Chúng đến gần và đứng xung quanh giường ông

tuần. Ông mở mắt nhìn từng đứa một với nụ cười mỉm
trên môi. Bà tuần lại bảo tiếp:
- Ông có điều gì dặn dò chúng không?
Ông tuần nhìn các con thều thào:
- Trăng đến rằm trăng sẽ tròn. Thầy không lo

lắng nhiều vì thầy biết các con rất ngoan và hiếu thảo với
thầy, u và ông nội. Thầy chỉ dặn, đứa lớn phải biết chăm
lo cho đứa bé. Đứa bé phải nghe lời các anh chị lớn. Các
con phải lo học hành tới nơi tới chốn. Đùm bọc thương
yêu nhau. Đừng có nghe lời người xấu xúi giục. Làm gì
cũng phải nghĩ tới cha mẹ, anh em. Thế là thầy mãn
nguyện.
Ông ngừng lại vì hụt hơi không nói nổi. Cụ tổng

thấy vậy, bèn đuổi các cháu ra:
- Thôi, các cháu ra ngoài đi. Thầy cháu mệt rồi,

để cho thầy nghỉ ngơi. Lãm và Xuân ở lại đây!
Nghe ông ra lệnh mấy đứa bé bèn lục tục kéo đi

ra, nước mắt ngắn dài. Cái Gấm vùng vằng không chịu
đi, tức tưởi:
720
- Con muốn nắm tay thầy.
Ông tuần ra dấu bảo bế Gấm đến gần. Lãm dắt

tay em đến gần thầy. Ông tuần nhìn đứa con gái bé bỏng
của mình, vuốt má bảo:
- Con gái thầy đẹp nhất! Gắng ngoan ngoãn với

các anh chị, thầy thương nhé!
Ông nắm chặt tay cái Gấm, đưa bàn tay nhỏ bé
lên miệng ông hôn nhẹ. Bà tuần vừa gạt nước mắt, vừa
dắt tay Gấm đi ra ngoài phòng dỗ dành:
- Thôi, Gấm đi ra ngoài chơi với các anh chị đi.

Để u nói chuyện với thầy. Ngoan nhé!
Gấm ra ngoài, bà quay trở vào phòng ngồi xuống

mé giường. Ông tuần nhìn bà đăm đăm một lúc rồi bảo:
- Nếu tôi có lỗi lầm gì từ trước đến giờ trong

cách đối xử với bà, bà tha lỗi cho tôi. Tôi không phải là
người chồng hoàn hảo, nhưng tôi là người thương và tri
ân bà nhất đời. Không có bà, tôi sẽ không có những đứa
con thông minh, xinh đẹp thế này, và cả một cơ ngơi
rộng lớn như vậy! Bà tha hết lỗi lầm của tôi nhá!
721
Nghe ông nói, bà tuần òa lên khóc nức nở, bệu

bạo:
- Ông ơi, nào tôi có bắt lỗi gì ông đâu! Làm vợ

ông, tôi làm đủ hết bổn phận. Của chồng công vợ, ông
đừng nói thế, ông ơi!
Bàn tay ông tuần tìm kiếm bàn tay bà xiết chặt.
Ông im lặng nhắm mắt lại như ngủ.
***
Mọi người trong nhà đã biết số phận ông tuần

như chỉ mành treo chuông, nên túa đi lo tang sự theo lời
chỉ dẫn của cụ tổng và bà tuần. Bà tuần cho người gọi
ông Túc, vốn là anh em cùng cha khác mẹ với ông tuần
vẫn sống trên thị xã Bắc Ninh xuống để nhìn mặt anh lần
cuối. Đến trưa hôm sau, ông Túc xuất hiện ở trước cửa
nhà bà. Ông Túc có khuôn mặt hao hao như ông tuần từ
đôi môi, dáng mắt. Vóc dáng ông cũng giống ông tuần,
người dong dỏng cao và gầy. Dù là anh em cùng cha
khác mẹ, cả hai ông đều giống cụ tổng nên khá giống
nhau. Mẹ ông Túc sau khi rời cụ tổng, bỏ lên thị xã Bắc
722
Ninh bèn ở một mình nuôi con. Nghe đâu vì bà tức tối
chuyện cụ tổng có ý định cưới thêm vợ ba nên bà ghen.
Từ xưa, bà hai đã có máu ghen tị nổi tiếng trong vùng.
Dù là vợ hai, bà ghen ngược cả với cụ bà là vợ đầu. Hai
bà vợ từ lâu đã cơm không lành, canh không ngọt với
nhau. Cụ tổng biết vậy đã lo cho bà vợ hai ở riêng một
căn nhà ngói đầu làng khi bà vừa mang thai. Nhưng một
lần vì ghen tuông với cụ bà, bà hai giận dỗi bỏ nhà ra đi
cả tháng, khiến cụ tổng phải sai người đi khắp nơi tìm
kiếm. Sau chuyến đi đó, bà được đưa về nhà và bị sẩy
thai lần đó. Cụ bà phải ra công chăm sóc bà hai vì lúc ấy
nhà đang eo hẹp người làm công. Cụ tổng giận lắm, đe
dọa bà là không được bỏ đi như vậy, nếu đi là đi luôn
khỏi nhà. Bà hai năn nỉ cụ tổng và xin lỗi cụ bà. Năm
sau, bà hai thụ thai sinh ông Túc. Cụ tổng mừng lắm vì
có thêm thằng con trai nối dõi. Túc trở thành cậu con trai
cưng của cụ. Bà hai mừng rỡ vì được lòng chồng. Trong
mắt cụ tổng, bà hai có một vị trí quan trọng hơn xưa. Chỉ
có cụ bà là buồn bã trong lòng, nhưng cụ im lặng chịu
đựng. Gió êm, sóng lặng được vài năm thì bất chợt cụ
tổng hỏi ý kiến hai bà muốn cưới bà thứ ba. Cụ bà im
lặng không nói nửa lời nhưng bà hai trái lại, nổi đóa, lớn
723
tiếng phản đối. Bà vừa ghen tuông vừa lo cho cậu con
trai sẽ mất phần của cải. Gây gổ với cụ ông chán chê, bà
bất ngờ dẫn cậu con trai bỏ đi mất biệt. Cụ ông hoảng
hốt cho người đi tìm khắp nơi nhưng vẫn không thấy. Cụ
đau khổ vì mất đứa con trai không biết ở nơi nào. Ba bốn
tháng sau, bà hai lại dẫn con về. Tưởng rằng vì thương
con cụ tổng sẽ nhận trở lại. Không ngờ cụ còn mắng bà
và đuổi đi thẳng tay. Cụ bảo bà đi đâu thì đi, để thằng bé
cho cụ nuôi. Bà hai than khóc, van lạy nhưng cụ không
thay lòng. Bà đành phải ra đi, để Túc lại cho cụ tổng.
Được hơn một năm, bà quay lại xin cụ cho bà đem Túc
về nuôi. Lúc này, bà đã buôn bán và tậu được một căn
nhà nhỏ trên thị xã Bắc Ninh nên muốn đưa con trai về ở
chung để mẹ con hú hí với nhau cho đỡ buồn. Lúc đầu,
cụ tổng không đồng ý nhưng cụ bà cũng nói thêm vào,
cụ bà khuyên:
- Ông đừng làm chuyện chia cắt mẹ con như thế,

ác lắm! Dì ấy đã nói với ông là dì ấy ở thị xã Bắc Ninh
chứ có xa cách gì. Ông muốn lên thăm thằng Túc lúc nào
chả được! Thôi, ông cho mẹ con người ta tái hợp với
nhau. Vả chăng, dì ấy bảo sẽ ở vậy nuôi con thì ông có
724
mất con đâu mà sợ! Mỗi tháng ông chu cấp một ít cho
hai mẹ con thì người ta đố dám bỏ ông. Ông nghe tôi mà
cho dì ấy mang con về nuôi. Ông không cho thằng Túc
về là ông gieo tiếng ác cho mẹ con tôi!
Nghe cụ bà khuyên mãi, cụ tổng xuôi theo, cho

phép bà hai mang con về với một điều kiện là bà phải ở
nơi đó, không được dọn đi đâu, để cụ có thể thăm con,
thì cụ mới chu cấp cho bà mỗi tháng. Bà hai đồng ý.
Thỏa thuận tuy bằng miệng nhưng cả hai đều làm đúng
những gì mình giao hẹn. Thế là, cụ tổng cứ đi đi về về
thăm con trai và chu cấp đều đặn nuôi con. Sau trận ầm ĩ
của bà hai, cụ tổng bỏ luôn ý định lấy vợ ba. Cụ hậm hực
bảo với cụ bà:
- Đàn bà là chúa ích kỷ, ghen bóng ghen gió, chỉ

mua khổ vào thân còn dây đến cả mình. Từ nay về sau
chớ có ai nói chuyện với tôi về vợ nọ con kia nữa. Tôi
không lấy thêm ai nữa. Chỉ có điên mới đèo bòng!
Cụ bà không nói gì chỉ tủm tỉm cười.
***
725
Ông Túc với ông tuần Cả không thân nhau lắm,

nhưng tình anh em máu mủ nên thỉnh thoảng cũng có
qua lại. Nghe bà tuần báo tin, ông vội vã xuống làng
thăm anh. Sức khỏe ông tuần ngày càng đi xuống, từ
hôm ông Túc xuống đến giờ, ông tuần không tỉnh lại.
Một buổi chiều, khi cả nhà đang tụ tập trong phòng
khách nói chuyện về sức khỏe của ông tuần thì cụ tổng
xuất hiện. Mấy hôm nay, cụ ở trong phòng chăm sóc
thuốc men cho ông tuần. Thấy bóng cụ, cả nhà im bặt.
Trông cụ mệt mỏi, già thêm dăm tuổi. Cụ cất giọng gọi
Lãm và ông Túc:
- Anh Túc và Lãm cả hai vào đây tôi bảo.
Cả hai dạ lớn, cùng đứng dậy theo cụ vào phòng

bệnh. Ông tuần vẫn nằm im thin thít, ngực phập phồng
theo làn hơi thở nặng nề. Cửa phòng khép chặt, cụ quay
sang bảo hai người:
- Anh tuần chắc không qua khỏi đêm nay. Anh ấy

yếu lắm rồi! Tôi không cho anh ấy uống thuốc nữa để
không kéo dài sự hấp hối, làm anh ấy đau đớn thêm.
726
Cụ nói, trong đôi mắt cụ long lanh nước mắt.

Ông Túc vừa nghe đến đó đã chực khóc òa. Ông mếu
máo với cha:
- Thế con không còn nói chuyện được với anh

tuần hả thầy?
Cụ gật đầu, gằn giọng:
- Phải! Anh nín đi, đừng có gào khóc làm giật

mình người hấp hối. Anh để yên cho anh Cả ra đi êm
thấm. Nín ngay!
Giọng cụ tổng có uy lực khiến ông Túc nín bặt.

Cụ ông đi đến chiếc bàn, đưa tay vẫy hai người lại gần.
Cụ chỉ vào bát nước trên bàn thờ. Trong bát nước, cụ để
một que diêm đang nằm ở vị trí mười hai giờ trên bát
nước. Cụ bảo:
- Cả hai có thấy que diêm đang chỉ vị trí mười hai

giờ không?
Cả hai gật đầu. Cụ bảo tiếp:
- Tôi áng chừng khi que diêm quay hết một vòng
thì anh tuần Cả sẽ ra đi. Lãm, con ngồi đây canh chừng
727
bát nước không cho ai động vào, để yên nó một chỗ

không được di dời đâu hết.
Cụ quay sang ông Túc ra lệnh:
- Còn anh sang đây theo tôi.
Cụ đến gần giường bệnh, lấy ra một chai dầu

nóng bảo ông Túc:
- Anh lấy dầu xoa vào chân tay của anh tuần và
xoa bóp cho da thịt anh tuần mềm mại, ấm áp. Khi nào
thấy anh ấy trút hơi thở cuối cùng thì dừng lại.
Cả hai nghe lệnh cụ tổng, ai làm phận nấy không

dám hỏi han. Cụ tổng về bàn thờ, rút ba nén hương trầm
đốt lên và lâm râm khấn vái. Trong không gian chỉ lập
lòe ánh nến và hai ngọn đèn dầu lớn bên giường ông
tuần thật ảm đạm và đượm màu tử khí. Ông tuần nằm đó,
hơi thở khò khè, dường như càng ngắn dần, chỉ có tiếng
lầm rầm cầu kinh của cụ tổng. Lãm liếc mắt nhìn vào bát
nước, giật mình nhận ra chiếc que diêm đang dần di
chuyển khỏi vị trí ban đầu của nó! Rõ, lời cụ tổng là
thật! Đời sống của cha cậu chỉ còn gói gọn trong vòng
tròn cuối cùng của que diêm. Đôi mắt Lãm dán vào cái
728
que diêm trong bát nước như chính cậu đang chứng kiến
những giây phút cuối cùng của cha mình trên cõi đời
này. Cậu có cảm giác dường như nó đang di chuyển...
***
Tin ông tuần Cả qua đời lan nhanh trong làng Gia
Thượng. Người làng kéo đến nhà ông nườm nượp để
chia buồn. Mừng đang bụng mang dạ chửa mà phải ngồi
nấu nước chè đãi khách cả ngày. Đôi mắt cô đỏ quạch vì
lửa và vì nước mắt. Từ hôm ông tuần mất đến giờ, mỗi
khi nghĩ đến ông là Mừng lại khóc. Cô thương ông và
thương cho gia đình ông tuần. Thật ra, Mừng rất ít khi
nói chuyện với ông tuần vì là phận người ăn kẻ ở trong
nhà. Ông tuần là người luôn kín đáo và giữ khoảng cách
nhất định với người làm, ít khi chia sẻ những suy nghĩ
hay tâm sự với mọi người. Chỉ thỉnh thoảng ông trao đổi
với Bỏi, với Dậm về công việc đồng áng, hay những việc
liên quan đến vụ mùa. Tuy là người kín đáo, ít chuyện
trò với mọi người trong nhà, nhưng ai cũng nhận thấy
ông tuần là người nhân hậu, sống có trước có sau. Như
chuyện ông giao bảy sào đất cho Bỏi cày cấy, rồi ông bà
729
lại đứng ra gả chồng cho cô. Cứ nghĩ những chuyện đã

qua, Mừng cứ nghĩ như mình nằm mơ, không ngờ ông
Trời đãi cô như vậy. Hôm nay, bà Ngan hơi mệt vì tuổi
tác đã cao nên bà nhờ cô nấu nước chè đãi khách giùm
bà. Bà xin bà tuần cho bà nghỉ hôm nay. Bà Tuần phải
nhờ Mừng và cái Vọng giúp bà nấu nước đãi khách đến
viếng. Con Vàng, con Mực được nhốt vào trong cũi ở
đằng sân sau để chúng không dọa những người thăm
viếng. Cái không khí chết chóc, ảm đạm dường như bao
phủ khắp nơi, đến hai con chó cũng không buồn ngẩng
đầu nhìn ai. Chúng nằm bẹp trong góc chuồng, đầu cúi
gằm, chỉ thỉnh thoảng ngẩng lên đưa mũi hít hít trong
không khí rồi lại nằm bẹp. Dường như cảm nhận được sự
ra đi của ông tuần, hai con chó cũng nằm ẹp trong
chuồng, không buồn sủa ai. Thỉnh thoảng, con Mực lại
ngửa mặt tru lên từng chặp nghe mà rùng mình, dù là lúc
mặt trời còn trên đỉnh. Người thăm viếng nườm nượp, kẻ
vào người ra, khuôn mặt ai phủ một màu buồn thảm.
Chiếc quan tài bằng gỗ hương của ông tuần được đặt ở
gian giữa trong phòng khách lớn nhất. Trước quan tài là
một bàn hương, với chiếc đỉnh đồng lớn khói trầm
thoang thoảng khắp gian nhà. Trên nóc quan tài, người ta
730
để một bát cơm đong đầy, một quả trứng cắm ở trên. Có
một chiếc gậy nhỏ đặt ngang trên nóc quan tài để cho
người ta biết ông tuần Cả vì chết trước cha mình nên
mang tội bất hiếu. Đó là tục lệ từ xưa của ông bà mà hỏi
ra chẳng ai biết nó có từ lúc nào, xuất phát từ đâu. Họ
chỉ biết vâng theo tục lệ từ đời này sang đời sau và cứ
tiếp tục như thế. Bình hương khói nghi ngút. Hai hàng
ghế để dọc hai bên quan tài để người nhà ngồi nghỉ. Trên
chiếc bàn trước quan tài, ba bát cơm lưng, một bát cơm
đầy, hai đĩa thức ăn chay và một ấm chè tươi và ba tách
chè bé bằng hạt mít, hơi nóng mang mùi sen bốc hơi
thoang thoảng hòa quyện vào không gian. Tấm tranh vẽ
khuôn mặt ông tuần để trên bàn thờ do ai đó vẽ trông khá
giống ông, lặng lẽ nhìn dòng người thăm viếng, xì xụp
cúi lạy. Lãm đứng bên cạnh quan tài cha, cúi đầu vái trả
những người thăm viếng. Khuôn mặt cậu bình tĩnh. Chỉ
có hơn một tháng từ khi ông tuần bị tai nạn rồi mất,
người làng ai cũng nhận thấy Lãm như lớn hơn, chững
chạc hơn rất nhiều. Cậu như một người lớn phụ giúp mẹ,
chị và ông đảm đương những trọng trách lớn của người
con trai cả trong gia đình. Lãm bây giờ đã cao lớn lắm,
cao hơn ông tuần hơn nửa cái đầu, dù rằng ông tuần cũng
731
có chiều cao hơn mức trung bình. Mỗi lần ngắm hai đứa
cháu trai, cụ tổng lấy làm vừa lòng, an tâm về sự trưởng
thành của chúng. Cụ tổng nghiêm chỉnh trong chiếc áo
dài the đen, bà tuần mặt áo dài tang trắng xóa, một chiếc
mũ được may bằng hai dải khăn tang trắng chụp lên đầu
bà, tóc bà xõa ra rũ rượi. Chiếc áo dài tang không may
gấu, cả chiếc quần tang gấu cũng xả ra, buồn đến rũ
người. Đám con ông tuần người nào cũng đeo tang trắng,
vận áo dài tang trắng. Ngay cả kẻ ăn người ở trong nhà
cũng mặc áo tang như để tang cho người thân vừa mất.
Người làng ra vào tấp nập thăm viếng: Ông lang Tạo,
ông lý, ông phó lý Hội, ban chức hội tề trong làng Gia
Thượng đủ mặt đến kính cẩn chia buồn với cụ tổng và bà
tuần. Người ta còn thấy một số các ông hương, lý ở các
làng bên cũng ghé sang thắp một nén nhang cho ông
tuần Cả. Gia đình ông lý Tạng và Hữu ở làng Lãng
Ngâm cũng vội vã ghé sang thăm viếng. Không ai dấu
nổi sự buồn bã trên khuôn mặt họ. Hữu sau khi quỳ lạy
ba lạy trước quan tài ông tuần Cả, cậu đứng lên, len lén
tìm Xuân. Xuân đứng im lặng cạnh bà tuần. Khuôn mặt
cô bất động che khuất bởi chiếc mũ tang trên đầu. Hữu
muốn tìm ánh mắt của Xuân mà cậu không tài nào tìm
732
được. Đôi mắt Xuân dường như chỉ dừng ở chiếc quan
tài trước mặt. Cả người cô cứng lại, không nhúc nhích,
như một tảng đá lạnh. Không thể quỳ lâu hơn được, cực
chẳng đã, Hữu đành đứng dậy nhường chỗ cho người
khác đến viếng. Hữu lùi sang một bên đứng sau cha mẹ
mình. Ông bà lý Tạng đi đến trước mặt bà tuần chia
buồn. Bà tuần mệt mỏi đứng lên chào ông bà xui gia.
Lúc này, Hữu mừng rỡ nhìn thẳng vào mặt Xuân như cố
tình muốn cho cô biết là cậu muốn nói chuyện với cô,
nhưng ánh mắt Xuân lại tránh đi chỗ khác, như cố tình
không muốn nhìn Hữu. Hành động của Xuân làm Hữu
vừa thất vọng vừa bực bội. Cậu không hiểu sao Xuân lại
có thái độ xa cách với cậu như vậy. Lòng cậu thao thức
muốn gặp Xuân mấy hôm nay để bàn với cô đôi chuyện
mà cậu cho là cấp bách. Thế mà cứ tìm gặp được Xuân
thì cô ấy lại thoái thác, lại tìm cớ để né tránh cậu. Hữu tự
hỏi nếu sau này hai đứa là vợ chồng, chẳng lẽ Xuân cứ
đối xử với cậu mãi như vậy hay sao? Hữu biết Xuân
chưa thật sự có tình ý với cậu như cậu đã đối với cô,
nhưng Hữu luôn hy vọng rồi có một ngày Xuân sẽ thay
đổi, sẽ cảm nhận được tình cảm của cậu dành cho cô.
Tuy nghĩ như vậy, đôi khi Hữu vẫn cảm giác buồn lòng
733
về những hành động của Xuân đối với mình. Đôi tay
chắp trước bụng, Hữu cúi xuống buồn bã. Chợt, cậu
nghe bà tuần nói với cha mẹ mình:
- Kính mong ông bà thông cảm cho gia đình tôi

đang lập cập thế này! Tôi xin hẹn ông bà chừng tháng
sau, sau khi tôi lo xong cho ông nhà tôi mồ yên mả đẹp,
tôi sẽ quá bộ sang nhà ông bà để thưa chuyện hai cháu
cho rõ ràng.
Tim Hữu đập nhanh khi nghe bà tuần nói như

thế. Cậu khấp khởi mừng, mắt liếc vội về phía Xuân và
cậu bắt gặp cái nhìn thật nhanh của Xuân về phía mình.
Hữu mỉm cười với người yêu một cách vô thức. Đôi mắt
Xuân cụp xuống khi gặp phải ánh mắt Hữu, khiến cậu
không kịp gửi đến người vợ sắp cưới một nụ cười sung
sướng. Hữu có hơi cụt hứng nhưng cậu nghĩ có lẽ Xuân
xấu hổ khi nghe cha mẹ hai bên đề cập đến chuyện cưới
hỏi của hai đứa. Nghĩ tới đó, Hữu thấy lòng mát rượi,
xốn xang nghĩ đến chuyện tương lai. Cậu lại đưa mắt
nhìn Xuân một lần nữa. Lần này, cậu lại gặp ánh mắt của
cô. Lần này cô không trốn chạy. Xuân nhìn lại Hữu như
một lời nói gì đó mà cậu chưa hiểu ý rõ! Hữu hơi
734
nhướng mày nhìn Xuân như một câu hỏi bỏ ngỏ. Xuân
đảo mắt tránh tia mắt cậu. Giọng bà lý Tạng vang lên:
- Vâng, xin bà chớ lo lắng. Bà cứ lo cho xong

mọi việc để ông tuần yên nghỉ, sau đó chúng tôi sẽ xin
sang hầu chuyện cùng bà.
Bà tuần Cả xá nhẹ:
- Vâng, tôi cảm ơn ông bà đã thông cảm cho tôi

trong lúc tang gia thế này!
Hai bên nói với nhau những lời chia buồn rồi gia
đình ông lý Tạng xin kiếu ra về sau khi hẹn sẽ quay trở
lại đưa ông tuần đi chôn cất.
Không hiểu ông lang Tạo có ý gì mà người ta

thấy ông cứ đứng im lặng sau lưng cụ tổng Trà suốt mấy
ngày tang chay. Ông Túc, em cùng cha khác mẹ với ông
tuần Cả, đứng bên cạnh cha mình. Mỗi lần cụ tổng có vẻ
mệt là ông lại dìu cụ đi vào phòng trong nằm nghỉ. Ông
nấu thuốc cho cụ uống, chăm sóc cụ rất mực. Thật tình,
nhờ có ông chăm sóc cụ, bà tuần không phải lo lắng gì vì
bà cũng đã mệt lả vì phải tiếp khách đến nườm nượp
thăm viếng. Trông cụ tổng Trà xuống sắc thấy rõ. Cụ
735
gầy, xanh xao, mệt mỏi, đôi mắt có lúc lạc thần không
tinh anh sánh quắc như thường ngày. Vẻ mặt cứng cỏi,
lạnh lùng mọi khi của cụ biến mất. Cụ ngồi lặng yên bên
cạnh chiếc quan tài gỗ trầm của người con trai, trầm
ngâm một cách lặng lẽ. Cụ ngồi lọt thỏm trên chiếc ghế
gụ khảm rộng, lưng kê một chiếc gối êm cho cụ đỡ mỏi.
Cụ ngồi bất động đến mức người ta có cảm tưởng cụ là
một bức tượng. Thi thoảng có vài người đến gần cụ nói
lời chia buồn thì ông Túc đáp lễ thay cụ. Dường như sự
ra đi bất ngờ của ông tuần Cả đã lấy đi hết sức lực của cụ
vậy!
***
Hữu theo cha mẹ ra ngoài sân sau khi viếng ông

tuần Cả. Ông lý Tạng nhìn Hữu:
- Bây giờ anh về với chúng tôi hay anh ở lại đây?
Hữu ngập ngừng một lúc rồi thưa:
- Thầy u cho con ở lại đây với gia đình bác tuần
một lúc. Không nhẽ đang lúc tang khó thế này con không
phụ giúp gì với gia đình bác tuần thì con áy náy ạ!
736
Ông lý gục gặc đầu. Bà lý xen vào:
- U thấy gia đình nhà bác ấy đủ người rồi, con ở

đấy chỉ bận chân người ta. Thôi, hay về với thầy u đi để
khi khác sang viếng ông sau.
Hữu lắc đầu, cãi lại:
- U nói thế đâu phải! Nhà cái Xuân tuy có nhiều

người nhưng ai cũng có việc phải làm cả. Vả lại, thêm
chân thêm tay để phụ giúp cũng vẫn hơn mà! Con xin
thầy u cứ về trước đi ạ! Con nán lại tí, nếu nhà không
cần đến thì con sẽ về sau.
Ông lý gật đầu bảo:
- Ừ, con nói cũng phải. Ở đây phụ giúp với gia

đình bà tuần trong lúc nhà đang tang ma thế này là đúng
rồi. Thôi ở đây đi, khi nào xong việc thì về nhà.
Ông quay sang bà vợ giục:
- Tôi với bà về đi, kẻo trời tối không hay. Dạo

này tôi không thích đi lúc tối trời.
Bà lý đành phải nghe lời ông chồng, đành phải ra

về. Trước khi về, bà quay sang dặn dò cậu con:
737
- Anh làm xong việc liệu về sớm nhá! Đừng có la

cà ngoài đường khuya khoắt nhé. Đừng về muộn, u đợi
cổng.
Hữu dạ vâng lia lịa. Tiễn cha mẹ rời khỏi nhà bà

tuần Cả, cậu quay lại đi vào nhà. Đảo mắt tìm kiếm
không thấy Xuân đâu. Hữu lần xuống nhà sau, cậu thấy
Xuân đang ngồi đãi gạo ở góc sân. Cậu bèn đi vội đến,
ngồi thụp xuống cạnh Xuân. Xuân giật mình ngẩng lên
nhìn, nhận ra Hữu, cô ngạc nhiên hỏi:
- Sao anh còn ở đây? Thầy u anh đã về chưa?
Hữu cười gật đầu. Cậu bảo:
- Thầy u về rồi. Anh xin phép ở lại đỡ đần gia

đình ta một lúc, xem có việc gì anh có thể làm giúp được
không?
Xuân hơi mỉm cười:
- Mọi việc sắp xếp xong rồi, ai có việc nấy. Anh

về đi.
Hữu hơi nhăn mặt:
738
- Anh ở đây phụ giúp với em một tí có sao đâu!

Em không thích anh ở đây sao?
Xuân im lặng không trả lời. Cô lại tiếp tục đãi

gạo. Hữu nhìn vào rá gạo, thấy Xuân đang đãi gạo nếp,
cậu tò mò hỏi:
- Em đãi nếp thổi xôi à?
Xuân gật đầu, sẽ nói:
- Vâng, u bảo thổi xôi để cúng.
Hữu nhanh nhẹn hỏi:
- Có gì cần anh giúp không?
Xuân lắc đầu:
- Không, mọi việc đều xong cả rồi!
Hữu đảo mặt nhìn quanh, cậu thấy rá đỗ xanh

đang ngâm để gần bên chưa đãi vỏ, cậu reo lên:
- A đây này, để anh đãi vỏ đỗ xanh giúp em nhá?
Xuân ngẩng lên nhìn theo ngón tay Hữu chỉ. Cô

thấy rá đỗ xanh đang ngâm trong thúng chờ đãi vỏ. Xuân
quay lại nhìn Hữu, mỉm cười:
739
- Anh đãi vỏ đỗ xanh ư? Anh làm được à? Thật

không?
Hữu gật đầu:
- Được chứ sao? Cái gì anh cũng làm được tất!

Em đừng chê trai Lãng Ngâm nhé.
Xuân nhìn vẻ mặt Hữu, đôi mắt trợn tròn với vẻ

mặt quả quyết. Cô chợt thấy Hữu có chút đáng yêu. Vẻ
mặt ngời ngời, tự tin của Hữu làm Xuân thấy vui vui
trong lòng, cô nhoẻn miệng cười:
- Em không chê trai Lãng Ngâm, em chỉ hỏi anh

có làm được không?
Hữu gật đầu một cách dứt khoát. Xuân hất nhẹ
hàm, ra điều thách thức:
- Vậy anh làm cho em xem.
Hữu hăng hái, cởi ngay chiếc áo dài thâm đen ra

máng lên nhánh tre gần đó. Cậu nhanh nhẹn ngồi xuống,
xắn tay áo lên tận khuỷu, đưa tay khoắng vào thùng
ngâm đỗ xanh một lúc để vỏ đỗ xanh rời ra khỏi hạt đỗ,
rồi bắt đầu đãi vỏ. Xuân ngừng làm nhìn Hữu thoăn
thoắt. Cô mỉm cười gật đầu, trêu:
740
- Xem ra anh không vô dụng như những cậu công

tử con nhà giàu nhỉ?
Hữu quay lại nhìn Xuân trả lời:
- Em không nên xem thường anh như thế! Anh có

khối việc để làm cho em ngạc nhiên đấy! Tin không?
Xuân bĩu môi ra dáng không tin và quay lại tiếp

tục đãi gạo. Cả hai cùng ngồi vừa làm, vừa nói chuyện
râm ran. Hữu thấy con tim mình vui trở lại khi Xuân đã
không còn giữ thái độ lạnh lùng với anh như mấy ngày
vừa rồi. Đang đãi vỏ đỗ xanh, Hữu chợt nhớ ra điều gì,
bèn dừng lại hỏi Xuân:
- Xuân này, anh muốn hỏi em một chuyện này.
Xuân vẫn không ngừng tay vo gạo, vừa nói:
- Chuyện gì?
Hữu hạ giọng nói nhỏ:
- Dĩ nhiên chuyện lập gia đình của hai đứa mình.
Xuân cau mày, ngẩng lên nhìn Hữu. Khuôn mặt

nhẹ nhàng của Xuân trở lại nghiêm nghị, Xuân gạt đi:
741
- Sao anh cứ lặp đi lặp lại chuyện này mãi thế? U

em đã nói sau đám tang thầy, u sẽ sang nhà anh thưa
chuyện cơ mà?
Hữu nhìn Xuân nghiêm giọng:
- Không phải anh muốn nói nhiều về chuyện

chúng mình, nhưng anh có việc muốn hỏi ý em. Thật sự,
anh có nhiều điều lo nghĩ cho tương lai hai đứa. Sau này,
chúng ta về một nhà, chuyện anh cũng là chuyện em.
Anh tuy là trai làng, không phải dân thành phố, nhưng
anh không suy nghĩ như những thằng con trai trong làng.
Anh không thích cái kiểu chồng chúa vợ tôi như nhiều
thằng con trai khác. Anh xem em là vợ, mà đã là vợ, là
người bên cạnh anh, giúp đỡ anh mọi chuyện, nên anh
phải chia sẻ với em mọi chuyện. Anh nói vậy có phải
không?
Xuân im lặng nhìn sâu vào mắt Hữu, như thể cô

muốn đo lường lời Hữu nói. Hữu nhìn thẳng vào mắt
Xuân như để xác định những lời anh vừa nói. Một lúc
sau, Xuân hỏi:
- Vậy chuyện gì anh muốn nói với em?
742
Hữu suy nghĩ một lúc rồi hỏi:
- Xuân này, anh đang nghĩ đến chuyện sau khi

chúng mình thành vợ chồng, em có chịu theo anh đi vào
Nam không?
Xuân giật mình, ngừng tay đãi gạo, tròn mắt nhìn
Hữu, thảng thốt:
- Giời ơi, anh nói gì vậy? Theo anh xuôi Nam hả?
Anh nói đùa phải không?
Hữu nhìn khuôn mặt Xuân lộ vẻ sợ hãi, biết rằng

lời đề nghị của cậu có lẽ không bao giờ Xuân chấp nhận.
Hữu nhanh chóng chữa lại:
- Không, anh nói sai. Ý anh là sau khi chúng

mình thành vợ chồng, anh muốn hai đứa mình lên Hà
Nội sống. Em nghĩ thế nào?
- Tại sao không ở làng mình mà phải đi xa như

vậy?
Nghe câu hỏi của Xuân, không biết trả lời ra sao
cho Xuân hiểu, Hữu đành nói tránh đi:
743
- À, ý anh là hai đứa mình sẽ tự lập trên thành

phố, có lẽ sẽ khá hơn ở quê mình.
Xuân nghĩ ngợi, có vẻ không đồng tình:
- Em là con gái lớn trong nhà, thầy em vừa mất.

Mấy đứa con trai lại lên Hà Nội học hành, không ai đỡ
đần u em. Bây giờ lấy chồng, em lại đi theo chồng lên
thành phố xa nhà, lấy ai giúp đỡ u? Em không muốn xa u
em, anh ạ! Em không lên Hà Nội đâu! Ở quê này mình
cũng có thể làm ăn chứ không cần phải lên thành phố?
Nghe Xuân nói thế, Hữu biết mình thất bại trong
việc rủ Xuân đi xa. Đi lên Hà Nội, Xuân còn không
muốn đi thì đi vào Nam chắc chẳng thành được! Hữu im
lặng. Cậu không dám kể mối liên hệ giữa cậu và Việt
Minh, những hố cách biệt ngày càng sâu, lộ ra giữa Hữu
và nhóm Việt Minh mà cậu đang hoạt động ở làng Lãng
Ngâm. Thâm tâm Hữu không thấy yên lòng trước những
trao đổi giữa cậu và Hướng, lời khuyên đầy ẩn ý mà
Thông đã nói úp mở với Hữu khiến cậu không thể không
suy nghĩ được. Đường cứu nước còn xa, chuyện lấy vợ
đang nằm trong tầm tay, Hữu không thể buông vợ mà lo
chuyện xa xôi kia được. Vả lại, Hữu có tình cảm với
744
Xuân. Cậu ấp ủ được lấy Xuân làm vợ thì không có lý do

gì cậu lại hy sinh tình cảm của cậu, để nghe những lời
tuyên truyền về lòng yêu nước bằng những lời lẽ hứa hẹn
trên đôi môi thâm thuốc lào của Thông hay Hướng. Hữu
yêu nước, căm thù giặc Pháp, điều đó có thật! Song, cậu
cũng thương Xuân và muốn có một mái gia đình riêng
cho mình, cũng là một ước muốn chính đáng. Nay
Hướng và Thông đều ra ý chống đối chuyện cậu kết hôn
với Xuân là điều làm cậu khó chịu và khó nghĩ. Hữu mệt
mỏi suy nghĩ suốt mấy đêm để cố tìm một sự dung hòa
giữa hai thứ tình yêu mà cậu vô tình mắc vào. Đôi lúc
trong lòng Hữu nảy sinh ước muốn thoát khỏi Hướng và
Thông. Cậu muốn thoát khỏi cái trò chơi "yêu nước" mà
bắt cậu phải thôi yêu Xuân. Hữu đau lòng nếu Xuân
không là vợ cậu. Nhìn vẻ mặt cương quyết của Xuân,
Hữu nghĩ thầm: "Thôi để đợi dịp khác sau khi nên vợ
nên chồng sẽ thuyết phục cô ấy vậy!"
Đang loay hoay với nỗi trăn trở về chuyện riêng

tư chưa biết phải giải quyết thế nào cho đẹp đôi đàng,
tình cờ Hữu gặp Viên, một người bạn trong làng đi làm
ăn xa trên thị xã Bắc Ninh. Viên lớn hơn Hữu vài tuổi,
745
dễ hăm ba hăm bốn tuổi. Hai anh em chơi với nhau từ

khi còn để chỏm, cho đến khi Hữu lên mười hai mười ba
thì Viên theo cha đi buôn xa vùng mạn ngược, mãi rồi
anh định cư trên thị xã Bắc Ninh không còn về làng nữa.
Mấy hôm nay, Viên về quê thăm cha mẹ một hai tuần
trước khi đi ra lại thị xã. Gặp lại Viên, Hữu mừng lắm.
Viên rủ cậu đến nhà chơi, hàn huyên tâm sự. Trong lúc
vui chuyện, Hữu kể cho Viên nghe chuyện cậu sắp lấy
Xuân, con ông tuần Cả. Viên không biết gia đình ông
tuần vì anh đi lên thị xã đã lâu. Tuy nhiên, tiếng tăm gia
đình cụ tổng Trà thì Viên biết. Anh ngạc nhiên khen
Hữu:
- Gớm, lâu ngày không gặp cậu, cậu bây giờ tiến
bộ nhỉ? Sắp làm cháu rể cụ tổng cơ đấy! Mừng nhé!
Hữu gượng cười giả lả. Viên vỗ vai Hữu khen

thành thật:
- Cậu được đấy! Có vài năm không gặp cậu mà

cậu xem ra chững chạc, ra dáng đàn ông rồi, chứ không
lóc chóc như thời còn chăn trâu với tôi. Chừng nào hai
đứa làm đám cưới?
746
- Chưa biết anh ạ! Hữu đáp, chau mày suy nghĩ:
- Cha cái Xuân mới mất, chắc phải để tang ít nhất

một năm rồi mới tính được, nếu gia đình dễ dãi không
theo phong tục. Tang cha mà anh, ít nhất phải ba năm.
Thật lòng, em muốn lấy vợ vào năm tới cho xong để còn
lo việc khác. Em thuyết phục thầy u em sang bên đấy nói
chuyện. Chả biết bà tuần có đồng ý hay không?
Nói xong, Hữu thở dài đánh sượt. Viên cười, gật
đầu:
- Ừ phải đấy! Lấy vợ thì lấy liền tay, chớ để lằng

nhằng như tôi phải đeo đuổi chuyện yêu đương mất cả
ba bốn năm mới lấy được cái Hằng. Tướt cả người!
Hữu gượng cười, bảo:
- Vâng, thế anh đã có được cháu nào chưa?
- Đã! Vợ tôi sinh được một cháu gái, năm nay đã

hai tuổi rồi. Giờ đang mang thai đứa thứ hai đấy!
- Thế à? Anh nhanh quá nhỉ!
- Thì thế, phải nhanh đi rồi nghỉ cậu ạ! Thời buổi

ly loạn thế này có con cũng sợ cậu ạ!
747
Dừng một lúc như ngẫm nghĩ chuyện gì đó, rồi

Viên ghé sát vào tai Hữu nói:
- Tình hình ngoài mình bây giờ không còn an

ninh nữa. Pháp trở lại Đông Dương ồ ạt rồi! Họ đang có
kế hoạch tiêu diệt Việt Minh. Mà cậu biết Việt Minh bây
giờ tràn ngập khắp vùng nông thôn mình. Nói thật, ngay
cả trên thị xã tôi ở hiện giờ Việt Minh khắp nơi. Ngày
nào tôi cũng thấy lính Pháp, lính Lê dương đi khắp nơi
trên phố để lùng sục. Khổ nỗi, Việt Minh họ có tai mắt
khắp nơi nên không bắt được ai. Nhưng tối đến là Việt
Minh họ xuất hiện, thỉnh thoảng lại nghe một quan Tây
bị giết hay vài tên lính Lê dương bị cắt cổ. Nghe có
khiếp không?
Viên chép môi rồi nói tiếp:
- Vừa rồi một ông thông phán trên tỉnh Bắc Ninh
mới mất tích lúc đi chơi về đêm. Người ta đoán bị Việt
Minh bắt. Bây giờ, ai mà dính dáng tới chính quyền đều
sợ ngơm ngớp. Cậu em bà con của tôi chỉ làm thông dịch
trên tòa Bắc Ninh thôi mà đến sáu giờ đêm là cậu ấy vào
nhà khóa trái cửa, đố ai mời cậu ấy đi đâu ra ngoài vào
giờ ấy! Khiếp chưa? Bởi vậy tình hình này, tôi đang dự
748
tính với nhà tôi là gia đình tôi xuôi Nam đây! Ở trong
Nam nghe nói yên ổn hơn cậu ạ!
Hữu tròn mắt nhìn Viên:
- Anh định đi Nam thật sao? Nhưng anh có làm

việc trong chính quyền đâu mà sợ? Anh vẫn có cửa hiệu
bán đồ gốm trên thị xã cơ mà? Việt Minh họ chỉ nhắm
vào đám quân dân cán chính thân Pháp thôi, anh ạ! Vả
lại, em nghe nói vào Nam không có dễ. Anh phải xin
giấy tờ mới vào Nam được.
Viên gật đầu:
- Phải! Tôi phải có giấy tờ mới vào Nam được.

Tôi đang lo đây mà chưa biết có được không?
Hữu lại hỏi tiếp:
- Anh định đi vào Nam ở đâu?
Viên lắc đầu:
- Tôi chưa biết ở đâu trong ấy. Thật ra, tôi cũng
không biết nhiều về miền Nam. Có lẽ phải đọc thêm để
biết phong thổ, đất đai trong ấy như thế nào. Nhưng bạn
749
bè tôi có một số xuôi Nam làm phu trong ấy thì bảo

trong Nam dễ sống hơn ở đây nhiều lắm!
Hữu nghĩ nhiều lắm. Đây có vẻ là một gợi ý hay

cho Hữu để cậu tìm một con đường thoát thân cho mình:
vào Nam. Bất ngờ, Hữu nhìn Viên đề nghị:
- Anh này, nếu anh nghĩ đến chuyện vào Nam thì
cho em biết với. Em cũng muốn tìm đường lập nghiệp
xem sao. Lấy vợ rồi mình cũng phải nghĩ đến chuyện
xây dựng tương lai xa nữa.
Viên nhìn Hữu trợn tròn:
- Này, đây không phải chuyện đùa đâu. Cậu nghĩ

ông thân phụ của cậu cho cậu bươn vào Nam?
- Em không bảo thầy em sẽ cho em làm chuyện

đó. Nhưng em có gia đình thì em làm chủ gia đình em,
thầy không ngăn cản em được. Vả lại, em chỉ muốn biết
thêm tình hình trong Nam ra sao chứ chưa có ý định vào
trong ấy.
Hữu nhìn Viên chờ đợi. Viên đăm chiêu một lúc
rồi bảo:
750
- Thôi được để tôi xem, có gì báo cho cậu biết.

Làm ơn giữ bí mật giữa tôi và cậu thôi nhá, chớ nói với
ai biết đấy!
Hữu gật đầu đồng ý. Cậu như trút một gánh nặng
khi nghĩ tới việc đem Xuân vào Nam để trốn Thông và
Hướng, đây cũng là một giải pháp rất hay: "Đi xa như
thế này, chẳng còn Việt Minh nào có thể theo mình
được! Chẳng còn ai biết mình ở đâu! Lấy vợ xong mình
tếch34 thẳng, thế là xong!" Hữu phơi phới bằng lòng với
cách giải quyết của mình.
34
Bỏ đi khỏi nơi nào đó.
751
CHƯƠNG HAI MƯƠI BA
Đám tang ông tuần Cả trôi qua hơn một tháng.

Từ hôm chôn cất ông đến giờ, Hữu lúc nào cũng tìm
cách sang nhà bà tuần Cả để thăm non, giúp đỡ gia đình
vợ sắp cưới. Cậu nhiệt tình làm hết việc này đến việc kia
trong gia đình như một cậu con rể thật sự. Hết việc nhà,
cậu lại giúp Bỏi làm những việc đồng áng khi cần thiết.
Sự xốc vác, nhiệt tình của Hữu đã khiến gia đình bà tuần
ngày càng cảm mến cậu hơn. Điều làm cậu vui hơn cả là
Xuân không còn tỏ vẻ thờ ơ với cậu như xưa. Cô cười
với cậu nhiều hơn, thậm chí có lúc cả hai cùng nói đùa
với nhau trông thân ái lắm! Đến bà tuần còn ngạc nhiên
752
với sự thay đổi của Xuân. Bà nhớ lúc trước, mỗi lần đề
cập đến Hữu là Xuân sa sầm nét mặt, tỏ vẻ không vui.
Cô thường than thở với mẹ rằng không muốn lấy chồng
sớm, chỉ muốn ở nhà với mẹ để phụ giúp lo cho các em.
Nhưng giờ đây, Xuân có vẻ đã có cảm tình với Hữu
nhiều hơn, khiến lòng bà cũng nhẹ nhõm.
Hôm nay, bà dự định sang nhà ông lý Tạng để

thưa chuyện của Xuân và Hữu. Bà có ý định hỏi cụ tổng
trước khi sang bên Lãng Ngâm, đi một công đôi việc:
Vừa cảm ơn, vừa tính chuyện tương lai cho con gái lớn.
Trời vừa hửng sáng, bà đi đến cửa phòng cụ tổng rón rén
gõ nhẹ. Tiếng cụ tổng vọng ra:
- Ai đấy? Vào đi!
Bà tuần mở nhẹ cửa lách vào trong phòng và

đóng cửa lại. Bà thấy cụ tổng đang nằm trên võng đưa
kẽo kẹt, tay phẩy chiếc quạt nan. Trong phòng hơi tối,
bởi cái ánh sáng không đủ, hắt vào từ cái cửa sổ chỉ mở
một cánh. Bà sẽ cất giọng:
- Bẩm thầy, con ạ!
753
Cụ tổng nhướng mắt nhìn ra cửa, nhận ra bà tuần,

cụ hắng giọng:
- Chị tuần à? Có việc gì đấy?
Bà tuần lại chắp tay thưa:
- Bẩm thầy, con có tí việc muốn thưa với thầy ạ!
- Ừ, chị cứ nói. Cụ tổng ra lệnh.
- Vâng ạ! Bà tuần sẽ sàng:
- Thưa thầy con định hôm nay sang bên nhà thầy
lý bên Lãng Ngâm thưa chuyện của cái Xuân ạ! Chuyện
cưới hỏi của hai đứa, thầy ạ!
Cụ tổng ngừng quạt, hỏi:
- À, chị không nhắc tôi quên bẵng đấy! Thế chị

định thế nào?
- Bẩm thầy, ý con là thầy định khi nào cho hai

đứa thành đôi ạ? Thầy cái Xuân mới mất, dễ khí phải ba
năm tang ma phải không ạ?
Cụ tổng nghe hỏi bèn ngồi dậy. Cụ gượng đứng

lên, bà tuần thấy cụ có phần khó khăn nên vội chạy đến
754
chiếc võng đỡ cụ đứng dậy. Vừa đứng lên, cụ cầm lấy

chiếc gậy chống đi đến chiếc bàn giữa phòng. Cụ bảo:
- Chị ra đây, ngồi xuống tôi bảo.
Bà tuần răm rắp nghe theo, đi ra ngồi vào chiếc

ghế đối diện với cụ. Cụ tổng lại bảo:
- Thời thế như lúc này để tang ba năm thì lâu

quá! Tôi nghĩ anh tuần cũng chẳng muốn để lâu như thế!
Lúc ly loạn thì mình phải gia giảm thôi. Tôi nghĩ để năm
sau cho chúng lấy là được rồi!
Đoạn cụ bấm ngón tay, lẩm nhẩm một lúc rồi

bảo:
- Tôi bấm số cái Xuân, thấy số nó cũng lận đận

đường chồng con. Tang cha trước khi lấy thế này cũng là
lận đận rồi. Vả lại, năm sau nó lên mười tám cũng là cái
tuổi khá muộn của gái làng này lập gia đình. Cha chết
không lo bằng gái to trong nhà. Thôi, gả chồng cho nó đi
sớm là phải, chị ạ!
Nghĩ một đoạn, cụ lại hỏi tiếp:
- Này, thế thằng con trai ông lý năm nay bao

nhiêu tuổi?
755
Bà tuần hơi ngẩn người ra một lúc rồi thưa:
- Bẩm thầy, cậu ấy hơn cái Xuân nhà mình hai

tuổi ạ!
- À, vậy nó là con Thìn à? Năm sau là hai mươi

rồi! Nhớn rồi đấy! Cho lấy đi là phải!
Bà tuần chắp tay hỏi lại cho chắc chắn:
- Vâng, thế thầy bằng lòng cho họ sang đón cái

Xuân vào năm sau ạ?
Cụ tổng gật đầu, phất tay bảo:
- Phải, chị cứ bảo với họ cho con bé để tang một

năm cha nó, năm sau sẽ đưa dâu. À, chị xin ngày sinh
tháng đẻ của thằng bé kia để tôi bấm số xem cho hai đứa
nhá!
Bà tuần vâng dạ, rồi đi ra. Bà bước ra ngoài hè

sau, dớn dác nhìn quanh tìm Xuân. Bà muốn Xuân đi với
bà nhưng sân nhà vắng vẻ không có ai. Bà đi vào gian
bếp thấy bà Ngan đang ngồi chẻ nan. Bà hỏi:
- Bà Ngan này, bà có thấy cái Xuân đâu không?
756
Bà Ngan ngẩng đầu lên nhận ra bà tuần, bèn

ngừng tay bảo:
- Không, tôi không thấy bà ạ! Từ nãy giờ có mình

tôi trong bếp mà ngoài sân cũng không có ai. Tôi đồ
chừng cô Xuân đi với cái Mừng ra chợ từ sớm.
Bà tuần nhíu mày:
- Đi chợ làm gì? Sao chúng nó đi mà chẳng bảo

tôi nhỉ?
Bà Ngan lắc đầu:
- Ấy là tôi đồ chừng. Tôi đoán hai cô ấy đi mua

vàng mã cúng ông, bà ạ! Chả là gần trăm ngày ông mất
rồi còn gì!
Bà tuần nghe mới sực tỉnh. Ông tuần mới mất đó

mà đã gần trăm ngày. Thời gian như tên bay qua cửa. Bà
chợt thấy cay cay trong mũi. Thỉnh thoảng, mỗi khi còn
một mình trong phòng, bà lại nhớ bóng dáng cao gầy của
ông ngồi một mình trên chiếc ghế nhỏ ngoài hiên nhà.
Có lúc, bà tưởng như nghe tiếng xè xè của chiếc bình
điếu bằng ngà khảm xà cừ của ông réo lên. Chỗ nào
trong căn nhà này bà cũng thấy bóng dáng ông đâu đó:
757
Khi thì ngồi hút thuốc lào, lúc ngồi cặm cụi vá lại vài
chỗ rách trên chiếc váy đen của bà vì bà rất vụng vá
may. Thỉnh thoảng, bà lại thấy ông chắp tay đi đi lại lại
trước sân nhà, đắm vào luồng suy nghĩ nào đó, mà
thường thì bà không dám quấy rầy phút giây ông đang
suy nghĩ. Lắm lúc, không muốn các con thấy nỗi nhớ
nhung của mình, bà chui vào một góc nhà len lén chùi
nước mắt. Mỗi khi cúng bái, thắp hương cho chồng, con
bé Gấm thấy bà chùi nước mắt, nó kêu to:
- A, u nhớ thầy u khóc hả?
Bà nói tránh:
- U có khóc đâu, khói hương làm u cay mắt ấy

chứ!
Cái Gấm nghiêng đầu ngây thơ hỏi lại:
- Khói hương làm u cay mắt hả u? Tại sao con

không bị cay mắt?
Bà không trả lời con gái, chỉ vuốt tóc con bé mà

xót xa. Bà nhớ khi ông tuần vừa mất khoảng hơn một
tuần, có một đêm bà đang cố dỗ giấc ngủ thì chợt nghe
tiếng xịch cửa ở phòng bên. Đó là căn phòng ông, đối
758
diện với phòng bà. Bà ngồi nhổm dậy ngạc nhiên, nghĩ
thầm ai mở cửa phòng bên vào giờ này. Từ khi ông mất
đến giờ, căn phòng ấy chỉ có Lãm là dám ngủ. Nhưng
hôm ấy, Lãm vừa mới lên Hà Nội để xem việc học hành
vài hôm. Phòng trống không ai ngủ thì ai dám vào phòng
vào giờ khuya khoắt. Nghĩ vậy, bà bật dậy, nhón chân đi
ra cửa. Bà xịch nhẹ cánh cửa, hé mắt ra nhìn nhưng
không thấy ai. Bà nhìn ra cánh cửa phòng ông quả nhiên
có hé mở. Bà tuần ngạc nhiên, với tay lấy chiếc đèn dầu
đang lập lòe trên chiếc bàn nhỏ, bước rón rén ra ngoài.
Bà nhón chân để không gây tiếng động. Vừa đi, bà tự
hỏi: "Sao mấy con chó nó không sủa nhỉ? Trong nhà có
tiếng người đi, bình thuờng nó sủa váng lên chứ đố có
chịu im!" Nghĩ rồi nhưng bà lại sực nhớ không có con
chó nào ở trong nhà cả. Đến tối là Mừng hay Bỏi lại lùa
chúng nó ra sân. Vừa nghĩ, bà vừa xách đèn dầu đi vòng
các phòng. Nhưng đến gian phòng ngủ của Thuần, Gấm,
bất giác bà thấy một bóng đen cao gầy lách rất nhanh
vào trong khiến bà giật mình hốt hoảng, suýt đánh rơi cả
cây đèn dầu. Của đáng tội, tuy bóng đen ấy đi rất nhanh
nhưng không hiểu sao bà tuần nhận thấy bóng dáng ấy
rất giống ông tuần Cả. Trong tâm thức bà, một tích tắc
759
nó báo hiệu đó chính là ông tuần hiện về thăm các con.

Bà đứng im nép vào vách cửa, tim đập thình thịch trong
lồng ngực. Bà cứ đứng ở đó dễ đến mười phút để xem
ông có trở ra không. Thật lòng, bà không sợ, nhưng bà
hồi hộp. Chờ mãi không thấy ai, bà mới đến cửa phòng
các cô con gái, mở nhẹ cửa bước vào. Không một ai
trong phòng ngoài Thuần và Gấm. Hai cô con gái của bà
vẫn ngủ yên. Đứng nhìn quanh một lúc, bà bước ra, đi
nhẹ về phòng. Đêm ấy bà thức luôn đến sáng, không thể
ngủ được. Mặt trời vừa ló dạng, Gấm và Thuần đã đến
tìm bà. Hai cô gái nhỏ đều kể:
- Tối qua con mơ thấy thầy về, u ạ!
Bà tuần rùng mình, thấy sống lưng lạnh toát. Bà

biết linh tính báo chồng mình đã về thăm các con là đúng
và bà đã gặp ông lúc bà vẫn còn tỉnh giấc. Bà đem
chuyện này kể cho cụ tổng nghe, cụ gật gù bảo:
- Sau khi chết, người ta không đi ngay được vì

linh hồn vẫn còn vướng víu với trần gian và người thân.
Có khi họ chẳng nhận ra là mình đã chết. Vì vậy phải
nhờ các thầy cúng, lập đàn cúng bái để báo cho họ biết là
đã chết, thì họ mới biết và rời xa cõi này. Thôi để thầy
760
nhờ người mời cụ Hớn ở làng bên về đây cúng cho anh
ấy lúc trăm ngày. Cụ ấy là người cao tay, rất giỏi, cúng
giúp cho anh Cả chóng siêu thoát.
Mấy đứa con bà thỉnh thoảng mơ thấy cha nhưng

bà lại không mơ thấy ông. Lắm lúc, bà tủi thân tự hỏi
không lẽ ông tuần giận dỗi bà điều gì không muốn về
cho bà thấy. Thắc mắc là vậy nhưng bà không nói với ai
về nỗi niềm của mình.
***
Nghe bà Ngan trả lời, bà Cả thở dài rồi buồn bã

quay ra nhà trước. Bà dự định đi ra mộ ông Cả cắm nén
hương khấn vái trước khi đi sang Lãng Ngâm. Lòng bà
chỉ mong ông phù hộ độ trì cho bà đi tới nơi về tới chốn,
việc gì cũng xuôi trót thì quả phúc đức tổ tiên. Bà ra sân,
với tay lấy chiếc nón lá treo trên chạc ba, đội vào đầu.
Bà đi ra gian bếp nói với bà Ngan:
- Bà Ngan, tôi đi ra mộ ông tuần thắp nén nhang

rồi sẽ quay về. Cái Xuân nó về, bảo nó chờ tôi ở nhà. Tôi
có tí việc muốn nói với nó.
761
Nghe tiếng bà Ngan dạ ở đằng sau nhà, bà gật

khẽ rồi quầy quả đi ra cổng.
Ngôi mả ông tuần Cả tọa lạc trên một mô đất cao

nằm gần mé sông. Từ nhà bà đi ra ngôi mộ chắc phải
mất hơn mười lăm35 phút. Đã thế, xung quanh mô đất có
rất nhiều bụi tre vàng mọc tự nhiên, mà mỗi cây tre già,
vàng rực, to như bắp chân một đứa nhỏ lên tám. Hôm
chôn ông tuần, mấy anh tá điền phải vác cuốc, vác dao
chặt bớt tre để mở đường đưa hòm vào táng. Mô đất này
là do một ông thầy Tàu mà cụ tổng đã mời từ Lạng Sơn
về, cung phụng ăn ở trong nhà hơn một tháng để dọ tìm
miếng đất tốt mà táng mả cho gia đình. Ở làng quê, chỉ
có những gia đình khá giả mới nhờ thầy tìm đất chôn cho
gia đình. Còn những nông dân nghèo, có miếng đất vùi
thây là may lắm rồi. Có nhiều gia đình còn chôn luôn
người thân ngay sau miếng đất cắm dùi nhà mình. Ngày
ấy, ông thầy Tàu cùng cụ tổng ngày ngày cứ rong ruổi đi
khắp làng để tìm thế đất tốt cho gia đình mình. Sau một
tháng thì ông thầy từ giã ra đi. Cụ tổng mới dẫn vợ
chồng ông tuần ra xem từng miếng đất mà ông thầy đã
35
(Khẩu ngữ) năm (chỉ dùng để đếm, sau số hàng chục)
762
chọn sẵn. Miếng đất của cụ tổng nằm trên mô đất cao
hơn mặt đê. Cụ bảo:
- Thầy ấy bảo rằng nếu gia đình ta chôn vào

miếng đất này thì càng đi xa làng sẽ càng khấm khá. Thế
đất này là cánh của con Phượng Hoàng, có nghĩa là bay
xa, bay cao. Nên càng đi xa càng tốt. Thầy đã nghĩ đến
đám cháu sau này cho chúng nó rời làng này đi lập
nghiệp xa thì sẽ thành công, thành danh với đời.
Ông tuần Cả có lần dẫn Lãm ra chỗ mô đất này

và kể cho cậu nghe câu chuyện chọn đất của cụ tổng.
Ông bảo cụ chọn sẵn miếng đất chôn mình để tốt cho
con cháu. Ông thầy cũng chọn sẵn vài miếng nữa để dự
phòng, nếu không chôn được ở đây thì sẽ chôn ở những
chỗ đó. Nhưng đây là thế đất tốt nhất nhì trong làng Gia
Thượng. Khi ông tuần mất, vì quá thương con nên cụ
bảo đem xác ông chôn ở miếng đất gần bờ sông này để
tốt cho con cháu mai sau.
Bà tuần len lỏi đi vào trong đám tre dày, đến ngôi
mộ mới cất của ông tuần. Tay ôm một cái rá nhỏ đựng
một nải chuối hương, vài ba quả cam sành thật to, một
bó hương và chiếc đèn dầu nhỏ, bà tuần đặt trước ngôi
763
mộ còn tươi màu đất của ông tuần. Bà bó một đám lá tre
lại thành một bó như cây chổi. Bà bắt đầu phủi những
chiếc lá rơi trên ngôi mộ của ông và trước mộ. Bà gom
những đống lá tre ấy vào một góc, dự định trước khi về
sẽ mang nó ra một góc ruộng vất vào đấy. Ngắm nhìn
ngôi mộ sạch sẽ, tinh tươm hơn, bà bằng lòng, bắt đầu
đặt nải chuối và mấy quả cam ngon vào chiếc đĩa sành,
bà đặt trước mộ. Sau đó, bà lôi bó hương ra rút lấy ba
cây hương, đưa vào chiếc đèn dầu để đốt. Khói hương
phảng phất mùi trầm bốc ra thoang thoảng. Bà tuần cắm
ba cây hương vào chiếc bình hương nhỏ để trước mộ.
Đoạn, bà quì xuống, hai tay chắp lại, mắt nhắm, miệng
lâm râm khấn: "Ông ôi, ông sống khôn thác thiêng, về
đây phù hộ độ trì cho mẹ con tôi bình an may mắn. Ông
phù hộ cho cái Xuân nó yên bề gia thất để tôi bớt lo. Ông
phù hộ cho thằng Lãm, thằng Lịch học hành nên người.
Tôi đang có ý định lo cho chúng lên Hà Nội sống luôn
chứ không sống ở quê nhà theo ý ông. Ông phù hộ cho
tôi làm ăn được mùa để có tiền lo cho các con ăn học,
dựng vợ gả chồng cho chúng. Tôi lo cho cái Xuân nó sẽ
làm dâu nhà người. Ông phù hộ cho con bé gặp được
người tử tế cho đỡ khổ cuộc đời của nó. Tôi biết tôi xin
764
ông nhiều quá, nhưng ông thương và thông cảm cho tôi.
Một mình tôi phải lo cho các con, vì ông không còn bên
cạnh làm tôi lo lắng lắm, ông ạ! Nhiều đêm, tôi không
ngủ được vì nghĩ đến tương lai của chúng mà tôi phát
sốt. Ông ôi, ông giúp tôi có thêm can đảm để vượt qua
lúc khó khăn này, ông nhá!" Bà cứ nhắm mắt lâm râm
khấn vái như bà đang tâm sự với ông khi ông còn tại thế.
Mãi đến khi những cơn gió thổi qua bụi tre làm những
thân tre uốn éo, những chiếc lá tre cọ vào nhau tạo nên
tiếng xào xạc bất ngờ mới khiến bà bừng tỉnh, mở mắt.
Bà tuần ngạc nhiên nhìn quanh, nhận ra chỉ một mình
trong bụi tre dày, trước mặt là nấm mộ mới đắp của ông.
Bà thoáng rùng mình, chợt nghĩ có lẽ hồn ông ở quanh
đây đã nghe thấy lời tâm sự của bà. Bà tuần cúi rạp
người trước mộ, lạy ba lạy rồi đứng lên. Bà lấy tay phủi
bụi trên chiếc váy đen, rồi ngước nhìn ngôi mộ nói lời từ
biệt ông. Xong xuôi, bà cắp chiếc rá không, lầm lũi đi ra
khỏi bụi tre. Đường làng không một bóng người, mặt trời
đã lên cao giữa đỉnh trời. Bà đứng suy nghĩ một đỗi, rồi
quyết định đi thẳng qua làng Lãng Ngâm không quay trở
về nhà đợi Xuân nữa.
765
Ngôi nhà ba gian, mái ngói bằng gỗ xoan của ông

bà lý Tạng hiện ra trước mắt. Căn nhà nhỏ hơn nhà bà
tuần nhưng trông mới và được trang trí bằng khá nhiều
giỏ lan treo lủng lẳng khá đẹp trước hàng hiên. Chiếc sân
gạch tàu rộng có thể trải bảy tám chiếc chiếu hoa vẫn
còn rộng, sạch bóng. Bà tuần đứng tần ngần trước nhà
một lúc rồi bước vào sân. Một con bé người ở tuổi độ
mười ba mười bốn chạy ra, bẩm:
- Bẩm bà... bà muốn tìm ai ạ?
- Vào bảo bà lý có bà tuần Cả đến tìm. Bà tuần

lấy giọng nói lớn.
Con bé người ở cúi đầu, dạ nhỏ, thoăn thoắt chạy

vào nhà. Chưa đầy năm phút sau, bà lý và con bé hầu đi
ra cửa. Bà lý đon đả:
- Ôi dào, bà tuần ghé chơi, quý hóa quá! Xin mời

bà vào chơi.
Bà tuần cúi đầu chào. Bà lý quay sang con bé

người ở:
- Này Nhớn, mày vào báo với ông có bà tuần

sang chơi. Nhớ pha cho bà ấm chè Ô Long đấy nhá!
766
Cái Nhớn dạ một tiếng to rồi chạy nhanh vào

nhà. Bà lý đon đả mời bà tuần:
- Mời bà vào nhà nghỉ chân ạ! Bà có khỏe

không?
Bà tuần theo chân bà lý vừa đi, vừa trả lời:
- Vâng, tôi khỏe ạ! Cảm ơn bà lý hỏi thăm. Tôi

sang đây là có chuyện thưa cùng hai ông bà.
Bà lý đưa bà tuần vào nhà, vừa mời ngồi, vừa hỏi

dò:
- Vâng, mời bà ngồi. Chắc bà sang đây để nói về

chuyện hai cháu phải không ạ?
Bà tuần gật đầu. Vừa lúc đó, ông lý bước ra

phòng ngoài. Cái Nhớn mang khay chè Ô Long vừa mới
pha bước ra. Con bé nhẹ nhàng đặt khay chè trên bàn rồi
đứng lùi lại sau lưng bà lý chắp tay. Bà lý thấy chồng
bèn bảo ngay:
- À ông này, bà tuần sang đây để nói về chuyện

hôn sự của anh Hữu nhà mình đấy ông ạ!
767
Ông lý gật đầu rồi ngồi xuống chiếc ghế đối diện
với bà tuần. Bà lý đon đả cầm lấy ấm chè Tàu rót ra hai
chiếc chén nhỏ chỉ nhỉnh hơn quả quất một tí. Bà cầm
tách chè đưa sang mời bà tuần và một tách cho ông lý.
Sau đó, bà rón rén ngồi xuống chiếc ghế bên cạnh ông
chồng. Bà tuần nhìn hai vợ chồng ông lý, bất giác bà
cảm thấy tủi thân, nghĩ thầm: "Người ta còn đôi, còn
cặp. Còn mình chỉ có một mình!" Giá như ông tuần đừng
mất thì giờ này hai vợ chồng bà gặp vợ chồng ông lý bàn
chuyện trăm năm cho hai đứa thì vui biết mấy. Nhìn thấy
vợ chồng ông lý đang chăm chú nhìn mình, bà tuần sửa
lại dáng, ngồi thẳng lên và nhìn hai vợ chồng ông lý, cất
giọng:
- Thưa ông bà, tôi sang đây theo lời cụ tổng để

bàn hôn sự cho hai đứa. Bố chồng tôi, tức cụ tổng muốn
cháu Xuân để tang cha một năm rồi sau đó tổ chức đám
cưới cho cậu Hữu và cái Xuân. Ý cụ là tháng 6 năm sau
hai gia đình ta làm đám cưới cho hai đứa trẻ được không
ạ?
768
Khuôn mặt bà lý tươi hẳn lên. Đôi mắt bà như

ánh nụ cười, bà liếc nhìn chồng một cái rồi trả lời với bà
tuần:
- Vâng, ý cụ tổng cũng là ý của chúng tôi. Cụ bảo

sao chúng tôi sẵn sàng vâng lời ạ!
Ông lý thận trọng hơn:
- Thưa bà, một năm để tang rồi cưới liền liệu có

vội quá không?
Ông lý nhận ngay cái liếc xéo của vợ. Bà tuần im

lặng một lúc rồi trả lời:
- Thưa ông, cụ bảo thời này gia giảm cho hai

cháu là phải, vì lúc này thời thế chẳng yên ổn gì! Để tang
ba năm thì khổ cho cái Xuân. Vả lại, ngày cưới hỏi đã
định trước khi ông nhà tôi vắn số. Thôi thì đã định thì cứ
tiếp tục cho xong. Như thế người lớn chúng ta giữ được
lời hứa với nhau. Tôi xin phép cụ tổng và cụ đã đồng ý.
Phận nhà gái chúng tôi chỉ đến để báo cho ông bà biết ý
định của cụ. Tôi muốn nghe ý ông bà và cậu Hữu thế nào
để thưa lại với cụ ạ!
769
Ông lý im lặng như tuồng suy nghĩ lắm. Bà tuần

không thể thấy cái nhéo nhẹ trên đùi ông của bà lý dưới
gầm bàn. Ông quay lại nhìn bà tuần gật đầu, mau mắn:
- Vâng, cảm phiền xin bà về thưa với cụ tổng:

Chúng tôi bằng lòng vào tháng 6 năm sau ạ sẽ đưa trầu
cau sang đón cô Xuân về đây. Sính lễ, cưới hỏi thế nào
mong bà cho chúng tôi biết sớm để lo liệu. Chúng tôi
vẫn giữ nguyên ý định tặng cho hai cháu năm mẫu ruộng
hương hỏa để chúng cày cấy, tự lo. Vậy ý bà và cụ ra
sao, xin cho chúng tôi biết sớm.
Bà tuần nở nụ cười. Đây là nụ cười đầu tiên sau

ngày ông tuần mất. Bà bảo:
- Sính lễ chẳng có gì thay đổi. Vợ chồng tôi đã

bàn với ông bà trước khi chồng tôi qua đời, có sao thì cứ
như vậy cho đơn giản. Không phải thay đổi gì cả, ông bà
ạ!
- Thế thì may cho vợ chồng tôi và cháu Hữu quá!

Cảm ơn sự rộng lượng của bà. Bà lý đỡ lời. Chúng tôi
hứa sẽ lo liệu đủ ạ! Sẵn bà đang ở đây, vợ chồng tôi mời
770
bà dùng cơm trưa đạm bạc với gia đình tôi rồi hẵng về bà
ạ!
Nghe vậy, bà tuần lấy cớ thoái thác, cho rằng ở

nhà đơn chiếc đang cần bà về để lo liệu. Bà đứng dậy ra
ý cáo từ. Bà lý bèn nhanh miệng bảo:
- Vâng, nếu bà đã bảo thì tôi không dám ép. Có

hai con gà mái còn tơ, hai chục trứng gà tươi và năm cân
gạo nếp thơm, xin gửi biếu bà. Mong bà nhận làm giỗ
cho ông tuần một trăm ngày. Bà nhận cho chúng tôi vui
lòng, bà ạ!
Bà tuần chưa kịp nói gì thì bà lý đã cất giọng gọi

ơi ới:
- Nhớn ơi, gọi thằng Vạn lấy năm cân gạo nếp
thơm, hai con gà mái tơ và hai chục trứng gà tươi bỏ vào
thúng gánh về làng Gia Thượng cho bà tuần đây. Nhanh
lên!
Có tiếng "vâng" thật lớn ở sau nhà. Bà lý quay

sang bà tuần nhanh nhẩu bảo:
771
- Để tôi bảo thằng Vạn gánh mấy thứ ấy theo bà

về, rồi nó quay về đây. Đường về làng bà cũng xa, đi
cũng mất cả giờ đồng hồ.
Cảm động trước sự chu đáo của bà lý, bà tuần

cảm ơn hai vợ chồng ông lý. Vừa lúc ấy, Hữu ló mặt vào
nhà. Bà lý xoắn xít gọi cậu con trai:
- A, anh Hũu à, vào đây ngay! Chào mẹ vợ anh đi

chứ lị!
Hữu ngơ ngác chưa nhìn thấy bà tuần vì từ chỗ

sáng vào chỗ tối. Một khắc sau, cậu nhận ra bà tuần, vội
chạy lại khoanh tay cúi đầu chào bà:
- Bẩm, bác tha lỗi cho cháu. Cháu chưa kịp thấy
bác ạ!
Bà tuần gật đầu chưa nói gì thì bà lý đã nhanh

miệng báo tin:
- Này, anh Hữu. Bà tuần sang đây để báo tin

tháng 6 năm sau hai gia đình sẽ tổ chức đám cưới cho
anh đấy! Anh cũng bắt đầu tập gọi bà đây là mẹ vợ được
rồi đấy!
772
Khuôn mặt bà lý tươi như mở hội. Lời nói của bà

khiến Hữu mừng rỡ khôn xiết. Cậu quay lại nhìn bà tuần,
nhận được cái gật đầu nhẹ của bà như xác nhận. Ông lý
nhìn cậu mỉm cười, gật đầu. Không ngăn được sự vui
mừng, Hữu sụp xuống trước mặt bà tuần, ấp úng thưa:
- Thưa bác, mong bác từ nay cho phép con được

gọi bằng mẹ ạ!
Bà tuần định nói một điều gì đó, nhưng bà thấy

bà lý đang nhìn bà trân trối, hai tay chắp lại rất thành
khẩn. Bà ngập ngừng rồi nói:
- Vâng... nếu cậu không ngại!
- Dạ không, thưa mẹ! Con chờ điều này từ lâu

lắm rồi ạ! Hữu trả lời nhanh.
Ba người lớn nhìn nhau bật cười. Họ râm ran nói

chuyện một đỗi, trong khi đó Hữu lùi lại đằng sau mẹ
đứng hầu. Trong lòng cậu phơi phới niềm hạnh phúc lứa
đôi sắp được toại nguyện. Thoáng đôi chút, Hữu nghĩ
đến chuyện nhóm hội kín cậu đang hoạt động, đến
Hướng, Thông và những chuyện rắc rối cậu phải đương
đầu sau cuộc hôn nhân này. Hữu lại nhen nhóm chút hy
773
vọng vào Viên, người bạn lối xóm lâu năm và kế hoạch
vào Nam của anh ta. Cậu nghĩ, nếu không vào Nam thì
sẽ tìm cách dẫn vợ đi lên Hà Nội hay ra Hải Phòng sinh
sống. Chưa biết tương lai sẽ ra sao nhưng có lẽ phải
thoát khỏi tay Hướng càng sớm càng tốt.
Bà tuần vừa cạn tuần trà thì anh tá điền Vạn xuất
hiện trước sân nhà với gánh quà tặng của bà lý. Bà tuần
thấy vậy bèn xin phép cáo từ ra về. Hữu có ý muốn đi
theo mẹ vợ nhưng nhận được cái trừng mắt kín đáo của
ông lý, cậu thôi không dám nài nỉ. Bà tuần rời khỏi nhà
ông bà lý, Vạn gánh năm cân gạo nếp cùng hai con gà và
hai chục trứng gà tươi kẽo kẹt đi theo sau.
774
CHƯƠNG HAI MƯƠI BỐN
Lẽ ra đám cưới của Xuân và Hữu đã diễn ra như

dự định, nhưng trời xui đất khiến thế nào ông nội của
Hữu lại lăn ra ốm nặng rồi ra đi trong vòng một tháng.
Đúng là người tính không bằng trời tính. Bên ông lý vì
ma chay nên đành hoãn lại. Đám cưới lại hẹn lần lữa cho
đến tháng 4 âm lịch năm 1947. Ngày ông nội mất, Hữu
đứng lên ngồi xuống than vắn, thở dài. Cậu thương ông
nội một, hai, nhưng đau khổ vì lễ cưới của mình bị dời
lại đến chín, mười. Ông nội cậu đã ngoài bảy mươi tuổi,
mang bệnh phổi mãn tính từ lâu. Thỉnh thoảng ông cụ ho
ra máu khiến cả nhà đều lo ngại ông có thể chết bất cứ
775
lúc nào. Thuốc men cho cụ không biết bao nhiêu nhưng
mãi vẫn không khỏi. Không có thầy thuốc nào dù xa hay
gần trong khắp huyện này mà ông lý không vời tới để
chữa bệnh cho ông cụ, nhưng vẫn không thể khỏi được.
Ngày sang ngày, ông cụ nằm ẹp trên giường chờ chết.
Đen đủi làm sao, ông lại chọn ra đi trong giờ khắc thằng
cháu trai đích tôn của ông sắp đón dâu. Đám cưới đành
phải dời lại vì ông lý phải để tang cha ít nhất một năm.
Lệ làng là thế, đố ai dám cãi! Cái cảnh tang trùng tang
thế này khiến Hữu chán nản, không hiểu sao ông trời lại
bày nhiều cảnh oái ăm như vậy? Hai đứa chưa ở được
với nhau ngày nào mà hết ông tuần đến ông nội Hữu rủ
nhau ra đi. "Không biết điềm gì đây?" Nhiều khi Hữu
phải bâng khuâng tự hỏi, dẫu cậu không phải là kẻ dễ
dàng tin điều may rủi. Thế nhưng người ta bảo rằng: Vợ
chồng trước khi cưới mà có tang trùng như vậy có khi là
điềm may, vì mọi điều rủi được người chết mang đi hết.
Chả biết đúng sai thế nào, nhưng đám cưới cứ dời đi
hoãn lại khiến Hữu như ngồi trên đống lửa. Hữu dù nóng
lòng với chuyện vợ con của mình, cậu cũng đành nuốt
nỗi thất vọng vào trong. Bà lý thấy con buồn chuyện
cưới hỏi bèn an ủi:
776
- Thôi con ạ, ông ra đi lúc này là nhẹ nhàng cho

ông. Còn chuyện vợ chồng vẫn còn đó. Con ông bà tuần
còn đó! Cái Xuân nó có chạy đi đâu mà con nóng lòng
buồn bã. Thong thả sau khi để tang ông nội một năm,
nhà mình lại tiếp tục chuyện của con mấy khi. Thầy mày
có sang bên ông bà tuần nói chuyện rồi. Họ thông cảm
mà. Dẫu chưa chính thức thì hai gia đình mình cũng là
thông gia với nhau rồi. Mày lo gì hả con? Yên tâm, thầy
u sẽ lo cho con xong đám này.
Hữu đành gật đầu cho mẹ vui lòng. Cậu chẳng

biết nói gì hơn khi chuyện ông nội cậu ra đi chẳng ai tính
trước.
Có tiếng thằng Bàng gọi cậu ơi ới trước cửa, rủ

cậu đi lên huyện họp ủy ban. Hữu đang buồn chán bèn
thay đồ đi với Bàng. Cậu nói qua loa với mẹ rằng đi lên
huyện có chút việc rồi dắt chiếc xe đạp ra, đi cùng với
Bàng. Tiếng bà mẹ gọi ơi ới sau lưng hỏi vặn Hữu đi lên
huyện làm gì. Hữu lờ tịt, làm như không nghe thấy, cứ
dấn chiếc pedal đạp xe đi một mạch. Bàng thấy vậy hấp
tấp đạp theo. Ra đến bờ đê, hai chiếc xe kẻ trước người
777
sau đi dọc theo con đường đê để ra đường cái. Bàng đi

sau, ơi ới gọi:
- Này Hữu, cậu làm gì mà đạp như ma đuổi thế?

Tớ chạy theo trối chết.
Hữu vẫn không chậm lại, vừa đạp xe vừa đáp:
- Đi cho nhanh lên! U tớ không biết chuyện tớ

tham gia Việt Minh. Bà ấy mà nghe được họp hành thì tớ
chết với thầy tớ. Đi nhanh ra đường cái mình nói chuyện
dễ hơn.
Cả hai nhấn xe đi nhanh, chừng mươi phút đường

cái đã xuất hiện. Lúc này, Bàng có thể đạp xe ngang
hàng với Hữu. Anh chàng liến thoắng hỏi:
- Ê này, đám cưới của cậu nghe nói bị hoãn lại

hả?
- Ừ! Giọng Hữu buồn bã.
Bàng cười, châm chọc:
- Buồn nhỉ? Buồn ông nội mấy phần? Buồn vì

đám cưới bị hoãn lại mấy phần?
Hữu đưa mắt lườm Viện:
778
- Vặn vẹo gì thế? Buồn là buồn chứ còn mấy

phần với ai? Cái gì cũng buồn!
Nghe giọng cộc lốc của Hữu, Bàng lại trêu tiếp:
- Ông nội cậu chọn đúng ngày mà mất. Nhè lúc

thằng cháu sắp lấy vợ thì lại ra đi. Suốt cuộc đời thằng
cháu sẽ không bao giờ quên ông được!
Nói xong Bàng cười nắc nẻ. Hữu im lặng chẳng

đáp lại, lòng nghĩ thầm "Thằng hâm này chỉ thích nói
chuyện linh tinh". Suy đi nghĩ lại những điều Bàng nói
Hữu thấy không phải là không có lý. Nếu lấy được
Xuân, sau này nhắc đến ông nội là Hữu phải nhớ mãi cái
ngày bị hoãn đám cưới. Cậu thầm nghĩ "Không biết
Xuân nghĩ thế nào khi nghe tin bị hoãn nhỉ?" Riêng cậu,
vừa nghe tin xong cứ tưởng trời sắp sập xuống đầu. Cảm
tưởng như con cún sắp được đãi một cục xương ngon
đầy ụ thịt, bỗng dưng bị giật ngược lại, đem treo trên dàn
bếp. Hữu thở dài quay lại hỏi Bàng:
- Hôm nay ủy ban gọi lên họp có chuyện gì quan

trọng không?
Bàng đạp xe, hổn hển trả lời:
779
- Nghe đâu phổ biến lá thư kêu gọi "Toàn quốc

kháng chiến" của cụ Hồ.
Hữu gật đầu, hỏi thêm:
- Vẫn họp chỗ cũ hay chỗ mới?
- Vẫn chỗ đó! Bàng ngắn gọn.
Hữu gật đầu không hỏi gì thêm. Cả hai không ai

nói với nhau câu nào. Mỗi người rong ruổi theo suy nghĩ
riêng của mình. Trời tháng 12 lạnh tê tái, Hữu và Bàng
co ro trong chiếc áo dạ nhồi bông, đạp xe lên huyện.
Chừng mười lăm phút sau, cả hai đến chợ huyện. Hữu và
Bàng đạp xe vào một ngõ nhỏ lầy lội. Những ngôi nhà cũ
kỹ, rêu bám vào những mái ngói âm dương cũ kỹ, lâu
ngày tạo thành những mảng rêu xanh trên nóc nhà, trên
những bức tường trơ gạch vì vữa trôi. Con đường ngõ
hẹp chỉ vừa đủ cho hai người bộ hành qua lại. Bàng chạy
trước, Hữu chạy sau. Con đường lồi lõm, nện đất bẩn
thỉu vì cơn mưa nặng hạt chiều qua tạo nên những vũng
nước lớn, người đi không cẩn thận nhảy vào có khi ướt
cả hai ống quần như bỡn. Những ngôi nhà chợ huyện rêu
phong im lìm không số, chen chúc đan vào nhau băng
780
qua những con đường đất hẹp giống nhau, đôi khi khó
nhận ra. Không số nhà, không tên đường nên người phố
huyện ghi nhớ những đặc điểm mỗi ngôi nhà hay con
đường có thể. Hoặc giả họ sống với nhau trong những
xóm nhỏ, ngõ nhỏ, ai cũng biết nhau. Người lạ khi vào
một ngôi xóm nào đó, nói tên người nào đó, người cùng
xóm có thể sẽ dẫn đến căn nhà đó đúng một cách tuyệt
đối. Trí nhớ của con người có cách hoạt động và sắp xếp
những sự ghi nhớ của họ vào những ngăn đặc biệt mà chỉ
có họ mới biết cách mở. Và khi có ai gợi hỏi, họ sẽ mở
ngay cái ngăn ấy, hướng dẫn người khác đi đến nơi một
cách chính xác. Luồn lách trong những ngõ hẹp đan xen
nhau trong khu chợ huyện một lúc, cả hai đến ngôi nhà
nhỏ bằng gỗ, cửa đen nhẻm vì mưa và gỗ mục lâu ngày.
Bàng cất tiếng gọi:
- Cụ Tảo ơi! Cụ Tảo ơi!
Có tiếng "Ới" của ai đó vọng ra nghe khàn đục.

Tiếng chân người lệch xệch có vẻ như kéo lê trên nền
đất. Một con mắt nhìn qua thớ gỗ nứt trên khung cửa cũ:
- Ai đấy?
781
Bàng nhanh nhẩu trả lời:
- Bàng đây cụ ạ!
Dừng vài giây rồi tiếng mở cửa lách cách vang

lên, cánh cổng gỗ mở ra, một ông cụ tròm trèm hơn bảy
mươi, gầy gò với chòm râu trắng dài hiện ra trước mặt.
Ông cụ đứng lách sang một bên cho Bàng và Hữu đem
xe đạp vào. Tuy già nhưng đôi mắt ông còn tinh anh nằm
sâu dưới đôi hàng lông mày trắng xóa. Trông ông như
những lão tiên ông đạo cốt trong các câu chuyện kiếm
hiệp Trung Hoa, tuy sắc mặt ông không hồng hào như
họ. Khuôn mặt ông im lìm, chỉ có đôi mắt ông ánh lên sự
vui tươi, ra vẻ nhận được người quen. Cả Bàng và Hữu
đều biết cụ Tảo. Hữu lên tiếng chào:
- Già khỏe không?
Ông cụ gật đầu:
- Tôi bình thường, cảm ơn cậu. Vào nhanh đi mọi

người đang chờ đợi.
Bàng, Hữu cùng gật đằu. Căn nhà ở ngoài trông

nhỏ nhưng vào trong có khoảng sân đất khá rộng. Bàng
và Hữu dựa xe vào tường, vội vã mở cửa vào trong
782
phòng. Xuyên qua gian nhà trước, băng qua một chiếc
sân nhỏ, đi vào gian nhà nhỏ phía sau. Mở cửa bước vào,
Hữu nhìn thấy Thông đang ngồi bên một chiếc bàn gỗ cũ
đặt giữa nhà. Hướng ngồi bên cạnh. Hữu thoáng nhíu
mày khó chịu vì sự hiện diện của Hướng. Cậu biết việc
Hướng có mặt trong các cuộc họp Đảng cũng là điều hợp
lý và hiển nhiên nhưng nhìn mặt gã gần đây làm Hữu
không thấy dễ chịu chút nào. Khoảng gần hai chục người
ngồi ở dưới trên những băng ghế gỗ, chờ đợi đủ người để
cuộc họp tiến hành. Vừa thấy Bàng và Hữu, Thông vui
vẻ lên tiếng:
- À, hai cậu đã tới rồi. Vào đây ngay để tiến hành

cuộc họp quan trọng hôm nay. Chúng tôi đợi hai cậu hơi
lâu rồi nhé.
Lời trách nhè nhẹ nửa đùa nửa thật của Thông
khiến cả hai nhận lại cái nhìn gườm gườm đầy bất mãn
của Hướng. Bàng dơ tay cười xòa nói lời xin lỗi, Hữu thì
không. Cậu lặng lẽ đi vào chỗ ngồi. Khi cả hai yên vị,
Thông bắt đầu lên tiếng tuyên bố cuộc họp:
- Kính thưa các đồng chí, hôm nay chúng ta tiến

hành buổi họp này có hai điều quan trọng cần được phổ
783
biến. Điều thứ nhất là đọc lá thư cụ Hồ gửi đến toàn thể
đồng bào, chiến sĩ về công cuộc Toàn quốc Kháng chiến
chống Thực dân Pháp sắp tới. Điều thứ hai là phổ biến
các mục tiêu mà toàn thể nhân dân và quân nhân các cấp
phải tuân thủ chấp hành dưới sự lãnh đạo của Chính phủ
Cách mạng Lâm thời Việt Nam Dân chủ Cộng hòa. Sau
đây là lá thư của Chủ tịch Hồ Chí Minh gửi đến toàn thể
dân tộc Việt Nam trong cuộc Kháng chiến chống Pháp vĩ
đại để giành lấy độc lập dân tộc…
Hữu lơ đãng ngồi nghe Thông phổ biến những

nội dung trong cuộc họp. Không có gì mới ngoài những
điều vẫn thường được Thông nhấn mạnh trong mỗi cuộc
họp, những khẩu hiệu kêu gọi đánh đuổi Pháp xâm lược:
Sách lược kháng chiến, nhiệm vụ người dân trong cuộc
kháng chiến chống Pháp... Đại khái là những điều mà
Hữu vẫn nghe đi nghe lại trong mỗi buổi họp. Thật sự
chẳng có điều gì mới mẻ để đầu óc của Hữu có thể tập
trung làm việc. Lúc này đây, Hữu đang mải suy nghĩ về
con đường tương lai sắp tới mà cậu sẽ phải đi. Thông nói
xa nói gần về việc kêu gọi thanh niên, trai tráng trong
làng tòng quân nhập ngũ, gia nhập lực lượng Cách mạng
784
Việt Minh. Nếu gia nhập lực lượng Cách mạng nghĩa là
phải từ bỏ gia đình, cha mẹ anh em, đi vào vùng kháng
chiến. Giả như trước đây không quen biết Xuân có lẽ gia
nhập Vệ Quốc Quân sẽ là sự lựa chọn nhất định cho
Hữu. Giờ đây, vướng phải chuyện tình yêu, lại có kế
hoạch lấy vợ, Hữu đâm ngần ngại chuyện ra đi cứu nước
nếu chưa yên bề gia thất. Hữu chưa quên được vẻ hằn
học của Hướng khi nói chuyện về giới địa chủ, trung
nông. Gã rõ ràng có một thái độ gần như thù hằn với
những người phú nông. Không hiểu gã đã có những kinh
nghiệm thế nào với họ, nhưng tư tưởng giai cấp trong
Hướng gần như là tuyệt đối. Gã mang cái bản chất hoang
sơ, rừng rú của riêng gã vào trong cuộc đấu tranh giai
cấp. Không khoan nhượng, không cứu xét, không cả tin
với bọn người mà gã cho là chỉ chăm chăm lột da, hút
máu người dân thấp cổ bé họng để làm giàu bằng mọi
thủ đoạn. Với Hướng, điều tiên quyết muốn cuộc Cách
mạng thành công, chấm dứt hẳn cảnh người bóc lột
người, thì điều đầu tiên là phải lột da nhồi trấu đám phú
nông "dơ bẩn" kia, phải loại bỏ tức khắc đám địa chủ ra
khỏi hành trình xóa bỏ giai cấp. Sự triệt để và nhất quán
của gã khiến Hữu và Thông lo sợ, vì cả hai có dây mơ rễ
785
má với đám giai cấp phú nông ấy, nhưng lại thu hút rất
nhiều sự ủng hộ của đám thanh niên nông dân ít học,
nhiều nhiệt huyết và sự hận thù giai cấp. Từ sau lần tranh
luận về giai cấp, Hữu né tránh chạm mặt với Hướng. Từ
khi gã biết cậu sắp lấy vợ là con một gia đình địa chủ
khác, nỗi căm ghét lại càng lộ rõ trong đôi mắt gườm
gườm đầy sát khí của gã.
Ngồi nghe Thông và Hướng đang thao thao bất

tuyệt phía trên, Hữu cố gắng để ngăn cái ngáp của cơn
buồn ngủ. Đôi mắt cậu đỏ quạch vì sự cố gắng chặn cái
ngáp. Không có điều gì mới khiến Hữu cảm thấy chán.
Suy nghĩ Hữu bắt đầu đi loanh quanh thay vì tập trung
nghe những bài học chính trị cơ bản đả thông tư tưởng.
Khuôn mặt Xuân hiện lên trước mặt Hữu. Hôm qua vì
bận, Hữu không sang nhà bà tuần. Cái sự ghé nhà thường
xuyên thăm Xuân nhiều khi làm cho bà lý Tạng bực
mình mắng Hữu, "Phải biết giữ tư cách, chớ có hồ đồ
quá người ta khinh cho!" Hữu lấy làm ngạc nhiên vì lời
mắng của mẹ. Cậu không hiểu tại sao đi thăm người
mình thương, người vợ sắp cưới của mình hàng ngày là
hành động hồ đồ cho được? Yêu thương thì phải tỏ bày
786
cho người mình thương biết. Không thăm Xuân một

ngày, Hữu trông đứng trông ngồi như ngồi trên đống lửa.
Đôi khi ghé qua thăm chỉ thấy được mặt Xuân là đủ cho
một ngày của Hữu. Nhiều lúc vừa nói chuyện với cha mẹ
mà Hữu cứ nhấp nhổm không yên, thoắt một cái là cậu
xin phép đi ra ngoài. Dẫu không nói, ông bà lý cũng
ngấm ngầm hiểu Hữu sẽ đi đâu. Ông lý thường ví von
với Hữu:
"Gái phải hơi trai như thài lài gặp cứt chó.
Trai phải hơi gái như cò bợ gặp trời mưa."
Câu tục ngữ tuy thô mà đúng, nhất là đúng với

trường hợp Hữu. Nghĩ tới đấy, Hữu mỉm cười thầm.
Cái đập nhẹ vào vai làm Hữu giật mình, giọng
Bàng thì thầm vào tai Hữu:
- Này, làm gì mà hết đăm chiêu rồi lại cười ỏn ẻn

một mình như thằng dở hơi thế kia? Tâm hồn cậu đang
"treo ngược cành cây" à?
Hữu giật mình ngồi thẳng lại. Không nhìn Bàng,

cậu đáp nhỏ:
- Đừng dở hơi! Tớ đang tập trung...
787
Có tiếng cười khẽ bên tai, Hữu quay sang nhìn

Bàng. Cậu ta nhìn cậu với nụ cười trêu chọc. Hữu lờ đi,
quay lên nhìn lên bục giảng. Thông đã đọc xong lời hiệu
triệu của cụ Hồ, ngồi xuống bên cạnh. Hướng đứng dậy
hùng hồn thuyết giảng về lực lượng nòng cốt Cách
mạng, chủ trương đường lối của Đảng: Kháng Pháp,
chống Nhật, xóa bỏ giai cấp... Hướng rất thành thạo khi
nói về kẻ thù giai cấp. Tiếng gã oang oang khắp phòng.
Thỉnh thoảng bàn tay gã đưa lên chém vào không trung
một cách mạnh mẽ khi nói về sự triệt để tiêu diệt giai cấp
bóc lột. Nghe gã diễn thuyết, lắm lúc Hữu có cảm tưởng
gã thù giai cấp địa chủ còn hơn thù Thực dân Pháp hay
Phát xít Nhật. Lập trường của gã bộc lộ rõ ràng không
khoan nhượng với giai cấp địa chủ, tư sản thành thị và
những người trí thức cộng tác với chính quyền "bù
nhìn". Hữu cảm thấy gai gai người, lo sợ vì thái độ triệt
để của gã sơn cước này. Cậu biết lai lịch của mình chẳng
mấy thích hợp với yêu cầu Cách mạng. Của đáng tội, cậu
theo Cách mạng vì lý tưởng thanh niên, vì yêu nước, vì
ghét bọn Thực dân bóc lột. Như bao thanh niên cùng
thời, Hữu chứng kiến cảnh bọn Phát xít Nhật đốt thóc,
đẩy người Việt vào nạn đói lịch sử. Cậu nhìn cảnh bọn
788
lính Lê dương nghêng ngang giết hại người dân Việt vô

tội chỉ vì một tội danh không đáng đổi lấy mạng người.
Nhưng triệt để tiêu diệt giai cấp địa chủ ở nông thôn
dường như Cách mạng đang đi xa mục đích ban đầu của
họ. Hữu nghĩ tới gia đình cậu, gia đình Xuân... những địa
chủ nông thôn trong làng. Họ đều là những người chân
chỉ hạt bột 36 , tay làm hàm nhai. Họ có chút của cải,
ruộng vườn hơn những người khác vì họ biết cách dành
dụm làm ăn. Họ giỏi tính toán, thu vén hơn những người
chung quanh nên họ tích góp được. Xét cho cùng, ông
trời cho họ có những khả năng hơn đồng loại nên họ tạo
dựng được chút tiền của. Điều đó không đi ngoài cương
lĩnh Cách mạng: "Dân giàu, nước mạnh". Với sự hiểu
biết thô thiển của một thanh niên nông thôn như Hữu,
chính cái giai cấp mà Hướng đang hô hào tận diệt kia lại
là giai cấp giúp tạo ra của cải vật chất cho vùng nông
thôn, nơi cậu đang sống. Đôi mắt đang long lên sòng sọc
của Hướng khiến Hữu rùng mình, linh tính sẽ có điều
không hay xảy ra cho những người như cậu khi Cách
mạng thành công.
36
(Thành ngữ) Làm ăn chăm chỉ, cẩn thận; con người chất phác, thật thà.
789
Trên đường về nhà, Hữu đăm chiêu suy nghĩ đến

thái độ thù địch của Hướng đối với cậu và cái giai cấp
của cha mẹ cậu. Bàng hình như cũng đoán được tâm tư
Hữu có điều gì lo lắng, khi gã nhận ra sự lơ đãng của
Hữu trong suốt buổi họp. Điều này chưa hề xảy ra với
Hữu trước kia. Gã vặn hỏi:
- Hữu này, tớ thấy cậu có vẻ lo lắng điều gì hả?
Hữu chột dạ vì câu hỏi, bèn khỏa lấp:
- Không, tớ có lo gì đâu? Tại...
- Đang buồn chuyện đám cưới bị hoãn hả? Bàng

cắt lời.
Hữu gật ngay:
- Ừ. Chưa lấy mà cứ hoãn đi hoãn lại thế này ai

mà không bực!
Bàng cười, nheo mắt châm chọc:
- Gớm, tớ không ngờ cậu hóng vợ đến thế! Sao

hồi trước, cái Hồng nó đeo dính cậu thì cậu lại không
thèm lấy nó. Trông nó cũng được phết, thế mà cậu lại
chê ỏng chê eo.
790
Hữu theo đà câu chuyện để Bàng khỏi thắc mắc:
- Ừ, cái Hồng trông cũng được nhưng tớ không

thích lắm!
Bàng dừng một vài giây rồi tiếp với giọng vẻ

châm biếm:
- Nó là người cùng làng, trông cũng sáng nước

vậy mà cậu chê. Tớ thấy gái làng khác cũng như gái làng
mình chứ có khá gì hơn!
Hữu bắt đầu bực mình với lối nói của Bàng. Cậu
đạp xe chậm lại, vặc hỏi:
- Này Bàng, tớ nghe đồn nhiều trai làng mình

theo đuổi con Hồng lắm. Trong đó có cậu không?
Câu hỏi bất ngờ của Hữu làm Bàng cứng họng.
Gã nhất thời không trả lời ngay. Im lặng một lát, Bàng
ngượng ngập đáp lại:
- Ai bảo với cậu là tớ theo nó?
- Cái mặt đỏ lự của cậu tố cáo chứ cần gì ai bảo!

Hữu đốp thẳng Bàng khiến mặt gã lại càng đỏ hơn. Gã
791
không nói thêm lời nào nữa, cúi đạp nhanh hơn. Hữu
cười thầm đạp theo. Mãi một lúc sau gã thú nhận:
- Phải, tớ có hơi thích cái Hồng nhưng chỉ thích

một ít thôi! Tớ biết nhiều thằng trong làng thích nó mà
cậu thì không. Cậu lại đi mê gái làng Gia Thượng. Cái
Hồng nó thất tình cậu, cậu có biết không?
- Không! Tớ không biết chuyện đó! Thế nó làm

gì? Hữu tò mò.
Bàng nhếch mép cười:
- Ngày nó nghe cậu dạm hỏi cái Xuân bên Gia

Thượng, nó bỏ nhà đi mấy ngày. Nghe đâu, nó lên thị xã
ở với dì nó trên ấy. Gớm, thầy u nó lo quá chạy tìm khắp
nơi như gà mắc đẻ. Cậu ở mãi bên Gia Thượng có biết gì
đâu! Khổ thân...
Bàng bỏ lửng câu. Hữu nhếch miệng cười. Trong

đầu bỗng nảy ra một ý, Hữu nói:
- Bàng này, tớ biết cậu thích cái Hồng. Vậy cậu

có muốn tớ làm ông mối cho cậu không?
- Làm mối cái Hồng cho tớ á? Bàng phanh xe cái

cạch giữa đường đê, ngạc nhiên nhìn Hữu trân trối.
792
- Ừ!
Hữu phanh xe lại, nhìn Bàng hào hứng gật đầu.
- Cậu đùa à?
- Tớ chả có thời gian mà đùa chuyện này. Tớ

đang nhận một trong bốn cái ngu của thiên hạ là làm ông
mai mối cho cậu, vì tớ thân với cậu.
Hữu nheo mắt nhìn Bàng. Bàng đứng im một lúc

ra chiều suy nghĩ, gã gật đầu, hồi hộp đáp:
- Ừ, thử xem! Thú thật tớ cũng thích nó!
Hữu bật cười vì vẻ mặt ngô nghê của Bàng. Sự

tinh nghịch tuổi trẻ trỗi lên, cậu rủ rê:
- Đi thăm con Hồng bây giờ đi!
Căn nhà mái gianh vách nứa của Hồng nằm sâu
trong làng Lãng Ngâm. Căn nhà cũ ba gian nhỏ nằm
quây quần với đám nhà gianh của những người nông dân
trong làng. Thông thường, những phú nông, địa chủ hay
các vị chức sắc làng có chút của ăn của để hay xây nhà ở
đầu làng, hay ở những địa thế đẹp theo lời các thầy
phong thủy, còn đám nhà nghèo, nông dân, tá điền thì tụ
793
lại với nhau. Nhà Hồng nằm gần với những căn nhà
nông dân xây gần nhau trên bờ đê. Sau lưng nhà Hồng là
một cái ao nông dùng để lấy nước trồng rau trên một
thửa đất chỉ lớn bằng năm chiếc chiếu. Hữu và Bàng
dừng xe trước nhà Hồng, ngóng vào trong. Căn nhà vắng
vẻ không thấy ai. Bàng giục Hữu lên tiếng gọi Hồng.
Ngần ngừ một chút, Hữu cất tiếng:
- Hồng ơi, có nhà không?
Không có tiếng trả lời. Hữu lại gọi thêm một hai
lần nữa, một bóng người đi ra. Bàng nhận ra Hồng bèn
gọi:
- Hồng, Hồng, bọn tớ đây!
Người con gái vừa bước ra sân chắc lớn hơn Hữu
hai ba tuổi. Dáng người chắc đậm, cao vừa tầm, nước da
trắng sáng. Cô có khuôn mặt tròn, đôi hàng mi rậm bọc
lấy đôi mắt dài, nhỏ, đen mướt. Chiếc mũi hơi tẹt, ngắn
hất nhẹ và chiếc miệng hơi hô với cặp môi cánh cung
dày, mọng, trễ xuống vẻ đam mê, nhiều dục vọng. Đôi
mắt chìm sâu trong làn mi dày, đôi tròng đen to nằm ẩn
sâu dưới lớp lông mày đen, rậm khiến cho người ta khó
794
bề đọc được những suy nghĩ trong đôi mắt ấy. Nhưng
chính vẻ tối tăm của đôi mắt lại là điểm mạnh trên khuôn
mặt thiếu nét của Hồng. Ai một lần gặp Hồng, khó thể
quên được đôi mắt đen hun hút ấy, không khỏi có chút
rùng mình. Mái tóc cô vấn gọn quanh đầu, bọc trong một
miếng vải màu đen. Hồng mặc một chiếc áo màu nâu đất
đậm, chiếc quần vải nhuộm đen có vẻ cũ kỹ. Cô lấy tay
che bớt ánh sáng chiếu vào mắt để xem ai gọi mình.
Nhận ra Bàng và Hữu, cô ngạc nhiên trợn tròn đôi mắt
nhỏ. Bàng tiến đến gần:
- Bọn tớ đây!
Hồng ngạc nhiên hỏi:
- Cậu đến đây làm gì?
Nghe Hồng hỏi, Hữu tiến lại gần chen vào:
- Bọn này tính rủ Hồng đi ra gốc cây gạo gần bờ

đê, có chuyện muốn nói.
Hồng nhìn Hữu vẻ mặt nghi ngờ, hỏi lại:
- Các cậu muốn nói chuyện gì?
Hữu làm ra vẻ bí mật:
795
- Chuyện quan trọng muốn nói riêng với cậu thôi.
Bàng đứng yên nhìn Hữu, vẻ mặt gã hồi hộp như

gái sắp về nhà chồng. Nhìn thấy sự nghi ngờ trên khuôn
mặt Hồng, Hữu trấn an:
- Hồng yên tâm đi, bọn này có chuyện muốn nói

thật mà!
Hồng xụ mặt nhìn Hữu, lộ vẻ khó chịu ra mặt.

Hữu trân mình chịu đựng cái nhìn nặng nề của Hồng,
không dám nói lời nào. Hữu không ngại Hồng, nhưng
thâm tâm cậu cũng ái ngại cho sự thất tình của Hồng,
dầu cậu không phải là người gây ra chuyện ấy. Không
hiểu sao, Hồng vặn hỏi Hữu mà cậu lại có ý nghĩ giọng
Hồng đang gầm gừ như muốn cắn xé Hữu ra từng mảnh:
- Cậu muốn nói chuyện gì? Tôi không có điều gì

để nói với cậu!
Hữu không muốn đôi co với Hồng trước nhà cô

ta, vì sợ mọi người lại tò mò bâu vào thì không hay, cậu
nhanh trí hỏi:
796
- Sáng nay bọn này đi lên thị xã không thấy Hồng

trong buổi họp, nên muốn vào hỏi thăm cậu có việc gì
không?
Đôi lông mày đang cau lại của Hồng giãn nhẹ ra
sau câu trả lời của Hữu. Hồng cũng là một cán bộ nữ của
làng. Cô ta sinh hoạt trong Đoàn Thanh niên Cứu quốc
trước cả Hữu và Bàng. Chính Hồng là người dẫn dắt
Bàng và sau đó là Hữu vào Đoàn Thanh niên Cứu quốc.
Từ đó, Hữu mới gặp được Thông và Hướng. Hồng trả lời
nhưng đôi mắt sâu của cô vẫn hướng vào hai chàng
thanh niên non choẹt kia với vẻ dò xét:
- À, tớ có họp trước với chi bộ về nội dung hôm

nay rồi. Hôm nay tớ bận việc nhà phải lo cho xong.
Nói xong như để phá vỡ không khí hơi căng

thẳng giữa hai bên, Hồng đổi thái độ thân mặt, cất tiếng
mời Bàng và Hữu vào nhà:
- Hai cậu vào nhà tớ đi. Vào đây nói chuyện dễ

hơn, đứng ngoài đường không tiện đâu! Nhà hôm nay
không có ai. Thầy u tớ đi ra chợ rồi, mấy đứa nhỏ đang
đi học.
797
Nói xong, Hồng quay lưng đi vào trước. Bàng và

Hữu tần ngần một vài giây rồi đi theo Hồng vào nhà.
Căn nhà mái gianh thấp, một gian lớn ở giữa vừa là gian
thờ, vừa là nơi tiếp khách với bộ bàn ghế gỗ bốn chân
khập khiễng, cong queo. Một chiếc chõng tre lớn nằm ở
một góc nhà. Phía sau còn một gian phòng nhỏ, có lẽ là
một gian phòng ngủ của ai đó. Mé hông nhà là một chái
bếp bé tí chỉ vừa hai người. Mùi rơm cháy bị gió thổi
thốc vào nhà. Hồng chạy vội ra phía bếp, bỏ mặc hai
người thanh niên đang loay hoay tìm chỗ ngồi, vì bốn cái
ghế khập khiễng khó ngồi. Một lúc sau, Hồng đi lên, hai
tay ướt nước chùi vào hai bên quần, nhăn nhó:
- Đang nấu nồi cơm, mải nói chuyện với các cậu
mà quên mất, tưởng cơm khê rồi, may quá còn cứu vãn
được!
Bàng nhanh nhẩu hỏi:
- Xong chưa, cậu có cần tớ giúp gì không?
Hồng gạt ngang:
- Nồi cơm nấu xong rồi. Cảm ơn cậu.
798
Dừng lại một giây, Hồng trở lại vấn đề hai người
thanh niên ghé thăm cô:
- Hai người ghé thăm tôi có chuyện gì quan trọng

không, hay chỉ thắc mắc chuyện tôi không đi họp trên
huyện hôm nay?
Cả hai đếu ấp úng. Bàng liếc nhìn Hữu vẻ

ngượng ngùng, thúc giục. Đôi mắt Hồng đưa qua đưa lại,
hết nhìn Bàng rồi nhìn Hữu. Sau vài phút, Hữu đằng
hắng, sửa lại tư thế ngồi cho đàng hoàng, nhìn Hồng mở
lời:
- Mình đến đây có chút việc riêng muốn ngỏ với

cậu. Số là...
Hồng mở to mắt nhìn Hữu chờ đợi. Dừng lại một

chút, Hữu nói tiếp:
- Số là thằng Bàng đây nó để ý đến Hồng từ lâu,

nhưng nó ngại không dám mở lời. Nó năn nỉ mình đi với
nó đến đây để nói cho cậu biết tấm lòng của nó...
Cả Bàng và Hồng đều ngây người vì bất ngờ

trước lời nói của Hữu. Không ngờ Hữu lại vào vấn đề
một cách thẳng thắn, chẳng rào trước đón sau gì cả. Mặt
799
Bàng từ bình thường chuyển sang đỏ cạch, rồi trắng

bệch. Gã lấm lét nhìn Hồng, sợ hãi chờ đợi sự nổi giận
của cô gái. Hồng im lặng. Khuôn mặt cô trơ trơ không
biểu lộ cảm xúc, khiến hai gã thanh niên ngồi trước mặt
không đoán nổi tâm tình cô ra sao. Một lúc sau, Hồng
đưa mắt nhìn Bàng hỏi:
- Cậu không đùa với mình chứ?
Bàng ú ớ không biết trả lời sao. Gã đưa mắt qua

Hữu cầu cứu. Thấy vậy, Hữu đỡ lời:
- Không, hai đứa mình đang thành thật với Hồng.

Bàng, có phải cậu nói với tớ rằng cậu có lòng để ý đến
Hồng phải không?
Bàng không dám trả lời chỉ gật đầu rồi cúi gằm
mặt xuống. Hồng nhìn hai khuôn mặt măng sữa ngồi
trước mặt đang sượng trân, đang phải chịu đựng cái nhìn
của cô như xoáy vào họ, tự dưng cô thấy vừa khinh
khinh, vừa buồn cười. Quả là trước đây Hồng có thích
thầm Hữu. Ngày tin đồn Hữu thích con gái ông tuần Cả
bên Gia Thượng tung ra, lòng cô đau tê tái. Cô vật vã
trước mối tình đơn phương của mình, bèn bỏ nhà lên thị
800
xã suốt cả tháng để quên đi mối tình không thành. Có

một điều cả hai chàng thanh niên ngây thơ này không
biết, đó là, trong một tháng ở thị xã Bắc Ninh, Hướng
gặp Hồng thường xuyên vì hoạt động công tác chung.
Hướng phải lòng cô gái quê sau nhiều lần gặp gỡ. Hồng
cũng rơi vào lòng Hướng. Sự hẹn hò của hai người chỉ
một mình Thông biết rõ. Không một ai trong chi bộ Bắc
Ninh biết chuyện của hai người, dĩ nhiên Bàng và Hữu
cũng không ngoại lệ. Từ khi hẹn hò với Hướng, tâm tình
Hồng thay đổi hoàn toàn. Cô không còn đau khổ, tơ
tưởng đến Hữu, thậm chí cô còn cười chính sự dại dột,
ngu ngơ của mình vì mối tình bị hắt hủi. Ngay tức khắc,
hình ảnh Hữu bị xóa nhòa trong tư tưởng cô để lắp vào
hình ảnh Hướng với mối hy vọng một tương lai tươi
sáng đầy ấp ủ. Hồng vốn là một cô gái khôn ngoan nhiều
tham vọng. Cuộc sống nghèo khó khiến cô nuôi trong
lòng giấc mơ thay đổi cuộc đời mình bằng bất cứ giá
nào.
Trông hai gương mặt một đang bối rối, một đang
xấu hổ, tự dưng Hồng tinh nghịch nảy ra ý muốn đùa
801
giỡn hai chàng trai non nớt này. Hồng uốn môi làm điệu,
nghiêng đầu hỏi Bàng:
- Có thật cậu thích mình à?
Bàng không trả lời chỉ gật đầu, mặt đỏ ửng. Hồng
lại sỗ sàng hỏi tiếp:
- Bàng này, cậu không ngại tôi lớn hơn cậu đến
ba bốn tuổi à?
Bàng lí nhí với câu nói sặc mùi tiểu thuyết:
- Tình yêu không cần quan tâm đến tuổi tác!
Câu trả lời của Bàng đến Hữu cũng phải ngạc
nhiên, không hiểu Bàng lấy đâu ra câu trả lời ấn tượng
ấy. Hồng dai dẳng hỏi tiếp:
- Thế cậu không ngại mình sinh hoạt Đoàn lâu

hơn cậu, là cấp trên của cậu à?
Hữu nhíu mày vì câu hỏi sống sượng của Hồng,

tự hỏi không biết cô ta đang muốn dẫn cả hai đi về đâu.
Bàng ngạc nhiên nhìn Hồng, thay vì trả lời, gã hỏi lại:
802
- Điều ấy quan trọng với cậu lắm sao? Mình thích

cậu chẳng quan hệ gì đến việc cậu sinh hoạt lâu mau
trong đoàn thể.
Hồng gật đầu không ngập ngừng. Cô ta đanh sắc

mặt lại, cao giọng với Bàng mà Hữu có cảm tưởng như
cô ta đang quát vào mặt cả hai đứa:
- Thôi đùa vậy đủ rồi! Các cậu đang sinh hoạt

trong đoàn thể. Các cậu phải biết mục đích trước mắt của
chúng ta là gì chứ! Mục đích chúng ta bây giờ là cuộc
kháng chiến chống Pháp, đánh đuổi giặc Pháp xâm lược
ra khỏi đất nước ta, giành lấy sự tự do, độc lập cho đất
nước. Thời khắc nào mà các cậu nói chuyện yêu đương?
Cương lĩnh Đoàn, Đảng đâu mà các cậu không học
thuộc, nhớ nằm lòng? Lúc này, chúng ta phải toàn tâm
toàn ý theo sự lãnh đạo của Việt Minh. Yêu đương chỉ là
những tư tưởng đồi bại của bọn Thực dân, bè lũ tay sai
cho Pháp. Các cậu nên chỉnh đốn lại tư tưởng của mình.
Tình cảm gì thì cũng nhốt vào trong, đừng vung vãi bừa
bãi như thế, biết chưa?
Hồng hạ giọng, nhấn mạnh từng chữ:
803
- Bàng này, tôi nói cho cậu rõ để khỏi tơ tưởng

nhé! Tôi chưa từng thích cậu và sẽ không bao giờ thích
cậu. Nhớ kỹ nhé và phải thuộc lòng câu này của tôi,
đừng để tôi phải nhắc lại. Thôi, hai cậu về đi, đừng lan
man vớ vẩn nữa!
Dứt câu nói xong, Hồng chống nạnh nhìn trừng

trừng vào hai khuôn mặt đỏ rực trước mặt. Hữu nổi giận
đến mức muốn xông lại tát ngay vào cái má phinh phính
của cô ta. Cậu không ngờ Hồng lại có thể ăn nói sống
sượng như vậy với cậu và Bàng. Bàng trái lại, cậu ta
ngậm tăm, im lặng quay đầu xe đạp thẳng ra đường đê.
Hữu nhìn theo bóng Bàng đang rời xa, tức giận. Cậu
quay lại chỉ thẳng mặt Hồng, gằn giọng:
- Hồng, cho dẫu cậu là cái gì thì lời nói của cậu
chỉ chứng minh cậu là một đứa con gái kệch cỡm, ngu
dốt. Cậu tưởng cậu là ai mà lên giọng dạy người khác?
Hồng quắc mắt nhìn Hữu, cong cớn:
- Kể cả cậu nữa, về đi!
Hữu không nói lời nào, quay ngoắt xe, đạp thẳng
ra đường theo Bàng. Cả hai cắm đầu đạp xe như điên,
804
như trút nỗi giận vào chiếc pedal xoay tít. Một lúc sau,
Hữu bắt kịp Bàng. Cậu toan bắt chuyện với gã thì Bàng
quay sang, gằn giọng:
- Cậu đừng đem chuyện này nói với ai. Đừng bao
giờ nhắc tên con chó cái ấy trước mặt tớ nữa!
Hữu im lặng, gật đầu đồng ý.
805
CHƯƠNG HAI MƯƠI LĂM
Có một điều mà Hữu không bao giờ ngờ tới là

Viên có quen biết Hướng. Nói đúng ra, Hướng làm thuê
cho Viên. Viên có một cửa hiệu buôn trà nhỏ trên thị xã
Bắc Ninh đã lâu, làm ăn cũng tương đối khấm khá. Anh
thường lên mạn ngược thu gom trà ở Thái Nguyên. Nhờ
quen biết Hướng, vốn người Cao Bằng, Lạng Sơn, Viên
lại mở rộng vùng hoạt động thương mại của mình. Anh
mua trà vùng cao về thị xã và mang muối lên vùng núi
bán lại. Viên quen Hướng đã hơn năm năm nhưng thủy
chung không biết Hướng hoạt động Việt Minh. Công
việc Viên thuê Hướng chỉ là kéo xe giao hàng cho anh
806
trong thị xã khi cần hoặc thỉnh thoảng đi cùng anh lên
vùng ngược để giao lưu với người vùng núi cho việc
mua bán. Viên vốn không thích chuyện chính trị nên ít
khi lưu tâm đến những vấn đề quốc sách. Với anh, chế
độ nào cũng được miễn cho anh có không khí để thở,
không gian kiếm tiền là đủ. Anh không thích chế độ
Thực dân nhưng không căm thù nó như nhiều người
khác. Vả chăng, sự quen biết của anh với một số người
đang phục vụ dưới chính quyền Bảo hộ cũng tạo cho anh
có một chỗ đứng tương đối vững vàng trong việc kinh
doanh trà ở Bắc Ninh. Chừng ấy là đủ. Thế nhưng Viên
biết Hướng không ưa chế độ Thực dân cũng như Chính
phủ Bảo hộ. Sau vài lần trao đổi với nhau về quan điểm
chính trị, Viên tinh ý nhận ra điều đó. Mỗi lần nhắc đến
các quan điểm chính trị, Viên nhận thấy sự hậm hực, tức
tối của Hướng đối với chính quyền sở tại. Hướng không
đọc sách nhiều như Viên, lại là người vùng núi nên có
phần nóng nảy, bộc trực chứ không như Viên. Nhận ra
những khác biệt, Viên tự nhủ sẽ không nói chuyện với
Huớng về quan điểm chính trị nữa. Anh không thích
những điều này xen vào việc làm ăn đang tốt đẹp của
mình. Vả lại, Hướng chỉ là một người làm công cho Viên
807
nên anh không muốn những chuyện này làm ảnh hưởng
tới việc làm ăn. Vì vậy, thường chuyện trao đổi giữa
Viên và Hướng chỉ gói gọn trong chuyện kinh doanh là
chính.
Trưa nay, công việc giao hàng cho khách đã xong, Viên
ngồi nhàn nhã tính lại sổ sách và kho hàng. Thấy trà đã
bắt đầu vơi trong kho, anh nghĩ đến chuyện lên mạn
ngược đặt thêm trà mang về bán. Dĩ nhiên, anh phải
mang một số muối lên ấy trao đổi để mua trà mang về.
Dạo này, việc di chuyển đi lại vùng cao cũng gặp một số
khó khăn vì Việt Minh dường như kiểm soát khu vực ấy
ngày càng nhiều. Quân Pháp tuy có gửi đến những vùng
núi để kiểm soát an ninh nhưng không xuể. Họ dần dà
muốn bỏ rơi vùng ngược để bảo tồn lực lượng. Người
Pháp lui về vùng xuôi, thành phố, để duy trì sự bảo hộ
của chính quyền Thực dân và gần như muốn để ngỏ
vùng núi. Lực lượng Việt Minh từ sau Đệ nhị Thế chiến
đã lớn mạnh rất nhanh. Họ rất giỏi trong việc xây dựng
lực lượng quân sự. Trong thời kỳ cuối của Thế chiến thứ
hai, giai đoạn quân đội Hoa Kỳ phản công ồ ạt trên chiến
trường Thái Bình Dương, chính phủ Hoa Kỳ đã gửi
808
những toán cố vấn bí mật liên lạc với Việt Minh và Hồ

Chí Minh. Hai bên đã có những trao đổi hợp tác. Quân
đội Mỹ phụ trách huấn luyện quân sự cho Việt Minh,
đánh đổi lại những tin tức bí mật Việt Minh thu thập về
tình hình quân đội Nhật. Cuộc hợp tác ấy nhanh chóng
chấm dứt khi Thế chiến thứ hai kết thúc. Sau đó, Việt
Minh liên kết với quân đội Mao Trạch Đông khi cuộc
Cách mạng Vô sản ở Trung Hoa lục địa thành công vào
tháng 10 năm 1949.
Chính việc Hoa Kỳ bắt đầu nhúng tay vào Đông Dương
để hất cẳng Pháp, khiến cho tình hình ngoại giao giữa
Mỹ và Pháp trở nên căng thẳng, tuy họ là đồng minh
trong cuộc Thế chiến thứ hai. Dưới sự giúp sức của
Trung Hoa Cộng sản, Việt Minh phát triển nhanh chóng
và là lực lượng duy nhất có đủ sức đối lập với quân đội
Pháp. Tuy chưa có cuộc đụng độ lớn nào giữa Việt Minh
và Pháp nhưng đã có những căng thẳng nhỏ xảy ra giữa
hai lực lượng khiến cho việc đi lại giữa các vùng miền
với nhau trở nên ngày càng bất an và khó khăn hơn nữa.
Viên chịu khó thu thập tin tức từ cái đài, báo trung lập
nhận thấy hố cách biệt giữa Việt Minh và chính quyền
809
Pháp ngày càng lớn, khó thể hòa giải. Hoa Kỳ dường
như cương quyết muốn hất cẳng Pháp ra khỏi Đông
Dương để thay vào một chính quyền bản địa thân Mỹ.
Trung cộng muốn bành trướng Chủ nghĩa Cộng sản ra
khắp vùng Đông Nam Á mà Việt Nam là một mắt xích
quan trọng, nên họ ủng hộ Việt Minh tuyệt đối. Nôm na
Việt Nam đang trở thành một nồi nước được đun nóng
lên từng ngày.
Với sự nhanh nhạy của một con buôn, Viên nhận

thấy miền Bắc sẽ khó yên ổn trong tương lai không xa.
Anh đã thăm dò mọi nơi, lắng nghe mọi chỗ và cuối
cùng anh hướng vào miền Nam là nơi anh cho là an toàn
hơn cả để làm một cuộc dời đổi. Thời ấy, vào miền Nam
giống như đi sang một quốc gia khác: Đường xá xa xôi,
diệu vợi, lại rắc rối giấy tờ. Viên suy nghĩ mãi mà vẫn
đắn đo: Liệu có khôn ngoan khi buông bỏ tất cả để đem
gia dình vào Nam? Đời sống trong ấy như thế nào Viên
chưa từng biết, anh chỉ nghe người ta nói rằng, trong ấy
đời sống sung túc và dễ thở hơn ngoài này rất nhiều. Lại
là vùng thuộc địa của người Pháp, tất được bảo vệ
nghiêm ngặt hơn ngoài này. Nhưng vẫn là một vùng lạ
810
nước lạ cái Viên chưa từng đến, bảo sao anh không suy
nghĩ đắn đo cho được!
Đang mải miết suy nghĩ thì Hướng gõ cửa bước

vào. Nhìn thấy Hướng, Viên vội hỏi:
- À anh Hướng, anh giao hết số hàng rồi hả?
Hướng gật đầu, tay lau mồ hôi trên trán:
- Vâng, đã! Gớm hôm nay sao nóng thế! Tôi chạy
đến mướt cả mồ hôi.
Viên mỉm cười, gật đầu:
- Ừ phải, thôi anh ngồi nghỉ đi! Uống nước cho

đỡ mệt!
Hướng lầm bầm cảm ơn rồi ra góc phòng, có

chiếc bàn nhỏ và ấm chè trên bàn. Hắn rót ra một tách trà
nóng vừa thổi vừa nhấp. Mỗi lần nuốt vào một ngụm trà
nhỏ là hắn lại "khà" ra một tiếng lớn. Một lúc sau,
Hướng ngẩng lên nói với Viên:
- Lâu rồi cậu không đi lên vùng ngược lấy chè à?
Viên gật đầu:
811
- Ừ phải, anh nhắc tôi mới nhớ! Hàng trong kho

vơi quá nửa rồi! Chắc phải thu xếp lên Thái Nguyên
mang hàng về anh ạ!
Hướng gật đầu không nói, ngửa cổ uống hết tách

chè. Chép miệng vài cái, hắn khề khà nói:
- Mấy người ở vùng tôi xuống bảo tôi dạo này

muối đang có giá đấy, anh nên mang một ít lên ấy kiếm
lời.
- Thế à? Viên ngẩng lên hỏi.
- Ừ! Dạo này Tây nó xiết chặt an ninh giữa vùng

xuôi và vùng núi lắm nên đi lại khó khăn, gạo với muối
trở nên khan hiếm. Chưa kể, nó mà thấy ai gùi gạo, muối
lên mạn ngược là nó bắt vì nghi là cung cấp cho Việt
Minh.
Viên gục gặt đầu. Chuyện đưa gạo muối lên vùng
cao đối với anh không khó vì anh đã có đường dây mua
bán từ lâu. Anh lót đường rất kỹ trong mỗi chuyến đi
buôn của anh. Đề nghị của Hướng khiến Viên nảy ra một
ý hay. Anh bảo Hướng kiểu nửa đùa nửa thật:
812
- Ừ, anh nói phải. Tôi phải làm một chuyến lên

mạn ngược đưa muối kiếm lời, biết đâu lại kết thân được
với một ông Việt Minh nào đó thì cũng tốt!
Hướng đang vỗ vỗ cái ống điếu chuẩn bị châm

một điếu, nghe Viên nói, dừng lại nhìn trân trân Viên,
nhíu mày:
- Cậu nói gì thế?
Nhìn vẻ mặt Hướng, Viên đổi giọng, đùa:
- Ôi Giời, tôi đùa đấy! Chẳng có cửa nào mà gặp

nổi các ông ấy! Mà có muốn chưa chắc các ông ấy chịu
cho gặp.
Hướng chả nói gì. Hắn bỏ vào một nhúm thuốc

lào vào cái điếu, châm một mồi lửa rồi bắt đầu rít. Ánh
lửa nhỏ lúc bùng lúc tắt theo độ rít của Hướng một lúc
rồi tắt hẳn. Hướng ngả đầu ra, thở một hơi khói dài,
trắng xóa trên không trung. Hắn lim dim mắt một lúc rồi
hỏi vẻ dò xét:
- Cậu định gặp Việt Minh làm gì?
Viên gạt di:
813
- Tôi chỉ đùa cho vui, Việt Minh đâu có dễ mà

gặp. Hành tung họ bí mật, nhất kỳ xuất chúng. Dễ mà
thấy được họ.
Bất ngờ anh chuyển đề tài:
- Này, tôi đang định chuyện mở rộng làm ăn

trong miền Nam đấy!
Hướng trợn mắt:
- Cậu đùa?
Viên nghiêm mặt:
- Không, tôi không đùa. Tôi đang suy nghĩ vào

miền Nam để xem xét một chuyến.
Hướng bám theo:
- Cậu đi một mình?
Viên lắc đầu:
- Không. Có thể tôi đi với một cậu bạn cùng xóm

ngày xưa. Cậu ấy có ý định muốn vào miền Nam cho
biết.
Hướng lơi ra:
814
- À ra vậy! Nghe nói vào Nam giấy tờ rắc rối

lắm! Cậu lo được à?
Viên lắc đầu:
- Chưa, tôi chưa biết làm sao. Chỉ mới là ý định.
Hướng làm ra vẻ không quan tâm, hỏi vu vơ:
- Bạn cậu là ai thế?
- Nói ra anh cũng chả biết! Nó cùng quê với tôi,

ở Lãng Ngâm ấy, tên nó là Hữu.
Hướng nghe tên giật nẩy mình. Cũng may, Viên

đang cúi xuống tính toán gì đấy nên không thấy thái độ
của Hướng. Hắn vội trấn tĩnh, tỏ ra bình thường, đánh
quàng sang câu chuyện khác:
- Khi nào cậu lên Thái Nguyên?
Viên ngừng viết, ngẫm nghĩ một lúc rồi nói:
- Chắc tuần sau tôi sẽ đón xe lên Thái Nguyên.

Anh ở đây phụ giúp với thằng Tải xem hàng họ giùm tôi.
Tải là em ruột của Viên. Hướng gật đầu nhanh:
- Vâng, được mà! Cậu yên tâm.
815
Vẫn còn xốn xang nghĩ đến Hữu, Hướng bất ngờ
đổi đề tài, dò hỏi Viên:
- Này, người bạn cậu tên Hữu nghe quen quen.

Anh ta ở Lãng Ngâm à?
Viên gật đầu:
- Vâng, người cùng làng.
- Cậu quen anh này lâu chưa?
Viên cười xòa:
- Ôi dào, nhà nó với nhà tôi gần nhau. Tôi biết nó

từ khi nó còn chập chững. Năm nay nó độ mười tám
mười chín gì đấy!
Hướng đinh ninh "chắc đúng là thằng Hữu rồi

chứ không phải ai khác!". Gã cố hỏi thêm cho chắc:
- Thế cậu ta không thích ở ngoài này làm ăn hay

sao mà phải vào tận trong ấy?
Viên ngừng viết, ngẩng nhìn Hướng vẻ ngạc

nhiên:
- Ôi chao, anh có vẻ quan tâm cậu Hữu nhỉ?
816
Hướng vội chối:
- Không, tôi chỉ tò mò, cậu ta còn ít tuổi mà máu

phiêu lưu quá, dám bỏ quê vào tận trong miền Nam. Hẳn
cậu ta chắc có dự tính gì lớn lắm!
Viên lắc đầu cười xòa lại cúi xuống hí hoáy ghi
chép:
- Dự tính gì đâu! Tôi nghĩ nó chỉ thích đi chơi.

Sắp lấy vợ rồi, làm một chuyến đi chơi trước khi bị buộc
chân lại ấy mà!
"Đích thị là nó, thằng Hữu rồi!" Hướng nóng nảy

kết luận. Gã thấy nóng ruột chỉ muốn chạy bay đến gặp
Thông kể cho anh ta biết về câu chuyện này, nhân tiện
cười vào mặt anh ta vì sự tin tưởng đã đặt vào tên nhãi
ranh không cùng giai cấp. Hướng cầm ống điếu làm
nhanh thêm một điếu nữa rồi tìm cách cáo từ ra ngoài,
sau khi nghe Viên dặn với:
- Anh đi đâu thì đi khoảng ba giờ chiều quay lại

đây nhá, tôi có chút việc nhờ anh.
Hướng đi bộ hướng về phía trung tâm thị xã, đầu

hắn lan man nghĩ đến Hữu với nhiều cảm xúc đan xen.
817
Hướng hậm hực suy nghĩ: "Thằng phản Đảng khốn nạn!
Nó định bỏ Đảng vào Nam bám chân Thực dân. Mình
biết ngay từ đầu khi nhìn mặt nó. Mình đã nói với lão
Thông mà hắn không nghe mình, cứ tin vào nó. Đám giai
cấp địa chủ kia có khi nào chúng nó nói thật! Có khi nào
chúng nó đứng về phía giai cấp công nông? Chúng nó
chỉ là một lũ bóc lột xương máu nhân dân bằng mọi lúc,
mọi giá. Mình biết rồi sẽ có ngày này, thằng khốn nạn
Hữu này sẽ lừa thầy phản bạn, sẽ lừa dối Đảng, sẽ phản
bội tư tưởng của giai cấp chuyên chính vô sản. Mình biết
mình sẽ đúng!" Hướng vừa đi, vừa thở hồng hộc, lên cơn
tức như chính Hữu đang tính chuyện đâm sau lưng gã.
Giá bây giờ có Hữu trước mặt, Hướng sẽ lao vào siết cổ
thằng oắt con chưa ráo máu đầu đã mưu cầu tham sống
sợ chết, phản bội lại Đảng Cộng sản, phản bội lại tư
tưởng mà gã đã đau đáu đi theo. Mà của đáng tội, ngay
từ đầu khi nhìn thấy Hữu và biết gia thế của cậu, gã đã
không thích, không muốn cho Hữu tham gia, thế mà
Thông vẫn một mực bao che, chấp nhận, lại còn giảng
giải tư tưởng hoạt động của Đảng là phải thống nhất lòng
dân, kêu gọi đồng thuận của mọi giai cấp trong xã hội
lúc này. Đảng đã phân định đâu là đám tư sản mại bản,
818
đâu là giới tư sản dân tộc yêu nước. Ngay cả giới địa chủ
ở nông thôn cũng vậy: Có những địa chủ chỉ bám chân
Thực dân, Đế quốc, nhưng cũng không ít những địa chủ
có lòng với dân tộc, quê hương. Thông lải nhải với
Hướng về những chính sách không phân biệt đối xử của
Đảng. Trong thâm tâm, Hướng chưa bao giờ và không
bao giờ tin bọn địa chủ kể cả con cháu chúng. Một bọn
người chỉ lấy sự bóc lột dân nghèo làm niềm vui và tiền
là máu, là lẽ sống của chúng. Dù không nói ra, Hướng
vẫn không bao giờ chấp nhận lý lẽ của Thông và thậm
chí gã cho rằng Thông là kẻ theo chủ nghĩa ba phải, xét
lại như kiểu Tờ Trót Ki (Trostky) của Nga. Hôm nay,
biết được chuyện của Hữu, Hướng lấy làm bằng lòng vì
những suy nghĩ của gã, tự thấy mình thông minh, đã
đoán trước được điều này. Từ trước đến giờ, thủy chung
Hướng chưa bao giờ có cảm tình với Hữu: Một phần vì
tư tưởng chuyên chính vô sản đã được nhồi nhét, hòa
quyện trong dòng máu của hắn, một phần vì Thông dành
nhiều cảm tình với Hữu. Thông dẫu sao là người có chút
ăn học nên sự hiểu biết của anh trong cách đối xử có
phần nhẹ nhàng, mang tính ngoại giao, không như
Hướng thô lỗ, dứt khoát, có phần tàn bạo hoang dã.
819
Những chuỗi ngày cơ cực khi còn sống trên vùng núi, bị
chính quyền Thực dân đàn áp, bị những tay nhà giàu
chèn ép, khiến hắn và cả bản làng của hắn sống dở, chết
dở, là những kinh nghiệm đau thương in đậm trong
Hướng. Đến khi hắn tìm đến và đầu quân cho Việt Minh
thì những kinh nghiệm ấy là hành trang cần thiết để hắn
cương quyết một mất một còn với bọn Thực dân và chế
độ Phong kiến bóc lột kia. Không may, gia đình Hữu lại
thuộc cái thành phần mà hắn căm thù nhất. Ngay từ ngày
đầu, Hướng đã nhìn Hữu bằng đôi mắt không thiện cảm.
Hắn vùng vằng khi nghe Thông giải thích về đường lối
chính sách của Việt Minh và Đảng Cộng sản. Dẫu Thông
có nói thế nào thì trong tâm tưởng, Hướng đinh ninh
Hữu là thành phần không thể cải tạo nổi. Với tư tưởng
ấy, Hướng tin chắc hắn và Hữu không bao giờ đi chung
một con đường. Có chăng, Hữu đang lợi dụng lòng tin
của Thông và các đồng chí trong vùng hắn hoạt động để
mưu cầu lợi ích, rồi Hữu cũng đánh bè qua sông. Niềm
tin ấy trong lòng Hướng đã lâu nhưng chưa có chứng cứ
để chứng minh cho Thông thấy là hắn nghĩ đúng. Nào
ngờ, sự tiết lộ vô tình của Viên khiến Hướng vừa tức tối,
vừa mừng rỡ vì biết những suy nghĩ của mình là chính
820
xác. Hướng nóng lòng muốn gặp Thông để trình bày

những gì hắn biết hôm nay. Đây quả là dịp tốt để Hướng
trình bày cho Thông thấy những dự đoán của hắn về Hữu
là chính xác, hắn cần phải nắm bắt cơ hội càng sớm càng
tốt. Trời giờ này mới hơn một giờ, còn nóng bức lắm.
Tối nay, Hướng có cuộc hẹn với Thông và một số đồng
chí khác ở nhà anh ta. Hướng đành phải đợi đến tối để
trình bày cho Thông biết những điều hắn vừa thu thập
được. Hắn vừa đi vừa suy nghĩ làm thế nào để biết chắc
những lời Viên nói là đúng để thuyết phục Thông.
Hướng thở dài, đăm chiêu suy nghĩ.
***
Hữu bừng tỉnh khi những tia sáng đầu tiên trong
buổi sớm dọi qua khung cửa sổ nhỏ, chiếu xuống mặt.
Không khí buổi sáng tinh mơ mát dịu khiến Hữu uể oải
trở người trên chiếc phản trải tấm chiếu hoa. Cậu lười
biếng chớp mắt vài lần trước khi tỉnh ngủ hẳn, nhìn ra
ngoài sân thấy nắng đã tràn hết cả, Hữu giật mình tỉnh
hẳn. Cậu ngồi bật dậy, nghĩ thầm: "Chết mẹ, muộn quá
thì phải!" Cậu nhớ ra mình có hẹn với anh Bỏi là phụ
821
giúp anh cày đất hôm nay. Sau mùa gặt, người ta bắt đầu
cày đất để trồng ngô vào giữa vụ mùa. "Dễ anh ta làm
hết cả cánh đồng rồi cũng nên!" Hữu nhăn mặt nghĩ
thầm: Bỏi chắc đã làm xong cánh đồng rồi. Cậu cảm
thấy ngượng ngùng vì đã ngủ quên. "Cũng tại thằng
Bàng, hôm qua ghé sang nhà chơi rồi rủ uống vài ly nếp
nâu, mới sinh ra cớ sự thế này!" Vừa làu bàu, Hữu bước
vội xuống phía sau nhà, thấy một chậu nước ai để trên
chiếc phản gỗ, Hữu bước tới, cúi xuống lấy tay khoắng
vào chậu nước sạch trong, vốc một vốc nước vỗ lên mặt
cho tỉnh ngủ. Làm mấy vốc như vậy, Hữu đã cảm thấy
tỉnh táo hẳn. Cậu lấy tay vuốt lại bộ quần áo vải nâu cho
phẳng phiu rồi định bước ra khỏi nhà. Vừa chuẩn bị ra
cổng thì có tiếng bà lý gọi:
- Hữu, anh đi đâu đấy?
Hữu quay lại:
- Dạ, con đi sang Gia Thượng có chút việc ạ!
- Thế bao giờ anh về? Anh sang đó gặp cái Xuân
à?
Hữu dùng dằng:
822
- À... không ạ! Con hứa với anh Bỏi nhà cụ tổng

sang giúp anh ấy cày đất. Xong con về!
Bà lý nhíu mày:
- Bao giờ thì xong?
Hữu nhăn mặt:
- U có việc gì dặn không mà hỏi mãi thế?
Bà lý dấm dẳng:
- Chẳng có việc gì quan trọng lắm, nhưng anh

dạo này cứ mất mặt bên nhà cụ tổng. Tôi chả thấy mặt
anh ở nhà mấy. Từ ngày bà tuần nhận rể, anh muốn ở rể
bên ấy rồi phỏng?
Hữu quay lại, cau có:
- U lạ thật! Con sang bên nhà vợ sắp cưới chứ có

đi đâu mà u khó chịu? Không lẽ u ghen với vợ con?
Bà lý bĩu môi:
- Tôi ghen gì với vợ anh. Nói nghe ngọt nhỉ? Đã

cưới hỏi gì mà vợ với chồng? Này, tôi bảo cho mà biết:
Anh sang ít thôi, mình là đàn ông, đừng có hở một tí thì
lại chạy ù sang nhà vợ, họ khinh cho. Anh phải giữ tư
823
cách mình. Cứ đàn đúm bên ấy mãi họ xem thường, rồi

vợ tương lai nó sẽ trèo lên đầu anh ngồi: "Làm trai rửa
bát quét nhà, vợ gọi thì dạ, bẩm bà tôi đây!".
Hữu bực mình:
- U cứ vớ vẩn! Con sợ gì cái Xuân. Chẳng qua là

anh Bỏi nhờ con giúp. Con hứa thì con phải đi. Thôi, nếu
không có gì con đi đây, chiều con về.
Nói xong, Hữu đi thẳng ra đường. Bà lý với theo:
- Này nhớ về sớm đấy! Đường xá xa xôi, lúc này

lại không yên ổn đâu!
Hữu không trả lời, đi thẳng ra phía đường làng.

Vừa đi Hữu lan man suy nghĩ về câu chuyện thằng Bàng
kể hôm kia. Chẳng là, nó có người anh họ đi phu trong
Nam đã hơn chục năm trước. Nghe đâu, anh họ nó hiện
đang làm ở một đồn điền cao su ở Lộc Ninh. Đời sống
nghe đâu cũng dễ thở. Anh họ nó từ ngày vào Nam làm
phu cao su, lên được chức cai phu đồn điền, đời sống
tương đối khấm khá. Anh họ nó xây được một nhà gạch
mái ngói cho vợ và ba đứa con. Nghe nó kể chuyện gia
đình anh họ nó vào miền Nam làm phu đồn điền cũng
824
thấy thích, vả lại cũng đúng ý Hữu đang tìm kiếm con
đường thoát khỏi sự kiềm tỏa của Hướng và Thông. Hữu
tò mò hỏi Bàng:
- Bàng, thế bây giờ họ còn tuyển phu đồn điền

không?
Bàng lắc đầu:
- Tớ không biết. Trước đây hai ba năm, tớ thấy

họ còn treo bảng tuyển phu, giờ thì không thấy nữa.
Chắc họ tuyển đủ rồi. Với lại hồi năm bốn nhăm, chiến
tranh, chết đói tràn lan, ba miền bị ngăn sông cấm chợ
thành ra cái việc tuyển phu chấm dứt từ đó.
Hữu hỏi tiếp:
- Vào Nam bây giờ có khó khăn lắm không?
Bàng nhìn Hữu, ngạc nhiên:
- Cậu định vào Nam à?
Hữu giả vờ lắc đầu:
- Uậy, không. Tớ chỉ tò mò thôi!
Bàng nhíu mày, nhỏ giọng:
825
- Nói thật với cậu, tớ cũng muốn làm một chuyến

vào Nam xem tình hình trong ấy thế nào. Nghe nói cuộc
sống trong ấy dễ dàng hơn ngoài ta rất nhiều. Vào ấy mà
sống dễ, tớ ở luôn không về làng. Tiếc rẻ gì cái cuộc
sống quanh năm làm trâu làm ngựa ở làng. Nhưng... vào
ấy phải có người quen biết giúp đỡ mình vài tháng đầu
tiên. Chứ lạ nước lạ cái làm sao biết sống bằng cách nào.
Tớ muốn đi lắm mà còn ngại cái khoản đó.
Hữu gợi ý:
- Cậu có người anh họ đang làm đồn điền cao su

ấy. Vào trong đó nhờ vả anh ta vài tháng đầu cũng được
mà!
Bàng đăm chiêu:
- Ừ thì anh ta là anh họ tớ, nhưng đại bác bắn

cũng chưa tới. Anh chị em con bà bác. Mà anh ta là con
bà vợ hai của chồng bác tớ, chứ cũng chẳng dây mơ rễ
má gì với tớ cả. Cách vài tháng, tớ có gửi thư vào cho
anh ấy để hỏi thủ tục vào Nam, chả thấy trả lời trả vốn
gì.
Hữu nén tiếng thở dài:
826
- Tớ nghe cậu kể chuyện, cũng thích tò mò làm

một chuyến vào Nam xem thế nào. Nơi nào dễ sống thì
mình đi, đất lành chim đậu mà lại!
Bàng hỏi lại:
- Ông bà cụ cho cậu đi à?
Hữu lắc đầu:
- Không. Tớ liều thử một chuyến thôi. Nếu trong

ấy dễ sống, tớ vào lập nghiệp, sinh sống được tớ sẽ đón
thầy u vào ở với tớ.
Bàng gật gù:
- Cậu nói nghe hay đấy! Thế mà tớ nghĩ không

ra. Bọn mình còn trẻ, cứ đi thám hiểm một phen xem thế
nào. Được thì ở, không được thì lại tếch ra đây. Có mất
mát gì mà phải sợ nhỉ?
Dừng một chút, Bàng lại đăm chiêu:
- À vấn đề là giấy tờ tùy thân và tiền bạc. Làm

sao mình lo được nhỉ?
Hữu im lặng. Đây là vấn đề mà Hữu đau đầu.

Tiền bạc thì Hữu có thể tìm lo cho mình được. Gia đình
827
cậu có của ăn của để không phải lo, nhưng giấy tờ để vào

Nam, làm cách nào lo được mới là điều đáng nói. Chẳng
lẽ, cả hai cứ mua vé tàu xuyên Việt đi thẳng vào Nam?
Nhưng dạo này, chính quyền kiểm soát rất chặt chẽ trên
tất cả các trục giao thông từ Nam ra bắc, từ đường thủy
đến đường bộ. Không dễ gì thoát ra khỏi tai mắt của
chính quyền nếu không có giấy tờ hợp lệ. Đang cả nghĩ,
Hữu nghe Bàng "à" lên một tiếng thật to:
- À, tớ nhớ ra rồi. Tớ có người bạn trên Hà Nội,

anh nó làm trong phủ Đốc phủ Sứ Hà Nội. Nghe đâu anh
ta làm to lắm. Để tớ liên lạc hỏi xem có cách nào mình lo
giấy tờ vào Nam được không nhé!
Hữu tươi nét mặt:
- Vậy cậu hỏi ngay đi xem sao?
Bàng lại nhíu mày:
- Nhưng ngộ nhỡ anh ta đòi phải có tiền lo lót thì

sao?
Hữu nhanh nhảu, giục giã:
- Cậu đừng lo chuyện tiền bạc. Tớ sẽ cố thu xếp

nếu được.
828
Bàng quay lại nhìn Hữu, trợn mắt:
- Cậu chắc lo được không? Nếu được, tớ đón xe

lên Hà Nội gặp thằng bạn ngày mai đấy!
Hữu gật đầu, nói như đinh đóng cột:
- Được, tớ lo được!
Bàng mừng như bắt được vàng, đứng phắt dậy

chia tay Hữu:
- Vậy a! Vậy mai tớ đón xe lên Hà Nội, rồi sẽ về

báo tin cho cậu biết ngay.
Bàng đi lên Hà Nội đã hai ngày nay vẫn chưa

thấy quay lại khiến Hữu sốt ruột, trông đứng trông ngồi.
Kế hoạch trốn vào Nam của cậu ấp ủ vẫn chưa thành
hiện thực. Cậu không dám kể với ai, kể cả cha mẹ và
người vợ sắp cưới của mình. Theo ý bà Cả Thiện thì phải
đến năm sau cậu với Xuân mới làm đám cưới được,
khiến Hữu phân vân không biết theo hướng nào: Lấy vợ
rồi vào Nam, hay vào Nam trước lập nghiệp, rồi về quê
lấy vợ đem vào. Mải miết suy nghĩ làm con đường dài
trở nên ngắn lại, Hữu đến Gia Thượng lúc nào không
biết. Đang đi, Hữu nghe tiếng gọi:
829
- Cậu Hữu, đi đâu đấy!
Hữu giật mình ngẩng lên nhìn dáo dác. Cậu nhận
ra Bỏi đang vẫy, còn Xuân đứng dưới ruộng nhìn lên.
Hữu vội rẽ ngang đường đê, bước vào thửa ruộng Bỏi và
Xuân đang đứng. Cậu nở nụ cười cất tiếng:
- Anh Bỏi, em xin lỗi vì đến muộn. Nhà ta rẽ

ruộng xong chưa? Có cần em phụ giúp gì không?
Bỏi cười vang:
- Chúng tôi làm gần xong rồi, còn khoảnh ruộng

này làm nốt là xong. Tôi với cô Xuân ra đồng từ lúc gà
gáy canh năm cơ đấy!
Hữu liếc nhìn Xuân hơi xấu hổ vì cái sự trễ nải

của mình. Thấy Xuân nhìn mình ra chiều thách hỏi. Hữu
gãi đầu:
- Ấy, hôm qua, em mải tiếp mấy đứa bạn nên ngủ
muộn. Thế là dậy muộn. Vừa dậy là em phóng ngay đến
làng ta luôn đấy!
Xuân chống cuốc xuống ruộng bùn, chùi tay vào

chiếc váy đen vải thô dính bẩn đầy đất, vừa nói:
830
- Chắc anh với bạn anh uống nhiều rượu lắm nên
ngủ say, quên cả giờ giấc phải không?
Hữu vừa nói vừa lội bừa xuống ruộng:
- Anh có uống gì đâu, chỉ là gặp bạn lâu ngày

mải nói chuyện nên ngủ muộn. Thôi, này đứng tránh
sang một bên đi, anh làm cho, ngoáy cái là xong ấy mà!
Nói rồi, Hữu xắn tay áo, cầm lấy cái cuốc đất từ
tay Xuân, cậu bắt đầu cuốc để dỡ đất. Sức trai mười
chín, Hữu làm rất khỏe. Mỗi nhát cuốc cậu đập mạnh
xuống, cắm sâu vào vùng ruộng mềm xốp, ung ủng
nước. Hữu dùng sức dỡ mạnh nhát cuốc lên, cả một bụm
đất lớn theo nhát cuốc tung lên thật mạnh. Xuân đứng lùi
ra nhìn Hữu đang hăng hái dỡ đất khiến cô thấy vui trong
lòng. Sau những cố gắng chân tình của Hữu, giờ đây
Xuân đã dỡ bỏ được cảm giác e dè, khó chịu trong cô đối
với người con trai trước mặt. Người mà chỉ một năm nữa
thôi cô sẽ xem là người chồng đầu ấp tay gối đến trọn
đời. Trước ngày ông tuần Cả mất, Xuân vẫn không chịu
nổi cái ý định Hữu sẽ là chồng mình, sẽ là người đàn ông
đi bên cạnh cuộc đời cô. Ấy vậy mà, chỉ sau đám tang
của cha, những cảm giác khó chịu ấy bay biến đi lúc nào
831
không biết. Những chia sẻ mà Hữu dành hết tình cảm

cho cô trong những ngày tang khó đã khiến cho Xuân trở
nên quen thuộc với hình ảnh Hữu trong gia đình cô. Cậu
luôn tìm cách nâng đỡ cô những lúc cô cảm thấy tuyệt
vọng khi hình ảnh người cha thân thương không còn bên
đời mình nữa. Có những lúc ngắm Hữu đang làm những
công việc trong nhà để đỡ đần bà tuần Cả, ông nội, chú
Bỏi, chị Mừng, bà Ngan, thốt nhiên cô nhận ra hình ảnh
cha cô trong người trai trẻ kia: Một cái gì đó ấm áp, nhiệt
thành, chân tình. Những ánh mắt, những cái vỗ vai thân
mật mà Hữu tranh thủ dành cho Xuân khiến cô dần dà
xóa bỏ sự ngăn cách bởi cánh cửa lòng cô đã dựng lên từ
trước. Hữu tìm đến cô bằng tình cảm và xóa tan cảm
giác xa lạ, khó chịu trong cô bằng ngọn gió chân thành.
Bằng sự tự nhiên nhất có thể, Hữu đi vào đời Xuân nhẹ
nhàng hơn những gì cô tưởng tượng được.
Bỏi vừa làm vừa ngắm Xuân và Hữu. Hình ảnh

ấy khiến anh nhớ lại những ngày đầu anh gặp gỡ người
vợ đầu tiên: Cũng trạc từng ấy tuổi, cũng chân thành,
nhiệt huyết, yêu bằng cả trái tim và cái đầu nóng bỏng.
Nhìn Hữu, Bỏi thấy mình trong đó. Kỷ niệm vợ chồng
832
những ngày mới lớn ùa về, khiến Bỏi hứng khởi, trêu
chọc Hữu:
- Hôm nay, có cô Xuân ở đây, cậu Hữu làm tới

tối mịt chẳng biết mệt đâu! Tôi cược đấy!
Hữu ngẩng lên nhìn Bỏi, ngoác miệng cười:
- Một thửa ruộng này chứ thửa khác em làm

loáng cái xong!
Xuân bĩu môi:
- Anh nói hay thế! Thế mà không ra sớm cho

người ta nhờ. Để em với chú Bỏi làm muốn gãy lưng,
giờ mới xuất hiện.
Hữu mỉm cười nhìn Xuân, nói chữa:
- À, lỗi tại anh, anh biết mà! Tại mấy thằng bạn
chết tiệt kia...
Xuân chặn lại:
- Tại anh nữa ấy chứ! Đừng đổ tội cho người

khác...
Xuân lườm Hữu một cái dài. Hữu né tránh ánh

mắt Xuân, quay sang trêu Bỏi:
833
- Anh Bỏi chắc có kinh nghiệm nhiều phải

không? Sao biết rõ lòng em thế! "Lòng vả cũng như lòng
sung" hẳn!
Bỏi cười vang khi nghe Hữu nói. Anh bảo:
- Tôi từng như cậu nên tôi hiểu cậu mà!
Xuân xen vào:
- Anh Hữu này, báo cho anh biết tin này: Chị
Mừng có thai được bốn tháng hơn rồi đấy! Chẳng mấy
chốc chú Bỏi có con bế bồng.
Hữu quay lại nhìn Bỏi:
-Thế à? Nhìn thấy đôi mắt tươi vui của anh và cái
gật đầu xác nhận, Hữu kêu to:
- Chúc mừng anh sắp làm bố nhá!
Phút hứng khởi, Hữu nói thêm:
- Em mà lấy vợ xong, năm sau phải có con ngay,

để lâu nó nguội mất!
Bỏi bật cười lớn vì câu nói đùa của Hữu. Hữu
liếc sang Xuân, cậu thấy gương mặt cô đỏ hồng dưới làn
khăn mỏ quạ. Xuân giả vờ không nhìn Hữu có lẽ vì xấu
834
hổ. Hữu lấy làm thích chí vì sự lúng túng của Xuân mà
cậu cho rất là duyên dáng. Hữu bật cười hòa nhịp với
Bỏi. Cả cánh đồng xáo động vì tiếng cười của cả hai. Có
tiếng nói vọng từ phía các thửa ruộng bên của những tá
điền làm công vọng sang ơi ới:
- Này làm gì mà vui thế! Cho chúng tớ cười góp

với.
Cái nắng gay gắt của buổi trưa hè tháng 7 làm

Mừng mệt muốn đứt hơi. Cô đang giặt đống quần áo
trong nhà bà tuần Cả ngoài con suối nhỏ gần nhà. Cái
bụng chửa hơn bốn tháng của cô khiến cô đi đứng nặng
nề hơn. Mừng cúi xuống vò chiếc áo của Thuần. Cô vò
đi vò lại vết thẫm trên tà áo màu trắng bằng lụa của
Thuần. Thuần bây giờ đã là một cô gái sắp bước vào tuổi
mười ba. Cô bắt đầu dậy thì. Thuần không có vẻ đẹp
khỏe mạnh, mặn mà của Xuân, mà cô lại sở hữu một vẻ
thuần khiết, ngây thơ, mảnh mai trong sáng. Mừng hơi
mệt, cô dừng tay, cúi xuống vuốt chiếc bụng giờ đã lộ
dưới làn áo nâu thẫm. Mừng xoa xoa chiếc bụng. Tuy
mang thai nhưng cũng may mắn cô không bị hành vì cái
thai. Sức khỏe của cô gái hai mươi lăm tuổi khiến cô
835
lướt qua mọi thứ dễ dàng. Cứ nghĩ lại những ngày đã

qua, Mừng không thể tưởng tượng được cô có được ngày
hôm nay: Chồng và con, một gia đình nho nhỏ cho riêng
mình. Cuộc đời cô từ lúc sinh ra cho đến bây giờ chỉ
ngập trong nghèo khó, chưa bao giờ nếm được một ngày
no đủ. Cuộc sống nghèo khổ theo chân cô cho đến khi
vào sống trong nhà ông bà tuần Cả, cô mới có được
những lúc ấm thân. Đó đã là niềm hạnh phúc, nhưng làm
vợ Bỏi đối với cô là phép lạ mà ông Trời đã ban cho
cuộc đời cô. Giờ đây cô sắp làm mẹ, đã là ngoài sức
tưởng tượng của Mừng. Ngẫm lại, cô đã được nhiều hơn
mất. Mừng thấy sống mũi mình cay cay, cô hít một hơi
thật mạnh để đè nén cảm xúc mình xuống, tiếp tục cúi
xuống vò mạnh chiếc áo của Thuần. Giặt xong đống
quần áo của các cô cậu con bà tuần Cả, Mừng mang
đống quần áo về sân nhà để phơi cho khô. Trời thương,
tuy mang thai nhưng Mừng chưa hề bị hành hạ thai sản
ngày nào. Cô vẫn làm việc rất khỏe, không biết mệt. Đã
thế, thỉnh thoảng Bỏi lại mang về cho Mừng những
miếng sâm Cao Ly, không biết anh mua ở đâu, cho cô
ngậm để lấy sức khỏe: Khi thì anh bắt cô ngậm sâm, khi
thì nấu nước cho Mừng uống, hay ủ vào cơm cho cô ăn.
836
Đại khái Bỏi chăm sóc Mừng và cái thai rất kỹ lưỡng.
Mừng biết chuyện người vợ và đứa con Bỏi đã chết trôi
năm xưa. Cô hiểu tâm trạng Bỏi. Trời thương, cho anh
làm cha thêm một lần nữa, anh không muốn bị rơi vào
thảm cảnh năm nào. Mừng tủm tỉm khi nhớ lại một lần
con Hiên, đứa con gái phải lòng anh Bỏi, đã ghen tức với
cô khi nghe tin Bỏi cưới cô làm vợ. Ả gặp cô trên con
đường làng khi cô ghé qua nhà mẹ. Hiên chặn Mừng,
chống nạnh hỏi cạnh khóe:
- Nghe đâu anh Bỏi cưới cô làm vợ rồi hẳn?
Mừng đứng lại nhìn Hiên không đáp. Nhìn đôi

mắt tóe lửa của Hiên, cô biết ả đang rất tức giận. Hiên
cười khẩy, mỉa mai:
- Thích nhé! Vừa nghèo xác xơ, vừa xấu như cô

mà bây giờ có được tấm chồng bảnh nhất làng Gia
Thượng này! Hẳn ông Giời đãi cô nhể!
Mừng nhìn Hiên, đáp trả:
- Cảm ơn chị có nhời chúc mừng. Tôi thương xót

ông Giời không đãi chị! Tiếc quá, muốn bỏ cả chồng đi
theo giai mà Giời không chiều lòng người!
837
Nghe Mừng đáp, Hiên lồng lộn:
- Này cái con mặt gẫy kia, mày nói ai thế, hả?
Mừng cười khẩy:
- Ở đây có tôi và chị, không nhẽ tôi nói tôi?

Trong làng này, ai mà chẳng biết chị mê anh Bỏi chết
đứng, chết ngồi.
Khuôn mặt Hiên tròn vạnh, đỏ gay, phừng phừng

như trăng rằm tháng 7, đôi mắt trợn trừng chỉ muốn nhào
vào cào nát mặt cái con chết vằm trước mặt kia. Ả oán
Mừng từ khi nghe tin Bỏi lấy cô làm vợ, giờ lại nghe nó
chì chiết, mỉa mai ả lẳng lơ, đĩ thỏa, năm dạ bốn lòng.
Thật lòng, từ lâu ả đã chán thằng chồng nghiện ngập,
lười biếng, chỉ mong cho nó chết bằm chết dập ở đâu cho
được việc. Lòng ả tơ tưởng tới Bỏi từ lâu vì vẻ đường
hoàng, chững chạc của anh và cái nết hay lam hay làm.
Tiếc thay, dù ả có cố trang điểm "Chân mày vòng nguyệt
có duyên", hay đôi mắt lá dăm lúng liếng mà Hiên rất tự
hào "những người có mắt lá dăm, lông mày lá liễu đáng
trăm quan tiền", vẫn không làm Bỏi gợn chút sóng lòng.
Hiên hậm hực tức tối "Bỏ công trang điểm má hồng răng
838
đen" mà Bỏi vẫn vào tay người khác. Ấy là người mà

Hiên không ngờ tới! Cái con vừa xấu, vừa đen, mặt gẫy,
trán dô kia có gì xinh đẹp mà Bỏi lại đem lòng thương
mến! Càng nghĩ Hiên càng không chịu được!
Ả chì chiết:
- Mày đã hay ho gì! Làm người ở cho nhà ông bà

tuần thời may vớ được anh Bỏi chứ đẹp đẽ gì mà vênh
váo! Chẳng qua mày chỉ là cáo mượn oai hùm, nhờ ông
bà tuần mới lấy được tấm chồng chứ có gì mà tự cao...
Mừng ngắt lời, đốp lại:
- Này, tôi bảo cho chị biết: Anh Bỏi cũng làm
công cho ông bà tuần đấy! Thân phận hai đứa tôi là đi
làm công, vậy có gì là sai? Chúng tôi đẹp đôi, ông bà
tuần bảo thế, anh Bỏi cũng đồng ý như vậy! Chị không
có phần nên tức tối à? Chị ghen thì đi tìm anh Bỏi mà
hỏi nhé. Tôi được ông bà tuần thay mặt anh Bỏi hỏi tôi
làm vợ, chứ không như ai kia "Nói ra sợ chị em cười, lấy
chồng tháng 9, tháng 10 đẻ con".
839
Hiên trợn mắt, long sòng sọc. Ả không ngờ

Mừng đáp trả đanh đá thế! Cô ả toan mở mồm, Mừng đã
ngăn lại:
- Tôi với chị chẳng thù oán gì! Có chăng là chị

oán anh Bỏi sao chẳng đoái hoài đến chị. Chị đi tìm mà
hỏi anh ấy, đừng ở đây đấu đá với tôi. Tôi không dây vào
với chị. Nếu chị hỏi han tử tế tôi còn làm phúc chuyển
nhời, còn không chị tự đi mà tìm anh ấy!
Nói rồi, Mừng ngoay ngoảy bỏ đi không thèm

nhìn lại, mặc kệ Hiên đứng chửi bới đằng sau. Mừng chỉ
tủm tỉm cười đắc thắng.
***
Mải nghĩ, Mừng phơi xong chậu quần áo mới

giặt. Cô cúi xuống mang cái chậu đi vào gian nhà bếp.
Bà Ngan, lúc này cũng hơi yếu, dẫu sao bà đã ngoài sáu
mươi, đang ngồi nấu ấm nước nóng để pha trà, thấy
Mừng bèn gọi:
- Mừng, vào đây uống một cốc nước vối nóng

cho ấm dạ.
840
Mừng gật đầu đi vào gian bếp, tìm một chiếc ghế
đẩu thấp ngồi xuống. Bà Ngan đứng dậy, cầm một chiếc
bát sành đi lại ấm nước vối đang ủ trên bếp than tàn còn
ấm, bà nhấc lên rót ra một bát nước vối, nước vối vàng
ươm thoang thoảng mùi ngai ngái, man mát, uống vào
hơi tê đầu lưỡi, vị hơi đăng đắng nhưng ngậm một chút
sẽ nếm vị ngòn ngọt. Mừng cầm bát nước vối, nhấm
từng ngụm. Bà Ngan hỏi han về cái thai trong bụng
Mừng. Cô kể, lúc nãy cô có hơi thấy bụng nhâm nhẩm
đau, giờ thì đã êm. Cái thai đã lộ ra lùm lùm sau lần áo
nâu thẫm của cô. Mừng cúi xuống đưa tay vuốt bụng.
Đứa con trong bụng cô có lẽ đã tượng hình. Đứa bé đã
bắt đầu máy nhiều trong bụng, nhất là vào ban đêm,
trong không gian tĩnh mịch, Mừng càng cảm nhận đứa
bé hiện diện trong thân thể mình nhiều hơn. Có những
đêm cô không ngủ được khi bên cạnh cô, Bỏi đang gáy
vang như sấm, Mừng cảm nhận được từng cái giẫy đạp
của đứa bé trong bụng mình. Từng dòng máu nóng lưu
chuyển trong thân thể đang luân lưu nuôi một mầm sống
lớn lên từng ngày. Cái mầm sống trong suối nguồn hạnh
phúc của cô và Bỏi. Nỗi ao ước từng ngày từ khi cô biết
Bỏi trở về với gia đình ông bà Cả. Cái hình bóng người
841
đàn ông mà cô ấp ủ trong mơ ước từ khi bắt đầu biết len

lén soi gương. Đã bao lần trong nỗi cô đơn không có
người chia sẽ, những ưu tư tình cảm, cô đã tuyệt vọng
nhận ra thân phận mình, hoàn cảnh Bỏi, không tạo cho
cô một mảy may hy vọng, để rồi tự cô đành nhấn chìm
niềm mơ ước cỏn con trong sâu thẳm. Tâm tình cô như
những cơn sóng cồn vô tình hết đưa cô lên cao lại dìm cô
vào đáy sâu thăm thẳm của tuyệt vọng. Mừng quyết định
rũ bỏ... cho đến một ngày khi số phận đã mệt mỏi trong
cơn đùa dai dẳng, đã đặt bàn tay cô vào bàn tay Bỏi.
Và... đứa bé đang đưa chân đạp là kết quả mà cô không
bao giờ ngờ tới được. Trong đêm tối, Mừng nở nụ cười
mãn nguyện, đưa tay vuốt ve chiếc bụng tròn, bàn tay kia
cô luồn vào bàn tay bỏ lửng của Bỏi bên cạnh, xiết chặt.
Cô đưa tay lần xuống bụng xoa xoa như đang dỗ đứa con
cho nó nằm im, thì thầm nói với con: "Ngủ đi con, cho u
ngủ với!" Mừng thấy lòng mình dội lên một thứ tình yêu
thương khó tả. Cô chợt nghĩ đến mẹ mình. Cô chợt hiểu
và cảm thấy thương mẹ đến rơi nước mắt, nhớ đến cái
Sửu khi con bé chết, mẹ cô vật vã đau đớn ra sao. Giờ
này chính cô cũng sắp làm mẹ. Nhắm mắt thật chặt,
842
Mừng nghĩ đến, nếu như đứa con cô có việc gì... Mừng
rùng mình không dám nghĩ tiếp.
***
Bà Ngan nhìn những thay đổi trên gương mặt

Mừng, bà hỏi:
- Mày sao vậy? Đau bụng à? Cái thai có hành gì

mày không, Mừng?
Mừng cúi nhìn bụng mình, cô đưa tay vuốt nhè

nhẹ trên bụng, lắc đầu trả lời:
- Không bà ạ! Cháu không bị thai hành gì cả, vẫn

làm việc khỏe như trâu. Cháu nghe nói mang thai con so
thường rất mệt, thế mà cháu không hề hấn gì, thậm chí
cháu còn không bị nôn mửa như nhiều người khác. Cái
gì ăn cũng được không kén cá chọn canh gì sất!
Bà Ngan gật đầu:
- Thế thì con mày sau này có hiếu, không hành

cha hành mẹ.
843
Bà Ngan ngắm Mừng, nhận thấy từ hồi mang thai

tới giờ, Mừng trông đẹp hơn trước: Cô trông đẫy đà hơn
trước, da dẻ mịn màng, trắng hồng. Đôi lông mày cong
vút đen sậm. Tóc dài, đen bóng. Kinh nghiệm người xưa
truyền lại: Mẹ mang thai mà đẹp ra là con trai, xấu đi là
con gái. Bà bảo:
- Mừng này, tao thấy mày đẹp ra từ hồi có thai

đến giờ. Theo kinh nghiệm ông bà xưa, mày chắc có thai
con giai đấy!
Mừng đưa mắt nhìn bà Ngan, đôi mắt lấp lánh vẻ

mừng rỡ:
- Có chắc không bà? Nếu con giai thì phúc ông

bà...
Bà Ngan cười xòa:
- Ôi giào, mày không nghe người ta bảo: "Ruộng

sâu trâu nái không bằng con gái đầu lòng." Có con gái
đầu lòng nhờ vả được nhiều hơn. Mày không thấy cô
Xuân con bà tuần à! Con giai đến nhớn bị gái dắt mũi
đi...
Mừng nhìn bà Ngan, mỉm cười:
844
- Bà cứ nói thế! Con giai vẫn hơn bà ạ! Mười đứa

con gái không bằng hòn dái thằng con giai. Ở làng mình
là thế bà ạ!
Bà Ngan cười toét, lộ ra hàm răng nhuộm đen,

đôi chiếc răng đã mất. Bà lại ngắm nghía cái bụng chửa
của Mừng một lúc, bà nói vẻ chắc chắn:
- Mày chắc là có chửa con giai rồi. Bụng chửa

gọn mà lại nhọn đầu thế kia thì chắc mẩm là con giai.
Nghe bà nói, Mừng cúi xuống nhìn bụng mình.

Từ hồi có chửa đến giờ, cô chưa bao giờ để ý hình dáng
bụng mình, giờ nghe bà Ngan nói, cô mới để ý. Quả
bụng cô có hơi nhô lên, nhòn nhọn. Bán tín bán nghi, cô
hỏi lại:
- Chắc không bà Ngan? Cháu có chửa con giai à?
Bà Ngan gật đầu vẻ dứt khoát. Thấy vẻ mặt của

bà, Mừng vui thầm trong bụng. Đây là điều cô muốn
nhất, là điều Bỏi mong mỏi nhất. Mừng ngẩng lên nhìn
bà Ngan, khuôn mặt rạng rỡ:
- Nếu đúng như bà đoán thì vợ chồng con dày

phúc bà ạ! Anh Bỏi không nói ra nhưng con biết anh ấy
845
chỉ mong con giai. Cứ cho anh một thằng cu rồi sau đẻ
mười đứa con gái cũng được.
Bà Ngan bật cười:
- Gớm, nhà anh chị có sức nuôi nổi mười đứa

không mà mạnh miệng thế! Tôi biết, không có con giai
lần này chị cũng cố rặn một thằng cu cho anh thì mới
thôi!
Mừng mỉm cười, vuốt bụng:
- Vâng, phải thế bà ạ!
846
CHƯƠNG HAI MƯƠI SÁU
Những cơn gió heo may mang không khí se se

lạnh báo hiệu thời khắc giao mùa lại đến. Vòng tròn luân
hồi thời tiết cứ tuần tự xoay tròn, xuân qua hè đến không
cần ai mời mọc. Mùa thu khẽ khàng bước tới vén nhẹ
tấm màn trời đất để một lần nữa phô diễn bộ cánh vàng
rực rỡ bao phủ khắp đất trời. Sau những ngày hè lúc thì
nắng rực rỡ, nóng nung người, lúc thì ướt át những cơn
mưa tối trời, ngập đất, những cơn gió thu nhè nhẹ thổi
qua xua đi những khối không khí nóng ẩm khiến vạn vật
thở ra, thoải mái như vừa thoát khỏi sự tra tấn của trời
đất. Vài con cò, sếu đậu trên cánh đồng vừa thu hoạch,
847
cúi xuống, kiên nhẫn thọc sâu chiếc mỏ sừng dài xuống
vùng ruộng nông, sục tìm những con cá đáng thương với
vẻ tham lam hối hả. Bầu trời thu trong trẻo, xanh một
màu mượt mát, thỉnh thoảng vài cụm mây trắng toát như
những cụm bông đủ hình thù lơ lửng nhảy múa. Những
dải mây mỏng trải dài, man mác, đôi khi mềm mại như
giải lụa mỏng manh, xuyên suốt, hay như một nét vẽ
nguệch ngoạc của một tay họa sĩ lười biếng nào đó. Bầu
trời thu xanh biếc, trong suốt đến lạ. Ngửa mặt nhìn trên
bầu trời tuy sáng bởi những tia nắng trong trẻo, nhưng
không hề chói chang, người ta có cảm giác tia mắt họ có
thể xuyên suốt qua biên giới vô hình của vũ trụ. Từng
tốp nông dân gánh những gánh rơm, rạ đi trên đường đê
khi một vụ mùa vừa thu hoạch. Mùi rơm, rạ, mùi lúa
chín quyện cùng trong những cơn gió thu, hanh khô
thoảng qua, gieo vào lòng người một chút nao lòng khó
tả. Những chiếc lá bàng đỏ quạch đâu đó rụng xuống mặt
đất, nằm yên hòa bình, thỉnh thoảng bị một vài ngọn gió
nghịch ngợm đùa dai, quét nhẹ khiến những chiếc lá
bàng tung nhẹ, lướt dài trên mặt đất, rồi vướng vào một
gốc cây, gốc rạ nào đấy nằm yên nghỉ, nhẹ tênh. Mùi hoa
sữa nồng nàn quyện với mùi lúa vừa gặt khiến những
848
người khách phương xa một lần ghé lại không thể nào
quên vị hương dịu dàng như không thể dễ dàng quên
bóng dáng mảnh mai, tinh khôi của những cô gái đảm
đang, vén khéo của vùng Kinh Bắc cổ.
Trên con đường làng vắng, Xuân và Thược thong

thả đi bộ về làng. Sáng hôm nay, Xuân rủ Thược cùng
lên chợ huyện mua sắm một ít vải để may quần áo cho
mẹ và các em, tiện thể mua chỉ và một ít len để đan áo
cho mùa đông tới. Mấy chiếc áo len của mẹ và các em đã
sờn lông hết cả. Xuân vừa được bà Ngãi trong làng dạy
cho đan áo và khăn. Bà dạy cô đan khăn phải biết nối sợi
len màu để trộn màu để đan thành những hình rất đẹp
trên chiếc khăn len quấn cổ. Xuân thích thú khi đan một
chiếc rất đẹp cho mẹ. Vài hôm trước cô đan cho Lãm và
Lịch mỗi người một cái khăn len rất đẹp. Cô dùng hết tất
cả những cuộn len màu mà ông tuần Cả mua đã lâu khi
lên Hà Nội. Cô lấy những chiếc áo len của các em thấy
cái nào cũng sờn hết cả lông, không đủ để chống cái lạnh
vào mùa đông. Xuân nảy ý định sẽ đan cho các em mỗi
người một chiếc áo len và đan cho Hữu một chiếc khăn
quàng cổ. Bà Ngãi bảo phải lên chợ huyện mua len thì
849
may ra có len đẹp và dày. Xuân bèn rủ Thược đi cùng cô

lên chợ huyện. Thược vừa mới dạm hỏi, sang năm là về
nhà chồng. Chồng cô không phải người làng này, không
thuộc tỉnh Bắc Ninh. Sang năm cô phải theo chồng về
làng Xá, thuộc Hưng Yên. Xuân không hiểu sao Thược
lại lấy chồng xa như thế. Cô biết trai làng này có tên
Nhuận hơn cô và Thược hai tuổi rất thích Thược. Bao
lần gã nói xa nói gần sẽ dạm hỏi Thược làm vợ. Thế
nhưng đợi mãi vẫn chẳng thấy Nhuận nhúc nhích chuyện
cưới hỏi. Chuyện Nhuận thích Thược thì cả làng đều biết
vì gã dường như chẳng thèm dấu chuyện này. Bất cứ
người nào hỏi gã: "Đã chọn ai chưa?", Nhuận đều trả lời
không chút ngập ngừng: "Chọn rồi, cái Thược!".
Sau khi chọn mươi sấp vải thô về nhuộm nâu

may quần áo mặc và mươi cuộn len lớn đủ màu, trời đã
quá trưa, Xuân và Thược quyết định đi về làng. Từ chợ
huyện đi về làng phải mất khoảng ba mươi đến bốn mươi
phút. Xuân gánh một quang gánh đi bên cạnh, Thược tay
ôm một chiếc rá nhỏ đựng dăm cuộn chỉ và một gói kim
khâu. Cả hai thong thả đi trên đường dẫn về làng. Con
đường đi ngang qua núi Thiên Thai nằm phía xa xa.
850
Xuân quay mặt nhìn ngọn núi nằm im lìm dưới ánh nắng
chói chang của mùa hè tháng 7. Những mảng cỏ cháy
nắng, thưa thớt nằm im hứng chịu những tia nắng khắc
nghiệt rọi xuống giữa buổi trưa hè không gợn một cơn
gió. Xuân nhìn thấy cánh cửa nhỏ trên đồn Thiên Thai
đóng im ỉm. Dạo này, đội lính Tây đóng trên đồn cũng ít
khi xuất hiện đi tuần trong các làng ven đồn hay đi hành
quân đâu đó. Cánh cửa đồn lúc nào cũng đóng kín như
muốn dấu những bí mật đằng sau.
Lực lượng Việt Minh ngày càng lớn mạnh từ sau

Thế chiến Thứ hai, đẩy quân đội Pháp và Chính phủ Bảo
hộ vào thế phòng thủ nhiều hơn. Nhưng cũng từ đó,
nhiều cuộc giao chiến đã xảy ra giữa hai quân đội Pháp -
Việt. Chính phủ Quốc gia Việt Nam cũng bắt đầu thành
lập quân đội của riêng mình dưới sự dẫn dắt của Chính
phủ Pháp. Những thanh niên đến tuổi đều phải ghi danh
gia nhập quân đội, trừ khi họ có tiền để đút lót, hay đang
theo học ở các trường chuyên ngành hay đại học. Dân
miền quê còn khốn khổ hơn, phải chịu cảnh trên đe dưới
búa: Hoặc phải đi lính cho Tây, hoặc phải bỏ trốn lên
chiến khu theo Cách mạng. Làng dần dà vắng bóng
851
thanh niên chỉ còn ông già bà lão và con trẻ. Vào thời
này, các cô có được tấm chồng là phúc đức gia đình, còn
hơn phải chịu cảnh ế ẩm không ai nhìn ngó.
Xuân biết Nhuận tham gia Việt Minh. Gã thích

Thược nhưng cha Thược lại không thích Việt Minh vì
ông ảnh hưởng tư tưởng yêu nước của cụ Phan Bội
Châu. Thấy Nhuận chẳng chịu học hành ông lại càng
ghét cay ghét đắng. Giá được cái chăm chỉ cần cù như
nhiều trai làng thì cũng còn được, đằng này gã chỉ thích
đi rông và lắm chuyện. Nhuận không xấu trai, trái lại
điển trai là đằng khác. Tướng tá gã vào tầm trung bình
không cao to vạm vỡ cũng chẳng thiếu thước tấc. Duy có
điều gã nói chuyện vô duyên và thích huênh hoang ra
điều ta đây hiểu biết. Người trong làng thường kháo
nhau sau lưng Nhuận về cái trình độ bằng lá mít của gã
nhưng thích nói chuyện cung trăng. Người ta ngại vì gã
hoạt động Việt Minh, cậy quyền cậy thế, nhiều khi phải
chịu đựng nghe gã phán này phán nọ, họ chỉ biết bụm
miệng cười thầm. Vả chăng, chính Thược cũng không ưa
gì Nhuận, vì cái thói nghiện rượu của gã. Nhưng vào lúc
trai thiếu gái thừa như thời buổi này, chính Thược có lúc
852
tâm sự với Xuân: "Nếu thằng Nhuận bằng lòng hỏi cưới
tao, thì chắc tao cũng gật đầu cho rồi! Chứ để lâu chắc
tao bị kho mắm mất!" Ấy thế mà, đùng một cái, Thược
gật đầu nhận lời lấy một người ở tận Hưng Yên khiến
Xuân bất ngờ. Cô dự định sẽ hỏi Thược lý do cô nhận lời
lấy chồng xa như vậy.
Hai cô gái đi bên nhau tíu tít nói đủ chuyện. Bất

ngờ, Thược đổi đề tài:
- Sang năm mày đi lấy chồng rồi. Tao cũng thế!

Nhưng lấy chồng gần nhà như mày cũng sướng. Gần cha
gần mẹ vẫn hơn. Tao phải theo chồng về tận Hưng Yên,
xa thầy u và các em tao, chán thật!
Xuân cười:
- Ai bảo mày lấy chồng xa làm gì, bây giờ lại

than đứng than ngồi?
Thược quay sang nhìn Xuân một lúc rồi lại nhìn
thẳng con đường trước mặt:
- Tao có muốn đi xa như thế đâu, nhưng không

thể lựa chọn được! Tao không tốt số như mày: Con nhà
giàu có nên lúc nào cũng có nơi có chỗ sẵn sàng.
853
Xuân nghe nói thế bèn hạ giọng gạ:
- Vậy mày kể xem vì sao mà mày bằng lòng làm

dâu Hưng Yên?
Thược mỉm cười nhìn Xuân, hỏi lại:
- Mày sắp lấy cậu Hữu bên Lãng Ngâm, mày có

thích không?
Xuân nhìn Thược, ngẫm nghĩ vài giây rồi nói:
- Lúc đầu tao không thích anh ta lắm, nhưng qua

lại mãi rồi thấy quen. Vả lại, u tao cũng mến anh ta. Tao
thì... thế nào cũng xong!
Thược bĩu môi, trêu chọc:
- Thôi đi, có mà thế nào cũng xong. Mày cũng

thích nó chứ chẳng chơi. Vả chăng, hai đứa sàn sàn như
nhau dễ nói chuyện.
Rồi, cô hạ giọng buồn buồn:
- Người chồng tao sắp lấy lớn tuổi rồi, ông ta

cũng phải ba mươi ngoài. Đã có một đời vợ.
- Ôi, thật à? Xuân thảng thốt.
854
Thược gật đầu:
- Phải, ông ta có một đời vợ và có một thằng con

giai năm nay đã lên mười hai. Bà vợ ông ta bị sản hậu
khi sinh đứa thứ hai rồi chết cả mẹ lẫn con cách chục
năm trước. Ông cố gắng ở vậy nuôi thằng bé đến khi nó
mười hai tuổi. Bây giờ, ông mới dám nghĩ đến đi bước
nữa. Ông quen với gia đình một người chú họ bên thầy
tao. Năm ngoái, tao với thầy u tao lên chơi nhà ông chú
họ thì gặp ông ấy. Sau hôm gặp tao, ông ta về nhà nhờ
mai mối hỏi cưới. Thấy ông ấy già quá lại có một đời vợ
và một đứa con, tao không thích, muốn từ chối, nhưng
ông chú họ tao thì lại tiếc đám này, ra sức thuyết phục
tao và thầy u tao.
Dừng lại một giây, Thược nói tiếp:
- Nói nào là, ông ta là gia đình có của ăn của để.

Gia đình ông buôn bán gạo trên tỉnh Hưng Yên, khá giàu
có. Gia đình ông là người Hoa, họ Bành. Ông ta sinh đẻ
tại Việt Nam nên chỉ nói được chút ít tiếng Hoa. Ông ấy
tuy không trẻ, không được giai, nhưng được cái tử tế, ăn
nói đàng hoàng lễ phép, rất được lòng thầy u tao. Thôi
855
thì số tao không tốt như số mày, tao nhắm mắt đưa chân
lấy cho xong chuyện.
Xuân tò mò:
- Thế ra ông ấy hơn mày dễ đến hơn chục tuổi

nhỉ? Mày gặp ông ta mấy lần rồi mới quyết định nhận
lời?
- Hai lần: Một lần lên nhà ông chú họ tao, và một
lần ông ta về đây xin cưới.
Thược chép miệng:
- Số tao chắc phải xa gia đình. Ngày xưa, thầy tao

xem số cho tao bảo: Con này số sẽ lấy chồng xa và chết
xa quê hương. Tao không tin nhưng hóa ra thật, mày ạ!
Mày thấy không: Thằng Nhuận đi đâu nó cũng rao với
người ta nó sẽ lấy tao, mà nó có lấy đâu! Cuối cùng, tao
lại phải làm dâu Hưng Yên. Lấy chồng rồi làm sao mà về
bên nhà cha mẹ được nữa!
Xuân im lặng, ngẫm nghĩ: "Có lẽ con người ta có

số thật!" Nhớ ngày xưa, ông nội cô có lần nói chuyện với
u, cô nghe lén được: "Anh cả nhà này là con cầu tự nên
sức khỏe không tốt. Chị phải gắng chăm sóc anh ấy, chứ
856
tôi bấm số thấy anh ấy không thọ bằng chị đâu!" Quả
đúng là thầy cô vắn số, ra đi khi vừa ngoài bốn mươi
tuổi.
Xuân nhìn Thược an ủi:
- Thôi đừng buồn! Mày không lấy thằng Nhuận

có khi là may chứ không phải đen đủi đâu! Cái thằng
nghiện ngập, rượu chè suốt ngày. Lấy về có khi nợ đầm
đìa! Chưa kể cái nết thô lỗ, ăn nói chẳng ra ngô ra khoai.
Lấy nó chả bõ!
- Ừ phải. Nó chỉ được cái gần nhà thôi chứ tao

thấy ông chồng sắp cưới của tao hơn hẳn: Nói năng đàng
hoàng, điềm đạm, có ăn có học. Chỉ phải tội ở xa và đã
có vợ con.
Chợt Thược đổi nét mặt, tươi hẳn lên, giọng dí

dỏm:
- Này Xuân, xem vậy chứ ông chồng tương lai

của tao rộng rãi lắm nhá! Hôm vừa rồi, ông ấy cho người
chở xuống nhà tao một tạ gạo trắng bảo để gia đình ăn
857
dần. Khi nào hết thì bảo cho ông ấy biết, ông ấy sẽ chở
gạo xuống tiếp.
Xuân nhìn Thược trợn mắt:
- Thật á? Giời ạ, thế thì mày sướng rồi nhá! Ông

ta chắc giàu lắm hả?
- Ừ, khá giàu! Ông có cả ô tô riêng đấy! Hôm tao

lên thăm chú họ tao, gặp ông ấy lái xe ô tô màu đen bóng
trông bảnh lắm, mày ạ! Tao nhìn thích quá!
Xuân tò mò hỏi:
- Mày có đi ô tô với ông ấy chưa?
- Làm gì được, nhưng có lẽ sau này làm vợ ông ta

rồi thì tao sẽ được ngồi.
Thược cười khanh khách khiến Xuân cũng bật

cười theo. Thược kể:
- Ông Bành nói khi làm đám cưới ông ta sẽ mua

lụa bên Hàng Châu về may áo cưới cho tao.
Xuân đánh vào vai Thược, giọng ganh tị:
858
- Sướng thế mà còn than thở gì! Lấy chồng già

nhưng giàu như mày sướng hơn chán vạn người đấy!
Thược ngoác miệng cười, gật đầu thì thầm:
- Ừ, phải! Chỉ một nỗi ông ấy già quá!
Thược đánh nhẹ vai Xuân, cả hai cười khinh

khích. Đi ngang qua một vùng lúa vừa gặt, Thược ngửa
cổ hít mạnh một hơi, quay sang Xuân, nhí nhảnh:
- Mùa lúa mới gặt thơm quá, mày ạ! Thơm mùi

rạ mới. Mỗi khi lúa gặt xong, tao thích đi dọc đê ngửi
mùi này. Mày thấy tao ẩm ương37 không?
Nói xong, Thược cười khanh khách. Xuân gật

đầu, hòa theo:
- Không ai ẩm ương như mày!
Thược gật đầu. Xuân cảm thấy vui lây với vẻ hồn
nhiên của Thược. Thược là một cô gái đơn giản, vui đó
buồn đó. Sinh ra trong một gia đình nghèo, vất vả,
Thược chấp nhận cuộc sống của mình dễ như hơi thở,
chẳng mảy may dằn vặt, khổ đau. "Cái gì cũng có số,
37
Dở, chẳng có tác dụng gì.
859
mày ạ!" luôn là câu trả lời đầu môi của Thược mỗi khi
Xuân đau đáu muốn tìm câu trả lời cho một điều gì đó.
Thược không phải là người để tâm sự vì cô chẳng bao
giờ có một ý kiến giá trị gì giúp cho Xuân. Thược là
chiếc gối êm ái mỗi khi Xuân cần một nơi để nghỉ ngơi,
trốn tránh, bởi cô sẵn sàng để Xuân dựa đầu vào mà
chẳng bao giờ thắc mắc. Xuân yêu cái tính chân chất
hiền lành của Thược là vậy! Hai cô gái lớn lên cùng
nhau, hai cuộc sống trái ngược nhau nhưng thân nhau
tưởng chừng không rời nhau được.
Thược chép miệng than:
- Cứ sau mùa gặt là tao nhớ tới cốm thơm mày ạ!

Nhà mày năm nay có để thừa ra ít nếp cái Hoa Vàng làm
cốm không?
Xuân gật đầu:
- Năm nào nhà tao cũng để dành vài thúng nếp

non để giã cốm. Mày nhắc làm tao thèm quá!
Thược gật:
- Ừ, trời hanh hanh thế này mà có một miếng chả

cốm với bánh dày thì tuyệt mày nhỉ!
860
Sực nhớ điều gì Thược quay sang nhìn Xuân

trêu:
- À, đầu năm sau bạn tôi lấy chồng rồi. Nếp Hoa
Vàng phải để dành để vừa làm cốm vừa làm bánh phu
thê, nhỉ?
Nói xong, Thược cười khanh khách. Xuân xấu hổ

đánh mạnh vào vai bạn, Thược tru tréo:
- Ối Giời ơi, xem này bạn tôi nó xấu hổ trông

xinh chưa? Sắp lấy chồng sướng thế mà cô em cứ xấu hổ
thế này!
Xuân phì cười theo bạn. Tuổi trẻ nhanh buồn mà

cũng nhanh quên. Cả hai lại tíu tít kể cho nhau nghe đủ
chuyện trên trời dưới biển.
***
Vừa đến cổng nhà, Xuân nghe có tiếng rên rỉ,

nức nở vọng ra rên rỉ, nức nở vọng ra từ trong sân, Xuân
ngạc nhiên không hiểu chuyện gì bèn nắm lấy tay Thược
kéo cô vào nhà với mình. Cánh cổng gỗ bật mở, Xuân
nhìn thấy bà tuần Cả đưa tay chùi mắt, Mừng đang đỡ bà
861
cũng mắt ngắn mắt dài. Cô lại nhìn thấy một anh thanh
niên lạ mặt, trạc ngoài hai mươi, ăn vận một bộ quần áo
nâu đã sờn, đang đứng chắp tay nhìn bà tuần Cả. Vừa
thấy Xuân và Thược, Mừng vội gọi:
- Giời ơi, cô Xuân đây rồi! Khổ rồi cô ơi...
Mừng chưa dứt lời đã bật khóc nức nở. Linh tính
như có điều không may xảy đến, Xuân buông phịch gánh
hàng xuống đất, chạy lại mẹ, vẻ mặt hớt hải hỏi dồn:
- U ơi, chuyện gì thế hả u?
Bà tuần mặt tái xanh, nước mắt ngắn dài, run run
nói:
- Con ơi, thằng Hữu chết rồi!
Như có ai đánh giữa đầu, Xuân choáng váng, run

giọng hỏi:
- Hả, u nói gì? U ơi, u đang đùa phải không?
Bà tuần lắc đầu lại hờ lên thật to. Tiếng Mừng

nức nở đằng sau. Xuân ngơ ngác như vừa rơi từ trên trời
xuống. Cô thật sự vẫn chưa hiểu chuyện gì đang xảy ra.
Những lời bà tuần vừa thốt ra vẫn ong ong trong đầu, cô
862
chưa sắp xếp đầy đủ nghĩa. Xuân có cảm giác không

muốn đứng vững, chới với. Cô đưa tay bấu lấy vai
Mừng, mắt cô trừng trừng nhìn Mừng trống rỗng. Cô
muốn hỏi Mừng nhưng không hỏi được, mọi thứ như
cứng lại. Cô chỉ thấy khuôn mặt Mừng chan hòa nước
mắt. Mừng nhìn cô gật gật như xác định câu trả lời điều
Xuân muốn hỏi. Thược tái mặt khi nghe tin vừa báo,
cũng chẳng hiểu đầu đuôi thế nào. Trước tình cảnh đó,
người thanh niên trước mặt liền đỡ lời bà tuần:
- Thưa cô, nhà ông lý bảo tôi sang đây báo cho cô
và bà biết, cậu Hữu bị chết đuối dưới sông! Xác cậu vừa
tìm thấy dạt bên bờ sông.
Xuân quay nhìn người thanh niên đứng trước mặt

trân trối một lúc. Một dòng điện lạnh ngắt từ trên đầu đổ
xuống tứ chi. Xuân cảm thấy chân tay mình bủn rủn, mọi
bắp thịt như nhũn đi, tê liệt, cơ hồ như không thể đứng
vững được. Cô thấy khuôn mặt anh ta chợt lệch đi, méo
mó không rõ nét, mờ dần, mờ dần rồi biến mất. Trước
mắt cô là một màu đen kịt phủ tràn, không còn nhìn thấy
gì trước mặt.
- -- ĐỌC TIẾP PHẦN II ---
863
Dân di cư năm 1954
Nguồn: Flickr Manhhai
864
865

Hành Trình Khắc Khoải (Phần 1)

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Hành Trình Khắc Khoải (Phần 1)

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

HÀNH TRÌNH KHẮC KHOẢI I

NHÀ XUẤT BẢN TỰ DO

Biên tập: Ngọc Minh

Thiết kế bìa: Mje Mje

Trình bày: Park Bùi

© NHÀ XUẤT BẢN TỰ DO - THÁNG 06/2022.

LỜI MỞ ĐẦU CỦA TÁC GIẢ .......... 11

CHƯƠNG MỘT ...................... 14

CHƯƠNG HAI ...................... 38

CHƯƠNG BỐN ..................... 111

CHƯƠNG NĂM ..................... 145

CHƯƠNG SÁU ..................... 177

CHƯƠNG BẢY ..................... 206

CHƯƠNG TÁM ..................... 253

CHƯƠNG CHÍN .................... 299

CHƯƠNG MƯỜI .................... 339

CHƯƠNG MƯỜI MỘT ................ 372

CHƯƠNG MƯỜI HAI ................ 407

CHƯƠNG MƯỜI BA ................. 419

CHƯƠNG MƯỜI BỐN ................ 455

CHƯƠNG MƯỜI LĂM ................ 477

CHƯƠNG MƯỜI SÁU ................ 492

CHƯƠNG MƯỜI BẢY ................ 524

CHƯƠNG MƯỜI TÁM ................ 574

CHƯƠNG MƯỜI CHÍN ............... 589

CHƯƠNG HAI MƯƠI ................ 613

CHƯƠNG HAI MƯƠI MỐT ............ 653

CHƯƠNG HAI MƯƠI HAI ............ 700

CHƯƠNG HAI MƯƠI BA ............. 752

CHƯƠNG HAI MƯƠI BỐN ............ 775

CHƯƠNG HAI MƯƠI LĂM ............ 806

CHƯƠNG HAI MƯƠI SÁU ............ 847

GIỚI THIỆU TÁC PHẨM

“Hành trình khắc khoải” là một câu chuyện tình buồn

Tiểu thuyết “Hành trình khắc khoải” ra đời từ những câu

Nhà xuất bản Tự Do

LỜI MỞ ĐẦU CỦA TÁC GIẢ

Con xót xa nhận ra trong một chuỗi hành trình khắc

trời rực rỡ. Quyền tự do vốn đã có sẵn trong vũ trụ bao

Bao giờ và cho đến bao giờ...???

California, ngày 31 tháng 3 năm 2022.

Sài Gòn vốn hai mùa mưa nắng. Thời tiết dễ

đường chảy dính trên mặt đường, trông loang lổ như

Chỉ có những con đường rợp bóng cây hai bên,

Từ sau 1975, sau khi thống nhất đất nước, chính

Đó mới chính là nét đáng yêu của thành phố

Ông Phong ngồi dựa một cách thoải mái trên xe

Dù ngồi trong xe xích lô, có mái che nhỏ may

- Này chú, sắp đến nơi chưa?

- Khoảng chừng mười lăm phút nữa thì tới... Chú

Rồi anh đổi giọng ỉ ôi:

Giọng anh ta rề rà nghe đến mệt. Ông Phong bực

Ông tính nói "Không" nhưng nhìn thấy cái nóng

Cái nóng hâm hấp của buổi trưa hè khiến ông

- Gớm, cậu ở đây, cháu đi khắp làng tìm cậu. Cậu

Ông nhướng mắt nhìn nó ngạc nhiên, mắng đùa:

- Mày làm gì mà chạy như ma đuổi thế? Lớn rồi,

Thằng Bắc nhăn răng cười, khoe hàm răng vồ,

Ông hất hàm hỏi lại:

Thằng Bắc cười cười, nheo mắt:

- Tin đặc biệt đấy, cậu thưởng cháu cái gì đi,

Ông Phong bực mình, nhấm nhẳng:

Ông Tảo hùa theo:

- Phải rồi, chúng ông có phải trẻ con đâu mà đánh